Book Title: Agam Sutra Satik 10 Prashnavyakarana AngSutra 10
Author(s): Dipratnasagar, Deepratnasagar
Publisher: Agam Shrut Prakashan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003344/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namo namo nimmala daMsaNassa AgamasutnANi (saTIkaM) bhAgaH -7 saMzodhaka sampAdakazca / mani dIparatnasAgara . Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAlabrahmacArI zrI neminAthAya namaH namo namo nimmala daMsaNassa zrI AnaMda- kSamA- lalita-suzIla-sudharmasAgara gurUbhyonamaH Agama suttANi (saTIka) bhAgaH - 7 jJAtAdharmakathAGgasUtraM, upAsakadazAGgasUtraM, antakaddazAGgasUtraM, anuttaropapAtikadazAGgasUtraM, praznavyAkaraNadazAGgasUtraM -: saMzodhakaH sampAdakazcaH : muni dIparatnasAgara tA. 14/4/2000 ravivAra 2056 45- Agama suttANi saTIka mUlya rU.11000/ 5 Agama zruta prakAzana 5 - saMparka sthala : "Agama ArAdhanA kendra" zItalanAtha sosAyaTI vibhAga-1, phleTa naM-13, 4 thI maMjhila, vhAyasenTara, khAnapura, ahamadAbAda (gujarAta) caitra suda 11 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 mUlAGkaH 9-89 -7% -65 -62 -73 -74 -194 -109 -140 - 141 - 142 - 144 -147 - 156 -9419 -183 -207 -212 -219 mUlAGka: 1-19 -28 -31 --33 .38 jJAtAdharmakathAGgasUtram, upAsakadazAGgasUtram, antakaddazAGgasUtram, anuttarAMpapAtikadazAGgasUtram, praznavyAkaraNadazAGgasUtram jJAtAdharmakathAGga sUtrasya viSayAnukramaH pRSThAGkaH / mUnnAGkaH viSayaH zrutaskandhaH - 1 adhyayanaM -1 utkSiptajJAtaM adhyayanaM -2 saMghATaka adhyayanaM 3 aNDaH adhyayanaM-4 kUrmmaH adhyayanaM -5 zailakaH adhyayana-6 tumbakaH adhyayanaM 7 rohiNI adhyayanaM 8 mallI adhyayanaM 9 mAkandI adhyayanaM - 50 candramA adhyayanaM 11 dAvadravaH adhyayana 12 udakajJAtaH adhyayanaM -13 dardurakaH adhyayanaM -14 taitalI putraM adhyayanaM -15 nandIphalaM adhyayana- 16 aparakaGkA adhyayanaM - 17 azvaH adhyayanaM -18 suMsumA adhyayanaM -19 puMDarIkaH viSayaH 1- AnadaH 2. kAmadevaH 3- culanIpitA 4- surAdevaH 5- tulta zataka: y -224 180 87 99 105 -225 1080 122 - 226 varga: 3 dharaNAdimahiSI 123 129 -227 164 179-233 182-234 186 - 235 192 200236 203 - 237 233 241-241 248 vipaya: zrutaskandhaH - 2 varga:- 1 camarendra agramahiSI kAlI, rAjI, rajanI, vidyuta, meghA (paJca adhyayanAni) pRSThAGkaH mUlAGkaH 2616-40 280 415 293-56 29677 29773 varga:-2 balIndra agramahiSI "zubhA " di paJca adhyayanAni "dUlA " di. 54 adhyayanAni varga:-4 bhUtAnaMdAdimahiSI 'rucA' di 54 adhyayanAni varga: 5 pizAcAdimahiSi upAsakadazAGgasUtrasya viSayAnukramaH 'kamalA' di 32 adhyayanAni vargaH 6 mahAkAlendramahiSI vargaH 7 sUrya agramahiSI 'sUryaprabhA' di 4 adhyayanAni varga:-8 candra agramahipI varga:-1 zakraHagramahiSI 'padmA' di 8 adhyayanAni varga:-10 IzAnendramahiSI 'kRSNA' di 8 adhyayanAni viSayaH 6. kuNDakAlikaH OM mahAlaputraH 8. mahAzatakaH 9- nandInipitA 10- leiyApitA pRSTAGkaH 252 256 257 257 257 258 258 259 259 pRSThAGka: t 300 309 shitan 318 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH antakaddazAGga sUtrasya viSayAnukramaH mUlAGkaH viSayaH | pRSTAGkaH mUlAGkaH viSayaH pRSTAGka: vargaH-1 gautama Adi 10 317/20 | vargaH-, 'padmAvatI Adi' 10 335 / adhyayanAni adhyayanAni vargaH-2 'akSobhA' di 8 | 319-40 / vargaH-6 'makAI' Adi 16| 335 adhyayanAni adhyayanAni -14 | vargaH-3 'anIyazA di' 13 | 320/-45 / vargaH-7 'naMdA' di 13 342 adhyayanAni adhyayanAni -17 varga:-4 'jAli' Adi 10 330/-6 / vargaH-8 'kAli' Adi 10 342 adhyayanAni adhyayanAni anuttaropapAtikadazAGga sUtrasya viSayAnukramaH pRSThAH mUlAGkaH| viSayaH varga:-1 jAli, mayAli, uvayAli Adi 10 adhyayanAni varga:-2 dIrghasena, mahAsena, laSTadaMta Adi 13 adhyayanAni pRSThAGka: mUlAGkaH vipayaH vargaH-3 dhanya, sunakSatra, RSidAsa, pellaka, rAmaputra, candra, pRSTima, peDhAlaputra, poTTila. vehalla iti 10 adhyayanAni praznavyAkaraNAGga sUtrasya viSayAnukramaH manAGkaH pRSTAGka: 12 viSayaH viSayaH AthavaddhAra [zruta0-1] saMvaradvAra [zruta0-2] adhyayanaM 1, prANAtipAtaH / 361-3., adhvayanaM 1 ahiMsA adhyayanaM 2, mRpAvAda: 386-37 adhyayanaM 2 matyaM | adhyayana-3 adattAdAnaM 40-38 adhyayanaM 3 danAnujJA adhyayanaM / abrahma 4.43 | adhyayana, brahmacarya jayavana , parigrahaH 015 | adhyayana, aparigrahaH 473 482 8 490 / 503 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAtAdharmakathAGgasUtram samAviSTAH AgamAH (1) jJAtAdharmakathAGgasUtram (2) upAsakadazAGgasUtram (3) antakRddazAGgasUtram (4) anuttaropapAtikadazAGgasUtram (5) praznavyAkaraNadazAGgasUtram - -- - Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Arthika anudAtA -pa.pU. mAlavabhuSaNa tapasvI AcAryadeva zrI navaratnasAgara sUrIzvarajI ma.sA.nI preraNAthI zrI lAlabhAI devacaMda zAha taraphathI - nakala eka. -pa.pU. saraLa svabhAvI-zrImad bhagavatIsUtra vyAkhyAna paTu AcAryadeva zrI naradevasAgarasUrIzvarajI ma.sA. tathA pUjyazrInA ziSyaratna tapasvI gaNivaryazrI caMdrakIrtisAgarajI ma. sA.nI preraNAthI zrI puruSAdAnIya pArzvanAtha che. mUrti. jena saMgha, devakInaMdana sosAyaTI, amadAvAda taraphathI nakala epha. pa.pU. zAsana prabhAvaka-kriyAzagI AcAryadevazrI vijaya cakacaMdra | sUrIzvarajI ma.sA.nI preraNAthI eka sagRhastha taraphathI nakala eka. -pa.pU, sAhityapremI munirAja zrI sarvodaya sAgarajI ma.sA.nI preraNAthI-"acalagacchAdhipati pa.pU.A.bha. zrI guNasAgarasUrIzvarajI ma.sA.nA ziSyaratana pa.pU. munirAja zrI cAritraratnasAgarajI ma. nI 19mI aThThAi nimitte zrI cAritraratna phA.ce.TrasTa taraphathI nakala eka. -pa.pU. vaicAvRtyakArikA sAdhvI zrI malayAzrIjI ma. sA.nA ziSyA vyavahAra vicakSaNA pU. sAdhvI zrI hitajJAzrIjI ma.nI preraNAthI jaina ArAdhanA maMdira "jJAnakhAtA" taraphathI nakala eka. -pa.pU, sakhyamUrti sAthvIthI saumyaguNAzrIjI ma.nI preraNAthI pa.pU. gurumAtA-vAtsalyamUrti sAzrI ratnatrayAzrIjI ma.nI paMcamI punyatithi nimitte zrImatI lIlamabena prANalAla pI. dAmANI taraphathI nakala eka, -pa.pU. svanAmadhanyA sA. zrI samyaguNAzrIjI tathA teonA ziSyA sA. zrI samajJAzrIjInI preraNAthI-2053nA cazasvI cAtumasa nimitte zrI pApamAvatI jaina saMgha, pArUlanagara, amadAvAda taraphathI nakala be. -pa.pU. ratnAsacArAdhako sAdhvI zrI samyaguNAzrIjI tathA teozrInA ziSyA sA. zrI samajJAzrIjInI preraNAthI saMvata 2054nA nirmaLa ArAdhanAmaya cAturmAsanI smRtimAM-ghATaloDiyA (pAvApurI) jaina zve. mati. saMgha, amadAvAda taraphathI nakala epha. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa.pU. sAdhvI zrI ratnATayAzrIjI ma.nA parama virnayA sA. zrI saumyaguNAzrIjInI preraNAthI teonA saMsArIbhAIzrI indravadanabhAI dAmANInA anumodanIya puruSArthathI "Agama dIpa-saMpuTa"nA badalAmAM prApta rakamamAMthI-nakala cAra. -pa.pU. prazamarasanimanA sAdhvIthI prazamazIlAthIjI ma. nI preraNAthIsametazikhara tirthoddhArikA pa.pU. sAdhvIzrI raMjanazrIjI ma.sA.nA ziSyA apratima vaiyAvRtyakArikA sA. zrI malayAzrIjI tat ziSyA sA. zrI narendrazrIjI-tat ziSyA sA. zrI praguNAzrIjI ma.nA. AtmazreyArthe| arihaMta TAvara, jaina saMgha, muMbai taraphathI nakala eka. -pa.pU. AgamoddhAraka AcAryadevazrI nA samudAyavata pa.pUjya | vaiyAvRtyakArikA sA. zrI malayAzrIjI ma.nA ziSyA pU.sA. zrI kaivalyazrIjI ma.nA ziSyA pU.sA.zrI bhavyAnaMdazrIjI ma.sA.nA suziSyA miSTabhASI sAdhvIzrI pUrNaprajJAzrIjI ma.sA. tathA temanA vinita ziSyA sA. zrI pUrNadarzitAzrIjI tathA sA. pUrNataMdItAzrIjInI preraNAthI-sarvodaya pArzvanAtha cerITebala TrasTa, mulunDa muMbaI taraphathI nakala eka. -pa.pU, vaiyAvRtyakArikA sAdhvI zrI malayAzrIjI ma.nA praziSyA sA. zrI bhavyAnaMdazrIjIma.nA suvinitA sA. zrI kalyaprajJAzrIjI tathA | kokIlakaMThI sA. zrI kairavaprajJAzrajI nI preraNAthI -mehula sosAyaTI, | ArAdhanAbhavana, subhASanagara, varSodarAnI baheno taraphathI nakala eka zrI vizAzrImALI tapagacchajJAti-jJAnakhAtuM, jenI pAThazALA, jAmanagara taraphathI nakala be. -zrI maMgaLa pArekhano khAMco-jaina che. mUrti. saMgha, amadAvAda. taraphathI 2054nA cAturmAsa nimite nakala be. - zrI AkoTA jaina saMgha, vaDodarAnI baheno taraphathI nakala eka. -zrImatI nayanAbena ramezacaMdra zAha, vaDodarAnI preraNAthI AgamonA II seTanA badalAmAM prApta rakamamAMthI nakala pAMca. zeSa sarve rakama "amArA"Aja paryanta prakAzanonA badalAmAM prApta thayelI che. