Book Title: Dhvanyaloak
Author(s): G S Shah
Publisher: Parshva Publication
Catalog link: https://jainqq.org/explore/023029/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI AnandavardhanAcAryaviracitaH dhvanyAlokaH DA. bhesa zA P pArzva pablikezanaHamadAvAda Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIAnandavardhanAcAryaviracitaH dhvanyAlokaH (prastAvanA, saMskRta graMtha gujarAtI bhASAMtara tathA locana' vagerenA bhAvArtha yukta abhyAsanoMdha sAthe) vyAkhyAkAra Do. jI. esa. zAha. nivRtta AcArya ane saMskRtanA prAdhyApaka gavarmenTa ArTsa koleja, gAMdhInagara gavarmenTa ArTsa koleja, vAMsadA, ji. valasADa. mAnada prAdhyApaka, maharSi vedavijJAna akAdamI, amadAvAda-15 pArzva pablikezana amadAvAda Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DHVANYALOKA of Anandavaradhan Edited by Dr. G. S. Shah 5 , 6 prakAzaka ne bAbubhAI hAlacaMda zAha pArzva pablikezana nizApoLa, jhaverIvADa, rilIpharoDa amadAvAda-380001 prathama AvRtti : 1996 mUlya rU. 175-00 nakala 1000 (c) DaoN. jI. esa. zAha. lesara kampojha zrI svAminArAyaNa mudraNa maMdira 21, puruSottamanagara, basa sTenDa pAse, navAvADaja, amadAvAda-380013. phona : 7415750 mudraka navaprabhAta prinTIMga presa ghIkAMTA roDa, amadAvAda Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nivedana AnaMdavardhanane dhvanyAloka' eTale "alaMkArazAstrano sImAcihnasamo zakavartI graMtha. anusnAtaka zikSaka tarIkenI mArI 32 varSanI kArakirdImAM bhAvanagara, rAjakoTa, pATaNa ane visanagaranAM anusnAtaka kendromAM judA judA samaye, "dhvanyAloka'nuM adhyApana karAvavAno avasara maLyo hato. tethI A graMthanAM aMgrejI, gujarAtI, hindI bhASAmAM saMpAdano ane vivecananA graMtho hovA chatAM sAhitya zAstranA jijJAsu vAcako ane khAsa to ema. e. saMskRtanA alaMkAra zAstranA vidyArthIo mATe 'dhvanyAloka'nI gujarAtI bhASAmAM kevI AvRtti hovI joIe tenuM kalpanA- citra mArA mAnasapaTa para aMkti hatuM. eTale pArzva pablikezananA zrI bAbubhAI zAhe mane dhvanyAloka'nI AvRtti taiyAra karavAnuM kahyuM tyAre e kAma meM saharSa vadhAvI lIdhuM. uttama praziSTa graMtho samaye samaye mUlyAMkana ane abhyAsa khamI zake tevA hoya che. dhvani siddhAnta ane dhvanyAloka para aMgrejI, hindI, gujarAtImAM lakhAyelA graMthonA purogAmI vidvAna lekhakonuM RNa huM kRtajJatApUrvaka svIkAruM chuM tathA temano AbhAra mAnuM chuM. saMdarbha sUcimAM ane graMtha bhAgamAM temano nirdeza karyo che. "dhvanyAloka' mAM aneka sthaLe pAThAntaro che. saMskRta pATha (text) LTe bhAge AcArya vizvezvara siddhAnta ziromaNino svIkAryo che. meM pAThabhedonI carcA karI nathI. meM saMskRta lakhANane vaphAdAra rahI vyAkaraNane anusarIne gujarAtI anuvAda ApavAno prayAsa karyo che. anuvAdamAM khUTatA arthanI pUrti kausamAM samajutI ApIne karI che. abhinava guNanI 'locana' TIkA vistRta ane sazakta TIkA che. abhyAsanodhamAM 'locana' TIkAnI mahattvanI carcA ane bhAvArtha AvarI lIdhela che. abhyAsanoMdhamAM zrI DolararAya mAMkaDa, zrI nagInadAsa pArekha, DaoN. jagannAtha pAThaka, DaoN. rAmasAgara tripAThI, AcArya vizvezvara vagerenA gujarAtI hindImAM lakhAyela "dhvanyAloka'nA vyAkhyA graMthonA abhyAsa ane tAraNone upayogamAM lIdhela che. graMthanA AraMbhamAM Apela vistRta prastAvanAmAM "dhvanyAloka'nA abhyAsa mATe Avazyaka muddAo samAvI lIdhA che. A bhagIratha kArya IzvaranA anugraha ane icchAthI saMpanna thaI zakyuM che. bhagavAne mane nimitta banAvIne A kArya karAvyuM che ema huM mAnuM chuM. "nAno khUba chatAM huM tAro, tava zakti abhimAna mAM huM pUrI zraddhA dharAvuM chuM. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maharSi vedavijJAna akAdamInA mAnada maMtrI zrI naTubhAI pujArAno mArA kAryamAM sahakAra 'rahyo che. niyAmaka DaoN. razmikAnta pI. mahetA ane DaoN. prajJA joSInI sAthe keTalAka muddAo para vicAraNA karI che. temano AbhAra. mArA kAryamAM sUcano karI mane protsAhita karavA mATe DaoN. Ara. sI. zAha - navasArI, prA. je. ena. zelata-valasADa, DaoN. DI. jI. vekriyA-pATaNa, DaoN. je. esa. paTela-visanagara, pri. Ara. Ara. zAha-kapaDavaMja tathA mu. DaoN. ramezabhAI beTAI- amadAvAdano huM AbhAra mAnuM chuM. mArA A graMthanuM mUlyAMkana karI abhiprAya ane uSmAbharyo AvakAra ApavA badala, alaMkArazAstranA marmajJa vidvAna pri. jayAnandabhAI dave sAhebano huM hRdayapUrvaka AbhAra mAnuM chuM. 'alaMkAra zAstramAM' rasa jagADanAra ela. DI. ArTsa kolejanA mArA guru sva. prophe. rA. ba. AThavale sAheba tathA pU. DaoN. estabena solomana, tathA esa. pI. yuni. vallabhavidyAnagaranAM DaoN. citrAbahena zukla ane DaoN. ke. eca. trivedIne huM sAdara vaMdana karuM chuM. jhukarIDIMgamAM madadarUpa thanAra mArI putrIo prA. sau. mitAbena, sau. harSakA, sau. avanI tathA ci. medhA tathA kAma jaladI pUruM karavAnI preraNA ApatAM rahenAra zrImatI caMdanabenano saharSa ullekha karuM chuM. AvuM Arthika rokANa mAMgI letuM chatAM upayogI kAma thAya temAM rasa lenAra pArzva pableikazananA mAlika priya zrI bAbubhAI, temanA sTAphanA sabhyo, lesara kaMpojha ane mudraNanuM kArya karanAra sauno hArdika AbhAra. nija ASADhI bIja, rathayAtrA tA. 17-7-1996 amadAvAda-15. goviMdalAla zaM. rAha Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zakavatI graMthanuM sUjhabharyuM saMpAdana bharatathI jagannAtha sudhInA, lagabhaga be hajAra varSanA pralaMba paTa para patharAyelA, samagra alaMkArazAstranA itihAsamAM je thoDA yugapravartaka graMtho che, temAM "dhanyAlokanuM sthAna atyaMta mahattvanuM che. A ja kAraNe, vyAkaraNazAstramAM "aSTAdhyAyI' ane vedAntadarzanamAM brahAsUtra' jevA rAjvartI graMtho sAthe tenI samakakSatA svIkAravAmAM AvI che, te saMpUrNataH samucita che. "kAvya prakAza", "sAhityadarpaNa ane rasagaMgAdhara jevA agraNI anugAmI vivecana graMthomAM vanyAlokano prabhAva spaSTa varatAya che, eTaluM ja nahIM paraMtu dazamA zataka pachInA alaMkArazAstra-graMthomAM molika mImAMsA karatAM, Anandavardhana-prasthApita siddhAMtonAM ja, mahadaMze, samIkSaNa-saMmArjana ane vyAkhyA-vivaraNa thayAM che, ema kahevAmAM paNa atizayokti nathI. TUMkamAM, milTane jenA mATe "Life-blood of a Master spirit" evuM lakSaNa bAMdhyuM che, evo praziSTa A graMtha che. paraMtu "dhvanyAlokano mahimA ATalA-pIrasya kAvyazAstra-pUrato ja maryAdita nathI; ebarahokhI, ricArDjha, Toce, kAra, eliyaTa, mekaphUgala ane anya pAzcAtya vivecakoe astitvavAda, abhivyaMjanAvAda, pratIkavAda, saundaryavicAra, 'ebsarDa ane 'iTyUzana'nI vibhAvanA vagere abhinava kAvyamImAMsAgata saMpratyayonuM, chellA be-eka zatako daramiyAna, pratipAdana karyuM, tenA pAyAmAM rahelAM hArTa ane mULabhUta tattvonuM zAstrIya nirUpaNa, eka hajAra varSa pahelAM, mukhyatve AnaMdavardhane (tathA, tyArapachI, abhinavagupta, kuntaka vageree) karyuM hatuM, e hakIkatano svIkAra to pAzcAtya vivecanasAhityamAM paNa thayo che : sTiphana mAlAne 19tmA zatakanA phAnsano AnaMdavardhana mAnavAmAM Avyo che, e hakIkata uparyukta nirIkSaNanuM samarthana kare che. lagabhaga sADA cha dAyakA pahelAM, sva. AcAryazrI DolarabhAI mAMkaDe, karAMcIthI pragaTa thatA "Urmi' mAsikamAM, vanyAlokanAM anuvAda-TippaNa, TukaDe TukaDe, prasiddha kya hatAM, enuM smaraNa thAya che. zrI DolarabhAInAM A lakhANone, tyArapachI, 1969mAM, gujarAta yunivarsiTIe graMthastha karyA hatAM, paraMtu temAM kArikAo ane zlokono anuvAda samazlokI hato. AcArya DaoN. zrI goviMdabhAI zAha, zrI DolarabhAInA A graMthanAM pariziSTa taiyAra karIne, e saMpAdananA sahAyaka banyA hatA. anusnAtaka adhyApananI 32 varSanI sudIrgha kArakirdI daramiyAna, eka svastha, saMniSTha ane viSaya-niSNAta adhyApaka tarIke, "dhvanyAlokajevA, sImAcina samA zAstragraMthanI kevI AvRtti, ucca kakSAnA abhyAsIo mATe, hovI joIe, enuM eka spaSTa vibhAvanAcitra, zrI goviMdabhAInA mAnasa-paTa para aMkti thayuM hatuM. "vanyAloka'nA A vyAkhyAgraMthamAM samAviSTa sAmagrI tathA tenI saMpAdana-rolI jotAM, emaNe potAnA A desideratum ne suyogya rIte saMpanna karyuM che, ema nirAMka kahI zakAya. mULa saMskRta graMtha, sAmenA pAne ja saraLa-suvAcya gujarAtI anuvAda ane savistara tathA samIkSAtmaka abhyAsanoMdha,- e traNa vibhAgomAM, graMtha-pratipAdita siddhAMtone Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyak rIte samajavA mATenI sarva Avazyaka sAmagrI samAviSTa thaI jAya che. ane e ja rIte, graMthanA AraMbhamAM joDelI sudIrgha ane vistRta prastAvanAmAM, graMtha ane graMthakAra aMgenA sarva jarUrI muddAo tathA graMthanA cAreya udyotomAM nirUpita badhA ja nAnA-moTA siddhAMtonI sarvAMgINa ane suvyavasthita samIkSA, A badhuM anusnAtaka vidyArthIo temaja alaMkArazAstranA abhyAsIone najara samakSa rAkhIne raju thayuM hovAthI, sArI rIte adhyayana-sahAyaka to banyuM ja che, tulanAtmaka vizeSa abhyAsa mATe protsAhaka banavA sakSama paNa che. graMthane aMte joDavAmAM AvelAM pariziSTo ane saMdarbhagraMtha-sUci graMthasaMpAdanane ziSTatA ane zAstrIyatA arpe che. Ama, eka adhyayana-graMtha tarIke A pustakanI mUlyavattA to UMcI che ja, paraMtu sAcuM ane savizeSa mahattva to e che ke zrI goviMdabhAI, dhvani-saMpradAyanA prasthApaka AnandavardhananA, dhvanyAloka' jevA eka praziSTa-saMmAnya zAstragraMthanA, prabuddha ane dRSTisaMpanna vyAkhyAkAra tarIke ahIM dhyAnArha bane che. pAThabheda-carcA, hastaprato ane graMthanI vAcanAo vagere pAMDitya - prarzananAM pralobhanane temaNe sabhAnatApUrvaka TALyuM che, tema chatAM potAnAM nirUpaNamAM temaNe svAdhyAya-saMzodhana tathA suruci-ziSTatAnAM paraMparAgata sarva ucca dhoraNone satata ane sarvAMgasUtra jALavI rAkhyAM che. potAnA pratipAdananA samarthanamAM, 'locana''dIddhiti' jevI TIkAo uparAMta purogAmI vyAkhyAkAronAM tAraNo ane abhiprAyone, AvazyakatA anusAra, noMdhIne, vAcakanA adhyayana-phalakano temaNe samucita vistAra ryo che, paraMtu jarUra jaNAI tyAM temanAM khaMDana-nirasana karatAM paNa teozrI acakAyA nathI. A rIte, AvAM saMpAThanomAM ISTa tathA apekSita evI taTasthatA ane vivekadRSTine temaNe ahIM supere samanvita karI che. AvA sarvottama ane praziSTa prakAranA graMthanA saMpAdana vize, game tevA samartha vivecako ke vyAkhyAkAro paNa evo dAvo na karI zake ke enAM arthaghaTana ane vivaraNa vize je kahevA jevuM hatuM te badhuM ja temaNe kahI nAkhyuM che. ane AcArya DaoN. zrI goviMdabhAI zAha to jeTalA niSThAvAna eTalA ja namra paNa che H A 'bhagIratha kArya' saMpanna thaI zakyuM eno saMpUrNa yA teozrI IzvarAnugrahane ja Ape che. AvI sArasvata siddhi paratveno temano A nitAMta AdhyAtmika abhigama, Arjava-AbhijAtya-sUcaka hovAthI, kharekhara, prazasya che. saMzodhananI zista jALavatA, AvA vidyAkIya upakramane paripUrNa karavA mATe zrI goviMdabhAIne huM hArdika dhanyavAda pAThavuM chuM ane A saMpAdanane uSmApUrvaka AvakAruM chuM. alaMkArazAstranA abhyAsamAM rasa dharAvatA sahu koI mATe A graMtha upayogI ane madadarUpa nIvaDaze, evI mane zraddhA che. rAjakoTa, nija ASADha pUrNimA (gurupUrNimA), maMgaLavAra, 30 julAI, 1996. jayAnanda dave Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukrama prastAvanA 1. dhvani siddhAnta, dhvanyAloka ane AnaMdavardhana aMge vidvAno. 2. 'alaMkArazAstra'- paricayAtmaka bhUmikA. 3. AnaMdavardhana-jIvana, samaya, graMtho. 4. 'dhvanyAloka'nuM graMthakartRtva. 5. ''dhvanyAloka'' (i) vudhai: samAsnAtapUrva: evA dhvani siddhAntane rajU karato graMtha. (ii) zIrSaka (iii) viSaya vastu (iv) ullekhAyela kRtio ane lekhako. (v) TIkA graMtho. 6. dhvani virodhIo ane AnaMdavardhane kareluM khaMDana. (i) abhAvavADhI mata ane tenuM khaMDana (ii) bhAktavAdIono mata ane tenuM khaMDana (iii) anirvacanIyavAdIono mata ane tenuM khaMDana (iv) dhvani virodha aMge vizeSa mAhitI. 7. pratIyamAna artha 8. skoTa siddhAnta parathI dhvani 9. dhvaninA prakAro ane peTAprakAro 10. zabdazaktimUla dhvani ane zleSa 11. rasavat vagere alaMkAro, rasAbhAsa ane guNIbhUta vyaMgya 12. virodhI rasono parihAra 13. (i) guNa ane alaMkAra; (ii) guNa ane saMghaTanA 14. prabaMdha vyaMjakatA 15. citrakAvya 16. mahAbhAratano pradhAnarasa-zAMtarasa 11 thI 70 11 12 15 16 20 5 34 35 37 44 45 47 48 52 55 57 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17. kAvyamAM saMvAda 59 18. AnaMdavardhane rasadhvaninAM vyaMjaka tattva tarIke guNa, alaMkAra, saMghanA, rIti, vRtti ane doSanuM kareluM nirUpaNa 6 2 dhvanyAloka saMskRta graMtha ane gujarAtI bhASAMtara 71 thI 297 udyota-1 udyota-2 udyota-3 udyota-4 davanyAloka-abhyAsanodha 298 thI 414 udyota-1 udyota - 2 udyota-3 udyota-4 * pariziSyo 414 thI 422 * saMdarbhagraMtha sUci 423 thI 424 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIAnandavardhanAcAryaviracitaH dhvanyAlokaH Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | (harigIta chaMda) apUrva vastu je race, vistAre paNa, kAraNa vagara, paththara samA nIrasa jagatane, sAramaya rasathI bhare. pratibhA ane abhivyaktine prasarAvI karatuM je subhaga, vAjhevInuM e tattva, kavi-bhAvaka rUpe vijayI bane. (locana" nA maMgala glono bhAvAnuvAda) niyatitaNAM baMdhana vinAnuM, zreSTha AnaMda arpatuM, anya para, parataMtra nahIM je, opatuM navarasa thakI, nirmANa kavitAmAM karI, kavi-bhAratI jaya pAmatI. brahmasRSTithI vilakSaNa, uccatara kavi-nirmiti. (kAvyaprakAza- 1/1no bhAvAnuvAda). go. za. zAha Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 1. dhvani siddhAnta, dhvanyAloka ane AnaMdavardhana aMge vidvAno Maha Mahopadhyaya P. V. Kane-"The Dhvanyaloka is an epoch making work in the history of Alamkara literature. It occupies the same position in Alamkara S'astra as Paninis Sutras in grammar and the Vedant Sutras in Vedant. The work shows great erudition and critical insight. It is written in a lucid and forcible style and bears the stamp of originality on every page.' Dr. Sushilkumar De-"Dhvanyaloka by its thoroughness and masterly exposition eclipsed all its predecessors, dominating, as it did, thoughts of generations of theorists even down to the present time." "...they (later Alamkarikas) spent all their fine scholastic powers in refining and explaining but hardly in adding anything of abiding interest.'"2 DaoN. rAmasAgara tripAThI- "dhvanyAloka kAvyazAstrakA eka aisA prakAzastambha hai jo eka ora atIta ke zAstrIya siddhAntoMko Alokita kara unheM yathAsthAna vinyasta karatA hai aura dUsarI ora samasta paravartI sAhityazAstra para apanI prakAzarazmiyA~ vikIrNa karatA hai / yaha yugAntarakArI racanA hai; AlocanAzAstrako navIna dizA pradAna karatA hai aura zAstrIya tattvoMko eka vyavasthita rUpa detA hai / lakSyagraMthoMkI dRSTi se bhI isakA mahattva kama nahIM hai / .... sAhityazAstrameM isakA utanA mahattva hai jitanA vyAkaraNa meM pANinikA aura vedAnta meM vedAntasUtroMkA | AcArya jagannAtha pAThaka - " dhvanyAloka bhAratIya sAhityazAstrakA mahanIyatama nirmANa hai / yaha eka AlokastambhakI bhAMti apane caturdika Aloka vikIrNa karake kAvyake anunmIlita pUrva Abhyantara pakSoMko Alokita karatA huA Aja bhI cIra - navIna banA huA hai / " DaoN. nagendra- " dhvanyAloka eka yugapravartaka grantha thA / usake racayitAne apanI 1. M. M. Kane P. V. "History of Sanskrit Poetics. p. 161. 2. Dr. De Sushilkumar - History of Sk. poetics p. 175. 3. DaoN. tripAThI rAmasAgara saMpAdita dhvanyAloka / prAkkathana pR. 1 4. AcArya pAThaka jagannAtha saMpAdita dhvanyAloka pR. 7 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanyAloka asAdhAraNa medhA ke bala para eka aise sArvabhauma siddhAntakI pratiSThA kI, jo yuga yuga taka sarvamAnya rahA / " DaoN. revAprasAda dvivedI-"samAlocaka, Anandavardhana ko bhAratIya sAhityazAstrakA aitihAsika kAlAvibhAjanakA mAnaka bindu mAnate haiM / tadanusAra bhAmaha takakA samaya bhAratIya kAvyazAstrakA prArambhika kAla hai / aura Anandavardhana takakA samaya racanAkAla hai...AnaMdavardhana racanAkAlakI aMtima kaDI hai / paravartI samaya ko bhAratIya sAhityazAstrakA nirNayakAla kahA gayA hai, vastutaH vaha hai vyAkhyAkAla / ' Krishna Chaitanya-"The doctrine of suggestion..."one of the greatest contribution of Indian poetics''3 Dr. Tapasvi Nandi-"Anandavardhan with his theory of Vyanjana and Dhvani has given a new orientation to the * entire theme of Rasa. Abhinava elaborates this position."4 - DaoN. vibhArAnI dUbe-"alaMkArazAstra ke samasta sampradAyoM meM dhvani hi ekamAtra aisA siddhAnta hai jo kavi, kAvya aura sahRdaya tInoMkI apekSAoMkI pUrti karatA hai| kAvya kA kAvyatattva usakI abhivyakti-prakriyA para Azrita hai tathA yaha abhivyakti kAvya meM vyaJjanAkA kalevara dhAraNa karake hi sahRdayamana AhlAdaka ho sakatI hai| isa tathya kA sarvaprathama udghoSa dhvani sampradAya meM hi huA hai| .. 2. "Ritua"-pazyiAma sUmi prA. rasikalAla cho. parIkha yathArtha ja kahe che, "prAcIna bhAratano ApaNane je jJAnavAraso maLyo che temAM be zAkhAonAM ciMtano pazcimanA buddhivabhavanA vartamAna yugamAM paNa manane yogya ane bhaviSyanA kArya mATe ubodhaka ane mArgadarzaka che. eka darzanazAstranAM ane bIjAM kAvyazAstranAM...dArzanika sAhitya ane kAvyamImAMsAnuM sAhitya UMDA anubhavamUlaka ciMtana upara racAyeluM hovAthI sadAne mATe Adara yogya che. saMskRta bhASAmAM prAcIna bhAratamAM thayelAM e vizenAM 1. DaoN. nagendra-dhvanyAloka-saM. AcArya vizvezvara. bhUmikA pR. 1 2. DaoN. dvivedI revAprasAda-"Anandavardhana" pR. 545. 3. Krishna Chaitanya-"Sanskrit Poetics-A Critical and comparative ___Study." P. 118. 4. Dr. Nandi Tapasvi S. "The origin and development of the Theory ____of Rasa and Dhvani in Sanskrit Poetics." p. 22. 5. DaoN. dUbe vibhArAnI- "dhvanipUrva alaMkArazAstrIya siddhAnta aura dhvani" prastAvanA pR. 5. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 13 ciMtano eTalAM mUlagAmI ane sarvagrAhI che ke temanI upekSA ApaNane eTalA vArasA-vaMcita kare, jJAnadaridra rAkhe.'' kavio-ArSadraSTA RSioe vedanA samayathI sUtomAM upamA, rUpaka, sajIvAropaNa vagere alaMkArono upayoga karyo che. paNa alaMkArazAstrano udbhava bharatamuninA nATayazAstra-Azare I. sa. prathama sadIthI mAnavAmAM Ave che. nATayazAstramAM ullekhAyela lekhakonI kRtio maLatI nathI. alaMkArazAstra mATe kriyAkalpa, kAvyazAstra sAhityazAstra zabdo judA judA samaye prayojAyA che. jenA parathI AkhA zAstranuM nAma ApavAmAM AvyuM che te alaMkArazAstramAM rahela alaMkAra zabdanI arthachAyA samaye samaye badalAtI rahI che. prAcIna AcAryo paikI vAmane kAvyanuM saundarya je koI tattvane lIdhe hoya tene mATe alaMkAra zabda prayojyo che. vyi praThThim anakrA+tA saundaryanuM makara temanA purogAmI AcArya daMDIe kahyuM che ke kAvyanI zobhA je koI tattvathI vadhe tene arthAt kAvyanA zobhAkara dharmone alaMkAra kahe che. cizomAmAnuM ghara matakAranuM pravakSate paNa samaya jatAM alaMkArone hAra, kaTaka, kuMDaLa jevA, kAvyanA bAhya tatva tarIke gaNavAmAM AvyA. hAvid anaH teDanuprAsopamayaka ema mammaTa kahe che. kAvyanA Atmatattva sahita, kAvyanAM vibhinna aMgonI vistRta AlocanA karanAra zAstra "alaMkArazAstra che. alaMkAra eTale kAvyanuM sauMdarya je tattvane lIdhe hoya, je koI tattva kAvyanI zobhA vadhAranAra dharma tarIke rahela hoya te evA vyApaka arthamAM "alaMkArazAstra' evuM A zAstranuM nAma yogya che. kAvyazAstra ke sAhityazAstra zabda paNa eTalo ja yathArtha che. AlaMkAriko sAme kAvyano AtmA kone mAnavo e mukhya prazna hato. e mATe vibhinna AcAryo e je vibhinna mato darzAvyA tenA pariNAmarUpe aneka saMpradAyo pragaTa thayelA che. alaMkArazAstranA mukhyatve A che saMpradAyo che. (1) rasasaMpradAya-AcArya bharata (2) alaMkAra saMpradAya-AcArya bhAmaha (3) rItisaMpradAya-AcArya vAmana (4) vakroktisaMpradAya-AcArya kuntaka (5) dhvanisaMpradAya-AcArya AnaMdavardhana (6)- aucityasaMpradAya-AcArya kSemendra. dareka saMpradAyamAM eka karatAM vadhu AcAryo che ja tathA koI AcAryano saMbaMdha 1. prA. parIkha rasikalAla cho. "kAvyaprakAza' (1-1 thI 6) saMpAdaka ra. cho. parIkha ane rAmanArAyaNa pAThakanI prastAvanA (1924)nuM avataraNa zrI nagInadAsa pArekhanA pustaka abhinavano rasavicAra ane bIjA lekho' pR-7 para udghata. 2. vAmana-kAvyAlaMkAra sUtravRtti 1-1 3. daMDI-kAvyAdarza 2-1 4. mammada-kAvyaprakAza. 8-67 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhvanyAloka ekathI vadhu saMpradAya sAthe paNa jovA maLe che. "nadInA pravAhanI jema zAstrano paNa pravAha prAraMbhamAM nAno zo hoya che, vadhatAM vadhatAM vizALa banato jAya che. evAM zAstra lokAdaranAM bhAjana bane che." ema eka ajJAta kavinA subhASitamAM kahyuM che.' rasa saMpradAya, alaMkAra saMpradAya vageremAM saMpradAya (Schools) zabda kema prayojAya che? ma. ma. baladeva upAdhyAya kahe che, "saMpradAyanI saMjJA meLavavAno adhikArI te siddhAnta thaI zake che jenI koI paraMparA hoya. arthAt je koI AcAryano viziSTa mata hoIne ja sImita na rahe paNa paravartI AcArya dvArA parieNhita tathA vikasita karAyo hoya, tathA jene mAnanArA aneka AcAryonuM astitva vidyamAna hoya."ma. ma. pI. vI. kANe A badhA saMpradAyo mATe school zabda prayoje che. zrI dAsaguptA A vAtano virodha kare che. jI. TI. dezapAMDe saMpradAya nahIM paNa 'vikAsakrama" kahevAnA matanA che teo lakhe che, "saMpradAyanI kalpanAmAM eka mahattvapUrNa vizeSa e che ke ApaNe je vAtano puraskAra karIe chIe tenuM pratipAdana karavAmAM anya badhI vAtano abhAva siddha karavo paDe che. paNa A AlaMkArikoe evuM nathI kahyuM. bhAmahano rasa ke guNothI virodha nathI. vAmanano rasa ke alaMkArathI virodha nathI. AnaMdavardhanane guNa ke alaMkArathI virodha nathI. vicAro uttarottara sUkSma thatA gayA che.''' DaoN. tapasvI nAndI saMpradAyane badale "vicAra paraMparAo' zabda prayoje che." bharatanA nATayazAsathI paMDita jagannAthanA "rasagaMgAdhara' sudhI saMskRta alaMkArazAstrano je vikAsa paMtha che temAM zrI AnaMdavardhanAcAryano "dhvanyAloka' eka mahattvano mile stone-sImAcihnarUpa graMtha che, alaMkArazAstranI AkAzagaMgAmAM te eka agatyano tejasvI tAraka che. vyAtmika dhvaniH " evuM AraMbhamAM ja vidhAna karIne temaNe te graMthamAM kramazaH siddha karela che. 1. saritAmiva pravINI, tuchI prathamaM yathottara vipusta: | ye zAstrasamAraMbhA bhavanti lokasya te vandyAH / / IT. caM. dezapAMDe-mAratIya sAhityazAstra (hinI mAvRtti) 9. ? parathI udbhUta. 2. . P. 35AdhyAya vartadva-mAratIya sAhityazAstra mA-6, pR. 181. 3. "I am forced to submit a dissenting note to this way of classification." S. N. Dasgupta. 4. pADe canva-mAratIya sAhityazAstra pR. 248. 5. bhAratIya sAhityazAstranI vicAra paraMparAo DaoN. tapasvI nAndI-A graMthanA zIrSakamAM. 6. AnaMdavardhana-dhvanyAloka 1/1. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 15 3. AnaMdavardhana-jIvana, samaya, graMtho. AnaMdavardhananA jIvana vize khAsa kaMI jANavA maLatuM nathI. temanI kRti devI zataka'nA zloka-101 parathI temanA pitAnuM nAma 'bhaTTa noNa' hatuM ema jANavA maLe che. kalhaNanI 'rAjataraMgiNI'mAM nIce mujaba eka zloka maLe che. muktAkaNaH zivasvAmI kavirAnandavardhanaH / prathAM ratnAkarazcAgAtsAmrAjye'vantivarmaNaH || 1 avantivarmA I.sa. 855 thI 883 sudhI rAjya karanAra kAzmIrI rAjA hatA. e uparathI kahI zakAya che ke AnaMdavardhana kAzmIranivAsI brAhmaNa parivAranA hatA ane rAjA avantivarmAnA samakAlIna tathA temanA kRpApAtra hatA. temaNe aneka zAstronuM adhyayana karyu hatuM. AnaMdavardhanano samaya cokasAIpUrvaka kahI zakAya tema che. temanI sAhityika pravRttino samaya I.sa. 860 thI 890 vacceno che. eka bAju AnaMdavardhane udbhaTanA mata 'dhvanyAloka'mAM udhRta karyA che, (udbhaTano samaya I.sa. 800 lagabhaga), to bIjI bAju rAjazekhare (samaya Azare 900 I. sa.) AnaMdavardhanane uSkRta karela che. tene AdhAre AnaMdavardhanano samaya I.sa. 850nI AsapAsano nakkI mAnI zakAya tema che. AnaMdavardhananI pratibhA bahumukhI hatI. kAvyazAstranA apUrva medhAvI AcArya hovA uparAMta teo kavi ane dArzanika paNa hatA. 'dhvanyAloka' uparAMta 'arjuna carita', 'viSamabANalIlA', 'daivIzataka' tathA tattvAloka' vagere graMthonI temaNe racanA karI che. temAM 'arjunacarita' ane 'viSamabANalIlA'nAM aneka saMskRta, prAkRta zloko temaNe 'dhvanyAloka'mAM uddhRta karela che. 'devIzataka'mAM camaka, zleSa, citrabaMdha vagereno camatkAra batAvavAmAM Avyo che. temaNe 'citrakAvya'ne, kAvyazreNIthI kema bahiSkRta na karyuM e A uparathI spaSTa thaI jAya che. 'tattvAloka' darzana graMtha che. abhinavagupte 'locana' TIkAmAM A graMthono ullekha karyo che. A badhAmAM 'dhvanyAloka' uttama graMtha che. A graMtho paikI, DaoN. rAmasAgara tripAThI jaNAve che tema, daivIzataka''kAvyamAlA'(naM. 9)mAM prakAzita thayuM che, 'viSamabANalIlA' ane 'arjunacarita' kyAMya maLatAM nathI. 1. kalhaNa-rAjataraMgiNI-5/34. 2. M. M. Kane P. V. The date of Anandavardhan can he settled with great precision...The period of his literary activity is between 860-890 A. D. Hist. of SK, Poetics. p. 202. 3. DaoN. rAmasAgara tripAThI saMpati dhvanyAto-prAthana pR. 8. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinyAloka dhvanyAloka' pachI AnaMdavardhana, bauddhArtha dharmakIrtinA graMtha pramANa vinizcaya" para dharmottamA TIkA lakhaze ane temAM e viSayanuM nirUpaNa karaze ema dhvanyAloka' mAM temaNe pote nirdezya che.' evI koI TIkA saMskRtamAM hAla maLatI nathI. devIzataka' para, (I.sa. 977) Azare thaI gayelA rAjA bhImaguptanA samaye keTe TIkA lakhI hatI. 4. "vanyAloka'nuM graMthakartutva cAloka'nA kartRtva aMge nIcenI TIkA dvArA DaoN. bulare saMskRtanA paMDitonI AMkho kholI. "abhinavaguNanI TIkAthI e dekhAya che ke kArikAo koI jUnA lekhakanI racanA che, jenuM nAma ApavAmAM AvyuM nathI. paNa e noMdhapAtra che ke tenA (kArikAnA) AraMbhamAM maMgalAcaraNa nathI." bularanA A saMkSipta nivedana bAda atyAra sudhI, "dhvanyAlokanA kArikAbhAga ane vRttibhAganA lekhakanI bAbatamAM garamAgarama vivAda cAlyo che, je vivAda haju paNa cAlu ja che. jyAM sudhI koI nizcita sarvagrAhya purAvo na maLe tyAM sudhI te carcA samApta thAya tevAM koI cihno dekhAtAM nathI. alaMkArazAstranA keTalAka anyagraMthonI jema "dhvanyAloka'nAM traNa aMga che. kArikA, vRtti ane udAharaNa. temAM AvatAM udAharaNo to vRttinA lekhake, prAcIna purogAmI kavionI kRtiomAMthI ke potAnI kRtiomAMthI ApyAM che e niHzaMka che. kharI musIbata kArikAo ane vRttinA lekhaka aMgenI che. suzIlakumAra che. mujaba, "bIjA saMpradAyonI jema dhvanisaMpradAyanuM mULa aspaSTatAmAM khovAyeluM che. paNa dhvani siddhAntanuM prathama spaSTa sUtrIkaraNa, dhvanikAranA yAdagAra zlokomAM (kArikAomAM) thayeluM che. temano samaya ajJAta che 1. yattvanirdezyatvaM sarvalakSaNaviSaye bauddhAnAM prasiddhaM tattanmataparIkSAyAM granthAntare nirUpayiSyAmaH / " dhvanyAloka 3/47nI vRttimAM. 2. From italya's start it appears that verses are the composition of some older writer, whose name is not given. But it is remarkable that they contain no HIFRUT." (Dr. Buhler. In Kashmir Report page. 65) 3. "The origin of the Dhvani school, like that of the other schools of poetics, is lost in obscurity, but the first clear formulation of its theory of Dhvani as a whole is to he found in the memorial verses of the Dhvanikara, whose date is unknown, but who could not have been very far removed from the time of his commentator Anandavardhana. It is possible, however, that the Dhvanikara himself is following a much older tradition." S. K. De. The Hist. of SK. Poetics. p. 139. Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17. prastAvanA paNa temanA TIkAkAra AnaMdavardhanathI vadhAre dUrano nahIM hoya. e paNa zakya che ke dhvanikAra pote paNa koI vadhAre jUnI paraMparAne anusarI rahyA hoya.' Ama teo AnaMdavardhanane phakta vRttikAra mAne che ane kArikAkArano dhvanikAra tarIke ullekha kare che. ma. ma. pI. vI. kANenI I.sa. 1951mAM bahAra pADelI History of Sanskrit poetics' nI prathama AvRttimAM temaNe khUba mahenata laIne, aneka pramANodvArA sAbita karI batAvyuM ke dhvanyAlokanI kArikA ane vRttinA lekhaka judA judA ja che. paNa tyArapachI ye emanI dalIlonuM khaMDana saMzodhananAM sAmayikomAM lekho dvArA thayuM. te badhAMyanA khaMDanano radiyo ApavAnuM kArya temaNe I.sa. 1961mAM bahAra pADelI eja pustakanI bIjI AvRttimAM kyuM enuM parizIlana karatAM mahAkavi kAlidAsanA samayanI bAbatamAM che tevI dvidhA UbhI thaI che. pariNAme game te eka pallAmAM besI javuM utAvaLIyuM lAge che. tethI ahIM e praznanAM banne pAsAMnI dalIlo tapAsavI vyAjabI lAge che. vRttinA lekhaka karatAM kArikAnA lekhaka judA che ema vidvAno nIcenA kAraNasara mAne che. (1) jo locana TIkAnuM sUkSma parIkSaNa karIe to ema lAge che ke bannenA kartA judA judA che. abhinavagupta be vacce A pramANe bheda darzAve che. (i) mUtrArikA:-vRttivRtta tuM, (ii) vArivALa-vRttiLa, (iii) mUta -gamUtanyad, (iv) dhvanyAlokanA "tamevA... I. zabdo para locana jaNAve che ke jo kArikA ane vRtti eka ja kalame lakhAyAM hoya to tim' nI jagAe bhaviSyakALa vAparyo hota. A badhAM uparathI ema lAge che ke locanakArana. mate AnaMdavardhana, mAtra vRttikAra che, kArikAno lekhaka koI anAmI purogAmI che. (2) jyAM puSpikAmAM 'sahRdayAloka' lakhyuM che tene jotAM prophe. sovanIe saMbhavita anumAna karyuM che ke sahRdaya kArikAkAra hato. (3) locanathI pahelAM lakhAyela "abhidhAvRttimAtRkA (mukulabhaTTalekhaka) kahe che ke mAnanIya sahRdaye navo sthApela dhvani, lakSaNAnA kSetramAM ja AvI jAya che. e uparathI kahI zakAya ke jyAre mukulabhaTTe A pramANe lakhyuM tyAre dhvanisiddhAnta navo hato tathA saddhaye te sthApyo hato. pratIhArendrarAja paNa tene ja anusare che. -- ... (4) dhvanyAloka paranI sauthI jUnI "caMdrikA' TIkA, naSTa thaI hovAthI atyAre maLatI nathI, tenA vicAro, locanamAM tenAM thayelAM uddharaNo uparathI jANavA maLe che. A TIkA paNa bannene judA gaNe che. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhvanyAloka (5) jalpaNanI 'sUktimuktAvalimAM rAjazekharanA nAme eka zloka mUkyo che. je batAve che ke AnaMdavardhana dhvanimatane vyApaka prasiddhi ApanAra samarthaka hatA. ' dhvaninAMtijamIna vyatatvanizinA | ___ AnandavardhanaH kasya nAsIdAnandavardhanaH / / (6) svecchAri... I. maMgalazloka, vRttibhAganI pUrve Avelo che. kArikAonI pUrve koI maMgalazloka nathI. locana TIkA e maMgalazloka vRttikArano ja kahe che. jema IzvarakRSNanI sAMkhyakArikAonI pUrve koI maMgalazloka nathI tema dhvani kArikAonI pUrve maMgalazloka nahIM hoya. ane kArikAono lekhaka bhinna hovo joIe. DaoN. bulara, prophe. sovanI, ma. ma. pI. vI. kANe, DaoN. esa. ke. De, proke esa. pI. bhaTTAcArya, zrI ke. goDavarmA uparano mata mAnanArA vidvAno che. paNa DaoN. ke. kRSNamUrti, DaoN. satakarI mukarajI, viSNupada bhaTTAcArya, ma. ma. prophe. kapusvAmI, temanA ziSya DaoN. e. saMkara, DaoN. ke. sI. pAMDeya, prophe. DolararAya mAMkaDa vagere vidvAno kArikAkAra ane vRttikAra eka ane abhinna che ema mAne che. temanI mukhya dalIlo nIce mujaba che : (1) vivecana aMgenA niyama mujaba mULa lekhaka sAthe vicAronI bAbatamAM sAmya ke vaiSamya hoya to paNa teNe vRtti lakhatAM bhinna vyaktinI jema kAma karavuM joIe tathA gauNa bhAga bhajavavo joIe. ekanA eka lekhake kArikAmAM je kahyuM hoya tene teja mANasa vRttimAM samajAvato hoya to vRttinA lekhaka tarIke tenI pharaja kArikAonI samajutI ApavAnI che, kArikAmAM je kahyuM hoya te arthanI te spaSTatA kare che. dhvanyAlokanI kArikA ane vRttinuM vaktavya juduM paDatuM nathI, te darzAve che ke bannenA lekhaka eka ja che. (2) locanakAra abhinavaguNe kArikAkAra ane vRttikArano bheda darzAvyo che te aupacArika mAtra che. ('formal and official' che, sAco nathI.) (3) AnaMdavardhana zAstrakAra tarIke oLakhAya che. dhvanisiddhAMtanA sthApaka ane pravartaka gaNAya che. have jo, kArikAnA lekhaka bIjA koIne gaNIe to tenuM A biruda nyAyI TharatuM nathI (4) AnaMdavardhane ke abhinavagupta kArikAnA lekhakanuM nAma ApyuM nathI te sAbita kare che ke vRttikArathI kArikAkArane alaga mAnavA te barAbara nathI. ('fiction of formality'9) (5) dhvanyAlokanI puSpikA ane te para abhinavaguptanI TIkAmAM, AnaMdavardhana ane kArikAnA lekhakane abhinna mAnavA aMge sUcana che. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 9 prastAvanA (6) saMskRta AlaMkArikonI paraMparA kArikAkAra ane vRttikAra ema be vacce Avo koI bheda mAnatI nathI. (1) jayaMtabhaTTa, dhvanyAlokane eka ja lekhaka-AnaMdavardhananI racanA gaNe che. (ii) abhinavaguptanA lagabhaga samakAlIna mahimabhaTTa (vyaktivivekanA lekhaka), kArikAnA lekhaka ane vRttinA lekhaka vacce bheda na mAnatAM bannene ekaja mAnIne, dhvani siddhAntanuM khaMDana kare che. mahimabhaTTa kAzmIranA hatA tathA abhinavaguptanA prauDha samakAlIna hatA. tethI temanI saMmati upekSaNIya nathI. (ii) kSemendranI "aucityavicAra carcAmAM 18mI kArikAnI carcA daramyAna udyuta karAyelI dhvanyAlonI 3/24 kArikAnA lekhaka AnaMdavardhana che ema kahevAmAM AvyuM che. (iv) vizvanAtha 'sAhityadarpaNa'mAM dhvanyAloka 1/1 tathA 2/12 kArikAoudbhUta kare che. te dhvanikAranI che ema te jaNAve che ane vRttinA lekhaka dhvanikAra che ema kahe che. (7) sadbhaya koI vyaktinuM nAma nahIM paNa badhA kAvyarasiko mATe vaparAto zabda che. A paristhitimAM nirNaya levo e aMgata mamatA ane mAnyatA ja gaNAya. kRSNacetanya yogya ja kahe che, "chUTA chavAyA vicAro ane sakato parathI temaNe ja saMpUrNa siddhAnta bAMdhyo hovAthI tathA kArikAnA lekhaka ke jemane ApaNe dhvanikAra tarIke ja ullekhI zakIe chIe-te paDachAyA jevI AkRti (saMdigdha vyakti) . hovAthI, ame paNa AnaMdavardhanane ja badhA vyAvahArika hetuo mATe (A siddhAntanA) sthApaka ja gaNIzuM.' DaoN. tapasvI nAndI kArikA ane vRttinA graMtha kartutva aMge jaNAve che, "DaoN. kupusvAmI zAstrI ane DaoN. kRSNamUrtinA matane svIkArI, AnaMdavardhanane ja kArikA ane vRtti bannenA racayitA tarIke huM svIkAruM chuM.' ' samagratayA vicAratAM lAge che ke kArikA ane vRtti bannenA lekhaka eka ane te paNa AnaMdavardhana che. paNa mAno ke koI ajANyA lekhakanI dhvanikArikAo AnaMdavardhanane prApta thaI hoya, jeno AdhAra laIne teNe vRttibhAga lakhyo hoya, to paNa tenI mahattA, pratiSThA ane siddhine saheja paMNa AMca AvatI nathI. kArikAne AdhAre AnaMdavardhane eka pUrNa, vyavasthita, samanvayamUlaka ane nirNAyaka kAvya 9. "Since it was he who built up a complete theory from scattered ideas and cues, and since the author of Karika is a shadowy figure whom we can refer to only as Dhvanikara (formulator of the concept of Dhvani), we too shall regard Anandavardhana as its founder for all practical purposes." Krishna chaitanya-Sanskrit Poetics-A Critical and comparative Study" p.118. 2. DaoN. tapasvI nAnDI-dhvanyAloka-locana. gu yuni. prakAzana (1973) pR. 10, Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20. davanyAloka siddhAnta Apyo che. tethI DaoN. rAmasAgara tripAThI kahe che tema, "vRttigraMtha eTalo mahattvapUrNa banI gayo ke paravartI AcAryoe asandigdha rUpamAM AnaMdavardhanane ja dhvanipravartaka mAnI lIdhA tathA kArikAkAra sarvathA vismaraNAvRta thaI gayA.'' koI navuM saMzodhana thatAM sarvagrAhya pramANa na maLI Ave tyAM sudhI A vivAda anirNita rahe ema lAge che. 5."davanyAloka' (i) gurtha samAnatapUrva evA dhvani siddhAntane rajU karato graMtha. (i) zIrSaka (i) viSayavastu (iv) ullekhAyela kRtio ane lekhako (v) TIkA graMtho. dhvanino avicchinna pravAha-dhvanyAlonA prathama udyotanI prathama kArikAmAM 'ArcasvAmI dhvaniti vRdhe. samAnatapUrva ' kahyuM che. dhvanisiddhAnta, A graMtha lakhAyo te pahelAM, sadayonAM vartuLamAM pracalita hato. te joke graMthastha thaye nahIM hovA chatAM mUlyavAna khajAnAnI jema eka peDhI pAsethI bIjI peDhIne paraMparAthI soMpavAmAM Avato ema ke. kRSNamUrti jaNAve che. dhvaninA siddhAntane vartamAnanI yazasvI siddhine badale atItanA mUlyavAna vArasA tarIke jovAmAM Avela che. sAhityarasika sahadayo e siddhAntathI paricita hatA paNa sAhityazAstranA lekhakoe tene uvekhyo hato. bharatathI rudraTa sudhInA alaMkArazAstrIoe dhvanino ullekha tenI carcA, potAnA graMthomAM karI nathI. temanAtapUrva no "pustakomAM vistRta rIte nirUpAyela' artha karIe to evAM koI pustaka maLatAM nahIM hovAthI e artha barAbara nathI. paNa pustakomAM na nodhAyela hovA chatAM, avicchinna paraMparAthI maukhika rIte, vidvAna sadAyonA vartuLomAM, UtarI Avelo ema artha e zabdono karavo joie. vadhe mAM bahuvacana che eTale ene svIkAranArA ghaNA haze ema kahI zakAya ke. kRSNamUrtinuM AvuM arthaghaTana locana TIkAmAM AvatA A vAkya para AdhArita che. "avicchinnena pravAheNa tairetaduktam, vinA'pi viziSTapustakeSu vinivezanAdityabhiprAyaH / paMDita jagannAthanA 'rasagaMgAdharamAM A aMge eka vAkya A pramANe che, 1. . THITI tripAThI-dhvanyAtola-thina 9-7. 2. "The theory of Dhvani was very much in vogue in famous circle of cultured critics and though it was never committed to writing, it was being traditionally handed down as a valuable treasure from generation to generation." K. Krishna Moorthy-"Dhavani and its Critics p. 25. 3. abhinavaguptanI locana TIkA-dhvanyA. 1/1 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 prastAvanA "dhvanitImAnaphrAnsisAvyivasthApatthAta" | rasagaMgAdhara upara atizayokti alaMkArathI samApti paryata bhAga para madanamohana jhAnI TIkAthI paNa dhvani siddhAntanI viziSTa prakAranI prAcInatA viSe jANavA maLe che. je zIrSaka: saMskRta sAhityamAM nAmakaraNamAM bhAre kalAtmaktA maLe che. dhvanyAloka eTale dhvanino Aloka (The sight of Dhvani), Aloka=dazya. A graMthamAM kArikA uparanI vRttine Aloka kahevAmAM Ave che. A graMtha uparanI be TIkAonAM nAma paNa suyogya che. Aloka- dazya, aMdhArAmAM dekhAya nahIM tethI caMdrikAcAMdanInI jarUra paDe. eka TIkAnuM nAma "caMdrikA' che. caMdrikA hoya paNa locana-netra na hoya to Aloka (dazya, dhvanino Aloka-vRtti) jovAya nahIM. abhinavaguNe tethI 'locana' nAmanI TIkA lakhI che. abhinavagupta eka zlokamAM kahe che, "zuM locana vinA loka (saMsAra) caMdrikAthI paNa uddabhAsita thAya che? (vyaMgya e che ke zuM locana vyAkhyA vinA Aloka-dhvanyAloka-"candrikA vyAkhyAthI kurita thAya che?) tethI abhinavagupta ahIM locana'nuM unmIlana kyuM che. "dhvanyAloka' zIrSaka saMkSipta, sAragarbhita ane sarasa hovAthI yogya che. A graMthanAM anya nAma 'kAvyAloka', sahadayAloka ane sahadaya-hRdayAloka paNa maLe che. "dhvanyAloka' zIrSaka vadhu jANItuM ane svIkAra pAmeluM che. viSayavastu ? "dhvanyAloka' cAra vibhAgamAM vibhakta che. dareka vibhAgane udyota' kahela che. prathama ughAtano prathama zloka maMdAkrAntA chaMdamAM che. kArikA13mAM AryA tathA 4 ane 6mAM upajAti chaMda che. tRtIya udyotamAM cAra kArikAo AryA chaMdamAM che. caturtha udyotanI chellI traNa kArikAo anukrame rathoddhatA, mAlinI ane zikhariNI chaMdonI che, badhA udyotanI anya kArikAo "anukRpamAM che. AnaMdavardhane purogAmI kavionI kRtimAMthI udAharaNo lIdhAM che. keTalAMka potAnI kRtiomAMthI ApyAM che. dhvaninI sUkSma chaTAo darzAvavA mATe temaNe prAkRta kAvyono paNa pracuramAtrAmAM upayoga karyo che. dhvanyAloka' moTo graMtha hoI thoDAM vAkyomAM tenuM viSayavastu varNavI zakAya tema nathI. pati paM. zrI manamohana jhA | 1. 5. jagannAtha-rasagaMgAdhara-pR. 425. 2. "niti pravIaumafmadomaTa kamRtimi.. hotAvatInA paMDita{/ gannAtha-sAdhara'-TI-pR. 360 DaoN. vibhArAnI dUbenA graMtha pR. 46 parathI udbhUta. 3. jiM tovana vinAnoko pati rakriyApi hiM. tenAbhinavagupto'tra locanonmIlanaM vyadhAt // ... dhvanyAloka-1/1nA "locanamAMthI. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 davAloka prathama ughota- (i) dhvani kAvyano AtmA che. tene na svIkAranAranA judA judA mata ApavAmAM AvyA che. keTalAka teno-dhvanino-abhAva kahe che. keTalAka teno lakSaNAmAM samAveza karavAnuM kahe che. bIjA dhvaninI vyAkhyA ApI zakAya tema nahIM hovAthI tene anirvacanIya kahe che. dhvani, zabdonA kSetrathI para che. bahu to sadAya bhAvaka teno AsvAda laI zake che. (ii) kAvyamAM be prakAranA artha che-vAcya ane pratIyamAna vAcyArtha, alaMkAra saMpradAyanA vidvAna mATe jANIto che. vyaMgyArthapratIyamAna artha, aMganAonA lAvaNyanI jema judI ja jAtano che. (iii) pratIyamAna artha traNa prakArano che. vastudhvani, alaMkAra dhvani ane rasAdidhvani. A traNanA ghaNA peTA prakAro-prabhedo che. vyAkaraNa ane zabdakoSanuM jJAna dharAvanAra ja tene samajI zaktA nathI. e prakAranA jJAna uparAMta kAvyanuM sAratattva samajanAra bhAvaka pratIyamAna arthane samajI zake che. (iv) jyAre kAvyamAM vyaMgyArtha utkRSTa sthAne hoya tyAre te kAvya nikAvya kahevAya che. samAsokti, AkSepa, paryAyokta vagere alaMkAromAM pratIyamAna artha hovA chatAM, camatkRti vAcyArthane lIdhe ane temAM rahela alaMkArane lIdhe che tethI te dhvani nathI. (v) dhvani be prakArano che- avivakSitavAcya ane vivakSitA para vAcyuM. (vi) dhvani, bhakti-lakSaNA-sAthe ekarUpa nathI, ke dhvaninuM lakSaNa na karI zakAya yA tene udAhata na karI zakAya tevo nathI. dvitIya udyota-) AnaMdavardhana, avivakSitavAnA prakAro darzAve chearthAntara saMkramita vAcya ane atyaMtatiraskRta vADhe. (ii) te vivakSitA paravAthyanA bhedo- asaMlakSyakrama vyaMgya ane saMlakSyakrama vyaMgya-ema darzAve che. jyAre rasa, bhAva, rasAbhAsa, bhAvAbhAsa, bhAvodaya, bhAvaprathama pradhAna hoya tyAre te rasAdi dhvani 'asaMlakSyakrama vyaMgya kahevAya che. (iii) jyAre rasa, bhAva vagere gauNa hoya, kAvyanI camatkRti anya koI tattvane lIdhe hoya to tyAM rasava vagere alaMkAro hoya che. (iv) guNa ane alaMkAro vacceno taphAvata darzAvavAmAM Avyo che. AnaMdavardhana, mAdhurya, ojas ane prasAda ema traNa guNa ja mAne che. (v) anuprAsa ane yamaka, zRMgArarasamAM bahu icchanIya nathI. rUpaka, paryAyokta vagere gauNa sthAne hoya ane zRMgAra rasanI niSpattimAM madadarUpa thatAM hoya tenAM lekhaka udAharaNa Ape che. (vi) saMlakSyakramanA prabhedo-zabdazaktimUla ane arthazaktimUla. jyAre zabdanI zaktithI alaMkAra sUcavAyelo hoya (abhivyakta nahIM), vyaMgya hoya tyAre zabdazaktimUla saMlakSyakramavyaMgya kahevAya che. paNa 'zleSamAM be artho zabdo dvArA sIdhI rIte vyakta thatA hoya che. AnaMdavardhane bhaleSa ane zabdazaktimUla dhvaninAM udAharaNa ApyAM che. (vi) arvazaktimUla dhvaninI vyAkhyA ane udAharaNa Apela che. arthazaktimUladhvani ane asaMlakSyakramavyaMgya vacceno taphAvata darzAvyo che. jyAre vibhAva, anubhAva ane vyabhicAribhAvanA spaSTa ullekhathI rasano AsvAda maLato hoya tyAre tyAM 'saMlakSyakramavyaMgya' dhvani che. (vi) azaktimUlanA peTA vibhAgo vastu dhvani Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 23 ane alaMkAradhvani ApyA che. te paikIno prathama-vastudhvani, svataHsaMbhavI ane prauDhokti niSpanna ema be prakArano darzAvela che. alaMkAra dhvaninAM udAharaNa ApavAmAM AvyAM che. tRtIya udyota- (i) dvitIya udyotamAM vyaMgya artha para AdhArita dhvaninA bhedo kahyA. tRtIya udyotamAM vyaMjakanI dRSTie peTA vibhAgo ApavAmAM AvyA che. (ii) avivakSitavAcya (tenA be prakAromAM) pada prakAzya hoya yA vAkacaprakAzya hoya. Aja be bhedo saMlakSyakrama vyaMgya nAmanA vivakSitAnyapara vAcyanA bhedamAM paNa jovA maLe che. (iii) varNa, pada, vAcya, saMghaTanA ane prabaMdha, asaMlakSyakrama vyaMgyane madadarUpa thAya che. (iv) saMghaTanAnA traNa prakAro che. asamAsA, madhyama samAsA ane dIrgha samAsA. saMghaTanAno guNa sAthe saMbaMdha spaSTa karavAmAM Avyo che. (v) saMghaTanA, vaktA artha viSaya ane rasanA aucitya para AdhAra rAkhe che. (vi) rasa kevI rIte niSpanna thAya che ane kevI rIte avarodhAya che te samajAvatAM, judA judA rasone anukULa alaMkAro viSayavastu (thAnaka, vastusaMkalana vagere) ane rasano saMbaMdha nirUpavAmAM Avyo che. (vi) amuka nipAta, saMyojaka, mRt ane tandrita pratyayo, samAso vagerethI asaMlakSyakrama dhvani vyaMjita thAya che. (vi) rasanI barAbara niSpatti thAya temAM kaI bAbata virodhI che te viSe lekhake kahyuM che. eka prabaMdhamAM eka rasa pradhAna-aMgI hovo joIe ane bIjA rasa sahAyaka-aMga hovA joIe. (ix) vAcya ane vyaMgya arthano taphAvata tathA guNavRtti ane vyaMgya vacceno bheda darzAvavAmAM Avyo che. (x) vyaMgya-vyaMjakabhAva ane anumAna eka nathI. (xi) kAvyano bIjo prakAra 'guNIbhUta vyaMgya' udAharaNa sAthe samajAvavAmAM Avela che. (xii) kAvyano trIjoprakAra 'citra' che, je be prakAranuM che-zabdacitra (jemake yamaka) ane vAcyacitra (jemake utprekSA vagere alaMkAro). jyAre kavino irAdo, vyaMgya artha kahevAno na hoya ke rasa niSpanna karavAno na hoya tyAre A trIjo bheda bane che. (xiii) kAvyanA A traNa prakAronA kramacaya ane saMcayathI- milAvaTathI- agaNita prabhedo udbhave che. (xiv) kauzikI vagere vRttio ane upanAgarikA vagere vRttio tathA rItionuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. caturtha udyota- (i) dhvani ane guNIbhUtanA kSetromAM kavionI pratibhA haMmeza tAjI vastuo rajU karavA sakSama hoya che. pUrvenA kaviomAM hoya te vicAra kavinI kalpanAzaktithI navo dekhAya che. (ii) kavie potAnA prabaMdhamAM, kRtimAM, mukhya bhAvArtha tarIke eka rasa mATe, eka citta thavuM joIe. (iii) rAmAyaNamAM karuNarasa, mukhyarasa che. je zAstra ane kAvya banne che evA mahAbhAratamAM mokSa nAmano puruSArtha ane zAMtarasa kavi dvArA abhipreta che. kAvyanuM kSetra asIma che. saikAo sudhI seMkaDo kavioe kAvyaracanA karI hovA chatAM pratibhAzALI navA kavio kAvya lakhatA rahe Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 dhvanyAloka e zaca ja che. (iv) be kavionA kAvyamAM saMvAditA hoya to kaI manohara che tenI AnaMdavardhane carcA karI che. be kavionA kAvya vacce, biMba- pratibiMba jevuM, vastu ane tenA citra jevuM ke be manuSyo vacce hoya tevuM sarakhApaNuM hoI zake. prathama be prakAranI saMvAditA tyajavI joIe. trIjA prakAranI saMvAditA manohara che. dhvanyAlokamAM ullekhAyelA graMtho ane lekhako 'dhvanyAloka'nA AlokabhAga (vRtti bhAga)mAM AnaMdavardhane keTalAka prAcIna kavio-lekhakono tathA graMthono ullekha karyo che. keTalIka kRtimAMthI zloko, gaghavAkaco uddhRta karyAM che, je nIce mujaba che. (a) kRtio-rAmAyaNa, mahAbhArata, arjunacarita, kAdaMbarI, tApasavatsarAja, nAgAnaMda, madhumathanavijaya, ratnAvalI, rAmAbhyudaya, viSamakhANalIlA, veNIsaMhAra, harivijaya, setukAvya, harivaMza, harSacarita, gAyAsasazatI, zAkuntala, vikramorvazIya, meghadUta, zizupAlavadha, sUryazataka tathA svaracita saMskRta, prAkRta udAharaNo. (ba) kartAo-udbhaTTa, bharata, bhAmaha, manoratha, amaruka, kAlidAsa, dharmakIrti, bANabhaTTa, sarvasena, sAtavAhana (nAgalokamAM gayA tarIkeno ullekha) vagere. (ka) A uparAMta parikara zloka ane saMgrahazloka paNa jovA maLe che. kArikAnA arthane vadhu sArI rIte samajAvavA tathA carcAno sArAMza kahevA mATe A prakAranA zloko prayojAya che. uparyukta ullekho AnaMdavardhananA vizALavAcana ane pAMDityane darzAve che. 'dhvanyAloka'nA TIkAkAro-'dhvanyAloka' para abhinavagupta (samaya Azare I.sa. 10mI sadInA uttarArdhathI 11mI sadIno pUrvArdha)nI 'locana' TIkA vizeSa ullekhanIya che. abhinava, 'locanamAM' eka 'caMdrikA' TIkAno ullekha kare che. temaNe keTalIka jagyAe tenuM khaMDana paNa karyuM che. dhvanyAlokanA tRtIya udyotanI 26 ane 33mI kArikAparanA 'locana'mAM abhinave 'caMdrikA'no ullekha karyo che. " candrikAkArastu paThitamanupaThatIti nyAyena gajanimIlikayA vyAcacakSe |...ityalaM pUrvavaMyaiH saha vivAvena vahunA / loyana TIkAthI ja candrikAkAra ane abhinavagupta eka gotranA hatA te siddh yAya che. candrikA TIkA maLatI nathI. DaoN. rAmasAgara tripAThI, locana TIkAnuM mUlyAMkana karatAM lakhe che, "zrI abhinavagupta eka mahAna dArzanika vidvAna hatA. ethI emaNe sAhityazAstramAM graMtha lakhIne tenuM dArzanika (philosophical) svarUpa ApyuM. A eTalI mahattvapUrNa ane sazakta TIkA che ke ApaNe tene sAhityazAstranuM mahAbhASya sArI rIte kahI zakIe. A TIkA eka bAju dhvanyAlokanAM agharAM sthAnone pUrNarUpathI spaSTa karIne potAnA nAmane sArthaka kare che to bIjI tarapha potAnI svataMtra vicAradhArAnI dRSTithI Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 25 paryAsarUpamAM te maulika paNa che. ma. ma. pI. vI. kaNe e paNa abhinavane agAdhajJAnavALA tattvaciMtaka, tIkSNa vivecaka ane moTA kavi kahyA che tathA temanI vidvattA bharI locana TIkAnI prazaMsA karI che. A uparAMta badarInAtha zarmAnI "dIdhitI'", banArasathI haridAsa saMskRta sIrIjhamAM prakAzita thayelI 'bAlapriyA', udayottuMganI kaumudI, prophe. kappusvAmI zAstrIe madrAsathI prakAzita karela TIkA (prathama udyota phakta) madhusUdana mizranI avadhAna TIkA, rAmasAgara tripAThInA hindImAM tArAvatI TIkA tathA hindI, gujarAtI vagere prAdezika bhASAo tathA aMgrejI vageremAM thayela vyAkhyA, pAdanoMdha vagere dhvanyAlokanA abhyAsa mATe upakAraka che. dhvanyAloka para DaoN. jekobIno jarmanamAM anuvAda paNa che. 6. dhvanivirodhIo ane AnaMdavardhane kareluM khaMDana kAvyasyAtmA dhvaniriti budhairyaH samAmnAtapUrvastasyAbhAvaM jagadurapare bhAktamAhustamanye kecidvAcAM sthitamaviSaye tattvamUcustadIyaM tena brUmaH sahRdayamanaHprItaye tatsvarUpam // 'dhvanyAloka'nI A prathama kArikAmAM dhvanivirodhI traNa matano ullekha thayo che tene pUrvapakSa tarIke sthApIne AnaMdavardhana, siddhAMtapakSamAM (uttarapakSamAM) teno javAba Ape che. dhvanyabhAvavAdin I kAvyanA badhA cArutva hetu gaNAve che. dhvani temAMno eke nathI. tethI teno abhAva che. (alaMkAravAdImata) pUrvapakSa + bhAktavAdin II te prasiddha lokamatanI viruddha jAya che tethI abhAva che. (prasthAnavADImata) anirvacanIyavAdin III zobhA ApanAra hetumAMno eka yA bIjo kahI zakAya. tene judo zuM kAma gaNavI ? antarbhAvavAdI mata) 1. Do. rAmasAgara tripAThI saMpAvita 'dhvanyAlo' prAthana pR-8,1 2. Abhinava Gupta was a profound philosopher, an accute critic and a great poet. His commentary is sometimes more erudite and difficult than the text. He was a prolific writer.'' M, M. P. V. Kane, Hist of SK Poetics. p. 203. Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ davanyAloka dhvanino abhAva che ema mAnanAra abhAvavAdIo, dhvanine bhaktimAMlakSaNAmAM samAvI zakAya che ema mAnanAra bhAktavAdIo, dhvani, varNanathI para che ema mAnanAra anirvacanIyavAdIo- ema traNa dhvanivirodhI matano AnaMdavardhane upara lakhelI prathama kArikAnI vaccenI be paMktimAM ullekha karyo che. ahIM virodhIonI kalpanA karavAmAM AvI che. koI virodhInuM nAma ApyuM nathI. abhAvavAdIonA nirdeza vakhate navuM ane anirvacanIyavAdIonA nirdeza vakhate 'kavuM. ema parokSabhUtakALa (lim lakAra)nuM rUpa prayojyuM che te parathI A banne saMbhAvita pakSa che, jenI saMbhAvanA karavAmAM AvI hoya tevA pakSa che. jyAre bhAtavAdInA matanA nirdeza vakhate huM vartamAnakALanuM kriyApada che. A prakAranA virodhIo AnaMdavardhananA samaye haze ema sUcana che. abhAvavAdI mata ane tenuM khaMDana : dhvanino abhAva che ema traNa vikalpo dvArA samajI zakAya. (1) kAvya zabda ane arthanuM baneluM che. temAM zabdane suMdara banAvanArA zabdolaMkAro ane arthane cArutA ApanArA arthAlaMkAro prasiddha ja che. mAdhurya vagere guNa paNa pratIta thAya che. bhaTTa udbhaTe prakAzita karelI upanAgarikA vagere vRttio viSe sAMbhaLyuM che. vaidarbhI vagere rItio amArI jANamAM che. to e badhAthI bhinna dhvani nAmano kyo navo padArtha che? dIdhiti TIkAnA zabdomAM kahIe to ataH prasiddhi-mAvAt nAti va dhvani zrI viSNupada bhaTTAcArya kharuM ja kahe che, "A virodhIo mujaba ekalA guNo ane alaMkAro ja kAvyakalAne suMdara ane AkarSaka banAvI zake che ane kemake dhvani pAMca tattvo (zabdAlaMkAra, arthAlaMkAra, guNa, vRtti, rIti) mAMthI koImAM samAvI zakAto nathI tethI dhvanino abhAva che.'' locanakAra kahe che, "zabda, artha, guNa ane alaMkAronA ja, zabda ane arthanA zobhAkAraka dharma hovAne kAraNe loka ane zAstrathI bhinna suMdara zabdArthathI banelA kAvyanI zobhAno hetu koI anya dharma che ja nahIM ke ame gaNyo na hoya A eka prakAra che.'' (2) "sahayahayAhyAdri zabyArthIyatvam va AcanakSam " arthAt sadAyanA hRdayane AhalAdaka zabdArthayukta hovuM te kAvyanuM lakSaNa che. je dhvani nAmanA navA 9. "According to these dissenters, puts and sciarts alone can make a poetic art beautiful and attractive and saf- can be included under neither of these five elements, there is yra of f." vAto-prathama jyota- Bishnupada Bhattacharya on I. 1. 2. "zabdArthaguNAlaMkArANAmeva zabdArthazobhAkAritvAllokazAstrAtiriktasundarazabdArtharUpasya kAvyasya na zomAdetuH zcicoDakti thoDasmAmi na gata rUH prAda " locana-abhinavagupta. AcArya jagannAtha pAThakanI dhvanyAlokanI AvRtti. pR-15. Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 27 tattvane mAnIe to temAM prasiddha prasthAna-mArganuM atikramaNa thatuM hovAthI kAvya tattvanI hAni thAya che. tene mAnavAthI kAvyanuM lakSaNa baMdhabesatuM thatuM nathI. tamAro dhvani uparyukta kAvyalakSaNane lAgu paDato nathI. kemake sahayone tenAthI AnaMda maLaze nahIM. kadAca durAgraha rAkhI tame dhvanine pracalita banAvazo to vidvAnomAM teno vyApaka svIkAra thaze nahIM. Ama kAvyavivecananA jANItA tattvone kADhI nAkhato hovAthI dhvanino abhAva che. (3) je vastu zobhAkArI che te to ame kahelA guNa athavA alaMkAramAM samAI jAya che. bIjuM nAma ApavAmAM zuM pAMDitya che ? Ama trIjA prakAranA abhAvavAdIo dhvanino abhAva judI rIte mAne che. dhvani nAmano koI navo padArtha saMbhavita nathI. kemake jo te kamanIyatAnuM atikramaNa na karato hoya to teno, hamaNAM ja jene viSe kahevAmAM AvyuM te guNa, alaMkAra vagere cArutva hetuomAM, aMtarbhAva thaI jaze. athavA jo guNa, alaMkAra vageremAMthI koInuM dhvani' ema navuM nAma rAkhavAmAM Ave to te bahu mAmulI vAta che. abhAvavAdIonAM maMtavyo tapAsatAM, teo vAcyArthamAM ja mAnatA hoya ema lAge che, vyaMgyArthamAM nahIM. abhAvavAdIonuM khaMDana : (siddhAnta pakSa). dhvaninA abhAvanI traNa zakyatAo batAvI e pUrvapakSanuM vistRta sthApana karI, prathama udyotanA uttarArdhamAM, AnaMdavardhana nIcenI kArikAmAM tathA tenA paranA AlokamAM-vRttimAM tenuM khaMDana kare che. yatrArthaH zabdo vA tamarthamupasarjanIkRta svArtho / cakra vizeSa sa dhvaniti bhUmiH thataH I (. /rU.). guNa, alaMkAra vagere cArutva hetuomAM dhvanino samAveza karI zakAya nahIM. kemake vAcyavAcakabhAva para Azrita mArgamAM vyaMgya-vyaMjakabhAva para Azrita dhvanine kevI rIte samAvI zakAya. vAcyArtha ane vAcaka zabdanI zobhA vadhAranArA upamA vagere arthAlaMkAro tathA anuprAsa vagere zabdAlaMkAro to te dhvaninA aMgarUpa che, gauNa che jyAre dhvani to aMgI rUpa, pradhAna che. eka parikara zlokamAM kahevAyuM che ke "vyaMgyavyaJjakasambandhanibandhanatayA dhvaneH / vAcyavAcakacArutvahetvantaH patitA kutaH / / arthAta-dhvani, vyaMgya-vyaMjakabhAvamUlaka hovAthI vAcya-vAcaka cArutva hetu evA alaMkAra vageremAM teno aMtarbhAva kevI rIte hoI zake che? Ama arthAlaMkAra ane zabdAlaMkAra jene cArutva Ape che te zabdArtha karatAM dhvaninuM kSetra sAva juduM che. zrI viSNupada bhaTTAcArya lakhe che ke dhvani e jeo tenuM yogya lakSaNa ApavAno prayAsa kare che tevA dhvanivAdIonA bhejAmAM rahelI azakya kalpanA ja nathI, paNa Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhvanyAloka jo yazasvI mahAna kAvyakRtionI sUkSma ane sarvAgI tapAsa karavAmAM Ave to jaNAya che ke vyaMgyArtha- dhvani-temAM mukhya ke gauNarIte vyApIne rahelo che.'' dhvani, kadAca purogAmI sAhityazAstrIone mATe, abhAvavAdIo mATe, aparicita haze paNa kavione mATe te jANItI vastu hatI. mahAkavionAM zreSTha mahAkAvyo, dhvani hovAne kAraNe saddhayone AnaMdavibhora banAve che. pUrvapakSa - ame svIkArIe chIe ke jyAM vyaMgyArtha nathI evA bIjA alaMkAromAM dhvanino aMtarbhAva nathI thaI zakto paNa samAsokti, AkSepa, anutanimittA vizeSokti, paryAyokta, apavruti, dIpaka, saMkara tathA aprastutaprazaMsA alaMkAromAM vyaMgyAthenI pratIti thatI hovAthI temAM dhvanino samAveza thaI jaze. uttarapakSaAnA javAbamAM dhvanikAra kArikAmAM lakhe che, "upasargIkRtasvArtho..." (1/13). nA, bhAInA, A alaMkAromAM ramaNIyatA dhvanine lIdhe nathI paNa vAcyArthane lIdhe ja che. artho junIvRtAtma, kuLatAmadheya zabdo vA yatrArthAntAmamitrana isa dhvaniti | (1/13 paranA AlokamAMthI) jyAM artha potAne athavA zabda potAnA arthane guNIbhUta banAvIne, pratIyamAna ane abhivyakta kare che tene dhvani kahe che. samAsokti vagere alaMkAromAM dhvanino samAveza kevI rIte thAya ? samAsokti vagere alaMkAromAM vyaMgyArthanuM prAdhAnya nathI. pachI AnaMdavardhana pUrvapakSamAM ullekhAyela alaMkArone eka pachI eka laIne darzAve che ke temAM cArutA, manoharatA dhvanine kAraNe nahIM paNa vAcyArthane kAraNe che. tasnAtra dhvantiva kahyA pahelAM AnaMdavardhana traNa parikara zlokathI potAnA uttarano upasaMhAra kare che." jyAM kevaLa vAcyArthano anuyAyI hovAne kAraNe vyaMgyArtha apradhAna thaI gayo hoya tyAM spaSTa rUpe samAsokti vagere vAcyAlaMkAra hoya che. jyAM vyaMgyano spaSTarUpe AbhAsa mAtra maLI rahyo hoya athavA vyaMgyArtha, vAcyArthanuM anugamana karI rahyo hoya yA tenI pradhAnatA pratIta thatI na hoya, tyAM dhvani hoto nathI. jyAM zabda ane artha vyaMgyaparaka hoya ane tyAM saMkara alaMkAra thaI zakavAno avasara na hoya to te dhvanino viSaya thAya che.'' chevaTe dhvanikAra AnaMdavardhana kahe che, "aneka bheda-prabheTavALA atyaMta vyApakamahAviSaya-dhvaninuM pratipAdana, kevaLa aprasiddha alaMkAra vizeSonA pratipAdananI jema nagaNya nathI. tethI dhvaninA samarthakono utsAha yogya che. temanA pratye irSyAkaluSita vRtti pradarzita karavI joIe nahIM. 1. "dhvani is not merely a chimera residing in the brains of Dhvani theorists who endevour to furnish a suitable definition of it, but if a thourough and minute investigation is made of all the great poetic products of acknowledge repute, suggestion pervades them as you or aunadhvanyAto-prathama udyota- Bishnupada Bhattacharya on I-13. 2. vyaya yatrAprAdhAnya...mantavya: #onphitiH 1/17nA AlokamAM AvelA pakira zloko. Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA bhAtavAdIono mata ane tenuM khaMDana : bhakti eTale zuM? bhakti zabdathI AlaMkArikonI lakSaNA ane mImAMsakonI gauNI nAmanI be prakAranI zabdazakti (vRtti, vyApAra) samajAya che. alaMkArazAstranA AcAryoe lakSaNAnI traNa zarato raju karI che. (i) mukhyArthabAdha (vAcyArtha baMdhabesato na hoya) (ii) tadyoga (saMbaMdha) (i) rUDhi athavA prayojana.' bhakti zabdane, cAra rIte vyutpatti karI samajAvavAmAM Avyo che. gaNI tathA lakSaNAnI traNa zarato ema cAreyano artha bhaktithI maLe che. (i) muhayArtha ma ma | mukhyArthabAdha. (i) mate sevyane pArvena ti sAmIpyAtidharma ma|i lakSaNAnI bIjI zarata che tadyoga, sAmIpya vagere saMbaMdhane A nirvacana dvArA samajavAno che. (iii) pratipAdye zaityapAvanatvAdau zraddhAtizayo bhaktiH / A samajutI ke jemAM atizaya zraddhA' evo artha niSpanna thAya che te dvArA lakSaNAnI trIjI zarata 'prayojana'no artha sUcavAyo che. A traNa zarato jo pUrI thAya to lakSaNA vyApAra (zakti) jaNAya che ane te dvArA Avato artha lakSyArtha ke 'bhAkta" kahevAya che. vAcyArtha ane lakSyArtha vacce jo sAdazya saMbaMdha hoya to gauNI lakSaNA kahevAya che. jemake rvAhila | jo mayaYI jo vAcyArtha ane lakSyArtha vacce sAdazya sivAyano (sAdayetara) saMbaMdha hoya (sAmIpya, saMyoga, kAraNa-kArya vagere) to tene zuddha lakSaNA kahevAya che. jemake jayA| ghoSa, gAyuSkRtam vagere. mImAMsakoe lakSaNAthI judo eka gaNI vyApArane mAnyo che, tene lakSaNAno eka prakAra kahyo nathI. bhakti zabdathI temanI 'gauNI vRtti paNa samajAya che. bhakti zabdanI cothI vyutpatti Ama apAI che. * (iv) TLAmudrAvRttei zabda arthamArtaNyAdriH (zauryauryAdri) patti | ane tenAthI Avato artha bhAta che. jemake sido mANavaH | zUravIratA, krUratA vagere guNavALA amuka prANInA vAcaka guNa samudAyavRtti siMha zabdathI tenA arthabhAga zauryakaryAdinuM grahaNa bhakti che.. bhAtavAdIonI mAnyatA-pUrvapakSa -teo mAne che ke dhvani (vyaMgyArtha), lakSyArthathI judo nathI. te lakSaNA vyApAra dvArA lakSita thaI zake che. locanakAra samajAve che te mujaba dhvaninuM lakSaNAthI svataMtra sthAna nakAratA virodhIo A traNa dalIlo karI zake. -- - - - 1. mammAcArya-kAvyaprakAza-2/4 mukhyArthabAdhe tadyome rUDhito'tha pryojnaat| anyo'rtho lakSyate yatsA lakSaNAropitA kriyA / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhvanyAloka (1) teo kadAca ema mAnatA hoya ke dhvani ane bhakti badhI daSTie sAva sarakhAM (completely identical)- ekarUpa che. ema hovAthI uparanAM be padomAMthI eka, bIjAnuM paryAyavAcI che. jema ghaTa ane kalaza paryAyavAcI che tema. 30 ( 2 ) kadAca koI ema mAne ke bhakti, dhvaninuM lakSaNa che. (essential mark or differentia) jema pRthvItva, pArthiva dravyono Avazyaka ane asAdhAraNa guNa che. (3) athavA, bhakti, dhvanino mAtra Akasmika guNa che. (accidens che.) uttarapakSa : AnaMdavardhane bhAktavAdIonuM khaMDana je rIte karyuM che te uparathI locanakAre uparyukta traNa saMbhavitatAnuM anumAna karyuM che. prathama kahela saMbhavita dalIlanuM khaMDana dhvanyAloka 1/14nI prathama paMktimAM karavAmAM AvyuM che. bhaktyA bibharti naikatvaM rUpabhedAdayaM dhvaniH / arthAt'A dhvani lakSaNAthI bhinnarUpa hovAthI, te be vacce (dhvani ane lakSaNA-bhakti-vacce) ekatva nathI. dhvanimAM prayojananuM sauMdarya AgaLa paDatI bAbata che. bhaktimAM prayojananuM sauMdarya dhyAnamAM levuM paDatuM nathI. temAM mAtra upacAra (superimposition) ja che. bIjI saMbhavita dalIlanuM khaMDana karatAM AnaMdavardhane kahyuM che, 'ema paNa na kahI zakAya ke bhakti, dhvaninuM lakSaNa che. (definition che.) kemake ema gaNatAM e lakSaNa kAM to ativyAsa ke avyAsa banI jAya che. 'ativyApethAvyAtterna vAgho lakSyate tathA / '' 1/14-2. lakSaNa, hetuno (nyAyadarzananA khAsa arthamAM) eka viziSTa prakAra che. sad anumAna mATenA hetunI badhI zarata te pUrNa karato hovo joIe. te zarato che pakSasattva, sapakSa sattva, vipakSa asattva. kaMI uNapa hoya to lakSaNa doSavALuM bane che. ativyApti, avyApti ane asaMbhava- A traNa tenA doSa mAnavAmAM AvyA che. bhakti, dhvaninI ativyApti vALI vyAkhyA che. kAraNake jyAM dhvani hoto nathI tyAM paNa bhakti hoya che, jemake rUDhi lakSaNAmAM. pUrvapakSa (zaMkA) - prayojanavatI lakSaNAnA badhA kissAomAM dhvani (suggestion) hovo ja joIe. tethI bhakti ane dhvani eka ja vastu nathI tema kahevuM ayogya che. uttarapakSa (samAdhAna) - prayojanavatI lakSaNAmAM prayojana jANavA mATenuM vyaMgya hoya te pUratuM nathI. vyaMjita thatuM prayojana suMdara, camatkRtivALuM (striking) hovuM joIe. kavio, kyAreka evA lAkSaNika zabdo prayoje che, jenuM prayojana camatkArI hotuM nathI. vadhumAM rUDhibhUlA lakSaNAmAM dhvani bilakula hoto nathI. kAraNake vyaMjanAthI samajAya che evuM prayojana A prakAranI lakSaNAmAM hotuM nathI. jemake lAvaNya, kuzala Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 prastAvanA vagere zabdo, temanA vyutpanyAtmaka arthathI bhinna arthamAM te prayojAya che. tethI jyAM lakSaNA che tyAM dhvani che ema kahevAze nahIM. pUrvapakSa (zaMkA)-jo uparano mata svIkArIe to, jyAM lAvaNya, kuzala, anuloma vagere zabdo prayojAyA hoya tyAM dhvani bilakula haze ja nahIM arthAtu je kAvyamAM AvA zabdo prayojAyA hoya te kAvyamAM dhvani che tema kahI zakAze nahIM. * uttarapakSa (samAdhAna) - "Aloka' (vRtti)mAM kahyuM che ke ame ema kahetA nathI ke jyAM nirUDha lAkSaNika zabdo prayojAyA hoya tyAM dhvani hoto nathI. evAM kAvyomAM dhvani hoI zake che. paNa tethI amArI sthitimAM pharaka paDato nathI. jo ApaNe evA zabdovALAM kAvyonuM vivecanAtmaka rIte pRthakkaraNa karIzuM to dekhAze ke temAM dhvaninuM mULa kAraNa AvA rUDha zabdo nathI, paNa e kAvyamAM rahela bIjI koI bAbata che. tethI amAro mata barAbara che. lakSaNA ane dhyAnanI vigato sAva judI che. e jotAM ekane bIjAnuM lakSaNa (attribute) kahevuM yogya nathI. pUrvapakSa (zaMkA) - to pachI prayojanane ja lakSya (lakSaNAthI meLavAya tevo lakSyArtha) banavA do. uttarapakSa (samAdhAna)- prayojana lakSya banI zake nahIM. kAraNa ke lakSaNAnI zarato ahIM hAjara nathI. mukhyArthabAdha ane prayojana-e be hovAM jarUrI che. bIjI lakSaNA karavA mATe mukhyArthabAdha joIe, je thato nathI. kemake prathama artha (vAcyArtha) ApaNane joIe che. bIjI lakSaNA karavAnuM koI prayojana nathI. game evuM prayojana UbhuM karIe (kalpIe) to anavasthA doSa thaze. tethI ja kahevAyuM che vAcakatvAzrayeNaiva guNavRttirvyavasthitA / vyaJjakatvaikamUlasya dhvaneH syAllakSaNaM katham / / dhva. 1/18. A lakSaNanI avyApti paNa che. vivakSitA paravAcya (abhidhAmUla) dhvani ane dhvaninA anya aneka prakAromAM bhakti yA lakSaNA vyAsa rahetAM nathI, ethI bhakti, dhvaninuM lakSaNa nathI. trIjI saMbhavita dalIlanuM khaMDana karatAM AnaMdavardhana kahe che, "bhakti, dhvaninuM upalakSaNa (accidens, Akasmika guNa) nathI. upalakSaNa e prAsaMgika cihna che. jemake jAna revadrattasya pRdam | e kharuM ke bhakti, dhvaninuM upalakSaNa (occassional mark) che. avivakSitavAcyadhvaninA prakAromAM bhaktinuM astitva che, e svIkArAyuM che. paNa Ama ame mAnIe chIe tethI pUrvapakSane kazuM maLatuM nathI ke pachI AvA svIkArathI, dhvanivAdIonI sthitimAM koI samAdhAna thatuM nathI, ke pAchA paDavAnuM thatuM nathI.--- Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhvanyAloka pUrvapakSa (zaMkA) -jo tame bhaktine dhvaninA upalakSaNa tarIke svIkAro cho to te lakSaNa paNa kahevAze. tene paNa svIkAravuM paDaze. kemake lakSaNa ane upalakSaNa banneno hetu sarakho che. banneno hetu '>> vartaka banavuM', 'judA pADavuM' evo che. uttarapakSa (samAdhAna) - Ama chellI hada sudhI dalIlone kheMcavAmAM Ave to te alaMkArane paNa lAgu paDe che. - Ama samartha dalIlothI AnaMdavardhane, bhAtavAdIonI dalIlono radiyo Apyo che. anirvacanIyavAdIono mata ane tenuM khaMDana : keTalAka lokonI buddhi lakSaNa karavAmAM eTalI sukumAra che ke teo dhvaninA tattvane vANInI zaktithI para sahRdaya- hRdaya- saMvedhamAna ja batAve che. teo mAne che ke dhvani anirvacanIya che, alakSaNIya che, anAkhyeya che. Ama kahenArA anirvacanIyavAdI che, azakaca-vaktavyavAdI che. na Ayate vayitum aai tavA svayaM tavantaH raLena vRdghate / ema teo mAne che. ra takSaneDagyeH te cAhya pakSasaMsiddhiova naiH / . 1/19 arthAt 'bIjA lokoe dhvaninuM lakSaNa karI dIdhuM che to amArA pakSanI siddhi ja che.' A kArikAmAM tathA tenA vRttibhAgamAM anirvacanIyavAdIone AnaMdavardhane javAba Apyo che. dhvanine anirvacanIya kahenAra parIsthavAvinaH nathI, samajIne bolyA nathI. kemake dhvani viSe (A graMthamAM) ame kahyuM che ane AgaLa upara paNa darzAvIzuM tenAthI dhvaninA sAmAnya ane vizeSa lakSaNo jaNAvI dIdhA pachI paNa jo ema kahevAmAM Ave ke dhvaninuM prakathana thaI zakyuM nathI. evuM to pachI bIjA viSayo mATe paNa kahI zakAze. upasaMhAra : A rIte AnaMdavaryanAcArye dhvani virodhI matonI carcA, samIkSA karI tenuM khaMDana karyuM che, tathA dhyAnesiddhAMtanI sthApanA karI che. TIkAkAra abhinavagupte, locanamAM, dhvani virodhI matonuM vistArathI khaMDana karela che. temanI pachI AvanAra mammaTAcArya 'kAvyaprakAza'mAM dhvanine vAcyArtha ane lakSyAryayI bhinna sAbita kare che. te veThAntIonA tathA vaiyAkaraNonA akhaMDatArthatAvAnuM khaMDana kare che. uparAMta temaNe dhvanine anumAnamAM samAvatA naivAyika mahimabhaTTanA matano radiyo Apyo che. dhvanivirodha aMge viroSa mAhitI : I.sa. 850 thI 1100 e aDhIso varSano gALo sAhityacarcAnA utkarSano kALa che. dhvanitattvanA vivecaka asAdhAraNa hatA ja, paNa temano virodha karanArA paNa sAdhAraNa vyakti na hatA. mukulabhaTTa, bhaTTanAyaka, kuntaka, dhanaMjya, mahimabhaTTa, moja Aki dhvaninA virodhIo A kALamAM thayA che. temaja rAjazekhara, aucityano vicAra karanArA kSemendra, abhinavagupta, rasacarcA karanArA lohlaTa, zaMku, bhaTTatauta vagere che. A kALa sAhityacarcAnA parama utkarSano kALa che. Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA vyasabhA dhvani | nA be artha karavAmAM Ave che. (1) rasadhvani kAvyano AtmA che. (2) dhvanana (vyaMjanA) vyApAra ja kAvyagata zabdArthono AtmA che. temAM rasanuM kAvyAtmakatva badhA sAhitya paMDitone svIkArya thayuM. paNa dhvanana vyApAranA viSayamAM paMDitomAM matabheda rahyo. A matabhedothI ja dhvani virodhakano udaya thayo ane kAvyacarcAnI rUkha badalAI gaI. dhvanino virodhI paNa kevaLa eTaluM ja kahe che ke vyaMjanA vyApAranI svataMtra sattA mAnavAnuM koI prayojana nathI. vyaMjanAno aMtarbhAva abhidhA, lakSaNA, tAtparya yA anumAnamAM ja thAya che. mammaTAcArya pachI dhvanino virodha ocho thaI gayo che. jayaraye dhvaninA virodhIo viSe A be zlokomAM saMkSepamAM kahyuM che. tAtparyazaktirabhidhA lakSaNAnumitI dvidhA / arthApattiH kvacittantraM samAsoktyAdyalaMkRtiH / / rasasya kAryatA bhogaH vyApArAntara bAdhanam / dvAdazetthaM dhvanerasya sthitA vipratipattayaH / / jayaratha jaNAve che ke dhvaninA virodhamAM kula bAra mata hatA. (1) mImAMsakonuM kathana hatuM ke dhvani athavA vyaMjanArUpa pRthaka vyApAra mAnavAnI koI AvazyakatA nathI. dhvanino aMtarbhAva tAtparyazaktimAM thAya che. (2) koI mImAMsaka evA hatA ke "yatva: rAH zabdArtha ' A nyAye, dhvanino samAveza abhidhAmAM karatA hatA. (3 ane 4) lakSaNAvAdI dhvanino samAveza lakSaNAmAM mAnatA hatA. (5 ane 6) naiyAyika, je dhvanino samAveza be prakAranAM anumAnamAM mAnatA hatA. (7) sAhitya vimarzaka, ke je dhvanine taMtrano ja eka prakAra kahetA hatA. (banne arthomAM bolavAno eka prakAra). (8) evA vimarzaka jenA mata anusAra dhvanino samAveza arvApattimAM che. (9) AlaMkArika-je samAsokti, paryAyokta vagere alaMkAramAM ja dhvanino samAveza kare che. (10) prAcIna kAvyazAstrI, lolaTa tathA temanA anuyAyI,jemanI mAnyatA hatI ke rasa vibhAvAdinuM kArya che. (11) bhaTTanAyaka tathA temanA anuyAyI temano vicAra hato ke rasa dhvanita nathI thato paNa bhogIkaraNa rUpa vyApAra dvArA teno anubhava karAya che. (12) dhvani anirvAcya che. A vicArano eka pakSa je vyApArItteravAdhanam" mAM mAne che. -- 1. . caM. dezapAMDe bhAratIya sAhitya pR. 227, 226, 148, 12, 354, re11. Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanyAloka 7. pratIyamAna artha pratIyamAnaM punaranyadeva vastvasti vANISu mahAkavInAm / yattatprasiddhAvayavAtiriktaM vibhAti lAvaNyamivAGganAsu // (dhva. 1/4.) kAvyano sUcavAyelo artha (suggested sense) vyaMgyArtha kahevAya che. pratIyamAna artha, vyaMgyAryano paryAya che. A artha pratIti gamya hoya che tethI tenevyaMgyArthane-pratIyamAna kahe che. pratIyamAna artha vyaMjanA vyApAra (vRtti, zakti) dvArA samajAya che. "vyaMjanA e kavipratibhAnI eka vilakSaNa zakti ane samRddhi che.'' "kavie vAstavika jIvananA darzanamAMthI lIdhela ghaTanA, citro vagere para potAnA hRdayanA bhAva tathA kalpanAno je caLakATa maDhayo che ane avanavI AkRtio sarajI che, tenI vyaMjanA sahRdaya vAcake anubhavavAnI che.' kAvya kavikarma che. kavithI AraMbha thanAra ane rasikanA rasAsvAdamAM paryavasita thanAro te eka vyApAra (activity) che. kAvyamAM rahela pratIyamAna artha, sadayavAcakane kAvyAnaMda Ape che. kArikA-4nI abhyAsanodhamAM nirdezyA pramANe (Aja pustakamAM) pratIyamAna artha aMganAonA lAvaNyanI jema mahAkavionA kAvyamAMthI phuratuM koIka juduM ja tattva che. eka vidvAnanA jaNAvyA mujaba pratIyamAna artha evA sUryaprakAzanA sauMdarya jevo che. je sAta raMgamAM vikIrNa thAya che. kAvyAbhivyaktino sAra, tenA (pratIyamAna arthanA) prasAraNa ane chaMTakAvamAM paDelo che.'' Do. revAprasAda dvivedInA zabdomAM joIe to "vAcya (vAcyArtha) dharmI che ane pratIyamAna dharma, vAcya alaMkAra che ane pratIyamAna alaMkArya, vAcya hetu che ane pratIyamAna sAdhya, vAcya zarIra che ane pratIyamAna puruSArtha tathA vAcya vINA che ane pratIyamAna svara. nizcita ja vAcyanI upAdeyatA pratIyamAna vinA saMbhava nathI." pratIya mAna-vyaMgya tarIke Avela-rasa ja kAvyano AtmA che e samajAvavA 'kauca yugalanA viyogathI utpanna Adikavi vAlmIkino zoka kAvyarUpamAM pariNata thayo, e udAharaNa ApyuM che. 1. DaoN. rameza beTAI-"dhvani ane pAzcAtyaciMtana' pR. 46. 2. ejana. pR. 12. 3, ga. caM. dezapAMDe-bhAratIya sAhityazAstra (hindI) pR 121. 8: " M apef- it is like the beauty of the sunlight which bursts into seven colours....the essence of poetic expression lies in its spreading and spraying. It is in this spreading, spraying or to vary the metaphor resonating- 6444- that poetic expression lives, moves and **** has its being." Hanumantray. Preface 'Dhvani and its critics' p. 2. 1. T. ATMe 2i Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA vastu, alaMkAra ane rasarUpa pratIyamAna arthano sAra jemAMthI jhare che, evI mahAkavionI vANI temanA aloka sAmAnya pratibhA vizeSane ujjavaLa rUpaneabhivyakta kare che. A pratIyamAna artha vyAkaraNa ane zabdakozanA jJAnathI jANI zakAto nathI. e to kta kAvyarthanA tattvane jANanArAo ja jANI zake che. jema dIpazikhAnI jarUra dazya jovA mATe che tema pratIyamAna artha mATe kavie vAcya-vAcakano Adara karavo paDe che. vAcyArthathI saMtoSa nahIM pAmanArA sahRdayonI tattvAryadarzinI buddhine pratIyamAna artha ekadama samajAya che. 8phoTa siddhAnta parathI dhvani Do. esa. ke. De lakhe che, "Taking their cue from this somewhat mystical conception (sphota theory), the Alamkarikas developed the idea of dhvani by analogy."vaiyAkaraNonA phoTa siddhAMtamAM judA arthamAM prayojAyela 'dhvani' zabda AlaMkArikoe navA artha sAthe dhvani siddhAntamAM lIdho che. vRdhe thitaH mAM kahelA vidvAno vaiyAkaraNo ja che. vyAkaraNa badhI vidyAonuM mULa che tethI vaiyAkaraNo prathama vidvAna che. prathame hi vikrAMta vaiyAkaraNAH vyAkaraNamUlatvAt sarvavidyAnAm / / phoTavAda vaiyAkaraNono pramukha siddhAnta che. phoTa zabdanI vyutpatti "puti artha thAtuM : woTaH | e rIte karAya che. arthAt jenAthI arthanI pratIti thAya tene sphoTa kahe che. A phoTa', padasphoTa, varNasphoTa, vAkyasphoTa vagere bhedathI ATha prakArano che. padasphoTathI padArthanI (padanA arthanI) ane vAkyasphoTathI vAkyarthanI pratIti thAya che. sphoTavAdIo mAne che ke ApaNane zabdano artha samajAya che te varSothI samajAto nathI. jo varSothI artha samajAto hoya to to mANase mANase vaNanA uccAra judA thatA hovAthI ekane eka zabda judA judA mANasonA mukhe bolAtAM tenA artha judA judA thavA joIe. paNa kharuM jotAM ema thatuM nathI. game te mANasa game te rIte ghaTa', 'kamala' zabda bole eTale ApaNe teno eka ja artha samajIe chIe. varNathI artha samajAtA hoya to te be rIte banI zake. kAM to pratyeka varNa alaga rIte arthano bodha karAve athavA badhA varNo bhegA thaIne arthano dhodha karAve. paNa eka varNa AkhA zabdanA arthano bodha karAve che ema mAnIe to bAkInA vargo niprayojana banI jAya; eTale pahelo vikalpa nakAmo che bIjo vikalpa paNa saMbhavato nathI. kAraNa varNa kSaNika che. e to sAMbhaLatAM veMta ja 9. S. K. De, "Hist of SK. poetics", p. 143. Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanyAloka lopa pAme che. eTale varSo bhegA thAya ja zI rIte ? kamala zabda uccArAya tyAre pahelAM 'ka' saMbhaLAya che. paNa eka kSaNamAM ja teno lopa thAya che. eTale "ma" saMbhaLAya tyAre 'ka' hoya nahi. pachI jyAre 'la bolIe tyAre "ka" ane "ma" hotA nathI. tethI 'kamala' zabda traNa varNo bhegA thaIne arthano bodha karAvI zake ema nathI. eTale "phoTa' nAmanI judI vastu mAnyA vagara chUTako nathI. e sphoTa, varNathI bhinna che, akhaMDa che, varNathI vyakta thAya che ane arthanI pratIti karAve che. te varNathI bhinna che. paNa vargo mAraphate e vyakta thAya che. e vargo mAraphate skUTa thAya che mATe e sphoTa kahevAya che. ane e sphoTamAMthI artha samajAya che mATe paNa ene sphoTa kahe che. vargo sphoTane zI rIte pragaTa kare che, e bAbatamAM sphoTavAdIonuM kahevuM evuM che ke sphoTa to akhaMDa ane nitya che. jema jema varSe bolAtA jAya che tema tema te uttarottara phuTa thato jAya che. pahelo varNa, sphoTane saheja skuTa kare che. bIjo varNa tethI vadhu skuTa kare che ane jyAre chello varNa uccArAya che tyAre AgalA varSoe cittamAM mUkelA saMskAra sAthe bhaLIne te AkhA akhaMDa sphoTane skuTa kare che. ane pachI e phoTa arthano bodha karAve che. azva ane turaga baMneno artha eka che paNa zabdo judA hoI baMnenA phoTa judA che. ane te dareka potAnA artha (ghoDo) no bodha karAve che. padanI peTheja vAkyano paNa sphoTa hoya che ane te paNa eka pachI eka uccArAtAM padothI uttarottara phuTa thaI chelluM pada saMbhaLAtAM te pahelAMnAM padonA saMskAra sAthe bhaLI jatAM pUrepUro vyakta thAya che ane vAkyanA arthane vyakta kare che. zabdanA vargo athavA vAkyanAM pado avyavahita rIte arthAt vacce samayano gALo paDyA vagara, kAne paDavAM joIe. sphoTa akhaMDa che eTale tenA TukaDA paDe ja nahi tethI padano krama badalAto nathI, gamananuM magana thaI jatuM nathI. vAvarUtya vizvakozamAM sphoTanI samajutI A rIte ApI che." vaLatini: pUrvapUrvavarNAnubhavasahitacarama-varNAnubhava-vyaGgyaH arthapratyAyakaH akhaNDa: zabdabhedaH / phoTavAdIono abhiprAya e che ke pUrva pUrva varNanA anubhavathI eka prakArano saMskAra utpanna thAya che. e saMskAranA sahakArathI atyavarNa, kAnathI tirobhuta varNone paNa grahaNa karanArI eka mAnasika padanI pratIti utpanna thAya che. sAMbhaLanArane arthanI pratIti A 'padasphoTa'nI dvArA ja thAya che. zrotrathI grahaNa karAtA zabda yA dhvanithI nahIM. e rIte pUrva pUrvanAM padanA anubhavathI janmela saMskAra sAthenA anya padanA zravaNathI sadasad aneka padamAM avagAhana karanArI mAnasika vAkya pratIti thAya che tene vAkyasphoTa kahe che. Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 37 jema vaiyAkaraNo varNathI bhinna sphoTane abhivyakta karanAra vargone dhvani kahe che tevI ja rIte sAhityamarmajJo zabdanA sAmAnya artha-vAcyArtha-thI bhinna koI vyaMgyArthanI vyaMjanA karanAra zabdArtha yugalarUpa kAvyane dhvani kahe che. ma. ma. pI. vI. kANenuM anumAna che ke, '"sphoTa siddhAMta saMbhavataH pANini karatAM jUno che. pANini temanA purogAmI 'sphoTAyana'no ullekha (avakchoTAyanasya / 6 - 1 - 123 aSTA.) kare che. 'vAkacapaDhIya' (1-44mAM) sphoTa siddhAnta rajI thayela che.1 dhvani ane vyaMjanA zabdonI prAcInatAno abhyAsa karanAra DaoN. tapasvI nAndI jaNAve che ke ''vyaMjanA ane pratIyamAna zabdo RgvedamAM nathI. RgvedamAM 'dhvan' dhAtu che ane atharvavedamAM 'dhvani' zabda che. te avAjanA arthamAM che. mallU dhAtu, vi+jja dhAtu ane vyajjana zabdo, pachInA samayamAM saMskRta alaMkArazAstramAM pAribhASika rIte prayojAyA che.'' d 9. dhvaninA prakAro ane peTAprakAro kAvyanA Atma tattva dhvanino abhAva nathI, tene bhaktimAM samAvI zakAya tema nathI, te anirvacanIya paNa nathI ema pratipAdita karIne tathA dhvaninuM lakSaNa ApIne, samAsokti vagere alaMkAro ane dhvani vacce bheda darzAvIne AnaMdavardhana prathama udyotanA uttarArdhamAM, vRttibhAgamAM, dhvaninA be mukhya prakArono nirdeza kare che. tenA peTA prakAronI carcA dvitIya udyotamAM karavAmAM AvI che. te kahe che, '"asti dhvani ! sa vAsAvivakSitavAvyo vikSitAnyapavA vyakSeti dvividhaH sAmAnyena / dhvaninA A be mukhya prakAro che- avivakSitavAsthya ane vivakSitAnyaparavAcya. prathama udyotanA vRttibhAgamAM A be bhedo darzAvyA che, kArikAbhAgamAM teno ullekha nathI. dvitIya udyotanI prathama kArikAmAM kArikAkAre dhvaninA bhedo darzAvyA che. dhvanikAra tenAM A udAharaNa Ape che. (1) suvarNapuSpAM vRthivI... I. AmAM avivakSitavAcya dhvani che. tene lakSaNAmUladhvani paNa kahevAmAM Ave che. (2) zirini nu nAma... I. vivakSitAnyaparavAcya dhvanivALA A uThA. mAM evuM sUcana che ke jo adharanA jevA biMbaphaLane prApta karavAnuM ATaluM kaThaNa che to tArA 1. P. V. Kane. "Hist. of SK. poetics'. p.198. 2. Dr. Tapasvi Nandi-The origin and development of the theory of Rasa and Dhvani'-p-15,16. "Thus early occurrences of the ar and vi+an and yajJana foreshadow the later technical use in Sk. poetics." Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanyAloka adharane prApta karavAnI to vAta ja zI ? A dhvani, abhidhAmUla tarIke paNa oLakhAya che. avivakSitavAcya dhvaninA be prakAro che. (1) arthAntara saMkramita vAgya (2) atyaMta tiraskRtavANya. arthAntare saGkramitamatyantaM vA tiraskRtam / vivakSitavANa, dhvane dvidhA matam II (dhva. 2/1) vRttikAra A bhedonAM lakSaNa ApatA nathI paNa bArobAra udA. ja Ape che. A prakAronAM nAma ja artha kahI de che. arthAntarasaMkramitavAcyanAM be udA. ApavAmAM AvyAM che. jemAMnuM prathama nidhasthAtri. I. zloka "mahAnATaka'mAMthI levAmAM Avela che. mammaTe 'kAvyaprakAzamAM tathA vizvanAthe 'sAhityadarpaNamAM tene udhRta karela che. A zlokamAM '' zabda dhvani ApanAra che. bIjuM udA. lekhake potAnA graMtha 'viSamabANalIlA' mAMthI ApyuM che. "tavA gAyane junA... I." temAM bIjo 'matAni' zabda dhvani ApanAra che. atyaMtatiraskRtavAcya'nAM paNa be udA. ApavAmAM AvyAM che. visaMkrAntomAya... I.", vAlmIkinA 'rAmAyaNa'nA udA.mAM 'ka' zabda A prakArano dhvani Ape che. vApatirAjanA "gauDavaho'no,bIjA udA. mATe udbhUta karAyela zloka, "Thi 4 mattauM... I." mAM matta ane niraMjAra zabdo 'atyaMtatiraskRtavAcyadhvani' Ape che. tyArapachI 'vivakSitAnyaparavAcya dhvaninA be prakAro darzAvavAmAM AvyA che. (1) asaMlakSyamavyaMgyadhvani arthAt jemAM dhvaninA vyaMjanA vyApArano krama lakSita karI zakAya nahi tevo dhvani. (2) saMlakSyamabhaMgyadhvani, jemAM vyaMjanA vyApArano krama lakSita karI zakAya che tevo dhvani. (1) asaMlakSyakamavyaMgyavaniH vivakSitA paravAthyanA bheda e AdhAra para karAyA che ke vAcyArtha ane vyaMgyArthanI pratItinA madhyamAM koI aMtara lakSita thAya che ke nahIM. jyAM vAcyArthInI pratIti pachI tarata ja vyaMgyArthanI pratIti eTalI jaladIthI thaI jAya che ke tenI vaccenuM aMtara lakSita ja thatuM nathI tyAM asaMlakSyakrama vyaMgya dhvani hoya che. tenA rasa, bhAva,rasAbhAsa, bhAvAbhAsa, bhAvazAni, bhAvasaMdhi, bhAvodaya, bhAvazabalatA ema aneka bheda hoya che. rasabhAsatadAbhAsatatprazAntyAdikramaH / baMne bhADajamAvena mAsamAno vyavasthitaH II (ddha. 2/3) Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA rasa, bhAva vagere pAribhASika zabdone AnaMdavardhane kArikAnA vRttibhAgamAM samajAvyA nathI abhinavaguNe "locana'mAM tenI sodAharaNa carcA karI che. zRMgAra, karaNa vagere rasanI jema 'bhAva paNa svataMtrarUpathI AsvAdya hoya che. kavie lajjA vagere bhAvane kaI rIte varNavela che enA upara ja bhAvanI pradhAnatA ke gauNatA AdhAra rAkhe che. kavinA zabdArtha jo bhAvamAM ja vizAnta thatA hoya to tyAM bhAva, pradhAna che ane tenuM Atmatva che. tenAthI viparIta kavinA zabdArtha jo chevaTe rasamAM vizrAnta thatA hoya tyAre tyAM bhAvanI svataMtra ane nirapekSa AsvAdhatA nahIM hovAthI gauNatA che, Atmatva nahIM. bhinna bhinna avasthAomAM bhAvapaNa rasanI jema svataMtrarUpathI AsvAdya hoI zake che. Ama joIe to rasa ane bhAva ekarUpa ja che kemake banne asaMlakSyakrama ja che. kAvyamAM jyAre asaMlaphTama dhvani pradhAnatAthI pratIta thAya che tyAre tene kAvyanA AtmatvanuM mahattva prApta thAya che. prazna e che ke rasa, bhAva vagere badhA ja jo asaMlakSyakrama che to pachI rasadhvani, bhAva dhvani vagere vibhAga kevI rIte thaI zake che? abhinavagusanuM samAdhAna che ke-vAstavamAM bhAvani, rasadhvanino ja tabakko che paNa temAM AsvAdano prayojaka aMza bhinna bhinna hoI zake che. kyAMka udaya AsvAdya hoya che to kyAMka sthiti AsvAdya hoya che. AsvAdanA prayojakanA rUpamAM je aMzanuM prAdhAnya hoya, te aMzane laIne bhAvadhvani, AbhAsadhvani, bhAvodaya dhvani ityAdi avasthA kahevAmAM AvI che. paNa rasadhvani tyAre hoya che, jyAre vibhAva, anubhAva tathA vyabhicAribhAvathI abhivyakta sthAyibhAvanI pratIti thaIne sthAyI aMzanA ja AsvAdano prakarSa hoya che. tasyAnAM prameyo che... I. 2/12mAM AnaMdavardhana nirdeza che ke asaMlakSyakramavyaMgyanA aMgonA je avAntara bheda che tenA paraspara saMbaMdhanI kalpanA karavAthI bhedonI saMkhyA anaMta thaI jAya che. (2) saMlakSyamavyaMgyadhvani-te vivakSitA paravAcya dhvanino bIjo bheda che. saMlakSyakramavyaMgya dhvaninuM bIjuM nAma anusvAna saMnibhadhvani paNa che. ghaMTa vagADIne baMdha karI dIdhA pachI koIka raNakAra kramazaH thoDIvAra sudhI saMbhaLAyA kare che. tene anusvAna athavA anuraNana kahe che. saMlakSyakramavyaMgya dhvanimAM vAcyArthathI bhaMgyArthanI pratItino krama raNakAranI jema spaSTa pratIta thAya che. vAccAryanI pratItinI pachI anusvAnanI jema ja tyAM vyaMgyArthanI pratIti thAya che. mena pratimAtyA... i." 2/ 20mAM saMlakSyakramavyaMgya dhvaninA be prakAro viSe jaNAvavAmAM AvyuM che. te che (i) zabdazaktimUla ane (ii) arvazaktimUla. zabdazakitamUlavani jyAre amuka zabdamAMthI vAcyArthanI pratItinI pachI raNakAranI jema bIjA arthanI pratIti paNa thAya tyAre zabdazaktimUla dhvani kahevAya che. Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ davanyAloka jyAM alaMkAravAcya na hoya paNa zabdanA sAmarthyathI vyaMgya hoya tyAM zabdazaktimUla dhvanino viSaya che. jyAM be vastu yA be alaMkAra vAcya hoya tyAM zleSano viSaya hoya che. badhI bhASAomAM keTalAka zabdo ane kAryaka hoya che. paraMtu teo moTebhAge saMdarbha vagerene lIdhe ekaja arthano bodha karAve che, aneka arthano nahIM. saMskRta sAhityazAstramAM anekArthaka zabdanA ekAryamAM niyatraNanA keTalAka vizeSahetu mAnavAmAM AvyA che. bhartRharinA- "vAkyapadIya'mAM ApavAmAM AvelI be kArikAo- "saMyogo viprayAza...vizeSamRti hetavA" ne mammaTa vagere ghaNA AlaMkArikoe svIkArI lIdhI che. jyAre vaktAnuM tAtparya eka arthamAM niyatrita thaI jAya che tyAre bIjA arthamAM abhidhAzakti prasAra pAmI zaktI nathI. evI sthitimAM bIjo artha vyaMjanA vRttithI ja nIkaLe che. te vAcya tathA vyaMgya arthomAM sodazya ityAdi saMbaMdha paNa vyaMgya ja hoya che. zabdazaktimUla saMlakSyakrama vyaMgya dhvanimAM upamA uparAMta bIjA alaMkAra paNa hoI zake che. bANanA harSacaritamAM sthAvIzvaranI pramaThAonA varNana (yatra mAtAmi. I. ) vALuM udA. zabdazaktimUla virodhAbhAsa alaMkAra dhvaninuM che. e rIte vyatireka alaMkAra A dhvani prakAramAM kevI rIte hoI zake te "vuM ke DatyuSyatanti... I. zloka dvArA darzAvyuM che. dhvaninA traNa bheda vastudhvani, alaMkAradhvani ane rasAdidhvani paNa che. A traNa jANItA dhvani bhedomAMthI zabdazaktimUla dhvani prakAramAM alaMkAradhvani ane vastudhvani bannene samajavAnA che. arthazaktizUladhvani : arthazakatyubhava nAmano saMlakSyamavyaMgya dhvanino bIjo bheda te che jyAM evo artha abhidhAthI pratIta thAya che, je zabda vyApAra vinA dhvanana vyApArathI svataH ja tAtparyaviSayabhUtarUpathI arthAntarane abhivyakta kare. arthazaktyudbhavastvanyo yatrArthaH saH prakAzate / / tAtparyeA vastracat vyavasyu ivinA svataH | (ddha. 2/22) Ama AnaMdavardhane arthazakatyudbhavanI vyAkhyA ApI che. ahIM tAtparya zabda, tAtparyavRttine mATe nahIM paNa dhvanana vyApAra mATe samajavAno che. jyAM vAcyArtha, zabda vyApAra vinA potAnA dhvanana sAmarthyathI bIjA arthane abhivyakta kare che te arthazayudbhava saMlakSyakrama vyaMgya nAmano dhvani che. udA. "vaM vAriri reva... I.' A zlokamAM kaDAkamaLanI pAMkhaDIo gaNavAnuM gauNa thaIne koI bIjI zabdavRttinI apekSA rAkhyA sivAya pArvatInI lajajArUpa bIjA arthanI abhivyakti thaI che. tyArapachInA vRttibhAgamAM AnaMdavardhana sUcave che ke jo ke rasAdi sadA vyaMgya Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 41 ja hoya che, vAcya nahIM paraMtu tenuM 'asaMlakSyakramavyaMgya' hovuM anivArya nathI. te kacAreka saMlakSyakrama vyaMgya arthazakatyudbhava dhvaninI dvArA paNa pratIta thaI zake che. paNa pachInA AcAryo rasAdi dhvanine asaMlakSyakrama vyaMgya ja mAne che. saMlakSyakramanA jeTalA bheda temaNe karyA che te badhAM udA. vastudhvani yA alaMkAra dhvaninAM ja ApyAM che. jyAM zabda vyApAranI sahAyatAthI artha, bIjA arthane abhivyakta kare che te arthazaktimUla saMlakSyama vyaMgyadhvanino viSaya thato nathI. tyAM 'guNIbhUta' bane che. "zabdArthazaratyAkSio'vi... I.'' dhva. 2/23 mujaba 'jyAM zabdazakti, arthazakti ke zabdArthobhaya zaktithI AkSisa hovA chatAM vyaMgya arthane kavi punaH potAnA vacana dvArA pragaTa karI de che te dhvanithI bhinna anya zleSa vagere alaMkAra ja che.'' ahIM ubhaya zaktibhUla trIjA bheThanuM pratipAdana karavAmAM AveluM che. ubhayAtimUladhvani : ubhayazaktimUladhvani evAM vAkyomAM hoya che jyAM keTalAMka pado zliSTa hoya che. te paryAya parivRtttasaha hoya che. jyAre bIjAM pado artha dvArA vyaMgyArtha Ape che. hemacaMdrAcArya ubhayazaktimUlane judA prakAra tarIke gaNatA nathI. tene zabdazaktimUla dhvanimAM samAve che. AnaMdavardhana, ''prauDhottimAtraniSpannazI... I. dhva. 2/24" mAM arthazaktimUla dhvaninA traNa prakAro darzAve che. pachI tene udA. sAthe samajAve che. (i) svataHsaMbhavI (ii) kavi prauDhoti niSpanna (iii) kavinibandha vakatR prauDhokti niSpanna mammaTa A traNe bhedone svIkArI le che. paNa hemacaMdrAcArya AvA prakArone svIkAratA nathI. paM. jagannAtha traNa bhedonI TIkA kare che paNa temAMthI svataH saMbhavIne svIkAre che. jyAM aryazaktithI, vAcyAlaMkArathI bhinna bIjo alaMkAra pratIyamAna hoya che te saMlakSyamavyaMgyano aryazaktimUla alaMkAradhvani bane che. jyAM vAcyAlaMkArabhinna bIjo alaMkAra arthasAmarthyathI vyaMgyarUpathI pratIta thAya che te saMlakSyamavyaMgyarUpa arthazatyudbhava dhvanino, alaMkArathI alaMkArabhaMgyarUpa bIjo bheda che. evA alaMkAra dhvaninAM, AnaMdavardhane, 11 udA. ApyAM che. rUpaka dhvani, AkSepa dhvani utprekSA dhvani, zleSadhvani, yathAsaMSyani, vyatirekadhvani, arthAntaranyAsadhvani ityAdi. AnaMdavardhana alaMkAra dhvanine pAmatA alaMkAro saMbaMdhI lakhe che, "je alaMkAronI vAcyAvasthAmAM zarIrarUpatA prApti paNa nizcita nathI, te alaMkAro vyaMgyarUpatAne pAmIne parAM chAyAM yAnti / parama cArutvane pAme che. Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhvanyAloka (dhdha. 2/28). arthazaktimUla dhvanimAM vastudhvani ane alaMkAra dhvani banneno samAveza thAya che. Ama AnaMdavardhane dhvaninA prabhAdone udAharaNa sahita vistArathI samajAvyA che. zrI gaNezA caMbaka dezapAMDe e AnaMdavardhane Apela dhvani prakAromAM lekhakanA vividha daSTikoNanuM darzana kyuM che.' | (i) vAsya dRSTithI-lakSaNAmUla dhvanimAM vAcyArtha vivakSita ja nathI hoto tethI tene "avivakSitavAcya' kahe che. abhidhAmUla dhvanimAM vAcya vivakSita hoya che. paNa tenuM paryavasAna vyaMgya pratItimAM thAya che. tethI tene 'vivakSitAnyaparavAcya' kahe che. (ii) abhivyaktinI daSTithI-(vyApAra daSTithI) vyaMgyArtha jyAre abhivyakta hoya che tyAre te abhivyakti-vyApAramAM je krama che te yA to dhyAnamAM Avaze yA nahIM Ave. A daSTithI dhvaninA be bheda thAya che. saMlakSyakrama dhvani tathA asaMlakSyamadhvani. (iii) vyaMjaka daSTithI-dhvani kAM to zabdazaktimUla hoya (udA. madrAmano.... I.) yA aziktimUla hoya (udA. saMvetanamana... I.) yA ubhayazaktimUla (= zabdArthamUla) haze. (iv) vyaMgya dRSTithI traNa bheda che-vastudhvani, alaMkAra dhvani ane rasAdi dhvani. tRtIya udyota kA-44nI abhyAsanodhamAM jaNAvyA mujaba locanakAra abhinavaguNe dhvaninA zuddhabheda 35, guNIbhUta vyaMgyanA 35 ane alaMkArono-1 bheda kula 71 bheda darzAvyA che. e bhedonA traNa prakAranA saMkara ane eka prakAranI saMsRSTi eTale 71 4 4 = 284 bhedo thAya. tene 35 zuddhabhedo sAthe guNatAM 9940 prabhedo thAya che. dhvaninA prakAro-peTA prakAro aMge DaoN. rameza beTAInuM avalokana ullekhanIya che, "rasAdi dhvaninA prakArono kyAMya paNa cheDo nathI, hoI zake nahIM, hovo jarUrI paNa nathI. ane A anaMtatA ane vividhatAmAM ja rasAdidhvani kAvyanuM kAvyatva, tenuM sAcuM saudarya raheluM che. satata sajIva kAvyane A bhAvo tathA rasonuM ananya vizeSa sajIva ane vikAsazIla banAve che.'' AnaMdavardhane pote ja AvI anaMtatAno ullekha A vAkyamAM karyo che : " na vAcAryavisAmoDati, yahi cAtimAkuLa: II (dhva. 4/ 6.) 1. . caM. dezapAMDe-mAratIya sAhityazAstra (hindI vRtti) 9. ra22, rarara, rara4. 2. DaoN. rameza beTAI- "dhvani ane pAzcAtya ciMtana' pR. 8. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA vani (vyaMgyArtha)nA prakAro dhvani avivakSitivAcya (lakSaNAmUla) vivakSitAnyaparavAcya (abhidhAmUla) arthAntarasaMkramitavAcya (ajahasvArthamUla) (prayojana vastu) atyaMtatiraskRtavAcya (jahasvArthAmUla) (prayojanavastu) asaMlakSyamavyaMgya (rasa, bhAva, rasAbhAsa, bhAvAbhAsa, bhAvodaya, bhAvazAMti, bhAvasaMdhi, saMkSepamAM-rasAdidhvani) saMlakSyakramavyaMgya (anuSNanarUpa yA anusvAsannibha) ardhazaktimUla zabdazaktimUla (vastudhvani, alaMkAra dhvani) ubhayazaktimUla (zabdAryazaktimUla) (vAcya vastu varNana dvArA alaMkAradhvani) svataH saMbhavI kavinibaddhaniSpanna vastRprauDhokti niSpanna (vAcya vastuvarNana dvArA vastudhvani, vAcya alaMkAra varNana dvArA alaMkAra dhvani) Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 vanyAloka 10. zabdazakitamUla dhvani ane zleSa dhvaninA eka prakAra "saMlakSyamavyaMgyanA traNa peTA prakAra che. (1) zabdazaktimUla (2) arthazaktimUla (3) ubhayazaktimUla yAne zabdArtha zaktimUla. jyAre amuka zabdamAMthI, vAcyArthanI pratItinI pachI raNakAranI jema bIjA arthanI pratIti paNa thAya, tyAre zabdazaktimUla dhvani kahevAya che. paNa ahIM zaMkA evI rahe che ke zabdazaktithI be arthonI pratIti zleSa alaMkAramAM paNa thAya che ema jaNAvatA zrI bhaTTa udano mata raju karIne AnaMdavardhane tenuM khaMDana karyuM che. zabdazakti mUla dhvani zleSa mATe koI avakAza ja rahevA deto nathI. "kRSazya viSayaH apahRtaH sthAt ema bhaTTa ubhaTanuM mAnavuM che. AnaMdavardhana mujaba zabdazaktimUla dhvani tathA zleSa (alaMkAra) bannenAM kSetro bhinna bhinna che. teo A kArikAmAM kahe che "bakSiNa vAta zItyA prazno | trinu: brena radyu mavo di : II (ddha. 2/21.) zabda dvArA nahIM kahevAyela paNa zabda-zaktinI dvArA sUcavAyela alaMkAra prakAzita thAya che te zabdazakayudbhava dhvani kahevAya che. vRttibhAgamAM paNa Aja vAta suspaSTa karI che. "yaspavito, na vastumAtra ni vacce zabdAvatyA prArAte, sa zakayumavo dhvani. ti samAvi vivaNitam | jenAthI alaMkAra ja, vastumAtra nahIM, kAvyamAM zabdazaktithI prakAzita thAya che te zabdazatyudbhava dhvani hoya che. jyAre vastu dravaMtyAkAmane zreSaH | jyAM banne vastuo zabdazaktithI prakAzita thAya che tyAM zleSa hoya che. AnaMdavardhane zleSanuM udA. vena dhvasta manomave. I. zlokamAM ApyuM che jeno eka artha viSNune, bIjo zivane lAgu paDe che. vadhu spaSTatA karatAM vRttimAM kahyuM che, "jyAM zabdazaktithI sAkSAt vATyarUpamAM bIjA alaMkAranI pratIti thAya che te badhA zleSanA viSayo che ane jyAM zabdazaktinA baLathI AkSipta-sucavAyela-vAcyArthathI bhinna, vyaMgyarUpathI ja bIjA alaMkAronI pratIti thAya che te dhvanino viSaya che. zleSano viSaya banatA vAcyarUpamAM pratIta thatA bIjA alaMkAromAM virodha, vyatireka, rUpaka I.nAM udA. AnaMdavardhane ApyAM che. paNa, "yatra tu sAmaththAM savArantira zabdazItyA prati sa sarva zava dhvane viSayaH | jyAM sAmarthya dvArA AkSita thaIne bIjo alaMkAra zabdazakti dvArA prakAzita thaI rahyo hoya te badhA dhvanino viSaya bane che. jenuM udA. bANanA harSacarita u-ranA grISmanA varNanamAMthI ApavAmAM Avela che. matrAntare kusuma..mahAtaH " jemAM eka artha grISmane anulakSIne thAya che paNa pachI bIjo mahAkAla zivavALo artha Dobdhi kare che. Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA bIjuM udA. "kannataH proDyusad rA... I." jyAM payodhara zabdano eka artha saMdarbhamAM niyata thayA pachI bIjo artha vyaMjanAthI Ave che. trIjuM udA. "stAnantAka prajJAnAM... I." che. 11. rasavat vagere alaMkAro, rasAbhAsa ane guNIbhUtavyaMgya. rasavat vagere alaMkAro (1) dhvanimatanI sthApanA thaI te pahelAMnA AlaMkAriko-bhAmaha, daMDI, ulkA vagerenA mate rasAdi jyAre mukhya ke gaNarIte vyakta thAya tyAre emane alaMkAro gaNavAmAM AvatA hatA. teo rasane paNa alaMkAra gaNatA, je svAbhAvika che, kemake teo dhvani vize jANatA na hatA, tene mAnatA na hatA. temaja teo rasane paNa kAvyano AtmA gaNatA nathI. (2) rasava, preyasa, urjasvi ane samAhita sAdi sAthe saMbaMdha dharAvatA alaMkAre che. i) jyAre rasa koI bIjA rasAdinuM aMga bane tyAre "rasavat alaMkAra kahevAya che. (i) jyAre bhAva bIjAnuM aMga bane tyAre preyas alaMkAra kahevAya che. (ii) rasAbhAsa ane bhAvAbhAsa jyAre aMgarUpe Ave tyAre 'urjarti alaMkAra bane che. (iv) bhAvazAMti vagere jyAre aMga bane tyAre samAhita' alaMkAra thAya che. (3) alaMkArazAstramAM 'rasavat alaMkAranA svarUpa aMge tathA tene svIkAravA aMge matabheda che. rasavat alaMkAra na mAnanAra vidvAno kahe che ke A alaMkArane rasa sAthe saMbaMdha che. te vAcaka zabda ane vAcya arthane upakAraka thato nathI, te rasAdine upakAraka thAya che. rasavamAM alaMkAranuM lakSaNa lAgu paDatuM nathI. tethI e alaMkAra nathI. A vidvAno, jyAre rasa vagere, bIjAnA aMga tarIke AvyA hoya tyAre tene rasavat alaMkAra kahevAne badale 'guNIbhUta vyaMgya' kahe che. (4) anya vidvAno rasanA upakArakatvane paNa alaMkAranuM lakSaNa mAne che ane rasavat alaMkArano svIkAra kare che. (5) je vidvAno (naM.-3mAM nirdiSTa) rasavano svIkAra karatA nathI temanI mAnyatA che ke alaMkAro to zabda ane arthane upakAraka hoya che. guNIbhUtavyaMgya rasa sAkSAt bIjA rasane upakAraka hoya che. tethI temAM alaMkAranuM sAmAnya lakSaNa lAgu paDatuM nathI. tethI teo rasavat ne badale guNIbhUtavyaMgya kahe che. temanA mate dhvani ane guNIbhUtavyaMgya be ja vastu che. enAthI judo 'rasavat alaMkAra" ke evI koI vastu nathI. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - vanyAloka (6) AnaMdavardhana rasavat alaMkArane mAne che, tathA 'guNIbhUta vyaMgyane paNa mAne che. AnaMvardhana mujaba rasAdi dhvani bIjAnAM aMga tarIke hoya tyAre rasavat (preyasu urjasvi, samAhita) alaMkAra kahevAya che. tathA vastudhvani ane alaMkAra dhvani anyanAM aMga tarIke hoya tyAre guNIbhUta vyaMgya kahevAya che. A rIte bannene alaga samajI zakAya che. rasAbhAsa-anucita rUpathI varNana karAyela 'rasa', rasAbhAsa kahevAya che. "phUrSiLanodamagna ... I." dhya. 2 /3 uparanI 'locana' TIkAmAM ullekhAyela rAvaNa kAvyanA udA.mAM zRMgAra-sAbhAsa che. A zlokamAM rAvaNanI sItA mATenI rati sUcavAI che. sItAne rAvaNa mATe prema nahIM hovAthI rAvaNano prema ekataraphI che. tethI anucita che ane "rasAbhAsa'nuM udA. che. mammaTa anubhayaniSTha rati uparAMta bahukAmukaviSayA ratine 'rasAbhAsa'mAM gaNAvela che. pazu-pakSIonA zRMgAranuM jyAM varNana hoya tyAM paNa rasAbhAsa che. hemacaMdra niridraya ane tiryagAdigata ratino umero karyo che. vizvanAthe 'rasAbhAsa'nI vistRta carcA karI zRMgAra uparAMta anya rasonA saMdarbhamAM vicAra karyo che. ""upanAyaka gata, muni-gurupatnI gata, bahu nAyaka viSayA, anubhayaniSTha, pratinAyakaniSTha, adhamapAtragata ane tiryagAgita rati. guru ADhigata raudra kopa ane hAsya, hInaniSTha zAMta, brAhmaNavadha vageremAM utsAha, adhamapAtragatavIra, uttamapAtragata bhayAnaka ane yajJanAM pazunAM lohI vageremAM jugupsA. guNIbhUtavyaMgya : jyAM vyaMgyArtha karatAM vAcyArtha vadhAre camatkArI, suMdara hoya te kAvyane "guNIbhUtavyaMgya' kahe che. tenA itarAMga vyaMgya vagere ATha bheda mAnavAmAM AvyA che. 3/34, 35 mAM guNIbhUta vyaMgya ne samajAvavA utAvaLyasidhu... I. zloka udA. tarIke ApavAmAM Avyo che. A zlokano vAcyArtha sarvathA anupapanna che. te vyaMgya arthane prakAzita kare che. vyaMgyArtha, vAcyArthanI zobhAmAM abhivRddhi kare che. tethI ahIM "guNIbhUta vyaMgya che. rasavat vagere alaMkAro paNa guNIbhUta vyaMgya'nAM udA thaze. 3/36mAM udAta thayela zloka sIritA. I." guNIbhUta vyaMgya'nuM udA che. e zlokano vyaMgyArtha, samudranuM tribhuvana-prabhutva che. "aho' zabda Azcarya darzAve che. e zabdane lIdhe guNIbhUta vyaMgya' thAya che. samAsokti AkSepa, paryAyokta vagere alaMkAromAM gauNarIte rahela vyaMgya aMzathI temanuM svarUpa bane che. tethI temAM guNIbhUta vyaMgya che. svaranI amuka jAtanI halaka, kAku kahevAya che. kAku ukti hoya tyAre be aryo hoya che. bIjo vyaMgyArtha jyAre gauNa hoya tyAre guNIbhUtavyaMgya thAya che. abhinavagupta mujaba, jyAM jyAM 'kAku hoya tyAM badhe ja "guNIbhUtavyaMgya hoya che." mammaTa vagere AcAryo mujaba jo kAkuthI samajAto vyaMgyArtha gauNa hoya tyAM guNIbhUtavyaMgya ane mukhya hoya tyAM "dhvani' gaNAya che. zuddha dhvaninI jema guNIbhUtavyaMgyanA paNa 35 prakAro che. 1. nagInadAsa pArekha "abhinavano rasavicAra' pR. 175. Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 12. virodhI rasono parihAra AnaMdavardhane dhvanyAloka 2/panI vRttimAM virodhI rasa aMge saMkSepamAM nirdeza ryo che. kyo rasa, bIjA kyA rasano virodhI che tathA kyA saMjogomAM temanI vacce virodha gaNAto nathI. virodha kevI rIte dUra karI zakAya che te viSe alaMkArikoe spaSTatA karI che. keTalAka rasa evA hoya che. jenuM sAthe sAthe varNana karI zakAtuM nathI. zRMgAra rasano karuNa, bIbhatsa, rodra, vIra ane bhayAnaka raso sAthe virodha mAnavAmAM Avela che. karuNa ane zRMgAranuM eka sAthe varNana karI zakAtuM nathI. lakSaNo dastAva ta... I. (2 /panI vRttino zloka)mAM karuNa ane zRMgAranuM varNana che. tenA samAdhAna mATe AnaMdavardhane "pata va {Syaviprama-phAyoH kratvene vyavasthAnAt samAvezo ne ToSaH | vAkya vRttimAM lakhyuM che. keTalAka rasonuM AlaMbana eka hoya to doSa Ave che. jene avalaMbIne bhAva jAge te AlaMbana kahevAya che. jemake rAmanA ratibhAva mATe sItA AlaMbana che. jenA hRdayamAM bhAva jAge te Azraya kahevAya che. rAmanA ratibhAvano rAma pote Azraya che. keTalAka rasono Azraya eka hoya to doSa Ave che. keTalAka rasonI niraMtaratA virodhajanaka che. eTale ke amuka rasa pachI tarata bIjo rasa varNavavAthI doSa Ave che. zRMgAra ane vIranA alaMbana-aikyathI virodha che. eka ja AlaMbana vibhAvathI zRMgAra ane vIrarasa banneno paripoSa thaI zakato nathI. e rIte hAsya, raudra ane bIbhatsanI sAthe saMbhoga zRMgArano tathA vIra, karuNa, rodra vagerenI sAthe AlaMbana ekyathI virodha che. vIra ane bhayAnakarasano Azraya aikyathI virodha che. Azraya tarIke rahela eka vyaktimAM, ekI sAthe vIra ane bhayAnakanA sthAyibhAva-bhaya ane utsAha, jAgI zakatA nathI. zAnta ane zRMgArarasanuM nirantarya virodhajanaka che. A rasa eka bIjAnA virodhI yA zatru che. paNa zaMgArano abhUtanI sAthe, bhayAnakano bIbhatsanI sAthe, vIrano adbhuta temaja rodrarasanI sAthe koI rIte virodha nathI. tethI tene mitrarasa kahevAmAM Ave che. virodhI rasono parihAra nIcenA upAyotha thaI jAya che. jo virodhI rasonuM varNana smaraNAtmaka hoya athavA bannenuM samabhAvathI arthAt guNapradhAna bhAvarahita varNana hoya ke banne jo koI trIjAnA aMgarUpamAM varNavela hoya A traNa avasthAomAM kahelA virodhI rasonuM eka sAthe varNana doSarUpa nathI. lakSaNo hatAMvatama... I. zlokamAM karuNa ane vipralaMbha zRMgAra bane, utsAhathI poSAyela bhagavaviSayaka rati (bhakti)nAM aMga che. tethI tenuM eka sAthe varNana doSajanaka nathI.' 1. AcArya vizvezvarasiddhAntaziromaNi saMpAdita dhvanyAloka pR. 89, 90. Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 davanyAloka 13. guNa ane alaMkAra AnaMdavardhane nIcenI kArikAmAM guNa ane alaMkrasno bheda spaSTa rIte batAvyo che. tamarthamavalambante ye'GginaM te guNAH smRtAH / aGgAzritAstvalaGkArA mantavyAH kaTakAdivat / / mAnavadeha sAthe kAvyadehanI tulanA karI kAvyatattvone samajAvavAmAM Ave che. je sthAna dehamAM AtmAnuM che te sthAna kAvyamAM dhvaninuM che. dehamAM je sthAna zaurya, dayA vagere guNonuM che te kAvyamAM mAdhurya, prasAda vagere guNonuM che. guNa AMtarika bAbata che. zarIranI aMdara rahe che. jema kaDu, kAnanuM ghareNuM, nekalesa vagere bahArathI paheravAmAM AvatAM dehane alaMkRta kare che tema anuprAsa vagere zabdAlaMkAro ane upamA vagere arthAlaMkAro kAvyane alaMkRta karanAra bAhyatattva che. AnaMdavardhananA purogAmI ThaMDIe dasa kAvya-guNa A pramANe darzAvyA che. zleSaH prasAdaH samatA mAdhuryaM sukumAratA / arthavyatitvamogaH zAntiH samAdhayaH | (kAvyAdarza-1/41) AnaMdavardhana mAdhurya, oja ane prasAda guNa, lakSaNa ApI samajAve che. A guNo aMgI-mukhya evA rasamAM rahe che, rasane Azraye rahe che. vAmanAcArya "kAvyanI zobhA karanAra dharmo guNa ane e zobhA vadhAranAra hetuone alaMkAra kahe che. temaNe vidarbho, gauDI vagere rItionA saMdarbhamAM guNanI carcA karI che. mammaTAcArya rasaniSTha dharmone guNa ane zabdArthanika dhamone alaMkAra mAnIne be vacce taphAvata darzAve che. AnaMdavardhana kahe che "zRMgAra ja sauthI vadhu AnaMdadAyaka ane mAdhuryayukta rasa che. mAdhurya guNa te zRMgAramaya kAvyane Azraye ja rahe che." (2 /3). vipralaMbhazRMgAra ane karuNarasamAM mAdhuryaguNa utkarSayukta hoya che. kemake temAM mana vadhAre AktAne pAme che. "kAvyamAM rahela rodra vagere rasa dItithI dekhAya che. te dIpti pragaTa karanAra zabda ane arthanA Azraye ojas guNa rahe che." (2/9). A ojas guNa dIrgha samAsavALA zabdothI bahAra Ave che. A guNa raudra, vIra ane adbhuta rasone anukULa che. A guNane ojasvI zabdArthanI jarUra rahe che. prasAda guNano artha che zabda ane arthanI svacchatA te badhA rasono sAdhAraNa guNa che ane badhI racanAomAM samAnarUpathI rahe che. sUkA IMdhanamAM agninI jema, svaccha vastramAM jaLanI jema kAvyanA badhA raso pratye je samarpatva che te tene lIdhe che. badhA rasomAM ane racanAomAM rahenAra e "prasAda' guNa samajavo joIe. (2/10). guNa ane saMvedanA AnaMdavardhana kahe che, "je asaMlakSyakramavyaMgya (abhidhAmUla dhvanino prakAra) che te varNapadAdi, vAkya, saMghaTanA ane prabaMdhamAM paNa prakAzita thAya che." (3/2) Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 3/5 thI 3/9 sudhI saMghaTanAnI carcA daramyAna AnaMdavardhana, guNa ane saMghaTanAno saMbaMdha samajAve che. AnaMdavardhane rIti'ne mATe saMghanA zabda prayojyo che. kAvyano AtmA "rIti' che ema mAnanAra vAmana mujaba viziSTa padaracanAnuM nAma "rIti che. padaracanAnuM vaizizya tenI guNAtmakatA che. rIti traNa prakAranI che. vaidarbhI, gauDI, pAMcAlI samayanI bAbatamAM matabheda hovAthI bhAmaha pahelA ke daMDI pahelA te anizcita che. paNa eTaluM to nakkI che ke banne guNa ane rItine jANe che. bhAmaha traNa guNa svIkAre che, mAdhurya, ojasU prasAda. jyAre daMDI zleSa, prasAda vagere dasa guNa svIkAre che. ThaMDI rItine mATe mArga" evuM nAma Ape che. vidarbhamArga ane gaumArga ema be rItine te jANe che. ThaMDI daseya guNanI carcA A mArgonA saMdarbhamAM kare che. tathA be vacce bheda pADe che. bhAmaha A benAM nAma jANe che paNa teno svIkAra karatA nathI. te "mArga" zabda paNa prayojatA nathI. te lakhe che. vaidarbhamanyadastIti manyante sudhiyo'pare / - tadeva ca kila jyAyaH sadarthamapi tAparam / / gauDIyamidametattu vaidarbhamiti kiM pRthak / / mAtAnutinyAyAvAyeya pAm II (AvyA 4-/22, rara.) A be nAma vidarbha ane goDa nAmanA deza (pradeza)nAM nAma parathI paDyAM che. dezabhedane AdhAre rIti' zabdano prayoga karanAra ane teno vistArathI vicAra karanAra, vAmana prathama AcArya che. vAmane guNAtmaka padaracanAnuM nAma rIti rAkhIne guNa ane rIti bannenA saMbaMdha tarapha IzAro karyo che. vibhinna rItionA lakSaNamAM paNa guNono ullekha karyo che. rIti saMpradAyamAM pratiSThApaka AcArya vAmana traNe rItionAM Ama lakSaNa Ape che. (1) jemAM koSanI mAtrAono bilakula sparzana hoya, je samasta guNothI guMkti hoya ane jene vINAnA svaranuM saubhAgya prApta hoya tene haidarbhI rIti kahe che. (2) jemAM zithilatAno bhAva hoya, je purANI chAyAvALI hoya ane madhura tathA sukumAra hoya tene kavio pAMcAlI rIti kahe che. (3) mAM samAsagarbhita atyaM-utkaTapada hoya je oja ane kAMtithI samuzvita hoya, tene goDI rIti kahe che. - , " mAdhane tRtIya udyotanI A kAskiAo ane tenA vRttibhAgamAM saMghaTanAnI carcA karI che. * - - - - amArA samAna marayamena mUvi " tathA dIrghasamAseti tridhA sATanoditA // TLAnA zikSakanI mAlikInuM matavika ra : * sA-rime rojita rAyanI (3/5,6) Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 vanyAloka arthAt samAsarahita, ochA samAsathI bhUSita tathA dIrdhasamAsavALI, traNa prakAranI saMghaTanA batAvAI che. mAdhurya vagere guNono Azraya laIne rahenArI te saMghanA rasone abhivyakta kare che. tenA niyamanamAM vaktA ane vAcyanuM aucitya, hetu hoya che. AnaMdavardhane kahelI traNa saMghaTanA anukrame vidarbho, pAMcAlI ane gauDInAM ja nAma che. AnaMdavardhane be muddA upasthita karI tenI carcA karI che. guNa ane saMghanA vacce zuM saMbaMdha che? tathA saMghaTanA ane rasa vacce zuM saMbaMdha che? guNa ane saMghaTanAno saMbaMdha darzAvatAM AnaMdavardhana be zakyatAo rajU kare che. (1) guNa ane saMghaTanA beya eka ja vastu che. arthAt guNonuM ja bIjuM nAma saMghanA rAkhavAmAM AvyuM che. (2) te banne eka bIjAthI judA che. Ama mAnIe to tene be rIte ghaTAvI zakAya. kAM to saMghaTanA guNonI Azrita che ke guNa, saMghaTanAnA Azrita che. AnaMdavardhananA ja zabdomAM temanI "cItiH' joIe to "junAzraya safTanA, paTanAyA vA kuLa" saMghaTanA ane rasa vaccenA saMbaMdha bAbatamAM AnaMdavardhana kahe che ke saMghanA abhivyaMjaka ane rasa abhivyaMgya hoya che. ke chaThThI kArikAmAM kahyuM che ke saMghanA, mAdhurya vagere guNono Azraya laIne rasone abhivyakta kare che. saMghaTanA ane guNanA upara darzAvela vikalpanA saMdarbhamAM chaThThI kArikAne traNa rIte samajAvI zakAya. . (1) banne eka che ema mAnIe to artha - "saMghanA A guNono Azraya laIne rasone abhivyakta kare che. je guNa saMghaTanAno AtmA ja che." . (2) saMghaTanAne Azraye guNa rahe che ema mAnIe to artha, "guNono Azraya laIne rahenArI saMgha nA, rasonI vyaMjanA kare che. je guNa saMghaTanAnA Adheya hoya che. (3) saMgharanA rasonI vyaMjanA kare che, ke je saMghaTanA guNane Azraye rahe che. - AnaMdavardhana ema mAnatA hoya tema lAge che ke guNa eka vastu che ane saMghanA bIjI vastu che. tasmAdi gacA ra sadanA | nara sadanAgitA : phatye nava guNa saMghaTanAne Azrita hotA nathI. jo ApaNe ema mAnIe ke guNa ane saMghaTanA banne eka ja tattva che athavA guNa saMghaTanAne Azraye rahe che to saMghaTanAnA samAna guNomAM paNa aniyata viSayatA AvI javAno doSa thaze. ApaNe joI zakIe chIe ke khAsa guNa khAsa rasa daramyAna jovA maLe che. amuka ja guNa amuka rasane poSe che. mAdhurya ane prasAdanI adhikatA karuNa ane vipralaMbha zRMgAranA viSayamAMja hoya che. ojas guNano viSaya rodra, adbhuta rasa hoya che. guNonA viSayano niyama vyavasthita che. zRMgAramAM paNa dIrgha samAsavALI saMghaTanA jovA maLe che. rodra vageremAM samAsahita saMghaTanA jovA maLe che. sAmAnya niyama pramANe zRMgAra Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 51 rasanA nirUpaNamAM ochA samAso ane vIra, raudra, vagere rasamAM adhika samAso hovA joIe. paNa ethI viparita prakAranAM udA. saMskRta sAhityamAM prApta thAya che. AnaMdavardhane jyAM zRMgArarasa hoya chatAM dIrgha samAso hoya tenAM be udA. ApyAM che. "mannArasuputAta....I." ane "navanatanayanAnitanavamuSita patraneluM taniSaUUvi rami 4 na sApati " tathA raudra vagere rasamAM samAsarahita saMghaTanA jovA maLe che. udA. veNIsaMhAra aMka-3mAM Avato zloka - jo ya zastra vimarsi...I." tethI guNa, saMghaTanAnuM svarUpa nathI tathA teo saMghanA para Azrita paNa nathI tasmatra sajadanA svarUpa na sakaTanAzrayI gue / AnaMdavardhana phakta aniyata saMghaTanAne ja guNono Azraya mAne che. traNa prakAranI saMghanA sAhityanA vividha svarUpomAM kaI rIte jovA maLe che. te samajAvatAM AnaMdavardhana kahe che - (1) jyAre kavi ke kavinibaddha vaktA niyamapUrvaka rasabhAvathI yukta hoya ane mukhya rasane Azraye hovAne lIdhe dhvanino AtmabhUta ja hoya tyAre niyamathI ja asamAsavALI ke madhyamasamAsavALI saMghaTanA apekSita hoya che. (2) karuNa ane vipralaMbha rasamAMto asamAsA saMghaTanA ja hoya che. jyAre mukhyatayA rasanuM pratipAdana karavAnuM hoya tyAre tenI pratItimAM vyavadhAna nAkhanAra virodhIono badhI rIte tyAga karavo joIe. dIrghasamAsA saMghaTanA kyAreka rasapratItimAM vyavadhAna UbhuM kare che. ethI khAsa karIne nATaka vagere abhineyArtha kAvyamAM ane karuNa, vipralaMbha zRMgAravALA zravya kAvyamAM dIrgha samAsano kavie Agraha nahIM rAkhavo joIe. te banne adhika sukamAra hovAne lIdhe thoDI paNa asvacchatAmAM zabda ane arthanI pratIti manthara thaI jAya che. (3) raudra vagere bIjA rasamAM dIrghasamAsavALI saMghanA hoI zake che. topaNa te rasane hAni na pahoMcADe te rIte tene prayojavI joIe. (4) badhA prakAranI saMghaTanAomAM prasAda nAmano guNa vyApaka hoya che. te badhA rasomAM ane saMdhaTanAomAM sAdhAraNa hoya che. jo prasAda guNa na hoya to samAsarahita saMghaTanA paNa karuNa ane vipralaMbhane abhivyakta karatI nathI. prasAda guNa hoya to madhyama samAsavALI saMghaTanA paNa komaLa rasone prakAzita kare che. tethI badhe prasAdaguNanuM anusaraNa karavuM joIe. (5) vaktA ane vAcyamAM rahenAra aucitya hoya to paNa viSayane AdhIna eka bIjuM aucitya paNa saMghaTanAne niyaMtrita kare che. kAvyanA A pramANe bheda che. saMskRta, prAkRta ane apabhraMzamAM nibaddha (1) muktaka (2) sandAnitaka (3) vizeSaka (4) kalApaka (5) kulaka (5) paryAya baMdha (7) parikathA (8) sakalakathA (9) sargabaMdha (10) abhineyArtha (11) AkhyAyikA (12) kathA. Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 -kavanyAloka muktakamAM paNa "amaruka jevA rasa, -bhAva nibaMdhaka kavio jovA maLe che. saMdAnitaka vageremAM to vikaTa nibaMdhanane kAraNe madhyama samAsa ane dIrgha samAsavALI saMghanA yogya che. paryAya baMdha prakAranA sAhityamAM (vasaMta vagere eka viSayanuM varNana karanAra prakaraNa paryAyabaMdha kahevAya che.) samAsa vagaranI ane madhyama samAsavALI saMghanA yogya che. je kadAca arthanA aucityane kAraNe dIrdha samAsavALI saMghaTanAno upayoga karavo paDe paruSA ane grAmya vRttiono to tyAga karI devo ja joIe prAtamAM pracalita khaMDakathA ane saklAomAM kulaka vagere ghaNAM hoya che. tethI temAM dIrdha samAsA saMghaTanA jovA maLe che. mahAkAvyamAM kavinI IcchA pramANe, kyAreka samAsArahita, kyAreka madhyama samAsavALI to kyAreka dIrdha samAsavALI, saMghaTanA jovA maLe che. gadyamAM madhyama ke dIrdha samAsavALI ane nATaka vagere abhineyArtha kAvyamAM asamAsA saMgha nA hovI joIe. ekaMdare jotAM ema lAge che ke aucitya, saMdhaTanAnuM niyAmaka che. saMghaTanAne guNathI abhinna mAno ke judI mAno aucityane kAraNe viSayaniyama che. ethI saMghaTanAmAM rasanI vyaMjaktA che. rasanI abhivyaktimAM nimittabhUta saMghaTanAno niyama hetu je hamaNAM kaho te guNono paNa niyata viSaya che. ethI e rIte guNonA AzrayathI saMdhaTanAnI vyavasthA karavAmAM koI vAMdho nathI 'graMthakAre saMghaTanAnA prakAre samAsane AdhAre pADyA che. chaMdanA niyama vagaranA gadhabaMdhamAM paNa sarvatra upara kaheluM aucitya ja saMghaTanAnuM niyAmaka tattva che. TUMkamAM, "saMghaTanAnuM mukhya niyAmaka tatva vaktA ane vaccenuM aucitya ja che. temAM rasAdino vicAra rahelo che. padyanI peThe gadyamAM paNa saMghaTanAnuM niyAmaka tattva e ja rahe che, paNa kAvyanA prakArane kAraNe temAM thoDo ghaNo pheraphAra thAya che. ..saMghaTanAnAM niyAmaka tattvo be cheH rasAdigata aucitya ane sAhitya prakAragata aucitya paNa e be mAM paheluM ja pradhAna che ane bIjuM gauNa che." 14 amarAbhAMjakatA varNa, padAdi, vAkya ane saMghaTanAnA vivecana pachI, tRtIya udyotanI kA-10 thI 15 ane tenA vRttibhAgamAM AnaMdavardhane prabaMdhanI vyaMjaktAnuM nirUpaNa karyuM che. AnaMdavardhana mujaba prabaMdhanI vyaMjaktA rahe te mATe, prabaMdhamAM rahela rasanI abhivyaktine mATe nIcenI pAMca bAbatonuM dhyAna rAkhavuM jarUrI che. (1) vibhAva, anubhAva, saMcAribhAva ane sthAyibhAvanA aucityathI suMdara etihAsika ke kalpita kathA zarIranuM nirmANa 1. nagInadAsa pArekha - 'bacAlo AnaMdavardhanano dhvani vicAra. pR. 181 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratAvanA kAvyanA AtmA tarIke aucityane mAnatA hemendranA purogAmI AnaMdavardhana kAvyamAM aucityanuM ochuM mUlya AMktA nathI. vibhAvanuM aucitya, lokamAM ane nATyazAstra vageremAM prasiddha ja chesthAyibhAvanuM aucitya pAtranA svabhAvanA aucityathI thAya che. divya ane uttama, madhyama, adhama manuSyanA svabhAva (prakRti) bhinna hoya che. temanI prakRtinuM anusaraNa karatA sthAyibhAva aucityayukta manAya che. divyaprakRtivALA deva vagere nAyakamAM jovA maLatA utsAha vagere sthAyibhAva, mAnava prakRtivALA rAjAmAM jo darzAvavAmAM Ave to anucita bane che. mAnuSa prakRtivALA rAjAnA varNanamAM, "sAtasAgara pAra karavA vagerenA utsAhanuM varNana suMdara hovA chatAM paNa cokkasa nIrasa ja pratIta thAya che, tenuM kAraNa anaucitya che. AnaMdavardhane vRttimAM eka zloka udhUta karyo che. anaucityAdRte nAnyad rasabhaMgasya kAraNam / / prasiddhaucityabandhastu rasasyopaniSat parA // nATakamAM prasiddha kathA ane prasiddha udAtta nAyaka rAkhavAnuM bharate anivArya mAnyuM che. ema karavAmAM AvatAM kavi nAyakanA aucitya-anaucityanA bhramamAM paDato nathI. kalpita kathAvastu laI nATaka lakhanAra kavithI aprasiddha ane anucita nAyakanA svabhAva vagere varNavavAmAM thApa khAI javAya evo saMbhava che. utsAha vagere sthAyibhAvonA varNanamAM divya, mAnuSa prakRtinA aucityanI parIkSA thAya che evuM nathI. rati vagere sthAyibhAvanA viSayamAM aucityanuM ullaMghana karavAmAM Ave to te doSa ja che, kemake uttama prakRtinAM nAyaka-nAyikAnA, adhama prakRtine yogya zRMgAra AdinuM varNana hAsyAspada lAge che. bhAratavarSanA (prAcIna) uttama nAyaka rAjA vageremAM je prakAranA zRMgAranuM varNana thAya che te divya prakAranA nAyakamAM paNa zobhe che. zRMgAra nirUpaNa uttama-utkRSTa-kathAnuM tathA zlIla hovuM joIe. rAjA vagere uttama prakAranA nAyakomAM grAmya zRMgAnuM varNana zobhatuM nathI. evuM varNana divya nAyakomAM paNa prayojavuM joIe nahIM. saMbhoga zRMgAra viSayaka nATaka ane kAvya banne asabhya ane doSapUrNa bane che. te mAtA-pitAnA saMbhoga varNananI jema anucita ane asabhyatAvALuM che. kAlidAsanA kumArasaMbhava sarga-8 mAM thayela varNana doSarUpa ja che. paNa mahAkavinI pratibhAnA prakAzamAM DhaMkAI gayuM che. anubhAvonA aucitya bAbata nATyazAstramAM kahela maryAdAnuM pAlana karavuM joIe. vibhAvonuM aucitya paLAya te jovuM joIe. aitihAsika ke kAlpanika kathA pasaMda karIne tenuM aucityapUrNa parivahana karavuM te rasanuM abhivyaMjaka che. ItihAsa, purANa vagere AdhArasthAnomAM sAmAnya vyaktine Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 dhvanyAloka rasamaya lAge tevI vividha kathAo hovA chatAM, kavie vibhAva vagerenI daSTie aucityapUrNa kyAvastu ja grahaNa karavI joIe. kalpita kyAvastu bAbata kavi e sAvadhAna rahevuM joIe. kalpita kathAvastunuM evI rIte nirmANa karavuM joIe ke jethI te saMpUrNa rasamaya ja pratIta thAya. rasa virodhI bAbato choDI devI joIe. rAmAyaNa vageremAM jANItI kathAmAM marajI mujaba pheraphAra karavAnI chUTa levI joIe nahIM. koI parivartana karavAmAM Ave to te rasavirodhI na hovuM joIe. je locA tat vidhinI na yojyA ! ' (2) aitihAsika kramathI prApta thaI hovA chatAM rasane pratikULa kayAMza choDIne, vacce abhISTa rasane anukULa navIna kalpanA karIne paNa kathAnuM saMskaraNa. jemake kAlidAsanA "raghuvaMza'mAM aja vagere rAjAonuM vivAha varNana ane abhijJAna zAkuMtala'mAM zakuMtalAnuM pratyAkhyAna, ItihAsamAM e rIte varNavAyela nathI. paNa kayAne rasAnuguNa ane rAjA duSyatane udAttacarita banAvavAne mATe tenI kalpanA karavAmAM AvI che. 'abhijJAna zAkuMtala'mAM durvAsAno zApa, zacisyAnamAM vIMTI paDI jAya che e prasaMga, zApathI thayela vismRtimUlaka zakuMtalAnuM pratyAkhyAna vagerenI kalpanA karIne mahAbhAratanA bhramaravRttivALA duSyatane udAtta nAyaka banAvyo che. eja rIte bhavabhUtie "uttararAmacaritanA tRtIya aMkamAM chAyA sItAnI kalpanA karIne paththarone raDAvanAra ane vajane ogALanAra karuNarasanI niSpati karI che. sarvasanaviracita "harivijaya' mAM kAntAnA anunayane mATe pArijAtaharaNanuM varNana tathA AnaMdavardhane ja racelA 'arjunacarita' mahAkAvyamAM arjunano pAtAla vijaya vagere prasaMgo mULa AdhAra sthAnamAM nahIM hovA chatAM paNa kathAne rasAnuguNa banAvavA mATe kalpita karavAmAM Avela che. kAvyanuM nirmANa karatI vakhate kavie pUrI rIte rasa parataMtra banavuM joIe. jo te AdhAra tarIke lIdhela kRtimAM rasathI viparIta sthiti jAe to temAM pheraphAra karIne svataMtrarUpathI rasane anurUpa judA prakAranI kathA kavie banAvI devI joIe. na hi ve tivRttamAtranirvahana vicit prayoganama, tihAsa tatva siddha kathAvastuno nirvAha karI devA mAtrathI kavine koI lAbha nathI. kemake te prayojana to ItihAsathI paNa siddha thaI jAya che. (3) kevaLa zAstrIya vidhAnanA paripAlananI IcchAthI nahIM paNa zuddha rasAbhivyaktinI daSTie saMdhi ane saMdhyagonI racanA nATyazAstramAM kahela mukha, pratimukha. garbha, vimarza ane nirvahaNa nAmanI pAMca saMdhio tathA tenAM upakSepa vagere 64 aMgone rasAbhivyaktinI daSTie jovAM joIe. udA. "ratnAvalI' nATikAmAM. zAstra maryAdAnuM pAlana karavA mAtranI IcchAthI nahIM, jemake "vaNIsaMhAra nATakamAM temAM 'pratimukha saMdhinA vilAsa' nAmanA aMgane, pratarasa rasAIjiyArAmAM kola kare ane rAjA mAtranI IcchA pratarasa Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 55 vIrarasanI viruddha hovA chatAM paNa bharata matanA anusaraNa mAtranI IcchAthI dvitIya aMkamAM duryodhana ane bhAnumatInA zRMgAra varNananA rUpamAM joDyuM - te che. (4) yathAvasara rasonA uddIpana tathA prazamananI yojanA ane vizrAnta thatA pradhAnarasanuM anusaMdhAna. (smaraNa rAkhavuM.) prathamanuM udAharaNa "ratnAvalI' che to bIjAnuM udAharaNa 'tApasa vatsarAja che. (5) alaMkAronA yatheccha prayoganI pUrNazakti hovA chatAM paNa rasane anurUpa ja parimita mAtrAmAM alaMkAronI yojanA. alaMkAra racanAmAM samartha kavi kyAreka alaMkAra racanAmAM ja magna thaIne rasasaMbaMdhanI paravA na karatAM prabaMdha race che. evA kavine upadeza ApavA mATe A pAMcamo hetu kahyo che. kAvyamAM rasanI ciMtA na karatAM alaMkAra nirUpaNamAM ja AnaMda lenAra kavi paNa jovA maLe che. paNa AnaMdavardhana alaMkArono mAphakasara, rasane kSati na kare tema upayoga karavAnuM sUcave che. A pAMca prabaMdhagata rasanA abhivyaMjaka hetuo che. 15. citrakAvya bhAmaha vagere prAcIna AlaMkArikoe kAvyanA svarUpa (form) ne anulakSIne kAvyanA prakAro ApyA che. AnaMdavardhane kAvyanA AtmA 'dhvani'nA anusaMdhAnamAM kAvyanuM vargIkaraNa karyuM che. dhvani je kAvyamAM pradhAnapaNe rahelo hoya te "dhvani kAvya che. (uttama kAvya che.) dhvani (=vyaMgyArtha) je kAvyamAM gauNa rIte rahelo hoya te kAvya "guNIbhUtavyaMgya (madhyama) kAvya che. je kAvyamAM dhvani (vyaMgyArtha) na hoya te "citrakAvya' (adhama kAvya) che. abhinavagupta, mammaTa, vizvanAtha, AnaMdavardhananuM ja anusaraNa kare che. mammaTe "zavitra arthavitra avya tu avara mRtame kahyuM che. jagannAthe citrakAvya-avara-adhama kAvyanA paNa be bheda mAnyA che. arthacitra hoya te adhama ane zabdacitra hoya te adhamAdhama kAvya che. AnaMdavardhane tRtIya udyota (ka. 42, 43)mAM 'citra kAvya'nI A rIte vyAkhyA karI che. guNapradhAnabhAvAbhyAM vyaGgyasyaivaM vyavasthite / kAvye ubhe tato'nyadyat taccitramabhidhIyate / / citraM zabdArthabhedena dvividhaM ca vyavasthitam / tatra kiJcicchabdacitraM vAcyacitramataH param / / jyAre vyaMgyArtha mukhya hoya tyAre "dhvanikAvya ane vyaMgyArtha gauNa hoya tyAre guNIbhUtavyaMgya kahevAya che. tenAthI juduM, rasa, bhAva vagere tAtparya vinAnuM ane vyaMgyArthine pragaTa karavAnI zakti vinAnuM kevaLa vAcyArtha ane vAcaka zabdanA Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 dhvanyAloka vaicitryane AdhAre cAyeluM, je citra jevuM lAge che, te 'citra kAvya' kahevAya che. kharekhara to te kAvya ja nathI paNa kAvyanuM, anukaraNamAtra hoya che. duSkara yamaka vagerethI thatuM zabda citra ane tenAthI juduM vAcyacitra hoya che. te vyaMgyArthanA sparza vagaranuM hoya che. rasAdi tAtparya vinAnA kevaLa utprekSA vagere alaMkAro ja emAM vAkayArtharUpe mukhya hoya che. ahIM pUrvapakSIno prazna evo che ke 'citra kAvya' jevo koI kAvya prakAra saMbhavato nathI. jemAM rasAdi hoya ja nahi evuM kAvya zakya nathI. vastu dhvani ane alaMkAra dhvani koI kAvyamAM na hoya te banI zake paNa rasAdimAM rasa, bhAva vagere hovAthI ane dareka vastu rasa niSpanna karanAra vibhAva vagere banI zakatI hovAthI vastu sparza vagaranuM kAvya kalpI zakAtuM nathI. rasAdi to cittavRtti vizeSo ja che. evI koI vastu nathI je koIne koI cittavRttine utpanna na karatI hoya. jo te cittavRttine utpanna na karatI hoya to te kavino varjya viSaya ja na bane. citra kAvyane rasabhAvAdisparza zUnya zI rIte kahI zakAya ? tenA javAbamAM AnaMdavardhana kahe che ke kavi jyAre rasAdinI vivakSA vagara zabdAlaMkAra ke arthAlaMkAranI gUMthaNI kare tyAre rasAdinI vivakSAnI dRSTie (kahevAnI icchA nathI e daSTie) kAvyane rasAdizUnya mAnI zakAya che. A parikara zlokamAM pUrvapakSane javAba che. rasabhAvAdiviSayavivakSAvirahe sati / alaGkAra nibandho yaH sa citraviSayo mataH // rasa, bhAva vagerenI vivakSAnA abhAvamAM je alaMkAronI racanA che te citra (kAvya)no viSaya manAya che ane jyAre rasa, bhAva AdinI pradhAnarUpathI vivakSA hoya to evuM koI kAvya hoI zakatuM nathI je dhvanino viSaya na hoya. jevI rIte koI vastunuM koI citra banAvavAmAM Ave to temAM mukhya vastunAM badhAM avayava ane bAhya AkRti joI zakAya che. temAM jIvananI khAmI hoya che. tevI rIte je kAvyamAM kAvyanAM badhAM tattva, zabda, artha tenuM vaicitrya vagere hoya paNa kAvyano AtmA rasa bhAva vagereno dhvani na hoya tene citrakAvya kahe che. kavie je kAvyamAM prayatnapUrvaka yamaka, cakrabaMdha, murajabaMdha, gomutrikAbaMdha vagere goThavyAM hoya tyAM citrakAvya che tema kahevAya. kAvyaracanAmAM zikhAu kavi, kAvyamAM dhvaninuM mahattva na jANatA hoya ane kAvya lakhavA lAge evAone lakSya banAvIne AnaMdavardhane 'citrakAvya' nAmanA kAvya prakAranI saMjJA ApI che. paripakava kavinA kAvyamAM sarvatra rasAdi ja tAtparya rUpamAM rahela hoya che, rahevA ja joIe. Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA pa7 kAvyamAM acetana padArthono samAveza be svarUpe thAya che, kAMto koI mAnavabhAvanA uddIpananA rUpamAM ke jAte AlaMbana thaIne varNaviSayanA rUpamAM. banne svarUpe te rasa sAthe saMbaMdhita hoya che. Ama AnaMdavardhane citrakAvya prakAranA kAvyano Adara karyo nathI. mukhya ke gauNa rIte rahela dhvani athavA rasanA koIka bhAvanI vyaMjanA arthe prayojAyela zabdArthavALuM kAvya mAnya karela che, tathA kavine evA dhvanikAvya mATe prayatnazIla rahevAnuM kahyuM che. 16. mahAbhAratano pradhAnarasa - zAMtarasa AnaMdavardhane 1/6 mAM jaNAvela che, "e pratIyamAna artha - dhvani - ne pravAhita karanArI mahAkavionI vANI temanA alaukika, sUratA pratibhA vizeSane vyakta kare che." AlaMkArikoe dhvani siddhAnta bhale pAchaLathI oLakhAvI prasthApita karyo paNa prAcIna samayathI mahAkavionAM mahAkAvyomAM vyaMjanA jovA maLe che ja, agAu lakhAyela sAhitya kRtiono kAvyAnaMda, temAM rahela dhvanine lIdhe ja sahRdayane maLe che. prabaMdhanI vyaMjakatA samajAvyA pachI caturtha udyotamAM samagra rAmAyaNa ane samagra mahAbhAratanA sUcavAyela rasa, vyaMjita rasa viSe AnaMdavardhana kahe che ke rAmAyaNa mahAkAvyano sUcavAyela rasa karuNa rasa che. mahAbhArata je zAstra ane kAvya bannenA saudaryathI yukta che, teno dhvanita thayelo rasa zAMtarasa che, ane dhvanita thayela puruSArtha mokSa puruSArtha che. A banne prabaMdhono rasadhvani vAcakone 'kAntAsammita upadeza nI jema vyaMjanAthI (ADakatarI rIte) maLe che. mahAbhAratamAM, aMte to, mAtra kauravono nahIM paNa yAdavo ane pAMDavono paNa vinAza thAya che. mahAbhArata yuddha pachI, keTalAMka varSo rAjya bhogavIne pAMDavo himALo gALavA jAya che, himAlayamAM ane chevaTe eka pachI eka, temanuM dehAvasAna thAya che. yAdavo RSinA zApathI madirApAnathI matta banIne aMdara aMdara laDI, marI jAya che. bhAlakAtIrtha, prabhAsapATaNa pAse zrIkRSNane paNa jarA nAmanA pAradhinuM bANa pagamAM vAge che ane temano dehotsarga thAya che. pAMDavoe jIvanakALa daramyAna kauravo ane bIjA kSatriya rAjAo sAthe vera rAkhyuM paNa aMte zuM ? vyAse mahAbhAratane anne vAcakanA manamAM vairAgya jAge evuM tAtparya sUcavyuM che. mahAbhAratano vivakSA viSaya mokSarUpa puruSArtha (dharma, artha, kAma gauNarUpe che) ane zAMtarasa (vIra, bhayAnaka, rodra, zRMgAra, bIbhatsa vagere gaNarUpe) che ane te dhvanirUpe maLe che. bIjA vyAkhyAtAoe paNa keTaleka aMze enuM vivaraNa kareluM che. mohAndhakAramAM paDelA lokono, nirmaLa jJAnarUpI prakAza ApIne uddhAra karavAnI Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 vanyAloka IcchAvALA lokanAtha vyAsa A vAta vAraMvAra kahe che ke - yathA yathA vipati tota-mAvat | tathA tathA virAgo'tra jAyate nAtra saMzayaH / / anya rasane gauNa rAkhIne puSTa karelo zAMtarasa ane bIjA puruSArthone gauNa rAkhIne puSTa karelo mokSa puruSArtha ja pradhAna paNe vivakSita che evuM mahAbhAratanuM tAtparya spaSTapaNe pratIta thAya che. mahAbhAratanA aMtastattvane dhyAnamAM na laIe to bIjA gauNasthAne rahelA rasa ane puruSArthamAM cArutva che ema gaNavAmAM virodha nathI ahIM evo prazna thAya che ke mahAbhAratamAM je viSaya kahelA che te badhA anukramaNI'mAM darzAvelA che. paNa tyAM A zAMtarasa ane mokSa puruSArthanuM prAdhAnya dekhAtuM nathI. enAthI viparIta badhA puruSArtho ane badhA raso, e "anukramaNI'mAM zabdothI pratIta thAya che. teno javAba e che mahAbhAratamAM zAMta rasanuM mukhyatva ane mokSanuM prAdhAnya, anukamaNImAM potAnA vAcaka zabdothI darzAvela nathI paNa vyaMgya rUpathI darzAvela che, je nIcenA vAkyamAM che - "khAvAnuM lAvaNya vItyaMta = sanAtana? " A uparathI vyaMgyarUpathI e kahevAnuM abhipreta che ke A mahAbhAratamAM pAMDava vagerenuM caritra je varNavavAmAM AvyuM che te badhuM avighAnA prapaMcarUpa che; ane paramArtha satya svarUpa bhagavAna vAsudevanI ja kIrti ahIM gAvAmAM AvelI che. ethI e parama aizvaryavALA bhagavAnamAM ja potAnuM mana lagAvavuM. niHsAra vibhUtiomAM dila na lagAvavuM. athavA nIti, vinaya, parAkrama vagere kevaLa A koI guNomAM pUrNa rUpathI citta na parovavuM. ethI AgaLa "saMsAranI niHsAratA juo evo artha vyaMjita karato vyaMjaka zaktivALo "ca" zabda spaSTapaNe pratIta thAya che. e pachI tarata ja AvatA "satyam vrata vaiva pavitra pukhyameva rA'...I. zlokomAM A ja prakArano artha garbhita rIte joI zakAya che. A nigUDha ane ramaNIya arthane "mahAbhAratanA aMtamAM harivaMzanA varNanathI samAptinI racanA karatA e ja kavi prajApati kRSNadvaipAyana vyAse bilakula spaSTa karyo che. e artha dvArA saMsArathI para rahelA bIjA tattva (bhagavadda tattva) pratye atizaya bhaktino upadeza karIne, sAMsArika vyavahAra pUrvapakSarUpa (bAdhita viSaya) hoI upekSA pAtra che, ema batAveluM che. devatA, tIrtha ane tapa vagerenA atizaya prabhAvanuM varNana e parabrahmanI prAptinA upAyarUpa hovAthI ane tenI vibhUtirUpa hovAthI mahAbhAratamAM bIjA devatAonAM varNana karavAmAM Avela che. pAMDavo vagerenA caritranuM varNana paNa vairAgya jagAvavAnA Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 59 prastAvanA tAtparyayI kareluM hovAthI ane vairAgya, mokSanuM kAraNa hovAthI, tathA mokSa e bhagavat prAptino mukhya upAya che evuM zrImad bhagavadgItAmAM kaheluM che tethI pAMDavo, kauravo, yAdavo vagerenA caritranuM varNana ADakatarI rIte brahmaprAptinA upAya rUpe ja che. 'vAsudeva' vagere A saMjJAonA vAcyArthathI gItA vagere anya sthaLomAM A nAmathI prasiddha, aparimita zaktivALA, mathurAmAM janmelAe (kRSNAvatAre) dhAraNa karela (rAma vagere) badhAM rUpavALuM, parabrahma ja abhipreta che. kevaLa mathurAmAM janmela, vasudevanA putra kRSNa-aMza mAtra nahIM. kAraNake ene 'sanAtana' evuM viroSaNa lagADeluM che. ethI 'anukramaNI'mAM ullekhelA vAkyathI evuM siddha thAya che ke bhagavAna sivAyanuM bIjuM badhuM anitya che ane zAstranI dRSTie mokSa e ja parama puruSArtha che temaja kAvya daSTithI jotAM, tRSNAkSayathI prApta thatA sukhanA paripoSarUpa zAMta rasa ja mahAbhAratamAM mukhyarUpe vivakSita che. atyaMta sArarUpa hovAthI A artha, vyaMgya rUpathI (dhvaniyI) pradarzita karyo che, vAcya rUpathI nahIM. sArabhUta artha potAnA vAcaka zabdathI vAcyarUpamAM upasthita na thatAM, vyaMgyarUpathI prakAzita thAya, to atyaMta zobhAne prApta thAya che. vidagdha vidvAnonI maMDaLImAM e prasiddha ja che ke adhika abhISTa vastu vyaMgyarUpathI ja vyakta karAya che, vAcyarUpathI nahIM. eTale sAbita thAya che ke aMgIbhUta rasAdinA AzrayathI kAvyaracanA karavAmAM Ave to navo navo lAbha thAya che ane moTuM sauMdarya Upaje che. AnaMdavardhane 'dhvanyAloka'mAM dhvani sAthe saMkaLAyela vividha pAsAonI carcA karI che. uparyukta carcA prabaMdhabhaMjakatAnA bhAga rUpe che. A carcA daramyAna AnaMdavardhananI saMskRta bhASA arthaghana, prauDha ane prAMjala che. zaMkarAcAryanA bhASyagraMthonI bhASA tathA zailInI yAda apAve tevI che. mahAbhAratanA rasa ane puruSArtha aMge lekhakanA dArzanika vicAro temanA koI purogAmInA graMthamAM jovA maLatA nathI. A navA vicAro rasaprada ane vAMcavI game tevI bhASA ane zailImAM rajU thayela che. 17. kAvyamAM saMvAda 'dhvanyAloka'nA caturtha udyotamAM AnaMdavardhana kahe che - saMvAdAstu bhavantyeba bAhulyena sumedhasAm / naikarUpatayA sarve te mantavyA vipazcitA // saMvAdo hyanyasAdRzyaM tatpunaH pratibimbavat / AlekhyAkAravattulyadehivacca zarIriNAm // (4 / 11, 12.) Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhvanyAloka sAhityano vyApa ghaNo vizALa che. ekanI eka bhASAmAM keTalAka kavio prAcIna ke ochA jANItA kavionAM kAvyomAM thoDo pheraphAra karI potAnA kAvya tarIke, navI racanA tarIke khapAvato hoya che. koIvAra bhASAnuM sAmya hoya to koIvAra vicAronuM sAmya hoya. koI kavi koI zlokamAM eka ke adhuM caraNa bIjA koI kavinuM prayoje che. vartamAna samayamAM aMgrejInA vizALa sAhityamAMthI koI vArtA, kAvya ke koI vicAranI uThAMtarI karI potAnI prAdezika bhASAmAM, pAtronAM thoDAM nAma badalI, sthAnika vAtAvaraNano opa ApI, potAnA nAme kRti pragaTa karatA hoya che. koI nATaka ke mahAkAvyanA AdhAra tarIke vArtabIja, ItihAsa, purANa vageremAMthI laI, keTalAka prasaMgonuM ke pAtronuM navasarjana karI svataMtra kRti lakhe to te corI nathI. keTalIkavAra zlokamAM bhASAnuM ane vicAranuM sAmya ApoApa, akasmAta paNa AvI gayuM hoya tema bane che. keTalIkavAra eka vicAra para be-cAra kAvyo maLe che. Plagiarism in poetry sAhityacorI, para sUkSma ane vistRta vicAra rAjazekhare (I.sa. 9mI-10mI sadI) "kAvyamImAMsA'mAM karyo che. 'kAvyamImAMsAnA adhyAya 11,12,13 mAM zabda haraNa, zabdArthaharaNa, arthaharaNanI carcA karI che. A viSaya para rAjazekharanA purogAmI AnaMdavardhane paNa sAro prakAza pADyo che. AnaMdavardhane zabdArthaharaNa ke evo koI zabda prayojyo nathI. paNa saMvAda zabda prayojyo che. nATakamAM 'be pAtro vacceno saMvAda' (dialogue) evA zabdaprayogamAM saMvAda zabdano je artha che te atre abhipreta nathI 'saMvAH arthasAratha' mAM kahyA pramANe anyanI sAthenA sadazyane saMvAda kahe che. saMvAda-samAna uktio. kAvyo vacce saMvAdo (sarakhApaNuM) to ghaNA jovA maLe che. kevA saMvAdo svIkArya che, kAvyatattvavALA che ane kevA saMvAdo asvIkArya che, kAvyatattva vinAnA che, doSapUrNa che enI carcA AnaMdavardhane 4/11 thI 14 ane vRttimAM karI che. kAvyamAM sAmya traNa prakAranuM hoya che. kAvya, pratibiMba jevAM hoya, Alekhya (citra) jevAM hoya ane sarakhA dehI (manuSya) jevAM hoya. keTalAMka kAvyo evAM hoya che ke jemAM bIjA koI kAvyanuM pratibiMba mAtra hoya. anya kAvyanA zabdomAM thoDo pheraphAra hoya. AvAM kAvyo camatkRti sahita hovAthI kavinI pratibhAnuM temAM darzana thatuM nathI. Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA anya keTalAMka kAvya citra jevAM hoya che. jenI nakta karI hoya tevA mULanA kAvyonA zabdonA paryAyo hoya temaja vAkya racanAmAM thoDuM parivartana kyuM hoya. mULa padArtha jevuM hovA chatAM citra nirjIva hoya che. AvAM kAvyo mULathI bahu judAM hotAM nathI. temAM khAsa potApaNuM hotuM nathI tethI AvAM kAvyo tuccha che. trIjA prakAranA kAvya saMvAdo mAnya gaNavAmAM AvyA che. navA kAvyamAM, koI jUnA zlokno bhAva hoya, viSaya koI agAunA kAvya pramANeno hoya, paNa bhinna svarUpavALo navo AtmA hoya. tethI temAM mULanA sauMdaryathI bhinna sauMdarya hoya che. viSaya sarakho hovA chatAM navA kAvyamAM vyaMjanA hovAthI, dhvanino koIne koI prakAra hovAthI, temAM kAvyanuM saudarya hoya che. be mANasanA avayavo vagere sarakhAM hoya paNa caherA judA hoya che banneno AtmA judo che. bannenuM alaga astitva che. bannenuM AgavuM potAnApaNuM che tevuM je kAvyamAM hoya te 'tulyadehI' jevuM sAmya che. pratibiMbalpa, Alekhyaprakhya ane tulyadehivatu-zabdo dvArA AnaMdavardhane traNa prakAranA kAvyasaMvAda' varNavyA che. tenAM lakSaNa A mujaba ApavAmAM Avela che. (1) jemAM badhA artho jUnA kavinA hoya, paraMtu vAkyaracanA bIjA prakAranI hoya ane pAramArthika bheda na hoya, te kAvyane 'pratibiMbakalpa' - pratibiMba jevuM - kahe che. - (2) jemAM kAvyavastu junuM ja hoya, paraMtu temAM thoDo pheraphAra karyo hoya, jethI jAduM lAge che. tevA kAvyane ardhacatura loko Alekhyaprakhya' kahe che. (3) jeno viSaya judo hovA chatAM, khUba ja maLatApaNAne lIdhe, banne eka ja hoya ema lAge, te kAvyane "tulya dehivata' kahe che. evAM kAvyonI racanA buddhizALI kavio ja kare che. AnaMdavardhana kahe che, "jene svataMtra judo AtmA hoya tevuM kAvyavastu, pahelAMnA koI kAvyavastune anusaratuM hoya to paNa, caMdranI zobhIne anusaratA suMdara strInA mukhanI jema, atyaMta zobhA dhAraNa kare che. navIna sUratA kAvya vastumAM prAcIna kavie racela vastu, akSara, padanI racanA yojavAmAM doSa nathI. khuda vAcaspati koI apUrva akSaro.ke zabdo ghaDI zaktA nathI. kAvyamAM tenA te akSaro ane zabdo vaparAya e navInatAnI viruddha nathI. ca sara .. I. kArikAmAM lekhaka kahe che, "je vastunA viSayamAM "A koI navI sUjha ke phuraNA che. A prakAranI anubhUti thAya che to navI ke junI je koI kAvyaracanA hoya te ramya lAge che. pUrvakavionA varNananI dhyAthI yukta hovA chatAM e prakAranI vastunuM varNana karanAra kavi niMdAne pAtra banato nathI." Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhvanyAloka kara 18. AnaMdavardhanane rasadhvaninAM vyaMjaka tattva tarIke guNa, alaMkAra, saMghaTanA, rIti, vRtti ane doSanuM kareluM nirUpaNa DaoN. beyana jhA lakhe che ke, ''AnaMdavardhana pratibhA saMpanna vyakti che, ke jemaNe pracaMDa pratibhASI temanA purogAmIone DhAMkI dIdhA che. AnaMdavardhananI pratiSThA ane lokapriyatA e sadnasIbano akasmAta nathI. AnaMdavardhane kAvyazAstranAM tattvo ane vibhAvanAonuM eka (dhvani) siddhAMtamAM Azcaryajanaka saMyojana kyuM che, e temano mukhya sadguNa che.'' DaoN. vibhArAnI dukhe mujaba "dhvaninI pratiSThAmAM pUrvavartI saMpradAyonI evI bhUmikA che jevI koI bhavananA nirmANamAM pAyAnI hoya che. dhvanino AvirbhAva akasmAta nahoto thayo paNa e kramika vikAsanuM pariNAma che.'' '' r DaoN. revAprasAda dvivedI jaNAve che.'' dhvanikAre pUrvavartI siddhAMtone aMgIkAra to karyA, mAtra tenI pradhAnatAnI zreNIomAM parivartana karI dIdhuM. je tattvone dhvanipUrvayugamAM pradhAnasthAnIya mAnavAmAM AvatAM hatAM, temane temaNe gauNa sthAnIya siddha karyAM ane pradhAna sthAna para dhvani tattvane pratiSThita karyuM.'' AnaMdavardhana abhAvavAdIonI carcA daramyAna zabda ane artharUpI zarIravALA kAvya, zabdAlaMkAro, arthAlaMkAro, zabdanI saMghaTanA athavA racanA upara Azrita zabdaguNo, arthanI saMghaTanA upara Azrita arthaguNo, vRttio, rItio vagereno ullekha kare che. teo badhAM tattvonI rasadhvaninA vyaMjaka tattvo tarIke kAvyamAM vyavasthA vicAre che. 'dhvanyAloka' mAtra dhvani siddhAntono saMsthApaka graMtha ja nathI paraMtu pUrvakAlIna vicAradhArAonuM dhvani matasAthe sAmaMjasya sthApana karI sAhityazAstranA pUrvakAlIna siddhAMtone te graMya eka sUtrarUpe gUMpe che. guNanirUpaNa : '"tamarthamavalambo I. dhva. 2/6 mAM AnaMdavardhana lakhe che, 'te rasadhvani rUpI mukhya, AtmA tarIke rahelA, arthane je avalaMbe che, te 1. "Anandavardhana is a prodigy who eclipses his predecessors, by his stupendous genius-----The prestige and popularity of Anandavardhan are not the accidents of good luck. The chief merit of Anandavardhan lies in the wonderful synthesis of the categories and concepts of poetics in an organic unity." Bechan Jha - Concept of Poetic Blemishes in Sanskrit poetics' p. 8, 10 2 DaoN. vibhArAnI dube - "dhvani pUrva alaGkArazAstrIya siddhAnta aura dhvani / pR. 5 rUDaoN. revAprasAd divelI - '"Anavardhana pR. 86. Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA guNo kahevAyA che. kaTaka vagere jevA zarIra para avalaMbatA dharmone alaMkAro jANavA. rasarUpI mukhya arthane je avalaMbita che te zauryAdi jevA guNo, zabda ane artharUpI je aMgo, tenA upara Azrita te alaMkAro, kaTaka- kuMDala jevA mAnavA joIe. AnaMdavardhananA purogAmI vAmane kAvyazarIra ane kAvyanA AtmAnI vAta kahI hatI ane guNone kAvyazobhAnA kAraka nityadharmI kamyA hatA. alaMkArone kAvyanI zobhA vadhAranArA anityadharmo kacyA hatA. AnaMdavardhana e ja vIgata jarA vadhAre maThArIne mUke che. te upacArAtmaka bhASAne samajUtI mATe upakAraka lekhIne guNone zaurya vagere jevA ane alaMkArone kaTaka, kuMDala vagere jevA kahe che. jema zaurya vagere dharmo vyaktinA kharA, paNa vAstavamAM e vyaktinA AtmA joDe sIdhI rIte saMkaLAyela che. tevI ja rIte guNo vagere kAvyamAM zabda ane arthanA kharA, paNa temano sAco ane sUkSma saMbaMdha rasonI sAthe ja che. mammaTa paNa Aja vAta spaSTa rIte kahe che. bIjI bAju, alaMkAro jema vyaktine zobhA Ape ema kAvyAlaMkAro, kAvyane zobhA Ape che. alaMkAro zabda ane arthanA dharmo che. guNo zabda ane arthanA hovA chatAM vadhu to rasanA dhama che. guNanI saMkhyAnI bAbatamAM AnaMdavardhana, bhAmahanI vadhu najIka che. guNa ane alaMkArono AvirbhAva zabda ane artha upara ja avalaMbe che, chatAM banne vacce sUkSma taphAvata eTalo ja che ke guNono rasarUpI AtmA joDe sIdho saMbaMdha che. rasanI sAthe saMkaLAyelo alaMkAra bahiraMga thato nathI. teo mAdhurya, ojas ane prasAda ema traNa guNa svIkAre che. 'zubha parva adhu... I. 2/7 mAM kahyuM che tema "zRMgAra eja madhura ane parama AnaMda Apato rasa che. mAdhuryaguNa zRMgArarasamaya kAvyane Azraye rahelo che. bIjA rasonI apekSAe zRMgAra ja madhura che, kAraNake te atyaMta AnaMdano hetu che. AnaMdavardhane, mAdhurya guNane cittadrava sAthe sAMkaLyo che. "o rasa rIsA . I. 2/9 mujaba "kAvyamAM rahenAra raudra ItyAdi rasa dasiddhArA lakSita thAya che. te dItine vyakta karavAmAM je zabda ane artha kAraNa hoya che, teno Azraya laIne jaNa vyavasthita thAya che." ahIM ojas guNane dIpti nAmanA cittadharma joDe sAMkaLavAmAM Avyo che, samatva vaca. I." 2/10 kahe che ke badhA raso tarapha kAvyono je eka samarpatva guNa hoya che, tene ja prasAda kahe che. tenI kriyA sarvasAdhAraNa hoya che. kAvyamAM prasAda guNa hoya tyAre kAvyamAM badhA rasa pravartita thaI zake che. te badhA Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banyAloka ja prakAranI racanAo, jevI ke dIrghasamAsavALI, madhyama samAsavALI ane asamAsAmAM paNa jovA maLe che. prasAda eTale zabda ane arthagata svacchatA. vyaMgyArthanI apekSAe tenuM nirUpaNa kAvyamAM thAya che. A guNane lIdhe kAvya, zuSka kAmAM agninI jema, sahRdayonA cittamAM ekadama vyApI jAya che. A svacchatA - prasannatA - badhA rasone mATe jarUrI che. e badhA rasono guNa che. paNa aupacArika rIta ja tene zabda ane arthano guNa kahevAyo che. 5 A traNe guNo mukhyatve sahRdayanA AsvAdarUpa ja hoya che paNa pAchaLathI AsvAdya evA rasamAM upacarita thAya che. tethI rasanA vyaMjaka zabda ane aryanA paNa A traNa guNo che ema kahevAya che. A alaMkAra nirUpaNa - daMDI ke vAmananI jema AnaMdavardhane alaMkAra zabdano prayoga, kAvyagata sauMdaryanA vyApaka arthamAM karyo nathI. paNa phakta tenA zabdagata ane arthagata alaMkAro jevA ke yamaka vagere ane upamA vagerenA arthamAM ja A zabda prayukta karela che. AnaMdavardhane eka spaSTa valaNa apanAve che ke kAvyamAM aMgIrUpa rasadhvani e ja alaMkArya ane upamA vagere tenA alaMkAro che. - "sAtiyA ya ...I." 2/16 mAM kahyuM che ke "rasa (dhvani) dvArA AkSita rIte jenuM nirUpaNa zakya bane ane jene mATe pRthaka prayatna karavo na paDe tene ja dhvani (kAvya)mAM alaMkAra gaNavAmAM Avyo che." A kArikA paranI vRttimAM kahevAmAM AvyuM che ke "niSpatti thatAM je AzcaryakAraka jaNAya che tene alaMkAra, rasa vaDe anivAryatayA AkSipta thavAthI ja jenuM nirUpaNa zakya bane, te ja A asaMlakSyakrama vyaMgya evA rasAdi dhvanimAM alaMkAra gaNAyela che. te ja mukhyatve rasanuM aMga banI zake che. "abhinava guNa spaSTatA karatAM lakhe che, rasane dhyAnamAM rAkhatAM vibhAvAdinuM nirUpaNa karatI vakhate kavi je alaMkAra anivArya rIte (nAnAyikathA) nirUpita kare te ja alaMkAra racanA mArgamAM alaMkAra gaNavo, bIjo nahIM. ' AnaMdavardhana yamaka, anuprIsa vagere zabdAlaMkAronA prayogomAM rasagata citya paNa vicAre che. te kahe che rasanirUpaNa daramiyAna kavi vaDe apRthapha yatnathI ( khAsa judA prayatnanA abhAvathI) je alaMkAra potAnI meLe nirUpita thaI jAya e alaMkArane svIkArya lakhavo. AnaMdavardhane dhvanine ane khAsa karIne rasadhvanine kAvyamAM aMgI arthAt aMgavALo eTale ke Atma svarUpa kapyo che. ane te haMmezAM vyaMjanA vaDe ja kAvyamAM nirUpita thAya che. A aMgirasanA saMdarbhamAM ja temaNe bAkInAM gaNAvAyelAM tattvo jevAM ke guNa, alaMkAra, rati, vRtti vagere kAvyamAM grAhA gayAM che. Ama rasa aMgI che ane alaMkAra vagere tenAM Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 5 aMgo che. A alaMkAra tyAre ja grAhya bane che jyAre ene mATe kavine rasanirUpaNanA prayatnathI juTho evo prayatna na karavo paDe. Avo alaMkAra ja rasanuM aMga - rasAMga banI zake. yamaka jevA zabdAlaMkAranA nirUpaNamAM khAsa zabdo zodhavA rUpI alaga prayatna kavine karavo ja paDe che. AthI AvA alaMkAro rasAMga banI zakatA nathI. paNa AvuM badhA alaMkAronI bAbatamAM banatuM nathI. AthI alaMkArone bahiraMga mAnavAnI jarUra nathI. AnaMdavardhane rasadhvanine kAvyano AtmA kalpIne upacArAtmaka zailInI pUrNAhuti karI che. temaNe guNone zaurya vagere jevA rasanA dharmo ane alaMkArone rasAMga kalpyA che. samyak prayukta alaMkArane AnaMdavardhana kAvyane viSe 'bahiraMga' gaNatA nathI. abhinavagupta samajAve che tema rasanirUpaNanA prayatna sAthe ja tAla meLavIne eka rAga banIne je alaMkAra 'ahaMpUrviyA' eTale ke 'huM pahelo huM pahelo' karIne ApoApa kAvyamAM siddha thaI jAya che, evA alaMkArane kAvyanA aMtaraMgamAM ja AnaMdavardhana sthAna Ape che. alaMkAronA samyag viniveza aMge, AnaMdavardhana, keTalAka mArgadarzaka siddhAMto Ape che. '"vivakSA tatparatvena....I.'' 2/18 ane ''nigUMdAvapi vArto....I.'' 2/19mAM te jaNAve che,'' alaMkAronI kAvyamAM vikSA (kahevAnI IcchA), rasalakSI hoya e rIte karavI. alaMkArane aMgI tarIke nirUpavo joIe nahIM. yogya samaye alaMkArane grahaNa karavo yA tyAjavo joIe. alaMkAranA atinirvAhanI vRtti na rAkhavI. nirUpaNa karatI vakhate paNa alaMkArane aMga tarIke nirUpavo. A paddhati rUpaka vagere alaMkAronA rasaviSayaka aMgatvamAM sAdhana bane che. saMghaTanA, rIti ane vRttinuM nirUpaNa : AnaMdavardhane guNa alaMkAra, rIti, vRtti vagere badhuM ja rasavyaMjaka tarIke kAvyamAM svIkAryuM che. guNa, alaMkAra, uparAMta temaNe saMghaTanA nAmanA tattvano nirdeza karyo che. A 'saMghaTanA' eTale racanA athavA bAhya svarUpa. temaNe 'saMghaTanA'no vistArathI vicAra karyo che. sAthe 'rIti' tattvano paNa ullekha karyo che. puruSA vagere (rudraDhe samajAvelI) zabdanI vRttio tathA bhAratI, sAttvatI vagere arthanA saMdarbhamAM (bharate) samajAvelI vRttiono AnaMdavardhane vicAra ryo che. AnaMdavardhana potAnA vyApaka evA -rasadhvanisyaMjanAnA siddhAMtamAM emanA samaya sudhInI kAvya viSenI mImAMsAmAM gaNAvavAmAM AvelAM tamAma tattvone rasanAM vyaMjaka tarIke goThavI de che. A rIteje koI navAM tattvo najaramAM Ave temanI paNa rasa vyaMjaka tattvo tarIkenIja vyavasthA teo sUcave che. Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ davanyAloka saMghaTanAnuM tattva paNa kAvyamAM rasanuM vyaMjaka bane che. A saMghaTanA traNa prakAranI saMbhave che. (1) samAsa vagaranI (2) madhyama prakAranA samAsavALI (3) dIrghasamAsavALI. AnaMdavardhane "rIti' vicAra, guNonA saMdarbhamAM karyo che ane saMghaTanA ane guNonA tattvo vaccenA sUkSma saMbaMdhane paNa temAM bheLavI dIdho che. saMghaTanAno sAco svabhAva ane te rasanI vyaMjaka banI kAvyanA aMtaraMgamAM sthAna kevI rIte pAme che te AnaMdavardhana, punizritya tintI.... I. 3/6 mAM A rIte jaNAve che. "mAdhurya vagere guNone AdhAre rahIne te saMghaTanA rasAdine vyaMjita kare che ane tenA rasa vyaMjatvanA niyamamAM vaktA ane vAcyagata aucityane heturUpa gaNAvAyuM che." AnaMdavardhana mujaba saMghanA guNone AdhAre rahelI che. saMghaTanA ane guNonA saMbaMdhanI bAbatamAM traNa vikalpo zakya che. (1) saMghaTanA ane guNoe banne eka ja che. (2) guNo saMghaTanAne AdhAre rahe che. (3) saMghaTanA guNo upara avalaMbita che. AnaMdavardhanane trIjo vikalpa svIkArya che. saMghaTanAne guNa svarUpa mAnIe athavA guNathI bhinna mAnIe to paNa rasa vyaMjakatAnI bAbatamAM koIka niyama hovo joIe. AnaMdavardhana noMdhe che ke vakatA ane vAcyagata aucitya, saMghaTanAnuM niyAmaka tattva che. kAvyamAM vaktA tarIke kavi pote hoya athavA kavie nirUpeluM koI pAtra hoya. kavie nirUpeluM pAtra rasa ane bhAvathI yukta hoya athavA virakta paNa hoya. rasa paNa kathAnAyakane Azraye hoya athavA tenA vipakSane Azraye hoya. vAcyArtha paNa dhvanirUpI rasano aMgabhUta hoya athavA rasAbhAsano aMgabhUta hoya. vaLI te rUpaka vagere abhineyArthano hoya athavA mahAkAvya vagere anabhineyArthanA hoya. AmAM kavi athavA tenuM pAtra rasa, bhAva vagaranAM hoya to racanAnI bAbatamAM koI niyama nathI. kavi potAnI IcchA mujaba saMghanA rAkhI zake che. paNa jo kavi ke tenuM pAtra rasa, bhAvathI yukta hoya ane rasa jo pradhAnapAtramAM rahelo hoya tathA dhvanikAvyamAM AtmA tarIke upasthita hoya tyAre tyAM saMghaTanA, cokkasa samAsa vagaranI athavA madhyamasamAsavALI rAkhavI. jo ke karuNa ane vipralaMbhazRMgAra rasamAM to saMghaTanA samAsa vagaranI ja hovI jarUrI che. kAraNake rasa jyAre pradhAna tattva tarIke nirUpita karavAno hoya tyAre tenI pratItimAM vighna UbhuM karanArAM tattvono parihAra thavo jarUrI che. dIrghasamAsavALI saMghaTanA, kyAreka rasapratItimAM vyavadhAna UbhuM kare che. kavie, tethI dIrghasamAsavALI saMghaTanA na karavI joIe. A bAbata nATaka vagere rUpakone vadhu lAgu paDe che. karuNa ane vipralaMbha Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA zRMgAranA saMdarbhamAM to lAMbA samAsovALI saMghaTanA tyajavI joIe. e be rasa bahu komaLa che. zabda ane arthamAM rahelI AchI asvacchatA paNa rasapratItine maMda banAve che. raudra vagere rasomAM madhyama samAsavALI saMghaTanA cAlI zake. jo nAyaka dhIrodAtta hoya to lAMbA samAso vALI racanA cAle. badhI saMghaTanAomAM prasAda guNa hovo joIe. kAraNake te badhAja raso ane badhI ja saMghaTanAomAM sarvasAdhAraNa manAyo che. prasAda guNa na hoya to samAsa vagaranI saMghaTanA paNa karuNa ane vipralaMbha rasone vyaMjita karatI nathI. prasAda guNa hoya to madhyama samAsavALI saMghaTanA paNa rasone vyaMjita karI zake che. Ama badhe prasAda guNa hovo jarUrI che. bhAmaha, guNa ane vaidarbha tathA gauDa mArgo viSe saMkSipta carcA karI che temAM paNa AvuM ja tAtparya raheluM che. - rasonI abhivyaktino sIdho saMbaMdha AnaMdavardhana saMghanA sAthe nahIM paNa guNa sAthe joDe che. ane pharI A rIte saMghanA guNo upara avalaMbIne ja rasone vyaMjita karI zake che evA potAnA matanuM ADaktarI rIte samarthana kare che. A uparAMta varNaviSaya ane kAvyaprakAranA anusaMdhAnamAM paNa saMghaTanAnuM rasanI abhivyaktine viSe vaividhya vicArAyuM che. AnaMdavardhana noMdhe che ke "viSayagata aucitya paNa tenuM niyaMtraNa kare che. kAvyanA bhedopabhedonA anusaMdhAnamAM paNa saMghanA bhinna bhinna prakAre prApta thAya che" ema viSayAzrayamathanya--- I. 3/7 mAM jaNAvela che. vaktA ane vAcyanA saMdarbhanA aucitya uparAMta viSayagata aucitya paNa saMghaTanAnuM niyAmaka bane che. rasagata aucityane ja anusarIne saMghanA prayukta thatI jaNAya che. kyAreka viSayanI apekSAe temAM vaividhya saMbhavI zake che. AnaMdavardhana noMdhe che ke pote je dhvanirUpI kAvyatattva spaSTa rIte prakAzita karyuM te askuTa rIte jaNAyuM hatuM. tethI jemane dhvaninuM spaSTa darzana nahotuM thayuM evA AcAryo e kAvyatattvane samajAvavA mATe rIti vagere tattvo pravartita kya. dhvanitattvanA pravartaka dvArA jeno nirNaya karavAmAM Avyo che e kAvyatattvane pUrepUruM na oLakhI zaktArAo e vaidarbhI, gauDI pAMcAlI rItio pravartita karI. dhvanitattvano khyAla AvatAM rItinuM mahattva rahetuM nathI. Ama AnaMdavardhana saMghaTanAthI saheja bhinna evA rIti tattvano nirdeza karI, traNa rItio gaNAvIne temano tyAga karavAnuM sUcave che. rIti tattva, guNa ane rasanA saMdarbhamAM vicArelI saMghaTanA dvArA ja gatArtha thatuM jaNAya che. Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinyAloka eja rIte, A dhvani tattvano khyAla AvatAM upanAgarikA vagere zabdagata vRttio ane zikI vagere arthagata vRttio paNa badhIja rItinI mAphaka rasarUpI tAtparyavALI siddha thAya che. rasarUpI hetunA saMdarbhamAM ja vRttio ane rItio sArthaka lekhI zakAya. A bAbata A kArikAmAM kahI che ; zvetasvAzrayA: zcid-- - I." (dhva. 3/48.) A abhinavagupta nodhe che ke nAgarikavRti zRMgAra vageremAM vizrAma pAme che. paruSAvRtti rodra vagere dasa rasomAM ane komalA vRtti hAsya vageremAM joDAya che. AnaMdavardhana paNa potAnA rasadhvani siddhAntamAM saMghaTanA, rIti, vRtti vagerene rasanAM vyaMjaka tattvo tarIke sAMkaLI le che. rasa * bharatamunie 'nATyazAstra' mAM nATyanA saMdarbhamAM rasanI carcA karI che. vizvanAthe "sAhityadarpaNa'mAM 'rasa' ne kAvyanAM badhAM svarUponA saMdarbhamAM vicArI tene kAvyano AtmA kahela che ane vAryA rasAtma vyim ! ema kAvyalakSaNa ApyuM che. AnaMdavardhane "samAvavAmAna.... I. 2/3" mAM rasa, bhAva, rasAbhAsa, bhAvAbhAsa vagere gaNAvyAM. e kArikA paranI A pustakamAM Apela abhyAsa noMdha (pR. 265 thI 270) mAM emane vistArathI samajAvela che. bhAratanA rasasUtra (nA-zA.a.6) ne, temAM AvatA khAsa zabdone tathA lollaTa vagerenAM arthaghaTanone samajAvela che. asaMlakSyakrama vyaMgyanI carcA daramyAna rasAdi dhvanine AnaMdavardhane samajAvyo che tathA vastudhvani ane alaMkAradhvani karatAM tene caDhiyAto kahyo che. kAvyamAM rasAdi pradhAnapaNe vyaMjita hoya to te uttama kAvya che yAne te rasAdidhvani kAvya che. rasAdi jyAre gauNa hoya to te kAvya 'guNIbhUta vyaMgya' yAne madhyama kAvya che. ane vyaMgyArtha vinAnuM kAvya adhama kAvya, citra kAvya che. abhinavaguptanA sAdhAraNIkaraNa mata mujaba rasanI niSpatti vyaMjanA dvArA ja thAya che. Ama rasasaMpradAyane dhvanisiddhAMtamAM samAvela che. kAvyadoSanuM nirUpaNa - doSanI bAbatamAM bhAmathI mAMDIne AnaMdavardhana ane temanA anugAmIomAM eka rIte ekamatI jovA maLe che ane te e ke kAvyamAM 'doSa' rahevo joIe nahIM. AnaMdavardhana "rasadhvani' nA saMdarbhamAM doSanA nityatvaanityatvano vicAra sUcave che. je temanA anugAmIomAM sarvasvIkRta bane che.' jema guNa, alaMkAra vagere rasadhvanirUpI kAvyAtmAnA saMdarbhamAM ghaTAvavAmAM AvyAM tevI ja rIte doSa vicAra paNa eja saMdarbhamAM pravartita karAyo. 1. Do. tapasvI nAnI - bhAratIya sAhityazAstranI vicAra paraMparAo - 1 - 11. Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 69 rasaniSpattimAM vighna kare te doSa evo khyAla AthI rUDha thayo je temanA anugAmIo e paNa svIkAryo. AnaMdavardhane dhvaninA saMdarbhamAM doSonA nityatva ane anityatvano khyAla spaSTa karyo. je kAvyadoSo sadAya dhvani kAvyanA AtmA evA rasamAM vighna hoya te nitya doSo kahevAyA. jemake zrutiduSTa vagere ane je amuka rasanA saMdarbhamAM ja vighnarUpa hoya ane anyatra tevA na jaNAyA hoya tene anitya doSo kahyA, jemake zrutikaSTa. e doSa zRMgAra ke karuNanA saMdarbhamAM doSarUpa jaNAto nathI. AnaMdavardhane sthApelo dhvani siddhAMta, abhinavaguptanI vidvattApUrNa 'locana' TIkAthI sudaDha banyo che. mammA, hemacaMdra, vizvanAtha, jagannAtha vagere badhA dhvanisamarthaka AcAryo rIti, vRtti vagere tattvone rasanA vyApaka tattva tarIke ja svIkAre che. guNa ane alaMkAro vacce e ja rIte anukrame rasarUpI AtmAnA dharmo ane zabdArtharUpI zarIranA dharmo tarIke teo viveka tArave che. kAvyasauMdaryanA rUpamAM ke kAvyasaundaryanAM AdhAyaka tattvonA svarUpamAM prayukta thaI ane rasarUpI AtmatattvanA saMdarbhamAM vyaMjako tarIke guNa, alaMkAra, rIti, vRtti vagerenI vyavasthA AnaMdavardhananA graMthamAM bahu ja dRDha thatI jovA maLe che. jo ke kuntaka, bhoja, mahimabhaTTa, muphula bhaTTa vagerenA graMthomAM AnaMdavardhananI vyavasthAno sAMgopAMga svIkAra thayelo jaNAto nathI. vRtti tattvanA saMdarbhamAM eka vIgata nodhavI joIe ke kAvyazAstrIoe kAvyanA saMdarbhamAM zabdagata vRttiono vicAra karyo hato, jyAre nATyazAstrIoe nATyanA saMdarbhamAM zikI vagere arthagata vRttiono vicAra karyo hato. A bannene AnaMdavardhana rasanA vyaMjaka tattva tarIke sAMkaLI le che. AnaMdavardhanano A rasadhvani- vyaMjanA siddhAMta vyApaka rIte temanA samaya sudhI vicArAyelAM saghaLAM kAvyatattvono samucita viniyoga sUcavIne eka saMpUrNa ane cetanavaMtI vyavasthA Ape che. DaoN. jI. TI. dezapAMDenA zabdomAM joIe to ''AnaMdavardhananI pahelAM utpanna thayelI badhI vicAradhArAo A upapattimAM (dhvanimAM) vilIna thaI gaI. bhAmahanI vakrokti, ThaMDInA kAvyazobhAkara dharma, rudraTanI vRtti, saMkSepataH pUrvakALanAM badhAM kAvya prasthAno para vicAra karatAM AnaMdavardhane potAnI upapattimAM temanI avirodhathI vyavasthA karI.' ,,, 1. DaoN. ga. vya. dezapAMDe - mAratIya sAhityazAstra (hindI) pR. 11 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 dhvanyAloka Do. esa. ke. De mujaba, "dhvanyAlokanI najaramAM, pote jAhera karelAM be lakSya hatAM: (1) dhvani siddhAMtanI sthApanA ane purogAmI ke samasamI sAhityasaMpradAyomAM teno samAveza thato nathI enuM nirdezana karavuM. (2) rasa, alaMkAra, rIti, guNa ane doSanA pracalita vicAronuM parIkSaNa karI dhvaninA vicAra sAthe temano pArasparika saMbaMdha vicArI levo ane Ama kAvyazAstrano pUro ane vyavasthita siddhAMta vikasAvavo.' - ti zrI - 9. Dr. S. K. De - "Hist - of Sanskrit Poetics." P-145. Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha zrImadAnandavardhanAcAryapraNIto dhvanyAlokaH Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha zrImadAnandavardhanAcAryapraNIto dhvanyAlokaH prathama udyotaH svecchAkesariNaH svacchasvacchAyAyAsitendavaH / trAyantAM vo madhuripoH prapannArticchido nakhAH / / kAvyasyAtmA dhvaniriti budhairyaH samAmnAtapUrvastasyAbhAvaM jagadurapare bhAktamAhustamanye / kecid vAcAM sthitamaviSaye tattvamUcustadIyaM tena brUmaH sahRdayamanaHprItaye tatsvarUpam // 1 // 1.1 budhaiH kAvyatattvavidbhiH, kAvyasyAtmA dhvaniriti saMjJitaH, paramparayA yaH samAmnAtapUrvaH samyak AsamantAd mnAtaH prakaTitaH, tasya sahRdayajanamanaH prakAzamAnasyApyabhAvamanye jgduH| * tadabhAvavAdinAM cAmI vikalpAH sambhavanti / 1.2 tatra kecidAcakSIran zabdArthazarIraM tAvat kAvyam / tatra zabdagatAzcArutvahetavo'nuprAsAdayaH prasiddhA eva / arthagatAzcopamAdayaH / varNasaGghaTanAdharmAzca ye mAdhuryAdayaste'pi pratIyante / tadanatiriktavRttayo vRttayo'pi yAH kaizcidupanAgarikAdyAH prakAzitAH tA api gatAH zravaNagocaram / rItayazca vaidarbhIprabhRtayaH / tadvyatiriktaH ko'yaM dhvanirnAmeti ? 1.3 anye brUyuH nAstyeva dhvaniH, prasiddhaprasthAnavyatirekiNaH kAvyaprakArasya kAvyatvahAneH / sahRdayahRdayAhlAdi zabdArthamayatvameva kAvyalakSaNam / na coktaprasthAnAtirekiNo mArgasya tat sambhavati / na ca tatsamayAntaHpAtinaH sahRdayAn kAMzcit parikalpya tat prasiddhayA dhvanau kAvyavyapadezaH pravartito'pi sakalavidvanmanogrAhitAmavalambate / 1. tadanatiriktavRttayo'pi ni0| 2. parikalpita ni| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha zrImadAnandavardhanAcAryapraNIta vanyAloka prathama udyota potAnI icchAthI siMhanuM (nRsiMha)nuM rUpa dhAraNa karanAra, madhu nAmanA rAkSasane mAranAra (viSNa)nA, potAnI nirmaLa kAntithI caMdrane khinna karanAra tathA zaraNAgatonAM duHkha cheThavAmAM samartha evA nakha tamAruM rakSaNa karo.' kArikA-1 vidvAno pahelethI ja e vyAkhyA karatA AvyA che ke kAvyano AtmA dhvani che. keTalAka lokoe e (dhvani)no sarvathA abhAva batAvyo che. bIjA loko tene bhAta ( lakSaNAgamya) kahe che. keTalAka loko tenA tattvane vANIno aviSaya (arthAta avarNanIya, anivarcanIya) batAve che. tethI (A rIte judAjudA mata hovAthI) sahRdayanA mananI tuSTi thAya te uddezyathI ame e (dhvani)nA svarUpanuM nirUpaNa karIe chIe. vRtti 1.1 vidvAnoe eTale ke kAvyatattvane jANanArAo vaDe kAvyano AtmA dhvani che ema kahyuM che. paraMparAthI je. (dhvani) UtarI Avyo che eTale ke samajAvAyo che teno, sahRdaya jananA manamAM prakAzita hovA chatAM paNa (teno) abhAva anya loko kahe che. te abhAvavAdIonA A vikalpo saMbhave che. 1.2 temAM keTalAke kahyuM che-"zabda ane artharUpI zarIravALuM kAvya che. temAM zabdagata cArutvanA kAraNarUpa anuprAsa Adi prasiddha ja che. ardhagatanA upamA Adi. varNasaMghaTanAnA dharmo je mAdhurya vagere che te paNa dekhAya che. tenAthI abhinna je upanAgarikA Adi vRttio koIe jaNAvelI che te paNa sAMbhaLavAmAM AvI che. rItio paNa vaidarbhI vagere che. tenAthI judo A dhvani nAme prakAra vaLI zuM che ? 1.3 bIjA kadAca ema kahe ke dhvani nathI ja. prasiddha prasthAna (siddhAnto)thI viruddha janArA kAvyaprakAramAM kAvyatva ja na rahe mATe. sadayanA hRdayane AhlAda Ape evA zabda ane arthavALuM hoya te ja kAvya (evuM tenuM) lakSaNa che. ane te ukta siddhAntothI judA paDatA siddhAntamAM saMbhavatuM nathI. (dhvani) siddhAntamAM mAnanArA keTalAkane sahRdayo dhArI levAmAM Ave ane temanI khyAtine lIdhe dhvanine kAvyanAma apAyuM hoya to paNa te (dhvani) badhA vidvAnonAM mana grahI zakato nathI. Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhvanyAloka 1. 4 punarapare tasyAbhAvamanyathA kathayeyuH / na sambhavatyeva dhvanirnAmApUrvaH kazcit / kAmanIyakamanativartamAnasya tasyokteSveva cArutvahetuSvantarbhAvAt / teSAmanyatamasyaiva vA apUrvasamAkhyAmAtrakaraNe' yatkiMcana kathanaM syAt / kiM ca, vAgvikalpAnAmAnantyAt sambhavatyapi vA kasmiMzcit kAvyalakSaNavidhAyibhiH prasiddhairapradarzite prakAraleze dhvanirdhvaniriti yadetadalIkasahRdayatvabhAvanAmukulitalocanairnRtyate, tatra hetuM na vidmaH / sahasrazo hi mahAtmabhiranyairalaGkAraprakArAH prakAzitAH prakAzyante ca / na ca teSAmeSA dazA zrUyate / tasmAt pravAdamAtraM dhvniH| na tvasya kSodakSamaM tattvaM kiJcidapi prakAzayituM zakyam / tathA cAnyena kRta evAtra zlokaH yasminnasti na vastu kiJcana manaHprahlAdi sAlaGkRti vyutpannai racitaM na caiva vacanairvakroktizUnyaM ca yat / kAvyaM tad dhvaninA samanvitamiti prItyA prazaMsan jaDo no vimo'bhidadhAti kiM sumatinA pRSTaH svarUpaM dhvaneH // 74 1.5 bhAktamAhustamanye / anye taM dhvanisaMjJitaM kAvyAtmAnaM guNavRttirityAhuH / yadyapi ca dhvanizabdasaGkIrtanena kAvyalakSaNavidhAyibhirguNavRttiranyo vA na kazcit prakAraH prakAzitaH, tathApi amukhyavRttyA kAvyeSu vyavahAraM darzayatA dhvanimArgo manAk spRSTo'pi na lakSita iti parikalpyaivamuktam, bhAktamAhustamanye iti / 1.6 kecit punarlakSaNakaraNazAlInabuddhayo dhvanestattvaM girAmagocaraM sahRdayahRdayasaMvedyameva samAkhyAtavantaH / tenaivaMvidhAsu vimatiSu sthitAsu sahRdayamanaHprItaye tatsvarUpaM brUmaH / tasya hi dhvaneH svarUpaM sakalasatkavikAvyopaniSadbhUtam, atiramaNIyam, "aNIyasIbhirapi cirantanakAvyalakSaNavidhAyinAM buddhibhiranunmIlitapUrvam / atha ca rAmAyaNamahAbhArataprabhRtini lakSye sarvatra prasiddhavyavahAraM lakSayatAM sahRdayAnAm Anando manasi labhatAM pratiSThAmiti prakAzyate || 1 || 'tatra dhvanereva lakSayitumArabdhasya bhUmikAM racayitumidamucyate"yo'rthaH sahRdayazlAghyaH kAvyAtmeti vyavasthitaH / vAcyapratIyamAnAkhyau tasya bhedAvubhau smRtau ||2|| 1. prakaraNe ni0 / 2. tadalIka ni0 dI 0 / 4. manAk spRSTo lakSyate ni0 / spRSTa iti dI 0 / 6. tatra punardhvaneH ni0 / 13. guNavRttyA ni0 / 5. aNIyasIbhizcirantana ni0 dI0 / 7. artha..... kAvyAtmA yo ni0 / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama ughotaH 1, 2 1.4 bIjAo vaLI teno abhAva bIjI rIte kaheze. dhvani koI apUrva vastu hoya e to saMbhavatuM ja nathI. kemake ramaNIyatAnuM atikramaNa nathI karato evA teno, gaNAvelA cArutva hetuomAM ja samAveza thaI jAya che. temAMnA amukane ja apUrva evuM (navuM) nAma ApIe to (bhAgye ja) kaMI (navuM) kahyuM kahevAya. vaLI vANInA vaicitryanA (= kathana zailInA) anaMta prakAra hovAthI prasiddha kAvyalakSaNakAro dvArA apradarzita koI najIvo prakAra saMbhavita paNa hoya to paNa dhvani', 'dhvani kahI khoTA sahRdayatvanI bhAvanAthI AMkho mIMcIne je nartana karAya che tenuM kAraNa ame samajatA nathI. bIjA mahAtmAo vaDe (AcAryo vaDe) alaMkAronA hajAro prakAro prakAzita karAyA che ane prakAzita kare che. temanI A dazA sAMbhaLI nathI. mATe dhvani to pravAdamAtra che. temaja enuM tapAsI zakAya evuM (bArIka) tattva jarAka paNa batAvI zakAya ema nathI. A Azayano anya (kavi)no A zloka paNa che jemAM alaMkArathI yukta manane prasanna karanArI koI vastu nathI, je vidvattAbhaya vacano dvArA racAI gaI nathI ane jemAM vakrokti nathI. jaDa loko te kAvyanI premathI dhvaniyukta kahIne, prazaMsA kare che. jo koI puNyAtmA (samaju, buddhizALI) tene . tenuM svarUpa pUche to zuM kaheze te ame jANatA nathI." 1.5 bIjA keTalAka tene 'bhAta' kahe che. bIjA te dhvani nAmanA kAvyanA AtmAne guNavRtti ( lakSaNA) kahe che. jo ke kAvyanA lakSaNakAro e dhvani zabdano ullekha karIne guNavRtti ke evo bIjo prakAra prakAzita karyo nathI tema chatAM amukhya vRttithI ( gauNavRttithI) kAvyamAM vyavahAra thAya che ema batAvanAre dhvanimArgane jarAka sparza karyo che paNa tenuM lakSaNa kyuM nathI evI kalpanA karIne (kArikAmAM) mAmaDuitamane (=bIjA keTalAka tene 'bhAta' kahe che) ema kahyuM che. 1.6 keTalAka vaLI, lakSaNa bAMdhavAmAM apragarbha buddhivALAe, dhvaninA tattvane, vANIne agocara, mAtra sahRdayanAM hRdayathI jaNAya tevuM che ema kahyuM che. tethI AvA matabheda hovAne kAraNe sadayanA mananI prItine arthe, ame tenuM svarUpa kahIe chIe. te dhvaninuM svarUpa badhA satkavionAM kAvyonuM parama sArarUpa, atyaMta suMdara, prAcIna kAvya lakSaNakAronI sUkSmatara buddhithI paNa prakAzita thayeluM nathI. temaja rAmAyaNa, mahAbhArata Adi lakSyagraMthomAM- kAvyomAM sarvatra tenA prasiddha vyavahArane lakSita karanAra sahRdayonAM manamAM AnaMda Ape tevo dhvani) pratiSThA prApta kare, mATe prakAzAya che. kArikA-2 ane vRtti - temAM jenI vyAkhyA ApavAnuM zarU karyuM che te dhvaninI bhUmikA racavA Ama kahe che. "saddhayo dvArA prazasita je artha kAvyanA AtmAnA rUpamAM pratiSThita che tenA vAcya ane pratIyamAna evA be bheda kahelA che." Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhvanyAloka kAvyasya hi lalitocitasannivezacAruNaH zarIrasyevAtmA sArarUpatayA sthitaH sahRdayazlAghyo yo'rthaH, tasya vAcyaH pratIyamAnazceti dvau bhedau // 2 // tatra vAcyaH prasiddho yaH prakArairupamAdibhiH / bahudhA vyAkRtaH so'nyaiH, 76 'kAvyalakSmavidhAyibhiH / tato neha pratanyate // 3 // kevalamanUdyate punaryathopayogam ||3|| pratIyamAnaM punaranyadeva vastvasti vANISu mahAkavInAm / yat tat prasiddhAvayavAtiriktaM vibhAti lAvaNyamivAGganAsu // 4 // 4.1 pratIyamAnaM punaranyadeva vAcyAt vastvasti vANISu mahAkavInAm / yat tat 'sahRdayasuprasiddhaM prasiddhebhyo'laGkRtebhyaH pratItebhyo vAvayavebhyo vyatiriktatvena prakAzate lAvaNyamivAGganAsu / yathA hyaGganAsu lAvaNyaM pRthaG nirvarNyamAnaM nikhilAvayavavyatireki kimapyanyadeva sahRdayalocanAmRtaM tattvAntaraM tadvadeva so'rthaH / 4.2 sa hyartho vAcyasAmarthyAkSiptaM vastumAtram, alaGkArarasAdayazcetyanekaprabhedaprabhinno darzayiSyate / sarveSu ca teSu prakAreSu tasya vAcyAdanyatvam / tathA hi, AdyastAvat prabhedo vAcyAd dUraM vibhedavAn / sa hi kadAcid vAcye vidhirUpe pratiSedharUpaH / yathA 4.3 bhama dhammia bIsattho so sunao ajja mArio deNa / golAi kacchakuDaMgavAsiNA daria sIheNa || dhArmika 'visrabdhaH sa zunako'dya mAritastena / "godAnadIkacchakuJjavAsinA dRptasiMhena / iti cchAyA) 4.4 kvacid vAcye pratiSedharUpe vidhirUpo yathA ( bhrama attA ettha Nimajjai ettha ahaM diasaaM paloehi / mA pahia ratti andhaa sejjAe maha Nimajjahisi // ( zvazrUtra nimajjati atrAhaM divasakaM pralokaya / mA pathika rAtryandhaka zayyAyAM mama nimaMkSyasi // iti cchAyA) 1. ni0 hI0mAM 'kAvyalakSmavidhAyibhiH' ne rAmane 'tato neha pratanyate' ne vRtti garosa che. loyana pramANeno AcArya vizvezvarano pATha svIkArela che. 4. vizrabdhaH ni0 / 2. sahRdayahRdayasuprasiddham ni0, dI0 / 5. godAvarInadIkUlalatAgahanavAsinA lo0 / 6. AvayormAMkSIH ni0, dI0 / 'gAthAsaptazatI' 'gAthA saptazatI' mAM nIce mubhama kuddo pATha che. ettha nimajjai attA ettha ahaM pariaNo salo| panthiya rattIandhaa mA maha saaNe nimajjahisi // chAyA - atra nimajjati zvazrUravAhamatra parijanaH sakalaH / pathika rAtryandhaka mA mama zayane nimaMkSyasi // gAthAsaptazatI 7, 67 3. alaGkArA rasAdayazca ni0 / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama udyotaH 2,3,4 zarIramAM AtmAnI jema, suMdara, ucita goThavaNIthI ramaNIya kAvyanA sArarUpe sthita, saddhayonI zlAghA- prazaMsA-pAmelo je artha che tenA vAcya ane pratIyamAna evA be bhedo che. kArikA-3 "temAM je vAcya artha prasiddha che. bIjA (uddabha, vagere) AcAryoe upamA vagere bhedo dvArA bahu prakAre tenI vyAkhyA karI dIdhI che." vRtti-(bIjA AcAryoe pahelAM thaI gayelA) kAvyanuM lakSaNa karanArAo e. kArikA-tethI ahIM teno vistAra karAyo nathI. vRtti-kevaLa jarUra pramANe teno anuvAda mAtra (amArA vaDe) karAze. kArikA-4 ''paNa pratIyamAna artha, mahAkavionI vANImAM rahelI, prasiddha avayavothI bhinna, nArInA dehamAM vilasatA lAvaNya jevI kAMIka judI ja vastu che." vRtti-4.1-mahAkavionI vANImAM vAcyArthathI bhinna pratIyamAna kAMIka judI ja vastu che je prasiddha alaMkAro athavA pratIta thanArA avayavothI bhinna, saddhayanA hRdayamAM prasiddha aMganAonA-strIonA-lAvaNyanI jema (alaga ja) prakAzita thAya che. jema suMdarIonuM saundarya pRthapha dekhAtAM badhAM avayavothI bhinna saddayanAM netrone mATe amRtatulya kaMIka juduM ja tattva che, tevI rIte te (pratIyamAna) artha che. 4.2 te artha vAcyanA sAmarthyathI sUcavAtAM vastumAtravALo, alaMkAravALo, rasAdivALo vagere aneka prabheTavALo (AgaLa) (A graMthamAM) darzAvavAmAM Avaze. e badhA prakAromAM e vAcyathI bhinna ja che. - 4.3 jema ke emAMno pahelo bheda vastudhvani to vAcyathI bilakula bhinna hoya che. kAraNa koIvAra vAcya vidhirUpa (positive) hoya tyAre pratIyamAna niSedharUpa (negative) hoya che. jema ke mahArAja! (dhArmika), nirAMte pharo; te kUtarAne to Aje godAvarIne tIre AvelI jhADImAM rahetA uddhata siha mArI nAkhyo." 4.4 kyAMka vAcyArtha pratiSedha rUpa hoya tyAre (pratIyamAna artha) vidhirU5 hoya che. jema ke "he pathika ! divasa daramyAna sArI rIte joI le. ahIM (mArAM) sAsu sUe che ane ahIM huM. ratAMdhaLA thaIne amArI zayyA para paDato nahIM.'' Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . .- panyA kvacid vAcye vidhirUpe'nubhayarUpo yathA bacca maha bvia ekke ihontu NIsAsa roiavvAI / ___mA tuja vi tIa viNA dakkhiNNa haassa jAantu / / (vraja mamaivaikasyA bhavantu niHzvAsaroditavyAni / mA tavApi tayA vinA dAkSiNyahatasya janiSata // iti cchAyA) kvacid vAcye pratiSedharUpe'nubhayarUpo yathA de A pasia Nivattasu muhasasi jolAviluttatamaNivahe / ahisAriANa vigdhaM karosi aNNANaM vi haAse / / (prArthaye tAvat prasIda nivartasva mukhazazijyotsnAviluptatamonivahe / abhisArikANAM vighnaM karoSyanyAsAmapi hatAze // iti cchAyA) 4.5 kvacid vAcyAd vibhinnaviSayatvena vyavasthApito yathA kassa va Na hoi roso daddUNa piyAe~ savvaNaM aharam / sabhamarapaumagyAiNi vAriavAme sahasu ehnim / (kasya vA na bhavati roSo dRSTvA priyAyAH savraNamadharam / sabhramarapadyAghrAyiNi vAritavAme sahasvedAnIm // iti cchAyA) anye caivaMprakArAH vAcyAd vibhedinaH pratIyamAnabhedAH sambhavanti / teSAM diGmAtrametat pradarzitam / dvitIyo'pi prabhedo vAcyAd vibhinnaH saprapaJcamagre darzayiSyate / 4.6 tRtIyastu rasAdilakSaNaH prabhedo vAcyasAmarthyAkSiptaH prakAzate, na tu sAkSAcchabdavyApAraviSaya iti vAcyAd vibhinna eva / tathA hi, vAcyatvaM tasya svazabdaniveditatvena vA syAt, vibhAvAdipratipAdanamukhena vA / pUrvasmin pakSe svazabdaniveditatvAbhAve rasAdInAmapratItiprasaGgaH / na ca sarvatra teSAM svazabdaniveditatvam / yatrApyasti tat, tatrApi viziSTavibhAvAdipratipAdanamukhenaivaiSAM prtiitiH| svazabdena sA kevalamanUdyate, na tu tatkRtA / viSayAntare tathA tasyA adarzanAt / na hi kevalaM zrRGgArAdizabdamAtrabhAji vibhAvAdipratipAdanarahite kAvye manAgapi rasavattvapratItirasti / yatazca svAbhidhAnamantareNa kevalebhyo'pi vibhAvAdibhyo viziSTebhyo rasAdInAM pratItiH / kevalAcca svAbhidhAnAdapratItiH / tasmAdanvayavyatirekAbhyAmabhidheyasAmarthyAkSiptatvameva rasAdInAm / na tvabhidheyatvaM kathaJcit / iti tRtIyo'pi prabhedo vAcyAd bhinna eveti sthitam / vAcyena tvasya saheva pratItiragre darzayiSyate // 4 // 1. sahaiva ni0| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama ughAtaH 4 koIvAra vAcya vidhirUpa hoya paNa pratIyamAna anubhayarUpa hoya che. (ne vidhirUpa tathA na niSedharUpa) jema ke (tame) jAo. huM ekalI ja A niHzvAsa ane rudanane bhogavuM (e ja ThIka che) kyAMka dAkSiNyano bhaMga thatAM teNInA vinA tamAre e bhogavavAM na paDe." koIvAra vAcya pratiSedharUpa hoya paNa (vyagya) anubhayarUpa hoya che. jema ke vinaMtI karuM chuM, prasanna thA, pAchI pharI potAnA mukha caMdranI cAMdanIthI aMdhakAra samUhane dUra karanArI, hatAza thayelI tuM bIjI abhisArikAone paNa vighnarUpa thaI paDe che.'' 4.5 kyAMka vAcyathI vibhinna viSayarUpamAM vyavasthApita (vyaMgya) jema ke athavA priyAnA vraNayukta adharane joIne kone kodha na thAya ! manA karavA chatAM bhramara sahita kamaLane sUMghanArI, have tuM tenuM phaLa (duSpariNAma) bhogava." vAcyathI bheda rAkhanArA pratIyamAnanA bIjA, A prakAranA bheda saMbhavita che. temanuM ahIM mAtra dizAsUcana karyuM che. vAcyathI vibhinna bIjo bheda prapaMca sAthe AgaLa darzAvAze. 4.6 trIjo rasAdi nAme prabheda vAcyanA sAmarthyathI sUcavAto prakAze che. te sAkSAt zabdavyApArano viSaya banato nathI, mATe vAcyathI bhinna ja che. jema ke, tenuM vAcyatva potAnA zabdothI (svazabdathI) nivedita hoya ke vibhAva AdinA pratipAdana dvArA hoya pahelA pakSa mujaba, svazabdanA nivedanano abhAva hoya tyAM rasAdinI paNa apratIti hoya. paNa sarvatra te (rasAdi) nuM potAnA zabdo dvArA niveditatva nathI. jyAM te che, tyAM paNa vizeSa prakAranA vibhAva AdinA pratipAdana dvArA ja tenI pratIti thAya che. potAnA zabdathI te pratIti kevala anudita thaI jAya che (arthAt teno kevaLa anuvAda ja karavAmAM Ave che.) tenAthI janya nathI hotI. bIjA viSayamAM tenuM tevuM darzana thatuM nathI tethI. jyAM kevaLa zRMgAra vagere zabdamAtra prayukta hoya ane vibhAva vagerenuM pratipAdana na thayuM hoya, te kAvyamAM thoDI mAtrAmAM paNa rasavattAnI pratIti thatI nathI. kema ke svazabdanuM abhidhAna na hoya to paNa kevaLa viziSTa vibhAva Adi dvArA rasAdinI pratIti thAya che. kevaLa svazabdanA abhidhAnathI (nAma levAthI) pratIti nathI thatI. A kAraNe anvaya ane vyatireka dvArA rasa vagerenuM, abhidheyanA (vAcyanA) sAmarthyathI AkSitatva (vyaMjita hovApaNuM) siddha thAya che. nahIM ke koI prakAranuM abhidheyatva (vAcyatva) che. (arthAt e kadI vAcya banatA nathI). Ama trIjo prakAra paNa vAcyathI bhinna che. ema siddha thayuM. vAcyathI tenI sAthosAtha (hoya tema) pratIti thAya che te AgaLa batAvIzuM. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ - -vanyAsa kAvyasyAtmA sa evArthastathA cAdikaveH purA / krauJcadvandvaviyogotthaH zokaH zlokatvamAgataH // 5 // 'vividhavAcyavAcakaracanAprapaJcacAruNaH kAvyasya sa evArthaH sArabhUtaH / tathA cAdikavervAlmIkenihatasahacarIvirahakAtarakrauJcAkrandajanitaH zoka eva zlokatayA pariNataH / ___ mA niSAda pratiSThAM tvamagamaH zAzvatIH samAH / yat krauJcamithunAdekamadhIH kAmamohitam / / zoko hi karuNarasasthAyibhAvaH pratIyamAnasya cAnyabhedadarzane'pi rasabhAvamukhenaivopalakSaNaM prAdhAnyAt / sarasvatI svAdu tadarthavastu niHSyandamAnA mahatAM kavInAm / alokasAmAnyamabhivyanakti parisphurantaM pratibhAvizeSam // 6 // tat vastutattvaM niHSyandamAnA mahatAM kavInAM bhAratI alokasAmAnyaM pratibhAvizeSa parisphurantam abhivyanakti / yenAsminnativicitrakaviparamparAvAhini saMsAre kAlidAsaprabhRtayo dvitrAH paJcaSA eva vA mahAkavaya iti gaNyante // 6 // idaM cAparaM pratIyamAnasyArthasya sadbhAvasAdhanaM pramANam zabdArthazAsanajJAnamAtreNaiva na vedyate / vedyate sa tu kAvyArthatattvajJaireva kevalam // 7 // so'rtho yasmAt kevalaM kAvyArthatattvajJaireva jJAyate / yadi ca vAcyarUpa evAsAvarthaH syAt, tad vAcyavAcakasvarUpaparijJAnAdeva tatpratItiH syAt / atha ca vAcyavAcakalakSaNamAtrakRtazramANAM kAvyatattvArthabhAvanAvimukhAnAM svarazrutyAdilakSaNamivApragItAnAM gAndharvalakSaNavidAmagocara evAsAvarthaH // 7 // evaM vAcyavyatirekiNo vyaGgyasya sadbhAvaM pratipAdya prAdhAnyaM tasyaiveti darzayati so'rthastavyaktisAmarthyayogI zabdazca kazcana / yatnataH pratyabhijJeyau tau zabdArtho mahAkaveH // 8 // 1. sahI mane pale che. na0i 'vividha' bhane 'vAcya' nI varaye 'viziSTa' 276 cha. 'tathA cAdikavervAlmIke' meTa sI nathI. 'nihatasahacarI' ne sthAne 'sannihitasahacarI' 451-12 che. 'anyabheda' yA 'anyaprabheda' 5 cha. 'pratIyamAna eveti pratipAditam' meTo, vadhAre che. yAsapriyA saMs72emA 'mA niSAda' vagere bhUjama nayI. soyanamA tenI vyAcyA nathI. hAtima 'sahacarI' ne sthAne 'sahacara' tathA 'krauJcAkranda' ne sthAne 'krauJcyAkranda' che. 2.ni.bha'tu' nesyAne ' hiche. 3. 'zabdArthazAsanajJAnamAtre'pi paruM na vedyate' 28 zomainwi vAyanAle vadhu che. 4. ni0 prgiitaanaaN| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama udyota : 5, 6, 7, 8 21 kArikA-5 kAvyano AtmA te (pratIyamAna) artha ja che. jema ke prAcInakALamAM krauMca (pakSI) yugalanA viyogathI utpanna zoka (karuNarasano sthAyibhAva), Adi kavi (vAlmIki)nA zlokatvanA rUpamAM (kAvyarUpamAM) pariNamyo hato. vRtti-vividha vAcya (vAcyArtha) vAcaka (vAcazabda) ane racanAnA prapaMcathI suMdara, kAvyano te arthaja sArabhUta che (prANa che). jema ke NAyelI sahacarInA viyogathI kAtara (saMtasa) kroMcanA AkraMdathI janmelo zoka ja Adikavi vAlmIkinA zlokarUpe pariNamyo. "he zikArI, te kAmamohita krauMcanA joDAmAMthI ekne (Dhocane) mArI nAkhyuM tethI zAzvata samaya sudhI tuM pratiSThA na pAma.'' zoka, karuNarasano sthAyibhAva che. pratIyamAnanA bIjA (vastudhvani, alaMkAradhvani evA) bhedo jovAmAM Ave che topaNa (rasAdinA) prAdhAnyathI rasabhAva dvArA ja tenuM upalakSaNa (jJApana) thAya che. kArikA-6 te svAdu (rasasvabhAvarUpa) arthavastune pravAhita karanArI mahAkavionI vANI (temanA) alaukika, parisphurita thato pratibhA-vizeSane abhivyakta kare che. vRtti-te (pratIyamAna rasabhAva vagere) arthatattvane pravAhita karanArI mahAkavionI sarasvatI (temanA) alaukika, parisphurita thatA, aloka sAmAnya pratibhA vizeSane vyakta kare che. jethI vividha prakAranI kavi paramparAvALA A saMsAramAM kAlidAsa vagere be-traNa athavA pAMca-cha mahAkavi gaNavAmAM Ave che. pratIyamAna arthanA astitvane sAdhanAra A bIjuM pramANa che kArikA-7 te (pratIyamAna artha) zabdazAsana (=zabdazAstra, vyAkaraNazAstra) ane arthazAsana (artha batAvanAra koza vagere zAstra)nA jJAna mAtrathI pratIta thato nathI. e to phakta kAvyAryatattvajJo vaDe jANI zakAya che. vRtti-te artha je kAraNe kAvyArthanA tattvajJa loko dvArA ja jANI zakAya che ane jo te artha vAcyarUpa ja hota to vAcya ane vAcakanAM jJAnayI ja tenI pratIti yAta. ane vaLI, vAcya-vAcakanA lakSaNa mAtramAM zrama karanArA tathA kAvya tattvArthanI bhAvanAthI parAmukha mATe te artha, gAvAmAM asamartha paNa saMgItazAstra (gAMdharvavidhA)nAM lakSaNone jANanArAone mATe svara, zruti vagere tattvonI jema, agocara ja che. Ama vAcyathI bhinna vyaMgyanuM astitva siddha karyA pachI prAdhAnya paNa tenuM ja che ema darzAve che. kArikA-8 e (pratIyamAna) artha ane tene vyakta karavAne samartha koIka zabda, A banne ne (zabdArthone) mahAkavie (je mahAkavi banavA icche teNe) prayatnapUrvaka kharAbara oLakhI levA joIe. Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ...... - vinyAsa 'sa vyaGgayo'rthastadvyaktisAmarthyayogI zabdazca kazcana, na zabdamAtram / tAveva zabdArtho mahAkaveH pratyabhijJeyau / vyaGgyavyaJjakAbhyAmeva suprayuktAbhyAM mahAkavitvalAbho mahAkavInAm, na vAcyavAcakaracanAmAtreNa // 8 // idAnIM vyaGgyavyaJjakayoH prAdhAnye'pi yad vAcyavAcakAveva prathamamupAdadate kavayastadapi yuktamevetyAha AlokArthI yathA dIpazikhAyAM yatnavAn janaH / tadupAyatayA tadvadarthe vAcye tadAdRtaH // 9 // yathA AlokArthI sannapi dIpazikhAyAM yatnavAn jano bhavati, tadupAyatayA / nahi dIpazikhAmantareNa AlokaH sambhavati / tadvad vyaGgyamarthaM pratyAdRto jano vAcye'rthe yatnavAn bhavati / anena pratipAdakasya kavervyaGgyamarthaM prati vyApAro darzitaH / / 9 / / pratipAdyasyApi taM darzayitumAha yathA padArthadvAreNa vAkyArthaH sampratIyate / vAcyArthapUrvikA tadvat pratipattasya vastunaH // 10 // yathA hi padArthadvAreNa vAkyArthAvagamastathA vAcyArthapratItipUrvikA vyaGgyasyArthasya pratipattiH // 10 // idAnIM vAcyArthapratItipUrvakatve'pi tatpratIteH, vyaGgyasyArthasya prAdhAnyaM yathA na vilupyeta tathA darzayati svasAmarthyavazenaiva vAkyArthaM prathayannapi / yathA vyApAraniSpattau padArtho na vibhAvyate // 11 // yathA svasAmarthyavazenaiva vAkyArthaM prakAzayannapi padArtho vyApAraniSpattau na bhAvyate vibhaktatayA // 11 // tadvat sacetasAM so'rtho vAcyArthavimukhAtmanAm / buddhau tattvArthadarzinyAM jhaTityevAvabhAsate // 12 // evaM vAcyavyatirekiNo vyaGgyasyArthasya sadbhAvaM pratipAdya prakRta upayojayannAha . 1. mAtapriyA-'sa' nathI. 2. 'na zabdamAtram' ne sthAne mIbha 'na sarva:' pATha che. 4. vilupyate' baalpriyaa0| 5. pratipAdayan' bA0 pri0| 7. 'yatrA(nA)vabhAsate' / ni0mA vRtti35 vayArAma sAsa. 3. pratipattavyavastunaH niH / 6. 'vibhAvyate' ni0 / . Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama udyota : 8, 9, 10, 11, 12 83 vRtti-te vyaMgya artha ane tene abhivyakta karavAnA sAmarthyavALo koIka zabda, badhA nahIM. mahAkavinA te zabda ane artha (kavioe) jANI levA joIe. sArI rIte prayojAyela vyaMgya ane vyaMjakathI ja mahAkavine mahAkavitvano lAbha thAya che. vAcya-vAcakanI racanAthI nahIM. have vyaMgya ane vyaMjakanuM prAdhAnya hovA chatAM kavio je pahelAM vAcya-vAcakane ja grahaNa kare che te paNa yogya che ema kahe che kArikA-9 jevI rIte jovAnI icchAvALo manuSya, teno upAya hovAne lIdhe dIpazikhAne mATe yatna kare che, tevI rIte te (vyaMgya artha)nI icchAvALo (kavi) (teno upAya hovAne lIdhe) vAcyArtha pratye Adarayukta bane che. vRtti-je prakAre Aloka (dazya) jovAnI icchAvALo manuSya dIpazikhAmAM ( (tene sAcavavAmAM), upAyarUpa hovAthI, (prathama) prayatna kare che; dIpazikhA vinA Aloka joI zakAto nathI. e rIte vyaMgya artha pratye AdaravALo manuSya paNa vAcyArthamAM yatnavALo thAya che. ahIM pratipAThaka (vaktA) kavino vyaMgyArtha pratye kayA prakArano vyApAra hoya che e darzAvAyuM che. pratipAgha (zrotA)nI daSTithI paNa te darzAvavA kahe che kArikA-10 jema padArya dvArA (=rAbdanA artha dvArA) vAkacAryanI pratIti thAya che, tema te (vyaMgya) arthanI pratIti vAcyArtha (nA jJAna)pUrvaka thAya che. vRtti-jema zabdanA artha dvArA vAcanA arthano khodha thAya che tevI rIte vAcyArthanI pratItipUrvaka vyaMgyArthanI pratipatti thAya che. have vAcyArthanI pratItidvArA tenI pratIti thAya to paNa vyaMgya arthanuM prAdhAnya jenAthI na lopAya te batAve che kArikA-11 padano artha potAnA sAmarthyathI vAkacanA arthanuM pratipAdana kare che tema chatAM, jema (potAno vAkacAryabodhana rUpa) vyApAra pUro thaI javA chatAM (padano artha) alaga pratIta thato nathI. (anusaMdhAna kArikA-12 sAthe che.) vRtti-jema potAnA sAmarthya (AkAMkSA, yogyatA, sannidhirUpa) thI ja vAcAryane prakAzita karavA chatAM paNa vyApAra pUrNa thaI jatAM padArtha vibhaktarUpamAM alaga pratIta thato nathI. kArikA-12 tema, te artha, vAcyArthathI vimukha AtmAvALA sahRdayonI tattvAryadarzinI buddhimAM jhaTa avabhAsita thAya che. (arthAt AvI buddhimAM pratIyamAna artha ekadama samajAya che.) Ama vAcyayI bhinna vyaMgyAryanuM astitva pratipAdita karIne prastutamAM yojatAM kahe che Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . .. . nyA yatrArthaH zabdo vA tamarthamupasarjanIkRtasvArthoM / vyaktaH kAvyavizeSaH sa dhvaniriti sUribhiH kathitaH // 13 // 13.1 yatrArtho vAcyavizeSaH, vAcakavizeSaH zabdo vA, tamarthaM vyaktaH, sa kAvyavizeSo dhvaniriti / anena vAcyavAcakacArutvahetubhya upamAdibhyo'nuprAsAdibhyazca vibhakta eva dhvaneviSaya iti darzitam / / 13.2 yadapyuktam-"prasiddhaprasthAnAtirekiNo mArgasya kAvyatvahAnerdhvanirnAsti', iti tadapyayuktam / yato lakSaNakRtAmeva sa kevalaM na prasiddhaH, lakSye tu parIkSyamANe sa eva sahRdayahRdayAhlAdakAri kAvyatattvam / tato'nyaccitramevetyagre darzayiSyAmaH / 13.3 yadapyuktam-"kAmanIyakamanativartamAnasya tasyoktAlaGkArAdiprakAredhvantarbhAvaH', iti, tadapyasamIcInam / vAcyavAcakamAtrAzrayiNi prasthAne vyaGgyavyaJjakasamAzrayeNa vyavasthitasya dhvaneH kathamantarbhAvaH / vAcyavAcakacArutvahetavo hi tasyAGgabhUtAH, sa tvaGgirUpa eveti pratipAdayiSyamANatvAt / parikarazlokazcAtra vyaGgyavyaJjakasambandhanibandhanatayA dhvaneH / vAcyavAcakacArutvahetvantaH pAtitA kutaH / / 13.4 nanu yatra pratIyamAnArthasya vaizadyenApratItiH sa nAma mA bhUd dhvanerviSayaH / yatra tu pratItirasti, yathA samAsoktyAkSepAnuktanimittavizeSoktiparyAyoktApahutidIpakasaGkAlakArAdau, tatra dhvanerantarbhAvo bhaviSyati, ityAdi nirAkartumabhihitam "upasarjanIkRtasvArthoM" iti / artho guNIkRtAtmA, guNIkRtAbhidheyaH zabdo vA yatrArthAntaramabhivyanakti sa dhvaniriti / teSu kathaM tasyAntarbhAvaH / vyaGgyaprAdhAnye hi dhvaniH / na caitat samAsoktyAdiSvasti / 1. sa tvanirUpa' ne sthAna lovi 'na tu tadekarUpA', us che. Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama udyota : 13 85 kArikA-13 jemAM artha potAne athavA zabda potAnA arthane gauNa banAvI daI te arthane (pratIyamAna arthane) vyakta kare che, te kAvyavizeSane vidvAno dhvani kahe che. vRtti-13.1 jyAM artha eTale ke vAcyavizeSa (=vAccArya) ane zabda eTale ke vAcakavizeSa (=vAcaka zabda) te arthane (pratIyamAna arthane) prakAro ( = vyakta karatA hoya) te kAvyaviroSane dhvani (kahevAya che). (-dhvanikAvya kahevAya che). AnAthI, vAcyavAcakanA cArutvanA hetuo upamA vagerethI ane anuprAsa vagerethI dhvanino viSaya bhinna che te darzAvAyuM. 13,2. vaLI, je ema kahyuM ke 'prasiddha prasthAna ( = siddhAMta)nuM atikramaNa karanAra matamAM kAvyatvahAni (thAya mATe) dhvani che ja nahIM,'' te paNa ayogya che. kevaLa kAvyalakSaNakAromAM ja dhvani jANIto nathI paNa lakSyanI (kAvyonI) jo parIkSA karavAmAM Ave to sahradayanA hRdayane AnaMda Ape tevuM tattva e ja che tenAthI bIjuM 'citra' ja che ema AgaLa batAvIzuM. (udyota-3, kArikA 41,42mAM) 13.3 vaLI, je ema kahyuM ke "ramaNIyatAthI je caDiyAto nathI evA teno gaNAvelA alaMkAra vageremAM samAveza thaI jAya che.'' te paNa yogya nathI. kAraNa ke vAcyavAcakane Azraye rahelA siddhAntamAM, vyaMgya-vyaMjakane Azraye rahelA dhvanino samAveza zI rIte thAya ? vAcyavAcaka (artha ane zabda)nA cArutva hetu (upamA Adi tathA anuprAsa Adi alaMkAra) to tenA (dhvaninA) aMgarUpa che ane te (dhvani)to aMgI (pradhAna)rUpa che e AgaLa pratipAdana karIzuM. A saMbaMdhI (AnuM samarthana karato) eka parikara zloka paNa che. ''dhvani vyaMgyabhaMjakabhAva saMbaMdhamUlaka hovAthI, vAcyavAcaka cArutvahetuo (alaMkAra Adi)mAM (teno) aMtarbhAva (samAveza) kevI rIte thaI zake ?'' 13.4 jo koI ema kahe ke jyAM (alaMkAra vageremAM) pratIyamAna arthanI spaSTapaNe pratIti na thatI hoya, te bhale dhvanino viSaya na gaNAya, paNa jyAM evI pratIti thatI hoya tyAM eTale ke samAsokti, AkSepa, kAraNa na kahyuM hoya evI vizeSokti, paryAyokta, apahnuti, dIpaka, saMkara vagere alaMkAromAM-tyAM dhvanino aMtarbhAva thaze'' enuM nirAkaraNa karavA (kArika-13mAM) kahyuM che 'upasarnanISkRtasvArthI' ema, arthAt 'jemAM artha potAne athavA zabda potAnA arthane gauNa banAvI daI'' vagere. potAne gauNa banAve che te (vAcya) artha, athavA potAnA vAcyane gauNa banAve che te (vAcaka) zabda, jyAM bIjA arthane (pratIyamAna arthane) vyakta kare che tene (kAvyane) dhvani kahevAya. teomAM (=samAsokti Adi alaMkAromAM) teno (dhvanino) samAveza zI rIte thaI zake ? vyaMgyArthanI pradhAnatAmAM dhvani (kAvya) hoya che. samAsokti vageremAM ema (=vyaMgyanuM prAdhAnya) nathI hotuM. Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanyAloka samAsoktau tAvat upoDharAgeNa vilolatArakaM tathA gRhItaM zazinA nizAmukham / yathA samastaM timirAMzukaM tayA puro'pi rAgA, galitaM na lakSitam / / ityAdau vyaGgayenAnugataM vAcyameva prAdhAnyena pratIyate / samAropitanAyikAnAyakavyavahArayornizAzazinoreva vAkyArthatvAt / 13.5 AkSepe'pi vyaGgyavizeSAkSepiNo'pi' vAcyasyaiva cArutvaM prAdhAnyena vAkyArtha AkSepoktisAmadeiva jJAyate / tathAhi tatra zabdopArUDho' vizeSAbhidhAnecchayA pratiSedharUpo ya AkSepaH sa eva vyaGgyavizeSamAkSipan mukhyaM kAvyazarIram / cArutvotkarSanibandhanA hi vAcyavyaGgyayoH prAdhAnyavivakSA / yathA anurAgavatI sandhyA divasastatpuraHsaraH / aho daivagatiH kIdRk tathApi na samAgamaH / / atra satyAmapi vyaGgyapratItau vAcyasyaiva cArutvamutkarSavaditi tasyaiva praadhaanyvivkssaa| __ yathA ca dIpakApahRtyAdau vyaGgyatvenopamAyAH pratItAvapi prAdhAnyenAvivakSitatvAnna tayA vyapadezastadvadatrApi draSTavyam / anuktanimittAyAmapi vizeSoktau-- AhUto'pi sahAyaiH, omityuktvA vimuktanidro'pi / gantumanA api pathikaH saGkocaM naiva zithilayati / / ityAdau vyaGgayasya prakaraNasAmarthyAt pratItimAtram / na tu tatpratItinimittA kAciccArutvaniSpattiriti na prAdhAnyam / 13.6 paryAyokte'pi yadi prAdhAnyena vyaGgyatvaM tad bhavatu nAma tasya dhvanAvantarbhAvaH / na tu dhvanestatrAntarbhAvaH / tasya mahAviSayatvena, aGgitvena ca pratipAdayiSyamANatvAt / __na punaH paryAyokte bhAmahodAhRtasadRze vyaGgyasyaiva prAdhAnyam / vAcyasya tatropasarjanIbhAvenAvivakSitatvAt / apahRtidIpakayoH punarvAcyasya prAdhAnyaM vyaGgyasya cAnuyAyitvaM prasiddhameva / 1.05 api' nathI.. 2. 10 mi. tathAhiM' |nyii.. 3. zabdopAm dampo' ni0| 4. emI niH| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama udhotaH 13 samAsoktimAM to-"parivRddha rAga (lAlI athavA prema)thI paripUrNa caMdra vilola (caMcaLa, hAlatA) tArAo (nakSatro athavA kIkIo) vALA rajanInA mukhane (prAraMbha arthAt pradoSa athavA mukha) e prakAre pakaDI lIdhuM ke rAgavaza (lAlIne kAraNe ke premane kAraNe) tenuM (nAyikArUpI rAtrinuM) timirarUpI vastra sAme ja sarI paDyuM paNa te jANI paNa na zakI." vageremAM vyaMgyathI anusarAyela vAcyArtha ja mukhyatve prakAze che. kAraNa ke nizA ane caMdra upara nAyikA ane nAyakano Aropa che, te ja vAkyartha che. 13.5 (A rIte) "AkSepa' alaMkAramAM paNa vyaMgyavizeSa sUcavanAra vAcyArthanuM ja cArutva hoya che. mukhyatve AkSepanI uktinA sAmarthyathI ja vAkyArtha jaNAya che. jemake-vizeSa vAta kahevAnI icchAthI zabda dvArA vAcya je pratiSedharUpa AkSepa che te vyaMgya vizeSane vyaMjita karatuM mukhya kAvyazarIra che. cAratvanA utkarSane sAdhanArI virakSA javAcya ane vyaMgyanuM prAdhAnya darzAve che. jema ke- "saMdhyA anurAgavatI che ane divasa tenI AgaLa cAlanAro che. Azcarya che A kevI devagati che, to paNa samAgama nathI thato !" ahIM vyaMgya pratIti che to paNa vAcyanuM ja cArutva utkarSavALuM che tethI tenI ja mukhya vivekSA che. vaLI jema ke dIpaka ane apahanuti alaMkAramAM vyaMgya rUpe upamAnI pratIti thAya che to paNa tenuM prAdhAnya vivakSita na hovAthI (arthAt upamAkRta cArutvotkarSa na hovAthI) upamA nAme oLakhAtA nathI, temaja ahIM paNa samajavuM. anukta nimittA vizeSApti'mAM paNa potAnA sAthIo dvArA bolAvavA chatAM, 'hA' kahIne nidrA choDI dIdhI hovA chatAM, javAnI icchAvALo pathika, saMkocane zithila karato nathI." vageremAM prakaraNanA sAmarthyathI vyaMgyanI pratIti mAtra thAya che. paNa e pratItine lIdhe koI cArutvanI niSpatti thatI nathI eTale enuM prAdhAnya nathI. 13.6 'paryAyoktamAM paNa jo vyaMgyanuM prAdhAnya hoya to teno samAvezaaMtarbhAva-bhale dhvanimAM thato, paNa dhvanino samAveza paryAyoktamAM na thaI zake te (dhvani) moTA viSayavALo che ane aMgI che evuM AgaLa pratipAdita karavAmAM Avaze mATe. paraMtu bhAmaha dvArA udAhata karela (vRSyadhvaryuM. I.) paryAyoktanA udAharaNamAM to vyaMgyanuM prAdhAnya ja nathI. kemake tyAM vAcyanuM gauNatva vivakSita nathI. (arthAt vAgye ja pradhAna che. ethI tene dhvani kahI zakAto nathI.). 'apahatuti" ane "dIpaka mAM to vAcyanuM prAdhAnya ane vyaMgyanuM gauhatva (=anuyAyitva) prasiddha che. Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ davanyAloka __13.7 saGkarAlaGkAre'pi yadAlaGkAro'laGkArAntaracchAyAmanugRhNAti, tadA vyaGgyasya prAdhAnyenAvivakSitatvAnna dhvaniviSayatvam / alaGkAradvayasambhAvanAyAntu vAcyavyaGgyayoH samaM prAdhAnyam / atha vAcyopasarjanIbhAvena vyaGgayasya tatrAvasthAnaM tadA so'pi dhvaniviSayo'stu, na tu sa eva dhvaniriti vaktuM zakyam, paryAyoktanirdiSTanyAyAt / api ca saGkarAlaGkAre'pi ca kvacit saGkaroktireva dhvanisambhAvanAM niraakroti'| 13.8 aprastutaprazaMsAyAmapi yadA sAmAnyavizeSabhAvAnimittanimittibhAvAdvAbhidhIyamAnasyAprastutasya pratIyamAnena prastutenAbhisambandhastadA' abhidhIyamAnapratIyamAnayoH samameva prAdhAnyam / yadA tAvat sAmAnyasyAprastutasya abhidhIyamAnasya prAkaraNikena vizeSeNa pratIyamAnena sambandhastadA vizeSapratIto satyAmapi prAdhAnyena "tatsAmAnyenAvinAbhAvAt sAmAnyasyApi prAdhAnyam / yadApi vizeSasya sAmAnyaniSThatvaM tadApi sAmAnyasya prAdhAnye, sAmAnye sarvavizeSANAmantarbhAvAd vizeSasyApi prAdhAnyam / nimittanimittibhAve cAyameva nyAyaH / yadA tu sArUpyamAtravazenAprastutaprazaMsAyAmaprakRtaprakRtayoH sambandhastadApyaprastutasya sarUpasyAbhidhIyamAnasya prAdhAnyenAvivakSAyAM dhvanAvevAntaHpAtaH / itarathA tvalaGkArAntarameva / 13.9 tadayamatra saMkSepaH / 'vyaGgyasya yatrAprAdhAnyaM vAcyamAtrAnuyAyinaH samAsoktyAdayastatra vAcyAlaGkRtayaH sphuTAH // vyaGgyasya pratibhAmAtre vAcyArthAnugame'pi vA / na dhvaniryatra vA tasya prAdhAnyaM na pratIyate // tatparAveva zabdArthau yatra vyaGgyaM prati sthitau|| dhvaneH sa eva viSayo mantavyaH saGkarojjhitaH // tasmAnna dhvnerntrbhaavH| itazca nAntarbhAvaH / yataH kAvyavizeSo'GgI dhvaniriti kathitaH / tasya punaraGgAni alaGkArA guNA vRttayazceti pratipAdayiSyante / na cAvayava eva pRthagbhUto'vayavIti 1. 'tatrApi vyavasthAnam' ni0, dii| 2. 'sakarAlaGkArasya saGkaroktireva dhvanisambhAvanAM karoti' niH / 3. 'abhidhIyamAnasya aprastutasya pratIyamAnena prastutenAbhisambandhastadA' me20 56 ni0i nathI. 4. 'tasya' ni0 dii0| 5. kAryakAraNabhAve' dii| 6. A traNa zloko saMgraha ke parikara zloka che. kArikAo nathI. tenA para 'vRtti' nathI. nidIvyAM tene kArikA gaNI 14, 15, 16 saMkhyA lakhI che. Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama udhotaH 13 13.7 "saMkara alaMkAramAM paNa jyAM eka alaMkAra bIjAnI chAyA (saudarya)ne puSTa kare che tyAM (arthAt aMgAMgibhAvarUpa cothA bheTamAM) vyaMgyanuM prAdhAnya vivakSita na hovAthI te dhvanino viSaya nathI. (saMdeha saMkararUpa prathama bhedamAM) be alaMkAronI saMbhAvanA hovAthI vAcya ane vyaMgya bannenuM sarakhuM prAdhAnya thAya che. (ethI tyAM paNa dhvaninI saMbhAvanA nathI) ane jo tyAM (aMgAgibhAva saMkara alaMkAramAM) vyaMgya karatAM vAcya gauNa hoya to te paNa (alaMkAra dhvanino) dhvanino viSaya (lakSya) banI zake paNa te ja dhvani nathI. paryAyoktamAM kahelA nyAya pramANe. vaLI, saMkarAlaMkAranA (badhA prakAromAM) nAmamAM ja "saMkara' zabda Ave che e ja dhvaninI saMbhAvanAnuM nirAkaraNa karI de che. 13.8 "aprastutaprazaMsAmAM paNa jyAre sAmAnya-vizeSabhAvathI athavA nimitta-nimitti bhAvathI ( kAraNa kAryabhAvathI) vAcya aprastutano (=abhidhIyamAna aprastutano) vyaMgya (= pratIyamAna) prastutanI sAthe saMbaMdha hoya che tyAre abhidhIyamAna ane pratIyamAna (=vAcya ane vyaMgya) (bannenuM) sarakhuM ja prAdhAnya hoya che. jyAre vAcya aprastuta sAmAnyano, vyaMgya prastuta (= prAkaraNika) vizeSa sAthe saMbaMdha hoya che, tyAre mukhya rIte vizeSanI pratIti thavA chatAM teno sAmAnya sAthe avinAbhAva hovAne kAraNe sAmAnyanuM ja prAdhAnya hoya che. vaLI jyAM vizeSa, sAmAnya upara avalaMbe tyAM paNa sAmAnya mukhya hoya tethI vizeSanuM paNa prAdhAnya gaNAya, kAraNa ke badhA vizeSono sAmAnyamAM aMtarbhAva thAya che. kAraNakAryabhAvamAM paNa A niyama lAgu paDe che. jyAre sAdazyamAtramUlaka 'aprastutaprAMsAmAM aprakRti ane prakRtino (aprastuta ane prastutano) saMbaMdha hoya che tyAre paNa vAcya (abhidhIyamAna) aprastuta sAdazya dharAvatA padArthanuM prAdhAnya avivakSita hovAnI dizAmAM (vastu dhvanimAM) dhvanimAM samAveza thaI jaze. evuM na hoya tyAre eka prakArano alaMkAra ja che. to A ahIM saMkSepa che 13.9 "vAcyamAtranuM anugamana karanArA vyaMgyanuM jyAM aprAdhAnya che, tyAM "samAsokti' Adi alaMkAra spaSTa che.' - "jyAM vyaMgyano AbhAsamAtra hoya ke te vAcyArthano anugAmI hoya, to tyAM tenuM (=vyaMgyArthanuM) prAdhAnya na hovAthI tyAM dhvani nathI." "jyAM zabda ane artha vyagya pratye tatpara hoIne ja rahelA hoya tene ja saMkara rahita dhvanino viSaya mAnavo joIe." tethI dhvanino (alaMkAra vagere bIjAmAM) samAveza thaI zakto nathI. A kAraNe paNa (dhvanino alaMkAra vageremAM) aMtarbhAva nathI thaI zakto. kema ke aMgI kAvyavizeSane ja dhvani kahyo che. vaLI, alaMkAro, guNo ane vRttio enAM aMgo che e AgaLa pratipAdita karavAmAM Avaze. alaga rahelo avayava, avayavI Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinyAloka prasiddhaH / apRthagbhAve tu tadaGgatvaM tasya / na tu tattvameva / yatrApi tattvaM tatrApi dhvanermahAviSayatvAnna tanniSThatvameva / 13.10 'sUribhiH kathitaH' iti vidvadupajJeyamuktiH, na tu yathAkathaJcit pravRtteti pratipAdyate / prathame hi vidvAMso vaiyAkaraNAH, vyAkaraNamUlatvAt sarvavidyAnAm / te ca zrUyamANeSu varNeSu dhvaniriti vyavaharanti / tathaivAnyaistanmatAnusAribhiH sUribhiH kAvyatattvArthadarzibhirvAcyavAcakasammizraH zabdAtmA kAvyamiti vyapadezyo vyaJjakatvasAmyAd dhvnirityuktH| . na caivaMvidhasya dhvanervakSyamANaprabhedata dasaGkalanayA mahAviSayasya yat prakAzanaM 'tadaprasiddhAlaGkAravizeSamAtrapratipAdanena tulyamiti tadbhAvitacetasAM yukta eva saMrambhaH / na ca teSu kathaJcidIrdhyAkaluSitazemuSIkatvamAviSkaraNIyam / tadevaM dhvanerabhAvavAdinaH prtyuktaaH| 13.11 asti dhvaniH / sa cAvivakSitavAcyo vivakSitAnyaparavAcyazceti dvividhaH sAmAnyena / tatrAdyasyodAharaNam suvarNapuSpAM pRthivIM cinvanti puruSAstrayaH / zUrazca kRtavidyazca yazca jAnAti sevitum / / dvitIyasyApi zikhariNi ka nu nAma kiyacciraM kimabhidhAnamasAvakarottapaH / sumukhi yena tavAdharapATalaM dazati bimbaphalaM zukazAvakaH // 13 // yadapyuktaM bhaktirdhvaniriti, tat pratisamAdhIyate bhaktyA bibharti naikatvaM rUpabhedAdayaM dhvaniH / ayamuktaprakAro dhvanirbhaktyA naikatvaM bibharti, bhinnarUpatvAt / vAcyavyatiriktasyArthasya vAcyavAcakAbhyAM tAtparyeNa prakAzanaM yatra vyaGgyaprAdhAnye sa dhvaniH / upacAramAtrantu bhaktiH / 1. 'tadatra prasiddhA' ni0, dii| 2. 'dhvanestAvadabhAvavAdinaH' ni0, dI0 / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama udyota: 13, 14 91 kahevAto hoya e prasiddha nathI ane judo na hoya to (apRthakbhAva hoya to) tenuM (dhvaninuM) te (alaMkAra vagere) aMga che. paNa te be ekarUpa nathI. jyAM (baMne) ekarUpa hoya tyAM paNa dhvaninuM vizALakSetra hoI te (dhvani) tenAmAM (alaMkAra vageremAM) samAI jato nathI. (antarbhUta thato nathI.) 13.10 mUrttimiH thitaH arthAt ''vidvAno e kahela che" (kArikA 13mAM Avela zabdo)thI A (dhvani pratipAdanaparaka) ukti (dhvanivAda)vidvAnothI ja karAyelI che. kAMI jema tema pravartatI nathI ema pratipAdita karyuM che. vaiyAkaraNo (vyAkaraNanA vidvAno) prathama koTinA vidvAno che. kAraNa vyAkaraNa badhI vidyAnuM mULa che. teo (vaiyAkaraNo) saMbhaLAtA akSaromAM dhvani che ema kahe che. tevI ja rIte temanA matane anusaranArA kAvya tattvArtha dardIoe (1) vAcya (2) vAcaka (3) vyaMgyArtha (4) vyaMjanAvyApAra ane (5) kAvyane vyaMjakatvanA sAmyane lIdhe dhvani kahyo che. A prakAranA ane AgaLa kahevAmAM Avaze tevA bheda-upabhedonA saMkalanathI atyaMta vyApaka (mahAviSaya) dhvaninuM je pratipAdana-prakAzana-che te kevaLa aprasiddha alaMkAravizeSanA pratipAdananI jema (nagaNya) nathI. tethI tenA samarthakono (tenAthI bhAvita cittavALAno) utsAha ucita ja che. temaja temanAmAM (dhvani matanA anuyAyIomAM) irSyAthI dUSita mati che ema batAvI zakAya tema nathI. Ama dhvaninA abhAvavAdIone javAba apAyo. ja 13.11 dhvani che. te sAmAnya rIte (1) avivakSitavAcya ane (2) vivakSitAnyaparavAcya ema be prakArano che. temAM pahelAnuM udAharaNa ''suvarNane puSpita karatI pRthvInuM cayana (arthAt pRthvIrUpa latAnAM suvarNarUpa puSpo vINavAnuM kArya) traNa prakAranA puruSo kare che-zUravIra, vidvAn ane je sevA karavAnuM jANe che.'' bIjA (prakAra)nuM paNa (udAharaNa Ape che). "he suMdara mukhavALI ! A zuknA baccAe kyA parvata para, keTalA divaso sudhI kevuM tapa karyuM che, jene kAraNe tArA adhara jevA lAla bimbaphaLane koce che. (cUge che). kArikA-14 ane vRtti-14.1 je-ema kahyuM hatuM ke bhakti (lakSaNA, gauNI) dhvani che, tenuM samAdhAna kare che. ''A dhvani, (kahelA prakArovALo dhvani) (bhakti yA lakSaNAthI) bhinnarUpa hovAthI, bhakti (lakSaNA)nI sAthe ekarUpa thato nathI.'' A ukta prakArano (pAMca prakArano) dhvani (lakSaNAthI) bhinnarUpa hovAne kAraNe bhakti (lakSaNA)nI sAthe abhinna thaI zakato nathI. vAcyArthathI vyatirikta arthanuM, vAcya ane vAcaka dvArA tAtparyarUpathI prakAzana jyAM vyaMgyanA prAdhAnyamAM hoya te 'dhvani' che. 'bhakti' to upacAra mAtra che Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhvanyAloka mA caitat syAd bhaktirlakSaNaM dhvanerityAha- ......... ativyApterathAvyApterna cAsau lakSyate tayA // 14 // .. naiva bhaktyA dhvanirlakSyate / katham ? ativyApteravyAptezca / tatrAtivyAptirdhvanivyatirikte'pi viSaye bhakteH sambhavAt / yatra hi vyaGgayakRtaM mahat sauSThavaM nAsti tatrApyupacaritazabdavRttyA prasiddhayanurodhapravartitavyavahArAH kavayo dRzyante / yathA parimlAnaM pInastanajaghanasaGgAdubhayataH tanormadhyasyAntaH parimilanamaprApya haritam / idaM vyastanyAsaM 'zlathabhujalatAkSepavalanaiH, kRzAjhyAH santApaM vadati visinIpatrazayanam / / tathA cambijjai saahattaM avarundhijjai shsshttmmi| viramia puNo ramijjai pio jaNo Natthi punaruttam // (cumbyate zatakRtvo'varudhyate sahasrakRtvaH / viramya punA ramyate priyo jano nAsti punaruktam // iti cchAyA) tathA kuviAo pasannAo oraNNamuhIo vihsmaannaao| jaha gahio taha hiaaM haranti ucchintamahilAo // (kupitAH prasannA avaruditamukhyo vihasantyaH // yathA gRhItAstathA hRdayaM haranti svairiNyo mahilAH // iti cchAyA). tathA ajjAe pahAro NavaladAe diNNo pieNa thaNavaTTe / miuo vi dasaho jAo hiae savattINam // ('AryAyAH prahAro navalatayA dattaH priyeNa stanapRSThe / mRduko'pi dussaha iva jAto hRdaye sapatnInAm // iti cchAyA) tathA parArthe yaH pIDAmanubhavati bhaGge'pi madhuro yadIyaH sarveSAmiha khalu vikAro'pyabhimataH / na samprApto vRddhiM yadi sa bhRzamakSetrapatitaH kimikSordoSo'sau na punaraguNAyA marubhuvaH // atrekSupakSe'nubhavatizabdaH / ___ na caivaMvidhaH kadAcidapi dhvanerviSayaH / / 14 / / 1. ttraitt| 2. 'naca' nI ni0, dii0| 3. vyaJjakatvakRtam' ni0 / 4. prazithilabhujAkSepavalanaiH' ni0| . 5. 'vadanAH' ni0| 6. bhAryAyAH, bAlapriyA0', kaniSThabhAryAyAH' dI0 ni0| 7. dhvanerviSayo'bhimataH' ni0 / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama udyotaH 14 14.2 "bhakti dhvaninuM lakSaNa che ema paNa thaI zakatuM nathI, e kahe che. ativyAti ane avyAmi doSone kAraNe dhvani, bhaktithI lakSita paNa thaI zakato nathI.' (arthAt lakSaNA e dhvaninuM lakSaNa paNa nathI.) bhakti dhvaninuM lakSaNa thaI zakatI nathI. kema? ativyApti ane avyAptine kAraNe. temAM ativyApti, kAraNa ke dhvanithI bhinna viSayamAM paNa bhaktino (lakSaNAno) saMbhava che. vaLI jyAM vyaMgyane kAraNe thatuM mahAna sauSThava nathI tyAM paNa gauNa zabdazaktithI prasiddha athavA rUDhithI vyavahAra karanArA kavio dekhAya che. jema ke, 14.3 "kamalinIpatronuM A zayana (sAgarikAnA) puSTa stana ane jaghananA saMsargathI banne bAju malina thaI gayuM che ane zarIranA vacceno bhAga pAMdaDAne sparyo na hoI (pathArIno) e bhAga lIlo che. zithila bhujAo Ama tema pheMkavAne lIdhe tenI racanA astavyasta thaI gaI che. A rIte A kamalinIpatranI zayyA kRzAMgI (sAgarikA)nA saMtApane kahI rahI che." tathA priyane so vAra cuMbana kare che. hajAra vAra AliMgana kare che. virAma karIne ramaNa kare che topaNa punarukta (arucikara) nathI thato." tayA "airiNI strIo krodhe bharAyelI hoya ke prasanna hoya, svatI hoya ke hasatI hoya, game te sthitimAM grahaNa karo, te hRdayane harI le che." tayA priyatame potAnI navoDhA patnInA stana para haLavethI prahAra karyo tyAre te (prahAra) mRdu hovA chatAM sapatnIonA hRdayane duHsahu thaI gayo." tayA je bIjAne mATe pIDA (kaSTa yA pIDana arthAt rasa kADhatI vakhate kolumAM pIDita thavuM)no anubhava kare che, toDavAmAM Ave tyAre paNa madhura (mIThI) banI rahe che. badhAne jeno vikAra (rasa athavA doSa) paNa sAro lAge che. te Izu-zeraDI-jo kharAba jamInamAM paDIne vadhI zakI nahIM to te zeraDIno doSa (aparAdha) che, guNahIna-kasa vagaranI-mabhUmino nahIM?" ahIM Isu pakSamAM "anumati" zabda (bhAkta) che. A prakAranA zabda kyAreya dhvanino viSaya thatA nathI Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 yataH dhvanyAloka uktyantareNAzakyaM yat taccArutvaM prakAzayan / zabdo vyaJjakatAM bibhrad dhvanyukterviSayIbhavet // 15 // atra codAhRte viSaye noktyantarAzakyacArutvavyaktihetuH zabdaH || 15 || kiJca rUDhA ye viSaye'nyatra zabdAH svaviSayAdapi / lAvaNyAdyAH prayuktAste na bhavanti padaM dhvaneH ||16|| teSu copacaritazabdavRttirastIti / tathAvidhe ca viSaye kvacit sambhavannapi dhvanivyavahAraH prakArAntareNa pravartate, na tathAvidhazabdamukhena || 16 || api ca mukhyAM vRttiM parityajya guNavRttyA'rthadarzanam / yaduddizya phalaM tatra zabdo naiva skhaladgatiH ||17|| tatra hi cArutvAtizaya viziSTArthaprakAzanalakSaNe prayojane kartavye yadi zabdasyAmukhyatA tadA tasya prayoge duSTataiva syAt / na caivam ||17|| tasmAt vAcakatvAzrayeNaiva guNavRttirvyavasthitA / vyaJjakatvaikamUlasya dhvaneH syAllakSaNaM katham // 18 // tasmAdanyo dhvaniH, anyA ca guNavRttiH / avyAptirapyasya lakSaNasya / nahi dhvaniprabhedo vivakSitAnyaparavAcyalakSaNaH, anye ca bahavaH prakArA bhaktyA vyApyante / tasmAd bhaktiralakSaNam // 18 // kasyacid dhvanibhedasya sA tu syAdupalakSaNam / sA punarbhaktirvakSyamANaprabhedamadhyAdanyatamasya bhedasya yadi nAmopalakSaNatayA sambhAvyeta / yadi ca guNavRttyaiva dhvanirlakSyata ityucyate tadabhidhAvyApAreNa taditaro'laGkAravargaH samagra eva lakSyata iti pratyekamalaGkArANAM lakSaNakaraNavaiyarthyaprasaGgaH / kiJca 1. 'teSu' thI 'asti' sudhIno cAha hI mAM nathI. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama udyotaH 15, 16, 17, 18, 19 95 kArikA-15 ane vRti -'bIjI uktithI je cArutva prakAzita karI zakAtuM nathI tene prakAzita karanAro vyaMjaktAne (vyaMjanA vyApArane) dhAraNa karanAro zabda ja dhvani' A uktino (nAmano) viSaya thAya che." ane ahIM udbhUta udAharaNomAM koI zabda bIjI uktithI azakya cArutvane prakAzita karavAmAM hetu nathI. (tethI dhvanino viSaya nathI). kArikA-16 ane vRtti ... ane vaLI, "je lAvaNya vagere zabdo potAnA viSaya (lavaNathI yukta hovuM te)thI bhinna (saudarya vagere) arthamAM rUDha thayelA che. te prayojAya tyAre dhvanipadane pAmatA nathI." te (lAvaNya vagere zabdo)mAM upacarita gauNI zabdavRtti to che. (paNa dhvani hoto nathI). A prakAranA viSayamAM jo kyAMka dhvanivyavahAra saMbhavita paNa hoya to te te prakAranA (lAvaNya jevA) zabda dvArA nahIM paNa prakArAntarathI-judA kAraNe-hoya che. kArikA-17 ane vRtti - ane vaLI, "je phaLane uddezIne, mukhya vRtti choDIne guNavRtti dvArA arthanuM jJAna karAvavAmAM Ave che (te phaLa jaNAvavAmAM) zabda aladgati (bAdhitArtha, asamartha) nathI.'' te cArutva-atizaya-viziSTa arthanA prakAzanarUpa prayojananA saMpAdanamAM jo zabda gauNa (bAdhitArtha) hoya tyAre to te zabdano prayoga doSayukta thAya. paNa evuM nathI. kArikA-18 ane vRtti - vAcaka- (abhidhA)nA AzrayathI ja guNavRtti (lakSaNA) rahelI che. to pachI vyaMjakatva (vyaMjanAvyApAra) jenuM ekamAtra mULa che, te dhvaninuM te lakSaNa kevI rIte thaI zake che ?' tethI dhvani alaga che ane guNavRtti (lakSaNA) alaga che. vaLI A lakSaNamAM (vyAkhyAmAM) avyApti doSa paNa che. vivakSitA paravAcya (abhidhAmUlaka) dhvani ane dhvaninA anya aneka prakAromAM bhakti yA lakSaNA vyApta nathI rahetI. tethI bhakti dhvaninuM lakSaNa nathI. kArikA-19 (prathama paMkti) ane vRtti - te (bhakti) dhvaninA koI bhedanuM upalakSaNa hoI zake." A bhakti vakSyamANa (have pachI je batAvavAmAM AvanAra che evA) bhedaupabhedomAMthI koI eka bhedanuM e upalakSaNa banI zake. ane jo (durjananuSTinyAyathI e mAnI levAmAM Ave che) "guNavRttithI ja dhvani lakSita thAya che. (A prakAre Ama paNa kahI zakAya ke, abhidhAvyApArathI ja samagra alaMkAravarga lakSita thaI zake che. AvI sthitimAM alaga alaga alaMkAronuM lakSaNa bAMdhavuM vyartha thaze. ane vaLI. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 dhvanyAloka lakSaNe'nyaiH kRte cAsya pakSasaMsiddhireva naH || 19|| kRte vA pUrvamevAnyairdhvanilakSaNe pakSasaMsiddhireva naH, yasmAd dhvanirastIti naH pakSaH / sa ca prAgeva saMsiddha iti, ayatnasampannasamIhitArthAH sampannAH smaH | ye'pi sahRdayahRdayasaMvedyamanAkhyeyameva dhvanerAtmAnamAmnAsiSuste'pi na parIkSyavAdinaH / yata uktayA nItyA vakSyamANayA ca dhvaneH sAmAnyavizeSalakSaNe pratipAdite'pi yadyanAkhyeyatvaM tat sarveSAmeva vastUnAM tatprasaktam / yadi punardhvaneratizayoktyAnayA kAvyAntarAtizAyi taiH svarUpamAkhyAyate tatte'pi yuktAbhidhAyina eva // 19 // iti zrIrAjAnakAnandavardhanAcAryaviracite dhvanyAloke prathama udyotaH / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ha9 prathama udyota : 19 kArikA-19 (dvitIyapaMkti) ane vRtti agara bIjA lokoe dhvaninuM lakSaNa karI dIdhuM che to amArA pakSanI siddhi ja thAya che.'' athavA jo pahelAM ja (bhaktine dhvaninuM lakSaNa mAnanArA) koIke dhvaninuM lakSaNa karI dIdhuM che to e amArA pakSanI siddhi ja che. kemake dhvani che e amAro pakSa che. ane te pahelethI ja siddha thaI gayuM e rIte to amAruM kAma vagara prayatna siddha thaI gayuM. (ema gaNAya). je lokoe e kahyuM ke "dhvanino AtmA (tattva) sahRdaya saMvedya ja che, tenuM AkhyAna thaI ja zakatuM nathI (arthAt te anirvacanIya, anAkheya che) teo paNa vicArIne vAta karanArA nathI. kemake atyAra sudhI kahela ane AgaLa kahevAmAM AvanAra che tevI nItithI dhvaninA sAmAnya ane vizeSa lakSaNanuM pratipAdana karavA chatAMya jo dhvanine avyAkhyaya kahevAmAM Ave to A vAta to badhI vastuonI bAbatamAM lAgu paDaze. paNa jo A atizayokti dvArA teo dhvaninuM svarUpa anya kAvyo karatAM utkRSTa che ema kahetA hoya to teo ThIka ja kahe che. Ama, zrI rAjAnaka AnaMdavardhanAcAryaviracita banyAlokano prathama udyota pUro thayo. Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 vanyAloka dvitIya udyotaH 1.1 evamavivakSitavAcyavivakSitAnyaparavAcyatvena' dhvanirdviprakAraH prakAzitaH / tatrAvivakSitavAcyasya prabhedapratipAdanAyedamucyate arthAntare saGkramitamatyantaM vA tiraskRtam / avivakSitavAcyasya dhvanervAcyaM dvidhA matam // 1 // tathAvidhAbhyAM ca tAbhyAM vyaGgayasyaiva vizeSaH / 1.2 tatrArthAntarasaGkramitavAcyo yathA snigdhazyAmalakAntiliptaviyato vellabalAkA ghanA vAtAH zIkariNaH payodasuhRdAmAnandakekAH kalAH / kAma santu dRDhaM kaThorahRdayo rAmo'smi sarvaM sahe vaidehI tu kathaM bhaviSyati hahA hA devi dhIrA bhava / / ityatra rAmazabdaH / anena hi vyaGgyadharmAntarapariNataH saMjJI pratyAyyate, na saMjJimAtram / yathA ca mamaiva viSamabANalIlAyAm tAlA jAanti guNA jAlA de sahiaehi~ gheppanti / raikiraNAnuggahiAi~ honti kamalAi~ kamalAi~ / / (tadA jAyante guNA yadA te sahRdayairgRhyante / ravikiraNAnugRhItAni bhavanti kamalAni kamalAni / / iti cchAyA) ityatra dvitIyaH kamalazabdaH / / 1.3 atyantatiraskRtavAcyo yathAdikavervAlmIke: ravisaGkrAntasaubhAgyastuSArAvRtamaNDalaH / niHzvAsAndha ivAdarzazcandramA na prakAzate ||iti atrAndhazabdaH gaaNaM ca mattamehaM dhArAluliajjuNAi~ A baNAI / NirahaMkAramiaMkA haraMti nIlAo vi NisAo / / (gaganaM ca mattameghaM dhArAlulitArjunAni ca vanAni / nirahaGkAramRgAGkA haranti nIlA api nizAH // iti cchAyA) 1. 'vAcyatve' ni0| 2. 'iti vyaGgyaprakAzanaparasya dhvanerevAyaM prakAra: nitathA dI0 mA machi . Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya udhotaH 1 dvitIya udyota kArikA-1 ane vRtti - Ama (prathama udyotamAM) 1.1 avivakSitavAcya (ElakSaNAmUla) ane vivakSitAnyaparavAcya (=abhidhAmUla) bhedathI be prakArano dhvani che, ema) prakAzita karavAmAM AvyuM (varNana karyuM hatuM.) temAMthI "avivakSitavAcya'nA peTAbhedonA pratipAdana mATe A (kArikA) kahe che avivakSita vAcya dhvaninuM vAcya (vAcyArtha) be prakAranuM hoya che (1) arthAntaramAM saMkramita (2) atyanta tiraskRta." ane te prakAranA te baMne bhedothI vyaMgyanI (vyaMgyArthInI) ja vizeSatA sadhAya che. 1.2 temAM 'arthAntarasaMkramita vAcya' (nuM udAharaNa) jemake- "snigdha ane zyAmala mevonI kAntithI AkAza lIMpAI rahyuM che, vAdaLonI cAre bAju harSaparavaza balAkAo (bagalIo) UDI rahI che, vAyu jalakaNothI vyApta hovAne kAraNe atyaMta zItaLa che, (akSarazaH - vAyu jalakaNovALo che), meghonA mitra mayUronI AnaMdadAyaka, (prakRti madhura) kekAvANI paNa vyApta thaI rahI che. cAlyA kare, huM to kaThora hRdaya rAma chuM. badhuM sahana karI lauM chuM paNa vaikahInI (sItAnI) zuM dazA haze ? arere ! kavI. dhIraja rAkhaja." ahIM , zabda arthAntara saMkramita vAcya che.) AnAthI kevaLa saMjJA (rAma) nuM ja pratyAyana bodha). nathI thatuM paNa bIjA vyagya dharmothI viziSTa (aneka du:kha sahana karanAra) saMjJIno-vyaktino- (evA rAmano) bodha thAya che. athavA jemake mArAja 'viSamabANalIlA' (nAmanA kAvya)mAM "(guNa) tyAre guNa bane che jyAre so temane grahaNa kare che. sUryakiraNo dvArA anugRhIta kamaLa ja kamaLa bane che." 1.3 "atyantatiraskRtavAcya' (nuM udAharaNa) jemake Adikavi vAlmIkino (A zloka) - jenI zobhA sUryamAM saMkrAnta thaI gaI che (arthAtu hemanta RtumAM sUrya paNa caMdranI jema AlphAkAraka thaI jAya che), jenuM biMba tuSArathI gherAyeluM che te caMdra, niHzvAsathI aMdha (malina) darpaNanI jema prakAzita thato nathI.' ahIM '' zabda (atyantatiraskRta vAcyanuM udAharaNa che) madamAtAM vAdaLothI AcchAdita AkAza, (varSAnI) dhArAothI DolatAM arjuna vRkSonAM vana, nirahaMkAra caMdravALI (varSARtunI aMdhakAramayI) kALI rAto paNa manane harI le che." Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanyAloka atra mattanirahaGkArazabdau // 1 // asaMlakSyakramodyotaH krameNa dhotitaH prH| vivakSitAbhidheyasya dhvanerAtmA dvidhA mataH // 2 // mukhyatayA prakAzamAno vyaGgyo'rtho dhvanerAtmA / sa ca vAcyArthApekSayA kazcidalakSyakramatayA' prakAzate, kazcit krameNeti dvidhA mataH / / 2 / / tatra, rasabhAvatadAbhAsatatprazAntyAdirakramaH / dhvanerAtmA'GgibhAvena bhAsamAno vyavasthitaH // 3 // rasAdirarthohi saheva vAcyenAvabhAsate / sa cAGgitvenAvabhAsamAno dhvanerAtmA // 3 // idAnIM rasavadalaGkArAdalakSyakramadyotanAtmano dhvanervibhakto viSaya iti pradarzyate / vAcyavAcakacArutvahetUnAM vividhAtmanAm / rasAdiparatA yatra sa dhvaneviSayo mataH // 4 // rasa-bhAva-tadAbhAsa-tatprazamalakSaNaM mukhyamarthamanuvartamAnA yatra zabdArthAlaGkArA guNAzca parasparaM dhvanyapekSayA vibhinnarUpA vyavasthitAstatra kAvye dhvaniriti vyapadezaH ||shaa . // 4 // 5.1 pradhAne'nyatra vAkyArthe yatrAGgantu rsaadyH| kAvye tasminnalaGkAro rasAdiriti me matiH // 5 // yadyapi rasavadalaGkArasyAnyairdarzito viSayastathApi yasmin kAvye pradhAnatayA'nyo'rtho vAkyArthIbhUtastasya cAGgabhUtA ye rasAdayaste rasAderalaGkArasya viSayA iti mAmakInaH pakSaH / tadyathA cATuSu preyo'laGkArasya vAkyArthatve'pi rasAdayo'bhUtA dRzyante / 1. 'tulyaM prakAzate' ni0| 2. 'sahaiva' ni0| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya udyota: 2, 3, 4, 5 101 ahIM 'matta' ane 'nihAra' zabdo (atyaMtatiraskRtavAcyanAM udAharaNa che. ) kArikA-2 ane vRtti : ''vivakSitavAcya (=abhidhAmUla) dhvanino AtmA, (dhvaninuM svarUpa) 'asaMlakSita kramathI ane (bIjo)'saMlakSita kamathI' pragaTa thanAro (hovAthI) be prakArano mAnavAmAM Avyo che'' mukhyarUpe prakAzita thato vyaMgyArtha e ja dhvanino AtmA che. te vyaMgyArtha vAcyArthanI apekSAe, koIvAra krama dekhAya nahIM tema bahAra Ave che, koI vAra kramathI. Ama (tenA) be prakAra manAyA che. kArikA-3 ane vRtti : 'rasa, bhAva, tadAbhAsa (=teno AbhAsa arthAt rasAbhAsa ane bhAvAbhAsa), bhAvazAMti vagere (Adi-vagere-zabdathI bhAvodaya, bhAvasaMdhi ane bhAvazakhalatA levAnAM che) akrama (= asaMlakSyakrama aMgya), aMgIbhAvathI arthAt pradhAnarUpathI) pratIta thatAM dhvaninA AtmA rUpe rahela (kahevAya) che.'' rasAdi artha, jANeke, vAcyArthanI sAthe ja bahAra Ave che. te jyAre aMgIrUpe pratIta thAya tyAre dhvanino AtmA gaNAya che. kArikA-4 ane vRtti : have 'asaMlakSyakramavyaMgya' rUpa dhvanino viSaya rasavat alaMkArathI judo che ema darzAvAya che. vividha prakAranA vAcya, vAcaka ane tenA cArutva-hetuonuM jyAM rasa vageremAM tAtparya hoya, te dhvanino viSaya mAnavAmAM Avyo che.'' rasa, bhAva, taThAbhAsa (= rasAbhAsa, bhAvAbhAsa) ane tatprazama (= bhAvaprazama) rUpa mukhya arthanuM anugamana karatA zabda, artha ane tenA alaMkAra tathA guNa paraspara ekbIjAthI alagarUpe dhvaninI dRSTie vyavasthita thayA hoya te (kAvya)ne dhvani kAvya kahe che. kArikA 5 ane vRtti H 5.1 jyAM anya (arthAt aMgabhUta rasAdithI bhinna, rasa, vastu ke alaMkAra) vAkyArya pradhAna hoya ane temAM rasAdi aMga hoya, te kAvyamAM rasAdi alaMkAra (rasavat, preya, urjasvi, samAhita) hoya che evo mAro mata che. yadyapi anya AcAryoe paNa 'rasavat' alaMkArano viSaya darzAvela che to paNa mAro pakSa e che ke je kAvyamAM anya artha pradhAna rIte vAkyArtha tarIke hoya ane rasa vagere tenAM aMga hoya tyAM rasAdi alaMkAra (rasavat, preya, urjasvi, samAhita alaMkAra)no viSaya hoya che. jemake cATu uktiomAM 'preyolaMkAra' vAkyArya hovAthI, rasa vagere 'preyolaMkAra'nA aMga rUpamAM jovAmAM Ave che. Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 vanyAloka sa ca rasAdiralaGkAraH zuddhaH saGkIrNo vA / tatrAdyo yathA kiM hAsyena na me prayAsyasi punaH, prAptazcirAddarzanaM keyaM niSkaruNa ! pravAsarucitA ? kenAsi dUrIkRtaH / svapnAnteSviti te vadan priyatamavyAsaktakaNThagraho buddhvA roditi riktabAhuvalayastAraM ripustrIjanaH / / ityatra karuNasya zuddhasyAGgabhAvAt spaSTameva rasavadalaGkAratvam / evamevaMvidhe viSaye rasAntarANAM spaSTa evAGgabhAvaH / saGkIrNo rasAdiraGgabhUto yathA kSipto hastAvalagnaH prasabhamabhihato'pyAdadAnoM'zukAntaM gRhNan kezeSvapAstazcaraNanipatito nekSitaH sambhrameNa / AliGganyo'vadhUtastripurayuvatibhiH sAzrunetrotpalAbhiH kAmIvArdrAparAdhaH sa dahatu duritaM zAmbhavo vaH zarAgniH / / ityatra tripuraripuprabhAvAtizayasya vAkyArthatve IrSyAvipralambhasya zleSasahitasyAGgabhAva iti / 5.2 evaMvidha eva rasavadAdyalaGkArasya nyAyyo viSayaH / ata eva cAvipralambhakaruNayoraGgatvena vyavasthAnAtsamAvezo na doSaH / yatra hi rasasya vAkyArthIbhAvastatra kathamalaGkAratvam ? alaGkAro hi cArutvahetuH prasiddhaH / na tvasAvAtmaivAtmanazcArutvahetuH / tathA cAyamatra saMkSepaH rasabhAvAditAtparyamAzritya vinivezanam / alaGkRtInAM sarvAsAmalaGkAratvasAdhanam // tasmAdyatra rasAdayo vAkyArthIbhUtAH sa sarvaH na rasAderalaGkArasya viSayaH, sa dhvaneH prabhedaH / tasyopamAdayo'laGkArAH / yatra tu prAdhAnyenArthAntarasya vAkyArthIbhAve rasAdibhizcArutvaniSpattiH kriyate sa rasAderalaGkAratAyA viSayaH / __5.3 evaM dhvaneH, upamAdInAm, rasavadalaGkArasya ca vibhaktaviSayatA bhavati / 1. 'rasavadalaGkArasya' dii| 2. na. 00 me yAne 27 10 saMdhyA pIche...nathI.. 3. 'sarve te' ni0| 4. ni.mA 'vA' padhArecha. 5. viSayAH' ni0| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya udyotaH 5 ane te "rasAdi alaMkAra" zuddha athavA saMkIrNa (ema be prakArano) hoya che. temAM pahelo jemake hasavAthI (majhAka karavAthI) zuM? bahu samaya pachI darzana daIne pAcho tuM mArAthI dUra nahIM jaI zake. he niSkaruNa ! tane A pravAsano zokha kyAMthI lAgyo? koNe tane (mArAthI) aLago karyo? A rIte svapnamAM priyanA kaMThamAM bAhupAza nAkhI kahetI, tamArI khAlI bAhupAzavALI zatru strIo jAgIne jorathI rudana kare che.' ahIM (A udAharaNamAM) zuddha karuNarasa aMga hovAthI (gauNa hovAthI) e spaSTapaNe "rasavadalaMkAra' ja che. A prakAre A jAtanAM udAharaNomAM bIjA rasono paNa spaSTa rIte aMgabhAva che. saMkIrNa 'rasAdi' (paNa) aMga banyo hoya tenuM udA. "taratanA ja aparAdhI kAmInI jema te bhagavAna zaMkaranAM bANono agni tamArAM pApane bALI mUke, je azrubharyA netrakamaLovALI tripura yuvatIo dvArA hAthamAM vaLagI jatAM jhaTakI nAkhavAmAM Avyo. vastranA cheDAne pakaDavA jatAM jorathI tADita karavAmAM Avyo, kezane pakaDatI vakhate haTAvavAmAM Avyo, caraNe paDyo paNa saMbhramane lIdhe (krodha ke gabharATa) dhyAnamAM na levAyo ane AliMgana devA jatAM jeno tiraskAra karAyo." A (zloka)mAM tripurAri (ziva)no atizaya prabhAva vAkyartha (aMgI) che ane zleSa sahita IrSyA vipralaMbhano aMgabhAva che. (tethI ahIM saMkIrNa rasAdi aMga che.) pa. A rIte ja rasavadda Adi alaMkArano ucita viSaya che. tethI (ahIM) IrSyA-vipralaMbha ane karuNa baMne (virodhI raso) aMgarUpe rahelA hoI koI doSa nathI. | (kemake) jyAM rasano vAkyArthIbhAva (= prAdhAnya) che tyAM (tenuM) alaMkAratva kevI rIte manAya ? (pote ja alaMkArya hovAthI rasane alaMkAra na mAnI zakAya) kAraNake cArutva hetune ja alaMkAra kahe che e prasiddha che. te pote ja potAno cArutva hetu na banI zake. ethI ahIM A pramANe saMkSepa (sArAMza) che. "rasa, bhAva vagerenA tAtparyathI (eTale ke rasa, bhAva Adine pradhAna mAnIne tenA aMgarUpamAM) alaMkAronI yojanA karavAmAM Ave toja badhA alaMkAronuM alaMkAratva siddha thAya che." ethI jyAM rasAdi vAyArthIbhUta (pradhAna hoya tevAM hoya che, te badhAM (sthaLa) rasAdi alaMkAranA viSaya nahIM (paNa) te dhvani (rasAdi dhvani)nA bheda che. tenA (rasAdi dhvaninA cArutva hetu) upamA vagere alaMkAra hoya che. paraMtu jyAM prAdhAnyathI koI bIjo artha vAkyArthIbhUta hoya ane rasAdi tenA cArutvanuM saMpAdana karatA hoya che te rasAdi alaMkArano viSaya che. 5.3 A rIte dhvani, upamA ityAdi tathA rasavat ityAdino viSaya-vibhAga thaI jAya che. Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 vanyAloka __ yadi tu cetanAnAM vAkyArthIbhAvo rasAdhalaGkArasya viSaya ityucyate tarhi upamAdInAM praviralaviSayatA nirviSayatA vAbhihitA syAt / yasmAdacetanavastuvRtte vAkyArthIbhUte punazcetanavastuvRttAntayojanayA yathA kathaJcidbhavitavyam / atha satyAmapi tasyAM yatrAcetanAnAM vAkyArthIbhAvo nAsau rasavadalaGkArasya viSaya ityucyate, tanmahataH kAvyaprabandhasya rasanidhAnabhUtasya nIrasatvamabhihitaM syAt / yathA- taraGgabhrUbhaGgA kSubhitavihagazreNirazanA vikarSantI phenaM vasanamiva saMrambhazithilam / yathAviddhaM yAti skhalitamabhisandhAya bahuzo nadIrUpeNeyaM dhruvamasahanA sA pariNatA / / yathA vA- tanvI meghajalArdrapallavatayA dhautAdharevAzrubhiH zUnyevAbharaNaiH svakAlavirahAdvizrAntapuSpodgamA / cintAmaunamivAzritA madhukRtAM zabdavinA lakSyate caNDI mAmavadhUya pAdapatitaM jAtAnutApeva sA // teSAM gopavadhUvilAsasuhRdAM rAdhArahaHsAkSiNAM kSemaM bhadra kalindazailatanayAtIre latAvezmanAm / vicchinne smaratalpakalpanamRducchedopayoge'dhunA te jAne jaraThIbhavanti vigalannIlatviSaH pallavAH / / ___ ityevamAdau viSaye'cetanAnAM vAkyArthIbhAve'pi cetanavastuvRttAntayojanA'styeva / atha yatra cetanavastuvRttAntayojanA'sti tatra rasAdiralaGkAraH / tadevaM satyupamAdayo nirviSayAH praviralaviSayAH vA syuH / yasmAnAstyevAsAvacetanavastuvRttAnto yatra cetanavastuvRttAntayojanA nAstyantato vibhAvatvena / tasmAdaGgatvena ca rasAdInAmalaGkAratA / yaH punaraGgI raso bhAvo vA sarvAkAramalaGkAryaH sa dhvanerAtmeti / / 5 / / yathA vA kiJca tamarthamavalambante ye'GginaM te guNAH smRtAH / aGgAzritAstvalaGkArA mantavyAH kaTakAdivat // 6 // 1. 'mahataH' ni| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya udhotaH 5, 6 105 (ethI viparIta bIjAno mata) jo cetananA vAkyArthI bhAvamAM (cetanane mukhya vAkyartha mAnavAmAM) 'rasavat alaMkArano viSaya hoya che ema koI kahe to 'upamA vagere alaMkArono viSaya bahu virala rahI jaze (arthAt upamAdi alaMkAronuM kSetra ja saMkucita thaI jaze) athavA teno koI viSaya ja na rahe. kemake jyAM acetana vastunuM vRttAnta mukhya vAkyartha che tyAM (vibhAva vagerenI prakriyAthI) cetana vastu vRttAntanI yojanA koI prakAre hovI joIe. agara jo te (cetana vRttAntanI yojanA) hovA chatAM paNa jyAM acetanono vAkyArthIbhAva che, tyAM 'rasava' alaMkAra hoI zakto nathI.' ema kahevAmAM Ave to bahu moTo, rasanA bhaMDAra rUpa kAvya bhAga nIrasa che ema kahevAno vAro Avaze. jemake taraMgorUpI bhammaro nacAvatI kSubdha thayelAM pakSIorUpI kaTimekhalAvALI, krodhAvezane lIdhe sarI paDelA vastra jevA phINane kheMcI jatI A, mArA aparAdhane vAraMvAra manathI vicAratI hoya ema kuTila gatie jatI hoI, asahiSNu urvazI cokkasa nadInA rUpamAM pheravAI gaI che, ema lAge che.'' athavA jema, 'komaLa aMgovALI varasAdanA pANIthI bhIMjAyelA pallavone lIdhe jANe AMsuothI dhovAyelA adharoSThavALI, potAnI (khIlavAnI) RtunA abhAve puSpo UgavAnuM aTakI jatAM jANe alaMkAro vinAnI, bhamarAonA guMjana vinA jANe duHkhane lIdhe cUpa thaI gayelI pelI gussAvALI (urvazI) page paDelA mane avagaNIne pazcAttApavALI banI hoya ema mane lAge che." athavA jema, - "he bhadra ! gopavadhUonA vikAsa sakhA, rAdhAnI ekAMta krIDAonA sAkSI, evA yamunA taTanAM latAkuMja kuzaLa to che ne? have to kAmazacyA racavA mATe komaLa kuMpaLo toDavAnI jarUra na rahetAM temanI zyAmala kAMti jhAMkhI paDI gaI haze ane teo jaraTha thaI gayAM haze." ityAdi (udAharaNo)nA viSayamAM acetana (mazaH pahelA zlokamAM nadI, bIjAmAM latA ane trIjAmAM latAkuMja) vastuono vAkayArthIbhAva (pradhAnatA) hovA chatAM paNa cetana vastunA vRttAntanI yojanA che ja. ane jyAM cetanavastuvRttAntanI yojanA hoya che tyAM rasAdi alaMkAra hoya che. Ama hovAthI upamA vagere alaMkAra nirviSaya thaI jaze (eTale ke tenuM kSetra bilakula lopa pAmaze) athavA tenAM udAharaNa ochAM maLaze. kemake evuM koI acetana vastunuM vRttAnta nathI jemAM ochAmAM ochuM vibhAvarUpe paNa cetanavastunA vRttAMtanI yojanA na thaI hoya. tethI rasAdi jyAre aMgarUpa-apradhAna hoya tyAre te alaMkAra gaNAya. (rasavatuM vagere alaMkAra gaNAya che.) paNa je aMgI rasa ke bhAva che, te badhI rIte alaMkArya ane dhvanine AtmA che. kArikA 6 ane vRtti vaLI, "je te aMgIrUpa (pradhAnabhUta) arthane Azraye rahe che, te guNo kahevAya che ane kaTAka (ka) vagerenI jema aMgo para Azrita rahenArAone "alaMkAra mAnavA joIe." Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 2 vanyAloka ye tamarthaM rasAdilakSaNamaGginaM santamavalambante te guNAH zauryAdivat / vAcyavAcakalakSaNAnyaGgAni ye 'punastadAzritAste'laGkArA mantavyAH kaTakAdivat / / 6 / / tathA ca zRGgAra eva madhuraH paraH prahlAdano rasaH / tanmayaM kAvyamAzritya mAdhuryaM pratitiSThati // 7 // zRGgAra eva rasAntarApekSayA madhuraH prahlAdahetutvAt / tatprakAzanaparazabdArthatayA kAvyasya sa mAdhuryalakSaNo guNaH / zravyatvaM punarojaso'pi sAdhAraNamiti // 7 // zRGgAre vipralambhAkhye karuNe ca prakarSavat / mAdhuryamArdratAM yAti yatastatrAdhikaM manaH // 8 // vipralambhazRGgArakaruNayostu mAdhuryameva prakarSavat / sahRdayahRdayAvarjanAtizayanimitatvAditi / / 8 // raudrAdayo rasA dIptyA lakSyante kAvyavartinaH / ... tavyaktihetU zabdArthAvAzrityaujo vyavasthitam // 9 // raudrAdayo hi rasAH parAM dIptimujjvalatAM janayantIti lakSaNayA ta eva dIptirityucyate / tatprakAzanaparaH zabdo dIrghasamAsaracanAlaGkRtaM vAkyam / yathA cazcadbhujabhramitacaNDagadAbhighAtasaJcUrNitoruyugalasya suyodhanasya / styAnAvabaddhaghanazoNitazoNapANiruttaMsayiSyati kacAMstava devi bhImaH // tatprakAzanaparazcArtho'napekSitadIrghasamAsaracanaH prasannavAcakAbhidheyaH / yathA yo yaH zastraM bibharti svabhujagurumadaH pANDavInAM camUnAM yo yaH pAJcAlagotre zizuradhikavayA garbhazayyAM gato vA / yo yastatkarmasAkSI carati mayi raNe yazca yazca pratIpa: krodhAndhastasya tasya svayamapi jagatAmantakasyAntako'ham / / ityAdau dvayorojastvam // 9 // 1. 'punarAzritA' ni0| 2. ni0 tathA dI0 'prahlAdahetutvAtprakAzanaparaH / shbdaarthyoH|' . Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya udyotaH 7, 8, 9 je te rasAdi rUpa aMgabhUtanuM avalaMbana kare che, (tenA Azraye rahe che, te zaurya AdinI jema guNa kahevAya che ane vAcya tathA vAcakarUpa (artha tathA zabda) aMga che, je te (aMgo)nA Azraye che te kaTaka vagerenI jema alaMkAra mAnavA joIe. kArikA-7 ane vRtti ane, "zRMgAra ja madhura ane parama AlphAkArI rasa che, zRMgArarasamaya kAvyane Azraye ja mAdhurya guNa rahelo hoya che." zRMgAra ja anya raso karatAM adhika AlAdajanaka hovAthI madhura che. zabda ane artha tenA zRMgArarasanA) prakAzanamAM tatpara hoya che ethI (zabdArthamaya) kAvyano te mAdhurya" guNa hoya che. zravyatva (kAnane sukhakara lAgavApaNuM) "oja (guNa)nuM paNa sAdhAraNa lakSaNa che. (eTale ke, mAdhuryanI jema "oja' mAM paNa zravyatva rahe che.) kArikA-8 ane vRttiH "vipralaMbha zRMgAra ane karuNarasamAM mAdhurya (guNano prayoga vizeSa rUpathI) utkarSayukta hoya che, kAraNake emAM mana adhika AdratAne pAme che." vipralaMbha zRMgAra ane karuNarasomAM to mAdhurya (guNa) ja prakarSavALo hoya che kemake e raso saddhayonAM Thayone potAnA tarapha adhika AkarSita karavAmAM nimitta hoya che. kArikA ane vRtti : "kAvyamAM rahelA raudra vagere rasa dIpti dvArA (cittavistArarUpa raudrAdi rasomAM anubhavAtI cittanI viziSTa avasyA dvArA) lakSita thAya che. tene (dIsine) vyakta karavAmAM je zabda ane artha kAraNa hoya che tene je Azraye "oja guNa rahelo hoya che.' raudra vagere (rodra, vIra, adbhuta) raso bhAre dIti yAne ujajavaLatA pedA kare che. AthI lakSaNAthI te ja (zaidrAdi raso) dIpti che ema kahevAya che. tene (dIsine) prakAzita karanAra zabda dIrghasamAsa-racanAthI alaMkRta vAkya hoya che. jema ke caMcaLa hAthamAM ghumAvelI bhayaMkara gadAnA prahArathI jenI baMne sAthaLano bhukko karyo che evA suyodhananA cIkaNA, coMTelA, ghATA lohIthI lAla (banelA) hAthavALo bhIma, tArA vALa bAMdhaze, he devI!' tene (ojasuguNane) prakAzita karanAra artha, dIrgha samAsanI racanA vagarano prasanna vAcyavAcakavALo (paNa) hoya che. jemake "pAMDavonI senAomAM potAnA bAhuonuM bhAre abhimAna dharAvato je koI zastra dhAraNa karato hoya, pAMcAla vaMzamAM je koI bALaka, moTI umaranuM ke garbhamAM sUteluM hoya, je koI te karmanuM sAkSI hoya, huM yuddhamAM pharato houM tyAre je je koI sAme AveluM hoya te (sau) mATe krodhathI AMdhaLo huM jAte yamano paNa yama thaIza." vagere beyamAM "oja (guNa) che. Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- vanyAlo samarpakatvaM kAvyasya yattu sarvarasAn prati / sa prasAdo guNo jJeyaH sarvasAdhAraNakriyaH // 10 // prasAdastu svacchatA zabdArthayoH / sa ca sarvaraMsasAdhAraNo guNaH / sarvaracanAsAdhAraNazca / vyaGgyArthApekSayaiva mukhyatayA vyavasthito mantavyaH // 10 // zrutiduSTAdayo doSA anityA ye ca darzitAH / dhvanyAtmanyeva zRGgAre te heyA ityudAhRtAH // 11 // anityA doSAzca ye zrutiduSTAdayaH sUcitAste'pi na vAcye arthamAtre, na ca vyaGgaye zRGgAravyatirekiNi, zRGgAre vA dhvaneranAtmabhUte' / kintarhi dhvanyAtmanyeva zRGgAre'GgitayA vyaGgye te heyA ityudAhRtAH / anyathA hi teSAmanityadoSataiva na syAt // 11 // evamayamasaMlakSyakramadyoto' dhvanerAtmA pradarzitaH sAmAnyena / tasyAGgAnAM prabhedA ye prabhedA svagatAzca ye| teSAmAnantyamanyonyasambandhaparikalpane // 12 // aGgitayA vyaGgyo rasAdirvivakSitAnyaparavAcyasya dhvanereka AtmA ya uktastasyAGgAnAM vAcyavAcakAnupAtinAmalaGkArANAM ye prabhedA niravadhayo ye ca svagatAstasyAjino'rthasya rasa-bhAva-tadAbhAsa-tatprazamalakSaNA vibhAvAnubhAvavyabhicAripratipAdanasahitA anantAH svAzrayApekSayA niHsImAno vizeSAsteSAmanyonyasambandhaparikalpane kriyamANe kasya-cidanyatamasyA'pi rasasya prakArAH parisaMkhyAtuM na zakyante kimuta sarveSAm / ___ tathA hi-zRGgArasyAGginastAvadAdyau dvau bhedau / sambhogo vipralambhazca / sambhogasya ca parasparapremadarzanasurataviharaNAdilakSaNAH prakArAH / vipralambhasyApyabhilASAvirahapravAsavipralambhAdayaH / teSAM ca pratyekaM vibhAvAnubhAvavyabhicAribhedaH / teSAM ca dezakAlAdyAzrayAvasthAbheda' iti svagatabhedApekSayaikasya" tasyAparimeyatvam / kiM punaraGgaprabhedakalpanAyAm / te hyaGgaprabhedAH pratyekamaNiprabhedasambandhaparikalpane kriyamANe satyAnantyamevopayAnti // 12 // 1. ni0, dI0 bhAMzceti' 5 / che. 2. ni mA 'na vAcyArthamAtre, na ca vyaGgye, zRGgAre, zRGgAravyatirekiNi vA dhvaneranAtmabhAve' 54 cha. dI0 wi ___ 'dhvaneranAtmabhUte' mAM bhUte' ne sthAna bhAve' us che. 3. 