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAra-1, adhyayanaM-1, 361 namo namo nimmala desaNasasa paMcama gaNadhara zrI sudharmAsvAmine namaH 10 praznavyAkaraNasUtram saTIka (dasamaM agasUtram) (mUlasUtram + abhayadevasUriviracitA vRttiH) ( AzravadvAre-adhyayanaM-1-prANavadhaH // 1 // vR. zrIvarddhamAnamAnamya, vyAkhyA kAcid vidhIyate / praznavyAkaraNAGgasya, vRddhnyaayaanusaartH|| // 2 // ajJA vayaM zAstramidaM gabhIraM, prAyo'sya kUTAni ca pustakAni / sUtraM vyavasthApyamato vimRzya, vyAkhyAnakalpAdita eva naiva / / vR.athapraznavyAkaraNAkhyaM dazamAGgaMvyAkhyAyate-athako'syAbhidhAnasyArthaH?, ucyate, praznAH-aGguSThAdipraznavidyAstA vyAkriyante abhidhIyante'sminniti praznavyAkaraNaM, kvacit 'praznavyAkaraNadazA' itizyate, tatra praznAnAM-vidyAvizeSANAM yAni vyAkaraNAni teSAM pratipAdanaparAdazA-dazAdhyayanapratibaddhAH granthapaddhataya itipraznavyAkaraNadazAH,ayaMca vyutpattyartho'sya pUrvakAle'bhUt, idAnIM tvAzravapaJcakasaMvarapaJcakavyAkRtirevehopalabhyate, atizayAnAM pUrvAcAyairaidaMyugInAnAmapuSTAlambanapratiSevipuruSApekSayottAritatvAditi, asya ca zrImanmahAvIravarddhamAnasvAminasambandhI paJcamagaNanAyakaHzrIsudharmasvAmI sUtrato jambUsvAminaMpratipraNayanaM cikIrSuH sambandhAbhadheyaprayojanapratipAdanaparAM 'jambU' ityAmantrapadapUrvAM'iNamo'ityAdigAthAmAha ___ mU. (1) 'jaMbU' - 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM caMpAnAmanagarI hotthA, punnabhadde ceievaNasaMDe asogavarapAyave puDhavisilApaTTae, tattha NaM caMpAe nayarIe koNie nAma rAyA hotthA, dhAriNI devI, teNaM kAleNaM 2 samaNassa bhagavao mahAvIrassa aMtevAsI ajasuhamme nAma there jAisaMpanne kulasaMpannebalasaMpannerUvasaMpanne vinayasaMpanne nANasaMpannedaMsaNasaMpanne carittasaMpanne lajjAsaMpanne lAghavasaMpanne oyaMsI teyaMsI baccaMsI jasaMsI jiyakohe jiyamANe jiyamAe jiyalobhe jiyanidde jiyaiMdie jiyaparIsahejIviyAsamaraNabhayavippamukketavappahANe guNappahANe muttippahANe vijApahANe maMtaSpahANe baMbhapahANe vayappahANe nayappahANe niyamapahANe saccappahANe soyappahANe nANappahANe daMsaNappahANe carittaSpahANe coddasapucI caunANovagae paMcahiM anagArasaehiM saddhiM saMparibuDe puvvANupuci caramANe gAmANugAmaM dUijjamANe jeNeva caMpA nayarI teNeva uvAgacchai jAva ahApaDirUvaM uggaha Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/1/1 uggiNhittA saMjameNaM tavasA appANaM bhAvemANe vihrti| teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM ajasuhammassa aMtevAsI ajajaMbUnAmaManagAre kAsavagotteNaM sattussehe jAva saMkhittavipulateyalesse anasuhammassa therassa adUrasAmante uSTujANU jAva saMjamaNaM tavasA appANaMbhAvemANe vihri| tae NaM se ajajaMbU jAyasaDDhe jAyasaMsae jAyakouhalle uppannasaddhe 3 saMjAyasaddhe 3 samuppannasaddhe 3 uTThAe 2 jeNeva ajasuhamme there teNeva uvAgacchai 2 ajasuhamme there tikkhutto AyAhiNapayAhiNaM karei 2 vaMdai namasai naccAsanne nAidUre vinaeNaM paMjalipuDe pajuvAsamANe evaM vayAsI-jaiNaMbhaMte! samaNeNaM bhaga0 mahA0 jAva saMpatteNaMNavamassa aMgassa anuttarovavAiyadasANaM ayamaTTe paM0 dasamassa NaM aMgassa paNhAvAgaraNANaM samaNeNaM jAva saMpatteNaM ke aDhe paM0?, jaMbU! dasamassa aMgassa samaNeNaM jAva saMpatteNaM do suyakhaMdhA pannattA-AsavadArA ya saMvaradArA ya, paDhamassa NaM bhaMte! suyakhaMdhassasamaNeNaMjAva saMpatteNaM kaiajjhayaNA pannatA? jambU! paDhamassa NaM suyakhaMdhassa samaNeNaM jAva saMpatteNaM paMca ajjhayaNA pannattA, doccassa NaM bhaMte!0 evaM ceva, eesiNaM bhaMte! aNhayasaMvarANaM samaNeNaMjAva saMpatteNaM ke aDDe pannate?, tateNaM ajasumme there jaMbUnAmeNaM anagAreNaM evaM vutte samANe jaMbUM anagAraM evaM vayAsI vR. jaMbU ! iNamo' ityadi, ayaM ca teNaM kAleNaM 2' ityAdiko granthaH SaSThAGgaprathamajJAtAvadavaseyaH / yA ceha dvizrutaskandhatoktA'sya sA na rUDhA, ekazrutaskandhatAyA eva rUDhatvAditi / mU. (2) (jaMbU)-iNamo aNhayasaMvara viNicchiyaM pavayaNassa nissaMdaM, vocchAmi nicchayatthaM suhAsiyatthaM mahesIhiM / / vR. gAthA vyAkhyA tvevam-'jaMbU'ttihejambUnAman ! 'iNamottiidaM vakSyamANatayA pratyakSAsanna zAstraM 'aNhayasaMvaravinicchayaM ti A-abhividhinA snauti-zravati karma yebhyaste AsnavAHAzravAH prANAtipAtAdayaH paJca tathA saMvriyate-nirudhyateAtmataDAge karmajalaM pravizadebhiriti saMvarAH-prANAtipAtaviramaNAdayaH AzravAzca saMvarAzca vinizcIyante-nirNIyante tatsvarUpAbhidhAnato yasmiMtastadAzravasaMvaravinizcayam, tathA pravacanaM-dvAdazAGgaM jinazAsanaM tasya khajUrAdisundaraphalasya nisyanda iva paramara-sasnutiriva nisyando'tastaM, pravacanaphalanisyandatA cAsya pravacanasAratvAta, tatsAratvaM cacaraNarUpatvAta, caraNarUpatvaMcAzravasaMvarANAM parihArAsevAlakSaNAnuSThAnapratipAdakatvAt, caraNasya ca prvcnsaartaa| // 1 // "sAmAiyamAIyaM suyanANaM jAva biNdusaaraao| tassavi sAro caraNaM sAro caraNassa nivvANa !!" miti vacanaprAmANyAditi, vakSye-bhaviSyAmi nizcayAya nirNayayA nizcayArthaM nizcayo vA'rthaH-prayojanamasyeti nizcayArthaM vakSye ityetasyAH kriyAyA vizeSaNamathavA nirgatakarmacayo nizcayo-mokSastadarzamityevaM zAstravizeSaNamidaM, suSTu kevalAlokavilokanapUrvatayA yathA'vasthitatvena bhASito-bhaNito'rtho yasya tattathA, kaiH subhASitArthamityAha-mahAntazca te sarvajJatvatIrthaMpravartanAdyatizayavattvAd RSayazca-munayo maharSayastaiH, tIrthakarairityarthaH, ___ atra ca 'jaMbU' ityanena jambUnAmnaH sudharmasvAmiziSyatvAt sudharmasvAminA praNItamidaM sUtrata ityabhihitaM, maharSibhirityanena cArthatastIrthakarairiti / / iha ca sudharmasvAminaM prati Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM-1, adhyayanaM -1, zrImanmahAvIreNaivArthato'syAbhidhAne'pi yanmaharSibhiriti bahuvacananirdezena tIrthakarAntarAbhihitatvamasya pratipAditaM tatsarvatIrthakarANAM tulyamatatvapratipAdanArthaM, viSayamamatatve hi teSAmasarvajJatvaprasaGgAditi iha ca maharSigrahaNena tadanyeSAmapi sambhave yat tIrthakarairiti vyAkhyAtaM tat 'atyaM bhAsai arahA suttaM gaMthati gaNaharA niuNa' miti vacanA- nusArAnnirupacaritamarhacchabdaprayogasya ca teSveva yujyamAnatvAdita, etena cAsya zAstrasyopakramAkhyAnuyogadvArasambandhinaH pramANAbhidhAnabhedasyAgamAbhidhAnapratibhedasyAbhedabhUtA tIrthakarApekSayA'rthata AtmAgamatA gaNadharApakSayA'rthataH anantarAgamatA tacchiSyApekSayA parammaparAgamatA proktA, -'jambU' ityanena sUtrataH sudharmmasvAmyapekSayA AtmAgamatA jambUsvAmyapekSayA'nantarAgamatA tacchiSpApekSayA ca paramparAgamateti, athavA anugamAkhyatRtIyAnuyogadvArasya prabhedabhUto ya upodghAtaniryuktyanugamastatsambandhinaH puruSadvArasya prabhedabhUtA'rthatastIrthakaralakSaNabhAvapuruSapraNItatA sUtrato gaNadharalakSaNabhAvapuruSapraNItatA cAsyoktA, tathA ca guruparvakramalakSaNaH sambandho'pyasya darzitaH, etadupadarzanena cAsmin zAstre AptapraNItatayA'visaMvAditvena grAhyametaditi buddhiH prekSAvatAmAvirbhAvitA, tathA AzravasaMvaravinizcayamityanenAsyAbhidheyamukataM etadabhidhAne copakramadvArAntargatamarthadhikAradvAraM