'dyotyadhvaneH' ni0| 4. 'zRGgArasyaivAGginaH' ni0 dii0| 5. 'bhedAH' ni0, dii| 6. 'bhedAH' ni0, dii0| 7. 'apekSayaiva' ni0 dii0| 8. 'kalpanayA' ni0, dii0| 9. te hi prabhedAH' dI0 / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya udyota : 10, 11, 12 109 kArikA-10 ane vRtti : ''(sUkAM lAkaDAmAM agninI jema ke svaccha vastramAM pANInI jema) kAvyanA raso pratye je samarpakatva (arthAt bhAvakanA cittane vyAsa karI devuM te) che, badhA raso ane racanAomAM sAdhAraNa (sAmAnya) rUpathI rahela hoya tene 'prasAda' guNa samajavo joIe.' 'prasAda' (no ardha) zabda ane arthanI svacchatA che. te badhA rasono sAdhAraNa guNa che, ane badhI racanAomAM samAnarUpathI rahe che. tene mukhya rUpathI vyaMgyArthanI apekSAthI rahenAra samajavo joIe. kArikA 11 ane vRtti ''zrutiduSTa vagere je anitya doSa batAvavAmAM AvelA che te dhvanyAtmaka ( =dhvanirUpa) zRMgAramAM ja tyAjya kahevAmAM AvyA che.'' je anitya zrutiduSTa vagere doSo sUcita karavAmAM Avela che te na to vAcyArthamAtramAM, na zRMgArathI bhinna vyaMgya (rasAdi)mAM ane na dhvaninA anAtmabhUta (guNIbhUta) zRMgAramAM tyAjya kahevAmAM AvyA che paNa pradhAnatAthI vyaMgya dhvanyAtmaka zRMgAramAM ja tyAjya kahevAmAM Avela che (ema jANavuM). nahIMtara temanI anityatA doSatA-ja nahIM bane. kArikA 12 ane vRtti : Ama asaMlakSyakramathI pragaTa thato dhvanino AtmA ame sAdhAraNa rIte batAvyo. "tenA (asaMlakSyakrama yaMgya rasadhvaninAM) aMgo (alaMkAra vagere)nA je (aneka) prabheda che ane svagata (svayaM rasAdinA) prabheda che, tenI eka bIjA sAthenA saMbaMdhanI (saMsRSTi, saMkara, prastAra, vistArathI) kalpanA karatAM tenuM Ananya thaI jaze. (arthAt temanI saMkhyAno koI pAra nahIM rahe.)'' aMgIpaNAne laIne 'vivakSitAnyaparavAcya' dhvanino eka AtmA je vyaMgya 'rasAdi' kahyo che tenA aMga svarUpa vAcyavAcavALA alaMkAronA je asaMkhyaprabheda che te ane aMgI arthanA potAnA bheda rasa, bhAva, tadAbhAsa, tatprazamarUpa vibhAva, anubhAva, vyabhicAribhAva pratipAdana sahita anaMta ane mULanI apekSAe sImA vagaranA je prabhedo che te, temanA paraspara saMbaMdhonI gaNanA karatAM eTalA rasomAMthI enA paNa bhAgo gaNI zakAya tema nathI to pachI badhA (raso)nI to vAta ja zI ? topaNa aMgI zRMgAranA to be bheda- saMbhoga ane vipralaMbha. saMbhoganA paraspara premadarzana, surata, nihAra vagere prakAro che. vipralaMbhanA paNa abhilASA, IrSyA, viraha, pravAsa, viyoga vagere che. te darekanA vibhAva, anubhAva ane vyabhicAri bhAvane laIne paDatA bhedo che. tenA paNa deza, kALa, Azraya, avasthA vagerenI daSTie paNa bhedo paDe che. A rIte svagata bhedone kAraNe te ekanuM (zRMgAranuM) aparimeyatna Ave. pachI tenA aMgonA bhedopabheda-kalpanAnI to vAta ja zI karavI ? te aMgabhedo dareka aMgInA prabheda sAthe joDavAthI Anantya ja utpanna thAya. Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 .... canyAlA dinamAtraM tUcyate yena vyutpannAnAM sacetasAm / buddhirAsAditAlokA sarvatraiva bhaviSyati // 13 // diGmAtrakathanena hi vyutpannAnAM sahRdayAnAmekatrApi rasabhede sahAlaGkArairaGgAGgibhAvaparijJAnAdAsAditAlokA' buddhiH sarvatraiva bhaviSyati // 13 // tatra zRGgArasyAGgino yatnAdekarUpAnubandhavAn / sarveSveva prabhedeSu nAnuprAsaH prakAzakaH // 14 // aGgino hi zRGgArasya ye uktAH prabhedAsteSu sarveSvekaprakArAnubandhitayA pravRtto'nuprAso na vyaJjakaH / aGgina ityanenAGgabhUtasya zRGgArasyaikarUpAnubandhyanuprAsanibandhane kAmacAramAha // 14 // dhvanyAtmabhUte zRGgAre yamakAdinibandhanam / zaktAvapi pramAditvaM vipralambhe vizeSataH // 15 // dhvanerAtmabhUtaH zRGgArastAtparyeNa vAcyavAcakAbhyAM prakAzyamAnastasmin yamakAdInAM yamakaprakArANAM nibandhanaM duSkarazabdabhaGgazleSAdInAM zaktAvapi pramAditvam / pramAditvamityanena etaddIte kAkatAlIyena kadAcit kasyacidekasya yamakAderniSpattAvapi bhUmnAlaGkArAntaravadrasAGgatvena nibandho na kartavya iti / vipralambhe vizeSata ityanena vipralambhe saukumAryAtizayaH khyApyate / tasmin dyotye yamakAderaGgasya nibandho niyamAnna kartavya iti // 15 // atra yuktirabhidhIyaterasAkSiptatayA yasya bandhaH zakyakriyo bhavet / aMpRthagyatnanirvartyaH so'laGkAro dhvanau mataH // 16 // niSpattAvAzcaryabhUto'pi yasyAlaGkArasya rasAkSiptatayaiva bandhaH zakyakriyo bhavet so'smin alakSyakramavyaGgaye dhvanAvalaGkAro mataH / tasyaiva rasAGgatvaM mukhyamityarthaH / 1. 'sahAlaGkAraiH' / sthAne 'kartavye'laGkAre' 45 ., L. bhAMche. 2. 'anubandhanAt' ni0, dI0 / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya udyotaH 13, 14, 15, 16) 111 kArikA 13 ane vRttiH "(ahIM tenuM) mAtra digdarzana ja karAvIe chIe. jethI vyutpanna sadAyonI buddhi sarvatra prakAza prApta karI zake. dilmAtra kathanathI alaMkAra vagerenI sAthe rasanA eka ja bhedanA aMgAgibhAvanA jJAnathI vyutpanna-buddhimAna-sadayonI buddhine bIjA badhA sthAno para (badhA rasonI bAbatamAM) ja prakAza maLI jaze. kArikA-14 ane vRtti temAM, "aMgI zRMgAranA badhA prabhedomAM prayatnapUrvaka eka prakAranA anubaMdhavALo anuprAsa prakAzaka nathI hoto." aMgI zRMgAranA je prabheda kahevAmAM AvyA che te badhAmAM eka prakAranA (akSaranA) baMdhavALA prabaMdhathI je anuprAsa Ave che te vyaMjaka nathI. marinaH A padathI aMgabhUta (guNIbhUta) zRMgAramAM eka ja jAtanA (akSaranA) baMdhavALI racanAmAM svecchApUrvaka vartAya ema kahyuM che. kArikA-15 ane vRttika "zakti hovA chatAM, dhvaninA AtmabhUta zRMgAramAM ane vizeSarUpathI vipralaMbha zRMgAramAM yamaka vagerenI yojanA karavI te (kavinA) pramAdIpaNAnuM sUcaka che." dhvanino AtmabhUta zRMgAra tAtparyarUpathI vAcya ane vAcaka (artha-zabda) dvArA prakAzita thAya che, temAM yamaka vagere eTale ke yamakanA prakAronuM nibaMdhana duSkara, zabdabhaMga zleSa vagere yojavAnI zakti hovA chatAM paNa pramAditvanuM sUcaka che. 'pramAditvathI e sUcita karyuM che ke kAtAlIya nyAyathI koI eka yamaka vagerenI kayAreka racanA thaI hoya to ya bIjA alaMkAronI jema rasanA aMgarUpathI teno jhAjho vaparAza na karavo. 'khAsa karIne vipralaMbhamAM, ema kahI, vipralaMbha (zRMgAra)mAM saukumArya che ema batAve che. te (vipralaMbha zRMgAra)nI vyaMjanAmAM yamaka Adi (alaMkAro)no prayoga, niyamapUrvaka, nahIM karavo joIe ema (kahe che). kArikA 16 ane vRttiH A viSayamAM yukti ( = vyApaka niyama) kahe che. "rasanI dvArA AkSita hovAthI ja je alaMkArano baMdha (racanA) karavAnuM zakya hoya ane tene mATe pRthapha yatna karavo na paDe, dhvanimAM te ja alaMkAra mAnya gaNavAmAM Ave che. (mAnavAmAM Ave che.)" jenI racanA (niSpatti) thaI gayA pachI Azcaryajanaka lAge to ye je alaMkAranI racanA rasa dvArA Apti hovAthI judA prayatna vagara) zakya banI hoya te ja A asaMlaphTama e dhvani - alaMkAra manAya che. te ja mukhyarUpatha rasanuM Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 vanyAloka yathA kapole patrAlI karatalanirodhena mRditA .....- nipIto niHzvAsairayamamRtahadyo'dhararasaH / muhuH kaNThe lagnastaralayati vASpaH stanataTIM priyo manyurjAtastava niranurodhe na tu vayam // rasAGgatve ca tasya lakSaNamapRthagyatmanirvaya'tvamiti' / yo rasaM bandhumadhyavasitasya kaveralaGkArastAM vAsanAmatyUhya yatnAntaramAsthitasya niSpadyate sa na rasAGgamiti / yamake ca prabandhena buddhipUrvakaM kriyamANe niyamenaiva yatnAntaraparigraha Apatati zabdavizeSAnveSaNarUpaH / .. alaGkArAntareSvapi tattulyamiti cet naivam / alaGkArAntarANi hi nirUpyamANadurghaTanAnyapi rasasamAhitacetasaH pratibhAvataH kaverahampUrvikayA parApatanti / yathA kAdambayA~ kAdambarIdarzanAvasare / yathA ca mAyArAmazirodarzanena vihvalAyAM sItAdevyA setau / yuktaJcaitat / yato rasA vaacyvishessairevaaksseptvyaaH| tatpratipAdakaizca zabdaistatprakAzino .. vAcyavizeSA eva rUpakAdayo'laGkArAH tasmAnna teSAM bahiraGgatvaM rasAbhivyaktau / yamakaduSkaramArgeSu tu tat sthitameva / ___ yattu rasavanti kAnicidyamakAdIni dRzyante tatra rasAdInAmaGgatA, yamakAdInAntvaGgitaiva / rasAbhAse cAGgatvamapyaviruddham / aGgitayA tu vyaGgye rase nAGgatvaM pRthakprayatnanirvaya'tvAd ymkaadeH| asyaivArthasya saMgrahazlokAH 'rasavanti hi vastUni sAlaGkArANi kAnicit / ekenaiva prayatnena nirvaya'nte mahAkaveH // 1. taTam ni| 2. 'lakSaNamakSuNNamapRthagyatnaM nirvartyata iti' ni0, dI0 / 3. 'yo' 2 // 56 'kave' nI pachIche... bha'yo' nathI. 4. 'sa' nayI. A. 5. 'pitA' ni0, dii| 6. 'pRthagyala' dii| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya udyota : 16 aMga hoya che, ema artha che. jema ke 113 ''(tArA) gAla upara cItarelI patrAvalI hatheLInA dabANathI bhUMsAI gaI che. niHzvAsoe amRta samAna madhura (tArA) adhararasanuM pAna karI lIdhuM che. A azrubiMdu vAre vAre tArA kaMThanuM AliMgana karI stanone halAvI rahela che. he nirdaya (hRdayanI), A krodha tane (ATalo) priya thaI gayo ane ame nahIM !' alaMkAranuM, rasanuM aMga hovAnuM, lakSaNa e che ke kavine alaMkArane mATe koI judo prayatna na karavo paDe. rasabaMdhananA adhyavasAyamAM (nizcayamAM) pravRtta kavinI rasabhAvanAnuM ullaMghana karI bIjA prayatnano sahAro letAM je alaMkAra niSpanna thAya che, te alaMkAra rasanuM aMga nathI hoto. buddhipUrvaka karavAmAM AvatA yamamAM vizeSa zabdonI zodharUpI khAsa prayatna cokkasa karavo ja paDe che. ja (pUrvapakSI jo ema kahe ke A vAta tame yama ne mATe ja kema kaho cho, yogya zabdo zodhavAno prayatna to anya alaMkAromAM paNa karavo paDe che.) A (bAbata) to anya alaMkAromAM paNa samAna che, ema kahevAmAM Ave to te amane mAnya nathI. (kAraNa ke) bIjA alaMkAro, goThavavAmAM durghaTa che to paNa, rasamAM ekAgracittavALA pratibhAzALI kavinI sAme, 'huM pahelo, huM pahelo' ema harIphAI karatA jAte doDacA Ave che. jemake 'kAdaMbarI' (graMthamAM) kAdaMbarI (nAyikA)nA darzana prasaMge athavA jemake setubaMdha (kAvya)mAM rAmanA mAyAvI mastakanA darzanathI vihvaLa sItAnA prasaMge. ane A yogya che. kema ke raso vAcyavizeSa dvArA ja vyaMjita (AkSisa) thAya che. te (vAcya vizeSa)nA pratipAThaka zabdothI tene prakAzita karanAra 'rUpaka' vagere alaMkAra vAcya vizeSa ja che. ethI rasanI abhivyaktimAM teo bahiraMga nathI. (bahAranA nathI). yamaka vagerenA duSkara mArgamAM (buddhipUrvaka bahuprayatna sAdhya mArgamAM) to bahiraMgapaNuM ( bhinna prayatna niSpAdyatva) cokkasa ja che. je keTalAka yamakAdi alaMkAro rasavALA jovAmAM Ave che tyAM rasAdi gauNa hoya che, yamakADhi pradhAna hoya che. rasAbhAsa (nI sthiti)mAM (tenuM) aMgatva paNa viruddha nathI. vyaMgya rasa hoya tyAM yamakAdinI aMgitA (hoya), aMgatva na hoya, te khAsa yatnathI nipajAvavA paDe che mATe. (arthAt jyAM rasa aMgI hoya, pradhAna rUpathI vyaMgya hoya, tyAM yamaka ityAdi aMga nathI hoI zakatA kemake temane mATe judo prayatna karavo paDe che.) A arthanA saMgraha zloko 'keTalIka alaMkArayukta rasavAna vastuo, mahAkavinA eka ja prayatnathI racAI jAya che.'' Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 davanyAloka yamakAdinibandhe tu pRthagyatno'sya jAyate / zaktasyApi rase'GgatvaM tasmAdeSAM na vidyate // rasAbhAsAGgabhAvastu yamakArna vAryate / . dhvanyAtmabhUte zRGgAre tvaGgatA nopapadyate // 16 // idAnIM dhvanyAtmabhUtasya zRGgArasya vyaJjako'laGkAravarga AkhyAyate dhvanyAtmabhUte zRGgAre samIkSya viniveshitH| rUpakAdiralaGkAravarga eti yathArthatAm // 17 / / alaGkAro hi bAhyAlaGkArasAmyAdaGginazcArutvaheturucyate / vAcyAlaGkAravargazca rUpakAdiryAvAnukto, vakSyate ca kaizcid, alaGkArANAmanantatvAt, sa' sarvo'pi yadi samIkSya vinivezyate tadalakSyakramavyaGgyasya dhvaneraGginaH sarvasyaiva' cArutvahetuniSpadyate // 17 // eSA cAsya vinivezane samIkSA vivakSA tatparatvena nAGgitvena kadAcana / kAle ca grahaNatyAgau nAtinirbarhaNaiSitA // 18 // niyU~DhAvapi cAGgatve yatnena pratyavekSaNam / rUpakAdiralaGkAravargasyAGgatvasAdhanam // 19 // 18-19.1 rasabandheSvAdRtamanAH kaviryamalaGkAraM tadaGgatayA vivakSati / yathA calApAGgAM dRSTiM spRzasi bahuzo vepathumatI rahasyAkhyAyIva svanasi mRdu karNAntikacaraH / karau vyAdhunvatyAH pibasi ratisarvasvamadharaM vayaM tattvAnveSAnmadhukara hatAstvaM khalu kRtI / / atra hi bhramarasvAbhAvoktiralaGkAro rasAnuguNaH / 1. 'sa' ni0, dI0 mA nathI. 2. 'sarva evaM' ni0, dii| 3. 'rUpakAdeH' ni0, dI0 / 4. 'gataH' ni0| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya udyota: 16, 17, 18, 19 115 'paraMtu yamaka AdinI racanAmAM to pratibhAvAna (rAsya api) kavine paNa pRthak prayatna karavo paDe che ethI te (yamaka vagere) rasanAM aMga nathI hotAM.'' '"yamaka AdinuM rasAbhAsamAM aMgatvanuM vAraNa nathI. (eTale ke yamaka vagere alaMkArone, rasAbhAsamAM, aMga mAnavAmAM vAMdho nathI.) paraMtu dhvaninA AtmabhUta zRMgAramAM (yamaka vagere alaMkAronuM) temanuM aMgatva upapanna nathI. (arthAt aMga banI zakatA nathI.)''have dhvaninA AtmabhUta zRMgAranA abhivyaMjaka alaMkAronuM nirUpaNa kare che. kArikA-17 ane vRtti dhvaninA AtmabhUta zRMgAramAM, samIkSA karIne yojavAmAM AvyA hoya to rUpakAThi alaMkAro yathArthatA prApta kare che. (arthAt alaMkAryanA cArutvahetu hovAthI 'alaMkAra' nAmane caritArtha kare che.)'' bAhya alaMkAro sAthenA sAmyane kAraNe aMgI- pradhAnabhUta-rasanA cArutva hetune alaMkAra kahe che. vAcyAlaMkAro (arthAlaMkAro) rUpaka vagere jeTalA (prAcIna AlaMkArikoe) kahyA che ane alaMkAronI (cArutva hetuonI) anaMtatAne kAraNe, anya keTalAka (AlaMkAriko) vaDe (bhaviSyamAM) gaNAvavAmAM Avaze, te badhAne jo vicArapUrvaka (kAvyamAM) yojavAmAM Ave (have pachInI kArikAomAM pradarzita niyamo pramANe prayojavAmAM Ave) to badhA aMgI (pradhAnabhUta) asaMlakSyakrama vyaMgyanA cArutvahetu (zobhA ApanAra) thaze. kArikA-18-19 ane vRtti : tenA (rUpakAdi alaMkAronA) (kAvyamAM) vinivezamAM (prayogamAM) A samIkSA che. (arthAt ATalI bAbatono vicAra karavo Avazyaka che. ) ( alaMkAra yojanAnA cha niyamo kArikA 18, 19mAM ApyA che ane vRttimAM udAharaNa sAthe samajAvyA che.) ''je rUpaka ityAdinI vivakSA rasaparaka hoya, cAreya aMgInA rUpamAM na hoya, samaya para grahaNa ane tyAga karI devAmAM Ave, nirvahaNanI atyaMta icchA na hoya. (18) ''nirvahaNa hoya tyAre paNa prayatnapUrvaka aMganA rUpamAM pratiSThita karI devAmAM Ave. A prakAre rUpaka vagere alaMkAra samUhanA aMgatvanuM sAdhaka mAnavAmAM Ave che. (19) 18-19 - 1 - rasanirUpaNamAM AdaravALA kavi alaMkArane tenA (rasanA) aMgarUpamAM kahevA icche che. (tenuM udAharaNa) jema ke "tenI tharatharatA khUNAvALI gabharAyelI AMkhane (tuM) vAraMvAra aDe che. tenA kAna pAse pharato tuM gusa vAta kaheto hoya tema dhImo gaNagaNe che. hAtha halAvatI eno, premanuM sarvasva evo adhara tuM cUse che. tattva zodhanArA ame, o madhukara, marI gayA (rahI gayA) tuM kharekhara bhAgyazALI che.'' ahIM bhramaranA svabhAvanuM varNana karavA vaparAyelo svabhAvokti' alaMkAra rasane anurUpa ja che. Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 davanyAloka 18-19.2 nAGgitveneti na prAdhAnyena / kadAcidrasAditAtparyeNa vivakSito'pi hyalaGkAraH kazcidaGgitvena vivakSito dRzyate / ----- yathA cakrAbhighAtaprasabhAjJayaiva cakAra yo rAhuvadhUjanasya / AliGganoddAmavilAsavandhyaM ratotsavaM cumbanamAtrazeSam / / atra hi paryAyoktasyAGgitvena vivakSA rasAditAtparye satyapIti / aGgatvena' vivakSitamapi yamavasare gRhNAti nAnavasare / avasare gRhItiryathA uddAmotkalikAM vipANDurarucaM prArabdhajRmbhA kSaNAdAyAsaM zvasanogamairaviralairAtanvatImAtmanaH / adyodyAnalatAmimAM samadanAM nArImivAnyAM dhruvaM pazyan kopavipATaladyutimukhaM devyAH kariSyAmyaham / / ityatra upamAzleSasya / 18-19.4 gRhItamapi yamavasare tyajati tadrasAnuguNatayAlaGkArAntarApekSayA / yathA raktastvaM navapallavairahamapi zlAghyaiH priyAyA guNaistvAmAyAnti zilImukhAH smaradhanurmuktAH sakhe maampi| kAntApAdatalAhatistava mude tadvanmamApyAvayoH sarvaM tulyamazoka ! kevalamahaM dhAtrA sazokaH kRtaH // atra hi prabandhapravRtto'pi zleSo vyatirekavivakSayA tyajyamAno rasavizeSaM puSNAti / nAtrAlaGkAradvayasannipAtaH, kintarhi, 1. ni0, dI0 mA 'na' 108 nayI.. 2. dI0 mA api' nayI. 3. aGgitvena vivakSitamapi, ni0, dI0 / 4. ni0 dI0 bha. 'upamA' 5. nathI. Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya udyotaH 19 117 18-19-ra-nAratvena" no artha "pradhAnyana' arthAt pradhAna rUpathI nahIM (evo) che. kyAreka rasAditAtparyathI (rasAdine pradhAna mAnIne) vivakSita hovA chatAM paNa koI alaMkAra, pradhAnarUpathI vivakSita dekhAto hoya che. jemake(viSNue) cakranA prahArarUpI amogha AjJA dvArA rAhunI patnIonA suratotsavane AliMgananA uddAma vilAsa vagarano ane jemAM cuMbana ja mAtra zeSa rahyuM che evo banAvI dIdho." ahIM rasa ityAdinuM tAtparya hovA chatAM 'paryAyokta'nI vivakSA aMgInA rUpamAM karavAmAM AvI che. 18-19-3-aMgarUpathI vivakSita hoya tyAre paNa jene avasara para grahaNa kare che avasare nahIM. avasara para (samaya para) svIkAranuM-grahaNanuM (udAharaNa) jema ke- "jema utkaMThAvALI, pAMDu varNanI, bagAsAM pragaTa karatI, satata nisAsAne lIdhe pote takalIpha darzAvatI premapUrNa gorIne joto houM tema kaLIo UgavAthI lacI paDelI, sapheda kAntivALI, (kaLIo) khIlavAnI taiyArIvALI, satata pavana AvavAthI potAno zrama pragaTa karatI, tathA madanavRkSa upara vIMTaLAyelI A ughAnavatAne nihALato huM rANInA mukhane gussAthI lAla banAvIza." ahIM upamA zleSanuM. (avasaramAM grahaNa che. tenI dvArA rasano paripoSa thAya che. ethI yogya prasaMge yojanA thaI che.) 18-19-4-eka alaMkArane grahaNa karyA pachI yogya samaye te rasane anukULa bIjA alaMkArane sthAna ApavA mATe (kavi) jene avasara para choDI detA hoya tenuM. (te, avasara para tyAgarUpI cothA samIkSA prakAranuM udAharaNa). jemake- "he azoka, tuM navA pallavothI rakata (lAla) chuM ane huM paNa priyAnA lAdhya guNone kAraNe rakta (anurAgavALo) chuM. tArA para zilimukha (bhamarA) Ave che ane mArA para paNa kAmadevanA dhanuSyathI chUTalAM bANa (zilimukha) Ave che. priyAnA caraNano prahAra (pAdatADana) tane prasanna kare che. ane e rIte (kAntApAThatalAhati = vizeSa prakArano tabaMdha) mane paNa. ApaNA bannenuM badhuM sarakhuM che, kevaLa vidhAtAe mane sazoka' karI dIdho che. ahIM zlokanI zarUAtamAM (traNa paMkti sudhI) prayojela zleSa alaMkArano, (aMtamAM) vyatireka alaMkAranI vivekSAthI tyAga karavAmAM AvatAM rasavizeSane puSTa kare che. (pUrva pakSI) ahIM be alaMkArono saMgama nathI (tethI e kahevuM ThIka nathI ke vyatirekanI apekSAe aMtima caraNamAM leSane choDI dIdho che.) (utarapakSI) to zuM che? Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanyAloka alaGkArAntarameva zleSavyatirekalakSaNaM narasiMhavaditi cet ?---- na / tasya prakArAntareNa vyavasthApanAt / yatra hi zleSaviSaya eva zabde prakArAntareNa vyatirekapratItirjAyate, sa tasya viSayaH / yathA ___"sa harirnAmnA devaH saharirvaraturaganivahena" ityAdau / atra hyanya eva zabdaH zleSasya viSayo'nyazca vyatirekasya / yadi caivaMvidhe viSaye'laGkArAntaratvakalpanA kriyate tatsaMsRSTeviSayApahAra eva syAt / zleSamukhenaivAtra vyatirekasyAtmalAbha iti nAyaM saMsRSTeviSaya iti cet ? na / vyatirekasya prakArAntareNApi darzanAt / yathA - no kalpApAyavAyoradayarayadalatkSmAdharasyApi zamyA ___ gADhogIrNojjvalazrIrahani na rahitA no tamaHkajjalena / prAptotpattiH pataGgAnna punarupagatA moSamuSNatviSo vo vartiH saivAnyarUpA sukhayatu nikhiladvIpadIpasya dIptiH / / 1. 'zabdazlepasya' ni0| 2. 'tataH saMsRSTe' dii| 3. dI0 mA yathA' 54 nathI.. Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya udyotaH 19 119 (pUrvapakSI) narasiMha (nAmilita svarUpa)nI jema AzleSa ane vyatirekanA meLathI (saMgamathI) banelo bIjo ja alaMkAra che. (leSa vyatirekarUpa saMkara alaMkAra che.) (uttara pakSI) Ama kahevuM ThIka nathI. kemake tenI (ekADhayAnupravezarUpa saMkaranI) sthiti prakArAntarathI- anya prakArathI-thAya che. jyAM zleSa alaMkAranA viSayabhUta (zliSTa) zabdamAM ja prakArAntarathI vyatireka (alaMkAra)nI pratIti thAya che te (zleSa ane vyatirekanA ekAzrayAnupraveza saMkara)no viSaya thAya che. jemake te deva to nAma mAtrathI (sa-ra) che ane A (rAjA) zreSTha azvasamUhane kAraNe 'sara' che.' vagere udAharaNamAM. (zleSa ane vyatireka baMne sattara A eka ja padamAM rahelA che tethI ahIM to zleSa ane vyatirekano 'ekAzrayAnupravezasaMkara alaMkAra thaI jAya che.) (enAthI pratikULa) ahIM (rajItvam che. zlokamAM) to bhaleSano viSaya anya zabda (- vagere) che ane vyatirekano viSaya anya zabda (gozo) che. (ethI ahIM ekAzraya-anupraveza-saMkara alaMkAra thaI zake nahIM.). (pUrvapakSI saMkaravAdIovatIthI uttarapakSI zaMkA uThAve che.) jo A prakAranA viSayamAM alaMkArAntaranI kalpanA karI zakAze. (yadyapi "zleSa' ane 'vyatireka nA viSaya bhinna che te eka vAkyamAM rahela hovAthI "zleSa ane vyatireka'no viSaya zabdane na mAnatAM, te vAkyane mAnavAmAM Ave tyAre to te baMneno eka vAkya rUpa eka AzrayamAM anupraveza rUpI saMkara banI jAya che.) (e zaMkAnuM uttarapakSI samAdhAna kare che) to saMsRSTi alaMkArano viSayApahAra ja thaI jaze. (arthAt saMsRSTi mATe avakAza ja nahIM rahe.) (kemake ekavAkyAzrayanI sImA to bahu vistRta che. "saMsRSTinAM badhAM udAharaNa A prakAranAM saMkara nI sImAmAM AvI jaze. ethI sarva I. zlokamAM saMkara alaMkAra mAnavo yogya nathI, "saMsRSTi' alaMkAra ja mAnavo joIe.) (pUrva pakSI) "leSa' dvArA ja ahIM 'vyatireka'nI siddhi thAya che, ethI A saMsRSTi' alaMkArano viSaya nathI. (uttara pakSI) ema jo tame kahetA ho, e paNa ThIka nathI. kemake "vyatireka' prakArAntarathI paNa jovA maLe che. (upamA garbha na hoya, 'upamA'nA kathana vinA maLato hoya tevo 'vyatireka alaMkAra jovA maLe che.) jemake akhila vizvanA prakAzaka sUryadevanI dItirUpa lokottara battI, je kalpAMta samayanA parvatone paNa toDI phoDI nAkhanAra nira vegathI vahetA pavanathI paNa bujhAI nathI jatI, je divase paNa atyaMta ujajavaLa prakAza Ape che, je aMdhakArarUpa kAjaLathI sarvathA rahita che, je pataMga (pataMgI4)thI bujhAtI nathI balake pataMga (sUrya)thI utpanna thAya che. te ananya battI ApaNane saune sukhI karo. Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhvanyAloka ___ atra hi sAmyaprapaJcapratipAdanaM vinaiva vyatireko darzitaH / nAtra zleSamAtrAccArutvaniSpattirastIti zleSasya vyatirekAGgatvenaiva vivakSitatvAt na svato'laGkAratetyapi na vAcyam / yata evaMvidhe viSaye sAmyamAtrAdapi supratipAditAccArutvaM dRzyata eva / yathA AkrandAH stanitairvilocanajalAnyazrAntadhArAmbubhi___stadvicchedabhuvazca zokazikhinastulyAstaDidvibhramaiH / antarme dayitAmukhaM tava zazI vRttiH samaivAvayo stat kiM mAmanizaM sakhe jaladhara tvaM dagdhumevodyataH / / ityAdau / 18-19.5 rasanirvahaNaikatAnahRdayo yaJca nAtyantaM nirvoDhumicchati / yathA kopAt komalalolabAhulatikApAzena baddhvA dRDhaM nItvA vAsaniketanaM dayitayA sAyaM sakhInAM puraH / bhUyo naivamiti skhalatkalagirA saMsUcya duzceSTitaM . ___ dhanyo hanyata eva nihutiparaH preyAn rudatyA hasan / / atra hi rUpakamAkSiptamaniDhU~DhaM paraM rasapuSTaye / / 18-19.6 nirvoDhamiSTamapi yaM yatnAdaGgatvena pratyavekSate / yathA zyAmAsvaGgaM cakitahariNIprekSaNe dRSTipAtaM, gaNDacchAyAM zazini zikhinAM barhabhAreSu kezAn / utpazyAmi pratanuSu nadIvIciSu bhrUvilAsAn hantaikasthaM kvacidapi na te bhIru sAdRzyamasti // . ityAdau / 1. 'vivakSitatvam' ni0, dii| * 2. alaGkAratvena' ni0, dii| 3. mAno rasanirvahaNaikatAnahRdayazca' 25 // 5 // 5 ni0 mA ityAdau nI sAye 2|yo che. 4. 'ityAdau rsnirvhnnektaanhRdyshc| yo'yaM ca nAtyantaM nirvoDhumicchati yathA' 41 45 mi. che. 5. ni0, dI. bha. paraM rasapuSTaye' ne navayama che. Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya udyotaH 19 121 ahIM sAmyakathana vinA ja "vyatireka' darzAvavAmAM Avyo che. (ethI 'vyatirekane mATe zAbda "upamA nI apekSA na hovAthI " sva" mAM leSApamA'ne 'vyatireka'nI anugrAhaka mAnavAnI paNa AvatA nathI. paNa 'leSa" ane 'vyatirekabannenI alaga alaga alaMkAronI saMsRSTi' ja mAnavI joIe. (nAtra che... I. thI zarU thato gadyakhaMDa, uttarapakSIno javAba che. pUrvapakSInI dalIla ApyA vagara manamAM kalpIne, javAba Apyo che. evo pUrvapakSI vicAra A pramANe che. to nyAyivAyo. I. zlokamAM 'vyatirekanuM anugrahaNa karanArI 'upamA' dekhAtI nathI. upamA' vinAno e vyatireka che. paNa ratvam... I. udAharaNamAM to vyatirekane mATe 'zleSopamA' grahaNa karavAmAM AvelI che. kemake tenA vinA kevaLa "zleSopamAthI cArvapratIti thatI nathI. ethI zleSopamAnagRhIta 'vyatireka thI cArutva hetu saMbhavita hovAthI ahIM aMgAgibhAvasaMkara ja che, saMsRSTi nathI. A pUrvapakSano javAba pachI Ape che.) ahIM mAtra 'zleSa'ne laIne ja cArutvanI pratIti che. ema gaNI, "zleSane 'vyatireka nA aMga tarIke kahyo che ema paNa nathI. temaja potAnI meLe ja alaMkAratA che ema paNa nathI. kAraNa ke AvA viSayamAM sArI rIte pratipAdita karelAM sAmya mAtrathI paNa cArutva hoya che. jemake- "he jaladhara ! mAruM karuNa kundana tArA garjana samAna che. mAruM netrajaLa- amu-tArA vizrAma rahita pravAhita thanArI jaladhArA samAna che ane priyatamAnA viyogathI utpanna thayela zokAgni vIjaLInA vilAsa jevo che. mArA aMtaramAM priyAnuM mukha raheluM che ane tArI aMdara caMdramA che. A rIte badhI vAte mArI ane tArI vRtti (sthiti) eka sarakhI che. to tuM mane rAtadina bALavA kema taiyAra thayo che?' ityAdimAM. 18-19-5-rasa nirvAhamAM ekAgra- hRdaya (kavi) je (alaMkAra)no atyaMta nirvAha karavA nathI cAhato. (tenuM udAharaNa) jemake krodhe bharAIne potAnI komaLa bAhulatAnA pAzamAM daDha rIte bAMdhIne, sAyaMkALe sakhIo samakSa zayanagRhamAM laI jaIne, (te nAyakanA parastrIgamana vagere) duzcaritonuM spaSTa sUcana karIne lathaDatI-mIThI vANIthI "pharI evuM kahezo nahi ema kahI rotI nAyikA dvArA, hasato, potAnA aparAdhone chUpAvavAnI ceSTAvALo je priyatama pITAya che te dhanya che." 18.19 -6 ahIM (bAhulatikApAzathI) "rUpaka' (AkSipta) zarU thayuM hatuM paNa kevaLa (jU athavA atyanta) rasapuSTine mATe teno nirvAha karavAmAM Avyo nathI, arthAt ene TheTha sudhI nibhAvyo nathI. rasanI puSTi mATe prayojavAnuM ISTa hoya to paNa jene khAsa karIne aMgarUpe jagauNa rIte ja prayoje che, jemake "priyaMgulatAmAM tAruM zarIra, saMbhrAnta hariNIonI daSTimAM tAro daSTipAta, Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 dhvanyAloka sa evamupanibadhyamAno'laGkAro rasAbhivyaktihetuH kaverbhavati / uktaprakArAtikrame tu niyamenaiva rasabhaGgahetuH sampadyate / lakSyaM ca tathAvidhaM mahAkaviprabandheSvapi dRzyate bahuzaH / tattu sUktisahasradyotitAtmanAM mahAtmanAM doSodghoSaNamAtmana eva dUSaNaM bhavatIti na vibhajya darzitam / kintu rUpakAderalaGkAravargasya yeyaM vyaJjakatve rasAdiviSaye 'lakSaNadigdarzitA, tAmanusaran svayaM cAnyalakSaNamutprekSamANo yadyalakSyakramapratimamanantaroktamenaM dhvanerAtmAnamupanibadhnAti sukaviH samAhitacetAstadA tasyAtmalAbho bhavati mahIyAniti // 19 // krameNa pratibhAtyAtmA yo'nusvAnasannibhaH / zabdArthazaktimUlatvAt so'pi dvedhA vyavasthitaH ||20|| asya vivakSitAnyaparavAcyasya dhvaneH saMlakSya kramavyaGgyatvAdanuraNanaprakhyo ya AtmA so'pi zabdazaktimUlo'rthazaktimUlazceti dviprakAraH ||20|| nanu zabdazaktyA yatrArthAntaraM prakAzate sa yadi dhvaneH prakAra ucyate tadidAnIM zleSasya viSaya evApahRtaH syAt / nApahRta ityAha AkSipta evAlaGkAraH zabdazaktyA prakAzate / yasminnanuktaH zabdena zabdazaktyudbhavo hi saH // 21 // 21.1 yasmAdalaGkAro na vastumAtraM yasmin kAvye zabdazaktyA prakAzate sa zabdazaktyudbhavo dhvanirityasmAkaM vivakSitam / vastudvaye ca zabdazaktyA prakAzamAne zleSaH / yathA 1. ni0, dI0 mA 'api zabne 'tathAvidhamapi' sahIM bheDyo che. 2. 'lakSaNA' ni0, dI0 / 3. 'yadyalakSyakamapatitamanantaroktameva' ni0, dI0 / 4. 'tadasyAtmalAbho' ni0 / 5. 'vivakSitaH' ni0 dI0 / 6. 'prakAzyamAne ' ni0 / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya udyotaH 20, 21 123 caMdramAmAM (tArA) mukhanI kAnti, moranAM pIMchAMmAM keza, nAnA nAnA nadInA taraMgomAM bhramara vilAsa jouM chuM paNa are re ! caMDI ! eka sthAnamAM tAruM sAmya sAMpaDatuM nathI.' ityAdimAM. (ahIM ubhelAne anuprANita karanArA sAdazyano prAraMbhathI aMta sudhI nirvAha karyo che paNa te aMgarUpe ja rahe e vAtanuM pUruM dhyAna rakhAyuM che. ethI te vipralaMbha zRMgAra rasano poSaka ja che.) Ama prayojAtA (cha niyamo jALavIne prayojAtA) alaMkAro kavinA rasane vyakta karavAmAM kAraNarUpa bane che. ukta prakAranuM ullaMghana thAya tyAre te cokkasa rasabhaMganA kAraNarUpa bane che. mahAkavionI racanAomAM paNa AnAM puSkaLa udAharaNo jovA maLe che. paNa hajAro subhASitothI-sUktiothI-svayaM prakAzanArA mahAtmAonI bhUlo batAvavI te potAnuM ja dUSaNa gaNAya. tethI tene (mahAkavionA doSarUpa udAharaNa-bhAgane) alaga nathI batAvyo. paNa rUpakAdi alaMkAra vargano rasAdinI vyaMjanAmATe upayoga karavAnA je mArganuM ahIM dizAsUcana karavAmAM AvyuM che, tenuM anusaraNa karatAM, pote paNa bIjAM lakSaNonI kalpanA karI laI, sAvadhAna thaIne, jo koI sukavi pUrvakathita 'asaMlakSyakramavyaMgya' nAmanA dhvaninA AtmabhUta (rasAdi)nuM nirUpaNa kare to tene moTo AtmalAbha thAya che. (arthAt mahAkavi padanI prApti thAya che.) kArikA-20 ane vRttiH "teno je AtmA (=svarUpa) anusvAna (= ghaTanA anuraNana) jevo kramathI pratIta thAya che te zabdazaktimUla' ane 'arthazaktimUla" hovAne kAraNe be prakArano vyavasthita che (rahelo che)." A vivakSitAjaparavAcyadhvani', 'saMlakSyamavyaMgya' hovAthI (arthAt vAcyArtha ane vyaMgyArthanA bodha vacceno krama dhyAnamAM Avato hovAthI) anusvAgatulyaanuraNana jevuM-je (bIjuM) svarUpa che, te paNa 'zabdazaktimUla ane ardhazaktimUla" be prakAranuM che. kArikA-21 ane vRtti (pUrvapakSa) zabdazaktithI jyAM bIjo artha prakAzita thAya che e ja dhvanino bheda (mAnavAmAM Ave, to pachI zleSano viSaya ja lupta thaI jaze, apahRta thaI jaze. (uttara pakSa)nahIM lupta thAya, A (vAta) kahe che-"jyAM zabdathI anukta (sAkSAt asaMketita hovA chatAM) AkSepa sAmarthyathI ja zabda zakti dvArA alaMkAranI pratIti thAya che te "zabdazatyubhava dhvani' kahevAya che." 21.1 kAraNake, kevaLa vastu ja nahIM, alaMkAra paNa je kAvyamAM zabdazaktithI (AkSita thaIne) prakAze che teja zabdazaktithI udbhavato dhvani che. zabdazaktithI pragaTa thatI be vastu hoya tyAM 'leSa" (hoya che.) jemake Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 yena dhvastamanobhavena balijitkAyaH purAstrIkRto yazvovRttabhujaGgahAravalayo gAM ca yo'dhArayat / yasyAhuH zazimacchiro hara iti stutyaM ca nAmAmarAH pAyAt sa svayamandhakakSayakarastvAM sarvadomAdhavaH / / nanvalaGkArAntarapratibhAyAmapi zleSavyapadezo bhavatIti darzitaM bhaTTodbhaTena / tat punarapi zabdazaktimUlo dhvanirniravakAzaH / ityAzaGkayedamuktam "AkSiptaH" iti / tadayamarthaH, yatra' zabdazaktyA sAkSAdalaGkArAntaraM'. vAcyaM sat pratibhAsate sa sarvaH zleSaviSayaH / yatra tu zabdazaktyA sAmarthyAkSiptaM vAcyavyatiriktaM vyaGgyamevAlaGkArAntaraM prakAzate sa dhvanerviSayaH / zabdazaktyA sAkSAdalaGkArAntarapratibhA yathA tasyA vinApi hAreNa nisargAdeva hAriNau / janayAmAsatuH kasya vismayaM na payodharau // dhvanyAloka atra zRGgAravyabhicArI vismayAkhyo bhAvaH sAkSAd virodhAlaGkArazca pratibhAsate, iti virodhacchAyAnugrAhiNaH zleSasyAyaM viSayaH / na tvanusvAnopamavyaGgyasya dhvaneH / alakSyakramavyaGgyasya tu dhvanervAcyena zleSeNa virodhena vA vyaJjitasya viSaya eva / yathA mamaiva zlAghyAzeSatanuM sudarzanakaraH sarvAGgalIlAjita - trailokyAM caraNAravindalalitenAkrAntaloko hariH / bibhrANAM mukhamindurUpamakhilaM candrAtmacakSurdadhat sthAne yAM svatanorapazyadadhikAM sA rukmiNI vo'vatAt // 1. 'a' dI0 / 2. 'alaGkAraM ' ni0 / 3. 'vyajayapratibhAsasya' ni0, dI0 / 4. 'jIta' ni0 / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya udyota : 21 125 viSNuparaka artha- 'ajanmA je bhagavAne zakaTAsurane mAryo; je balibaLavAna rAkSasone jItanArA che. jemaNe prAcIna samayamAM zarIrane strIrUpamAM banAvI dIdhuM hatuM ane je uddhata sarpane mAranArA tathA zabdamAM lIna thanArA che. je govardhana tathA pAtAlagata bhUmine dhAraNa karanArA, cakrane valayanA rUpamAM dhAraNa karanArA che, jenuM nAma devatAo, caMdramAnuM damana karanArA rAhunA zirane naSTa karanAra (tarIke) batAve che. te yAdavono AvAsa banAvanAra, badhuM ApanAra bhagavAna lakSmInAtha tamArI rakSA kare.'' ziva paraka bIjo artha : kAmadevane jitanAra je bhagavAna zaMkare balirAjAne jItanArA viSNunA zarIrane purANA samayamAM azrvarUpa (bANarUpa) banAvI dIdhuM hatuM. uddhata bhujaMga ja jenA hAra ane valaya che, jemaNe gaMgAne dhAraNa karI, jemanuM zira, caMdramAthI yukta kahe che, devatAo jenuM 'hara' A stutya nAma batAve che; te aMdhano nAza karanArA umAkAnta bhagavAna zaMkara tamArI rakSA kare.'' (pUrva pakSa) paNa bIjA alaMkAranI chAyA hoya to paNa te 'zleSa' kahevAya che ema bhaTTa udbhaTe batAvyuM che. (arthAt vastudrayanI pratItimAM ja nahIM paNa bIjA alaMkAranI pratIti thatI hoya tyAM 'zleSa' kahevAya che ema udbhaTa AcArya mAne che.) (uttara pakSa) A AzaMkAne kAraNe (kArikAmAM) 'AkSipta' (pada) mUkyuM teno A artha thayo ke jyAM zabdazaktithI sAkSAt vAcyarUpamAM bIjA alaMkAranI pratIti thAya che, te badho zleSano viSaya che ane jyAM zAktinA sAmarthyathI AkSisa vAcyArthathI bhinna, vyaMgyarUpathI ja bIjA alaMkAranI pratIti thAya che, te dhvanino viSaya che. zabdazaktithI sAkSAt (vAcyarUpathI paNa) bIjA alaMkAranI chAyA (pratimA) - pratIti- hoya che. (tenuM udAharaNa) jemake ''hAra vinA paNa svabhAvathI 'hArI' (1) hAra dhAraNa karanArA, (2) manohara tenA banne stana konA hRdayamAM vismaya utpanna karatA nahotA ?'' ahIM zRMgArano 'vismaya' nAme vyabhicAribhAva ane sAkSAt 'virodha' alaMkAra bhAse che. mATe virodhanI chAyAvALo A 'zleSano viSaya che. nahIM ke anuraNanavyaMgya nAme dhvanino. paraMtu zlokamAM 'zleSa'tathA 'virodha'no aMgAMgibhAva hovAthI) vAcyazleSa athavA virodha (alaMkAra)thI abhivyakta 'asaMlakSyamadhvani'no (to A zloka) viSaya che ja. jemake mAro ja (zloka) - ( vAcya 'zleSa'nuM dRSTAMta) ''sudarzana-kara, caraNAviMdanA tribhuvanAkramaNa-krIDanamAM lokone AkrAnta karanAra, caMdrAtmaka netra dhAraNa karanAra bhagavAna kRSNe, samasta zlAghanIya zarIravALI, badhAM aMgonI lIlAthI traNe lokone jItanArI, caMdra samAna saMpUrNa mukhane dhAraNa karanArI je rUkSmaNIne ucita rIte ja potAnA zarIrathI adhika samajyAM, te rUkSmaNI ApanI rakSA kare.'' Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 atra vAcyatayaiva vyatirekacchAyAnugrAhI zleSaH pratIyate / yathA ca eva / bhramimaratimalasahRdayatAM pralayaM mUrcchA tamaH zarIrasAdam / maraNaM ca jaladabhujagajaM prasahya kurute viSaM viyoginInAm // yathA vA yathA atra rUpakacchAyAnugrAhI zleSo vAcyatayaivAvabhAsate / 21. 2 sa cAkSipto'laGkAro yatra punaH zabdAntareNAbhihitasvarUpastatra na 'zabdazaktyudbhavAnuraNanarUpavyaGgyadhvanivyavahAraH / tatra vakroktyAdivAcyAlaGkAravyavahAra dhvanyAloka camahiamANasakaJcaNapaGkaaNimmahiaparimalA jassa / akha~DiadANapasArA bAhuppalihA vvia gaiMdA || (khaNDitamAnasakAJcanapaGkajanirmathitaparimalA yasya / akhaNDitadAnaprasarA bAhuparighA iva gajendrAH // iti cchAyA) dRSTyA kezava goparAgahRtayA kiJcinna dRSTaM mayA tenaiva skhalitAsmi nAtha patitAM kinnAma nAlambase / ekatvaM viSameSu khinnamanasAM sarvAbalAnAM gatigopyaivaM gaditaH salezamavatAd goSThe harirvazciram // evaJjAtIyakaH sarva eva bhavatu kAmaM vAcyazleSasya viSayaH / yatra tu sAmarthyAkSiptaM sadalaGkArAntaraM zabdazaktyA prakAzate sa sarva eva dhvaneviSayaH / yathA "" " atrAntare kusumasamayayugamupasaMharannajRmbhata grISmAbhidhAnaH phullamallikAdhavalATTahAso mahAkAlaH / " 1. ni. hI mAM 'na' nathI. 2. El. Hi (ta, fag) quik. Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya udyota : 21 127 ahIM vyatirekanI chAyAne paripuSTa karanAro 'zleSa' (svatano: avazyat adhiAm A parathI) ja vAcya rUpathI pratIta thAya che. vaLI, jema ke - (vAcyazleSanuM dRSTAMta) '"megharUpI sarpamAMthI utpanna thayeluM viSa viyoginIone cakkara, becenI, hRdayanI alasatA, jJAna ane ceSTAno abhAva, mUrchA, aMdhArAM, zarIrano thAka ane maraNa baLapUrvaka utpanna kare che.'' athavA jemake- (vAcya zleSanuM daSTAMta) nirAza zatruonA mAnasarUpI suvarNa kamaLane masaLI nAkhanAra, potAnI yazarUpI saurabhathI yukta ane niraMtara dAna denAra je rAjAnA bAhudaMDa mAnasarovaranA suvarNa kamaLone khaMDita karavAthI (tenI) saurabhathI yukta ane niraMtara dAnajalapravAhita karanAra hAthIonI samAna che.'' ahIM paNa rUpanI zobhAmAM vadhAro karanAra 'zleSa' vAcyarUpe ja pratIta thAya che. 21.2 te vyaMgya alaMkAra jyAM vaLI, bIjA zabdathI kahevAyela svarUpavALo hoya tyAM, zabdazaktithI utpanna thato anuraNanarUpa dhvani samajavo yogya nathI. tyAM to 'vakrokti' vagere vAcya alaMkArano ja vyavahAra che. (tyAM vakrokti vagere vAcya alaMkAra ja gaNAya che.) jemake "he kezava, gAyoe uDADelI dhULathI dRSTi harAI gaI hovAthI, (rastAnI viSamatA Adi) kazuM huM joI na zakI. tethI (Thokara khAIne) huM paDI gaI chuM. huM nAtha, paDelI evI mane kema pakaDatA nathI ? viSama sthaLomAM (khADA-TekarAvALA sthaLe) gabharAI janAra nirbaLa janono tame ekamAtra sahAro cho. gozALAmAM gopI-vaDe A rIte sUcaka zabdothI (yaryazabdothI) kahevAyelA kRSNa tamAruM haMmezAM rakSaNa karo. bIjo artha : 'he kezava, svAmI (gopa), tamArA anurAgamAM aMdha thaIne meM kaMI joyuM nahIM tethI mArA pativratAdharmathI patita thaI chuM. he nAtha, have Apa mArA pratye patibhAva kema grahaNa karatA nathI. kemake kAmathI (viSama-vuH thI) saMtasa manavALI samasta abaLAonI ekamAtra Apa ja gati (IrSyAdi rahita tRpti sAdhana) cho. A rIte gozALAmAM gopI dvArA sUcaka zabdothI saMbodhAyelA kRSNa haMmezAM tamAruM rakSaNa karo. AvI jAtano badho ye bhale vAcya zleSano viSaya thAya. paNa jyAM (zabdanA) sAmarthyathI vyaMjita thato bIjo alaMkAra zabdazaktithI prakAro che, te badho dhvanino viSaya che, jemake ''evAmAM vasaMtaRtunA be mAsa (caitra-vaizAkha)no upasaMhAra karI [bIjo artha-vasaMta jevA zobhatA be yuga (satayuga ane tretAyuga)no aMta ANI], aTArIone zveta banAvI deto, khIlelI jUInA hAsya (vikAsa)thI pUripUrNa Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 yathA ca unnataH prolasaddhAraH kAlAgurumalImasaH / payodharabharastanvyAH kaM na cakre'bhilASiNam // yathA vA dattAnandAH prajAnAM samucitasamayAkRSTasRSTaiH payobhiH pUrvAhNe viprakIrNA dizi dizi viramatyahni saMhArabhAjaH / dIptAMzordIrghaduHkhaprabhavabhavabhayodanvaduttAranAvo gAvo vaH pAvanAnAM paramaparimitAM prItimutpAdayantu / / dhvanyAloka eSUdAharaNeSu zabdazaktyA prakAzamAne satyaprAkaraNike'rthAntare, vAkyasyAsambaddhArthAbhidhAyitvaM mA prasAMkSIdityaprAkaraNikaprAkaraNikArthayorupamAnopameyabhAvaH kalpayitavyaH / sAmarthyAdityarthAkSipto'yaM zleSo na zabdopArUDha iti vibhinna eva zleSAdanusvAnopamavyayasya dhvanerviSayaH / 21.3 anye'pi cAlaGkArAH zabdazaktimUlAnusvAnarUpavyaGgayadhvanau sambhavantyeva / tathA hi virodho'pi zabdazaktimUlAnusvAnarUpo dRzyate / yathA sthANvIzvarAkhyajanapadavarNane bhaTTabANasya Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dritIya udyotaH 21 (bIjo artha-khIlelI jUInA jevA zubhra aTTahAsya karatA) grISma nAmano lAMbA divasovALo samaya udaya pAmyo. (mahAhAla= ziva-bIjo artha) (arthAt mahAkAla zivanI jema grISma nAmano mahAkALa pragaTa thayo)" ane jemake kALA agarunA jevA kRSNa varNanA, dhArAothI zobhatA, caDhI AvelA megha konA cittane tanvI mATe potAnI priyA mATe utkaMThita nathI banAvyuM?" anya artha payodhara-stanane lagato che-"kALA agarunA lepathI zyAma varNavALA, hArathI zobhatA, te tanvInA unnata payodhare-stane-konA cittane utkaMThita nathI banAvyuM?) athavA jemake "samucita samaye (grISma RtumAM) AkRSTa (samudra vageremAMthI bASparUpamAM AkRSTa) ane varasAvelAM jaLathI prajAne AnaMda ApanArAM, divasanI zarUAtanA bhAgamAM cAreya dizAomAM phelAI janAra ane divasane aMte (sUryAsta samaye) ekaThAM thaI janAra, dIrghakALa vyApI duHkhanA kAraNabhUta bhavasAgarane pAra karavA mATe naukArUpa, pavitra padArthomAM zreSTha, sUryanAM kiraNo tamArAmAM aparimita AnaMda utpanna karo." (prathama artha, sUrya kiraNane lagato, bIjo artha gAyone lagato che. gAyo jevAM sUryakiraNo ema sAdazya vyaMjita che.) bIjo artha samucita samaye (dohavAnI pahelAM) dUdha kheMcIne ane ApIne (dUdhathI) prajAne AnaMda ApanAra, divasanA zarUAtanA bhAgamAM (savAramAM) (caravA mATe) cAreya dizAomAM phelAI janAra ane divasane aMte (carIne pAchI Ave tyAre) ekaThI thaI janAra, dIrghakALa vyApI duHkhanA kAraNabhUta bhavasAgarane pAra karavA mATe naukA rUpa, pavitra padArthomAM zreSTha, gAyo tamArAmAM aparimita (apAra) AnaMda utpanna karo.' A udAharaNomAM (3) sumasamayayugamupasaMdanuM I. (2) kannataH ghosAda... I. (3) jJAnandrA prajAnAM... I.) zabdazaktithI prakAzato bIjo aprastuta artha hovA chatAM, vAkyano asaMbaddha artha (abhidhAthI) na Ave te mATe aprastuta (aprAkaraNika) ane prastuta arthano (prAkaNikano) upamAna- upameyabhAva kalpavo joIe. A rIte A 'zleSa', arthanI dvArA AkSipta thAya che. (vyaMjita thAya che.) zabdanI dvArA upAraDha nathI hoto. (arthAt zabda-vAcya thato nathI.) A rIte anusvAnopama vyaMgya dhvanino (arthAt saMlakSyakrama vyaMgyano) viSaya zleSathI bhinna che. 21.3 (upamA sivAya) anya alaMkAro paNa zabdazaktimUlaka anuraNanarUpa vyaMgya dhvani'mAM (arthAt saMlakSyam vyaMgya dhvanimAM) saMbhave che. dA.ta. 'virodha (alaMkAra) paNa 'zabdazaktimUla anusvAna vyaMgya'mAM jovA maLe che. jemake bANa Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanyAloka "yatra ca 'mAtaGgagAminyaH zIlavatyazca, gauryo vibhavaratAzca, zyAmAH padmarAgiNyazca, dhavaladvijazucivadanA madirAmodazvasanAzca prmdaaH|" __ atra hi vAcyo virodhastacchAyAnugrAhI vA zleSo'yamiti na zakyaM vaktum / sAkSAcchabdena virodhAlaGkArasyAprakAzitatvAt / yatra hi sAkSAcchabdAvedito virodhAlaGkArastatra hi zliSToktau vAcyAlaGkArasya virodhasya zleSasya vA viSayatvam / yathA tatraiva 'samavAya iva virodhinAM padArthAnAm / tathAhi, sannihitabAlAndhakArApi bhAsvanmUrtiH / ' ityAdau / yathA vA mamaiva sarvaikazaraNamakSayamadhIzamIzaM dhiyAM hariM kRSNam / caturAtmAnaM niSkriyamarimathanaM namata cakradharam / / atra hi zabdazaktimUlAnusvAnarUpo virodhaH sphuTameva pratIyate / evaMvidho vyatireko'pi dRzyate / yathA mamaiva khaM ye'tyujjvalayanti lUnatamaso ye vA nakhodbhAsino ye puSNanti saroruhazriyamapi kSiptAjabhAsazca ye / ye mUrdhasvavabhAsinaH kSitibhRtAM ye cAmarANAM zirAM syutkrAmantyubhaye'pi te dinapateH pAdAH zriye santu vaH / / evamanye'pi zabdazaktimUlAnusvAnarUpavyaGgyadhvaniprakArAH santi te sahRdayaiH svayamanusartavyAH / iha tu granthavistarabhayAnna tatprapaJcaH kRtaH // 21 // 1. 'mattamAtaGga' ni0, dii| 2. 'candrakAntavapuSaH zirISakomalAGgyazca, abhujaGgagamyA: ka kinyazca, pRthukalatrazriyo __ daridramadhyakalitAzca, lAvaNyavatyo madhurabhASiNyazca, apramattAHprasannojjvalarAgAzca, akautukA:prauDhAzca' meso pAI 'pramadAH' -ii paDela vadhu cha. ni0, dI0 / 3. 'vaditum' dii| 4. tatraiva' ne sthAne harSacarite' ni0, dI0 / 5. 'ca' thuche. ni.. Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya udyotaH 21 131 bhaTTanA sthAvIzvara janapadanA varNanamAM- "ane jyAM mAtaMgagAminI ane zIlavatI [(1) cAMDALathI bhoga karanArI ane cAritryavALI (virodha) (2) gajagAminI ane zIlavatI-cAritryavALI-(virodha-no parihAra thAya che.] gaurI ane vibhAvarata [(1) pArvatI ane vi-bhava (ziva bhinna)mAM rata (2) gauravarNanI ane vaibhavamAM racIpacI zyAmA ane parAgiNI [(1) zyAma varNanI ane kamaLa jevA lAla varNanI. (2) zyAmA-taruNI ane padmarAgamaNinA alaMkArothI yuktadhavalabrija zucivadana ane madirAthI sugaMdhita zvAsavALI ((1) nirmaLa brAhmaNa samAna pavitra mukhavALI ane madirAnI gaMdha jenA zvAsamAM che tevI (2) sapheda dAMtavALA svaccha mukhavALI ane madirAgaMdhayukta zvAsavALI pramaThAo-strIo che. ahIM 'virodha alaMkAra athavA tenI (= virodhanI) chAyAvALo 'zleSa vAcya che ema kahI zakAtuM nathI. sAkSAt zabdathI 'virodha" alaMkAra prakAzita nathI thato te mATe. jyAM 'virodha' alaMkAra zabdathI sAkSAt jaNAya che te zliSTa vAkyamAM ja 'virodha athavA 'zleSa' vAcyAlaMkAratvano viSaya thaI zake che. (arthAt tyAM virodha athavA zleSa'mAM vAcyAlaMkAratva kahI zakAya che. jemake e (graMtha)mAM ja (harSacaritamAM) - virodhI padArthonA samavAyanI jema, jemake najIka che vALarUpI aMdhakAra jenI evI sUryanI mUrti (virodha thayo), aMdhakAra jevA kALA vALa vALI chatAM camakatI mUrtivALI" (virodha dUra thAya che.) vageremAM, jemake mArA ja (zloka)mAM badhAMnA ekamAtra zaraNa, akSaya, adhIza, buddhinA svAmI, hari, kRSNa, catura AtmAvALA, niSkriya, zatruno nAza karanAra cakradharane namaskAra karo.' ahIM zabdazaktimUlaka anuraNana rUpa virodha spaSTarUpamAM pratIta thAya che. A rIte (zabdazaktimUla saMlakSyamavyaMgyadhvanirUpa) "vyatireka alaMkAra paNa jovA maLe che. jema ke mArA ja (zlokamAM) - | (sUryanA) je aMdhakArano nAza karanAra (kiraNa rU5) pATha AkAzane ujjavaLa kare che ane je (caraNarU5) pAda nakhothI zobhita (vyatireka e che ke AkAzane ujjavaLa karatA nathI), je (kiraNarUpa pATha) kamaLonI zobhA vadhAre che ane je (caraNa rUpa pAda) kamaLonI zobhAne tiraskRta kare che, je (kiraNarUpa pAda) kSitibhUta-pRthvIne dhAraNa karanArAM- arthAt (parvatanAM zikharo para AkramaNa kare che athavA) rAjAonA mastaka para prakAze che ane je (caraNarUpa pAda) devatAonAM paNa mastaka para AkramaNa kare che. A rIte sUryanAM baMne pAda (kiraNarUpa ane caraNarUpa) ApanuM kalyANa karo. Ama "zabdazaktimUla anusvAna vyaMgya'nA (saMlakSyakrama vyaMgya dhvaninA) bIjA paNa prakAro che. te saddhayoe pote samajI levA. ahIM graMthavistAranA bhayathI teno vistAra nathI karyo. Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 vanyAloka . arthazaktyudbhavastvanyo yatrArthaH sa prakAzate / yastAtparyeNa vastvanyad vyanaktyuktiM vinA svataH // 22 // yatrArthaH svasAmarthyAdarthAntaramabhivyakti zabdavyApAraM vinaiva so'rthazakyudbhavo nAmAnusvAnopamavyaGgayo dhvaniH / / yathA evaMvAdini devarSoM pArzve pituradhomukhI / lIlAkamalapatrANi gaNayAmAsa pArvatI / / atra hi lIlAkamalapatragaNanamupasarjanIkRtasvarUpaM zabdavyApAraM vinaivArthAntaraM vyabhicAribhAvalakSaNaM prakAzayati / __na cAyamalakSyakramavyaGgyasyaiva dhvanerviSayaH / yato yatra sAkSAcchabdaniveditebhyo vibhAvAnubhAvavyabhicAribhyo rasAdInAM pratItiH sa tasya kevalasya mArgaH / yathA kumArasambhave madhuprasaGge vasantapuSpAbharaNaM vahantyA devyA AgamanAdivarNanaM manobhavazarasandhAnaparyantaM zambhozca parivRttadhairyasya ceSTAvizeSavarNanAdi sAkSAcchabdaniveditam / iha tu sAmarthyAkSiptavyabhicArimukhena rasapratItiH / tasmAdayamanyo dhvaneH prakAraH / yatra ca zabdavyApArasahAyo'rtho'rthAntarasya vyaJjakatvenopAdIyate sa nAsya dhvaneviSayaH / yathA saGketakAlamasaM viTaM jJAtvA vidagdhayA / hasannetrArpitAkUtaM lIlApamaM nimIlitam / / atra lIlAkamalanimIlanasya vyaJjakatvamuktyaiva niveditam // 22 // tathA ca 1. 'samprakAzate' ni0 dii| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya ughAtaH 22 kArikA-22 ane vRtti H (arthazaktimUla dhvani). "arthazalyubhava anya (dhvani) che, jyAM te artha prakAzita thAya che je ukti vinA tAtparyarUpathI (=vyaMjanA dvArA) svataH anya vastune ( bIjA arthane) prakAzita kare che." jyAM artha (=vAcyArtha), zabda vyApAra vinA ja (= abhidhA zaktinI madada vagara), potAnA sAmarthyathI bIjA arthane-arthAntarane-abhivyakta kare che, te 'arthazalyubhava (=arthazaktimUla) nAmano anusvAnopama vyaMgya (=saMlakSyakrama vyaMgya) dhvani che. jema ke jyAre devarSi (saptarSi maMDaLa) A pramANe kahetA hatA tyAre pitA pAse (parvatarAja himAlaya pAse) UbhelI pArvatI nIcuM joIne lIlAkamaLa (kIDAkamaLa)nI pAMkhaDIo gaNavA lAgI." ahIM gauNasvarUpavALuM lIlAkamalanA patranuM gaNavuM, (sva) zabdano upayoga vagara ja, vyabhicAribhAvanA lakSaNavALA bIjA arthane prakAze che. A (rvivAri... zloka) asaMlakSyakrama vyaMgya (rasAdi) dhvaninuM ja udAharaNa (paNa) nathI. kema ke jyAM sAkSAt zabdathI varNavelA vibhAva, anubhAva ane vyabhicAribhAvothI rasAdinI pratIti thAya che te kevaLa teno (asaMlakSyakramavyaMgya dhvanino) mArga che. jema ke 'kumArasaMbhava'mAM vasaMtavarNana prasaMgamAM vasaMtamAM khIlatAM puSponAM AbhUSaNo dhAraNa karela devI pArvatI (AlaMbana vibhAva)nA AgamanathI laIne manobhave-kAmadeve zarasaMdhAna kyuM (anubhAva varNana) ane gheryayyata zivanI viziSTa ceSTAnuM varNana vagere (vyabhicAribhAva) sAkSAt zabdo dvArA jaNAvAyela che. (ethI tyAM asaMlakSyakrama vyaMgya rasadhvani che). ahIM (vaMvAni kaivarSo.. I. zlokamAM) to (lIlAkamaLanI pAMdaDIonI gaNatrI dvArA) sAmarthyathI vyaMjita (lajajArUpa) vyabhicAribhAva dvArA rasanI pratIti thAya che. tethI A dhvanino anya prakAra che. (arthAt rasadhvanirUpa asaMlakSyakrama vyaMgya bhedathI bhinna ardhazaktimUla saMlakSyakramavyaMgya nAmano bIjo ja prakAra che.) paNa jyAM zabdavyApAranI madadavALo eka artha bIjA arthanA vyaMjakatvathI Ave che te kaMI A dhvanino viSaya nathI. jemake- "vidagdhA-caturanAyikAe e jANIne ke viTa, saMketa (nA sthAna para pahoMcavAno) samaya jANavA cAhe che, hasatAM hasatAM AMkhano IzAro karI (AMkha mArIne) kIDAkamaLa baMdha karI dIdhuM." ahIM lIlAkamalane bIDyAnuM vyaMjakatva zabdathI ja kahevAyuM che ane vaLI, Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - davanyAloka zabdArthazaktyAkSipto'pi vyaGgayo'rthaH kavinA punaH / yatrAviSkriyate svoktyA sAnyaivAlaGkRtiva'neH // 23 // zabdazaktyA, arthazaktyA, zabdArthazaktyA vAkSipto'pi vyaGgayo'rthaH kabinA punaryatra svoktyA prakAzIkriyate so'smAdanusvAnopamavyaGgyAd dhvaneranya evAlaGkAraH / alakSyakramavyaGgasya vA dhvaneH sati sambhave sa tAdRganyo'laGkAraH / tatra zabdazaktyA yathA vatse mA gA viSAdaM zvasanamurujavaM santyajordhvapravRttaM kampaH ko vA guruste bhavatu balabhidA jRmbhitenAtra yAhi / pratyAkhyAnaM surANAmiti bhayazamanachadmanA kArayitvA yasmai lakSmImadAd vaH sa dahatu duritaM manthamUDhAM payodhiH // arthazaktyA yathA ambA zete'tra vRddhA pariNatavayasAmagraNIratra tAto niHzeSAgArakarmazramazithilatanuH kumbhadAsI tathAtra / asmin pApAhamekA katipayadivasaproSitaprANanAthA pAnthAyetthaM taruNyA kathitamavasaravyAhRtivyAjapUrvam / / ubhayazaktyA yathA-'dRSTayA kezava goparAgahatayA' ityAdau // 23 // . 1. vAkSiptaH' ni0 dii| 2. 'kimiha' dii| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya udyotaH 23 135 kArikA-ra3 ane vRtti (svazabdathI prakAzato vyaMgyArtha, dhvani nathI paNa alaMkAra che.)" zabdArthanI zaktithI AkSisa (=vyaMjita) paNa vyaMgya artha jyAM kavi dvArA punaH potAnI uktithI AviSkRta karI devAmAM Avyo hoya, te dhvanithI bhinna anya (cIja) alaMkAra che." zabdazaktithI, arthazaktithI ke zabdArtha (banne) zaktithI sUcavAyela vyaMgya artha jyAM kavi vaDe, potAnI ja uktithI, prakAzAya che te A anusvAna vyaMgyathI judo ja alaMkAra che. athavA asaMlakSyadhvani saMbhavato hoya to paNa tevo bIjo alaMkAra gaNAya che. * temAM zabdazaktithI (vyaMjita, zabdazakatyubhava vyaMgya, svazabdathI kahevAtAM guNIbhUta ane zleSAlaMkAra pradhAna, thaI gayuM che evuM udAharaNa) jema ke "dIkarI ! viSAda na anubhavIza. (zleSa hoI bIjo artha-viSAda= viSabhakSaNa karanAra zivanI pAse na jA) vegathI uparanA dIrghazvAsa na le (vAyu ane agnine choDa), adhika kampita kema che ? (jalapati varuNa athavA brahmA tArA guru che.) baLa toDI nAkhanAra jusmita (bagAsAne) roka (aizvarya-madhamatta Indrane javA de). A rIte bhayazamanane bahAne (bIjA) devatAonuM nirAkaraNa, karAvIne "AmanI pAse (viSNu pAse) gamana kara e rIte (kahIne) samudra maMthanathI DarelI lakSmIne jene (viSNune) ApI te (viSNubhagavAna) Apa lokonAM durita (duHkhakAraka pApa) bALI mUko.' arthazaktithI (vyaMjita, arthazalyubhava vyaMgya jyAM zabdathI kahevAyela hoya ane guNIbhUta ane zleSAlaMkAra pradhAna thaI gayela hoya tenuM udAharaNa) jema ke ahIM vRddha mAtA sUe che, vRddhomAM vRddha pitAjI ahIM sUe che; AkhA gharanuM kAma karIne zramathI zithila zarIravALI kuMbhadAsI ahIM rahe che. jenA prANanAtha thoDA divasathI paradeza gayA che evI abhAgaNI huM AmAM (A oraDAmAM) ekalI rahuM chuM." pathikane (ramaNa mATe) avasara (taka) che, ema jaNAvavA taruNIe yuktipUrvaka A pramANe kahyuM." (e rIte) ubhaya zaktithI (AkSipta-vyaMjita ubhayazakatyubhava vyaMgya jyAM zabdathI kahevAyo hoya tyAM guNIbhUta ane gleSAlaMkArapradhAna thaI gayela che tenuM udAharaNa) jema ke kayA verAvoparI hatI... I.mAM. (kArikA 21.2mAM A zloka agAu AvI gayo che.) : Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 -- - - -vanyAsa prauDhoktimAtraniSpannazarIraH sambhavI svtH| artho'pi dvividho jJeyo vastuno'nyasya dIpakaH // 24 // arthazaktyudbhavAnuraNanarUpavyaGgye dhvanau yo vyaJjako'rtha uktastasyApi dvau prakArau, kaveH, kavinibaddhasya vA vaktuH prauDhoktimAtraniSpannazarIra ekaH, svataH sambhavI ca dvitiiyH| kaviprauDhoktimAtraniSpannazarIro yathA sajehi surahimAso Na dAva appei juaijaNalakkhamuhe / ahiNavasahaAramuhe Navapallavapattale aNaMgassa zare // (sajjayati surabhimAso na tAvadarpayati yuvatijanalakSyamukhAn / abhinavasahakAramukhAn navapallavapatralAnanaGgasya zarAn ||iti cchAyA) kavinibaddhavaktRprauDhoktimAtraniSpannazarIro yathodAhRtameva'-'zikhariNi' ityAdi / yathA vA sAaraviiNNajovvaNahatthAlambaM samuNNamantehiM / anbhuTThANaM via mammahassa diNNaM tui thaNehiM // (sAdaravitIrNayauvanahastAvalambaM samunnamadbhyAm / abhyutthAnamiva manmathasya dattaM tava stanAbhyAm ||iti cchAyA) svataHsambhavI ya aucityena bahirapi sambhAvyamAnasadbhAvo na kevalaM bhaNitivazenaivAbhiniSpannazarIraH / yathodAhRtam-'evaMvAdini' ityAdi / yathA vA sihipiMchakaNNapUrA jAA vAhassa gavvirI bhamai / muktAphalaraiapasAhaNANaM majjhe sabattINaM / / (zikhipicchakarNapUrA jAyA vyAdhasya garviNI bhramati / muktAphalaracitaprasAdhanAnAM madhye sapatnInAm ||iti cchAyA // 24 // ) arthazakteralaGkAro yatrApyanyaH pratIyate / anusvAnopamavyaGgyaH sa prakAro'paro dhvaneH // 25 // vAcyAlaGkAravyatirikto yatrAnyo'laGkAro'rthasAmarthyAt pratIyamAno'vabhAsate so'rthazaktyudbhavo nAmAnusvAnarUpavyaGgyo'nyo dhvaniH // 25 // 1. udAhatameva' 5 // ni0 dI0 mA nathI. 2. 'ityAdau' ni0| 3. yatithe 'yathA vA' bhane tenI bhAta Gls29 / nathI bhApyu. Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya udyota: 24, 25 kArikA-24 ane vRtti : (arthAtyudbhava dhvaninA be bheda) ''anya vastuno dIpaka (=vyaMjaka) artha paNa be prakArano jANavo joIe.prauDhauktimAtrathI niSpanna zarIravALo ane svataH saMbhavI.'' arthazaktithI udbhavatA 'anuraNana vyaMgya dhvani'mAM (=saMlakSyakrama vyaMgyadhvanimAM), je vyaMjaka artha kahyo tenA paNa be prakAro : kavinI ke kavie cItarela pAtranI prauDhoktithI ja niSpanna svarUpavALo eka ane svataHsaMbhavI bIjo. 137 kavi prauDhoktithI ja niSpanna svarUpavALo jema ke- '(kAmadevano mitra) vasaMta mAsa yuvatIone lakSya banAvanAra agrabhAgathI yukta (phaLAthI yukta) nava pallavonAM pIMchAMvALAM, AMbAnI navI maMjarInAM kAmadevanAM bANa taiyAra kare che paNa haju (prahAra karavA) Apato nathI.'' kavie cItarela pAtranI prauDhoktithI ja niSpanna svarUpavALo, jemake '"ziri va nu nAma... I. zloka (udyota-1/13nI vRttimAM agAu AvI gayela che). athavA jema ke ''yauvane AdarapUrvaka ApelA hAthanA sahArAthI UbhAM thayelAM tArAM stanoe jANe kAmadevano (manmathano) UThIne satkAra karyo.'' (kavi ane kavie Alekhela pAtranI kalpanAthI) bahAra paNa yogya rUpathI jenA astitvanI saMbhAvanA hoya, kevaLa (kavi ke kavinibaddha pAtranI) uktimAtrathI ja siddha thato na hoya te svataH saMbhavI (kahevAya) che. jemake vaM vAvini levA~... I. udAharaNamAM kArikA-22mAM A zloka AvI gayo). athavA jema ke - = ''morapIMchanuM karNapUra paherelI zikArInI (navI) patnI motInAM banAvela AbhUSaNothI alaMkRta sapatnIo-zokaco-nI vacce garvathI kare che.'' kArikA-25 ane vRtti : (arthazaktimUla alaMkAra dhvani) - ''jyAM arthazaktithI (vAcyAlaMkArathI liMnna) bIjo alaMkAra pratIyamAna (sUcavAyelo) hoya che te dhvani (kAvya)no bIjo (alaMkArathI alaMkAra vyaMgya) anusyAnopama (arthAt, saMlakSyakramavyaMgya) nAmano bheda che. jyAM vAcyAlaMkArathI bhinna bIjo alaMkAra arthasAmarthyathI vyaMgyarUpe pratIta thAya che te saMlakSyakramavyaMgyarUpa arthazakatyudbhava (arthAt arthazaktimUla) dhvani anya che. (alaMkArathI alaMkAra vyaMgyarUpa bIjo bheda che). Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 davanyAloka tasya praviralaviSayatvamAzaGkayedamucyate. . rUpakAdiralaGkAravargo yo vAcyatAM shritH| sa sarvo gamyamAnatvaM bibhrad bhUmnA pradarzitaH // 26 // anyatra vAcyatvena prasiddho yo rUpakAdiralaGkAraH so'nyatra pratIyamAnatayA bAhulyena pradarzitastatra bhavadbhirbhaTTodbhaTAdibhiH / tathA. ca sandehAdiSUpamArUpakAtizayoktInAM prakAzamAnatvaM pradarzitamityalaGkArAntarasyAlaGkArAntare vyaGgyatvaM na yatnapratipAdyam ||26|| iyat punarucyata eva alaGkArAntarasyApi pratItau yatra bhAsate / tatparatvaM na vAcyasya nAsau mArgo dhvanermataH // 27 // 27.1 'alaGkArAntareSu tvanuraNanarUpAlaGkArapratItau satyAmapi yatra vAcyasya vyaGgyapratipAdanaunmukhyena cArutvaM na prakAzate nAsau dhvanermArgaH / tathA ca dIpakAlaGkAre' upamAyA gamyamAnatve'pi tatparatvena cArutvasyAvyavasthAnAnna dhvanivyapadezaH / yathA - candamaUehi~ NisA NalinI kamalehi~ kusumagucchehiM laA / haMsehi~ saraasohA kavvakahA sajjanehi~ karai garui / / (candramayUkhairnizA nalinI kamalaiH kusumgucchltaa| haMsaizzAradazobhA kAvyakathA sajjanaiH kriyate gurvI ||iti cchAyA) ityAdiSUpamAgarbhatve'pi sati vAcyAlaGkAramukhenaiva cArutvaM vyavatiSThate na vyaGgyAlaGkAratAtparyeNa / tasmAttatra vAcyAlaGkAramukhenaiva kAvyavyapadezo nyAyyaH / yatra tu vyaGgayaparatvenaiva vAcyasya vyavasthAnaM tatra vyaGgyamukhenaiva vyapadezo yuktaH / yathA prAptazrIreSa kasmAt punarapi mayi taM manthakhedaM vidadhyAnidrAmapyasya pUrvAmanalasamanaso naiva sambhAvayAmi / setuM badhnAti bhUyaH kimiti ca sakaladvIpanAthAnuyAtastvayyAyAte vitarkAniti dadhata ivAbhAti kampaH payodheH / / 1. alaGkArAntarasya rUpakAderalaGkArapratItau' ni0, dii0| 2. 'dIpakAdAvalaGkAre' ni0, dii0| 3. 'tathA' dI0 / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya udyota : 26, 27 139 kArikA-26 ane vRtti : (eka alaMkAramAMthI bIjo alaMkAra vyaMjita thAya teno) teno viSaya bahu virala thaze evI AzaMkAthI (A kArikA) kahe che. ''rUpaka vagere alaMkAro je vAcya che te badhA ja vyaMgya paNa hoI zake che evuM pracura mAtrAmAM darzAvavAmAM AvyuM che.'' eka sthaLe je vAcyatvathI prasiddha 'rUpaka' vagere alaMkAra che te ja bIje sthaLe vyaMjatAthI- pratIyamAnapaNAthI-ghaNI rIte, bhaTTa udbhaTa vageree batAvela che. jemake sasaMdeha vageremAM, 'upamA' 'rUpakaka 'atizayokti'nuM sUcana (vyaMgyatva) batAvyuM che. tethI eka alaMkAranuM bIjA alaMkAra uparathI vyaMgyatva pratipAdana karavAmAM (vadhAre) prayatna karavo paDato nathI. kArikA 27 ane vRtti : (to paNa kevaLa) ATalI vAta (vizeSarUpathI) kahe che ja ke 27.1 '"alaMkArAntaranI pratItimAM (arthAt jyAM bIjA alaMkAranI pratIti thatI hoya chatAM), jyAM vAcyanuM tatparatna bhAsatuM na hoya, (arthAt vAcya alaMkAra e vyaMgya alaMkArano pradhAnapaNe bodha na karAvato hoya) e mArga dhvanino mAnavAmAM Avyo nathI.( arthAt tene dhvanino viSaya mAnavAmAM Avato nathI.)'' na (rUpaka vagere) bIjA alaMkAranI pratIti hoya topaNa jyAM vyaMgyanA pratipAdana dvArA vAcyanuM cArutva pragaTatuM nathI tyAM A dhvanino mArga nathI. jemake dIpaka alaMkAramAM, upamA, gamya (=vyaMgya) hoya to paNa tenA paratve cArutvanI vyavasthA na hovAne kAraNe tyAM dhvanino vyapadeza (nAma) nathI. jema ke "caMdranAM kiraNothI rAtri, kamaLothI nalinI, puSpagucchothI latA, haMsothI zaradanI zobhA, ane sajjanothI kAvyakathA gauravAnvita karAya che.' ityAdi udAharaNomAM upamA garbhita hovA chatAM paNa vAcyAlaMkAra dvArA ja cArutA vyavasthita thAya che. vyaMgyAlaMkAranA tAtparyathI nahIM. tethI tyAM vAcyAlaMkAra dvArA kAvyanuM nAmakaraNa nyAyI che. ane jyAM vAcya (alaMkAra)nI sthiti vyaMgya alaMkAra paraka ja hoya tyAM vyaMgya (ahaMkAra) anusAra ja nAmakaraNa karavuM ucita che. jemake ''tene (pahelethI) lakSmI prAsa che, to pachI e zA mATe mane pharI valovavAnuM kaSTa uThAve ? (A samaye) Alasya rahita manane kAraNe tenI pahelAM jevI (dIrghakAlIna) nidrAnI paNa koI saMbhAvanA jaNAtI nathI. samasta dvIponA svAmIo dvArA anusaraNa karAyelA te pharI setu zA mATe bAMdhe ? A rIte tamArA (samudrakinAre) AvavAthI jANe tarkavitarka karato samudrano kaMpa pratIta thAya che.'' Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 davanyAloka yathA vA mamaiva lAvaNyakAntiparipUritadiGmukhe'smin smere'dhunA tava mukhe taralAyatAkSi / kSobhaM yadeti na manAgapi tena manye suvyaktameva jalarAzirayaM payodhiH / / ityevaMvidhe viSaye'nuraNanarUparUpakAzrayeNa' kAvyacArutvavyavasthAnAd rUpakadhvaniriti vyapadezo nyAyyaH / 27.2 upamAdhvaniryathA vIrANaM ramai ghusiNaruNammi Na tahA piAthaNucchaGge / diTThI riugaakuMbhatthalammi jaha bahalasindUre / / (vIrANAM ramate ghusRNAruNe na tathA priyAstanotsaGge / dRSTI ripugajakumbhasthale yathA bahalasindUre // iti cchAyA) yathA vA mamaiva viSamabANalIlAyAmasuraparAkramaNe kAmadevasya taM tANa sirisahoararaaNAharaNammi hiaamekkarasam / bimbAhare piANaM NivesiaM kusumabANena / / (tatteSAM zrIsahodararatnAharaNe hRdayamekarasam / - bimbAdhare priyANAM nivezitaM kusumabANena / / iti cchAyA) AkSepadhvaniryathA sa vaktumakhilAn zakto hayagrIvAzritAn guNAn / yo'mbukumbhaiH paricchedaM jJAtuM zakto mahodadheH / / atrAtizayoktyA hayagrIvaguNAnAmavarNanIyatApratipAdanarUpasyAsAdhAraNatadvizeSaprakAzanaparasya AkSepasya prakAzanam / 27.3 arthAntaranyAsadhvaniH zabdazaktimUlAnuraNanarUpavyaGgayo'rthazaktimUlAnuraNanarUpavyaGgyazca sambhavati / tatrAdyasyodAharaNam daivvAettammi phale ki kIrai ettiaM puNA bhaNimo / kaMkillapallavAH pallavANaM aNNANaM Na saricchA / / (daivAyatte phale kiM kriyatAmetAvat punarbhaNAmaH / raktAzokapallavAH pallavAnAmanyeSAM na sadRzAH // iti cchAyA) padaprakAzazcAyaM dhvaniriti vAkyasyArthAntaratAtparye'pi sati na virodhaH / dvitIyasyodAharaNaM yathA hiaaTThAviamaNNuM avaruNNamuhaM hi maM pasAanta / avaraddhassa vi Na hu de pahujANaa rosiuM sakkam / / (hRdayasthApitamanyumaparoSamukhImapi mAM prasAdayan / aparAddhasyApi na khalu te bahujJa roSituM zakyam // iti cchAyA) 1. anuraNanarUpakAzrayeNa' ni0, dii0| 2. 'parAkrame' dii0| 3. 'tadvizeSapratipAdanaparasya' dii| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya udyota : 27 141 athavA jema ke mAro ja (zloka) - '"he caMcaLa dIrgha netrovALI ! lAvaNya ane kAMtithI dizAone paripUrNa karI denAruM tAruM mukha maMdasmita yukta hovA chatAM paNa samudramAM saheja paNa kSobha pedA thato nathI tethI e spaSTa pratIta thAya che ke e kevaLa jaLano rAzi (jaDatAno puMja) che. A prakAranAM udAharaNomAM saMlakSyakramavyaMgya rUpakanA Azraye ja kAvyanuM cArutva raheluM che ethI ahIM rUpakadhvani nAmakaraNa ja ucita che. 27-2 upamA dhvani jema ke ''vIronI dRSTi kuMkumaraMjita priyAnAM stanomAM nathI ramatI eTalI zatrunA hAthIonAM siMdUrathI raMgAyela kuMbhasthaLo upara rame che.'' athavA jema ke 'viSamabANalIlA' (nAmanA mArA kAvya)mAM kAmadevanA (asura viSayaka parAkramanA) varNana (prasaMgano) mAro (zloka, upamA dhvaninuM bIjuM udAharaNa che.) ''lakSmInA sahodara ratnone bhegAM karavAmAM magna temanAM (asuronAM haMmeza yuddha mATe taiyAra evAM) te hRdayone kAmadeve priyAonA adharabiMba (nA rasAsvAda)mAM tatpara karI dIdhAM.'' 'AkSepadhvani' jema ke "je pANInA ghaDAothI (mApIne) samudranA mApane jANI zake che te hayagrIvanA badhA guNonuM varNana karI zake che.'' ahIM 'atizayokti' thI hayagrIvanA guNanI avarNanIyatA pratipAdita karanAra teno asAdhAraNa viSayamAM prakAza karanAra 'AkSepa'nuM prakAzana thAya che. (ethI A 'kaviprauDhoktisiddha alaMkArathI alaMkAra vyaMgya AkSepa dhvani'nuM udAharaNa che. 27.3 'arthAntaranyAsadhvani' zabdazaktimUla anusvAnavyaMgya ke ardhazaktimUla anusthAna vyaMgya (anusvAnavyaMgya= saMlakSyakramavyaMgya) (ema be jAtano) saMbhave che. temAMthI prathamanuM udAharaNa '"phaLa to bhAgyane AdhIna che. (temAM ame) zuM karIe ? to paNa ATaluM (to) kahIe chIe ke rakta azokanAM pAva bIjAM pallava jevAM nathI hotAM.'' padane prakAzanAra A dhvani che. tethI vAkacamAM bIjA arthanuM tAtparya hoya to paNa virodha nathI. bIjAnuM (arthazaktimUla saMlakSyakramanuM) udAharaNa ''hRdayamAM rAkhelA krodhavALI tathA roSa rahita mukhavALI mane prasanna karatA he bahujJa ! aparAdhathI yukta hovA chatAM tArA para krodha karavo zakya nathI.'' Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 dhvanyAloka atra hi vAcyavizeSeNa sAparAdhasyApi bahujJasya kopaH kartumazakya iti samarthakaM 'sAmAnyamanvitamanyattAtparyeNa prakAzate / vyatirekadhvanirapyubhayarUpaH sambhavati / tatrAdyasyodAharaNaM prAk pradarzitameva / dvitIyasyodAharaNaM yathA jAjja vaNuddese khujja vvia pAavo' gaDiavatto / mA mANusammi loe tAekkaraso darido a // ( jAyeya vanoddeze kubja evaM pAdapo galitapatraH / mA mAnuSe loke tyAgaikaraso daridrazca || iti cchAyA) atra hi tyAgaikarasasya daridrasya janmAnabhinandanaM truTitapatrakubjapAdapajanmAbhinandanaM ca sAkSAcchabdavAcyam / tathAvidhAdapi pAdapAt tAdRzasya puMsa upamAnopameyatvapratItipUrvakaM zocyatAyAmAdhikyaM tAtparyeNa prakAzayati / 27.4 utprekSAdhvaniryathA candanAsaktabhujaganiHzvAsAnilamUrcchitaH / mUrcchayatyeSa pathikAn madhau malayamArutaH / / atra hi madhau malayamArutasya pathikamUrcchAkAritvaM manmathonmAthadAyitvenaiva / tattu candanAsaktabhujaganiHzvAsAnilamUrcchitatvenotprekSitamityutprekSA sAkSAdanuktApi vAkyArthasAmarthyAdanuraNanarUpA lakSyate / na caivaMvidhe viSaye ivAdizabdaprayoga - mantareNAsambaddhataiveti' zakyate vaktum / gamakatvAdanyatrApi tadaprayoge tadarthAvagatidarzanAt / yathA IsA kalusassa vi tuha muhassa Na esa puNNimAcando / ajja sarisattaNaM pAviUNa aGga bia Na mAi || yathA vA ( IrSyAkaluSasyApi tava mukhasya nanveSa pUrNimAcandraH / adya sadRzatvaM prApya aGga eva na mAti // iti cchAyA) trAsAkulaH paripatan parito niketAn pumbhirna kaizcidapi dhanvibhiranvabandhi / tasthau tathApi na mRgaH kvacidaGganAbhirAkarNapUrNanayaneSuhatekSaNazrIH || zabdArthavyavahAre ca prasiddhireva pramANam / zleSadhvaniryathA 1. 'arthasAmAnyaM' ni0 dI0 / 3. 'asambaddhaiva' ni0, dI0 / 2. 'ghaDiavatto' = 'ghaTitapatra' ni0, dI0 / 4. 'zakyam' ni0, dI0 / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya udyota: 27 143 ahIM vAcyavizeSathI, bahujJa aparAdhavALo hovA chatAM tenA tarapha kopa karavo azakya che ema samarthana karanAra arthasAmAnya, bIjAM tAtparyanI sAthe bahAra Ave che. (tethI arthAntaracAsa dhvani che) (arthazaktimUla vyatireka dhvani) vyatirekathvani paNa (zabdazaktimUla ane arthazaktimUla) banne prakArano hoI zake che. temAMthI prathama (zabdazaktimUla)nuM udAharaNa (uM eDayukvanti ...I.) pahelAM kahyuM ja che. bIjA (arthazaktimUla)nuM udAharaNa jemake vananA pradezamAM kharelAM pAMdaDAMvALuM kUbaDuM vRkSa huM banI jAuM. paNa mAnava lokamAM tyAgamAM ja ekamAtra AnaMda lenAra daridra banIne janma na lauM." ahIM mAtra dAnamAM ja rasa mAnanAra daridrInA janmane vakhoDavAnuM tathA pAMdaDAM vinAnA kUbaDA jhADanA janmane vakhANavAnuM sAkSAt zabdathI vAcya che. tevA vRkSathI paNa, tevA puruSanI, upamAnopameya jJAnathI, adhika zocanIya dazA, tAtparyadvArA prakAzita thAya che. 27-4 umbelAdhvani (nuM udAharaNa) jema ke caMdana (vRkSa)mAM lapeTAIne rahelA sarponA niHzvAsathI mUrNita thayelo malayapavana vasaMtamAM pathikone mUrSita kare che.' ahIM vasaMtamAM pathikane mUcha pamADavAnI malayamAtanI zakti, kAmadevanI unmAdaka zaktine laIne ja che. te (zakti) caMdanane Azraye rahela sarpanA niHzvAsanA anilathI mUrNita thaI, ema ujhekSA' karI che. Ama (uprekSA) jo ke sAkSAt kahevAyI nathI to paNa vAkyarthanA sAmarthyathI anuraNanarUpe-saMlakSyakramavyaMgyarUpedekhAya che. ane AvA viSayamAM 'va' (jANe ke) vagere zabdonA prayoga vagara asaMbaddhatA ja che ema paNa na kahI zakAya. (sAMbhaLanAranI pratibhAnA sadyogathI caMdanAsakta ityAdi vizeSaNa uprekSA) jaNAvanAra hovAthI (gamaka-vyaMjaka hovAthI) anya udAharaNomAM paNa nava vagerenA) temanA prayoga vinA paNa tenI (ukSAnI) pratIti joI zakAya che. jema ke-"Aje A pUrNimAno caMdra tArA, IrSyAthI kaluSita mukhanI paNa samAnatA pAmIne jANe potAnA zarIramAM samAto nathI." athavA (vAcakanA abhAvamAM paNa u~kSAnuM evuM ja bIjuM udAharaNa) jema ke- "bhayathI vyAkuLagharonI cAre bAju doDato hato tyAre koI dhanurdhArIe teno pIcho na ryo hovA chatAM strIothI kAna sudhI kheMcIne marAyelAM netrabANothI jenI netranI kAMti haNAI gaI che evo te (mRga) kyAMya thobhyo nahIM." zabda ane arthanA vyavahAramAM (sayaanubhavarU5) prasiddhi ja (arthapratItimAM) pramANa che. leSa dhvani (nuM udAharaNa) jema ke Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 vinyAloka ramyA iti prAptavatIH patAkA rAga' viviktA iti vrdhyntiiH| yasyAmasevanta namavalIkAH samaM vadhUbhirvalabhIryuvAnaH / / atra vadhUbhiH saha valabhIrasevanteti vAkyArthapratIteranantaraM vadhva iva valabhya iti zleSapratItirazAbdApyarthasAmarthyAnmukhyatvena vartate / yathAsaMkhyadhvaniryathA aGkuritaH pallavitaH korakitaH puSpitazca sahakAraH / aGkuritaH pallavitaH korakitaH puSpitazca hRdi madanaH / / atra hi yathoddezamanUddeze yaccArutvamanuraNanarUpaM madanavizeSaNabhUtAGkuritAdizabdagataM tanmadanasahakArayostulyayogitAsamuccayalakSaNAd vAcyAdatiricyamAnamAlakSyate / ___ evamanye'pyalaGkArA yathAyogaM yojanIyAH / / 27 / / evamalaGkAradhvanimArga vyutpAdya tasya prayojanavattAM sthApayitumidamucyate zarIrIkaraNaM yeSAM vAcyatve na vyavasthitam / te'laGkArAH parAM chAyAM yAnti dhvanyaGgatAM gatAH // 28 // dhvanyaGgatA cobhAbhyAM prakArAbhyAM vyaJjakatvena vyaGgyatvena ca / tatreha prakaraNAd vyaGgyatvenetyavagantavyam / vyaGgyatve'pyalaGkArANAM prAdhAnyavivakSAyAmeva satyAM dhvanAvantaHpAtaH / itarathA tu guNIbhUtavyaGgayatvaM pratipAdayiSyate // 28 / / __ aGgitvena vyaGgyatAyAmapi alaGkArANAM dvayI gatiH / kadAcid vastumAtreNa vyajyante kadAcidalaGkAreNa / tatra vyajyante vastumAtreNa yadAlaGkRtayastadA / dhruvaM dhvanyaGgatA tAsAm, atra hetuH ___kAvyavRttestadAzrayAt // 29 // yasmAt tatra tathAvidhavyaGgyAlaGkAraparatvena kAvyaM pravRttam / anyathA tu taMdvAkyamAtrameva syAt // 29 // 1. kAmam' ni0| 2. 'vivartate' ni0, dii| 1. 'kAvyavRttistadAzrayA' bAlapriyA sN0| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 dvitIya udhotaH 27, 28, 29 (je dvArikA purImAM) ramaNIyatAne kAraNa patAkAne prApta karanArI, ekAntane kAraNe rAgane vadhAranArI, jhUkelI vaLIo (chAparAno AdhAra)vALI valabhIonuM sevana yuvako potAnI vadhUonI sAthe kare che.' ahIM 'vadhUonI sAthe havelInuM sevana karatA hatA, A vAkyarthanI pratItinI pachI 'vadhUo jevI havelIo, e zleSanI pratIti zabdavinA arthasAmarthyathI mukhya rUpamAM thAya che. yathAsaMkhya dhvani(nuM udAharaNa) jema ke AMbAmAM (pahelA) aMkura phUTyA, (pachI) pAna AvyAM, (pachI) kaLIo beThI (ane pachI) kUla khIlyAM' (e kramathI tenA) hRdayamAM kAmadeva aMkurita, pallavita, mukulita ane vikasita thayo." ahIM yathAkrama anukrama che tethI kAmadevanAM vizeSaNarUpI aMkurita' vagere zabdathI anuraNanarUpI cArutva che. (= saMlakSyakramavyaMgyarUpI cArutva) te, kAmadeva ane AmravRkSanI tulyayogitA tathA samuccayanA lakSaNathI, vAcyathI caDiyAtuM dekhAya che. Ama bIjA alaMkAro paNa yathAyogya rUpe (svayaM) samajI levA joIe. (alaMkAra dhvaninuM prayojana) karikA-28 ane vRtti H A rIte alaMkAra dhvaninA mArganuM (vistArathI). pratipAdana karIne (ha) tenuM prayojana siddha karavAne mATe kahe che. | '(kaTaka, kuMDaLa jevA) je alaMkAronI vAcyAvasthAmAM zarIrarUpatA prApti paNa nizcita nathI hotI (arthAt vAcyAvasthAmAM kAvyanuM aMga-zarIra-banI zakatA nathI) te alaMkAro vyaMgyarUpatAne pAmIne (arthAt dhvanirUpa banIne) parama cArutvane prApta kare che." dhvaninuM aMga hovApaNuM be ya prakArathI hoya, vyaMjatvathI ane vyaMgyatvathI. temAMthI ahIM prakaraNa uparathI vyaMgyatva che ema samajavuM. vyaMgyatvamAM paNa alaMkAranI pradhAna vivekSA hoya tyAM dhvanimAM samAveza thaI zake che. nahi to guNIbhUta vyaMgya gaNAya che evuM (have pachI) samajAvAze. kArikA-29 ane vRtti (vastumUla alaMkAra dhvani) aMgI (pradhAna)rUpe alaMkAro vyaMgya hoya tyAre paNa temanI gati be prakAranI hoya che. koIka vakhata vastumAtrathI sUcavAya che, to koIka vakhata alaMkArathI. temAM alaMkAro jyAre vastumAtrathI vyaMjita thatA hoya che tyAre temanI plavaMgatA nizcita che. (arthAt teo nakkI dhvaninuM aMga bane che.) tenuM kAraNa (e che ke) kAvyavyApArano AdhAra ja enA upara hoya che. kemake tyAM te prakAranA vyaMgya alaMkAranI pratItine mATe ja kAvya pravRtta thayuM che. nahIMtara te (vastumAtra pratipAdaka camatkRti vinAnuM) kevaLa vAkyamAtra rahI jAya. (kAvya ja na rahe). Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 tAsAmevAlaGkRtInAm alaGkArAntaravyaGgyabhAve, punaH dhvanyaGgatA bhavet / cArutvotkarSato vyaGgyaprAdhAnyaM yadi lakSyate ||30|| dhvanyAloka uktaM hyetat cArutvotkarSanibandhanA vAcyavyaGgyayoH prAdhAnyavivakSA iti / vastumAtravyaGgyatvaM cAlaGkArANAmanantaropadarzitebhya evodAharaNebhyo viSaya unneyaH / tadevamarthamAtreNAlaGkAravizeSarUpeNa vArthena, arthAntarasyAlaGkArasya vA prakAzane cArutvotkarSanibandhane sati prAdhAnye'rthazaktyudbhavAnuraNanarUpavyayo dhvaniravagantavyaH / evaM dhvaneH prabhedAn pratipAdya tadAbhAsavivekaM kartumucyateyatra pratIyamAno'rthaH pramliSTatvena bhAsate / vAcyasyAGgatayA vApi nAsyAsau gocaro dhvaneH // 31 // dvividho'pi pratIyamAnaH sphuTo'sphuTazca / tatra ya eva sphuTaH zabdazaktyArthazaktyA vA prakAzate sa eva dhvanermArgo netaraH sphuTo'pi yo'bhidheyasyAGgatvena pratIyamAno'vabhAsate so'syAnuraNanarUpavyaGgyasya dhvaneragocaraH / yathA kamalAarANaM maliA haMsA uDDAviA Na a piucchA / keNa vi gAmar3Ae abbhaM uttANaaM phaliham // (kamalAkarA na malinA haMsA uDDAyitA na ca pitRSvasaH / kenApi grAmataDAge, abhramuttAnitaM kSiptam // iti cchAyA) atra hi pratIyamAnasya mugdhavadhvA jaladharapratibimbadarzanasya vAcyAGgatvameva / evaMvidhe viSaye'nyatrApi yatra vyavayApekSayA vAcyasya cArUtvotkarSapratItyA prAdhAnyamavasIyate, tatra vyaGgyasyAGgatvena pratIterdhvaneraviSayatvam / yathA vANIrakuDaMgoDDINasauNikolAhalaM suNaMtIe / gharakammavAvaDAe bahue sIaMti aMgAI || Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 dvitIya udyotaH 30, 31 kArikA 30 ane vRttiH (alaMkAramUla alaMkAradhvani) te je alaMkArono "bIjA alaMkArothI jo vyaMgyabhAva hoya to vaLI, "jo cArutva utkarSane lIdhe tyAM vyaMgyanuM prAdhAnya dekhAtuM hoya to teo dhvaninuM aMga thaI jaze." ema kahyuM ja che ke vAcya ane vyaMgyanA cArutvanA utkarSanuM nibaMdhana e ja pradhAna vivekSA che. vastumAtra vyaMgya hoya tyAre pahelAM darzAvela udAharaNo pramANe alaMkArono viSaya samajavo. tethI Ama arthamAtrathI ke viziSTa alaMkArarUpI arthathI, anya arthano -vastuno-ke alaMkArano prakAza thAya tyAM cArutvanA utkarSane kAraNe e vyaMjita thatAM vastu ke alaMkAra pradhAnatA prApta karatAM hoya tyAM arthazaktithI uddabhavato anuraNanavyaMgya - dhvani (arthAt arthazaktimUla saMlakSyamavyaMgya dhvani) samajavo joIe. kArikA-31 ane vRttiH (abhidhAmUla dhvaninuM guNIbhUta vyaMgyatva) Ama dhvaninA prabhedonuM pratipAdana karIne tenA (=dhvaninA) AbhAsano (guNIbhUtavyaMgyano) viveka karavA mATe kahe che (arthAt guNIbhUtavyaMgya ane dhvani vacce bheda samajAvavA kahe che.) "jyAM pratIyamAna (= vyaMgya artha) prazliSTatvathI (= kilaSTatvathI, askuTarUpe) pratIta thato hoya athavA vAcyanA aMgarUpe pratIta thato hoya te nine gocara nathI. (arthAt dhvanino viSaya gaNAto nathI.) (avivakSitavAcya yAne lakSaNAmUla ane vivakSitA paravAcya yAne abhidhAmUla dhvani) banne prakArano vyaMgya artha, suTa ane askuTa (be prakArano) che. emAMthI je phuTa pratIyamAna artha che te jyAre zabdazaktithI ke ardhazaktithI pragaTa thato hoya tyAre dhvani kahevAya che. (dhvanino mArga viSaya-kahevAya che.) bIjo nahi. (arthAt askuTarUpathI pratIta thanAro dhvanino viSaya nathI paNa dhvanyAbhAsa che.) je pratIyamAna artha phuTa hoya paNa vAcyArthanA aMgarUpe pratIta thato hoya te A anuraNana vyaMgya dhvanino (arthAt saMlakSyakramavyaMgya dhvanino) viSaya banato nathI." jema ke "phoIbA, (juone !) nathI kamaLa maMlina thayAM ke nathI haMsa UDI gayAM (to paNa) A gAmanA taLAvamAM koIe vAdaLane ulaTAvIne (kevI saphAIthI) rAkhI dIdhuM che !' ahIM mugdha vadhU vaDe vAdaLanA pratibiMbanA darzanarUpI pratIyamAna (=vyaMgya) vAcyanuM aMga che. AvA viSayamAM anyatra paNa jyAM vyaMgya (artha) karatAM vAcya (artha) cArutvanA utkarSanI pratItinI kAraNe pradhAna lAgato hoya tyAM vyaMgya (artha) aMgarUpe (gauNarUpe) ja pratIta thAya che ane te dhvanino viSaya banato nathI. jema ke Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 ...... vanyAsa (vAnIrakuJjoDDInazakunikulakolAhalaM zRNvantyAH / gRhakarmavyApRtAyA vadhvAH sIdantyaGgAni ||iti cchAyA) evaMvidho hi viSayaH prAyeNa guNIbhUtavyaGgyasyodAharaNatvena nirdekSyate / yatra tu prakaraNAdipratipattyA nirdhAritavizeSo vAcyo'rthaH punaH pratIyamAnAGgatvenaivAbhAsate so'syaivAnuraNanarUpavyaGgyasya dhvanemArgaH / yathA ucciNasu par3ia kusumaM mA ghuNa sehAliaM hAliasuDhe / aha de viSamavirAvo sasureNa suo balaasaddo / / (uccinu patitaM kusumaM mA dhunIhi zephAlikAM hAlikasnuSe / eSa te viSamavirAvaH zvazureNa zruto valayazabdaH / / iti cchAyA) atra hyavinayapatinA saha ramamANA sakhI bahiHzrutavalayakalakalayA sakhyA pratibodhyate / etadapekSaNIyaM vAcyArthapratipattaye / pratipanne ca vAcye'rthe' tasyAvinayapracchAdanatAtparyeNAbhidhIyamAnatvAt punarvyaGgyAGgatvamevetyasminnanuraNanarUpavyaGgyadhvanAvantarbhAvaH // 3 // evaM vivakSitavAcyasya dhvanestadAbhAsaviveke prastute satyavivakSitavAcyasyApi taM kartumAha avyutpatterazaktervA nibandho yaH skhaladgateH / zabdasya sa ca na jJeyaH sUribhirviSayo dhvaneH // 32 // skhaladgaterupacaritasya zabdasya avyutpatterazaktervA nibandho yaH sa ca na dhvaneviSayaH / yataH sarveSveva prabhedeSu sphuTatvenAvabhAsanam / yad vyaGgayasyAGgibhUtasya tat pUrNaM dhvanilakSaNam // 33 // taccodAhRtaviSayameva / iti zrIrAjAnakAnandavardhanAcAryaviracite dhvanyAloke dvitIya udyotaH / 1. ni0 mA arthe' 415 nathI. 2. 'yatazca' ni0, dii| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya udyotaH 31,32, 33) (potAnA premIne maLavAnuM sthAna ane samaya nakkI karIne samaye niyata sthAna para pahoMcI na zakanAra nAyikA) vetasa latAkuMjamAMthI UDatAM paMkhIono kolAhala sAMbhaLIne gharakAmamAM rokAyelI vadhUnAM gAtro zithila thaI gayAM." A prakArano viSaya ghaNe bhAge guNIbhUta vyaMgyanAM udAharaNomAM nivAmAM Avaze. paNa jyAM prakaraNa vagerenI pratItithI vizeSa arthanuM nirdhAraNa karIne vAcyArtha pharI pAcho pratIyamAna (vyaMgya) arthanA aMgarUpe bhAsato hoya tyAM te saMlakSyakramavyaMgya dhvanino viSaya (mArga) hoya che. jema ke he kheDUtanI (putra) vadhU! kharelAM phUla vINI le. pArijAta (nI DALI) halAva nahIM. jorathI thato tArAM kaMkaNano (valaya-bayAno) avAja sasarAe sAMbhaLI lIdho che." ahIM koI jAra sAthe (upapati sAthe) ramaNa karatI sakhIne bahArathI kaMkaNano avAja sAMbhaLIne sakhI cetave che. vAcyArthInI pratipatti mATe AnI apekSA rahe che. vAcyArtha samajAyA pachI tenA (sakhInA parapuruSopabhogarUpa) avinayane DhAMkavAnA tAtparyathI kathita hovAthI pachI (avinaya pracchAdanarUpa) vyaMgyanuM aMga ja thaI jAya che mATe te anuraNana vyaMgyadhvanimAM (=saMlakSyakramavyaMgya dhvanimAM) samAya che. kArikA-32 ane vRtti : A rIte vivakSitavAcya (abhidhAmUla) dhvanino ane tenA AbhAsano viveka-bheda-spaSTa karI sAthe sAthe avivakSitavAcya ( lakSaNAmUla) dhvaninA AbhAsano paNa (dhvani sAtheno) bheda spaSTa karavAne kahe che. (lakSaNA mUla dhvaninuM guNIbhUta vyaMgyatva) avyutpatti (= avidvattA) ke azaktine kAraNe je lAkSaNika ke gauNa zabdano (vanas te vrsa= bAdhita arthavALA zabdano) prayoga hoya (nivaDa) tene paNa vidvAnoe dhvanino viSaya nahIM jANavo joIe." bAdhita arthavALA (khalati) zabda eTale lakSaNAthI (35ritaca) vaparAyelA zabda. te vyutpattinA ke zaktinA abhAve vaparAyA hoya tyAM dhvanino viSaya thatA nathI. kema ke kArikA-33 ane vRtti: "(dhvaninA) badhA bhedomAM pradhAnabhUta dhvaninI, (vyaMgyaarthanI) je phuTa rUpathI pratIti thAya che te dhvaninuM pUrNa lakSaNa che A viSayanAM to udAharaNo ApyAM ja che. A pramANe zrI rAjAnaka AnaMdavardhanAcAryaviracita "dhvanyAloka'no bIjo udyota pUro thayo. Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 tRtIya udyotaH evaM vyaGgyamukhenaiva dhvaneH pradarzite saprabhede svarUpe punarvyaJjakamukhenaitat ' prakAzyate avivakSitavAcyasya padavAkyaprakAzatA / tadanyasyAnuraNanarUpavyaGgyasya ca dhvaneH || 1 // 1.1-avivakSitavAcyasyAtyantatiraskRtavAcye prabhede padaprakAzatA yathA maharServyAsasya 'saptaitAH samidhaH zriyaH / ' yathA vA kAlidAsasya 'kaH sannaddhe virahavidhurAM tvayyupekSeta jAyAm / ' yathA vAre dhvanyAloka 'kimiva hi madhurANAM maNDanaM nAkRtInAm / ' eteSUdAharaNeSu 'samidha:' iti 'sannaddhe' iti 'madhurANAm' iti ca padAni vyaJjakatvAbhiprAyeNaiva kRtAni / 1.2 - tasyaivArthAntarasaGkramitavAcye yathA 'rAmeNa priyajIvitena tu kRtaM premNaH priye nocitam / ' atra rAmeNa ityetat padaM sAhasaikarasatvAdivyaGgayAbhisaMkramitavAcyaM vyaJjakam / yathA vA emea jaNo tissA deu kavolopamAi sasibiMbam / paramatthaviAre uNa caMdo caMdo via varAo | (evameva janastasyA dadAti kapolopamAyAM zazibimbam / paramArthavicAre punazcandrazcandra eva varAkaH // iti cchAyA) atra dvitIyazcandrazabdo'rthAntarasaGkramitavAcyaH / : -avivakSitavAcyasyAtyantatiraskRtavAcye prabhede vAkyaprakAzatA yathAyA nizA sarvabhUtAnAM tasyAM jAgarti saMyamI / yasyAM jAgrati bhUtAni sA nizA pazyato muneH || / anena vAkyena nizArtho na ca jAgaraNArthaH kazcid vivakSitaH / kiM tarhi ? tattvajJAnA vahitatvam atattvaparAGmukhatvaM ca muneH pratipAdyata iti tiraskRtavAcyasyAsya vynyjktvm| 1. 'tat' ni0, dI0 / 2. 'svaprabheda' ni0 / 3. 'tasyaiva' ni, dI0 bhAM vadhu che. 4. ' (na) nizArtho na (vA) jAgaraNArtha:' dI0 / 'na jAgaraNArthaH ' ni0 / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyotaH 1 151 tRtIya udyota A rIte (dvitIya udyotamAM) dhvaninuM svarUpa vyaMgyadvArA (vyaMgyArthInI daSTie) prabhedasahita darzAvIne have vyaMjakadvArA (vyaMjanI daSTie) tenA bhedo batAve che. kArikA-1 "avivakSitavAcya (lakSaNAmUladhvani) ane tenAthI bhinna (vivakSitA paravAthyano eka bheda) anuraNanarUpa (arthAt saMlakSyakramavyaMgya) dhvani, pada ane vAkyathI prakAzita thAya che.' vRtti-1.1 : avivakSitavAcya (=lakSaNAmUla)nA atyantatiraskRtavAcya (nAmanA) bhedamAM pada vyaMgyanuM udAharaNa (arthAt pada dvArA vyaMgyArtha pragaTa thato hoya evuM udAharaNa) jemake maharSi vyAsanuM (zlokanuM vAkya) ''A sAta lakSmInI samidhAo che." athavA jemake kAlidAsanuM- "tane caDhI Avelo joyA pachI virahathI duHkhI patnInI koNa upekSA kare?" athavA "madhura AkRtivALAne kaI vastu AbhUSaNarUpa nathI banatI?" A udAharaNomAM 'midha', 'trI ane purANa" eTalAM pado vyaMjakarUpe (prayukta) karAyAM che. ' 1.2 tenA ja (avivakSitavAcya lakSaNAmUla dhvaninA) arthAntarasaMkramitavAcyamAM (e nAmanA bhedanA udAharaNamAM) jema ke- "he priye ! potAnA jIvananA lobhI rAme premane anurUpa kArya na karyuM." ahIM "rAma" pada "sAhasekasitva" (sAhasamAM ja ekarasa) vagere vyaMgyamAM saMkramitavAcya rUpamAM vyaMjaka che. athavA jema ke-"tenA gAlanI upamAmAM loko (upamAnarUpe) caMdrabiMbane ema ja rAkhI de che. (AvI upamA amastI ja Ape che.) kharuM jotAM bicAro e caMdra to caMdramAtra che. ahIM bIjo "caMdra' zabda (kSINatA, kalaMkavALA hovuM vagerethI yukta caMdra arthamAM) "arthAntarasaMkramita vAcya che. 'avivakSitavAcya'nA "atyaMtatiraskRtavAcya' nAmanA bhedamAM vAkyaprakAzatA (=vAkya mArakta pragaTa thato hoya tenuM udAharaNa) jema ke je anya sau prANIonI rAtri che temAM saMyamI (tattvajJAnI jitendriya puruSa) jAgato (rahe) che. jyAM badhAM prANI jAge che, te tattvajJAnI muninI rAtri che.' A vAkyathI nizAno artha na to kaMI jAgaraNano artha vivakSita che. to zuM che? muninuM tattvajJAnamAM sAvadha hovuM ane atattvathI parAThukha hovuM e pratipAdita karela che, A tiraskRtavAcyanuM vyaMjakatva che. enuM udAharaNa che). Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 --tasyaivArthAntarasaGkramitavAcyasya vAkyaprakAzatA yathAvisamaio' kANa vi koNa vi bAlei amiaNimmAo / kANa va visAmiamao kANa vi avisAmao kAlo || (viSamayitaH keSAmapi keSAmapi yAtyamRtanirmANa / keSAmapi viSAmRtamayaH keSAmapyaviSAmRtaH kAlaH // iti cchAyA) atra hi vAkye 'viSAmRta' zabdAbhyAM duHkhasukharUpasaGkramitavAcyAbhyAM vyavahAra ityarthAntarasaGkramitavAcyasya vyaJjakatvam / 1.3 1-vivakSitAbhidheyasyAnuraNanarUpavyaGgyasya zabdazaktyudbhave prabhede pada prakAzatA yathA dhvanyAloka prAptuM dhanairarthijanasya vAJchAM daivena sRSTo yadi nAma nAsmi / pathi prasannAmbudharastaDAgaH kUpo'thavA kinna jaDaH kRto'ham // atra hi 'jaDaH' iti padaM nirviNNena vaktrAtmasamAnAdhikaraNatayA prayuktamanuraNanarUpatayA kUpasaMmAnAdhikaraNatAM svazaktyA pratipadyate / 2-tasyaiva vAkyaprakAzatA yathA harSacarite siMhanAdavAkyeSu 'vRtte'smin mahApralaye dharaNIdhAraNAyAdhunA tvaM zeSaH / ' etaddhi vAkyamanuraNanarUpamarthAntaraM zabdazaktyA sphuTameva prakAzayati / 3-asyaiva kaviprauDhoktimAtraniSpannazarIrasyArthazaktyudbhave prabhede padaprakAzatA yathA harivijaye - cUaGkurAvaaMsaM 'chaNamappasaramahaghghamaNaharasurAmoam / asamappiaM pi gahiaM kusumasareNa mahumAsalacchimuham // ( cUtArAvataMsaM 'kSaNaprasaramahArdhamanoharasurAmodam / asamarpitamapi gRhItaM kusumazareNa madhumAsalakSmImukham // iti cchAyA) atra hyasamarpitamapi kusumazareNa madhumAsalakSmyA mukhaM gRhItamityasamarpitamapItyetadavasthAbhidhAyi padamarthazaktyA kusumazarasya balAtkAraM prakAzayati / 1. 'visamaio ccia' ni0 / 2. 'abhiamao' ni0 / 3. 'vipamaya iva' ni0 / 4. 'amRtamayaH' ni0 / 5. 'chaNapasaramahaM ghaNamahurAmoam' ni0 / 6. 'mahadUddhanamadharAmodam' ni0, dI0 / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 tRtIya udyotaH 1 e ja 'arthAntarasaMkramita vAcya'nI vAkyaprakAzatA jema ke- "keTalAkano samaya viSamaya (duHkhamaya) to keTalAkano amRtamaya (sukhamaya) tathA keTalAkano viSa ane amRtamaya (duHkha-sukha mizrita) ane keTalAkano nahi viSa ke nahi amRtamaya (duHkha-sukha rahita) vyatIta thAya che." A vAkyamAM duHkha ane sukha rUpamAM saMkramita vAcyavALA viSa' ane 'amRta' zabdothI vyavahAra che eTale ahIM 'arthAntarasaMkramita vAcya ja vyaMjaka che. 13 vivakSitAbhidheyanA (= vivakSitAnyaparavAcya arthAt abhidhAmUladhvaninA) "zabdazaktimUla anuraNanarUpa vyaMgya'mAM (arthAt saMlakSyamavyaMgyanA zabdazaktimUlabhedamAM) pada prakAzatA (nuM udAharaNa) jema ke- "dhanothI yAcakonI icchA pUrNa karavA yogya jo deve mane na banAvyo to svaccha jaLathI paripUrNa rastAnuM taLAva yA jaDa (bIjAnA duHkhane nahIM jANanAra) kUvo kema na banAvyo ?" ahIM khinna (nirviNa) vaktA dvArA potAnA samAnAdhikaraNanA rUpamAM (potAno bodha karAvanAra am padanI sAthe nahodam A rIte samAna vibhakti, samAna vacanamAM) prayojavAmAM Avela na' A zabda anuraNanarUpamAM potAnI zaktithI kUvAnA samAnAdhikaraNatvane pAmI jAya che. tenI vAkya prakAzatA jema ke "harSacarita'mAM siMhanAda (e nAmanuM pAtra) nA vAkyomAM "A mahApralaya thaI gayA pachI (tamArA pitA prabhAkaravardhana ane moTAbhAI rAjyavardhananA mRtyu pachI) pRthvIne (rAjyabhArane) dhAraNa karavA mATe have temaja "zeSa' (zeSanAga) cho.' A vAkya (A mahApralaya thaI jatAM pRthvIne dhAraNa karavA mATe ekalA zeSanAganI jema) anuraNanarUpa (saMlakSyakramavyaMgya-ahIM-zeSanAgarU5) arthAntaranebIjA arthane spaSTa rIte ja prakAzita kare che. AnA ja (= vivakSitA paravAcya dhvaninA) "arthazaktimUla kavi prauDhoktibaddha' prabhedamAM padaprakAzatA (nuM udAharaNa) jema ke (pravarasenakRta prAkRtarUpaka) 'harivijaya"mAM "AmramaMjarIothI vibhUSita, kSaNa (vasaMtotsava)nA prasArathI ati manohara, sura (kAmadeva)nA camatkAravALuM (bIjA arthamAM bahu kiMmatI suMdara surAnI sugaMdhIvALuM) vasaMta lakSmInuM mukha (prAraMbhane) kAmadeve koIe ApyA vinA ja laI lIdhuM.' ahIM 'ApyA vagara ja' ema kahevAne lIdhe A (navoDhA nAyikAnI) avasthA sUcaka zabda, arthazaktithI kAmadevano balAtkArane prakAzita kare che. (ethI A kavi prauDhoktisiddha vastuthI vastuvyaMgya arthazakatyubhava dhvaninuM udAharaNa che.) Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 ___4-atraiva prabhede vAkyaprakAzatA yathodAhRtaM prAk. "sajjehi surahimAso'' ityAdi / - atra sajjayati surubhimAso na tAvadarpayatyanaGgAya zarAnityayaM vAkyArthaH kaviprauDhoktimAtraniSpannazarIro manmathonmAthakadanAvasthAM vasantasamayasya sUcayati / 5-svataHsambhavizarIrArthazaktyudbhavaprabhede padaprakAzatA yathA vANiaa hattidantA kutto ahmANa bAghakittI a| jAva luliAlaamuhI gharammi parisakkae sulA / / (vANijaka hastidantAH kuto'smAkaM vyAghrakRttayazca / yAvallalitAlakamukhI gRhe pariSvakkate snuSA // iti cchAyA) atra 'lulitAlakamukhI' ityetat padaM vyAdhavadhvAH svataHsambhAvitazarIrArthazaktyA suratakrIDAsaktiM 'sUcayattadIyasya bhartuH satatasambhogakSAmatAM prakAzayati / 6-tasyaiva vAkyaprakAzatA yathA sihipiJchakaNNaUrA bahuA vAhassa ganvirI bhamai / muktAphalaraiapasAhaNANaM majjhe savattINam // (zikhipicchakarNapUrA bhAryA vyAdhasya garviNI bhramati / muktAphalaracitaprasAdhanAnAM madhye sapatnInAm // iti cchAyA) anenApi vAkyena vyAdhavadhvAH zikhipicchakarNapUrAyA navaparaNItAyAH kasyAzcit saubhAgyAtizayaH prakAzyate / tatsambhogaikarato mayUramAtramAraNasamarthaH patirjAta ityarthaprakAzanAt / tadanyAsAM cirapariNItAnAM muktAphalaracitaprasAdhanAnAM daurbhAgyAtizayaH khyApyate / tatsambhogakAle sa eva vyAdhaH karivaravadhavyApArasamartha AsIdityarthaprakAzanAt / 1.4 nanu dhvaniH kAvyavizeSa ityuktaM tatkathaM tasya padaprakAzatA ? kAvyavizeSo hi viziSTArthapratipattihetuH zabdasandarbhavizeSaH / tadbhAvazca padaprakAzatve nopapadyate / padAnAM smArakatvenAvAcakatvAt / ucyate / syAdeSa doSo yadi vAcakatvaM prayojaka dhvanivyavahAre syAt / na tvevam / tasya vyaJjakatvena vyavasthAnAt / kiJca kAvyAnAM zarIriNAmiva saMsthAnavizeSAvacchinnasamudAyasAdhyApi cArutvapratItiranvayavyatirekAbhyAM bhAgeSu kalpyata iti padAnAmapi vyaJjakatvamukhena vyavasthito dhvanivyavahAro na virodhI / 1. 'manmathonmAdakatApAdanAvasthAnam sUcayaMstadIyasya' ni0, dI0 / 2. 'sUcayaMstadIyasya' ni0, dI0, vA0 / 3. ni0, dI0 25 // 25nu26 nathI.. 4. 'prayojakaM na' ni0| 5. 'virodhi' ni0, 'bAlapriyA' / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyota : 1 155 A ja bhedamAM vAkacaprakAzatA jema ke AgaLa AvI gayo te '"sannayaMti sumimAso vagere zloka (2/24nA AlokamAM).'' ahIM surabhimAsa (=vasaMtamAsa) sajja thAya che, paNa anaMgane bANo nathI Apato e 'vi prauDhoktinibaddha' vAkacArtha vasaMtasamayanI manmathanI unmAdakatA upajAvavAnI zakti sUcave che. have 'svataH saMbhavI arthazaktimUla' prabhedamAM pada prakAzatA jemake '"he vaNika, amArI tyAM hAthIdAMta ane vAghanuM carma kyAMthI hoya jyAM sudhI jhulatAM jhulphAMvALI putravadhU gharamAM vilAsanI sAthe pharatI hoya !'' ahIM 'jhulatAM jhulphAMvALI' zabdo 'svataH saMbhavI'nI arthazaktithI vyAghavadhUnI suratakrIDAmAM Asakti sUcavI enA patinI satata saMbhoganI zakti batAve che. tenI ja vAkaya prakAzatA, jema ke (arthAt A 'svataH saMbhavI' bheda vAkacamAMthI pragaTa thato hoya tenuM udAharaNa) - ''moranuM pIMchuM kAnamAM khosIne vyAdhanI (navapariNItA) patnI motInA hArathI alaMkRta sapatnIonI vacce garvathI kare che.'' A vAkacathI kAne morapIMcha rAkhela navI paraNela koI zikArInI patnInuM atizaya saubhAgya prakAzAya che. ( sUcavAya che.) (rAta divasa) tenI sAthe saMbhogamAM racyo pacyo rahela eno pati (have) kevaLa morane mAravAmAM samartha rahI gayo che, A arthanA prakAzanathI. ane bIjI AgaLa paraNelI patnIo motIonAM AbhUSaNovALI che temanuM atizaya durbhAgya sUcavAya che. tenA (sapatnIonA) saMbhogakALe te ja vyAdha hAthIno vadha karavAne samartha hato evA arthanA prakAzathI. 1.4 (prazna) eka vizeSa prakAranA kAvyane dhvani (agAu) kahyo che. (AvyavizeSaH sa dhvaniH I. kArikAnA bhAgamAM) to pachI tenuM paDa dvArA prakAzita thavuM e kevI rIte hoI zake che ? viziSTa arthanI pratIti karAvanAra viziSTa zabdasaMdarbhane ja kAvyavizeSa kahI zakAya. ane teno bhAva padaprakAza hovAthI utpanna thato nathI. kemake smAraka hovAne kAraNe pada avAcaka hoya che. (pada phakta padArthasmRti hetu hoI zake che. tethI A padArtha saMsargarUpa vAcAryanAM vAcaka nathI hotAM.) (samAdhAna karatAM) kahe che A doSa tyAre thAta jo vAcakatva dhvaninA vyavahAramAM prayojaka hota to, paraMtu evuM nathI. te vyaMjakatvarUpe goThavAya che tethI. taduparAMta jema zarIradhArIo (nAyaka-nAyikA vagere)mAM sauMdaryanI pratIti avayavasaMghaTanA vizeSarUpa samudAya sAdhya hovA chatAM paNa anvaya-vyatirekathI (mukha vagere) avayavomAM mAnavAmAM Ave che. tethI vyaMjaka dvArA vyavasthita padano Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 2 davanyAloka aniSTasya zrutiryadvadApAdayati duSTatAm / zrutiduSTAdiSu vyaktaM tadvadiSTasmRtirguNam / / padAnAM smArakatve'pi padamAtrAvabhAsinaH / tena dhvaneH prabhedeSu sarveSvevAsti ramyatA / / vicchittizobhinaikena bhUSaNeneva kAminI / padadyotyena sukaverdhvaninA bhAti bhAratI / / iti parikarazlokAH // 1 // yastvalakSyakramavyaGgayo dhvanirvarNapadAdiSu / vAkye saGghaTanAyAM ca sa prabandhe'pi dIpyate // 2 // tatra varNAnAmanarthakatvAd dyotakatvamasambhavi ityAzaGkyedamucyate / zaSau. sarephasaMyogau DhakArazcApi bhuuysaa| virodhinaH syuH zRGgAre tena varNA rasacyutaH // 3 // ta eva tu nivezyante bIbhatsAdau rase ydaa| tadA taM dIpayantyeva te na varNA rasacyutaH // 4 // zlokadvayenAnvayavyatirekAbhyAM varNAnAM dyotakatvaM darzitaM bhavati / pade cAlakSyakramavyaGgayasya dyotanaM yathA utkampinI bhayapariskhalitAMzukAntA te locane pratidizaM vidhure kSipantI / krUreNa dAruNatayA sahasaiva dagdhA dhUmAndhitena dahanena na vIkSitAsi // atra hi 'te' ityetat padaM rasamayatvena sphuTamevAvabhAsate sahRdayAnAm / padAvayavena dyotanaM yathA vrIDAyogAnnatavadanayA sannidhAne gurUNAM baddhotkampaM kucakalazayormanyumantarnigRhya / tiSThetyuktaM kimiva na tayA yat samutsRjya bASpaM mayyAsaktazcakitahariNIhArinetratribhAgaH // ityatra 'tribhAgazabdaH' / 1. 'dyotakatvam' ni0, dI0 / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyotaH 1, 2, 3, 4 157 dhvanivyavahAra mAnavAmAM (koI) virodha nathI. (parikara zloka) "aniSTanuM zravaNa zrutiduSTa vagerethI jema duSTatA (doSa) lAvI de che tevI rIte iSTa arthanI smRti paNa guNa thaI jAya che." 'pado kevaLa smAraka hoya tema chatAM pada-prakAzya dhvaninA badhA ja prabhedomAM ramaNIyatA hoya che." "je rIte kAminI vizeSa zobhAvALA (vicchittizaminA) eka ja AbhUSaNathI zobhe che te rIte sukavinI vANI padathI pragaTa thatA dhvanithI paNa, zobhe che.'' A parikara zloko che. kArikA-2 ane vRtti : "ane je asaMlakSyamavyaMgya (abhidhAmUladhvanino bheda) che e (1) varNa, pada vageremAM (2) vAkyamAM (3) saMghaTanAmAM ane (4) prabaMdhamAM paNa prakAzita thAya che." (varNonI rasadhotaktA) temAM vargonuM anarthapaNuM) hovAthI (varNono artha hoto nathI tethI) tenuM dhvani ghAtatva (dhvaninA ghAtaka hoya te) asaMbhava che e AzaMkAthI (saMbhava che koI AvI zaMkA kare tethI) A kahe che kArikA-3 ane 4 tathA vRtti- "za, Sa, rephanA saMyogavALA ane vadhAre 'dra' kAravALA (prayojAtAM) zRMgAramAM virodhI che, ethI (A) varNa rasane pravAhita karanAra (siddha) thatA nathI." "paNa te ja jyAre bIbhatsa vagere rasomAM prayojAya che tyAre te (raso)ne dIpAve che. te varNo rasahIna hotA nathI." (athavA tene ne eka pada ane sikyutaH' pATha mAnIne ethI te varNa rasane jharAvanArA, pravAhita karanArA hoya che evI vyAkhyA paNa locanamAM karI che.) A be zlokathI, anya vyatirekathI, vargonuM ghotakatva batAvAyuM che. (pada-prakAzya-asaMlakSyakramadhvani) padamAM alakSyamavyaMgyanuM ghotana, jemake- "(AganA bhayathI) dhUjatI, bhayathI khasI gayela vastronA cheDAvALI, vyAkuLa AMkhone rakSaNanI AzAe) badhI dizAomAM pheMkatI tane krUra agnie bALI mUkI. dhumADAthI aMdha teNe (agnie) tane dekhI nahIM." A zlokamAM '' pada saddhayone spaSTa rIte rasamaya lAge che. (padAMzaprakAzya-asaMlakSyamadhvani). padanA avayavathI ghotana jema ke "gurujano (sAsu-sasarA vagere) samIpa hovAne kAraNe lajajAthI zira namAvI kucakalazone kaMpAvanArA duHkhanA Avegane aMdara ja rokI rAkhI, AMsu sAratAM cakti hariNInA jevA AkarSaka netronA trIjA bhAgathI mArA tarapha je kaTAkSa pheMkyo tenAthI teNe mane 'UbhA raho (jazo nahi) ema nahotuM kahyuM?' ema ahIM 'tribhAga' zabda (vyaMjaka che). Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhvanyAloka vAkyarUpazcAlakSyakramavyaGgayo dhvaniH zuddho'laGkArasaGkIrNazceti dvidhA mataH / tatra zuddhasyodAharaNaM yathA rAmAbhyudaye-" kRtakakupitaiH" ityAdizlokaH / etaddhi vAkyaM parasparAnurAgaM paripoSaprAptaM pradarzayat sarvata eva paraM rasatattvaM prakAzayati / 158 alaGkArAntarasaGkIrNo yathA " smaranavanadIpUreNoDhAH" ityAdizlokaH / atra hi rUpakeNa yathoktavyaJjakulakSaNAnugatena prasAdhito rasaH sutarAmabhivyajyate ||4|| alakSyakramavyaGgyaH saGghaTanAyAM bhAsate dhvanirityuktam, tatra saGghaTanAsvarUpameva tAvannirUpyate asamAsA samAsena madhyamena ca bhUSitA / tathA dIrghasamAseti tridhA saGghaTanoditA ||5|| kaizcit // 5 // tAM kevalamanUdyedamucyate guNAnAzritya tiSThantI mAdhuryAdIn vyanakti sA ||6||| rasAn', 3sA saGghaTanA rasAdIna vyanakti guNAnAzritya tiSThantIti / atra ca vikalpyam, guNAnAM saGghaTanAyAzcaikyaM vyatireko vA / vyatireke'pi dvayI gatiH / guNAzrayA saGghaTanA, saGghanAzrayA vA guNA iti / tatraikyapakSe saGghaTanAzrayaguNapakSe ca guNAnAtmabhUtAn, AdheyabhUtAn vAzritya tiSThantI saGghaTanA rasAdIn vyanaktItyayamarthaH / yadA tu nAnAtvapakSe' guNAzrayasaGghaTanApakSaH', tadA guNAnAzritya tiSThantI guNaparatantrasvabhAvA na tu guNarUpaivetyarthaH / kiM punarevaM vikalpanasya prayojanamiti ? abhidhIyate / yadi guNAH saGghaTanA cetyekaM tattvaM saGghaTanAzrayA vA guNAH, tadA 1. 'saGghaTanAyA' ni0 / 2. ni. bhAM 'rasAn' nI bhagAo 'rasa' pAha che rahane khAmI ari bheTTI sAthe chyAyesa che. 3. 'sA' ni0 tathA dI0 mAM nathI. 4. yadA tu nAnAtvapakSo' ni0, dI0 / 5. 'guNAzrayaH saGghaTanApakSazca' ni0 / guNAzrayasaGghaTanApakSazca dI0 / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 159 tRtIya udyotaH 4, 5, 6 vAkyarUpa ( = vAkya prakAzya) alakSyakramavyaMgya (asaMlakSyamavyaMgya) dhvani zuddha ane alaMkAramizrita ema be prakArano mAnavAmAM Avyo che. temAM zuddhanuM udAharaNa, jema ke rAmAbhyadayamAM 'vRtataii " vagere zloka. A vAkya paripuSTine prApta (sItA ane rAmanA) parasparanA anurAgane pradarzita karato badhI bAjuthI (saMpUrNa vAkyarUpa) ja rasa tattva ne abhivyakta karI rahyo che. alaMkAramizrita, jemake "maranavanavIpULoDhA vagere zloka. ahIM vyaMjaka (2/18 kArikAmAM) yathokta (kahelAM) lakSaNothI yukta rUpakathI alaMkRta rasa sArI rIte sUcavAya che. (saMghaTanAnA traNa bhedo) kArikA-5 ane vRtti: alakSyakramavyaMgya dhvani saMghaTanAmAM (paNa) dekhAya che, ema kahyuM temAM saMghaTanAnuM svarUpa have kahe che. (nirUpaNa kare che) saMghaTanA rIti) traNa prakAranI kahI che : samAsa vinAnI, madhyama (nAnA, nAnA) samAsothI zobhatI ane dIrghasamAsavALI. (vAmana, ubhaTa vagere) keTalAke. kArikA-a ane vRtti H te (pUrvavartI vAmana vagere e pratipAdita karelI rIti athavA saMghaTanA) no kevaLa anuvAda karI Ama kahe che mAdhuryAdi guNone Azraye rahIne rasone te (saMghaTanA) abhivyakta kare che." (guNa ane saMghaTanAnA saMbaMdha viSayaka traNa vikalpa) A saMghaTanA rasAdine vyakta kare che ane guNone Azraye rahelI che ema kahyuM). ahIM vikalpa karAya. guNonuM ane saMghaTanAnuM aikya che (abheda che) ke vyatireka (bheda) ? (arthAt guNa ane saMghaTanA eka ja vastu che athavA be judI judI vastu che ?) vyatireka (bheda)mAM paNa be gati che (be vikalpa thaI zake che). guNone Azraye 'saMghaTanA che ke "saMghaTanAne Azraye guNo che. temAM "aikya" (abheda) pakSamAM ane "saMghanAzrita guNa pakSa" (=saMghaTanAne Azraye rahela guNonA pakSamAM) saMghanA AtmabhUta (eTale ke saMghaTanAthI abhinnarUpe) athavA AdheyabhUta guNone Azraye rahIne rasAdine vyakta kare che, evo artha thAya che. jo (guNa ane saMghaTanA) judAM che e (pakSa) mAnIe (= bheda pakSamAM) ane saMghanA guNane Azraye rahelI che ema mAnIe to, saMghanA guNone Azraye eTale ke guNone adhIna, rahe che, guNarUpa nathI (Ama rahIne rasAdine vyakta kare che), evo artha thAya.. - paNa AvA vikalpa karavAnuM kAraNa zuM ema (pUcho to) kahIe chIe ke jo guNa ane saMghanA eka tattva che (teno abheda che ema mAne to) athavA Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 dhvanyAloka saGghaTanAyA iva guNAnAmaniyataviSayatvaprasaGgaH / guNAnAM hi mAdhuryaprasAdaprakarSaH karuNavipralambhazRGgAraviSaya eva / raudrAdbhutAdiviSayamojaH / mAdhurya prasAdau rasabhAvatadAbhAsaviSayAveva, iti viSayaniyamo vyavasthitaH / saGghaTanAyAstu sa vighaTate / tathAhi zRGgAre'pi dIrghasamAsA dRzyate, raudrAdiSvasamAsA ceti / tatra zRGgAre dIrghasamAsA yathA, - "mandArakusumareNupiJjaritAlakA " iti / yathA vA anavaratanayanajalalavanipatanaparimuSitapatralekhaM te / karatalaniSaNNamabale vadanamidaM kaM na tApayati / ityAdau / tathA raudrAdiSvapyasamAsA dRzyate / yathA - "yo yaH zastraM bibharti svabhujagurumadaH" ityAdau / tasmAnna saGghaTanAsvarUpAH, na ca saGghaTanAzrayA guNAH / nanu yadi saGghaTanA guNAnAM nAzrayastat kimAlambanA ete parikalpyantAm / ucyate / pratipAditamevaiSAmAlambanam / 1 "tamarthamavalambante ye'GginaM te guNAH smRtAH / aGgAzritAstvalaGkArA mantavyAH kaTakAdivat // " 11 athavA bhavantu zabdAzrayA eva guNAH / na caiSAmanuprAsAditulyatvam' / yasmAdanuprAsAdayo'napekSitArthazabdadharmA eva pratipAditA : 1 / guNAstu vyaGgyavizeSAvabhAsivAcyapratipAdanasamarthazabdadharmA eva 2 / zabdadharmatvaM caiSAmanyAzrayatve'pi zarIrAzrayatvamiva zauryAdInAm / nanu yadi zabdAzrayA guNAstat saGghaTanArUpatvaM tadAzrayatvaM vA teSAM prAptameva / nahyasaGghaTitAH zabdA N arthavizeSapratipAdyarasAdyAzritAnAM 13 guNAnAmavAcakatvAdAzrayA bhavanti / 10 1. 'guNAnAmapyaniyataviSayatvaprasaGgaH' dI0 / 2. 'dRzyante' ni0, dI0 / 3. 'asamAsAzceti' ni0, dI0 / 4. 'patralekhAntam' ni0, dI0 / 5. 'dRzyante' dI0 / 6. ni. tathA hI. bhAMgamA 'guNAH' pahane 'tasmAnna' nI pachI rAjesa che. 7. 'tarhi' dI0 / 8. 'parikalpyante' ni0 / 9. tenI pachI 'zaMkanIyam' yA hI bhAM adhiche. 10. 'anapekSitArthavistArAH zabdadharmA evaM ni0, dI0 / 11. ni0 dI0 bhAM 'pratipAditA' nathI. 12. 'guNAstu vyaGgyavizeSAvabhAsivAcyapratipAdanasamarthazabdadharmA evaM' ni0 bhAM nathI. 13. 'arthavizeSaM pratipAdya rasAdyAzritAnAM', ni0 dI0 / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyotaH 6 161 saMghaTanAnA Azraye guNa rahe che, (A pakSa mAne to) saMghaTanAnI jema guNonuM paNa aniyata viSayatva thaI jaze. guNomAM to mAdhurya ane prasAdano prakarSa, karuNa ane vipralaMbha zRMgArano ja viSaya che. rodra, adbhuta vagereno viSaya "oja che. mAdhurya ane prasAda' rasa, bhAva ane tenA AbhAsanA viSayo che. ema (guNono) viSaya niyama vyavasthita che. paraMtu saMghaTanAmAM te (niyama) vighaTita thaI jAya che. jema ke zRMgAramAM paNa dIrghasamAsA ane raudra AdimAM paNa asamAsA (saMgha nA) jovA maLe che. temAM zRMgAramAM dIrghasamAsavALI (saMghanA-canAnuM udAharaNa) jemake "maMdAra kusumanI rajathI pILA thaI gayela vALavALI" athavA to-"he abaLA, niraMtara azrujaLa paDavAthI bhUMsAI gayelI patra racanAvALuM ane hatheLI para rAkhela (duHkha sUcaka) tAruM mukha kone saMtApa ApatuM nathI?" vageremAM. ane raudra vageremAM samAsa vinAnI (saMgha nA) jovA maLe che. jema ke, "je je zastro dhare che, svabhujamadathakI...I.'mAM (samAsarahita saMghaTanA che). tethI guNo saMghanArUpa nathI tathA saMghaTanAnA Azraye rahelA (paNa) nathI. (guNono vAstavika Azraya) jo saMghanA guNono Azraya nathI to tenuM (guNonuM) AlaMbana zuM gaNo cho? (ema pUrvapakSanA vidvAna pUche to) kahIe chIe. teno Azraya (agAu 2/6mAM) pratipAdita karela ja che. (te kArikA nIce pharI uddadhRta karI che, jema ke)- "je te aMgIrUpa (pradhAnabhUta) arthane Azraye rahe che, te guNo kahevAya che. ane kaTaka vagerenI jema aMgo para Azrita rahenArAone 'alaMkAra' mAnavA joIe." athavA guNo bhale zabdanA Azraye rahelA hoya, paNa te kAMI anuprAsAdi (zabdAlaMkAra) jevA nathI. tevA samajI zakAya nahIM) kemake "anuprAsa' vagere arthanirapekSa (jene arthanI apekSA hotI nathI tevA) (mAtra) zabdanA ja dharma che ema pratipAdita karyuM che ane guNa to (zRMgArAdi rasarUpa) vyaMgyavizeSane batAvatA, vAcyArthanA pratipAdanamAM samartha zabdanA dharmo kahevAmAM Ave che. A (guNo)nI zabdadharmatA (vastutaH) anyano (arthAt AtmAno) dharma hovA chatAM paNa zaurya vagere guNonA zarIrAzrita dharma (mAnavA)nI jema (kevaLa aupacArika, gauNa vyavahAra) che, (arthAt zaurya vagere dharmo AtmAnA Azraye rahelA hovA chatAM jema zarIranA Azraye rahelA kahevAmAM Ave che tevI rIte guNone zabdanA dharmo kahevAmAM Ave che.) (zaMkA-pUrvapakSa) jo guNa zabdanA Azraye rahelA che to te saMghanArUpa athavA tenA (saMghaTanAnA) Azraye rahelA thaI jaze. kema ke asaMghaTita zabda (=saMghaTanAmAM na gUMthAyA hoya tevA zabdo) arthavizeSa dvArA pratipAdita thanAra rasa vagerenA Azraye Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 naivam / varNapadavyaGgyatvasya rasAdInAM pratipAditatvAt / abhyupagate vA vAkyavyaGgyatve rasAdInAM na niyatAM kAcit saGghaTanA teSAmAzrayatvaM pratipadyate ityaniyatasaGghaTanAH zabdA eva guNAnAM vyaGgyavizeSAnugatA AzrayAH / dhvanyAloka nanu mAdhurye yadi nAmaivamucyate taducyatAm / ojasaH punaH kathamaniyatasaGghaTanazabdAzrayatvam / nahyasamAsA saGghaTanA kadAcidojasa AzrayatAM pratipadyate / 1 ucyate / yadi na prasiddhimAtragrahadUSitaM cetastadatrApi na na' brUmaH / ojasaH kathamasamAsA saGghaTanA nAzrayaH / yato raudrAdIn hi prakAzayataH kAvyasya dIptiroja iti prAk pratipAditam / taccaujo yadyasamAsAyAmapi saGghaTanAyAM syAt, tatko doSo bhavet / na cAcArutvaM sahRdayahRdayasaMvedyamasti / tasmAdaniyatasaGghaTanazabdAzrayatve guNAnAM na kAcit kSatiH / teSAM tu cakSurAdInAmiva yathAsvaM viSayaniyamitasya svarUpasya na kadAcid vyabhicAraH / tasmAdanye guNAH anyA ca saGghaTanA / na ca saGghaTanAzritA guNAH, ityekaM darzanam / 1 athavA saGghaTanArUpA eva guNAH / yattUktam 'saGghaTanAvad guNAnAmapyaniyataviSayatvaM prApnoti lakSye vyabhicAradarzanAt' iti / tatrApyetaducyate yatra lakSye parikalpitaviSayavyabhicArastad virUpamevAstu / kathamacArutvaM tAdRze viSaye sahRdayAnAM nAvabhAtIti cet ? kavizaktitirohitatvAt / dvividho hi doSa, kaveravyutpattikRto, azakti kRtazca / 1. ni0 dI0 bhAMDevaNa kheDa 'na' che. 2. ' tAdRzaviSaye' ni0, dI0 / 3. 'pratibhAti' ni0, (na) pratibhAti, dI0 / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyotaH 6 rahelA guNonA avAcaka hovAne kAraNe Azraya nathI hotA. (samAdhAna-uttara pakSa) evuM nahIM, kema ke rasa vagerenuM varNa ane padathI vyaMgyatva pratipAdita thaI cUkyuM che (A ja "udyota'nI bIjI kArikAmAM A jaNAvela che.) (durjanatuSTicAyathI) yA rasa Adine vAkya vyaMgya mAnI levAmAM Ave to paNa koI niyata saMghaTanA teno (guNono) Azraya nathI hotI. ethI jemanI saMghanA niyata nathI evA zabdo ja vyaMgya vizeSathI anugata thaI (upakAraka thaI) guNono Azraya che. (arthAt guNa saMghaTanAdharma nathI.) (zaMkA) (aniyata saMghanAvALA zabdo ja guNonA Azraya hoya che) ema jo mAdhuryanA viSayamAM kahetA ho to kaho. paNa "ojas aniyata saMghaTanAvALA zabdono Azraya kevI rIte (hoI zake ?) samAsarahita saMghanA kayAre paNa 'ojasuno Azraya nathI meLavatI. | (samAdhAna) jo prasiddhi mAtranA grahaNathI (tamAruM) mana dUSita na hoya to tyAM paNa ame (ojasUnI pratIti asamAsA racanAthI) nathI (yatI) ema nathI kahI zaktA. asamAsA saMghaTanA ojas (guNa)no Azraya kema na hoya? (hoya) kema ke rodra ityAdine prakAzita karanArI dIptine ja to "ojas' kahe che. ema pahelAM ja pratipAdita kareluM che. te "oja jo asamAsA saMghaTanAmAM paNa hoya to zo doSa thaze? vaLI, acArutva sayanA hRdayathI saMvedavA lAyaka nathI. ethI guNono Azraya aniyata saMghaTanAne mAnavAthI koI kSati AvatI nathI. cakSu vagere indriyonI peThe guNono potapotAno viSaya niyata hoya che. emAM kadI vyabhicAra hoto nathI. (emAM pheraphAra thaI zakto nathI). tethI (siddha thayuM ke, guNa alaga che, saMghanA alaga che. ane guNo saMghaTanAne Azraye nathI rahetA A eka siddhAnta thayo. (ema potAne abhimata siddhAnta pakSano upasaMhAra karyo.) athavA (vAmanamata pramANe pahelA pakSamAM) saMghaTanArUpa ja guNo che (guNo ane saMghaTanA eka ja che.) ane je ema kahevAmAM AvyuM hatuM, "saMghaTanAnI jema guNonuM paNa aniyata viSayatva prApta thaze, kemake lakSyamAM (arthAt yo yaH zaa. I. zloka tathA anavaratanayananatattava0. I.) vyabhicAra (saMghanA niyamano bhaMga) jovA maLe che. tyAM paNa A kahIe chIe, je lakSyamAM parikalpita viSaya (nA niyama) no vyabhicAra che, (tethI) virUpa ja (doSarUpa ja) thaze. (zaMkA) (jo yo ya zastra vimarsi...I.nI saMghanA doSavALI che to) jo ema kaho ke e prakAranA viSayamAM saddhayone acArutvanI pratIti kema nathI thatI? (samAdhAna) kavinI zakti (pratibhA)thI dabAI javAthI (tenI AcArutvarUpe pratIti thatI nathI.) (kAvyamAM) be prakAranA doSa hoI zake che. (kavinI) avyutpattithI thayelo (doSa) ane (kavinI) azaktithI thayelo (doSa). temAMthI Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 .. ----vanyAsa - tatrAvyutpattikRto doSaH zaktitiraskRtatvAt kadAcinna lakSyate / yastvazaktikRto doSaH sa jhaTiti pratIyate / parikarazlokazcAtra- -- avyutpattikRto doSaH zaktyA saMvriyate kveH| yastvazaktikRtastasya' sa jhaTityavabhAsate / ' tathAhi- mahAkavInAmapyuttamadevatAviSayaprasiddhasambhogazRGgAranibandhanAdyanaucityaM zaktitiraskRtatvAd grAmyatvena na pratibhAsateM / yathA kumArasambhave devIsambhogavarNanam / evamAdau ca viSaye yathaucityAtyAgastathA drshitmevaagre| zaktitiraskRtatvaM cAnvayavyatirekAbhyAmavasIyate / tathAhi zaktirahitena kavinA evaMvidhe viSaye zRGgAra upanibadhyamAnaH sphuTameva doSatvena pratibhAsate / nanvasmin pakSe 'yo yaH zastraM bibharti' ityAdau kimacArutvam ? apratIyamAnamevAropayAmaH / tasmAd guNavyatiriktatve guNarUpatve ca saGghaTanAyA anyaH kazciniyamaheturvaktavyaH / ityucyate taniyame heturaucityaM vaktRvAcyayoH ||6b|| tatra vaktA kaviH, kavinibaddho vA / kavinibaddhazcApi rasabhAvarahito rasabhAvasamanvito vA / raso'pi kathAnAyakAzrayastad vipakSAkSayo vA / kathAnAyakazca dhIrodAttAdibhedabhinnaH pUrvastadanantaro veti vikalpAH / vAcyaM ca dhvanyAtmarasAGgaM rasAbhAsAGgaM vA, abhineyArthamanabhineyArthaM vA, uttamaprakRtyAzrayaM taditarAzrayaM veti bahuprakAram / tatra yadA kavirapagatarasabhAvo vaktA tadA racanAyA: kAmacAraH / yadA hi kavinibaddho vaktA rasabhAvarahitastadA sa eva / yadA tu kavi: kavinibaddho vA vaktA rasabhAvasamanvito, rasazca pradhAnAzritatvA dhvanyAtmabhUtastadA niyamenaiva tatrAsamAsamadhyasamAse eva saGghaTane / karuNavipralambhazRGgArayostvasamAsaiva saGghaTanA / 1. 'yastvazaktikRtastasya' ni0 / 2. 'zaktitiraskRtaM' ni0| 3. 'yathaucityatyAgaH' ni0 / 4. ni. mAM A kArikabhAgane vRtti rUpamAM chApyo che ane pahelAM AkhI kArikA ekasAthe lIdhI che. 5... ha. bhakazcit' mAthi che. 6. 'pradhAnabhUtatvAd' ni0 dii| 7. 'tadApi' ni0 dii| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyotaH 6 125 avyutpattita doSa zakti (pratibhAno prabhAva)thI DhaMkAI javAne kAraNe koIvAra dekhAto nathI (dhyAnamAM Avato nathI). paraMtu je azaktikta doSa che te jhaTa najare caDe che. A (viSaya)mAM parikara zloka che. "kavino avyutpattine kAraNe thanAra doSa zaktithI DhaMkAI jAya che, paNa je tenI azaktine lIdhe thayelo che te jhaTa pratIta thaI jAya che." jema ke (kAlidAsa vagere) mahAkavionA uttama devatA viSayaka prasiddha saMbhoga zRMgArAdinAM varNana (nibaMdhana)nuM anaucitya paNa zaktithI DhaMkAI javAne kAraNe grAmyarUpe dekhAtuM nathI. jemake 'kumArasaMbhavamAM devI pArvatI)nA saMbhoganuM varNana. evA viSayamAM aucityano atyAga (svIkAra) kevI rIte karAya te AgaLa (3/ 10-14) darzAvela che. avyutpattikRta doSa zaktithI DhaMkAI jAya che e vAta anvayavyatirekathI siddha thAya che. kemake zakti rahita kavi jo AvA (uttama devatAdinA) viSayamAM zRMgAranuM varNana kare to (mAtApitAnA saMbhoga varNananI jema) spaSTa ja doSarUpe dekhAya che. (prazna) A pakSamAM yo yaH zastra vimarti I. (zloka)mAM zuM acArutva che ? (uttara) pratIta na thatA acArutvano Aropa karIe chIe. mATe guNathI bhinnatvamAM ane guNarUpamAM "saMghaTanAnuM niyamana karanAra koI bIjo hetu kahevo joIe. tethI kahe che 6 ba "tenA (saMghaTanAnA) niyamanano hetu vaktA ane vAcyanuM aucitya che.' temAM vaktA, kavi (pote) yA kavie sarjela (pAtra) (ema be prakAranA) hoI zake che. kavisarjita (vaktA) paNa rasabhAva (vagerethI) rahita athavA rasabhava (vagerethI) yukta (ema be prakArano) hoI zake che. (temAM) rasa paNa kathAnAyakanA Azraye rahelo athavA tenA virodhI (pratinAyaka, zatru)nA Azraye rahelo (ema be prakArano) hoI zake che. kathAnAyaka paNa dhIrodAttAdi bheTavALo pahelo (nAyaka) ke upanAyaka (hoya) ema vikalpo che. vAcya (artha paNa) dhvanirUpa rasanuM aMga athavA rasAbhAsanuM aMga hoya, abhineyArtha ke anabhineyArtha (hoya), uttama prakRtine Azraye raheluM hoya athavA tenAthI bhinna (madhyama, adhama) prakRtine Azraye raheluM hoya ema ghaNA prakAranuM hoya che. emAMthI rasabhAvarahita kavi, vaktA hoya tyAre racanAnI svataMtratA che. (arthAt game tevI saMghanA vAparI zakAya). kavi nirUpita pAtra vaktA hoya ane te paNa rasabhAva rahita hoya tyAre te ja (racanAnI svataMtratA) che. paNa jyAre kavi athavA kavinirUpita (pAtra) vaktA, rasabhAva samanvita hoya ane te rasa paNa pradhAnapAtrane Azraye rahelo hoI dhvaninA AtmArUpa hoya to niyamathI ja tyAM samAsa vinAnI ke madhyama samAsavALI saMdha nA hovI joIe. karuNa ane vipralaMbha zRMgAramAM te samAsarahita ja saMghaTanA (racanA) hovI joIe. Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanyAsa kathamiti cet, ucyate / raso yadA prAdhAnyena pratipAdyastadA tatpratItau vyavadhAyakA virodhinazca sarvAtmanaiva parihAryAH / evaM ca dIrghasamAsA saGghaTanA, samAsAnAmanekaprakArasambhAvanayA, kadAcid rasapratItiM vyavadadhAtIti tasyAM nAtyantamabhinivezaH zobhate / vizeSato'bhineyArthe kAvye / tato'nyatra ca vizeSataH karuNavipralambhazRGgArayoH / tayorhi sukumArataratvAt svalpAyAmapyasvacchatAyAM zabdArthayoH pratItirmantharIbhavati / - rasAntare punaH pratipAdye raudrAdau madhyamasamAsApi saGghaTanA kadAcid dhIroddhatanAyakasambandhavyApArAzrayeNa, dIrghasamAsApi vA tadAkSepAvinAbhAvirasocitavAcyApekSayA na viguNA bhavatIti sApi nAtyantaM parihAryA / ___ sarvAsu ca saGghaTanAsu prasAdAkhyo guNo vyApI / sa hi sarvarasasAdhAraNaH sarvasaGghaTanAsAdhAraNazcetyuktam / prasAdAtikrame hyasamAsApi saGghaTanA karuNavipralambhazRGgArau na vyanakti / tadaparityAge ca madhyamasamAsApi na na prakAzayati / tasmAt sarvatra prasAdo'nusartavyaH / ata eva ca 'yo yaH zastraM bibharti' ityAdau yadyojasaH sthitirneSyate tat prasAdAkhya eva guNo na mAdhuryam / na cAcArutvam / abhipretarasaprakAzanAt / ___ tasmAd guNAvyatiriktatve guNavyatiriktatve vA saGghaTanAyA yathoktAdaucityAd viSayaniyamo'stIti tasyA api rasavyaJjakatvam / tasyAzca rasAbhivyaktinimittabhUtAyA yo'yamanantarokto niyamahetuH sa eva guNAnAM niyato viSaya iti guNAzrayeNa vyavasthAnamapyaviruddham // 6 // 1. . 1. 'na' yA nathI. Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyota : 6 127 ema kema ? (Avo prazna) pUcho to (javAba) kahe che- "rasa jyAre mukhyapaNe pratipAdita karavo hoya tyAre (pratipAgha hoya tyAre) tenI pratItimAM vighna nAkhanAra ane enA virodhIono sarvathA parihAra karavo joIe. ane A rIte samAsonI aneka prakAranI saMbhAvanAne kAraNe dIrghasamAsA saMghaTanA kadAcit rasapratItimAM vyavadhAna paNa upasthita karI de che. ethI temAM (dIrghasamAsa racanAmAM) atyaMta Agraha - abhiniveza-zobhato nathI khAsa karIne abhineyArtha kAvyamAM. ( abhineya thato hoya tevA nATaka, prakaraNa vageremAM) ane tenAthI bhinna (kAvya)mAM vizeSataH 'karuNa' tathA 'vipralaMbha zRMgAra'mAM (dIrgha samAsavALI racanA yogya nathI. kemake) temanAmAM ghaNuM ja sukumAratva che mATe thoDIka paNa asvacchatA hoya to zabdArthanI pratItimAM zithilatA AvI jAya che. ane raudrAdi rasonA pratipAdanamAM to dhIrondrata nAyakanA saMbaMdhita vyApAra (kArya) Adine sahAre madhyama samAsA saMghaTanA yA dIrdhasamAsA saMghaTanA paNa tenA vinA pratIta na thaI zakanAra paNa rasocita vAcyapratItinI AvazyakatAne vaza thaIne, pratikULa nathI thatI. ethI eno paNa atyaMta tyAga karI devo joIe nahIM. (arthAt prasaMga joIne jarUra lAge to teno upayoga karavo joIe.) badhI ja saMghaTanAomAM 'prasAda' nAmano guNa hovo joIe. (e guNa vyApaka che). te sarva rasane sAdhAraNa temaja sarva saMghaTanAne sAdhAraNa che ema paNa kahyuM ja che. 'prasAda' vinA asamAsA saMghaTanA paNa karuNa ane vipralaMbha zRMgArane vyakta karatI nathI. ane te (prasAda guNa) hoya to madhyamasamAsA saMghaTanA-racanA- paNa (ruNa, vipralaMbha zRMgArane) prakAzita nathI karatI ema paNa nathI. (arthAt prakAzita kare che ja). ethI 'prasAda'nuM sarvatra (badhA raso ane badhI racanAomAM) anusaraNa karavuM joIe. ethI 'yo ya: rAhyaM niti I. (udA.),mAM (dIrghasamAsavALI racanA na hovAthI) jo 'ojas' guNanI sthiti abhimata nathI to (temAM) 'prasAda' guNa ja che. 'mAdhurya' nahIM. ane (sarva rasa sAdhAraNa te 'prasAda' guNa hovAthI) koI prakAranuM acArutva nathI (temAM cArutAno abhAva nathI). kema ke (prasAda guNathI paNa) abhipreta (raudra) rasanI abhivyakti thAya che (tethI). ethI (saMghaTanAne) guNothI abhinna mAno (eka mAno) yA bhinna (judI), (banne avasthAomAM), upara kahelA (vakatA tathA vAcyanA) aucityathI saMghaTanAno viSayaniyama thaI jAya che. ethI te paNa rasanI abhivyaMjaka hoya che. rasanI abhivyaktimAM nimitta banatI e (saMghaTanA)nuM niyamana karanAra je A (vakatA ane vAcyanA aucityarUpa) hetu je hamaNAM (upara) kahyo che te guNono niyata viSaya che. ethI (saMghaTanAnI) guNAzrayarUpa vyavasthAmAM paNa virodha nathI. (arthAt guNanA AzrayanA rUpamAM saMghaTanAnI vyavasthA karIe temAM vAMdho nathI.) Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 viSayAzrayamapyanyadaucityaM tAM niyacchati / kAvyaprabhedAzrayataH sthitA bhedavatI hi sA // 7 // vaktRvAcyagataucitye satyapi viSayAzrayamanyadaucityaM saGghaTanAM niyacchati / yataH kAvyasya prabhedA muktakaM saMskRtaprAkRtApabhraMzanibaddham, sandAnitaka-vizeSakakalApaka- kulakAni, paryAyabandhaH, parikathA, khaNDakathAsakalakathe', sargabandho, abhineyArthaM, AkhyAyikAkathe' ityevamAdayaH / tadAzrayeNApi saGghaTanA vizeSavatI bhavati / dhvanyAloka (1) tatra muktakeSu rasabandhAbhinivezinaH kavestadAzrayamaucityam / tacca darzitameva / anyatra kAmacAraH / muktakeSu prabandheSviva rasabandhAbhinivezinaH kavayo dRzyante / yathA hyamarukasya kavermuktakAH zRGgArarasasyandinaH prabandhAyamAnAH prasiddhA eva / sandAnitakAdiSu tu vikaTanibandhanaucityAnmadhyamasamAsAdIrghasamAse eva saGghaTane / prabandhAzrayeSu yathoktaprabandhaucityamevAnusartavyam / (2) paryAyabandhe punarasamAsAmadhyamasamAse eva saGghaTane / kadAcidarthaucityAzrayeNa dIrghasamAsAyAmapi saGghaTanAyAM paruSA grAmyA ca vRttiH parihartavyA / (3) parikathAyAM kAmacAraH / tatretivRttamAtropanyAsena nAtyantaM rasabandhAbhinivezAt / (4) khaNDakathAsakalakathayostu prAkRtaprasiddhayoH kulakAdinibandhanabhUyastvAd dIrghasamAsAyAmapi na virodhaH / vRttyaucityantu yathArasamanusartavyam / (5) sargabandhe tu rasatAtparye' yathArasamaucityam, anyathA tu kAmacAraH / dvayorapi mArgayoH sargabandhavidhAyinAM darzanAd rasatAtparyaM sAdhIyaH / 1. 'satyapi' pATha hI bhAM nathI. 2. ' muktakaM zloka evaikazcamatkArakSamaH satAm' / 3. dvAbhyAntu yugmakaM jJeyaM tribhiH zlokairvizeSakam / / caturbhistu kalApaM syAt paJcabhiH kulakaM matam // agnipurANa 4. 'sakalakathAkhaNDakathA' ni0, dI0 / 15. AkhyAyikA kathetyevamAdayaH / ni0, dI0 / T 6. ni0 dI0 bhAM 'hi' baghu.che.. 7. ni. hI mAM tu nathI. 8. 'rasatAtparyeNa' ni0 / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyotaH 7 169 kArikA-7 ane vRttiH "eka bIjA prakAranuM, viSayane AdhIna aucitya paNa te saMghaTanAne niyaMtrita kare che. kAraNa, bhinnabhinna kAvyopabhedone kAraNe paNa temAM phera paDe che.' vaktA ane vAcyanuM aucitya hoya topaNa, viSayane Azraye raheluM bIjuM aucitya (paNa) saMghaTanAnuM niyamana kare che. kAraNa ke kAvyanAM saMskRta, prAkRta, apabhraMzamAM racAyelAM muktaka, aMdAnitaka, vizeSaka, kalApaka, kulaka; paryAyabaMdha, parikathA, khaMDa kathA ane sakalakathA; temaja sargabaMdha, abhineyArtha, AkhyAyikA ane kathA. enA AzrayathI paNa saMghaTanA vizeSatAvALI thaI jAya che. temAMthI, rasanirUpaNamAM AgrahavALA kavine mATe (je) rasAtrita aucitya (niyAmaka) che te (ame) batAvyuM che. bIje (eTale ke rasAbhinivezarahita kAvyamAM) svecchA pramANe bhale varte (cAhe tevI racanA kare temAM vAMdho nathI). (1) prabandhonI jema muktakomAM rasano abhiniveza karanArA kavio jovAmAM Ave che. jema ke amaruka kavinAM zRMgArarasa jharatAM prabandha jevAM banI jatAM muktako prasiddha che. aMdAnitaka vageremAM (arthAt vizeSaka, kalApaka ane kulakamAM) to vikaTa baMdha ucita hoI madhyama samAsavALI ane dIrghasamAsavALI racanA ja vaparAya che. prabaMdhanAM Azrita (kAvyomAM-sudAnitakathI kulaka sudhInA bhedomAM) pahelAM kahyA pramANenA prabaMdhanA aucityane ja anusaravuM joIe. , (2) paryAya baMdhamAM to (e nAmanA kAvyabhedamAM to) samAsa vinAnI ane madhyama samAsavALI saMghaTanA ja hovI joIe. kyAreka arthanA aucityanA AzrayathI dIrghasamAsA saMgha nA (racanA) karavI paDe toye temAM puruSo ane grAmyA vRtti choDI devI joIe. (3) parikathAmAM svataMtratA che kema ke temAM kevaLa itivRtta (kyAMza)nuM varNana (mukhya) hovAthI rasabaMdhano vizeSa Agraha nathI hoto. (4) prAkRta bhASAmAM) mAM kulaka vagereno bahoLo upayoga thato hovAthI dIrghasamAsA 'saMghaTanAmAM paNa virodha nathI. (paNa) vRttionuM rasa anusAra aucitya avazya anusaravuM joIe. (5) sargabaMdha (mahAkAvya) mAM paNa rasatAtparyathI rasa pramANe aucitya lAvavuM. anyathA (rasapradhAna na hoya evA mahAkAvyamAM) svataMtratA che. (arthAt game tevI saMghaTanA vAparI zakAya) banne prakAranA, sargabaMdha (= mahAkAvya) lakhanAra (kavio) jovA maLe che. (temAM) rasapradhAna (mahAkAvya) zreSTha che. Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 (6) abhineyArthe tu sarvathA rasabandhe'bhinivezaH kAryaH / (7) AkhyAyikAkathayostu gadyanibandhanabAhulyAd gadye ca cchandobandhabhinnaprasthAnatvAdiha niyamaheturakRtapUrvo'pi manAk kriyate ||7|| etad yathoktamaucityameva tasyA niyAmakam / sarvatra gadyabandhe'pi chandoniyamavarjite // 8 // dhvanyAloka yadetadaucityaM vaktRvAcyagataM saGghaTanAyA niyAmakamuktametadeva gadye chandoniyamavarjite'pi viSayApekSaM niyamahetuH / tathAhyatrApi yadA kaviH kavinibaddho vA vaktA rasabhAvarahitastadA kAmacAraH / rasabhAvasamanvite tu vaktari pUrvoktamevAnusartavyam / tatrApi ca' viSayaucityameva | AkhyAyikAyAntu bhUmnA madhyamasamAsAdIrghasamAse eva saGghaTane / gadyasya vikaTabandhAzrayeNa chAyAvattvAt / tatra ca tasya prakRSyamANatvAt / kathAyAntu vikaTabandhaprAcurye'pi gadyasya rasabandhoktamaucityamanusartavyam // 8 // rasabandhoktamaucityaM bhAti sarvatra saMzritA / racanA viSayApekSaM tattu kiJcid vibhedavat ||9|| athavA padyavad gadyabandhe'pi rasabandhoktamaucityaM sarvatra saMzritA racanA bhAti tattuM viSayApekSaM kiJcid vizeSavad bhavati / na tu sarvAkAram / tathA hi gadyabandhe'pi atidIrghasamAsA 'racanA na vipralambhazrRGgArakaruNayorAkhyAyikAyAmapi zobhate / nATakAdAvapyasamAsaiva saGghaTanA / raudravIrAdivarNane viSayApekSaM tvaucityaM pramANato'pakRSyate prakRSyate ca / tathA hyAkhyAyikAyAM nAtyantamasamAsA svaviSaye'pi, nATakAdau nAtidIrghasamAsA ceti saGghaTanAyA diganusartavyA // 9 // 1. 'cchandoniyama' ni0 / 2. 'vA' ni0 / 3. 'nibandhAzrayeNa cchAyA' ni0 / 4. 'bhavati' bAlapriyA / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udhotaH 7, 8, 9 171 (6) abhineyArtha (nATako vagere)mAM to sarvathA rasanirUpaNano ja Agraha rAkhavo. (7) AkhyAyikA ane kathAmAM to gadya racanAnuM bAhulya hovAthI ane gadyamAM chandobaddha racanAthI bhinnamArga hovAthI, atirikta prasthAna hovAthI, koI (niyAmaka hetu) niyama A pahelAM thayA nathI, chatAM ame ahIM thoDA ApIe chIe. kArikA-8 ane vRttiH A upara kaheluM aucitya ja, chaMdanA niyamathI rahita gadyaracanAmAM paNa sarvatra tenuM (saMghaTanAnuM) niyAmaka hoya che. je A vaktagata ane vAcyagata aucitya saMghaTanAnuM niyAmaka kahyuM che, e chaMdanA niyamothI rahita gadyamAM paNa viSayagata (aucitya) sahita niyAmaka hoya che. jema ke ahIM paNa jyAre kavi athavA kavi nirUpita vaktA (pAtra) rasabhAvathI rahita hoya che tyAre svataMtratA hoya che. paNa jo vaktA rasabhAvasamanvita hoya to pahelAM kahelA niyamane anusaravuM joIe. temAM paNa viSayagata (kAvya prakArane lagatuM) aucitya ja hoya che. paNa "AkhyAyikAmAM moTe bhAge madhyama samAsavALI ane dIrghasamAsavALI "saMghaTanA ja hoya che. kema ke gadya vikaTa (kaThina) racanAthI suMdara hoya che. ane ethI ja sauMdaryano prakarSa sadhAya che. kathAmAM vikaTa (kaThina) racanAnI pracuratA hovA chatAM rasabaMdha saMbaMdhI aucityanuM pAlana karavuM joIe. kArikA-9 ane vRtti racanA, rasabaMdhamAM kahelA aucityano Azraya laIne ja sarvatra zobhe che. viSayagata (aucitya)nI daSTithI temAM thoDo bheda thaI jAya che. athavA padya (racanA)nI jema gadyamAM paNa, rasabaMdhane lagatA aucityanuM badhe pAlana karanArI, racanA zobhe che. te (aucitya) viSayanI dRSTithI jarAka vizeSavALuM hoya che, paNa badhI rIte nahIM, jema ke gaghabaMdhamAM, temAMye AkhyAyikAmAM vipralaMbha zRMgAra ane karuNamAM atyaMta dIrghasamAsavALI racanA na ja zobhe. nATaka vageremAM paNa asamAsA saMghaTanA ja (hovI joIe). rodra, vIra vagerenAM varNanamAM viSayanI apekSA pramANe aucitya pramANa (rasabaMdhokta aucitya pramANa)nA baLathI (te) ghaTe (yA) vadhe che. jema ke AkhyAyikAmAM potAnA viSayamAM paNa atyaMta samAsa vagaranI ane nATaka vageremAM atyaMta dIrgha samAsavALI (saMgha nA) nahIM hovI joIe. saMghaTanAnAM A mArganuM (sarvatra) anusaraNa karavuM joIe. (prabandhamAM sAcavavAnAM aucityo) Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhvanyAloka idAnImalakSyakramavyaGgayo dhvaniH prabandhAtmA rAmAyaNamahAbhAratAdau prakAzamAnaH prasiddha eva / tasya tu yathA prakAzanaM tat pratipAdyate(1) vibhAvabhAvAnubhAvasaJcAryaucityacAruNaH / vidhiH kathAzarIrasya vRttasyotprekSitasya vA // 10 // (2) itivRttavazAyAtAM tyaktvA'nanuguNAM sthitim / utprekSyApyantarAbhISTarasocitakathonnayaH || 11|| (3) sandhisandhyaGgaghaTanaM rasAbhivyaktyapekSayA / na tu kevalayA zAstrasthitisampAdanecchayA // 12 // (4) uddIpanaprazamane yathAvasaramantarA / 172 rasasyArabdhavizrAnteranusandhAnamaGginaH ||13|| (5) alaGkRtInAM zaktAvapyAnurUpyeNa yojanam / prabandhasya rasAdInAM vyaJjakatve nibandhanam // 14 // prabandho'pi rasAdInAM vyaJjaka ityuktaM tasya vyaJjakatve nibandhanam / (1) prathamaM tAvad, vibhAvabhAvAnubhAvasaJcAryaucityacAruNaH kathAzarIrasya vidhiH / yathAyathaM pratipipAdayiSitarasabhAvAdyapekSayA ya ucito vibhAvo bhAvo'nubhAvaH saJcArI vA tadaucityacAruNa kathAzarIrasya vidhirvyaJjakatve nibandhanamekam / tatra vibhAvaucityaM tAvat prasiddham / bhAvaucityaM tu prakRtyaucityAt / prakRtirhi, uttamamadhyamAdhamabhAvena divyamAnuSAdibhAvena ca vibhedinI / tAM yathAyathamanusRtyAsaGkIrNaH sthAyI bhAva upanibadhyamAna aucityabhAga bhavati / anyathA tu kevalamAnuSAzrayeNa divyasya, kevaladivyAzrayeNa vA kevalamAnuSasya utsAhAdayaH upanibadhyamAnA anucitA bhavanti / tathA ca kevalamAnuSasya rAjAdervarNane saptArNavalaGghanAdilakSaNA vyApArA upanibadhyamAnAH sauSThavabhRto'pi nIrasA eva niyamena bhavanti / tatra tvanaucityameva hetuH / nanu nAgalokagamanAdayaH sAtavAhanaprabhRtInAM zrUyante tadalokasAmAnyaprabhAvAtizayavarNane' kimanaucityaM sarvorvIbharaNakSamANAM kSamAbhujAmiti / 1. 'vAn' ni0, dI0 / 3. 'bhAnti' ni0, dI0 / 2. 'mAnuSasya ' ni0 dI0 / 4. 'prabhAvAdatizayavarNane' ni0, dI0 / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyota : 10 thI 14 173 kArikA-10 ane te pahelAMnI vRtti-have 'asaMlakSyakramavyaMgya' (rasAdi) dhvani je rAmAyaNa mahAbhArata AdimAM prabaMdhAtmakarUpe prakAzita thato prasiddha che, tenuM jevI rIte prakAzana thAya che have enuM pratipAdana kare che. (prabaMdhabhaMjakatAnA pAMca hetuo) ''vibhAva, (sthAyI) bhAva, anubhAva (ane) saMcAribhAvanA aucityathI suMdara vRtta (=pUrvaghaTita yAne aitihAsika) athavA utprekSita ( =kalpita) thAzarIranuM nirmANa.'' kArikA-11 'itihAsane anusaravA jatAM (rasane) pratikULa evI sthiti AvatI hoya to tene choDI daIne vacce bIjI rasane anukULa sthiti kalpIne kathAno utkarSa '' kArikA-12 'kevaLa zAstrIya niyamanuM pAlana karavAnI icchAthI nahIM paNa (zuddha) rasAbhivyaktinI dRSTithI saMdhi ane saMmbaMgonI racanA'' kArikA-13 ''vacamAM avasarane anukULa rasanuM uddIpana tathA prazamana karavuM tathA prabaMdhanA AraMbhathI aMta sudhI aMgI rasa (pradhAnarasa)nuM anusaMdhAna karavuM.'' kArikA-14 '(alaMkAronI icchA mujaba prayojavAnI pUrepUrI) zakti hovA chatAM paNa (rasane) anurUpa ja (jarUrI mAtrAmAM) alaMkAronI yojanA.'' (A pAMca) prabaMdhanuM rasAdivyaMjaka hovAmAM hetu che. (arthAt prabaMdha rasAdino vyaMjaka banI zake che enA hetuo che.) vRtti: (1) pahelo (hetu) to vibhAva, (sthAyI) bhAva, anubhAva, saMcArI (bhAva)nA aucityathI suMdara kathAzarIranuM nirmANa arthAt yathAyogya pratipAdanane arthe ucita rasa, bhAva AdinI apekSAe je vibhAva, (sthAyI) bhAva, anubhAva athavA saMcAribhAva che tenA aucityathI suMdara kathAzarIranI racanA, vyaMjaka hovAmAM eka (hetu) che. temAM vibhAvanuM aucitya to prasiddha che. (loka tathA bharatanATacazAstra vageremAM jANItuM che.) (sthAyI) bhAvanuM aucitya prakRtinA aucityathI Ave che. prakRti uttama, madhyama, adhama ane divya tathA mAnuSa bhedathI bhinna prakAranI hoya che. tene yogyarIte anusarIne asaMkIrNa (koI mizraNa vinAno) sthAyibhAva goThavAya to te aucityavALo thAya che. nahIMtara, kevaLa mAnuSa AzrayathI divya prakRtinA ane kevaLa divya AzrayathI mAnuSa prakRtinA utsAha vagere racavAmAM Ave to te anucita thAya che. ethI kevaLa mAnuSa (prakRti) rAjA vagerenA varNanamAM, 'sAta samudra pAra karavA' vagere utsAhanAM varNana suMdara hovA chatAM paNa jarUra nIrasa ja dekhAya che. temAM anaucitya ja kAraNa che. (zaMkA) paNa sAtavAhana vagere (rAjAonA) nAgalokamAMnA gamana to saMbhaLAya che; to samasta pRthvIne dhAraNa karavAmAM (pALavAmAM) samartha rAjAonA alaukika prabhAvanA atizayanA varNanamAM zuM anaucitya che ? Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 ...... vanya naitadasti / na vayaM brUmo yat prabhAvAtizayavarNanamanucitaM rAjJAm / kintu kevalamAnuSAzrayeNa yotpAdyavastukathA kriyate tasyAM divyamaucityaM na yojanIyam / divyamAnuSyAyAntu' kathAyAmubhayaucityayojanamaviruddhameva / yathA pANDvAdikathAyAm / sAtavAhanAdiSu tu yeSu yAvadapadAnaM2 zrUyate teSu tAvanmAtramanugamyamAnamanuguNatvena pratibhAsate / vyatiriktaM tu teSAmevopanibadhyamAnamanucitam / tadayamatra paramArtha:- ...." - 'anaucityAdRte nAnyad rasabhaGgasya kAraNam / . prasiddhaucityabandhastu rasasyopaniSat parA // ' - ata eva ca bharate prakhyAtavastuviSayatvaM prakhyAtodAttanAyakatvaM ca nATakasyAvazyakarttavyatayopanyastam / tena hi nAyakaucityAnaucityaviSaye kavirna vyAmuhyati / yastUtpAdya vastu nATakAdi kuryAt, tasyAprasiddhAnucitanAyakasvabhAvavarNane mahAn pramAdaH / nanu yadyutsAhAdibhAvavarNane kathaJcid divyamAnuSyAdyaucityaparIkSA kriyate tat kriyatAm / ratyAdau tu kintayA prayojanam / ratirhi bhAratavarSocitenaiva vyavahAreNa divyAnAmapi varNanIyeti sthitiH / naivam / tatraucityAtikrameNa sutarAM doSaH / tathA hyadhamaprakRtyaucityenottamaprakRteH zRGgAropanibandhane kA bhavennopahAsyatA ....' 'trividhaM prakRtyaucityaM bhArate varSe'pyasti zRGgAraviSayam / yattu divyamaucityaM tat tatrAnupakArakameveti cet ? na vayaM divyamaucityaM zRGgAraviSayamanyatkiJcid brUmaH / kiM tarhi ? bhAratavarSaviSaye yathottamanAyakeSu rAjAdiSu zRGgAropanibandhastathA divyAzrayo'pi zobhate / na ca rAjAdiSu prasiddhagrAmyazRGgAropanibandhanaM prasiddha nATakAdau, tathaiva deveSu tat parihartavyam / 1. 'divyamAnuSAyAm' ni0, dI0 / 2. 'apadAnaM karmavRttam' amarakoSa / 3. 'prabandhaprakhyAta' ni0, dI0 / 4. 'vimuhyati' ni0, dii| 5. 'vividhaM ni0| 6. 'yattvanyad' ni0| 7. 'tadatra' ni0| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 tRtIya udyotaH 14 (samAdhAna) evuM nahIM. ame e nathI kahetA ke rAjAonA prabhAvanA atizayanuM varNana karavuM anucita che (ema) paNa kevaLa manuSya (prakRti)ne AdhAre je kathA utpAgha hoya temAM divya (prakRti)nA aucityane nahIM yojavuM joIe. divya ane mAnuSa (baMnenI prakRtivALI) kathAmAM to banne prakAranA aucityonuM varNana aviruddha che. jema ke pAMDavonI kathAmAM. paNa je sAtavAhana AdimAM jeTaluM apAdAna (pUrvavRttAnta) saMbhaLAya che te (kyAo)mAM kevaLa eTalA (aMza)nuM anusaraNa to ucita pratIta thAya che. (paNa) tenuM ja tenAthI adhika varNana anucita che. mATe kharo artha A che "anaucitya sivAya bIjuM koI rasabhaMganuM kAraNa nathI. prasiddha aucityanuM anusaraNa ja rasanuM parama rahasya che. (parA vidyA che)." AthI bhAratanA (nATyazAstromAM, nATakamAM vastu prakhyAta ane prakhyAta udAtta nAyaka rAkhavAnuM Avazyaka gaNAveluM che. ema karavAthI nAyakanA aucityaanaucityanA viSayamAM kavi bhramamAM nathI paDato. je nATakanuM vastu utpAgha (kavikalpita) hoya temAM aprasiddha ane anucita nAyakano svabhAva varNavavAmAM (ghaNIvAra) moTo pramAda thAya che. (zaMkA) - paNa utsAha vagere (sthAyI) bhAvanA varNanamAM jo kadAca divya, mAnuSa vagere (prakRti)nA aucityanI parIkSA karavI hoya to bhale karo paNa rati vageremAM (A sthAyibhAvanA varNanamAM) tenI zI jarUra che? rati to bhAratavarSane yogya vyavahAra pramANe ja divyonI paNa varNavavI ema (siddhAnta) che (bharatanATyazAstra-20/101) (samAdhAna) -evuM nahIM. tyAM (rati viSayamAM) paNa aucityanuM ullaMghana karavAmAM doSa ja che. kema ke uttama prakRti (nAM nAyaka-nAyikA)nA adhama prakRtine ucita zRMgAra vagerenA varNanamAM koNa upahAsa pAtra na thAya? (prazna karanAranI zaMkA) bhArata varSamAM paNa traNa prakAranuM, zRMgAra viSayaka prakRtinuM aucitya maLe che. (tenAthI bhinna) jo (koI bIjuM) divya aucitya che te temAM (rasAbhivyaktimAM) nirupayogI che. ema kaho to (uttara-samAdhAna) ame zRMgAra viSayaka divya aucitya (bhAratavarSane ucita aucitya)thI alaga koI bIjuM kahetA nathI. (zaMkA) to pachI (tame zuM kaho cho)? (samAdhAna) bhArata varSamAM uttama nAyako rAjA vagereno zRMgAra je rIte nirUpavAmAM Ave te rIte ja divya pAtrono (zRMgAra paNa) nirUpAya to te zobhe che. (ane jema) rAjA vagere (uttama nAyaka vagere)mAM prasiddha grAmya zRMgAranuM varNana nATaka vageremAM pracalita nathI tevI rIte davAmAM paNa teno tyAga karavo joIe. Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 ....... panyAdA _ nATakAderabhineyArthatvAdabhinayasya ca sambhogazRGgAraviSayasyAsabhyatvAt tatra parihAra iti cet ? . - na / yadyabhinayasyaivaMviSayasyAsabhyatA tat kAvyasyaivaMviSayasya sA kena nirvAyate / tasmAdabhineyArthe'nabhineyArthe' vA kAvye yaduttamaprakRte rAjAderuttamaprakRtibhirnAyikAbhiH saha grAmyasambhogavarNanaM tat pitroH sambhogavarNanamiva sutarAmasabhyam / tathaivottamadevatAviSayam / ... na ca sambhogazRGgArasya suratalakSaNa evaikaH prakAraH, yAvadanye'pi prabhedAH parasparapremadarzanAdayaH sambhavanti, te kasmAduttamaprakRtiviSaye na varNyante / tasmAdutsAhavad ratAvapi prakRtyaucityamanusatavyam / tathaiva vismayAdiSu / yattvevaMvidhe viSaye mahAkavInAmapyasamIkSyakAritA lakSye dRzyate sa doSa eva / sa tu zaktitiraskRtatvAt teSAM na lakSyate, ityuktameva / __anubhAvaucityaM tu bharatAdau prasiddhameva / iyattUcyate / bharatAdiviracitAM sthiti cAnuvartamAnena mahAkaviprabandhAMzca paryAlocayatA svapratibhAM cAnusaratA kavinA'vahitacetasA bhUtvA vibhAvAdyaucityabhraMzaparityAge paraH prayatno vidheyH| aucityavataH kathAzarIrasya vRttasyotprekSitasya vA graho vyaJjaka ityetenaitat pratipAdayati yaditihAsAdiSu kathAsu rasavatISu vividhAsu satISvapi yattatra vibhAvAdyaucityavat kathAzarIraM tadeva grAhyaM netarat / vRttAdapi ca kathAzarIrAdutprekSite vizeSataH prayatnavatA bhavitavyam / tatra hyanavadhAnAt skhalataH kaveravyutpattisambhAvanA mahatI bhavati / parikarazlokazcAtra kathAzarIramutpAdya vastu kAryaM tathA tathA / yathA rasamayaM sarvameva tatpratibhAsate // tatra cAbhyupAyaH samyag vibhAvAdyaucityAnusaraNam / tacca darzitameva / 1. 'abhineyatvAd' ni0 abhineyasya' ni0, dI0 / 2. 'sambhogazRGgAraviSayatvAt' ni0, dI0 / 3. 'asahyatA' ni0, dii| 4. abhineyArthe ca' ni0, dii| 5. 'asahyam' ni0, dii| 6. 'bharatAdisthiti ni0, dii0| 7. 'rasavatISu kathAsu' ni0, dI0 / 8. 'sarvamevaitat' ni0, dI0 / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177. tRtIya udyotaH 14 (zaMkA) nATaka Adi abhineyArtha hoya che ane temAM saMbhoga zRMgAranA viSayonuM abhinayapaNuM asabhya hovAne kAraNe tyAga karavAmAM Ave che (paNa kAvyamAM abhinaya nahIM hovAthI teno parihAra karavAnI jarUra nathI) jo ema kaho to (samAdhAna) nahIM, kema ke jo A prakAranA viSayanA abhinayanI asabhyatA hoya to A prakAranA viSayanA kAvyanI te (asabhyatAnuM) koNa nivAraNa karI zake che ? (tyAM paNa A doSa thaze ja) ethI abhineyArtha athavA anabhineyArtha kAvyamAM je uttama prakRti rAjA vagereno uttama prakRti nAyikAonI sAthe grAmya saMbhoganuM varNana che te mA-bApanA saMbhoga varNananI jema atyaMta (anucita ane) asabhya che. te rIte uttama devatA viSayaka (saMbhoga zRMgAra varNana anucita ane asabhya) che. vaLI saMbhoga zRMgAramAM suratavarNana e eka ja prakAra nathI, kema ke bIjA bhedo paNa, paraspara premadarzana vagere saMbhave che. uttama prakRtinA (nAyaka vagere) viSayamAM tenuM varNana kema nathI karatA ? (tenuM varNana karavuM joIe) ethI utsAhanI jema ratimAM paNa prakRti-aucityanuM anusaraNa karavuM ja joIe. e rIte vismaya vageremAM paNa AvI bAbatamAM mahAkavionuM vagara vicAre vartavApaNuM (asamIkSyakAritA) jovAmAM Ave che, te doSa ja che. kevaLa temanI zakti (pratibhA) thI dabAI jato hovAthI pratIta thato nathI. e (pahelAM) kahevAI gayuM che. anubhAvonuM aucityato bharata vagere (nA graMtha nATyazAstra vagere)mAM prasiddha ja che. to paNa jarAka kahIe. bharatAdi dvArA racita maryAdAne anusaratAM mahAkavionA prabaMdhono abhyAsa karIne, tathA potAnI pratibhAne anusarIne kavie sAvadhAna rahIne vibhAvAdinA aucityano bhaMga na thAya e mATe khUba yatna karavo joIe. etihAsika athavA kalpita kathA zarIrano svIkAra (rasano) abhivyaMjaka bane che ema kahyuM tenAthI Ama batAvAya che. ItihAsa vagerenI vividha rasavALI kathAo che. chatAM temAM je vibhAva AdinA cityavALI hoya, te ja gAA che, bIjI nahi. ane aitihAsika (ke paurANika) kathAvastuthI paNa adhika kalpita kathAvastumAM (sAvadha rahevAno) prayatna karavo joIe. temAM bedarakArIthI skUlana pAmatA kavine avyutpatti (doSa)no khUba saMbhava rahe che. A viSayamAM (A) parikara zloka che. -"kalpita kathAvastunuM e rIte nirmANa karavuM joIe ke jethI te badhuM ja rasamaya lAge." teno upAya, vibhAvAdinA aucityane sArI rIte anusaravuM te che. te batAvyuM ja che. Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 kiJca santi siddharasaprakhyA ye ca rAmAyaNAdayaH / kathAzrayA na tairyojyA svecchA rasavirodhinI // dhvanyAloka teSu hi kathAzrayeSu tAvat svecchaiva na yojyA / yaduktam " kathAmArge na cAlpo'pyatikramaH / " svecchApi yadi yojyA tadrasavirodhinI na yojyA / (2) idamaparaM prabandhasya rasAbhivyaJjakatve nibandhanam / itivRttavazAyAtAM kathaJcidrasAnanuguNAM sthitiM tyaktvA punarutprekSyApyantarAbhISTarasocitakathonnayo vidheyaH / yathA kAlidAsaprabandheSu / yathA ca sarvasenaviracite harivijaye / yathA ca madIya evArjunacarite mahAkAvye / kavinA kAvyamupanibadhnatA sarvAtmanA rasaparatantreNa bhavitavyam / tatretivRtte yadi rasAnanuguNAM sthitiM pazyet tademAM bhaGktvApi svatantratayA rasAnuguNaM kathAntaramutpAdayet / nahi kaveritivRttamAtranirvahaNena kiJcit prayojanam, itihAsAdeva tatsiddheH / (3) rasAdivyaJjakatve prabandhasya cedamanyanmukhyaM nibandhanam, yat sandhInAM mukhapratimukhagarbhAvamarzanirvahaNAkhyAnAM tadaGgAnAM copakSepAdInAM ghaTanaM rasAbhivyaktyapekSayA / yathA ratnAvalyAm / na tu kevalaM zAstrasthitisampAdanecchayA yathA veNIsaMhAre vilAsAkhyasya pratimukhasandhyaGgasya prakRtarasanibandhanAnanuguNamapi dvitIye'Gke bharata - matAnusaraNamAtrecchayA ghaTanam / (4) idaM cAparaM prabandhasya rasavyaJjakatve nimittaM yaduddIpanaprazamane yathAvasaramantarA rasasya, yathA ratnAvalyAmeva / punarArabdhavizrAnte rasasyAGgino'nusandhizca, yathA tApasavatsarAje / (5) prabandhavizeSasya nATakAde rasavyaktinimittamidaM 'cAparamavagantavyaM yadalaGkRtInAM zaktAvapyAnurUpyeNa yojanam / zakto hi kaviH kadAcit alaGkAranibandhane tadAkSiptatayaivAnapekSitarasabandhaH prabandhamArabhate tadupadezArthamidamuktam / dRzyante ca kavayo'laGkAranibandhanaikarasA anapekSitarasAH prabandheSu ||14|| 1. 'na cAtikramaH ' ni0, dI0 / 2. 'prabandham' ni0 / 3. 'tAn' ni0, dI0 / 4. ni.. 'ye yathAvasaraM... rasasya' hI. bhAM vazye nibadhyeyAtAm che pAsa priyA 'antarA' yA che. 5. 'cAvagantavyam' ni0, dI0 / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyotaH 14 179 vaLI, "siddha rasarUpamAM prakhyAta rAmAyaNa vagere je kathAno Azraya che (rAmAyaNa vagerenI kathAvALA je prabaMdho che) tenI sAthe rasane pratikULa potAnI icchAnI yojanA nahIM karavI joIe. e kathAomAM to svecchA lagAvavI ja nahIM joIe. jema ke kahyuM che- 'kathAnA mArgamAM thoDo paNa atikrama na karavo.', ane jo (prayojanavaza) svecchAe upajAvI kADheluM kaMI umeravuM paDe to ye rasane pratikULa na yojavuM. (2) prabaMdhanA rasAbhivyaMjatvamAM A bIjuM paNa kAraNa che. ItihAsamAMthI lIdhelA vastumAM koI rasa virodhI sthiti AvatI hoya to tene choDI daIne svecchAe kalpela vastuthI abhISTa rasane ucita evo kathAno utkarSa sAdhavo joIe. jema ke kAlidAsanA prabaMdhomAM ane jemake sarvasanaviracita hari vijaya' (mahAkAvya)mAM (priyAnA anunayane mATe pArijAtaharaNanuM varNana) ane jemake mArA ja racelA arjunacarita' mahAkAvyamAM. (arjunano pAtAlavijaya, e rIte ItihAsamAM varNavelo na hovA chatAM rasAnuguNa banAvavA mATe kalpavAmAM Avela che.) kAvya racatI vakhate kavie pUrNarUpe rasaparataMtra banI javuM joIe. ethI jo itihAsamAM koI rasane pratikULa sthiti Ave to teno tyAga karIne svataMtra rIte rasane anukULa bIjI kathA banAvI levI. kavinuM prayojana (kArya) mAtra ItihAsano nirvAha karavAnuM nathI. e to itihAsathI ja siddha che. (3) prabandha (kAvya)nA rasAdivyaMjatvanuM A (trIjuM) mukhya kAraNa che ke mukha', 'pratimukha', 'garbha', 'vimarza' (= avamarza) ane 'nirvahaNa" nAmanI sandhio ane tenAM upakSepa vagere (64) aMgonI yojanA rasAbhivyaktinI daSTie karavI. jemake "ratnAvalI mAM (karavAmAM AvI che.) nahIM ke kevaLa zAstramaryAdAnuM pAlana karavA mAtranI IcchAthI. jema ke veNIsaMhAra' (nATaka)mAM, 'pratimukha saMdhinA 'vilAsa' nAmanA aMgane, prastuta rasa (vIrarasa)nI racanAne pratikULa hovA chatAM paNa bhAratamatanA anusaraNa mAtranI icchAthI dvitIya aMkamAM, (duryodhana-bhAnumatInA zRMgAra varNanarUpamAM) yojyuM che. (4) vaLI prabaMdhanA rasanA vyaMjatvamAM bIjuM paNa nimitta che ke prasaMga pramANe vacce vacce rasanuM uddIpana ane prazamana karavuM. jema ke "ratnAvalI'mAM ja. ane vaLI, AraMbha thayA pachI zAMta thayelA aMgI rasanuM (mukhya rasanuM) pharIthI anusaMdhAna karavuM. jema ke- 'tApavatsarAjamAM. (5) nATaka vagere prabaMdha vizeSa rasAbhivyaMjaka banI zake e mATe bIjI eka zarata e samajavI ke zakti hovA chatAM alaMkAronI yojanA rasane anurUpa thAya e rIte karavI. (alaMkAra racanAmAM) zaktizALI kavi kyAreka kyAreka alaMkAraracanAmAM ja magna thaIne rasabaMdhanI paravA na karIne ja prabaMdharacanA karavA lAge che. tene upadeza ApavA mATe A (pAMcamo hetu) kahela che. prabaMdhomAM kevaLa alaMkAra yojanAmAM ja AnaMda levAvALA ane rasa tarapha durlakSavALA kavio jovAmAM Ave che. Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanyAta kiJca anusvAnopamAtmApi prabhedo ya udAhRtaH / dhvanerasya prabandheSu bhAsate so'pi keSucit // 15 // asya vivakSitAnyaparavAcyasya dhvaneranuraNanarUpavyaGgyo'pi yaH prabheda udAhRto dviprakAraH so'pi prabandheSu keSucid dyotate / tadyathA madhumathanavijaye pAJcajanyoktiSu / yathA vA mamaiva kAmadevasya sahacarasamAgame viSamabANalIlAyAm / yathA ca gRdhragomAyusaMvAdAdau mhaabhaarte| . sup-tiG-vacana-sambandhaistathA kArakazaktibhiH / kRt-taddhita-samAsaizca dyotyo'lakSyakramaH kvacit // 16 // 16.1 alakSyakramo dhvanerAtmA rasAdiH' subvizeSaiH, tivizeSaiH, vacanavizeSaiH sambandhavizeSaiH, kArakazaktibhiH, kRvizeSaiH, taddhitavizeSaiH, samAsaizceti / ca zabdAnnipAtopasargakAlAdibhiH prayuktairabhivyajyamAno dRzyate / yathA nyakkAro hyayameva me yadarayastatrApyasau tApasaH / so'pyatraiva nihanti rAkSasakulaM jIvatyaho rAvaNaH / __dhig dhik zakrajitaM prabodhitavatA kiM kumbhakarNena vA svargagrAmaTikAviluNThanavRthocchUnaiH kimebhirbhujaiH // atra hi zloke bhUyasA sarveSAmapyeSAM sphuTameva vyaJjakatvaM dRzyate / tatra 'me yadarayaH' ityanena supsambandhavacanAnAmabhivyaJjakatvam / 'tatrApyasau tApasaH' ityatra taddhitanipAtayoH / 'so'pyatraiva nihanti rAkSasakulaM jIvatyaho rAvaNaH' ityatra tikArakazaktInAm / 'dhig dhik zakrajitam' ityAdau zlokArdhe kRttaddhitasamAsopasargANAm / 1. 'rasAdibhiH' ni0| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyotaH 15, 16 181 kArikA-15 ane vRtti che ane vaLI, ""A dhvanino anusvAnasadaza (=saMlakSyakramavyaMgya dhvani)no je prabheda kahyo che te paNa keTalAka prabaMdhomAM bhAse che." A 'vivakSitAnyaparavAcya' dhvanino 'anuraNanarUpavyaMgya' paNa je prabheda be prakArano kahyo che te paNa keTalAka prabaMdhomAM ghotita (=vyaMjita) thAya che. te jemake "madhumathana vijyamAM 'pAMcajanya'nI uktiomAM athavA jemake mArA ja viSamabANalIlA'mAM kAmadevanA sahacaranA samAgama prasaMgamAM ane jema ke mahAbhAratamAM 'gIdha ane ziyALano saMvAda' vageremAM. kArikA-16 ane vRtti : "supa (prathamA vagere vibhakti), ti (kriyApadane lagAvAtA kALavAcaka pratyayo), vacana (eka, ki, bahuvacana), saMbaMdha (pachI vibhakti), kAraka zakti, kRta (jenAthI kRdaMta bane che tevA pratyayo), taddhita (e jAtanA pratyayo) ane samAsathI paNa koIvAra asaMlakSyamavyaMgya dhvani vyaMjita thato hoya che." 12.1 dhvanino AtmA alakSyamAM rasa ItyAdi sunI vizeSatAothI, tiknI vizeSatAothI, vacananI vizeSatAothI, kArakazaktiothI, kRt pratyAyanI vizeSatAothI, taddhitanI vizeSatAothI ane samAsothI (vyakta thAya che) "ca" zabdathI nipAta, upasarga, kAla vagerenA vaparAzathI (paNa te) dekhAya che. (ema artha che). jemake, "A mAruM apamAna (cakkAra) che, ke mArAya zatruo che. temAM paNa e tApasa che, teo paNa ahIM paNa rAkSasakuLane haNI rahyA che. aho! rAvaNa paNa jIvI rahyo che. Indrajita meghanAdane dhikkAra che, dhikkAra che. jagADavAmAM AvelA kuMbhakarNathI zuM? svargarUpI nAnA gAmaDAno nAza karavAmAM nakAmI phUlelI bhujAothI paNa zuM?" A zlokamAM ghaNe bhAge A badhAM padonuM vyaMjakatva spaSTa pratIta thAya che. temAMthI "ne yAya -mArA zatruo hoya - enAthI supa, saMbaMdha ane vacananuM abhivyaMjakatva (spaSTa pratIta thAya che.) tatrArthaNI tApasa - 'temAMye A tApasI ahIM taddhita ane nipAtanuM, 'oDavyasaiva ninti lAlupta vIvo vaLa:" ahIM (niti ane nIti' padonuM) tik ane (kSatta tathA rAvaLa padomAM karma tathA kartArUpa) kAraka zaktionuM "pin dhik zanitam" ItyAdi zlokArdhamAM kRt (zakrajino 'kiva pratyaya), taddhita (grAmaTiza no "rA' pratyaya) samAsa (svargagrAmaTikA) ane upasargo (vinuna no viupasarga)nuM (vyaMjatva che). ---- Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 vanyAloka evaMvidhasya vyaJjakabhUyastve ca ghaTamAne kAvyasya sarvAtizAyinI bandhacchAyA samunmIlati / yatra hi vyaGgyAvabhAsinaH padasyaikasyaiva tAvadAvirbhAvastatrApi kAvye kApi bandhacchAyA kimuta yatra teSAM bahUnAM samavAyaH / yathAtrAnantaroditazloke / atra hi 'rAvaNa' ityasmin pade, arthAntarasaGkamitavAcyena dhvaniprabhedenAlaGkRte'pi punaranantaroktAnAM vyaJjakaprakArANAmudbhAsanam / dRzyante ca mahAtmanAM pratibhAvizeSabhAjAM bAhulyenaivaMvidhA bandhaprakArAH / yathA maharSAsasya- atikrAntasukhAH kAlAH pratyupasthitadAruNAH / zvaH zvaH pApIyadivasA pRthivI gatayauvanA / atra hi kRttaddhitavacanairalakSyakramavyaGgyaH, 'pRthivI gatayauvanA' ityanena cAtyantatiraskRtavAcyo dhvaniH prakAzitaH / ___ eSAM ca subAdInAmekaikazaH samuditAnAM ca vyaJjakatvaM mahAkavInAM prabandheSu prAyeNa dRzyate / subantasya vyaJjakatvaM yathA tAlaiH ziJjadvalayasubhagaiH kAntayA nartito me yAmadhyAste divasavigame nIlakaNThaH suhRd vaH // 16.2 tiGntasya yathA avasara rouM ci aNimmiAI mA puMsa me ha acchII / dasaNamattumbhattehiM jahiM hiaaM tuha Na NAam // (apasara roditumeva nirmite mA puMsaya hate akSiNI me| darzanamAtronmattAbhyAM yAbhyAM tava hRdayamevaMrUpaM na jJAtam // -iti cchAyA) yathA vA mA panthaM rundhIo avehi bAlaa ahosi ahiriio| amhea NiricchAo suNNagharaM rakhidavvaM No // (mA panthAnaM rudhaH apehi bAlaka aprauDha aho asi ahIkaH / vayaM niricchA' zUnyagRhaM rakSitavyaM naH // -iti cchAyA) sambandhasya yathA aNNatta bacca bAlaka anhAantiM kiM maM puloesieam / ho jAAbhIruANaM taDaM via Na hoI // . 1. 'prAyeNAnyatrApi ni0| 2. 'motpuMsaya' ni0, dii| 3. 'hRdayaM tava na jJAtam' dI0 / 4. 'vayaM paratantrAH yataH zUnyagRhaM mAmakaM rakSaNIyaM vrtte|' bAlapriyA, ni0| Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyotaH 16 183 AvA prakAranAM kAvyomAM khUba vyaMjako goThavavAthI kAvyanI alaukika cArutA Upaje che. (racanA sauMdarya vyakta thAya che). jyAM vyaMgyArthine prakAzita karanAra eka pada paNa hoya tyAM paNa koI apUrva saudarya (pragaTa thAya che), to paNa jemAM evA ghaNA (vyaMjakono) samavAya hoya tenuM to pUchavuM ja zuM? jemake A upara kahelA zlokamAM. "rAvaNa' zabda "arthAntara saMkramita" nAme dhvani prakArathI zobhe che chatAM, hamaNAM ja kahelA bIjA vyaMjaka prakAranuM (paNa) udbhAsana thAya che. ane pratibhA vizeSavALA mahAtmAonA AvI jAtanA prabaMdha prakAro ghaNA ye dekhAya che. jemake maharSi vyAsano (zloka) - "sukhano samaya samApta thaI gayo ane duHkhano samaya upasthita che. gatayauvanA pRthvInA uttarottara (kAle kAle) kharAba divaso AvI rahyA che." (akSarazaH-pApIonA divaso) A udAharaNamAM ('gatina' ane pratyupasthita' padomAM '' pratyayarU5) kRt (pIya mAM ' pratyaya rUpa) taddhita, (ane tAH nuM bahuvacanarUpa) vacana (A badhAM) thI (nirveda ne sUcavatA zAntarasarUpa) "asaMlakSyakrama vyaMgya (rasadhvani) ane 'pRthivI atayauvanA' AmAM (tayauvanA padathI) atyaMta tiraskRta vAcya (avivakSita vAcya) dhvani prakAzita thAya che. A "su" vagerenI vyaMjatA alaga alaga tathA bhegI mahAkavionA prabaMdhomAM ghaNIvAra jovAmAM Ave che. (have e badhAM alaga alaga vyaMjaka banatAM hoya tevAM udAharaNo ApavAmAM AvyAM che). subattanA vyaMjatvanuM (udAharaNa) jemake ""mArI priyatamA dvArA valayanA jhaMkArothI suMdara (kaMkaNanA raNakArathI suMdara), tAlIo vagADIne nacAvAto tamAro sudR mayUra, saMdhyAkALamAM je (vAsacaSTi) para bese che." 12.2 " tinta'nI (= kriyArUpanI) (vyaMjaktAnuM udAharaNa) jema kedUra jA, rovAne ja sarjAyelI mArI (hatabhAgI) AMkhone lUchavAno prayatna na kara. jemaNe tamane jotAveMta unmatta thaIne tamArA AvA (nijhura) hRdayane paNa na jANyuM.' athavA ('tinata'nI vyaMjaktAnuM bIjuM udA.) jemake- "are (nAdAna) chokarA, dura khasa, rasto na roko ATalo nirlajja che. ame to parataMtra chIe kemake amAre sUnA gharanI rakhevALI karavAnI che." saMbaMdhanuM (vyaMjatva) jemake- - - - - "alyA chokarA ! tuM kyAMka bIje jA; nahAtI mane (saspRha) kema joI rahyo che? potAnI patnIthI DaranArA (pocakAo) mATe A ghATa nathI." Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 (anyatra vraja bAlaka snAntI kiM mAM pralokayasyetat / bho jAyAbhIrukANAM taTameva na bhavati // - iti cchAyA) kRta - 'ka'- prayogeSu prAkRteSu taddhitaviSaye vyaJjakatvamAvedyata eva | avajJAtizaye 'kaH'' / samAsAnAM ca vRttyaucityena viniyojane / nipAtAnAM vyaJjakatvaM yathA ayamekapade tayA viyogaH priyayA copanataH suduHsaho me / navavAridharodayAdahobhirbhavitavyaM ca nirAtapatvaramyaiH / / ityatra 'ca' zabdaH / yathA vA muhuraGgulisaMvRtAdharoSThaM pratiSedhAkSaraviklavAbhirAmam / mukhamaMsavivartipakSmalAkSyAH kathamapyunnamitaM na cumbitaM tu // atra tu zabdaH / nipAtAnAM prasiddhamapIha dyotakatvaM rasApekSayoktamiti draSTavyam / upasargANAM vyaJjakatvaM yathA 16.3 nIvArAH zukagarbhakoTaramukhabhraSTAstarUNAmadhaH, prasnigdhAH kvacididbhudIphalabhidaH sUcyanta evopalAH / vizvAsoparAmAdabhinnagatayaH zabdaM sahante mRgAH, toyAdhArapathAzca valkalazikhAniSyandarekhAGkitAH // ityAdau / dvitrANAM copasargANAmekatra pade yaH prayogaH so'pi rasavyaktyanuguNatayaiva nirdoSaH / yathA dhvanyAloka "prabhrazyatyuttarIyatviSi tamasi samudvIkSya vItAvRtIn drAg jantUn" ityAdau / yathA vA "manuSyavRttyA samupAcarantam / " ityAdau / 3 nipAtAnAmapi tathaiva / yathA 'aho batAsi spRhaNIyavIryaH / ' ityAdau / 1. ' anyatra vraja bAlaka tRSNAyamAnaH kathamAlokayasyetat / bho jAyAbhIrukANAM yuSmAkaM sambandha eva na bhavati // - dI0 2. 'avajJAtizaye kaH' yA pATha ni.hI. bhAM nathI. 3. ni0 bhAM yaH svapne sadapAnatasya ityAdau ca / ' meTala vadhAre che. Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyota : 16 185 prAkRtamAM 'ka' prayoga karyo hoya tyAM tadvitamAM paNa bhaMjakatva dekhAya che ja. jemake avajJAtizayamAM '' pratyaya. (IrSyA vipralaMbhanuM vyaMjaka) che. vRttine anurUpa (samAsonI) yojanA thatAM samAsonuM (vyaMjatva hoya che. tenAM udA. ApyAM nathI.) nipAtonA vyaMjatva (nuM udAharaNa) jemake- "A ekI sAthe ja priyA sAtheno mAro asahya viyoga AvI paDyo che. ane navAM vAdaLo caDhI AvavAthI divasa paNa taDakA vinAnA, nAnA ane ramya thavA lAgyA'' (have A badhuM kevI rIte sahevAze ?) ahI. 'ca' zabda (bhaMjaka che) athavA (nipAtanA vyaMjatvanuM bIjuM udA.) jemake "AMgaLIothI vAraMvAra DhaMkAyelA adharoSThavALuM, manAInA zabdonI vyAkuLatAthI zobhatuM, khabhA tarapha vaLeluM suMdara pAMpaNovALInuM mukha jema tema karIne UMcuM to karyuM paNa cUmyuM nahIM.'' ahI 'tu' zabda (pazcAttApa vyaMjaka ane e cuMbanamAtrathI kRtakRtyatAno sUcaka hovAthI zRMgAra rasane vyaMjita kare che) nipAto (vAcaka nahi paNa) dyotaka (=vyaMjaka) hoya che e prasiddha che. ahIM rasanI dRSTithI (pharIthI) kahyuM che e samajavuM joIe. 16.3 upasargonA (vyaMjatvanuM udA.) jemake ''popaTavALI bakholomAMthI paDelA nIvAranA dANA vRkSonI nIce verAyelA che. kyAMka, cIkaNA paththaro enA vaDe iMgudInAM phaLa bhAMgyAM che evuM sUcave che. vizvAsa beTho hovAthI, avAja sAMbhaLavA chatAM, mRgalAonI gatimAM koI phera paDato nathI, jalAzayano mArga, valkulamAMthI TapakatAM pANIthI rekhAMkita thayelo che.'' be-traNa upasargono je eka padamAM prayoga thAya che te paNa rasanI abhivyakitane anukULa hoya to ja nirdoSa gaNAya che. jemake 'uttarIyanI jema, aMdhakAra vigalita thaI jatAM, ekadama jantuone AvaraNathI rahita joIne.'' vageremAM. athavA jemake 'manuSyanA vyApArathI samupAcaraNa karanArAne.'' vageremAM. nipAtonuM paNa ema ja. (arthAt be-traNa nipAtono ekI sAthe prayoga karavAmAM Ave tyAre rasavyakitane anurUpa hovAthI koI doSa nathI) jemake- "aho Azcarya che ke tame spRhaNIya parAkramavALA cho.'' ityAdimAM. athavA (aneka nipAtono rasAnuguNa saha prayoganuM bIjuM udAharaNa) jemake Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 vinyAloka yathA vA ye jIvanti na mAnti ye svavapuSi prItyA pranRtyanti ye' prasyandipramadAzravaH pulakitA dRSTe guNinyUjite / hA dhik kaSTamaho kva yAmi zaraNaM teSAM janAnAM kRte nItAnAM pralayaM zaThena vidhinA sAdhudviSaH puSyatA / ityAdau / padapaunaruktyaM ca vyaJjakatvApekSayaiva kadAcit prayujyamAnaM zobhAmAvahati / yathA yad vaJcanAhitamatirbahucATugarbha kAryonmukhaH khalajanaH kRtakaM bravIti / tat sAdhavo na na vidanti, vidanti kintu kartuM vRthA praNayamasya na pArayanti / ityAdau / 16.4 kAlasya vyaJjakatvaM yathA samavisamaNivvisesA samantao mandamandasaMArA / airA hohinti pahA maNorahANaM pi dallaMghA // (samaviSamanirvizeSAH samantato mandamandasaJcArAH / acirAd bhaviSyanti panthAno manorathAnAmapi durladdhyAH // -iti cchAyA) atra hyacirAd bhaviSyanti panthAna ityatra bhaviSyantItyasmin pade pratyayaH kAlavizeSAbhidhAyI rasaparipoSahe tuH prakAzate |ayN hi gAthArthaH pravAsavipralambhazRGgAravibhAvatayA vibhAvyamAnAM rasavAn / yathAtra pratyayAMzo vyaJjakastathA kvacit prakRtyaMzo'pi dRzyate yathA tad gehaM natabhitti mandiramidaM labdhAvakAzaM divaH sA dhenurjaratI caranti kariNAmetA ghanAbhA ghaTAH / sa kSudro musaladhvaniH kalamidaM saGgItakaM yoSitA mAzcarya divasairdvijo'yamiyatI bhUmiM samAropitaH // atra zloke 'divasai' rityasmin pade prakRtyaMzo'pi dyotakaH / sarvanAmnAM ca vyaJjakatvaM yathAnantarokte' zloke / atra ca sarvanAmnAmeva vyaJjakatvaM hadi vyavasthApya kavinA kvetyAdizabdaprayogo na kRtaH / - anayA dizA sahadayairanye'pi vyaJjakavizeSAH svayamutprekSaNIyAH / etacca sarvaM padavAkyaracanAdyotanoktyaiva gatArthamapi vaicitryeNa vyutpattaye punaruktam / 1. 'ca' bA. pri0| 2. 'yathAtraivAnantarokte' ni0 / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyotaH 16 187 guNavAna lokonI vRddhi joIne je jIve che, je potAnA zarIramAM phUlyA nathI samAtA, ane je harSathI nAcavA mAMDe che. jemane AnaMdanAM azru Ave che. ane jemanuM zarIra (AnaMdathI) romAMcita thaI jAya che. hAya, dhikkAra che, duHkhanI vAta che ke, sajjanonA DhelIono, poSanAra duSTa deva, nAza kare che. kone zaraNe jAuM ?'' vageremAM. kyAreka vyaMjatvanI daSTithI prayukta padonI punarukti paNa zobhAjanaka hoya che. jemake - chetaravAnA IrAdAthI, kAma kaDhAvI levA mATe, duSTa mANasa khuzAmatabharI puSkaLa banAvaTI vAto bole che tene sajjana puruSa nathI samajato ema nathI, samaje che, paNa teo tenA (khoTA) Agrahano asvIkAra karavAmAM samartha nathI thatA." ItyAdimAM. 12.4 kALanA vyaMjatva (nuM udAharaNa) jemake - (varSAkALamAM badhA rastAomAM pANI bharAI javAne lIdhe) sama, viSama (khADA-TekarA) nI vizeSatAthI rahita, cAre bAjuthI dhIme dhIme cAlavuM paDe evA rastAo thoDI ja vAramAM manorathathI paNa agamya thaI jaze." ahIM 'virad bhaviSyati sthA: 'thoDIvAramAM rastAo thaI jaze" temAM thaI jaze' zabdamAM kALavizeSa (bhaviSyakALa) ne batAvato pratyaya ja rasa paripoSano hetu (banI) prakAze che. A gAthAno artha, pravAsa vipralaMbhazRMgAranA vibhAga tarIke samajIe to rasavAnuM che. jema ahI pratyayaaMza vyaMjaka che tema kyAMka prakRti aMza paNa (vyaMjakarUpamAM) dekhAya che. jemake te jhUkelI bhItovALuM ghara (kyAM) ane (kyAM) A gaganacuMbI bhavana ! (kyAM) te gharaDI gAya ane (kyAM) meghonA jevA (kALA) hAthIonI DolatI hAra ! (kyAM) te zudra musaLano avAja (ane kyAM) A mahilAonuM avyakta madhura saMgIta ! Azcarya che ke (ATalA) divasomAM A brAhmaNane (sudAmAne) A avasyA sudhI pahoMcADI devAmAM Avyo !" A zlokamAM 'ti - divasomAM e padamAM prakRti aMza paNa vyaMjaka che. sarvanAmonuM vyaMjatva jemake hamaNAM ja kahelA zlokamAM. temAM sarvanAmonuM vyaMjakatva manamAM samajIne ja kavie "- kyAM" vagere zabdano prayoga karyo nathI. AvI rIte bIjA vyaMjako paNa sayoe pote kalpI levA. A badhAM (su, ti, vagerenI vyaMjaktA 16mI kArikAmAM kahI che. dhya. 3/2 mAM kahelA) pada, vAkya, racanA vagerenI ghotanoktithI samajAI jAya che. to paNa bhinna prakArathI vyutpatti (jJAnavRddhi)ne mATe pharIthI kahyuM che. Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 vanyAloka nanu cArthasAmarthyAkSepyA rasAdaya ityuktam, tathA ca suvAdInAM 'vyaJjakatvavaicitryakathanamananvitameva / - uktamatra padAnAM vyaJjakoktyavasare / kiJca, arthavizeSAkSepyatve'pi rasAdInAM teSAmarthavizeSANAM vyaJjakazabdAvinAbhAvitvAd yathA pradarzitaM vyaJjakasvarUpaparijJAnaM vibhajyopayujyata eva / zabdavizeSANAM cAnyatra ca cArutvaM yad vibhAgenopadarzitaM tadapi teSAM vyaJjakatvenaivAvasthitamityavagantavyam / ___ yatrApi tat samprati na pratibhAsate tatrApi vyaJjake racanAntare yad dRSTaM sauSThavaM teSAM pravAhapatitAnAm, tadevAbhyAsAdapoddhRtAnAmapyavabhAsata ityavasAtavyam' / ko'nyathA tulye vAcakatve zabdAnAM cArutvaviSayo vizeSaH syAt / ___ anya evAsau sahRdayasaMvedya iti cet, kimidaM sahadayatvaM nAma / kiM rasabhAvAnapekSakAvyAzritasamayavizeSAbhijJatvam uta rasabhAvAdimayakAvyasvarUpaparijJAnanaipuNyam / pUrvasmin pakSe tathAvidhasahRdayavyavasthApitAnAM zabdavizeSANAM cArutvaniyamo na syAt / punaH samayAntareNAnyathApi vyavasthApanasambhavAt / dvitIyasmiMstu pakSe rasajJataiva sahRdayatvamiti / tathAvidhaiH sahRdayaiH saMvedyo rasAdisamarpaNasAmarthyameva naisargikaM zabdAnAM vizeSa iti vyaJjakatvAzrayyeva teSAM mukhyaM cArutvam / vAcakatvAzrayANAntu prasAda evArthApekSayA teSAM vizeSaH / arthAnapekSAyAM tvanuprAsAdireva // 16 // evaM rasAdInAM vyaJjakasvarUpamabhidhAya teSAmeva virodhirUpaM lakSayitumidamupakramyate prabandhe muktake vApi rasAdIn bandhumicchatA / yatnaH kAryaH sumatinA parihAre virodhinAm // 17 // prabandhe muktake vApi rasabhAvanibandhanaM pratyAdRtamanAH kavivirodhiparihAre paraM yatnamAdadhIta / anyathA tvasya rasamayaH zloka eko'pi samyaG na sampadyate // 17|| 1. 'na tu' ni0, dii| 2. 'vyaJjakatvakathanam' dI0 / 3. 'tatrAnyatra ca' ni0, dI0 / 4. 'na tat pratibhAsate' ni0, dI0 / 5. 'ityavasthAtavyam' ni0, dI0 / 6. 'vyaJjakatvAzraya eva' ni0, dI0 / 7. 'vAcakatvAzrayastu' ni0, dI0 / 8. 'arthApekSAyAM' ni0, 'arthA(na) pekSAyAM', dI0 / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyotaH 16, 17 189 supa vagerenI vyaMjakatAnuM samarthana - zaMkA - arthanA sAmarthyathI ja rasAdino AkSepa thaI zake che ema kahyuM che. (to pachI) pharI supa AdinuM vyaMjatva-vaicitrya kahevuM asambaddha ja che. samAdhAna - padonA vyaMjattvanA avasaramAM A saMbaMdhe kahI cUkyA chIe. (uttara ApI dIdho che). vaLI, (A hetu paNa che) artha vizeSathI ja rasanI abhivyakti mAnIe to paNa, artha vizeSanA vyaMjaka zabdo vinA (vinA mAvitvari) tenI pratIti thaI zakatI nathI. ethI jevuM darzAvavAmAM AvyuM che (te prakAre) vyaMjakanA svarUpanuM alaga alaga karIne jJAna (rasAdinI pratItimAM) upayogI che ja. ane bIje ('bhAmahavicaraNa mAM bhaTTa udbha) zabda vizeSonuM je cAratva vibhAga pADIne pradarzita kyuM che, te paNa tenA (artha) vyaMjakatvane kAraNe ja vyavasthita thAya che ema samajavuM joIe. ane jyAM e (rasAdivyaMjakatva) atyAre pratIta thatuM na hoya tyAM paNa, bIjI jAtanI vyaMjakaracanAmAM, samudAyamAM prayojela e zabdonuM je sauSThava joyuM hatuM, te zabdo te (vyaMjaka) samudAyathI alaga thaI jatAM paNa abhyAsavaza te cArutva pratIta thAya che e samajavuM joIe. nahIMtara pachI, vAcatva sarakhuM hoya tyAre zabdonA saundaryano vizeSa bIjo kyo hoya? (zabdonA cAratva vizeSano niyAmaka) sadhya saMgha koI anya ja (vizeSatA) che, ema jo kahe to (e pUchavuM joIe ke) A sadayatva zuM che? rasabhAvathI nirapekSa kAvyane Azrita niyama vizeSonuM jJAna? ke rasabhAvAdimaya kAvya svarUpanA saMpUrNa jJAnanI nipuNatA ? pahelA pakSamAM, A prakAranA sadayoe vyavasthApita zabdavizeSono cArutva niyama ja nahIM rahe. kemake (bIjIvAra) anya prakArathI ja e zabdono saMkti karI zakAya che. (ethI pahelo pakSa ThIka nathI) bIjA pakSamAM (rasamAvAmiya-vAvyasvarupa-parijJAna-puSyameva-sahRdayatvam - A pakSamAM) rasajJatA e ja saddayatA ema thayuM. evA saddhayothI saMgha (anubhavAtuM) - rasAdine vyakata karavAnuM (rasa samarpaNanuM) naisargika sAmarthya e ja zabdonI vizeSatA hoya che. tethI zabdonuM mukhya sauMdarya vyaMjakatvane Azraye ja raheluM hoya che. arthanI daSTie, vAcakatvano Azraya prasAda ja temano vizeSa che. arthanI apekSA na hoya tyAM anuprAsa vagereja (temano vizeSa che.) kArikA-17 ane vRtti- (rasanA virodhI ane temano parihAra) Ama rasAdinuM vyaMjakasvarUpa kahIne temanuM ja virodhIrUpa samajAvavAnuM kahe che. "prabandha (kAvya) athavA muktaka (kAvya)mAM rasAdinuM nibaMdhana icchanAra buddhimAna kavie virodhIono parihAra karavAno prayatna karavo joIe. (TALavAno prayatna karavo joIe.)" - -- - prabaMdhamAM ke mukatakamAM rasabhAvanA nibaMdhana tarapha (nirUpaNa tarapha) AdaravALA kavie virodhInA parihAra mATe khUba yatna karavo. nahIMtara teno eka paNa zloka samyapha rasamaya nahIM thAya. Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanya kAni punastAni virodhIni yAni yatnataH kaveH parihartavyAnItyucyate virodhirasasambandhivibhAvAdiparigrahaH / vistareNAnvitasyApi vastuno'nyasya varNanam // 18 // akANDa eva vicchittirakANDe ca prakAzanam / paripoSaM gatasyApi paunaH punyena dIpanam / rasasya syAd virodhAya vRttyanaucityameva ca // 19 // (1) prastutarasApekSayA virodhI yo rasastasya sambandhinAM vibhAvabhAvAnubhAvAnAM parigraho rasavirodhahetukaH smbhaavniiyH| tatra virodhirasavibhAvaparigraho yathA, zAntarasavibhAveSu tadvibhAvatayaiva nirUpiteSvanantarameva zRGgArAdivibhAvavarNane / virodhirasabhAvaparigraho yathA priyaM prati praNayakalahakupitAsu kAminISu vairAgyakathAbhiranunaye / virodhirasAnubhAvaparigraho yathA praNayakupitAyAM priyAyAmaprasIdantyAM nAyakasya kopAvezavivazasya raudrAnubhAvavarNane / (2) ayaM cAnyo rasabhaGgaheturyat prastutarasApekSayA vastuno'nyasya kathaJcidanvitasyApi vistareNa kathanam / yathA vipralambhazRGgAre nAyakasya kasyacid varNayitumupakrAnte, kaveryamakAdyalaGkAranibandhanarasikatayA mahatA prabandhena parvatAdivarNane / (3) ayaM cAparo rasabhaGgaheturavagantavyo yadakANDa eva vicchittI rasasyAkANDa eva ca prakAzanam / ___ tatrAnavasare virAmo yathA nAyakasya kasyacit spRhaNIyasamAgamayA nAyikayA kayAcit parAM paripoSapadavI prApte zRGgAre, vidite ca parasparAnurAge, samAgamopAyacintocitaM vyavahAramutsRjya svatantratayA vyApArAntaravarNane / anavasare ca prakAzanaM rasasya yathA pravRtte pravRddhavividhavIrasaMkSaye kalpa / 1. 'heturekaH' ni0, dii0| 3. 'upakrAntasya' ni0, dii0| 5. 'prathanam' ni0, dii| 7. 'pravRtta' bA0 pri0| 2. 'zRGgArAdivarNane' ni0 / 4. 'vicchittiH' bA0 pri0 / 6. 'rasasya' ni0 mA nathI. Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyota : 18, 19 191 kArikA-18 ane 19 (rasAdinAM) te virodhI, jene kavie yatnapUrvaka tyajavAM joIe, (te) sthAno kyAM che te kahe che. (1) virodhI rasa sAthe saMbaMdha dharAvanAra vibhAva vagere grahaNa karI levAM (2) (rasa sAthe) saMbaddha anya vastunuM adhika vistArathI varNana karavuM. (3) kasamaye rasamAM viccheda ane kasamaye tenuM prakAzana karavuM. (4) (rasano) paripoSa thaI gayA pachI paNa karI karIne tenuM uddIpana karavuM. ane (5) vRttinuM (vyavahAranuM) anaucitya. (A pAMca) rasanAM virodhI che. vRtti - (1) prastuta rasanI dRSTie, je virodhI rasa hoya tenI sAthe saMbaMdha rAkhanAra vibhAva, anubhAva tathA vyabhicAribhAvonuM varNana, e rasa virodha pedA karanAra (prathama) kAraNa samajavuM joIe. temAM virodhI rasanA vibhAvano svIkAra, jemake zAMta rasanA vibhAvo enA vibhAva tarIke varNavyA pachI tarata ja zRMgAranA vibhAvanuM varNana. virodhI rasanA bhAva (vyabhicAribhAva) no svIkAra. jemake priya tarapha praNayathI kupita kAminIne vairAgyanI vAtothI manAvavI te. virodhI rasanA anubhAvano svIkAra. jemake praNayakupita priyA prasanna na thatI hoya tyAre krodhanA AvezamAM vivaza nAyakanA raudra anubhAvonuM varNana. (2) A vaLI, rasabhaMgano bIjo hetu che, je prastuta rasanI apekSAe koIka rIte saMkaLAyela bIjI vastunuM vistArathI thana karyuM. jema ke, vipralaMbhazRMgAramAM koI nAyakne varNavavAnuM zarU karato kavi, yamakAdi alaMkAranA nibaMdhananI rasiktAthI atyanta vistArathI parvatAdinuM varNana karavA mAMDe (te) (jema ke 'kirAtArjunIya' mahAkAvyamAM surAMganAvilAsa vagere athavA 'hayagrInavadha'mAM hayagrIvanuM vistRta varNana.) (3) A paNa bIjo (trIjo) rasabhaMgano hetu gaNavo joIe je, kasamaye (acAnaka, anavasara, akAMDe) rasamAM viccheda pADavo ane kasamaye teno vistAra (karavA lAgavuM.) temAM kasamaye (rasane) thaMbhAvI devA (nuM udAharaNa) jema ke spRhaNIya samAgamavALI koI nAyikAnI sAthe nAyakano zRMgAra paripoSa pAmyo hoya ane parasparano anurAga vidita hoya tyAre bannenA samAgamanA upAyanI ciMtAne ucita vyavahAra choDIne, judI rIte, bIjA vyApAranuM varNana karavuM. (jemake 'ratnAvalI' nATikAmAM 'khAbhravya' AvatAM 'sAgarikA'nI vismRti) anavasare rasanuM prakAzana (tenuM udAharaNa) jemake vividha vIrono jemAM kSaya thAya che tevo papralaya jevo saMgrAma jyAre cAlato hoya tyAre vipralaMbhazRMgAranA Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 vanyAloka saMkSayakalpe saGgrAme 'rAmadevaprAyasyApi - tAvannAyakasyAnupakrAntavipralambhazRGgArasya nimittamucitamantareNaiva zRGgArakathAyAmavatAravarNane / . __na caivaMvidhe viSaye daivavyAmohitatvaM kathApuruSasya parihAraH, yato rasabandha eva kaveH prAdhAnyena pravRttinibandhanaM yuktam / itivRttavarNanaM tadupAya evetyuktaM prAk "AlokArthI yathA dIpazikhAyAM yatnavAn janaH" ityAdinA / __ ata eva cetivRttamAtravarNanaprAdhAnye'GgAGgibhAvarahitarasabhAvanibandhena ca kavInAmevaMvidhAni skhalitAni bhavantIti rasAdirUpavyaGgyatAtparyamevaiSAM yuktamiti yatno'smAbhirArabdho na dhvanipratipAdanamAtrAbhinivezena / (4) punazcAyamanyo rasabhaGgaheturavadhAraNIyo yat paripoSaM gatasyApi rasasya paunaHpunyena dIpanam / upabhukto hi rasaH svasAmagrIlabdhaparipoSaH punaH punaH parAmRSyamANaH parimlAnakusumakalpaH kalpate / (5ka) tathA vRttervyavahArasya yadanaucityaM tadapi rasabhaGgahetureva / yathA nAyakaM prati nAyikAyAH kasyAzciducitAM bhaGgimantareNa svayaM sambhogAbhilASakathane / (5kha) yadi vA vRttInAM bharataprasiddhAnAM kaizikyAdInAM kAvyAlaGkArAntaraprasiddhAnAmupanAgarikAdyAnAM vA yadanaucityamaviSaye nibandhanaM tadapi rasabhaGgahetuH / evameSAM rasavirodhinAmanyeSAzcAnayA dizA svayamutprekSitAnAM parihAre satkavibhiravahitairbhavitavyam / parikarazlokAzcAtra mukhyA vyApAraviSayAH sukavInAM rasAdayaH / teSAM nibandhane bhAvyaM taiH sadaivApramAdibhiH / / 1. 'devaprAyasya' ni0, dii| . 2. 'svapravRtti' ni0, 'svavRtti' dI0 / 3. 'agabhaGgi' ni0| 4. 'satkavInAm' dI0 / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyotaH 19 prasaMga vinA ane yogya kAraNa vinA, rAmacaMdra jevA devapuruSanuM paNa zRMgArakathAmAM paDI javAnuM varNana karavAmAM Ave (to te rasabhaMganuM kAraNa bane che.) (jemake bhaTTanArAyaNanA veNIsaMhAra'mAM aMka-2mAM mahAbhArata yuddha zarU thaI javA chatAM paNa bhAnumatI ane duryodhananA zRMgAravarNanamAM rasabhaMga che.) ane AvA viSayamAM devathI vyAmohamAM paDyo hato ema kahI) kathAnAyakano bacAva na thAya kemake rasabaMdha (rasanirUpaNa) ja kavinI pravRttinuM mukhya kAraNa che. ane ItihAsa varNana to teno upAya mAtra ja che. evuM ame "mAtotha yathA... I. 1/9." (=jema jovAnI icchAvALo dIpazikhA mATe prayatnazIla bane che." ityAdi)thI pahelAM kahI gayA chIe. mATe ja ItivRttamAtranA (=ItihAsanA) ja varNananuM prAdhAnya hoya tyAM, aMga ane aMgibhAvarahita rasabhAvanA nibaMdhanathI ja, kavionAM AvI jAtanAM khUlano thAya che. ethI rasAdirUpa vyaMgyatatparatva ja temane mATe ucita che. e daSTithI ame A (dhvaninirUpaNano) yatna AraMbhyo che. dhvaninA pratipAdanamAM amAro abhiniveza che (Agraha che) eTalA mATe ja nahIM (4) vaLI, A (cotho) bIjo rasabhaMgano hetu samajavo joIe, ke paripoSa pAmela rasane paNa pharI pharIne udIpita karavo. (te). potAnI (vibhAvAdi) sAmagrIthI paripoSa pAmela rasa pharI pharIne sparza karavAthI cimaLAyelAM (malina) phUla jevo lAge che. (5) (ka) temaja vRttinA vyavahAranuM je anaucitya che te paNa rasabhaMgano hetu che. (pAMcamuM kAraNa) jemake nAyaka pratye koI nAyikAnA yogya hAva-bhAva vinA jAte ja (zabdothI) saMbhoganI abhilASA kahevAmAM vyavahAranuM anaucitya thaI javAthI rasabhaMga thAya che.) athavA bhAratanI prasiddha kezikI Adi vRttionuM athavA "kAvyAlaMkAra (bhAmahakRta ane te para ulkakRta 'bhAmaha vivaraNa) mAM prasiddha upanAgarikA Adi vRttionuM je anaucitya arthAt "aviSayamAM nibaMdhana che te paNa rasabhaMgano hetu che. A rIte A rasavirodhIo (pAMca hetuo)nuM ane e rIte pote bIjA rasavirodhIo kalpI laIne temano parihAra karavAmAM sArA kavioe sAvadhAna rahevuM joIe. A aMge nIcenA parikara zloko che. (1) sukavionA vyApAra (pravRtti)nA mukhya viSaya rasAdi che. tenA nibaMdhanamAM temaNe haMmezAM pramAdarahita (jAgRta) rahevuM joIe. Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ....... arus nIrasastu prabandho yaH so'pazabdo mahAn kveH| sa tenAkavireva syAdanyenAsmRtalakSaNaH // . pUrve vizRGkhalagiraH kavayaH prAptakIrtayaH / / tAn samAzritya na tyAjyA nItireSA manISiNA // vAlmIkivyAsamukhyAzca ye prakhyAtAH kavIzvarAH / tadabhiprAyabAhyo'yaM nAsmAbhirdarzito nayaH ||iti|| 18, 19 // vivakSite rase labdhapratiSThe tu virodhinAm / bAdhyAnAmaGgabhAvaM vA prAptAnAmuktiracchalA // 20 // 20.1 svasAmagyA' labdhaparipoSe tu vivakSite rase virodhinAM virodhirasAGgAnAM bAdhyAnAmaGgabhAvaM vA prAptAnAM satAmuktiradoSa:2 / bAdhyatvaM hi virodhinAM zakyAbhibhavatve sati, nAnyathA / tathA ca teSAmuktiH prastutarasaparipoSAyaiva smpdyte| __ aGgabhAvaM prAptAnAM ca teSAM virodhitvameva nivartate / 'aGgabhAvaprAptirhi teSAM svAbhAvikI samAropakRtA vA tatra yeSAM naisargikI teSAM tAvaduktAvavirodha eva / yathA vipralambhazRGgAre tadaGgAnAM vyAdhyAdInAm / teSAM ca tadaGgAnAmevAdoSo nAtadaGgAnAm / tadaGgatve ca sambhavatyapi maraNasyopanyAso na jyAyAn / Azrayavicchede rasasyAtyantavicchedaprApteH / karuNasya tu tathAvidhe viSaye paripoSo bhaviSyatIti cet, na / tasyAprastutatvAt, prastutasya ca vicchedAt / yatra tu "karuNarasasyaiva kAvyArthatvaM tatrAvirodhaH / zRGgAre vA maraNasyAdIrghakAlapratyApattisambhave kadAcidupanibandho naatyntvirodhii| dIrghakAlapratyApattau tu tasyAntarA pravAhaviccheda evetyevaMvidhetivRttopanibandhanaM rasabandhapradhAnena kavinA parihartavyam / 1. 'svasAmagrI' ni0, dii| 2. 'adoSA' ni0, nirdoSA dii| 3. ni0, dI0 mA tathA ca' nathI.. 4. 'taduktAvavirodha evaM' ni0 / 5. 'agabhAvaprAptirhi teSAM svAbhAvikI samAropakRtA vA / tatra yeSAM naisargikI teSAM tAvaduktAvavirodha eva' eTalo pATha ni mAM nathI. 6. 'teSAM ca' ni0, dI0 mA nathI. 7. 'nyAyyaH' ni0, dii| . . 8. 'karuNasyaiva' ni0, dii| Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyotaH 19, 20 195 (2) kavinuM je nIrasa kAvya che te (tene mATe) moTo apazabda (gALa) che. te kAraNe te akavi ja rahe che ke bIjA tene yAda na kare. (3) (A niyamonuM ullaMghana karanArA) svacchaMda vANI vALA je pUrvakavi kIrtine pAmI gayA che emanAM (udAharaNa laIne) buddhizALI (navA kavi) e A nIti nahIM choDavI joIe. (4) (kemake) vAlmIki, vyAsa vagere je prasiddha kavio thaI gayA temanA abhiprAyanI viruddha nIti (mArga) ame darzAvyo nathI.- (ti)- e pramANe. kArikA-20 ane vRtti H (virodhI rasAMgonA nibaMdhananA niyama) "vivakSita (pradhAna) rasa (sArI rIte) pratiSThita thaI gayA pachI virodhI rasonuM bAdhyarUpe (arthAt prastuta rasathI dabAI jAya e rIte) athavA aMgarUpe nirUpaNa karavAmAM doSa nathI. (kaccha- chalarUpa nathI, doSarUpa nathI). 20.1 svasAmagrIthI paripoSa pAmI gayela (pradhAna) rasa vivakSita hoya tyAM virodhI rasanAM ke virodhI rasanAM aMganAM bAdhyo jo aMgabhAva pAmyAM hoya to, tenuM nirUpaNa doSarahita che. virodhI rasono bAdha to ja thAya, jo vivakSita rasamAM temano parAbhava karavAnI zakti hoya, te sivAya nahi. tenuM nirUpaNa prastuta rasanA paripoSa mATe ja hoya che. aMgabhAva prApta thaI jatAM to temanuM virodhitva dUra thAya che. (ethI aMgabhAvane pAmelA virodhI rasanA varNanamAM paNa koI hAni nathI.) te (virodhI rasAMgo)no aMgabhAva paNa svAbhAvika athavA samAropita (be) rUpe prApta thAya che. temAM jeno svAbhAvika (aMgabhAva) hoya tenA nirUpaNamAM avirodha ja che. jemake vipralaMbhazRMgAramAM vyAdhi vagere tenAM (vipralaMbhanAM) aMgonuM ke tenAM (vyAdhinAM) aMgonuM nirUpaNa nirdoSa che. paNa tenAM aMgo na hoya tenuM nirUpaNa nirdoSa nathI. maraNa, te (vipralaMbhazRMgAra)nuM aMga banI zake ema che, tema chatAM tenuM varNana karavuM sAruM nathI. kemake Azraya (AlaMbana vibhAva)no viccheda thatAM rasano atyaMta vinAza thaI jaze. jo koI kadAca ema kahe ke eve sthAne (rasano saMpUrNa viccheda nahIM thAya), karuNa rasano paripoSa thaze to (javAbamAM kahevAnuM ke) nA, tyAM (karuNarasa) te aprastuta hovAthI ane (vipralaMbhazRMgAra) prastuta che teno viccheda thAya che. paNa jyAM karuNarasa ja kAvyano mukhyarasa hoya tyAM (maraNanA varNanamAM) virodha nathI. athavA zRMgAramAM jyAM thoDIvAramAM ja temano samAgama pharI thaI zake evAM sthAna para maraNanuM varNana paNa atyaMta virodhI thatuM nathI. (paNa jyAM) dIrdhakALa pachI punaH milana thaI zake tyAM to vacamAM (rasa) pravAhano viccheda thaI ja jAya che. mATe rasabaMdhamAM lIna kavie A prakAranA ItivRttanuM nibaMdhana tyajavuM joIe. Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ davanyAloka tatra labdhapratiSThe tu vivakSite rase virodhirasAlAnAM bAdhyatvenoktAvadoSaH / yathA kvAkArya zazalakSmaNaH kva ca kulaM bhUyo'pi dRzyeta sA doSANAM prazamAya me zrutamaho kope'pi kAntaM mukham / kiM vakSyantyapakalmaSAH kRtadhiyaH svapne'pi sA durlabhA cetaH svAsthyamupaihi kaH khalu yuvA dhanyo'dharaM pAsyati / / yathA vA puNDarIkasya mahAzvetA prati pravRttanirbharAnurAgasya dvitIyamunikumAropadezavarNane / svAbhAvikyAmaGgabhAvaprAptAvadoSo yathA(1) bhramimaratimalasahRdayatAM pralayaM mUchA tamaH zarIrasAdam / ____ maraNaM ca jaladabhujagajaM prasahya kurute viSaM viyoginInAm / / ityaadau| (2) samAropitAyAmapyavirodho yathA-'pANDukSAmamityAdau' / . yathA vA-'kopAt komalalolabAhulatikApAzena' ityAdau / 20.2 iyaM cAGgabhAvaprAptiranyA yadAdhikArikatvAt pradhAna ekasmin vAkyArthe rasayo vayorvA parasparavirodhinordvayoraGgabhAvagamanam, tasyAmapi na doSaH / yathoktaM "kSipto hastAvalagnaH" ityAdau / kathaM tatrAvirodha iti cet, dvayorapi tayoranyaparatvena vyavasthAnAt / anyaparatve'pi virodhinoH kathaM virodhanivRttiriti cet, ucyate-vidhau viruddhasamAvezasya duSTatvaM 'nAnuvAde / yathA ehi gaccha patottiSTha vada maunaM samAcara / evamAzAgrahagrastaiH krIDanti dhanino'rthibhiH / / ityAdau / 1. adhikArikatvAt' ni0| 2. 'vyavasthApanAt' ni0, dI0 / 3. 'vAnuvAde' ni0, bAlapriyA / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyota : 20 197 temAM vivakSitarasa jo paripuSTa thayela hoya to virodhI rasanAM aMgonI ukti doSarUpa nathI. jema ke- "kyAM A akArya (na karavA jevuM kArya) ane kyAM caMdravaMza ? dekhAya e zuM karI ? are ! meM to (kAmAdi) doSonA zamana mATe (zAstronuM) zravaNa karyuM che. krodhamAM paNa (tenuM) mukha kevuM suMdara lAgatuM hatuM ! dharmAtmA vidvAno zuM kaheze ? te to (have) svapnamAM paNa durlabha thaI gaI. are citta svastha thaI jA. koNa dhanya yuvaka (tenuM) adharapAna karaze ?'' athavA mahAzvetA pratye khUba anurAgamAM puMDarIkane bIjA munikumAra (kapiMjala)nA upadezanA varNanamAM. (pradarzita zAMtarasanAM aMga, mukhya zRMgArarasanAM aMgothI bAdhita thaI jAya che ane rati sthira rahe che. ethI 'vAdhyatvena' tenuM pratipAdana doSa nathI.) (virodhI rasAMgonI aMgarUpatAmAM avirodhanAM udA.) (virodhI rasAMgonI) svAbhAvika aMgarUpatA prAptimAM adoSatA (nuM udAharaNa) jemake ''megharUpI sarpathI utpanna thayela viSa (jala tathA viSa) viyoginIone cakkara, becenI, alasahRdayatA (hRdayamAM ALasa) pralaya (cetanArUpa jJAna ane ceSTAno abhAva), mUrchA, aMdhArAM, zarIrano thAka ane maraNa utpanna kare che.'' ityAdimAM. samAropita (Aropa karAyo hoya tevA) aMgatvamAM paNa avirodha (hoya che tenuM udAharaNa) jema ke pAvukSAmam... I. zlokamAM athavA jemake '"opAta komanalolanADunatijJa pAzena'' ityAdimAM. 20.2 ane A anya aMgabhAvanI prApti che ke AdhikArika hovAne kAraNe pradhAnabhUta eka vAkacAryamAM paraspara virodhI be raso athavA bhAvono aMgabhAva prApta thAya temAM paNa doSa nathI. jema ke kahyuM che- '"kSio hrastAvanamaH'... ityAdimAM. tyAM virodha kevI rIte nathI ema (koI) kahe to (samAdhAna karatAM) kahe che ke te (irSyA- vipralaMbha ane karuNa) baMne anya (zivaprabhAvAtizayamUlaka bhakti)nA aMgarUpamAM rahelA hovAthI (avirodha che). (zaMkA) anyanAM aMga hoya to paNa te virodhI rasonA virodhanI nivRtti kevI rIte thAya che ema (pUchatA ho) to (samAdhAna) kahIe chIe-ke vidhi aMzamAM be virodhIono samAveza karavAmAM doSa hoya che, anuvAdamAM nahIM. jema ke - '"'Ava', 'jA', 'paDa', 'uTha', 'bola', 'mUMgo rahe'- ema AzArUpI grahathI grasta yAcako sAthe dhanavAno krIDA kare che.'' (arthAt paisAdAro yAcakone ramakaDAM banAvI-gaNI - temanI sAthe khele che.) vageremAM (ahIM virodhIvAto anuvAdarUpe kahI che tethI doSa nathI). Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 ...... panyAsa ___ atra hi vidhipratiSedhayoranUdyamAnatvena samAveze na virodhastathehApi bhaviSyati / zloke hyasmin IrSyAvipralambhazRGgArakaruNavastunorna vidhIyamAnatvam / tripuraripuprabhAvAtizayasya vAkyArthatvAt tadaGgatvena ca tayorvyavasthAnAt / ___ na ca raseSu vidhyanuvAdavyavahAro nAstIti zakyaM vaktum, teSAM vAkyArthatvenAbhyupagamAt / vAkyArthasya vAcyasya ca yau vidhyanuvAdau tau tadAkSiptAnAM rasAnAM kena vAryate / yairvA sAkSAt kAvyArthatA rasAdInAM nAbhyupagamyate taisteSAM tannimittatA tAvadavazyamabhyupagantavyA / tathApyatra zloke na virodhaH / yasmAdanUdyamAnAGganimittobhayarasavastusahakAriNo vidhIyamAnAMzAdbhAvavizeSapratItirutpadyate / tatazca na kazcid virodhaH / dRzyate hi viruddhobhayasahakAriNaH kAraNAt kAryavizeSotpattiH / viruddhaphalotpAdanahetutvaM hi yugapadekasya kAraNasya viruddhaM na tu viruddhobhayasahakAritvam / 'evaMvidhaviruddhapadArthaviSayaH kathamabhinayaH prayoktavya iti cet ? anUdyamAnaivaMvidhavAcyaviSaye yA vArtA sAtrApi bhaviSyati / evaM vidhyanuvAdanayAzrayeNAtra zloke parihatastAvad virodhH| ___kiJca, nAyakasyAbhinandanIyodayasya kasyacit prabhAvAtizayavarNane tatpratipakSANAM yaH karuNo rasaH sa parIkSakANAM na vaiklavyamAdadhAti pratyuta prItyatizayanimittatAM pratipadyate / ityatastasya kuNThazaktikatvAt tadvirodhavidhAyino na kazcid doSaH / tasmAd vAkyArthIbhUtasya rasasya bhAvasya vA virodhI rasavirodhIti vaktuM nyAyyaH na tvaGgabhUtasya kasyacit / 1. "evaMviruddhapadArthaviSayaH' ni0, dii| 2. 'yo rasaH sa' meso ..ma dhAre cha: Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyotaH 20 ahIM (di jI. I. zlokamAM) vidhi ane pratiSedha kevaLa anuvAdanA rUpamAM AvelA hoI emAM doSa nathI. evI rIte ahIM (kSiNa prastAvita...I. zlokamAM) paNa thaze. A zlokamAM (kSiNa tAvata... I.mAM) IrSyA, vipralaMbhazRMgAra ane karuNa vidhIyamAna nathI. (mukhya kathana nathI). tripurAri zivano prabhAvAtizaya mukhya vAkyartha hovAthI ane (IrSyA vipralaMbha tathA karUNa) A baMne tenA aMgarUpamAM rahyA hovAthI. ane rasomAM vidhi ane anuvAda vyavahAra nathI ema paNa nahi kahI zakAya kemake teno (rasono) vAkyArtharUpamAM svIkAra thato hovAthI. vAcyarUpa vAkyarthamAM je vidhi ane anuvAdarUpatA rahetI hoya tene te (vAcyArtha)thI AkSipta (vyaMgya) rasAdimAM koNa rokI zake che? (tAtparya e che ke jo vAcyArthamAM vidhi anuvAdarUpatA rahI zaktI hoya to vyaMgya rasAdimAM nathI rahI zaktI e kevI rIte kahI zakAya? temAM paNa cokta rahe che ja). athavA je rasAdine sAkSAt kAvyano artha nathI mAnatA temane te (rasAdri)nI tanimittatA (arthAt kAvyanA arthathI vyaMgyatA) avazya mAnavI joIe. to paNa A zlokamAM (kSiNo tAvatama... I.mAM) virodha nathI. kema ke anUdhamAna ( gauNarUpe kahevAtA) je aMga (arthAt rasALabhUta hastakSepAdi vibhAva) tanimittaka je ubhayarasa vastu (arthAtu te hastakSepa vagerethI pratIta thanArA je banne arthAt karuNa ane vipralaMbhazRMgArarUpa rasavatu rasajAtIyatattva) e jeno sahakArI che evA vidhIyamAna aMza (zivanA bANathI janmelo dAha)thI bhAvavizeSa (rati, deva vagere viSayaka bhAva preyolaMkAra viSaya-zivano atizaya pratApa darzAvatI bhakti)nI pratIti thAya che. tethI koI virodha nathI. be viruddha (udA. pANI ane agni) jenAM sahakArI che evA (mukhya) kAraNathI kAryavizeSa (jemake cokhA-bhAta)nI utpatti (jovA maLe che.) ekIsAthe eka ja kAraNanuM viruddhatva e viruddhaphaLane utpanna karavAnuM kAraNa che, paNa be sahakArInuM viruddhatva nahi. A rIte viruddha padArthaviSayaka abhinaya kevI rIte karavo joIe? evo prazna thAya to (javAba) A prakAranA (viruddha) anghamAna vAcya (ri jI, pata, tti, vagereno abhinaya je prakAre karAze te prakAre zikSo hastAvanAma. I.mAM paNa karuNa ane zRMgArano abhinaya karI zakAya che. e rIte vidhi ane anuvAdanI nItino Azraya laI A zloka (kSita hatA.) mAM virodha dUra thaI jAya che. ane vaLI, abhinaMdana ApavA yogya udayavALA koI nAyanA atizaya prabhAvanuM varNana karavAmAM, tenA zatruone lagato je karuNa rasa hoya te parIkSakone vihvaLa banAvato nathI, UlaTuM, atizaya prItinuM nimitta bane che. ethI virodha pedA karanAra rasanI zakti kuMThita thatI hovAthI kaMI doSa nathI ethI vAkyArthIbhUta (pradhAna) rasa athavA bhAvanA virodhIne ja rasavirodhI kahevuM te yogya che. koI aMgabhUtane (gauNa virodhIne rasavirodhI kahevAnuM ucita) nahIM. Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .... --ards athavA vAkyArthIbhUtasyApi kasyacit karuNarasaviSayasya tAdRzena zRGgAravastunA bhaGgivizeSAzrayeNa saMyojanaM rasaparipoSAyaiva jAyate / yataH prakRtimadhurAH padArthAH zocanIyatAM prAptAH prAgavasthAbhAvibhiH saMsmaryamANairvilAsairadhikataraM zokAvezamupajanayanti / yathA ayaM sa razanotkarSI pInastanavimardanaH / nAbhyUrujaghanasparzI nIvIvinaMsanaH karaH / / ityAdau / tadatra tripurayuvatInAM zAmbhavaH zarAgnirArdrAparAdhaH kAmI yathA vyavaharati' tathA vyavahRtavAnityanenApi prakAreNAstyeva nirvirodhatvam / tasmAd yathA yathA nirUpyate tathA tathAtra doSAbhAvaH / itthaM ca krAmantyaH kSatakomalAGguligaladraktaiH sadarbhAH sthalI: pAdaiH pAtitayAvakairiva patadvASpAmbudhautAnanAH / bhItA bhartRkarAvalambitakarAstvadvairinAryo'dhunA dAvAgniM parito bhramanti punarapyudyadvivAhA iva / ityevamAdInAM sarveSAmeva nirvirodhatvamavagantavyam / evaM tAvadrasAdInAM virodhirasAdibhiH samAvezAsamAvezayorviSayavibhAgo darzitaH // 20 // idAnIM teSAmekaprabandhavinivezane nyAyyo yaH kramastaM pratipAdayitumucyate prasiddhe'pi prabandhAnAM nAnArasanibandhane / eko raso'GgIkartavyasteSAmutkarSamicchatA // 21 // prabandheSu mahAkAvyAdiSu nATakAdiSu vA viprakIrNatayA aGgAGgibhAvena 'bahavo rasA upanibadhyante ityatra prasiddhau satyAmapi yaH prabandhAnAM chAyAtizayayogamicchati tena teSAM rasAnAmanyatamaH kazcid vivakSito raso'Ggitvena vinivezayitavya ityayaM yuktataro mArgaH // 21 // 1. 'zokAvegaM ni0, dii0| 2. 'sma' 16 bA0 pri0 mA dhAre che. 3. 'vA' padhAre cha ni0, dii| 4. 'chAyAtizayamicchati' ni0 / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyota 20, 21 201 athavA vAkyartha banelA koI karuNarasanA viSayane khAsa bhaMginA AzrayathI, tenA jevA zRMgAranA viSaya sAthe joDI devo tethI rasano paripoSa ja thAya che. kAraNa ke prakRtithI ja madhura padArtho zocanIya sthitimAM AvI paDe tyAre pUrva avasthAnA (anubhavelA) sauMdaryanA smaraNathI adhikatara zokanA Avegane utpanna kare che. jema ke, razanA (kaMdoro)ne upara kheMcanAro, puSTa stanonuM mardana karanAro, nAbhi, Uru, jaghanane sparza karanAro, navI (nADuM)ne DhIlI karanAro (priyatamano) A te ja hAtha che." vageremAM. tethI ahIM (tripurAri zivanA zarAgnine lagatA zlokamAM) zaMbhuno zarAgni ArkAparAdha kAmI jevo (= taratano ja aparAdha karelA kAmI jevo) vyavahAra kare che (ethI yAda karAto kAmIno vyavahAra, vartamAna karuNarasano paripoSaka hoya che.) e rIte nirvirodhatva che (virodha raheto ja nathI). mATe jema jema batAvAya che tema tema AmAM doSano abhAva dekhAya che evI ja rIte ghavAyelI komaLa AMgaLIomAMthI TapaktA lohIvALI, ethI jANe aLato lagAvyo hoya evA pagathI, darbhavALI bhUmi para cAlatI, kharatAM AMsuothI jenAM mukha dhovAI gayAM che evI, bhayabhIta hovAthI, pationA hAthamAM hAtha pakaDIne. tamArA zatruonI strIo atyAre jANe pharIvAra vivAhane mATe nIkaLI hoya ema, dAvAgninI cAre bAju pharI rahI che." vagere. AvA sarve (udAharaNomAM viruddha pratIta thatA rasAdi)no avirodha samajavo joIe. A rIte rasAdino, virodhI rasAdi sAthe samAveza ane asamAvezano viSayavibhAga darzAvyo. kArikA-21 ane vRttiH temane eka ja prabaMdhamAM goThavavAmAM je ucitama che te darzAvavAne have kahe che "(mahAkAvya, nATaka vagere) prabaMdhomAM aneka rasonI yojanA karavAnuM prasiddha hovA chatAM teno utkarSa cAhanAra kavi e koI eka rasane aMgI (pradhAna) rasa (cokkasa) banAvavo joIe." mahAkAvya vagere (anabhinaya) ke nATaka vagere (abhineya) prabaMdhomAM chUTI chUTI rIte ke aMgAgibhAvathI ghaNA raso racAya che enI prasiddhi hovA chatAM je (kavi) prabaMdhanA sauMdaryAtizayane cAhe che tene te rasomAMthI koI eka vivakSita rasane pradhAna (aMgI) tarIke rAkhavo e ja bahetara che. (yogya mArga che.) Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 ___ nanu rasAntareSu bahuSu prAptaparipoSeSu satsu kathamekasyAGgitA na virudhyata ityAzaGkayedamucyate- rasAntarasamAvezaH prastutasya rasasya yaH / nopahantyaGgitAM so'sya sthAyitvenAvabhAsinaH // 22 // prabandheSu prathamataraM prastutaH san punaH punaranusandhIyamAnatvena sthAyI yo rasastasya sakalabandhavyApino' rasAntarairantarAlavartibhiH samAvezo yaH sa nAgitAmupahanti / / 22 / / etadevopapAdayitumucyate kAryamekaM yathA vyApi prabandhasya vidhIyate / tathA rasasyApi vidhau virodho naiva vidyate // 23 // sandhyAdimayasya prabandhazarIrasya tathA kAryamekamanuyAyi vyApakaM, kalpyate na ca tat kAryAntarairna saGkIryate, na ca taiH saGkIryamANasyApi tasya prAdhAnyamapacIyate, tathaiva rasasyApyekasya sanniveze kriyamANe virodho na kazcit / pratyuta pratyuditavivekAnAmanusandhAnavatAM sacetasAM tathAvidhe viSaye prahlAdAtizayaH pravartate // 23 // ___ nanu yeSAM rasAnAM parasparAvirodhaH yathA vIrazRGgArayoH, zRGgArahAsyayoH, raudrazRGgArayoH, vIrAdbhutayoH, vIraraudrayoH, raudrakaruNayoH, zRGgArAdbhutayorvA tatra bhavatvaGgAGgibhAvaH / teSAM tu sa kathaM bhaved yeSAM parasparaM bAdhyabAdhakabhAvo yathA zRGgArabIbhatsayoH, vIrabhayAnakayoH, zAntaraudrayoH, zAntazRGgArayorvA ityAzaGkayedamucyate avirodhI virodhI vA raso'Ggini rsaantre| paripoSaM na netavyastathA syAdavirodhitA // 24 // 1. 'sakalarasavyApinaH' ni0, 'sakalasandhivyApina' dI0 / 2. 'parasparavirodhaH' ni0, dii| Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyotaH 22, 23, 24 203 kArikA-22 ane vRtti H bIjA aneka raso paripoSa pAmyA hoya chatAM ekanI ja aMgitA (tene mukhya rAkhavA paNuM) virodhI kema nathI evI AzaMkAthI A kahe che. - bIjA rasonI sAthe je prastuta rasano samAveza che te sthAyIrUpathI pratIta thanAra A (pradhAnarasa)nA aMgityanuM vighAtaka thatuM nathI (kAvya, nATaka vagere) prabaMdhomAM (bIjAnI apekSAe) pahelAM ja yojAyela ane pachI pharI pharIne anusaMdhAnothI je sthAyI rasa che, saMpUrNa prabaMdhamAM (AdithI aMta sudhI) rahelA, te rasanI vacce vacce AvelA anya rasonI sAthe je samAveza che, te tenI aMgitAne (prAdhAnyane) haNato nathI. kArikA-23 ane vRtti: A ja vAtanuM samarthana karavA kahe che jema prabaMdhamAM vyApaka (prAsaMgika bIjA kArya athavA AkhyAna vastuthI paripuSTa) eka pradhAna kArya rAkhavAmAM Ave che (ane bIjAM aneka kArya tene paripuSTa kare che) evI rIte rasanA vidhAnamAM paNa virodha nathI. (arthAt prabaMdhavyApI eka pradhAnarasanI sAthe gauNa rIte rahelA bIjA rasonA samAvezamAM koI hAni pahoMcatI nathI.) jema saMdhi vagerethI yukta prabaMdhanA zarIranuM eka ja vastu anuyAyI (aMta sudhI cAlatuM) ane vyApaka gaNAya che, ane jema te bIjA kAryothI saMkaLAtuM nathI ema paNa nathI, ane jema vaLI tenI sAthe bhaLe to ya tenuM prAdhAnya ochuM thatuM nathI tema, eka rasano (bIjA sAthe) samAveza karavAmAM koI virodha nathI, balake jAgRta vivekavALA ane anusaMdhAna jALavanArA sahRdayone evA viSayamAM khUba AnaMda Ave che. kArikA24 ane vRttiH je rasono paraspara virodha nathI hoto jemake vIra ane zRMgArano (yuddhanIti, parAkrama vagerethI kanyAratnanA lAbhamAM) zRMgAra ane hAsyano, raudra ane zRMgArano, vIra ane adbhutano, vIra ane rodrano, raudra ane karuNano athavA zRMgAra ane adbhutano-tyAM aMgAMgibhAva bhale thaI jAya. paraMtu teno te (aMgAMgibhAva) kevI rIte thaze jemanI vacce (je raso vacce) (paraspara) bAdhyabAdhakabhAva (virodha) che ? jema ke zRMgAra ane bIbhatsano, vIra ane bhayAnakano, zAMta ane raudrano athavA zAMta ane zRMgArano (temanI vacce aMgAMgibhAva kevI rIte AvI zakaze) e AzaMkAthI A kahe che- (bAdhya bAdhaka virodha kevI rIte dUra thAya?) - jyAre bIjo rasa pradhAna hoya tenA avirodhI ke virodhI (koI paNa) rasane (atyaMta) paripaSa sudhI nahIM pahoMcADavo joIe. e rIte virodha nahIM rahe.' Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ...- vanya __aGgini rasAntare zRGgArAdau prabandhavyaGgye sati, avirodhI virodhI vA rasaH paripoSaM na netavyaH / tatrAvirodhino' rasasyAGgirasApekSayAtyantamAdhikyaM na kartavyamityayaM prathamaH paripoSaparihAraH / utkarSasAmye'pi tayoH virodhAsambhavAt / / yathA ekaMto ruia piA aNNaMto samaratUraNigyoso / geheNa raNaraseNa a bhaDassa dolAiaM hiaam // (ekato roditi priyA anyataH samaratUryanirghoSaH / snehena raNarasena ca bhaTasya dolAyitaM hRdayam // iti cchAyA) yathA vA kaNThAcchitvAkSamAlAvalayamiva kare hAramAvartayantI kRtvA paryaGkabandhaM viSadharapatinA mekhalAyA guNena / mithyAmantrAbhijApasphuradadharapuTavyaJjitAvyaktahAsA devI sandhyAbhyasUyAhasitapazupatistatra dRSTA tu vo'vyAt // ityatra / aGgirasaviruddhAnAM vyabhicAriNAM prAcuryeNAnivezanam, 'nivezane vA kSipramevAGgirasavyabhicAryanuvRttiriti dvitIyaH / / ___ aGgatvena punaH punaH pratyavekSA paripoSaM nIyamAnasyApyaGgabhUtasya rasasyeti tRtIyaH / anayA dizAnye'pi prakArA utprekSaNIyAH / virodhinastu rasasyAGgirasApekSayA kasyacinyUnatA sampAdanIyA, yathA zAnte'Ggini zRGgArasya, zRGgAre vA zAntasya / - paripoSarahitasya rasasya kathaM rasatvamiti cet, uktamatrAGgirasApekSayeti / aGgino hi rasasya yAvAn paripoSastAvAMstasya na kartavyaH / 'svatastu sambhavI paripoSaH kena vAryate / etaccApekSikaM prakarSayogitvamekasya rasasya bahuraseSu prabandheSu rasAnAmaGgAGgibhAvamanabhyupagacchatApyazakyapratikSepamityanena prakAreNAvirodhinAM virodhinAM ca rasAnAmaGgAGgibhAvena samAveze prabandheSu syAdavirodhaH / 1. 'tatrAvirodhirasasya' ni0, dii| 2. 'nivezanam' ni0 / 3. 'na sampAdanIyA' ni0| / 4. 'svagatastu sambhavi' ni0, dI0 / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyota: 24 205 pradhAnabhUta zRMgAra vagere rasanA prabaMdhanyaya (tarIke) hoya tyAre tenA avirodhI athavA virodhI rasane paripoSa sudhI nahIM pahoMcADavo joIe. (1) temAM avirodhI rasanI, aMgirasanI apekSA e, atyaMta adhikatA nahIM batAvavI joIe. te A pahelo paripoSano parihAra che. utkarSanuM sAmya hovA chatAM te baMneno virodha saMbhavita nathI. jema ke- ''eka bAju priyA raDI rahI che bIjI bAju raNabherIno avAja saMbhaLAya che. eTale sneha ane raNarAgathI (yuddhanA rasathI) yoddhAnuM hRdaya dolAyamAna thaI rahyuM che.'' (ahIM vIra ane zRMgAranuM sAmya hovA chatAM paNa avirodha che.) athavA (be rasomAM sAmya, to ye avirodhanuM bIjuM udAharaNa) jema ke'"gaLAmAMthI hAra kADhIne rudrAkSamALAnI jema hAthamAM pheravatI, nAgarAjane badale mekhalAsUtrathI paryaMkabaMdha (e prakAranuM) Asana bAMdhI, mithyA maMtro japatI hoya tema (phaDatA) hAlatA adharahoThathI, hAsya vyakta karatI ane saMdhyA pratyenI irSyAne lIdhe pazupati (ziva)no upahAsa karatI dekhAtI devI pArvatI tamAruM rakSaNa karo.'' ema ahIM (prastuta irSyAvipralaMbha ane tenA virodhI mantrajApa vagerethI vyaMgya zAMta-A baMne rasonuM sAmya hovA chatAM virodha nathI.) (2) aMgirasanA virodhI vyabhicAribhAvonuM adhika nirUpaNa na karavuM. athavA karyuM hoya to ekdama aMgirasanA vyabhicArIne anusaravuM te bIjo (paripoSa parihAra) che. (3) aMgabhUta rasano paripoSa ryA pachI paNa vAre vAre tenI aMgarUpatAnuM dhyAna rAkhavuM e (paripoSanA parihArano) trIjo (prakAra) che. AvI rIte bIjA prakAro paNa (jAte) samajI levA joIe. (jemake) koI virodhI rasa (hoya to tenI) aMgirasanI apekSA e nyUnatA (uNapa) lAvavI joIe. jemake aMgI zAMta rasamAM zRMgAranI athavA (aMgI) zRMgAramAM zAMtanI. jo kaho ke paripoSarahita rasanuM rasatya kema hoya ? te ahIM kahyuM che (uttaramAM) ke ('sApekSA'' arthAt) '"aMgirasanI apekSAe.'' (eTale ke) pradhAnarasano jeTalo paripoSa karavAmAM Ave teTalo paripoSa e (virodhIrasa)no nahIM karavo joIe. bAkI, svataH thanAra paripoSane koNa rokI zake ? aneka rasavALA prabaMdhomAM rasonA (paraspara) aMgAMgibhAvane na mAnanArA paNa A ApekSika (=pradhAnarasane adhika ane bAkInA rasono ochA) prakarSanuM khaMDana karI zakatA nathI. (inkAra karI zakatA nathI) A rIte paNa prabaMdhomAM avirodhI ane virodhI rasono aMgAMgibhAvathI samAveza karavAmAM avirodha hoI zake che. Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinyAloka etacca sarvaM yeSAM raso rasAntarasya vyabhicArI bhavati iti darzanaM tanmatenocyate / matAntaraM tu rasAnAM sthAyino bhAvA upacArAd rasazabdenoktAsteSAmaGgatvaM nirvirodhameva / evamavirodhinAM virodhinAM ca prabandhasthenAGginA rasena samAveze sAdhAraNamavirodhopAyaM pratipAdyedAnIM virodhiviSayameva taM pratipAdayitumidamucyate, viruddhaikAzrayo yastu virodhI sthAyino bhavet / sa vibhinnAzrayaH kAryastasya poSe'pyadoSatA // 25 // aikAdhikaraNyavirodhI nairantaryavirodhI ceti dvividho virodhI / tatra prabandhasthena sthAyinAGginA rasenaucityApekSayA viruddhaikAzrayo yo virodhI yathA vIreNa bhayAnakaH sa vibhinnAzrayaH kAryaH / tasya vIrasya ya AzrayaH kathAnAyakastadvipakSaviSaye sannivezayitavyaH / tathA sati ca tasya virodhino'pi yaH paripoSaH sa nirdoSaH / vipakSaviSaye hi bhayAtizayavarNane nAyakasya nayaparAkramAdisampat sutarAmudyotitA bhavati / etacca madIye'rjunacarite'rjunasya pAtAlAvataraNaprasaGge vaizadyena pradarzitam // 25 // evamaikAdhikaraNyavirodhinaH prabandhasthena sthAyinA rasenAGgabhAvagamane nirvirodhitvaM yathA tathA darzitam / dvitIyasya tu tatpratipAdayitumucyate ekAzrayatve nirdoSo nairantarye virodhavAn / rasAntaravyavadhinA raso vyaGgayo sumedhasA // 26 // yaH punarekAdhikaraNatve nirvirodho nairantarye tu virodhI sa rasAntaravyavadhAnena prabandhe nivezayitavyaH yathA zAntazRGgArau nAgAnande nivezitau / 1. 'nidarzana' ni0| 2. 'matAntare'pi' ni0 / 3. 'teSAmaGgitve' nirvirodhitvameva' ni0, 'teSAmaGgatve nirvirodhitvameva' dii| 4. 'virodhiviSaye' ni0, dI0 / 5. 'poSaH' ni0, dI0 / / 6. 'nyasyaH' dI0 / 'vyaGgya (nyasyaH)' ni0 / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyotaH 24, 25, 26 eka rasa bIjA rasano vyabhicArI (aMga) bane che', ema jemano mata che, temanA mate A kahyuM che. bIjA matamAM (rasanuM bIjA rasamAM vyabhicAritva- aMgatvana mAnanArA matamAM) rasa zabdathI rasanA sthAyibhAva upacArathI kahyA che. (evuM samAdhAna samajavuM joIe.) e (sthAyibhAvo)nuM aMgatva mAnavAmAM virodha Avato ja nathI. kArikA-25 ane vRtti (ekAzrayamAM virodhI rasono virodha kevI rIte dUra karavo?). A rIte prabaMdhamAMnA pradhAna rasanI sAthe tenA avirodhI tathA virodhI rasonA samAvezamAM sAdhAraNapaNe virodha dUra karavAnA upAya darzAvyA pachI have (vizeSa rUpathI) virodhI rasanA ja te (avirodha lAvanAra upAya)nuM pratipAdana karavAne mATe A kahe che. ' sthAyI (pradhAna) rasano je virodhI ekAzrayane kAraNe virodhI banato hoya teno vibhinna Azraya (bIjo Azraya) karI devo joIe. eTale tenA paripaSamAM paNa koI doSa nahi Ave." - ekAdhikaraNane lIdhe virodhI (1) ane niraMtaratAne kAraNe virodhI (2) ema virodhI (rasa) be prakAranA hoya che. (ekAdhikaraNane lIdhe virodhInA paNa be bheda thaI jAya che, AlaMbananA ekyamAM virodhI ane AzrayanA ekyamAM virodhI) emAMthI prabaMdhanA pradhAnarasanI daSTie je ekAdhikaraNa virodhI rasa hoya-jemake vIrano bhayAnaka, tene (eka ja) AzrayathI judo pADavo. eTale ke vIrano Azraya je kathAnAyaka, tenA pratipakSamAM (pratinAyakamAM) tenuM ( te bhayAnaka rasanuM) nirUpaNa karavuM joIe. ema karAtAM te virodhI (bhayAnaka)nuM paripoSaNa paNa nirdoSa che. pratipakSamAM bhayanA atizaya varNanamAM, nAyakanI nIti ane parAkramane lagatI saMpat sArI rIte pragaTa thAya che. A vAta mArA 'arjunacarita' (kAvya)mAM pAtALa avataraNa prasaMge vizada rIte pradarzita (karelI) che. kArikA-26 ane vRtti Ama, prabaMdhamAM rahela sthAyirasa (pradhAnarasa)nI sAthe ekAdhikaraNya virodhI (= ekAzrayane lIdhe virodhI) (rasa)nA aMgabhAvane prApta thavAmAM je prakAre nirvirodhitva hoya che te batAvyuM. bIjAnA (= niraMtaratAne kAraNe je virodhI banato hoya teno) nirvirodhitvanuM pratipAdana karavA kahe che je (rasa)nA eka AzrayamAM nibaMdhanamAM doSa nathI (paraMtu) niraMtaratAne kAraNe je virodhI banI jato hoya, tene, vacamAM bIjA rasanuM vyavadhAna rAkhIne buddhimAna kavie vyaMjita karavo joIe." Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 davanyAloka zAntazca tRSNAkSayasukhasya yaH paripoSastallakSaNoM rasaH pratIyata eva / tathA coktam yacca kAmasukhaM loke yacca divyaM mahat sukham / tRSNAkSayasukhasyaite nArhataH SoDazI kalAm // yadi nAma sarvajanAnubhavagocaratA tasya nAsti naitAvatA'sAvalokasAmAnyamahAnubhAvacittavRttivizeSaH pratikSeptuM zakyaH / na ca vIre tasyAntarbhAvaH kartuM yuktaH / tasyAbhimAnamayatvena vyavasthApanAt / asya cAhaGkAraprazamaikarUpatayA sthiteH / tayozcaivaMvidhavizeSasadbhAve'pi yadyaikyaM parikalpyate tadvIraraudrayorapi tathA prasaGgaH / dayAvIrAdInAM tu cittavRttivizeSANAM sarvAkAramahaGkArarahitatvena zAntarasaprabhedatvam, itarathA tu vIrarasaprabhedatvamiti vyavasthApyamAne na kazcid virodhaH / tadevamasti zAnto rasaH / tasya cAviruddharasavyavadhAnena prabandhe virodhirasasamAveze satyapi nirvirodhatvam / yathA pradarzite viSaye // 26 // etadeva sthirIkartumidamucyate rasAntarAntaritayorekavAkyasthayorapi / nivartate hi rasayoH samAveze virodhitA // 27 // rasAntaravyavahitayorekaprabandhasthayo' virodhitA nivartata ityatra na kAcid bhrAntiH / yasmAdekavAkyasthayorapi rasayoruktayA nItyA viruddhatA nivartate / yathA bhUreNudigdhAnavapArijAtamAlArajovAsitabAhumadhyAH / gADhaM zivAbhiH parirabhyamANAn surAGganAzliSTabhujAntarAlAH / / sazoNitaiH kravyabhujAM sphuradbhiH pakSaiH khagAnAmupavIjyamAnAn / saMvIjitAzcandanavArisekaiH sugandhibhiH kalpalatAdukUlaiH / / vimAnaparyakatale niSaNNAH kutUhalAviSTatayA tadAnIm / nirdizyamAnAn lalanAGgulIbhirvIrAH svadehAn patitAnapazyan // ityAdau / atra hi zRGgArabIbhatsayostadaGgayorvA vIrarasavyavadhAnena samAvezo na virodhI // 27 // 1. 'vizeSavat' ni0, dii| 2. 'vIre ca tasyAntarbhAvaH kartuM yukta' ni0 / 3. "viruddhayorvirodhitA' ni0, dI0 / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyota : 26, 27 209 ane je (rasa) eka adhikaraNamAM (AzrayamAM) avirodhI hoya paNa nairantaryamAM (=vacce aMtara rAkhyA vinA eka pachI tarata bIjAnuM varNana karAya te) virodhI hoya, teno bIjA rasanA vyavadhAnathI prabaMdhamAM samAveza karavo joIe. jema ke 'nAgAnaMda'mAM zAMta ane zRMgArano samAveza karavAmAM Avyo che. tRSNAno kSaya thavAthI je sukha maLe, tenA poSaNavALo je rasa te zAMtarasa pratIta thAya che. kahyuM che ke "A lokamAM je kAmasukha che, ane je divya mahAna sukha che, e baMne tRSNAkSayathI thatA sukhanA soLamA bhAga (kalA-aMza)nI barAbara paNa nathI.'' jo te (zAMtarasa) sarvajanathI anubhavAya tevo na hoya to, eTalA ja kAraNathI, asAmAnya mahAnubhAvanI cittavRtti jevo, te pheMkI devA jevo (inkAra karavA jevo) nathI banato. eno vIra (rasa)mAM paNa samAveza karavo yogya nathI. tenI (vIranI) ahaMkAramayatvathI goThavaNa thAya che mATe. ane AnI (zAMtarasanI) sthiti ahaMkAranA prazamarUpe ja che, mATe. Ama e be vacce bheda hovA chatAM, jo ekatA mAnavAmAM Ave, to pachI vIra ane raudrane tema gaNavA paDe. dayAvIra vagere je cittavRtti vizeSo ja che te, sarva rIte ahaMkArarahita che mATe, te zAMta rasanA prabhedo che, nahIMtara vIranA prabhedo che, evI vyavasthA karavAmAM koI virodha nathI. Ama, 'zAMtarasa' che ja. ane virodhI rasano samAveza thatAM paNa aviruddha rasanA vyavadhAnathI prabaMdhamAM teno samAveza karavAthI virodha raheto nathI. jema ke pradarzita viSayamAM ('nAgAnaMda'mAM). kArikA-27 ane vRtti : Ane ja vadhu dRDha karavAne kahe che. ''eka vAkacamAM rahelA hoya toya jo benI vacce koI bIjo (baMneno avirodhI) rasa Avyo hoya to teno virodha samApta thaI jAya che.'' bIjA rasathI antarAyela (vyavahita thayela) ane eja prabaMdhamAM rahela viruddharasanI virodhitA dUra thaI jAya che, emAM koI bhrAMti nathI. jemake''te vakhate navIna pArijAtanI mALAnA parAgathI suvAsita chAtI (bAhumadhya) vALA, surAMganAothI AliMgita uraHsthalavALA, caMdana jaLa chAMTavAthI sugaMdhita banelAM kalpalatAnAM vastro vaDe jemane vIMjhaNo nAMkhavAmAM Ave che evA vimAnanA paryaMka para beThelA vIroe, kuMtUhalapUrvaka, strIoe (apsarAoe) AMgaLIthI batAvelA, pRthvInI dhULathI rajoTAyelA, ziyALavAMthI gADha AliMgita ane mAMsAhArI pakSIonA lohIthI kharaDAyelI ane hAlatI pAMkhothI jemane vAyu DhoLavAmAM Avato hato evA potAnA dehone (yuddhabhUmimAM) paDelA joyA.'' ityAdimAM. ahIM zRMgAra ane bIbhatsa rasa athavA tenAM aMgo (rati, jugupsA- sthAyibhAvo)no samAveza, vIrarasanA vyavadhAnane lIdhe, virodhI nathI. Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhvanyAloka virodhamavirodhaM ca sarvatretthaM nirUpayet / vizeSatastu zRGgAre sukumAratamo hyasau // 28 // yathoktalakSaNAnusAreNa virodhAvirodhau sarveSu raseSu prabandhe'nyatra ca nirUpayet sahRdayaH / vizeSatastu zRGgAre / sa hi ratiparipoSAtmakatvAd, ratezca svalpenApi nimittena bhaGgasambhavAt, sukumAratamaH sarvebhyo rasebhyo manAgapi virodhisamAvezaM na sahate // 28 // avadhAnAtizayavAn-rase tatraiva satkaviH / bhavet tasmin pramAdo hi jhaTityevopalakSyate // 29 // tatraiva ca rase sarvebhyo'pi rasebhyaH saukumAryAtizayayogini kaviravadhAnavAn prayatnavAn syAt / tatra hi pramAdyatastasya sahRdayamadhye kSipramevAvajJAnaviSayatA bhavati // 29 // .. zRGgAraraso hi saMsAriNAM niyamenAnubhavaviSayatvAt sarvarasebhyaH kamanIyatayA pradhAnabhUtaH / evaM ca sati vineyAnunmukhIkartuM kAvyazobhArthameva vaa| tadviruddharasasparzastadaGgAnAM na duSyati // 30 // ... zRGgAraviruddharasasparzaH zRGgArAGgANAM yaH sa na kevalamavirodhalakSaNayoge sati na duSyati, yAvad vineyAnunmukhIkartuM kAvyazobhArthameva vA kriyamANo na duSyati / zRGgArarasAfairunmukhIkRtAH santo hi vineyAH sukhaM vinayopadezAn gRhNanti / sadAcAropadezarUpA hi nATakadigoSThI, vineyajanahitArthameva munibhiravatAritA / kizca zRGgArasya sakalajanamanoharAbhirAmatvAt tadaGgasamAvezaH kAvye zobhAtizayaM puSyatItyanenApi prakAreNa virodhini rase zRGgArAGgasamAvezo na virodhI / tatazca satyaM manoramA rAmAH satyaM ramyA vibhUtayaH / kintu mattAGganApAGgabhaGgalolaM hi jIvitam // ityAdiSu nAsti rasavirodhadoSaH // 30 // vijJAyetthaM rasAdInAmavirodhavirodhayoH / . viSayaM sukaviH kAvyaM kurvan muhyati na kvacit // 31 // 1-2. 'sukumAratara' ni0, dii| 3. 'jhagityevAvabhAsate' dI0 / 'jhagityeSopalakSyate' ni0 / 4. 'zRGgArAgAnAM' bA0 pri0| 5. 'sakalajanamano'bhirAmatvAt' dI0 / 6. 'virodhirase' ni0, dii| - Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyota: 28, 29, 30, 31 211 kArikA-28 ane vRtti : ''virodhanuM ane avirodhanuM, sarvatra A rIte nirUpaNa karavuM joIe. khAsa karIne zRMgAramAM, kemake te sauthI vadhu sukumAra che.'' uparyukta lakSaNo pramANe prabaMdhakAvyamAM ane anyatra (muktakomAM) sahRdaye badhA rasomAM virodha ane avirodhanuM nirUpaNa karavuM joIe. khAsa karIne zRMgAramAM. kAraNake te ratinA paripoSarUpa hovAthI, ane ratino jarA jeTalA kAraNathI bhaMga thavAno saMbhava hovAthI, badhA rasomAM adhika sukumAra che ane virodhInA saheja paNa samAvezane sahI leto nathI. kArikA-29 ane vRtti ''satkavie e rasanI bAbatamAM atizaya sAvadha rahevuM; kAraNa ke temAM pramAda jhaTa lakSita thaI jAya che.'' badhA rasothI paNa vadhu saukumAryavALA te rasamAM kavie sAvadhAna ane prayatnavALA rahevuM. temAM pramAdI thAya to sahradayomAM te ekadama avajJAne pAtra thAya che. kArikA-30 ane vRtti : ( virodhI rasomAM paNa zRMgArano sparza) zRMgArarasa, saMsArIone khAsa anubhavano viSaya che mATe, badhA rasomAM kamanIya-suMdara- che mATe, pradhAna che. ema che mATe ''zIkhAune (zikSaNanA viSayamAM) unmukha karavAnI dRSTithI athavA kAvyanI zobhAne mATe tenA (zRMgAranA) viruddha rasomAM (zAMta vageremAM) tenAM (zRMgAranAM) aMgo (vyabhicAribhAva vagere) no sparza doSarUpa nathI.'' zRMgAranA viruddha rasano, zRMgAranAM aMgone je sparza thAya, te avirodhI lakSaNa hoya tyAre ja doSapAtra gaNAto nathI eTaluM ja nahi, paNa ziSyone uttejavAne ke kAvyanI zobhA mATe ja karAya che tyAre paNa doSayukta thato nathI. kema ke zRMgArarasanA aMgo dvArA unmukha thayelA ziSyo vinayanA upadezone sukhapUrvaka grahaNa kare che. (bharata vagere) munioe ziSyonA hitamATe sadAcAranA upadezarUpa nATaka vagere goSThI (maMDaLI)nI avatAraNA karI che. uparAMta, zRMgAramAM badhA mANasanA manane hare tevuM abhirAmatva che, tethI tenAM aMgano samAveza kAvyanA sauMdaryAtine poSe che. mATe evI rIte paNa virodhI rasamAM zRMgAranAM aMgono samAveza virodhI nathI. tethI-'strIo manorama che, e sAcuM, vibhUtio (aizvaryo) ramya hoya che, e sAcuM, paNa (teno bhoga karanAruM A) jIvana ja matta strInA kaTAkSa jevuM atyaMta asthira che.'' vageremAM rasavirodhano doSa nathI. kArikA-31 ane vRtti : 'A rIte rasa AdinA avirodha ane virodhanA viSayane samajIne kAvya karanAra sukavi kadI bhramamAM paDato nathI.'' Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 vanyAloka itthamanenAnantaroktena prakAreNa rasAdInAM rasabhAvatadAbhAsAnAM parasparaM virodhasyAvirodhasya ca viSayaM vijJAya sukaviH kAvyaviSaye pratibhAtizayayuktaH kAvyaM kurvan na kacinmuhyati // 31 // evaM rasAdiSu virodhAvirodhanirUpaNasyopayogitvaM pratipAdya vyaJjakavAcyavAcakanirUpaNasyApi tadviSayasya tatpratipAdyate vAcyAnAM vAcakAnAM ca yadaucityena yojanam / rasAdiviSayeNaitat karma mukhyaM mahAkaveH // 32 // vAcyAnAmitivRttavizeSANAM vAcakAnAM ca tadviSayANAM rasAdiviSayeNaucityena yad yojanametanmahAkavermukhyaM karma / ayameva hi mahAkavermukhyo vyApAro yadrasAdIneva mukhyatayA kAvyArthIkRtya tadvyaktayanuguNatvena zabdAnAmarthAnAM copanibandhanam / / 32 / / etacca rasAditAtparyeNa kAvyanibandhanaM bharatAdAvapi suprasiddhameveti pratipAdayitumAha rasAdhanuguNatvena vyvhaaro'rthshbdyoH| aucityavAn yastA etA vRttayo' dvividhAH sthitAH // 33 // 33.1 vyavahAro hi vRttirityucyate / tatra rasAnuguNa aucityavAn vAcyAzrayo yo vyavahArastA etAH kauzikAdyAH vRttayaH / vAcakAzrayAzcopanAgarikAdyAH vRttayo hi rasAditAtparyeNa sannivezitAH kAmapi nATayasya kAvyasya ca chAyAmAvahanti / rasAdayo hi dvayorapi tayorjIvabhUtAH / itivRttAdi tu zarIrabhUtameva / ___ atra kecidAhuH 'guNaguNivyavahAro rasAdInAmitivRttAdibhiH saha yukto, na tu jIvazarIravyavahAraH / rasAdimayaM hi vAcyaM pratibhAsate, na tu rasAdibhiH pRthagbhUtam' iti / ____ atrocyate, yadi rasAdimayameva vAcyaM yathA gauratvamayaM zarIram, evaM sati yathA zarIre pratibhAsamAne niyamenaiva gauratvaM pratibhAsate sarvasya tathA vAcyena sahaiva rasAdayo'pi sahRdayasyAsahRdayasya ca pratibhAseran / na caivam / tathA caitat pratipAditameva prthmodyote| 1. 'pratipAdayitumidamucyate' dI0 / 2. 'vividhAH smRtAH' niH| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 213 tRtIya udyotaH 31,32, 33 Ama hamaNAM kahevA prakArathI, rasa Adi (arthAta) rasa, bhAva, tenA AbhAsa (=rasAbhAsa, bhAvAbhAsa)nA paraspara virodha ane avirodhanA viSayane samajIne kAvya viSayamAM atizaya pratibhAthI yukta thaIne sukavi kAvya nirmANa karatAM kadI vyAmoha (bhrama)mAM paDato nathI. kArakA-32 ane vRtti : Ama rasa AdimAM virodha ane avirodhanA nirUpaNanI upayogitAnuM pratipAdana karIne tenA (rasAThi) vyaMjaka, vAcya (kathAvastu), tathA vAcaka (zabdAdi) nA nirUpaNanI paNa upayogitAnuM pratipAdana kare che. "vAcya (kathAvastu) ane vAcako (zabdAdi)nI rasAdi viSayaka aucityapUrvaka yojanA karavI e mahAkavinuM mukhya karma che." vAcya arthAt itivRttavizeSo (kathAvastuvizeSo) ane tenA saMbaMdhI (zabdAdi) vAcakonI rasAdiviSayaka aucityanI daSTithI je yojanA (karavI) te mahAkavinuM mukhya kAma che. rasAdine mukhyarUpathI kAvyano artha banAvI (viSaya banAvI) tene anurUpa zabdo ane arthonI gUMthaNI karavI e mahAkavinuM mukhya kArya che (mukhya vyApAra che.) kArikA-33 ane vRttika rasAdinA tAtparyathI (karavAmAM AvatI) AvI kAvyaracanA bharatAdimAM paNa prasiddha che, te batAvavA kahe che. - "rasAdine anusarIne zabda ane arthano je ocityapUrvaka vyavahAra che te A be prakAranI vRttio che." 33.1 vyavahArane ja vRtti kahe che. temAM rasane anusaranAra aucityavALo ane vAcya (artha)nA AzrayavALo je vyavahAra che te ja kezikI vagere vRttio che. vAcaknA (zabdanA) AzrayavALI upanAgarikA vagere vRttio (che). rasAdiparatAthI(rasAdi tAtparya pramANe) prayojAyelI (kazikI Adi tathA upanAgarikA Adi) vRttio nATaka ane kAvyamAM (kramazaH) koI anirvacanIya sauMdarya utpanna kare che. rasAdi te banne (prakAranI vRttio)nA jIvarUpa che, ItivRtta (kathAvastu) to zarIra samAna ja che. (rasanI jIvarUpatAnuM pratipAdana) (pUrvapakSa) ahIM keTalAka loko kahe che-"rasAdi no ItivRttanI sAthe guNaguNI vyavahAra ucita che, jIva-zarIra vyavahAra nahIM. kemake vAcya rasAdimaya ja pratibhAsita thAya che (pratIta thAya che), 'rasAThithI juduM nahIM, ema. (siddhAntapakSa) ahIM kahevAya che-jo rasAdimaya ja vAcya hoya che jemake gauratvamaya zarIra, ema che tyAre, jema zarIra pratibhAsita (pratIta) thatAM, niyamathI ja, badhAne mATe gauratva pratibhAsita thAya che, tevI rIte vAcyanI sAthe ja rasa Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -.-.. banyo syAnmatam, * ratnAnAmiva jAtyatvaM pratipattRvizeSataH saMvedyaM vAcyAnAM rasAdirUpatvamiti / -... naivam, yato yathA jAtyatvena pratibhAsamAne ratne ratnasvarUpA'natiriktatvameva tasya lakSyate, tathA rasAdInAmapi vibhAvAnubhAvAdirUpavAcyAvyatiriktatvameva lakSyate / na caivam / nahi vibhAvAnubhAvavyabhicAriNa eva rasA iti kasyacidavagamaH / ata eva ca vibhAvAdipratItyavinAbhAvinI rasAdInAM pratItiriti tatpratItyoH kAryakAraNabhAvena vyavasthAnAt kramo'vazyambhAvI / sa tu lAghavAna prakAzyate' ityalakSyakramA eva santo vyaGgyA rasAdayaH' ityuktam / nanu zabda eva prakaraNAdyavacchinno vAcyavyaGgyayoH samameva pratItimupajanayatIti kiM tatra kramakalpanayA / nahi zabdasya vAcyapratItiparAmarza eva vyaJjakatve nibndhnm| tathA hi gItAdizabdebhyo'pi "rasAbhivyaktirasti / na ca teSAmantarA vAcyaparAmarzaH / atrApi brUmaH / prakaraNAdyavacchedena vyaJjakatvaM zabdAnAmityanumatamevaitadasmAkam / kintu tad vyaJjakatvaM teSAM kadAcit svarUpavizeSanibandhanaM kadAcid vAcakazaktinibandhanam / tatra yeSAM vAcakazaktinibandhanaM teSAM yadi vAcyapratItimantareNaiva svarUpapratItyA niSpannaM tadbhavenna tarhi vAcakazaktinibandhanam / atha tannibandhanaM tanniyamenaiva 'vAcyavAcakabhAvapratItyuttarakAlatvaM vyaGgyapratIteH prAptameva / sa tu kramo yadi lAghavAnna lakSyate tatkiM kriyate / 1. 'pratipatta vizeSa(taH) rasAnAM' ni0, dI0 / 2. 'vAcyAnatiriktameva lakSyate' dI0 / 'vAcyavyatiriktatvameva lakSyate' ni0 / 3. 'prakAzate' dii| . 4. 'rasAdyabhivyaktirasti' ni0, dI0 / / 5. 'vAcyavAcakapratItyuttarakAlatvaM' dI0 / 6. 'kriyatAm' dI0 / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyotaH 33 215 ityAdi paNa sahRdaya ane asahRdaya (badhAne) pratIta thavA joIe. paNa ema thatuM nathI. enuM prathama udyotamAM (kA-7mAM) pratipAdana karI cUkyA chIe. (pUrvapakSa) ratnonI jAti (jAtyatva, jAtipaNuM, utkRSTatA) jema vizeSa (jhaverI) ja jANI zake che. (dareka mANasane tenI kiMmata samajAtI nathI, tema vAcya (kathAvastu)nuM rasAtirUpatya vizeSajJa (sadaya)ne ja saMvedya che. (jaNAya tevuM che) (badhAne nahIM) jo Ama mAnatA ho to (javAba e che ke-) (siddhAntapakSa) to ema nathI. kema ke jema jAtyatva (= utkRSTa jAtIya rUpathI) pratIta thanAra ratnamAM te (utkarSa) ratnanA svarUpathI abhinna (ratnasvarUpa thayelo ja pratIta thAya che. evI rIte rasAdinI paNa vibhAva, anubhAva vagere rU5 vAcyathI abhinna (vibhAvAdi) rUpamAM ja pratIti thavI joIe. paNa ema nathI. vibhAva, anubhAva ane vyabhicAribhAva e ja rasa che ema koIne lAgatuM nathI. mATe ja vibhAvAdinI pratItinI sAthe avinAbhAvavALI ja (paNa enAthI judI) rasAdinI pratIti che. ethI e baMne (vibhAva vagere ane rasa vagerenI) pratItio kAryakAraNa bhAvathI rahela hovAthI (tenAmAM) krama avazyabhAvI che. (krama jarUra nIpaje che). paraMtu (utpatizatapatrame vartu- kamaLanI so pAMkhaDImAM soya bhoMkavAmAM Ave to krama dekhAto nathI tenI jema) te lAghavane lIdhe dekhAto nathI. ethI ja 'rasAda asaMlakSyakramarUpathI ja vyaMgya hoya che vagere kahyuM che. (rasanI alakSyakramavyaMgyatA) (pUrvapakSa) paNa prakaraNa vagerethI viziSTa zabda ja vAcya ane vyaMgya baMnenI ekasAthe ja pratIti upajAve che, mATe kamanI kalpanAnI zI jarUra ? vAcyanI pratItino parAmarza e ja kaMI zabdane vyaMjakarUpe racavAnuM (kAraNa) nathI. kemake gIta AdinA zabdothI paNa rasanI abhivyakti thAya che. (AdithI vAgha ke vilApa vagerenA zabdanuM grahaNa thAya che. tenI vacamAM (gItanA zabdonuM zravaNa ane rasAbhivyaktinI vacce) vAcya (artha)nuM jJAna thatuM nathI. (pUrvapakSInuM kahevuM che ke zabda vinA koI kramathI vAcya ane vyaMgyanI pratIti ekI sAthe ja karI zakAya che.) (siddhAntapakSa) ame ahIM paNa kahIe chIe- prakaraNa ityAdinI vizeSatAnI sAthe zabdonuM vyaMjakatva hoya che e amane paNa mAnya che. paNa te temanuM vyaMjatva kyAreka svarUpa vizeSanA AdhAra para (racAya) che, kyAreka vAcaka zaktinA AdhAra para. temAM jemanuM (je zabdonuM) vAcaka zaktithI nibaMdhana hoya temanAmAM jo vAcya pratIti vinA ja svarUpa pratItithI ja te (vyaMjatva) niSpanna thAya to te vAcaka zaktithI racAyela nathI ane jo vAcakazaktimUlaka che to (tamUlaka che to) vyaMgyapratIti niyamathIja - avazya javAcya vAcakapratItinA uttarakALamAM ja thaze e prApti ja che. te krama lAghavane lIdhe (sUkSma hovAthI) nathI dekhAto to zuM karavuM? Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 .........nyA ___ yadi ca vAcyapratItimantareNaiva prakaraNAdyavacchinnazabdamAtrasAdhyA rasAdipratItiH syAt, tadanavadhAritaprakaraNAnAM vAcyavAcakabhAve ca svayamavyutpannAnAM pratipattRRNAM kAvyamAtrazravaNAdevAsau bhavet / sahabhAve ca vAcyapratIteranupayoga, upayoge vA na sahabhAvaH / yeSAmapi svarUpavizeSapratItinimittaM vyaJjakatvaM yathA gItAdizabdAnAM teSAmapi svarUpapratItervyaGgyapratItezca niyamabhAvI' kramaH / tatture zabdasya kriyApaurvAparyamananyasAdhyatatphalaghaTanAsvAzubhAvinISu vAcyenAvirodhinyabhidheyAntaravilakSaNe rasAdau na pratIyate / kvacittu lakSyata eva / yathAnuraNanarUpavyaGgyapratItiSu / tatrApi kathamiti ceducyate / arthazaktimUlAnuraNanarUpavyaGgye dhvanau tAvadabhidheyasya tatsAmarthyAkSiptasya cArthasya, abhidheyAntaravilakSaNatayA, atyantavilakSaNe ye pratItI tayorazakyanihnavo nimittanimittibhAva iti sphuTameva tatra paurvAparyam / yathA prathamodyote pratIyamAnArthasiddhayarthamudAhRtAsu gAthAsu / tathAvidhe ca viSaye vAcyavyaGgyayoratyantavilakSaNatvAd yaiva ekasya pratItiH saivetarasyeti na zakyate vaktum / zabdazaktimUlAnuraNanarUpavyaGgaye tu dhvanau- .. "gAvo vaH pAvanAnAM paramaparimitAM prItimutpAdayantu / ' ityAdAvarthadvayapratItau zAbdyAmarthadvayasyopamAnopameyabhAvapratItirUpamavAcakapadavirahe sati, arthasAmarthyAdAkSipteti, tatrApi 'sulakSamabhidheyavyaGgyAlaGkArapratItyoH paurvAparyam / 1. 'niyamabhAvakramaH' ni0| 2. 'tatra tu' ni0| 3. 'vyaGgyadhvanau' ni0, dii| 4. 'sulakSya' ni0, dii| Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyota : 33 217 (siddhAntapakSa) jo vAcyapratIti vagara ja prakaraNAdithI sahaSkRta (viziSTa) zabdathI ja rasAdinI pratIti sAdhya hoya to, tenA prakaraNa Adine na samajanArA ane pote vAcyavAcakabhAvane na jANanArA (vAcakone)ne, kAvyanA zravaNathI ja e (rasAdipratIti) thAya. (jema gIta vagere zabdathI- avAjathI-vAcyAdinA jJAna vinA, prakaraNa vagere sAthenA zravaNamAtrathI rasAdinI pratIti thAya che.) ( vAcya ane vyaMgyapratIti banneno) sahabhAva hoya to vAcyapratItino upayoga na rahe, upayoga rahe to sahabhAva na rahe. (ethI je zabdomAM vAcyazaktimUlaka vyaMjatva rahe che tenAmAM vAcya ane vyaMgyapratItimAM krama jarUra rahe che.) jemanuM paNa svarUpavizeSa pratItimUlaka vyaMjatva che, jemake gItAdi zabdonuM, tenI paNa svarUpa pratIti ane vyaMgya pratItino krama cokkasa hoya che. paNa te zabdanI kriyAonuM paurvAparya ananya sAdhya phaLavALI, jhaTa thatI, te ghaTanAomAM vAcyathI virodha na rAkhanAra tathA anya vAcyathI (abhidheyathI) vilakSaNa rasAdimAM pratIta thatuM nathI. (anuraNanarUpa vyaMgyamAM kramasaMlakSya) koIka vakhata dekhAya paNa che. jema ke anuraNanarUpa vyaMgyanI pratItiomAM. tyAM paNa (arthAt saMlakSyakramavyaMgya dhvanimAM) kevI rIte (pratIta thAya che) ? to kahe che- (saMlakSyakramavyaMgyanA be bhedazabdazaktimUlaka ane arthazaktimulaka-bannemAM krama lakSita thAya che. enuM alaga alaga pratipAdana kare che). ardhazaktimUla anuraNanarUpa vyaMgya dhvanimAM, abhidheya (vAcyArtha)nI ane tenA sAmarthyathI AkSisa (vyaMgya) arthanI, anya abhidheyathI vilakSaNa rUpa hovAne kAraNe, atyaMta vilakSaNa je pratIti che, teno nimitta-nimitti bhAva (kAryakAraNabhAva) DhAMkavo azakya che tethI tyAM paurvAparya spaSTa ja che. jemake prathama udyotamAM pratIyamAna arthane siddha karavAne mATe udAhata (zrama dhArmi0ityAdi) gAthAomAM. ane te prakAranA viSayamAM vAcya ane vyaMgya atyaMta vilakSaNa hovAne kAraNe je ekanI pratIti che te anyathI ja che ema nahIM kahI zakAya. (tethI 'arthazaktimUla saMlakSyamavyaMgyadhvani'mAM krama avazya ja mAnavo paDaze). zabdazaktimUla anuraNanarUpa vyaMgya dhvanimAM to (saMlakSyakramavyaMgya dhvanino bIjo bheda - zabdazaktimUla) nAvo vaH pAvanAnAM paramaparimitAM prItimutvAyattu (2/ 21nI vRttimAM) arthAt 'parama pavitra gAyo (pavitra sUryanAM kiraNo-bIjo artha) tamane apAra sukha Apo.' ityAdimAM be arthonI zAbdI pratItimAM upamAna - upameyabhAvanI pratIti upamAvAcaka padanA abhAvamAM arthanA sAmarthyathI AkSisa che, (vyaMgya che), tethI tyAM paNa abhidheya ane vyaMgya (upamA) alaMkAranI pratItionuM paurvAparya (krama) spaSTa lakSamAM Ave che ja. (Ama vAkayaprakAraya prakAra vize kahyuM.) (have padaprakAzya prakAra viSe kahe che). Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 ...... vanya padaprakAzazabdazaktimUlAnuraNanarUpavyaGgaye'pi dhvanau vizeSaNapadasyobhayArthasambandhayogyasya yojakaM padamantareNa yojanamazAbdamapyarthAdavasthitamityatrApi pUrvavadabhidheyatatsAmarthyAkSiptAlaGkAramAtrapratItyoH susthitameva paurvAparyam / Arthyapi ca pratipattistathAvidhe viSaye 'ubhayArthasambandhayogyazabdasAmarthyaprasAdhiteti zabdazaktimUlA kalpyate / ___ avivakSitavAcyasya tu dhvaneH prasiddhasvaviSayavaimukhyapratItipUrvakamevArthAntaraprakAzanamiti niyamabhAvI kramaH / tatrAvivakSitavAcyatvAdeva vAcyena saha vyaGgyasya kramapratItivicAro na kRtaH / tasmAdabhidhAnAbhidheyapratItyoriva vAcyavyaGgyapratItyornimittanimittibhAvAnniyamabhAvI kramaH / sa tUktayuktyA kvacillakSyate kvacinna lakSyate / ____33.2 tadevaM vyaJjakamukhena dhvaniprakAreSu nirUpiteSu kazcid brUyAt, kimidaM vyaJjakatvaM nAma ? vyaGgyArthaprakAzanam ? nahi vyaJjakatvaM vyaGgyatvaM cArthasya / vyaJjakasiddhayadhInaM vyaGgayatvam, vyaGgyApekSayA ca vyaJjakatvasiddhirityanyonyasaMzrayAdavyavasthAnam / ___ nanu vAcyavyatiriktasya vyaGgyasya siddhiH prAgeva pratipAditA / tatsiddhayadhInA ca vyaJjakatvasiddhiriti kaH paryanuyogAvasaraH ? satyamevaitat / prAguktayuktibhirvAcyavyatiriktasya vastunaH siddhi kRtA, sa tvartho vyaGgyatayaiva kasmAd vyapadizyate ? yatra ca prAdhAnyenAvasthAnaM tatra vAcyatayaivAsau vyapadeSTuM yuktaH / tatparatvAd vAkyasya / atazca tatprakAzino vAkyasya vAcakatvameva vyApAraH, kintasya vyApArAntarakalpanayA ? tasmAt tAtparyaviSayo yo'rthaH sa 1. 'ubhayArthasambandhayogazabdasAmarthyapratiprasavabhUteti' ni0, dI0 / prasavitA bA0 pri0 / 2. 'tatra tvavivakSitavAcyatvAdeva, dI0 / 'tatrApi vivakSitavAcyatvAdeva' ni0 / 3. 'cArthasyApi' ni0, dii| 4. 'vAcakatvasya ni0, dii| Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyotaH 33 219 padaprakAza 'zabdazaktimUla anuraNanarUpa vyaMgya dhvani'mAM paNa, (arthAt zabdazaktimUla saMlakSyakramavyaMgya dhvanimAM paNa) (jenuM udAharaNa agAu 3/1nI vRttimAM prANuM ghanairthinanasya vAcchI I. zlokamAM ApyuM che, temAM) bane arthanA (#pa ane mam) saMbaMdhane yogya vizeSaNanI yojanA joDanAra zabda vagara ja, azAbda (zabdamAM na kahelI) che chatAM, arthathI samajAya che. mATe ahIM paNa AgaLanI peThe ja (arthAt vAkyagatazabdazaktimUlanA udAharaNa "vo va vinAnAM. I. nI jema) vAcya ane tenAthI vyaMgya (thatA) alaMkAranI pratItinuM pIparya susthita che. A prakAranA viSayamAM, (vyaMgya alaMkAra AdinI) pratIti ArthI hovA chatAM paNa baMne bAju saMbaMdhane yogya zabdanA sAmarthyathI utpanna thAya che. ethI zabdazaktimUlanI kalpanA karAya che. [avivakSitavAcya (lakSaNAmUladhvani)mAM paNa ma jovA maLe che.] avivakSitavAcyadhvani'nuM prakAzana to potAnA prasiddha viSayanA vaimukhya (vimukhatA)nI pratItinI sAthe ja thAya che ethI krama niyamathI thanAro che. temAM vAcya avivakSita hovAne kAraNe ja vAcyanI sAthe vyaMgyanA kramanI pratItino vicAra ryo nathI. tethI abhidhAna ane abhidheya (arthAtu vAcaka zabda ane vA artha)nI pratItionI jema vAcya ane vyaMgyanI pratItiomAM nimittanimittibhAva (arthAt kAraNa-kAryabhAva) hovAthI niyamAnusAra krama thanAro che. (paNa) te mujaba, koIvAra dekhAya che, to koIvAra nathI dekhAto. 33.2 (vyaMjanA siddhi) (pUrvapakSa) Ama vyaMjakanI daSTie dhvaninA prakAronuM nirUpaNa kyuM te parathI koI kahe ke A vyaMjakatva vaLI zuM che ? vyaMgya arthanuM prakAzana (ja vyaMjakatva che?) (e ThIka nathI, kema ke) arthanuM vyaMjakatva ane vyaMgya (siddha) thaI zakatuM nathI. vyaMjanI siddhine AdhIna vyaMgyanI (siddhi) ane vyaMgyanI daSTithI vyaMjakanI siddhi (thaI zake che, tethI anyonyAzraya (doSa) hovAthI (baMne ja) siddha thaI zaktA nathI. (avyavasthA thaI jaze) | (vyaMjakatvavAdI uttarapakSa) vAcya vyatirikta vastunI siddhinuM pratipAdana to pahelAM (prathama udyotamAM) karI dIdhuM. tenI siddhine AdhIna vyaMjakanI siddhi che. to prazna karavAno (paryanuyogano) avasara kyAM che ? (vyaMjakatvano niSedha karanAramImAMsaka vagereno pUrvapakSa) e satya ja che. pahelAM kahelI rIte, vAcyathI bhinna vastunI siddhi karI che, paNa te artha vyaMgyatAthI ja kema oLakhAya che? (vAcya kema nathI kahetA ke vAcyane paNa vyaMgya kema nathI kahetA? arthAt te baMne artha samAna ja che.) jyAM tenI pradhAnarUpemukhyapaNe vyavasthA hoya tyAM vAcyatAthI ja ene oLakhavo yogya che. kemake vAkya (mukhyataH) tenuM pratipAdana kare che. ethI e (artha)ne prakAze che te vAkyano Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 - vanyAloka tAvanmukhyatayA vAcyaH / yA tvantarA tathAvidhe viSaye vAcyAntarapratItiH sA tatpratIterupAyamAtram, padArthapratItiriva vaakyaarthprtiiteH| ___ atrocyate-yatra zabdaH svArthamabhidadhAno'rthAntaramavagamayati tatra yattasya svArthAbhidhAyitvaM yacca tadarthAntarAvagamahetutvaM tayoravizeSo vizeSo vA ? na tAvadavizeSaH / yasmAttau dvau vyApArau bhinnaviSayau bhinnarUpau ca pratIyete eva / tathAhi vAcakatvalakSaNo vyApAraH zabdasya svArthaviSayaH, gamakatvalakSaNastu arthAntaraviSayaH / 'na ca svaparavyavahAro vAcyavyaGgyayorapahrotuM zakyaH / ekasya sambandhitvena pratIteraparasya sambandhisambandhitvena / vAcyo hyarthaH sAkSAcchabdasya sambandhI, taditarastvabhidheyasAmarthyAkSiptaH sambandhisambandhI / yadi ca svasambandhitvaM sAkSAttasya syAt tadArthAntaravyavahAra eva na syAt / tasmAt viSayabhedastAvat tayorvyApArayoH suprsiddhH| rUpabhedo'pi prasiddha eva / nahi yaivAbhidhAnazaktiH saivAvagamanazaktiH / avAcakasyApi gItazabdAde rasAdilakSaNArthAvagamadarzanAt / azabdasyApi ceSTAderarthavizeSaprakAzanaprasiddheH / tathAhi "vrIDAyogAnatavadanayA" ityAdizloke ceSTAvizeSaH sukavinArthaprakAzanahetuH pradarzita eva / tasmAd bhinnaviSayatvAd bhinnarUpatvAcca svArthAbhidhAyitvamarthAntarAvagamahetutvaM ca zabdasya yat, tayoH spaSTa eva bhedaH / vizeSazcet, na ta_dAnImavagamanasya', abhidheyasAmarthyAkSiptasyArthAntarasya 1. 'yataH svaparavyavahAro vAcyagamyayorapahrotumazakyaH' dI0 / 'tataH svaparavyavahAro vAcyagamyayorapahrotuma___ zakyaH' ni0| 2. 'avagamanIyasya' dii| Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyota : 33 221 vAcaktva (abhidhA) ja vyApAra che. tenA bIjA vyApAranI kalpanAnI zuM AvazyaktA ? ethI tAtparyaviSayaka je artha che te mukhyarUpamAM vAcya hoya che. evA viSayamAM vacamAM je bIjI vAcyapratIti hoya che te (pelI vAcArya) pratItino (upAya che). padArtha pratItinI jema, tenI pratItino upAyamAtra che. (siddhAntapakSa) ahIM kahIe chIe. jyAM zabda potAnA arthane kahIne bIjA arthano bodha karAve che tyAM e (zabda) potAnA arthane kahe ane je bIjA arthanA bodhano hetu thAya e baMnemAM (koI) vizeSatA (bheda) che ke nathI ? (arthAt te baMnemAM avizeSa che ke vizeSa !) avizeSa to nathI, kema ke te baMne vyApAra bhinna viSaya ane bhinnarUpa pratIta thAya che ja. jema ke zabdano vAcakatvarUpa vyApAra svaarthane viSaya kare che, paNa gamakatvarUpa (vyApAra) (arthAt bhaMjakatva nAmano vyApAra) arthAntarane (bIjA arthane) viSaya kare che. vAcya ane vyaMgyano potAno ane pArako e vyavahAra chupAvI zakAto nathI. kemake eka (vAcyArtha)nI (zabdanI sAthe sAkSAt) saMbaMdhita rUpathI pratIti thAya che ane bIjAnAzabdanA saMbaMdhI (artha)nA saMbaMdhI (paraMparayA saMbaMdhita) rUpathI pratIti thAya che. vAcyArtha sAkSAt zabdano saMbaMdhI che ane tenAthI itara-bIjo- artha to, vAcyArthanA (abhidheyanA) sAmarthyathI AkSita, saMbaMdhi-saMbaMdhI che. (arthAt paraMparAthI- indirectly - zabda sAthe saMbaddha che.) jo tenuM sAkSAt svasaMbaMdhitva hoya, to arthAntaratva vyavahAra na ja hoya ethI e baMne vyApArono viSayabheda to suprasiddha che. (eTale ke sva-artha viSayamAM vAcya vyavahAra ane para-artha viSayamAM vyaMgya vyavahAra hovAthI baMne vyApArono viSayabheda suprasiddha che.) (vyaMjanAno svarUpa bheda) (vAcya ane vyaMgyano svarUpabheda paNa prasiddha ja che) rUpaka paNa prasiddha ja che. je abhidhAnazakti che te ja avagamana zakti (vyaMjaka zakti) nathI. kemake avAcaka paNa gIta Adi zabdanI rasa ityAdi lakSaNavALI arthanI pratIti jovA maLe che. zabda-prayogarahita ceSTA ityAdithI paNa arthavizeSanuM prakAzana prasiddha che. jema ke "grIDAyonnatavanayA'' ityAdi zloka (u-3, kA-4nI vRttimAM) (arthAt lajjAne kAraNe mukha nIcuM karI...I.)mAM sukavie vizeSa prakAranI ceSTAne (khAsa) artha prakAzavA mATe darzAvela che. tethI viSayabheda hovAthI ane rUpabheda hovAthI zabdanuM je 'arthAbhidhAyitva' (arthAt potAnA arthane kahevApaNuM) ane 'arthAntara avagamahetutva' (arthAt bIjA arthane pAmavAmAM hetu hovuM te) che teno bheda spaSTa ja che. jo vizeSa (=bheDa) che to pachI have avagamanarUpa abhidheyanA sAmarthyathI AkSisa bIjA arthane vAcya nAmathI kahevo ucita nathI. paraMtu te zabda vyApAra Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 vanyAloka vAcyatvavyapadezyatA / zabdavyApArayocaratvaM tu tasyAsmAbhiriSyata eva, tattu vyaGgayatvenaiva, na vAcyatvena / prasiddhAbhidhAnAntarasambandhayogyatvena ca tasyArthAntarasya pratIteH zabdAntareNa svArthAbhidhAyinA yadviSayIkaraNaM tatra prakAzanoktireva yuktA / na ca padArthavAkyArthanyAyo vAcyavyaGgyayoH / yataH padArthapratItirasatyaiveti' kaizcit vidvadbhirAsthitam / yairapyasatyatvamasyA tAbhyupeyate tairvAkyArthapadArthayorghaTatadupAdAnakAraNanyAyo'bhyupagantavyaH / yathA hi ghaTe niSpanne tadupAdAnakAraNAnAM na pRthagupalambhastathaiva vAkye tadarthe vA pratIte padatadarthAnAm / teSAM tathA vibhaktatayopalambhe vAkyArthabuddhireva dUrIbhavet / na tveSa vAcyavyaGgyayoAyaH / na hi vyaGgye pratIyamAne vAcyabuddhiY=rIbhavati / vAcyAvabhAsAvinAbhAvena tasya prakAzanAt / tasmAd ghaTapradIpanyAyastayoH / yathaiva hi pradIdvAreNa ghaTapratItAvutpannAyAM na pradIpaprakAzo nivartate tadvad vyaGgyapratItau vAcyAvabhAsaH / yattu prathamodyote "yathA padArthadvAreNa" ityAdyuktaM tadupAyatvamAtrAt sAmyavivakSayA / ___ nanvevaM yugapadarthadvayayogitvaM vAkyasya prAptam, tadbhAve ca tasya vAkyataiva vighaTate / tasyA aikArthyalakSaNatvAt / naiSa doSaH / guNapradhAnabhAvena tayorvyavasthAnAt / vyaGgyasya hi kvacit prAdhAnyaM 1. 