tadvizeSabhUtasvasamayavaktavyatAdvArekadezarUpamupadarzitamiti, pravacanasya nisyandamityanena tu pravacanapradhAnAvayarUpatvamasyoktaM, pravacanasya kSAyopazamikabhAvarUpatvenopakramAkhyAnuyogadvArasya nAmAkhyApratibhedasya SaNNAmAkhyapratidvArasyAvatArazca darzitaH, SaNNAmadvAre dyaudayikAdayaH SaD bhAvAH prarUpyanta iti, nizcayArthamanena tvasya zAstrasya nizcayalakSaNamanantaraprayojanamuktaM, tadbhaNanena hi tadarthinaH prekSAvanto'tra pravarttitA bhavantviti, nahi niSprayojanaM prekSAvantaH kartu zrotuM vA pravarttante, prekSAvattAhAniprasaGgAt, evaM cAnugamAsyatRtIyAnuyogadvArA syopodghAtaniryuktyabhidhAnapratidvArasya pratibhedabhUtaM kAraNadvAramabhihitaM, yatastatredaM cintyate - kena kAraNenemadhyacayanamuktamiti, ihApi ca tasyaiva nizcayarUpasya zAstrapratipAdanakAraNasya cintitatvAt nanvAzravasaMvaravinizcayamityuktAvapi nizcayArthamityucyamAnamatiricyamAnamivAbhAti, 363 yatra hyAzravasaMvarA vinizcIyante tat tadvinizcayArthaM bhavatyeveti satyaM, kintu AzravasaMvaravinizcayamityanenAbhidheyavizeSAbhidhAyakatvalakSaNaM tatsvarUpamAtrameva vivakSitaM, nizcayArthamanena tu tatphalabhUtaM prayojanamiti na punaruktateti, prayojanaMca pratipAdayatopA-yopeyabhAvalakSaNo'pi sambandho darzito bhavati, yata idaM zAstramupAyo nizcayazcAsyopeyamityevaMrUpa evAsAviti yadyapi cAnuyogadvArANyadhyayanasyaivAvazyakAdAvupadazyante tathApIhAGge zrutaska- ndhayoradhyayanasamudAyarUpatvAt kathaJcidupakramAdidvArANAM yujyamAnatvAt yathAsambhavaM gAthAvayavaidarzitAni, ata evAcAraTIkAkRtA'Ggamuddizya tAnyupadarzitAni / anantaramAzravasaMvarA ihAbhidheyatvenoktAH, tatraca 'yathoddezaM nirddeza' iti nyAyAdAzravAMstAvatparimANato nAmatazca pratipAdayannAha mU. (3) paMcaviho pannatto jiNehi iha aNhao anAdIo / hiMsAmosamadattaM abbaMbhapariggahaM ceva // Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/1/3 vR. 'paMcavihI' gAthA / paJcavidhaH-paJcaprakAraH prajJaptaH-prarUpito jinaiH--rAgAdijetRbhiH iha-pravacane loke vA AsnavaH-AzravaH anAdikaH--pravAhApekSayA''divirahitaH upalakSaNatvAdasya nAnAjIvApekSayA aparyavasita ityapi dRzyaM sAditvesaparyavasitatve vA''zravasya karmadandhAbhAvena siddhAnAmiva sarvasaMsAriNAM bandhAdyabhAvaprasaGgaH, athavA RNaM-adhamarNena deyaM dravyaM tadatIto'tidurantatvenAtikrAntaH RNAtItaH aNaM vA-pApaM karma AdiH kAraNaM yasya sa aNAdikaH,nahi pApakarmaviyuktA Azrave pravartante, siddhAnAmapi tat pravRttiprasaGgAditi, tameva nAmata Aha-hiMsA-prANavadhaH 'mosaM'ti mRSAvAdaM adattaM-adattadravyagrahaNaM abrahma ca maithunaM parigrahazca-svIkAro abrahmaparigraha, cakAraH samuccaye, evazabdo'vadhAraNe, evaM cAsya sambandhaH abrahmaparigrahameva ceti, avadhAraNArthazcaivaM-hiMsAdibhedata eva paJcavidhaH, prakArAntareNa tu dvicatvAriMzadvidho, ydaah||1|| "iMdiya 5 kasAya 4 avvaya 5 kiriyA 25 paNa caura paMca paNavIsA / jogA tinneva bhave bAyAlA Asavo hoi ||"tti evaMcAnayA gAthayA'syadazAdhyayanAtmakasyAGgasya paJcanAmAzravANAmabhidhAyakAnyAyAni paJcAdhyayanAni sUcitAni, tatra prathamAdhyayanavinizcayaprathamAzravavaktavyatAnugamArthamimAM dvAragAthAmAha-- mU. (4) jArisao janAmA jaha ya kao jArisaM phalaM deti| jeviya kareMti pAvA pANavahaM taM nisAmeha / / 7. 'jAriso' gAhA, yAzako-yatsvarUpakaH, yAni nAmAni yasyeti yannAmA yadabhidhAna ityarthaH, yathAcakRto-nivartitaH prANibhirbhavatIti, yAdRzaM yatsvarUpaMphalaM kAryaM durgatigamanAdikaM dadAti karoti, ye'pica kurvantipApAH-pApiSThAHprANAH-prANinasteSAMvadho-vinAzaHprANavadhastaM, 'taMti tatpadArthapaJcakaM 'nisAmeha'tti nizamayata zraNuta mama kathayata iti zeSaH / tatra tattvabhedaparyAyairvyAkhye'ti nyAyamAzritya yAdhzaka ityanena prANivadhasya tattvaM nizcayatayA pratijJAtaM, yannAmetyanena tu paryAyavyAkhyAnaM, zeSadvAratrayeNa tu bedavyAkhyA, karaNaprakArabhedena phalabedena ca tasyaiva prANivadhasya bhidyamAnatvAt, athavA yAzo yannAmA vetyanena svarUpataH prANivadhazcintitastatparyAyANAmapiyAthAdhyatayA tatsvarUpasyaivAbhidhAyakatvAt, yathA cakRto ye ca kurvantItyanena tu kAraNato'sau cintitaH, karaNaprakArANAM kartRNAMca tatkAraNatvAt, yAdazaMphalaM dadAtItyanena tukAryato'sau cintitaH, evaM ca kAlatrayavartitAtasyanirUpitA bhavatIti, athavA anugamAkhyatRtIyAnuyogadvArAvayavabhUtopodghAtaniryuktyanugamasya pratidvArANAM 'kiM kaiviha'mityAdInAM madhyAt kAnicidanayA gAthayA tAni darzitAni, tathAhi-yAzaka ityanena prANivadhasvarUpopadarzakaM kimityetat dvAramuktaM, yannAmetyanena tu niruktidvAraM, ekArthazabdavidhAnarUpatvAt tasya, __ 'sammaddiTThI amoho' ityAdinA gAthAyugena sAmAyikaniryuktAvapi sAmAyikaniruktipratipAdanAt, yathA ca kRta ityanena kathamiti dvAramabhihitaM, ye'picakurvantyanena kasyeti dvAramuktaM, phaladvAraM tvatiriktamiheti / tatra 'yathoddezaM nirdeza' iti nyAyAdyAdhza iti dvArAbhidhAnAyAha Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM-1, adhyayanaM -1, 365 mU. (5) pANavaho nAma esa niccaM jiNehiM bhaNio-pAyo caMDo ruddo khudda sAhasio anArio nigghiNo nissaMo mahabmao paibhao 10 atibhao bIhaNao tAsaNao aNajo uvveyaNao ya niravayakkho niddhammo niSpivAso nikkaluNo nirayavAsagamaNanidhaNo 20 mohamabhayapayaTTao maraNAvemaNasso 22 / vR. 'pANavaho' ityAdi, prANavadho hiMsA nAmetyalaGkRtau vAkyasya eSaH - adhikRtatvena pratyakSo nityaM sadA na kadAcanApi pApacaNDAdikaM vakSyamANasvarUpaM parityajya varttata iti bhAvanA, jinaiH - AptairbhaNitaH uktaH, kiM vidha ityAha--pApaprakRtInAM bandhahetutvena pApaH, kaSAyotkaTapuruSakAryatvAccaNDaH, raudrAbhidhAnarasavizeSapravarttitatvAdraudraH kSudrA-drohakA adhamA vA tatpravarttitatvAcca kSudraH, sahasA -- avitarkapravarttita iti sAhasikaH puruSastatpravRttitvAt sAhasikaH, ArAdhAtAH pApakarmebhya ityAryAstanniSedhAdanAryA - mlecchAdayastatpravarttitatvAdanAryaH, na vidyate ghRNA - pApajugupsAlakSaNA yatra sa nirghRNAH, nRzaMsA-niH sUkAstadavyApAratvAt nRzaMsAH niSkrAnto vA saMzAyAH - zlAdhAyA iti niHzaMsaH, mahad dbhayaM yatmAdasau mahAbhayaH, prANinaM prANanaM prANinaM prati bhayaM yasmAt sa pratibhayaH, bhayAni - ihalaukikAdInyatikrAnto'tibhayaH ata evoktaM - maraNabhayaM ca bhayANaM' ti 'bIhaNau' tti bhApayati-bhayavantaM karotIti bhApanakaH, trAsaH - AkasmikaM bhayaM akramotpannazarIrakampamanaH kSobhAdiliGgitatkArakatvAtrAsanakaH, 'aNaje ' tti na nyAyopeta ityanyAyyaH, udvejanakaH - cittaviplavakArI udvegakara ityarthaH, cakAraH samuccaye, 'niravayakkho' tti nirgatA'pekSAparaprANaviSayA vA paralokAdiviSayA vA yasminnasau nirapekSaH niravakAGkSa vA, nirgato dharmAt zrutacAritralakSaNAditi nirdhammaH, nirgataH pipAsA yA vadhyaM prati sneharUpAyA iti niSapipAsaH, nirgatA karuNA-dayA yasmAdasau niSkaruNanaH, nirayo - narakaH sa eva vAso nirayavAsastatra gamanaM nirayavAsagamanaM tadeva nidhanaM - paryavasAnaM yasya sa nirayavAsagamananidhanaH tatphala ityarthaH, moho- mUDhatA mahAbhayaM - atibhItiH tayoH prakarSaka:pravartako yaH sa mohamahAbhayaprakarzakaH kvacinmohamahAbhayapravarddhaka iti pAThaH, 'maraNAvemanasso tti maraNena hetunA vaimanasyaM - dainyaM dehinAM yasmAt sa maraNavaimanasyaH / prathamaM - AdyaM mRSAvAdAdidvArApekSayA adharmmadvAraM- AzravadvAramityarthaH tadevamiyatA vizeSaNasamudAyena yAdhzaH prANivadha iti dvAramabhihitaM, adhunA yantrAmotidvAramabhidhAtumAha " mU. (6) tassa ya nAmAni imAni goNNANi hoti tIsaM taMjahA-pANavahaM 1 ummUlaNA sarIrAo 2 avIsaMbho 3 hiMsavihiMsA 4 tahA akikhaM ca 5 ghAyaNA 65 mAraNA ya 7 vahaNA 8 uddavaNA 9 tivAyaNAya 10 AraMbhasamAraMbhI 11 Auyakammassuvaddavo bheyaNiDavaNagAlaNA ya saMvaTTagasaMkhevo 12 ma 13 asaMjamo 14 kaDagamaddaNaM 15 voramaNaM 16 parabhavasaMkAmakArao 17duggatippavAo 18 pAvakovo ya 19 pAva lobho 20 chaviccheo 21 jIviyaMtakaraNo 22 bhayaMkaro 23 aNakaroya 24 vajro 25 paritAvaNaaNhao 26 vinAso 27 nijavaNA 28 luMpaNA 29 guNANaM virAhaNatti 30 viya tassa evamAdIni nAmajAni hoti tIsaM pANavahassa kalusassa kaDuyaphala desagAI / vR. 