'tasyArthAntarasya ca pratIte.' dI0 ni0 / 2. 'astyeveti' ni0, dii| 3. 'tadupAyatvamAtrasya vivakSayA' ni0, dI0 / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udhotaH 33 gocara che (zabda vyApArano viSaya thAya te) eno ame svIkAra karIe chIe. paNa tene vyaMgyarUpathI ja, nahIM ke vAcyarUpathI. tenA bIjA arthanI pratIti prasiddha abhidhAnathI judA ja saMbaMdhathI thAya che, mATe vAcya zabda vagara ja jyAM viSaya (phuTa) karAya che tyAM prakAzanokti (vyaMgyokti) ja yogya che. (arthAt vAcya yA vAcaka kahevuM yogya nathI tethI vyaMgya ane vyaMjaka zabdano prayoga yogya che.) . (padArtha-vAkyartha nyAya lAgu na paDe.) vAcya ane vyaMgya vacce padArtha ane vAkyarthano nyAya yogya nathI. kemake keTalAka vidvAna (vaiyAkaraNIo) padArtha pratItine asatya ja mAne che. je (kumArIla bhaTTa, naiyAyika vagere) tene asatya nathI mAnatA temane vAkyartha tathA padArthamAM ghaTa ane tenA upAdAna kAraNano nyAya svIkAravo joIze. jema ghaTa ghaDAI jAya pachI tenAM upAdAna kAraNonI alaga pratIti thatI nathI tevI rIte vAkya ke teno artha (vAkyArtha) pratIta thaI jAya pachI, pada ane tenA arthane (padArthane) judA samajavA jaIe to vAkyarthanI samajaNa ja dUra thaI jAya. (to padArtha vAkyartha nyAya kevI rIte thaze ?) evo nyAya vAcya ane vyaMgyanI vacce nathI. vyaMgyanI pratIti thAya tyAre vAcyanI samajaNa dUra thatI nathI. tenuM prakAzana vAcyanI sAthe avinAbhAvathI hoya che. (siddhAMtapakSamAM ghaTapradIpa nyAya' che.) mATe temanI vacce (vAcya ane vyaMgya pratItionI vacce) "ghaTapradIpanyAya che. jema pradIpa vaDe ghaTanI pratIti thatAM pradIpano prakAza nAza pAmato nathI (nivRtta thato nathI, tema vyaMgyArthinI pratIti thatAM vAcyArthano bodha (nAza pAmato nathI) (ahIM prazna e thAya che ke "yathA pArthadvArA... I (1/10)mAM vAcya ane vyaMgyamAM 'padArtha-vAkyArthacAya" ApanA matamAM jovA maLe che to pachI ahIM tenuM khaMDana kema? tenuM samAdhAna karatAM kahe che-) prathama udyotamAM "yathA pArtha ( =jema padanA arthadvArA vAkyarthanI pratIti thAya che tema pratIyamAna arthanI pratIti vAccAryanI pratIti mAraphate ja thAya che) vagere kahyuM che te upAyanA sAmyamAtranI vivakSAthI ja kahyuM che. ('padArtha vAkyarthanyAya' amane tyAM abhimata nathI) (prazna-jo ghaTapradIpanyAyathI pUrvapakSa vAcyArtha ane vyaMgyArtha baMnenI pratIti mAnaze to) paNa, Ama to vAkyanA eka sAthe be artha prApta thayA, ane ema thAya to tenI vAkyatA (vAkyatva) tUTI jAya che (rahetuM nathI), kemake ekAWtva ja tenuM (vAkyanuM) lakSaNa che. (uttara) e doSa nathI. guNapradhAnabhAvathI temanI vyavasthA thAya che mATe. (temanI = vAcya tathA vyaMgya arthanI) kayAMka vyaMgyanuM prAdhAnya ane vAcyArtha Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 kavanyAloka vAcyasyopasarjanabhAvaH / kvacidvAcyasya prAdhAnyamaparasya guNabhAvaH / tatra vyaGgyaprAdhAnye dhvanirityuktameva / vAcyaprAdhAnye tu prakArAntaraM nirdekSyate / tasmAt sthitametat vyaGagayaparatve'pi kAvyasya na vyaGgyasyAbhidheyatvamapitu vyaGgyatvameva / kiJca vyaGgyasya prAdhAnyenAvivakSAyAM vAcyatvaM tAvad bhavadbhirnAbhyupagantavyamatatparatvAcchabdasya / tadasti tAvad vyaGgyaH zabdAnAM kazcid viSaya iti / yatrApi tasya prAdhAnyaM tatrApi kimiti tasya svarUpamapahUyate / evaM tAvad vAcakatvAdanyadeva vyaJjakatvam / itazca vAcakatvAd vyaJjakatvasyAnyatvam, yadvAcakatvam zabdaikAzrayamitarattu zabdAzrayamarthAzrayaM ca / zabdArthayordvayorapi vyaJjakatvasya pratipAditatvAt / / ... 33.3 guNavRttistUpacAreNa lakSaNayA cobhayAzrayApi bhavati / kintu tato'pi vyaJjakatvaM svarUpato viSayatazca bhidyate / rUpabhedastAvadayam, yadamukhyatayA vyApAro guNavRttiH prasiddhA / vyaJjakatvaM tu mukhyatayaiva zabdasya vyApAraH / nahyAd vyaGgyatrayapratItiryA tasyA amukhyatvaM manAgapi lakSyate / ___ ayaM cAnyaH svarUpabhedaH, yad guNavRttiramukhyatvena vyavasthitaM' vAcakatvamevocyate / vyaJjakatvaM tu vAcakatvAdatyantaM vibhinnameva / etacca pratipAditam / ___ ayaM cAparo rUpabhedo yad guNavRttau yadArtho'rthAntaramupalakSayati, tadopalakSaNIyArthAtmanA pariNata evAsau sampadyate / yathA 'gaGgAyAM ghoSaH' ityAdau / vyaJjakatvamArge tu yadArtho'rthAntaraM dyotayati tadA svarUpaM prakAzayannevAsAvanyasya prakAzakaH pratIyate pradIpavat / yathA "lIlAkamalapatrANi gaNayAmAsa pArvatI" ityAdau / yadi ca yatrAtiraskRtasvapratItirartho'rthAntaraM lakSayati tatra lakSaNAvyavahAraH kriyate, 1. 'vyavahitaM' ni. dii| 2. 'padArtho' ni0, dii| Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyotaH 33 225 upasarjanarUpa (gauNatva) hoya che. ane kyAMka vAcya arthanuM prAdhAnya tathA vyaMgya arthano guNabhAva (= gauNatva) hoya che. temAM (vyaMgyanuM prAdhAnya hoya tyAre dhvani che ema kahyuM ja che. (dhvani kAvya che) ane vAcyanuM prAdhAnya hoya tyAre bIjo prakAra (guNIbhUtavyaMgya) thAya che ema (AgaLa) kaheze. ethI Ama sthiti thaI. kAvya vyaMgyaparaka hoya to paNa vyaMgya artha abhidheya nahIM paNa vyaMgya ja hoya che. (arthAt vAcya nahIM paNa vyaMgya ja hoya che.) vaLI, jyAM vyaMgyanI prAdhAnyarUpamAM vivekSA na hoya, tyAM zabda tatpara (tenA paraka arthAt guNIbhUta vyaMgyanA pratipAdana paraka) nahIM hovAthI tene Apa vAcyArtha nahIM mAnI zako. ethI zabdono koI viSaya vyaMgya che (e mAnavuM paDaze) ane jyAM tenuM prAdhAnya che tyAM tenA svarUpano apahnava (DhAMkavuM te) kema karo cho? A rIte vyaMjakatva, vAcakatvathI anya che. (juduM che). (AzrayabhedathI vyaMjakatvanI siddhi) vaLI, vAcatvathI vyaMjakatva bhinna che, (tenuM bIjuM kAraNa) kemake vAcatva ekamAtra zabdane Azrita che. ane vyaMjakatva zabda ane artha baMnemAM rahe che. (arthAt zabdAzraye ane arvAzrayI bane che) zabda ane artha baMne vyaMjatvane pratipAdita kare che mATe. 33.3 guNavRtti to upacAra ane lakSaNAthI, baMnene Azraye paNa rahe che. tenAthI paNa vyakatva svarUpamAM ane viSayamAM juduM paDe che. rUpabheda e che ke guNavRtti, amukhyarUpathI (arthano bodha karAvanAra) (zabdano) vyApAra, prasiddha che. paNa vyaMjakatva, mukhyarUpathI ja zabdano vyApAra che. arthathI je traNa prakAranA vyaMgyonI (rasAdi dhvani, alaMkAra dhvani ane vastudhvaninI) pratIti thAya che tenuM amukhyatva jarA paNa lakSita thatuM nathI. ane A bIjo svarUpabheda (rUpabheda) e che ke amukhya rUpathI rahela vAcakatvane ja guNavRtti kahe che. vyaMjatva to vAcakatvathI atyaMta bhinna hoya che enuM pratipAdana thaI gayuM che. ane A anya (trIjo) rUpabheda che ke guNa vRttimAM jyAre eka artha(no vAcakazabda) bIjA arthane lakSita kare che (lakSaNAthI jaNAve che, tyAre (lakSaNalakSaNA prakAranI lakSaNAmAM) lakSaNIya artharUpamAM pariNata thaIne maLe che. jema ke jayAM ghoSa: arthAt "gaMgA upara ghoSa' ityAdimAM. vyaMjakatvanA mArgamAM to jyAre artha bIjA arthane ghotita kare che tyAre pradIpanI jema svarUpane prakAzita karato ja anyano prakAzaka pratIta thAya che. jema ke "nIlamitapatrA iTyAmA pArvatI '' arthAt "lIlAkamaLanAM patro gaNavA maMDI pArvatI vageremAM. . ane potAnI pratItino parityAga ryA vinA jyAM artha bIjA arthane lakSita kare che tyAM lakSaNA vyavahAra karAya to pachI ('abhidhAne badale) lakSaNA ja Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 ... vanyAsa tadevaM sati lakSaNaiva mukhyaH zabdavyApAra iti prAptam / yasmAt prAyeNa vAkyAnAM vAcyavyatiriktatAtparyaviSayArthAvabhAsitvam / - --- nanu tvatpakSe'pi yadArtho vyaGgyatrayaM prakAzayati tadA zabdasya kIdRzo vyApAraH ? ucyate-prakaraNAdyavacchinnazabdavazenaivArthasya tathAvidhaM vyaJjakatvamiti zabdasya tatropayogaH / askhaladatitvaM samayAnupayogitvaM pRthagavabhAsitvaJceti trayaM kathamapasyate / viSayabhedo'pi guNavRttivyaJjakatvayoH spaSTa eva / yato vyaJjakatvasya rasAdayo alaGkAravizeSA vyaGgyarUpAvacchinnaM vastu ceti trayaM viSayaH / tatra rasAdipratItirguNavRttiriti na kenaciducyate, na ca zakyate vaktum / vyaGgyAlaGkArapratItirapi tathaiva / vastu cArutvapratItaye svazabdAnabhidheyatvena yat pratipAdayitumiSyate tad vyaGgyam / tacca na sarvaM guNavRtteviSayaH / prasiddhayanurodhAbhyAmapi gauNAnAM zabdAnAM prayogadarzanAt / tathoktaM prAk / yadapi ca 'guNavRtterviSayastadapi ca vyaJjakatvAnupravezena / tasmAd guNavRtterapi vyaJjakatvasyAtyantavilakSaNatvam / vAcakatvaguNavRttivilakSaNasyApi ca tasya tadubhayAzritatvena vyavasthAnam / / _ vyaJjakatvaM hi kvacid vAcakatvAzrayeNa vyavatiSThate, yathA vivakSitAnyaparavAcye dhvanau / kvacittu guNavRttyAzrayeNa yathA avivakSitavAcye dhvanau / tadubhayAzrayatvapratipAdanAyaiva ca dhvaneH prathamataraM dvau prabhedAvupanyastau tadubhayAzritatvAcca tadekarUpatvaM tasya na zakyate vaktum / yasmAnna tad vAcakatvaikarUpameva kvacillakSaNAzrayeNa vRtteH na ca lakSaNaikarUpameva, anyatra vAcakatvAzrayeNa vyavasthAnAt / na cobhayadharmavattvenaiva tadekaikarUpaM na bhavati, yAvadvAcakatvalakSaNAdirUparahitazabdadharmatvenApi / tathAhi gItadhvanInAmapi vyaJjakatvamasti rasAdiviSayam / 1. 'prAyeNaiva' ni0, dii| 2. 'askhaladgatitvaM samayAnupayogitvaM pRthagavabhAsitvaM ceti trayaM' itanA pATha ni0, dI0 meM adhika hai| 3. 'vastucArutvapratItaye' bA0 pri0| . 4. 'pratipAdayituM' bA0 pri0 / 5. 'guNavRtteH' yaha pATha ni0 meM nahIM hai| Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyotaH 33 227, zabdano mukhya vyApAra che ema kare che. kema ke vAkyo ghaNe bhAge (sva arthano tyAga ryA vinA paNa) vAcyathI bhinna tAtparyaviSayaka arthamAM prakAzaka hoya che. (zaMkA) tamArA matamAM paNa jyAre artha (rasAdi, alaMkAra tathA vastu) traNe vyaMgyone prakAzita kare che tyAre zabdano kyA prakArano vyApAra thAya che? (samAdhAna) kahe che-praraNa AdithI viziSTa zabdane kAraNe ja arthane evuM vyaMjatva prApta thAya che tethI temAM zabdano upayoga hoya che. (ane emAM) ambaladgatitva, saktagrahanuM anupayogitya ane pRthapha avabhAsitvane kevI rIte chUpAvI zakAya che? guNavRtti ane vyaMjakatvano viSayabheda paNa spaSTa ja che. kema ke vyaMjakatvanA rasAdio, alaMkAravizeSo ane vyaMgyarUpaviziSTa vastu ema traNa viSaya che. temAMthI rasAdinI pratItine koI paNa "guNavRtti' kahetuM nathI. ane kahI paNa na zake. vyaMgya alaMkAranI pratIti paNa evI ja che. (tene paNa koI "guNavRtti" kahetuM nathI ane kahI paNa na zake) vastunI cArutAnI pratItine mATe potAnA zabda dvArA abhidhAna na karavA rUpe jenA pratipAdananI icchA karavAmAM Ave che te vyaMgya hoya che. te badhAM guNavRttino viSaya nathI. kemake prasiddha (rUDhilakSaNAnA kuzala, lAvaNya vagere zabdo) ane anurodha (vyavahAranA anurodhathI)mAM paNa gauNa zabdono prayoga jovA maLe che tethI ema pahelAM kahyuM che. ane jyAM (jayAM ghoSa:' jevAM prayojanavatI lakSaNAnAM udAharaNomAM zItaLatA, pavitratAnI prApti vagere) guNavRttino viSaya hoya che te paNa vyaMjakatvanA saMbaMdhathI thaze. (anupravezathI) tethI guNavRttithI paNa vyaMjakatva atyaMta vilakSaNa che. vAcakatva tathA guNavRttithI bhinna hovA chatAM paNa (vilakSaNa hovA chatAM), tenI (vyaMjatvanI) vyavasthA te bannenA (vAcaka-=abhidhA tathA guNavRttilakSaNA)ne Azraye ja hoya che. vyaMjatva koIka vakhata, vAcakatva (=abhidhA)nA Azraye goThavAya che, jemake vivakSitA paravAcya dhvani'mAM to koIka vAra guNavRtti ( lakSaNA)nA Azraye (raheluM hoya che.) jema ke "avivakSitavAcya dhvani'mAM. tenuM (vyaMjatvanuM) ubhayAzrayatna (vAcaka tathA guNavRttimAM rahevApaNuM) pratipAdita karavAne ja pahelAM dhvaninA be bhedo (avivakSitavAcya = lakSaNAmUlakadhvani ane vivakSitA paravAcya = abhidhAmUladhvani) karyA che. te bene Azraye te (vyaMjakatva) rahe che tethI tenuM tenI sAthe (vAcakatva ane guNavRtti sAthe) ekarUpatya kahI zakAya nahIM. kema ke, tenuM vAcakatva (abhidhA) sAthe ekarUpatyuM nathI, koIka vakhate lakSaNAzraye te rahe che tethI. lakSaNo sAthe paNa ekarUpatva nathI, anyatra vAcatvAzrayathI tenI vyavasthA hovAthI. (rahetuM hovAthI) ane vaLI, ubhayadharmatvathI ja tenuM ekarUpatva nathI ema nathI, paNa vAcakatvanAM lakSaNAdhirahita zabdadharmatvathI paNa che. jema ke gItadhvaninuM Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 vinyAloka na ca teSAM vAcakatvaM lakSaNA vA kathaJcillakSyate / zabdAdanyatrApi viSaye vyaJjakatvasya darzanAd vAcakatvAdizabdadharmaprakAratvamayuktaM vaktum / yadi ca vAcakatvalakSaNAdInAM zabda-prakArANAM prasiddhaprakAravilakSaNatve'pi vyaJjakatvaM prakAratvena parikalpyate tacchabdasyaiva prakAratvena kasmAnna priklpyte| tadevaM zAbde vyavahAre trayaH prakArAH, vAcakatvaM guNavRttirvyaJjakatvaM ca / tatra vyaJjakatve yadA vyaGgyaprAdhAnyaM tadA dhvaniH, tasya cAvivakSitavAcyo vivakSitAnyaparavAcyazceti dvau prabhedAvanukrAntau prathamataraM tau savistaraM nirNItau / / . anyo brUyAt / nanu vivakSitAnyaparavAcye dhvanau guNavRttitA nAstIti yaducyate tadyuktam / yasmAd vAcyavAcakapratItipUrvikA yatrArthAntarapratipattistatra kathaM guNavRttivyavahAraH / nahi guNavRttau yadA nimittena kenacid viSayAntare zabda Aropyate'tyantatiraskRtasvArtho, yathA 'agnirmANavakaH' ityAdau, yadA vA svArthamaMzenAparityajastatsambandhadvAreNa viSayAntaramAkrAmati yathA 'gaGgAyAM ghoSaH' ityAdau tadA vivakSitavAcyatvamupapadyate / ata eva ca vivakSitAnyaparavAcye dhvanau vAcyavAcakayordvayorapi svarUpapratItirAvagamanaM ca dRzyata iti vyaJjakatvavyavahAro yuktyanurodhI / svarUpaM prakAzayanneva parAvabhAsako vyaJjaka ityucyate / tathAvidhe viSaye vAcakatvasyaiva vyaJjakatvamiti guNavRttivyavahAro niyamenaiva na zakyate kartum / avivakSitavAcyastu dhvanirguNavRtteH kathaM bhidyate / tasya prabhedadvaye guNavRttiprabhedadvayarUpatA lakSayata eva yataH / . ayamapi na doSaH / yasmAdavivakSitavAcyo dhvanirguNavRttimArgAzrayo'pi bhavati, na tu guNavRttirUpa eva / guNavRttirhi vyaJjakatvazUnyApi dRzyate / vyaJjakatvaM ca yathoktacArutvahetuM vyaGgyaM vinA na vyavatiSThate / 1. ca ni0, dI0 meM adhika hai| 2. ni0 meM ca nahIM hai| 3. 'vaktum' ni0| 4. ni0, dI0, meMyataH, ko agale vAkyake sAtha jor3akara "yato'yamapi na doSaH" pATha rakhA hai| Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyotaH 33 226 paNa rasAdiviSayanuM vyaMjakatva che. paNa temanAmAM vAcakatva athavA lakSaNA koIpaNa prakAre dekhAtAM nathI. zabdathI bhinna (ceSTA vagere) viSayamAM paNa vyaMjatva dekhAya che tethI tene vAcaka- Adi rUpa zabdadharma prakAra kahevAnuM ayogya che. jo vAcakatva ane lakSaNAdi zabdaprakAronuM vyaMjakatva, te prasiddha (vAcakatva tathA guNavRttirUpa) prakArothI judI rIte che to paNa judA prakArathI mAnavAmAM Ave che to (tame) ene zabdano ja judo prakAra kema nathI mAnatA? to Ama, zAbda vyavahAramAM traNa prakAro che vAcakatva (=abhidhA), guNavRtti ( lakSaNA) ane vyaMjatva (=vyaMjanA). temAMthI vyaMjatvamAM jyAre vyaMgyanuM prAdhAnya hoya che tyAre dhvani (kAvya) kahevAya che ane tenA 'avivakSitavAcya ane 'vivakSitAjaparavAcya' (lakSaNAmUla ane abhidhAmUla) e be prabheda krama prApta thAya che te paheluM savistara carcI gayA chIe. (pUrvapakSa) anya (koI) kahe, "vivakSitA paravAcyadhvanimAM guNavRttitA (lakSaNA hovA paNuM) nathI ema je kaho cho te barAbara, kemake jyAM ('vivakSitA paravAcyadhvanimAM) vAcya-vAcaka (artha ane zabdo nI pratIti pUrvaka (vyaMgyarU5) arthAntaranI (bIjA arthanI) pratIti thAya che tyAM guNavRtti (lakSaNA) che ema zI rIte kahI zakAya ? guNavRttimAM jyAre koIka kAraNathI atyaMtatiraskRta svArthavALo zabda, (arthAt zabda potAnA arthano pUrepUro tiraskAra karIne) jema ke agni mANavakamAM, bIjA arthamAM vaparAya che, athavA potAnA arthano amuka aMza jaLavAI rahe ane tenA saMbaMdha dvArA bIjo arthano bodha karAve, e rIte vaparAya jema ke 'gaMgA upara ghoSa" tyAre tyAM 'vivakSitavAcyatva' che ema kahevuM yogya nathI ane ethI 'vivakSitAnyaparavAcya' dhvanimAM vAcya ane vAcaka baMnenI paNa svarUpa pratIti ane arthanuM avagamana (jJAna) dekhAya che tethI temAM vyaMjatva vyavahAra yuktisaMgata che. potAnuM rUpa prakAzatAM ja bIjAne prakAze te vyaMjaka che ema kahevAya che. tevA viSayamAM vAcaka-nuM (=abhidhAnuM) vyaMjatva che ema guNavRtti vyavahAramAM niyamapUrvakana kahI zakAya (arthAt "vivakSitAnyaparavAcya dhvani guNavRttirUpa nathI te barAbara che). (paNa) "avivakSitavAcyadhvani guNavRttithI (lakSaNAthI) kevI rIte bhinna che ? tenA be prabhedomAM (arthAntarasaMkramitavAcya ane atyaMtatiraskRtavAcya)mAM guNavRttinA be prabhedo (upacAra ane lakSaNArUpa) kemake, dekhAya che ja. (uttarapakSa) A paNa doSa nathI. kema ke "avivakSitavAcyadhvani guNavRttinA (lakSaNAnA) Azraye paNa rahe che, paNa te guNavRttirUpa (lakSaNA svarUpa) nathI. guNavRtti (=lakSaNA) koI vAra vyaMjakatvazUnya paNa hoya che. (jema ke lAvaNya vagere padomAM) ane vyaMjakatva pUrvokta cArutvahetu vyaMgyavinA rahetuM nathI. (tethI guNavRtti-lakSaNA-ane "avivakSitavAcyadhvani eka nathI) Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhvanyAloka guNavRttistu vAcyadharmAzrayeNaiva vyaGgayamAtrAzrayeNa cAbhedopacArarUpA sambhavati, yathA 'tIkSNatvAdagnirmANavakaH', 'AhlAdakatvAccandra evAsyA mukham' ityAdau / yathA ca 'priye jane nAsti punaruktam' ityAdau / yApi lakSaNArUpA guNavRttiH sApyupalakSaNIyArthasambandhamAtrAzrayeNa cArurUpavyaGgyapratItiM vinApi sambhavatyeva, yathA 'maJcAH krozanti' ityAdau viSaye / tatra yatra tu sA cArurUpavyaGgayahetustatrApi vyaJjakatvAnupravezenaiva, vAcakatvavat / asambhavinA cArthena yatra vyavahAraH, yathA 'suvarNapuSpAM pRthivIm' ityAdau, cArutvarUpavyaGgyapratItireva prayojiketi tathAvidhe'pi viSaye guNavRttau satyAmapi dhvanivyavahAra eva yuktyanurodhI / tasmAdavivakSitavAcye dhvanau, dvayorapi prabhedayorvyaJjakatvavizeSAviziSTA guNavRttirna tu tadekarUpA sahRdayahRdayAhlAdinI / 'pratIyamAnApratItihetutvAd viSayAntare tadrUpazUnyAyA darzanAt / etacca sarvaM prAk sUcitamapi sphuTatarapratItaye punaruktam / api ca vyaJjakatvalakSaNo yaH zabdArthayodharmaH sa prasiddhasambandhAnurodhIti na kasyacid vimativiSayatAmarhati / zabdArthayorhi prasiddho yaH sambandho vAcya - vAcakabhAvAkhyastamanurundhAna eva vyaJjakatvalakSaNo vyApAraH sAmagrayantarasambandhAdaupAdhikaH pravartate / 230 ata eva vAcakatvAttasya vizeSaH / vAcakatvaM hi zabdavizeSasya niyata AtmA' / vyutpattikAlAdArabhya tadavinAbhAvena tasya prasiddhatvAt / sa tvaniyataH, aupAdhikatvAt / prakaraNAdyavacchedena tasya pratIteritarathA tvapratIteH / nanu yadyaniyatastatkiM tasya svarUpaparIkSayA / naiSa doSaH tasyAniyatatvam, na tu sve viSaye vyayalakSaNe / yataH zabdAtmani 1. 'pratIyamAnA' ni0 / 'sahRdayahRdayAhlAdipratIyamAnApratItihetutvAt ' dI0 / 1 2. ' tadrU pazUnyAyAzca' ni0, dI0 / 3. ni0 meM isake Age 'sambandhI' pATha adhika hai / dI0 meM AtmAke bAda virAma dekara 'sambandhavyutpattikAlAdArabhya' pATha rakhA hai| 1 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyota : 33 231 paraMtu guNavRtti vAcyadharmanA AzrayathI ja ane vyaMgyamAtranA AzrayathI abhedopacArarUpa saMbhave che. jema ke 'tIkSNa hovAthI mANavaka agni che.' AhlAdaka hovAthI 'tenuM mukha caMdra ja che,' ityAdimAM. ane jema 'priya janamAM punarukti nathI' ityAdimAM. ane je paNa lakSaNArUpA guNavRtti che. te paNa upalakSaNIya artha (lakSyArtha) sAthe saMbaMdha mAtranA AzrayathI AtsvarUpa bhaMganI pratIti vagara paNa saMbhave che. jemake -maMca kolAhala kare che ityAdi viSayamAM. paNa jyAM e (guNavRtti-lakSaNA), cArurUpa vyaMgyArtha pratItinuM kAraNa banatI hoya che, tyAM paNa e vAcakatvanI jema (abhidhAnI jema) vyaMjakatvanA anupravezane lIdhe ja (cArutvasAdhaka banatI hoya che.) jyAM asaMbhavita arthathI vyavahAra hoya che, jema ke 'suvarNapuSpAM vRcitrIm''suvarNapuSpovALI pRthvIne' vageremAM. tyAM cArutvarUpa vyaMgyapratIti ja prayojikA che (hetu che). mATe AvA viSayamAM guNavRtti hoya to paNa dhvani vyavahAra ja yuktisaMgata che mATe avivakSitavAcya (lakSaNAmUla)nA baMne prabhedamAM vyaMjakatvathI viziSTa guNavRtti sahRdaya hRdayAdlAdinI hoya che. tenI sAthe ekarUpA nahIM. (eTale ke guNavRtti ane vyaMja eka nathI.) kema ke (guNavRtti) pratIyamAna (cArutvaheturUpa vyaMgya)nI pratItino hetu nathI. bIjA dAkhalAomAM (jema ke amirmALavaH- mANavaka (krodhI hovAthI) Aga che.) e (cArutvarUpa) tenA vinAnI (vyaMjanA vinAnI) paNa jovA maLe che. (agnimAMMLavaH, priye nane nAsti punaruktam I. udAharaNamAM gRNavRtti-lakSaNA-vyaMjatva vinAnI jovA maLe che.) A badhuM pahelAM sUcavyuM ja che, (prathama udyotamAM) chatAM vadhAre spaSTa pratItine mATe punaH kaheluM che. 33.4 ane vaLI, vyaMjatvarUpa je zabda ane arthano dharma che te prasiddha saMbaMdhanI apekSA rAkhe che. temAM koIno paNa matabheda thavo na joIe. zabda ane arthano vAcyavAcakabhAva nAmano je prasiddha saMbaMdha che tene anusarIne ja, vyaMjakatvarUpa vyApAra bIjI sAmagrInA saMbaMdhathI aupAdhikarUpathI pravRtta thAya che. eTale vAcakatvathI teno bheda che (vizeSa che). vAcakatva zabdavizeSano niyata AtmA che, (arthAt AtmAnI jema nizcita dharma che.) kema ke vyutpattikALathI laIne te tenA (zabdanA) avinAbhAvathI prasiddha che. paNa te (vyaMja~) aupAdhika hovAne kAraNe aniyata che. kemake prakaraNa AdinA sahayogathI tenI pratIti thAya che, anyathA apratIti che mATe paNa. - (prazna) jo aniyata che to tenA (vyaMjatthanA) svarUpanI parIkSAthI zuM lAbha ? (prazna karanAranuM kahevuM ema che ke 'AkAzakusuma' ane 'vaMdhyAputra'nI svarUpa parIkSAnI jema vyaMjatvanA svarUpanI parIkSA paNa vyartha che) (uttara) e doSa nathI. kema ke zabdarUpamAM te aniyata che, nahIM ke vyaMgyarUpa potAnA viSayamAM. Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 vanyAloka liGgatvanyAyazcAsya vyaJjakabhAvasya lakSyate / yathA' liGgatvamAzrayeSvaniyatAvabhAsam, icchAdhInatvAt, svaviSayAvyabhicAri ca, tathaivedaM yathA darzitaM vyaJjakatvam / zabdAtmanyaniyatatvAdeva' ca tasya vAcakatvaprakAratA na zakyA kalpayitum / yadi hi vAcakatvaprakAratA tasya bhavettacchabdAtmani niyatatApi syAd vAcakatvavat / sa ca tathAvidha aupAdhiko dharmaH zabdAnAmautpattikazabdArthasambandhavAdinA vAkyatattvavidA pauruSeyApauruSeyayorvAkyayorvizeSamabhidadhatA niyamenAbhyupagantavyaH / tadanabhyupagame hi tasya zabdArthasambandhanityatve satyapyapauruSeyapauruSeya yorvAkyayorarthapratipAdane nirvizeSatvaM syAt / tadabhyupagame tu pauruSeyANAM vAkyAnAM puruSecchAnuvidhAna-samAropitopAdhikavyApArAntarANAM satyapi svAbhidheyasambandhAparityAge mithyArthatApi bhavet / __dRzyate hi bhAvAnAmaparityaktasvasvabhAvAnAmapi sAmagrayantarasampAtasampAditaupAdhikavyApArAntarANAM viruddhakriyatvam / yathA himamayUkhaprabhRtInAM nirvApitasakalajIvalokaM zItalatvamudvahatAmeva priyAvirahadahanadahyamAnamAnasairjanairAlokyamAnAnAM satAM santApakAritvaM prasiddhameva / tasmAt pauruSeyANAM vAkyAnAM satyapi naisargi ke 'rthasambandhe mithyArthatvaM samartha yitumicchatA vAcakatvavyatiriktaM kiJcidrUpamaupAdhikaM vyaktamevAbhidhAnIyam / tacca vyaJjakatvAdRte nAnyat / vyaGgayatvaprakAzanaM hi vyaJjakatvam / pauruSeyANi ca vAkyAni prAdhAnyena puruSAbhiprAyameva prakAzayanti / sa ca vyaGgaya eva na tvabhidheyaH / tena sahAbhidhAnasya vAcyavAcakabhAvalakSaNasambandhAbhAvAt / 1. tathAhi liGgatvamAzrayeSu niyatAvabhAsam' ni0 / '(a)niyatAvabhAsam' dI0 / 2. 'zabdAtmani niyatatvAdeva' ni0 / '(a)niyatatvAdeva' dI0 / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyota : 33 233 A vyaMjabhAvano liMgatvanyAya (liMgatvasAmya) paNa dekhAya che. jema ke liMgatva AzrayomAM aniyata rUpathI mAluma paDe che, kemake (te) icchAne AdhIna hoya che. ane potAnA viSayamAM avyabhicArI (saddA niyata) hoya che. tevI rIte (agAu ) darzAvyA pramANe, A vyaMjakatva che. (potAnA Azraya zabdomaM icchAdhIna hovAthI aniyata ane svaviSayamAM-vyaMgya artha jaNAvavAmAM-niyata (avyabhicArI) che.) ane zabdarUpamAM aniyata hovAne kAraNe ja tene vAcaka prakAra tarIke kalpavo rAkaca nathI. jo te vAcakatvano prakAra thaze to zabdarUpamAM niyatatA paNa vAcakatvanI jema thaze. (paNa te zabdarUpamAM niyata nathI. prakaraNa vagerethI ja vyaMjakatva hoya che. ethI vyaMjakatva, vAcakatvathI bhinna che.) 7 (mImAMsakoe paNa vyaMjakatva svIkAravuM rahyuM.) ane te A prakArano (vyaMjakatvarUpa) aupAdhikadharma, zabdonA autpattika zabdArtha saMbaMdhane mAnanArA, pauruSeya ane apauruSeya vAkacomAM vizeSatAnuM pratipAdana karanArA, vAkayanA tattvane jANanArAo (mImAMsako) dvArA paNa niyamapUrvaka - avazya- mAnavo joIze. teno svIkAra karyA vinA tenA zabda ane arthano nitya saMbaMdha hovA chatAM pauruSeya ane apauruSeya vAkacomAM artha pratipAdanamAM koI vizeSatA na rahe. ane eno (vyaMjakatvarUpa) aupAdhika dharmano svIkAra karI letAM pauruSeya vAkyomAM potAnA (vAcyavAcakabhAvarUpI) nitya saMbaMdhano parityAga karyA vinA paNa puruSanI icchA (tAtparya) nuM anuvidhAna- anusaraNa- karanArA bIjA aupAdhika (vyaMjakatvarUpa) vyApArayukta vAconI mithyArthatA paNa thaI jAya (arthAt asatya hovAno saMbhava darzAvI zakAya.) potAno svabhAva choDayo nathI evA, bIjI sAmagrInA AvavAthI saMpAdita aupAdhika vyApAravALA bhAvomAM paNa viruddha kriyA dekhAya che. jema ke- samasta jIvalokane zAMti ApanArI zItaLatA dhAraNa karanAra, paNa priyatamA-viyogAgnithI baLatA manavALA loko dvArA jovAtAM candrariNa ityAdinI saMtApakAritA prasiddha ja che. ethI (zabda ane arthano) svAbhAvika (nitya) saMbaMdha hovA chatAM paNa pauruSeya vAkaconI mithyArthatAnuM samarthana karavAnI icchA rAkhanAre, mImAMsake) vAcakatvathI vyatirikta (vAkayomAM) koIka opAdhirUpa avazya ja svIkAravuM joIze. ane te vyaMjatva sivAya bIjuM kaMI nathI. pauruSeya vAkya mukhyarUpathI (vakatA) puruSanA abhiprAyane ja (vyaMgyarUpathI) prakAze che. ane te (puruSano abhiprAya) vyaMgya ja hoya che, vAcya nahIM. (kema ke) tenI sAthe zabdano 'vAcyavAcakabhAva'rUpa saMbaMdha nathI tethI. Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhvanyAloka nanvanena nyAyena sarveSAmeva laukikAnAM vAkyAnAM dhvanivyavahAraH prasaktaH / sarveSAmapyanena nyAyena vyaJjakatvAt / satyametat, kintu vaktrabhiprAyaprakAzanena 'yadvyaJjakatvaM tatsarveSAmeva laukikAnAM vAkyAnAmaviziSTam, tattu vAcakatvAnna bhidyate / vyaGgyaM hi tatra nAntarIyakatayA vyavasthitam / na tu vivakSitatvena / yasya tu vivakSitatvena vyaGgyasya sthitistadvyaJjakatvaM dhvanivyavahArasya prayojakam / 234 yattvabhiprAyavizeSarUpaM vyaGgayaM zabdArthAbhyAM prakAzate tadbhavati vivakSitaM tAtparyeNa prakAzyamAnaM sat / kintu tadeva kevalamaparimitaviSayasya dhvanivyavahArasya na prayojakamavyApakatvAt / tathA darzitabhedatrayarUpaM tAtparyeNa dyotyamAnamabhiprAyarUpamanabhiprAyarUpaM ca sarvameva dhvanivyavahArasya prayojaka miti yathoktavyaJjakatvavizeSe' dhvanilakSaNe nAtivyAptirna cAvyAptiH / tasmAdvAkyatattvavidAM matena tAvad vyaJjakatvalakSaNaH zAbdo vyApAro na virodhI pratyutAnuguNa eva lakSyate / parinizcitanirapabhraMzazabdabrahmaNAM vipazcitAM matamAzrityaiva pravRtto'yaM dhvanivyavahAra iti taiH 1 saha kiM virodhAvirodhau cintyete / kRtrimazabdArthasambandhavAdinAM tu yuktividAmanubhavasiddha evAyaM vyaJjakabhAvaH zabdAnAmarthAntarANAmivAvirodhazceti na pratikSepyapadavImavatarati / vAcakatve hi tArkikANAM vipratipattayaH pravartantAm, kimidaM svAbhAvikaM zabdAnAmAhosvit sAmayikamityAdyAH / vyaJjakatve tu tatpRSThabhAvini bhAvAntarasAdhAraNe lokaprasiddha evAnugamyamAne ko vimatInAmavasaraH / 1. 'yadi vyaJjakatvaM' ni0 / 'yadidaM vyaJjakatvaM' dI0 / 2. 'nanu' ni0 / 3. ' yasya tu' yaha pATha ni0 meM nahIM hai / 'na tu vivakSitatvena vyayasya vyavasthitiH / tad vyaJjakatvaM dhvanivyavahArasya prayojakam ' aisA pATha rakhA hai ni0 / 4. 'zabdArthAbhyAmeva' dI0 / 5. 'yat' ni0 / 6. 'na prayojakam, vyApakatvAt' dI0 / ni0 meM 'prayojakam' ke bAda virAma hai| 7. 'tat' dI0 / 8. 'yathoktavyaJjakatvavizeSadhvanilakSaNe' ni0, dI0 / 9. 'mate na' ni0, dI0 / 10. '(na)' ni0 / 11. 'yaiH' bA0 pri0 / 12. 'bhAvAntarAsAdhAraNe' ni0 / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyotaH 33 235 (prazno paNa A nyAya pramANe to badhAM laukika vAkyo (puruSAbhiprAyarUpa vyaMgyanA saMbaMdhane lIdhe) dhvani vyavahAravALAM gaNAya. A nyAya pramANe badhAnuM vyaMjakatva che mATe. (uttara) e ThIka che, paNa bolanAranA abhiprAyanA prakAzanathI je vyaMjakatva (Ave che) te to badhAM laukika vAkyomAM ekasarakhuM che te to vAcakatvathI bhinna nathI. vyaMgya tyAM nAntarIyaka rUpathI (lagolaga goThavAyela hoya ema) rahe che, nahIM ke vivakSita rUpathI (vyaMgya vivakSita na hovAthI temAM dhvani vyavahAra karAto nathI.) jyAM vyaMgya virakSitarUpathI goThavAya tyAM vyaMjakatva dhvanivyavahAranuM prayojaka che. (ethI badhAM laukika vAkya dhvani nathI.) paNa je abhiprAyavizeSarUpa vyaMgya, zabda ane arthathI prakAzAya che te tAtparyarUpa (pradhAnarUpa)thI prakAzamAna hoya che tethI vivakSita (vyaMgya) kahevAya che. paNa te ja kevaLa aparimita viSayavALA dhvaninuM prayojaka nathI, (dhvani vyavahAranI apekSAe.) avyApaka hovAthI tAtparyathI ghotyamAna-prakAzanuM abhiprAyarUpa (rasAdi) ane anabhiprAyarUpa (vastu tathA alaMkArarUpa) vyaMgya jenA traNa bheda *(rasAdi, vastu, alaMkAra rU5) darzAvela che te badhuM dhvaninuM prayojaka che. tethI yathokta (dhdha. 1/13) vyaMjakatvavizeSarUpa dhvaninuM lakSaNa mAnavAmAM nathI ati vyApti thatI ke nathI AvyApti thatI. ethI vAkyatattvajJo (mImAMsako)nA mate vyaMjakatvarUpa (vAcakatva tathA guNavRttithI bhinna) zAbdavyApAra virodhI nahIM paNa anurUpa ja dekhAya che. (vaiyAkaraNamata dhvanisiddhAntane anukULa) jemaNe avighA-saMskArarahita zabdabrahmano pUrNarUpe nizcaya karI lIdho che te vidvAno (vaiyAkaraNo)nA matano Azraya laIne A dhvani vyavahAra pravRtta thayo che; ethI temanI sAthe virodha ane avirodha para zuM vicAra karavAno hoya ? (temano virodha thaI zakto ja nathI. ethI ene dUra karavAnI ciMtA paNa nakAmI che.) (naiyAyikono mata vyaMjanAne anukULa) kRtrima zabdArtha saMbaMdhane mAnanArA tArkiko (naiyAyiko)no A vyaMjakabhAva anubhavasiddha ja che ane bIjA padArthonI jema zabdono paNa virodha nathI ethI nirAkaraNanI padavI para ArUDha thato nathI. (arthAt nirAkaraNane yogya nathI.) vAcatvanA viSayamAM tArkikonI vipratipattio (matabhedo) hoI zake che ke zuM zabdonuM A (vAcakatva) svAbhAvika che athavA satata (sAmayika) che ityAdi. paNa tenI (vAcakatvanI) pachI AvanArA ane bhAvAntara-sAdhAraNa, lokaprasiddha, evA vyaMjakatvane anusaravAmAM matabhedano avasara ja kyAM che? Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhvanyAloka alaukike hyarthe tArkikANAM vimatayo nikhilAH pravartante na tu laukike / na hi nIlamadhurAdiSvazeSalokendriyagocare bAdhArahite tattve parasparaM vipratipannA dRzyante / na hi bAdhArahitaM nIlaM nIlamiti bruvannapareNa pratiSidhyate naitannIlaM pItametaditi / tathaiva vyaJjakatvaM vAcakAnAM zabdAnAmavAcakAnAM ca gItadhvanInAmazabdarUpANAM ca ceSTAdInAM yatsarveSAmanubhavasiddhameva' tatkenAparyate / azabdamarthaM ramaNIyaM hi sUcayanto vyAhArAstathA vyApArA nibaddhAzcAnibaddhAzca vidagdhapariSatsu vividhA vibhAvyante / 'tAnupahasyamAnatAmAtmanaH pariharan ko'tisandadhIta scetaaH| __"brUyAt ! astyatisandhAnAvasaraH / vyaJjakatvaM zabdAnAM gamakatvam tacca liGgatvam / atazca vyaGgyapratItirliGgipratItireveti liGgaliGgibhAva eva teSAm, vyaGgyavyaJjakabhAvo nAparaH kazcit / atazcaitadavazyameva boddhavyaM yasmAdvaktrabhiprAyApekSayA vyaJjatvamidAnImeva tvayA pratipAditam / vaktrabhiprAyazcAnumeyarUpa eva / _ 'atrocyate, nanvevamapi yadi nAma syAt tatkinazchinnam / vAcakatvaguNavRttivyatirikto vyaJjakatvalakSaNaH zabdavyApAro'stItyasmAbhirabhyupagatam / tasya caivamapi na kAcit kSatiH / taddhi vyaJjakatvaM liGgatvamastu anyadvA / sarvathA prasiddhazAbdaprakAravilakSaNatvaM zabdavyApAraviSayatvaM ca tasyAstIti nAstyevAvayorvivAdaH / na punarayaM paramArtho yad vyaJjakatvaM liGgatvameva sarvatra, vyaGgyapratItizca liGgipratItireveti / yadapi svapakSasiddhaye'smaduktamanUditam, tvayA vaktrabhiprAyasya vyaGgyatvenAbhyupagamAt tatprakAzane zabdAnAM liGgatvameveti tadetadyathAsmAbhirabhihitaM tadvibhajya pratipAdyate, zrUyatAm / 1. 'vimatayo nikhilA' ke sthAnapara ni0, dI. meM 'abhinivezA' pATha hai| 2. 'eva' pada ni0 meM nahIM hai| 3. 'tatkenAmizrUyate (paDhyate ?)' aisA pATha ni0 meM hai| 4. 'tathA vyApAranibandhAzca' ni0, dI0 / 5. 'nAnu' ni0| 6. 'ko'bhisandadhIta' ni0 / 'kathamabhisaMdadhIta' dI0 / 7. (brUyAt) astyabhisandhAnAvasare' ni0, dI0 / 8. 'atrocyate' pATha ni0 meM nahIM hai| Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyota : 33 tArkikone (AtmA vagere) alauki arthonA viSayamAM badhI vipratipattiomatabhedo-pravarte che laukika (pratyakSa vagere pramANothI siddha) arthanA viSayamAM nahIM. nIla, madhura ityAdimAM samasta lokne indriya gocara tathA bAdhArahita tattvanA viSayamAM paraspara vipratipanna (virodhI vicArovALA) loko dekhAtA nathI. khAdhArahita 'nIla'ne 'nIla'kahenAra, bIjA dvArA 'A nIla nathI (lUru nathI) paNa 'pIta' che (pILuM che) ema (kahI), pratiSedha karAvAto nathI. temaja vAcaka zabdonuM, avAcaka gItadhvaninuM ane azabdarUpa ceSTAdinuM vyaMjakatva, je badhAne anubhavasiddha che, tene koNa saMtADI zake ? 237 vidagdhajanonI sabhAomAM zabdarahita ramaNIya arthane sUcita karanArAM vacana tathA vyApAra vividha prakAranA nibaddha ane anibaddha rUpamAM maLe che. (chaMdobaddha rIte ane gadyamAM maLe che.) to potAnI marakarI karAvavA na icchato hoya evo kyo sahRdaya teno asvIkAra kare ? (anumitivAdanuM khaMDana) (pUrvapakSa) koI Ama kahe-(vyaMjakatvano) asvIkAra karavAno avasara che. zabdonuM vyaMjatva te ja gamatva (bodhatva) che ane te (gamakatca) liMgatva (rUpa) che. ane ethI vyaMgyanI pratIti, liMgInI pratIti ja che. A rIte temano (zabdono) tikRtinnimAla ja che, bIjo koI vyaMgya-vyaMjakabhAva nahIM. (arthAt liMga-liMgIbhAva ja e zabdono vyaMgya-vyaMjakabhAva che ane liMga ligiMbhAvathI alaga kazuM nathI) ane ethI paNa evuM avazya mAnavuM joIe ke vakatAnA abhiprAyanI dRSTie vyaMjakatvanuM pratipAdana (bhaMjaka-vyaMgyano liMga-liMgibhAva) tame (vyaMjatva-vAdIe) hamaNAM (mImAMsakonuM khaMDana karyuM te bhAgamAM) karela che. ane vakatAno abhiprAya anumeyarUpa ja hoya che. (pUrvapakSanuM mAnavuM evuM che ke vyaMjanA anumiti-anumAnathI thatuM jJAna-nI aMtargata che.) (uttarapakSa) ahIM kahevAya che- jo A prakAre hoya to paNa amAruM zuM bagaDavAnuM che ? vAcakatva ane guNavRttithI bhinna (vyatirikta) vyaMjatva rUpa zabda vyApAra che e ame svIkAra ryo che. e (siddhAnta)ne Ama (vyaMgya-vyaMjabhAvane liMgaliMgirUpa) mAnavAthI paNa koI hAni thatI nathI. nisaMdeha te vyaMja~ liMgatva thaI jAya ke kaMI bIjuM. prasiddha zabda vyApAra (abhidhA tathA guNavRttirUpa)thI sarvathA vilakSaNa ane zabdavyApArano viSaya te rahe che, ethI ApaNo vivAda nathI. paNa e vAstavikatA nathI ke vyaMjakatva sarvatra liMga (hetu) ja hoya che ane vyaMgyapratIti sarvathA liMgI (sAdhya)nI ja thAya che. potAnA pakSanI siddhimAMTe, 'vatAno abhiprAya vyaMgyatvathI jANI zakAya che mATe tenA prakAzanamAM zabdonuM liMgatva che' ema amAruM kahevuM je tame ullekhyuM che te ame jema kahevA mAMgyuM che tenA bhAga pADIne, kharAbara samajAvIe chIe, sAMbhaLo. Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 nyA dvividho viSayaH zabdAnAm / anumeyaH pratipAdyazca / tatrAnumeyovivakSAlakSaNaH / vivakSA ca zabdasvarUpaprakAzanecchA zabdenArthaprakAzanecchA ceti dviprakArA / tatrAdyA na zAbdavyavahArAGgam / sA hi prANitvamAtrapratipattiphalA / dvitIyA tu zabdavizeSAvadhAraNAvasitavyavahitApi zabdakaraNavyavahAranibandhanam / te tu dve apyanumeyo viSayaH zabdAnAm / pratipAdyastu prayokturarthapratipAdanasamIhAviSayIkRto'rthaH / sa ca dvividho, vAcyo vyaGgyazca / prayoktA hi kadAcit svazabdenArthaM prakAzayituM samIhate, kadAcit svazabdAnabhidheyatvena prayojanApekSayA kayAcit / sa tu dvividho'pi pratipAdyo viSayaH zabdAnAM na liGgitayA svarUpeNa prakAzate, apitu kRtrimeNAkRtrimeNa vA sambandhAntareNa / vivakSAviSayatvaM hi tasyArthasya zabdarliGgitayA' pratIyate na tu svarUpam / yadi hi liGgitayA tatra zabdAnAM vyApAra: syAt tacchabdArthe samyaGmithyAtvAdivivAdA eva na pravarteran, dhUmAdiliGgAnumitAnumeyAntaravat / ___ vyaGgyazcArtho vAcyasAmarthyAkSiptatayA vAcyavacchabdasya sambandhI bhavatyeva / sAkSAdasAkSAdbhAvo hi sambandhasyAprayojakaH / vAcyAvAcakabhAvAzrayatvaM ca vyaJjakatvasya prAgeva darzitam / tasmAdvaktrabhiprAyarUpa evaM vyaGgaye liGgatayA zabdAnAM vyApAraH / 1. 'zabdakAraNavyavahAranibandhanam' ni0, dii| 2. 'likatayA' ni0, dii| 3. 'vyavahAra' ni0, dii| 4. 'eva' pATha ni0, dI0 meM nahIM hai| 5. 'anabhiprAyarUpe' pATha ni0 meM nahIM hai| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyota : 33 239 zabdono viSaya dvividha che, anumeya ane pratipAdya. temAM anumeya vivakSArUpa che. vivakSA paNa zabdanA svarUpanA prakAzananI icchA ane zabdathI arthaprakAzananI icchArUpa be prakAranI hoya che. temAMnI prathama zabdavyApAranuM aMga hotI nathI. tenuM phala cokkasa prANitvamAtranI pratipatti ja hoya che. ('"arthahIna vyakta yA avyakta dhvani koI prANI karI zake che acetana nahIM. ethI zabdanA svarUpamAtra prakAzanathI prANInuM jJAna to avazya thaI zake che paNa tenAthI koI prakAranA arthanuM jJAna na thaI zakavAthI te zAbdabodha yA zAbda vyavahAramAM nirupayogI che.''- AcArya vizvezvara pR. 279) ane bIjI yadyapi zabdavizeSano nirNaya karavAmAM kAraNabhUta banI aTakI jAya che paNa e vyavahita hovA chatAM zabda jevuM sAdhana che evA vyavahAranuM kAraNa bane che. e baMne ja zabdono viSaya anumeya che. (''vizeSa prakArano zabda sAMbhaLIne zabdasvarUpaprakAzananI icchA athavA zabda dvArA artha prakAzananI icchAnuM anumAna thAya che, ethI e baMne icchAo zabdono anumeya viSaya che-'' A. vizvezvara pR. 279) pratipAgha to prayoktAnI arthapratipAdananI icchAthI viSayIkRta artha che. ane te be prakArano che vAcya ane vyaMgya. prayoktA (vAparanAra) kyAreka potAnA (vAcaka) zabdathI arthane prakAzita karavA icche che kyAreka prayojananI apekSAthI potAnA zabdane anabhidheya rUpathI. A beya jAtano zabdono pratipAdya viSaya, liMgI rUpathI (anumeya rUpathI) svarUpataH nathI prakAzato, paNa bIjA koI kRtrima ke akRtrima saMbaMdhathI (prakAze che). zabdothI liMgitA vaDe te arthanuM vivakSAviSayatva dekhAya che, svarUpa nahIM. ( arthAt vakatAnA zabdo sAMbhaLIne liMgarUpa e zabdothI te arthanuM vivakSAviSayatva-vakatA je kahevA icche che e vastu- to anumeyarUpamAM pratIta thaI zake che paNa arthanuM svarUpa anumeya rUpathI pratIta thatuM nathI.) jo te (artha)nA viSayamAM liMgIrUpathI zabdano vyApAra hoya (eTale ke zabdothI anumAna dvArA arthanI siddhi hoya) to dhUma Adi liMgothI anumAna karAyela bIjA (vahina vagere) anumeyonI jema rAbdanA arthanA viSayamAM ''samyak che ke mithyA che' evo vivAda pravarte nahIM. (ahIM evI zaMkA thaI zake ke ''vyaMgya arthano zabda sAthe koI sAkSAt saMbaMdha nathI tethI zabdathI tenI pratIti thaI zakatI nathI' evI zaMkA manamAM rAkhIne AgaLanuM vAkya che.) vyaMgya artha, vAcyanA sAmarthyathI (thatAM) sUcanathI, vAcyanI jema, zabdono saMbaMdhI bane che ja. sAkSAt ke asAkSAt bhAva ja mAtra saMbaMdhano prayojaka che ema nathI. vyaMjakatva, vAcyavAcakabhAvane Azraye che ema pahelAM darzAvyuM che. mATe vakatAnA Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 davanyAloka tadviSayIkRte tu pratipAdyatayA / pratIyamAne tasminnabhiprAyarUpe'nabhiprAyarUpe ca vAcakatvenaiva vyApAraH sambandhAntareNa vA / na tAvadvAcakatvena yathoktaM prAk / sambandhAntareNa vynyjktvmev| na ca vyaJjakatvaM liGgatvarUpameva, AlokAdiSvanyathA dRSTatvAt / tasmAt pratipAdyo viSayaH zabdAnAM na liGgatvena sambandhI vAcyavat / yo hi liGgitvena teSAM sambandhI yathA darzito viSayaH, sa na vAcyatvena pratIyate, apitUpAdhitvena' / pratipAdyasya ca viSayasya liGgitve tadviSayANAM vipratipattInAM laukikaireva kriyamANAnAmabhAvaH prasajyeteti / etaccoktameva / yathA ca vAcyaviSaye pramANAntarAnugamena samyaktvapratItau kvacit kriyamANAyAM tasya pramANAntaraviSayatve satyapi na zabdavyApAraviSayatAhAnistadvad vyaGgyasyApi / kAvyaviSaye ca vyaGgyapratItInAM satyAsatyanirUpaNasyAprayojakatvameveti tatra pramANAntaravyApAraparIkSopahAsAyaiva sampadyate / tasmAlliGgipratItireva sarvatra vyaGgyapratItiriti na zakyate vaktum / "yattvanumeyarUpavyaGgyaviSayaM zabdAnAM vyaJjakatvam, tad dhvanivyavahArasyAprayojakim / api tu vyaJjakatvalakSaNaH zabdAnAM vyApAra autpattikazabdArthasambandhavAdinApyabhyupagantavya iti pradarzanArthamupanyastam / taddhi vyaJjakatvaM kadAcilliGgatvena kadAcidrUpAntareNa zabdAnAM vAcakAnAmavAcakAnAM ca sarvavAdibhirapratikSepyamityayamasmAbhiryatna ArabdhaH / ..... ___ tadevaM guNavRttivAcakatvAdibhyaH zabdaprakArebhyo niyamenaiva tAvadvilakSaNaM vyaJjakatvam / tadantaHpAtitve'pi tasya hiThAdabhidhIyamAne tadvizeSasya dhvaneryatprakAzanaM vipratipattinirAsAya sahRdayavyutpattaye vA tatkriyamANamanatisandheyameva' / nahi sAmAnyamAvalakSaNenopayogivizeSalakSaNAnAM pratikSepaH zakyaH kartum / evaM hi sati sattAmAtralakSaNe kRte sakalasadvastulakSaNAnAM paunaruktyaprasaGgaH / / 33 // 1. 'liGgatvena' ni0, dii| 2. 'teSAM' pATha ni0, meM nahIM hai| 3. 'tvaupAdhikatvena' ni0, dii| 4. 'vipratipattInAM' ke bAda 'laukikAnAM' ni0 / 'laukikInAM' dI0 pATha adhika hai| 5. 'yattvanubheyarUpaM' ni0, dii| 6. 'na grahAdabhidhIyamAnasmetadvizeSyasya' ni0, 'na grahAdabhidhIyamAnaM tadvizeSasya' dI0 / 7. 'anabhisandheyameva' dii| Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 241 tRtIya ughotaH 33 abhiprAyarUpa vyaMgyamAM liMgatAdhI zabdono vyApAra che ane tenA dvArA viSayIkRta (artha)mAM pratipAdyarUpathI abhiprAyarUpa ane anabhiprAyarUpa te pratIyamAnamAM vAcakatvathI ja vyApAra thaze ke bIjA saMbaMdhathI? vAcakatvathI to nahIM thAya e pahelAM kahyuM ja che. bIjA saMbaMdhathI to vyaMjakatva ja thAya che. vyaMjatva liMga tvarUpa nathI hotuM kemake Aloka ityAdimAM anyathA dekhAya che (mATe). mATe pratipAgha viSaya, vAcyanI peThe liMgicthI zabdano saMbaMdhI nathI. (arthAtu jema vAcya artha zabdathI anumeya nathI e prakAre vyaMgya artha paNa zabdathI anumeya nathI.) je liMgI rUpathI temano saMbaMdhI che, je viSaya darzAvI dIdhela che, te vAcyarUpathI pratIta thato nathI, paNa upAdhirUpathI (pratIta thAya che) ane pratipAdya viSaya, liMgI hovAmAM tenA saMbaMdhanI laukika loko dvArA ja karavAmAM Avela vipratipattiono abhAva prasiddha thaze. (prApta thaze) A kahI dIdhuM che. jema vAcyanA viSayamAM, (anumAna vagere) bIja pramANone anusarIne, kyAreka satyAsatyatAnI pratIti karAya che tyAre, te bIjAM pramANono viSaya hoya topaNa, tethI te zabdavyApArano viSaya maTI jato nathI, tevI rIte vyaMgyamAM paNa .(tene vyaMjanArUpa zabda vyApArano viSaya mAnavAmAM kaMI vAMdho nathI.) kAvyanA viSayamAM vyaMgyapratItinA satyatva ane asatyatvanA nirUpaNanuM aprayojakatva hovAthI temAM bIjA pramANanA vyApArano vicAra upahasanIya ja bane. mATe liMgi-pratIti (=anumiti) ja sarvatra vyaMgyapratIti che ema na kahI zakAya. ane je anumeyarUpa vyaMgyanA viSayamAM zabdonuM vyaMjakatva che, te dhvanivyavahAranuM prayojaka nathI. paNa vyaMjakatva nAme zabdono vyApAra autpattika zabdArthanA saMbaMdhavAdIe paNa samajavo ja joIe, e darzAvavA A kahyuM che. vAcaka ane avAcaka zabdonA e vyaMjatvane kyAreka anumAnathI (liMga7thI) kyAreka rUpAntarathI (bIjA koI rUpathI thatuM hoya che e rIte) badhA vAdIoe (matavALAoe) mAnavuM ja paDaze, (apratikSepya svIkAryA vinA chUTako nathI tevuM) ethI ame yatna ryo che. to A rIte guNavRtti ane vAcatva Adi zabdaprakArothI vyaMjakatva niyamapUrvaka (avazya) bhinna che. tene (vyaMjakatvane) haThapUrvaka tenI (abhidhA athavA guNavRtti-lakSaNAnI) aMtargata mAnavAthI paNa, tenA vizeSa prakAra dhvaninA matabhedonuM nirAkaraNa karavA mATe athavA sayonI vyutpatti (jJAna) mATe je prakAzana karavAmAM AvI rahyuM che teno asvIkAra karI zakAto nathI anatipeya 4). sAmAnyanA ja lakSaNathI, upayogI vizeSa lakSaNono niSedha karavo zakya nathI. ema hoya to, astitvamAtranuM (sattA mAtranuM) lakSaNa karIe eTale pachI astitva dharAvatI badhI vastunuM lakSaNa punarukta banaze (vyartha thaI jaze). Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 tadevama dhvanyAloka vimativiSaco ya AsInmanISiNAM satatamaviditasatattvaH / dhvanisaMjJitaH prakAraH kAvyasya vyaJjitaH so'yam ||34|| prakAro'nyo guNIbhUtavyaGgyaH kAvyasya dRzyate / tatra vyaGgayAnvaye vAcyacArutvaM syAt prakarSavat ||35|| vyaGgayo'rtho lalanAlAvaNyaprakhyo yaH pratipAditastasya prAdhAnye dhvanirityuktam / tasya' tu guNIbhAvena bAcyacArutvaprakarSe guNIbhUtavyaGgayo nAma kAvyaprabhedaH prakalpyate / tatra vastumAtrasya vyaGgyasya tiraskRtavAcyebhyaH pratIyamAnasya kadAcidvAcyarUpavAkyArthApekSayA guNIbhAve sati guNIbhUtavyavayatA / yathA lAvaNyasindhuraparaiva hi keyamatra yatrotpalAni zazinA saha samplavante / unmajjati dviradakumbhataTI ca yatra yatrApare kadalikANDamRNAladaNDAH / / atiraskRtavAcyebhyo'pi zabdebhyaH pratIyamAnasya vyaGgyasya kadAcidvAcyaprAdhAnyena kAvyacArutvApekSayA guNIbhAve sati guNIbhUtavyaGgyatA / yathodAhRtam 'anurAgavatI sandhyA' ityevamAdi / tasyaiva svayamuktyA prakAzIkRtatvena guNIbhAvo yathodAhRtam 'saGketakAlamanasam'' ityAdi / rasAdirUpavyaGgayasya guNIbhAvo rasavadalaGkAre' darzitaH / tatra ca teSAmAdhikArikavAkyApekSayA guNIbhAvo 'vivahanapravRttabhRtyAnuyAyirAjavat / vyaGgacAlaGkArasya guNIbhAve dIpakAdiviSayaH ||35|| tathA prasannagambhIrapadAH kAvyabandhAH sukhAvahAH / ye ca teSu prakAro'yameva yojyaH sumedhasA ||36|| ye caite'parimitasvarUpA api prakAzamAnAstathAvidhArtharamaNIyAH santo vivekinAM sukhAvahAH kAvyabandhAsteSu sarveSvevAyaM prakAro guNIbhUtavyaGgyo nAma yojanIyaH / yathA 1. 'tasyaiva' ni0, dI0 / 3. 'kAvya' pada ni0, dI0 meM nahIM hai / 5. 'guNIbhAve rasavadalaGkAraviSayaH prAk darzitaH' 6. 'vivAha' ni0 / 8. 'parimitasvarUpA' ni0, dI0 / 2. 'zabdebhyaH' pATha ni0, dI0 meM adhika hai / 4. 'guNabhAvaH' ni0, dI0 / dI0 'guNIbhAve rasavadalaGkAro darzitaH' ni0 / 7. 'prakAro'yamevaM' ni0, dI0 / 9. ' tathA ramaNIyAH' ni0, dI0 / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 243 tRtIya udyotaH 34, 35, 36 kArikA-34 ane 35 tathA vRtti mATe Ama, "haMmezAM aviditasvarUpa hovAne kAraNe, je manISI lokonI vimatino (matabhedano) viSaya hato (te) kAvyanA dhvani'nAmanA A prakArane vyaMjita karavAmAM Avyo." "kAvyano bIjo prakAra guNIbhUtavyaMgya' nAmano jovAmAM Ave che. jemAM vyaMgyanI sAthe anvaye karavAmAM vAcyacAratA adhika prakRSTa thaI jAya che." lalanAonA lAvaNya nAmano (enA jevo) je vyaMgya artha pratipAdita karyo tenuM prAdhAnya hoya tyAre dhvani che ema kahyuM. (u-1, kA-4mAM). tenA ja (vyaMgyanA) guNIbhAvathI vAcya (artha)nAM cArutvano prakarSa hoya tyAM 'guNIbhUtavyaMgya' nAmano kAvyabheda kalpavAmAM (mAnavAmAM) Ave che. temAM tiraskRta vAcyavALA zabdothI pratIyamAna (sUcavAtA) "vastudhvani'no ja, koIka vakhata, vATyarUpa vAkyarthanI apekSAe guNIbhAva (gauNa thaI javuM te) hoya to 'guNIbhUtavyaMgyatA' kahevAya che. (e "guNIbhUtavyaMgya' kAvya kahevAya che.) jema ke ahIM A anya kaI lAvaNyanI nadI AvI gaI che jemAM caMdranI sAthe utpala (kamaLa) tare che. jemAM hAthInAM gaMDasthaLa (mastaka) upara Ave che ane jyAM keLanA thaDa (kAMDa) ane mRNAla daMDa (rahelAM) che." koIvAra "atiraskRtavAcya'vALA zabdothI vyaMjita thato vyaMgyArtha, kAvyanA cArutvanI apekSAe vAcyArthanuM prAdhAnya hoI, gauNa banI jAya che tyAre 'guNIbhUtavyaMgyatA' hoya. jema ke "anurAvatI saMdhyA...I. udAharaNa (1/13nI vRttimAM) ApeluM che. teno (vyaMgya vastuno) potAnI uktithI prakAzita hovAne kAraNe guNabhAva jema ke saMtAnamaniyam' (2/ 22nI vRttimAM) udAharaNa ApeluM che. rasAdavALA vyaMgyano guNIbhAva hoya tyAre "rasavat alaMkAra batAvyo ja che. tyAM (rasavaThalaMkAramAM) temano (rasAdino) AdhikArika vAkya (mukhya vAkya)nI apekSAe, vivAhamAM pravRtta nokara (vararAjA)ne anusaranAra rAjAnI jema, guNIbhAva thAya che. vyaMgya alaMkAranA guNIbhAvano viSaya dIpaka vagere (alaMkAra) che. kArikA-36 ane vRttiH te pramANe prasanna ane gaMbhIra padavALI je AnaMdadAyaka kAvya racanAo hoya che temAM sumedhAe (buddhimAne) A prakAra yojavo joIe." je A aparimita svarUpavALo paNa prakAzamAna ane e prakAranA arthathI ramaNIya hoI vivekIone sukha ApanAra kAvyabaMdha che te badhAmAM A guNIbhUta vyaMgya' nAmanA prakAranI yojanA karavI joIe. jema ke Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ....... canyAlA lakSmI duhidA jAmAuo harI taMsa ghariNiA gaMgA / amiamiaGkA ca suA aho kuDubaM mahoahiNo // (lakSmIrduhitA jAmAtA haristasya gRhiNI gaGgA / amRtamRgAGkau ca sutAvaho kuTumbaM mahodadheH // -iti cchAyA // 36 // ) vAcyAlaGkAravargo'yaM vyaGgayAMzAnugame sati / prAyeNaiva parAM chAyAM bibhrallakSye nirIkSyate // 37 // vAcyAlaGkAravargo'yaM vyaGgayAMzasyAlaGkArasya vastumAtrasya vA yathAyogamanugame sati cchAyAtizayaM bibhrallakSaNakArairekadezena darzitaH / sa tu tathArUpaH prAyeNa sarva eva parIkSyamANo lakSye nirIkSyate / ___ tathA hi dIpakasamAsoktyAdivadanye'pyalaGkArAH prAyeNa vyaGgyAlaGkArAntaravastvantarasaMsparzino dRzyante / yataH prathamaM tAvadatizayoktigarbhatA sarvAlaGkAreSu zakyakriyA / kRtaiva ca sA mahAkavibhiH kAmapi kAvyacchaviM puSyati / kathaM hyatizayayogitA svaviSayaucityena kriyamANA satI kAvye notkarSamAvahet / bhAmahenApyatizayoktilakSaNe yaduktam saiSA sarvaiva vakroktiranayA'rtho vibhAvyate / yatno'syAM kavinA kAryaH ko'laGkAro'nayA vinA // iti tatrAtizayoktiryamalaGkAramadhitiSThati kavipratibhAvazAttasya cArutvAtizayayogo'nyasya tvalaGkAramAtrataiveti sarvAlaGkArazarIrasvIkaraNayogyatvenAbhedopacArAt saiva sarvAlaGkArarUpA, ityayamevArtho'vagantavyaH / / tasyAzcAlaGkArAntarasaGkIrNatvaM kadAcidvAcyatvena, kadAcid vyaGgyatvena / vyaGgayatvamapi kadAcit prAdhAnyena kadAcid guNabhAvena / tatrAdye pakSe vAcyAlaGkAramArgaH / dvitIye tu dhvanAvantarbhAvaH / tRtIye tu guNIbhUtavyaGgyarUpatA / ___ ayaM ca prakAro'nyeSAmapyalaGkArANAmasti / teSAM tu na sarvaviSayo'tizayoktestu sarvAlaGkAraviSayo'pi sambhavatItyayaM vizeSaH / yeSu cAlaGkAreSu sAdRzyamukhena tattvapratilambhaH, yathA rUpakopamAtulyayogitAnidarzanAdiSu teSu gamyamAnadharmamukhenaiva yatsAdRzyaM tadeva zobhAtizayazAli bhavatIti te sarve'pi cArutvAtizayayoginaH santo 1. 'vA' ni0 meM nahIM hai| 3. 'puSyatIti' ni0, dii0| 5. 'prakAre' dii| 2. 'vyaGgyAlaGkAravastvantarasaMsparzino' ni0, dI0 / 4. 'sarvatra' ni0, dii0|| 6. 'tu' pATha ni0, dI0 meM nahIM hai| Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyotaH 36, 327 245 '(emanI) dIkarI lakSmI, jamAI viSNu, gRhiNI gaMgA, amRta ane caMdra enA putro che. aho mahodadhinuM (uttama) kuTuMba che !'' kArikA-37 ane vRtti "A vAcya alaMkArono varga vyaMgya aMza bhaLavAthI kAvyomAM ghaNe bhAge atizaya zobhA dhAraNa karato dIse che.'' A vAcya alaMkAravarga vyaMgyAMzavALAM vastune ane alaMkArane yathAyogya rIte anusarato hovAthI chAyAtizayane (atizaya zobhAne) dhAraNa karato hoI, lakSaNakArothI ekadezIya rIte je darzAvAyo che tevo te paNa, barAbara tapAsa karIe (parIkSA karIe) to lagabhaga badhA ja alaMkAra e rUpamAM (vyaMgyanA saMsparzathI atizaya zobhAne prApta thayelAM) kAvyomAM joI zakAya che. jemake dIpaka, samAsokti vagerenI jema bIjA paNa alaMkAro, ghaNuM karIne, vyaMgya alaMkAranA bIjA vastune sparzatA dekhAya che. kema ke prathama to badhA alaMkAra atizayokti garbha hoI zake che. mahAkavithI racAyela te koI anokhI kAvya zobhAne puSTa kare che. to pachI potAnA viSayanA aucityathI racAtI atizayayogitA (atizayoktino saMbaMdha) kAvyamAM utkarSa kema na lAve ? (cokkasa lAve). bhAmahe paNa 'atizayokti'nA lakSaNamAM je kahyuM che ke ''A badhI ja (atizayokti) 'vakrokti' che. enAthI arthanuM vibhAvana thAya che. temAM kavie yatna karavo joIe. tenA vinA alaMkAra kyo ?'' ema. temAM kavinI pratibhA je alaMkAra para adhiSThita thAya che temAM atizaya cArutvano yoga thaI jAya che, ane bIjAnI to alaMkAramAtratA ja (bane). ema badhA alaMkAronuM rUpa dhAraNa karI zakavAnI kSamatAne kAraNe abhedopacArathI te sarvAlaMkArarUpa che ema A artha samajavo joIe. tenuM (atizayoktinuM) bIjA alaMkAra sAthenuM mizraNa koIvAra vAcyarUpe thAya che, to koIvAra vyaMgyarUpe thAya che. vyaMgyatva paNa koIvAra pradhAnarUpathI ane koIvAra gauNarUpathI (thAya che.) temAM pahelA pakSamAM vAcyAlaMkArano mArga che. bIjA (vyaMgya jemAM pradhAna hoya te) pakSamAM dhvanimAM aMtarbhAva thAya che, ane trIjA (vyaMgya jemAM pradhAna nathI tevA) pakSamAM 'guNIbhUta vyaMgyatva' che. A prakAra bIjA alaMkArono paNa che. paraMtu teno (prakAra) badhA viSayavALo nathI, paraMtu 'atizayokti'no (prakAra) badhA alaMkAronA viSayavALo paNa saMbhavita hoya che e rIte A vizeSa che. je alaMkAromAM sAdazyadvArA tattva (alaMkAratva) samajAya jema ke 'rUpaka', 'upamA', 'tulyayogitA', 'nidarzanA', Adi, temAM gamyamAna dharmanA prakArathI ja je sAdazya che te ja atizaya zobhAvALuM thAya che mATe te badhA atizaya cArutva yukta hoI 'guNIbhUtavyaMgya'nA viSayo che. ja ja Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhvanyAloka guNIbhUtavyaGgyasyaiva viSayAH / samAsoktyAkSepaparyAyoktAdiSu tu gamyamAnAMzAvinAbhAvenaiva tattvavyavasthAnAd guNIbhUtavyaGgayatA nirvivAdaiva / 246 tatra ca guNIbhUtavyaGgyatAyAmalaGkArANAM keSAJcidalaMkAravizeSagarbhatAyAM niyamaH / yathA vyAjastuteH preyo'laGkAragarbhatve / keSAJcadalaGkAramAtragarbhatAyAM niyamaH / yathA sandehAdInAmupamAgarbhatve / keSAJcidalaGkArANAM parasparagarbhatApi sambhavati, yathA dIpakopamayoH / tatra dIpaka mupagarbhatvena prasiddham / upamApi kadAciddIpakacchAyAnuyAyinI / yathA mAlopamA / tathA hi 'prabhAmahatyA zikhayeva dIpa:' ityAdau sphuTaiva dIpakacchAyA lakSyate / tadevaM vyaGgayAMzasaMsparze sati cArutvAtizayayogino rUpakAdayo'laGkArAH sarva eva guNIbhUtavyaGgyasya mArgaH / guNIbhUtavyaGgyatvaM ca teSAM tathAjAtIyAnAM sarveSAmevoktAnAmanuktAnAM sAmAnyam / tallakSaNe sarva evaite sulakSitA bhavanti / ekaikasya 'svarUpavizeSakathanena tu sAmAnyalakSaNarahitena pratipadapATheneva' zabdA na zakyante tattvato nirjJAtum / AnantyAt / anantA hi vAgvikalpAstatprakArA eva cAlaGkArAH / guNIbhUtavyaGgayasya ca prakArAntareNApi vyayArthAnugamalakSaNena viSayatvamastyeva / tadayaM dhvaniniSyandarUpo dvitIyo'pi mahAkaviviSayo'tiramaNIyo lakSaNIyaH sahRdayaiH / sarvathA nAstyeva sahRdayahRdayahAriNaH kAvyasya sa prakAro yatra na pratIyamAnArthasaMsparzena saubhAgyam / tadidaM kAvyarahasyaM paramiti sUribhirvibhAvanIyam ||37|| mukhyA mahAkavigirAmalaGkRtibhRtAmapi / pratIyamAnacchAyaiSA bhUSA lajjeva yoSitAm ||38|| 1. 'viSaya' ni0, dI0 / 2. 'rUpavizeSakathanena' ni0, dI0 / 3. 'pratipadapAThenaiva' ni0, dI0 / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyota : 18 247 paNa 'samAsokti', 'AkSepa', 'paryAyokta', AdimAM gamyamAna aMza (vyaMgyAMza)nA avinAbhAvathI ja tattva (alaMkAratva)nI vyavasthA hovAthI 'guNIbhUtavyaMgyatA' nirvivAda ja che. ane e 'guNIbhUta vyaMgyatA'mAM keTalAka alaMkAromAM viAiNa alaMkAro garbhita hovAno niyama che. jema ke 'vyAjastuti'mAM 'preyolaMkAra' garbhita che. keTalAka (alaMkAra) niyamataH mAtra alaMkAra garbha hoya che. (garbhita rIte rahela hoya tevA). jema ke 'saMdeha' AdinuM upamAgarbha hovAmAM. (upamA-badhA sAdazya mUlaka alaMkAro mATe prayojAyela che.) keTalAka alaMkAromAM paraspara-garbhatA paNa hoI zake che. jema ke 'dIpaka' ane 'upamA'mAM. temAM 'upamAgarbha dIpaka' prasiddha ja che. 'upamA' paNa kadAca 'dIpaka'nI chAyAne anusare che. jema ke 'mAlopamA'. jema ke ''pramAmahatyA zivayena TIpa... ityAdi (arthAt mahAprabhAnI zikhAthI jema dIpa...I.)mAM 'dIpaka'nI chAyA spaSTa ja pratIta thAya che. eTale, A rIte, vyaMgya aMzanA saMsparzane lIdhe cArutvAtizayane prApta thanArA 'rUpaka' vagere badhA ja alaMkAro 'guNIbhUtavyaMgya'nA mArga(nA) che. (arthAt tenA kSetramAM samAI jAya che.) te prakAranA kahelA ('dIpaka', 'tulyayogitA' vagere) ane na kahelA ('saMdeha' vagere) te badhA alaMkAromAM, guNIbhUtavyaMgyatva, sAmAnyarUpathI rahe che. tene lakSita karavAthI (tenuM-'guNIbhUtavyaMgya'nuM-lakSaNa ApavAthI) A badhA (alaMkAro) sArI rIte lakSita thaI jAya che. sAmAnya lakSaNa vagara pratyenuM svarUpavizeSa kahevAthI to pratyeka padanA pAThathI, zabdonI jema anaMta hovAthI, tattvataH jJAna thaI zakatuM nathI. kema ke vANInA vikalpo (bhaMgIo-zailIo) anaMta che, ane tenA prakAro te alaMkAro (che). ane 'guNIbhUtavyaMgya'nuM viSayatva (kevaLa eka alaMkAramAM bIjA vyaMgya alaMkAranA saMbaMdhathI ja nahIM paNa vastu athavA rasAdirUpa anya) vyaMgya arthane anusaravAthI, anya prakArathI paNa che. ethI atiramaNIya, mahAkaviviSayaka, dhvanino A bIjo pravAha paNa sahRdayo e lakSita karavo joIe. sahRdayanA hRdayane hare evo kAvyano koI prakAra nathI je pratIyamAna (vyaMgya)nA sparzathI saubhAgya (sauMdarya)na pAme. ethI vidvAnoe samajavuM joIe ke A (vyaMgya ane kevaLa vyaMgyasaMsparzaja) kAvyanuM parama rahasya che. kArikA-38 ane vRtti: '"alaMkArone dhAraNa karanArI mahAkavionI A pratIyamAna dvArA saMpAdita chAyAe prakAre mukhya hoya che je prakAre strIonuM lajjA (rUpa) AbhUSaNa.'' Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 ----panyA anayA suprasiddho'pyarthaH kimapi kAmanIyakamAnIyate / tadyathAvisambhotthA manmathAjJAvidhAne ye mugdhAkSyAH ke'pi lIlAvizeSAH / akSuNNAste cetasA kevalena sthitvaikAnte santataM bhAvanIyAH // ityatra, ke'pItyanena padena vAcyamaspaSTamabhidadhatA pratIyamAnaM vastvakliSTamanantamarpayatA kA chAyA nopapAditA // 38 // antaragatiH kAkA yA caiSA paridRzyate / sA vyaGgayasya guNIbhAve prakAramimamAzritA // 39 // yA caiSA kAkvA kvacidarthAntarapratItirdRzyate sA vyaGgyasyArthasya guNIbhAve sati guNIbhUtavyaGgyalakSaNaM kAvyaprabhedamAzrayate / yathA 'svasthA bhavanti mayi jIvati dhArtarASTAH / ' yathA vA Ama asaio orama paivvae Na tue maliNiaM sIlam / kiM uNa jaNasya jAa vva candilaM taM Na kAmemo // (Ama asatyaH, uparama pativrate na tvayA malinitaM zIlam / kiM punarjanasya jAyeva nApitaM taM na kAmayAmahe // -iti cchAyA) zabdazaktireva hi svAbhidheyasAmarthyAkSiptakAkusahAyA satI, arthavizeSapratipattiheturna kAkumAtram / viSayAntare svecchAkRtAt kAkumAtrAt tathAvidhArthapratipattyasambhavAt / sa cArthaH kAkuvizeSasahAyazabdavyApAropArUDho'pyarthalabhya iti vyaGgyarUpa eva / vAcakatvAnugamenai tu yadA tadviziSTavAcyapratItistadA guNIbhUtavyaGgyatayA tathAvidhArthadyotinaH kAvyasya vyapadezaH / vyaGgyaviziSTavAcyAbhidhAyinI hi guNIbhUtavyaGgayatvam // 39 / / prabhedasyAsya viSayo yazca yuktyA pratIyate / vidhAtavyA sahRdayairna tatra dhvaniyojanA // 40 // saGkIrNo hi kazcid dhvanerguNIbhUtavyaGgyasya ca lakSye dRzyate mArgaH / tatra yasya yuktisahAyatA tatra tena vyapadezaH kartavyaH / na sarvatra dhvanirAgiNA bhavitavyam / yathA 1. 'vilAsAH' ni0, dii| 2. ni0, dI0 meM 'vastu' para nahIM hai / 3. 'yadyasya' ni0 / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 249 tRtIya udyotaH 39, 40 A (pratIyamAna)nI chAyA yA vyaMgyanA saMsparzathI suprasiddha arthamAM paNa kaMIka anirvacanIya (navuM) sauMdarya AvI jAya che, jemake 'kAmadevanI AjJAnuM pAlana karavAmAM mugdhAkSInA koI anirvacanIya lIlAvilAsa vizvAsapUrvaka pragaTayA che je pratikSaNa navA rUpe dekhA de che, tenuM bhAvana, ekAMtamAM besIne kevaLa cittathI ja satata karavA jevuM hoya che.'' ema ahIM paNa 'pi' (=koI, anirvacanIya) zabdathI vAcyane aspaSTa rIte kahetAM ja akilaSTa, anaMta, vyaMgyane batAvatA kavie kaI ramaNIyatA upajAvI nathI kArikA-39 ane vRtti : '"kAkune lIdhe je bIjA arthanI pratIti thatI jovAmAM Ave che te vyaMgyArtha gauNa hovAthI AmAM (guNIbhUtavyaMgya prakAramAM) samAI jAya che.'' ane ''kAku'thI Aje bIjA arthanI pratIti kyAreka dekhAya che, te vyaMgyArthano guNIbhAva hoya tyAre guNIbhUtavyaMgya nAmanA kAvyabhedanI aMtargata hoya che. jemake''mArA (bhImanA) jIvatAM dhRtarASTraputro svastha rahe !'' athavA jema ''sAruM, ame to asatI chIe; pativratA ! have basa karo. Ape ApanuM caritra bhraSTa nathI karyuM. ane ame to (sAmAnya) mANasanI patnInI jema (nApitanI) gAMyajAnI kAmanA nathI karI. zabdazakti ja, potAnA vAcyArthanA sAmarthyathI sUcavAtA 'kakku'nI sahAyatAthI arthavizeSa (vyaMgya)nI pratipatti (pratIti)nuM kAraNa che, 'kAku'mAtra ja nahIM. bIjA viSayamAM svecchAe karela mAtra 'kAku'thI tevA arthanI pratipattino asaMbhava hovAthI. ane te (kAkuthI AkSisa) artha kADuvizeSanI sahAyatAthI zabdavyApAra ( abhidhA)mAM rahela che, chatAM arthanA sAmarthyathI labhya che mATe vyaMgyarUpa che. vAcakatvane anusaravAthI ja jo tene lagatI vAcyapratIti hoya to e arthanA prakAzaka kAvyamAM guNIbhUtavyaMgyarUpathI vyapadeza thAya che (e nAma ja apAya che.) viziSTa vAcyane batAvanAra vyaMgyanuM ja 'guNIbhUta vyaMgyatva' che. kArikA-40 ane vRtti : 'ane je yuktithI (tarkathI) A prabhedano (guNIbhUtavyaMgyano) viSaya pratIta thAya che, sahadayoe tyAM dhvaniyojanA nahIM karavI joIe.'' (arthAt sahRdayoe tene dhvani nahIM kahevo joIe.) dhvani ane guNIbhUtavyaMgyanA mizraNano paNa koI mArga kAvyamAM (lakSyamAM) jovAmAM Ave che. temAM jenI yukti sahAyatA hoya tyAM tenAthI nAmakaraNa karavuM joIe. sarvatra dhvaninA anurAgI nahIM thavuM joIe. jema ke Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 davanyAloka patyuH zirazcandrakalAmanena spRzeti sakhyA parihAsapUrvam / sA raJjayitvA caraNau kRtAzIrmAlyena tAM nirvacanaM jaghAna / / yathA ca prayacchatoccaiH kusumAni mAninI vipakSagotraM dayitena lambhitA / na kizcidUce caraNena kevalaM lilekha vASpAkulalocanA bhuvam / / ityatra 'nirvacanaM jaghAna', 'na kizcidUce' iti pratiSedhamukhena vyaGgyasyArthasyoktyA kizcid viSayIkRtatvAd guNIbhAva eva zobhate / 'yadA vakroktiM vinA vyaGgyo'rthastAtparyeNa pratIyate tadA tasya prAdhAnyam / yathA 'evaMvAdini devarSoM' ityAdau / iha punaruktibhanayAstIti vAcyasyApi prAdhAnyam / tasmAnnAtrAnuraNanarupavyaGgyadhvanivyapadezo vidheyaH / / 40 // prakAro'yaM guNIbhUtavyaGgayo'pi dhvanirUpatAm / dhatte rasAditAtparyaparyAlocanayA punaH // 41 // guNIbhUtavyaGgayo'pi kAvyaprakAro rasabhAvAditAtparyAlocane punanireva sampadyate / yathAtraivAnantarodAhRte zlokadvaye / yathA ca durArAdhA rAdhA subhaga yadanenApi mRjatastavaitatprANezAjaghanavasanenAzru patitam / kaThoraM strIcetastadalamupacArairvirama he kriyAtkalyANaM vo ' hariranunayeSvevamuditaH // evaM sthite ca 'nyakkAro hyayameva' ityAdi zlokanirdiSTAnAM padAnAM vyaGgyaviziSTavAcyapratipAdane'pyetadvAkyArthIbhUtarasApekSayA vyaJjakatvamuktam / na teSAM padArthAnAmarthAntarasamitavAcyadhvanibhramo vidhAtavyaH / vivakSitavAcyatvAt teSAm / teSu hi vyaGgyaviziSTatvaM vAcyasya pratIyate na tu vyaGgyarUpapariNatatvam / tasmAdvAkyaM tatra dhvaniH, padAni tu guNIbhUtavyaGgyAni / / 1. 'tasmAd yatroktiM vinA' dI0 / 2. 'tatra' dii| 3. 'asti ni0| 4. 'yathAtraivodAhRte'nantarazlokadvaye / yathA' dI0 / 5. 'hariranutayeSvevamuditaH' ni0| 6. 'na tveSAM' dii| Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyota : 40, 41 251 ''(kumArasaMbhava 17/19). (sakhIe umAnA) baMne caraNo (aLatAthI) raMgIne parihAsapUrvaka AzIrvAda Apyo, ''AnA vaDe tuM patinA mAthe rahelI caMdrakalAne sparza karaje.'' tyAre (pArvatIe) kaMI paNa bolyA vinA mALA-vaDe mArI.'' athavA to ''UMcethI phUla ApatA priyatama dvArA vipakSa (zokaca) nuM nAma levAtAM, mAninIe kazuM kahyuM nahIM. AMkhamAM AMsu sAthe pagathI bhoya khotaravA lAgI.'' (kirAta. 8) ahIM (kramazaH)'nirvacanaMnapAna' ane 7 iizcatUrve', A pratiSedhadvArA, vyaMgya artha (pahelA zlokamAM lajjA, avahitthA, harSa, irSyA, saubhAgya, abhimAna vagere ane bIjA zlokamAM atizayakrodha)nI uktithI, kAMIka viSayI karAyo che, tethI (temAM) guNIbhAva ja zobhe che. jyAre vakrokti vagara vyaMgya artha mAtra tAtparyathI dekhAyache tyAre tenuM (vyaMgyanuM) prAdhAnya hoya che. jema ke 'vaM vini TevA ityAdimAM. vaLI ahIM (A kArikAnI vRttinA be zlokomAM) ukti vaicitryathI ja (vyaMgyanI pratIti) che. mATe vAcyanuM paNa prAdhAnya (che). mATe ahIM anuraNanarUpa dhvani ( = saMlakSya mayaMtryadhvani) na kahevo. kArikA-41 ane vRtti '"A guNIbhUtavyaMgya (nAmano) prakAra paNa rasAdi tAtparyanI daSTie vicAra karatAM pharI dhvanirUpatAne dhAraNa kare che.'' kAvyano A 'guNIbhUtavyaMgya' prakAra paNa rasabhAva vagere tAtparyanA paryAlocanathI dhvani ja banI jAya che. jema ke upara udAhata baMne zlokomAM. (pada dRSTithI guNIbhUtavyaMgyanuM paryavasAna, rasanuM prAdhAnya hovAthI, dhvani kAvyamAM ja che. ane (anya udAharaNa) jema ke '"he subhaga ! tArI prANezvarInA A (suratakAlIna) jadhanavastrathI A rAdhAnAM kharelAM AMsune lUchI rahelA tAre mATe ene prasanna karavI muzkela che. strInuM citta kaThora hoya che. mATe A upacAro nakAmA che, rahevA de' A pramANe (rAdhA dvArA) manAmaNAM vakhate kahevAyelA hari (kRSNa) tamAruM kalyANa kare.'' Ama che eTale 'nyAro Ayameva' (dhya. 316nI vRttino zloka) arthAt 'mAre zatruo hoya e apamAna che' ityAdi zlokamAM nirdiSTa padonA vyaMgyaviziSTa vAcyanA pratipAdaka (e dRSTie 'guNIbhUtavyaMgya') hovA chatAM paNa (AkhA) zlokanA pradhAna vyaMgya (vIra) rasanI dRSTithI (tene) dhvani (vyaMjatva) kahela che. e padomAM 'arthAntarasaMkramita' vAcyadhvanino bhrama nahIM karavo joIe. temAM to vAcya vivakSita che tethI. temAM vAcyanuM 'vyaMgyaviziSTatva' dekhAya che nahIM ke vyaMgyarUpamAM pariNatatva. (arthAt vyaMgyarUpa pariNAma nahIM. ) temAM (nyajJAo Ayameva I. zlokamAM) vAkaya dhvanirUpa che ane pada 'guNIbhUtavyaMgya' che. Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 vanyAloka ___ na ca kevalaM guNIbhUtavyaGgyAnyeva padAnyalakSyakramavyaGgyadhvanervyaJjakAni, yAvadarthAntarasaGkramitavAcyAni dhvaniprabhedarUpANyapi / yathAtraiva zloke 'rAvaNa' ityasya prabhedAntararUpavyaJjakatvam / yatra tu vAkye rasAditAtparyaM nAsti guNIbhUtavyaGgyaiH padairudrAsite'pi tatra guNIbhUtavyaGgyataiva samudAyadharmaH / yathA rAjAnamapi sevante viSamapyupabhuJjate / ramante ca saha strIbhiH kuzalAH khalu mAnavAH / / ityAdau / vAcyavyaGgyayozca prAdhAnyAprAdhAnyaviveke paraH prayatno vidhAtavyaH / yena dhvaniguNIbhUtavyaGgayayoralaGkArANAM cAsaGkIrNo viSayaH sujJAto bhavati / anyathA tu prasiddhAlaGkAraviSaya eva vyAmohaH pravartate / yathA lAvaNyadraviNavyayo na gaNitaH klezo mahAn svIkRtaH "svacchandasya sukhaM janasya vasatazcintAnalo dIpitaH / eSApi svayameva tulyaramaNAbhAvAdvarAkI hatA ko'rthazcetasi vedhasA vinihitastanvyAstanuM tanvatA // ityatra 'vyAjastutiralaGkAra iti vyAkhyAyitaH kenacit, tanna caturasram / yato'syAbhidheyasya, etadalaGkArasvarUpamAtraparyavasAyitve na suzliSTatA / yato na tAvadayaM rAgiNaH kasyacidvikalpaH / tasya 'eSApi svayameva tulyaramaNAbhAvAdvarAkI hatA' ityevaMvidhoktyanupapatteH / nApi nIrAgasya / tasyaivaMvidhavikalpaparihAraikavyApAratvAt / __na cAyaM zlokaH kvacit prabandha iti zrUyate, yena tatprakaraNAnugatArthatAsyaparikalpyate / tasmAdaprastutaprazaMseyam / yasmAdanena vAkyena guNIbhUtAtmanA niHsAmAnyaguNAvalepAdhmAtasya nijamahimotkarSajanitasamatsarajanajvarasya vizeSajJamAtmano na kaJcidevAparaM pazyataH paridevitametaditi prakAzyate / tathA cAyaM dharmakIrteH zloka iti prasiddhiH / sambhAvyate ca tasyaiva / yasmAt 1. 'dhvaniprabhedAntararUpasya' ni0, dI0 / 2. 'tathAhi' ni0, dii| 3. arjitaH' ni0| 4. 'svacchandaM carato janasya hRdaye cintAjvaro nirmitaH' ni0 / 'sakhIjanasya' dii| 5. 'iti / atra' dii| 6. 'paryavasAyityena' ni.| Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 tRtIya udyota : 41 ahIM kevaLa 'guNIbhUtavyaMgya' pado ja 'asaMlakSyakramanTaMgsa' (rasAdi) dhvaninAM vyaMjaka nathI hotAM paNa 'dhvani'nA prabhedarUpa 'arthAntarasaMkramitavAcya dhvanirUpa pado (paNa) (rasAdi dhvaninAM vyaMjaka bane che). jema ke A zlokamAM 'rAvaNa' A (pada)nuM, 'dhvani'nA bIjA prabheda ('arthAntarasaMkramitavAcya') dvArA (vIrarasanuM) vyaMjakatva che. je vAkacamAM rasAdinuM tAtparya na hoya temAM guNIbhUtavyaMgyatA e ja samudAya dharma che. '"niHsaMdeha, kuzaLa mANaso rAjAne paNa seve che, viSano paNa upayoga kareche ane strIo sAthe ramaNa paNa kare che.'' ityAdimAM. vAcya ane vyaMgyanA prAdhAnya-aprAdhAnyanA nirNaya mATe (viveka mATe) khUba prayatna karavo joIe. jethI dhvani, guNIbhUtavyaMgya ane alaMkArono asaMkIrNa viSaya sArI rIte jaNAI jAya. nahIMtara prasiddha (vAcya) alaMkAronA viSayamAM ja vyAmoha (bhrama) pravarte. jema ke ''lAvaNyadhananA apavyayane gaNyo nahIM. mahAkaSTa uThAvyuM. sukhapUrvaka nivAsa karanAra svacchaMda vyaktinA hRdayamAM ciMtAno agni peTAvyo. A bicArI tulya varanA abhAve maravA jevI thaI gaI. A kRzAMgIne banAvavAmAM brahmAe na jANe potAnA cittamAM kyuM prayojana rAkhyuM haze.'' ahIM 'vyAjastuti' alaMkAra che ema koIe samajAvyuM che. cAre bAju (jotAM) barAbara (lAgatuM) nathI. kema ke A abhidheya (vAcya) A alaMkAranA svarUpamAM paryavasita hovAmAM susaMgata nathI. kemake A koI rAgI puruSano (strInA premIno) vikalpa (tarka) nathI. kema ke 'A bicArI tulya varanA abhAve maravA jevI thaI gaI' ema A prakAranuM kathana saMgata lAgatuM nathI. (anurAgI puruSa to potAne ja tene yogya samajato hoya che.) rAga vagaranAno paNa (A tarka) nathI. kema ke enuM to eka mAtra kArya ja A hoya che ke A prakAranA vikalpono parityAga kare. ane A zloka koI prabaMdha (kAvya)mAM che, e paNa sAMbhaLyuM nathI, jethI tenA prakaraNane anukULa arthanI kalpanA karI zakAya. tethI A 'aprastutaprazaMsA' (alaMkAra) che. jethI A guNIbhUta (aprastuta) AtmAvALA vAcyathI asAmAnya guNanA darpathI chakela (phulAI gayela), potAnA mahimAnA utkarSathI mANasomAM matsarasahita jvara upajAvanAra, potAnAthI vadhu jANanAra bIjo koI (jene) dekhAto nathI evAnuM A rudana che e prakAzita karAya che. tema ja A dharmakIrtino zloka che e prasiddhi paNa che. ane teno ja hoI (paNa) zake che. kema ke Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 ... vanyAsa anadhyavasitAvagAhanamanalpadhIzaktinA'pyadRSTaparamArthatattvamadhikAbhiyogairapi / mataM mama jagatyalabdhasadRzapratigrAhakaM prayAsyati payonidheH paya iva svadehe jarAm // . ityanenApi zlokenaivaMvidho'bhiprAyaH prakAzita eva / aprastutaprazaMsAyAM ca yadvAcyaM tasya kadAcidvivakSitatvaM kadAcidavivakSitatvaM kadAcidvivakSitAvivakSitatvamiti trayI bandhacchAyA / tatra vivakSitatvaM yathA parArthe yaH pIDAmanubhavati bhaGge'pi madhuro yadIyaH sarveSAmiha khalu vikAro'pyabhimataH / na samprApto vRddhiM yadi sa bhRzamakSetrapatitaH kimikSordoSo'sau na punaraguNAyA marubhuvaH / yathA vA mamaiva amI ye dRzyante naMnu subhagarUpAH saphalatA bhavatyeSAM yasya kSaNamupagatAnAM viSayatAm / nirAloke loke kathamidamaho cakSuradhunA samaM jAtaM sarvairna samamathavAnyairavayavaiH / / anayorhi dvayoH zlokayorikSu cakSuSI vivakSitasvarUpe eva, na ca' prastute / mahAguNasyAviSayapatitatvAdaprAptaparabhAgasya kasyacitsvarUpamupavarNayituM dvayorapi zlokayostAtparyeNa prastutatvAt / avivakSitatvaM yathA kastvaM bhoH ! kathayAmi daivahatakaM mAM viddhi zAkhoTakaM vairAgyAdiva vakSi sAdhu viditaM kasmAdidaM kathyate / vAmenAtra vaTastamadhvagajanaH sarvAtmanA sevate na cchAyA'pi paropakArakaraNe mArgasthitasyApi me / / na hi vRkSavizeSeNa sahoktipratyuktI sambhavata ityavivakSitAbhidheyenaivAnena zlokena samRddhAsatpuruSasamIpavartino nirdhanasya kasyacinmanasvinaH paridevitaM tAtparyeNa vAkyArthIkRtamiti pratIyate / 1. 'tu' ni0 dii| Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyota : 41 255 ''jenuM avagAhana atizaya buddhizALI dvArA paNa adhyavasAyano viSaya nathI (arthAt ati buddhizALI paNa mArA matano pUro tAga meLavI zaktA nathI). adhika abhiyoga (prayatna) karanAra dvArA paNa jenuM paramArtha tattva jovAyuM nathI. jagatamAM jene samajanAra koI yogya puruSa maLato nathI evo mAro (dArzanika) mata samudranA jaLanI jema potAnA zarIramAM ja jarAne (jIrNatAne) prApta thaze.'' A zloka dvArA paNa A prakArano abhiprAya prakAzita ja karAyo che. ''aprastutaprazaMsA''mAM je vAcya hoya che te kadAcit vivakSita, kyAreka avivakSita ane koIvAra vivakSitAvivakSita hoya che. ema traNa baMdha chAyA Ave che. temAM vivakSitatva (nuM udAharaNa) jema ke- (A zloka dhva. 1/14nI vRttimAM AvI gayo che.) ''pArakAne mATe je pIDA anubhave che, je bhAMgavA chatAM madhura rahe che, jeno vikAra (goLa vagere) kharekhara, saune abhimata-gamato-hoya che. jo kharAba khetaramAM paDIne vRddhine prApta na thaI to e zuM zeraDIno doSa che ? guNahIna marubhUmino nahIM ?'' athavA jema ke mAro ja (zloka udA. tarIke) 'A je suMdara rUpavALAM (zarIranAM avayava) dekhAya che e (aMgonI) saphaLatA je (cakSuo) no kSaNabhara viSaya hovAthI hoya che, Azcarya che A cakSu paNa have aMdhakAramaya jagatamAM bIjAM badhAM avayavo samAna-jevAMrahyAM nathI !'' A baMne (zloka)mAM ikSu ane cakSu baMne vivakSitasvarUpa ja che, nahIM ke prastuta che. (arthAt aprastuta che). ayogya viSayamAM paDavAthI jene utkarSa maLyo nathI evA mahAguNavAna puruSanA svarUpanI prazaMsAne mATe ja banne zloka tAtparyarUpathI prastuta che tethI. avivakSitatva jema ke '"are tuM koNa che ?'' 'batAvuM chuM, mane durbhAgI zAkhoTaka jANo,' 'kaMIka vairAgyathI kahI rahyo houM ema jaNAya che,' 'ThIka samajyA', kema Ama kahe che ?' 'ahIMthI DAbI bAjue (otADI jagyAe) badhA vaTemArguo sarva prakAre tene seve che. mArgamAM Ubho hovA chatAM paropakAra karI zakuM tevI chAyA suddhAM mAre nathI.'' vRkSavizeSanI sAthe praznottara thaI zakatA nathI. ethI avivakSita abhidheyavALA ja A zlokathI samRddha asatpuruSa (duSTa mANasa)nI samIpa rahenArA koI nirdhana manasvIno duHkhoGgAra tAtparyadvArA vAkacArya karavAmAM Avela che, ema samajAya che. Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 ....... - nyA vivakSitatvAvivakSitatvaM yathA-..... uppahajAAe asohiNIe~ phalakusumapattarahiAe / verIe~ vaI dento pAmara ho ohasijjihasi // (utpathajAtAyA azobhanAyAH phalakusumapatrarahitAyAH / badaryA vRttiM dadat pAmara bho avahasiSyase / ) iti cchAyA / atra hi vAcyArtho nAtyantaM sambhavI na cAsambhavI' / tasmAdvAcyavyaGgayayoH prAdhAnyAprAdhAnye yatnato niruupnniiye||41|| guNapradhAnabhAvAbhyAM vyaGgayasyaivaM vyavasthite / kAvye ubhe tato'nyadyat taccitramabhidhIyate // 4 // citraM zabdArthabhedena dvividhaM ca vyavasthitam / tatra kiJcicchabdacitraM vAcyacitramataH param // 43 // vyaGgyasyArthasya prAdhAnye 'dhvanisaMjJitakAvyaprakAraH, guNabhAve tu -guNIbhUtavyaGgyatA / tato'nyadrasabhAvAditAtparyarahitaM vyaGgyArthavizeSaprakAzanazaktizUnyaM ca kAvyaM kevalavAcyavAcakavaicitryamAtrAzrayeNopanibaddhadhamAlekhyaprakhyaM, yadAbhAsate taccitram / na tanmukhyaM kAvyam / kAvyAnukAro hyasau / tatra kiJcicchabdacitram, yathA duSkarayamakAdi / vAcyacitraM tataH zabdacitrAdanyad vyaGgyArthasaMsparzarahitaM prAdhAnyena vAkyArthatayA sthitaM rasAditAtparyarahitamutprekSAdi / ___ atha kimidaM citraM nAma ? yatra na pratIyamAnArthasaMsparzaH / pratIyamAno hyarthastribhedaH prAk pradarzitaH / tatra, yatra vastvalaGkArAntaraM vA vyaGgyaM nAsti sa nAma citrasya kalpyatAM viSayaH / yatra tu rasAdInAmaviSayatvaM sa kAvyaprakAro na sambhavatyeva / yasmAdavastusaMsparzitA kAvyasya nopapadyate / vastu ca sarvameva jagadgatamavazyaM kasyacid rasasya 'bhAvasya vAGgatvaM pratipadyate, 'antato vibhAvatvena / cittavRttivizeSA hi rasAdayaH / na ca tadasti vastu kiJcid yanna cittavRttivizeSamupajanayati / tadanutpAdane vA kaviviSayataiva tasya na syAt / kaviviSayazca citratayA kazcinirUpyate / 1. ni0, dI0 meM 'na cAsambhavI' itanA pATha nahIM hai| 2. 'dhvanisaMjJitaH' dI0 / 'dhvanisaMjita kAvyaprakAraH' ni0 / 3. 'kasyacidrasasya cAnatvaM' ni0 / 4. 'antato' is ni bhanathI. Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyota : 41, 42, 43 vivakSitatva ane avivakSitatva, jemake 257 ''kumArga (nIcakuLa)mAM utpanna thayela kurUpa (vRkSa sAthe letAM-kAMTALI, strI sAthe artha letAM-kadarUpI), phaLa, phUla ane pAMdaDAM vinAnI (strI sAthe letAM- saMtAna rahita), boraDIne (koI strIne) vADa karatAM (strI sAtheno artha-tenuM rakSaNa karatAM, yA gharamAM lAvatAM), are mUrkha, badhA loko tane haso.'' ahIM vAcya artha atyaMta saMbhavita paNa nathI tema atyaMta asaMbhavita paNa nathI. 44 ethI vAcya ane vyaMgyanA prAdhAnya ane aprAdhAnyanuM yatnapUrvaka nirUpaNa karavuM joIe. (citra kAvya) kArikA-42 ane 43 tathA vRtti "pradhAnabhAva ane guNabhAva dvArA A prakAre vyaMgya vyavasthita thatAM, kAvya be prakAranAM che. tenAthI je anya che te 'citra' kahevAya che.'' (42) ''zabda ane arthanA bhedathI citra (kAvya) be prakAranAM hoya che. temAMthI keTalAMka zabdacitra hoya che. ane tenAthI judAM vAcyacitra (arthAt arthacitra) (kahevAya) che.'' vyaMgya arthanuM prAdhAnya hoya tyAre 'dhvani'nAme kAvyaprakAra ane guNabhAva hoya tyAre 'guNIbhUtavyaMgyatva' hoya che. tenAthI anya rasa, bhAva AdinA tAtparyAyI rahita ane vyaMgyaarthavizeSanI prakAzana zaktithI zUnya kAvya kevaLa vAcya ane vAcakanA vaicitryamAtranA AzrayathI racAyela, je Alekhya (citra) jevuM dekhAya che, te citra (kAvya) che. te mukhya kAvya nathI. te kAvyanuM anukaraNa (nakala) ja che. temAMthI keTalAMka zabdacitra che, jemake durghaTa 'yamaka' vagere. e zabdacitrathI anya, vyaMgya arthanA saMsparzathI rahita, pradhAna vAcArya rUpathI rahela, ane rasa AdinA tAtparyathI rahita 'utprekSA' Adi vAcyacitra (=arthacitra) che. (pUrvapakSa) to A citra (kAvya) zuM che ? jyAM pratIyamAna arthano (vyaMgyArthano) saMsparza na hoya. pratIyamAna artha traNa prakArano (vastu, alaMkAra, rasAdirUpa) pahelAM darzAvela che. temAMthI jyAM vastu athavA alaMkAra vagere vyaMgya na hoya tenAthI te citra kAvyano viSaya bhale mAnavAmAM Ave paNa jyAM rasAdinuM aviSayatva hoya tyAM to kAvyaprakAra ja nathI saMbhavato. kema ke vastunA sparza vagaranuM kAvya ghaTatuM nathI. ane jagatanI badhI vastuo koI rasa yA bhAvanuM aMga avazya thaI jAya che, chevaTe vibhAva tarIke. (dareka vastuno koIne koI rasathI saMbaMdha thaI ja jAya che.) cittavRtti vizeSo ja rasAdi che. evuM koI vastu nathI je cittavRttivizeSa utpanna karatuM nathI. jo te tene utpanna na kare to te kavino viSaya ja nahIM thAya. kavino viSaya (bhUta) koI padArtha ja citra (kAvya) tarIke nirUpAya che. Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhvanyAloka atrocyate / satyaM na tAdRk kAvyaprakAro'sti yatra rasAdInAmapratItiH ' / kintu yadA rasabhAvAdivivakSAzUnyaH kaviH zabdAlaGkAramarthAlaGkAraM vopanibadhnAti tadA tadvivakSApekSayA rasAdizUnyatArthasya parikalpyate / vivakSopArUDhaH eva hi kAvye zabdAnAmarthaH / vAcyasAmarthyavazena ca kavivivakSAvirahe'pi tathAvidhe viSaye rasAdipratItirbhavantI paridurbalA bhavatItyanenApi prakAreNa nIrasatvaM parikalpya citraviSayo vyavasthApyate / tadidamuktamrasabhAvAdiviSayavivakSAbirahe saMti / 258 alaGkAranibandho yaH sa citraviSayo mataH // rasAdiSu vivakSA tu syAttAtparyavatI yadA / tadA nAstyeva tatkAvyaM dhvaneryatra na gocaraH || etacca citraM kavInAM vizrRGgalagirAM rasAditAtparyamanapekSyaiva kAvyapravRtti - darzanAdAsmAbhiH parikalpitam / idAnIntanAnAM tu nyAyye kAvyanayavyavasthApane kriyamANe nAstyeva dhvanivyatiriktaH kAvyaprakAraH / yataH paripAkavatAM kavInAM rasAditAtparyavirahe vyApAra eva na zobhate / rasAditAtparye ca nAstyeva tadvastu yadabhimatarasAGgatAM nIyamAnaM na praguNIbhavati / acetanA api hi bhAvA yathAyathamucitarasavibhAvatayA cetanavRttAntayojanayA vA naM santyeva te ye yAnti na rasAGgatAm / tathA cedamucyate apAre kAvyasaMsAre kavirekaH prajApatiH / yathAsmai rocate vizvaM tathedaM parivartate // zrRGgArI cetkaviH kAvye jAtaM rasamayaM jagat / sa eva vItarAgazcennIrasaM sarvameva tat // bhAvAnacetanAnapi cetanavaccetanAnacetanavat / vyavahArayati yatheSTaM sukaviH kAvye svatantratayA // tasmAnnAstyeva tadvastu yatsarvAtmanA rasatAtparyavataH kavestadicchyA tadabhimatarasAGgatAM na dhatte / tathopanibadhyamAnaM vA cArutvAtizayaM puSNAti sarvametacca mahAkavInAM kAvyeSu dRzyate / asmAbhirapi sveSu kAvyaprabandheSu yathAyathaM darzitameva / sthite caivaM sarva eva kAvyaprakAro na dhvanidharmatAmatipatati / rasAdyapekSAyAM kaverguNIbhUtavyaGgyalakSaNo'pi prakArastadaGgatAmavalambate, ityuktaM prAk / 1. ' rasAdInAmavipratipattiH' ni0 / 2. 'yattu' dI0 / 3. 'ucitarasabhAvatayA' ni0, dI0 / 4. ' ityuktaM ' ni0, dI0 meM nahIM hai / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyota : 43 259 na (siddhAntapakSa) ahIM (javAbamAM) kahevAya che, e kharuM, ke jyAM rasa ityAdinI pratIti na hoya tevo kAvyaprakAra nathI. paNa rasa, bhAva AdinI vivakSAthI rahita kavi jyAre arthAlaMkAra ke zabdAlaMkAranI racanA kare che tyAre tenI vivakSAnI dRSTithI (kAvyamAM), arthanI rasAdizUnyatAnI kalpanA kare che. kAvyamAM vivakSita artha ja zabdano artha hoya che. te (prakAranA citrakAvyanA) viSayamAM kavinI (rasAdi viSayaka) vivakSA na hoya tyAre paNa jo rasAdinI pratIti thAya to te atyaMta durbaLa hoya che (ochI hoya che.) mATe evI rIte paNa nIrasatva kalpIne citra viSaya goThavAya che. te A kahyuM che ''rasa, bhAva vagere viSayanI vivakSA na hoya tyAre alaMkAronI je gUMthaNI thaI hoya che, te citra (kAvya)no viSaya gaNAya che.'' ''ane jyAre rasa, bhAva AdinI tAtparyarUpa (pradhAnarUpa) thI vivakSA (kahevAnI icchA) hoya tyAre evuM koI kAvya nathI hotuM je dhvanino viSaya na hoya. svacchaMdI vANIvALA kavinA rasa tAtparyAdine uvekhIne ja (thayelI) kAvyapravRttine joIne ja A citra (kAvya) kahyuM che. paraMtu nyAyAnukULa kAvyamArganI vyavasthA karavAmAM AjakAlanA kavio mATe to dhvani sivAyano (bIjo) kAvyaprakAra ja nathI. kAraNa ke paripakva kavine rasAdi tAtparya vagarano vyApAra zobhato nathI. ane rasAdi tAtparya jyAre hoya che tyAre to evI koI vastu nathI hotI, je abhISTa rasanuM aMga banatAM vadhu guNavAna na bane. evA koI acetana bhAvo paNa nathI, je yogya rIte ucita rasanA vibhAvarUpathI athavA (enI sAthe) cetana vRttAntanI yojanAthI rasanAM aMga na bane. jema ke A kahyuM che. -'"apAra kAvyasaMsAramAM kavi eka ja prajApati che. tene jema ruce che tema A vizva palaTAya che.'' '"jo kavi zRMgArI (rasika) hoya to kAvyamAM AkhuM jagata rasamaya thaI jAya che. jo te vairAgI (vItarAga) hoya to A badhuM nIrasa thaI jAya che.'' "sukavi svataMtrarUpathI kAvyamAM acetana paNa bhAvono cetananI jema ane cetanano acetananI jema icchA mujaba vyavahAra karAve che. na eTale evI koI vastu nathI, je pUrNapaNe rasa tAtparyavALA kavinI icchA mujaba tene abhimata rasAMgatAne dhAraNa na kare athavA e prakAre (rasAMgatAthI) nirUpAtAM cArutvanI atizayatAne na poSe. A badhuM mahAkavionAM kAvyomAM dekhAya che. ame paNa amArA kAvyaprabaMdhomAM yathAyogya darzAvela ja che. AvI sthiti hovAthI, badhA kAvyaprakAra dhvaninI dharmatAnuM atikramaNa nathI karatA. (arthAt koI paNa kAvyaprakAra ''dhvani''nA kSetra bahAra jato nathI.) kavinI rasAdinI apekSAe 'guNIbhUtavyaMgya' nAme prakAra paNa tenI aMgatAnuM avalaMbana le che e pahelAM kahyuM che. ja Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanyAloka __ yadA tu cATuSu devatAstutiSu vA rasAdInAmaGgatayA vyavasthAnam, hRdayavatISu ca 'saprajJakagAthAsu kAsucid vyaGgyaviziSTavAcye prAdhAnyaM tadapi guNIbhUtavyaGgyasya dhvaniniSyandabhUtatvamevetyuktaM prAk / tadevamidAnIntanakavikAvyanayopadeze kriyamANe prAthamikAnAmabhyAsArthinAM yadi paraM citreNa vyavahAraH / prAptapariNatInAntu dhvanireva kAvyamiti sthitametat / tadayamatra saMgrahaH- . yasmin raso vA bhAvo vA tAtparyeNa prakAzate / saMvRtyAbhihitaM vastu yatrAlaGkAra eva vA / / kAvyAdhvani dhvanirvyaGgyAprAdhAnyaikanibandhanaH / sarvatra tatra viSayI jJeyaH sahRdayairjanaiH // 43 / / saguNIbhUtavyaGgayaiH sAlaGkAraiH saha prabhedaiH svaiH / saGkarasaMsRSTibhyAM punarapyudyotate bahudhA // 44 // tasya ca dhvaneH svaprabhedaiH, guNIbhUtavyaGgyena, vAcyAlaGkAraizca saGkarasaMsRSTivyavasthAyAM kriyamANAyAM bahuprabhedatA lakSye dRzyate / tathA hi svaprabhedasaGkIrNaH svaprabhedasaMsRSTo, guNIbhUtavyaGgayasaGkIrNo, guNIbhUtavyaGgyasaMsRSTo, vAcyAlaGkArAntarasaGkIrNo, vAcyAlaGkArAntarasaMsRSTaH, saMsRSTAlaGkArasaGkIrNaH, saMsRSTAlaGkArasaMsRSTaceti bahudhA dhvaniH prakAzate / ___ tatra svaprabhedasaGkIrNatvaM kadAcidanugrAhyAnugrAhakabhAvena, yathA 'evaMvAdini deva!' ityAdau / atra hyarthazaktyudbhavAnuraNanarupavyaGgyadhvaniprabhedenAlakSyakramavyaGgyadhvaniprabhedo'nugRhyamANaH pratIyate / evaM kadAcitprabhedadvayasampAtasandehena yathA- . khaNapAhuNiA deara esA jAAe kiMpi te bhaNidA / ruai paDoharavalahIgharammi aNuNijau varAI / / (kSaNaprAghuNikA devara eSA jAyayA kimapi te bhaNitA / roditi zUnyavalabhIgRhe'nunIyatAM varAkI // iti cchAyA) atra hyanunIyatAmityetat padamarthAntarasamitavAcyatvena vivakSitAnyaparavAcyatvena ca sambhAvyate / na cAnyatarapakSanirNaye pramANamasti / 1. SaDprajJAdigAthAsu li., SaTprajJAdigAthAsu dI0 / 2. vyaGgyaviziSTavAcyAt ni... 3. saMvRtyAmihitau . pri. 4. dhvanevyaGgyaM prAdhAnyaka niNbndhnH| A... Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udhotaH 43, 44 221 ane jyAre cAktiomAM (khuzAmatabharI prazastimAM) ke devatA stutiomAM rasAdinI gauNa paNe vyavasthA hoya ane hRdayavatI' nAmanA prakAranI saddhayoe racelI koI gAthAomAM vyaMgyaviziSTa vAcyamAM prAdhAnya hoya tyAre paNa 'guNIbhUtavyaMgya dhvaninA niSkanda rUpa ja che e pahelAM kahI gayA chIe. to Ama (dhvani ja mukhya hovAthI) Adhunika kavione mATe kAvyanItino upadeza (zikSaNa) karavAmAM (sthiti A prakAre che ke, prAthamika abhyAsArthI bhale ja 'citra' (kAvya)no upayoga kare, paNa paripakvone mATe (siddha kavione mATe) to dhvani ja (ekamAtra) kAvya che. A sthiti che. (siddha che) te A prakAre A saMgraha (zloko) che je kAvyamArgamAM (zAvyAdhvani) rasa ke bhAva athavA gopavIne (chUpAvIne) kahela vastu yA kevaLa alaMkAra, tAtparyanA rUpamAM prakAzita thAya che te ekamAtra vyaMgyaprAdhAnyane AdhIna thanAro dhvani, sahRdayI loko dvArA viSayI (traNa prakAranA dhvani jeno viSaya che evo pradhAna) samajavo joIe." kArikA-44 ane vRtti: - alaMkAro sahita, guNIbhUtavyaMgyonI sAthe ane potAnA bhedonI sAthe saMkara tathA "saMsRSTi thI (dhvani) vaLI aneka prakArano prakAzita thAya che" te dhvani'nI potAnA bhedo sAthe tathA 'guNIbhUtavyaMgya' ane vAcyAlaMkAra sAthe 'saMkara' ane 'saMsRSTinI vyavasthA karAya che tyAre lakSyamAM (kAvyamAM) tenA ghaNA bhedo dekhAya che. jema ke "svaprabhedasaMkIrNa", "svapramehasaMsRSTa', 'guNIbhUtavyaMgyasaMkIrNa', 'guNIbhUtasaMsRSTa', bIjA vAcyAlaMkArathI saMkIrNa, bIjA vAcyAlaMkArathI saMsRSTa, saMsRNAlaMkAra saMkIrNa, saMsRSTAlaMkAra saMsUSTa vagere ghaNA prakArano dhvani prakAzita thAya temAM potAnA prabhedathI saMkIrNatva (saMkarapaNuM) kyAreka anugrAhyaanugrAhakabhAvathI thAya che. jema ke "gvaMvAriri deva' ityAdimAM. ( devarSi vadatAM evuM...I. zloka agAu AvI gayo che.) ahIM arthazaktithI upajatA anuraNanarUpI vyaMgyadhvani prabhedathI, alakSyamavyaMgyadhvani'no pratyeka anugrahato pratIta thAya che. ema kyAreka be prabhedonA saMpAta (samUha)nA saMdehathI. jema ke he diyara ! utsavamAM paroNI (mahemAna thaI AvelI) tArI patnIne kaMI kahevAmAM AvyuM che eTale te sUnA valabhIgharamAM rahe che. te bicArIne manAvI le." ahIM 'manunIyatA' ( manAvI le) e pada 'arthAntarasaMkramitavAcya' rUpathI ane 'vivakSitA paravAcya rUpathI saMbhave che. bemAMthI koI eka pakSanA nirNayamAM pramANa nathI. Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 ..... nyA eka vyaJjakAnupravezena tu vyaGgyatvamalakSyakramavyaGgyasya svaprabhedAntarApekSayA bAhulyena sambhavati / yathA 'snigdhazyAmala' ityAdau / svaprabhedasaMsRSTatvaM ca yathA pUrvodAharaNa eva / atra hyarthAntarasaGkramitavAcyasyAtyantatiraskRtavAcyasya ca saMsargaH / guNIbhUtavyaGgyasaGkIrNatvaM yathA 'nyakkAro hyayameva me yadarayaH' ityAdau / 'yathA vA kartA dyUtacchalAnAM jatumayazaraNoddIpanaH so'bhimAnI kRSNAkezottarIyavyapanayanapaTuH pANDavA yasya dAsAH / rAjA duHzAsanAdergururanujazatasyAGgarAjasya mitraM kkAste duryodhano'sau kathayata na ruSA draSTumabhyAgatau svaH // atra hyalakSyakramavyaGgyasya vAkyArthIbhUtasya vyaGgyaviziSTavAcyAbhidhAyibhiH padaiH smmishrtaa| ata eva ca padArthAzrayatve guNIbhUtavyaGgyasya, vAkyArthAzrayatve ca dhvaneH saGkIrNatAyAmapi na virodhaH svaprabhedAntaravat / yathA hi dhvaniprabhedAntarANi parasparaM saGkIryante, padArthavAkyArthAzrayatvena ca na viruddhAni / ___ kiJcaikavyaGgyAzrayatve tu pradhAnaguNabhAvo viruddhayate na tu vyaGgyabhedApekSayA, tato'pyasya na virodhaH / ayaM ca saGkarasaMsRSTivyavahAro bahUnAmekatra vAcyavAcakabhAva iva vyaGgyavyaJjakabhAve'pi nirvirodha eva mantavyaH / __ yatra tu padAni kAnicidavivakSitavAcyAnyanuraNanarUpavyaGgayavAcyAni vA, tatra dhvaniguNIbhUtavyaGgyayoH saMsRSTatvam / yathA 'teSAM gopavadhUvilAsuhRdAm' ityAdau atra hi 'vilAsasuhRdAM' 'rAdhArahaHsAkSiNAM' ityete pade dhvaniprabhedarUpe / 'te', 'jAne' ityete ca pade guNIbhUtavyaGgyarUpe / vAcyAlaGkArasaGkIrNatvamalakSyakramavyaGgyApekSayA rasavati sAlaGkAra kAvye sarvatra suvyavasthitam / prabhedAntarANAmapi kadAcitsaGkIrNatvaM bhavatyeva / yathA mamaiva 1. 'yathA' dii| 2. 'saGkramitA' ni0 / 3. 'saGkIrNatAyAmavirodhaH' ni0, dI0 / 4. 'rasavati rasAlaGkAre ca kAvye' ni0, dI0 / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udhotaH 44 asaMlakSyamavyaMgya'no potAnA bIjA prabhedo sAthe eka vyaMjakAnupraveza (saMkara) bahoLA pramANamAM hoI zake che. jema ke 'ghizyAma" (dhvanyA. 2/1 vRttimAM) potAnA bhedanI sAthe "saMsRSTi" jema ke pahelAM ApelA udAharaNamAM ja (dhdha. 2/1mAM) ahIM "arthAntarasaMkramita' ane 'atyaMtatiraskRta vAcya" (dhvani)no saMsarga che. guNIbhUtavyaMgyanuM (dhvaninI sAthe) saMkIrNatva (saMkara) jema ke "cakSAno yameva ne yayaH (dhvanyA. 3/16nI vRttimAM)...ityAdimAM. athavA jema ke, ""jugAramAM kapaTa karanAro, lAkSAgRhamAM Aga pragaTAvanAro, ati abhimAnI, dropadInA keza ane uttarIya kheMcavAmAM pavana (jevo), pAMDavo jenA dAsa (hatA) tevo, duHzAsana vagere (bhAIo)no vaDIla, aMgarAjano mitra A pelo rAjA duryodhana kayAM rahelo che, te kaho ame tene roSathI jovA mATe nathI AvyA." ahIM vyaMgyaviziSTavAcya batAvanArA zabdonI sAthe, vAkyanA pradhAna artharUpa banela "alakSyamavyaMgya'nuM saMmizraNa (saMkara) che. ane ethI guNIbhUtavyaMgyanA padArthozrita hovAmAM ane dhvaninA vAkyoryAzrita hovAmAM saMkIrNatA thatAM paNa potAnA anya prabhedanI jema virodha nathI. jema ke dhvaninA anya prabheda paraspara saMkIrNa (saMkaravALA) hoya che. ane padArtha ane vAkyarthanA Azraye hovAthI viruddha nathI. vaLI, ekavyaMgyAzrayatnamAM (arthAt eka ja vyaMgyanuM Azrayatna hoya to) pradhAna tathA guNabhAvano paraspara virodha hoya che, vyaMgyabhedanI daSTithI nahI. ethI paNa Ano ('dhvani' ane 'guNIbhUtavyaMgya'nA saMkarano) virodha nathI. A "saMkara' ane 'saMsRSTino vyavahAra ghaNAnA ekatra vAcyavAcakabhAvanI peThe vyaMgyavyaMjakabhAva hoya tyAre paNa avirodhI ja mAnavo joIe. jyAM koIka pado "avivakSita vAcya" vALA ke "anuraNana vyaMgyavALAM hoya tyAM dhvani' ane 'guNIbhUtavyaMgya'nuM saMsRSTatva (samajavuM). jema ke- "tevAM jopavadhUvinA muddA' ityAdimAM (dhdha. 2 /panI vRttimAM) (arthAt gopavadhUonA vilAsanA sakhA...I.). ahIM 'vitAsasuhala' (vilAsanA sakhA) ane rAdhA : sAkSiAnuM' (rAdhAnI ekAMta kIDAnA sAkSI A baMne pada dhvanirUpa che ane te" tathA "nA" A baMne pada guNIbhUtavyaMgyarUpa che. vAcya alaMkAronuM saMkIrNatva alakSyamavyaMgyanI apekSAe rasavALAM ane alaMkAravALAM badhAM kAvya suvyavasthita hoya che. anya prabhedonuM paNa kadAcit saMkIrNatva hoya che ja. jema ke mArA ja (nIcenA zlokamAM) Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ davAloka yA vyApAravatI rasAn rasayituM kAcit kavInAM navA dRSTiA pariniSThitArthaviSayonmedhA ca vaipshcitii| te dve apyavalambya vizvamanizaM nirvarNayanto vayaM zrAntA naiva ca labdhamabdhizayana ! tvadbhaktitulyaM sukham / / ityatra virodhAlaGkAreNArthAntarasamitavAcyasya dhvaniprabhedasya saGkIrNatvam / vAcyAlaGkArasaMsRSTatvaM ca padApekSayaiva / yatra hi kAnicitpadAni vAcyAlaGkArabhAJji kAnicicca dhvaniprabhedayuktAni / yathA dIrghAkurvan paTu madakalaM kUjitaM sArasAnAM pratyUSeSu sphuTitakamalAmodamaitrIkaSAyaH / yatra strINAM harati surataglAnimaGgAnukUlaH ziprAvAtaH priyatama iva prArthanAcATukAraH // atra hi maitrIpadamavivakSitavAcyo dhvaniH, padAntareSvalaGkArAntarANi / saMsRSTAlaGkArasaGkIrNo dhvaniryathA dantakSatAni karajaizca vipATitAni prodbhinnasAndrapulake bhavataH zarIre / dattAni raktamanasA mRgarAjavadhvA jAtaspRhairmunibhirapyavalokitAni / / atra hi samAsoktisaMsRSTena virodhAlaGkAreNa saGkIrNasyAlakSyakramavyaGgyasya dhvaneH prakAzanam, dayAvIrasya paramArthato vAkyArthIbhUtatvAt / saMsRSTAlaGkArasaMsRSTatvaM dhvaneryathA- ... ahiNaapaoarasiesu pahiasAmAiesu diahesu / sohai pasAriagiANaM NaccioM moravandANam / / (abhinavapayodarasiteSu pathikazyAmAyiteSu (sAmAjikeSu) divaseSu / zobhate prasAritagrIvANAM (gItAnAM) nRttaM mayUravRndAnAm // iti cchAyA) atra hyupamArUpakAbhyAM zabdazaktyudbhavAnuraNanarUpavyaGgyasya dhvaneH saMsRSTatvam // 44 // evaM dhvaneH prabhedAH prabhedabhedAzca kena zakyante / saMkhyAtuM dimAtraM teSAmidamuktamasmAbhiH // 45 // anantA hi dhvaneH prakArAH / sahRdayAnAM vyutpattaye teSAM diGgAtraM kathitam / / 45 / / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyotaH 44, 45 225 he samudramAM zayana karanAra bhagavAna ! rasone AsvAda yogya banAvavA mATe prayatnazIla evI kavionI navI daSTi, ane pariniSThita che arthanA viSayamAM unmeSa jemano evI vidvAnonI je daSTi, e baMne vaDe A vizvane niraMtara varNavI varNavIne ame thAkI gayA chIe tema chatAM, tamArI bhaktinA jevuM sukha amane kyAMya maLyuM nathI." ahIM virodhAlaMkAranI sAthe arthAntarasaMkramita vAcyadhvani prabhedanuM saMkara che. ane vAcyAlaMkAranuM saMtRSTatva ( nI saMsRSTi) padanI apekSAthI ja hoya che. jyAM keTalAMka pada vAcya alaMkArathI yukta hoya ane keTalAMka dhvaninA prabhedathI yukta hoya (tyAM dhvani ane vAcyAlaMkAranI saMsRSTi hoya che.) jema ke "(e vizAla nagarImAM) pratyeka prabhAte sArasonA skuTa, mada bharyA kUjanane dUra dUra prasarAvato, khIlelAM kamaLanA sugaMdhIsparze sugaMdhita banelo ane (temanAM) aMgone anukULa thaIne, (saMbhoga) yAcanA mATe miSTabhASI banatA priyatama jevo ziprAvAyu strIonA surata khedane harI le che." ahIM maitrI' zabda 'avivakSitavAcyadhvani che. bIjAM padomAM bIjA alaMkAra saMskRSTa alaMkAranI sAthe saMkIrNadhvaninuM (udAharaNa) jema ke "utpanna saghana romAMcavALA ApanA zarIramAM raktanA manavALI (bIjo artha- anurakta manavALI) mRgarAjavadhu (siMhaNa, bIjo artha-rAjavadhu) dvArA karavAmAM Avela daMtakSato ane nakhodvArA vidyAraNone, utpanna spRhAvALA munioe paNa joyAM." ahIM "samAsokti"thI saMsRSTa (je) virodha alaMkAra (tenI) dvArA saMkIrNa alakSyamavyaMgya dhvani'nuM prakAzana che. kema ke vAstavamAM (paramArtharUpe) "dayAvIra (rasa) ja (mukhya) vAkyArthIbhUta che. saMsRSTa alaMkAranI sAthe dhvaninI saMsRSTinuM udAharaNa) jema ke "abhinava meghonI garjanAthI gAjatA ane prayikone rAtri jevA lAgatA A divasomAM Doka laMbAvIne (nAcatA) mayUronuM nRtya suMdara lAge che." ahIM upamA ane rUpakathI zabdazakti vaDe udbhavatA anuraNanarUpa vyaMgyadhvaninuM saMsRSTatva che. kArikA-45 ane vRtti "A rIte dhvaninA prabheda ane tenA bhedo koNa gaNI zake ema che? ame enuM dizAsUcana mAtra kyuM che." kharekhara dhvaninA anaMta prakAro che. saddhayonA jJAnane mATe temAMthI thoDAnuM mAtra digdarzana karyuM che. Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - nyAlA ityuktalakSaNo yo dhvanirvivecyaH prayatnataH sdbhiH| satkAvyaM kartuM vA jJAtuM vA samyagabhiyuktaiH // 46 // uktasvarUpadhvaninirUpaNanipuNA hi satkavayaH sahRdayAzca niyatameva kAvyaviSaye parAM prakarSapadavImAsAdayanti // 46 // asphuTasphuritaM kAvyatattvametadyathoditam / azaknuvadbhivyAkartuM rItayaH sampravartitAH // 47 // etaddhvanipravartanena' nirNItaM kAvyatattvamasphuTasphuritaM sadazaknuvadbhiH pratipAdayituM vaidarbhI gauDI pAJcAlI ceti rItayaH pravartitAH / rItilakSaNavidhAyinAM hi kAvyatattvametadasphuTatayA manAk sphuritamAsIditi lakSyate / tadatra sphuTatayA sampradarzitamityanyena rItilakSaNena na kiJcit // 47 / / "zabdatattvAzrayAH kAzcidarthatattvayujo'parAH / vRttayo'pi prakAzante jJAte'smin kAvyalakSaNe // 48 // asmin vyaGgyavyaJjakabhAvavivecanAmaye kAvyalakSaNe jJAte sati yAH kAzcitprasiddhA upanAgarikAdyAH zabdatattvAzrayA vRttayo yAzcArthatattvasambaddhAH kaizikyAdayastAH samyag rItipadavImavataranti / anyathA tu tAsAmadRSTArthAnAmiva vRttInAmazraddheyatvameva syAnAnubhavasiddhatvam / evaM sphuTatayaiva lakSaNIyaM svarUpamasya. dhvaneH / yatra zabdAnAmarthAnAM ca keSAJcitpratipattRvizeSasaMvedyaM jAtyatvamiva ratnavizeSANAM cArutvamanAkhyeyamavabhAsate kAvye tatra dhvanivyavahAra iti yallakSaNaM dhvanerucyate kenacit, tadayuktamiti 'nAbhidheyatAmarhati / yataH zabdAnAM svarUpAzrayastAvadakliSTatve satyaprayuktaprayogaH, vAcakAzrayastu prasAdo vyaJjakatvaM ceti vizeSaH / arthAnAM ca sphuTatvenAvabhAsanaM vyaGgyaparatvaM vyaGgayAMzaviziSTatvaM ceti vizeSaH / tau ca vizeSau vyAkhyAtuM zakyate vyAkhyAtau ca bahuprakAram / / 1. 'varNanena', ni0, dii| 2. 'lakSyate' pATha ni0, dI0 meM nahIM hai| 3. 'sampradarzitena vA0 pri0 / 4. 'zabdatattvAzca yAH' ni0, dI0 / 5. 'nAvadheyatAmarhati' ni0, dI0 / 6. 'svarUpabhedAstAvat ni| 7. 'vyaGgyaviziSTatvaM' ni0, dI0 / 8. 'vyAkhyAtumazakyau vyAkhyAtau bahuprakAram' ni0, dI0 / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya ughotaH 46, 40, 48 267 kArikA-46 ane vRttiH "satkAvya karavA athavA samajavA udyata sajajJoe A prakAre ukta lakSaNavALo je dhvani che tenuM prayatna karIne vivecana karavuM joIe." kahela svarUpavALA dhvaninA nirUpaNamAM nipuNa satkavio ane sahRdayo cokkasa ja kAvyanA viSayamAM atyaMta prakarSa pakavIne prApta kare che. kArikA-47 ane vRtti : "askuTarUpathI pratIta thanAra A pUrvokta kAvyatattvanI vyAkhyA karI zakavAmAM asamartha (vAmana vagere) e rItio (vaidarbho, gauDI vagere) pracalita karI hatI." A dhvaninA pratipAdanathI have jenuM svarUpa nirNota thayuM che, te kAvyatattva jyAre (vAmana vagerenA samayamAM) askuTarUpe suryuM hatuM tyAre (enuM) pratipAdana karavAmAM asamartha (vAmana Adi AcAryo) e vidarbho, gauDI, pAMcAlI Adi rItio pracalita karI. rItinuM lakSaNa karanArAone A kAvyatattva askuTarUpathI saheja suryuM hatuM ema pratIta thAya che. enuM (ame have) ahIM spaSTa rUpathI pratipAdana karI dIdhuM. eTale have (dhvanithI bhinna) anya rIti lakSaNanI jarUra nathI. kArikA-48 ane vRtti A kAvya svarUpa (dhvani) jANI levAthI keTalIka (bhaTTa ubhaTa vageree samajAvelI upanAgarikA Adi) zabdAzrita ane bIjI (bharata vagere e samajAvelI kezika Adi) arvAzrita vRttio paNa (rItionI jema vyApaka dhvanimAM) prakAzita thaI jAya che." | vyaMgya vyaMjakabhAva'nA vivecanavALAM kAvyanuM A lakSaNa jaNAI jAya eTale je je zabda tattvane Azraye rahelI upanAgarikA vagere vRttio prasiddha che te tathA arthatattvathI saMbaddha keziDyAdi vRttio che te pUrNarUpathI rIti mArganuM avalaMbana kare che. (arthAt rItinI sthitimAM AvI jAya che. anyathA adaSTa arthonI jema ja vRttio azraddheya ja thaI jaze, anubhavasiddha nahIM. A rIte skuTarUpathI ja A dhvaninuM svarUpa samajI levuM joIe. jyAM keTalAka zabdo ane arthonuM cA-vizeSa, ratnonA jAtyatva (utkRSTatva)nI jema, vizeSazasaMvedya ane avarNanIya (anAkheya) rUpamAM pratIta thAya che, e kAvyamAM dhvani vyavahAra hoya che." koIe A je dhvaninuM lakSaNa kahyuM che te ayogya ane ethI kahevA lAyaka nathI. kemake zabdonI svarUpAzrita vizeSatA che . kilaSTa na hoya e rIte prayuktano prayoga na karavo. (arthAt zrutika vagere doSo na hoya ane teno vAraMvAra prayoga na thayo hoya.) vAcakanA Azraye rahela vizeSa te 'prasAda' ane 'vyaMjatva che. Aryono vizeSa e che ke te spaSTarUpe pragaTa thato hoya vyaMgyArthaparaka hoya ane vyaMgyAMza viziSTa hoya. e baMne (zabdagata tathA ardhagata) vizeSa (dharma) vyAkhyA karavA yogya che ane temanI ame) bahu prakAre vyAkhyA karI che. Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ --- vanyAlA tadvyatiriktAnAkhyeyavizeSasambhAvanA tu vivekAvasAdabhAvamUlaiva' / yasmAdanAkhyeyatvaM sarvazabdAgocaratvena na kasyacitsambhavati / antato'nAkhyeyazabdena tasyAbhidhAnasambhavAt / / sAmAnyasaMsparzivikalpazabdAgocaratve sati prakAzamAnatvaM tu yadanAkhyeyatvamucyate kvacit, tadapi kAvyavizeSANAM ratnavizezANAmiva na sambhavati / teSAM lakSaNakArairvyAkRtarUpatvAt / ratnavizeSANAM ca sAmAnyasambhAvanayaiva mUlyasthitiparikalpanAdarzanAcca / ubhayeSAmapi teSAM pratipattRvizeSasaMvedyatvamastyeva / vaikaTikA eva hi ratnatattvavidaH / sahRdayA eva hi kAvyAnAM rasajJA iti kasyAtra vipratipattiH / ___ yattvanirdezyatvaM sarvalakSaNaviSayaM bauddhAnAM prasidhdhaM tat tanmataparIkSAyAM granthAntare nirUpayiSyAmaH / iha tu granthAntarazravaNalavaprakAzanaM sahRdayavaimanasyapradAyIti na prakriyate / bauddhamatena vA yathA pratyakSAdilakSaNaM tathA'smAkaM dhvanilakSaNaM bhaviSyati / 'tasmAllakSaNAntarasyAghaTanAdazabdArthatvAcca tasyoktameva dhvanilakSaNaM sAdhIyaH / tadidamuktam anAkhyeyAMzabhAsitvaM nirvAcyArthatayA dhvaneH / na lakSaNaM lakSaNaM tu sAdhIyo'sya yathoditam // iti zrIrAjAnakAnandavardhanAcAryaviracite dhvanyAloke tRtIya udyotH| 1. vivekAvasAdagarbharabhasamUlaiva' ni0, dii| 2. 'zabdArthagocaratvena' dI0, sarvazabdArthagocaratvena' ni0 / 3. 'tadabhidhAnAt' dI0 / 4. 'tadanAkhyeyatvamucyate' ni0 / 5. 'tasmAllakSaNAntarasyA ghaTanAdarzanAdazabdArthatvAcca' ni0 / Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya udyotaH 48 296 tenAthI bhinna anAkheya vizeSanI saMbhAvanA to vivekaasamUlaka ja che. (arthAt avarNanIya vizeSanI kalpanA viveka na hoya to ja mUrkhatA vaza thaI zake che.) kema ke sarva zabdanA agocararUpamAM koInuM anAkhyayatva saMbhava nathI. kemake chevaTe "anAkheya' zabdathI tenuM abhidhAna saMbhava che. (TUMkamAM koI padArthane anAkheya jenuM varNana na karI zakAya tevo-kahI zakAto nathI. ethI dhvanine anAkheya kahevo yogya nathI.) sAmAnya (jAtyAdi)ne grahaNa karanAra je vikalpa zabda (savikalpajJAna) tene gocara na hoIne (teno viSaya na hoIne) (arthAt nirvikalpaka jJAnanA rUpamAM) prakAzamAnatvane je anAkhyatva (kyAMka) kahyuM che te paNa ratnavizeSonI jema kAvyavizeSomAM saMbhava nathI. kemake lakSaNakAroe tenuM rUpa batAvyuM ja che. ane ratnavizeSonuM mUlya paNa saMbhAvanAthI ja kalpAya che ema jovA maLe che. mATe A beya sArA jANakAra vaDe jaNAya che ja. (saMvedya che). ratnatatvane jANanAra vaikaTikajhaverI hoya che. ane sayo ja kAvyanA rasajJo hoya che, emAM kone matabheda hoI zake che. je te badhAM lakSaNonA viSayamAM anirdezyatva bauddhonuM prasiddha che, tenuM nirUpaNa ame enA matanI parIkSAnA bIjA graMthamAM karIzuM. ahIM (bIjA) graMthanA zravaNano thoDoka bhAga paNa jaNAvavo te sahRdayonA manane vaimanasya ApanAra thAya mATe (ema) nathI karatA. athavA bauddhonA mate jema pratyakSa vagerenuM lakSaNa che ema amArA mate dhvaninuM lakSaNa thaI jaze. A kAraNathI tenuM (dhvaninuM) bIjuM lakSaNa ghaTita nahIM hovAthI ane te (dhvani) vAcyArtha rUpa na hovAthI (a-zabdArtha), (ame) kaheluM dhvanilakSaNa yogyatara che. dhvani nirvAcyArtha (arthAt jenA arthanI vyAkhyA thaI zake che tevo) hovAne kAraNe "anAkhyaya rUpe bhAse te dhvani' (akSarazaH - anAkheya aMzanuM bhAsita hovApaNuM) lakSaNa nathI. tenuM (kharuM) lakSaNa jevuM ame kahyuM che te che. ema zrI rAjAnaka AnaMdavardhanAcArya viracita "vinyAloka'no trIjo ughAta samAsa thayo. Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 davanyAloka caturtha udyotaH evaM dhvani saprapaJcaM vipratipattinirAsArthaM vyutpAdya, tadvyutpAdane prayojanAntaramucyate dhvaneryaH saguNIbhUtavyaGgayasyAdhvA pradarzitaH / anenAnantyamAyAti kavInAM pratibhAguNaH // 1 // ya eSa dhvanerguNIbhUtavyaGgyasya ca mArgaH prakAzitastasya phalAntaraM kavipratibhAnantyam // 1 // kathamiti cet ato hyanyatamenApi prakAreNa vibhuussitaa| vANI navatvamAyAti pUvArthAnvayavatyapi // 2 // ato' dhvaneruktaprabhedamadhyAdanyatamenApi prakAreNa vibhUSitA satI vANI purAtanakavinibaddhArthasaMsparzavatyapi navatvamAyAti / tathAhyavivakSitavAcyasya dhvaneH prakAradvayasamAzrayaNena navatvaM pUrvArthAnugame'pi yathA smitaM kiJcinmugdhaM taralamadhuro dRSTivibhavaH parispando vAcAmabhinavavilAsormisarasaH / 2 . gatAnAmArambhaH kisalayitalIlAparimalaH . spRzyantyAstAruNyaM kimiva hi na ramyaM mRgadRzaH // ityasya savibhramasmitodbhedA lolAkSyaH praskhalagiraH / nitambAlasagAminyaH kAminyaH kasya na priyAH // ityevamAdiSu zlokeSu satsvapi tiraskRtavAcyadhvanisamAzrayeNApUrvatvameva prtibhaaste| tathA yaH prathamaH prathamaH sa tu tathA hi hatahastibahalapalalAzI / zvApadagaNeSu siMhaH siMhaH kenAdharIkriyate / / 1. 'ato hi' ni0, dii| 2. 'vilAsoktisarasaH' ni0| 3. 'parikaraH' ni0, dii| Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha ughotaH 1, 2 271 caturtha udyota kArikA-1 ane vRttiH Ama vAMdhAonuM (vipratipattionuM) nirAkaraNa karavA mATe dhvanine enA bhedopabhedosahita (prapaMca vistAra sAthe) samajAvIne tenA nirUpaNanuM bIjuM prayojana paNa kahe che. "guNIbhUtavyaMgya' sahita dhvani'no je mArga darzAvavAmAM Avyo che tenAthI kaviono pratibhAguNa anaMtatAne pAme che." - - je A dhvani ane guNabhUtavyaMgyano mArga (agAunA ughotomAM) prakAzita karela che tenuM bIjuM phala (prayojana) kavinI pratibhA (kAvyotkarSajanaka zakti)nuM Ananya che. te kevI rIte ? to (kahe che) kArikA-ra ane vRtti 'jo bemAMthI koI eka prakArathI paNa vibhUSita pANI purANA arthothI yukta hoya to ye navInatAne prApta karI le che." - A dhvaninA kahevA prabhedomAMthI koI eka (paNa) prakArathI vibhUSita thayelI vANI purANA kavio e nibaddha karela arthathI (=kAvyothI) sparzAvelI hoya to paNa navInatA pAme che. jemake pUrva arthano saMbaMdha hovA chatAM (arthAt viSaya jUno hoya toye) avivakSitavAcya dhvani' (lakSaNAmUlakadhvani)nA baMne prakAronA ('arthAntarasaMkramita vAcyaane 'atyaMtatiraskRtavAcya) prakAronA AzrayathI navInatA (nuM udAharaNa) jema ke kaMIka mugdha smita, tarala ane madhura daSTi vaibhava, abhinava vilAsanI UrmiothI sarasa vANIno pravAha, lIlA (hAvabhAva)no parimala jemAM kisalayanuM AcaraNa karI rahela che e prakAranA gamanano AraMbha (arthAt vividha hAvabhAvone vikasita karanArI gationo upama), evI tAruNyane sparza karanArI nAyikAonI kaI vastu che je ramaNIya nathI hotI ?" enuM, vizvama (e prakAranI zRMgAranI ceSTa)thI yukta, jenuM maMda smita khIlI rahyuM che tevI, caMcaLa AMkhovALI, aTakI aTakIne bolatI, nitaMba(nA bhAra)ne kAraNe dhIre dhIre cAlanArI kAminIo kone priya lAgatI nathI.' A vagere zloko hovA chatAM paNa "tiraskRtavAcyadhvaninA AzrayathI apUrvatva (navIna cArutva) pratibhAsita thAya che (Aya che). tayA "je pahelo che te pahelo (ja) che. jemake hiMsaka prANIomAM, (pote) mArelA hAthIonuM pracura mAMsa khAnAra siMha, siMha ja che. tene koNa parAbhUta karI zake che ?" eno Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 vinyAloka ityasya, svatejaHkrItamahimA kenAnyenAtizayyate / mahadbhirapi mAtaGgaiH siMhaH 'kimabhibhUyate / / ityevamAdiSu zlokeSu satsvapyarthAntarasaGkramitavAcyadhvanisamAzrayeNa navatvam / vivakSitAnyaparavAcyasyApi uktaprakArasamAzrayeNa navatvaM yathA nidrAkaitavinaH priyasya vadane vinyasya vaktraM vadhUrbodhatrAsaniruddhacumbanarasA'pyAbhogalolaM sthitA / vailakSyAdvimukhIbhavediti punastasyApyanArambhiNaH sAkAMkSapratipatti nAma hRdayaM yAtaM tu pAraM rateH / / ityAdeH zlokasya zUnyaM vAsagRhaM vilokya zayanAdutthAya kiJcicchanairnidrAvyAjamupAgatasya suciraM nirvarNya patyumukham / visrabdhaM paricumbya jAtapulakAmAlokya gaNDasthalI . lajjAnamramukhI priyeNa hasatA bAlA ciraM cumbitA / / ityAdiSu zlokeSu satsvapi navatvam / yathA vA 'taraGgabhrUbhaGgA' ityAdizlokasya 'nAnAbhaGgibhramadbhUH' ityAdizlokApekSayA'nyatvam // 2 // "yuktyAnayAnusatavyo rasAdirbahuvistaraH / mito'pyanantatAM prAptaH kAvyamArgo yadAzrayAt // 3 // bahuvistAro'yaM rasabhAvatadAbhAsatatprazamalakSaNo mArgo yathAsvaM vibhAvAnubhAvaprabhedakalanayA, yathoktaM prAk / sa sarva evAnayAyuktyAnusartavyaH / yasya rasAderAzrayAdayaM kAvyamArgaH purAtanaiH kavibhiH sahasrasaMkhyairasaMkhyairvA bahuprakAraM kSuNNatvAnmito'pyanantatAmeti / rasabhAvAdInAM hi pratyekaM vibhAvAnubhAvavyabhicArisamAzrayAdaparimitatvam / teSAM caikaikaprabhedApekSayApi tAvajjagavRttamupanibadhyamAnaM sukavibhistadicchAvazAdanyathA sthitamapyanyathaiva vivartate / pratipAditaM caitaccitravicArAvasare / 1. kenAbhibhUyate' ni0, dii0| / 2. tatrAlakSyakramaprakArasamAzrayeNAnyathAtvam' P... bhai yathA nI paDei Azed 46 qdhu che. 3. 'ityasya' ni0, dii0| 4. 'dizA' ni0, dii0| 5. rasAdibahuvistaraH' niH / 6. 'mitho' bA0 pri0| 7. 'mitho'pyanantatAmeti' bA0 pri0| Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha udyota : 2, 3 273 ''potAnA pratApathI gaurava prApta karanAra (mahApuruSa) kyA bIjA dvArA nIco karI zakAya che ? moTA moTA hAthIothI paNa siMha zuM dakhAvAya che ?'' (harAvAya che ?) A vagere zloko che to paNa (yaH prathama vagere navA zlokamAM) 'arthAntarasaMkramitavAcya' dhvaninA AzrayathI navInatA che. 'vivakSitAnyaparavAcya' (abhidhAmUlaka)nA paNa pUrvokta ('saMlakSyakramavyaMgya ane 'asaMlakSyakramavyaMgya') prakAro(mAMthI asaMlakSyakramavyaMgya) nA AzrayathI navInatA (prApta thAya che tenuM udAharaNa) jema ke ''nidrAno DhoMga karanAra priyanA mukha upara (potAnuM) mukha rAkhIne navavadhU (tenA) jAgI javAnA DarathI cuMbananI icchA rokIne paNa pUrI rIte jovAne kAraNa caMcala thaI beThI. zaramAI javAthI vimukha thaI jaze ethI pachI (potAnA taraphathI) AraMbha nahIM karanAra e priyanuM paNa hRdaya sAkAMkSanI sthitimAM pahoMcI parama AnaMda (rati)nI sImA sudhI cAlyuM gayuM.'' ityAdi zlokanI ''vAsagRhane sUnuM joIne, dhImethI zayanamAMthI saheja UThIne, nidrAno DhoMga karatA patinuM mukha bahuvAra sudhI joI rahIne (sUe che ema mAnIne) vizvAsathI cuMbana karatAM, tenA gAle romAMca thayelA joI, bALAe (navoDhAe) lajjAthI mukha nIce namAvI dIdhuM, tyAM to priyatame hasatAM hasatAM tene bahuvAra sudhI cuMbana karyuM.'' ityAdi zloka che topaNa (nidrAotavinaH vagere navIna zlokamAM) nUtanatA che ja; athavA jema 'tamUno... I.' zlokanuM 'nAnAmaprimaskrU' ityAdi zlokanI apekSAe anyatva che. kArikA-3 ane vRtti : "A ja rIte, bahu vistRta evA rasAdinuM anusaraNa karavuM joIe. jenA AzrayathI parimita kAvyamArga paNa anaMtatAne prApta thaI jAya che.'' rasa, bhAva, teno AbhAsa, tenA prazamana vagere lakSaNavALo A mArga potAnA vibhAva, anubhAvanA prabhedanI gaNanA pramANe, pahelAM kahyA mujaba, bahu vistAravALo che. te badhAMnuM te prakAre anusaraNa karavuM joIe. je rasAdinA AzrayathI, hajAro ke asaMkhya kavioe bahu prakAre kheDelo hovAthI, A kAvyamArga parimita che topaNa anaMtatAne pAme che. rasa, bhAva ityAdimAM kharekhara pratyekanuM vibhAva, anubhAva ane vyabhicArI bhAvanA AzrayathI aparimitatva che. temAMthI eka eka bhedanI dRSTithI paNa sukaviothI nirUpAtA jagatanA banAvo, (vastutaH ) anyarUpamAM rahela hovA chatAM paNa emanI (kavionI) icchA pramANe anyathA parivartita thaI jAya che. A vAta citra (kAvya)nA vicAranA avasara para (banyA. 3/42 vRttimAM Avela parikara zlokamAM) pratipAdita karI dIdhela che. Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 .... panyAso gAthA cAtra kRtaiva mahAkavinA- ... atahaTThie vi tahasaNThie vva hiaammi jA Nivesei / atthavisese sA jaai vikaDakaigoarA vANI / / (atathAsthitAnapi tathA saMsthitAniva hRdaye yA nivezayati / arthavizeSAn sA jayati vikaTakavigocarA vANI // iti cchAyA) taditthaM rasabhAvAdyAzrayeNa kAvyArthAnAmAnantyaM supratipAditam / / 3 / / etadevopapAdayitumucyate dRSTapUrvA api hyarthAH kAvye rasaparigrahAt / sarve navA ivAbhAnti madhumAsa iva dru mAH // 4 // tathA hi vivakSitAnyaparavAcyasyaiva zabdazaktyudbhavAnuraNanarUpavyaGgyaprakArasamAzrayeNa navatvam / yathA"dharaNAMdhAraNAyAdhunA tvaM zeSa" ityAdeH, zeSo himagiristvaJca mahAnto guravaH sthirAH / yadalaGghitamaryAdAzcalantI bibhratha bhuvam // ityAdiSu stsvpi| tasyaivArthazaktyudbhavAnuraNanarUpavyaGgayasamAzrayeNa navatvam, yathA"evaMvAdini devarSoM' ityAdi zlokasya, / kRte varakathAlApe kumAryaH pulakodgamaiH / sUcayanti spRhAmantarlajjayAvanatAnanAH // ityAdiSu satsu / arthazaktyudbhavAnuraNanarUpavyaGgyasya kaviprauDhoktinirmitazarIratvena navatvam, yathA"sajjai surahimAso" ityAdeH, surabhisamaye pravRtte sahasA prAdurbhavanti ramaNIyAH / rAgavatAmutkalikAH sahaiva sahakArakalikAbhiH // ityAdiSu satsvapyapUrvatvameva / arthazaktyudbhavAnuraNanarUpavyaGgayasya kavinibaddhavaktRprauDhoktiniSpannazarIratve sati, navatvaM yathA"vANiaa hatthidantA" ityAdigAthArthasya, kariNavehavvaaro maha putto ekkkaannddvinnivaaii| 1. 'bibhrate' bA0 pri0| 2. 'kSitim' ni0, dii| 3. 'satsvapi' ni0, dI0 / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha udyota : 3, 4 mahAkavie A bAbata eka gAthA paNa karI che. '"mahAkavionI vikaTa vANI sarvotkRSTa che. je e prakAre (ramaNIyarUpamAM) na paNa rahela hoya tevA padArthone hRdayamAM e prakAre (ramaNIya rUpamAM) rahela hoya ema niveza karI de che. (arthAt sthApI de che.) 275 A rIte rasa, bhAva vagereno Azraya levAthI kAvyArtha anaMta banI jAya che, evuM sArI rIte pratipAdita karyuM. kArikA-4 ane vRtti : tenuM ja upapAdana karavA mATe (daDha karI samajAvavA) kahe che- ''kAvyamAM pahelAM joyela artha paNa rasane pAmIne badhA navA jevA lAge che, jema madhumAsamAM ( = vasaMtaRtumAM) vRkSo.'' jema ke-vivakSitAnyaparavAcya (dhvaninA) zabdazatyudbhavarUpa (anuraNanavyaMgya= ) saMlakSyakramavyaMgya bhedanA AzrayathI navatva, jemake ''pRthvIne dhAraNa karavAne mATe have taNe 'zeSa' cho (dharanIdhAraLAyAdhunA svaM rAve...) ityAdimAM. (. 3/1nI vRttimAM) ''zeSanAga, himAlaya ane tame mahAna (vipula AkAravALA tathA mahattvazAlI) guru (pRthvIno bhAra sahana karavAne samartha ane pratiSThita) ane sthira (acala tathA daDha pratijJa) cho. kema ke tame ja maryAdAnuM atikramaNa karyA vagara cAlatI (kaMpatI ane sAmAjika maryAdAthI vyuta thatI) pRthvIne dhAraNa (tathA pAlana) karo cho.'' ityAdi che to paNa. tenA ja arthazaktithI nIpajatA anuraNanarUpa vyaMgyanA AzrayathI navatva jema ke ''E viina levA''(=devarSi vaDatAM evuM...I.) (dhva. 2/22 vRttino zloka) zlokanuM, "varanA saMbaMdhamAM vAtacIta karAtAM, romAMca phUTatAM aMdaranI lajjAthI namelAM mukhavALI kumArIo spRhA (abhilASA)ne sUcave che.'' ityAdi zloka hovA chatAM paNa. ardhazaktithI nIpajatA anuraNanarUpa vyaMgyanuM (=saMlakSyakramavyaMgyanuM) 'kaviprauDhoktinirmita' zarIranI dvArA navInatA jemake 'sannayati suramimAso' arthAt 'surabhimAsa (vasaMtamAsa) sajja kare che.' (dhva. 2/24nI vRtti) ityAdinuM 'vasaMtaRtu AvatAM AmramaMjarIonI sAthe ja praNayIonI ramya utkaMThAo paNa ekAeka prAdurbhUta thAya che.'' vagere che to paNa apUrvatva ja che. aryazaktithI nIpajato 'kavinibaddhavakta prauDhokti'vALo anuraNanarUpa vyaMgya hoya tyAre navatva jemake- 'vAzinA istivantA 'arthAt 'hAthIdAMta ahIM kyAMthI...I. (. 