'tasse' tyAdi, tasya - uktasvarUpasya prANivadhasya cakAraH punararthaH nAmAni - Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/1 / 6 abhidhAnAnImAni - vakSyamANatayA pratyakSAsannAni gauNAni - guNaniSpannAni bhavati triMzat, tadyathA- prANAnAM - prANinAM vadho- ghAtaH prANavadhaH 1 'ummUlaNA sarIrAu 'tti vRkSasyonmUlaneva unmUlanA - niSkAzanaM jIvasya zarIrAd-dehAditi 2, 'avIsaMbho' tti avizvAsaH, prANivadhapravRtto hi jIvAnAmavizrabhaNIyo bhavatIti prANavadhasyAvizrambhakAraNatvAdavizrambhavyapadeza iti 3, 'hiMsavihiMsa' tti hiMsyaMta iti hiMsyAjIvAsteSAM vihiMsA-vidhAto hiMsyavihiMsA, ajIvavidhAte kila kathaMcitprANavadho na bhavatIti hiMsyAnAmiti vizeSaNaM vihiMsAyA uktamathavA hiMsA vihiMsA caikaiveha grAhyA dvayorupAdAne'pi bahusamatvAditi, athavA hiMsanazIlo hiM: - pramattaH 'jo hoi appamatto ahiMsao hiMsao iyaro' tti vacanAt tatkRtA vizeSavatI hiMsA hiMvihiMsA 4, tathA 'akiccaM va 'tti tathA tenaiva prakAreNa hiMsyaviSayamevetyarthaH, akRtyaM ca akaraNIyaM ca, cazabda ekArthikasamuccayArthaH 5, ghAtanA maraNA ca pratIte, cakAraH samuccayArtha eva 6-7, 'vahaNa' tti hananaM 8 ' uddavaNa' tti upadravaNamapadravaNaM vA 9 'tivAyaNAyeti trayANAM manovAkkAyAnAmathavA tribhyodehAyuSkendriyalakSaNebhyaH prANebhyaH pAtanA - jIvasya bhraMsaMnA tripAtanA, uktaM ca- 'kAyavaimaNo tiNNi u ahavA dehAuiMdi appANA' tyAdi, athavA atizayavatI yAtanA- prANebhyo jIvasyAtipAtanA tItapidhAnAdizabdeSvi - vAkAralopAt cakAro'trApi samuccayArtha iti 10, 'AraMbhasamAraMbho' tti Arabhyante - vinAzyanta iti ArambhA - jIvAsteSAM samArambhaH - upamardaH athavA ArambhaH kRSyAdivyApArastena samArambho jIvopamarddaH athavA Arambho - jIvAnAmupadravaNaM tena saha samArambhaH - paritApanamityArambhasamArambhaH prANavadhasya paryAya iti, athavA ArambhasamArambhazabdayorekatara eva gaNanIyo, bahusamarUpatvAditi 11, 'Auyakammassuvaddavo bhedaniTTavaNagAlaNA ya saMvaTTagasaMkhevo'tti AyuH karmmaNa upadrava iti vA tasyaiva bheda iti vA tanniSThApanamiti vA tadgAlanati vA, caH samuccaye, tatsaMvarttaka iti vA, iha svArthe kaH, tatsaGghapa iti vA, prANavadhayasya nAma, eteSAM ca upadravAdInAmekatarasyaiva gaNanena nAmnAM triMzatpUraNIyA, AyuzchedalakSaNArthApekSayA sarveSAmekatvAditi 12 mRtyu: 13 asaMyamaH 14 etau pratItau tathA kaTakena - sainyena kiliJjena vA Akramya marddanaM kaTakamardanaM, tato hi prANavadho bhavatItyupacArAt prANavadhaH kaTakamarddanazabdena vyapadizyata iti 15 'voramaNaM' ti vyuparamaNaM prANebhyo jIvasya vyuparatiH, ayaMca vyuparamaNazabdo'ntarbhUtakAritArthaH, prANavadhaparyAyo bhavatIti bhAvanIyaM 16 'parabhavasaGkramakAraka' iti prANaviyojitasyaiva parabhave saGkaGkrAntisadbhAvAt 17 durgatau narAdikAyAM karttAraM prapAtayatIti durgatiprapAtaH durgatau vA prapAto yasmAt sa tathA 18 'pApakovo ya'tti pApaM - apuNyaprakRtirUpaM kopayati-prapaJcayati puSNAti yaH sa pApakopa iti athavA pApaM cAsau kopakAryatvAt kopazceti pApakopaH caH samuccaye 19 pa pApalobho 'tti pApa - apuNyaM lubhyati - prANini snihyati saMzliSyatItiyAvat yataH sa pApalobhaH, athavA pApaM cAsau lobhazca tatkAryatyAtpApalobhaH 20 'chaviccheo'tti chavicchedaH - zarIracchedanaM tasya ca Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAra-1, adhyayanaM-1, 367 duHkhotpAdanarUpatvAt prastutaparyAyavinAzakAraNatvAJcopacArAt prANavadhatvaM, Aha "tappaJjAyavinAso dukkhuppAto ya sNkilesoy| esa vaho jinamaNio vajjeyabvo payatteNaM // ' tti, jIvitAntakaraNaH 22 bhayaMkarazca pratIta eva 23 RNaM-pApaM karotIti RNakaraH 24 'vajjo'tti vajramiva vajraM gurutvAt tatkAriprANinAmatigurutvenAdhogatigamanAd vaya'te vA vivekibhiriti varjaH, 'sAvajo'tti pAThAntare sAvadhaH-sapApa ityarthaH 25 / 'paritAvaNaaNhau'tti paritApanapUrvaka AzravaH paritApanAzravaH, Azravo hi mRSAvAdAdirapi bhavati na cAsau prANavadha iti prANavadhasaGgrahArthamAzravasya paritApaneti vizeSaNamiti, athavA prANavadhazabdaM nAmavantaM saMsthApya zarIronmUlanAdIni tannAmAni saGkalpanIyAni tataH paritApaneti paJcaviMzatitamaM nAma Azrava itiSavizatitamamiti 26 _ vinAza' iti prANAnAmiti gamyate 27 'nijjhavaNa'tti niH-Adhikyena yAnti prANinaH prANAsteSAM niryAtAM-nirgacchatAMprayojakatvaM niryApanA 28 'lupaNa tilopanA-chedanaMprANAnAmiti 29 'guNAnAM virAdhanetyapiceti hiMsyaprANigataguNAnAM hiMsakajIvacAritraguNAnAM vA virAdhanAkhaNDanA ityarthaH, itizabda upadarzane, apiceti samuccaye iti 20 / 'tasse'tyAdi prANivadhanAmnAM nigamanavAkyaM 'evamAINi'tti Adizabdo'tra prakArArtho ydaah||1|| "sAmIpye'tha vyavasthAyAM, prakAre'vayave tthaa| catuSvartheSu medhAvI, AdizabdaM tu lakSaye- / / " diti / tAnyevamAdIni-evaMprakArANyuktasvarUpANItyarthaH nAmAnyeva nAmadheyAni bhavanti, triMzatrANivadhasya kaluSasya-pApasya kaTukaphaladezakAni-asundarakAryopadarzakAni yathArthatvAteSAmiti / tadiyatA yannAmetyuktamatha gAthoktadvAranirdezakramAgataMyathA ca kRta ityetadupadarzayati, tatra ca prANivadhakAraNaprakAre prANivadhakataNAmasaMyatatvAdayo dharmA jalacarAdayo vadhyAH tathAvidhamAMsAdIni prayojanAnicaavatarantietaniSpannatvAtprANavadhaprakArasyeti tAni krameNa darzayitumAha mU. (7)taMca puNa kareMti keI pAvA assaMjayA avirayA anihuyapariNAmaduppayogI pANavahaM bhayaMkaraM bahuvihaM bahuppagAraM paradukkhuppAyaNappasattA imehiM tasathAvarehiM jIvehiM paDiniviTThA, kiM te?, pAThINatimitimiMgilaanegajhasavivihajAtimaMdukkaduviha kacchabhaNakkamagaraduvigAhAdili veDhayamaMduyasImAgArapuluyasuMsumArabahuppagArAjalayaravihANAkate ya evamAdI, kuraMgarurusarabhacamarasaMbarahurabbhasasayapasayagoNasarohiyahayagayakharakarabhakhaggavAnaragavayavigasiyAlakolamajArakolasuNakasiriyaMdalagAvatakokaMtiyagokaNNamihamahisavigghachagaladaviyAsANataracchaacchanbhallasalasIhacillalacauppayavihANAkae ya evAmAdI, ayagaragoNasavarAhimaulikAudaradabdhapuSphayAsAliyamahoragoragavihANakakae ya evamAdI, - -chIralasaMrabasehasellagagodhuMdaraNaulasaraijAhigamugusakhADahilavAuppiyadhIroliyasirIsivagaNe yaevamAdI, kAdaMbakabakabalAkAsArasaADAsetIyakulalavaMjulapArippavakIvasauNa-dIviya haMsa dhattariDaga bhAsakulIkosakuMcadagatuMDaDheNiyAlagasUyImuhakavilapiMgala- skhagakAraMDagacakka Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1 /1/7 vAgaukkosagarulapiMgulasuyabarahiNamayaNasAlanaMdImuhanaMdamANaga koraMgabhiMgAra koNAlagajIvajIvakatittiravaTTakalAvaka kapiMjalakakavotaka pArevayagaciDigaDhiMkaku kuDavasaramayUragacauragahayapoMDarIyakaravakavIrallaseNavAyasyavihaMgabhiNAsi vAsavaggulicamma TTilavitatapakkhikhahayaravihANAkateya evamAyI, jalathalakhagacAriNo u paMciMdie pasugaNe biyatiyacauridie vivihe jIve piyajIvie maraNadukkhapaDikUle barAe haNaMti bahusaMkiliTTakampA imehiM vivihehiM kAraNehiM, kiM te ?, cammavasAmaMsameyasoNiyajagaphiphphisamatthuluMgahitayaMtapittakophasadaMtaTTA aTThimiMjanahanayaNakaNNaNhAruNinakkadhamaNisiMgadADhipicchavisavisANavAlaheuM, hiMsaMti ya bhamaramadhukarigaNe rasesu giddhA taheva tedie sarIrobakaraNaTTayAe kivaNe bedie bahave vatthoharaparimaMDaNaTThA, annehi ya evamAiehiM bahUhiM kAraNasatehiM abuhA iha hiMsaMti tase pANe ime ya egiMdie bahave barAe tase ya anne tadassie ceva tanusarIre samAraMbhaMti attANe asaraNe anAhe abaMdhave kammanigalabaddhe akusalapariNAmamaMdabuddhijaNadubvijANae