3/1nI vRtti) gAyAnA arthanI '"eka bANanA ja prayogathI (maThamatta hAthIone mArIne) hAthaNIone vidhavA karanAra mArA putrane abhAgaNI vahue evo karI dIdho che (niraMtara saMbhogane lIdhe mAyakAMgalo) ke have bhAtho (khANathI bharela) lAdIne phare che.'' Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ....... - panyAsa haasonhAe~ taha kaho jaha kaNDakaraNDaaM vahai // (kariNIvaidhavyakaro mama putra ekkaannddvinipaatii| hatasnuSayA tathA kRto yathA kANDakaraNDakaM vahati // iti cchAyA) evamAdiSvartheSu satsvapyanAlIDhataiva / yathA vyaGgyabhedasamAzrayeNa dhvaneH kAvyArthAnAM navatvamutpadyate, tathA vyaJjakabhedasamAzrayeNApi / tattu granthavistarabhayAna likhyate / svayameva sahRdayai-rabhyUhyam // 4 // atra ca punaH punaruktamapi sAratayedamucyate vyaGgayavyaJjakabhAve'sminvividhe sambhavatyapi / rasAdimaya ekasminkaviH syAdavadhAnavAn // 5 // asminnarthAnantyahetau vyaGgyavyaJjakabhAve 'vicitre zabdAnAM sambhavatyapi kavirapUrvArthalAbhArthI' rasAdimaya ekasmin vyaGgyavyaJjakabhAve yatnAdavadadhIta / rasabhAvatadAbhAsarUpe hi vyaGgaye tadvyaJjakeSu ca yathAnirdiSTeSu varNapadavAkyaracanAprabandheSvavahitamanasaH kaveH sarvamapUrvaM kAvyaM sampadyate / tathA ca rAmAyaNamahAbhAratAdiSu saGgrAmAdayaH punaH punarabhihitA api navanavAH prakAzante / prabandhe cAGgI rasa eka evopanibadhyamAno'rthavizeSalAbhaM chAyAtizayaM ca puSNAti / kasminniveti cet, yathA rAmAyaNe yathA vA mahAbhArate / rAmAyaNe hi karuNo rasaH svayamAdikavInA sUtritaH "zokaH zlokatvamAgataH' ityevaMvAdinA / niyUMDhazca sa eva sItAtyantaviyogaparyantameva svprbndhmuprcytaa| ___mahAbhArate'pi zAstrakAvyarUpacchAyAnvayini vRSNipANDavavirasAvasAnavaimanasyadAyinI samAptimupanibadhnatA mahAmuninA vairAgyajananatAtparya prAdhAnyena svaprabandhasya darzayatA mokSalakSaNaH puruSArtha zAnto rasazca mukhyatayA vivakSAviSayatvena sUcitaH / etaccAMzena vivRttamevAnyAkhyAvidhAyibhiH / svayaM codgIrNaM tenodIrNamahAmohamanamujjihIrSatA lokamativimalajJAnAlokadAyinA lokanAthena 1. 'vicitraM' bA0 pri0| 2. 'zabdAnAM' us AO, hI mAM nathI. 3. 'apUrvalAbhArthe' ni0, dI0 / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha udyota : 4, 5 277 ityAdi artho (sarakhA artha)vALo zloka hovA chatAM paNa agatArthatA ja (nUtanatA ja) che. (vyaMjaka bhedathI navInatA) jema dhvaninA vyaMgyabhedanA AzrayathI kAvyAryonuM navatva utpanna thAya che, tevI rIte vyaMjaka bheThanA AzrayathI paNa (Upaje che). paNa te graMtha vistAranA bhayathI lakhatA nathI. sahRdayoe jAte ja te samajI levuM. kArikA-5 ane vRtti : ane ahIM (A graMthamAM) vAraMvAra kahyuM hovA chatAM sArarUpa hovAthI (pharI) A kahe che ''A vividha vyaMgyabhaMjakabhAvano saMbhava hovA chatAM paNa kavi eka rasAdimayamAM ja dhyAna denAra bane.'' arthonI anaMtatAnA kAraNarUpa, A vyaMgyabhaMjakabhAvanuM vaicitrya (judAjudA prakAranuM hovApaNuM) saMbhavita hovA chatAM apUrva (lokottara camatkRtivALuM kAvya) arthano lAbha (meLavavA) icchuka kavi kevaLa eka rasAdimaya vyaMgyabhaMjakabhAvamAM prayatnapUrvaka dhyAna Ape. rasa, bhAva ane taThAbhAsa (arthAt rasAbhAsa ane bhAvAbhAsa) rUpa vyaMgya ane tenA vyaMjaka, yathAnirdiSTa varNa, pada, vAkaca, racanA tathA prabaMdhamAM dhyAnavALA kavinuM AkhuM ja kAvya apUrva banI jAya che. te A prakAre, rAmAyaNa, mahAbhArata AdimAM saMgrAma vagere vAre vAre varNavAyA hovA chatAM (badhI jagAe) navA navA pratIta thAya che. ane prabaMdha (kAvya)mAM aMgI rasa eka ja upanibadhyamAna thaIne (arthAt nirUpaNa pAmIne) arthavizeSanA lAbhane ane sauMdaryAtizayane poSe che. jo kaho ke konI jema ? (ema pUcho to uttara e che ke) jema ke 'rAmAyaNa'mAM athavA jema ke 'mahAbhArata'mAM. 'rAmAyaNa'mAM 'zo otvamAgataH arthAt 'zoka zlokatvane pAmyo' ema kahenArA svayaM Adi kavie sUtra rUpamAM nirdiSTa karI dIdhela che ane sItAnA viyoga paryaMta potAnA prabaMdhanI racanA karIne teno nirvAha paNa karyo che. (mahAbhAratano pradhAnarasa zAMta) zAstra ane kAvyanA sauMdarya (nI chAyA)thI yukta mahAbhAratamAM paNa vRSNio (yAdavo) ane pAMDavonA virasa avasAnane kAraNa vaimanasya (nirveda) upajAve evI samAptinI racanA karatA mahAmunie (vyAse) potAnA kAvyanA vairAgya upajAvavA rUpI tAtparyane darzAvatAM, mokSarUpa puruSArtha tathA zAMtarasa mukhyarUpe vivakSAno viSaya che e sUcita karyuM che. anya vyAkhyAkAroe A AMzikarUpamAM vidyuta karyuM che. (AvI ja vyAkhyA karI che). bhAre mohamAM paDelA saMsAranA uddhAranI icchA karatA, atyaMta nirmaLa jJAnano prakAza denArA, lokanAye, temaNe svayaM A kahyuM che Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 yathA yathA viparyeti lokatantramasAravat / tathA tathA virAgo'tra jAyate nAtra saMzayaH / / ityAdi bahuzaH kathayatA / tatazca zAnto raso rasAntaraiH, mokSalakSaNaH puruSArthaH puruSArthAntaraistadupasarjanatvenAnugamyamAno'Ggitvena vivakSAviSaya iti mahAbhAratatAtparyaM suvyattkamevAvabhAsate / aGgAGgibhAvazca yathA rasAnAM tathA pratipAditameva / pAramArthikAntastattvAnapekSayA zarIrasyevAGgabhUtasya rasasya ca svaprAdhAnyena cArutvamapyaviruddham / dhvanyAloDa nanu mahAbhArate sarvapuruSArthaprabodhahetutvaM sarvarasagarbhatvaM ca mahAbhAratasya tasminnuddeze svazabdaniveditatvena pratIyate / atrocyate-satyam, zAntasyaiva rasasyAnitvaM mahAbhArate, mokSasya ca sarvapuruSArthebhyaH prAdhAnyamityetanna svazabdAbhidheyatvenAnukramaNyAM darzitam, darzitaM tu vyaGgayatvena'bhagavAnvAsudevazca kIrtyate'tra sanAtanaH / ' ityasmin vAkye / anena hyayamartho vyayatvena vivakSito yadatra mahAbhArate pANDavAdicaritaM yatkIrtyate 'tatsarvamavasAnavirasamavidyAprapaJcarUpaJca paramArthasatyasvarUpastu bhagavAn vAsudevo'tra kIrtyate / tasmAt tasminneva paramezvare bhagavati bhavata bhAvitacetaso, mA bhUta vibhUtiSu niHsArAsu rAgiNo guNeSu vA nayavinayaparAkramAdiSvamISu kevaleSu keSucitsarvAtmanA pratiniviSTadhiyaH / tathA cAgre pazyata niHsAratAM saMsArasyetyamumevArthaM dyotayan' sphuTamevAvabhAsate vyaJjakazaktyanugRhItazca zabdaH / evaMvidhamevArthaM garbhIkRtaM sandarzayanto'nantarazlokA lakSyante / sa hi satyam' ityAdayaH / ayaM ca nigUDharamaNIyo'rtho mahAbhAratAvasAne harivaMzavarNanena samAptiM vidadhatA tenaiva kavivedhasA kRSNadvaipAyanena samyak sphuTIkRtaH / anena cArthena saMsArAtIte tattvAntare bhaktyatizayaM pravartayatA sakala eva sAMsAriko vyavahAraH pUrvapakSIkRto'dhyakSeNa 1. 'tatsarvamavasAnavirasamavidyAprapaJcarUpaJca paramArthasatyasvarUpastu bhagavAn vAsudevo'tra kIrtyate' bheTalo pATha ni0, DI0 bhAM nathI. 2. 'tat' ni0 / 3. 'dyotayat' ni0, dI0 / 4. 'nyakSeNa' bA0 pri0 / * Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha ughotaH 5 279 "jema jema lokataMtra (vizvaprapaMca) asAranI jema viparIta thatuM jAya che tema tema temAM vairAgya Avato jAya che emAM koI zaMkA nathI." ema bahuvAra kahetA (lokanAye). ane ethI zAMtarasa bIjA rasothI, mokSarUpa puruSArtha bIjA puruSArthothI, temane gauNa karI devAne kAraNe, aMgI thaIne (mukhya thaIne) vivakSAno viSaya che, e mahAbhAratanuM tAtparya spaSTarUpathI pratIta thAya che. (pradhAnarasanI sAthe anya) rasono aMgAMgibhAva jevI rIte thAya che te pratipAdita karI dIdhela che. paramArthika aMtastattva (AtmA)nI apekSA na karIne, zarIranI jema aMgarUpa rasanuM ane puruSArthanuM potAnA prAdhAnya dvArA cArutva viruddha nathI. (zaMkA) paNa mahAbhAratamAM je vivakSAviSaya che te badho (enI) anukramaNI'mAM anukrAnta karavAmAM Avyo che (arthAt kramathI lakhI devAmAM Avyo che.) paNa tyAM A (zAMtarasa tathA mokSa puruSArthanuM prAdhAnya) dekhAtuM nathI. enAthI viparIta "mahAbhAratanuM badhA puruSArthonA jJAnanuM hetutva ane badhA rasonuM garbhatva, te sthAnamAM ('anukramaNI'mAM) potAnA zabdathI nivedita hovAnA rUpamAM pratIta thAya che. (arthAt enA potAnA ja zabdothI vyakta thAya che.) (samAdhAna) ahIM A kahe che-kharuM che ke mahAbhAratamAM zAMtarasanuM ja aMgita ane mokSanuM sarva puruSArthothI prAdhAnya, A potAnA zabda dvArA abhidheya rUpamAM anukramaNI'mAM nathI darzAvyuM, paNa vyaMgyarUpamAM darzAvela che "ahIM (mahAbhAratamAM) sanAtana bhagavAna vAsudevanI kIrti gAvAmAM AvI che." ema A vAkyamAM. AnAthI (A vAkayathI) A artha vyaMgyarUpathI vivakSita che ke A mahAbhAratamAM pAMDava AdinuM je caritra gavAya che te badhuM virasa avasAnavALuM ane avighAnA prapaMcarUpa che. paramArtha satyasvarUpa bhagavAna vAsudevanI kIrti ahIM gAvAmAM AvelI che. ethI e paramezvara bhagavAnamAM ja bhAvita cittavALA bano, nissAra vibhUtiomAM rAgI na bano athavA naya, vinaya, parAkrama Adi kevaLa A keTalAka guNomAM badhA prakAre abhiniveza prApta buddhithI yukta na thAo. ane AgaLa (bhaviSyamAM) "saMsAranI asAratAne juo A arthane ghotita karatAM vyaMjaka zaktithI anugRhIta zabda spaSTa ja dekhAya che. A prakAranA garbhita arthane darzAvatA pachI AvatA zloko dekhAya che. "hi satyam'- kema ke te satya che" ityAdi. A nigUDha ane ramaNIya artha "mahAbhAratane aMte "harivaMza'nA varNanathI samApti karatA e ja kavisarjake sArI rIte spaSTa ryo che. A arthathI, saMsArathI para evAM bIjAM tattvomAM atizaya bhakti pravartAvatA (mahAkavi vyAse) samasta Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 vanyAloka prakAzate / devatAtIrthatapaHprabhRtInAM ca prabhAvAtizayavarNanaM tasyaiva parabrahmaNaH prAptyupAyatvena tadvibhUtitvenaiva devatAvizeSANAmanyeSAM ca / pANDavAdicaritavarNanasyApi vairAgyajananatAtparyAd vairAgyasya ca mokSamUlatvAnmokSasya ca bhagavatprAptyupAyatvena mukhyatayA gItAdiSu pradarzitatvAt parabrahmaprAptyupAyatvameva prmpryaa| vAsudevAdisaMjJAbhidheyatvena cAparimitazaktyAspadaM paraM brahma gItAdipradezAntareSu tadabhidhAnatvena labdhaprasiddhi mAthuraprAdurbhAvAnukRtasakalasvarUpaM vivakSitaM na tu mAthuraprAdurbhAvAMza eva, sanAtanazabdavizeSitatvAt / rAmAyaNAdiSu cAnayA saMjJayA bhagavanmUrtyantare vyavahAradarzanAt / nirNItazcAyamarthaH zabdatattvavidbhireva / tadevamanukramaNInirdiSTena vAkyena bhagavadvyatirekiNaH sarvasyAnyasyanityatAM prakAzayatA mokSalakSaNa evaikaH paraH puruSArthaH zAstranaye, kAvyanaye ca tRSNAkSayasukhaparipoSalakSaNaH zAnto raso mahAbhAratasyAGgitvena vivakSita iti supratipAditam / atyantasArabhUtatvAccAyamartho vyaGgyatvenaiva darzito, na tu vAcyatvena / sArabhUto hyarthaH svazabdAnabhidheyatvena prakAzitaH sutarAmeva zobhAmAvahati / prasiddhizceyamastyeva vidagdhavidvatpariSatsu yadabhimatataraM vastu vyaGgyatvena prakAzyate na sAkSAcchabdavAcyatvenaiva / tasmAtsthitametat-aGgIbhUtarasAdyAzrayeNa kAvye kriyamANe navanavArthalAbho bhavati bandhacchAyA ca mahatI sampadyata iti / ___ ata eva ca rasAnuguNArthavizeSopanibandhanamalaGkArAntaravirahe'pi chAyAtizayayogi lakSye dRzyate / yathA munirjayati yogIndro mahAtmA kumbhasambhavaH / yenaikaculake dRSTau divyau tau matsyakacchapau // Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 281 caturtha udyota 5 sAMsArika vyavahArane ja pUrvapakSarUpa (bAdhita viSaya) banAvI dIdhela che e mukhyarUpe pratIta thAya che. devatA, tIrtha, tapa vagerenA atizaya prabhAvanAM varNano, te parabrahmanI prAptinA upAyarUpa hovAthI ja ane tenI vibhUtirUpa hovAthI anya devatAvizeSonAM varNana (mahAbhAratamAM karavAmAM AvelI che. pAMDava AdinA caritanA varNananuM paNa tAtparya vairAgya janmAvavAnuM hovAthI ane vairAgyanuM mULa mokSa hovAthI ane mokSa bhagavAnanI prAptino upAya hovAthI, mukhyarUpe gItA Adi graMthomAM darzAvela hovAne lIdhe paraMparAthI (pAMDava vagerenAM caritanuM varNana) parabrahmanI prAptino upAya ja che. vAsudeva' Adi A saMjJAono abhidheyArtha (vAcyArtha), gItA vagere anya sthaLomAM A nAmathI prasiddha, aparimita zaktinuM Aspada nivAsa sthAna), mathurAmAM pAdurbhata (kRSNAvatAra dvArA) dhAraNa karela (rAmAdi) samasta rUpayukta, parabrahma ja abhipreta che, kevaLa mathurAmAM prAdurbhata (vasudevanA putra kRSNa) nahIM, kemake ('mahAbhAratanA uparyukta padyAzamAM) "sanAtana" (A vizeSaNa rUpa) zabdathI vizeSita che ane rAmAyaNa' AdimAM A (vAsudeva) nAmathI bhagavAnanAM anya svarUpo (mUrtio)no paNa vyavahAra mAluma paDe che. zabdatattvanA vizeSajJo (vaiyAkaraNo) dvArA A artha nirNAMta thaI gayo che. to Ama "anukramaNI'mAM nirdiSTa vAkyathI bhagavAna sivAya anya badhI vastunI anityatA prakAzita thAya che, tethI zAstradaSTithI mokSa nAme eka ja puruSArtha ane kAvyadRSTithI tRSNAnA kSayarUpa sukhane poSe che evAM lakSaNavALo eka ja 'zAMtarasa" "mahAbhAratamAM aMgityathI vivakSita che ema pratipAdita thayuM che. atyaMta sArarUpa hovAthI A artha (mahAbhAratamAM 'zAMtarasa' ane mokSa puruSArthanuM prAdhAnya) vyaMgyatvathI darzAvyo che, vAcyatvathI nahIM. kemake sArabhUta artha potAnA zabdathI anabhidheya rUpathI prakAzita thaIne) atyaMta zobhAne prApta kare che. (arthAtu potAnA vAcaka zabdathI vAcyarUpamAM upasthita na thaIne vyaMgyarUpathI prakAzita thatAM atyaMta zobhAne prApta thAya che.) vidagdha vidvAnonI maMDaLImAM e prasiddha ja prakAzita karAya che, sAkSAt vATyarUpathI nahIM. ethI e sthira thayuMpradhAnabhUta rasAdinA AzrayathI kAvyanI racanA karAtAM navIna arthanI prApti thAya che ane baMdha (racanA)nI chAyA (zobhA) adhika thAya che. ' mATe ja, bIjA alaMkAro na hoya to paNa, rasane anusaratA arthavizeSanI gUMthaNI kAvyamAM-lakSyamAM atizaya saudarya upajAvanAra dekhAya che. jema ke yogIomAM zreSTha mahAtmA (jeno janma kuMbhamAMthI thayela che tevA) agatya munino jaya ho. jemaNe eka cAMgaLAmAM (vRtta-vujhU mAM) te divya matsya ane kacchapa (avatAro)ne joyA." vageremAM. Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 vanyAloka ___ ityAdau / atra hyadbhutarasAnuguNamekaculake matsyakacchapadarzanaM chAyAtizayaM puSNAti / tatra hyekaculake sakalajalanidhisannidhAnAdapi divyamatsyakacchapadarzanamakSuNNatvAdadbhutarasAnuguNataram / kSuNNaM hi vastu lokaprasiddhayAdbhutamapi nAzcaryakAri bhavati / na cAkSuNNaM vastUpanibadhyamAnamadbhutarasasyaivAnuguNaM yAvadrasAntarasyApi / tad yathA sijjai romaJcijjai vevai racchAtulaggapaDilaggo / sopAso aja vi suhaa tIi jeNAsi volINo // (svidyati romAJcati vepate rathyAtulAgrapratilagnaH / / sa pAryo'dyApi subhaga yenAsyatikrAntaH // iti cchAyA) etad gAthArthAd bhAvyamAnAdhA rasapratItirbhavati, sA tvAM dRSTvA svidyati romAJcate vepate ityevaMvidhAdarthAt pratIyamAnAnmanAgapi no jAyate / __ tadevaM dhvaniprabhedasamAzrayeNa yathA kAvyArthAnAM navatvaM jAyate tathA pratipAditam / guNIbhUtavyaGgyasyApi tribhedavyaGgyApekSayA ye prakArAstat samAzrayeNApi kAvyavastUnAM navatvaM bhavatyeva / tattvativistArakArIti nodAhRtam, sahRdayaiH svayamutprekSaNIyam // 5 // dhvaneritthaM guNIbhUtavyaGgayasya ca samAzrayAt / na kAvyArthavirAmo'sti yadi syAtpratibhAguNaH // 6 // satsvapi purAtanakaviprabandheSu yadi syAtpratibhAguNaH / tasmiMstvasati na kiJcideva kavervastvasti / bandhacchAyApyarthadvayAnurUpazabdasanniveze''rthapratibhAnAbhAve kathamupapadyate / anapekSitArthavizeSAkSararacanaiva bandhacchAyeti nedaM nedIyaH sahRdayAnAm / evaM hi satyarthAnapekSacaturamadhuravacanaracanAyAmapi kAvyavyapadezaH pravarteta / zabdArthayoH 1. 'saha atIi' ni0| 2. 'pratIyamAnAtmanA' ni0 / 3. 'sannivezo'rtha' bA0 pri0| 4. 'pravartate' ni0| Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha ughotaH 5, 6 283 ahIM hatheLImAM (cAMgaLAmAM) matsya ane kacchapanuM 'adbhutarasane poSatuM darzana saudaryAtizayane poSe che. temAM eka culakamAM samudranI sannidhinA karatAM paNa, divya matsya ane kacchapanuM darzana navIna hovAthI 'abhutarasane adhika anukULa che. lokaprasiddhithI je vastu kSuNa hoya (cavAI gayelI hoya) te adbhuta hoya to paNa AzcaryakAraka nathI banatI. akSuNa vastu (navI vastu)nuM varNana kevaLa adbhutarasarane ja nahIM anya rasone paNa anukULa hoya che. jema ke he subhaga, te sAMkaDI galImAM, akasmAt te (mArI sakhI, nAyikA)nA je pArtha (paDakhA) ne aDakI tuM nIkaLI gayo hato te paDakhe hajI pasIno thayA kare che, romAMca thayA kare che, kaMpa rahyA kare che." A gAthAnA arthanuM (vAcyArthanuM) bhAvana karatAM je rasanI pratIti thAya che, te tamane joIne te (nAyikA) svadayukta, romAMcita ane kaMpita thAya che, A prakAranA pratIyamAna arthathI bilakula nathI thatI. (tvAM vRddhA vighati vagere artha ciraparicita che ane te vyaMgya hovAthI paNa eTalo camatkAra nathI pratIta thato jeTalo uparanA zlokamAM varNita navIna kalpanA yukta artha vyaMgya hovAthI pratIta thAya che.) A rIte dhvanibhedono Azraya levAthI, kAvyamAM je prakAre navInatA AvI jAya che, tenuM pratipAdana karyuM. 'guNIbhUtavyaMgyanA paNa, traNa bheTavALA vyaMgya (rasAdi, vastu tathA alaMkAra) apekSAe, je prakAro che, tenA AzrayathI paNa kAvyanI vastuonuM navatva thaI ja jAya che. paNa te bahu vistArakArI che mATe ahIM udAhata karyuM nathI. sahRdayoe pote ja kalpI levuM. kArikA-2 ane vRtti jo (kavimAM) pratibhAguNa hoya to A prakAre dhvani ane "guNIbhUtavyaMgyanA AzrayathI kAvyanA (varNavavA yogya ramaNIya) arthono (kyAreya) virAma nathI." purANA kavionA prabaMdho hovA chatAM paNa, jo pratibhAguNa hoya to (kAvyarthano virAma nathI). te na hoya to kavi mATe koI vastu nathI. baMne artha (dhvani ane guNIbhUtavyaMgya)ne anurUpa zabdanI goThavaNI (zabdono saMniveza) mATenI pratibhAnA abhAve racanA saudarya kyAMthI Upaje? arthavizeSanI apekSA vagara akSaronI racanA ja racanAnuM saudarya che e vAta sahRdayonA (hRdayanI) samIpa pahoMcI zakatI nathI. (vIya nikaTatara, vadhu najIka). jo ema hoya to artha vagaranI (arthahIna), catura (samAsavALI) ane madhura (komaLa akSarovALI) racanAmAM kAvyavyavahAra pravarte. (arthAt ene kAvya kahevAno vAro Ave). zabda ane arthanA sahabhAva (sAhitya) thI kAvyatva hovAthI e prakAranA viSayamAM kAvyanI vyavasthA Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 dhvanyAloka sAhityena kAvyatve kathaM tathAvidhe viSaye kAvyavyavastheti cet, paropanibaddhArthaviracane yathA ta'tkAvyatvavyavahArastathA tathAvidhAnAM kAvyasandarbhANAm ||6|| na cArthAnantyaM vyaGgyArthApekSayaiva, yAvadvAcyArthApekSayApIti pratipAdayitumucyateavasthAdezakAlAdivizeSairapi jAyate / Anantyameva vAcyasya zuddhasyApi svabhAvataH ||7| zuddhasyAnapekSitavyaGgyasyApi vAcyasyAnantyameva jAyate svabhAvataH / svabhAva hyayaM vAcyAnAM cetanAnAmacetanAnAM ca yadavasthAbhedAddezabhedAtkAlabhedAtsvAlakSaNyabhedAccAnantatA bhavati / taizca tathA vyavasthitaiH sadbhiH prasiddhAnekasvabhAvAnusaraNarUpayA svabhAvoktyApi tAvadupanibadhyamAnairniravadhiH kAvyArthaH sampadyate / tathA hyavasthAbhedAnnavatvaM yathA 3 bhagavatI pArvatI kumArasambhave 'sarvopamAdravyasamuccayena' ityAdibhiruktibhiH prathamameva parisamApitarUpavarNanApi punarbhagavataH zambhorlo canagocaramAyAntI 'vasantapuSpAbharaNaM vahantI' manmathopakaraNabhUtena bhaGgayantareNopavarNitA / saiva ca punarnavodvAhasamaye prasAdhyamAnA 'tAM prAGmukhIM tatra nivezya tanvIm' ityAdyuktibhirnavenaiva prakAreNa nirUpitarUpasauSThavA' / na ca te tasya kaverekatraivAsakRtkRtA varNanaprakArA apunaruktatvena vA navanavArthanirbharatvena vA pratibhAsante / darzitameva caitadviSamabANalIlAyAm Na a tANa ghaDai ohI Na a te dIsanti kaha vi punaruttA / je vibbhamA piANaM atthA vA sukaivANINam // ( na ca teSAM ghaTate'vadhirna ca te dRzyante kathamapi punaruktAH / ye vibhramAH priyANAmarthA vA sukavivANInAm // iti cchAyA) ayamaparazcAvasthAbhedaprakAro yadacetanAnAM sarveSAM cetanaM dvitIyaM rUpamabhimAnitvaprasiddhaM himavadgaGgAdInAm / taccocitacetanaviSayasvarUpayo janayopanibadhyamAnamanyadeva sampadyate / 1. 'tatkAvyatvasya vyavahAraH ' ni0 1 2. 'ca' hI mAM nathI. 3. '(ityAdi)' sabhAM vadhAre che. ni0 4. 'nirUpitasauSThavA' ni0 / Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha udyota: 6, 285 kevI (thaze) ? (ema kahetA ho to te para kahe che) bIjAnA (matamAM) upanibada (zabdanirapekSa utkRSTa dhvanirUpa) arthathI(yukta racanAmAM jema, kevaLa arthanI viziSTatAthI) kAvya vyavahAra (te kare) che, e prakAre, A jAtanA (ardha nirapekSa zabdaracanAmAtra) kAvyasaMdarbhomAM paNa (kAvya vyavahAra) thavA lAgaze. ethI arthanirapekSa akSararacanAmAtra, racanA sauMdaryano hetu nathI.) 7 kArikA-7 ane vRtti : arthanI anaMtatA phakta vyaMgyArthane kAraNe ja Ave che ema nathI, vAcyArthanI apekSAe paNa (arthanI anaMtatA, nUtanatA) Ave che. tenuM pratipAdana karavAne kahe che - "zudra (vyaMgyanirapekSa) vAcya arthanI paNa avasthA, deza, kAla AdinI vizeSatAthI svabhAvataH anaMtatA thaI ja jAya che.'' ( avasthAbhedathI navatva.) zuddha (arthAt) vyaMgyanI apekSA na rAkhanArA vAcyanuM Anantya ja svabhAvathI utpanna thAya che. vAcya arthono e svabhAva che ke cetana ane acetananI anaMtatA, avasthAbhedathI, dezabhedathI, kAlabhedathI potAnA svarUpanA lakSaNabhedathI, thAya che. Ama goThavAyelA teo (vAcya prakAro) aneka prasiddha svabhAvone anusaratI 'svabhAvokti' mujaba jyAre racAya che tyAre to kAvyArya niravadhi ja bane che. temAMthI avasthAbhedane lIdhe navInatA, jema ke 'kumArasaMbhava'mAM 'sarvopamAdravyasamuyena (sarga-1) arthAt 'samasta upamA dravyonA samUhathI'...ityAdi uktiothI pahelAM bhagavatI pArvatInuM rUpavarNana pUruM thaI jAya che, chatAM pharIthI zaMbhunI najare paDe che tyAre 'vasantapuSpAmaranuM vadantI' arthAt 'vasaMtanAM puSponAM AbharaNa dhAraNa karatI' (sarga-3) ityAdithI kAmadevanA upakaraNa rUpamAM prakArAntarathI pharI (bIjIvAra) varNana karavAmAM AvyuM che. ane pharIthI navA vivAhanA samaye prasAdhita thatI tenuM (pArvatInuM) '"tAM prAkruI taMtra nivezya tanvIk' arthAt 'te kRzAMgIne pUrva tarapha mukha karIne besADIne'...ityAdi uktiothI navA ja prakAranA rUpanA sauSThavanuM nirUpaNa che. ane te kavinA eka ja jagyAe pharI pharIne karelA te varNana prakAro punaruktatvathI ke navanavArthanA abhAvathI bharelA dekhAtA nathI. A ame 'viSama bANalIlA'mAM darzAvyuM ja che. - 'priyAonA je hAva-bhAva ane sukavionI vANInA je artho che emanI nathI koI avidha hotI ane nathI te punarukta lAgatA.'' vaLI A bIjo avasthAbhedano prakAra che ke himAlaya, gaMgA vagere badhA acetana (padArtho)nuM abhimAnI (devatA) rUpamAM bIjuM cetanarUpa (paNa) prasiddha che. te ucita cetanAnA viSayanA svarUpanI yojanAthI racAtAM (kaMIka) juduM ja thaI Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 289 ........vanyAsa yathA kumArasambhava eva parvatasvarUpasya himavato varNana; punaH saptarSipriyoktiSu cetanatatsvarUpApekSayA pradarzitaM tadapUrvameva pratibhAti / prasiddhazcAyaM satkavInAM mArgaH / idaM ca prasthAnaM kavivyutpattaye viSamabANalIlAyAM saprapaJca darzitam / cetanAnAM ca bAlyAdyavasthAbhiranyatvaM satkavInAM prasiddhameva / cetanAnAmavasthAbhede'pyavAntarAvasthAbhedAnnAnAtvam / yathA. kumArINAM kusumazarabhinnahRdayAnAmanyAsAM ca / tatrApi vinItAnAmavinItAnAM ca / acetanAnAM ca bhAvAnAmArambhAdyavasthAbhedabhinnAnAmekaikazaH svarUpamupanibadhyamAnantyamevopayAti / yathA haMsAnAM ninadeSu yaiH kavalitairAsajyate kUjatAmanyaH ko'pi kaSAyakaNThaluThanAdAghargharo vibhramaH / te sampratyakaThoravAraNavadhUdantAGkuraspardhino niryAtAH kamalAkareSu bisinIkandAgrimagranthayaH / / evamanyatrApi dizAnayAnusatavyam / dezabhedAnnAnAtvamacetanAnAM tAvat, yathA vAyUnAM nAnAdigdezacAriNAmanyeSAmapi salilakusumAdInAM prasiddhameva / cetanAnAmapi mAnuSapazupakSiprabhRtInAM grAmAraNyasalilAdisamedhitAnAM parasparaM mahAnvizeSaH samupalakSyata eva / sa ca vivicya yathAyathamupanibadhyamAnastathaivAnantyamAyAti / tathA hi-mAnuSANAmeva tAvaddigdezAdibhinnAnAM ye vyavahAravyApArAdiSu vicitrA vizeSAsteSAM kenAntaH zakyate gantum, vizeSato yoSitAm / upanibadhyate ca tatsarvameva sukavibhiryathApratibham / / ___ kAlabhedAcca nAnAtvam / yathartubhedAddivyomasalilAdInAmacetanAnAm / cetanAnAM cautsukyAdayaH kAlavizeSAzrayiNaH prasiddhA eva / svAlakSaNyaprabhedAcca sakalajagadgatAnAM vastUnAM vinibandhanaM prasidvameva / tacca yathAvasthitamapi tAvadupanibadhyamAnamanantatAmeva kAvyArthasyApAdayati / Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha ughAta: 7 287 jAya che. jemake kumArasaMbhavamAMja (zarUAtamAM) parvata svarUpa himAlayanuM varNana (che), pharI saptarSionI priya uktiomAM cetana svarUpanI daSTie darzAvyuM che, te apUrva ja pratIta thAya che. ane sArA kaviono A mArga prasiddha ja che. ane A prasthAna (mArga) kavionI vyutpattine mATe 'viSamabANalIlA'mAM savistara darzAvyo che. cetanAnuM bAlya Adi avasyA (bheda)thI anyatva satkaviomAM prasiddha ja che. cetanonA avasthAbhedamAM paNa avAntara avasthAbhedathI vividhatA (nAnAtva) che. jemake kAmadevanAM bANothI vIMdhAyelI kumArIonuM ane bIjI (nAyikAo)nuM varNana. temAM paNa vinayazIla ane avinayazIlanuM. AraMbha Adi avasthAbhedathI bhinna acetana bhAvonuM svarUpa (paNa) alaga alaga racanA thAya tyAre anaMtatAne prApta thaI jAya che. jema ke je khAvAthI kUjatA haMsonA avAjamAM turAzathI kaMTha sApha thaI javAne lIdhe gharghara dhvaniyukta koI navo ja vibhrama (navI ja mIThAza) Ave che, te hAthaNInA navI phUTalI komaLa dAMtonI kaLInI spardhA karatI mRNAlanI navI gAMTho hAla taLAvamAM bahAra nIkaLI rahI che." Ama anyatra paNa ahIM (batAvelI) dizA pramANe anusaravuM. (dazabhedathI navatva) dezabhedathI pahelAM acetanonI vividhatA (nAnAtva), jemake judI judI dizA ane dezomAM saMcaratA vAyunI temaja bIjAM jala tathA puSpa AdinI paNa vividhatA prasiddha ja che. cetanano paNa manuSya, pazu, pakSI vagerenA gAma, araNya, jala AdinA saMbaMdhathI (e sthaLoe ucharelAMno) paraspara mahAna vizeSa dekhAya che ja. te vivekathI yogya rIte racAtAM Ananyane pAme che. te A prakAre-dizA, deza ityAdithI bhinna manuSyonA ja je vyavahAra ane vyApAra ityAdi temanI je vicitra vizeSatAo hoya che teno aMta koNa jANI zake che ? khAsa karIne strIonI. sukavio potAnI pratibhA anusAra e badhAnuM varNana kare che ja. (kAlabhedathI vividhatA) kAlabhedathI paNa vividhatA (bheda) (hoya che.) jema ke RtuonA bhedathI dizA, AkAza, jala vagere acetanAno (bheda hoya che). cetanonA to kAlavizeSanA AzrayathI (vasaMta vagere Rtu mujaba) auskya Adi prasiddha ja che. AkhA jagatanI vastuomAM potAnA svarUpa (svAlakSaNya) bhedathI (kAvyamAM) vizeSa varNana prasiddha ja che, te jema che tema racAtAM kAvyanA arthanI (viSayanI) anantatA ANe che. Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 nya atra kecidAcakSIran / yathA sAmAnyAtmanA vastUni vAcyatAM pratipadyante, na vizeSAtmanA / tAni hi svayamanubhUtAnAM sukhAdInAM tannimittAnAM ca svarUpamanyatrAropayadbhiH svaparAnubhUtarUpasAmAnyamAtrAzrayeNopanibadhyante kavibhiH / na hi tairatItamanAgataM vartamAnaM ca paracittAdisvalakSaNaM yogibhiriva pratyakSIkriyate / taccAnubhAvyAnubhavasAmAnyaM sarvapratipattRsAdhAraNaM parimitatvAtpurAtanAnAmeva gocarIbhUtam / tasya viSayatvAnupapatteH / ata eva sa prakAravizeSo yairadyatanairabhinavatvena pratIyate teSAM bhramamAtrameva, bhaNitikRtaM vaicitryamAtramatrAstIti / ___ tatrocyate / yattUtaM sAmAnyamAtrAzrayeNa kAvyapravRttiH, tasya ca parimitatvena prAgeva gocarIkRtatvAnnAsti navatvaM kAvyavastUnAmiti / tadayuktam / yato yadi sAmAnyamAtramAzritya kAvyaM pravartate kiMkRtastarhi mahAkavinibadhyamAnAnAM kAvyArthAnAmatizayaH / vAlmIkivyatiriktasyAnyasya kavivyapadeza eva vA / sAmAnyavyatiriktasyAnyasya kAvyArthasyAbhAvAt / sAmAnyasya cAdikavinaiva pradarzitatvAt / uktivaicitryAnaiSa doSa iti cet / kimidamuktivaicitryam ? uktirhi vAcyavizeSapratipAdi' vacanam / tadvaicitrye kathaM na vAcyavaicitryam ? vAcyavAcakayoravinAbhAvena pravRtteH / vAcyAnAM ca kAvye pratibhAsamAnAnAM yadrUpaM tattu grAhyavizeSAbhedenaiva pratIyate / tenoktivaicitryavAdinA vAcyavaicitryamanicchatApyavazyamevAbhyupagantavyam / tadayamatra saMkSepaH vAlmIkivyatiriktasya yadyekasyApi kasyacit / iSyate pratibhArtheSu tattadAnantyamakSayam // 1. 'svarUpAnurUpasAmAnyamAtrAzrayeNa' ni0 / 2. 'kvi....| evaM vA' ni0| 3. 'vAcyavizeSapratipAdanavacanam' ni0 / 4. 'vaicitryeNa' ni| 5. 'pratibhAnantyaM' ni0| . Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 caturtha ughotaH 7 ahIM (svarUpabheda viSayamAM) keTalAka kahe (pUrvapakSa) jemake sAmAnyapaNAthI vastuo vAcyatAne prApta kare che, vizeSapaNAthI nahIM. kema ke te svayaM anubhava karelAM sukha AdinAM ane tenAM nimitto- . kAraNonAM-svarUpane anyatra Aropita karatA kavio dvArA potAnAthI ke bIjAthI anubhavAyela sAmAnya mAtranA AzrayathI racAya che. paNa teo kaMI yogIonI jema bhUta, vartamAna ane bhaviSyanAM bIjAonAM citta Adi lakSaNo pratyakSa karI zaktA nathI. te jANanArAne sAdhAraNa, te anubhAvya (sukhAdi) tathA anubhAvaka (e sukhanAM sAdhana mALA, caMdana, strI vagere) sAmAnya parimita hovAthI prAcIna (kavio)ne ja jaNAI cUkyAM hatAM. nahIMtara te (jJAnano) viSaya ja na thaI zakyo hota. ethI e prakAra vizeSane, jene AjanA loko abhinava rUpathI samajela che temanuM (te) abhimAnamAtra ja che. emAM vANItavaicitrya mAtra che. (vastumAM navInatA nathI. uktivaicitryane kAraNe ja navInatAno bhrama thavA mAMDe che evo pUrvapakSano Azaya che.) (uttarapakSa) e (viSaya)mAM kahIe chIe. je e kahevAmAM AvyuM ke sAmAnyamAtranA AzrayathI kAvyapravRtti thAya che ane te parimita hovAthI pahelAM ja gocarIbhUta thaI javAthI (arthAt te jJAna kavione pahelethI thaI gayuM hovAthI) kAvyavastuonuM navInatva hotuM ja nathI. te barAbara nathI. kema ke jo kevaLa sAmAnyano Azraya laIne kAvya pravRtta thAya che to mahAkavio dvArA nibaddha karAyelA kAvyAyaeNnI atizayatA konAthI saMpAdita karAyelI hoya che? athavA vAlmIki sivAya koI bIjAnuM kavinAma ja kevI rIte hoya ! kemake (ApanA matamAM) sAmAnyathI bhinna bIjo koI kAvyano varNa viSaya thaI zakto nathI. ane sAmAnyanuM Adi kavi dvArA ja pradarzana karI devAmAM AvyuM che. (pUrvapakSane prazna karyo che) jo kaho "ukti vaicitryathI A doSa nathI thato." (to amAre kahevAnuM ke,) (uttarapakSa) to A uktivaicitrya zuM vastu che ? ukti, vAcyavizeSanuM pratipAdana karanArA vacanane kahe che. tenA vaicitryamAM vAcyavaicitrya kema nathI hotuM? kemake vAcya ane vAcakanI pravRtti avinAbhAva saMbaMdhathI hoya che. (ethI vAcaka uktimAM vaicitrya hovAthI vAcyamAM paNa vaicitrya hovuM jarUrI che.) ane kAvyamAM pratibhAsita thanArAM vAcyonuM je rUpa te to grAhavizeSanA abhedanI sAthe ja pratIta thAya che. tethI uktivaicitryavAdI dvArA, na Icchato hovA chatAM paNa, vAcyacitrya avazya svIkAravuM joIe.. . to A ahIM saMkSepa che vAlmIkithI atirikta je koI eka (kavi)nI pratibhA arthomAM mAnavAmAM Ave to te kSaya nahIM pAmanAruM Ananya che.' Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 dhvanyAloka kiJca, uktivaicitryaM yatkAvyanavatve' nibandhanamucyate tadasmatpakSAnuguNameva / yato yAvAnayaM kAvyArthAnantyabhedahetuH prakAraH prAgdarzitaH sa sarva eva punaruktivaicitryAd dviguNatAmApadyate / yazcAyamupamAzleSAdiralaGkAravargaH prasiddhaH sa bhaNitivaicitryAdupanibadhyamAnaH svayamevAnavadhirdhatte punaH zatazAkhatAm / bhaNitizca svabhASAbhedena vyavasthitA satI pratiniyatabhASAgocarArthavaicitryanibandhanaM punaraparaM kAvyArthAnAmAnantyamApAdayati / yathA mamaiva 'mahamaha itti bhaNantau vajjadi kAlo jaNassa / toi Na deu jaNaddaNa goarI bhodi maNaso // (mama mama iti bhaNato vrajati kAlo janasya / tathApi na devo janArdano gocarIbhavati manasaH // iti cchAyA) "itthaM yathA yathA nirUpyate tathA tathAna lakSyate'ntaH kAvyArthAnAm ||7|| - idantUcyate, avasthAdivibhinnAnAM vAcyAnAM vinibandhanam / yat pradarzitaM prAk, bhUmnaiva dRzyate lakSye, 6na tacchakyamapohitum, tattu bhAti rasAzrayAt // 8 // tadidamatra saMkSepeNAbhidhIyate satkavInAmupadezAyarasabhAvAdisambaddhA yadyaucityAnusAriNI / anvIyate vastugatirdezakAlAdibhedinI // 9 // tatkA gaNanA kavInAmanyeSAM parimitazaktInAm / vAcaspatisahastrANAM sahasrairapi yatnataH / nibaddhApi kSayaM naiti prakRtirjagatAmiva // 10 // yathA hi jagatprakRtiratItakalpaparamparAvirbhUtavicitravastuprapaJcA satI punaridAnIM 'parikSINAparapadArthanirmANazaktiriti na zakyate'bhidhAtum / tadvadeveyaM kAvyasthitiranantAbhiH kavimatibhirupabhuktApi nedAnIM parihIyate pratyuta navanavAbhirvyutpattibhiH parivardhate // 10 // 2. 'alaGgAramArga : ' ni0 / 1. 'kAvyanavatvena' ni0 / 3. 'kathAbhedena' ni0 / 4. ' bahumaha inti bhaNintau vaM oI kalijaNassa te iNade / o jANaiNuogo arimo timiNaM..... sA ittham ||' nirNayasAgara AvRttiyAM bhAvo pATha che tathA chAyAnuvAda nathI. 5. ni. mAM 'itthaM' yaha nathI. 6. ni. bhAM 'bhUmnaiva dRzyate lakSye na tacchakyaM vyapohitum' ne ariGAno uttarArdha gaeyo che bhane 'tattu bhAti rasAzrayAt ' ne vRtti mAnI che. 7. 'parikSINApadArthanirmANazaktiriti ni0 / Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha ughotaH 7, 8, 9, 10 291 ane vaLI, uktivaicitrya je kAvyanI navInatAmAM hetu kahevAya che te amArA pakSane anukULa (lAbhakArI) che. kemake kAvyanA AnanyanA hetu jeTalA prakAro ame agAu darzAvyA che teTalA badhAya uktivaicitryathI dviguNatA prApta kare che (arthAt bamaNA thAya che.) ane je A upamA, zleSa vagere vAcya alaMkAra varga prasiddha che te bhaNiti-vaicitryathI (= vANavaicitryathI) racAtAM pote ja niravadhi thaIne zatazAkhatA (seMkaDo zAkhAo hovA paNuM)ne dhAraNa karI le che. ane potAnI bhASAonA bhedathI vyavasthita (vibhinna) ukti paNa pratiniyata bhASA (vizeSabhASA) viSayaka arthonA vaicitryane kAraNe kAvyarthomAM vaLI eka judI anaMtatA utpanna karI de che. jema ke mArI ja (nIcenI gAthA) - mAruM mAruM ema bolatAM mANasano (tenA jIvanano) samaya vItI jAya che, to paNa (tenA) manamAM deva janArdana pratyakSa thatA nathI.'' Ama jema jema nirUpaNa kare che tema tema kAvyarthono aMta dekhAto nathI. kArikA-8 ane vRtti: paNa ATaluM kahe che "avasthA ityAdithI vibhinna vAcyonuM nibaMdhana" je pahelAM darzAvyuM che, (kA. 7mAM) lakSyamAM (kAvyamAM) adhiktAthI dekhAya che." teno parityAga thaI zakto nathI. te to rasanA AzrayathI zobhe che." kArikA-9 ane vRttiH satkavine upadezane mATe ahIM ATaluM kahe che : 'jo rasa, bhAva ityAdithI saMbaddha aucityanuM anusaraNa karanArI tathA deza, kAla AdinA bhedathI yukta, vastunuM anumAna karavAmAM Ave... kArikA-10 ane vRtti H to parimita zaktivALA bIjA (sAdhAraNa) kavionI to vAta ja zI ? "hajAro vAcaspatio dvArA, hajAro prayatnothI racAyela (te) jagatanI prakRtinI samAna, kSayane prApta thatI nathI." jema gayelI kalpa paraMparAmAM vicitra vastumaya prapaMcanI racanA karanArI jagatanI prakRti (mUla kAraNo hovA chatAM paNa, anya padArthonA nirmANamAM kSINa zaktivALI thaI gaI che ema kahI zakAtuM nathI e prakAre A kAvyasthiti paNa anaMta kavio(nI mati) vaDe bhogavAI che, to paNa haju (A samaye) zaktihIna nathI paNa e kavionA varNanothI) navI navI vyutpatti (prApta karavA)thI vRddhi pAme che. Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A vanyAloka 292 itthaM sthite'pi, saMvAdAstu bhavantyeva bAhulyena sumedhasAm / sthitaM hyetat saMvAdinya' eva medhAvinAM buddhayaH / kintu naikarUpatayA sarve te mantavyA vipazcitA // 11 // kathamiti cet, saMvAdo hyanyasAdRzyaM tatpunaH pratibimbavat / AlekhyAkAravattulyadehivacca zarIriNAm // 12 // saMvAdo hi kAvyArthasyocyate yadanyena kAvyavastunA sAdRzyam / tatpunaH zarIriNAM pratibimbavadAlekhyAkAravattulyadehivacca tridhA vyavasthitam / kiJciddhi kAvyavastu vastvantarasya zarIriNaH pratibimbakalpam, anyadAlekhyaprakhyam, anyattulyena zarIriNA sadRzam // 12 // tatra pUrvamananyAtma tucchAtma tadanantaram / tRtIyaM tu prasiddhAtma nAnyasAmyaM tyajetkaviH // 13 // tatra pUrvaM pratibimbakalpaM kAvyavastu parihartavyaM sumatinA / yatastadananyAtma tAttvikazarIrazUnyam / tadanantaramAlekhyaprakhyamanyasAmyaM zarIrAntarayuktamapi tucchAtmatvena tyaktavyam / tRtIyantu vibhinnakamanIyazarIrasadbhAve sati sasaMvAdamapi kAvyavastu na tyaktavyaM kavinA / na hi zarIrI zarIriNAnyena sadRzo'pyeka eveti zakyate vaktum // 13 // etadevopapAdayitumucyate Atmano'nyasya sadbhAve pUrvasthityanuyAyyapi / vastu bhAtitarAM tanvyAH zazicchAyamivAnanam // 14 // 1. 'saMvAdinyo medhAvinAM' ni0 / 2. ni.mAM 'vibhinna' 56 nathI.. 3. 'tattvasyAnyasya' ni0 / Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha ughotaH 11, 12, 13, 14 kArikA-11 ane vRttiH Ama (daza, kAla, avasthA Adi bhedathI Ananya) hovA chatAM paNa, 'buddhizALIomAM saMvAda (samAna uktio) to bahu (prakAre) hoya ja che." buddhizALI (kavio)nI buddhio saMvAdavALI (samAnatAvALI) hoya che e siddha ja che. paNa, 'vidvAna puruSe e badhAmAM ekarUpatA na mAnavI." ema kema? (ema zaMkA hoya to) kahe che kArikA-12 ane vRtti "anyanI sAthe sAdazyane ja saMvAda kahe che. ane A (sAdazya) zarIradhArIonA pratibiMbanI jema, citranA AkAranI jema, ane tulya zarIrI (arthAt sarakhA zarIravALA mANasanA jevuM)nI jema rahe che." anya kAvyavastunI sAthe kAvyarthanuM sAdazya ja saMvAda kahevAya che. te (sAdazya) prANIonA pratibiMbanI jema, Alekhya (citra)nA AkAranI jema, ane tulya dehInI jema traNa prakAranuM hoya che. kAraNa ke koI kAvyavastu, anya zarIra (kAvyavastu)nA pratibiMba jevuM hoya che). bIjuM citranI jema ane trIjuM tulya zarIrInA jevuM hoya che. kArikA-13 ane vRtti temAMnuM prathama ananya AtmAvALuM (arthAt potAnA alaga svarUpathI rahita) (ethI tyAjya che), tenI pachInuM citrakAratulya sArazya) tuccha AtmAvALuM (tethI tyAjya che) ane tRtIya (tulyade hivatu) prasiddha AtmAvALuM che. (ethI) anya vastunI sAthe (A trIjA prakAranA) sAmyano kavie tyAga na karavo." temAM paheluM je pratibiMba jevuM kAvyavastu (kahayuM) te sArA kavie tyajavuM joIe. kemake te ananyAtma eTale ke tAttvika zarIra vagaranuM che. tenI pachInuM citratulya sAmyavALuM kahyuM che te anya sAmya bIjA zarIravALuM hoya che paNa tuccha AtmAvALuM che tethI tyajavuM. (sarakhuM hovA chatAM paNa) juduM (ane) suMdara zarIrathI yukta trIjA (prakAra)nuM kAvya vastu anya sAthe saMvAdavALuM hovA chatAM paNa kavie nahIM choDavuM joIe. kemake eka dehadhArI (manuSya yA prANI) bIjA zarIrI (dahadhArI) samAna hovA chatAM paNa "eka ja che evuM kahI zakAtuM nathI. kArikA-14 ane vRttiH enuM ja upapAdana (samarthana) karavA kahe che. pUrvasthitinuM anusaraNa karanArI vastu, (arthAt prAcIna kavioe varNavelI vastu) (prasiddha vAcya AdithI vilakSaNa vyaMgya rasAdirU5) anya AtmA hovA chatAM paNa, suMdara strInA caMdramAnI zobhAvALA mukhanI jema atyaMta zobhe che." Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 dhvanyAloka . tattvasya sArabhUtasyAtmanaH sadbhAve'pyanyasya pUrvasthityanuyAyyapi vastu bhAtitarAm / purANaramaNIyacchAyAnugRhItaM hi vastu zarIravatparAM zobhAM puSyati / na tu punaruktatvenAvabhAsate / tanvyAH zazicchAyamivAnanam // 14 // evaM tAvatsaMvAdAnAM samudAyarUpANAM vAkyArthAnAM vibhaktAH sImAnaH / padArtharUpANAM ca vastvantarasadRzAnAM kAvyavastUnAM nAstyeva doSa iti pratipAdayitumidamucyate akSarAdiracaneva yojyate yaMtra vasturacanA purAtanI / nUtane sphurati kAvyavastuni vyaktameva khalu sA na duSyati // 15 // na hi vAcaspatinApyakSarANi padAni vA kAnicadapUrvANi ghaTayituM zakyante / tAni tu tAnyevopanibaddhAni na kAvyAdiSu navatAM virudhyanti / tathaiva padArtharUpANi zleSAdimayAnyarthatattvAni // 15 // tasmAt yadapi tadapi ramyaM yatra lokasya kiJcit sphuritamidamitIyaM buddhirbhyujihiite| sphuraNeyaM kAciditi sahRdayAnAM camatkRtirutpadyate anugatamapi pUrvacchAyayA vastu tAdRk sukavirupanibdhanannindyatAM nopayAti // 16 // "tadanugatamapi pUrvacchAyayA vastu tAdRk tAddakSaM sukavivivakSitavyaGgyavAcyArthasamarpaNasamarthazabdaracanArUpayA bandhacchAyopanibadhnannindyatAM naiva yAti // 16 // 1. vAkyaveditAnAM kAvyArthAnAM vibhaktAH sImAnaH' ni0 / 2. 'tu' na. bhanathI. 3. ni.EL. bha. tinathI. 5. pra. bhA che. 4. 'yadapi tadapi ramyaM kAvyazarIraM yallokasya kiJcitsphuritamidamitIyaM buddhirabhyujjihIte sphuraNeyaM kAciditi sahRdayAnAM camatkRtirUtpadyate' vAyanI 232di ni.mai auzel 40 vadhu, che. Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha ughotaH 14, 15, 16 295 sArabhUta tattvavALo AtmA hoya tyAM (arthAt sAdirUpa vyaMgya hoya tyAM) pUrva sthitine anusaranAruM hoya topaNa, vastu adhika zobhe che. jUnA (kAvyanI) nI ramaNIya chAyAthI anugrahIta vastu, (tulya) zarIranI jema atyaMta zobhAne poSe che, punaruktanA rUpamAM bhAse che ema nahIM. tanvInA (suMdara strInA) caMdranA saudaryavALA mukhanI peThe. (AvuM mukha punarukta jevuM nathI lAgatuM paNa sAruM lAge che tema kAvyamAM paNa samajavuM joIe.). kArikA-15 ane vRtti Ama saMvAthI yukta samudAya rU5 vAkyarthonA vibhAgonI maryAdA AMkI. have padArtha (zabdanA artha) rUpa bIjI vastu samAna kAvya vastuono doSa nathI e pratipAdita karavA mATe kahe che. (jyAM je kAvyamAM) navA skuratA kAvya vastumAM purANI vastu racanA (prAcIna kavionuM kathAvastu) akSara vagere (padano paNa samAveza abhipreta che)nI (jUnI) racanAnI jema yojavAmAM Ave che temAM doSa nathI e spaSTa che.' (svayaM) vAcaspatithI paNa koIka apUrva akSaro ke pado goThavavAnuM zakya nathI. te to te ja rUpamAM goThavAya (vaparAya) to paNa te navInatAnI viruddha jatA nathI. e rIte padArtharUpa zleSAdimaya arthatattva paNa. (navIna banAvI zakAtAM nathI ane akSara AdinI yojanAnI jema tene upanibaddha karavAthI navInatAno virodha thatA nathI. navInatA AvI ja jAya che.) kArika-16 ane vRttiH ethI, (je vastu viSayamAM) jyAM, lokone (sadayone) "A koI navo camakAro (phuraNA) che A prakAranI buddhi (anubhUti) thAya che (navI ke jUnI) je paNa hoya, te vastu ramya (kahevAya) che." A koI navo camakAro che e prakAranI camatkRti sadayone thAya che. "pUrva (kavionA varNana)nI chAyAvALuM hoya to paNa te prakAranI vastunuM varNana karanAra sAro kavi nidAne pAtra banato nathI." pahelAMnI (pUrvakavionA varNanavALA viSayonI) chAyAthI anugata (anusarAyelI hoya toya e prakAranI vastune, jemAM vyaMgya vivakSita hoya evA vAcyArthanA samarpaNamAM samartha zabdaracanArUpa sanniveza sauSThavathI upanibaddha karanAro (racanA karavAvALo) sukavi kyAreya nidAne prApta thato nathI. Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhvanyAloka taditthaM sthitam'- . pratAyantAM vAco nimitavividhArthAmRtarasA na sAdaH kartavyaH kavibhiranavadye svaviSaye / santi navAH kAvyArthAH, paropanibaddhArthaviracane na kazcit kaverguNa iti bhAvayitvA parasvAdAnecchAviratamanaso vastu sukaveH sarasvatyevaiSA ghaTayati yatheSTaM bhagavatI // 17 // parasvAdAnecchAviratamanasaH sukaveH sarasvatyeSA bhagavatI yatheSTaM ghaTayati vastu / yeSAM sukavInAM prAktanapuNyAbhyAsaparipAkavazena pravRttisteSAM paroparacitArthaparigrahaniHspRhANAM svavyApAro na kvacidupayujyate / saiva bhagavatI sarasvatI svayamabhimatamarthamAvirbhA-vayati / etadeva hi mahAkavitvaM mahAkavInAmityom / ityakliSTarasAzrayocitaguNAlaGkArazobhAbhRto' yasmAdvastu samIhitaM sukRtibhiH sarvaM samAsAdyate / kAvyAkhye'khilasaukhyadhAmni vibudhodyAne dhvanirdarzitaH so'yaM kalpatarUpamAnamahimA bhogyo'stu bhavyAtmanAm // satkAvyatattvanayavartmaciraprasuptakalpaM manassu paripakvadhiyAM yadAsIt / tadvayAkarotsahRdayodayalAbhahetorAnandavardhana iti prathitAbhidhAnaH // iti zrIrAjAnakAnandavardhanAcAryaviracite dhvanyAloke caturtha udyotH|| samApto'yaM granthaH // 1. 'sthite' ni0| 2. 'vAdaH' niH| 3. 'nityAkliSTa' ni0 / 4. 'zobhAhato' ni0 / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha udyota : 17 kArikA-17 ane vRtti : eTale ema nakkI thayuM ke ''vividha arthonA amRtarasathI bharelI vANI kavio dvArA vistArita karavAmAM Ave. temaNe (kavioe) potAnA anavadya viSayamAM viSAda na anubhavavo joIe.'' 297 navA kAvyArtho che ja. bIjA dvArA racAyela arthanI racanAmAM kavino koI guNa nathI ema samajIne '"bIjAnA arthanuM grahaNa karavAnI icchAthI rahita sukavine mATe A bhagavatI sarasvatI ja thayeSTa vastu ghaTita kare che (upasthita karI Ape che.)'' bIjAnA sva (viSaya)nA grahaNathI virata manavALA sukavine A bhagavatI sarasvatI yatheSTa vastu ghaTita karI de che. (arthAt sarasvatI tene joIe teTaluM vastu pUruM pADe che.) je sukavionI pravRtti pUrvajanmanA puNya ane abhyAsanA paripAkane kAraNe hoya che, tevA khIjAe racelA arthane laI levAnI spRhA vagaranA kavine (kAvyanirmANa mATe) potAne vyApAra (prayatna) karavo paDato nathI. (ene to) te bhagavatI sarasvatI svayaM abhimata arthano AvirbhAva karI de che. A ja mahAkavinuM mahAkavitva che. iti oma. ''A prakAre akliSTa (suMdara), rasanA AzrayathI ucita guNa ane alaMkAranI zobhAvALA jenAthI ( = kAvyarUpI udyAnathI) puNyazALI (kavio) sarva vastuo prApta kare che, akhila saumyanA dhAma (evA), kAvya nAmanA vidvAnonA udyAnamAM, kalpataru samAna mahimAvALo A dhvani (ame ahIM) pradarzita karyo che. te A bhavya AtmAvALA (saubhAgyazALI sahRdayo)nA upabhogane yogya bane. (arthAt temane AnaMdAyaka bane).'' ''satkAvya tattvanI nItino mArga je paripakva buddhivALAonAM manamAM cirakALathI suSupta jevo hato tene 'AnaMdavardhana' (evA) A prasiddha nAmavALAe (meM pote) sahRdayajanonA udayalAbhane mATe (arthAt temanI abhivRddhi ane lAbha mATe) spaSTa karyo che. (meM tenI vyAkhyA karI che.)'' ema zrI rAjAnaka AnaMdavardhanAcArya viracita vanyAloka'no caturtha udyota samApta thayo. Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa noMdha prathama udyota prasiddha AlaMkArika AnaMdavardhanAcArya (samaya Azare I. sa. 850 nI AsapAsa)no graMtha "dhvanyAloka' alaMkArazAstrano yugapravartaka graMtha che. dhvani siddhAMtanuM vicArabIja AnaMdavardhana pUrve astitvamAM hatuM. paNa A siddhAntane suvyavasthita rIte pratiSThita karavAnuM zreya AnaMdavardhanane phALe jAya che. bAhyasvarUpanI daSTie joIe to dhvanyAlokamAM kArikA ane vRtti che. kArikAomAM siddhAntonuM nirUpaNa che. vRttimAM kArikAonuM vivaraNa che. lekhake vRttimAM parikara zloka, saMgraha zloka, saMkSepa zloka tarIke oLakhAtA potAnA samayamAM pracalita, anya kavioe lakhela zloko ApI vicAranuM samarthana yA saMkSepa karela che. siddhAntanI carcA daramyAna udAharaNo ApavAmAM AvyAM che. ghaNAM kharAM udAharaNa purogAmI kavionI kRtiomAMthI AvelAM che. kArikA ane vRttinA ekakartutva aMge matabheda che. graMthanA vibhAganuM nAma 'ughota' ApyuM che. dhvanyAlokamAM cAra udyota' che. maMgalazloka- svecchA ... I. mukhyavAkya- nag: 3 trAyAnuM ! nakha tamAruM rakSaNa karo. konA nakha ? kevA? chANa-- potAnI icchAthI siMhanuM (nRsiMhanuM) rUpa dhAraNa karanArA madhuripo- madhu nAmanA rAkSasane mAranAranA (nakha). nakhanAM be vizeSaNo chepotAnI nirmaLa kAntithI (=sva-svachIyA) caMdrane AyAsamAM nAkhanAra, khinna karanAra. (gAyAyita-va); zaraNAgatonAM duHkha nAzamAM samartha (panna-kArtiSThi:). (i) sarva vArtha tu rvIta prazipatya I revatAkU ne anusarIne AnaMdavardhane graMthanI nirviba parisamApti mATe bhagavAna viSNunA cothA avatAra-nRsiMha avatAranA zaraNe Avela bhaktajanonAM duHkha dUra karanAra nakhanuM, A maMgalazlokamAM smaraNa karyuM che. A zloka AzIrvacanarUpa che. zAstragraMthanA AraMbhe, madhye, anta maMgala karavAnuM pataMjali maharSie mahAbhASyamAM jaNAveluM che, te suvidita che. (tAni maGgalamadhyAni maGgalAntAni ca zAstrANi prathante / ) (i) vighnono nAza thAya, vibo para vijaya maLe te mATe vIrarasanA sthAyibhAva utsAhanI vizeSa upayogitA che tethI A maMgala zlokamAM viSNu bhagavAnanA vIrarasAbhivyaMjaka svarUpanuM smaraNa karavAmAM AvyuM che. (ii) veH = tamAruM. abhinavagume 'yuSmAn = vyAkhyAtA ane zrotAonI rakSA kare' ema artha lIdho che e yogya ja che kemake graMthakAre graMtha temane saMbodhita karIne Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 1/1) 299 banAvyo che. AcArya vizvezvara ahIM ekazeSa dvandra mAnIne 'va' pada granthartA, vyAkhyAtA ane zrotA vagere badhAMno vAcaka thaI zake che ema jaNAve che. (iv) A zloka paranI abhinavaguptanI 'locana' TIkAmAM 'vRtti:' pada che. anyatra AiraH' evo kArikAnA lekhaka mATe nirdeza che. keTalAka vidvAnoe "dhvanyAloka'nA kArikA bhAganA racayitA sahRdaya' che ema kalpanA karI che ane AnaMdavardhana kta vRttikAra che ema mAnela che. paNa kArikAo ane vRtti bannenA AraMbhe svecchA ... I." zloka che tethI bannenA lekhaka ekaja che ane te AnaMdavardhana che ema prastAvanAmAM ApaNe joyuM che. jo banne bhAganA lekhaka bhinna hota to vRttinA AraMbhe judo maMgalazloka hota. "sahRdaya" jeno ullekha prathama kArikAmAM che, te zabda saMjJAvAcaka nathI paNa kAvyamarmajJono vAcaka che. (v) kriAthazipu ! purANomAM varNana che te mujaba viSNue nRsiMha avatAramAM trijagatkaMTaka evA "hiraNyakazipune mAryo hato. A zlokamAM madhu, keTabha paikI madhu rAkSasano ullekha che, hiraNyakazipuno nathI. bhagavAna, bhaktonA mArgamAM AvanAra vinone kAyama dUra kare che ja. bhagavAna potAnI A kriyAmAM kyAreya saMmohamAM paDatA nathI. ane kyAreya temanA adhyavasAyamAM koI jAtanI khAmI AvatI nathI. A rIte bhagavAnano utsAha vyakta thAya che, ahIM vIrarasanA sthAyibhAva utsAhanI vyaMjanA thaI che, bhAse karNabhAra'nA nAndI zlokamAM '-ruti-pati-mitrahaityavakSA.... I. zabdomAM ane jayadeve prasiddha dazAvatAra'nI aSTapadImAM-(gIta goviMda' kRtimAM) tava ramatava naumutacuMm, nidiAziputanukRt... I. zabdomAM nRsiMha bhagavAnanA nakhanuM varNana sarasa rIte karela che. (vi) temaNe nRsiMharUpa potAnI icchAthI lIdhuM hatuM, karmanI parataMtratAthI nahI, ke bIjA koInI icchAthI paNa nahIM. (vii) nirmaLatA ane vakatAnI bAbatamAM caMdra samAna hovA chatAM paNa A nakha zaraNAgatonAM duHkha nivAraNamAM kuzaLa che ahIM 'vyatireka alaMkAra che. nRsiMhanA dasa nakha-saMkhyA vadhu-bAlacaMdrAkAra tathA saMtonA artinAzamAM kuzaLa che tene lIdhe loko temanA tarapha bAlacaMdra (AkAzamAMno) karatAM adhika sanmAnathI joze, mane (bAlacaMdrane) joze nahIM. Ama samajatAM bAlacaMdra (AkAzamAMno) jANe AyAsano anubhava kare che, emAM 'unTekSA alaMkAra che. A nakha nathI paNa dasa bAlacaMdro che emAM 'apahatuti'no dhvani che. (vi) locanamAM prastuta zlokamAM vastu, alaMkAra ane rasadhvani kevI rIte che te samajAvyuM che. kArikA-1 maMdAkrAntAchaMdamAM lakhAyelI A kAvyAtmaka kArikAmAM AnaMdavardhane "kAvyano AtmA dhvani che.' e vidhAna karyuM che. dhvanivirodhI traNamata (ka) dhvanino Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanyAloka abhAva mAnanArAono mata (kha) dhvanine bhAkta mAnanArA-lakSaNAmAM samAvI zakAya tema mAnanArAono mata (ga) dhvanine avarNanIya-anirvacanIya-anAkhyaya mAnanArAono mata- A traNa mata A kArikAmAM raju thayA che. sadaya bhAvakanA mananI tuSTi thAya e mATe "dhvanyAloka' graMtha lakhavAmAM Avyo che, teno lekhake ullekha karyo che. A kArikAmAM lekhake "anubaMdha catuSTayane sUcita karela che. 'tat svarUpe gUma thI graMthanA pratipAgha viSayavastu-dhvaninuM svarUpa-sUyavAyuM che. 'sahayamana prati' thI sAyanI mana:prItirUpa mukhya prayojana sUcavAyuM che. dhvaninA svarUpano jijJAsu saddhaya, bhAvaka, adhikArI che. zAstrano viSayanI sAthe pratipAghapratipAdakabhAva tathA zAstrano prayojananI sAthe sAdhya-sAdhakabhAva saMbaMdha che. 1.1 (i) vRdhe- kAvyatattvane jANanAra aneka loko. joke 'dhvanyAloka' graMtha lakhAyo te pahelAM likhita rUpamAM dhvani siddhAntanuM pratipAdana thayuM na hatuM paNa maukhikarUpathI kAvyanA Atmatattva viSayaka vicAranA prasaMgamAM, zabda vagere prasiddha avayavothI jukA, kAvyanA jIvana AdhAyaka tattvano loko svIkAra karatA hatA. dhvani' nAmakaraNa mATe AlaMkAriko vyAkaraNazAstranA RNI che. e zAstramAM zrotragrAhya zabdane mATe 'dhvanipadano prayoga thato hato. kAnathI grahaNa karI zakAya tevA zabda potAnAthI para sphoTarUpa nitya zabdanA vyaMjaka hoya che. e rIte kAvyane zabda potAnA vAcyArthathI para koI anya arthane vyakta kare che. A vyaMgya artha ja pradhAna ane kAvyano AtmA hoya che. A sAdazya para kAvyanA AtmatattvanuM dhvani nAma paDyuM che. mammaTa kAvyaprakAzamAM "dhe taiyAraH pradhAnamUtawoTarUpa... I. (1-4uparanI vRtti) lakhela che tyAM AnaMdavardhananI prathama kArikA ane vRttibhAganI chAyA che. | (i) samAnatapUrva . ahIM maukhika paraMparAnuM sUcana che. dhvanyAloka'nI pahelAM dhvani siddhAntane pratiSThita karato koI graMtha na hato. avicchinna pravAhanA kramathI budha janoe tenA vize kahyuM che. viziSTa pustakomAM tenuM sthApana thayuM nahotuM.' (i) sanana... rAjazekhare jene bhAvayitrI pratibhA kahI che evI bhAvaka pratibhA dharAvanArA, kAvyatattvane jANanArAo. abhinavagukhe A kArikA paranI 'locana' TIkAmAM "sahRdaya'nI A rIte vyAkhyA ApI che. "zeSAM vyAnazInaabhyaasvshaad vizadIbhUte manomukure varNanIya-tanmayIbhavanayogyatA te svahRdayasaMvAdabhAja: sahRdaya '' arthAt kAvyanA anuzIlananA abhyAsane lIdhe vizada banelA mananA darpaNamAM varNanIya vastunI sAthe tanmaya thaI javAnI yogyatA hoya teo, potAnA hRdayanI sAthe saMvAditA sAdhI zake te sahRdayajana kahevAya che. (aMgrejImAM Connoisseur zabda sahRdaya mATe vaparAya che.) (iv) navu . t dhAtu parokSa bhUtakA. 3- pu.ba.va. ' kahyo che'...locanakAra Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 1/1) abhinavagupta- "ame abhAvavAdIonA vikalpa sAMbhaLyA nathI paNa tenI saMbhAvanA karIne doSa daIzuM, tethI te vikalponuM parokSatva siddha thAya che. dhvaninA abhAvavAdano siddhAnta paNa bahu pahelAM, bhUtakALamAM hovAne lIdhe parokSarUpathI saMbhAvita karyo che. 1.2 (i) bAvakSInuM ! makhyakSa Atmane pada vidhyartha 3-pu. ba.va. kahe, 'pUrvapakSanA vidvAna kadAca Ama kahe,' anuvAdamAM kahyuM che ema pravAhitA jALavavA lakhyuM che. (i) tAvat aa to. tAvat zabdano artha che 'nizcaya ja' 'zabda ane artha kAvyanAM zarIrAdi che e viSayamAM koIno paNa virodha nathI.' e tAva thI samajAya che. rAmasAgara tripAThI-tArAvatI TIkA. pR-28) (ii) zabdagata cArutva hetu, e anuprAsa, yamaka vagere zabdAlaMkAro che. arthagatacArutva hetu, e upamA, ulTekSA, apahatuti, vibhAvanA vagere arthAlaMkAro che. | (iv) va Tanodha. | zabda ane arthanuM cArutve be rIte hoI zake che svarUpamAtraniSTha ane saMghanAzrita. zabdAlaMkArothI zabdanuM cArutva, sauMdarya ane arthAlaMkArothI arthanuM sauMdarya-e svarUpamAtraniSTha cArutva che. jyAre zabdaguNothI ane arthaguNothI anukrame zabdanuM ane arthanuM cArutva prApta thAya te "saMghanAzrita cArutva che. zabda ane arthanA saMghanA dharma paNa pratIta thAya che. je guNa ane alaMkArothI vyatirikta hoya che zabdaguNo ane arthaguNo jyAre saMghaTanAmAM paryavasita thAya che tyAre saMghanAzrita cArutva prApta thAya che. varNasaMghaTanA = akSaronI goThavaNI. () dhuryAlaya:- mAdhurya vagere. alaMkArazAstramAM nIce mujaba dasa kAvyaguNa varNavavAmAM AvyA che. zleSa, prasAda, samatA, mAdhurya, sukumAratA, arthavyakti, udAratva, oja, kAnti, samAdhi. | (i) vRttayaH- nATaka vagerenA saMdarbhe zikI, sArvatI, AraTI, bhAratI ema cAra vRttio nATayanI mAtAo mAnavAmAM AvI che. paNa ahIM kAvyamAM jovA maLatI vRttiono nirdeza che. nAgarikA, upanAgarikA ane grAmyanI vyAkhyA ulkA vagere AlaMkArikoe A rIte samajAvI che. je paruSa kaThora-varSothI Arabdha hovAne lIdhe paruSa anuprAsathI yukta hoya che te paruSA ke nAgarikAvRtti kahevAya che. masUNa yA snigdha varSonA anuprAsavALI vRtti lalitA ke upanAgarikA kahevAya che. je grAmya vanitAnI jema vaidhdha vinAnI hoya, jenAmAM sukumAratA ke paruSatA hotI nathI te vRtti madhyamA yA komalA yA grAmyA kahevAya che. (vi) rItaH- vaidarbhI, gauDI, pAMcAlI vagere rItino ahIM nirdeza che. (viii) koDathuM dhvanirnAra- A paMkti abhAvavAnA prathama vikalpano nirNaya vyakta kare che. Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 davanyAloka 1.3 (i) prasthAna- je pratiSThita hoya che, paraMparAthI je mArgathI vyavahAra karavAmAM Ave che te prasthAna" kahevAya che. locana- "tikane paramaparA vyakti na mALa tatrasthAnam !" (ii) prasiddha prasthAna eTale "dhvanyAloka' graMtha lakhAyo tyAre je siddhAMto jANItA hatA te. AnaMdavardhananI pUrve kAvyano AtmA alaMkAra, rIti ke rasa che ema jaNAvanArA AcAryo thaI gayA. I.sa. pahelI sadI (Azare)mAM thaI gayela nATayazAstra'nA lekhaka bharatamunie kAvyano AtmA rasa che ema kahyuM. I. sa. chaThI-sAtamI sadI (Azare)mAM thayela bhAmahe alaMkArane kAvyano AtmA kahela che. ubhaTa, rudra, temane anusare che. ThaMDI (Azare chaThThI-sAtamI sadI) alaMkArane mahattva Ape che paNa temaNe zarU karela 'rIti'ne kAvyanuM pradhAna tattva gaNavAno vicAra vAmane (I.sa. 8mI sadI) AgaLa calAvyo ane rIti' kAvyano AtmA che tema sAbita karyuM che. A prasiddha siddhAMto hatA. tenAthI viruddha jato dhvanino siddhAMta vaLI kevo? , (i) dhvanino abhAva mAnanArAono bIjo vikalpa TUMkamAM A pramANe che. paraMparAthI vyavahata mArgomAM nathI Avato, eTale kAvyanA AtmA yA prakAranA rUpamAM tene svIkArI zakAya tema nathI. bIjuM sahRdaya-mahAra-zabdArthamayatva' rUpI kAvya-lakSaNa (kAvyanI vyAkhyA) temAM saMghaTita thatuM nathI. agara keTalAka sahRdaya ekamata thaIne dhvanine hRdaya-AlAkArI mAnIne 'kAvya' nAma ApI paNa de to paNa A, badhA vidvAnonAM manane svIkArya thaI zakaze nahIM. (iv) tatsamayAnta: patiH | dhvani siddhAMtanI aMdara AvanArA, teno svIkAra karanArA. temanA anubhavane AdhAre dhvaninuM astitva siddha karavA mAMgo cho te yogya nathI. dhvani tattva ja siddha thayelI vastu nathI. ane emAM mAnanAra saddhaya kalpita che' e kalpita sahRdayonA AdhAre dhvaninuM astitva siddha karavA javuM e hAsyAspada che." 14 (i) manIyam' kamanIyanA karmane kAmanIyana kahe che. cArutA-sauMdaryanI buddhi utpanna karavAmAM kAraNa. | (i) mapUrvasamasyA mAtra mane... I. emAMnA koI ekane navuM nAma ApavAmAM Ave to e kaMI mahattvanI vAta nathI | (ii) vAvi nhAnAm mAnatya | vANInA vikalpo anaMta hovAne kAraNe. locana- " vichInAm mAMdayatvAn ! vicchittI-vaicivyo asaMkhya hovAne lIdhe. vA nI traNa vyutpatti ApavAmAM Ave che. "jUi ti vA'- jene kahe che te vApha, che, arthAt zabda 'zva ti vA'- je kahevAmAM Ave che arthAt artha. te mana- jenAthI kahevAmAM Ave che arthAt abhidhA vyApAra. Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa noMdha (u. 1/1) (iv) pravIvamAtra- khAlI pravAda - upajAvI kADhelI vastu badhA abhAvavAdIono A sAdhAraNa upasaMhAra che. kemake zobhAhetu hovA chatAM guNo ane alaMkArothI vyatirikta nathI, ane kAraNa ke vyatirita hoya paNa zobhAhetu nathI ane kemake zobhAhetu hovA chatAM paNa Adarane pAtra nathI tethI.-evo Azaya che. (5) mana ta va matra :- kSiti... I. A zloka abhinavagupta mujaba graMthakAranA samakAlIna manoratha' nAmanA kavino che. manorathanA nAme koI graMtha maLato nathI ke teno koI nirdeza maLato nathI. "rAjataraMgiNI'mAM kAzmIranA rAjA jayApIDa (8mI sadI)nA sabhApaMDitomAM manoratha'no ullekha che. ane manorathanA keTalAka zloka AcArya hemendra "aucitya vicAra-carcAmAM uddhata karyA che. A traNe sthaLe ullekhAyela "manoratha' koI eka vyakti haze. (vi) abhAvavAdanA A traNa vikalpa paraspara asaMbaddha nahIM, paNa zRMkhalAnA rUpamAM raju karavAmAM AvyA che. 1.5 (i) mAku: I TU dhAtu kahevuM bIjo gaNa varta. kA. 3-pu bahuvacana. 'bhAtavAdanuM alaMkArazAstranA graMthomAM avicchinnarUpathI smaraNa karavAmAM Avela che tethI 'nAdura nitya prayukta vartamAnakALanuM kriyApada lekhake prayojyuM che. (i) mAm ! "bhakti' nAmanI vRttithI-vyApArathI prApta thato artha te 'bhAkta" che. lakSaNA, guNavRtti, amukhyavRtti zabdo 'bhaktinA paryAya tarIke prayojavAmAM AvyA che. bhakti zabdathI AlaMkArikonI zuddhA ane gauNI banne prakAranI lakSaNA, samajavAnI che. jyAre ('taghoga-saMbaMdha) sAdazya saMbaMdha hoya tyAre gaNI ane sAdayetara saMbaMdha hoya tyAre zuddhA lakSaNA kahevAya che ema AlaMkAriko mAne che. mImAMsako 'gauNI'ne svataMtra, judI vRtti mAne che. bhaktimAM lakSaNA ane gauNI banneno samAveza thAya che. locanakAra abhinavagupta bhakti' zabdanI traNa rIte vyutpatti ApI che ane lakSaNAnI traNa zarato-mukhyArthabAdha, tadyoga, prayojana-ne anukULa artha samajAvyo che. (ka) muhayArthastha majA maHi (kha) mamte sevyane pArge prasiddhatI utprekSyate iti bhktiH| (ga) maHi pratipAdya sAmagra-saizyAvo zraddhAMtizayaH | 'locanamAM mImAMsakonI gaNIne mATe paNa 'bhaktinI vyutpatti ApI che. (gha) samulAyavRttei zabdasyArthabhAgastaikSNyAdiH bhaktiH / bhakti vRtti-vyApAra-dhI pratIta thanAro lAkSaNika ke gauNa artha "bhAta' kahevAya che. Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 04 - vanyAloka (i) manA pRSTha zrI nagInadAsa pArekha kahe che tema "ahIM amukhyavRtti tarIke dhvanimArgane saheja sparza kyanuM kahyuM che te eTalA mATe ke bhAmahe (1-9) kAvyanA hetuo gaNAvatAM 'zabda' ane 'abhidhAnane alaga alaga gaNAvelA che ane enI samajUtI ApatAM udbhaTe kaheluM che ke "abhidhAna' eTale abhidhA vyApAra ane te be prakArano hoya che. mukhya ane guNavRtti. vAmane paNa kahyuM che ke sAdazyathI thanArI lakSaNAne vakrokti kahe che. Ama bhAmahe "abhidhAna' zabdathI, udda "guNavRtti' zabdathI ane vAmane 'lakSaNA zabdathI dhvani tattvano saheja nirdeza karelo che, paNa tene koIe khAsa lakSamAM lIdho nathI." (pR. 8) (iv) zrI DolararAya mAMkaDa mujaba, "A mata pramANe dhvani che to kharo, paNa te haMmeza gauNa rahe che. vAcyArtha ja kAvyamAM mukhya che." (pR. 214) 16 (i) tInavRddhaya= apragalpabuddhivALA, apakvabuddhivALA, sukumAra buddhivALA. (i) mAm govaram ! vANIthI para, agocara, A anirvacanIyavAdI yAne azakya vaktavyatAvAdIonA matane spaSTa karavA Do. rAmasAgara tripAThIe eka suMdara bloka 'tArAvatI' TIkAmAM udhRta karyo che: (pR. 24) - kaverabhiprAyamazabdagocaraM, sphurantamArTeSu padeSu kevalam / vadadbhiraGgaiH sphuTaromavikriyairjanasya tUSNIM bhvto'ymnyjliH|| (ii) vidhAku vimatipu sthita, Avo matabheda hovAne kAraNe. dhvanyAloka'nI vRttimAM dhvanivirodhI pAMca matono AnaMdavardhane ullekha karyo che. (1) abhAvavAdI pahelA prakAranA (2) abhAvavAdI-bIjA vikalpa pramANenA (3) abhAvavAdI-trIjA vikalpa pramANe abhAva mAnanArA, (4) bhAtavAdIo (5) anirvacanIyavAdIo have pachIthI lakSaNAvAdIonA paNa traNa vilpo samajAvavAmAM AvanAra che. tethI kula sAta mata temaNe ApyA che. zrI nagInadAsa pArekha, dhvanino virodha karanArA ekaMdare bAra mato Tyaka nAmanA AlaMkArikanA graMtha parathI potAnI TIkAmAM jyArathe ApyA che ema kahIne nIcenA bAra matano A pramANe ullekha kare che. (pR. 9) (ka) dhvani ke vyaMjanA jevo svataMtra vyApAra mAnavAnI jarUra nathI. teno samAveza 'tAtparya' zaktimAM thaI jAya che ema mAnanArA mImAMsako. (kha) "yatvaH zaH zabdArtha' ema samajAvI abhidhAmAM dhvanino samAveza karatA mImAMsako. (ga) ane (gha) dhvanino samAveza bIjI lakSaNAmAM ane viziSTa lakSaNAmAM (anukrame) thAya che ema kahenAra lakSaNAvAdIo. Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 1/1) (6) ane (2) dhvanino samAveza be prakAranAM anumAnomAM thaI jAya che ema mAnanArA neyAyiko (cha) dhvani e dviarthI vAkyano eka prakAra che ema mAnanArA (amuka) sAhityazAstrIo. (ja) dhvanino samAveza apattimAM thaI jAya che ema mAnanArA paMDito. (4) dhvanino samAveza samAsokti, paryAyona vagere alaMkAromAM thAya che ema mAnanArA alaMkAriko. (ga) rasarUpa dhvani vibhAva vagerenuM kArya che ema mAnanArA loaTa vagere. (2) rasa dhvanita thato nathI paNa bhogIkaraNa ke bhoga nAmanA vyApArathI anubhavAya che ema mAnanArA bhaTTa nAyaka vagere. (6) dhvani anirvAcya che ema mAnanArAo. (iv) tasya hi dhvane svarUpa... I. A paMktiomAM je vizeSaNo prayojAyAM che te dvArA AnaMdavardhane pUrvapakSamAM nirUpelA pAMca prakAranA dhvanivirodhIonA maMtavyanuM nirAkaraNa sUcave che tethI e vizeSaNo sAbhiprAya che. sakala ane satkavi zabdathI "cit prateze' vALA pakSanuM, 'atiramanIyam' thI bhAddhapakSanuM, 'upaniSamUtam' thI pUrvasamAhayAtrima vALA pakSanuM, "yasImika vi7nAvyasaMvidhAyinAM ddhimiH manunyatitapUrva thI guNAlaMkAramAM dhvani aMtarbhata thAya che ema mAnanAra pakSanuM, 'matha 2." thI "tatsamayAnta: patinaH " vALA pakSanuM, rAmAyaNanA ullekhathI Adi kavithI laIne sarvee teno Adara karyo che tenAthI svakalpitadoSanuM, 'takSayatA' A padathI vAva sthitaviSaye nuM nirAkaraNa dhvanita thAya che, sUcavAyeluM che. (v) mAnando manasa namatAM pratiSThAm A zabdo be bAbata sUcave che. (ka) dhvaninA vastudhvani, alaMkAradhvani, ane rasadhvani ema traNa bheda lekhake kya che. paNa temAM AnandarUpa rasadhvani ja pradhAna che, e vAta A vAkyathI sUcita thAya che. (kha) "dhvanyAloka' graMthanA racayitA, dhvani mArganA sthApaka AnaMdavardhanAcAryane, A dhvanine spaSTa rIte prasthApita karavAnA kAryathI, pratiSThA prApta thAya. A bhAva temanA nAmanA AdibhAga Ananda' zabda dvArA ahIM vyakta thayo che. (v) dareka graMthanI zarUAtamAM tenAM viSaya, prayojana, adhikArI ane saMbaMdhano nirdeza karavAmAM Ave che. A cArane anubaMdha kahevAmAM Ave che. tenI vyAkhyA "pravRttiprayogAnaviSayatvam anuvanadhatvam ' karavAmAM AvI che. kArikA-1mAM saMkSepamAM nizelA A anubaMdho vRttinA chevaTanA bhAgamAM vizada thAya che. kArikA-2 ane vRtti-pratIya mAne artha eTale vyaMgyArtha. tenI samajutI ane lakSaNa kArikA-4mAM Apela che. nita- suMdara, guNa ane alaMkArathI yukta. vita-rasAdine anurUpa racanAne kAraNe vAWE #Avyarsa- ramaNIya kAvyanA. Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanyAloka kArikA-4 tathA vRti 4.1 : (i) A kArikAmAM pratIyamAna vastunI sattAnuM (astitvanuM) pratipAdana daSTAnta dvArA karavAmAM AvyuM che. A kArikAno Azaya e che ke jema aMganAonAM mukha, nAka, kAna, payodhara Adi aneka avayava hoya che paNa lAvaNya nAmanuM koI avayava nathI hotuM, to paNa te badhAM avayavothI skuranA pradhAna tattva che. tevI rIte pratIyamAna artha-vyaMgyArtha-koI zabdano saMkatita artha nathI hoto paNa badhA zabdonA saMketathI skurita thAya che. A kArikAmAM punaH zabdano prayoga, vAcyArtha karatAM vyaMgyArthanI vizeSatA pragaTa kare che. vyaMgyArtha, vAcyArthathI judo paNa che ane sArabhUta paNa che. vALapu ane mahIlavInAmuM zabdomAM bahuvacanano prayoga viSayanI vyApakatAne siddha kare che. pratIyamAna artha mahAkavionI vANImAM sarvatra rahelo che. vimAti zabdano artha che je A prakArano hoya che, tenI zobhA hoya che. sarvathA asat vastunuM bhAna thatuM nathI. sattAnuM ja, sanuM ja bhAna thAya che, ane bhAnathI sattA siddha thAya che. kArikAmAM Avela hatuM-tata sarvanAmonI vyAkhyA vina' zabdathI vRttimAM karI che. avayava-saMsthAnathI abhivyakta thanAra, avayavothI bhinna eka bIjo ja dharma lAvaNya kahevAya che. Ama to sAmAnyataH badhI strIomAM mukha, kAna, nAka vagere badhAM avayava hoya che. tethI kaMI premIo temanA tarapha AkarSAya che tema banatuM nathI. keTalIka strIo tarapha adhika AkarSaNa hoya che ane keTalIka tarapha eTaluM nathI hotuM. eka ja strI AyuSyanA amuka bhAgamAM, jonArane vizeSarUpathI AkarSe che. kyAreka koI strI vikalAMga hoya to paNa, premInA AkarSaNane pAtra bane che, bIjI strI, badhAM aMgo barAbara hoya toya cittAkarSaka banatI nathI. A badhAnuM kAraNa che ke je ramaNIomAM lAvaNya nAmanI yauvanajanya camaka hoya che te tenA dareka hAvabhAvamAM pragaTa thAya che, tathA aMgomAM paNa joI zakAya che. te ja strIo AkarSaNa karavAmAM samartha bane che. lAvaNya, samasta aMgomAM nivAsa karanAruM, atirita tattva hoya che, jene ApaNe koI aMgamAM samAvI zaktA nathI, e rIte sAhityamAM zabdono eka vAcyArtha hoya che. kyAreka kyAreka koI vAkya yA prabaMdhamAM suMdaratAno anubhava thAya che ane bIjA vAkya yA prabaMdhamAM e prakArano vAcyArtha hovA chatAM ApaNane tevA sauMdaryano anubhava thato nathI. kyAreka koI paMktimAM eka sadhya vyaktine ramaNIyatAno bodha thAya che paNa bIjI vyaktine tevo anubhava thato nathI. A rIte siddha thAya che ke saddhayomAM suprasiddha vAcyArthathI vyatirikta-judo-eka pratIyamAna artha paNa aMganAonA lAvaNyanI jema hoya che jene jANItA alaMkAromAM ApaNe samAvI zaktA nathI ane dekhAtAM avayavomAM paNa samAvI zaktA nathI. Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 1/4) (i) DaoN. rAmasAgara tripAThIe (pR-77) AcArya kuntakanA maMtavyanI samIkSA karI che. pratIyamanuM punaracava... I. A kArikAnuM uddharaNa ApIne AcArya kuntake lakhyuM che." "A daSTAntathI vAcya vAcakarUpa prasiddhAvayava vyatiriktatva dvArA pratIyamAna arthanI sattAnuM astitva) siddha karI zakAya che. lalanAonuM lAvaNya sakala-loka-locana-saMvedya hoya che. paNa pratIyamAna artha sahRdaya-saMvedya ja hoya che. ethI bannenI tulanA kevI? kevaLa baMdha-saudarya ja (ghATIlA kAvyanuM zarIranuM sauSThava) lAvaNya sthAnIya hoI zake che kemake te zravaNamAtrathI ja avyutpanna loko ne paNa AnaMda Ape che. pratIyamAnanI tulanA to nAyikAonA te saubhAgyanI sAthe ja karI zakAya che je kevaLa upabhogaparAyaNa nAyakone mATe ja saMvedya hoya che.' - A viSayamAM ema kahI zakAya che ke lalanA-lAvaNyano AsvAda sarvajanasaMvedya hoya che e eka vicitra vAta che. zuM lAvaNya-janya AhalAdane mATe koI yogyatAnI apekSA nathI hotI ? Ama to rasa vyaMjanAne dhvanisiddhAntanI prANabhUta mAnIne ane 'baMdhacchAyAjanya' AlAdane rasadhvanimAM samAvIne dhvanivAdIoe teno jAte ja uttara ApI dIdho che." (ii) dhvanyAloka'nI dIdhiti' TIkAmAM (pR-17) ziMgabhUpa kavino eka zloka ApavAmAM Avyo che temAM 'lAvaNyane samajAvavAmAM AvyuM che : muktAphaleSucchAyAyAstaralatvamivAntarA / pratibhAti yadaGgeSu tallAvaNyamitIritam // .. arthAtu-motIomAM je chAyAnI taralatAnI jema kaMIka jhaLakatuM mAluma paDe che te lAvaNya kahevAya che. 4.2 pratIyamAna arthanA traNa prakAra che (1) vastumAtra dhvani (2) alaMkAra dhvani (3) rasAdi dhvani. pratIyamAna arthanA be bheda che. laukika ane alaukika yAne kAvya vyApArathI samajAto. emAMno laukika kyAreka svazabdavAcya banato hoya che, tene zabdamAM mUkI zakAto hoya che. te vidhi, niSedha vagere aneka prakArano hoya che. ene vastu kahe che. laukikanA be prakAra che. (1) alaMkAra ane (2) vastumAtra pahelAM je upamA, rUpaka vagere alaMkAranA rUpamAM pratIta thayo hoya, te ja jyAre vAkyamAM gauNabhAva choDI mukhya bane che tyAre te alaMkAra maTI jAya che ane pratIyamAna yAne dhvani banI jAya che. paNa pahelAM e alaMkAra hato tethI brAhmaNazramaNanyAye' alaMkAra dhvani kahevAya che. bIjAne vastumAtra dhvani kahe che. zrI nagInadAsa pArekhe (pR-13) be gujarAtI padyanAM udAharaNa ApI A banneno bheda spaSTa ryo che. UDe che bhamarAo A guMjAguMja karI karI, jAya che saranI pAse, Ave pAchA pharI pharI.' Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 vanyAloka ahIM bhamarAo madhura guMjArava karatA karatA sarovara tarapha UDatA jAya che. ane pAchA Ave che, evo vAcyArtha che. paNa eno vyaMgyArtha e che ke kamaLo khIlavAno samaya najIka Avyo che, eTale ke zarada RtunuM Agamana thayuM che. A vyaMgyArtha evo che ke kavie dhAryuM hota to spaSTa zabdomAM paNa kahI zakata. ahIM amuka hakIkatanuM ja sUcana che ane te zabdamAM mUkI zakAya ema che mATe e laukika dhvaninA, vastumAtra dhvani (svatIyamAna artha) prakAranuM udAharaNa gaNAya." "tArI daMtaprabhArUpe kesaro vilasI rahyAM, bhamaro madhunA lobhI, jullAM rUpe UDI rahyA." A zlokanA vAcyArthamAM be apahatuti alaMkAra che, daMtaprabhA nathI. paNa kesaro che. julphAM nathI paNa bhramaro che. A vAcyArthamAMthI e vyaMgyArtha samajAya che ke tuM strI nathI, kamalinI che. A paNa apahatuti alaMkAra che. e paNa dhArIe to zabdamAM mUkI zakAya evo che. eTale e laukika che, paNa alaMkAra dhvani che." rasAdidhvani- rasa, rasAbhAsa, bhAva, bhAvAbhAsa, bhAvodaya, bhAvaprathama, bhAvasandhi, bhAvazabalatA-A badhAne mATe rasAri zabda prayojAya che. A yAdInA AraMbhamAM 4 zabda che tethI te badhAM kSatrei che. A vRtti paranI abhinavaguptanI locana TIkAmAM rasanuM sAmAnyarUpa eka ja samAsamAM vyakta karI dIdhuM che. emAM prayojAyelA zabdo 'zabdasamarthamA, hatyasaMvAda, sura', 'vimAvAnumAvasamurita', ' yvanividatyaviAsanAnu', sumAra, "vAMvilAnanda', 'carvaNA vyApAra' A zabdo rasasiddhAnta'nI vizeSa paribhASAne anukULa che. sadayanA hRdayamAM janmajanmAntaranI vAsanA yA saMskArarUpathI rati vagere sthAyibhAva rahelA hoya che. kAvyanA zabdothI vibhAva, anubhAvane grahaNa karIne sahRdaya potAnA hRdayanI sAthe saMvAditA karI le che. A rIte sahayanA rati vagere ane kAvyadvArA arpita vibhAva, anubhAva vagerethI sahRdayanA sukumAra AnaMdamaya cittano ubodha thAya che. tene ja carvaNA vyApAra kahe che. A sthitimAM pahoMcatAM sahadaya, bhAvaka je eka prakArano vizeSa AsvAda anubhave che te rasa kahevAya che. 'rasa'nI sthitimAM svAbdavAcyatAno jarA paNa saMparka thato nathI. tethI tene alaukika kahe che. A rasAdi dhvani che. rasAdi dhvani, anya be prakAro-alaMkAra dhvani ane vastumAtra dhvani karatAM caDhiyAto mAnavAmAM Ave che. 4.3 vastudhvanine prathama samajAve che. temAM pratIyamAna artha vAcyArthathI bahu judo hoya che. vidhiparaka artha (hakArAtmaka positive) ane niSedhaparaka artha (nakArAtmaka- negative) eka bIjAnI viruddha hoya che. vAcyArtha vidhiparaka hoya ane pratIya mAna-vyaMgyArtha-dhvani niSedhAtmaka hoya tenuM udAharaNa sarvaprathama ApavAmAM AvyuM che. Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 1/4) 309 hAla kavinA prAkRta kAvyagraMtha 'TIhAsatasa'(saMskRta chAyA- cAsaptazatI) mAMthI A gAthA ( 2/75) lIdhI che. ''koI strIe potAnA premIne godAvarInA taTe AvelI kuMjamAM maLavAno saMketa karyo che, paNa tyAM jAya che to te kuMjamAM koI sAdhune pharato jue che. A sAdhu potAnA milanamAM ADakhIlIrUpa thaze ema mAnI tene khivarAvIne kADhI mUkavAne mATe te strI A gAthA bole che. (zrI DolararAya mAMkaDa-pR. 215) ema lAge che ke e rasika nAyikAnuM, potAnA premI nAyakane maLavAnuM rojanuM e saMketasthAna haze ane pelA dhArmika- mahArAja-roja tyAMthI pasAra thatA haze ane premI yugalane khalela pahoMcADatA haze. nAyikAe e paNa joyuM haze ke bApajI, kUtarAthI gabharAya che. rojanI khaTakhaTa dUra karavA nAyikA A gAyA bole che evo saMdarbha mAnavo (upara zrI mAMkaDa sAhebe kahyo che te karatAM) vadhu yogya lAge che. ahIM vAcyArtha vidhirUpa che. dhArmine 'nirAMte karo' ema kahyuM che, paNa vyaMgyArtha, 'A bAju zo nahi, have to ahIM siMhu Ave che,' te niSedharUpapratiSadharUpa che. zrama dhArmiSTha... I. zloka pachI abhinavagupte locanamAM vistRta carcA karI che ane dhvani virodhI anya matonI carcA karI vyaMjanAvRttinI sthApanA karI che. 'locana'no paNa anuvAda ApI samajAvanArA Adhunika vidvAnoe locanakAranA muddAonI sArI evI chaNAvaTa karI che. DaoN. rAmasAgara tripAThIe 'tArAvatI' nAmanI hindImAM lakhelI TIkAmAM (7) abhihitAnvayavAda ane temAM vyaMjanAnI AvazyaktA. (kha) anvitAbhidhAnavAda ane vyaMjanAvRtti. (ga) abhidhA ane vyaMjanAno bheda. (gha) lakSaNA ane vyaMjanAno bheda. (huM) dhanikanI tAtparyavRtti ane vyaMjanA. (ca) mahimabhaTTano anumitivAda ane vyaMjanA (cha) vedAntIo ane vaiyAkaraNono akhaMDatAvAda ane vyaMjanA. (jha) anya pramANo ane vyaMjanA. -A pramANenA peTAmuddAo raju karIne (pR-77thI 118 daramyAna) vyaMjanAvRttinI, tathA e vyApArathI prApta thatA pratIyamAna artha-vyaMgyArthane prasthApita karela che. 4.4 RRsUtra... I. ahIM vAcyArtha niSedharUpa che paNa vyaMgyArtha vidhirUpahakArAtmaka che. abhinavagupta kahe che ahIM vidhino artha 'pravartanA' nahIM paNa Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 " davanyAloka 'niSedharivartana'rU5 levo joIe. koIka proSitabhartukA-jeno pati dUra vasato hoya tevI virahiNI strIne joIne kAmI pathika puruSane A rIte niSedhadvArA tenA taraphathI niSedha-nivartanarUpa svIkRti yA anumati ApavAmAM AvI che. apravRtta-pravartanarUpa nimaMtraNa nathI. vidhine nimaMtraNarUpa mAnavAthI to prathama sva-anurAga-prakAzanathI saubhAgya-abhimAna khaMDita thaze. Drana vaicA... I. khaMDitA nAyikAnI A uktimAM nAyakane javAnuM kahyuM hovAthI vidhi che. paNa vyaMgyArtha vidhirUpa ke niSedharUpa nathI. e mAtra nAyikAnuM ghavAyeluM dila darzAve che. prArtha tIve.... I. A padyanA saMdarbhane abhinavagupta 'locana'mAM cAreka rIte darzAvyo che. | (i) A zloka, nAyakanA ghera AvelI paNa nAyakanA gotrakhalana vagere aparAdhathI nArAja thaI pAchI pharI rahelI nAyikAne, nAyaka kahe che. teno vyaMgyArtha e che ke tArA jevI suMdarIne choDIne huM bIjI nAyikA sAthe kevI rIte prema karI zakuM? jo tuM mane choDIne jaIza to huM duHkhI thaI jaIza ane tAre pastAvuM paDaze. tArI AzA pUrI nahIM thAya ane bIjAone paNa tuM vighnarUpa banIza. ahIM priyatamanI cATukAritA vyaMgya che. 'hatA' saMbodhana dvArA bhaviSyamAM pastAvuM paDaze ema kahIne nAyikAne rokavAmAM AvI che. (i) sakhInA samajAvyA chatAM tenI vAta nahIM mAnIne abhisaraNa karavA taiyAra thayelI nAyikAne A zloka sakhI kahe che. A saMdarbha mujaba sakhInI cATukArI vyaMgya che. A banne saMdarbhothI A padya "guNIbhUtavyaMgya'nuM udAharaNa banI jAya che, dhvaninuM nahIM. tethI svIkAravAmAM Avela nathI. (ii) koI nAyikA nAyakanI pAse jhaDapathI jaI rahI che. teno premI nAyaka paNa tenA ghara tarapha jaI rahyo che. A zloka nAyakanI nAyikA pratye ukti che. nAyaka tene majhAkamAM-narmamAM-hatAze' kahe che. mane AvatAM moDuM thayuM eTale hatAza thaIne tuM mAre tyAM javA nIkaLI che. huM tAre tyAMja jato hato. have kAMto tuM mAre ghera cAla athavA ApaNe tAre ghera jaIe, evo vyaMgyArtha che. te nathI vidhirUpa ke nathI niSedharUpa. (iv) keTalAka loko mujaba A taTastha saddhayonuM abhisArikAne uddezIne kathana che. paNa A saMdarbha letAM hatAze saMbodhananuM aucitya nathI. locanakAre Apela (i) saMdarbha yogya che. uparyukta cAreya udAharaNomAM eka ja viSaya- saMbodhya vyakti-pratye vAcya ane vyagyano svarUpabheda batAvavAmAM Avyo che. have e darzAvAya che ke viSayabhedathI paNa Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsanodha (u. 1/4) 311 vAcya ane vyaMgyano bheda hoI zake che. Azaya e che ke vAcyArtha to badhA zrotAo pratye eka ja raheze paNa vyaMgyArtha zrotAonI yogyatA anusAra badalAze. 4.5 vyavasthApitaH | kyAMka vAcyathI vibhinna viSayanA rUpamAM 'vyavasthA karI zakAya che. satya na hoya, kevaLa kalpanA karI zakAtI hoya tevA vibhinna artha svataH vyavasthita hovAnI kSamatA rAkhe che. tethI sahRdayo tene vyavasthApita karI devAmAM samartha thAya che. vacce vA mati So... I. ahIM saMdarbha evo kapyo che ke koIka nAyikAno, koI parapuruSa sAthe saMbhoga ne lIdhe, adharoSTha khaMDita thayo che. teno pati AvI gayo. nAyikAnI catura sakhI A zloka bole che. teno vAcyArtha nAyikA mATe che. "tane nA kahIe paNa sAMbhaLatI ja nathI, mAruM mAnatI nathI. nA kahyA chatAM bhramaravALuM kamaLa suMdhyuM. teNe tArA hoThe DaMkha dIdho. le, bhogava." A zloka sakhI, tenI bahenapaNI-nAyikA, pati, nAyikAno premI parapuruSa-upapati- zokyasapatnI, vagere sAMbhaLe tema bole che. locanakArane anusarIne zrI nagInadAsa pArekha A zlokano vyaMgyArtha judI judI vyakti mATe judo judo thAya che te (pR 16) A pramANe darzAve che. (i) patine mATe-"eno adhara khaMDita thayo che te koI parapuruSe nathI karyo. e to bhramare DaMkha dIdho che. eTale krodha na karIza." (i) paDozIo mATe-"A to bhramare DaMkha dIdho che, bIjuM kazuM nathI, khoTo vahema na lAvazo.' | (ii) sapatnIo mATe-"bhamaranA DaMkhathI paNa vahemAIne pati ene Thapako Ape, e to patino enA upara keTalo prema che, te batAve che. sAcI vAta jANaze eTale krodha zamI jaze. tamAre rAjI thavA jevuM zuM nathI. (iv) nAyikA mATe-patie tane Thapako Apyo eTale sapatnIomAM tuM halakI paDI evuM tAre mAnavAnuM nathI. e to tAruM bahumAna che. tArA upara prema hoya to ja AvI IrSyA thAya. have meM badhuM saMbhALI lIdhuM che eTale eno krodha UtarI jaze. (v) upapati mATe tArI sAthe chUpo prema rAkhanArIne Aje to meM bacAvI lIdhI che, paNa have pachI kadI (daMtakSata, nakhakSata jevI) nizAnI rahe e rIte kaMI na karavuM." (i) AsapAsanA caturajano mATe- huM kevI catura chuM. meM kevuM badhuM chAvarI lIdhuM.' Ama ahIM vAcya ane vyaMgyanA viSaya judAjudA che. dvitIcoDapi umero - alaMkAradhvani. te paNa vAcyathI bhinna che, evuM dvitIya udhotamAM vIgate samajAvavAmAM Avaze. anya jaivaM prazA...vyaMgya ane vAcyamAM viSayabheda ane svarUpabheda A be ja bhedono nirdeza dhvanyAloka'mAM karyo che. mammaTa vagere AcAryoe bIjA keTalAya bhedo batAvyA che. vizvanA sAhityadarpaNa (52)mAM e badhAno saMgraha eka kArikAmAM karyo che. Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 vinyAloka vaghu-svarUpa-saMhayA-nimitta-vArya-pratItivAtmAnAmuM Azraya-viSayAdInAM bhedAd bhinno'bhidhIyate vyaGgyaH // kArikA-5 tathA vRtti (i) cothI kArikAmAM dhvaninuM svarUpa samajAvIne AnaMdavardhana itihAsanI daSTie paNa e siddha kare che ke dhvani ja kAvyano AtmA che. A kArikAmAM kocavadhanI je ghaTanAno ullekha thayela che te "vAlmIki rAmAyaNa'mAMthI A pramANe jANavA maLe che. eka vakhata maharSi vAlmIki samidha, kurA vagere levA mATe potAnA AzramathI nIkaLI vanamAM jatA hatA. tyAre temaNe vyAdha dvArA bANathI vIMdhAyela eka kauca pakSIne joyuM. tenA viyogathI vyathita thayelI kaucI duHkhI thaIne cIso pADI raDatI hatI. te vakhate RSinA mukhamAMthI chaMdomayI vANI-zlokabaddhavANI-nIkaLI e zloka " niSA...I. prasiddha che. tenA saMdarbhe ja zoH zotvanuM gAtaH' kahyuM che. mahAkavi kAlidAse raghuvaMza sarga 14/70 zlokamAM "zotvamAdyata thaya zovara | kahyuM che. teno prabhAva AnaMdavardhananI A kArikAmAM jhIlAyo che. (i) yAtma cva arthaH | te pratIyamAna artha, vyaMgyArtha, e ja kAvyano AtmA che. dhvaninA traNa prakAro vastudhvani, alaMkAradhvani ane rasAdidhvani paikI abhinavagupta rasAdi dhvanine ja kAvyano AtmA gaNe che. rasa, bhAva, rasAbhAsa vagere rasAdi gaNAya che. vastu ane alaMkAra dhvani Akhare to rasamAM pariName che. AnaMdavardhana vastu ane alaMkAra dhvanine paNa kAvyAtmA tarIke svIkAre che. alabatta rasAdidhvaninuM utkRSTa sthAna che e bAbatamAM matabheda nathI. | (ii) niSA. I. mA mamaH | pANinIya vyAkaraNa mujaba adyatana bhU.ka.2 pu.e.va.nI pUrve mA ke mA # Ave to 'ka' no lopa thAya che. A zlokamAM 'gAma:' mAM 'jha' rahyo che te chAndasa rU5 che. abhinavagupta mujaba A rItano chAndasa prayoga zlokane vedamanTanI koTimAM rAkhe che. vaidika saMskRtamAM AvA prayogo mAnya che. (iv) canA vadhathI kaca-kacI vacce viyoga thayo. cIno zoka, vipralaMbha zRMgArano sthAyibhAva nathI kemake mRtyune lIdhe banne viyukta thayAM che, viyoga kAyamI che. tethI karuNarasano sthAyibhAva che. kaucIno zoka laukika che. vAlmIkine thayela zoka alaukika che. kaucIrUpa AlaMbanamAM utpanna zoka, A Adi anubhAvonI carvaNAthI alaukika sthitimAM hRdaya-saMvAda ane tanmayIbhAvanA maLI Ave che. 'A rIte RSie te alaukika zokanuM, cittanI druti dvArA, AsvAdana karyuM. A AsvAdana te zokanuM parivartitarU5 "karuNarasa ja che. jyAre RSie karuNarasano anubhava karyo tyAre temanA mukhathI, chaMdomayI vANI, anAyAsa nIkaLI paDI." vAlmIkinA antaHkSobhane lIdhe ja navo zloka mA niSAdra. I. "ekAeka svayaMbhU racAI gayo." Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 1/5,6) (v) nihatasahacarIvirahakAtarakrauJcAkrandajanitaH / niSAdanA bANathI krauMca mRtyu pAmyo ane virahamAM DhoMcIe Andva karyuM ema mU ane Amamohitam' mAM puliMga hovAthI tathA tenI pachInA vAlmIki rAmAyaNamAM AvatA zloknA saMdarbhathI, rAmAyaNa kathA mujaba vRttAMta che. 313 paNa 'dhvanyAloka'mAM ane locana TIkAmAM sahacarI-DhIMcI-nuM mRtyu thayuM ane UMce vilApa karyo tema jaNAvela che. vidvAnoe A sthaLe pAThAntara mAnIne tathA judI judI rIte arthaghaTana karIne A zabdone samajAvyA che tathA rAmAyaNanA vRttAntanI sAthe saMgati jALavavA prayAsa karyo che. rAjazekhare 'kAvyamImAMsA'mAM 'niSAnita-savarI jhauRRyuvAnam' lakhyuM che. 'dhvanyAloka' dhvanipradhAna graMtha che. temAM DhoMca-mithunathI sItA ane rAmanI joDI, 'niSAda' padathI rAvaNa ane 'vadha'thI sItAno atizaya pIDanarUpI vadha abhivyakta thAya che. tethI AnaMdavardhane sahacarI padathI sItArUpa arthane abhivyakta karavAne mATe 'nitasahavara' ne sthAne nitasavI' pATha rAkhyo che' ema samajAvavAmAM AvyuM che, te ThIka lAge che. kArikA-2 ane vRtti : (i) prastuta kArikAmAM e batAvavAmAM AvyuM che ke pratIyamAna arthanI kAvyAtmakatA svasaMvedana siddha paNa che. mahAkavionI vANI te rasadhvani, bhAvadhvani ityAdi rUpa pratIyamAna arthane pravAhita kare che. vyavahAramAM sAmAnyataH vAcyArthathI kAma cAle che. mahAkavionI vANImAM vyaMgyArthanuM sauMdarya hoya che. kArikAmAM vANIne mATe sarasvatI zabdano prayoga karavAmAM Avyo che. DaoN. rAmasAgara tripAThInA kahevA pramANe, "kavionI vANI devInI jema pUjanIya hoya che.'' (pR. 155) (ii) kArikAmAM vaparAyela zabda 'artha' =vyaMgyArtha-rasa, vastu ane alaMkAradhvani. 'vastu'= sAra.'arthavastu=vyaMgyArthano sAra . 'dhvanyAloka'mAM arthane mATe vastu zabdano prayoga ane vastu zabdane mATe tattva zabdano prayoga thayo che. (iii) niSyamAnA- jharAvatI. mahAkavionI vANI divya AnaMda rasane jAte vahevaDAve che. 'locana'mAM A samajAvavA bhaTTa nAyakano 'vAghenurNapa'... I. zloka ApavAmAM Avyo che. (iv) amiyanatti- abhivyakta kare che. abhinavagupta mujaba 'bhAvakane kavinI pratibhAnuM anumAna karavuM paDatuM nathI. e tenA hRdayane rasAvezathI bharI de che. kavinI pratibhAno bhAvakane pratyakSa anubhava thAya che. kAvyanA AtmArUpa, rasadhvanino, sahRdaya, pratyakSa anubhava karI zake che." (nagInadAsa pArekha-pR. 20) bhaTTa taute kahyuM che tema nAyajya veH zrotuH samAno'numavastataH / =nAyaka, kavi ane bhAvano samAna anubhava hoya che. Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 dhvanyAloka (v) ditrA: padmA vA mahAjvayaH | be-traNa ke pAMca-cha mahAkavio. AnaMdavardhanano rAjazekhara para temanA nIcenA zlokamAM prabhAva joI zakAya che. muktake kavayo'nantAH prabandhe kavayaH zatam / mahAprabandhe tu kavireko dvau yadi vA trayaH // kArikA-7 ane vRtti : (i) A kArikAmAM e batAvavAmAM Ave che ke vAcyArtha ane vyaMgyArthanI grAhaka sAmagrImAM paNa bheda hoya che. jevI rIte vAcyArthanI pratIti vyAkaraNazAstra, 'koza vagerenA jJAnathI thAya che tevI rIte ja vyaMgyArtha jANI zakAto nathI. vAcyArtha zabdazAstra ane arthanAM zAstrathI jANI to levo paDe che kema ke te jANyA vagara aMgyArtha sudhI pahoMcI zakAtuM nathI. paNa kevaLa vAcyArtha jANavAthI vyaMgyArthanI pratIti thatI nathI. te samajAya te mATe kAvyatattvavettA hovuM jarUrI che, sahRdaya hovuM jarUrI che. (ii) vizvanAye sAhityadarpaNamAM (5/2) nIcenI kArikAmAM vAcya ane vyaMgyanA bhedaka tattvo gaNAvyAM che. '"voddhasvarUpasaMdhyA .....I.'' jeno nirdeza kA4nI carcAmAM karyo ja che. ja (iii) amrItAnAC- utkRSTa gAnavidyAnA anabhyAsI. ahIM prazItAnAm evo pAThabheDa paNa che. jeno artha "jemaNe gAvAnuM hamaNAM zarU karela che tevA.'* banne pAThano artha 'saMgItanA navA nizALIA'- ema lagabhaga sarakho che. (iv) svara-zruti-Avi takSaLam va... saMgItazAstranA A pAribhASika zabdo che. saMgItanA graMthomAM tenI vistRta mAhitI maLe che. DaoN. rAmasAgara tripAThIe (pR. 159) A pramANe samajAvela che. ''prANavAyu ane zarIrAgninA saMyogathI je dhvani utpanna thAya che tene nAda kahe che. A nAda vibhinna nADIothI vyakta thAya che. nADIbhedathI tenA 22 prakAra che. A prakArone 'zruti' kahe che. A zrutiothI 7 svara utpanna thAya che. SaDja, RSabha, gAndhAra, madhyama, paMcama, thaivata ane niSAda. tene saMkSepamAM 'sAregamapadhanI' kahe che. zrutio paraspara bheda karanArI hoya che. tenuM parimANa te hoya che jeTalA kAlAMzamAM tenuM uccAraNa thAya che. e svaromAM paNa vyakta thAya che. ane svaronA madhyabhAgamAM paNa vyakta thAya che. jo samasta svara pRthak hoya to tenAthI pUrNataH anuraMjana thaI zakatuM nathI. tethI tenA samUhanI kalpanA karavAmAM AvI che. svara samUhane 'grAma' kahe che. grAmanA be prakAra che-SaDvagrAma ane madhyamagrAma. A 'grAma 22 zrutiothI bane cheM. tenI 21 mUrkhanAo hoya che. A grAmonA meLathI 18 jAtio utpanna thAya che. A jAtionA 63 aMza hoya che. tenAthI grAmarAga, bhASA, vibhASA, AntarabhASA, dezImArga ityAdi hoya che. jenuM varNana saMgItazAstrano viSaya che.'' Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsanodha (u. 1/7,8,9) AcArya vizvezvare (pR. 32) "saMgItaratnAkara'mAMthI zloko uddadhRta karI A zabdone samajAvyA che. prathamazravaNAcchabdaH zrUyate hrasvamAtrakaH / sa zruti samparijJeyA svarAvayavalakSaNA // zrutyantarabhAvI yaH snigdho'nukaraNAtmakaH / svato raphathati zrotazcitta kSa svara | ityAdi. kArikA-8 ane vRtti pratyamayI . barAbara oLakhI levA joIe. AcArya vizvezvare (pR. 33) prajJA zabdane nyAya-vaizeSika darzananA pAribhASika zabda tarIke samajAvyo che. tattAntA-mavAdinI pratiti pratyamajJA | tAra taddeza ane ane tatkALa saMbaMdha arthAt pUrvadeza ane pUrvakALa saMbaMdha ntA= etad deza ane etatkALa saMbaMdha. udA. saH mayama sevakatA te A devadattA che ke jene meM kAzImAM joyo hato, A pratyabhijJAnuM udAharaNa che. paricita vastu pharI joIe tyAre agAunI viziSTatA sAthenI tenI pratIti "pratyabhijJA kahevAya che. "pratyabhijJAne samajAvavA abhinavagupta potAnA paramaguru utpalapAdAcArya no eka zloka "sairtaNupattei ... I." uddhata kare che. utpalapADAcArya pratyabhijJA zaiva darzananA AcArya hatA. zlokamAM pratyabhijJAne udAharaNa sahita samajAvavAmAM Avela che. "je rIte aneka kAmanAo ane prArthanAothI prApta thayo hoya tathA ramaNInI pAse rahyo hoya paNa jyAM sudhI te potAnA patine patinA rUpamAM jANatI nathI tyAMsudhI anya puruSonI samAna hovAthI te tenA sahavAsanuM sukha prApta karI zakatI nathI. tevI rIte paramAtmA samasta saMsAranA AtmabhUta hovA chatAM paNa jyAM sudhI ApaNe temane oLakhIe nahIM tyAM sudhI tenA AnaMdano anubhava karI zakatA nathI. tethI Izvarane oLakhI zakAya te mATe A pratyabhijJA darzana racavAmAM AvyuM che. zabdomAM viziSTa arthanuM sUcana karavAnI zakti rahelI hoya che. e bhASA bolanAra lokone tenA arthanI khabara hoya che. kAvyamAM yogya zabdo zodhI kADhavA ane teno paricaya keLavavo e mahAkavinuM kAma che. kavinI pAse zabdo ApoApa AvatA hoya che. yogya sthAne yogya zabda mUkavAthI kavine kAvyaracavAno AnaMda maLe che. kArikA-9 ane vRtti H (i) 35catayA- upAya hovAne lIdhe. vyaMgyanuM prAdhAnya hovA chatAM vAcyavAcakabhAvane zA mATe svIkAravo ? vAcya-vAcaka bhAvano prathama svIkAra to, kevaLa upAya rUpa hovAne kAraNe karavAmAM Ave che. prAdhAnya to vyaMgya ane vyaMjakanuM che. Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 213 dhvanyAloka (ii) manoja = prakAza. paNa abhinavagupte mAtAonam Ato | kahI zabda samajAvyo che. vanitA vadana, aravinda vagere padArthone jovA, temanuM avalokna arthAt cAkSuSa jJAnane 'Aloka' kahe che. (iii) manuSya koI vastu jovA icchato hoya temAM dIpazikhA upAya hovAthI, pahelAM tenA mATe prayatna karavo paDe che. tenA vagara kaMI dekhAtuM nathI. vyaMgya artha meLavavAnuM lakSya hovA chatAM prayatna vAcyArtha mATe karavo paDe che. kArikA-10 ane vRtti: pavAryadvAreLa vALyAvAmaH / padanA arthadvArA, vAcanA arthanI prApti. nagInadAsa pArekha (pR. 24) yogya rIte samajAve che tema, "ahIM vyaMgyArthanA prAdhAnyano be dRSTie vicAra ryo che. kavinI ane bhAvakanI.''kavi vyaMgyArthanuM avagamana karAvavA icche che. pahelAM teNe vAcyArtha mATe mathavuM paDe che. vyaMgyArthano bodha vAcyArtha mAraphate karAvI zakAya che. bhAvake paNa pahelAM vAcyArtha samajavo paDe che. vAcyArtha dvArA ja vyaMgyArthane pAmI zakAya che. koIpaNa bhASAno zarUAtano abhyAsI hoya to tene pahelAM padano artha samajavo paDe pachI vAkacArtha samajAya. paNa jeno bhASA para AdhikAra che, je sahRdaya che te jaldI artha samajI jAya che. te paNa padArtha grahaNapUrvaka ja vAkacArya grahaNa kare che te eTalI jhaDapathI thaI jAya che ke tyAM krama anubhavAto nathI. utpatAtapatravyatimavaLApavAna saMjJakSyate / jema kamaLanI ghaNI pAMkhaDIo rAkhI temAM soya parovavAmAM Ave to te eka eka kramathI ja pAMkhaDIone bhedaze paNa jhaDapane lIdhe krama lakSita nahIM thAya. adhikArI ane sahRdayI bhAvaka jhaDapathI padArtha-vAcyArtha ane te parathI vyaMgyArtha sudhI pahoMcI jAya che. ja kArikA-11 ane vRtti : svasAmarthyavona- potAnA sAmarthyathI. padArtha-padanA artha-nA sAmarthyathIno abhiprAya AkAMkSA, yogyatA ane sannidhithI che. kArikA-12 ane vRtti : jJAti v- jhaTa, ekadama ja. vAcyArtha ane vyaMgyArthanI pratItimAM krama avazya rahe che paNa te lakSita nathI thato. tethI rasAdi rUpa dhvani asaMlakSyakrama vyaMgya dhvani che. kArikA-13 ane vRtti : 13.1 (i) vyaGgaH / dvivacananuM rUpa che. te sUcave che ke vyangyu arthanI abhivyaktimAM zabda ane artha banne kAraNa che. eka mukhya ane bIjuM sahakArI. 'yatrArthaH zabdo vA' mAM 'vA' pada, vikalpa batAve che. zabda ane arthanA prAdhAnyane anulakSIne ahIM 'vA'- athavA- - samajavAnuM che. vyaMgyanI abhivyaktimAM bannezabda ane artha-kAraNa hovA chatAM prAdhAnya bemAMthI ekanuM hoya che. tethI zAbdI ane ArthI ema be prakAranI vyaMjanA mAnavAmAM AvI che. Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 1/13) - 317 (i) kArikA-13mAM dhvaninI paribhASA ApI che, dhvanisiddhAntane samajavA mATe, vAcya vyatirikta pratIyamAna arthano "sadbhAva' samajavo jarUrI che. sadbhAva hovA paNAno bhAva tathA sAdhubhAva-prAdhAnya. banne arthamAM pratIyamAna arthano "sadbhAva che. | (ii) vyavizeSa | = caM tta taddhizeSa: 2) kAvya ane tenI vizeSatA; vyartha vizeSaH | kAvyanI vizeSatA.-A banne artha ahIM laI zakAya che. (iv) vima prava dhvarviSayaH | viSayaka vizena sinoti lakhAtIti viSaya che je potAnA saMbaMdhI padArthane vizeSarUpathI Abaddha karI le che te viSaya che. dhvaninuM potAnuM svataMtra kSetra che. tenAthI bhinna sthAno para dhvani zabdano prayoga karavAmAM Avato nathI. ethI dhvani upamA, anuprAsa vagerethI judo che. 13.2 - prathama kArikAmAM ullekhAyelA dhvanino abhAva che ema traNa vikalpothI kahenArA abhAvavAdIo paikI prathama rIte dhvanino abhAva mAnanArAnA matanuM ahIM khaMDana karyuM che. (i) prasiddhaprasthAna...mayuY prasiddha prasthAna eTale te mArga je paraMparAthI vyavahAramAM Ave che jemake prastuta saMdarbhamAM zabda ane artha tathA tenA guNa ane alaMkAra vagere. prasiddha prasthAnamAM 'dhvani'no nirdeza na hovAne lIdhe tene kAvya mAnI zakAya nahIM ema pUrvapakSI kahe che. prAcIna alaMkArazAstranA lakSaNakAromAM A dhvani-tattva prasiddha na hatuM. AnaMdavardhane khaMDana karatAM ahIM kahyuM che. lakSaNakArone mATe A dhvanitattva prasidhdha nahotuM paNa lakSyanI (sarjAyela sAhityanI) parIkSA karatAM te dhvani tattva ja, sahRdayone AlAdita karanAruM kAvya tattva che e joI zakAya che. | (i) citraku ti alaMkArapradhAna kAvyane 'citra kAvya kahevAya che. te kAvya nathI paNa kAvyanuM anukaraNa karanAruM che. jema gAyanuM citra, vastutaH gAya nathI paNa jIvaMta gAyanuM te anukaraNa kare che. Ama AlekhamAtra ke kalAmAtra hovAne kAraNe tene 'citra' kahyuM che. 13.3 (i) parivAro abhinavagupta "locanamAM samajAve che ke parivArtha zArijA-arthacca-madha-mAvApaM zoH ti parovaH | arthAt kArikAnA arthano adhika AlApa karavAne mATe, kArikAmAM nahIM kahela adhika artha umeravA mATe je zloka hoya che tene parikara zloka kahe che. (ii) A anucchedamAM bIjA prakAranA abhAvavAdIonA matanuM khaMDana karavAmAM AvyuM che. 13.4 laM) AnaMdavardhana alaMkAromAM dhvaninA samAvezanuM khaMDana kare che, nana yatra...maviSyati | mAM pUrvapakSa che, abhAvavAdIonI vaLatI dalIla che. bIjA Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 dhvanyAloka alaMkAromAM dhvanino aMtarbhAva nathI thato e ame svIkArIe chIe, paNa samAsokti, AkSepa, vizeSokti (anuktanimitta prakAranI), paryAyokta, apanruti, dIpaka, saMkara vagere alaMkAro vyaMgyagarbha alaMkAro che tethI e alaMkAromAM dhvanino samAveza thaI jaze ane tethI dhvanine mAnavAnI jarUra nathI. tethI dhvanino abhAva che. AnaMdavardhana kA-13nA A vRtti bhAgamAM e sAta alaMkArone eka pachI eka laI udAharaNa sAthe samajAve che tathA e pratyeka alaMkAramAM dhvanino samAveza thato nathI ema pratipAdita kare che. AnaMdavardhanano samaya I.sa. navamI sadIno uttarArdha che. bhAmaha, ThaMDI, udbhaTa, vAmana vagere purogAmIoe A alaMkAranAM lakSaNa ApyAM che te mujaba A sAta alaMkAro AnaMdavardhananA samaye jANItA haze. abhinavagupte (Azare 10mI sadI) 'locana'mAM A alaMkArone vyAkhyA ApI samajAvela che. je alaMkArono, khyAla badalAyo na hoya te, mammaTAcAryanA 'kAvyaprakAza'mAM te alaMkAranA Avela lakSaNanI madadathI paNa samajI zakAya. na (ii) samAsokti-tenuM lakSaNa bhAmahane anusarIne abhinavagupte A pramANe ApyuM che. yatroktau gamyate'nyo'rthastatsamAnairvizeSaNaiH / sA samAsoktiruditA saMkSiptArthatayA budhai: || kAvyAlaMkAra-2/79. / arthAt - je uktimAM, samAna vizeSaNone kAraNe prastutathI anya arthanI pratIti hoya te uktine (saMkSepamAM) saMkSiptArtha hovAthI 'samAsokti' kahe che. prastuta ane aprastuta baMnenuM eka sAthe varNana karavAthI te saMkSiptArya che. A lakSaNa zlokamAM cAra caraNamAM kramathI samAsoktinuM lakSaNa-svarUpa hetu, nAma ane tenI vyutpatti batAvavAmAM Avela che. (iii) 3porAmeLa... I. zlokamAM saMdhyAnuM varNana che. zleSayukta vizeSaNothI caMdra ane saMdhyAmAM nAyaka-nAyikAnA vyavahAranuM AropaNa thayuM che. nizAnuMsamIsAMjanuM varNana prastuta che. caMdra ane nizAno prastuta sAthe saMbaMdha che, paNa zleSa yukta vizeSaNo vagerethI e baMne para nAyaka-nAyikAnA vyavahArano Aropa karavAmAM Avyo che. tethI 'samAsokti' alaMkAra che. jenI vAta karatA hoIe te prastuta ke prakRta kahevAya che. jenI vAta na karatA hoIe te aprastuta ke aprakRta che. 'samAsokti'mAM prakRtanuM varNana evI rIte karyuM hoya che ke jethI aprakRtanuM varNana paNa samajAya che. (iv) pUrvapakSamAM kahyA mujaba ahIM nAyaka-nAyikA vyavahAra vyaGgaya che, vAcya nahIM. tethI A zlokamAM 'samAsokti'nI sAthe dhvani paNa che. tethI dhvanino Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 1/13) 319 samAveza 'samAsokti' alaMkAramAM mAnI zakAya che. tenuM khaMDana karatAM AnaMdavardhana kahe che ke vyayanuM prAdhAnya nahIM hovAthI ahIM dhvani nathI eTale dhvanino 'samAsokti'mAM samAveza thaI zakato nathI. 13.5 (i) AkSepa- abhinavagupte (rAmasAgara tripAThInI AvRtti pR. 189) Apela vyAkhyA pratiSedha iveSTasya yo vizeSAbhidhitsayA / vakSyamANoktaviSayaH sa AkSepa dvidhA mataH // kaMIka vizeSa kahevAnI icchAthI, kahevuM hoya tene jANe ke aTakAvI devAya tyAre 'AkSepa' bane che. (ii) anuALavatI sandhyA... I. AnaMdavardhane A zloka 'AkSepa' alaMkAranA udAharaNa tarIke Apyo che. A zlokamAM vAmana mujaba 'AkSepa' alaMkAra che paNa bhAmaha mujaba 'samAsokti' che. 'samAsokti' ane 'AkSepa' banne alaMkAranuM kahI zakAya tevuM A udAharaNa che. A zlokano alaMkAra kyo te ahIM bahu na vicAratAM dhvanikArano bhAvArtha grahaNa karavA jevo che. A zlokanA alaMkAra sthaLamAM vyaGgaya sarvathA vAcyArthamAM guNIbhUta thaI jAya che. tethI vyakayanuM prAdhAnya nahIM hovAthI tene dhvanikAvya kahI zakAya nahIM. tethI dhvanino alaMkAramAM aMtarbhUta thavAno prazna ja UThato nathI. (iii) dIpaka-mammaTa kAvyaprakAza 10/17mAM dIpakanuM lakSaNa A pramANe Ape che sakRd vRttistu dharmasya prakRtAprakRtAtmanAm / saiva kriyAsu bahvISu kArakasyeti dIpakam / / "prakRta ane aprakRta vastuonA sAdhAraNa dharmanuM ekja vAra kathana, temaja ghaNI kriyAo hoya ane kArakanuM eka ja vAra kathana hoya tyAre 'dIpaka' alaMkAra thAya che. AnaMdavardhane vRttimAM A alaMkArano temaja apatino ullekha karyo che paNa udAharaNa ApyuM nathI. A alaMkAramAM cArutva-utkarSanuM mULa tenuM alaMkAratva che. (iv) apanuti- bhAmahe kAvyAlaMkAra 3/21mAM A pramANe 'apavruti'nuM lakSaNa ApyuM che. apahnutirabhISTasya kiJcidantargatopa'mA / = abhISTa (arthAt varyaviSaya)no niSedha hoya jemAM upamA vyaya thatI hoya, te apavruti kahevAya che. A alaMkAranI zobhA apahnava-niSedha che. udA. Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ davanyAloka neyaM virauti bhRGgAlI, madena mukharA muhuH| ayamAkRSyamANasya kandarpadhanuSo dhvaniH // arthAt "A kaMI madathI mukhara bhramaronI hAra guMjatI nathI; e to kAmadevanA kheMcAtA dhanuSyano dhvani che." A alaMkAranuM alaMkAratva cArutvotkarSanuM kAraNa che. | (V) 35mAyA: pratIto gari | 'dIpaka" ane "apahatuti' aupamyamUlaka alaMkAro che. 'dIpaka', "apavuti mAM upamA'nI pratIti thatI hovA chatAM aupampane lIdhe cArutva nahIM hovAthI tyAM 'upamA alaMkAra mAnavAmAM Avato nathI. 'dIpaka', "apavruti' vagere upamAmUlaka alaMkAromAM vyaya rUpathI upamA'nI pratIti hovA chatAM paNa tenuM prAdhAnya vivakSita nahIM hovAthI tyAM "upamAno vyavahAra thato nathI. vyaMgyanI pradhAnatA hoya to dhvanino vyavahAra thAya che. dhvani moTo viSaya che, pradhAna che tethI alaMkAra vagerenI aMtargata teno samAveza thato nathI. | (i) vizeSokti mammaTa kAvyaprakAza 10/108mAM A rIte lakSaNa Ape che. vizeSAhivhevu chu tAvaH | = jyAre kAraNo akhaMDita hoya tyAre paNa phaLanuM kathana na thAya te vizeSoti' alaMkAra che. tenA traNa prakAra che (1) ukta nimittA (2) anukta nimittA (3) acinha nimittA. A traNa bhedo paikI acityanimittA ane uktanimittAmAM vyajyanuM astitva hotuM nathI. tethI AnaMdavardhane phakta anuktanimittA vizeSAMtino ullekha ryo che. gAtoDapi sahAye... I. udAharaNamAM saMdarbhane jore vyaMgyanI pratItimAtra thAya che, e pratItine lIdhe koI saudarya AvatuM nathI. tethI tenuM prAdhAnya nathI. A prakAranI vizeSokti mAM kAraNa kaheluM hotuM nathI. paNa te evuM gUDha nathI ke jenI kalpanA na karI zakAya. bhaTTa ubho ahIM ThaMDInI atizayatA' kAraNa che ema kalpanA karI che. game te kAraNa kacyuM hoya paNa te gauNa rahe che. vAcya vizeSokti' ja mukhya che. tethI ahIM dhvani nathI. 13. (i) paryAyokata: bhAmahe paryAyoktanuM lakSaNa A pramANe ApyuM che. paryAyoktaM yadanyena prakAreNAbhidhIyate / vAvAvariSpAM zUnyAvakAmanA | kAvyAlaMkAra 3/8 jyAre vAcyavAcaka vyApArathI-abhidhAthI-bhinna vyApAra dvArA je kahevAnuM, hoya tenuM kathana karavAmAM Ave tyAre 'yojI' alaMkAra kahevAya che. jyAre je kahevuM hoya tenuM kathana abhidhAthI bhinna-vyaMjanA-vyApAra dvArA karavAmAM Ave tyAre 'paryAyokta alaMkAra kahevAya. Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 1/13) 321 udA. namastasmai ta yena mudhA rAhulapUvau| viSNune namaskAra ema kahevAne badale 'jemaNe rAhunI patnInA stana nakAmA banAvyA te (deva)ne namaskAra' (kuvalayAnaMda) (ii) mAmadovAdatasavRze0- AnaMdavardhane ahIM purogAmI AlaMkArika, kAvyAlaMkAranA lekhaka bhAmahane uddhRta karela che. bhAmahe 'paryAyokta'nuM udAharaNa nIce mujaba ApyuM che. "gRheSvadhvasu vA nAnnaM bhuJjamahe yadadhItinaH / vidhrA na munnate tattva rasavAnanivRttaye / kAvyAlaMkAra- 3 / 9 arthAt- 'je anna vedAbhyAsI brAhmaNo e na khAdhuM hoya te ame gharamAM ke mArgamAM khAtA nathI.'' zrIkRSNa zizupAlane A zloka kahe che. ghera ke pravAsamAM ame vidvAna brAhmaNane jamADayA pachI jamIe chIe. ahIM viSadAna nivRtti- khorAkamAM jhera na nAkhyuM hoya te-vyaMgya che. rasa= viSa. bhAmahe ApelA A udAharaNamAM 'rasadAnanivRtti' vyaMgya che paNa tenAthI koI cArutva AvatuM nathI. tethI tenuM prAdhAnya nathI. paNa brAhmaNone jamADayA vinA na ja mavuM e vAcyArtha che te paryAyathI judI rIte-kahyo che. tethI A 'paryAyokta'nuM udA. bane che. 'paryAyokta' alaMkAramAM evuM udAharaNa hoI zake che jyAM vyaMgyanuM prAdhAnya hoya. te dhvani kAvyanA bIjA bheda 'alaMkAradhvani'nuM udA. kahevAze. paNa teno artha evo nathI ke dhvanino alaMkAromAM samAveza thAya che. dhvani mahAviSaya che, vyApaka che, 'paryAyokta'nA vyayapradhAna udAharaNo sivAya bIje paNa hoya che. (iii) apadghati TIpAyo... I. agAu A alaMkAromAM 'upamA'nI pratIti thatI hovA chatAM tenI dvArA cArutva nahIM hovAthI 'upamA' alaMkArano tyAM vyavahAra karAto nathI ema kahyuM che. sAta alaMkAro gaNAvyA teno krama jALavIne 'paryAyokta' pachI nirdeza hovAthI e be alaMkArono ahIM pharI ullekha karI temAM vyayanuM pradhAnya nathI te batAvyuM che. 13.7 (i) saMkara alaMkAra-bhAmaha vagere dvArA tenA cAra prakAra mAnavAmAM Ave che. (1) saMdeha saMkara-lakSaNa viruddhAGkriyollekhe samaM tad vRttyasambhave / ekasya ca grahe nyAyadoSAbhAve ca saGkaraH // udA. zivavanA'sitasarakSijJanayanA... I. arthAt caMdramukhI, nIlakamalanayanI ane zubhrakusumAMtI A nAyikAne vidhAtAe AkAza, jala ane spalamAMthI utpanna thatA manohara AkAravALI banAvI che. Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanyAloka (2) ekADhayAnupravezasaMkara-bhaTTa ubheTe tenA be bheda karyA che. (ka) ekavAkyAnupraveza ane (kha) ekavAkyAMzAnupraveza. lakSaNa- zArthavardhatA , vAva, patra vartina: - savA vAyarApravezAmaLIyo | udA. (ka) , mama priyaM samayaNe nirjanAt | arthAtu-jene tuM AliMgana daIne ramaNa karAve che, te kAmadeva jevA priyanuM smaraNa kara. udA. (kha) tulyovasAtvA.. I. arthAt-sUrya ane divasano, udaya ane asta eka sAthe thAya che, tethI sUrya asta pAmatAM thAkelo divasa jANe aMdhakArarUpI guphAmAM pesI jAya che. (3) aMgAgibhAva saMkara parasparopakAreNa yatrAlaGkRtayaH sthitAH / svAtantryeNAtmalAbhaM no labhante so'pi saGkaraH // udA. pravAtanIstotpanirvivuM. I. arthAt e vizAlAkSIe (pArvatIe) tophAnI pavanathI hAlatAM nIlakamala jevI adhIra daSTi mRgalIo pAsethI lIdhI che ke mRgalIoe enI pAsethI lIdhI che? (ii) saMdeha saMkaranA udAharaNamAM rUpaka pramANe samAsano vigraha karavAthI zazI va. vanaM yasyAH sA ti zivanA | ane upamA pramANe samAsano vigraha karavAthI zivatvanuM sthA: sA ti zazivanA | thaze. traNe vizeSaNa AkAza, jala ane sthalanI sAthe saMbaMdhita hovAthI nAyikAno temAMthI saMbhava thayo ema samajAya che. ahIM upamA ane rUpaka mAMthI kayo alaMkAra gaNavo te nakkI karavAnuM koI pramANa nathI tethI A banneno saMdeharUpa saMkara che. ekavAkyAnupraveza saMkaranA udAharaNamAM , #ra ema be vakhata che tyAM yamaka'nAmano zabdAlaMkAra che tathA "smara= kAmanA jevo'mAM "upamA nAmano arthAlaMkAra che. A banne alaMkArano eka vAkyamAM praveza che. ekvAkyAMzAnupraveza saMkaranA udAharaNamAM sUrya svAmI che ane vAsara sevaka che. sUryano asta thAya te svAmI paranI vipatti che. ane vAsarano- divasanotamoguhAmAM praveza e yogya vratagrahaNa che. paNa teno Aropa nahIM thayo hovAthI 'tamodI' mAM ekadezavivartI rUpaka che. vizatIva- jANe ke praveza kare che mAM u~kSA che. ahIM rUpaka ane ujhekSA banne vAcya che. aMgAMgibhAva saMkaranA udAharaNamAM pArvatInAM caMcaLa netro ane haraNInAM caMcaLa netromAM je adhIra daSTinA AdAna-pradAnano saMdeha kavie karyo che tyAM pArvatInI e La AMkho haraNInI AMkhonA jevI che, e upamA vyaMgya che paNa te vAcya saMdeha Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 1/13) 327 alaMkAranuM abhyatyAna kare che tethI anugrAhaka hovAthI guNIbhUta thaI gaI che. tenuM paryavasAna saMdehamAM thAya che. (ii) saM.i.. . I saMkarAlaMkAranA badhA bhedomAM saMkara (mizraNa) zabdano prayoga tenI saMkIrNatAno pratipAdaka che. tyAM ja ekanI pradhAnatA thaI jAya to pachI saMkara ja kyAM raheze ? tethI saMkara zabdano prayoga ja tyAM vyaMgya prAdhAnyarUpa dhvaninuM nirAkaraNa karI de che. be ke tethI vadhu alaMkAro eka zlokamAM maLe tyAM "saMsRSTi" ane "saMkara nAmanA mizra prakAranA alaMkAra bane che. saMsRSTi' mAM alaMkAro, khIcaDI mATe bhegA karela dALa-cokhAnA dANA jema judA joI zakAya che tema judA dekhI zakAya che. 'saMkara'mAM alaMkAro dudha-pANInI jema, soDA-lemananI jema bhegA thAya che. A banne mATe anukrame "tilataMDulanyAya' ane 'kSIranI racAya' evA zAstrIya zabdo prayojavAmAM Ave che. (iv) abhinavagupta na mati punarI - I. zloka udAharaNa tarIke Apyo che. kevaLa prasiddhine AdhAre cAlanArA duSTone guNo pratye anurAga nathI hoto. caMdrakAMta maNi caMdrane joIne to pIgaLI jAya che, paNa priyAnuM mukha joIne nathI pIgaLato." A ane AvAM anya udAharaNomAM vyaMgyanuM prAdhAnya che. tene "saMkarAlaMkArane badale alaMkAra dhvaninuM udA. mAnavAno pUrvapakSano Agraha hoya to siddhAMta pakSano javAba e che ke e ja dhvani che, samagra dhvani emAM samAI jAya che, ema na kahI zakAya. dhvaninuM kSetra anekagaNuM vizALa che, te mahAviSaya che e 'paryAyokta'nI carcA vakhate jaNAvyuM che. 13.8 (i) aprastutaprazaMsA-vRttimAM jyAM sAta alaMkAronAM nAma ApyAM che temAM Ano ullekha nathI paNa yAdIne aMte "mAdri" lakhyuM che tethI 'aprastutaprazaMsA alaMkAranuM nirUpaNa vyAjabI che. (ii) abhinavagupta locana (pR. 126 - jagannAtha pAThakka saMpAdita AvRttimAM)mAM 'aprastutaprazaMsAnuM lakSaNa nIce mujaba ApyuM che. adhikArAdapetasya vastuno'nyasya yA stutiH / aprastutaprazaMsA sA trividhA parikIrtitA // 'aprastutanA kathana dvArA prastutano bodha karAvavAmAM Ave, tene 'aprastutaprazaMsA kahe che...prastuta ane aprastutanA traNa prakAranA saMbaMdhane AdhAre A alaMkAranA prakAra pADelA che. ' (1) sAmAnya- vizeSabhAvuM (2) kArya-kAraNabhAva (3) sAdazyaA alaMkAra pAMca rIte bane che. Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 - dhvanyAloka (1) aprastuta sAmAnyathI prastuta vizeSa vyaMjita thatuM hoya (2) aprastuta vizeSathI prastuta sAmAnya vyaMjita thatuM hoya. (3) aprastuta kAraNathI prastuta kArya vyaMjita thatuM hoya (4) aprastuta kAryathI prastuta kAraNa vyaMjita thatuM hoya. (5) aprastutathI tulya prastuta vyaMjita thatuM hoya (i) sAmAnya-vizeSabhAva ane kArya kAraNabhAvathI banatI "aprastuta prazaMsA mAM prastuta ane 'aprastuta bannenuM sarakhuM prAdhAnya hovAthI dhvani'no avasara nathI. tethI tenA aMtarbhAvaje savAla ja nathI. sAdazyamUlaka bhedamAM jo abhidhIyamAna (=vAcya) aprastutanuM gauhatva hoya ane pratIyamAna (=vyaMgya) prastutanuM prAdhAnya vivakSita hoya to "aprastutaprazaMsA alaMkAra'no dhvanimAM samAveza thaI jaze nahIMtara aprastuta vAcyanuM prAdhAnya vivakSita hoya to 'aprastutaprazaMsA alaMkAra raheze. (iv) nIcenA udAharaNamAM vyaMgya prastuta, vAcya aprastutanI apekSAe vadhu camatkArI che tethI te vastudhvaninuM udAharaNa che, alaMkAranuM nahIM. "mAvagrAti dRSNanasya...'' I. arthAt "he padArtha samUha (samagra vizvasaudaryanA nidhi A prAkRtika jagatanA caMdra vagere padArtho), tuM vividha prakAre tArA AMtarika rahasyane chupAve che ane lokonAM hRdyone haThapUrvaka AkarSI temane nacAvato kIDA kare che. e loko tane jaDa mAnI laIne garvathI phulAya che. emane jo jaDa kahIe ethI tArI sAthenuM sAmya samajAya ane te to emane mATe stutirUpa thAya.' A zlokamAM koI mahApuruSanuM lokottara carita prastuta rUpamAM pratIta thAya che. jemake koI vItarAga mahApuruSa potAnA vivekanA prakAzathI ajJAnanA timirano nAza karI de che, to paNa potAnI mahAnatA ne chupAvI rAkhe che. loko tene "mUrkha kahyA kare che ane tenI avajJA kare che. ahIM prastuta vyaMgya artha aprastuta vAcyathI nizcita rIte camatkArakArI che. kemake aprastuta vAcya acetana "bhAvavAta' - padArthasamUha-ne kahevAne kAraNe guNIbhUta-gauNa-thaI jAya che. Ama vAcyano guNIbhAva ane vyaMgyano pradhAnabhAva hovAthI ahIM vastu dhvani che, aprastutaprazaMsA alaMkAra nathI. 13.9 (i) A traNe kArikA jevA lAgatA zloko, saMgraha zloka ke parikara zloka che. tethI tenA para vRtti paNa nathI. nirNayasAgaranI AvRttimAM tathA dIdhiti TIkAmAM tenA para 14,15,16 ema kArikA-saMkhyA lakhI che te barAbara lAgatuM nathI. | (ii) saMbhajjitaH | saMkara rahita. ahIM phakta saMkara alaMkAra rahita evo artha nathI. samAsokti vagere alaMkAro paNa samajavAnA che. A alaMkAromAM dhvaninA saMkara arthAt anupravezanI saMbhAvanA nathI (i) samAsavAya | locanakAra vyAjastuti' ane 'bhAva' nAmanA bIjA be alaMkAronI paNa ahIM carcA kare che. (samAsokti vagere sAta alaMkAro uparAMta). Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 1/13) 325 (iv) A traNa zlokamAM sAmAnya siddhAnta kahI dIdho che. (1) jyAM vyaMgyanuM prAdhAnya nahoya tyAM (2) jyAM vyaMgya aspaSTa pratIta thatuM hoya. (3) jyAM vyaMgya ane vAcya arthanuM prAdhAnya sarakhuM hoya, (4) jyAM vyaMgyanI pradhAnatA sphuTa na thatI hoya-tyAM dhvani na kahevAya. (v) avayavI-avayava- avayavI= AtmA. avayava-judAM judAM aMgo. jema AtmA, hAthapaga vagere dareka aMgamAM judo judo nathI raheto tema, avayavI che tevo dhvani, alaMkAra, guNa, rIti vagere avayavomAM judo judo nathI raheto. (vi) mAviSayattAt / dhvaninuM mahAviSayapaNuM hovAthI, dhvani adhikoza vRtti hovAthI, Apela udAharaNothI bhinna sthaLoe paNa hovAthI dhvani alaMkAra AdimAM aMtarbhUta thato nathI. 13.10 (i) nivupajJeyamuHi / vidvAnothI ja karAyelI ukti. nirdevmyaH 3pI prathamaH 3pama: yasyAH 3 kRti / bahuvrIhi samAsa pramANe ahIM samajavAnuM che, tatpuruSa pramANe nahIM. (ii) prathama hi viAsaH taiyArabAH / vyAkaraNanI prazaMsA karatAM Ama kahyuM che I. 'vAkacapadIya' graMthamAM bhartRharie "upAsanIyaM yatnena zAstraM vyAkaraNaM mahat / pradIpabhUtaM sarvAsAM vidyAnAM yadavasthitam / / AnaMdavardhanane 'dhvani'nI preraNA vaiyAkaraNonA 'sphoTa siddhAnta'thI maLI che. ahIM AnaMdavardhanano vyAkaraNakAro tarapha ahobhAva, mAna joI zakAya che. mammaTa kAvyaprakAzamAM (1-4 vRtti) vaiyAkaraNo mATe Avo ja mAnavAcaka ullekha kare che. budha: taiyAra... I. (iii) te 6 brUyamALevu... I. / prathama vidvAna brUyamANa varNone-kAne saMbhaLAtA varNone dhvani kahe che. tethI temanA anuyAyI AlaMkArikoe dhvani zabdano prayoga karyo che, ahIM vaiyAkaraNonI sAthe AlaMkArikonA siddhAntanuM sAmya batAvyuM che. vaizeSika darzana mujaba ApaNe kAnathI sAMbhaLIe chIe te zabda traNa prakArano che. (1) saMyogaja. udA. nagAruM ane dAMDInA saMyogathI thayela. (2) vibhAgaja uThA. vAMsa cIratAM-teno vibhAga karatAM-thayela. (3) zabdaja. prathama utpanna thayela zabda, bIjAne, bIjo trIjAne, trIjo cothAne utpanna karato jAya ema prathama utpanna thayela zabda, vAyumaMDaLamAM kramika zabdadhArA utpanna thatAM thatAM je zabda ApaNA kAna pAse AvIne utpanna thAya che, je ApaNane saMbhaLAya che, te zabdaja zabda che. zabdadhArAnI pragati bAbatamAM 'vIcI taraMga nyAya' ane 'kadaMba mukulanyAya' ema be mata pracalita che, jemAMno prathamamata sAmAnyataH svIkArAyela che. Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanyAloka (iv) sphoTavAdaH A siddhAnta sAthe saMbaMdha dharAvatA zloko dIdhiti ane locana TIkAmAM nIce mujaba ApavAmAM AvyA che. "athavA pratItapadArthako loke dhvaniHzabdaH ucyate / iti vyAkaraNa mahAbhASyam / ya: saMvAviyogAbhyAM saupananyA sa sphoTazzabdajazzabdo dhvanirityucyate budhaiH // prtyyairnupaakhyeyairgrhnnaanugrhaistthaa| dhvaniprakAzite zabde svarUpamavadhAryate // alpIyasA'pi yatnena zabdamuccAritaM matiH / yadi yA naiva gRhNAti varNaM vA sakalaM sphuTam // zabdasyordhvamabhivyaktervRttibhedAstu vaikRtAH / dhvanayaH samupohante sphoTAtmA tairna bhidyate // iti vAkyapadIyam / 'locana'mAM "vAkyapadIya'nA prathama zlokanI bIjI paMktimAM thoDo pAThabheda che. " woTa: zabdanAran dhvanayoDavaivAhitA !" sphoTavAda vaiyAkaraNono siddhAnta che. jyAre ApaNe koI zabda (dA.ta. kamala) bolIe tyAre (ka, ma, la ema) eka, eka varNanuM uccAraNa karatA hoIe chIe. chatAM sAMbhaLanAra vyakti e zabdano zabdArtha kevI rIte samajI zake che ? pUro zabdArtha zrotA samakSa kevI rIte upasthita thAya che ? tethI AgaLa vadhIne jyAre AkhuM vAkya bolavAmAM Ave tyAre temAM AvatA eka eka zabdanuM uccAraNa thayA pachI saMpUrNa vAkyAye kevI rIte samajAya che ? e praznanI vicAraNAmAMthI A siddhAnta udbhavyo che. zruti artha thAt : H | jenAthI arthanI pratIti thAya che te 'sphoTa che; dA. ta. 'kamala' zabdanA traNa akSaro 'ka', 'ma', 'la' alaga rIte koI artha ApI zaktA nathI. kAraNa ke A varNo eka pachI eka bolAya che. traNe akSaronuM ekI sAthe uccAraNa nahIM thatuM hovAthI, saMyukta rIte te koI artha ApI zake nahIM te sahaja che. jyAre ApaNe '' bolyA tyAre '', '' hatA nahIM. ' bolyA tyAre 'ka' lupta thaI gayo hato ane 'la' bolAyo nahoto. 