puDhavimaye puDhavisaMsie jalamae jalagae analANilataNavaNassatigaNanissie ya tammayatajjite caiva tadAhAretappalariNatavaNNagaMdharasaphAsaboMdirUve acakkhuse cakkhuse ya tasakAie asaMkhe dhAvarakAe ya suhumavAyarapatteyasarIranAmasAdhAraNe anaMte haNaMti avijANao ya parijANaoya jIve imehiM vivihehi kAraNehi, kiM te ?, karisaNapokharaNIvAvivappiNikUbasaratalA gacitivetiyakhAtiya ArAmavihArathUbhapAgAradAragoura aTTAlagacariyAsetusaMkama pAsAyavikampabhavaNadharaNasaraNaleNa AvaNacetiyadevakulacittasamabhAvapAAyataNAvasahabhUmigharamaMDavANa ya kae bhAyaNamaMDovagaraNassavivihassa ya aTThAe puDhaviM hiMsati maMdabuddiyA jalaM ca majjaNayapANabhoyaNavatthadhovaNasoyamAdiehiM payaNapayAvaNajalAvaNavidaMsaNehiM agaNi suppaviyaNatAlayaMTapehuNamuha- karayalasAgapattavatthamAdiehiM anila agAraparivA rabhakkhabhoyaNasayaNAsaNaphala- kamusalaukhalatatavitatAtoJjavahaNavAhaNama' DavavivihabhavaNatoraNAviDaMgadevakulajAlayaddhacaMdanijjUgacaMdasAliyavetiyaNisseNidoNicaMgerikakhIlameDhakasabhApavAva sahagaMdhamalA levaNaMbarajuyanaMgalamaiyakuliyasaMdaNasIyArahasagaDajANajoggaaTTAla gacariadAragopura-phalihAjaMtasUliyalauDa muMsaDhisatagdhibahupaharaNAvaraNuvakkharANa kate, aNNehi ya evamAdiehiM bahUhiM kAraNasatehiM hiMsanti te tarugaNe bhaNitA evamAdI satte sattaparivajjiyA uvahaNanti daDhamUDhA dAruNamatI kohA mANA mAyA lobhA hasaratI aratI soya vedatthI jAyakAmatthadhammaheuM savasA avasA aTTA aNaTTAe ya tasapANe thAvare ya hiMsaMti hiMsaMti maMdabuddhi savasA haNaMti avasA haNaMti savasA avasA duhao haNaMti aTThA haNaMti aNaTTA haNaMti aDDA aNaTTA duhao haNaMti hassA haNaMti verA haNaMti ratIya haNaMti harasaverAratI yahaNaMti kuddhA haNaMti luddhA haNaMti muddhA haNaMti kuddhA luddhA muddhA haNaMti atthA haNaMti dhammA haNaMti kAmA haNaMti atthA dhammA kAmA hati / vR. 'taM ce' tyAdi, yasya svarUpaM nAmAni cAnantaramuktAni taM prANavadhamityuttareNa padena sambandhaH, cakAro vizeSaNArthaH vizeSaNaM ca kartta' kArakaM, punaH zabda bASAmAtre, kurvanti - vidadhati, keciditi kecideva jIvAH na punaH sarve, kI dhzA ityAha- pApAH pItakinaH, ta eva vibhajyante 368 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM-1, adhyayanaM -1, asaMyatAH - asaMyamavantaH aviratAH - na vizeSato ye tapo'nuSThAne ratAH 'anihuyapariNAmaduSpayogI ti anibhRtaH - anupazamaparaH pariNAmo yeSAM te tathA, duSprayogAH - duSTamanovAkkAyavyApArA yeSAM santi te tathA tataH padadvayasya karmadhArayaH, prANivadhaM prANAtipAtaM kiMbhUtaM ? -bahuvidhaM bhayaGkaraM, pAThAntareNa bhayaGkaraM, tathA 'bahuvidhA' bahavaH prakArA yasya sa tathA taM, saprabhedabhedayuktamityarthaH, kiMbhUtAste ? - paraduHkhotpAdanaprasaktAH, tathA 'imehiM' eteSu pratyakSeSu trasasthAvareSu jIveSu pratiniviSTAH -- tadarakSaNatasteSu vastuto dveSavantaH 'kiM te' tti kathaM taM prANavadhaM kurvantItyarthaH, 369 tadyatheti vA - 'pAThINe' tyAdi, pAThInA - matsyavizeSAH timayastimiGgalAzca - mahAmatsyA mahAmatsyatamAH anekajhaSAH - vividhamatsyAH sUkSmamatsyakhalamatsyayugamatsyAdayaH vividhajAtayonAnAjAtIyA maNDUkA dvividhAH kacchapAH-mAsaMkacchapa asthikacchapabhedAt nakrA-matsyavizeSA eva 'makaraduviha' tti makarA - jalacaravizeSAH suMDAmakaramatsyamakarabhedena dvibhedA grAhAjalajantuvizeSA eva diliveSTamandukasImAkArapulakAstu grAhabhedA eva suMsumArA-jalaca vizeSA, tata eSAM dvandvaH tatazca te ca te bahuprakArAzceti karmmadhArayo'tastAn dhvantIti vakSyamANena yogaH, iha ca dvitIyAbahuvacane'pyekArAbhAvazchAndasatvAt, 'jalacaravihANAkae ya evamAi'tti jalacarANAM vidhAnAni - bhedAstAnyeva vidhAnakAni tAni kRtAni - vihitAni yaistathA tAn jalacaravidhAnakakRtAMzca, iha ca kazabdalopena vidhAnazabdasyAntadIrghatvaM, evamAdIn- pAThInAdIn, tathA kuraGgA-mRgA ruravaH - tadvizeSAH sarabhA - mahAkAyA ATavyapazuvizeSAH parAsareti paryAyA ye hastinamapi pRSThe samAropayanti camarA - AraNyagAvaH saMbarA - yezAmanekazAkhe zRGge bhavata 'hurame 'tti urabhrA meSAH zazAH- zazakA lomaTakAkRtayaH prazayA-dvikhurATavyapazuvizeSA goNAgAvaH rohitAH- catuSpadavizeSAH pAThAntareNa ta eva hayA- azvA gajAhastinaH kharA - rAsabhAH karabhA-uSTrAH khaGgA-yezAM pArzvayoH pakSavaccarmANi lambante zrRGgaM caikaM zirasi bhavati vAnarA-markaTAH gavayA0 gavAkRtayo varttulakaNThAH vRkA - IhAmRgaparyAyAH nAkharavizeSAH zrRgAlAjampabukAH kolA - uMdarAkRtayaH pAThAntareNa kokA-nAkharavizeSAH mArjArA- birAlAH 'kolasuNaga'tti mahAsUkarAH athavA kroDA - zUkarA zvAnaH- kauleyakAH zrIkandalakA AvarttAzca ekakhuravizeSAH kokaMtikA lomaTakA ya rAtrau kau kau evaM ravanti gokarNA-dvikhuracatuSpadavizeSA mRgA - sAmAnyahariNAH kuraGgAdayastu prAgabhihitAH zrRGgavarNAdivizeSaNAstadvizeSAH sAmarthyAdatra gamyAH mahiSAH - pratItAH 'vigghaye' tti vyAghrA nAkharavizeSAH chagalA-ajAH dvIpikA:-- citrakAbhidhAnA nAkharavizeSAH zvAnaH- ATavyA eva kauleyakAH tarakSAH acchA bhallAH zArdUlAzca vyAghravizeSAH siMhA- harayaH cittalA - nAkharavizeSA eva pAThAntareNa citralAH - hariNAkRtayo dvikhuravizeSAstata eSAM kuraGgAdInAM dvandvaH, 'cauppayavihANAkae evamAi' tti catuSpadavidhAnakAni tajjAtivizeSAH kRtAni vihitAni yaivyaktibhUtaiH kuraGgAdibhiste tathA, tataH pUrvapadena karmmadhArayaH, tatastAMzca evamAdIn - kuraGgAdiprakArAn, tathA ajagarAH - zayuparyAyaH uraH parisarNavizeSAH goNasA - niSphaNAhivizeSAH varAhayo- dRSTiviSAhayaH phaNAkaraNadakSAH mukulino-ye phaNA na kurvanti kAkodarA darbhapuSpAzcadarvIkarasarpyavizeSAH, AsAlikA mahoragAzcoraH parisarppavizeSAH tatrAsAlikA yaccharIraM dvAdazayojanapramANamutkarSato bhavati, 724 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/1/7 kSayakAle ca mahAnagaraskandhAvArAdInAmadha utpadyate, mahoragAstu manuSyakSetrabahi vino yaccharIraMyojanasahanapramANamutkarSata AkhyAyataiti,tata eteSAMdvandvaH, tataH teSAMuragavidhAnakAni kRtAni yaiste tathA tataH karmadhArayaH, tatazca tAMzca evamAdIni, tathA kSIralAH zarambAzcabhujaparisarpavizeSAH sehAH tIkSNazalAlAkulazarIrAH zalyakA-yacarmamakatelakairaGgarazrAvidhIyate godhA undurA nakulAzca pratItAH zaraTAH-kRkalAzAjAhakAH kaNTakAvRtazarIrAH muguMsAH-khADalillAkRtayaH khADahilAH-kRSNazuklapaTTAGgitazarIrAH zUnyadevakulAdivAsinyaH vAtotpattikA rUDhyAvaseyA gRhakokilikAH-gRhagodhikAH, eteSAM dvandvaH, tata ete ca te sarisRpagaNAzceti karmadhArayastatastAMzca evamAdIn-kSIralAdiprakArAnityarthaH,tathA kAdambA-haMsavizeSAH bakAzca-bakoTakAH balAkAzca-bisakaNThikAH sArasAzcadAghiATAH ADosetIkAzca kulalAzca vaMjulAzca-khadiracaJcavaH pAriplavAzca kIvAzca zakunAzca pipIlikAzca-pIpItikArakA haMsAzca-zvetapakSAH dhArtarASTrakAzca-kRSNacaraNAnanA haMsA eva bhAsAzca-sakuntAH 'kulIkosa'tti kuTIkrozAzcakrauJcAzcadakatuNDAzcaDheNikAlakAzcazUcIsukhAzca kapilAzcapiGgalAkSakAzca kAraMDakAca cakravAkAzca-rathAGgAH ukrozAzca-kurarAH garuDAzca-suparNAH piGgulAzca zukAzca-kIrA barhiNazca-kalApavanmayUrAH madanazAlAzca- sArikAvizeSAH nandImukhAzca nandamAnakAzca koraMkAzca bhRGgarAkAzca bhRGgArikAzca-rasati nizibhUmau dvayaGgulazIrarAH ityevaMlakSaNAH koNAlakAzca jIvajIvakAca tittirAzca vartakAzca lAvakAzca kapiala-kAzca kapotakAzca pArApatakAzcaciTikAzca kalaMbikA DhiMkAzca kurkuTAzca tAmracUDAH vesarAzca mayUrakAzcakalApavarjitAHcakorakAzca hadapuNDarIkAzcazAlakAzca pAThAntareNakarakAzca vIrallazyenAzca zyenAeva vAyasAzca-kAkavihaGgA bhenAzitazca cASAzca-kikidIvinaH valgulyazca carmAsthilAzca-carmacaTakA vitatapakSiNazca manuSyakSetrabahirvartina iti dvandvaH, teca te 'khahacaravihANAkae yatti khacaravidhAnakakRtAzceti, tathA tAMzca evamAdIn-uktaprakArAn, eteSu ca zabdeSu kecidapratIyamAnArthAH kecidapratIyamAnaparyAyA nAmakozepikeSAJciprayogA-nabhidhAnAda, Aha c||1|| "jiivNjiivkpinyjlckorhaariitvjulkpotaaH| kAraNDavakAdambakakakurAdhAH pakSijAtayo jaiyAH // " iti, pUrvoktAneva saGgrahavacanenAha-jalasthalakhacAriNazca, cazabdo jalacarAdisAmAnyasamuccAyArthaH paJcendriyAn pazugaNAn vividhAn 'biyatiyacauridiya'tti dveca trINi ca catvArica paJcacaindriyANi yeSAMte tathA dvIndriyAstrIndriyAzcaturindriyAH paJcendriyAzcetyarthaHtatastAn, vividhAn kulabhedena jIvAna-jantUn priyajIvitAn-abhimataprANadhAraNAn maraNalakSaNasya duHkhasya maraNaduHkhayorvApratikUlAH-pratipandhino yete tathA tAnvarAkAn-tapasvinaH, kimityata Ahadhvanti-vinAzayanti, bahusakilaSTakammaNiH sattvA iti gmyte| evaM tAvadvadhyadvAreNa prANavadhasya prakAra ukto'tha prayojanadvAreNa sa ucyate, ebhiH-vakSyamANaiH pratyakSairvividhaiH kAraNaiH-prayojanaiH, kiM te ti kiM tatprayojanaM ?, tadyatheti vA, carma-tvak vasA-zArIraH snehavizeSaH mAMsaM-palaM medo-dehadhAtuvizeSaH zoNitaM-raktaM Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM-1, adhyayanaM-1, 371 yakRd-dakSiNakukSau mAMsagrandhiH phipphisaM-udaramadhyAvayavavizeSaH mastuliGgaM0kapAlabhejakaM hRdayaM-hRdayamAMsaM aMtraM-purItat pittaM-doSavizeSaH phophasaM-zarIrAvayavizeSaH, dantA-dazanAH, eteSAM dvandvaH, tataetebhya idamityevaM vigRhyArthazabdo yojanIyaH, carmAdinimittamityarthaH, tathA'sthIni-kIkazAni majA-tanmadhyAvayavavizeSaH nakhAH-karajAH nayanAni-locanAni karNAH-zravaNAH 'hAruNi'ttisnAyuH nakkatti-nAsikAdhamanyo-nADyaH zrRGga-viSANaMdaMSTrA-dazanavizeSaH picchaM-patraM viSaM kAlakUTa viSANaM-hastidantaHvAlA:-kezAH eteSAM dvandvaH tatasta eva heturityevaM hetuzabdo yojyaH, tataHSaSTharthe dvitIyA, tato'yamartha:-asthimajjAdihetoz2antIti prakramaH, tathA hiMsanti ca bahusaGkilaSTakamaNi iti prakramaH, bhramarAH puruSatayA lokavyavahatA madhukaryastu strItvavyavahRtAstadgaNAn-tatsamUhAnaseSugRddhAmadhugrahaNArthamiti bhAvaH, tathaiva hiMsantyevetyarthaH, trIndriyAn yUkAmatkuNAdIn zarIropakaraNArthaM-zarIropakArAya yUkAdikRtaduHkhaparihArArthamathavAzarIrAya upakaraNAyaupadhaye, ayamarthaH-zarIrasaMskArapravRttA upakaraNasAdhanasaMskArapravRttAzca vividhaceSTAbhistAn dhanantIti, kiMbhUtAn ?- kRpaNAn kRpAspadabhUtAniti, tathA dvIndriyAn bahUn 'vatthoharapaDimaMDaNaTTatti vastrANi-cIvarANi 'uhara'tti upagRhANi AzrayavizeSAsteSAMparimaNDanArtha-bhUSArtha, kRmirAgeNa hirAjyamAnAni zrUyantevastrANi, AzrayAstu maNDyante eva zaGkhazukticUrNeneti, athavA vastrArthaM upagRhArthaM parimaNDanArthaM ceti, tatra vastrA) paTTasUtrasampAdane kRmihiMsA sambhavati, AzrayArthaM mRttikAjalAdidravyeSu pUtarakAdighAto bhavati, parimaNDanArthaM hArAdikaraNezuktyAdidvIndriyANAmiti, anyaizcaivamAdikairbahubhiH kAraNazatairabudhAbAlizA 'iha hanti' iha-jIvaloke hiMsaMti-nanti trasAn prANAn,___-tathA imAMzcapratyakSAn ekendriyAn-pRthivIkAyikAdIn varAkAH-tapasvinaH samArambhanta itiyogaH, na kevalamekendriyAnevatrasAMzcAnyAsaMtadAzritAMzcaiva, kiMbhUtAn?-tanuzarIrAnatrANAn anarthapratighAtakAbhAvAt azaraNAn arthaprApakAbhAvAt ata eva anAthAn yogakSemamakArinAyakAbhAvAt abAndhavAn svajasampAdyakAryAbhAvAt karmanigaDabaddhAniti vyaktaM, tathA akuzalapariNAmodayAvarjitatvena mandabuddizca mithyAtvodayAde yo jano-lokastena durvijJeyA ye te tathA tAn, pRthivyA vikArA pRthvImayAstAn pRthvImamayAn pRthvIkAyikAnityarthaH, tathA pRthivIsaMsRtAn alasAditrAsAna, evaM jalamayAn-apkAyikAn jalagatAn pUtarakAditrasAn saivalAdivanaspatikAyikAMzca analaH-tejaskAyaH anilo-vAyukAyastRNavanaspatigaNobAdaravanpatInAM samudAya etannisRtAMzca-ekatadupajIvakAMzca vasAniti hRdayaM 'tammayatajjiya'tti teSAmanalAnila- tRNavanaspatigaNAnAM vikArAstanmayA analakAyikAdaya eva tathA teSAmeva-- analAdInAMjIvAstajjIvAH tadyonikAsAityarthaH, tanmayAzca tajjIvAzceti tanmayatajjIvAstAMzcaiva, pAThAntareNa tanmayajIvAzceti, kiMbhUtAMstAn ? -- 'tadAhAre'tti te-pRthivyAdaya AdhAro yeSAM te tadAdhArAstAneva vA pRthivyAdInAhArayantIti tadAhArAstAn, teSAmeva pRthivyAdInAM pariNatA varNagandharasasparzeryA bondi:-zarIraM saiva rUpaM-svabhAvo yeSAM te tathA tAn, acAkSuSAn na cakSuSA dRzyAMzcAkSuSAMzca ___ Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/1/7 cakSurNAhyAn, kAnevaMvidhAnityAha-trasakAyaH-trasanAmakarmodayavartijIvarAzistatra bhavAstrasakAyikAH tAn, kiyata ityAha-asaGkhyAtAn, tathAsthAvarakAyAMzca-sUkSmAzca bAdarAzca tattannAmakarmodayavartinaH, pratyekazarIramiti nAmakarmavizeSo yeSAM te pratyekazarIranAmAnaste ca sAdhAraNAzca-sAdhAraNazarIranAmakarmodayavarttina iti dvandvo'tastAn, kiyataH ?-anantAn sAdhAraNAneva, zeSasthAvarANAmasaMkhyeyatvAt, jIvAniti yogaH, kimiti ityAha-anti, kimbhUtAn? avijAnatazcasvavadhaM, parijAnatazca-sukhaduHkhairanubhavataH ekendriyAn, athavA svavadhamajAnataH ekendriyAn tameva parijAnatastrasAniti jIvAn-jantUn ebhirvividhaiH kAraNaiH-prayojanaiH, kiMte'tti kiMtattadyathetivA, karSaNakRSiH puSkariNI-puSkaravatI catuSkoNA vA vApI niSpuSkarA vRttA vA 'vappiNa'tti kedAraH kUpasarastaDAgAH pratItAH citiHbhittyAdezcayanaM mRtakadahanArthaMdAruvinyAsovA vediH-vitardikA khAtikA-parikhAArAmo-vATikA vihAro-bauddhAdyAzrayaH stUpaH-citivizeSaH prAkAraH-zAlaM dvAraM-pratItaMgopuraM-pratolI kapATa ityanye aTTAlakaH-prAkAroparivatyAzrayavizeSaH carikAH-nagaraprAkArayorantare'STahastapramANo mArgaH setuH-mArgavizeSaH pAlirvA saGkaGkamo-viSamottaraNamArgaHprAsAdo-narendrAzraya; vikalpAH-tabhedA bhavanAni-catuHzAlAdIni gRhANi-sAmAnyAni zaraNAni-tRNamayAni layanAni-parvatanikuTTitagRhANi ApaNA-haTTAH caityAni-pratimAH devakulAni-sazikharadevaprAsAdAHcitrasabhAH-citrakarmavanmaNDapAH prapA-jaladAnasthAnaM AyatanaM-devAyatanaM Avasatha;parivrAjakAzrayaH bhUmigRhaM pratItaM maNDapaH-chAyAdyarthaH paTAdimaya AzrayavizeSaH eteSAM dvandvastata eteSAM kRte-nimitte pRthivIM hisaMti iti sambandhaH, bhAjanAni-amatrANi sauvarNAdIni bhANDAni-tAnyeva mRnmayAni krayANakAni vA lavaNAdIni upakaraNAni-udUkhalAdIni eSAMsamAhAradvandvaH tatastasya vividhasya cAya-hetave pRthivIM--pRthvIkAyikAn hiMsanti madanbuddhikAH,tathA jalaM ca-akAyikAMzca hiMsaMtIti vartate, majjanakaM-snAnaM pAnaM bhojanaM ca pratItaM vastradhAvanaM-vAsaHkSAlanaM zaucaH-AcamanametadAdibhiH kAraNairiti prakramaH, tathA pacanaM pAcanaM ca odanAdeH jalavaNanti-svataH parato vA'gneruddIpanaM vidarzanaM-andhakAsthavastuprakAzanaM egaiH kAraNaiH caH samuccaye agni hiMsaMti, tathA sUrNa pratItaM vyaJjanaM-vAyUdIrakaM tAlavRntaM-tadeva dvipuTAdi 'pehuNaM ti mayUrAGgaM mukhaM-AsyaM karatalaM-hastaH sargapatraM-vRkSavizeSaparNaM vastraM-pratItaM, etadAdibhirvAtodIraNavastubhiranilaM-vAyuM hiMsantIti, tathA agAraMgehaM pariyAro'tti paricAro-vRttiH khagrAdikozovA bhakSyANi-modakAdIni 'kharavizadamabhyavahAryaM bhakSya miti vacanAt bhojanAni-odanAdIni zayanAni zayyAH AsanAni-viSTarANi phalakAni-avaSTambhanadyUtAdinimittAni muzalAnyudUkhalAzca prasiddhAH tatAni-vINAdIni vitatAni-paTahAdInyAtodyAni-vAdyAnivahanAni-yAnapAtraNivAhanAnizakaTAdIni maNDapAH pratItAH vividhabhavanAni-catuHzAlAdIni toraNAni pratItAni viTaGka:-kapotapAlI devakulaMpratItaMjAlakaMchidrAnvitogRhAvayavavizeSaHarddhacandraH-sopAnavizeSaH nirvRhakaM-dvAroparitanapAvinirgatadAru candrazAlikA-prAsAdoparitanazAlA vedikA-vitardikA Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM - 9, adhyayanaM- 9, 373 niHzreNi:- avataraNI droNI-nauH caGgerI - mahatI kASThapAtrI bRhatpaTTalikA vA kIlAH- zaGkayaH meDhakA:- muNDakAH sabhA - AsthAyikA prapA- jaladAnamaNDapa