'la bolyA tyAre 'ka' ane 'ma" nAza pAmyA che. chello akSara "la" bolIe tyAre pahelAM bolAyelA 'ka' ane 'ma pharI krama pramANe upasthita thaI traNeya akSaro bhegA thaIne arthanuM jJAna karAve che ema kahevA mATe koI pramANa nathI. AthI vaiyAkaraNoe zabdanAM be svarUponI kalpanA karI che. (1) bAhya ane (2) Abhyantara. zabdanuM bAhya svarUpa eTale akSaro jemake kamala'mAM 'ka', 'ma', 'la'. zabdanA Abhyantara Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3ra 7. abhyAsa nodha (u. 1/13) svarUpane temaNe "sphoTa' nAma ApyuM che. bolanArano zabda sAMbhaLanAra samaje, tene arthabodha thAya temAM A 'sphoTa' ja mukhya che. te alaga alaga rahelA akSarone saMyukta rIte ane krama pramANe upasthita karIne teno artha Ape che. vyAkaraNanA AcAryo mAne che ke sphoTa vyaMgya che. kAraNa ke te zabdanI aMdara chupAyelo che. A AtyaMtara arthane sUcavanArA zabdo mATe (akSaro mATe) temaNe dhvani' zabdano prayoga karyo che. bolatA zabdanA dareka akSarane ApaNe jema jema bolIe chIe tema tema te te akSarono raNakAra sAMbhaLanAranA magajamAM rahI jAya che. badhA akSaro bolAI rahe tyAre A raNakArano saMskAra samUha AkhA zabdano artha sUcave che. badhA akSaronA uccArane aMte je tattvane lIdhe AkhA zabdano artha samajAya che eTale ke AkhA zabdanA arthano je sphoTa thAya che tene vaiyAkaraNo e dhvaninuM nAma ApyuM che. vaiyAkaraNa jyAre zabdane nitya kahe che tyAre teno abhiprAya "sphoTarU5 zabdanI nityatAthI che. A ja rIte aneka padonA samudAyarUpa vAkyasphoTa'nI abhivyakti pado dvArA thAya che. vaiyAkaraNoe (1) varNasphoTa (2) padasphoTa (3) vAkyasphoTa (4) akhaMDa padasphoTa (5) akhaMDa vAkyasphoTa (6) varNa-pada vAkyagata-traNa prakAranA (6,7,8) jAtisphoTa ema ATha prakAranA phoTa'nuM varNana viyAkaraNa bhUSaNa' vagerenA graMthomAM vistAra pUrvaka kahyuM che. A badhAnuM mULa pataMjalinuM mahAbhASya ane bhatRharinuM 'vAkyapadIya che. (v) kAvyazAstramAM dhvanisaMjJA nIce mujaba pAMca arthamAM vaparAya che ane e artha pramANe tenI vyutpatti abhinavaguptane anusarIne DaoN. nagenDe Ama ApI che. (vizvezvaranI AvRtti - bhUmikA-pR-3) (1) dhvati dhvanati vA yaH sa ca zabdaH dhvani . je dhvani kare tyA karAve te vyaMjaka zabda dhvani che. (2) dhvati banati : : : arthaH dhvani je dhvanita kare tyA karAve te vyaMjaka artha dhvani che. (3) dhvanya ti naH | je dhvanita karAya che te dhvani che. temAM rasa, alaMkAra ane vastu vyAyArthanAM A traNe rUpo AvI jAya che. (4) dhanyate nena ti dhvaniH jenI dvArA dhvanita karAya te dhvani che. AnAthI zabda arthanA vyApAra-vyaMjanA zaktino bodha thAya che. (5) dhvanyate gani ti dhvani . jemAM vastu, alaMkAra, rasAdi dhvanita hoya te kAvyane dhvani kahe che. Ama dhvanino prayoga pAMca bhinnabhinna paNa paraspara saMbaddha arthomAM thAya che. vyaMjaka zabda, vyaMjaka artha, vyaMgyaartha, vyaMjanA vyApAra ane vyaMgya pradhAna kAvya. Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 - vanyAloka (v) dRrjayA -zemuvItvam IrSyAthI buddhinI kaluSitatA, dUSita buddhi hovApaNuM. 13-11 (i) prathama kArikA ane te paranA AlokamAM-vRttimAM-dhvani virodhI traNa mata-abhAvavAdI, bhAktavAdI ane anirvacanIyavAdInuM nirUpaNa karyuM che. te paikI teramI kArikAmAM abhAvavAdInA badhA vikalponuM lekhake khaMDana karyuM. pachInI kArikAomAM anya be matanuM khaMDana karatA pahelAM AnaMdavardhana 'Aloka mAM dhvaninA astitvane sidhdha karI dhvaninA be mukhya bhedonI carcA kare che, tathA tenAM udAharaNa Ape che. bIjA ughAtamAM temaNe dhvaninA anya bhedonI carcA karI che ema kama bhaMga kema evo vicAra manamAM Ave te svAbhAvika che. tenuM samAdhAna karatAM locanakAra kahe che ke "bhAtavAdano AdhAra 'lakSaNA vyApAra' che. dhvaninA avivakSitavAcya' nAmanA prabhedamAM lakSaNA paricaya, vAcakane thaI jAya pachI AgaLa dhvaninA bhAktatvanI zaMkAnuM samAdhAna sahelAIthI thaI zake. bIjA udyotamAM A be bhedonuM pharI pratipAdana karyuM nathI. kArikA bhAgamAM avAntara bheda samajAvavAno AraMbha karI dIdho che. | (i) avivakSitavAcya (lakSaNAmUla) -vAcya ane vyaMgya judAM che. have jyAre vAcya uparathI vyaMgya-dhvani-nIkaLe tyAre vAcyArthInI jarUra taddana jatI rahe ke thoDIka rahe e prazna che. jyAM vAcyanI heja paNa jarUra rahetI nathI tene "avivakSitavAcya" kahevAya che. suvarNapuSpa0 I. udA.mAM bhUmine kaMI suvarNa puSpo hoya nahIM. vAcyArtha to "sonAnAM puSpo ema ja che. te vivakSita nathI, te kahevAnuM abhipreta nathI. paNa enA uparathI 'suvarNa puSpovALI eTale dhanavALI evo vyaMgyArtha nIkaLe che. e artha mATe vAcyArthanI jarAya vivakSA (kahevAnI icchA) nathI. (ii) vivakSitA paravAcya-AmAM vAcyArthI vivekSA hoya che, paNa vAcya bIjA arthamAM-vyaMgyArthamAM virame che. zivajI nu nAma I. udA. mAM tArA adhara jevAM lAla biophaLano zukazAvaka-popaTanuM baccuM-svAda le che, te eNe evuM te kyuM tapa karyuM che?' evo vAcyArtha che, te asaMbhavita nathI. paNa vaktAne vAcyArtha ja abhimata nathI. bolanAra kAmuka che. te potAnI priyatamAne A kahe che, tethI adhararasano AsvAda levAnI tenI icchA vyaMjita thAya che. Ama vAcyArtha bIjA arthamAM pariName che. mATe te vivakSita-anyapara-vAcya kahevAya che. kArikA14 ane vRtti: abhAvavAdIonA matanuM khaMDana ryA pachI A ane pachInI kArikAomAM tathA vRttibhAgamAM bhAtavAdI nAmanA dhvani virodhIonA matanuM khaMDana karavAmAM AvyuM che. bhAktavAdIonA traNa vikalpo saMbhave che. (1) dhvani ane lakSaNA eka ja che. tethI dhvanine mAnavAnI jarUra nathI. (2) lakSaNA e Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 1/14) 329 dhvaninuM lakSaNa che, tethI dhvanine mAnavAnI jarUra nathI. (3) lakSaNA e dhvaninuM upalakSaNa che tethI dhvanine mAnavo e jarUrI nathI. mahUirtamace- ema prathama kArikAmAM ane te paranI vRttimAM A matano pUrvapakSa raju thayo che. have tenuM khaMDana karI ahIM siddhAntapakSa samajAvavAmAM Avyo che. dhvani siddhAntanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che. kArikA ane AlokanI carcA parathI bhAktavAdIonA traNa vikalponuM anumAna karI zakAya che, 14.1 dhvanine 'bhAkta' mAnanArA pakSanA traNa vikalpo paikI pahelo vikalpa bhakti ane dhvanino abheda che enuM khaMDana 'masyA nimarti maitvam thI karyuM che. trIjA vikalpanuM khaMDana kArikA-1bhAM karyuM che. 14mI kArikAnA uttarArdhathI 18 mI kArikA temaja vRttimAM dvitIya vikalpanuM khaMDana kyuM che. 14.2 (i) mativyA:- vyAH | 'tarkabhASA mAM kezavamizra lakSaNanI vyAkhyA' 'tala tu masAdhAraNadharmavavanamasAdhAraNa dharmane lakSaNa kahe che.' ema Ape che. jema ke jo nuM lakSaNa sAsnAdimattva che. asAdhAraNadharma te kahevAya che je kevaLa lakSyamAM (udA. jo) mAM rahe. lakSaNa traNa doSathI rahita hovuM joIe. (1) ativyAmi (2) avyApti (3) asaMbhava. te paikI kArikA ane vRttimAM ativyApti ane avyAptino ullekha che. je dharma lakSyathI bhinna alakSya (jemake bheMsa vagere) mAM paNa jovA maLe temAM ativyApti doSa gaNAya che. atravRttitvam tivyANika / udA. kRmitva-gAya e zIMgaDAMvALuM prANI che ema gAyanuM lakSaNa karavAmAM Ave to ativyApti doSa che. jyAM dhvani nathI hoto evAM kAvyomAM paNa lakSaNA saMbhave che tethI lakSaNA e dhvaninuM lakSaNa che ema mAnavAthI ativyApti doSa thAya. e ja rIte 'ta -vRttitvam mavyAevI avyAminI vyAkhyA mujaba je dharma lakSyanA eka aMzamAM na maLato hoya to e lakSaNa 'avyApti' doSavALuM kahevAya che. udA. zAbaleyatva-kAbaracItarApaNuM-e gAyanuM lakSaNa che ema kahevAmAM Ave to lakSya-gau-nA amuka bhAgane ja te lAgu paDe che. sapheda, kALI, kapila varNanI vagere prakAranI "gau ne e lakSaNa lAgu paDatuM nathI. 'vivakSitA paravAcya' nAme dhvanino prakAra, temaja bIjA ghaNA prakAro 'bhaktithI vyApta thatA nathI mATe 'bhakti' - lakSaNA-e dhvaninuM lakSaNa nathI, avyAmidoSa thato hovAthI, ema kArikA-18mAM samajAvyuM che. (i) 35ritIndravRryA- upacAra yA ne gauNI zabdavRttithI 14.3 mistAna.. I. A zlokamAM 'vati = pragaTa kare che, kahe che. Ama to cetanavALI vyakti karI zake. ethI mukhyArthano bAdha thatAM lakSaNAthI eno artha Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - dhvanyAloka spaSTa rIte pragaTa kare che ema karavAmAM Ave che. e zabdo ja prayojayA hotato paNa cAlata. vati' evA lakSaNAnA prayogathI koI vizeSa saudarya AvatuM nathI. A zloka ratnAvalI' nATikAmAMthI che. rAjA udayana zayyAnuM varNana kare che. gukhyate... I. ahIM punarukita artha asaMbhava che. punaruttam padathI kaMTALAjanaka', 'navInatA rahita' artha lakSaNAthI Ave che. sIdhuM ema kahyuM hota to cAlata. pitA prasanna... I. ahIM "JdItA' pathI upAdeyatA ane '' padathI tenI adhInatA lakSaNodvArA jaNAya che. paNa dhvanino avasara nahIM hovAthI ahIM paNa ativyApti che. mAyA prahAro... I. ahIM dAna' vastunuM thAya. prahAranuM nahi. tethI lakSaNAthI 'prahAra karyo ema samajavAnuM che. tethI : prayoga khAsa sauMdarya vagarano che. varSe yaH pIDA"... I. A udAharaNamAM zeraDI nirjIva che. tethI anumati no artha 'pilAya che.' ema thAya che. e prayogathI koI vizeSa saurtha AvatuM nathI. kArikA-15 ane vRtti : AgaLanI kArikA paranI vRttimAM Apela cAra udAharaNomAM zabdAntarathI agamya anirvacanIya AhUlAda Apato vyaMjaka zabda nathI. A udAharaNomAM lAkSaNika zabda, bIjI rIte pragaTa na thaI zake evA sauMdaryanuM kAraNa banato nathI. vati, anumati vagere vAcyamAM paNa mUkI zakAta, eTale ene dhvani kahI zakAya nahIM. kArikA-1 ane vRttiH kArikA-16mAM rUDhi lakSaNA ane kArikA-17mAM prayojanavatI lakSaNAnA saMdarbhe carcA che. rUDhi lakSaNAnAM udAharaNa lAvaNya, Anulomya, prAtikUlya vagere zabdo che. tavaLI mAva: tAvaLyam / lavaNa (mIThuM, namaka) parathI A zabda banyo che paNa saudaryanA arthamAM rUDha thayelo che. A rUDha arthamAM mIThAno artha saheja paNa nathI. tethI lAvaNyane rUDhiprayogathI lakSaNA tarIke levAya. paNa dhvani tarIke to nahIM ja. lAvaNya jevA rUDhi lakSaNAvALA zabdo prayojAyA hoya to AkhA vAkyanA saMdarbhamAM dhvani hoI zake che paNa tenuM kAraNa bIjuM hoya che, lAvaNya vagere zabda nahIM. kArikA-17 ane vRtti : prayojanavatI lakSaNAne kAvyazAstranA graMthomAM jIyA| ghoSaH ' nuM udAharaNa ApIne samajAvavAmAM Ave che. lakSaNAnI traNa zarato che. mukhyArthabAdha, tadyoga, prayojana gaMgA para nesaDo che. A udAharaNamAM mukhyArtha yAne vAcyArtha-"gaMgA pravAha para no che." pravAha para nesaDo hoI na zake. tethI vAcyArthano bAdha thAya che. tethI sAmIpya saMbaMdhathI-togathI-"gaMgA to nesaDo-ghoSa che' evo lakSyArtha, lakSaNA vyApArathI-vRttithI karavAmAM Ave Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 1/18,19) che. A udAharaNamAM prayojana "zaitya, pAvanatvanI pratIti' che. e prayojana abhidhAthI, bIjI lakSaNA karavAthI, prayojana sAthenI viziSTa lakSaNA karavAthI, ane tAtparyavRttithI samajI zakAtuM nathI. prayojana vyaMjanA vyApArathI ja prApta thAya che. mammaTe kAvyaprakAzanA dvitIya ullAsamAM, temaja anya AlaMkArikoe AnuM pratipAdana karyuM che. prastuta kArikAmAM '' zabda (zetya pAvanatvAdi) prayojana mATe che. zetya pAvanatvarUpa prayojanano bodha "mA" zabda ja karAvI zake che. lakSaNAnuM kAma phakta abhidhAthI prApta thatA vAcyArtha-mukhyArthanI bAdhA dUra karavAnuM che. lakSaNA abhidhAnA puccha jevI che. prayojana mATe trIjI vRtti, vyaMjanAvRttino Azraya levo joIe. unnatiH - A zabda bAdhitArtha bodhaka che. thIm ghoSa: I evA lakSaNAnA udAharaNamAM zaityapAvanatyAdi prayojana-la-nI pratIti (bIjI) lakSaNAthI thatI nathI, kemake taTa- lakSyArtha che. bIjI lakSaNA karavA mATe taTa ne mukhyartha gaNavo paDe. taTa zabda, smalita gativALo nathI arthAt jeno artha na thato hoya tevo nathI, eTale ke bAdhitArtha bodhaka' nathI. tethI (bIja) lakSaNAthI nahIM paNa vyaMjanA vyApArathI ja prayojananI pratIti thAya che. kArikA-18 ane vRtti bhakti (lakSaNA) e dhvaninuM lakSaNa nathI kemake ema mAnavAthI 'avyApti' doSa thAya che e ahIM samajAvyuM che. dhvaninA be bheda, avivakSitavAcya" ane "vivakSitAnyaparavAcya', A udyotamAM darzAvyA pachI dvitIya udyotamAM te baMnenA babbe bheda gaNAvavAmAM AvanAra che. avivakSitavAcya'nA beya bhedamAM lakSaNo hoI zake che. paNa 'vivakSitAnyaparavAcya'nA asaMlakSyamavyaMgya' nAmanA bhedamAM lakSaNAne avakAza nathI. e prakAramAM rasa, bhAva, rasAbhAsa vagereno ja dhvani hoya che. dhvani ane lakSaNA pUrepUrAM vyApta thatAM nathI tethI banne eka nathI. dhvaninA badhA bhedamAM lakSaNA nahIM hovAthI avyApti doSa thAya che. TUMkamAM, ativyApti ane avyAptino doSa Avato hovAthI lakSaNA ane dhvani banne eka nathI temaja lakSaNA dhvaninuM lakSaNa nathI. kArikA-19 ane vRtti H (i) upalakSaNa=prAsaMgika cina. (accidens). udA. jAna revadrattI Jram | jemake koIka, zerImAM jaI pUche ke devadattanuM ghara kayuM? jANakAra javAba Ape ke 'pelo kAgaDo beTho che te.' bIjAM badhAM gharathI juduM tAravavA mATe, e vakhate devadattanA ghara para kAgaDo beTho hoya te batAvIne Ama kahI zakAya. paNa kAkAe devadattanA gharanuM prAsaMgika cihna- upalakSaNa che, kAyamI cihna nathI. lakSaNa nathI. Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 - vinyAloka 'avivakSitavAcya dhvaninA prakAromAM bhaktinuM astitva svIkArAyuM che, paNa tethI dhvanivAdIonI sthitimAM, AvA svIkArathI, phera paDato nathI. Ama chellI hada sudhI dalIla karavAmAM Ave to te alaMkArane paNa lAgu paDe che. (i) eDapi sahaya... I. ahIM vRttimAM dhvanivirodhI trIjA pakSa-alakSaNIyatA yA anirvacanIyatA-vAdanuM khaMDana che. kArikA-13thI 19 sudhI lekhake abhAvavAdI ane bhAktavAdIonA traNa traNa vikalponuM khaMDana karyuM che. kA-13mAM (catrArtha zabdo vA... I.) dhvaninuM sAmAnya lakSaNe kahI daIne dhvani anAgyeya, alakSaNIya yA anirvacanIya che, evA vicAranuM nirAkaraNa AnaMdavardhane karyuM che. tethI alakSaNIyatAvAdanA khaMDana mATe judI kArikA lakhI nathI. paNa ahIM vRttimAM khaMDana karavAmAM AvyuM che. dvitIya udyota kArikA-1 1.1 (i) dhvanyAloka'nA kArikAkAra ane vRttikAra eka che ke judA evo, graMthakartutva aMge, vivAda che. prathama udyota tA-13 paranI vRttimAM (13.11) dhvaninA be prakAra darzAvyA che. e vRttibhAgano nirdeza ahIM kArikA (2.1)mAM thayo che ane "avivakSitavAcya'nA be prakAro darzAvyA che. A graMthanI kArikA ane vRttinA lekhaka eka ja che ema siddha kare che. (ii) "avivakSitavAcya' ane 'vivakSitA paravAcya e be prakAromAM vAcya zabda hovAthI koInA manamAM evI zaMkA thAya ke A be prakAro vAcyanA che, dhvaninA nahIM. AnaMdavardhana AlokamAM-vRttimAM, (AvamavikSita... I. dhvanirdiprajA.) kahe che ke A be prakAro dhvaninA ja che. A prakArone lIdhe je artha bahAra Ave che te vAcyArtha nathI paNa vyaMgyArtha che. vAcyanI virakSA ane avivAnI bAbatamAM A baMnemAM spaSTa virodha che. avivakSitavAcyanA be peTAprakAra batAvyA che. arthAntarasaMkramitavAcya" eTale "jemAM vAcya arthanuM bIjA arthamAM saMkramaNa karAvavAmAM AvyuM che tevo." "atyaMta tiraskRta vAcya' eTale "jemAM vAcyArthano atyaMta tiraskAra karavAmAM Avyo hoya, tene bilakula DhAMkI devAmAM ke choDI devAmAM Avyo che tevo. (ii) avivakSitavAcya dhvani lakSaNAmUla che. mammaTa kAvyaprakAzamAM takSaNa tene vidhA' samajAvatAM zuddhA lakSaNAnA be prakAro upAdAna lakSaNo ane lakSaNa lakSaNA samajAvela che. lakSaNAnA badhA prakAromAM mukhyArthabAdha, tadyoga, prayojana (jo rUDhilakSaNA hoya to rUDhi) e traNa bAbato hovI joIe. vAcyArtha ane lakSyArtha vacce sAdaya saMbaMdha (ghoga) hoya to gauNI (jene mImAMsako alaga vRtti Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 2/1) vyApAra, zakti-mAne che.) ane sAdayetara saMbaMdha hoya (jevA ke saMyoga, sAmIpya, vagere) to zuddhA lakSaNA kahevAya che. upAdAna lakSaNAmAM siddhaye parAkSepa:' hoya che jyAre lakSaNa lakSaNAmAM parArthe svasamarpaNam' hoya che. bannenAM udAharaNo anukrame kuntA: pravinti' ane 'jaya ghoSa' ApavAmAM AvelAM che. upAdAna lakSaNAmAM mukhyArtha (=vAcyArthI potAnI bAdhA dUra karavA mATe bIjA arthanuM sUcana kare che ane tenI madadathI potAno anvaya siddha kare che. upAdAna lakSaNAmAM vAcyArtha rahe che uparAMta bIjo artha umerAya che. A lakSaNAne "ajahat svArthI' - potAno artha na choDanArI-paNa kahe che. lakSaNa lakSaNAmAM mukhyArtha- bilakula choDI devo paDe che. tethI te "jahata svArthI potAno artha choDI denArI' kahevAya che. avivakSitAvAcyanA prathamabheda' athaoNtara saMkramita vAcya'nA mULamAM 'upAdAna lakSaNA rahelI che. dvitIya bheda 'atyaMta tiraskRta vAcya'nA mULamAM lakSaNalakSaNA rahelI che. 1.2 (i) Apela udAharaNavALA zlokamAM meghanI kAtithI lisa AkAza, balAkA, zakarayukta vAyu, mayUranI kekA vagere vipralaMbha zRMgAra rasanA uddIpana vibhAva che. rAmano vipralaMbha jAgyo che. ratibhAva to nAyaka-nAyikA banne sAthe saMbaMdha dharAve che. rAma sItAne yAda karIne potAne mATe ahIM kahe che. huM to kaThora hRdayavALo rAma chuM eTale sahI lauM chuM. ahIM "kaThora hRdayavALo' e vizeSaNa icchita dhvani mATe che ema samajAya che. huM rAma to jIvuM chuM paNa sItAnuM zuM thaze? te jIvatI haze? ema sItAne smarIne jANe e hAjara hoya, pratyakSa hoya ema tene kahe che "are re devI dhIraja rAkhaje.' 'rAmo'i 'huM rAma chuM'nA sthAne kevaLa 'maNi' kahevAthI paNa, rAma A zloka bolatA hovAthI, '' padanI pratIti dvArA rAmano bodha thaI jAta. ethI rAma zabdano vAcyArtha anupapanna che, baMdha besato thato nathI. tethI rAma pada upAdAna lakSaNA dvArA atyaMta duHkha sahiSNutva viziSTa rAmano bodha karAve che. huM to rAma chuM eTale huM to, pitAno atyaMta viyoga, rAjatyAga, vanavAsa, strIharaNa Adi aneka duHkhane sahana karanAro atyaMta kaThora hRdaya roma chuM. huM badhuM sahana karI zakuM tema chuM. ema samajavAnuM che. ahIM vRddha to hRdaya' A pada lakSyArthanI pratItimAM vizeSa sahAyaka bane che. rama pada 'duHkhasahiSNutva viziSTa' rAmanuM bodhaka hovAthI arthAntara-saMkramita-vAcyadhvani'nuM udAharaNa che. te duHkhasahiSNutva vagere dharmono atizaya, vyaMgya che. | (i) bahumukhI pratibhAvALA AnaMdavardhane dhvanyAloka' uparAMta anya kRtio lakhI hatI. ahIM potAnI kAvyakRti "viSamabANalIlAmAMthI eka zloka udhRta karyo che. Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 - vanyAloka mati matAni matAni' kamaLo, kamaLo thAya che. ema kahevAthI mukhyArtha bAdhita thAya che. kahevA e mAMge che ke kamaLo kamaLanA kharA guNavALAM thAya che. eTale bIjA 'kamala' zabdano artha 'kamaLanA kharA guNavALAM kamaLo ema thAya che. ahIM bIjA kamaLa zabdano vAcyArtha "amuka jAtanuM puSpa e vivakSita nathI. paNa saudarya, saurabha, pUrNa vikAsa vagere aneka guNathI yukta kamaLa nAme puSpa ema vivakSita che. AthI A arthAntarasaMkramitavAcya dhvaninuM (bIjuM) udAharaNa che. 1.3 (i) Adi kavi vAlmIkinA rAmAyaNamAM, paMcavaTImAM hemaMta varNana prasaMge A zloka zrIrAma, lakSmaNane kahe che. A zlokamAM "alpa' zabdano vAcyArtha baMdha besato nathI, samajAto nathI. arIso kaMI AMdhaLo hoI zake nahIM. tethI e arthane sAva choDI devo paDe che. tenA parathI sUcavAto bIjo artha 'jhAMkho' 'malina' svIkAravo paDe che. Ama mukhyArthIne taddana choDI devo paDe che, mATe e atyaMta tiraskRtavAcya dhvani'nuM udAharaNa che. (i) maghanA upayogathI thato nazo 'matta' zabdano mukhyArtha che. saudarya vagerene kAraNe utpanna 'darpa', ahaMkAra zabdano mukhyArtha che. A baMne dharma cetanamAM ja rahI zake che. A zlokamAM meghane "matta' ane caMdranI 'nirahaMkAra kahela che. mukhyArtha bAdhita thAya che. lakSaNAthI sAdazyane baLe anukrame anucita karanAra durnivAratva, vagere ane malina, zobhAhIna, vicchAyatva vagere dharmone vyakta kare che. emAM mukhyarthano tyAga karavo paDato hovAthI A "atyaMtatiraskRtavAcya' dhvaninuM udAharaNa che. kArikA-2 ane vRtti H vivakSitA paravAcya (=abhidhAmUla) dhvaninA pahelAM, be prakAra darzAvavAmAM AvyA che. (1) asaMlakSyakrama ane (2) saMlakSyakrama. rasa, bhAva, rasAbhAsa, bhAvAbhAsa, bhAvazAnti, bhAvodaya, bhAvasaMdhi, bhAvazabaLatArUpa AsvAdapradhAna dhvanine asaMlakSyakrama vyaMgyadhvani kahe che. bIjo saMlakSyakrama vyaMgya nAmano bheda che. A baMnenA aneka prakAro che. mukhya rUpe pragaTa thato vyaMgyArtha ja dhvanino AtmA che. vyaMgyArtha mukhya hoya tene ja dhvani kAvya mAnavAmAM Ave che. rasAdi vyaMgyArthI jyAM apradhAna hoya evI sthitimAM rasavatuM vagere alaMkAro che ema kahevAya che. dhvaninI niSpatti thavAnA vyApArano kama jyAM, evo to sUkSma hoya ke temanI khabara ja na paDe, tyAM asaMlakSyakrama-vyaMgya' kahevAya che tenuM bIjuM nAma "alakSyadyotanama' paNa ApavAmAM AvyuM che. "tpatarAtapatravyamevat tAvAtu na saMsthA jema kamaLanI seMkaDo pAMkhaDIomAM ekavAra soya parovavAmAM Ave chatAM manI pratIti nathI thatI tevI rIte A prakAranA dhvanimAM kama dekhAto nathI. AmAM rasAdinI abhivyaktino Akho vyApAra asaMpradAta rahe che. Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 2/3) 335 kArikA-3 ane vRtti: 'rasAdi zabda rasa, bhAva, rasAbhAsa, bhAvAbhAsa, bhAvazAMti (yA-bhAvaprathama) bhAvodaya ane bhAvathabalatA ne mATe prayojAya che. saMskRta TIkAkAroe ane arvAcIna bhASAmAM "dhvanyAloka'nI vyAkhyA karanArAoe A kArikA vistArathI samajAvI che. A kArikAmAM AvatA rasa, bhAva vagere pAribhASika zabdo, rasasUtra ane tenAM bhakalolA, zaMkuka, bhaTTanAyaka ane abhinavaguse karela arthaghaTana, temaja rasa sAthe saMbaMdhita vividha muddAone saMskRta sAhityamAMthI zloko udhUta karIne vistArathI samajAvela che. (i) jyAre rasAdi pradhAna hoya arthAt aMgI hoya tyAre rasAdi dhvani hoya che. paNa jyAre "rasAdi nI sthiti apradhAna yA aMga prakAranI hoya tyAre te "rasavata' vagere alaMkAronI koTimAM Ave che. prathama udyotamAM AnaMdavardhane e darzAvela che ke alaMkAromAM dhvanino aMtarbhAva-samAveza saMbhavita nathI. samAsokti vagere alaMkAromAM dhvanino samAveza thato nathI. e rIte rasavat alaMkAra ane te prakAranA anya alaMkAromAM paNa rasAdi dhvanino aMtarbhAva thato nathI. (i) rasa-zRMgAra, hAsya, karuNa, raudra, vIra, bhayAnaka, bIbhatsa, adbhuta ane zAMta-ema nava rasa che. vimavAnumAvacemivAsiyogaduM rasaniSpattiH' evuM rasasUtra bharatamunie "nATayazAstra'nA chaThThA adhyAyamAM ApyuM che. saMyoga ane niSpatti zabdone prAcIna AcAryoe judI judI rIte samajAvela che. A rasasUtranAM cAra AcAryonAM arthaghaTanone AdhAre prApta thatA cAra mata vadhu jANItA che. (1) bhaTTa lolaTano utpattivAda (2) zaMkukano anumitivAda (3) bhaTTanAyakano bhuktivAda (4) abhinavaguptapAdAcAryano abhivyaktivAda yAne sAdhAraNIkaraNano siddhAMta. rasane alaukika mAnavAmAM Ave che. nave raso sukhAtmaka che. nATaya ane kAvya bannenA saMdarbhamAM rasane samajAvavAmAM Avela che. AcAryoe rasane akhaMDasvarUpa mAnela hoI tenA rasoiya vagere bheda nathI, jevA 'bhAvanA che. rasa sAthe saMbaMdhita keTalAka pAribhASika zabdo para najara karI laIe. (1) sthAyibhAva-"manuSya je jue che, sAMbhaLe che ke koI prakArano je anubhava kare che te badhAno saMskAra tenA mana upara paDe che. e anubhava kSaNika hovAthI naSTa thaI jAya che. paNa te potAnI pAchaLa eka sthAyI saMskAra choDI jAya che, jene "vAsanA paNa kahe che. saMskArane jAgRta karatI sAmagrIthI A suSupta saMskArono ubodha thAya che. A janmanA ke agAunA janmonA saMskAro suSupta avasthAmAMthI, ubodhaka sAmagrI prApta thatAM, jAgrata thAya che. manamAM sthAyI rUpathI rahenArI vAsanA yA saMskAranuM nAma sthAyibhAva che. rAga, dveSa, utsAha, jugupsA sauthI prabaLa saMskAro mAnavAmAM Ave che. mAnava yonimAM tathA mAnavetara yonimAM paNa A jovA maLe che. alaMkArazAstranA AcAryoe rati, hAsa, zoka, krodha, Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanyAloka utsAha, bhaya, jugupsA, vismaya ane nirveda ema nava sthAyibhAva mAnyA che. joke sthAyibhAva ane rasanI saMkhyA keTalAka AcAryo nirveda nAmanA bhAvane ane temAMthI pariNamatA zAMtarasane nahIM mAnatA hovAthI, AThanI paNa (keTalAka AcAryoe) gaNAvI che. (2) vibhAva-te padArtha, jenAthI sthAyibhAva ubuddha thAya che te 'vibhAva kahevAya che. te be prakAranA che AlaMbana ane uddIpana. nAyaka-nAyikA AlaMbana vibhAva che ane udyAna, caMdrodaya aneka uddIpana vibhAva che. AlaMbana vibhAvathI sthAyibhAva ubuddha thAya che ane uddIpana vibhAvathI aMkurita thaI jAya che. aMkuraNa paNa ubodhananuM ja ekarUpa che. (3) anubhAva-bAhya kaTAkSa vagere ceSTAo 'anubhAva kahevAya che. tenAthI sthAyibhAva pratIta thavA lAge che. vibhAva sthAyibhAvanAM kAraNa manAya che. anubhAva kArya manAya che. jyAre uddIpana vibhAvathI rati vagere vAsanA ubuddha thaI jAya che. tyAre te vAsanAono prabhAva bahAra dekhAvA lAge che. manogata uddabaddha vAsanA pramANe manuSyanI ceSTA, AkArabhaMgI vagere jovA maLe che. ceSTAo ubuddha vAsanA anusAra hoya che enAthI pachI-pazcAt hovAthI tene 'anubhAva' kahe che ('manuM pazcAd bhavanti' iti anubhAvAH) (4) vyabhicAribhAva yA saMcAribhAva-te sthira na rahenArI cittavRttio che. vividhamAkuyena vantati mavArika | locana. sthAyibhAva, sthAyI hoya che to vyabhicAribhAva asthAyI hoya che. dhRti, zaMkA, zrama vagere vyabhicAribhAvo che. Ama AlaMbana ane uddIpana vibhAvothI sthAyibhAva ubuddha thAya che. anubhAvothI pratIti yogya thAya che ane vyabhicAribhAvothI puSTa thaIne-poSAIneAsvAdyamAna thaI jAya che. rasa thaI jAya che. rasadhvani tyAM hoya jyAM vibhAva, anubhAva ane vyabhicAribhAvanA saMyogathI sthAyibhAvanI pratipatti thAya ane anuzIlana karanAra, sthAyibhAvanA anuzIlanathI AsvAda-prakarSano anubhava kare jemake- 'ratnAvalImAM vatsarAja udayanane vidUSakanI sAthe udyAnamAM jatAM eka citraphalaka maLyuM. temAM ratnAvalInuM-sAgarikAnuM citra dosayeluM hatuM. te citrane joIne udayana, viSakane kahe che. kRcchrAdUruyugaM vyatItya suciraM bhrAntvA nitambasthale madhye'syAstrivalItaraGgaviSame nisspndtaamaagtaa| mad dRSTistRSiteva saMprati zanairAruhya tuGgo stanau sAruM mUhurIte banavaninI norane . (2:11) arthAt 'parANe sAthaLanA bhAgane vaTAvI lAMbo samaya nitaMba para pharIne tenA Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 2/3) udara paranI traNa rekhAo rUpI taraMganI viSamatAmAM aTavAI gayelI mArI najara jANe ke tarasI hoya tema dhIrethI UMcA stana upara caDIne jalabiMdu varasAvatI tenI AMkhone atyAre utsukatAthI jue che." 'ahIM ratnAvalI nAyikA AlaMbana che. citradarzana uddIpana che. daSTistaMbha ityAdi anubhAva ane sukya ityAdi vyabhicAribhAva che. enAthI puSTa thaI ratnAvalI tathA udayana baMnemAM paraspara AsyAbaMdhane prApta thanArI rati ja sthAyibhAvanA rUpamAM carvaNAmAM kAraNa hoya che. zRMgAra rasa aMgI rUpamAM prakAzita thAya che tethI "asaMlakSyakramavyaMgya' nAmano dhvanino prakAra che. dIdhiti TIkAmAM paM. badarInAtha jhAe "uttararAmacarita'no zloka umare mipi marUM... I.1 27 saMbhoga zRMgArarasanA udAharaNa tarIke Apyo che. (ii) bhAva-"samastakAvya rasathI ja jIvita hoya che. topaNa rasa camatkArasvarUpa ekaghana hoya che tathA A camatkAra te rasanA koI aMzathI utkarSa pAme che. ethI e camatkAra svarUpa AsvAdanamAM te aMza pradhAna mAnavAmAM Ave che. e rasamAM jyAre koI vyabhicAribhAva A prakAre udrita avasthAne prApta thaI camatkArano prayojaka hoya tyAre tene 'bhAva dhvani' kahe che. udA. tiSThetkopavazAtprabhAvapihitA dIrgha na sA kupyati svargAyotpatitA bhavenmayi punarbhAvArdramasyA manaH / tAM hartuM vibudhadviSo'pi na ca me zaktAH purovartinI sA rAntama naM nAnayotiti thoDAM vidhiH vikramorvazIya 4/ 2. arthAtu- (e suMdarI kyAM gaI haze vAru ?) krodhane lIdhe divya prabhAva dvArA chupAI gaI haze? paNa te dIrghakALa sudhI gusse thAya evI nathI. svargamAM javA upaDI gaI haze? paNa enuM mana to mArA viSe bhAvasabhara che. vaLI mArI sAmethI tene upADI javA asuro paNa samartha nathI ane te AMkhonI AgaLathI ekadama adazya thaI gaI che, A vidhinI kevI vicitratA !" kAlidAsanA 'vikramorvazIya'no uparyukta zloka, urvazInA viyogamAM purUravA kahe che. ahIM vipralaMbha zRMgAra rahelo che paNa AsvAda 'vitarka' nAmanA vyabhicAribhAvane kAraNe che tethI 'bhAva dhvani' che. e ja rIte devAdi viSayaka (arthAt deva, guru, rAjA vagerene lagatI) rati ne paNa bhAva kahevAmAM Ave che. udA. jhoviniviNa... I. arthAt he Iza, tArA gaLAnA eka khUNAmAM raheluM kAlakUTa mAre mana mahA amRta che. tArA zarIrathI juduM amRta hoya to paNa te mane game nahi.' ahIM bhagavAna zaMkara pratyenI rati eTale ke prema pragaTa thayo che mATe e "bhAva" kahevAya che. e sUcavAva hovAthI 'bhAva dhvani' che. Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ davanyAloka kayAreka camatkAra 'vibhAva' ane 'anubhAvane kAraNe paNa joI zakAya che. ethI 'bhAva dhvani'nI jema 'vibhAvadhvani' ane 'anubhavadhvani'nuM nirUpaNa kema na thAya evo prazna thaI zake teno javAba locanakAra e rIte Ape che ke 'vibhAva ane "anubhava" haMmezAM zabdavAcya ja hoya che, kyAreya vyaMgya hotA nathI. ane jo te vyaMgya thatA hoya to te vastudhvani'mAM gaNAya che, "bhAvadhvani'mAM nahIM. (iv) rasAbhAsa ne bhAvAbhAsa : manovityapravartitA sA sAmAsa: | ane manovityapravartitA mAvA mAvAmA- arthAt anucita rUpathI varNita 'rasa', rasAbhAsI che ane anucita rUpathI varNita bhAva' 'bhAvAbhAsa' che. "rasAbhAsanuM udAharaNa rAvaNakAvyamAM varNavAyelo rAvaNano sItA pratyeno prema "zukArarasAbhAsI che. udA. (locanamAM udhRta) dUrAkarSaNamohamantra iva me tannAmni yAte zrutim cetaH kAlakalAmapi prakurute nAvasthitiM tAM vinA / etairAkulitasya vikSatarateraGgairanaGgAturaiH sampata kartha tarilumatara veji amadaF I arthAt "dUrathI AkarSaNa karanAra mohamaMtranA jevuM tenuM nAma jyArathI mAre kAne paDyuM che tyArathI mAruM citta eka kSaNa paNa tenA vinA sthira rahetuM nathI. bIjA viSayomAMthI mArI ruci marI gaI che. huM vidgala banI gayo chuM. mAruM A anaMgAtura aMgo vaDe huM tene prApta karavAnuM sukha kevI rIte meLavI zakuM e mane spaSTa samajAtuM nathI.'' ahIM rAvaNanI sItA pratyenI rati vyaMjita thAya che. sItAne rAvaNa pratye prema nathI tethI rAvaNano prema ekapakSI che tethI anucita hoI 'rasAbhAsanuM A udAharaNa che. pazu-pakSIonA zRMgAranuM varNana jyAM hoya tyAM paNa "rasAbhAsa thAya che. dIdhiti'TIkAmAM kAlidAsanA kumArasaMbhavam sarga-3mAMthI A zloka rasAbhAsanA udAharaNa tarIke ApavAmAM Avela che. madhu dvirephaH kusumaikapAtre papau priyAM svAmanuvartamAnaH / zRGgeNa ca sparzanimIlitAkSIM mRgImakaNDUyata kRSNasAraH // 3/36 dIdhiti TIkAmAM jagannAtha paMDitanA bhAminIvilAsano A zloka bhAvAbhAsa'nA udAharaNa tarIke Apyo che. sarve'pi vismRtipathaM viSayAH prayAtA vidyA'pi khedakalitA vimukhIbabhUva / sA kevalaM hariNazAvakalocanA me navApati hayAdhivatevA karuNavilAsa Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 2/3) uparyukta zlokamAM gurukanyAviSayaka ratinuM varNana che. te anucita pravRtti hovAthI 'bhAvAbhAsa' che. (v) bhAvazAMti, bhAvodaya bhAvasaMdhi ane bhAvathabalatA- bhAvadhvani vagere rasadhvaninA ja nAnA nAnA pravAho che. jyAM rasano koI aMza pradhAnarUpathI prayojaka hoya tyAM alaga rUpamAM te aMzanA nAma para dhvaninI vyavasthA karavAmAM Ave che. jyAM koInA manamAM bhAva UThayo evuM varNana hoya to 'bhAvodaya' kahevAya. amuka bhAvano udaya thayA pachI tenI zAMti thAya che evuM varNana hoya to tyAM 'bhAvazAnti' ke 'bhAvaprazama kahevAya che. be bhAvonuM mizraNa hoya evA varNana prasaMge 'bhAvasaMdhi kahevAya che. jyAM aneka bhAvonuM mizraNa hoya tyAM 'bhAvazabala kahevAya che. 'locana'mAM ApeluM 'bhAvodaya'nuM udAharaNa yAte gotraviparyaye zrutipathaM zayyAmanuprAptayA niyA'taM parivartanaM punarapi prArabdhumaGgIkRtam / bhUyastatprakRtaM kRtaM ca zithilakSiptaikadorlekhayA tanvaGgyA na tu pArita: stanabharaH kraSTuM priyasyorasaH // arthAt zayyA para AvelI kRzAMgIe, gotra viparyaya karI devAthI (priye bIjI nAyikAnuM nAma bolavAthI) vicAryuM ke paDakhuM pheravI dauM paDakhuM badalavAno prayatna ryo, eka hAthane zithila karI Agho khaseDyo paNa priyanI chAtI parathI potAnA stanano bhAra kheMcI na zakI.' ahIM praNayakopano udaya thaI rahyo hato paNa samartha na thaI zakI' kahIne tenuM nirAkaraNa karI dIdhuM che, A rIte udayAvasthAmAM rahela praNayakopa ja ahIM AsvAdya che. bhAvazAMti (yAne bhAvaprazama)nuM locanamAM Apela udA. "mina zayane pazuutaryo... I.' zrI ke. ha. dhruve teno anuvAda A pramANe Apyo che. haiyuM talpI rahyuM chatAM paNa kayame mithyA rahI mAnamAM, poDhyAM paMTha karIja eka zayane nUrI karI mauna tyAM; heje eka bIjAnI dhIrI tirachI kare maLI draSTa jyAM, gADhuM nADuM ja rUsaNuM-hasI kaI banneya bheTI paDyAM. (DolararAya mAMkaDanI AvRtti pR. 234) ahIM IrSyA ane roSano prazama AsvAdamAM kAraNa che. bhAvasaMdhi-kyAMka be vyabhicAribhAvonI saMdhi paNa rasanI carvaNAmAM kAraNa hoya che. udA. IrSyAzruzobhitAyA mukhaM cumbitaM yena / amRtarasanigaraNAnAM tRptiAtA tena // - - ('locana'mAM udbhUta gAthAnI chAyA) 'IrSAnAM AMsuothI zobhita nAyikAnA mukhanuM jeNe cuMbana karyuM teNe ja Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 khyAloka amRtarasa pIvAmAM kevI tRpti thAya che te jANyuM.' ahIM kopa ane prasAdanI saMdhi camatkAranuM kAraNa che. bhAvazakhalatA-locanakAre nIceno zloka A prakAranA dhvaninA udAharaNa tarIke Apyo che. kvAkAryaM zazalakSmaNaH kva ca kulaM bhUyo'pi dRzyeta sA doSANAM prazamAya naH zrutamaho kope'pi kAntaM mukham / kiM vakSyantyapakalmaSAH kRtadhiyaH svapne'pi sA durlabhA cetaH svAsthyamupaihi kaH khalu yuvA dhanyo'dharaM dhAsyati // arthAt "kyAM A anucita kArya ane kyAM caMdravaMza ! e pharI jovA maLe kharI ! amAruM jJAna to doSanI zAMti mATe che; aho kopamAM paNa tenuM mukha kevuM kAMtimAna lAge che ! puNyazALI dhIra puruSo zuM kaheze ? svapne paNa e maLavI muzkela che. he mana, dhIruM thA. kayo bhAgyazALI yuvAna e adharapAna karI zakaze ?'' A zloka 'vikramorvazIyam' aMka-4mAM zloka 33 ane 34 vacce keTalIka hastapratomAM che ema zrI ema. Ara. kAle (1932nI AvRtti-pR. 108 pAdaTIpa) mAM kahe che. urvazIne joIne purUravAnI A ukti che. A zlokamAM eka eka vAkacathI anukrame A pramANenA bhAva vyakta thAya che. vitarka, autsukaca, mati, smaraNa, zaMkA, dainya, dhRti, ciMtA. A bhAvo eka ja kAvyamAM sAthe hovAthI AnaMdadAyaka che. (vi) rasAtirtho di saheva... | sa+va-deva pATha locanano che, je yogya che. nirNayasAgaranI AvRttimAM saheva-sadda+va pATha che te barAbara nathI. abhinavagupta lakhe che-'" sva rAjyena asaMkSyitA vidyamAnatve'pi maDhya vyAAtA | vAcya ane rasAdi vyaMgyanI pratItimAM krama hovA chatAM paNa jhaDapane lIdhe te pratIta thato nathI. A asaMlakSyatA Dva zabdathI sUcavAyela che. kArikA-4 ane vRtti : prathama udyotamAM e darzAvyuM hatuM ke 'samAsokti' vagere sAta alaMkAromAM vastudhvanino samAveza thaI zakato nathI, have batAve che ke 'rasavat' vagere alaMkAromAM rasAdi dhvanino aMtarbhAva thaI zakato nathI. 'rasavat' ityAdi alaMkAromAM paNa rasa ityAdinI abhivyakti thAya che e kharuM. paNa temAM rasa AdinI sthiti 'upamA' Adi alaMkAro karatAM vadhu sArI nathI. je rIte 'upamA' vagere alaMkAra bIjAM tattvane alaMkRta karI AnaMda-sAdhanAmAM kAraNa bane che tevI rIte rasa vagere paNa AnaMda sAdhanAmAM paramukhApekSI ja hoya che. ethI viparIta jyAM AnaMda-sAdhanA ja mukhya hoya che, pAThaka AsvAdanamAM tanmaya thaI jAya che ane alaMkAra, zabda, artha, guNa, rIti vagere kAvyanAM badhAM tattva te AnaMdanA sAdhananA Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 2/5) 341 rUpamAM rahelAM hoya che tyAM 'rasadhvani hoya che. "rasadhvani'mAM alaMkAra vagerenuM svataMtra saudarya AsvAdanamAM nimitta hotuM nathI paNa AsvAdanamAM svataMtrarUpathI nimitta 'rasadhvani'nA sauMdaryane vadhAranAruM hoya che. kArikA-5 ane vRtti 5.1 (i) AnaMdavardhanano (siddhAntapakSa) pakSa e che jyAM rasAdinI aMgI paNe-mukhyarIte vivakSA hoya tyAM rasAdi dhvani che. paNa jyAM rasanI vivekSA hoya, paNa te gauNa hoya ane anya koI nirUpaNa pradhAna rIte-mukhyarIte thayuM hoya tyAM 'rasavat vagere rasAdi sAthe saMbaMdha dharAvatA alaMkAro che. A matane sau pahelAM raju karanAra AnaMdavardhana pote ja che. temanA purogAmI AlaMkArikonA mate rasAdi jyAre mukhya ke gauNa rIte vyakta thAya tyAre emane alaMkAro gaNavAmAM AvatA hatA. teo rasane paNa alaMkAra gaNatA. AnaMdavardhananA purogAmI bhAmaha, ThaMDI, ubhaTa A mAnatA, je svAbhAvika che, kemake teo dhvanine svIkAratA ja nathI, temaja rasane paNa kAvyano AtmA gaNatA nathI. tethI rasadhvani' na svIkAre te dekhItuM che. (i) "rasavat vagere alaMkAro- (savaghata#ci) rasava, preyasa, urjasvi ane samAhita, rasAdi sAthe saMbaMdha dharAvatA alaMkAro che. (1) jyAre rasa koI bIjA rasAdinuM aMga bane tyAre "rasavat alaMkAra (2) bhAva jyAre bIjAnuM aMga bane tyAre 'preyas alaMkAra (3) rasAbhAsa ke bhAvAbhAsa jyAre aMgarUpe Ave tyAre urjasvi' alaMkAra ane (4) bhAvazAMti vagere jyAre aMga bane tyAre samAhita alaMkAra thAya che. | (ii) rasavat alaMkAra viSayaka matabheda-kArikA ane vRttimAM "ti me matiH', 'maH rzitaH viSaya' 'ta mAmInaH pakSa:' - zabdothI A alaMkAranA svarUpa aMge matabhedanuM svayaM dhvanikAre ja sUcana karyuM che. AcArya vizvezvara siddhAMtaziromaNinA zabdomAM (pR. 90-91) "A matabhedanAM be rUpa che. keTalAka lokonuM kahevuM che ke alaMkAra to kaTaka, kuMDala, jevA che. te sAkSAt vAcya-vAcakanA upakAraka ane paraMparAthI rasanA upakAraka hoya che. jemake kaMTaka, kaMDala sAkSAt zarIranA upakAraka ane zarIra dvArA AtmAnA upakAraka hovAthI alaMkAra kahevAya che. paNa 'rasavat alaMkAra, vAcya ane vAcaka, artha ke zabdano upakAraka nahIM hoIne sAkSAta rasAdinA upakAraka hoya che. tethI temAM alaMkAranuM lakSaNa baMdhabesatuM thatuM nathI. tethI 'rasavat (e) alaMkAra nathI. jyAM rasAdi anyanAM aMga hoya tyAM A loko "rasavatu' alaMkAra na mAnatAM tene "guNIbhUtavyaMgya ja kahe che. 'rasavat alaMkAra bAbata uThAvAyelI A muzkelIne dUra karavA mATe anya vidvAno ciraMtana vyavahAranA anurodhathI rasanA upakArakatva mAtrathI guNIbhUtaromAM Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 dhvanyAloka 'bhAkta alaMkAra vyavahAra' mAne che. ema karIne teo 'rasavat'nA alaMkAratvano svIkAra kare che. bIjA vidvAno A samasyA hala karavA mATe alaMkAranA lakSaNamAM zabdArthano samAveza vyartha che ema jaNAvI rasanA upakArakatva mAtrane alaMkAranuM mukhya lakSaNa mAnIne guNIbhUtarasomAM sAkSAt rasopakArakatva hovAthI temAM 'rasavat' alaMkArano svIkAra kare che. temanA mate A alaMkAra 'bhAkta' nahIM paNa 'mukhya' ja che. (iv) rasavat alaMkAra ane guNIbhUtavyaMgya vacce bheda- alaMkAra sAkSAt zabda ane arthane upakAraka hoya che ane guNIbhUtavyaMgya rasa sAkSAt bIjA rasane upakAraka hoya che. tethI temAM alaMkAranuM sAmAnya lakSaNa lAgu na paDatuM hovAthI je loko tene 'rasavat' alaMkAra na kahIne 'guNIbhUtavyaMgya' kahe che temano mata spaSTa thaI jAya che. temanA mate dhvani ane guNIbhUta vyaMgya beja vastu che, tenAthI bhinna rasavat alaMkAra nAmanI trIjI vastu nathI. paNa AnaMdavardhana 'rasavat' alaMkArane mAne che, tathA 'guNIbhUtavyaMgya'ne paNa mAne che. dhvanikAra mujaba rasAdi dhvani khIjAnAM aMga tarIke hoya tyAre rasavat (preyas, ujjaisthi, samAhita) alaMkAra kahevAya che. tathA vastudhvani ane alaMkAradhvani bIjAnAM aMga tarIke hoya tyAre guNIbhUta vyaMgya mAnavAthI baMnene alaga samajI zakAya che. (v) tAthA cATulu preyo'tadAramya... I. AnaMdavardhana kahe che. 'jyAre kAvyamAM bIjo koI artha eTale ke rasAdi, vastu ke alaMkArarUpa koI artha mukhya hoya ane rasAdi tenA aMgarUpe AvelAM hoya tyAM e rasAdi alaMkAra kahevAya che' pachI eka udAharaNa Ape che. e dAkhalo bhAmaha AcArye 'preyolaMkAra (jenI evI vyAkhyA ApelI che ke guru, deva, rAjA ane putra viSayaka premanA varNanane 'preyolaMkAra' kahe che.) ne dhyAnamAM rAkhIne Apelo che, ane kahyuM che ke evAM prazaMsAtmaka vacanocAdbhakti-mAM 'preyolaMkAra' ja pradhAna hoya che ane temAM AvatA vIra ke zRMgArAdi raso mAtra enI puSTi ja kare che, gauNa hoya che. Ama AnaMdavardhana ahIM bhAmahano mata uSkRta kare che. (vi) triM hAsyena... I. 'AmAM zoka sthAyibhAva che. svapna jovAthI enuM uddIpana thayuM che. tethI karuNarasa abhivyakta thaI carvaNAno viSaya bane che. rAjAno prabhAva varNavavo e mukhya viSaya che, vAvArtha che. te karuNarasa dvArA adhika saudarya prApta kare che.' karuNarasamAM bIjA koI rasa ke alaMkAranuM mizraNa nathI, eTale e zuddha 'rasavat' alaMkAranuM udAharaNa che. (vii) zizno hrastAnanamaH... I. A zlokamAM kavinI ziva viSayaka bhakti pradhAnatAthI sUcavAyela che. zivano tripurahAha kArya mATeno utsAha teno poSaka che. Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 343 abhyAsa nodha (u. 2/5) paNa e utsAha anubhAva, vibhAva vagerethI paripuSTa nahIM hovAne lIdhe paripakva rasa nahIM hoIne 'bhAvanI sthitimAM rahela che. pati marI gayA hovAthI, agninI ApattimAM paDelI, tripurasuMdarIonA varNanathI pragaTa thanAra karuNarasa e utsAhanuM aMga che. ane 'kAmInI jema AjhUMparAdha zabdothI pratIta thato zRMgAra rasa e karuNa rasanuM aMga che. te karuNa paNa utsAhanuM aMga che. e rIte karuNa ane zRMgAra baMnenI utsAhathI poSAyelI ziva viSayaka rati-prIti rUpa bhAvanAM upakAraka aMga che. paNa vRttimAM 'rcAvipratamastha cheSaditasya kamAvaH' kahyuM che, karuNano ullekha karyo nathI teno abhiprAya evo che ke karuNarasa ahIM hovA chatAM, cArutva niSpanna thAya temAM teno yoga nathI. A saMkIrNa 'rasavat alaMkAranuM udAharaNa che. 5.2 (i) -vipratama-phAyoH mannatvena vyavasthAnA samAveza na DhoSaH | ahIM IrSyA-vipralaMbha ane karuNa banne virodhI raso aMgarUpamAM-gauNarIte - rahelA hoI doSa nathI. rasavirodha ane virodha dUra karavAnA upAya rasomAM paraspara zatru-mitrabhAva paNa mAnavAmAM Avela che. keTalAka raso evA che ke jenuM sAthe sAthe varNana thaI zake che. jyAre amuka evA raso che jenuM sAthe sAthe varNana thaI zakatuM nathI. karuNa, bIbhatsa, raudra ane bhayAnakane zRMgAra rasanA virodhI rasa mAnavAmAM AvyA che. karuNa ane zRMgAranuM ekasAthe varNana karAtuM nathI. "kSiNo dastAvata... I." zlokamAM karuNa ane zRMgAranuM varNana che. AnaMdavardhane uparyukta vAkyamAM tenuM samAdhAna karyuM che. zrI nagInadAsa pArekha (dhva.AvRtti pR. 72)nA zabdomAM joIe to, "rasonA virodha ane avirodhanI vyavasthA traNa prakAre karelI che : (1) keTalAka rasonuM AlaMbana eka hoya to doSa Ave che. jene avalaMbIne bhAva jAge te AlaMbana ane jenA hRdayamAM bhAva jAge te Azraya. rAmanA ratibhAva mATe sItA AlaMbana che, rAma Azraya che. (2) keTalAka rasono Azraya eka hoya to doSa Ave che; (3) keTalAka rasomAMnA eka pachI tarata bIjo varNavavAthI doSa Ave che. dA.ta. vIra ane zRMgAranuM AlaMbana eka hoya to te doSa gaNAya che; e ja rIte hAsya, rodra ane bIbhatsano saMbhoga zRMgAra sAthe ane vIra, karuNa, rodra Adino vipralaMbha zRMgAra sAthe eka AlaMbana hoya to virodha gaNAya che. vIra ane bhayAnaka eka AzrayamAM virodhI gaNAya che. paraMtu zRMgAra ane adbhuta, bhayAnaka ane bIbhatsa; vIra ane adbhuta tathA rodra koI paNa prakAreAlaMbana eka hoya athavA emano Azraya eka hoya ke pachI e eka pachI tarata bIjo Avyo hoya to, paNa virodhI gaNAtA nathI. e raso avirodhI che, " gatiSnanaivecena, mA2vacena, na nairantaryona" tethI temane mitrarasa kahI zakAya. Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 - - - dhavanyAloka virodhI rasono virodha dUra karavAnA upAyo AcArya vizvanAtha "sAhityadarpaNa-7/30mAM lakhe che "vidhinoDani maLe, sAcce vaneDapi vA | bhaved virodho nAnyonyamaGginyaGgatvamAptayoH / / (1) jo virodhI rasonuM varNana kevaLa smaraNAtmaka hoya, (2) athavA baMnenuM samAna bhAve varNana hoya eTale ke koI mukhya ane koI gauNa na hoya. (3) athavA baMne koI trIjAnA aMgarUpe varNavAyA hoya A traNa sthitimAM e raso virodhI na gaNAya. ziNo tAvata.... I. zlokamAM vipralaMbha' ane 'karuNa'nuM ekasAthe varNana karyuM che, paNa e baMne zivanI bhaktirUpa ratinAM aMga che eTale emAM doSa nathI. ___ (ii) dhvaneH prabhedaH / upamAdayaH alaGkArAH / rasAdeH alaGkAratAyAH viSayaH / rasAdidhvani', 'upamA vagere alaMkAro ane "rasavatuM vagere alaMkAronAM kSetra judAM che ema AnaMdavardhana jaNAve che. (1) jyAM rasAdinI pratIti ja pradhAna hoya tyAM rasAdi dhvani mAnavo. (2) jyAM mukhya rasAdi alaMkArya hoya (jene alaMkRta karavAmAM Ave te) ane bIjo koI rasa aMgabhUta na hoya tyAM upamAdi alaMkAronuM kSetra mAnavuM. (3) jyAM rasAdi pradhAna na hoya paNa aMgarUpa hoya, gauNa hoya tyAM "rasavat Adi (arthAt rasava, preyasu, urjasvi, samAhita) alaMkAronuM kSetra mAnavuM. 5.3 yari tu vetanAnAM...nIlamati cAtuM zrI DolararAya mAMkaDe A anucchedanI sarasa carcA (pR. 238-239) karI che "keTalAkanA mate jyAM jyAM "rasavatuM Adi alaMkAra hoya tyAM ja rasa hoya, bIje nahIM. vaLI, jenuM varNana karavuM che te vastu cetana hoya ane enI mukhya vivekSA hoya to ja rasavat' Adi alaMkAra che ema paNa temano mata che, paNa A mata dhvanikArane mAnya nathI." jyAM cetana vastunI mukhya vivekSA hoya tyAM "rasavat Adi alaMkAra thAya to pachI 'upamA vagere bIjA alaMkAro mATe avakAza raheto nathI. 'upamA vagere alaMkAronuM kSetra sAva nAnuM athavA sAva nirmaLa thaI jAya. emanuM (virodhIonuM) kahevuM evuM che ke jyAM acetana padArtha ja pradhAna hoya tyAM tenAmAM cittavRtti ja na hoI rasAdi saMbhavatAM ja nathI, ane tyAM 'rasavat alaMkAra Adine avakAza nathI. eTale ene sthAne 'upamA vagere alaMkAro ane jyAM cetana padArya pradhAna hoya tyAM ja rasavatuM Adi alaMkAra mAnIe te yogya che. acetana vastunuM varNana hoya tyAM rasa hoya ja nahIM A mata dhvanikArane mAnya nathI. ema mAnavAthI ghaNA rasabharyA kAvyakhaMDo nIrasa banI jAya, ema kahIne AnaMdavardhane traNa Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 345 abhyAsa nodha (u. 2/6) zloka udAharaNa tarIke Apela che. e traNemAM acetana vastunuM varNana che. tamma ... . ahIM mukhya artha acetana nadInA varNanane lagato che, paNa temAM nAyakanA aparAdhathI roSe bharAIne cAlI jatI nAyikAnuM vRttAnta che. tevI meSatA... I. mAM acetana latAnuM varNana mukhya che. paNa temAM priyatamano tiraskAra karIne pastAtI cetana nAyikAnA vyavahAranA vRttAntanI yojanA che. teSAM pavadhU... I.mAM pradhAna varNanano viSaya acetana latAkuMjo che, pallavonuM paNa varNana che. sAthe sAthe vilAsanA sakhA, kriDAnA sAkSI vagere rUpe cetanavastu vyavahAranI yojanA thayelI che. Ama acetana vastunuM varNana cetana vastunA varNana upara baMdhAyeluM che. darekamAM bhAva, vibhAva vagerenuM varNana che tethI cetanano Aropa che ane tethI darekamAM rasa che jo cetana vastunuM varNana hoya tyAM ja rasavatu Adi alaMkAra hoya tyAM ja rasa hoya che ema kahIe to ahIM acetananuM varNana che, mATe A badhA zloko nIrasa Thare, paNa emAM ghaNo rasa bharyo che. Ama parapakSano mata khoTo Thare che.' mATe cetana vastuno vRttAnta hoya tyAM ja rasavatra Adi alaMkAra hoya ane 'rasava Adi alaMkArane ja rasa kahevAya e (parapakSano) mata khoTo che. jyAre AnaMdavardhanano mata ke rasa vagerenI mukhya vivekSA hoya tyAM ja kharo rasAThidhvani ane rasa vagerenI gauNa vivekSA hoya tyAM 'rasavata' Adi alaMkAra-teja kharo mata che. kArikA-6 ane vRtti : (i) pAMcamI kArikAnI vyAkhyAmAM rasadhvani, rasavadalaMkAra tathA upamAdi alaMkArano bheda batAvyo. A kArikAmAM. guNa tathA alaMkArono bheda darzAvavAmAM Avela che. manuSya zarIranuM sAdazya darzAvIne kAvya zarIrane samajAvI zakAya che. manuSyano AtmA aMgI, tenuM zarIra aMga che. zaurya, dayA vagere manuSyanA guNa AtmAnA che. kaTaka, kuMDala, hAra vagere zarIranA alaMkAro che. te bAhya che. guNa AMtarika gaNAya che. alaMkAro aMgane avalaMbIne rahe che. kAvyamAM rasAdi aMgI che. mAdhurya, prasAda, sukumAratA vagere zaurya vagerenI jema, aMgI evA rasamAM rahetA guNo che. anuprAsa, upamA vagere zabda ane arthanA alaMkAro, kaTaka, kuMDala jevA che teno saMbaMdha zabdArtha sAthe che. je sAkSAt rasane Azraye rahenArA "mAdhurya Adi che tene sAkSAt AtmAmAM rahenArA zaurya vagerenI jema "guNa" kahe che. ane je tenA aMgabhUta zabda tathA arthamAM rahenArA dharma che tene kaTaka vagerenI jema "alaMkAra kahe che. A guNa ane alaMkArano bheda che. (i) guNo zabdArthane avalaMbe che ke aMgI rasane ja? zrI DolararAya mAMkaDa samajAve che ke 'rasavALuM kAvya hoya temAM paNa zabdArtha to hoya che. tethI vastutaH Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 - vanyAloka guNa rasane ja avalaMbe che. paNa sAmAnya bhASAmAM, zabdArtha rasanA vyaMjaka che mATe guNa zabdArthane avalaMbe che ema gaNAya che. tAttvika daSTie guNa zabdArthane avalaMbe ema kahevuM yogya nathI. chatAM vyavahAranI daSTie AlaMkAriko zabdaguNa ane arthaguNa evA bheda pADe che kharA. dA.ta. "ojas zabdaguNa temaja arthaguNa che." (pR. 239) | (ii) zrI vAmana AcArye 'AvyomA kartA ghama guNa: tatiAyadetavaH tuM aksIrIH | lakhyuM che arthAt "kAvyanI zobhA janmAvanAra dharmo guNa ane e zobhAmAM vRddhi karanAra hetuone alaMkAra kahyA che. temaNe guNanI carcA vaidarbhI vagere rItinA saMdarbhamAM karI che tathA rItine kAvyano AtmA kahela che.' AnaMdavardhana ane mammaTAcArye rasaniSTha dharmone guNa ane zabdArthaniSTha dharmone alaMkAra mAnIne bheda karyo che, arthAt vRttiniyAmaka saMbaMdha bhedathI nahIM, paNa Azraya bhedathI guNa ane alaMkArano bheda che.' ema AcArya vizvezvara spaSTatA kare che. (pR. 95) kArikA-7 ane vRtti (1) abhinavaguNa mujaba deva, manuSya, pakSI badhAMmAM ratinI vAsanA avicchinnapaNe rahelI hoya che ane tenI saune abhilASA rahe che tethI zRMgArarasane parama AnaMdadAyaka kahyo che. vRttimAM tanmaya zabda che teno artha zRMgArarasamaya kAvya evo che. (i) bhAmahe kAvyAlaMkAra' 2/3mAM mAdhuryanuM Ama lakSaNa ApyuM che. "zravya nAtimastArtha vAcaM madhumigate " arthAt je zravya eTale ke kAnane sukhakara lAge evuM ane vadhAre samAsavALuM na hoya te madhura kahevAya che." Ama mAdhuryamAM zravyatvanI AvazyaktA mAnI che. dhvanikArane mate zravyatva to 'ja guNamAM paNa che. mATe e mAdhuryanuM khAsa lakSaNa na gaNAya. AnaMdavardhane ahIM bhAmahanA mAdhuryanA lakSaNanI AlocanA karI che. | (iii) phIra va madhuH | ahIM parva padano prayoga samajavA jevo che. eka zloka mujaba "eva' traNa rIte prayojAya che. ayogamanyayogaM cAtyantAyogameva ca / vyavacchinatti dharmasya 'eva'kArastridhA mataH / / udA. partha va dhanurdhara I vizeSya sAthe. ahIM "eva' anya yoga vyavacchedaka tarIke che. arjuna ja dhanurdhara che, bIjo nahIM. pArtha dhanurdhaH vava . A udA.mAM vizeSaNa sAthe prayojAyela 'eva' 'ayoga vyavacchedaka' che. arjuna dhanurdhara ja che. tenAmAM dhanurdharatvanuM niyamana thayuM che. nId mAM mavati chavA ema kriyApadanI sAthe iva atyaMta asaMbaMdhano niSedha karI kamaLamAM nIlanA saMbaMdhane niyamita kare che. AcArya vizvezvara mujaba, "(mAdhurya) guNanA zabdadharmatva athavA artha dharmatvano Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 347 abhyAsa nodha (u. 2/8, 9) niSedha karIne rasakadharmatvanuM pratipAdaka thaze. zRMgAranI sAthe 'va' padathI A sUcavAyuM che." (pR.96). kArikA-8 ane vRtti : zRMgAra rasa be prakArano che saMbhoga yA saMyoga zRMgAra ane vipralaMbha yA viyoga zRMgAra. vipralaMbha zRMgAra, saMbhoga zRMgArathI madhuratara che. karuNarasa tenAthI vadhu madhura che, madhuratama che. prarvavat bhAva e che ke uttarottara adhika madhura che. mArkatAM yAti - abhinava samajAve che ke sAyanuM citta svAbhAvika anAvezayuktatA rUpa kAThinyane, krodha vagerene kAraNe dIptarUpatAne ane vismaya ane hAsane kAraNe vikSepanI sthitine choDI de che . kArikAmAM '' ane 'adhiva' zabdano artha abhinavagupta kramavAcaka kare che. zrI DolararAya mAMkaDa kahe che. ""mAdhuryanuM cokkasa svarUpa dhvanikAre ApyuM nathI. kharI rIte mAdhuryanuM tattva sUkSma che, tethI tenuM cokkasa svarUpa ApI zakAya tema nathI ja. jenAthI mana drAve, manamAM komaLa bhAva jAge te mAdhurya. Ane varNavI na zakAya, paNa e anubhavI zakAya kharuM." (pR. 240) kArikA-9 ane vRtti : (i) sedrAvo sA: | ahIM "bAri vagere padathI " vImutayori prahaNa' ema locanakAre lakhyuM che. ahIM "Adi' padane prAraMbha arthavALuM na mAnIne 'prakAra athavA sadazya vAcaka mAnela che. raudrarasanA jevA vIra vagerenuM grahaNa karyuM che. ethI emAM vIrarasanA vibhAvothI utpanna adbhuta rasanuM paNa grahaNa karavuM joIe. (i) ojas guNa dIrghasamAsavALA zabdothI bahAra Ave che. ojasU guNa raudra, vIra ane adUbhUta rasone anukULa che. dIpti eTale anubhavanAranA mananA jurasAne vikasAvIne prajavalita kare che te tattva. ojas guNa mATe tejadAra zabdArthanI jarUra rahe che. dIpti darzAvanAra zabdo dIrghasamAsavALA hoya che. 'veNIsaMhAra' (1/21)no zloka bhImanI ukti che. A zlokamAM tvarA ane audratyathI dIti pragaTe che. racanA dIrghasamAsavALI che. Aja nATakano bIjo zloka (3/32) azvatthAmAnI ukti che. te dIrghasamAsavALI racanA nathI. temAM artha tejadAra che. A zlokamAM utsAhano vikAsa dekhAya che. azvatthAmAnA krodhano je vikAsa thAya che, te dItinuM aMga che. lAMbo samAsa na hovA chatAM arthamAM dIpti che tethI 'ojas guNa che. (ii) taLayA ta va : ti jyate | "rodrAdi raso kAraNa che. tenAthI utpanna thatuM AsvAdanarUpa kArya te dIti nAmanI cittavRtti che. dIpti ja rodrAdi rasone bIjA rasothI judA pADe che. rodra vagere Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 vanyAloka raso kAraNa che ane dIpti yA ojas kArya che. kAraNa, kAryane nAme oLakhAya e nyAye A raso paNa 'ojas' nAme oLakhAya che. 'lakSaNalakSaNA'thI dIptine pragaTa karavAnI zakti dharAvanAra zabdArthane dIpti kahevAya che''. nagInadAsa pArekha pR. 79. ''te'vizeSyamAM bahuvacana che ane jyate kriyApadamAM ekavacana che. A prayoga AgaLa rUti hovAthI saMkhyAvizeSanI avivakSA hoI sAdhu-zuddha che ema AcArya vizvezvara pratipAdita kare che. (pR. 99) kArikA-10 ane vRtti (i) A kArikAmAM 'prasAda' nAmano trIjo guNa samajAvela che. zabda ane arthanI svacchatA eTale prasAda evI vyAkhyA AlokamAM ApI che. zabdo sAMbhaLatAM ja eno artha spaSTa thaI javo joIe. zabda ane artha banne spaSTa hovA joIe. (ii) abhinavagupte be udAharaNo ApI 'prasAda' guNane samajAvyo che. jema sUkAM lAkaDAMmAM agni ekadama prasarI jAya che, athavA svaccha kapaDAmAM pANI * ekadama prasarI jAya che tema jene lIdhe kAvyano vyaMgya rasa bhAvakanA cittamAM jhaDapathI vyApI jAya te kAvyaguNanuM nAma 'prasAda' che. A guNa paNa anya be guNonI jema mULa to rasano che paNa vyaMgyArthano khodha karAvanAra zabda ane arthano paNa upacArathI e guNa kahevAya che. (iii) traNe guNa-mAdhurya, ojas ane prasAda kyA rasamAM hoya che te agAunI kArikAo-vRttisahita-tathA locanamAM jaNAvela che tenA sAra rUpe zrI DolararAya mAMkaDa A pramANe jaNAve che (pR. 241, 242) ''A be guNomAM (=mAdhurya, ojas) zRMgAra, karuNa, vIra, raudra ane adbhuta rasanAM sthAna nakkI thaI gayAM. bAkInA rasomAMthI hAsyamAM 'mAdhurya' temaja 'ojas' bannene sarakho avakAza che. kemake te zRMgAranuM aMga che. temaja temAM vikAsane avakAza che. bhayAnaka (rasa)mAM ojas khAsa karIne ane mAdhurya koIka vakhate ja hoI zake, kAraNa ke temAM cittavRtti garakAva thaI javAno saMbhava che tethI dIpti khAsa karIne hoya. bIbhatsamAM paNa ema ja. 'zAnta'mAM vibhAvonuM vaicitrya hoya che tethI koIka vakhata 'ojas' to koIka vakhata 'mAdhurya' pradhAna hoya. 'prasAda'guNa badhA rasone avalaMbe che. (iv) guNanI saMkhyA bAbata AlaMkArikomAM matabheda che. AcArya maMDI dasa guNa gaNAve che. (kAvyAdarza 1/41) zleSaH prasAdaH samatA mAdhuryaM sukumAratA / arthavyaktirudAratvamojaH kAnti samAdhayaH // bhAmaha, AnaMdavardhana, abhinavagupta, mammaTa vagere traNa kAvyaguNamAM mAne chemAdhurya, ojas, prasAda. ThaMDI vageree, e dasa kAvyaguNane zabdaguNa ane arthaguNa Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 2/11 thI 13) 349 tarIke samajAvyA che. kAvyaguNa traNa ja che ema mAnanAra AlaMkArikoe anya guNone traNamAM samAvela che. (4) vizvanAthe 'sAhitya darpaNa' (pariccheda 8/7,8) mAM Apela 'prasAda'nuM lakSaNa A pramANe che. cittaM vyApnoti yaH kSipraM zuSkendhanamivAnalaH / sa prasAdaH samasteSu raseSu racanAsu ca // kArikA-11 ane vRtti : (i) mammaTe kAvyanI vyAkhyAmAM jaNAvyuM che ke kAvyamAM zabdArtha doSarahita hovA joIe. (gogo rAkhvArthI). bhAmahAcArye 'kAvyAlaMkAra' (1/37)mAM neyArtha, kliSTa, anyArtha, avAcaka, ayuktimat ane gUDhazabdAbhidhAna nAmanA kAvyadoSo gaNAvyA che. neyArthaM kliSTamanyArthamavAcakamayuktimat / gUDhazabdAbhidhAnaM ca kavayo na prayuJjate // 37 // mammaTe zabdakoSa, arthadoSa, rasadoSa maLIne 70 doSo varNavyA che. A kArikA paranA locanamAM abhinave zrutiduSTa, arthaduSTa, klpanAduSTa, zrutika doSone samajAvyA che. asabhya arthanI smRti karAve evA prayogane 'zrutiduSTa' kahe che. jyAre vAkacArtha - baLathI (context) azlIla arthanI pratIti thAya tene 'arthaduSTa' kahe che. be pado UlaTasUlaTa karavAthI temaja eka zabdano chello akSara, bIjA zabdanA pahelA akSarane joDIne vAMcavAthI je kAvyadoSa utpanna thAya tene 'kalpanAduSTa' kahe che. 8, Tha, Da, Dha, Na vagere karNakaTu varNono prayoga thayo hoya to 'zrutakaSTa' kahevAya che. (ii) anityaroSatA- doSane nitya ane anitya kevI rIte samajavA ? zrI nagInadAsa pArekha A bAbata samajAvatAM kahe che. (pR. 83) "je doSo badhI paristhitimAM doSa gaNAya te nitya doSa, jemake 'chaMdo bhaMga.' paNa 'zrutikaSTa' eTale ke kaThora varNanA prayogathI thato doSa zRMgArAdi komala rasomAM doSa che, paNa raudra, bhayAnaka vagere rasomAM e guNa banI jAya che. mATe e anitya doSa che. azlIlatva vagere zRMgArAdimAM doSa gaNAya paNa hAsyamAM na gaNAya.'' (iii) dhvanikAra A kArikA ane vRttimAM kahevA mAMge che ke 'zrutiduSTa' vagere doSo jyAM zRMgAra dhvaninA AtmA tarIke vaparAyA hoya tyAM tyajavA. e parathI sUcavAya che ke vIra, raudra vagere rasono dhvani Avato hoya to AvA prayogamAM vAMdho nathI. temaja jyAM mAtra vAcyArtha hoya ke jyAM mAtra vyaMgya zRMgAra hoya tyAM paNa tyajavA evuM nathI. mAtra dhvaninA AtmArUpe vaparAyela zRMgAramAM na cAle. kArikA-12 ane 13 tathA vRtti teSAm Anantyam tathA diGgAtraM tu ucyate / Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 zivanyAloka AnaMdavardhana rasanA bheda-prabhedanuM anaMtapaNuM kevI rIte thAya che te zRMgAranA bhedaprabheda gaNAvIne samajAve che. zRMgAranA be prakAra-saMbhoga zRMgAra ane vipralaMbha zRMgAra. saMbhoga, paraspara premadarzanathI, suratathI, viharaNathI, jalakrIDA, madyapAnakIDA, caMdrodayakrIDA vagerethI thAya. surata vagerenI 64kaLAo-vAtsyAyane kahelI - che. vipralaMbha, abhilASathI, irSAthI, virahathI, pravAsathI, zApathI vagere rIte thAya che. AmAM darekanA vibhAva vagere mujaba vibhAga pADIe to pAra na Ave temanA vaLI deza, kAla, Azraya, avasthA vagere pramANe bhedo thaI zake A to mAtra dizAsUcana karyuM che, ema te kahe che. kArikA-14 ane 15 tathA vRtti (i) yatnAta karUNAnuvadhavAnuM anuprAsa prayatnapUrvaka yojelo hovAne kAraNe te vyaMjaka banI zakto nathI. ahIM "eka ja prakArano anuprAsa' ema kahyuM che eno artha e ke vividha prakArano anuprAsa yojyo hoya to temAM doSa nathI. (ii) DukkarazamoSAlInAmuM ! yAvInAmuM- mAM nAdri zabda prakAra arthAtuM. sAdazyaparaka che. yamaka sadaza duSkara alaMkAromAM "murajabaMdha vagere ane "sabhaMga zleSa' ke 'zabda zleSa paNa sammilita che. prAcIna AcAryo 'sabhaMga zleSa ane zabda zleSa" tathA "abhaMga zleSa' ane 'artha zleSa ne eka ja mAne che. udA. sarvatomAMdhavaH pAyAt yo jamuddadhIdhAtu | A sabhaMga zleSanuM udAharaNa che. ziva sAthe anvaya A pramANe thAya che. sarvadA 3mAdhavaH pAyAt H jam 3thAt viSNu sAthe artha letAM Ama anvaya thAya che. sarva mAdhavaH pati yaH mam ((girirAja) parvatane), mAm (pRthvIne- varAha avatAramAM) 7dhIdhAt | (i) tAnIyena- jyAre akasmAta ane aNadhAryo koI prasaMga bane ane tene mATe tAtkAlika tenI pUrve banelo banAva kAraNabhUta na hoya chatAM prathama daSTie tenuM kAraNa hovAno tarka thaI zake, tyAre te 'kAtAlIya nyAya' kahevAya che. 'kAganuM besavuM ane tADanuM paDavuM e arthamAM A nyAya vaparAya che. kArikA-16 ane vRtti: (i) tasaiva rasAtvam muhayaYI kevaLa zRMgAramAM ja nahIM paNa vIra tathA addabhuta vagere rasomAM paNa prayatna pUrvaka goThavIne rAkhelA yamaka vagere alaMkAro vighna kare che. AnaMdavardhane je kevaLa zRMgAranuM nAma lIdhuM che te e daSTie kahyuM che ke zRMgAranA banne prakAromAM yamaka vagere rasamAM vighna karanArA che e vAta sahRdaya uparAMta sAdhAraNa mANasa paNa samajI zake che. vAstavamAM karuNa vagere bIjA rasomAM paNa kRtrima yamaka vagere pratibaMdhaka che tethI AgaLa jatAM vase garva taspati gSa na vidyate" lakhIne sAmAnya rUpathI badhA rasomAM AvA alaMkAronI rasAMgatAno niSedha karyo che. Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 2/18,19) 351 (ii) mapRthayatna nirvacaitvam ! vinA prayatnathI, svayaM anAyAse AvatA, judA prayatna vagara ApoApa AvI jatA. apRthagyatnanirvatye evI rIte AvatA alaMkAranuM udAharaNa pote patrAtI. I. zlokathI ApyuM che. rIsAyelI nAyikA pratye nAyakanI A cAkti che. A zlokamAM IrSyA-vipralaMbhanA anubhAvonI carvaNA ja mukhya che. chatAM sahaja rIte traNa alaMkAro AvI gayA che. (1) rUpaka-krodhamAM priyatamano Aropa hovAthI. (2) zleSa-adhararasa zabdanA be artha che- adharAmRta ane adharanI bhInAza. (3) vyatireka-tane krodha vahAlo che, huM vahAlo nathI, ema levAthI. (ii) apUrviyA- huM pahelo, huM pahelo ema karatA. manvaryA - bANa bhaTTanA prasiddha gadyakAvya 'kAdaMbarI' mAM kAdaMbarI nAyikAne joI te prasaMge. setau- pravarasena kavinuM 'setubaMdha' mahAkAvya. A kAvyano bANe 'harSacarita'nA prAstAvika zlokomAM ullekha karyo che. (iv) aMgI zRMgAranA nirUpaNamAM yamaka vagere alaMkAronA sthAna aMgenI carcAno niSkarSa zrI nagInadAsa pArekhanA zabdomAM A pramANe che. (pR. 89) (1) zRMgAranA koI paNa prakAramAM yamaka abhivyaMjaka thato nathI. (2) zRMgAramAM ane khAsa karIne vipralaMbhamAM yamakanI yojanA zaktizALI kavi kare toye te pramAdarUpa ja gaNAya. (3) je alaMkAra rasaracanAnA AvezathI ApoApa nIvaDI Ave, jene mATe alaga prayatna karavo na paDe, te ja dhvanikAvyamAM alaMkAra gaNAya. evA alaMkAra bahiraMga vastu na gaNAya. (4) koIvAra yamaka vagere rasayukta jovAmAM Ave che tyAM yamakAdi ja pradhAna hoya che, rasa tenuM aMga hoya che. (5) rasAbhAsamAM yamaka vagere tenuM aMga banI zake che paNa jyAM zRMgAra pradhAna hoya che tyAM te kadI aMga banI zaktA nathI.' kArikA-17 ane vRtti yathArthatAm Iti- kyA alaMkAro rasadhvanikAvyamAM svIkAravA jevA che te "zRMgAra'nA daSTAntathI AnaMdavardhana samajAve che. ahIM ane pachI tyAga ane svIkAra aMge je niyamo batAve che te badhA ja pradhAna rasane lAgu paDe che ema samajavAnuM che. pUro vicAra karIne uddiSTa rasane abhivyaMjaka hoya evA alaMkAro jo yojavAmAM Ave to tene lIdhe temanuM 'alaMkAra (AbhUSaNa) nAma sArthaka bane che. kArikA-18, 19 ane vRtti 1 : A be kArikAo sAthe levAthI temAM rahelA moTA vAkyano artha samajI zakAya che. rUpaka vagere alaMkArone kAvyamAM prayojavA aMgenA cha niyamo-cha zarato-A be kArikAomAM che. prathama kArikAnAM cAra caraNo ane bIjI kArikAno pUrvArdha, A pAMcenI sAthe bIjI kArikAnA uttarArdhanA vAkya parivartaddIravayAtvAdhanam !' no anvaya karavAno che. Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhvanyAloka AlokamAM-vRttimAM- (1) yamalajjAnuM ta tayA vikSati (ra) nA ittena (2) yamavasare vRdghAti (4) yamavaso tyagati (1) yaM nAtyanta nirvodumiRti (6) nirvoDhumiSTamapi yaM yatnAdaGgatvena pratyavekSate - sa evamupanibadhyamAno rasAbhivyaktiheturbhavati |AvA dIrghavAkacamAM mukhya thayitavya samAyeluM che. tene udAharaNothI spaSTa karela che. kAvyamAM rUpakAdi alaMkAro prayojavA aMge A cha bAbato AnaMdavardhane kahI che. (1) rasa nirUpaNanA sAdhana tarIke ja alaMkAranI yojanA karavI. (2) kadI paNa aMgI tarIke na karavI. (3) yogya samaye e alaMkAronuM grahaNa karavuM. (4) yogya samaye eno tyAga karavo. 352 (5) ene cAlu rAkhavAnI- eno nirvAha karavAnI utkaTa icchA na rAkhavI. (6) koI vAra anAyAse nirvAha thaI jAya toye e aMga rUpe rahe evI sAvacetI rAkhavI. 18-19-2- vAmiyAta... I. - AcArya jagannAtha pAThaka (pR. 238 thI 240) lakhe che, ''prastuta padyamAM rAhunA kaMThacchedanI ghaTanAno nirdeza prakArAntara kathanarUpa 'paryAyokta' alaMkArano viSaya che. samudra maMthanathI prApta amRtanI vaheMcaNImAM rAhu nAmanA daitye chUpAIne pAna karyuM tyAre mohinI rUpadhArI bhagavAna viSNue sUrya ane caMdrathI saMketa pAmIne rAhunuM zira potAnA cakrathI kApI nAkhyuM. hatuM, A paurANika prasaMganuM ahIM citraNa che.'' rAhu e amRtapAna karI lIdhuM hatuM. ethI phakta mastaka bAkI rahyuM. rAhu potAnI patnIone uddAma AliMgana nahoto karI zakato. paNa mAtra cuMbanathI tenI patnIono ratotsava pUro thato. ahIM rasAdinI vivakSA che paNa 'paryAyokta' alaMkAra ja mukhyarUpe bahAra Ave che. kharI rIte 'vAsudevano pratApa' batAvavAno kavino mukhya Azaya che. e pratApane ADakatarI rIte varNavavAmAM zRMgAra rasane bahAra lAvavAno Azaya che, chatAM A zRMgAra rasanuM varNana evuM thayuM che ke 'paryAyokta' alaMkAra ja ApaNane mukhyapaNe dekhAyA kare che. 18-19-3- 3ddAmotiA... I. zloka harSavardhananI 'ratnAvalI' (2/4)no che. rAjAnI navamAlikA latA dohada vizeSanA prayogathI akALe puSpita thaI che ane vAsavadattAnI nahIM. e jANIne rAjA vidUSakane kahe che ke Aje jyAre kAmAvezavALI parastrI jevI A latAne huM joIza to rANInuM mukha IrSyAthI lAla thaI jaze. sliTa vizeSaNo che. prastuta vizeSaNothI latA, kAmanA Avezayukta paranArI jevI pratIta thAya che. 18-19-4 rastvam... I. ahIM vRttimAM A zlokanA alaMkAra bAbata carcA che, zAstrArtha che. pUrvapakSI (pUrvapakSir pra. e.va.) ane uttarapakSInA vicAro Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 2/20,21) 353 anuvAdathI spaSTa thAya che. pUrvapakSa ' zleSavyatireka' rUpa bIjo-saMkara-alaMkAra che ema mAne che. uttarapakSa, be alaMkAronI 'saMsRSTi' che ema mAne che. eka zlokamAM be ke vadhAre alaMkAronuM mizraNa hoya to 'saMsRSTi' ane 'saMkara' nAmanA mizra alaMkAro bane che. kArikA-20 ane vRtti : (i) atyAra sudhImAM ApaNe joyuM ke AnaMdavardhane dhvaninA A pramANe bheda darzAvyA che. prathama be bheda (1) avivazciMtavAcya yAne lakSaNAmUla (2) vivakSitAnyaparavAcya yAne abhidhAmUla. pachI avivakSitavAcyanA be bheda pADayA. (1) arthAntarasaMkramitavAcya ane (2) atyaMta tiraskRtavAcya. tyArabAda vivakSitAnyaparavAcyanA paNa be bheda pADayA (1) asaMlakSyakramavyaMgya ane (2) saMlakSyakramavyaMgya. pachI temaNe prathama prakAra asaMlakSyakramavyaMgyamAM yamakAdi ane rUpakAThi alaMkAronI yojanA aMge samajAvyuM. have saMlakSyakramavyaMgya nAmanA bIjA prakAranI carcA kare che. (ii) ghaMTa vagADatAM koro paDayA pachI keTalIkavAra sudhI amuka dhvani kramazaH saMbhaLAya che, raNakAra saMbhaLAya che. tene anusnAna athavA anuraNana kahe che. saMlakSyakramadhvani prakAramAM vAcyArthathI vyaMgyArthanI pratItino krama raNakAranI jema spaSTa pratIta thAya che. kArikA-21 ane vRtti: 21.1 (i) saMlakSyakramavyaMgyanA be bheda che. zabdazaktimUla ane arthazaktimUla. zabdazaktimUladhvani tene kahevAmAM Ave che jyAM vAcyArthanI pratIti thaI gayA pachI (ghaMTanA) raNakAra (8...na...na...na)nI jema bIjA arthanI-vyaMgyArthanI pratIti paNa thAya che. AnaMdavardhane A kArikA ane vRtti bhAgamAM zabdazaktimUla dhvani ane zleSa alaMkAra vacce zuM taphAvata che te samajAvyuM che. zleSa alaMkAramAM eka zabdanA be artha abhidhA vyApArathI prApta thAya che, banne artha vAcyArtha che, bannenuM mahattva sarakhuM che. mammaTa kahe che tema 'atra amidhAyAH aniyantraLA Dhau api a-mUvI vAauna kAvyaprakAza 10/10nI vRtti. paNa saMyoga viprayoga, sAddavarya vagere 14 bAbatathI bhartRhari mujaba abhidhAnuM niyaMtraNa thAya tyAre saMdarbhamAM eka vAcyArtha nizcita thaI jAya che. paNa pachIthI bIjo artha je DokiyuM kare che, sUcavAya che, te alaMkArarUpa hoya to 'zabdazaktimUla dhvani' che, tene abhidhAmUla dhvani paNa kahevAmAM Ave che. Ama banne bhinna che. A rIte 'zabdazaktimUla' dhvanithI ' zleSa'nuM kSetra harAI jatuM nathI, ema AnaMdavardhana kahe che. A muddAne zrI DolararAya mAMkaDa nIcenA zabdomAM sarasa rIte samajAve che. 'eka Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 davanyAloka zabdanA be artha che te baMne abhidhAthI bahAra Ave che ke dhvanithI te jANavAnA niyamo nIce mujaba hoya; jyAM zleSa hoya tyAM eka zabdanA be artha zakya thAya, temAM (1) e bemAMthI kyo artha levo eno niyAmaka koI zabda na hoya to banne artha abhidhAthI ja sIdhA Ave che ema jANavuM. (2) pahelo artha to badhAmAM abhidhAthI ja bahAra Ave, paNa jyAM bIjo artha bahAra lAvavAne niyAmaka pramANa hoya tyAM paNa banne abhidhAthI bahAra Ave che ema samajavuM. (3) paNa jyAM pahelo artha ApyA pachI abhidhAno vyApAra aTakI jAya evo niyAmaka zabda hoya to bIjo artha dhvanita thAya che (vyaMgyArtha che) ema samajavuM. (4) emAM paNa kadAca evuM bane ke bIjo koI evo zabda hoya, je abhidhAno vyApAra eka artha ApyA pachI aTakI jAya che ema batAvanAra zabdano bAdhaka hoya to tyAM paNa banne abhidhAthI bahAra Ave che ema samajavuM. (pR. 255) 21.1 (i) ye dhvasta manomane... I. - A zlokamAM zliSTa vizeSaNo che. eka artha viSNune lagato ane bIjo artha zivane lagato nIkaLe che. A banne artha vasturUpa che ane abhidhA nAmanI zabdazaktithI prakAzita thAya che. tethI ahIM 'zleSAlaMkAra che ane 'zabdazaktimUla dhvani nathI. 21.1 (ii) bhaTTa udbhara purogAmI AcAryanuM nAma che. bhAmahanA alaMkArasaMpradAyanA samarthaka AcArya udbhaTanA maMtavyane pUrvapakSa tarIke mUkI pachI tenuM khaMDana karavAmAM AvyuM che. 21.1 (iv) tasyA vinA dANa... I - A zlokamAM Avela vinA'i mAMno 'maYi' zabda virodha darzAve che. tene lIdhe "harino' nA be artha thAya che. ahIM 'virodha alaMkAra ane vismaya bhAvanI pratIti thAya che. A zlokanA " zleSa' ane 'virodha alaMkAro tathA "zRMgAra rasano vismaya' nAmano vyabhicAribhAva-traNeya sAkSAtu, vATyarUpe, abhidhAzaktithI pragaTa thayA che. ahIM zabdazaktimUla dhvani nathI. 21.1 (5) attamacaMkayarsa...viSaya parva | locanakAra kahe che ke tA. vinA sALa... I. zlokamAM " zleSa alaMkAra virodhano paripaSa kahe che. A udAharaNamAM anugrAhya - anugrAhaka bhAvavALo 'saMkara alaMkAra che. tethI ahIM 'asaMlakSyadhvani thAya che ema kahevuM joIe. prastuta vAkyamAM AnaMdavardhana kahe che ke vyaMjanAno viSaya sAkSAt bhAve vAcya zleSa ke virodha dvArA, asaMlakSyakramavyaMgya dhvanimAM pragaTa thaI zake che. 21.1 (i) TdhyAreka tenuM sunaH ... I. Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 2/21) suvarzanataH (1) jenA kevaLa hAtha ja suMdara che. (2) sudarzanacakra yukta hovAthI sudarzanakara viSNu. gharavindra... jemaNe kevaLa caraNAraviMdanA saudaryathI (2) pAdavikSepathI traNe lokane AkrAnta karela che. candrAtmavayudhRta- (1) je caMdrarUpa (thI kevaLa) netrane dhAraNa kare che. (2) jenuM kevaLa eka netra ja caMdrarUpa che. ahIM eka artha 'vyatireka alaMkAra'no bodha karAve che. kRSNanA to mAtra hAtha ja suMdara che, paNa rukmiNInuM to AkhuM zarIra suMdara che. kRSNa ane rukimaNInAM badhAM vizeSaNo 'vyatireka alaMkAra' darzAve che. kRSNe to phakta lalita caraNAraviMdathI traNe loka vyApI lIdhela che, rukimaNI e sarva aMgonA sauMdaryathI traNe loka jItI lIdhA che, kRSNanI mAtra AMkha ja caMdranI che, rukimaNInuM to AkhuM mukha caMdra jevuM che. A zlokamAM 'vyatireka' alaMkAra sAkSAt vAcyarUpe kahevAmAM Avela che. ' zleSa' ane 'vyatireka' banne alaMkAro vAcya che. 355 21.1 (vii) zrRmimatimatamayatAM... I. ahIM 'viSa' zabdanA jaLa ane jhera banne vAcyArtha che. prakaraNa-saMdarbhathI-niyaMtrita thatAM abhidhAzakti eka ja arthanuM jJAna karAvata. paNa ahIM 'bhujaga' zabda paNa Apyo che. tethI abhidhA kevaLa jaLarUpa artha jaNAvIne zAMta thatI nathI. banne artha jaNAve che. 'jalada bhujaga'mAM rUpaka che. A zlokamAM 'rUpaka' ane rUpanI zobhA vadhAranAra zleSa' banne vAcyatAthI pratIta thAya che. tethI A paNa ' zleSa'nuM ja sthaLa che, 'zabdazaktimUla dhvani'nuM nahIM. 4 21.1 (viii) dhva'itamAnasa... I. ahIM 'gajendra' zabdane kAraNe 'nirmathita', 'parimala' ane 'dAna' zabdanA babbe artha thAya che, te anuvAda parathI samajAze. 21.1 (xi) zrI nagInadAsa pArekha ahIM sudhInA nirUpaNane nIcenA zabdomAM TUMkamAM darzAve che. (pR. 104) ''ahIM sudhInI carcAmAM 21mI kArikAmAM vaparAyelA 'JakSipta' = 'vyaMjita zabdathI vAcya alaMkArone bAkAta rAkhavAmAM AvyA che. e vAta vigate samajAvI, ane spaSTa karyuM ke jyAM alaMkAra vAcya na hoya paNa AkSisa eTale ke vyaMgya hoya, tyAM ja 'zabdazaktimRla dhvani' kahevAya. ane jyAM be vastu ke bIjA alaMkAranI pratIti vAcyarUpe thatI hoya tyAM 'zleSa' alaMkAra kahevAya. enAM pAMca udAharaNo ApyAM che. emAMnA pahelA udAharaNamAM be vastuno ane bAkInAM cAramAM bIjA alaMkArano vAcyarUpe bodha thAya che e badhAM 'zabdamUladhvani'nAM nahIM paNa zleSanAM udAharaNa che.'' 21.1 (4) anekArthaka zabdone eka arthamAM niyaMtrita karanAra saMyoga, viprayoga vagere hetu che te darzAvatI bhartRharinA 'vAkacapaTIya'nI kArikAo mammaTa vagere AlaMkArikoe svIkArI che. (kA. pra. 2/14nI vRtti) Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 davanyAloka saMyogo viprayogazca sAhacarya virodhitaa| arthaH prakaraNaM liGgaM zabdasyAnyasyasannidhiH / sAmarthyamaucitI dezaH kAlo vyaktiH svarAdayaH zabdArthasyAnavacchede vizeSasmRtihetavaH // 21.2 (i) jyAM abhidhAnuM niyAmaka hetu hovA chatAM paNa prabaLa bAdhaka hetune lIdhe te nakAmo thaI jato hoya tyAM paNa 'zabdazaktimUla dhvani nathI hoto. enuM AnaMdavardhana udAharaNa Ape che. --- 21.2 (i) phUTyA kezava para 'hitayA... I. jopa/kRta (8) -para-hRtayA (2) pa-ra-hRtayA | patitAM (1) patita thayelI (2) patipaNAne pAmelI. A zlokamAM 'satte' padanA sAmarthyathI bIjo artha nIkaLe che. banne artho vAcya che tethI " zleSa alaMkAra che. 21.2 (ii) matrAntare...mahAta: | bANanA harSacati' dvitIya ullAsamAM grISma varNanamAMthI A vAkyo udAhata kyAM che. ahIM 'prakaraNa" (saMdarbha)ne lIdhe abhidhA zakti grISmane lagatA arthamAM niyaMtrita thaI che. zivane lagato je bIjo artha samajAya che te 'zabdazaktimUla' vyaMjanA dvArA prApta thAya che. anuvAdamAM banne artha darzAvela che. 21.2 (iv) 3nnataH prot...I. ahIM varSonuM varNana prakaraNa" tarIke hovAthI meghasAthe saMbaMdhita artha abhidhAthI samajAya che. stanane lagato bIjo artha (zabdazaktimUla) vyaMjanAthI samajAya che. 21.2 (5) jJAnandrA pragAna...I. ahIM sUryanI stutino prasaMga-saMdarbha-hoI sUryakiraNone lagato artha abhidhAthI prApta thAya che te vAcyArtha che. bIjo gAyono artha vyaMjanAthI prApta thAya che. pAchaLathI Avato A artha (zabdazaktimUla) vyaMgyArtha-dhvani che. A traNe udAharaNothI "zleSa'thI "zabdazaktimUla dhvani' bhinna che e lekhake batAvyuM che. prastuta ane aprastuta evA vAcya ane vyaMgya artho vacce upamAnaupameyabhAva-sAdazya bhAva che. tethI prApta thato bIjo artha doSarUpa nathI paNa rucikara lAge che. 21.3 (i) upamA sivAya virodha, vyatireka vagere alaMkAro paNa vAcyArtha ane vyaMgyArtha sAthe saMbaMdhita hoI zake tenAM AnaMdavardhana udAharaNo Ape che. catra mata#minya.... I. A vAkyo bANa kavinA gadyakAvya "harSacarita' mAMthI levAmAM Avela che. anuvAdamAM (i) pramANe artha letAM virodha che ane (i) pramANe Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 2/21) 357 artha letAM virodha dUra thAya che. mArtaM= cAMDALa. cAmA= yauvanamadhyasthA taLI | suMdara strI mATe A zabda prayojAya che. jemake kAlidAse yakSapatnInA varNanamAM'meghadUta'mAM- (u. me. 22) tanvI zyAmA zirinA... I. kahyuM che. 21.3 (ii) uparanA udAharaNamAM prastuta ane aprastuta banne artha vAcya nahIM hovAthI aprastuta arthanI pratIti abhidhAmUlA vyaMjanAthI thAya che. tethI ' zleSa' vAcya nathI paNa vyaMgya che. tethI saMlakSyakramanuM- abhidhAmUla vyaMjanAnuM udAharaNa che. 'samavAya va...mUrti:' / vAcomAM 'avi' zabda virodhavAcaka che. prathama vAkacamAM 'vizeSinAM vA nAm' mAM virodha zabda che. tethI 'virodhAbhAsa' ane ' zleSa' banne alaMkAro vAcya mAnavAmAM Ave che. 21.3 (iii) sarvezaLamakSayam... I. sarvanA zaraNarUpa che paNa pote akSaya (kSaya= ghara, AzrayasthAna) che, ghara vagaranA che ema artha thatAM virodha Ave che. akSaya= 'nAzavaMta nathI te' artha karatAM virodha dUra thAya che. adhIzama, pheza piyAr / dhi = buddhi dhIga= buddhinA svAmI. adhIzuM = buddhinA svAmI na hovA chatAM dhiyAm aaN che, buddhinA svAmI che ema artha karatAM samajavAthI virodha che. madhIza- sarvezvara artha karatAM virodhano parihAra thAya che. ram Lam- lIlo ane kALo raMga-virodha, viSNu svarUpa kRSNa, virodhano parihAra. catura= parAkramayukta chatAM niSkriya che emAM virodha che. paNa sarvajJa svarUpa ane niSkriya artha thatAM virodha jato rahe che. ari'cakranA ArAno nAza karanAra chatAM cakrane dhAraNa karanAra' arthathI virodha ane 'zatruno nAza karanAra cakradhArI' artha karatAM teno parihAra thAya che. A udAharaNamAM virodha vAcya nathI, vyaMgya che. 21.3 (iv) dyuM cetyuttvajJayanti... I. lam= AkAza. A zlokamAM sUryanAM prasiddha kiraNa rUpa pAka ane sUryadevanA dehanA bhAgarUpa caraNa A banne prakAranAM pAThonI stuti karavAmAM AvI che. 'vyatireka' alaMkAramAM upameyane upamAna karatAM caDhiyAtuM varNavavAmAM Ave che. A zlokamAM sUryadevanA dehanA bhAgarUpa caraNopATha- karatAM kiraNono utkarSa vyaMjita thayo che mATe zleSa'mAMthI 'vyatireka' alaMkAranI pratIti ahIM thAya che. 4 na 21,3 (4) AnaMdavardhane 21mI kArikAmAM 'zabdazaktimUla saMlakSyakramadhyani'nuM bahu vistArathI nirUpaNa karyuM che. AkhA vivecanamAM graMthakAre vastudhvaninuM kayAMya nAma nathI lIdhuM. 'ye haiM dhvastamanomalena... I." uThA. tenuM ApyuM hatuM. alaMkArano ja vistAra karyo che. AcArya vizvezvara (pR. 131) A aMge TippaNa karatAM lakhe che, ''alaMkAra dhvaninA spaSTIkaraNane mATe je ATalo adhika prayatna graMthakAre karyo che te saMbhavataH tenA vivAdAspada svarUpa ane mahattvane dhyAnamAM rAkhIne karyo che. vastudhvani adhika spaSTa ane vivAdarahita hovAne kAraNe ja tenuM vivecana nathI karyuM. Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 dhvanyAloka pachInA AcAryoe vastudhvaninI paNa udAharaNo sAthe vivecanA karIne A ochapa pUrI karI che.'' kArikA-22 ane vRtti : (i) 'zabdazaktimUla' pachI 'aryazaktimUla saMlakSyakramavyaMgya' A kArikAmAM samajAvela che. AnaMdavardhana pachI 24mI kArikAmAM aryazaktimUlanA traNa prakAra samajAve che. (1) svataH saMbhavI (2) kavi prauDhoktisiddha (3) kavinibaddhavaktRprauDhoktisiddha. darekanA, vastuthI vastu, vastuthI alaMkAra, alaMkArathI vastu ane alaMkArathI alaMkAra vyaMgya hoya te mujaba, kula 344=12 bheda, pachInA AcAryoe batAvyA che. (ii) 'a vArini levA~... I.'kumArasaMbhava (6/84)no A suMdara, kAvyAtmaka zloka che. AnaMdavardhane tene arthazakatyudbhava saMlakSyakramavyaMgyanA udAharaNa tarIke uSkRta karyo che. abhinavagupta mujaba ahIM lajjA ane vizvanAtha mujaba avahityA nAmano vyabhicAribhAva pragaTa thayo che. bhaya, gaurava, lajjA vagerene kAraNe bIjuM kAma karavuM, anyayA bhASaNa, bIje jovuM ane mULa AkAra chupAvavo tene 'avahitthA' kahevAmAM Ave che. banne AcAryonA matamAM tAttvika bheda nathI. saMdarbha evo che ke sarSio jyAre ziva mATe pArvatInuM mAguM levA AvyA, tyAre pote tapa AcarIne prasanna karelA zivapratye-bhAvi vara pratye, pitA hAjara hovAthI pArvatI zaramAI gayAM, nIcuM joI gayAM ane hAthamAM krIDA mATenuM kamaLalIlAkamaLa-hatuM tenI pAMkhaDIo gaNavA lAgyAM ema A zlokamAM kahyuM che. 'EvAtini levA' mAM sati saptamIno prayoga che. A zlokamAM 'pArvatI lajjAne vaza thaI' evo dhvani nIkaLe che. lajjAnA AvirbhAvano dhvani che. lajjA vyabhicAribhAva che. lajjA sUcavavA zlokamAM koI spaSTa zabda nathI. koI vidvAnane ema zaMkA thAya ke ahIM lajjA-vyabhicAribhAva - 2 - sUcavAya che tethI tene (zlone) asaMlakSyakrama vyaMgya dhvanino gaNavo joIe. rasAdi temAM Ave che. baMnemAM tAttvika bheda che. jyAre vibhAva, anubhAva, vyabhicAribhAva pote amuka spaSTa zabdothI vAcya hoya ane vyaMjanA vyApArathI jyAM rasa bahAra Ave tyAM ja 'asaMlakSyakrama vyaMgya'- rasAdi dhvani che ema kahevAya che. A zlokamAM lajjA nAmano vyabhicAribhAva vAcya nathI vyaMgya che. mATe A 'asaMlakSyakramavyaMgya (rasAdi)dhvani'nuM dRSTAnta nathI, 'ardhazaktimUla'nuM udAharaNa che. vibhAva vagere vAcya hoya ane tene pariNAme rasaniSpatti thAya tenuM udAharaNa AnaMdavardhane have pachI ApyuM che. (iii) yathA mArasambhave...sAkSAinivevitam / ahIM kumArasaMbhava sarga-3nA Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 2/23) 359 nIcenA zloko AlokakArane abhipreta che. (1) nirvANabhUci... I. 3/52 (2) prati praNItuM... I. 3/6 6 (3) rAstu cit... I. 3, 67; arthAt "pachI moTe bhAge zamI gayeluM AnuM (kAmadevanuM) vIrya, jANe zarIranA guNathI pharIthI pragaTAvatI hoya tema be vanadevatAthI anusarAtI parvatarAja (himAlayanI putrI dekhAI." (para). "bhakta taraphanA bhAvane lIdhe ziva jyAM e levA jatA hatA tyAM puSpa dhanvAe- kAmadeva-dhanuSya upara saMmohana nAmanuM amogha bANa caDAvyuM." (66) "jema caMdrodayanI zarUAtamAM mahAsAgara (caMdra tarapha kheMcAya) tema jenuM dheya kaMIka gayuM hatuM tevA zive paNa bismaphaLa jevA hoThavALA umAnA mukha upara nayano mAMDyAM." (6 7) | (iv) viTa- saMskRta nAnuM A rUDhigata pAtra che. te nAyakanA zRMgAramAM sahAyaka hoya che. AcArya vizvezvare viTanuM lakSaNa darzAvato A zloka udbhUta karyo che. sambhogahInasampad viTastu dhUrta: kalaikadezajJaH / vezopacArakuzalo madhuro'tha bahumato moSTyAm // paNa ahIM viTano artha upapati che. kArikA-23 ane vRttiH (i) A kArikAmAM saMlakSyakramavyaMgya dhvaninA trIjA prakAra 'ubhayazakatyubhava'ne sUcavavAmAM Avyo che. (ii) sAcaivAtirdhvane. | kArikAnA A padane AlokamAM-vRttimAM-be rIte samajAvyuM che. (1) dhvane ne paMcamI vibhaktinuM rUpa ane saMlakSyakramanuM bodhaka mAnIne- 'H maHImanusvAnomavyayAt dhvane anyaH parva manaphrAH ' (2) dhvane ne pachI vibhaktinuM rUpa gaNIne 'asaMlakSyakramanuM bodhaka mAnIne 'tame vyaGgyasya vA dhvaneH sati sambhave sa tAdRk anyaH alngkaarH| (ii) vase mA IT viSAddha.. I. samudramaMthana samaye svabhAvathI sukomaLa hovAthI samudranAM bhayaMkara mojAM joIne bhayabhIta lakSmIne pitA samudra A zloka kahyo evo saMdarbha che. 'mayamanachAnA' mAM "cha" zabdadvArA kavie tenI vyaMgyatAne vAcya banAvI dIdhela che. (iv) kanvI zeteMDatra. I. kumAlI= dAsI. A zlokamAM navarAtivyAnapUrvam' mAM taruNInI saMbhoganI icchA ane ene mATe avasara che evo vyaMgyArtha kavie pote ja kahela che. eTale A zloka dhvani'nuM udAharaNa rahetuM nathI. (v) dRsyA vezava parahRtayA | abhinavaguptanA samajAvyA mujaba pAdri padomAM zleSa hovAthI te aMzamAM zabdazakti- uddabhava ane prakaraNavaza ardhazaktiudbhava hovAthI A 'ubhayazaktimUla' dhvaninuM udAharaNa che. Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - dhvanyAloka kArikA-24 ane vRtti : (i) saMnayati sumamAlo... ahIM vasaMta bANa banAvanAra che. kAmadeva teno prayoga karanA dhanurdhArI che. AMbAnA mahora vagere bANa che ane yuvatIo tenuM lakSya che. A artha kavinI prauDha uktithI prApta thAya che. jagatamAM A prakArano koI dhanurdhArI ke bANa jovA maLatAM nathI. te tAvatuM' zabdathI manmathano unmAda pragaTa karAve tevI vasaMta' evuM sUcana thAya che. A zloka vastuthI vastuvyaMgyanuM udAharaNa che. | (i) zikSaNa nAma... che. temAM je camatkArajanaka vyaMgya artha che tenI pratIti kavi nibaddha taruNa rUpa vaktAnI vizeSatAthI thAya che. (ii) ripicchafpU. I. pahelAM pati evo baLavAna hato ke hAthIono zikAra karIne potAnI patnIone motI Apato. e ja pati navI patnI sAthenA atisahavAsathI nirvIrya thaI gayo che ke morane paNa mAMDa mArI zake che. Ama morapIMcha kAne paherelI nAyikAnuM saubhAgya ahIM sUcavAyuM che. ke pati ene vaza che. vAcakane A artha potAnI meLe ja, jema jema te vicAra karato jAya tema tema bahAra Avato jAya che, tethI 'svataH saMbhavI' che. (iv) vRttimAM pahelA prakAranA be peTA prakAra batAvyA che. (1) kavi prauDhoktimAtra siddha (2). kavi nibaddha-pAtra-prauDhoktimAtrasiddha e bemAM 'proDhokti' sAmAnya (common) che tethI kArikAkAre eka ja prakAra gaNyo haze. (5) ahIM Apela udAharaNomAM vyaMjaka artha vastu rUpa che ane vyaMgyArtha paNa koIne koI vastu eTale ke hakIkata rUpa che. Ama vastuthI vastu vyaMjita thayAnAM A udAharaNo che. kArikA-25, 26 ane vRttiH AnaMdavardhana ahIM kahe che ke ardhazaktimUla anusvAnopama vyaMgya dhvani, jyAM koI alaMkAra, arthanA sAmarthyathI, vyaMgya banato hoya tyAM paNa hoI zake. rUpaka vagere alaMkAro je sAmAnya rIte vAcya rahe che, temAMnA ghaNAkharA vyaMgya paNa thaI zake che, ema kArikA- 26 ane vRttimAM kahyuM che. bhaTTa ulkA vagere bIjA AlaMkArikoe paNa A darzAvyuM che. mUknI= pracura mAtrAmAM. mukhyamAnatvam viSThat = vyaMgyatva dhAraNa karatA. kArikA-27 ane vRtti 27.1 (i) tatparatva= paratva | A kArikAnA vRttibhAgamAM vyaMjita thayela alaMkAra anusAra nAma ane vyavahAra hovo joIe. alaMkAra dhvaninAM 11 udAharaNa ApIne A viSayane samajAvavAmAM Avyo che. AvA alaMkAra dhvaninA prasaMgamAM jyAM vAcya alaMkAra vyaMgya alaMkArane vyakta kare che tyAM "alaMkArathI za la kAra vyaMgya hoya che. keTalIvAra evuM bane che * vAcya alaMkAra hoya kharo paNa te vyaMjaka na hoya temaja kyAMka vAcya alaMkAra ja na Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 361 abhyAsa nodha (u. 2/27) hoya. A baMne sthitimAM alaMkArathI bhinna, vastumAtra abhivyaMjaka hoya che. ethI e udAharaNomAM vastuthI "alaMkAravyaMgya' mAnavAmAM Ave che. A kArikAnI vRttimAM ApelAM 11 udAharaNomAM banne prakAranAM udAharaNa, che. vaLI e vyaMjaka sAmagrImAM 'svataH saMbhavI', 'kaviproDhoktisiddha' ane 'kavinibaddhavakatRprauDhoktisiddhano paNa bheda hoya che. | (ii) candracUrvernizA... che. A zloka vAcya dIpaka alaMkAranuM udAharaNa che. "purva yite' sAthe pAMca padasamUho saMkaLAyelAM che. (ii) prANatrISa mAt... I. ahIM samudranA svAbhAvika yA caMdroya, senikonA snAna karavA vagerethI je kSobha jovA maLe che te jANe moTuM sensa laIne AvelA rAjAne joIne DarI gayelA samudrano kaMpa che evI ukhekSA che. samudra vividha prakAranA tarka kare che temAM sasaMdeha alaMkAra che. e baMneno aMgAMgibhAva che. Ama ahIM vAcya alaMkAra tarIke sasaMdeha ane upekSAno saMkara che. 'rAjA viSNurUpa che evo vyaMgyArtha che. e pradhAna hoI A zloka "saMlakSyakramavyaMgya kavi prauDhoktimAtra siddha alaMkArathI alaMkAra vyaMgya rUpaka dhvaninuM udAharaNa che. (iv) tAvathati ... I. jo payodhi-samudra jaDa nahIM paNa sahadaya hota to pUrNacaMdra jevA tArA mukhane joIne tenAmAM kAmavikAra rUpI kSobha thayo hota. jo samudramAM caMdra ane tArA mukhanA sauMdaryane samajavAnI buddhi hota to temAM caMdrathI paNa adhika suMdara tArA mukhane joIne jaLamAM caMcaLatA rUpa kSobha cokkasa thayo hota. kavie AlekhelA pAtranI-nAyakanI- A ukti che. jaLarAzimAM ' zleSAlaMkAra vAcya che, tenAthI nAyikAnA mukha para caMdranA AroparUpI "rUpaka alaMkAra vyaMgya che. tethI A "kavinibaddhapAtra-prauDhoktimAtra-siddha alaMkArathI- alaMkAravyaMgyanuM udAharaNa che. 20. 2 (i) rA mate... I A zlokamAM priyAnAM stana karatAM thanA hAthIonAM siMdUra raMgelAM kuMbhasthaLa vizeSa AkarSaka che ema kahyuM che. eTale vAcyA alaMkAra 'vyatireka che. joke zatruonA hAthIono samUha badhA lokone trAsa Ape, janasamUhane bhedI nAkhe tevo che paNa vIrapuruSone e hAthIonAM mastakonuM mardana karavAmAM eTalo badho AnaMda Ave che jeTalo sAdhAraNa vyaktine potAnI priyatamAnA kukumbhonA mardanamAM Ave che. A rIte upamA dvArA varonI yuddha viSayaka rati abhivyakta thaI che. je vIratAnI adhikatA ne sUcavatAM camatkAra utpanna kare che, ethI upamAnI pradhAnatA hovAthI A 'upAdhvaninuM kAvya che. i) tatteSAM zrIsatnIne... I. ahIM "atizayokti alaMkAra vAcya che, ane enAthI priyAnuM adharabiMba badhAM ratnonA sArarUpa kaustubhamaNi samAna che. A Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 dhvanyAloka upamA alaMkAra vyaMgya che. A zloka kavi prauDhoktisiddha 'alaMkArathI alaMkArabhaMgya upamAdhyani'nuM udAharaNa che. mammaTAcArye A zloka 'paryAya' alaMkAranA udAharaNa tarIke udyuta karyo che. (kAvyaprakAza 10/31 vRtti) (iii) sa vattuhitAn... I. samudranuM mApa ghaDAthI levA vize 'atizayokti' vAparIne ahIM hayagrIvanA guNo kahevAnuM tArAthI nahIM bane ema samajAve che, jema samudranuM mApa ghaDAthI na levAya, tema manuSyathI hayagrIvanA guNa varNavI zakAya nahIM. mATe tenA guNo zuM kahI zakAya ? Ama 'atizayokti' vAcya che tenA uparathI 'AkSepa' alaMkAra sUcavAya che. 27.3 (i) vaivAyatte te .i.. I. A zlokamAM arthAntaranyAsa' ane 'aprastutaprazaMsA'evA be alaMkAro vyaMgya che. sAmAnya ane vizeSa vacce samarthyasamarthakabhAva hovAthI 'arthAntarasyAsa' ane gamyagamakabhAva hovAthI 'aprastutaprazaMsA' alaMkAra che. aprastuta rakta azoka vRkSanA vRttAntathI lokottara prayatna karavA chatAM paNa niSphaLa thanAra koI vya|i prazaMsArUpa prastutanI pratIti hovAthI ahIM 'aprastutaprazaMsA' alaMkAra che. A zlokamAM 'phaLa' zabdanA be artha che. phaLa ane pariNAma. lAla azokane AMbAnI jema phaLa nathI AvatAM paNa temAM zuM thaI zake ? A eka artha pariNAma to daivAdhIna che, mANasa mAtra prayatna karI zake, e bIjo artha. sAmAnya dvArA vizeSanuM samarthana kareluM che, eTale 'arthAntaranyAsa' alaMkAra che. e vAcya zleSa alaMkArathI vyaMjita thAya che tethI A zloka 'arthAntaranyAsa dhvani'nuM udAharaNa che. AlokakAre A zlokamAM 'aprastutaprazaMsA' che eno nirdeza karyo nathI. (ii) havyasthApitamanyu... I. A zlokamAM 'bahunna' rAbda nAyamne mATe, vizeSavyaktine mATe che. ahIM jaNAvela che ke nAyaka bahujJa che eTale aparAdhI hovA chatAM tenA upara roSa thaI zakato nathI. A vAcyArtha samajayA pachI lAge che ke Ato sau bahujJone lAgu paDe che. ahIM vizeSa artha dvArA sAmAnyanI vyaMjanAthI samarthana thatAM 'arthAntaranyAsa' vyaMgya alaMkAra che, je camatkAra lAvanAra che. (iii) gAyeya vanoddeze... I. (= kadarUpu, ThUMThA jevuM. A zlokamAM kubja vRkSa karatAM dAnamAM rAcanAra daridra mANasa vadhAre zocanIya che ema sUcavAtuM hoI 'vyatirekAlaMkAra dhvani'nuM udAharaNa che. 27.4 (i) 'utprekSAdhvani'nAM traNa udAharaNa ApavAmAM Avela che. prathama udAharaNa pachI vRtti-Aloka-mAM e zlokamAM 'utprekSAdhvani' kevI rIte che te suspaSTa samajAvavAmAM AvyuM che. TUM itusthApi... I. zlokamAM pUrNimAnA caMdranuM badhI dizAone prakArAthI bharI devAnuM je eka svAbhAvika kArya che te 'mukha sAdazya prAptihetutva'thI utprekSita che. eka divasa tArA IrSyA kaluSita mukhanI Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 2/28,29,30) 393 samAnatA pote pAmI zakyo enA AnaMdamAM A pUnamano caMdra potAnA aMgamAM samAto nathI, cAre kora phelAI gayo che evI utpakSA, 'Iva" vagere uprekSAghAtaka zabdo vinA samajAya che. trAsavRtaH ripatanuM... I. zlokamAM strIonAM netrabANothI parAjita netravALo mRga doDato ja rahyo evI uakSA "Iva" vagere vinA sUcavAya che. sahRdayone ulTekSAno artha samajAto hoI AvAM udAharaNomAM asaMbaddhatA nathI. (i) rayA ti prAptavatI... I. A zlokamAM yuvAno vadhune (=valabhIne, vallabhIne) ane chajAMne sevatA hatA ema artha che. tenAM vizeSaNo dviarthI che. (a) patAkA prAptavatI = (1) dhajAvALI (2) prasiddhi meLavelI (ba) namatuM vastIvA: = (1) jenI vaLIo namelI che tevI valabhI (2) jenI trivalIo (udara uparanI) vaLelI che tevI vadhUo. vadhUo jevI valabhIo ema sAmya samajAya che. ahIM " zleSa dhvanita thato hovAthI " zleSadhvani che. (ii) maphuritaH pavita.. I. ahIM aMkura phUTyAM vagerene AMbA sAthe letAM eka jAtanA artha thaze ane madananI sAthe letAM bIjI jAtanA artha thaze ane madananI sAthe letAM bIjI jAtanA artha thaze. prathama paMktinA zabdono krama bIjI paMktinA zabdonA krama sAthe arthanI daSTie jaLavAya che tethI "yathAsaMkhyadhvani che. (iv) pvam mane anya mata#RI.... I. abhinave locanamAM "dIpakadhvani', aprastutaprazaMsAdhvani', 'apanutadhvani', 'atizayoktidhvani vagerenAM udAharaNo ApyAM che. kArikA-28 ane vRtti: abhinava A kArikA be rIte samajAve che. (1) 'kAvyano varNanIya viSaya = kAvyanuM zarIra. kaTaka, kuMDaLa vagere zarIranA alaMkAro hoya che tema upamA, rUpaka vagere kAvyazarIranA alaMkAro che. kAvyazarIrathI bhinna evA alaMkAro sArA kavio potAnI pratibhAnA baLe kAvyanA aMga rUpa banAvI de che. (2) vAcyanI avasthAmAM je alaMkAro zarIratva prApta karI zakatA nathI, teja alaMkAro vyaMgyarUpe dhvaninuM aMga banIne parama cArutvane prApta kare che. "vAkyatve ra" ane "vAkyatvena" ema be rIte samajI zakAya che. kArikA-29 ane kArikA-30 tathA vRtti: ahIM e spaSTa kyuM che vastu ane alaMkAra bane vyaMgya ane banne vyaMjaka hoI zake che. (ka) vastuthI vastu vyaMgya (kha) vastuthI alaMkAra vyaMgya (ga) alaMkArathI vastuvyaMgya (gha) alaMkArathI alaMkAravyaMgya ema cAra bheda thAya che. pahelAM 'svataH saMbhavI, 'kaviprauDhoktisidhdha" ane "kavinibaddha prauDhoktisiddha' ema 'arthazaktimUla" dhvaninA traNa bheda darzAvyA hatA. Ama cAra x traNa = 12 bheda "ardhazaktimUladhvani'nA thAya che. Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhvanyAloka 'zabdazaktimUla'nA vastu tathA alaMkArarUpa be bheda, 'ubhaya zaktimUla'no eka ane 'asaMlakSyakramavyaMgya'no eka maLIne 'vivakSitAnyaparavAcya'nA 16 bheda ane 'avivakSitavAcyadhvani'nA 'arthAntarasaMkramitavAcya' ane 'atyaMta tiraskRtavAcya' bheDa phula dhvaninA 18 bheda thayA. kArikA-31 tathA vRtti : (i) pramliSTattena mAnate / (1) zrI nagInadAsa pArekha tathA AcArya vizvezvaraaskuTarUpe pratIta thato hoya. (2) zrI DolararAya mAMkaDa-kliSTatva thakI Avato hoya (3) DaoN. rAmasAgara tripAThI-malinatAnI sAthe bhAsita hoya. (ii) matArA 7 mahinA... I. dhvani sphuTa hoya chatAM vAcyArtha enA upara avalaMbita hoya evI sthitinuM dRSTAnta A zloka che. ahIM varNana che te mujaba taLAvanuM pANI zAnti ane vismaya nAme vibhAvarUpe vyakta thAya che, tethI te vAcya ja che. emAM vyaMgya artha eTalo che ke 'huM savAre taLAve gaI hatI.' paNa vAcyArtha enA upara avalaMbe che. tethI ahIM dhvani nathI ema gaNavAnuM che. 364 = (iii) vAnIjjo... I. jyAM kAvyanI camatkRti vAcyArthane lIdhe hoya tyAM vyaMgyArtha spaSTa hoya to paNa dhvani na gaNavo e samajAvavA mATe A udAharaNa ApavAmAM AvyuM che. A zlokamAM ''vetasalatAkuMjamAM potAnA priya sAthe maLavAno saMketa hato, paNa pote jaI zakI nahIM ane priya tyAM gayo che'' e vyaMgyArtha che. 'paMkhIono kolAhala sAMbhaLI enAM gAtro tUTe che.' e vAcyArtha che. ahIM vyaMgyArtha vAcyArthane poSe che tethI dhvani nathI. (iv) 3ttrinu patita jhunuma... I. koI nAyikA pArijAtanI kuMjamAM potAnA premI sAthe ramaNa kare che. tenAM kaMkaNano avAja bahAra saMbhaLAya che. e sAMbhaLIne nAyikAnI sakhI tene cetavavA A zloka bole che. sakhInuM A vacana vividha zrotAo mATe bhinna bhinna vyaMgyArtha Ape che. (1) nAyikA mATe-tAre joI vicArIne kAma karavuM joIe. (2) premI mATe- tAre sAvacetI rAkhavI joIe, ghareNAMno avAja na thavA devo joIe, pakaDAI javAya. (3) sAmAnya vyaktio mATe-A to nAyikA phUla pADavA pArijAta vRkSa halAve che tethI kaMkaNa khakhaDe che, bIjuM kazuM nathI. (4) sasarA mATe- meM sakhIne cetavI che eTale have pArijAtane nahIM halAve, tathA puSpa samRddhi ochI nahIM kare tethI gusse na thazo. (5) sakhIo mATe- sakhInuM vartana chAvaravA me kevI yukti karI, joyuM ne. A zlokamAM vyaMgyArthathI prApta thatuM jJAna, vAcyArthanI pUrti mATe jarUrI che. kArikA-32 ane 33 tathA vRtti : avyutpattine kAraNe eTale ke anuprAsAdi sAdhavA mATe jyAM lAkSaNika zabdo vAparyA hoya. azakti eTale Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 3/1) 365 chaMdane pUro karavAnI yAne pAdamAM jeTalA akSaro joIe te pUrA pADavAnI azakti. jyAM azaktine kAraNe lAkSaNika zabdo prayojayA hoya tyAM A doSa thAya che. AvA prayogothI vizeSa cAtA AvatI na hovAthI e dhvaninAM udAharaNa banatAM nathI. kAvya nibaMdhana paripakava na hoya to tyAM dhvani na gaNavo. dhvanino prakAza haMmezAM spaSTatAthI ja thavo joIe. tRtIya udyota kArikA-1 ane vRttiH 1.1 (i) parva cayamuna...prAte / dvitIya udyotamAM vyaMgyanA rUpamAM dhvaninA svarUpanuM paNa nirUpaNa karavAmAM AvyuM ane tenA bheda paNa batAvAyA che. have vyaMjakanA rUpamAM svarUpa ane bheda batAvavAmAM AvI rahyA che. prazna e thAya che ke bIjA udyotamAM vyaMgyanA bhedonI sAthe vAcyanA "avivakSitavAcya' ane 'vivakSitAnyaparavAcya' nAmanA be bheda batAvyA hatA. prathama udyotamAM e paNa darzAvela che ke vAcyArtha vyaMjaka hoya che. to ema kevI rIte kahI zakAya ke bIjA udyotamAM vyaMgyanA bheda batAvyA, have trIjA udyotamAM vyaMjakanA bheda batAvAze. teno javAba e che ke "avivakSitavAcya' ane 'vivakSitAnyaparavAcya" A be vAcyArthanA bheda nathI paNa vyaMgyanA ja bheda che. eka vyaMgyArtha evo hoya che jemAM vAcyArthanI vivekSA hoya che. bIjo vyaMgyArtha evo hoya che jemAM vAcyArthInI vivakSA nathI hotI. Ama A vyaMgyanA bheda che, vAcyArthanA nahIM. avivakSitavAcya'no artha Ama che jemAM vAcyane avivakSita karI devAmAM Ave, vyaMgya dvArA nIcuM karI devAmAM Ave.' 'vivakSitavAcya' eTale jemAM vAcyanI vivakSA anyaparaka-vyaMgyArthaparaka hoya A be bheda vyaMgyanA ja che. lekhake vyaMgyanA mULabheda ane avAntara bheda batAvatI vakhate vyaMjakarUpa vAcyArthanA bheda vize kahyuM hatuM. vaLI vyaMjaka artha hoI zake tema zabda paNa hoI zake che. arthamAM vyaMgya thaI zakavAnI paNa yogyatA hoya che. kahevAnuM tAtparya e che ke artha kevaLa vAcyArthanA rUpamAM ja vyaMjaka hoya evuM nathI, vyaMgya artha paNa bIjA vyaMgyArthinuM vyaMjaka hoya che. eka ja artha eka jagyAe vAcya hoya ane bIjI jagyAe vyaMgya thaI jAya tevuM banI zake. Ama arthamAM vyaMgya hovAnI kSamatA hoya che, zabdamAM nahIM. zabda kyAreya vyaMgya nathI hoto paNa vyaMjaka ja hoya che. tethI 'AlokamAM kahyuM ke vyaMgya mukhathI bhedo darzAvyA che. have vyaMjaka mukhathI batAvavAmAM AvI rahyA che. jemAM vyaMgya thavAnI kSamatA hoya che tenA prakAro bIjA udyotamAM batAvI dIdhA, have je kevaLa vyaMjaka ja hoya che, vyaMgya kyAreya thaI zakato nathI tenA bheda darzAvAze. pada, varNa, vAkya, padabhAga, saMghaTanA ane Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanyAloka mahAvAkya A svarUpathI ja vyaMjaka hoya che. arthanI jema te kyAreka vyaMjaka ane kyAreka vyaMgya ema hotA nathI. | (i) sataitA: samidha: zriyaH | maharSi vyAsanA nIcenA zlokamAMthI A vAkya levAmAM AvyuM che. dhRtiH kSamA dayA zaucaM kAruNyaM vaagnisstthuraa| mitrAnAM vAnamoda: samaitA: samidha: ziva: (locanamAM udhRta) samidha yajJamAM homavA mATenA lAkaDAnA TukaDA. lakSmInI samidhA kevI rIte hoya ? lakSaNAthI lakSmIne "vadhAranAra' ema artha thAya che. ahIM "samidhanA mukhyArtha-vAcyArtha-no bilakula tyAga karavo, paDe che. tethI 'atyaMta, tiraskRta vAcya dhvaninuM udAharaNa che. "samidha pada vyaMgyArtha pragaTa karatuM hovAthI paddhaprakAzya vyaMgyArtha che. | (ii) : satraddha... I meghadUtanA zloka- (pUrvamegha-8) "trImadri pavanavI... I. mAMthI A vAkya levAmAM AvyuM che. zlokArtha A pramANe che, he megha, pathikonI strIo-proSitabhartRkAo-alaka laTane saMkorIne pati Avaze evA vizvAsathI tane vAyumArge jato joI raheze. kAraNa, mArA sivAya parAdhIna evo bIjo koNa hoya, je tane caDhI Avelo joyA pachI virahathI duHkhI patnInI upekSA kare ?'' ahIM satra ( bakhtara vagerethI sajja thayelo)no vAcyArtha baMdhabesato nathI. lakSaNAthI 'caDhI Avelo, taiyAra thayelo artha samajAya che. ahIM mukhyarthano tyAga karavo paDe che. vyaMgyArtha padathI prakAzita thAya che. (iv) kamiva hi madhurAga.. I. kAlidAsanA "abhijJAnazAkuntala' (1/ra0)nuM A vAkya che. sijhananuviddha zaivaltanA raI.. I. zloknI A paMktimAM "madhuITIAkRtinuM vizeSaNa che. "madhurano vAcyArtha svAdavAcaka madhurarasa, baMdhabesato nathI. lakSaNAthI "saune anuraMjana ApanAra' 'tRpti ApanAra' evo artha Ave che. A paNa pada prakAzaya "atyaMtatiraskRtavAcyadhvani'nuM udAharaNa che. 1.2 (i) rAmena priyanIvite... I. "avivakSitavAcya' (lakSaNAmUla) dhvaninA 'arthAntarasaMkramita vAcya'nAmanA bhedanuM A udAharaNa nIcenA zlokanuM vAkya che. pratyAkhyAnaruSaH kRtaM samucitaM krUreNa te rakSasA soDhaM tacca tathA tvayA kulajano dhatte yathoccaiH ziraH / vyarthaM samprati bibhratA dhanuridaM tvad vyApadaH sAkSiNA rAmeNa priyajIvitena tu kRtaM premNa: priye nocitam / / rAmane nirutsAhI banAvI devA rAvaNe mAyAthI racelI sItAnI mUrtinuM zira meghanAde kApI nAkhyuM. sAcI sItAnuM mastaka kapAI gayuM ema samajI rAma tenA Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 3/1) a67 viyogathI vilApa karatAM A zloka bole che. rAma pote ja bolatA hoI emAM AvatA 'rAma' zabdano artha bAdhita thAya che. potAnA premInuM rakSaNa karavAnI jenI pharaja hatI, je ati sAhasika ane satyapratijJAvALA hatA' evA vyaMgya guNa viziSTa rAmamAM, lakSaNAthI, arthanuM saMkramaNa thAya che. rAmanI AtmaglAni vyaMjita thAya che. A padaprakAzya "arthAntara-saMkramita vAcyadhvani'nuM udAharaNa che. (i) parvameva nI tasyA... I. ahIM bIjo 'caMdra zabda vyaMgyArtha sUcave che. teno artha kSaya pAmanAra, kalaMkavALo, ema samajAya che. mULa artha-vAcyArtha sAva anuddiSTa nathI. padaprakAzya 'arthAntarasaMkramitadhvani'nuM A paNa uparanA zlokanI jema udAharaNa che. (ii) yA nizA sarvabhUtAnAM... I. bhagavadgItA a-2/6 sthitaprajJanAM lakSaNomAM Avato A zloka "vAkyaprakAzatAthI AvatA "atyantatiraskRtavAcya' bhedanuM vAkyagata vyaMjakatvanuM udAharaNa che. rAtre jAgavuM vagerenA vAcyArthI atyaMta tiraskRta che. zlokamAM jAgavuM-na jAgavuM kharekhara to tattvanuM satata parizIlana karavuM, dunyavI kAryothI virakta rahevuM evA arthamAM abhipreta che. (iv) viSamataH paH... I. ahIM viSamaya ke amRtamaya samayanI vAta abhipreta nathI. AkhA vAkya uparathI sukhaduHkhanI vAta abhipreta che ema samajAya che. vAkya vyaMjaka che. viSa jevuM duHkha ane amRta jevuM sukha vagere artha karatAM 'arthAntarasaMkramita vAcyatva samajAya che. 1.3 (i) prakhuM gharthanana... I. yAcakonI icchA pUrI na karI zakyAthI kheda anubhavatA mANasanI A ukti che. ahIM nirdhana paNa udAracarita mANasa potAnI dazAno zoka karatAM, enA karatAM mArganuM taLAva ke kUvo thavuM sAruM ema kahe che. ahIM jaDa' zabda bleSavALo che. 'Da' ane 'la varNo vacce abheda manAya che. tethI 'jaDa' ane 'jala' ema be artha temAMthI nIkaLe che. (i) sarvavakti siMdanAvavAvacey kavi bANalikhita gadyakAvya "harSacarita'mAM 'siMhanAda' nAmanA pAtre kahelAM vAkyomAMthI "vRtteDmin... vagere" vAkya che temAM "zeSa:' zabda para " zleSa che. zeSanAga ane bAkI, avaziSTa raheluM evo teno artha che. AkhA vAkyanA be artha thAya che. mahApralaya pachI pRthvIne dhAraNa karanAra zeSanAga tame ja cho. pitA ane moTAbhAInA mRtyu pachI (mRtyarUpI mahApralaya pachI) rAjyanI dhurA dhAraNa karavA tame ja zeSa-bAkI rahyA cho. be artho vacce upamAna- upameyabhAva che. - (iii) thI ravina | zrI DolararAya mAMkaDa mujaba harivijaya" nAme be kAvyo hatAM ema lAge che. Ano kartA 'sarvasana" hato ema vRttimAM AgaLa jaNAvyuM che. Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanyAloka nirNayasAgara AvRttinA alaMkArazakhara' (pR. 137) mAM ratnAkaraviracita 'harivijaya'nI noMdha che.' ratnAkaranA mahAkAvyanuM nAma haravijya vadhu jANItuM che. AcArya vizvezvara, nagInadAsa pArekha vagere harivijaya'nA kartA tarIke pravarasena'no ullekha kare che. (iv) "ardhazaktimUla dhvani'nAM 'svataH saMbhavI', "kaviproDhoktisiddha ane "kavinibaddha- prauDhoktisiddha ema traNa bheda paikI AnaMdavardhane kavinibaddha prauDhokti siddhane kaviprauDhoktisiddhamAM samAviSTa karela che tethI tenAM judAM udAharaNa ApyAM nathI. cUtakumAvatAM... I. zloka padaprakAzatAnuM udAharaNa che. | (y) vALanI stintA. I. A zlokamAM sunitA kulI' zabda sUcakavyaMjaka che. enAthI e ghaNI magarUra ane patine hAthamAM rAkhanArI che ema vyaMgyArtha samajAya che. ene vaza raheto pati zikAra mATe paNa jato nathI. ema bIjo artha maLe che, je pahelA vyaMgyArthathI sUcavAyo che. A svataH saMbhavI'nuM udAharaNa che. (i) upiSTapUra.... che. ahIM koI zabda nahIM paNa AkhuM vAkya ja vyaMjaka che. 1.4 (i) nanuM dhvani....vAvarutvAn ! A vAkyomAM pUrvapakSa che. zaMkA evI karavAmAM AvI che ke tame (uttarapakSa yAne siddhAMta pakSavALA-AnaMdavardhana) AkhA kAvyane dhvani kahyuM che. have kaho cho ke dhvani padamAMthI paNa prakAzita thAya che. paNa zabda to mAtra arthanuM smaraNa karAve che, teno vAcaka hoto nathI, artha jaNAvato nathI. artha AkhA vAkya dvArA samajAya che. alaga pado- ane temAM rahela alaga varNo- arthabodha karAvI zakatA nathI. (i) te cAreka...vasthAnA A vAkya uttarapakSanuM che. zaMkAnuM samAdhAna karavAmAM AvyuM che. pada arthano bodha karAvatAM nathI, avAcaka hoya che e kharuM che. paNa dhvanine vAcakatva sAthe nahIM paNa vyaMjakatva sAthe ja saMbaMdha che. eTale zabda vAcaka na hoya to paNa vyaMjaka hoI zake che. vAcakatva pote ja dhvani paratve vyaMjatvamAM goThavAya che. (ii) rijha vyiAnAM vibhiva... virodhI jema zarIradhArInuM saudarya nAka, kAna vagere vyaktigata avayavo upara AdhAra rAkhatuM nathI paNa avayavasamUha para AdhAra rAkhe che, tema kAvyanuM saudarya paNa. vyaktigata zabda para nahIM paNa zabdArtha- samUha upara AdhAra rAkhe che. paNa vyavahAra daSTie e sauMdarya judAjudA avayavamAM rahyuM che ema kahIe chIe. jyAM cArutva bharyA zabdo na hoya, tyAM kAvyasaudarya na hoya ema "vyatireka vyApti thI temaja jyAM cArutvabharyA zabdo hoya tyAM kAvyasauMdarya paNa hoya ema anvaya vyAptithI ApaNe A bAbata samajI zakIe chIe. Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsanodha (u.3/2, 3,4) 329 (iv) aniSTaca...mati mAratI AnaMdavardhane vRttimAM A traNa parikaraH zloko pote Apela samajatInA samarthana mATe uddhata ryA che. A zloko temanA samaye jANItA haze. "zratiSTa' vagere kAvyadoSomAM jema aniSTa zabda (dA.ta. pilava-komaLa. A zabda vRSaNano vAcaka nathI paNa tenuM smaraNa karAve che tethI "zrutiSTa doSavALo che.) ke pada, doSa upajAve che tema iSTa zabda ke pada, guNa upajAve che. pado dhvaninA sUcaka che, chatAM dhvani je pado upara ja AdhAra rAkhe che, tenuM cArutva te pado upara ja avalaMbe che. kAvyanI samagratayA sauMdarya pratItimAM, badhAM aMgone sAthe dhyAnamAM levAM joIe, e sAcuM paNa vyavahAra daSTie enAM vibhinna avayavonI cAtA tapAsI zakAya. kArikA-2 ane vRtti (i) afpavipu. A eka ja bheda mAnyo che. Ama to prakRti, pratyaya vagere aneka bheda thaI zake che. paNa padapakAMzanI gaNanA ekamAM ja karavAnI paraMparA hoI Ama karela che. ii) "locana' mujaba "asaMlakSyamavyaMgyu, dhvanino nAnAmAM nAno bhaMjaka varNa che. tethI tene pahelo gaNAvyo che. varSo maLIne pada thAya che ane padasamUha maLIne vAkya thAya che. kArikAmAM e ja krama jALavyo che. 'saMghanA padagata hoya che ane vAkyagata paNa hoya che tethI tene vAkya pachI gaNAvI che. saMghaTanAmAM gUMthAyela vAkyothI prabaMdha bane che tethI tene chelle gaNAvyo. darekanI samajUtI paNa e krame ja Ape che. kArikA-3, 4. A banne kArikAomAM anvaya-vyatireka vyApti karIne varNonI ghatakatA darzAvI che. trIjI kArikAmAM "vyatirekathI ane cothI kArikAmAM anvayathI varNo rasanA AvirbhAvamAM madada kare che ema darzAvyuM che. kArikA traNamAM 'saMta' no artha "rasathI Tyuta thAya che eTale ke rasanA poSaka nathI' evo che. e ja zabdano cothI kArikAmAM sicuta" eTale rasane savAre-jharAve te eTale ke rasanA poSaka che ema artha thAya che. vRtti: (i) 3mpinI ma. saMdarbha evo che ke vatsarAja udayana potAnI patnI vAsavadattA AgamAM baLI marI evA samAcAra sAMbhaLI vilApa kare che tyAre A zloka bole che. ahIM 'mpinI" padathI vAsavadattAnA bhayanA anubhAva sUcavyA che. 'te" pada, tenAM netro svasaMvedya, anirvacanIya, vilAsanuM nivAsasthAna vagerethI yukta che. vAsavadattAnA anaMta guNanI smRtinA te ghotaka che. tethI rasAbhivyaktinuM asAdhAraNa nimitta bane che. tenuM yAda AvatuM saudarya zokanA AvezamAM vibhAvarUpatAne pAme che. te pada rasanuM abhivyaMjaka banatuM hovAthI ahIM zokarUpa sthAyibhAvavALo karuNarasa mukhyarUpe abhivyakta thaI rahyo che. jo ke rasapratIti Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ davanyAloka mukhya to vibhAva vagerethI thAya che paNa te vibhAva vagere jyAre koI vizeSa zabdathI asAdhAraNa rUpathI pratIta thAya che tyAre te padyotyatva dhvani' kahevAya che. " (ii) thrIDAyotrita... I. tribhAga zabda cothA padanA sAmAsika padano eka aMza che. teno artha evo che ke teNe AMkhanA trIjA bhAgathI mAtra tIrachI najare mArA tarapha joyuM. gurujano hAjara hovA chatAM temane na gaNakArIne jema tema karIne teNe abhilASa, manyu, dInatA ane garvapUrvaka maMthara daSTie mArA tarapha joyuM, e vAtanuM smaraNa thavAthI, 'tribhAga' zabdanI upasthitine lIdhe pravAsavipralaMbhanuM uddIpana spaSTapaNe pratIta thAya che ema locanakAra kahe che. nAyikA potAno hRdayabhAva trAMsI najare kaTAkSa pheMkIne vyakta kare che e tenI nAyaka pratyenI AsthA batAve che. nAyaka AnuM smaraNa kare che te tenI nAyikA pratyenI AsthA darzAve che. (ii) rH ityAdi'rAmAbhyadhyamAM Avato Akho zloka A pramANe che kRtakakupitairbASyAmbhobhiH sadainyavilokitaiH, vanamapigatA yasya prItyA dhRtApi tthaa'mbyaa| navajaladharazyAmA pazyan dizo bhavatI vinA, kaThina hRdayo jIvatyeva priye sa tava priyH|| arthAta-khoTo kopa karIne, AMsu varasAvIne ane yAmaNI AMkho karIne ATaATalI rIte mAtAe rokyA chatAM jenA pratyenA premane lIdhe tuM vanamAM paNa gaI. te tAro kaThora hRdayano priya, he priye, navajaladharothI zyAma banelI dizAone joto tArA vinA paNa jIve ja che." (iv) WnavanavIpULoDhA.... I. "amaruzataka' (104)no saMpUrNa zloka A pramANe che. smaranavanadIpUreNoDhAH punargurusetubhiH, yadapi vidhRtAstiSThantyArAdapUrNamanorathAH / tadapi likhita prakhyairaGgaiH parasparamunmukhAH, nayananalinInAlAnItaM pibanti rasaM priyAH // . arthAta-kAmarUpI abhinava nadInA pUramAM taNAtAM, paraMtu guru ( (1) vizALa (2) gurujana-mAtA-pitA, sAsu-sasarA vagere) baMdhothI rokAyelAM, jemanA manoratha pUrA nathI thayA evAM priyajano, joke dUra beThAM hoya che, tema chatAM citramAM cItaryA hoya evAM sthira aMgovALAM banIne parasparane nihALatAM, netrarUpI kamaLanALa dvArA ANelo rasa pIdhA kare che.' Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 3/5,6). 371 uparyukta zlokamAM nAyaka-nAyikAe badhI vRttiono virodha karyo hovAthI temanAM aMgo citramAM joyA hoya evAM sthira che paNa netrarUpa kamaLanALathI ANelo ekabIjA mATenI abhilASArUpI rasa teo AsvAdI rahyAM che ane ema samaya pasAra kare che. ahIM kAma upara pUrano, guruo upara baMdhano, netro upara kamaLanALano Aropa karavAmAM Avyo che tethI "rUpaka alaMkAra che. ahIM rasanI pradhAnatA sAcavavA rUpaka' pUruM karela nathI kemake nAyaka-nAyikAno prema darzAvavA cavAkyugala ke evAM praNayI yugalano Aropa darzAvyo nathI. ahIM jevuM che tevuM rUpaka rasane poSe che, alaMkRta kare che. kArikA-5 ane vRtti H AnaMdavardhane prayojelo "saMghaTanA" zabda "rIti' mATe che. AnaMdavardhananA purogAmI vAmanAcArya "rItine kAvyano AtmA mAne che. pati mAtmA carcA I tathA viziSTa vinA ratiH' ema rIti'nuM lakSaNa Ape che. padaracanAnI viziSTatA tenI guNAtmakatA che. vidarbho', 'gauDI' ane 'pAMcAlI' ema traNa rIti mAnavAmAM Ave che. rItine mATe daMDIe mArga zabda prayojyo che. - AnaMdavardhane "asamAsAthI vaidarbhI', 'madhyama samAsathI bhUSita thI pAMcAlI ane dIrghasamAsA thI gauDI rItine nirdezela che. saMghaTanA yAne rIti rasanI sAthe ghaniSTha saMbaMdha rAkhe che e tathyanuM vivecana sau pahelAM AnaMdavardhane karyuM che. kArikA-6 ane vRtti H kArikA-6a () AcArya jagannAtha pAThaka (pR. 33 7,338) jaNAve che, "mukhyarUpathI saMghaTanA ane guNono saMbaMdha tathA saMghaTanAne rasAbhivyaktinuM eka sAdhana e be bAbata prastuta graMthamAM samajAvI che. tenuM vivecana kyuM che. tenI AdhArabhUta kArikAno A aMza che. "gunAjhica tichattI mAdhurInuM cana sA | sAna" kArikAnA gunAzritya' A nirdeza anusAra guNo ane saMghaTanAnA saMbaMdhane laIne traNa vikalpa karavAmAM AvyA che. (1) guNa ane rItino abheda che. bheda pakSa svIkAravAmAM Ave to (2) saMghaTanAnA Azrita guNa che. athavA (3) guNanI Azrita saMghaTanA che. vAmane hAni ane guNano abheda mAnyo che. A abheda pakSa pramANe TMAnazratye no artha 'AtmabhUta guNono Azraya karIne' ema che. joke guNa ane saMghaTanAno bheda che to paNa zizapA (sIsama)nuM Azrita vRkSatva'nI jema svaabhinna vastuno paNa 4 thI bheda parikalpita karela che. guNa ane saMgha nAma bheda mAnanArA bhaTTa ubhada Adi mujaba guNa, saMghaTanAnA dharma che, ane dharma potAnA dharmInA Azrita (Azraye rahelA) hoya che ja. ethI guNa, saMghaTanAnA Azrita che. temanA pramANe junuM mAdhe mUtAnuM mazritya' arthAta AdheyabhUta guNono Azraya karIne, e artha thaze. Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 dhvanyAloka trIjA vikalpa anusAra saMghaTanA guNonI Azrita che arthAt saMghaTanA potAnA AdhArabhUta guNono Azraya kare che. (zuLAnazritya). A aMtima vikalpa AcArya AnaMdavardhanano potAno siddhAMta che. 'saMghaTanA'ne guNonI Azrita mAnatA teo tene rasonI anyatama vyaMjaka mAne che. 'muLanazritya' A kArikAnA aMzanA traNe vikalpo pramANe saMgati besADIne AcArye traNe pramANe saMghaTanAnI rasathaMjakatA sUcavI che. saMghaTanA guNonI Azrita che' teno abhiprAya e nathI ke guNonI sAthe saMghaTanAno AdhAra-AdheyabhAva che, kemake guNomAM saMghaTanA nathI rahetI. tethI saMghaTanA guNothI parataMtra thaIne rahe che, tenI te mukhApekSiNI che. jema rAjAzrita prajA varga, rAjAno paratantra yA mukhApekSI thaIne rahe che, A vAta locanamAM nirdezavAmAM AvI che.'' (ii) manvArasuma... I. 'maMdAra kusumanI rajathI pILA thaI gayela vALavALI.' A udAharaNa 'zRMgAra'mAM dIrgha samAsavALI racanAnuM ApyuM che. paNa Akho zloka sAme nahIM hovAthI ahIM 'zRMgAra'nI koI pratIti thatI nathI tethI A udAharaNa barAbara nathI evI koI AzaMkA kare tenA saMtoSa khAtara bIjuM udA. anavatanayananAM... I. ApyuM che. temAM pahelAM be caraNamAM dIrdha samAsa banyo che chatAM, te zRMgArane upakAraka che. yo yaH zastra... I. mAM asamAsA saMghaTanA che chatAM sauMdarya che. (iii) nanu adri saghaTanA...| prazna karanArano Azaya e che ke zabda, artha ane saMghaTanA A traNa ja guNonA Azraya thaI zake che. temAMthI zabda yA arthane guNono Azraya mAnavAthI to teo zabdAlaMkAra athavA arthAlaMkAra rUpa ja thaI jaze. guNonuM alaMkArothI alaga astitva banAvavAne mATe eka ja prakAra che ke tene saMghaTanArUpa athavA saMghaTanAzrita mAnavAmAM Ave ! jo tame tenuM paNa khaMDana karazo to pachI guNono Azraya zuM haze ? tenA uttarano Azaya e che ke guNono Azraya mukhyatve rasa che. gauNarUpathI temane zabda ane arthano dharma paNa kahI zakIe. gauNarUpathI zabda tathA arthano dharma mAnavA chatAM paNa zabdAlaMkAra ane arthAlaMkArathI teno abheda nahIM hoya, kemake anuprAsAdi alaMkAra arthanI apekSArahita rAkhtadharma che, arthAt anuprAsa vageremAM arthavicAranI AvazyaktA nathI hotI. guNonI sthitine mATe vyaMgyArthanA vicAranI AvazyaktA hoya che. (iv) zadharmatyuM caivA... | zaurya vagere jema AtmAnA guNo hovA chatAM ghaNIvAra loko paDachaMda zarIra joIne zauryAdi zarIranA guNo kahe che tema guNo paNa kharekhara to kAvyanA AtmArUpa rasanA dharmo hovA chatAM, rasanI abhivyaktimAM upayogI zabdanA dharmo kahI zakAya. e mAtra upacAra che, lAkSaNika prayoga che. Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u.3/6) 373 (v) nanu yara zAzraya...tamAre guNa anya safTanI | guNo zabdo upara AdhAra rAkhe che ema jo mAno to guNo ane saMghaTanA ekarUpa thAya athavA guNo saMghaTanAzrayI bane ema pUrvapakSa dalIla kare che. saMghaTanA to zabdonI goThavaNI ja che. jo guNo zabdo upara AdhAra rAkhe to saMghaTanA upara paNa AdhAra rAkhe. javAbamAM AnaMdavardhana (uttarapakSa) kahe che ke aniyata saMghanAvALA zabdo guNonA AzrayI bane che. bIjA nahIM. rasAdi mukhya dhvani hoya tyAM guNo paratve saMghaTanAnA vaparAzano koI niyama nathI. amuka guNamAM amuka prakAranI saMghaTanA hoya evo niyama nathI. Ama jo saMghaTanA aniyata bane to tenA zabdo upara ja guNono AdhAra hoya, bIjA zabdo upara nahIM. Ama zabdo guNonA AdhAra hoya ema aupacArika gaNavAnuM che. pUrvapakSa AnI sAme vAMdho letAM kahe che ke guNaparatve saMghanA aniyata hoya ema siddhAMtapakSa vALA kahetA hoya to te mAdhuryamAM bhale hoya, paNa "ojalsamAM to 'saMghanA aniyata na hoya. javAbamAM AnaMdavardhana kahe che ke "ojalsamAM paNa game tevI "saMghaTanA vaparAI zake che. "ojamAM asamAsA ke dIrdhasamAsA saMghaTanA hoI zake che. Ama saMghaTanAno viSaya aniyata che, guNono nathI. jema cakSu vagere indriyo potAnA je te viSayo sAthe niyata svarUpe ja rahe che, tema guNo paNa samajavA. (vi) mati : kavinI navanavonmeSazAlinI pratibhA-arthAt varNanIya vastunuM navI navI rIte varNana karI zakavAnI pratibhAne "zakti' kahe che. ane tene anurUpa samasta vastuonA paurvAparyanA vivecana kauzalyane vyutpatti kahe che. A zakti ane vyutpattinI ochapane lIdhe kAvyamAM doSa AvI zake che. (vi) Saa kumArasambhave... I. ahIM kavi kAlidAse potAnI pratibhAnA baLe ziva-pArvatInA saMbhoga zRMgAranuM varNana AThamA sargamAM kyuM teno nirdeza che. vAcaka eTalo tanmaya thaI jAya che ke aucitya ke anaucityano vicAra karato nathI. kavi zaktinA baLathI doSa DhaMkAI jAya che tenuM A udAharaNa che. (viii) pratIyamAnam va mAropayAmaH | 'saMghaTanA" ane "guNane abhinna mAnanArA vAmananA mate "yo : zastra virti... I. udAharaNomAM raudrAdi rasamAM paNa samAsarahita, ojas vihIna racanA maLatI hovAne kAraNe saMghaTanA ja viSaya niyamanI anupapatti Ave che. ane tene kAraNe guNono je nirdhArita viSaya che (karuNa, vipralaMbha, zRMgAranA viSayamAM mAdhurya ane prasAda tathA rodra, adbhuta vagerenA viSayamAM ojasu) te paNa avyavasthita thavA lAge che. tyAre guNonA viSaya niyamanI rakSAne mATe A prakAranAM udA. doSayukta mAnavAM joIe. A prakAranAM apavAda sthaLo haTI jatAM Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 dhvanyAloka guNa ane saMghaTanA banneno viSaya niyama vyavasthita thaI zake che. tene vyavasthita karavAno A eka prakAra che. A prakAramAM vyavasthAnA niyAmaka tarIke rasatattvane mAnela che. A prakAramAM "yo yaH zastra vimati' I. keTalAMka udAharaNomAM doSanI pratIti na hovA chatAM doSavALAM mAnavAM paDe che. e vAta barAbara nathI. ethI AnaMdavardhana viSayaniyamanAM vyavasthApaka bIjAM tattvonI carcA AgaLa karI rahyA che. jethI e niyAmaka tattvonI daSTithI guNa ane saMghaTanA ne eka mAnavAmAM Ave ke judAM, dareka dazAmAM viSayaniyamano svIkAra thaI zake. A dRSTie graMthakAra have rasa sivAyanAM niyAmaka tattvonI carcA zarU kare che. kArikA-ba (i) A kArikAnA upasaMhAramAM AcArya vizvezvara kahe che. '"jo guNa ane saMghaTanA ekarUpa -abhinna-che to guNono je viSayaniyama che, te saMghaTanAno paNa viSayaniyama thaze tethI vAmane kahelA abheda pakSamAM koI doSa nathI. e rIte guNAdhIna saMghaTanA pakSa (potAne abhimata siddhAnta pakSa) mAM paNa guNono niyAmaka hetu ja saMghaTanA niyAmaka haze ethI A pakSa paNa doSarahita che. have rahyo trIjo bhaTTa udbhaTano saMghaTanAzrita guNapakSa. temAM paNa vaktA-vAcyanuM aucitya saMghaTanAnuM niyAmaka banI zake che. ethI A pakSanI saMgati besI jAya che. Ama A kArikAnA prAraMbhamAM uThAvAyela traNe vikalponI saMgati thaI javAthI saMghaTanAnI rasAbhivyaMjaktA banI jAya che. (ii) prasAda= arthabodhanI vizadatA. badhA prakAranI saMghaTanAmAM 'prasAda' guNa vyApaka hoya che. (iii) yo ya: zAstra... I. zlokamAM acArutva nathI, UlaTuM iSTa rasano AvirbhAva thAya che. AthI je koI emAM 'ojas' nathI ema kahe teNe 'prasAda'nI hAjarI to temAM svIkAravI ja joIe. 'saMghaTanA'paNa rasanA AvirbhAvamAM madada kare che, eTale te rasanI vyaMjaka che. kArikA-7 ane vRtti : (i) AnaMdavardhana 'aucitya' ne oLakhe che, tenuM mahattva barAbara jANe che. AgaLa jatAM AcArya kSemendre kAvyano AtmA aucitya che ema pratipAdita karatAM 'aucitya vicAra carcA' graMtha lakhela che. (ii) kArikAmAM 'avi' (paNa) zabda jaNAve che ke vaktA ane vAcyanuM aucitya, viSayagata aucityane kAraNe choDI devAnuM nathI, mAtra temAM tAratamyagata taphAvata rahe che. juo-locana TIkA ''apizabvena lam Adda-satyapi varNavAvyocitye viSayaucityaM kevalaM tAratamyabhedamAtravyAptam, na tu viSayaucityena vaktRvAcyaucityaM nivAryata iti / Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 375 abhyAsa nodha (u. 3/7) (ii) thavyakAvyanA prabaMdhakAvya' ane 'muktaka tathA prabaMdha kAvyanA "mahAkAvya ane "khaMDakAvya" ema bheda karavAmAM Ave che. prabaMdhakAvya ane muktakabheda, baMdha yA racanAne kAraNe che. "mahAkAvya' ane 'khaMDakAvya" bheda viSayane AdhAre che. pUrvAparanirakSegApi hi yena sarvanA cite tammu evuM muktakanuM lakSaNa ApavAmAM AvyuM che. muktaka e kAvyano nAnAmAM nAno prakAra che. te eka ja zlokanuM hoya che. 'sadAnitaka be zlokanuM, 'vizeSaka traNa zlokanuM, 'kalApaka cAra zlokanuM 'kula pAMca ke vadhu zlokanuM hoya che. 'paryAya baMdha'mAM vasaMta vagere koI RtunuM varNana hoya che. cAra paikI koI eka puruSArtha laIne aneka vRttAMta varNavatI kathA 'parikathA' kahevAya che. "khaMDakathAmAM koI moTI kathAnA eka khaMDanuM varNana hoya che. jemAM aneka vRttAMta tenA phaLa sudhI varNavyAM hoya te 'sakalakyA kahevAya che. 'sargabaMdha' eTale mahAkAvya. 'abhineyArtha' mAM dasa prakAranAM rUpaka-nATaka, prakaraNa, bhANa vagere manAya che. "AkhyAyikA' ucchavAsamAM vibhakta gadyakAvya" che. uglAsa sivAyanuM 'gadyakAvya" te 'kyA che. 'tyevamaviya' ema vagerethI caMpU - gadya-pathanuM mizraNa hoya che,' no nirdeza lAge che. (i) muku praSyiva... I. abhinavaguNe locanamAM amaraka kavino eka zloka uddhata karyo che. kathamapi kRtapratyApattau priye skhalitottare virahakRzayA kRtvA vyAjaprakalpitamazrutam / asahanasakhIzrotraprAptiM vizaGgya sasaMbhramaM / vivalitadRzA zUnye gehe samucchvasitaM tataH // arthAt koIpaNa rIte priya pAcho Avyo, javAba ApatAM skUlana thayuM tyAre virahakRza nAyikAe na sAMbhaLavAno DhoMga karI, asahiSNu sakhI sAMbhaLI nathI gaIne evI zaMkAthI zUnya gharamAM najara pheravI pachI UMDo zvAsa lIdho." - A udA.mAM nAyaka AlaMbana vibhAva che. pAchA AvavuM, javAba ApavAmAM bhUla thavI te uddIpana vibhAva che. na sAMbhaLyAno dekhAva karavo, cAre bAju najara pheravavI, UMDo zvAsa levo e anubhAvo che. glAni, zaMkA, trAsa, vitarka, kenya vyabhicAribhAvo che. e sauthI puSTa thayelo sthAyibhAva rati, zRMgArarasarUpe AsvAdAya che. Ama, eka zlokamAM paNa rasaniSpatti thaI zake che. (iv) vRvitya thathArasamu anurtivyam - " ahIM 'vRtti' zabda samajavA jevo che. alaMkAra zArAmAM aneka kAvyatattvo mATe vRtti" zabda vaparAya che. Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 371 - dhvanyAloka (1) abhidhA, lakSaNa, vyaMjanA, tAtparyA-zabdanI zakti che tene mATe vyApAra ane vRtti zabdo prayojAya che. - (2) bhaTTa uTe anuprAsa prakArone paruSA upanAgarikA, grAmyA ema traNa vRttionA rUpamAM samajAvela che. (3) nATyane upayogI zikI, sAttvatI, ArabaTI, bhAratI ema cAra vRttio-nATayanI mAtAonI carcA "nATayazAstra vagere graMthomAM karavAmAM AvI che. (4) AcArya vizvezvara mujaba AnaMdavardhane ahIM vRtti zabda bhaTTa ubhaTanI paruSA, upanAgarikA, grAmya vRttine mATe prayojyo che. racanAne varNa ane padanI daSTie be bhAgamAM vaheMcI zakAya. padonI daSTie racanAnA asamAsA, madhyama samAsA ane dIrghasamAsA ema traNa bheda karI zakAya. 'AlokamAM A traNene "saMghaTanA" zabdathI nirdezyA che. paNa varSonA prayoganI daSTie racanAnA paruSA, upanAgarikA ane grAmyA A traNa vibhAga bhaTTa ubhaTa vageree karyA che tene "vRtti' kahI che. Ama padasthitipradhAna racanAne mATe saMghanA zabda ane varNasthitipradhAna racanAne mATe 'vRtti' zabdano prayoga karAyo che. vAmane racanA prakAranI carcAmAM rIti' zabda prayojAyo che. temaNe rItiono saMbaMdha mAdhurya vagere "guNa'nI sAthe joDyo che. guNonI abhivyaktimAM pada ane varNa baMnenI vizeSa upayogitA che. tethI vAmananI "rItimAM 'saMghaTanA" tathA "vRtti banneno samAveza thaI jAya che. ema kahI zakAya ke vRtti ane saMghaTanA banne rIti'nAM aMga che. kArikA-8 ane vRttiH gadya padathI juduM che tethI gadyamAM saMghaTanAnA vaparAza mATe judA niyamo hoya evI zaMkA jAya to kahe che ke, padyamAM niyamo ApyA te ja, eTale ke vaktA ane vAcyanuM aucitya, gadyamAM anusaravAnA che. kArikA-9 ane vRtti keTalAMka saMskaraNomAM A pramANe eka zloka maLe che iti kAvyArthaviveko yo'yaM cetshcmtkRtividhaayii| sUribhiranusRtasArairasmadupajJo na vismAryaH // iti locanamAM te para vyAkhyA nathI. kArikA10 thI 14- tRtIya udyotanI bIjI kArikAmAM kahyuM hatuM ke asaMlakSyakramavyaMgya dhvani', varNa padAdi, vAkya, saMghaTanA ane prabaMdhathI paNa vyakta thaI zake che. atyAra sudhI prathama cAranI vyaMjaktA darzAvAyI. pAMcamA, prabaMdhanI vyaMjaktA viSe A kArikAomAM kahe che. zrI DolararAya mAMkaDa (pR. 279) A kArikAo viSe saMkSepamAM Ama lakhe che. "prabaMdhamAM eTale AkhA kAvyapustakamAM rasa yogya rIte khIle mATe, nIcenI Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 3/10 thI 14) 377 bAbato dhyAnamAM rAkhavI. (1) kathAvastu vibhAva anubhAva ane saMcAribhAvonA aucityathI cAru hovuM joIe. vastu prasiddha hoya ke utpAgha paNa hoya. (2) temAM vastu jo koI prasiddha mULamAMthI lIdhuM hoya ane e mULa graMthamAM rasane ananuguNa prasaMga ke sthiti hoya to tene tyajIne athavA potAnA graMthanA rasane anukULa Ave tevI rIte badalAvIne vastusaMdarbha racavo. (3) AkhAye vastumAM saMdhi temaja saMdhyago racavAmAM rasane anukULa hoya te ja saMdhi ane te ja saMdhyago racavAM. badhAM ja racavAM joIe ema nahIM. mAtra zAstrane anusaravAnI icchAthI ja A badhAM racavAM nahIM. (4) vastu vikAsamAM, vacamAM vacamAM, rasanuM uddIpana temaja prazamana karatA rahevuM eTale ke mukhya rasa hoya te amuka sthaLe dekhAya, amuka sthaLe na dekhAya. (5) Ama zaru thaIne zAnta thaI gayela rasanuM pAchuM anusaMdhAna karI levuM. (6) zaktizALI hoya topaNa kavie alaMkAra to rasane anurUpa thAya tevI rIte ja goThavavA. Ama, rasAvirbhAvane madhyabindue rAkhIne ja Akho prabandha racAvo joIe. ema thAya to Akho prabaMdha rasano vyaMjaka bane che." vRtti H (1) i) cApa nirvadhyamAna ! AcArya vizvezvara (pR. 189) mujaba ahIM vyApAra zabdathI vyApArocita utsAhanuM grahaNa karavuM joIe. kemake ahIM sthAyibhAvanA aucityanI carcA thaI rahI che, anubhAvanA aucityanI nahIM. vyApAra to anubhAvamAM AvI zake che, sthAyibhAvamAM nahIM. tethI vyApAra zabda vyApArocita sthAyibhAva utsAha mATe samajavAno che. (i) vibhAvanuM aucitya eTale kyA rasamAM kyA uddIpana vibhAvo joIe tenI samajaNa sAmAnya lokone hoya che. te samajaNa tathA bharatamunie nATayazAstramAM nirUpaNa karela hoI, prasiddha che. (i) bhAva eTale saMcAribhAvanuM aucitya temaja prakRtinuM aucitya che. prakRti eTale pAtranI prakRti. pAtrano jevo svabhAva hoya, jevI zakti hoya te pramANe temanA bhAvonuM varNana thavuM joIe. bhAvanI racanA pratikULa bhAva sAthe maLelI na hovI joIe. | (iv) nAno manAya ... I. "sAtavAhana vagere nAgalokamAM jaI zaktA. duSyata IMdra lokamAM jaI zakato. evA rAjAo manuSya hovA chatAM temano divyabhAva prasiddha che tethI te darzAvavAmAM anaucitya nathI. manuSyanA bhAvavALAmAM divyabhAva nahIM lAvavo joIe. - - (v) manovityAre.... I. AcArya hemendra kAvyano AtmA aucitya che ema Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 dhvanyAloka kahI kAvyamAM aucityanuM mahattva temanA graMtha 'aucityavicAracarcA'mAM darzAvyuM che. kSemendranA aucitya siddhAMtanAM bIja AnaMdavardhananA A zlokamAM joI zakAya che. AnaMdavardhane aucityanA mahattva viSe vRtti bhAgamAM paNa avAranavAra kahyuM che. A zlokamAM rasanA aucityane prAdhAnya ApavAmAM AvyuM che. aucitya rasa, pAtra, viSaya vagerenuM hoya che. (vi) prayAtavastuviSayatna... I. rUpanA dasa prakAromAM A vastu nATakamATe sAcI che. rUpakanA prakaraNa vagere anya rUpakomAM kalpita kathAvastu hoya che. (vii) tasmA'tsAhavavratAvi... I. rativiSayaka vividha saMbhoga-ceSTAo kAmazAstramAM prasiddha che. adhama zRMgAranI ceSTAo uttama nAyaka sAthe na yojavI, devonI sAthe paNa yojavI joIe nahIM. 'mahAkaviomAM paNa'- dvArA kAlidAsanuM sUcana che. AnaMdavardhana niSpakSa ane nirbhaya vivecaka che. (2) rasane ananuguNa sthiti mULa AdhAra sAmagrImAM hoya to temAM yogya pheraphAra karavA joIe. tenAM traNa udAharaNa AnaMdavardhane ApyAM che. te vize abhinavagupta jaNAve che, 'raghuvaMza'mAM ajanA vivAhanuM varNana mULagraMthamAM nathI karyuM chatAM kAlidAse te karyuM che. 'harivijaya'mAM kAntAnA anunaya mATe pArijAtanuM AharaNa itihAsamAM che te batAvyuM che. 'arjunacarita'mAM arjunano pAtAla vijaya itihAsa siddha che. rasane anukULa sthiti hoya tyAM mULano prasaMga emane ema rAkhavo. pratikULa hoya to parivartana karavuM joIe. samagra carcAmAM AnaMdavardhana rasadhvanine mukhya gaNe che. te joI zakAya che. (3) bIja, bindu, patAkA, prakarI ane kArya e pAMca arthaprakRtio, Arambha, yatna, prAptyAzA, niyatApti ane lAgama-e pAMca (kArya) avasthA maLIne (anukrame) pAMca saMdhio-mukha, pratimukha, garbha, vimarza, nirvahaNa-yAya che. kathAvastunA vikAsa mujaba pAMca sthityaMtarone saMdhi kahevAya che. dareka saMdhinAM aMga hoya che te 'saMbaMgo' kahevAya che. tenI saMkhyA 64 che. saMdhi ane saMdhyagothI vastugUMphana suzliSTa bane che. AnaMdavardhana ahIM paNa rasano khyAla rAkhavAnuM jaNAve che. rasanA AvirbhAva mATe yogya hoya evAM aMgo ja racavAM joIe. kArikA-15 ane vRtti : (i) caudamI kArikA sudhI 'asaMlakSyakramavyaMgyadhvani'nuM prakaraNa cAlI rahyuM che. soLamI kArikAmAM paNa dhvaninA e ja prakAranuM varNana che. vacce A paMdaramI kArikAmAM 'anusvAnopama' arthAt saMlakSyakrama vyaMgyanuM varNana hoI asaMgata lAge che tethI abhinavaguptane anusaratAM AcArya vizvezvara A kArikA ane tenI vRttimAM 'vyaklRyatayA' ane 'vyAtA' paDo adhyAhAra che ema jaNAve che te padono anvaya A rIte kare che. Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 3/15) 379 "anusvAnopamAtmA yo dhvaneH prabheda udAhRtaH keSucit prabandheSu (vyaJjakeSu satsu) vyaGgyatayA sthito bhavati so'pi, asya aMsalakSyakramasya rasAdidhvaneH vyaJjakatayA bhAsate / arthAt "saMlakSyakramavyaMgya'no je bheda, prabaMdhamAM sAkSAt vyaMgya pratIta thAya che te paNa A "asaMlakSyamavyaMgya'no vyaMjaka hoya che. tAtparya e che ke prabaMdhathI sAkSAt to saMlakSyakramavyaMgya dhvani abhivyakta thAya che paNa pAchaLathI tenuM prakRta rasAdirUpa "asaMlakSyamavyaMgyadhvani'nA rUpamAM paryavasAna thaI jAya che. te 'athavA anuvAnopamati dhvAhita yaH meH vit pravadhenu mAne A rIte anvaya karIne aMtamAM kArikAmAM rahela 'A' padano saMbaMdha AgaLanI 16mI kArikAnA "dholyoDanaH vi" nI sAthe karIne "martha saMta-vyayasthApi ghotyo mattama: vid mavati' kyAMka kayAMka A saMlakSyakramanuM ghotya asaMlakSyakramavyaMgya hoya che. A rIte saMgati meLavavI joIe.' zrI vizvezvara kArikAnI be rIte vyAkhyA A pramANe Ape che. (1) saMlakSyamavyaMgyarUpa dhvanino je prabheda keTalAMka kAvyomAM (sAkSAtu) vyaMgyarUpathI varNavelo hoya che, te paNa (paryavasAnamAM) A "asaMlakSyamavyaMgyadhvaninA vyaMjaka rUpamAM bhAse che. (2) athavA anusvAnopama saMlakSyakrama vyaMgyadhvani'no je udAhata bheda keTalAMka kAvyomAM pratIta thAya che, te "saMlakSyakramavyaMgya'nuM paNa ghotya asaMlakSyakramavyaMgya' kyAMka kyAMka hoya che. (i) madhumanavina... pAMcajanyanI ukti A pramANe che. tItavaMpovRta... I. zloka. arthAta- "ramata vAtamAM dADhanI aNI upara AkhI pRthvIne dhAraNa karanAra tamArAM aMgone Aje kamaLanA taMtanuM AbhUSaNa paNa zAthI bhAre lAge che ?' A zlokamAM kRSNano rukimaNI pratyeno abhilASa "saMlakSyamavyaMgya rUpe pragaTa thAya che. pachI vipralaMbha zRMgArarUpa "asaMlakSyakramavyaMgyano vyaMjaka bane che. (i) viSama vAgatItAyAm-"mavAgapativo... I. zlokano ahIM nirdeza che. artha-"huM maryAdAnuM ullaMghana karato hoIza, niraMkuza banI jato hoIza, viveka bhUlI jato hoIza, paNa huM svapnamAM paNa tArI bhakti bhUlato nathI." A zlokamAM yauvanano svabhAva maryAdA oLaMgavAno ane kAmanI upAsanA karavAno che.' e vastu vyaMjita thAya che, je prastuta evA zRMgArarasamAM paryavasAna pAme che. ahIM 'saMlakSyamavyaMgya dhvani pote "asaMlakSyamUvyaMgyadhvanino vyaMjaka bane che. (iv) guomAyuraMvAlA mahAmAd I eka mRtyu pAmelA bALakane laIne DAghuo smazAnamAM AvyA. sAMjano samaya che. gIdha ane ziyALa baMne hAjara hatA. baMne zaba potAne khAvA maLe tema icchatA hatA. divase gIdhanuM ane rAtre ziyALanuM jora cAle. te baMne DAghuone kahe che. gIdha divasanA pakSamAM ane ziyALa rAtrinA pakSamAM Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ davanyAloka bole che. banne e kahelA zloko kAvyAtmaka che. mahAbhAratamAM Avato A prasaMga che. gIdha kahe che alaM sthitvA smazAne'smin gRdhragomAyu sngkle| kaGkAlabahale ghore sarvaprANibhayaGkare // na ceha jIvitaH kazcit kaaldhrmmupaagtH| . priyo vA yadi vA dveSyaH prANinAM gatirIdRzI // ziyALa DAghuone kahe che Adityo'yaM sthito mUDhAH snehaM kuruta sAmpratam / bahuvighno muhUrto'yaM jIvedapi kadAcana // amuM kanakavarNAbhaM bAlamaprAptayauvanam / gRdhravAkyAt kathaM mUDhAstyajadhvamavizaGkitAH / prathama zlokamAM gIdhano abhiprAya tathA dvitIya zlokamAM ziyALano abhiprAya saMlakSyamavyaMgyathI samajAya che. baMne prastuta evA 'zAMtarasarUpI "asaMlakSyakramavyaMgya' dhvaninA vyaMjaka bane che. kArikA-16 ane vRtti 16.1 (i) varNa, padAdi, vAkya, saMghaTanA ane prabaMdha, A pAMcane udyota3nI kArikA-ramAM, 'asaMlakSyamavyaMgyanA vyaMjaka kahyA hatA. te pAMcanI vyAkhyA karI lIdhA pachI padAdi padAghotya dhvaninuM kevaLa eka udAharaNa traDAyAnnatanayA.. (kA-5) ApyuM hatuM. tenI vizeSa vyAkhyA 'supa AdinI vyaMjakatA batAvIne lekhaka AnaMdavardhana A kArikA ane vRttimAM pUrI carcA kare che. | (i) abhinavaguNe "su vagerethI abhivyakta je saMlakSyamavyaMgya' vaktAnA abhiprAyAdirUpa dhvani che tenAthI paNa 'asaMlakSyakramavyaMgya rasAdi dhvani abhivyakta thAya che." Ama kahIne AgalI kArikA sAthe A kArikAnI saMgati besADI che. AcArya vizvezvara mujaba "su vagerethI paNa 'alakSyamavyaMgya ghotita thAya che. A artha vadhAre sIdho ane sAro che." teo abhinavaguptanI samajutIne durAkRSTa mAne che. (i) "cAro svayameva che... I.' A zlokamAM, kArikAmAM kahela badhAnuM vyaMjakatva che te samajAvavAmAM AvyuM che. potAnA vIrone dhikkArI zatrunI tucchatA vagere sUcita karatAM potAnA sainikone uttejita karavA mATe A rAvaNanI garvapUrNa ukti che, jenuM dareka pada vyaMgyathI paripUrNa che. "mArA ya zatruo che' emAM vibhakti, saMbaMdha ane vacana abhivyaMjaka che. "mArA pahelA puruSa sarvanAmanuM saMbaMdha vibhakti ekavacananuM rUpa che. vyaMjanA evI che ke meM iMdra, yama vagere devone Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 3/16) 381 harAvyA che. huM ekalo jagatane jItI zakuM tevo chuM. mAre koI zatru hoya e ja navAInI vAta che. 'zatruo' bahuvacanano vyaMgyArtha e che ke eka zatru hoya e ja navAI gaNAya to pachI aneka zatruonuM to kahevuM ja zuM ? 'tApasa'mAM tandrita ane nipAta vyaMjaka che. ''teo paNa'' emAM 'paNa' thI zatrunI nirmAlyatA sUcavAya che. 'ninti' mAM 'ni' upasarga che. tenI vyaMjanA evI che ke niHzeSapaNe, pUrepUro saMhAra kare che. 'rAvaNa paNa jIvI rahyo che', mAM rAvaNe potAne mATe 'rAvaNa' zabda vAparyo che. teno dhvani 'ajoDaparAkramI' evo che. 'saMhAra kare che' ane 'jIve che' e be kriyArUpo paNa bhaMjaka che. rAvaNa jIve che chatAM te saMhAra kare che, e asaMbhavita vastu banI rahI che. 'aho' paNa vyaMjaka che. 'dhik dhik be vAra che. te dhikkAranI tIvratA darzAve che. 'zakrajit' e samAsa vyaMjaka che. 'mahAmahenate kuMbhakarNane jagADayo toya zuM thayuM ?' -mAM vyaMjanA che. svargane 'grAmaTikA' kahyuM che. grAmanuM alpArthakarUpa che te kSudratA, tucchatA sUcave che. vittuna mAM 'vi' upasarga 'nirdayatApUrvaka roLI nAkhyuM hatuM.' evo artha Ape che. AvuM parAkrama karavAthI bhujAo phulAya, e svAbhAvika che paNa ahIM tene vRthA kahI che. 'bhujAo' vyaMjaka che. rAvaNane vIsa bhujAo hatI. te badhI atyAre nakAmI, bojArUpa banI. locanamAM sarasa kahyuM che ke ''tene titazaktizo'tti vimanyamAneDatra joke sarva vAzo nyAtvana mAtIti minyat / '' A zlokanA tala tala jevaDA TukaDA karIe to te badhA TukaDA vyaMjakatAthI zobhe che. zlokano zabdezabda ane keTalAka akSaro vyaMjanAmAM madadarUpa thAya che. (iv) atizrAntamulA: jAnA... I. pratyupasthita-pratikULa rIte Avela. A zlokamAM 'atikrAnta' ane 'pratyupasthita'mAM 'kRt' pratyayo che. 'pApIya'mAM taSThita che. 'AtAH' 'kAlo' bahuvacana che. A traNe vyaMjaka che. have to pratikULa che evo ane jemAMthI sukha cAlyuM gayuM che evo kALa Avyo che. pRthvI para pApI rAjA che. pRthvInuM yauvana (samRddhi) cAlI gayela che. A badhAthI bolanArano nirveda jaNAya che.' zAMtarasa vyaMjita thAya che. 'gata yauvana' ahIM yauvana jaDa pRthvIne lAgu paDe nahIM tethI vAcyArthane badale lakSyArtha 'samRddhi'. evo levo paDe che. Ama kALa ane sthaLa jIvavAnuM mana na thAya evAM thayAM che. A 'atyaMtatiraskRta vAcya dhvani' zAMtarasanuM aMga che. (v) tAiH zinnavAya... I. uttaramedha zloka-1 6 pUrvArdha Ama che- tanmadhye ca TitA AsanI vAsaTTiH / mUtte vaddhA maLiminatiprauDhavAprajAroH || A zlokamAM tANaiH (mR. ba. va.) sUcave che ke mArI priyA judI judI rIte tALIo pADe che, te saMgIta, nRtya vageremAM nipuNa che. Ama AlaMbana vibhAvanA guNa smaraNa dvArA e vyaMjanA vipralaMbhanuM uddIpana kare che. jene tAla (ba.va.)nuM jJAna che evI strIno kALa Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 dhvanyAloka saMgItamAM, AnaMdamAM ja, pasAra thato te Aje, mArA vagara, ekalI che vagere samajAtAM vipralaMbhanI uttejanA thAya che. 12,2 (i) mAsa vitumeva... I. koI nAyake aparAdha karyo che; nAyikA raDI rahI che, nAyaka tene manAvavA Icche che, te prasaMge nAyikA A zloka kahe che. DaoN. rAmasAgara tripAThI A zloka samajAvatAM lakhe che. "ahIM 'dUra jA' A kriyA che. tenI vyaMjanA nIkaLe che," tArI mane manAvavAnI ceSTA karavAnuM vyartha che. jyAre deve ja AvuM vidhAna karI dIdhuM to tene koNa badalI zake che? A vyaMjanA dvArA nAyikA nAyakane potAnI hRdayavedanA jaNAvIne tenA hRdayamAM sadbhAvanA jagADavA icche che. A rIte ahIM kiDana' vyaMjanA che. enI sAthe bIjA zabda paNa vyaMjaka che. have jathI vyaMjanA nIkaLe che ke tamArI anuyAyinI hovAnuM A phaLa maLyuM ke mAre jIvanabhara raDavuM paDaze. hatabhAgI AMkho thI saubhAgyano abhAva ane 'tamArA AvA hRdayane paNa na jANuMmAM hRdaya zabdathI nAyakanI duSTatA vyakta thAya che." A zlokamAM IrSyA vipralaMbha sUcavAyela che. . (i) mAM prasthAne ru. I. ahIM "di' ane '5.' A tiDA' pada saMbhogecchAnA prakAzana dvArA saMbhoga zRMgArane abhivyakta kare che. AgaLanA zlokamAM vipralaMbha vyaMgya hato ethI A saMbhoga zRMgAranuM bIjuM udAharaNa ApyuM che. (ii) anyatra traNa vAta...I. koI dhairAcArI strI ghATa upara nAhavA beThI che ane tenA premamAM paDelo koI taruNa tenA tarapha lAlasAbharI najare joI rahyo che. tene udezIne pelI strI kahe che. gAyamIyA- potAnI patnIthI DaranArA A saMbaMdha pachIthI te pracchanna, kAmarIno IrSyAtizaya sUcita thAya che. te IrSyAvipralaMbhazRMgArane abhivyakta kare che. "bhI kamAno ka' paNa sUcaka che. te atyaMta anAdara sUcave che. (iv) camenTe tayA viyoga. I. vikramorvazIyam aMka-4mAM kumAravanamAM pravezelI urvazI latA banI gaI. tenA viyogamAM vilApa karato rAjA purUravA A zloka bole che. ahIM be vAra "ra" nipAtano prayoga karyo che. e sUcave che tenA viyoganI sAthe 'kAktAlIyanyAyathI je A varSanA divaso AvI pahoMcyA che te 'ghA para mIThuM bhabharAvavA jevA', prANa harI levA paryApta che. ramya padathI uddIpana vibhAva sUcita thAya che. be 'va' no prayoga vipralaMbhazRMgArane abhivyakta kare che. . (5) muhutivRtAthas... I. "abhijJAnazAkuMtala' (aMka-3)mAM duSyanA zakuMtalAnuM ekAMta milana thatAM rAjA tene cuMbana karavAno prayatna kare che. gautamI AvatAM zakuMtalA cAlI jAya che. pachInI duSyantanI A ukti che. AmAM 'tuM (paNa) pazcAttApano sUcaka che. mAtra cuMbana maLyuM hota to paNa huM kRtArtha thaI jAta Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 3/16) evo bhAva sUcave che. vyAkaraNazAstra mujaba nipAta arthanA vAcaka nahIM paNa ghAtaka hoya che. nipAtono svataMtra prayoga nathI thato. A rIte ghAtakatva prasiddha hovA chatAM paNa te kevaLa artha pratye vivakSita che. ethI ahIM vizeSarUpathI raso pratye ghotakatvanuM pratipAdana karyuM che. 17.3 (i) nIvAra gujArya. IahIM nidhA mAM pra upasarga prakarSane sUcita karato iMgudIphaLonI sarasatAno ghAtaka hoI AzramanA sauMdaryAtizayane vyakta kare che. 'abhijJAnazAkuMtala' (1/14)mAM rAjAnI A ukti che. (i) ditrANAM ropAnuM... I. locanakAra mujaba ahIM e sUcita che ke be traNathI vadhu upasargo eka sAtha na vAparavA. (ii) ppratyuttarIya,. I. "mayUranA "sUryazataka' mAMthI A levAmAM Avela che. samudIkSya'-sama+Datu+vi ema traNa upasargo che. te prastuta rasane upakAraka che. sUryuM AvaraNa vagaranAM thaI gayelAM jaMtuo pratye sama- sArI rIte, 3- UMcA thaIne, vi= vizeSarUpe joyuM.' emAM sUryanI jaMtuo pratyenI kRpAnI adhiktA vyaMjita thAya che. (iv) manuSyavRnya samupAvarantan... vagere- ahIM samupAvarantamAMsama+3+mAM traNa upasargo vAparelA che. Izvara lokakalyANa mATe guptarUpe cAre bAju sArI rIte vicare che, eTale koI ene samajI zakatuM nathI' - evo artha che. traNe upasargono prayoga bhagavAnanA lokono anugraha karavAnI IcchAnA atizayano abhivyaMjaka che. (v) nIti na mAnti... I. ahIM " dhi' A be nipAtathI guNavAnonI abhivRddhithI prasannatA anubhava karanArA mahApuruSonI atizaya zlAghA-prazaMsAane devanI asamasyakAritAne kAraNe nirvedanI atizayatA dhvanita thAya che. | (vi) pad vezcanAhita... ahIM pahelAM ja ra vinti' 'nathI samajato ema nathI" arthAt jANe che e, be, "nakAra'nI vakroktithI sUcavAyuM che. ahIM nara vini nI vakrokti ane enAthI prApta "vinti' padanI punarukti tenA jJAnAtizayane vyakta kare che. locanakAra "padanI punarukti' kahI che temAM vAkyanI punarukti paNa samAI jAya che ema kahI udAharaNo Ape che, "veNIsaMhAra mAM vasyA mati mayi nIti dhArtarASTra vAkyanI punarukti, 'ratnAvalImAM pAca ... I. zlokanI punaruti vagere tenAM udAharaNo che. 12.4 (i) samaviSamanirvizeSa... I. A gALAmAM pravAsavipralaMbha sUcavAyela che. pravAse jatA patine nAyikA kahe che "hamaNAM ja varasAda Avaze" Ama varSA Rtu Avaze ema kahevAthI "mATe tuM na jA, viraha sahevo bahu muzkela paDaze vagere samajAya che. varasAda Avaze evo bhaviSyakALano artha ja vyaMjaka che. Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 dhvanyAloka (ii) pratyeza= zabdanuM pratyaya lagADayA vagaranuM mULarUpa. udA. divasomahIMmAM divaso. 'jaze' mAM 'jA' dhAtu. havenA udAharaNamAM mULa zabda vyaMjaka che e batAvyuM che. (iii) tap perUM namitti... I. ATalA ja divasomAM A brAhmaNa sudAmA garIbamAMthI paisAdAra thaI gayo ema Azcarya janmAve te rIte sUcavAyela che. A zlokamAM tat sarvanAma prakRtyaMza 'natamitti' nI sAthe maLIne gharanI atyaMta daridratAnI sUcaka durdazAne vyakta kare che. ahIM kevaLa t sarvanAma ja vyaMjaka nathI. eklA sarvanAmathI gharano utkarSa paNa pragaTa thaI zakato hato. paNa 'namitti' nI sAthe letAM gharanI hIna avasthAno abhibhaMjaka thAya che. e rIte ghenurnI vagere samajavAM joIe abhinava mujaba jyAM sarvanAmonuM vyaMjakatva hoya tyAM sUcana smaraNAkAre thAya che. (iv) ko'nyathA tulye vAcakatve I. sra, caMdana vagere zabda 'zRMgAra'rasamAM cArutva vyaMjaka hoya che. paNa 'bIbhatsa' vagere rasamAM te acArutvabhaMjaka thAya che. tethI bIbhatsAdi rasomAM prayojavAmAM AvyA hovA chatAM A sU, caMdana vagere zabda zRMgArAdinI jema cArutvanA vyaMjaka hotA nathI. to paNa aneka vAra suMdara arthanA pratipAdanathI adhivAsita hovAne kAraNe temanAmAM te arthane abhivyakta karavAnuM sAmarthya mAnavuM ja joIe. A cArutva vyaMjaka zabdono anya zabdothI bheda che. (v) vAvAzrayALAnu... anuprAsAriva / jyAM kevaLa zabdaniSTha cArutAnI pratIti hoya ane emAM arthajJAnanI koI AvazyakatA na hoya evA zabdaniSTha cArutA ghotaka zabdono anya zabdathI bheda karanAra vizeSa dharma anuprAsAdi zabdAlaMkAra che. jyAM cArutva pratItimAM arthajJAnanI sahAyatA apekSita hoya che tyAM 'prasAda' guNa cArutA ghotaka zabdone anya zabdothI judA pADe che. kArikA-17 ane vRtti : 'kArikA-16 sudhI vyaMjaka tattvo para vicAra karavAmAM Avyo che. 'dhvani'nA vibhinna bheda, 'varNa'thI laIne 'prabandha' sudhI kyA kyA rUpamAM abhivyakta thAya che te jaNAvyuM che. kA-18thI e vAta para vicAra karAze ke virodha kone kahe che. kA-18, 19mAM rasavirodhanA svarUpano vicAra karavAmAM Avaze. A sattaramI kArikAmAM rasavirodhanuM prakaraNa lakhavAnuM zuM prayojana che teno vicAra karavAmAM Avyo che. rasavirodhI tattvo che ane teno parihAra paNa saMbhava che. ethI pahelAM virodha sthaLa batAvIne pachI parihArano prakAra batAvavAmAM Avela che. A kArikA kahe che ke kavi game te kAvyasvarUpanI racanA karavA mAMgatA hoya, e prabaMdha kAvya hoya ke muktaka, jo tenA manamAM rasanibaMdhananI kAmanA rahelI hoya to teNe e vAta mATe atyaMta sAvadhAna ane jAgRta rahevuM joIe ke tenA Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 3/18,19) 385 na abhIpsita rasamAM virodhI rasano lezamAtra paNa samAverA na thaI jAya. jo te A dhyAna nahIM rAkhe to tenuM eka padya paNa rasamaya nahIM thaI zake.' DaoN. rAmasAgara tripAThI. (pR. 173). kArikA-18 ane 19 : (i) rasanA pAMca prakAranA virodhIne, A be kArikAnAM pAMca vAkyomAM, darzAvavAmAM AvyA che. (ii) virodhI raso ane temane aMgenI vyavasthA 'sAhitya darpaNa"ne AdhAre zrI nagInadAsa pArekhe A pramANe ApI che. (pR. 213) ''(1) zRMgAranA virodhI raso-karuNa, bIbhatsa, raudra, vIra ane bhayAnaka, (2) hAsyanA virodhIraso-bhayAnaka ane karuNa. (3) karuNanA virodhI- hAsya ane zRMgAra. (4) raudranA virodhI- hAsya, zRMgAra, bhayAnaka. (5) vIranA virodhI-bhayAnaka ane zAMta. (6) bhayAnakanA virodhI-zRMgAra, vIra, raudra ane hAsya. (7) bIbhatsano virodhI- zRMgAra. (8) zAMtanA virodhI-vIra, zRMgAra, raudra, hAsya ane bhayAnaka. rasomAM virodha traNa rIte- (1) AlaMbana eka hovAthI (2) Azraya eka hovAthI (3) eka rasa pachI tarata ja bIjA rasanuM nirUpaNa hovAthI (niraMtaratAthI) thAya che. vIra ane zRMgArano; hAsya, raudra ane bIbhatsanI sAthe saMbhoga zRMgArano; ane vIra, karuNa tathA raudrAdinI sAthe vipralaMbha zRMgArano virodha AlaMbana ekacathI ja thAya che. Azraya aizrcayI vIra ane bhayAnakano tathA nairantarya tathA vibhAva ekacathI zAMta ane zRMgArano virodha thAya che. (ii) viodhisamAnaparipro ahIM 'bhAva' zabdathI vyabhicAribhAvanuM grahaNa karavAnuM che, sthAyibhAvanuM nahIM. agAunA sthAyibhAvano viccheda thayA vinA virodhI sthAyibhAvano udaya saMbhavita nathI. tethI 'bhAva' zabda sAmAnya vAcaka hovA chatAM paNa ahIM vyabhicAribhAvanA arthamAM samajavo joIe. (iv) prAyapitApu AminIjI... I. abhinavagupte prasAre nartatva praya muvaM sattvajJa vaM... I. zloka udAharaNa rUpe Apyo che. arthAt, "prasanna rahe, AnaMda pragaTa kara, roSa choDI de; he priye, mArAM sukAtAM aMgo upara tArAM vacanarUpI amRtanuM siMcana kara; sarva sukhanA dhAmarUpa tArA mukhane jarA mArA tarapha pherava. he mugdha, kAla rUpI haraNa eka vAra cAlyuM gayuM eTale te pAchuM AvI zakatuM nathI.'' ahIM chellI Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ havanyAloka paMktimAM "arthAntaracAsa alaMkArathI zRMgAramAM zAMtano vyabhicAribhAvarUpe praveza thayo che, je zRMgArano virodhI che. - (v) yati vA vRttInA mataprasiddhAnAM... I. bharatanA nATyazAstramAM kezikI, sAttvatI, bhAratI tathA ArabhaTI cAra vRttionuM varNana karavAmAM AvyuM che. A vRttionA anucita prayogathI ke bhaTTa udbhaTe varNavelI upanAgarikA Adi vRttionA anucita prayogathI paNa rasabhaMga thAya che. (vi) : aparALyo mahAna = duryaza- locana. AcArya vizvezvara (pR. 218) "mahAbhASyamAM vyAkaraNazAstranAM prayojano varNavatAM 'te masurA:' pratIkathI "apazabda thI bacavuM paNa eka prayojana batAvyuM che. (mahAbhASyapaspazAnika) je rIte vaiyAkaraNane mATe apazabdano prayoga mlecchatApAdaka hovAthI atyaMta parivarjanIya che te prakAre kavine mATe nIrasa kAvyanI racanA apazabda sadaza hovAthI nindanIya che. kArikA-20 ane vRtti 20.1 (i) vipratama tAnAM cAdhyAvInAn ! A paMktino Azaya e che ke rasonA vyabhicAribhAva badhA maLIne 33 mAnavAmAM AvyA che temAMthI ugratA, maraNa, Alasya ane jugupsA sivAya bAkInA zRMgArarasanA vyabhicAri.. bhAva hoya che. vyAdhi vagere "karuNa rasa nAM aMga hovAthI vipralaMbhazRMgAra'nI sAthe teno virodha hoI zake che, paNa te zRMgAranAM paNa aMga che tethI tenuM varNana thaI zake che. je zRMgAranAM aMga nathI kevaLa karuNanAM aMga che, tenuM varNana doSajanaka thaze. tethI nahIM karavuM joIe. | (i) vihu nivaH matyantavirodhI | jyAM maraNa paNa zRMgAranuM aMga banI zake evuM udAharaNa abhinave locanamAM, "raghuvaMzano (8/15) zloka TAMkI ApyuM che. "tIrthe to vyativAramavuM nahuzAyaro... I. ahIM spaSTa ja maraNa patinuM aMga che. tethI maraNane zRMgAranuM aMga mAnyuM che. | (ii) mArca zAtA ... che. bIjI apsarAonI sAthe urvazI svargamAM cAlI gaI. tyAre virahotkaMThita rAjA purUravAnA manamAM thatA vicAro A zlokamAM kememe varNavAyA che. A zlokamAM nIce mujaba vyabhicAribhAvo che. (1) kayAM A na karavA jevuM kArya ane kyAM caMdravaMza? vitarka. (2) dekhAya e zuM pharI?- sukya. (3) are ! meM to kAmAdi doSonA zamana mATe (zAstronuM) zravaNa karyuM che. -mati. Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 3/20) (4) krodhamAM paNa tenuM mukha kevuM suMdara lAgatuM hatuM. - smaraNa. (5) dharmAtmA vidvAno zuM kaheze ?-zaMkA. (6) te to (ve) svapnamAM paNa durlabha thaI gaI. -dainya. (7) are citta svastha thaI jA. - dhRti. (8) koNa dhanya yuvaka tenuM adharapAna karaze ! cintA. 387 A zlokamAM vitarka, mati, zaMkA, dhRti-e zAMtarasanA vyabhicAribhAvo che. autsukaca, smaraNa, dainya, cintA-e zRMgArarasanA vyabhicAribhAva che. zAMta ane zRMgAranuM nairantarya ane AlaMbana ekcamAM virodha hoya che. temanuM ekatra varNana rasivarodhI thavuM joItuM hatuM. paNa ahIM 'vitarka'no 'autsuca'thI, 'mati'no, 'smRti'thI, 'zaMkA'no dainya'thI ane 'dhRti'no 'ciMtA'thI khAdha thaI jAya che. tethI doSa nathI. (iv) zrRmimati... I. ahIM 'vipralaMbha zRMgAra' e prastuta rasa che. cakkara, becenI vagere karuNanAM aMgarUpa cihno varNavyAM che. karuNa rasa, vipralaMbha zRMgArano virodhI rasa hovA chatAM A badhAM cihno vipralaMbhanAM paNa hoI temanuM varNana koSarUpa nathI. (v) pAnDulAmam hatyAro / - Akho zloka A pramANe che. pA'kSAma vatana yaM sarasa tavAnAM 2 vapuH / Aveti nitAnta kSetriyonuM saddhi havantaH // ahIM karuNocita vyAdhinuM varNana che. paNa zleSathI ahIM vipralaMbhazRMgAramAM paNa nAyikA para teno Aropa karAyo che. tethI tenI zRMgAra pratye samAropita aMgatA hovAthI zRMgAramAM karuNocita vyAdhinA varNanamAM doSa nathI. (vi) joSAt jomatatola... I. bIjA udyotanI kA-19nI vRttimAM A zloka agAu AvI gayo che. ahIM 'jopAt', 'vadhvA', 'hanyate' vagere zabdo zRMgAranA virodhI raudra rasanA anubhAvo sUcave che. rUpaka saMpUrNa nahIM thatuM hovAthI, vadhu upara vyAdhano Aropa karyo nathI. tethI raudrarasano pUro paripoSa thayo nathI. paNa zRMgArano ja paripoSa thayo che. tethI ahIM raudranAM aMgonuM zRMgAra para AropaNa doSarUpa nathI. 20,2 (i) DyuM vAdamAva prAptinyA... I. 'atyAra sudhI prastuta rasamAM virodhI gauNa hoya evI sthiti darzAvela che. have vastunI dRSTie prastuta temaja virodhI banne raso aMgabhUta hoya topaNa emAM virodha na samajavo. eTale ke paraspara virodhI raso ke bhAvo varNavAyA hoya, topaNa te badhA-beya pakSanA raso ke bhAvo vAcyArthanI dRSTie gauNa hoya topaNa virodha na samajavo.' (ii) fkSo hastAvanama:... I. (juo. u. ra, kA-5nI vRttimAM). A zlokamAM kavine abhipreta vAcyArthe zivano atizaya prabhAva varNavavAno che. karuNa ane Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 - vanyAloka vipralaMbhanA virodhI bhAvonuM varNana hovA chatAM e vAcyArthanI daSTie gauNa thatuM hoI virodha nathI. (ii) da jI patatti. I. ahIM hiM', ane 'jI' e baMne virodhI che. "ta' ane ri', tathA 'va' ane 'naune samavAra" e virodhI vAta che. ahIM evuM vidhAna nathI karyuM paNa dhanikonA vAcakonI sAthe A prakAranA vyavahArano mAtra anuvAda karela che. vidhi aMzamAM jo A prakAre virodhIono samAveza thayo hota to doSa thAta paNa ahIM anuvAda aMzamAM teno samAveza doSakAraka nathI. ahIM mukhya vidhAna dhanavAno yAcakone ramakaDAM banAvI rame che -e che. AkhA zlokamAM, dayA vagaranA zAhukAranA mananI sthiti varNavavAnI mukhya vivekSA che. temAM Ava-jA vagere virodhI vacano gauNa che, AthI virodha dUra thAya che. paNa kaMI paNa saMbaMdha vagara koIne 'A', 'jA' ema be virodhI vacano ApaNe kahIe to e bannenI pradhAna vivekSA che tethI temAM virodha Ave. (iv) ra ra rahevu vidhi-anuvAvyavahAro che. ahIM vidhi ane anuvAda zabdo mImAMsA darzananA pAribhASika arthamAM nathI. ahIM te zabdo anukrame mukhya ane gauNa arthanA bodhaka che. vidhi zabda lakSaNAthI kevaLa pradhAna arthane ane anuvAda zabda apradhAna arthane sUcita kare che. AvA pradhAna ane gauNabhAva rasomAM paNa hoI zake che. tethI te bannenA samanvayamAM doSa nathI. | (y) artha na nof. I. 'pUrvaparicita bhAvonAM smaraNo paNa, ApaNA te te bhAvamAM vadhAro kare che. A zloka, zRMgAranA smaraNathI karuNamAM vadhAro thayAnuM daSTAnta che. raNabhUmimAM paDelA bhUrizravAno hAtha joIne, tenI rANIo A rIte zoka kare che. A hAtha AvA AvA bhogonuM nimitta hato te, Aje nathI, ema virodha (contrast) thI karuNatA vadhe che. AmAM zRMgAra-karuNa vacce virodha raheto nathI.' zrI DolararAya mAMkaDa (pR. 291) e rIte 'kSiNo dastAvanamaH'...I. blokamAM agnithI trasta tripuyuvatIono karuNa, pradhAna rUpathI vAkyartha che. paNa zivanAM bANonA agninI ceSTAonA avalokanathI pUrvAnubhUta praNayaklahanA vRttAntanuM smaraNa, zokano uddIpanavibhAva banIne tene vadhu paripuSTa kare che. | (vi) #Amanya: satakomatIti.. I. ahIM zatrunI strIonI evI ceSTa varNavI che, jene maLatI ceSTAo lagna vakhate paNa karavAmAM Ave che. ahIM vivAhanI smRti, zatru-strIonA atyAranA vipattimUlaka zokarUpa svAmibhAvano uddIpana vibhAva banIne atizaya zokane vyakta kare che. ahIM vArSanughotAnA' mAM vivAhakALamAM AMsuno saMbaMdha homAgninA dhUmathI athavA parivAra ane gharano tyAga karAto hoI tenA duHkhane kAraNe samajavo joIe. A zlokamAM karuNa ane zRMgArano virodha nathI. Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u.3/21,22,23,24) kArikA-21, 22, 23 ane vRttiH (i) eka prabaMdhamAM rasonuM nirUpaNa hoya tyAre kavie koI paNa eka rasane pradhAnarasa tarIke (aMgI) nirUpavo joIe. bAkInA aMga tarIke-gauNa tarIke bahelAvavA joIe. prazna e che ke gauNa rasa jo paripoSa prApta hoya to te aMga nahIM thaI zake, pradhAna ja raheze. ane jo paripoSa prApta na hoya to te rasa nahIM kahevAya. evI dazAmAM rasatya ane aMgatya e baMne vAto viruddha che. A praznanuM samAdhAna A kArikA ane vRttimAM karyuM che. je rasa aMgI hoya te to AkhA prabaMdhamAM vyApaka hoya. koI bhAgamAM na dekhAya paNa pAcho teno AvirbhAva thAya ja. chevaTa sudhI tenuM nibaMdhana thatuM rahe. tethI e vyApaka bane. bIjA aMgabhUta raso evI rIte vyApaka na hoya. tenuM nibaMdhana to prabaMdhamAM amuka prasaMga pUratuM ja hoya. AthI emano virodha TaLI jAya che. ii) tathAliyarsa prazarIrI. I. jevI rIte kathAvastumAM tevI rIte rasamAM paNa aMga-aMgInI dRSTie virodha Avato nathI. prabaMdhamAM eka vastu AdhikArika hoya ane ene upakAraka bIjuM prAsaMgika hoya chatAM emanI vacce virodha Avato nathI. tevuM ja rasonI bAbatamAM bane che. AdhikArika vRttamAM nirUpAyelA mukhya kAryano je rasa te aMgirasa-mukhyarasa ane prAsaMgika vRttanA gauNa kAryano rasa te gauNarasa-aMga-gaNAya che. tethI temanI vacce aMgAMgibhAva samajI zakAya che. kArikA-24 ane vRtti: (i) parvato riti.. I. AmAM "priyA raDe che e ratino utkarSa sucave che ane 'raNabherI' ane 'yoddho' zabdothI vIranA sthAyibhAva utsAhano utkarSa sUcavAya che. dolAyamAna thaI rahyuM che sUcave che ke baMne samAna che. tethI virodha dUra thAya che. - (i) RitvA... I. A zlokamAM "saMdhyA pratyenI IrSyAne lIdhe' zabdothI irSyA vipralaMbha zRMgAra ane saMdhyopAsanA vakhatanI zivanI ceSTAonA anukaraNathI hAsya abhivyakta thAya che. te ratibhAvane poSe che. ziva pratyeno prema temano upahAsa karavA prerato hovAthI rati hAsyamAM pariName. banne sarakhA baLavALA hovAthI nirUpaNamAM doSa nathI. | (i) | bAdhakanuM poSaNa na karavuM tene paripoSa-parihAra kahyo che. AnaMdavardhana ane abhinavaguptanA nirUpaNane AdhAre DolararAya mAMkaDa jaNAve che ke A paripoSa parihAra traNa rIte thAya che. (pR. 292) (1) je rasa aMgI hoya tenAthI aviruddha evo bIjo rasa hoya to paNa tene vadhu khIlavavo nahIM. joke AvA avirodhI rasonI sarakhI khilavaNI hoya tyAM sudhI e virodha na Ave. (2) aMgirasathI je rasa, virodhI hoya tenA vyabhicArInuM atighaNuM varNana na Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanyAloka karavuM. ane kadAca karAI jAya to paNa tarata ja aMgInA vyabhicArIonuM varNana karI devuM, jethI samatulA jaLavAI rahe. (3) eka mukhyarasa hoya ane bIjo gauNarasa hoya tyAre paNa gauNarasane pharIpharIne gauNa rAkhavAnI ja mahenata karavI. (iv) muktakanI jema prabaMdhamAM paNa be samabala raso AvI zake che. (y) tatra sarva zreSa..nirvirothamevA rasonA paraspara aMgAMgibhAvanA viSayamAM ahIM je be matono ullekha karavAmAM Avyo che teno AdhAra bharatamuninA nATayazAstra'nA "bhAva vyaMjaka nAmanA sAtamA adhyAyanA chevaTanA bhAgamAM Avato A zloka che bahUnAM samavetAnAM rUpaM yasya bhaved bahu / ja manAvyo : sthApI zeSA: sarakhA matiH | nA. zA. 7/119. banne matavALA, A zlokanI bhinna rIte vyAkhyA kare che. prathama mata mujaba sAkSAt rasono ane bIjA matamAM tenA sthAyibhAvono sAkSAt ke paraMparA yA lakSaNAthI rasono aMgAMgibhAva yA upakAryopakAraka bhAva thaI zake che. tethI baMne matomAM virodhI rasonA avirodhano svIkAra thaI zake che. kArikA-25 ane vRtti (f) jyAre eka ja prabaMdhamAM be virodhI rasa hoya tyAre je pradhAna rasa hoya tene nAyaka paratve vikasAvavo. teno virodhI rasa pratinAyakakhalanAyaka-pratye vikasAvavo. baMneno Azraya judo thatAM virodha rahe nahIM (ii) dedhiravirodhI gerantaryavirodhI reti vidho virodhI je be raso eka ja pAtrane Azraye rahe tyAre virodhI bane te aikAdhikaraNya virodhI kahevAya che. je be raso, bIjA koI rasa vacamAM AvyA vagara lAgalagATa khIlavAya tyAre virodhI bane te narantarya virodhI kahevAya che. Ama virodhI be prakAranA che. (ii) arjunate...katinuM A kAvyamAM evA prasaMgano saMdarbha che ke jyAre arjunanA dhanuSyano bhayaMkara TaMkAra thavA lAgyo tyAre IMdranA zatrunA nagaramAM kolAhala macI gayo. arjunano utkarSa, tenI vIratA darzAvavA zatruonI bhayabhIta sthiti varNavela che. vIrarasano Azraya arjuna che. bhayAnaka rasano Azraya zatruo che. bhinna Azraya hoI vIra-bhayAnakano virodha raheto hato. kArikA-26 ane vRtti: (i) bairArya virodhI rasono virodha TALavAne mATe evA be rasonI vacce koI eka trIjo taTastha rasa mUkvo joIe. (i) yathA zAntajhuphAo nAnatve, nivezitI | samrATa harSavardhanalikhita nATaka nAgAnaMda'mAM pAMca aMka che. prathama traNa aMkamAM 'jImUtavAhana ane malayavatInA Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u.3/27, 28, 29, 30) zRMgAranuM mahadaMze nirUpaNa che. pachInA be aMkamAM nAgane badale nAyaka "jImUtavAhana' potAnuM, garuDane samarpaNa kare che temAM zAMta rasa che. A be rasonI vacce baMneno avirodhI abhuta rasano samAveza karavAmAM Avela che. (ii) ra ra vIra tathAntivaH ja yu: | eno (dayA) vIramAM samAveza karavo yogya nathI. bharatamunie, nATakamAM ATha rasa-zRMgAra- hAsya vagerenI, vibhAva, anubhAva vagere darzAvIne carcA "nATayazAstramAM karI che. zAMta rasano vibhAga gA. o. sI.nI AvRttimAM che. zAntoDapi navamo rasa | nATayazAstramAM zAMta rasanI vIgatanuM kartutva bhAratanuM hovA aMgenI bAbata sarvasvIkRta nathI. nATaka vagere rUpakomAM zAMtarasa hoI zake ? dazarUpakakAra dhanaMjaya ane temanA TIkAkAra dhanika nATakamAM zAMtarasano ane A rasa je sthAyibhAvathI niSpanna thAya che te "zama" nAmanA bhAvano niSedha kare che (dazarUpaka- 4/36) zamamAM, sthAyibhAvanuM lakSaNa nirvedane lAgu paDatuM nathI. tethI te sthAyibhAva nathI paNa vyabhicAribhAva che. AnaMdavardhana nAgAnaMda' nATakamAM zAMtarasa mAne che. keTalAka vidvAno zAntarasane alaga rasa mAnatA nathI tathA 'nAgAnanda ne zAMta rasapradhAna nATaka mAnatA nathI, paNa e nATakano mukhyarasa 'dayAvIra (vIrarasano eka prakAra) mAne che. AnaMdavardhane uparyukta vAkyamAM A mAnyatAnuM khaMDana karyuM che. kArikA-27 ane vRtti (i) mULuvidha...patitAnaparanuM yuddhamAM vIratApUrvaka mRtyune bheTelA yoddhAo devatva pAmI temane levA Avela vimAnomAM beThA che. temane gherI vaLelI apsarAo temanA raNabhUmi upara paDI rahelA mRtadehone AMgaLI cIMdhIne batAve che. e dehonI sthitinI sAthe AkAzamAM rahelA e vIronI sthitine kavi virodhAve che. | (i) maMtra di gRjara virodhI AkAzamAM UbhelA vIro paratve zRMgAranuM varNana che ane nIce paDelA deho paratve bIbhatsanuM varNana che. paNa te vacce vIrarasanI bhAvanA Ave che. vIrarasane khIlavanAra A vIro, vIratAne lIdhe A sthitie pahoMcyA che e rIte vicAratAM, zRMgAra ane bIbhatsano virodha TaLI jAya che. kArikA-28, 29, 30-vRtti (1) virodhI tarIke zRMgAranuM nibaMdhana hoya, paNa jo te zikhAu ziSyane upadeza ApavA mATe hoya to te virodhI nathI. (i) satyaM manoramA re...I. locanakAra abhinavagupta kahe che tema ahIM zAMtanA vibhAva tarIke badhI vastunI anityatAnuM varNana karavAmAM AvyuM che. A varNana zRMgAranI rIte kyuM nathI. zRMgArika lAge tevA varNana dvArA kavie sAmAnA hRdayamAM praveza karyo che. strIo ane ramya vibhUtio jene mATe ame icchIe chIe. te jIvana ja asthikSaNika che. ahIM kSaNiktAno artha vyakta karavA, madamatta strInA caMcala netrakaTAkSanI upamA prayojI che. te "zRMgAranA vibhAva, anubhAva banI zake Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 . . dhvanyAloka che. upadeza pAtra ziSya zRMgArika upamA sAthe vastuonI anityatA paNa svIkArI laI aMte vairAgya sudhI pahoMcI jAya che. (ii) abhinave A vicArane vizada karavA nIceno svaracita zloka Apyo che. tvAM candracUDaM sahasA spRzantI prANezvaraM gADhaviyogataptA / sA candrakAntAkRtiputrikeva saMvid vilIyApi vilIyate me // ahIM zAMtarasanA vibhAva, anubhAva vagerenuM paNa zRMgArarasanI paddhatithI nirUpaNa karela che. ahIM zRMgAranA virodhI zAMtarasamAM paNa zRMgArano puTa lAgI javAthI kAvyamAM camatkAra Avyo che. kArikA-31 ane vRttiH ahIM virodha-parihAra prakaraNano upasaMhAra karyo che. kArikA-32 ane vRtti prabaMdhamAM kavio rasAdinI khIlavaNIne ja prAdhAnya ApavuM. rasAdine upakAraka thAya tevA (vAcaka) zabdo ane (vAcya) arthanI racanA karavI. hemendranI pUrve AnaMdavardhane, kAvyamAM aucityanA mahattvanuM pratipAdita karyuM che. kArikA-33 ane vRtti AkhA dhvanyAloka' mAM A kArikA paranI vRtti (Aloka) sauthI vistRta che. 33-1 (i) vRttayo vidhAH sthitA | bhAratanA "nATayazAstramAM varNavelI kezikI, ArabhaTI vagere ane bhaTTa ulkA vageree kahelI upanAgarikA vagere vRttio ahIM abhipreta che. zabda racanAnI daSTithI upanAgarikA vagere vRttio ane arthabodhane anukULa vyApAranI daSTie abhidhA, lakSaNA vagerene "vRtti kahevAmAM Ave che. vRtti zabda Ama traNa rIte prayojAya che. vRtti, rasa ane kathAnano saMbaMdha ahIM samajAvyo che. vRttinI yojanAne ItivRttano bhAga che. rasAdi AtmA che. vRttio ane kathAnaka zarIra che. (ii) muLanivyavahAro...ne tu nIvarATI vyavahAraH | ItivRtta (kathAvastu) ane rasAdi vacce jIva-zarIrasaMbaMdha ke guNa-guNI saMbaMdha? jema ratnonAM kareTa' jhaverI jANI zake tema vAcyanuM rasAdi rUpa- sahRdaya ja jANI zake vagere bAbatanI carcA karI vibhAva vagere bhAva ane rasAdinI pratIti bhinna che te be vacce kAraNa-kAryabhAva che vagerenI carcA karavAmAM AvI che. rasAdinI alakSyakramavyaMgyatA pratipAdita karavAmAM AvI che. . (ii) tanavadhAritapravaMnAmu jema gItanA zabdomAM vAcyArthanI pratIti vagara paNa kevaLa prakaraNa vagerenA sahakArathI rasAdinI anubhUti thaI jAya che tevI rIte kAvyamAM paNa vAcya pratIti vagara paNa prakaraNa vagerenA sahakArathI rasAdinI pratIti thaI zake che. tethI rasAdinI pratItimAM vAcyapratItino koI upayoga nathI Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 3/33) evI zaMkAnuM samAdhAna ahIM karavAmAM AvyuM che. evI rIte pratIti thatI hoya to prakaraNa-saMdarbha-na jANanAra ane jAte vAcya-vAcakabhAvane na samajanAra zrotAone paNa kAvyanA zabdo sAMbhaLavA mAtrathI rasAdinI pratIti thavI joIe. paNa ema thatuM nathI. 33.2 (i) tahevaM cannamuna... I. "A udyotanI zarUAtamAM' purva yamunaiva dhvane prati saprameve svarUpe, punarcAmuNena prAyate' ema pratijJA karI hatI, tadanusAra ahIM sudhI vyaMjakamukhathI dhvaniprabhedonuM nirUpaNa karyuM. have upasaMhAra karatAM prathama udyotamAM samarthita vyaMgya-vyaMjaka-bhAvane "yUNAnikhanana-nyAya thI daDha karavA mATe pharI pUrvapakSa kare che." (A. vizvezvara pR. ra53). ii) pavArthapratItivi vIyarthapratIte . ahIM kumArila, prabhAkara e mImAMsako ane vaiyAkaraNo-e traNenA matane najaramAM rAkhIne vyaMjatva virodhI sAmAnya pUrvapakSa karavAmAM Avela che. (ka) kumArila bhaTTa-mImAMsaka-mujaba rasoI raMdhAya te mATe baLataNanA jvALArUpa avAMtara vyApAranI jema vAkyArthabodhane mATe zabdonA padArthapratipAdanarUpa Avantara vyApAra upAyamAtra che. arthAt zabdothI upasthita thanAra pada-aryothI, tAtparyarUpathI je arthanuM pratipAdana thAya che te ja vAkyartha che. te ja vAcya che. (kha) prabhAkara-mImAMsAnI bIjI zAkhAnA AcArya-eka ja dIrghaabhidhA vyApArathI (dhanurdhArInuM bANa jema kavaca, zarIra vagere bhedIne marmasthAne vAge che tema) vAcya ane vyaMgyanI pratIti thaI jAya che. prabhAkara 'anvitAbhidhAnavAdI che. (ga) phoTavAdI vaiyAkaraNa padArtha-vAkyartha vacce kAraNa-kAryabhAva mAne che, paNa jarA judI rIte. AMnadavardhana uttarapakSamAM A pUrvapakSano javAba Ape che. ii) tathA "brIDAyaTInnatavana'. ceSTavizeSa... | AnaMdavardhana ahIM abhidhA ane vyaMjanAno svarUpabheda samajAve che. artha vyakta karavAnI zakti dharAvatA zabdanI zakti te abhidhA kahevAya che. jyAre vyaMjanA to gIta vagerenA avAcakaartha vagaranA zabda- avAjamAM paNa jovAmAM Ave che. jemAM zabda bilakula hoya nahi. evI ceSTAo mAraphate paNa artha vyaMjita thaI zake che. tethI te banne eka nathI. (iv) ra pArthavAyArthacAyo... I. tAtparyavRttimAM mAnanArA abhihitAnvayavAdI kumArilabhaTTa ane temanA anuyAyIonA matanuM khaMDana karavA padArtha vAkyArthacAyanuM graMthakAra khaMDana kare che. sphoTavAdI vaiyAkaraNa to A padArtha ane vAkyarthavibhAgane apAramArthika Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 dhvanyAloka asatya-mAne che. akhaMDa 'sphoTa' ja satya che. tethI vaiyAkaraNamata pramANe padArthavAkacArya nyAya svIkAravAmAM Avato nathI. bhATTamImAMsako je padmapadArtha vagere vyavahAra asatya mAnatA nathI, temanA mate paNa ghaTa ane tenA samayAyikAraNano nyAya lAgu paDaze. jyAre ghaTa bane che tyAre tenuM samayAyikAraNa kapAla alaga pratIta thatuM nathI. e rIte vAca banI jatAM padonI ane vAkacArya pratItimAM padArthonI pratIti alaga thatI nathI. bhAkramata, naiyAyikamata ane prAbhAkara mata mujaba padArtha-vAcArya-nyAya banato nathI. bauddha darzana kSaNabhaMgavAdI che. te mata mujaba padonuM astitva nathI. sAMkhya siddhAMtamAM paNa vAkacAryanI pratItinA kALamAM padArtha tirohita thaI jAya che. graMthakAranI dalIla AvI che ke 'AkhA vAkacano artha samajIe tyAre je zabdanuM e vAkaya baneluM che te zabdonA arthanI samajaNa rahetI nathI. eTale ke vAcArya ane pada- artha - padArtha- beyanI samajaNa ApaNane akIsAthe manamAM rahI zake nahIM, paNa evuM vAcya ane vyaMgyamAM nathI. vyaMgyArtha samajIe tyAre paNa enI sAthe vAcyArthano amuka aMza to samajAya ja che, mATe vAcyavyaMgya vacce padArtha vAkacAryano nyAya nathI.' emanI vacce ghaTapradIpanyAya zakaca che. (DolararAya mAMkaDa pR. 299) 33,3 (i) muLavRttistUpArekha... I. lakSaNAnI traNa zarato- mukhyArthabAdha, tadyoga, rUDhi athavA prayojana. tadyoga-saMbaMdha. vAcyArtha ane lakSyArtha vacce sAdazya saMbaMdha hoya to gauNI lakSaNA ane sAdakSetara saMbaMdha hoya to zuddhA lakSaNA che ema zrI mammaTAcArya vagere AcAryo kahe che. AnaMdavardhane zuddhA lakSaNA mATe lakSaNA zabda ane gauNI mATe guNavRtti zabda prayojyo che. guNavRtti ane lakSaNA bannethI vyaMjanA bhinna che ema have samajAvavAmAM Ave che. (ii) sIlA malapatrALi... I. kumArasaMbhavano A zloka, A graMthamAM agAu paNa ullekhAyela che. A zlokamAM pArvatI nIcuM joIne krIDAkamaLanI pAMdaDI gaNavA mAMDa che e artha kAyama ja rahe che. jema ke pradIpa svayaM prakAzato rahIne bIjA padArthane-bIjI vastune-prakAzita kare che tema vAcyArtha pArvatInI lajjArUpI bIjA arthane vyaMgyArthane sUcave che. (iii) askhaladgatitvaM samayAnupayogitvaM pRthagavabhAsitvaJceti trayaM kathamapanuyate / 25 / vAcanI zarUAtanAM traNa paDo AcArya vizvezvaranI AvRttimAM che jyAre AcArya jagannAtha pAThaka ane DaoN. rAmasAgara tripAThInI AvRttimAM nathI. A traNa padasamUho 'nirNayasAgara'nI AvRttimAM tathA 'dIdhiti' TIkAmAM A pachInA 'peregrApha' ceti traya' nI pahelAM che. tyAM vizvezvaranI AvRttimAM A padasamUho nathI. Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 3/33) 395 (iv) "guNavRtti (lakSaNA) ane vyaMjanAnA svarUpamAM traNa rIte bheda che. (1) vyaMjanAmAM zabdanI zakti bAdhita thatI nathI, lakSaNAmAM thAya che. (2) vyaMjanAmAM saMkatano upayoga nathI, jyAre lakSaNAmAM mukhyArtha (=vAcyArtha)no bAdha samajavA mukhyartha jANavo paDe che. te saMtane AdhAre jANI zakAya che. (3) vyaMjanAthI Avato artha, vAcyArthInI sAthosAtha tenAthI jude rUpe pratIta thAya che, jyAre lakSaNAmAM mukhyArtha ane lakSyArtha ekarUpa thaI jAya che. Ama traNa rIte vyaMjanA guNavRttithI-lakSaNAthI judI paDe che.' nagInadAsa pArekha (pR. 269) () rAt karavA pratItipUrtiA...gaM guNavRtti vyavahAra te pUrvapalsa-kemake tyAM vAcya ane vyaMgyanI alaga-alaga ane kamathI pratIti thAya che. tethI 'vivakSitA paravAcya dhvanimAM guNavRtti rahI zaktI nathI. evI rIte AgaLa kahela hetuthI guNavRttimAM 'vivakSitAnyaparavAcya dhvani rahI zakto nathI. (vi) tIkSNatvAminave..punarum | A traNa udAharaNa abhedopacArarUpa guNavRttinAM ApavAmAM AvyAM che. mANavakamAM agnino, mukhamAM caMdrano abheda-AropamUlaka upacAra vyavahAra hovAthI A gauNInAM udA. che. A vAcya dharmAzraya (rUDhihetuka)nAM udA. ApyAM che. paNa maLavaLa mAM tejasvitA vagere ane bIjA udA.mAM 'mahatvatizaya rUpa prayojana vyaMgya che. tethI A udA. vyaMgyadharmAzrayanAM na banI jAya tethI locanakAra mujaba " tIrghAt' ane 'mahAtvAti' zabdo udA sAthe mUkyA che. tethI tIrNatva vagere dharma zabdopAtta thatAM vyaMgya nathI. trIjuM udA. spaSTa rIte vAcyadharmAzrayanuM che. 33.4 (i) pAdhi ! upa svasamIpavartini svadharmamAdadhAtIti upAdhiH / arthAt "je potAnA samIpavartI, potAnAthI saMbaddha padArthamAM potAno dharma mUke che te 'upAdhi kahevAya che. jema japA kusumane (e prakAranuM lAla phUla) jo darpaNanI pAse rAkhavAmAM Ave to phUlanI lAlAza darpaNamAM jolaze. A daSTAMtamAM japAkusuma upAdhi che. darpaNamAM dekhAtI lAlAza "aupAdhika' kahevAya che. vAcaka- e zabdanI svAbhAvika nitya zakti che. prakaraNa vagerenI viziSTatArUpa bIjI sAmagrInA yogathI zabda arthane vyakta kare che. tethI prakaraNa vagere anya sAmagrI 'upAdhi che ane tenA sahakArathI zabdamAM dekhAto vyaMjatvadharma "aupAdhika che. (i) nijatvacAya... I. ahIM nyAyadarzananA pAribhASika zabdo prayojAyA che. pratyakSa, anumAna, upamAna ane zabda, e cAra pramANo, jJAna prAptinAM sAdhana che. anumAna be prakAranuM che, svArtha ane parArtha. bhAratIya nyAyamAM anumAna vAkya pAMca avayavavALuM che. jemake Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - vanyAloka (1) parvato vahnimAn (2) dhUmAt (3) yatra yatra dhUmaH tatra tatra vahniH yathA mahAnase (4) tathA 2 cam (1) taHIC tatha - - jemAM anumAna karavAmAM Ave che te pakSa (jemake parvata) kahevAya che. jenuM anumAna karavAmAM Ave te 'sAdhya' (jemake vani)yAne 'liMgI' kahevAya che. jene lIdhe-je kAraNe pakSamAM sAdhyanuM anumAna karavAmAM Ave che tene sAdhana (jemake dhUma) yAne liMga kahevAya che. mahAnasa-rasoDuM -sapakSa che. 'vyatireka vyAptimAM mahAdUdha-jaLAzaya-vipakSa che. jyAM jyAM dhUma tyAM tyAM agni jemake rasoDAmAM-te vyAti vAkya che. zabdamAM vyaMjatva hovuM ke nahovuM eno AdhAra vAparanAranI icchA upara che, eTale zabdanI bAbatamAM e aniyata che, paNa je zabda vyaMjaka tarIke vaparAyo hoya, tenI bAbatamAM to e vyaMjatva potAnuM kAma kare che ja. ApaNe dhUma anekavAra joIe paNa dareka prasaMge e liMga tarIke kAma karato nathI hoto. jyAre ApaNe anumAna karavAnI icchA karIe chIe tyAre dhumADo liMga bane che. te sivAya enAmAM agninuM anumAna karAvavAnI zakti hovA chatAM e pragaTa thatI nathI. e pragaTa thavAno AdhAra ene jonAranI icchA upara che. zabdamAM vyaMjaka banavAnI zakti to hoya che, paNa teno AdhAra upAdhio upara che. e rIte vyaMjaka zabdane vyaMgya arthano bodha karAvavAne mATe prakaraNAdi vaiziSTayarUpa sAmagrInI sahAyatA jarUrI che. AlokakAre ahIM kevaLa IcchAdhInatvane ja liMga-nyAyanuM pravartaka mAnela che. (ii) sarvAiimatizeSyamityaparyatna: mAra: | A bhAga samajAvatAM locanakAra kahe che ke e vyaMjanA koIvAra, vaktAnA abhiprAyanI bAbatamAM bane che tema, anumAnarUpe, to koIvAra dIpanI bAbatamAM bane che tema, pratyakSa vyaMjakarUpe, to koI gIta dhvaninI peThe rasAdinA kAraNarUpe, koIvAra vivakSitavAcya dhvani peThe, abhidhAnA sahakAramAM, to koIvAra avivakSitavAcyadhvaninI peThe lakSaNAnA sahakAramAM, ema vividha prakAre jovA maLe che. e koI vAra vAcaka zabdo dvArA to koIvAra avAcaka zabda dvArA paNa pragaTa thAya che." nagInadAsa pArekha (pR. 288) | (iv) vimativiSaya ... I. zloka keTalIka pratomAM kArikA-34 tarIke che to keTalIka pratomAM kA-33nA aMte udhRta karAyela, parikara zlokanI jema, jovA maLe che. kArikA34,35 ane vRtti (i) have AnaMdavardhana 'guNIbhUta vyaMgya kAvyanuM nirUpaNa kare che. jyAM vyaMgya artha karatAM vAcya artha vadhu camatkArI hoya te (kAvya)ne 'guNIbhUtavyaMgya kahe che. Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 3/36,37) tenA ATha bheda mAnavAmAM AvyA che. (1) ItarAMga vyaMgya (2) kAkuthI AkSiNa vyaMgya (3) vAcya siddhinuM aMgabhUta vyaMgya (4) saMdigdhaprAdhAnya vyaMgya (5) tulyaprAdhAnya vyaMgya (6) akhuTavyaMgya (7) agUDhavyaMgya ane (8) asuMdara vyaMgya. (i) tAvaLyasidhu... I. nadIne kinAre snAna mATe AvelI koIka yuvatIne joIne koI rasikanI A ukti che. ahIM yuvatInuM nadIrUpamAM varNana che. ahIM siMdhu zabdathI paripUrNatA, utpala zabdathI kaTAkSanI chaTA, caMdra zabdathI mukha, hAthInAM gaMDasthaLathI stanayugala, keLanAM thaDathI baMne sAthaLa ane bhujAo sUcavAya che. A zabdono mukhyArtha ahIM sarvathA anupapanna hovAthI, "nizvArA vAlazcandramAM na prakAza" I. udAharaNanI jema teno tiraskAra thaI javAthI, te vyaMgya artha prakAzita kare che. tethI "atyanta tiraskRtavAcyadhvani' che. paNa teno A zlokamAM vAcya aMzanI zobhAvRddhimAM ja upayoga thAya che. tethI guNIbhUtavyaMgya'nuM A udA. che. | (ii) saMvata #Are-AdhAri...vivana... I. 'rasavat' vagerenI carcA agAu AvI gaI che. "rasava vagere alaMkAro "guNIbhUtavyaMgya'nAM ja daSTAMto thaze, dhvani'nAM nahIM. AdhikArika vAkya mukhyavAkya. ahIM A zabda AdhikArika vRtta mATe nathI tethI AcArya vizvezvare dazarUpanuM AdhikArikavRttanuM lakSaNa udhUta karela che te aprastuta che. jenAM lagna thatAM hoya te vararAjA, nokara hoya toya, tenA varaghoDAmAM zeTha ke rAjA AvyA hoya to paNa vararAjA ja mukhya gaNAya che. (iv) yAta#raca gumAve rIpativiSayaH | alaMkAromAM paNa alaMkArano dhvani pradhAna hoya tyAre 'alaMkAra dhvani hoya che. paNa alaMkAramAMthI bIjo artha gamya hoya-sUcavAyo hoya-paNa jo e vAcyArthathI gauNa hoya to "dIpaka' vagere vAcyaalaMkAra samajavo joIe. prastuta ane aprastuta padArthomAM eka dharmano saMbaMdha thAya tyAre dIpaka alaMkAra bane che. kArikA-36 ane vRtti saritA... I. alaMkArarahita guNIbhUtavyaMgya'nuM A udA. che. samudranA kuTuMbIonI yAdI ApI che. samudranuM tribhuvana prabhutva vyaMgya che. paNa e vyaMgyArtha AzcaryakAraka "aho' zabdathI guNIbhUta thaI jAya che. kArikA-37 ane vRtti (i) vona tiH | ekadezIya rIte. (1) abhinava ane DaoN. rAmasAgara tripAThI- ekadezavivartirUpakathI. (2) AcArya vizvezvara-svAlI mulAkanyAyathI. (tapelImAM cokhA caDhI jaI Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 davanyAloka bhAta thayo che kema te tapAsavA becAra dANAnI ja tapAsa karavAthI khabara paDe che te nyAyathI). teo vadhumAM kahe che, "vyaMgya-upamAdi alaMkAranA saMsparzathI dIpaka tathA vyaMgya nAyaka nAyikA vyavahAra mere vastunA saMsparzathI 'samAsokti vagere alaMkAromAM zobhAvRddhinAM je keTalAMka udA. ApyAM che te "svAlI pulAka nyAyathI ApyAM che." (3) DolararAya mAMkaDa-AgaLanA lakSaNakAroe alaMkArane vAcyanI daSTie ja tapAsyo che, vyaMgyatvanI daSTie nahIM, eTale paNa ekadezIya rIte tapAsyo che ema kahI zakAya. (pR. 311) | (i) saikA sarveva vakToHi | bhAmaha-kAvyAlaMkAranAM mudrita pustakomAM sarve ne sthAne) sarvatra pATha che. paNa AnaMdavardhananI vyAkhyA ane abhinava mujaba sarveva pATha, saMmata che. ahIM vakroktino artha 'badhA alaMkAro' ema che. bhAmahe spaSTa kahyuM che ke "vAcya ane zabdanI vakra ukti ja vANIno abhISTa alaMkAra che. bhAmaha alaMkAra- vicAra-paraMparAnA mukhya AcArya hoI temanuM pramANa ahIM TAMkayuM che. (i) yathA popamA tuyogatA... I. "rUpaka', 'upamA', 'tulyayogitA', 'nidarzanA Adi alaMkAra sAdazyamUlaka che. temAM 'upamA" sivAya badhAmAM sAdazya gamyamAna-vyaMgya hoya che. te vyaMgya sAdagya vAcya alaMkAranA cArutvAtizayano hetu hoya che. tethI vyaMgya, vAcyanI apekSAe gauNa hovAthI, "guNIbhUta vyaMgyatA' spaSTa che. tethI e alaMkAronAM nAma vyaMgyanA sAdazyanA AdhAre nahIM paNa vAcya anusAra rAkhyAM che. keTalAka vidvAno "rUpakopamA" ne eka pada mAnI tene rUpaka'nuM vAcaka mAne che. bIjA vidvAno 'vandra jIva muham' vagere sthaLe vizeSa AhvAda janmAvavApaNuM rUpI sAdharmsane vyaMgya mAnIne teno samanvaya kare che. trIjA vidvAno upamA zabdathI upamAmUlaka alaMkAronuM grahaNa karI saMgati besADe che. samAsoti, AkSepa, paryAyoktamAM vyaMgya aMza vinA tenuM svarUpa nahIM banatuM hovAthI temAM guNIbhUtavyaMgyatA' spaSTa ja che. (iv) mAmahatya. I. Akho zloka A pramANe che. prabhAmahatyA zikhayeva dIpastrimArgayeva tridivasyamArgaH / saMskAravatyeva girAmanISI tayA sa pUtazca vibhUSitazca // kumArasaMbhava 1/28. A zlokamAM upameyanAM traNa upamAna hovAthI mAlopamAM che, paNa "mAlopamAnA garbhamAM dIpaka che. (v) tavaM caDyAM . I. bhAvArtha e che ke vyaMgya saMsparzanA abhAvamAM Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 3/39) 399 alaMkAratvano paNa abhAva che (vyatireka mujaba), te hoya to alaMkAratva hoya che (annaya mujaba). zAstronAM nIcenAM keTalAMka udA. mAM vyaMgya nathI tethI cArutA nahIM hovAthI je te alaMkAranA lakSaNa mujaba e nAmano alaMkAra kauMsa mujabano lAge chatAM tene alaMkAra gaNAya nahIM. (1) gauriva trayaH (upamA) (2) Avityo yUpaH (rUpaka), (3) sthANurvA puruSo vana (saMdeha) (4) guau vaM ragatam (bhrAMtimAna) (6) zuau nevuM ranatam ca zui (apakkuti), (6) Adyantau vitau (yathA saMkhya)...ityAdi alaMkAra nathI kemake temAM vyaMgya nathI, cArutA nathI. kArikA-39 ane vRtti: (i) jAneM / kAkuthI. kAku eTale svaranI amuka jAtanI halaka. kAkuthI bolIe tyAre be ardho hoya. temAMthI bIjo artha-vyaMgyArtha jyAre gauNa hoya tyAre guNIbhUtavyaMgya thAya. (ii) svasthA mavanti... I. bhaTTanArAyaNanA veNIsaMhAra (1/8)no A zloka bhIma bole che. saMpUrNa zloka A pramANe che. lAkSAgRhAnalaviSAnnasabhApravezaH prANeSu vittanicayeSu ca naH prahRtya / AkRSTapANDavavadhUparidhAnakezAH svasthA bhavanti mayi jIvati dhArtarASTrAH // chelluM pATha hakArAtmaka vAca tarIke kholavAmAM Ave ane praznArtha tarIke bolavAmAM Ave to be alaga artha thAya che. (iii) zrI nagInadAsa pArekhanuM avalokna A mujaba che, ''locanakAra jyAM jyAM 'kAku' hoya tyAM badhe ja 'guNIbhUtavyaMgya' mAne che, jyAre mammaTa vagere ema mAne che ke jyAM 'kAku'thI samajAto vyaMgyArtha gauNa hoya tyAM 'guNIbhUtavyaMgya' ane pradhAna hoya tyAM 'dhvani' gaNAya. dIdhitInA lekhaka paNa ema ja mAne che, ane tethI kArikA ane vRttino artha paNa e rIte ghaTAve che. mULamAM 'vyakSasya muLImAve' che tenA be artha thaI zake : 'vyaMgya jyAre gauNa hoya tyAre 'ane 'vyaMgya gauNa hoIne.''locanakAra bIjo artha le che, 'dvIdhitI' TIkAnA lekhaka pahelo artha svIkAre che.'' (pR. 299) (iv) Jama Jasatya:... I. ahIM 'svayaM nIca vALaMda para anurakta chuM ane amArA para AkSepa kare che' ityAdi aneka vyaMgya, aneka padomAM 'kAku' dvArA samajAya che, paNa te gauNa che, mATe e 'guNIbhUtavyaMgya'nuM udAharaNa che. Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . davanyAloka kArikA-40 ane vRttiH 'ahIM cetavaNI ApatAM lekhaka kahe che ke keTalIka jagyAe dhvani' ane 'guNIbhUtavyaMgya' banne jAtanA aryo karavA zakya hoya, temAM jo "guNIbhUtavyaMgya' artha badhI daSTie yogya lAgato hoya to pachI dhvaninA anurAgI na thavuM. vRttimAM Apela banne udA.mAM banne zakya che chatAM 'guNIbhUta vyaMgya' vadhu yogya che. A zlokomAM lajjA vagere bhAvo, praNayakopa vagere vyaMgya thAya che. paNa A vyaMgyArtha lagabhaga vAcyArtha jevo thaI jAya che. tethI ahIM 'guNIbhUtavyaMgya mAnavuM vadhu yogya che. kArikA-41 ane vRtti: (i) suratha dhA... I. saMdarbha evo che ke kRSNa koInI sAthe ramaNa karI bedhyAnamAM tenuM ja vastra paherI laIne pAchA AvyA, e joIne risAyelI rAdhAne manAvavA kRSNa A zlokamAM prayatna kare che. amuka kAvyamAM guNIbhUta vyaMgya hoya chatAM samagra daSTie rasanuM prAdhAnya hoya to ene dhvaninuM udAharaNa gaNI zakAya. prastuta zlokamAM kavine vivakSita artha AzIrvAdano che. irSyA-vipralaMbha gauNa hoI "guNIbhUta vyaMgya' che. paNa ekaMdare prabaLa rasa camatkAra hoI vaktAnI virakSAnI darakAra ryA vinA ene rasa-dhvaninuM daSTAMta mAnavuM joIe. guNIbhUtavyaMgyanuM dhvanimAM paryavasAna thAya che tenuM A zloka udA che. | (i) pAnAnama levo. I. ahIM rAjAnI sevA, viSa khAvuM te, strIo sAthe vihAra atyaMta kaSTasAdhya ane viparIta pariNAmajanaka hoya che vagere vyaMgyathI viziSTa vAcya artha camatkAravALo thaI jAya che, ethI ahIM "guNIbhUta vyaMgyatA che. 'zAMtarasa'nAM aMga 'nirveda' sthAyibhAvanI tenAthI abhivyakti thAya che. paNa tenuM prAdhAnya vivakSita nahIM hovAthI pada ane vAkya baMne 'guNIbhUtavyaMgya che. (i) tyatra cAnatuti. tatra vatura tAvaLyaLio ... I. zlokamAM koIke vyAja stuti' alaMkAra che ema kahyuM che tenuM khaMDana karI A zlokamAM aprastutaprazaMsA alaMkAra che ema graMthakAre pratipAdita karyuM che. 'vyAjastuti alaMkAra tyAre thAya che jyAre prastutanI niMdA karavAmAM Ave jeno abhiprAya prastutanI ja prazaMsAno hoya. ethI viparIta prastutanI prazaMsA karavAmAM Ave jeno abhiprAya prastutanI niMdA karavAno hoya tyAre paNa 'vyAjastuti alaMkAra thayo kahevAya che. A zlokamAM brahmAnA avicArIpaNAnI niMdA vAcya che, ane temAMthI A strI jevI ananya suMdarInuM sarjana karyuM tenI prazaMsA dhvanita thAya che. Ama (pUrvapakSa mujaba) A vyAjastuti'nuM udA. che. paNa graMthakAra AnaMdavardhana mujaba jo A zlokanA vAccAryanuM paryavasAna kevaLa vyAjastuti'mAM thAya che ema mAnIe to AkhA zlokanI saMgati besatI nathI. Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 3/41) 401 A zlono prakaraNasaMbaMdha zo che ? koI premI A bolato nathI. kAraNa ke e pote 'tulya varanA abhAve maravA jevI thaI gaI' ema potAnuM nIcuM dekhAya evuM bole nahIM. anAsakta vairAgI paNa A zlokano vaktA na hoya. kemake te to strIpremanI vAtathI dUra rahe. e uparathI lAge che ke ahIM strInuM sauMdarya ane tenA pratyeno anurAga prastuta nathI. AnaMdavardhana mujaba potAne apratima vidvAna gaNanAra koI abhimAnI puruSa A zloka bole che. 'huM eTalo moTo vidvAna chuM ke mAre lAyaka bIjuM koI nathI. to pachI Izvare mane zuM kAma sarjyo ?' ema 'nirveda'mAM A zlokno artha pariName che. tethI anupama suMdara strI je ahIM aprastuta che tenA varNanathI prastuta vidvAna samajAya che tethI 'aprastuta prazaMsA' che ema AnaMdavardhananuM kahevuM che. (iv) tathA cAya dharmanIaH jo / Azare I. sa. cothA saikAmAM dharmakIrti nAmanA bauddhAcArya thaI gayA. A bauddha dArzanika 'dharmakIrti'nA be graMtha 'pramANavArtika' ane 'nyAyabiMdu, bauddha nyAyanA utkRSTagraMtha che. AnaMdavardhana mujaba tAvanyadravijo... I. zloka 'dharmakIrti'no hovAno saMbhava che. tenA TekAmAM 'dharmakIrti'no bIjo zloka 'anadhyavasitA... i.' uddhRta kare che. e zlokamAM paNa 'mArA matane samajanAra koI che ja nahIM tethI mAro mata nakAmo ja jaze ?'' evA nirvedamAM pariNamato artha che. AthI temanuM AvuM mAnasa hatuM. ethI tAvaya dravio... I. zlokano kartA paNa eja hoya evo saMbhava che. 41,2 (i) aprastutaprazaMsAyAM ca yamrAjya... I. (1) jemAM vAcyArtha vivakSita hoya (2) jemAM te avivakSita hoya (3) jemAM te amuka aMze vivakSita ane amuka aMze avivakSita hoya-ema aprastutaprazaMsAnA traNa prakAra ApyA che. (ii) parArthe yaH pIDAm... I. A zlokamAM zeraDInuM varNana aprastuta che. guNane nahIM jANanAra vacce jene rahevuM paDayuM che evA guNavAnanI vAta prastuta che. vAcyArtha vivakSita che, je zeraDIne lAgu paDe che. (iii) amI ye dRzyante... I. A zlokamAM vivekzanya lokomAM jaI paDelA koI guNavAnanI kadara thatI nathI evo prastuta artha, AMkhanI aprastuta vAtathI kahela hoI aprastutaprazaMsA che. ahIM paNa vAcyArtha vivakSita che. (iv) zAoTam / zrI nagInadAsa pArekha mujaba '"zAkhoTakane nighaMTumAM bhUtanA vAsanuM vRkSa kahyuM che. enAM phaLa pILAM, chAla sakhata ane chAMyo bahu ja ocho hoya che. bApAlAla vaighajI ene 'sareTo' kahe che, karADI maTavADa tarapha ene 'kaDu' kahe che.'' (v) utpayanAtAyA.... I. 'A udA. e batAvavA mATe che ke koI vAra 'aprastutaprazaMsA'mAM vAcyArtha amuka aMze vikSita ane amuka aMze avivakSita hoya. 'khoraDIne vADa kare' evo vAcyArya saMbhavita nathI tema asaMbhavita paNa nathI. Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 davanyAloka kAvyamAM kaI vastu pradhAna ane kaI gauNa che. eno viveka, kAvyanI samajamAM mahattvanI vastu che. kArikA-42, 43 ane vRtti: (i) ahIM pUrvapakSamAM evo vAMdho pADela che ke 'tame 'citrakAvya" nAmano prakAra svIkAro cho te ja barAbara nathI. teno javAba e ApavAmAM Avela che ke varNana mAtra lAgaNIne utpanna kare che e kharuM, paNa varNana karanAranI icchA evI lAgaNI utpanna karavAnI che ke nahIM te mahattvanuM che. jyAM evI lAgaNI utpanna karavAnI kavinI IcchA na hoya tyAM ame 'citrakAvya" gaNIe chIe. vAcya-vyaMgyanA prAdhAnyanI jema ahIM paNa vivakSA nirNAyaka tattva che. jyAM rasa ke koI lAgaNInuM uddIpana thatuM nathI tyAM citrakAvya che. (i) (vayavatIpu saprajJAvAnuM. (pAThabheda papjJAtijJAthAsu) "hRdayavatI'nuM prAkRta nAma abhinava mujaba hiaalaMliA' che. pravA: = sahRdayI | pAThAntara jJAHi- (dharma, artha, kAma e) trivarga ane (sAma, dAma vagere) upAyamAM kuzaLa sahRdayo te 'paddhazI' kahevAya che, teja gatirima (pADozI) kahevAya che. 'dIdhiti' TIkAmAM udhRta karAyela loka mujaba "dharma, artha, kAma, mokSa, lokavyavahAra ane tattvArtha ema chamAM je kuzaLa hoya te prazI kahevAya. zrI DolararAya mAMkaDa mujaba "AvA kuzaLa mANase banAvela hRdayavatI (cArutvabharI) gAthA te hRdayavatI prajJInI gAthA ema artha lAge che.(pR. 319) zrI nagInadAsa pArekha (pR. 317) "prAkRta kozamAM e zabda 'hiAlI' rUpe Apelo che. teno artha kAvya samasyA vizeSa, gUDhArtha kAvyavizeSa. enA uparathI baMgALImAM 'heyAlI' zabda UtarI Avelo che. baMgALImAM teno artha-prahelikA, samasyA. sAmaLanI vArtAomAM nAyaka-nAyikA ekabIjAnI caturAInI parIkSA karavA samasyAo pUche che, tene Ano ja eka prakAra gaNI zakIe. kArikA-44 ane vRtti (i) saMkara ane saMsRSTi alaMkAronA mizraNathI thatA alaMkAro che. dhvaninuM vIgate vivecana ryA pachI enA bheda upabhedonA saMkarathI ane saMsaSTithI saMkhyA keTalI hade vadhI jAya che, te A kArikA ane vRttimAM darzAvyuM che. jemAM judA judA bhedo ekabIjAnI sAthe aMgaaMgibhAve joDAya te 'saMkara ane jemAM judA judA bhedo svataMtra rahIne sAthe Ave te 'saMsRSTi' kahevAya che. "saMkaranA traNa prakAra che (1) aMgAMgibhAva ke anugrAhya- anugrAhaka bhAva. (2) sasaMdeha (3) ekapadAnupraveza. locanakAre dhvaninA zuddha bheda 35, guNIbhUta vyaMgyanA 35 ane alaMkArono1 bheda kula 71 bheda darzAvyA che. e bhedonA 3 prakAranA saMkara ane 1 prakAranI saMsRSTi eTale 7184 = 284 bhedo thAya. tene 35 zuddha bhedo sAthe guNatAM Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 3/47) 403 '"saptasamrALi vatvAri zatAni viMzadhiAni manti" kahyuM che. (7420) tene badale kharekhara jotAM, 284X35=9940 thAya che. (ii) anubrAhyAnuprAmAvena / eTale aMgAMgibhAva yA pradhAna-guNabhAva. (iii) kSaLaprAdhuAi...I. ahIM arthAntarasaMkramitavAcyadhvani ane vivakSitAnyaparavAcyadhvani banne saMbhave che. bemAMthI koI eka pakSamAM nirNaya karavAne koI pramANa nathI tethI 'sasaMdeha saMkara' che. (iv) snigdhazyAmata... I. 'asaMlakSyakrama vyaMgya' dhvani vipralaMbha zRMgAra che. zoka ane Avezae vyabhicAribhAvo vyaMjita thAya che. baMneno vyaMjaka eka 'rAma' zabda, tethI 'ekAzrayAnupraveza' saMkara che. (v) ortAdyUtacchatAnAM... I. veNIsaMhAra-5/66 A zlokamAM padonA vyaMgyArthathI vAcyartha puSTa thaIne AkhA zlokano pradhAna artha je raudrarasa tenuM ja aMga bane che. (vi) yA vyApAravatI... I. A zlokamAM 'dRSTi AsvAdayogya banAvavAnuM kAma kare che.' temAM virodha che. dRSTi-pratibhA artha letAM virodhano parihAra thAya che. tethI 'virodhAbhAsa' alaMkAra che. kavi kharekhara badhuM najare jue che tethI tenI pratibhAmAM amuka camaka Ave che. ahIM 'diSTa' zabda 'arthAntarasaMkramitavAcya' ane che. 'virodhAbhAsa'nI madada maLe che. e be vacce anugrAhya-anugrAhakabhAva saMkara thAya che. baMne artho 'dRSTi' zabdathI Ave che, tethI 'ekabhaMjakAnupraveza saMkara' paNa che. ahIM saMdehasaMkara paNa che ema traNe prakAranAM saMkaranAM udA. maLI rahe che. (vii) vantakSatAni vaiza... I. 'bhUkhI siMhaNa bhUkha maTADavA potAnAM baccAMne khAtI hatI. tene aTakAvavA jina bhagavAne potAnuM zarIra siMhaNane ApI dIdhuM. siMhaNe emanA zarIra para nakha ane dAMtanA ghA karyA, tyAre Avo anupama tyAga joIne munio paNa emanA tarapha joI rahyA evo saMdarbha che. A zlokamAM dayAne lIdhe pravRtta thayela vIrarasa che. siMhaNanuM varNana aprastuta, rAjapatnI jevuM ApyuM che. tethI 'samAsokti' alaMkAra che. nakhakSata, daMtakSata zRMgArarasanA zabdo che, tethI ema samajAya che. munio jemaNe kAmamAtrane vaza karyo che teo spRhAvALA thayA. ema samajatAM virodhAlaMkAra che. Ama 'samAsokti' ane 'virodha'nI 'saMsRSTi' che tethI 'vIrarasa' saMkIrNa- saMkaravALo- che. kArikA-47 ane vRtti (have rItionI anupayogitA) (i) jyAM sudhI dhvanitattva barAbara nirUpAyuM nahotuM tyAM sudhI rItionuM pratipAdana thatuM hatuM te ThIka che paNa have rItionI carcA karavAnI jarUra nathI. dhvaninuM kSetra bahu vistRta che. dhvanimAM rItiono aMtarbhAva thaI zake che. Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 davanyAloka (ii) vAmane vaidabhI, gauDI, pAMcAlI vagere rItio samajAvI che. teno samAveza dhvanimAM thaI jAya che ema graMthakAranuM kahevuM che. kArikA-48 ane vRtti (dhvanitattva pachI vRttionI paNa anupayogitA) (i) nATayamAM upayogI bhAratI, sAttvatI, kezikI ane ArabhaTI A cAra prakAranI vRttione "nATayanI mAtAo kahevAmAM AvI che. A cAra vRttiono saMbaMdha rasonI sAthe che ane te vyavahArarUpa che. tethI AnaMdavardhane temane aryAzrita vRtti kahI che. ubhaTa vageree upanAgarikA vagere cAra vRttionuM pratipAdana karyuM che. teno saMbaMdha khAsa karIne zabdo sAthe che. tethI tene "zabdAzrita vRtti' kahela che. dhvanisiddhAMta vadhu vyApaka che temAM A vRttiono paNa aMtarbhAva thaI jAya che. (i) A kArikA paranI vRttinA chevaTanA bhAgamAM AnaMdavardhana 'anirvacanIyatA vAdIo" (e prakAranA dhvani virodhIo)ne javAba Ape che. AnaMdavardhane dhvani tattva judI judI rIte varNavI batAvyuM che. zabdonA vaparAzamAM punarukti na joIe, vAcaka-nI daSTie prasAda guNa joIe, arthanI daSTie vyaMgyaparatA ane vyaMgya viziSTatva hovAM joIe. graMthamAM AnaMdavardhane dhvanine varNavI dIdho hoI te avarNanIya, anAkhyaya yA anirvacanIya nathI. chatAM avarNanIya kahevAmAM Ave to ema kahenAranI vivekazakti nAza pAmI che ema ja kahevuM paDe. (ii) vIddhAna...anyAntare..I. boddho badhI vastune kSaNika mAne che. eTale koI vastunuM varNana thaI zakatuM nathI. e rIte dhvaninuM varNana na thaI zake. tethI anAkheya kahevAya. enA javAbamAM kahyuM che ke A matanI carcA meM bIjA graMthamAM karI che. e graMtha te "dharmakIti'nA graMtha 'pramANa vinizcaya' uparanI vRtti dharmottarI' yA gharamAM che. teno sAra e che ke bauddhonA kSaNabhaMgavAdano siddhAMta barAbara nathI. tethI tene AdhAre "dhvani' anirvacanIya che ema kahI zakAya nahIM. caturtha udyota kArikA-1 ane vRttiH kArikAnI pahelAnuM vRtti vAkya anya udyotanI saMgati besADavA mATe che. "sahayamane prayojana pahelAM kahyuM ja che ane trIjA udyotanA aMte sAcuM jatuM rAtuM vA' thI tene ja suTa karyuM che to paNa adhika phuTa karavA mATe have graMthakAra prayatna kare che. kArikA-2 ane vRtti (i) navA kavinA kAvyano viSaya jUnA kavinA kAvyamAM maLato hoya te ja hoya, chatAM navA kAvyamAM navInatA ane cArutA keTalIkavAra dekhAya tenuM kAraNa darzAvatAM kahe che, AvA viSayamAM nirNAyaka tattva eka ja che ke jo navuM Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 4/2) 405 kAvya paNa dhvanivALuM hoya eTale ke temAM dhvaninA koI paNa eka prakAranI hAjarI hoya to, ene suMdara gaNavuM joIe. (ii) 'dhvani' ane 'guNIbhUta vyaMgya' baMne kAvyaniSTha dharma che. (prathama kArikAmAM ullekha) pratibhA guNa kaviniSTha-kavimAM rahenAro dharma che. tethI te baMne vyadhikaraNa dharma che. baMnenA AdhAra judA che. samAnAdhikaraNa dharmomAM ja kArya kAraNabhAva hoI zake che. vyadhikaraNa dharmomAM kArya kAraNabhAva mAnavAthI 'a' vyaktinuM karma 'ba' vyaktinA phaLa bhoganuM ane 'ba'nuM jJAna, 'a'nI smRtinuM kAraNa thavA lAgaze. 'dhvani' ane 'guNIbhUtavyaMgya judAM adhikaraNamAM rahenArI kavi pratibhAnA AnantyanuM hetu kevI rIte thaze ? teno javAba e che ke 'dhvani' ane 'guNIbhUta vyaMgya' nahIM paNa tenuM 'jJAna' kavi pratibhAnI anaMtatAno hetu che 'jJAna' ane 'pratibhA' baMne kavimAM rahenArA dharma che. tethI samAnAdhikaraNya hovAthI kAryakAraNabhAva mAnavAmAM koI doSa nathI. evA AzayanA pUrvapakSano A kArikAmAM uttara che. dhvaninA jJAnanuM kula pratibhAnuM Ananya che ane pratibhAnA AnantyanuM kula vANInuM navatva che. (iii) 'vignamasmitonmelA... I. jUno zloka che. smita iizca-paM... I. navo zloka che. navA zlokamAM viSaya kaMI navo nathI. zlokamAM 'atyaMtatiraskRtavAcya dhvani' hovAthI navInatA lAge che. lakSaNAmUla (avikSitavAcya)nA A bhedavALA udAharaNamAM mugdha, madhura, vibhava, sarasa, silayita, parimala vagere zabdomAM lakSaNA che. vAcyArthano bAdha thAya che. tethI lakSyArthathI artha samajAya che. paNa te darekanuM prayojana vyaMjanAthI-dhvanithI ja samajAya che. 'madhura' padathI sauMdaryano atireka, 'mugdha'paDathI sakaladayane harI levAnI kSamatA, 'vibhava' padathI avicchinna sauMdarya, 'paripanda' zabdathI lajjApUrvaka maMda uccAraNathI janmela cArutA, 'sarasa' padathI tRptijanakatva, 'kisalayita' padathI 'saMtApanuM upazamakatva', 'parikara' padathI aparimitatA ane sparza padathI spRhaNIyatamapaNuM vagere vyaMgyonI viziSTatAthI juno artha paNa navIna thAya che. (iv) 'svatenadrIta...' jUno zloka che. 'yaH prathama... navo zloka che. navA zlokamAM bIjA 'prathama' zabdathI asAdhAraNapaNuM ane bIjA 'siMha' zabdathI 'bIjAthI abhibhava thato nathI evo bhAva' ajahat svArthA lakSaNA (upAdAna lakSaNA)thI samajAya che. ahIM 'arthAntara saMkramitavAcya dhvani' (e prakArano 'avivakSitavAcya' arthAt lakSaNAmUlano bheda)nA saMbaMdhathI navInatA pratIta thAya che. (v) zUnya vasavR N... I. jUno zloka che. 'nidrAnina... I. navo zloka che. te baMnemAM saMbhogazRMgAranuM uddIpana varNavAyu che. zUnya vAsagRhaM... I. mAM 'vAtA' zabda Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - davanyAloka dvArA AlaMbana vibhAva, zUnca vAuM. I. dvArA uddIpana vibhAva, lajjA vagere vyabhicAribhAva, baMne e zarU karela paricuMbana anubhAva che. Ama zRMgArarasa niSpanna thAya che paNa lajjA vyabhicAribhAvamAM svazabdavAcyatva tathA 'nirvarya padamAM zrutidutva vagere doSo hovAthI rasano apakarSa thAya che. enI apekSAe e ja arthano navo zloka nidrAvina vagere mAM bannenI paraspara cuMbana karavAnI satata abhilAkhathI sUcavAtI rati, baMnethI samAnAkAra cittavRttine prakAzita karatI adbhuta rIte paripoSane prApta karI AsvAdano viSaya bane che. e rasAsvAdamAM koI doSa rUpa bAbata jovA maLatI nathI asaMlakSyamavyaMgyadhvanine lIdhe temAM navInatA ane apUrvatA jovA maLe che. kArikA-3 ane vRtti matathAsthitAnapi... I. locanakAra kahe che - hR= samastabhAvarUpI suvarNa kasavAno kasoTI (paththara) jevuM sthAna. nivezathati- jene jene hRdaya che tene tene acaLa rIte temAM sthApe che. ethI ja te arthavizeSo prasiddha arthothI judA che. sI jayati-paricchinna zaktibhyaH prajApatibhyaH api utkarSeNa vartate / tatprasAdAt eva kavigocaraH varNanIyaH arthaH vikaTaH nissImA sampadyate / kArikA-4 ane vRtti: suMdara kArikA che. dhvanyA. abhyAsa noMdha 4/2 (i) mAM jaNAvela che e vicAra dhAradAra rIte ahIM nirUpyo che. (i) ghIdhAraNAya. I. navuM kAvya che. zeSo himaff... I. jUnuM kAvya che. navA kAvyamAM " zleSa'nI madadathI eTale ke zabdazaktithI vyaMgyArtha bahAra Ave che tethI zobhA che.. 'zeSa'no eka artha zeSanAga, bIjo artha "bAkI'. zeSanAganI sAthe rAjAnI upamA "zabdazatyudbhava alaMkAradhvani'rUpamAM vyaMgya che. tethI prAcIna zlokanI apekSA e navIna pratIta thAya che. - jUno zloka-navo bloka-ema kahevAthI, zrI DolararAya mAMkaDa yogya rIte dhyAna dore che ke "badhI jagyAe jUnA navAthI samayAnukrama samajavAnI jarUra lAgatI nathI. eka ja viSayanA be zloka che, chatAM emAM bIjAnA jevuM ja athavA vadhu saudarya hoya che ema ja vaktavya lAge che." (pR. 325) (i) abhinavagupta "locana'mAM A kArikAne "saMgrahazlokatarIke mUke che, kArikA tarIke nahIM. vRttikAre A kArikAnI vyAkhyA ApI nathI. 'locanane anusarIne AcArya jagannAtha pAThaka lakhe che.-'kArikAomAM kArikAkAre dhvaninA kAraNa pratibhA ane kavinI vANInA Anancano nirdeza karyo hato. paNa arthanA AnanA saMbaMdhamAM kArikAkArano nirdeza nathI, e vRttikAre 3/3nI kArikAnA vyAkhyAnamAM kahyuM che. AgaLanI kArikA 3/4 jyAre arthanA ananya saMbaMdhI nirdeza kare che te saMgata pratIta thatI nathI. pAchalI kArikAomAM, jyAM pratibhA ane Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 4/5) 407 vANInA AnatyanI pratijJA karI che tyAM arthanA AnatyanI pratijJA karavI joItI hatI. ethI locanakAre potAno aMtimamata hRSTapUrvA.. I. (3/4) vRttikArano saMgraha zloka che ema kahI 'A zlokanuM vRttigraMthamAM vyAkhyAna nathI kahI tarka raju karyo che. prAcIna hastapratomAM A zloka kArikA tarIke ja gaNAto Avyo che e paNa hakIkata che. (iii) sumasamaye pravRtta... I. zlokamAM 'sahokti" ane "atizayoktinuM 'saMkara che. paNa tenA karatAM saMjJati sumamAso... I.mAM "dhvani' hoI e zloka vadhu suMdara che. | (iv) dIdhiti' TIkAmAM moTuM pAThAntara hoI nirdezya che. vALamama hRtyi DhantA ... che. gAthAnI pahelAM sAgara viphAno... che. jenI saMskRta chAyA (dhva 2/24nI vRttimAM) sahira vitI.. I. Apela che. 'maca thArthI" lakhyA pachI 'dIdhiti'mAM vittaragA.. I. gAthA che. tenI saMskRta chAyA uditvara kacAbhogA yathA yathA stanakA vardhante bAlAnAm / tathA tathA labdhAvAsa iva manmathI hadayamAMviti - Ama thAya che. tathA aMte A pramANe vAkya che- "hata pathArthena na paunIm " A pAThabhedanI carcA AcArya vizvezvara vistArathI karela che. - kArikA-pa ane vRtti H (i) AnaMdavardhane "dhvanyAloka'mAM nirUpelA vividha viSayo paikI mahAbhAratano pradhAna rasa 'zAMta rasa che ane mukhya puruSArtha "mokSa puruSArtha che ane te baMne samagra kAvyamAMthI vyaMgyArtha rUpe samajAya che." -e viSaya yAdagAra muddo che. (i) zo: zotvamA tiH | ba. 1/5mAM A pAda ullekhAyuM che. mA niSAdra pratiyi... I. zlokano saMdarbha ane vAlmIkie "rAmAyaNanI racanAnI preraNA koca yugala prasaMge kevI rIte meLavI te dhya. 1/5 vakhate ApaNe joyuM che. (i) saH anumaLyA... che. ahIM anukramaNI'nA te zloko jeno nirdeza ahIM karavAmAM Avela che te A prakAre che- / vedaM yogaM savijJAnaM dharmo'rthaH kAma eva ca / dharmArthakAmazAstrANi zAstrANi vividhAni ca // lokayAtrAH vidhAnaM ca sambhUtaM dRSTavAn RSiH / itihAsAH savaiyAkhyA vividhAH zrutayo'pi ca / rUTha sarvamanu nAkuthasya nakSat nanuM mAmA.. I.thI zarU thayela carcAmAM pUrvapakSa ema kahe che ke mahAbhAratanI anukramaNI'mAM mokSano ullekha nathI, te uparyukta zloko parathI Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhvanyAloka 408 joI zakAya che. A zlokomAM veda, yoga, vijJAna, dharma, artha, kAma, ene lagatAM vividha zAstro, lokyAtrA, itihAsa, zrutio vagereno ullekha che, paNa mokSa ja parama puruSArtha che ane tenuM pratipAdana ahIM kareluM che evuM kahyuM nathI. (iv) 'maLavAnuM vAyuvevatha... I.' tathA 'sa phri satyam... I.' . uttarapakSa (AnaMdavardhanano) taraphathI A zlokono nirdeza che. bhagavAn vAsudevazca kIrtyate'tra sanAtanaH / sa hi satyamRtaM caiva pavitraM puNyameva ca // zAzvataM brahma paramaM dhruvaM jyotiH sanAtanam / yasya divyAni karmANi kathayanti manISiNaH // bhAvArtha e che ke bhagavAna vAsudevanuM caritra kahevuM e 'mahAbhArata'no mukhya viSaya che. pAMDavo vagerenuM vRttAnta e vAsudevanA caritrakIrtananuM aMga che. pAMDava, kaurava vagereno aMta duHkha zoka ane nAzamAM Ave che. badhA dunyavI prapaMco ajJAnajanya che. e badhAno aMta vairAgyamAM ja Ave che. mATe mANase bhagavAna vAsudevanI bhaktimAM ja citta parovavuM joIe. 'anukramaNI'mAM je kahyuM che te vAcya che. paNa upara darzAvI te bAbata vyaMgya hoI vadhu cArutA Ape che. (v) 'rAmAyaNa'mAM mukhya rasa tarIke karuNarasa che. 'rAmAyaNa'no udbhava zokamAMthI thayo che. rAma-sItA kAyama mATe chUTAM paDe che e pramANe tyAM aMta che; kAvyamAM vacce paNa rAmavirahathI dazarathano vilApa, sItAvirahathI rAmanA zokoAro vagere A mahAkAvyanA aMgirasa-karuNarasa tarapha nirdeza kare che. (vi) pUrvapakSa mujaba 'mahAbhArata'mAM vIra, zRMgAra, vagere badhA raso che. paNa AnaMdavardhana anusAra zAMtarasa ja aMgirasa- mukhya rasa - che. pUrvapakSanuM khaMDana karavA AnaMdavardhane darzAvelAM kAraNono saMkSepa zrI DolararAya mAMkaDe (pR.326) nIce mujaba ryo che. (1) "nirveda pAmelA pAMDavonuM aMte avasAna varNavyuM che. (2) ma.bhA.nI anukramaNImAM sva zabdathI zAMtane aMgI(rasa) kahyo nathI paNa vyaMgya rIte kahyo che. (3) mAvAnuM vAsuDevI... I. no bhAvArtha tapAsatAM ma.bhA.mAM zAMtarasa vivakSita che ema sUcavAyuM che. 'sa phri satya... I.thI paNa ema ja phalita thAya che. (4) aMte 'harivaMza'thI samApti karela che. yAdavo parasparanA kalarathI laDI mare che evuM varNana che. vAcakane tethI nirveda thAya che. A bAbata ma.bhAno mukhya rasa zAMtarasa che e pratipAdita kare che. (5) zAMta rasa aMgI che tethI duniyA asAra che e vAtanuM pratipAdana te Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 4/6) ' sidhdhAMta pakSa che. tenI sAme mahAbhAratamAM sAMsArika vyavahArane lagatI bAbato, rAjya mATe yuddha, dhRta vagerenuM varNana pUrvapakSa tarIke che. rAjya mATe laDo, jhaghaDo aMte e badhuM asAra che e bhAvArya che. (6) ma.bhA.mAM AvatAM devatA, tIrtha, tapa vagerenAM varNano, parabrahmanI prAptithI 'zAMtarasa'nI prApti thAya tenA upAya tarIke ja gaNavAnAM che. () gItA vageremAM vairAgya mukhyatve batAvyo che. tethI ma.bhA.mAM AvatA evA badhA bhAgo bhagavat prAptinA upAyo che." (vi) zabdatattvaviddhiH vyAkaraNa zAstrane jANanArAo vaDe. AcArya vizvezvare A samajAvavA "2SyavRLiyugaza" nAmanuM pANininuM sUtra udhRta karyuM che. tathA e sUtrane samajAvatAM TIkAkAra keTa ane kAzikAkAranAM vAkyo TAMkyAM che. (pR. 348) kArikA ane vRtti (i) cothA udyotanA AraMbhe graMthakAre kahyuM hatuM ke dhvani ane guNIbhUtavyaMgyanA mArganuM avalaMbana karavAthI kaviono pratibhAguNa anaMta thaI jAya che. dhvani vize kahyA pachI A kArikA ane vRttimAM 'guNIbhUtavyaMgya'no Azraya levAthI pratibhA guNamAM anaMtatAM kevI rIte Ave che te darzAvyuM che. vastu, alaMkAra ane rasa-ema 'guNIbhUta vyaMgya' paNa traNa prakArano che. guNIbhUtavyaMgya'no vistAra anaMta che. vRttikAre 'guNIbhUta vyaMgya dvArA kAvyaryamAM navInatA AvI hoya tenAM udAharaNa ApyAM nathI. abhinavaguNe digdarzana karAvavA vastu, alaMkAra ane rasa A traNa guNIbhUtavyaMgyathI kAvyamAM navInatA AvatI hoya tenAM eka eka udAharaNa ApyAM che. (1) abhinavanI svaracita prAkRta gAthAnI saMskRta chAyA DaoN. rAmasAgara tripAThIe 'tArAvatI' TIkAmAM A pramANe ApI che. (navo zloka) bhayavihvala rakSaNaikamallazaraNAgatAnAmarthAnAm / kSaNamAtramapi na dattA vizrAmakathetiyuktamidam // jUnA zloka tarIke Apela prAkRtagAthAnI saMskRta chAyA tyAgijanaparamparAsaJcAraNakhedanissahazarIrAH / arthAH kRpaNagRhasthAH svasthAvasthAH svapantIva // vastu jUnuM hovA chatAM guNIbhUtavyaMgya' vastuthI navInatA AvI hoya tenuM prathama lakhyo te navo zloka udA. che. "Apa satata dhanane dAnamAM ApatA raho cho, e tamAruM audArya che' - A vyaMgyArtha, zlonA vAcyArthane upakAraka thaI navInatA lAve che. (2) vyaMgya alaMkArathI vAcyArthane puSTi maLatAM navInatA AvyAnuM udA. abhinava, pote racela zlokanuM Ape che. (navo zloka). Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 0 - - - devanyAloka vasantamattAli paramparopamAH kacAstavAsan kila rAgavRddhaye / zmazAnabhUbhAga parAgabhAsurAH kathantadete na manAgviraktaye // jUno zloka- "sujhuew/mamatI , paraVT mahAyam | pazcata ivivadhUne, vArtha vivAra che navA zlokamAM 'AkSepa ane vibhAvanA alaMkAro vyaMgya che. A loknA ja arthavALo jUno zloka hovA chatAM e be alaMkArone lIdhe navInatA che. (3) "guNIbhUtavyaMgya' rasathI vAcyArthanI puSTi thatAM jUnA arthamAM navInatA AvyAnuM udA. abhinave svaracita zlokanuM ApyuM che. navo zloka jarA neyaM mUrdhni dhruvamayamasau kAlabhujagaH krudhAndhaH phUtkAraiH sphuTagaralaphenAn prakirati / tadenaM saMpazyatyatha ca sukhitammanyahRdayaH, zivopAyaM necchan bata bata sudhIraH khalu janaH / / jUno zloka- karAgIrI vairArtha yajJa nAya .. tanUna have mRtyuthuvaM nAstaji nizcaya: navA zlokamAM vyaMgya "adbhuta rasa thI puSTa thayelA vAcya zAMta rasanI pratIti, vyaMgyanI gauNatAne kAraNe, navInatA dhAraNa kare che. A muddAno vistAra zrI nagInadAsa pArekhe (pR. 351, 35ramAM) tathA DaoN. rAmasAgara tripAThIe 'tArAvatI'mAM (pR. 570 thI 574mAM) karela che. (i) kavinI pratibhAthI, pUrvavarNita viSaya para lakhAyeluM navA kavinuM kAvya suMdara bane che. artha vagaranI akSara racanAne kAvya kahevAya nahIM. dhvani ke guNIbhUtavyaMgya vagaranuM, artharahita akSara racanAvALuM je hoya te sAruM kAvya gaNAtuM ja nathI, ema kahevAnuM tAtparya che. kArikA-7 ane vRtti (i) "na ca te kaverekatraivAsakRtkRtA varNanaprakArA apunaruktatvena vA navanavArthanirbharatvena vI pratimAso " AcArya vizvezvara siddhAMta ziromaNi e dhyAna doryA pramANe (pR. 352)" A pATha aTapaTo dekhAya che. kemake AgaLanA vAkyamAM jaNAvela che ke pArvatInA rUpanuM traNa vAra varNana kyuM hovA chatAM paNa te navIna ja pratIta thAya che. pachIno viSamabANa lIlAno zloka paNa kavinI apunarutatAnuM ja pratipAdana kare che. eTale sAmAnyataH "e varNana punarukta athavA navanavAryazUnya pratIta thatAM nathI." A prakArano abhiprAya pragaTa karanAruM vAkya hovuM joIe. arthAt 'punarutvena' nI jagAe 'punarutvena" ane "navanavanirmaratvenanI jagAe 'tararaIzUnyatara' pATha hovo joIe. to ja A vAkyanI saMgati bese che. Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 4/7) 411 A pATha pramANe paMktino bhAva e che ke joke eka padArthanuM aneka vAra varNana karavAmAM Ave to paNa temAM navInatA AvI jAya che, paNa e badhAM varNana eka sthAna para nahIM paNa alaga alaga sthAna para hovAM joIe. eka ja sthAna para karela varNanomAM to punarukti ja thAya che. te apunarukti athavA 'navanavArthanirmatvena' pratIta thatAM nathI. kavie, tethI A vAtanuM dhyAna rAkhavuM joIe.' A pustakamAM meM Apela, anuvAda zrI DolararAya mAMkaDa pramANeno che. temaNe saMskRta pATha upara mujabano ja rAkhIne evo anuvAda saMdarbhane dhyAnamAM rAkhIne karela che temAM apunaruttvana' ane 'navanavArthanirmatvena' o artha nIkaLato nathI. zrI nagInadAsa pArekhe saMskRta pAThamAM 'pratimAsanta' pUrve 'na' mUkela che. A 'na' anya koI mudrita pustakanA pAThamAM nathI. 'na' mUkavAthI artha bese che. DaoN. rAmasAgara tripAThIe 'apunarutvena' rAkhyuM che. paNa vADanavanavArtha... I. mAM avagraha mUkI nakArano artha meLavyo che. AcArya jagannAtha pAThake-vizvezvara mujabano ja pATha rAkhI A pramANe bhASAntara ApyuM che. - " usa kavi ke, eka jagaha hI bAra bAra kie gae ve varNana prakAra phira nahIM kahe gae ( apunarukta) rUpa se athavA naye naye arthoM se bhare ( navanavArthanirbhara) rUpase pratibhAsita nahIM hote haiM / ' "1 vAkacanI saMgati besADavAnI takalIpha hovA chatAM AgaLanAM vAkacomAM ane pachI 'viSamabANa lIlA'nA zlokamAM kahyA uparAMta 'eka ja jagAe' AvI punarukti na karavAnuM graMthakAra vizeSa kahe che, ema samajavAthI muzkelI rahetI nathI. (ii) haMsAnAM ninavejI... I. A zlokamAM mRNAla-kamaLa ThaMDa-nI navI gAMThonuM varNana che. eTale avasyAbhedamUlaka camatkAra pratIta thAya che. (iii) 'viSamakhANa' graMtha AnaMdavardhane lakhelo paNa hAla maLato nathI. avasthAbheTha, kAlabheda, dezabhedathI Anandga kevI rIte thAya che tenI carcA e graMthamAM * karI haze. (iv) mai madda tti... I. ahIM pratikSaNa janArdanane mAro, mAro kahenAra mANasane paNa janArdana pratyakSa thatA nathI A virodhanI chAyAthI A prAkRta zloka suMdara lAge che. zrI nagInadAsa pArekha maddu, mattu nA artha mAruM, mAruM-ema ApyA pachI siMdhIbhASAmAM teno artha 'madhu', 'madhu' eTale ke madhusUdana evo thAya che ema artha laI 'virodhAbhAsa alaMkAra'nI pratIti thAya che ema samajAve che. 'Akho vakhata madhusUdana, madhusUdana ema bolyA karanAranA manamAM' e madhusUdananAM darzana thatAM nathI. Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '41 2 - vanyAloka kArikA-10 * prakRtinaMAtAnuM phuvA ahIM prakRti eTale sAMkhyadarzana mujabanI prakRti che. kArikA-11 thI kArikA-14 ane vRtti (i) saMvAda samAna uktio. saMvAH anya sAm arthAt anyanI sAthe sAdazyane saMvAda kahe che. kAvyo vacce saMvAdo to ghaNA maLe che temAMthI kayAM khoTuM kAvyatattva che ane kyAM nathI teno nirNaya karavo joIe. (i) kAvyasAmya traNa prakAranuM hoya che. pratibiMba jevAM kAvya hoya, Alekhyacitra-jevAM kAvya hoya ane sarakhA dehI jevAM kAvya hoya. keTalAMka kAvyomAM mULa anya kAvyanuM pratibiMba mAtra hoya. mULa kAvyanA zabdonA paryAyo temAM jovA maLe. temAM kavinI pratibhAnI koI jhalaka hotI nathI. te camatkRti vagaranAM ja kahevAya. bIjAM keTalAMka kAvya citra jevAM hoya che. mULa kAvyonA zabdonA paryAyo hoya temaja mULanI vAkyaracanAmAM thoDAka pheraphAro karyA hoya. citra, jIva vagaranuM hoya, bhale mULa padArtha sarakhuM hoya to paNa nirjIva hoya che. tema AvAM kAvyo mULathI bhinna jIvavALAM hotAM nathI. tethI tuccha che. trIjA prakAranA kAvyasaMvAdo svIkArya che. jUnA koI zloka pramANe, kAvya pramANe teno bhAva hoya che. viSaya agAunA koIka zloka pramANeno hoya che. paNa bhinna svarUpa navo AtmA hoya. AthI temAM mULanA saudaryathI bhinna saurya hoya. viSaya samAna hovA chatAM navA kAvyamAM- zlokamAM vyaMjanA hovAthI, dhvanino koIne koI prakAra temAM hovAthI, kAvyanuM saudarya hoya che. | (ii) AnaMdavardhananI pachI thaI gayelA prasiddha AlaMkArika rAjazekhare . "kAvyamImAMsA adhyAya-11mAM 'zabdaharaNa', a-12mAM "zabdArthaharaNa" a13mAM 'arthaharaNa'nA Alekhya-prakhya vagere bhedo, vistArathI lakSaNo ane udAharaNo ApI samajAvyA che. a-1ramAM AnaMdavardhane ApelA, (1) pratibiMbavat (2) AlekhyAkAravat (3) tulya dehivat prakAronI rAjazekhare (samaya I. sa. 880 thI 920 lagabhaga) (sI. DI. dalAla ane 5 Ara. e. zAstrInI orienTala insTITayuTa, vaDodarAnI 1934nI AvRtti prastAvanA pR. 12,13 mujaba) A pramANe samajAvela che. (8) marthaH sa va sa vAyA-tara vinA paraM yAtrA taduparamArtha vimevaM caM sivizva zAt = jemAM badhA artho jUnA kavinA hoya, paraMtu vAkya racanA bIjA prakAranI hoya, ane pAramArthika bheda na hoya, te kAvyane pratibiMbakalpa kahe che. - (2) vitADa yatra saMskArya vastu mitravat mAri | tatkathitamarthacaturairAlekhyaprakhyamiti kAvyam // Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa nodha (u. 4/15) 413 jemAM kAvyavastu jUnuM ja hoya, paraMtu temAM thoDo pheraphAra ryo hoya, jethI juduM lAge, tevA kAvyane arthacatura loko 'Alekhyaprakhya' kahe che. (3) viSayasya yatra bhede'pyabhedabuddhinitAntasAdRzyAt / tattulyadehitulyaM kAvyaM badhnanti sudhiyo'pi // jemAM viSaya judo hovA chatAM, khUba ja maLatApaNAne lIdhe, baMne eka ja hoya ema lAge, te kAvyane tulyadehivat kahe che. evAM kAvyonI racanA buddhimAna loko paNa kare che." (iv) AnaMdavardhananA upara ullekhela anugAmI rAjazekharanA A loko paNa saMvAda'nI carcAnA saMdarbhe sarakhAvavA jevA che. nAstyacauraH kavijano nAstyacauro vaNigjanaH / sa nandati vinA vAcyaM yo jAnAti nigUhitum // utpAdakaH kaviH kazcitkazcicca parivartakaH / AcchAdakastathA cAnyastathA saMvargako'paraH // zabdArthoktiSu yaH pazyediha kiJcana nUtanam / ullikhet kiJcana prAcyaM manyatAM sa mahAkaviH // a-11- chellA zloko. kArikA-15 ane vRtti (i) pArtharUpALAM 2 vakvantarasaMzAna.. I. pUrvenA kavie vAparelA zabdo ja navo kavi potAnA kAvyamAM prayoje paNa enI racanAmAM ane enA vastumAM kAvya camatkRti hoya to doSa nathI. bIjA (thA)vastu sAthe sAmya dharAvatA padArtharUpa kAvya vastumAM koI doSa nathI. (ii) akSavineva... I. bhASAnA mULAkSaro ane te parathI banelA zabdo, eka arthavALo ke anekArthaka je che te kaMI navo kavi navA UbhA karato nathI, navA banAvato nathI. agAunA kavioe akSaro ane zabdo vAparyA hoya teja, kavi potAnA kAvyamAM, alabatta potAnI rIte goThavIne, kAvya camatkRti lAve che. vAcaspati hoya toya bhASAmAM pahelethI vaparAtA AvelA akSaro, zabdo tene yojavA paDe che. navA surelA kAvyavastumAM kavi jUnI vasturacanAno upayoga kare temAM kaMI doSa nathI. vasturacanAno artha; zabdano artha evo che. zabdo vaDe kavi navo artha vyakta karI navuM sauMdarya siddha karato hoya to temAM doSa nathI. " zleSa'nuM paNa evuM ja che. koI navo kavi agAunA kavioe prayojelA zleSamaya zabdo prayojI navo camatkAra lAvI zakato hoya to te prayojavAmAM doSa nathI. Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 vanyAloka kArikA-16 ane 17 tathA vRtti .- (i) kAvyasaMvAdanA viSayano upasaMhAra karatA AnaMdavardhananA kahevAno Azaya A pramANe che. mukhya vizALa nirNAyaka tattva e che ke navA kavinI icchA agAunA kavinuM anukaraNa karI enuM ja vastu ane enI ja zabdaracanA laI levAnI na hovI joIe. navA kavimAM pratibhA hoya ane agAunA kavinA rasamaya kAvyanuM anukaraNa karavAnuM te icchato na hoya to agAunA kavinI chAyAvALuM kAvya hoya to paNa navIna rItathI rasAdi ke anya dhvani prabhedathI yukta hovAthI tenuM kAvya ApoApa camatkRtivALuM bane che. AnaMdavardhana kahe che tema evA kavinI racanAmAM bhagavatI sarasvatI pote ja sahAya kare che. | (i) kArikA-16 ane 17.4 anukrame "mAlinI' ane 'zikhariNI chaMdanI A banne kArikAonI madhyamAM vRttinuM eka vAkya che. keTalAMka saMskaraNomAM te kArikA pUrI thayA pachI vRttinA AraMbhe che. nirNayasAgara saMskaraNamAM kA-16nI vRttimAM tanutama nI pahelAM A pramANe vAkya che. __"yadyapi tadapi ramyaM kAvyazarIraM yallokasya kizcitsphuritamidamitIyaM buddhirabhyujjihIte raNe vArititi sahacAnAM vanatihaFcate " ATalo pATha vadhAre che. | (ii) tyo ti - A zabda vRttigraMthanI samAptino sUcaka che. AcArya vizvezvarane lAgyuM che ke "ethI AgaLanA upasaMhArAtmaka bane zloka kArikAgraMthanA aMza mAnavA joIe. paNa teno artha spaSTa hovAthI tenA para koI vRtti lakhavAnI AvazyaktA nathI ema samajIne vRtti lakhavAmAM AvI nathI. (pR. 363).'' paNa A sthaLe ema mAnavAnI jarUra lAgatI nathI. pachInA be zloko vRttinA ja bhAga tarIke badhA mudrita graMthomAM che. AcArya vizvezvare paNa A zlokomAM vRtti bhAgamAM ja ApyA che. dIdhiti' TIkAmAM 'tyA pachI A pramANe vAkya che. "vRtti: prAnta pramupasaMhAnnAlAtma janamane nivaMAti e uparathI che ema maMgalavAcaka zabda ApyA pachI vRttikAre ja be zloko AzIrvAdAtmaka ApyA che ane te kArikAmAM levAnA nathI) ema mAnavuM vadhu vyAjabI lAge che. (iv) sarvavyatattvanaya... I. A zlokamAM graMthano viSaya, prayojana ane adhikArI (anubaMdha catuSTaya paikI traNa) pharIvAra jaNAvela che. tathA graMthakAranuM AnaMdavardhana nAma paNa A zlokamAM che. dhvaninuM svarUpa kahevuM e viSaya che, sahadaya adhikArI che, sadayanA manane AnaMda Apavo e prayojana che. - ti zrI - Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 dhvanyAlokanI kArikA-ardha-nI akArAdikrame sUci, udyota / ariza / paMDita arija 3-18-1 2-1-2 4-15-1 1-14-2 4-2-1 4 - 11 - 3 | AlekhyAkAravattulya 2 -25-2 AlokArthI yathA dIpa 4-1-2 3 - 15 - 1 itivRttavazAyAtAM ityuktalakSaNo yaH uktyantareNAzaktyaM yat 4-9-2 2- 15 - 2 | utprekSyApyantarAbhISTa 2 - 25 - 1 | uddIpanaprazamane 2-22-1 | ekAzrayatve nirdoSaH 3- 38 - 1 | eko raso'GgIkartavyaH 2-1-1 tadyathoktamaucityaM 2- 24- 2 | evaM dhvaneH prabhedAH 2- 30-1 | aucityavAn yastA etAH 2- 27-1 | kasyacid dhvanibhedasya 3-14-1 kAryamekaM yathA vyApi alokasAmAnyamabhivyanakti 1-1-2 avadhAnAtizayavAn 3 - 27-1 avasthAdivibhinnAnAM 4-8-1 avasthAdezakAlAdi 4-7-1 3-24-1 avirodhI virodhI vA avivakSitavAcyasyadhvaneH 2-1-2 avivakSitavAcyasya padavAkyaH 3-1-1 avyutpatterazaktervA azaknuvadbhirvyAkartuM asaMlakSyakramodyotaH kArikA akANDa eva vicchittiH aGgAzritAstvalaGkArAH akSarAdiracaneva yojyate ativyApterathAvyApteH ato hyanyatamenApi anugatamapi pUrvacchAyayA anusvAnopamavyaGgyaH anusvAnopamAtmApi anenAnantyamAyAti anvayate vastugata apRthagyatnanirvatyaH arthazakteralaGkAraH arthazaktyudbhavastvanyaH arthAntaragatiH kAkvA arthAntare saGkramitaM artho'pi dvividhojJeyaH alaGkArAntaravyaGgyaH alaGkArAntarasyApi alaGkRtInAM zaktAvapi udyota / arima / paMDita asamAsA samAsena 3-5-1 asphuTasphuritaM kAvyaM 3-47-1 AkSipta evAlaGkAraH 2-21-1. Atmano 'nyasya sadbhAve 4-14-1 Anantyameva vAcyasya 4-7-2 4-12-2 1-8-1 3-11-1 3 - 45 - 1 1-15-1 3-11-2 3-13-1 3-25-1 3-21-2 3-8-1 3-45-1 3- 33 -2 1-17-1 3-23-1 2-18-2 3-7-2 1-1-1 1-5-1 3-42-2 2-5-2 kRttaddhitasamAsaizca 3-15-2 2- 32 - 1 | kecid vAcAM sthitamaviSaye 1-1-OM 3- 47-2 krameNa pratibhAtyAtmA 2-20-1 2-2-1 krauJcadvandvaviyogotthaH 1-5-2 kAle ca grahaNatyAgau kAvyaprabhedAzrayataH kAvyasyAtmAdhvaniriti kAvyasyAtmA sa evArthaH kAvye ubhe tato'nyat kAvye tasminnalaGkAraH Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ h h h h hm 411. dhvanyAloka kArikA Sult/suRit/ise suRL...- Gld/suRit/ist guNAnAzrityatiSThantI 3-5-1 | dhvanerasya prabandheSu 3-15-2 guNapradhAnabhAvAbhyAM 3-42-1 dhvanerAtmAGgibhAvena 2-3-2 cArutvotkarSato vyaGgyaH 2-30 - 2 dhvaneritthaM guNIbhUta 4-1-1 citraM zabdArthabhedena 3-43-1 dhvaneryaH sa guNIbhUta 4-1-1 ta eva tu nivezyante 3-4-1 dhvanyAtmanyeva zRMgAre 2-11 - 2 tatparatvaM na vAcyasya 2-27-2 dhvanyAtmabhUte zRMgAre yamakAdi2 - 15-1. tatra kiJcicchabdacitraM 3-43-2 dhvanyAtmabhUte zRMgAre samIkSya 2 - 17 - 1 tatra pUrvamananyAtma 4-13-1 na kAvyArthavirAmo'sti 4-- 2 tatra vAcyaH prasiddho yaH 1-3 na tu kevalayA zAstra 3-12-2 tathA dIrghasamAseti nibaddhApi kSayaM naiti 3-5-2 4-10-2 tathA rasasyApi vidhau nirvyaDhAvapi cAGgatve 3-23-2 2-16-1 tadnyasyAnuraNanarUpa 3-1-2 nivartante hi rasayoH 3-27tadA taM dIpayantyeva 3-4-2 nUtane sphurati kAvyavastuni 4 - 15.tadupAyatayA tadvat 1-8-2 naikarUpatayA sarve 4-11tadvatsacetasAM so'rthaH 1-12-1 nopa hantyaGgitAM so'sya 3-22 - tad nyasyAnuraNanarUpa 3-1-2 parasvAdAnecchAviratamanasaH saH 4-17-2 tadA taM dIpayantyeva 3-4-2 paripoSaM gatasyApi 3-18 tadupAyatayA tadvat paripoSaM na netavyaH 1-8-2 3-24-2 tadvatsacetasAM so'rthaH 1-12-1 prakAro'nyo guNIbhUta 3-41-1. taviruddharasasparzaH 3-30-2 prakAro'yaM guNIbhUta 3-34-1 tad vyaktihetU zabdArthoM 2-6-2 pratAyantAM vAco nimita 4-17-1 tanmayaM kAvyamAzritya 2-7-2 pratIyamAnaM punaranyadeva 1-4-1 tamarthamavalambante 2-6-1 pratIyamAnacchAyaiSA 3-38-2 tasyAGgAnAM prabhedA ye 2-12-1 pradhAne'nyatra vAkyArthe 2-5-1 tRtIyaM tu prasiddhAtma 4-13-2 prabandhasya rasAdInAM 3-14-2 te'laGkArAH parAM chAyAM 2-28-2 prabandhe muktake vApi 3-17-1 teSAmAnantyamanyonya 2-12-2 prabhedasyAsya viSayo 3-40-1 dikAtraM tUcyate yena 2-13-1 prasannagambhIrapadAH 3-38-1 dRSTapUrvA api hyAH 4-4-1 prasiddhe'pi prabandhAnAM 3-21-1 dhatte rasAdi tAtparya 3-41-2 prAyeNaiva parAM chAyAM ... 3-37-2 dhruvaM dhvanyaGgatAM tAsAM prauDhoktimAtraniSpanna 2-29-2 | 2-24-1 lh sh hm hm Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4-8-1 0 0 1-12-2 2 7 aaaaa / h h pariziSTa kArikA ughAta/kArikA, paMkti, kArikA ughAta/kArikA/paMkti bahudhA vyAkRtaH so'nyaiH 1-3-2 | rasabhAva tadAbhAsa . 2-3-1 bAdhyAnAmaGgabhAvaM vA . 3-20 - 2 rasabhAvAdisambaddhA buddhirAsAditAlokA 2-13-2 rasabandhoktamaucityaM 3-8-1. buddhau tattvArthadarzinyAM | rasasyArabdhavizrAnteH 3-13-2 bhaktyA bibharti naikatvaM 1-14-1 | rasasya syAd virodhAya 3-18-3 bhavettasmin pramAdo hi rasAkSiptatayA yasya 2-11-1 bhUmnaiva dRzyate lakSye 4-8-1 rasAdiparatA yatra 2-4-2.. mAdhuryamArdratAM yAti 8-2 - rasAdimaya ekasmin 4-5-2 mito'pyanantatAM prAptaH 4-3-2 rasAdi viSayeNaitat 3-31-2 mukhyAM vRttiM parityajya 1-17-1 rasAdyanuguNatvena 3-33-1 mukhyA mahAkavigirAM 3-36-1 | rasAn vaniyame hetuH .. 3-5 yattatprasiddhAvayavAtiriktaM 1-4-2 | rasAntaravyavadhinA 3-26-2 yatnaH kAryaH sumatinA 3-17-2 | rasAntarasamAvezaH 3-22-1 yatnataH pratyabhijJeyau . 1-8-2 | rasAntarAntaritayoH 3-27-1 yatra pratIyamAno'rthaH 2- | rUDhA ye viSaye'nyatra 1-16-1 yatra vyaGgyAnvaye vAcya 3-34 | rUpakAdiralakAravargasya 2-18-2 yatrArthaH zabdo vA tamartha 1-13-1 | rUpakAdiralakAra vargo 2- 2-21-1 yatrAviSkriyate svoktyA 2-23-2 | raudrAdayo rasA dIptyA 2-9-1 yathA padArthadvAreNa 1-10-1 | lakSaNe'nyaiH kRte cAsya 1-18-2 yathA vyApAraniSpattau 1- lAvaNyAdyAH prayuktAste 1-11-2 yadapi tadapi ramyaM yatra 4-16-1 vastubhAtitarAM tanvyAH 4-14-2 yaduddizya phalaM tatra 1-17-2 | vAkye saGghaTanAyAM ca 3-2-2 yad vyaGgyasyAvibhUtasya 2 vAcakatvAzrayeNaiva 1-18-1 yastAtparyeNa vastvanyad 2-22-2 | vAcaspatisahasrANAM yastvalakSyakramavyaGgyaH -2-1 | vAcyapratIyamAnAkhyau yasminnanuktaH zabdena 2- | vAcyavAcakacArutva 2-4-1 yuktyA'nayAnusatavyaH .......4 - u-1 |vAcyasyAGgatayAvApi .. 2-31-2 ye ca teSu prakAro'yaM 3-35-2/ vAcyAnAM vAcakAnAJca 3-32yo'rthaH sahRdayazlAghyaH1-2-1 | vAcyArthapUrvikA tadvat 1-10-2 racanA viSayApekSa 3-9-2 | vAcyAlaGkAravargo'yaM . 3-37-1 h h h h . Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 h 0 0 0 h h h / lh 0 < an aa aaa h h 3-18-1 h h h vinyAloka kArikA ughAta/kArikA/paMkti kArikA udyota/kArikA, paMkti vANI navatvamAyAti 4-2-2...- zabdArthazAsanajJAna . 1-7-1 vijJAyetthaM rasAdInAM 3-31 - 1 || | zabdo vyaJjakatAM bibhrad 1-15-2 vidhAtavyA sahRdayaiH . 3-40-2 zarIrIkaraNaM yeSAM 2-28-1 vidhiH kathAzarIrasya 3-10-2 // zaSau sarephasaMyogau 3-3-1 vineyAnunmukhIkartuM -- zRMgArasyAgino yatnAt 2-14-1 vibhAvabhAvAnubhAva 3-10-1 | zRMgAra eva madhuraH 2-7-1 vimativiSayo ya 3-34-1 zRMgAre vipralambhAkhye 2-8-1 viruddhaikAzrayo yastu 3-25-1 | zrutiduSTAdayo doSAH 2-11-1 virodhamavirodhazca 3- saMkhyAtuM diGgAtraM 3-45-2 virodhinaH syuH zRMgAre 3-3 - 2 saMvAdAstu bhavantyeva 4-11-1 virodhirasa sambandhi - 1 | saMvAdo hyanyasAdRzyaM 4-12-1 vivakSA tatparatvena 2-18-1 sa guNIbhUtavyaGgyaiH / 3-44 - 1 vivakSitAbhidheyasya saMkarasaMsRSTibhyAM 3-44-2 vivakSite rase labdha 20-1 | satkAvyaM kartuM vA jJAtuM 3-4 vizeSatastu zRGgAre 3-28- 2 | sandhi sandhyaGgaghaTanam 3-12-1 viSayaM sukaviH kAvyaM 3-31 - 2 | sa prasAdo guNo jJeyaH 2-1 viSayAzrayamapyanyat samarpakatvaM kAvyasya 2vistareNAnvitasyApi 3-18- 2 | sarasvatI svAdutadarthavastu 1vRttayo'pi prakAzante 3-48- 2 | sarvatra gadyabandhe'pi 3-8-2 vedyate sa tu kAvyArtha 1-7-2 | sarve navA ivAbhAnti 4-2-2 vyaktaH kAvyavizeSaH sa 1-13-2 | sarveSveva prabhedeSu nAnu . 2-14-2 vyaGgyavyaJjakabhAve'smin 4-5-1 sarveSveva prabhedeSu 2-33-1 vyajyante vastumAtreNa 2-28-1 sa vibhinnAzrayaH kAryaH vyaJjakatvaikamUlasya 1-18-2 | sa sarvo gamyamAnatvaM 2-26-2 zaktAvapi pramAditvaM 2-15-2 | sA vyaGgyasya guNIbhAve 3-38 - zabdatattvAzrayAH kAzcit 3-48-1 | suptiGvacanasambandhaiH 3-16 zabdasya sa ca na jJeyaH 2-32- 2 | so'rthastadvyaktisAmarthya 1-8-1 zabdArthazaktimUlatvAt 2-20-2 | sva sAmarthyavazenaiva 1-11-1 zabdArthazaktyAkSipto'pi 2-23-1 svecchA kesariNaH svaccha bhaMga so a 0 h qm 0 qm qm 0 m / lh Ta m lh sh Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 92 204 150 274) 112 146 262 254 pariziSTa-2 (4) davanyAlokamAM udhRta karAyelAM udAharaNo mULAkSaranA krame. 54 naM. pRSTha naM. aGkuritaH pallavitaH 144 | uppahajaAe~ asohinIe~ 256 ajjAe~ pahAro ekanto ruia piA aNNatta vacca 182 emea jaNo tissA atahaThie vi evaMvAdini devarSoM 132/250 attA ettha 76 ehigaccha patotiSTha 196 atikrAntasukhAH kAlAH 182 kaNThAcchitvAkSamAlA 204 atrAntare kusumayuga . 126 / kapole patrAlI anadhyavasitAvagAhana 254| kamalAarANaM maliA anavaratanayanajalalava 160 | kariNI vehavvaaro 274 anurAgavatI saMdhyA 86/242 / kartAdyUtacchalAnAM ambA zete'travRddhA 134 | kastvaM bhoH kathayAmi amI ye dRzyante 254 kaH sannaddhe . ayamekapade tayA viyogaH 184 kassa vaNahoI ayaM sa razanotkarSI kimiva hi madhurANAM avasara rouM cia kiM hAsyena na me ahiNa apaoara kuviAo pasannAo ahobatAsispRha 184 kRte varakathAlApe AkrandAH stanitaiH kopAtkomala Ama asaiyo 248 | krAmantyaH kSatakomalA 200 AhUto'pi sahAyai kvAkArya zaza0 196 IsAkalusassa vi 142 kSipto hastAvalagnaH 102/196 ucciNasu paDia khaM ye'tyujvalayanti utkampinI bhaya 156] khaNapAhuNiA deara uddAmotkalikAM 116 | gaaNaM ca mattamehaM unnataH prollasaddhAraH -128) gAvo vaH pAvanAnAM upoDharAgeNa vilola 86 | cakrAbhighAtaprasabhA 150 78 10 274 120 148 Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 havanyAloka 180 250 92/254 196 246 152 138 250 230 278 76 205 126/196 caJcadbhujabhramita candanAsaktabhujaga candamaUehi NisA camahiamANasa calApANAM dRSTiM cumbijai saahuttaM cUaGkarAvaaMsaM jA eja vaNuddese Na a tANa ghaDai taM tANa sirisaho tad gehaM natabhitti tanvI meghajalAI tamarthamavalambante tarajabhUbhakA tasyA vinApi hAreNa tAlA jAanti guNA tAlaiH ziJjavalaya teSAM gopavadhUvilAsa trAsAkulaH paripatan dattAnandAH prajAnAM dantakSatAni karajaizca dI(kurvan paTumadakalaM durArAdhA rAdhA dRSTayA kezavagoparAga de A pasia Nivattasu daivvA etammi phale dharaNI dhAraNAyA nidrAkaitavinaH priyasya nIvArAH zukagarbha no kalpApAya 106 nyakkAro hyayameva 142] patyuH zirazcandra 138, parArtheyaH pIDAM 126 | pANDukSAmaM vadanaM 114 | parimlAnaM pInastana 92 prabhAmahatyA prabhazyatyuttarIya | prAptuM dhanairarthijanasya 284 | prApta zrIreSakasmAt 140 | prayacchatoccaiH kusamA0 priyajane nAsti 104 bhagavAn vAsudevazca 160 | bhama dhammi 104 | bhUreNudigdhAnapAri0 124 | bhramimaratimalasa0 98 manuSyavRtyA samupA0 182 mandArakusumareNu0 104mahamaha iti bhaNanta 142 mA panthaM rundhIo 128 mA niSAda pratiSThAM munirjayati yogIndro muhurahulisaMvRttA yaH prathamaH prathamaH 126 | yatra ca mAtaka | yacca kAmasukhaM loke 140/ yathA yathA viparyeti 274 | yadvazcanAhitamati 272 | yA nizA sarva 184 yA vyApAravatI rasAn 118 ye jIvanti na bhAnti 184 160 290 280 184 270 130 208 278 186 150 264 186 Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 421 276 120 124 132/242 136/154 210 150 186 130 140 270 208 pariziSTa yena dhvastamano0 124 | zokaH zlokatva yo yaH zastraM 106/160/164 | zyAmAsvatraM cakita raktastvaM navapallavaiH 116 | zlAghyAzeSatarnu ramyA iti prAptavatIH 144 | saGketakAlamanasaM ravisaGkrAnta saubhAgya 98 | sajehi surahimAso rAjAnamapi sevante satyaM manoramA rAmAH rAmeNa priyajIvitena 150 | saptaitAH samidhaH lakSmI duhidA jAAuo . 244 | samavisamaNi lAvaNyakAnti 140 | sarvekazaraNamakSayaM lAvaNya draviNa vyayo 252 / sa vaktumakhilAn lAvaNyasindhuraparaiva 242 sa vibhramasmitodbhedAH lIlAkamala patrANi 224 | sazoNitaiH kravyabhujAM vacca mahabvia sa harinAmnA devaH vatse mA gA viSAdaM | sA araviiNNajovvaNa vasanta puSpAbharaNaM sijjai romacijai vaNiaa hattidantA 154 | sihi piMchakaNNa vANIra kuDaGgo 146 surabhisamaye pravRtte vimAnaparyatale suvarNapuSpAM pRthivIM visamaio kANavi 152 snigdhazyAmala visambhotthA manmathAjJA 248 smaranavanadI pUreNoDhA vIrANaM ramai ghusiNa 140 smitaM kiJcinmugdhaM vRtte'smin mahA 152 svatejakrItamahimA vIDAyogAnata 156/220 | svasthA bhavanti zikhariNi kva nu nAma | haMsAnAM ninadeSu zUnyaM vAsagRha 272 | hiaaTThAviamaj zeSo himagiristvaM _274 | 78 118 134 136 2 282 136/154 274 208 98 158 270 272 248 286 140 Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 (ma) vRttimAM ullekhAyelA parikara, saMgraha vagere prakAranA zloko. anAkhyeyAMza bhAsitvaM aniSTasya zrutidvadAvA anaucityAdRte nAnyat apAre kAvyasaMsAre avyutpattikRtodoSaH iti kAvyArtha viveko (i) ityavilaSTarasAzrayo kathAzarIramutpAdya vastu kAvyAdRdhvanirdhvanervyaGgyaM tatparAveva zabdArthau nIrasastu prabandho yaH padAnAM smArakatve'pi pUrve vizRGkhalagiraH bhAvAnacetanAnapi cetanavat mukhyA vyApAraviSayAH yamakAdi nibandhe tu yasminnasti na vastu pRSTha naM. 268 | yasminraso vA bhAvo vA 156 rasabhAvAdi tAtparya 174 rasabhAvAdiviSayavivakSA 258 rasavanti hi vastUni 164 | rasAdiSu vivakSA tu rasAbhAsAGga bhAvastu 296 vyaGgyasya yatrA 176 vyaGgyavyaJjakaMsambandha 260 vyaGgyasya pratibhA 88 vAlmIki vyatiriktasya 194 vAlmIki vyAsamukhyAzca 156 vicchitti zobhinaikena 194 | zRGgArI cet kaviH 258santi siddharasa prakhyA 192 satkAvyatattva 194 saiSA sarvatra vakroktiH 74 Wan pRSTha naM. 260 102 258 112 258 114 88 84 88 288 194 156 258 178 296 244 Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkSipta saMdarbhagraMthasUci 1. dhvanyAloka-saM. AcArya vizvezvara (hindI), vArANasI jJAnamaNDala limiTeDa, (tRtIya saMskaraNa) 2. dhvanyAloka (locana sahita) saM. AcArya jagannAtha pAThaka (hindI) caukhambA vidyAbhavana, vArANasI (1992) 3. dhvanyAloka (locana sahita) saM. DaoN. rAmasAgara tripAThI (hindI) motIlAla banArasIdAsa, u-1,2 (1989) u-3,4 (1981) 4. dhvanyAso saMpA. us22||y bhaiss. . gu04rAta yunivarsiTI (1868) 5. dhvanyAloka, AnaMdavardhanano dhvanivicAra nagInadAsa pArekha, gujarAtI sAhitya pari54, mamahA: (prathama saM27298) 5. dhvanyAloka-dIdhiti TIkA sahita paM. badarInAtha zarmA caukhambA saMskRta sIrija (1953) . 7. abhinavano rasavicAra ane bIjA lekho. nagInadAsa pArekha. mesarsa bI.esa. 2usii. .. 1183, 4norana, mahA (1869) 8. bhAratIya sAhityazAkhanI viyA paraMparA mo. pro. tapasvI nA-hI. yunivarsiTI . nirbhaae| moDa, amahA4-5 (1872) 8. ni. ane. pAzcAtya ziMtana. DaoN. rameza 05 (1680) 10. bhAratIya sAhityazAstra. gaNeza tryaMbaka dezapAMDe (hindI-deuskara) (1960) gujarAtI anu. DaoN. jazavaMtI dave 11. dhvanipUrva alaMkArazAstrIya siddhAnta aura dhvani. DaoN. vibhArAnI dube. bhAratIya vidyA prakAzana, vArANasI (1994) 12. Anandavardhana DaoN. revAprasAda dvivedI. (prathama saMskaraNa) madhyapradeza hindI grantha akAdamI. bhopAla. 23. History of sanskrit poetics M. M. P. V. Kane, Motilal Banarasidas. Delhi (1961) 14. History of Sanskrit Literature- S. K. De and S. N. Dasgupta. Uni. of Calcutta. 15. History of Sanskrit Poetics. Sushil kumar De, Firma-K. L. ___Mukhopadhyaya, Calcutta. (1960) 19. Sanskrit poetics. A critical and comparative study-by - Krishna Chaitanya, Asia Publishing House, Bombay, (1965) Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 dhvanyAloka 17. Abhinavagupta's Dhvanyaloka with Lochana. (Eng.) Dr. K. Krishnamoorthy. Meharchand Lachhmandas Publication. New Delhi (1988). <. The origin and Development of the theory of Rasa and Dhvani in Sanskrit Poetics. Dr. Tapasvi S. Nandi. Gujarat University (1973) 18. The Dhvanyaloka and its critics Dr. K. Krishna moorthy, Bharatiya Vidya Prakashan, Delhi (1982). 20. Dhvanyaloka I & II edi. Bishnupada Bhattacharya. 22. Concept of poetic Blemishes in Sanskrit Poetics. Bechan Jha.. 22. bharata 23. bhAmaha 24. daNDI 25. udbhaTa 25. vAmana 27. rAjazekhara 28. mammaTa 27. kSemendra 30. vizvanAtha 31. jagannAtha - - * - * - - nATyazAstra kAvyAlaGkAra kAvyAdarza kAvyAlaMkAra kAvyAlaGkArasUtravRttiH kAvyamImAMsA kAvyaprakAza aucityavicAracarcA sAhityadarpaNa rasagaGgAdhara Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhaka paricaya gAma nAma zAha goviMdalAla zaMkaralAla haladharavAsa, tAluko : mahemadAvAda, jillo che. abhyAsa bI. e. prathamavarga. guja. yuni. 1956 . ema. e. dvitIya varga, saradAra paTela yuni. 1958 pIeca.DI. gujarAta yunivarsiTI 1980 rokarI : gujarAta sarakAra saMcAlita kolejomAM saMskRtanA prAdhyApaka tarIke zAmaLadAsa koleja, bhAvanagara, zrI dharmendrasiMhajI ArTsa koleja rAjakoTa, ema. ena. koleja, visanagara, sarakArI vinayana ane vijJAna koleja, gAMdhInagaramAM temaja AcArya tarIke sarakArI vinayana koleja, vAMsadA (ji. valasADa) ane sarakArI vinayana koleja, gAMdhInagaramAM kArya karyuM. kula 3 4 varSano zikSaNakAryano anubhava. te paikI 3 2 varSa anusnAtaka zikSaka tarIke kArya karyuM. gu. yuni.mAM pIeca. DI. saMzodhananA mArgadarzaka tarIke mAnya hatA. traNa vidyArthIo e pIeca.DI. padavI prApta karI che. hAla nivRtti daramyAna maharSi vedavijJAna akAdamImAM mAnada prAdhyApaka tarIke kArya kare che Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArzva pablikezana amadAvAda