AvasathaH-parivrAjakAzrayaH gandhAH- cUrNavizeSAH mAlyaM - kusumamanulepanaM-vilepanaM ambarANi - vastrANi yUpo yugaM lAGgalaM - zIraM 'matiya'tti matikaM yena kRSTvA kSetraM mRdyate kulikaM halaprakAraH syandano- rathavizeSo, yato dvividho rathaH sAGgrAmiko devayAnarathazca tatra sAGgrAmikasya kaTIpramANA vedikA bhavati, zibikA - puruSasahasravAhanIyaH kUTAkAra zikharAcchAdito jampAnavizeSaH rathaH - prasiddhaH zakaTaM- mantrI yAnaM tadvizeSaH yugyaM - golladezaprasiddho dihastapramANo vedikopazobhito jampAnavizeSa eva aTTAlaka :- prAkAroparivarttI AzrayavizeSaH carikAnagaraprAkArAntarAle'STahastapramANo mArgaH dvAraM-paratItaM gopuraM puradvAraM paridhA - argalA yantrANi - araghaTTAdi yantrANi zUlikA - vadhyaprotanakASThaM pAThAntare zUlakaH - kIlakavizeSaH 'lauDa' tti lakuTaH muzuNDhiH - praharaNavizeSaH zataghnImahatI yaSTiH bahUni ca praharaNAni -karavAlAdIni AvaraNAni - sphurakAdIni upakarazcagRhopakaraNaM maJcakAdi, tata eteSAM dvandvaH, tatazcaiteSAM kRte - adhIya anyaizca evamAdibhirbahubhiH kAraNazatairhiMsanti tarugaNAniti, tathA bhaNitA'bhaNitAMzcaivapAdikAn - evaMprakArAn sattvAn sattvaparivarjitAn upaghnanti dhDhAzca mUDhAzca te dAruNamatayazceti tathAvidhakrodhAnmAnAt mAyAyA lobhAt hAsyaratyaratizokAt, iha paJcamIlopo dRzyaH, vedArthAzca vedArthamanuSThAnaM jIvazca jIvitaM jItaM vA kalpataH, dharmmazcArthazca kAmazcetyeteSAM hetoH kAraNAt svavazAH - svatantrA avazAH -- taditare arthAya anarthAya ca trasaprANAMzca sthAvarAMzca hiMsanti mandabuddhayaH, etadeva prapaJcata Aha svavazA ghnanti avazA ghnanti svavazA avazAzcetyevaM 'duhau 'tti dvidhA dhnanti, evaM arthAyetyAdi AlApakatrayaM, evaM hAsyavairaratibhirAlApakacatuSTayaM, evaM kruddhalubdhamugdhAH arthadharmakAmAzceti // tadevaM yathA ca kRta iti pratipAditamadhunA 'phalapradhAnAH kriyA' iti nyAyAt phaladvAraM dvAragAthAyAH kartRdvArAyAgupanyastamapyullaGghaya 'kartradhInA kiye 'ti nyAyAtkartuH pradhAnatayA alpavaktavyatvAdvA ye'pi ca kurvanti pApAH prANivadhamityetadAha- mU. (8) kayare te ?, je te soyariyA macchabaMdhA sAuNiyA vAhA kUrakammA vAuriyA dIvitabaMdhaNappa ogatappagalajAlavIrallagAyasIdabbhavaggurAkUDachelihatthA hariesA sAuNiyA ya vIdaMsagapAsahatthA vanacaragA luddhayamahughAtapotaghAyA eNIyArA saradahadIhi atalAgapallalaparigAlaNamalaNasottabaMdhaNasalilAsayasosagA visagarassa ya dAyagA uttavaNavallara- davaggigiddayapalIvakA kUrakammakArI ime ya bahave milakkhujAtI, ke te ?, sakajavaNasabarababbaragAyamuruMDodabhaDagatittiyapakkaNiyakulakkhagoDasIhalapArasakocaMdhadavilabillalapuliMdaaro saDobapokkaNagaMdhahAragabahalIyajallaromamAsabausamalayA cuMcuyA ya cUliyA koMkaNagA metapaNDavamAlavamahura AbhAsiyA aNakkacINalhAsiyakhasakhAsiyA ramarahaTTamuTThi agAra baDobilagakuhaNakekayahUNaromagarurumarugA cilAyavisayavAsI yapAvamatiNo jalayarathalayarasaNaSphatoragakhahacarasaMDAsatoMDajIvovagdhAyajIvI saNNI ya asaNNiNo pattA asubhalessapariNAmA ete anne ya evamAdI kareti pANAtivAyakaraNaM pAvA pAvAbhigamA Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/1/8 pAvaruI pANavahakayaratI pANavaharUvANuTThANA pANavahakahAsu abhiramaMtA tuTTA pAvaM karettu hoti ya bhuppgaarN| tassa ya pAvassa phalavivAgaM ayANamANA baTuMti mahatbhayaM avissAmaveyaNaM dIhakAlabahudukkhasaMkaDaM narayatirikkhajoNiM, io Aukkhae cuyA asubhakammabahulA uvavajaMti naraesu hulitaM mahAlaesu vayarAmayakuDaruddanissaMdhidAravirahiyanimmadavabhUmitalakharAmarisavisamaNirayagharacAraesuM mahosiNasayApatattaduggaMdhavissauvveyajaNagesu bIbhacchadapisaNijjesu nicaM himapaDalasIyalesu kAlobhAsesu ya bhImagaMbhIralomaharisaNesu NirabhirAmesu nippaDiyAravAhirogajarApIliesuatIvaniccaMdhakAratimissesupatimaesuvavagayagahacaMdasUraNakkhattajoisesu meyavasAmaMsapaDalapoccaDapUyahirukkiNNavilINacikkaNarasiyAvAvaNNakuhiyacikhallakaddamesu kukUlAnalapalittajAlamummuraasikkhurakaravattadhArAsunisitavicchuyaDaMkanivAtovammapharisaatidussahesu ya attANAsaraNakaDDayadukkhaparitAvaNesuaNubaddhaniraMtaraveyaNesujamapurisasaMkulesu, ___tatthaya aMtomuhuttaladdhibhavapaJcaeNaM nivvatteti utesarIraM huMDaMbIbhacchadarisaNijaM bIhaNagaM adviNhAruNaharomavajjiyaMasubhadukkavisahaM, tatoya pajattimuvagayAidiehiM paMcahiM vedeti asubhAe veyaNAe ujjalabalaviulaukkaDakkharapharusapayaMDaghorabIhaNagadAruNAe, kiMte?, kaMdumahAkuMbhiyapayaNapaulaNatavagatalaNabhaTThabhajaNANi ya lohakaDAhukkaDDaNANi ya koTTabalikaraNakoTTaNANiya sAmalitikkhaggalohakaMTakaabhisaraNapasAraNANi phAlaNavidAlaNANi ya avakoDakabaMdhaNANi laTaaThiyasatAlaNANi ya galagabalulaMbaNANi sUlaggabheyaNANi ya AesapavaMcaNANi khiMsaNavimANaNANi vidhuTTapaNijaNANi vajjhasayamAtikAti ya evaM te / / vR. 'kayare' tyAdi, tatra katare kRSyAdikAraNaiH prANino jantIti praznaH,uttaramAha0 'je te soyarie'tyAdi, tatrazUkaraiH-mRgayAM kurvantiyete zaukarikAH matsyabandhAH-pratItAH zakunAnaghnantItizAkunikAH vyAdhAlubdhakavizeSAH krUrakarmANa ityeteSAmeva svarUpAbhidhAyaka vizeSaNaM, 'vAguriya'tti kvacitpAThaH, tatra vAgurayA-mRgabandhanavizeSaNa carantIti vAgurikA iti, tathA dvIpikazca-citrako mRgamAraNAya bandhanaprayogazca-bandhopAyaH taprazca-tarakANDavizeSo matsya-grahaNArthaM jalAvatAraNAyagalaMca-baDizaMjAlaMca-matsyabandhanaM vIrallakazca-zyenAbhidhAnaH zAkuniH zakunivinAzAya AyasI-lohamayI darbhamayI ca yA vAgurA-mRgabandhanavi zeSaH sA ca kUTena yA sthApyate citrakAdigrahaNArthaM chelikA-ajA sA kUTacchelikA sA ca, athavA kUTamRgAdigrahaNayantraM chelikA ceti dvandvastA haste yeSAM te tathA, 'dIviya'tti kvacitpAThastatra dvIpikena-citrakeNa carantIti dvIpikA iti tata uttarapadena dvandvaH, ayamAlApakaH kvacitkathaJcid ddazyate, navaraMgamakapakSamAzritya vyAkhyAtaH, harikezAHcANDAlavizeSAH kuNikAzca sevakavizeSAH kvacit 'sAuNiya'tti pAThaH tatra zakunena caranti zAkunikA iti, 'vidaMsagAH' vidaMzaMtIti vidaMzakAH-zyenAdayaHpAzAzca-zakunibandhanavizeSA haste yeSAM te tathA, vanacarakAH-sabarAH lubdhakAzca-vyAdhA madhudhAtAH potadhAtAH madhugrAhakAH zAvadhAtakAzcetyarthaH, eNIyAra'tti eNI-hariNI mRgagrahaNArthaM cArayanti-poSayanti ye te tathA 'paeNiyAra'ttiprakRSTAH eNIcArAH praiNIcArAHsaro-jalAzayavizeSaH hado-nadaH dIrghikA-sAriNI Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM-1, adhyayanaM-1, 375 taDAgaM-pratItaM palvalaM-naDavalamityetAn parigAlanena ca-zuktizaGkhamatsyAdigrahaNArthaM jalaniHsAraNenamalanena-mardanena zrotobandhanenaca-jalapravezavAraNena salilAzrayAnparizoSayanti ye te tathA, tathA viSasya-kAlakUTasya garalasya ca-dravyasaMyogaviSasya dAyakA-dAtAro ye te tathA, uttRNAnAM-udgatatRNAnAM vallarANAM-kSetrANAM davAgninA-vanyajvalanena nirdayaM-yathA bhavatItyevaM palIvaga'tti pradIpakA ye te tathA, krUrakarmakAriNa ime ye bahavo 'milakkhuyA' ita mlecchajAtIyAH 'ke tettitadyathA-zakA yavanAzabarAbarbarAH kAyAH muruMDAH udA bhaDakAHtittikAH pakavaNikAH kulAkSAHgauDAH siMhalAH pArasAH kroJcAH andhAH drAviDAH vilvalAH pulindrAH aroSAH DoMbAH pokaNAH gandhahArakAH bahalIkAHjallAH romAmASAH bakuzAmalayAzcacuJcukAzca cUlikAH koMkaNakAH medAH pahvAH mAlavAH mahurAH AbhASikAaNakkAH cInAH lahAsikAH khasAHsvAzikA neharA 'marahaTTha'tti mahArASTrAH pAThAntareNa mUDhAH mauSTikAH ArabAH DobilakAH kuhaNAH kekayA hUNAH romakAH ruravo marukA iti, etAni ca prAyo luptaprathamAbahuvacanAni padAni, tathA cilAtaviSayavAsinazca-glecchadezanivAsinaH, eteca pApamatayaH, tathAjalacarAzca sthalacarAzca saNahapaya'ti sanakhapadAzca siMhAdayaH uragAzca-sarpAH 'khahayarasaMDAsaMtuDa'ttikhacarAH saMdaMsatuNDAzca-saMdaMsakAkAramukhapakSiNa iti dvandvaH, teca tejIvopadhAtajIvinazceti karmadhArayaH, kathaMbhUtA?-saMjJinazcAsaMjJinazca paryAptAH azubhalezyApariNAmAH, ete cAnye caivamAdayaH kurvanti prANAtipAtakaraNaM-prANivadhAnuSThAnaM pApA:--pApAnuSThAyinaH pApAbhigamAH-pApamevopAdeya. mityabhigamAH pAparUcayaH-pApamevopAdeyamiti zraddhAnAH prANavadhakRtaratikAH prANavadharUpAnuSThAnAH prANivadhakathAsvabhiramantaH 'tuTThA pAvaMkarettuhotiyabahuppAgara'tipApaM-prANavadharUpaMkRtvA bahuprakAraM tuSThAzca bhavanti, ye te kurvanti prANivamiti prakRtaM / __ tadiyatAyeprANavadhaM kurvantitepratipAditAH, idAnI yAdazaMphalaMdadAtiprANavadhaetaducyate, 'tasse tyAdi, tasyaca-pApasyaparANavadharUpasya phalavipAkaM phalamiva-vRkSasAdhyamiva vipAkaHkarmaNAmudayaH phalavipAka; taM phalavipAkaM ayANamANa'tti ajAnAnAH 'varddhayaMti-vRddhiM nayaMti narakatiryagyonimitiyogaH, tadvaddhizcapunaH punastatrotpAdahetukarmabandhanAt, kiMbhUtAMtAM?,mahadbhayaM yasyAMsA mahAbhayAtAMmahAbhayAMavizrAmavedanAMvizrAntirahitAsAtavedanAMdIrghakAlaMyAvadbahubhiryuHkhaiH zArIramAnasairyA saMkaTA-saGkhalA sA dIrghakAlabahuduHkhasaGkaTA tAM, narakeSu tiryakSu ca yA yonirutpattihetutvAt sA narakatiryagyonistAM, tatazca ito-manuSyajanmanaH sakAzAdAyuHkSaye-maraNe saticyutAssantaH, 'tasse' tyAdica sUtraMkvacideva dRzyate, azubhakarmabahulAH-kaluSakarmapracurAH upapadyante-jAyate narakeSu 'huliyati zIghraM mahAlayeSu-kSetrasthitibhyAM mahatsu, kathaMbhUteSu ? vajramayakujhyA rundA-vistIrNA niHsandhayo-nirvivarA dvAravirahitA-advArA nirdivabhUmitalAzca-karkazabhUmayaH ye narakAste tathA kharAmarzA:-karkazasparzAH viSamA-nimnonnatA nirayagRha-sambandhino ye cArakAH-kuDyakuTA nArakotpattisthAnabhUtA yeSu narakeSu te tathA, tataH padadvayasya karmadhArayo'tasteSu, tathA mahoSNAH-atyuSNAH sadAprataptAnityataptA durgandhA-azubhaga ndhA vizrA-AmagandhayaH kuthitA ityarthaH, udvijyate-udvignairbhUyate yebhyaste udvegajanakAste ca te Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/1/8 tathA teSu, tathA bIbhatsadarzanIyeSu-virUpeSunityaM sadA himapaTalamiva-himavRndamiva zItalAye te tathA teSuca, kAlo'vabhAsaH-prabhAyeSAMtekAlAvabhAsAsteSuca, bhImagambhIrAzcateataeva lomaharSaNAzvaromarSakAriNobhImagambhIralomaharSaNAsteSu, nirabhirAmeSu-aramaNIyeSuniSpatIkArA-acikitsyA ye vyAdhayaH- kuSThAdyAH jvarAH-pratItAH rogAzca-sadyodhAtino jvarazUlAdayaH taiH pIDitA yete tathA teSu, idaM ca nArakadharmAMdhyAropAnarakANAM vizeSaNamuktaM, atIva-prakRSTaM nityaM- zAzvatamandhakAraM yeSutetathA timisse va-tamijheguheva ye'ndhakAraprakarSAste atIvanityAndhakArataminAH athavA atIva nityAndhakAreNa timiva ca yete tathA teSu, ata eva pratibhayeSu-vastu 2 prati bhayaM yeSu te tathA teSu, vyapagatagrahacandrasUryanakSatrajyotiSakeSu, iha jyotiSakazabdena tArakA gRhyante, medazca-sArIradhAtuvizeSaH vasA ca-zArIraH snehaH mAMsaM ca-pizitaM teSAM yatpaTalaM-vRndaM 'poccaDaM tiatiniviDaMca, pUyarudhirAbhyAM pakkhavaraktazoNitAbhyAMukkiNNantiutkIrNa mizritaM vilInaM-jugupsitaMcikkaNaM AzleSavatrasikayA zArIrarasavizeSeNavyApanna-vinaSTasvarUpamata eva kuthitaM-kothavattadeva cikkhallaM prabalakaddamaH kadramazca taditaro yeSute tathA teSu, kukUlAnalazca-kArISAgniHpradIptajvAlAca murmurazca-bhasmAgniH asikSurakarapatrANAMdhArAca sunizito vRzcikaDaGkasya-tapucchakaNTakasyacanipAta itidvandvaH ebhiHaupamyaM-upamA yasya satathA, tathAvidhaH sparzo'tidussaho yeSAM te tathA teSu, ____ atrANA-anarthapratighAtakavarjitAazaraNAzca-arthaprApakavarjitAjIvAH kaTukaduHkhaiHdAruNairduHkhaiH paritApyante yeSu te atrANAzaraNakaTukaduHkhaparitApanAsteSu anubaddhanirantarAHatyantaranirantarA vedanA yeSutetathA teSu, yamasya-dakSiNadikpAlasyapuruSA-ambAdayo'suravizeSA yamapuruSAstaiH saGkhalA yetetathA teSu, tatraca-utpattau satyamantarmuhUrtazca-kAlamAnavizeSaH labdhizcavaikriyalabdhirbhavapratyayazca-bhavalakSaNo heturantarmuhUrtalabdhibhavapratyayaM tena nivartayanti-kurvanti punaste-pApAH zarIraM, kiMbhUtaM? -huNDaM-sarvatrAsaMsthitaM bIbhatsaM durdarzanIyaM-durdarzana- 'bIhaNagaM'ti bhayajanaka asthisnAyunakharomavarjitaM, azubhaganadhaMca tadduHkhaviSahaM cetyazubhagandhaduH-khaviSahaM, pAThAntareNAzubhaM duHkhaviSahaM ca yattattathA, tataH-zarIranivarttanAnantaraM paryAptiM-indriyaparyAptimAnaprANaparyAptiM bhASAmanaH paryApti copagatAH prAptA indriyaiH paJcabhirvedayanti-anubhavanti, kaM ?-duHkhaM, mahAkumbhIpacanAdIni duHkhakAraNAnItiyogaH, kayAkalitAni?-azubhayA vedanayAduHkharupayetyarthaH, kiMbhUtayetyAha 'ujjale'tyAdi tatroccalA-vipakSalezenApyakalaGkitA balA-balavatI nivartayitumazakyA vipulAsarvazarIrAvayavavyApinI pAThAntareNa tiulatti-trIn-manovAkkAyAMstulayati abhibhavati yA sA tritulA utkaTA--prakarSaparyantavartinI kharaM-amRduzilAvat yadravyaM tatsampAtajanitA kharA paruSaM-karkazaMkUSmANDIdalamiva yadravyaM tatsampAtasambhavA paruSA pracaNDA-zIghraMzarIravyApikA pracaNDaparivarttitvAdvApracaNDAdhorA-jhagiki jIvitakSayakAriNIaudArikavatA, parijIvitAnapekSA vA yete ghorAstapravarattitatvAt ghorA iti, 'bIhagaNa'tti bhayotpAdikA, kimuktaM bhavati? dAruNA, tata eteSAMkarmadhArayo'tastayA vedayantItiprakRtaM, kiMteti tadyathA-kaMduH-lohI For Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM-1, adhyayanaM-1, 377 mahAkumbhI - mahatyUkhA tayoH pacanaM ca bhaktasyeva 'paulaNaM' ti pacanavizeSazca pRthukasyeva tavagaMtApikA talanaM ca sukumArikAderiva bhrASTre - aMbarISe bharjanaM ca- pAkavizeSakaraNaM caNakAderiveti dvandvo'tastAni ca lohakaTAhotkvAthanAni ca ikSurasasyeva 'koTa' tti - krIDA tena balikaraNaMcaNDakAdeH purato bastAderiva upahAravidhAnaM, pAThAntare koTTA koTTakiriyA durgA tasyaica, koTTAya vA- prAkArAya balikaraNaM tacca kuTTanaM ca-kuTilatvakaraNaM vaikalyakaraNaM vA kuTTena vA cUrNanaM tAni ca zAlmalyA - vRkSavizeSasya tIkSNAgrA ye lohakaNTakA iva lohakaNTakAsteSvabhisaraNaM ca - ApekSikamabhimukhAgamanamapasaraNaMca - nivarttanaM zAlmalItIkSNAgralohakaNTakAbhisaraNApasaraNe sphATanaM ca sakRddAraNaM vidAraNaM ca vividhaprakArairiti, teca te avakoTakabandhanAni - bAhuzirasAM pRSThadeze bandhanAni yaSTizatatADanAni ca pratItAni galake - kaNThe balAt- haThAt yAnyulambanAni - vRkSazAkhAdAvudbandhanAni tAni galakabalollambanAni, zUlAgrabhedanAni ca vyaktAni, AdezaprapaJcanAni-asatyArthadezato vipratAraNAni, 'khiMsanavimAnAni vA' tatra khisanAni - nindanAni vimAnAni-apamAnajananAni 'vidhu paNiJjaNANi tti vidhuSTAnAM ete pApAH prApnuvanti svakRtaM pApaphalamityAdivAgbhiH saMzabditAnAM praNayanAni - vadhyabhUmiprApaNAni vidhuSTapraNayanAni vadhyazatAni vyaktAni tAnyeva mAtA - utpattibhUmiryeSAM tAni badhyazatamAtRkANi badhyAzritaduHkhAnItyarthastAni ca evamityuktakrameNa te pApakarmmakAriNa ityanena sambandhaH / mU. (8-vartate) puvvakammakayasaMcayovatattA nirayaggimahaggisaMpalittA gADhadukkhaM mahabbhayaM kakkasaM asAyaM sArIraM mAnasaM ca tivvaM duvihaM vedeti veyaNaM pAvakammakArI bahUNi pali ovamasAgarovamANi kaluNaM pAlenti te ahAuyaM jamakAtiyatAsitA ya saddaM kareti bhIyA, kiM te ?, avibhAyasAmibhAyabappatAyajitavaM bhuya me marAmi dubbalo vAhipIlio'haM kiM dAni'si evaMdAruNo niddaya mA dehi me pahAre ussAsetaM (eyaM) muhuttayaM me dehi pasAyaM karehi mA rusa vIsamAmi vijaM muha meM marAmi, gADhamaM taNhAtio ahaM deha pANIyaM haMtA piya imaM jalaM vimalaM sIyalaMti dhettUNa ya narayapAlA taviyaM tauyaM se deti kalaseNa aMjalIsu daGkaNa ya taM paveviyaMgovaMgA aMsupagalaMtapappuyacchA chinnA taNhAiyamha kaluNANi jaMpamANA vippekkhantA disodisiM attANA asaraNA aNAhA abaMdhavA baMdhuvappahUNA vipalAyaMti ya migA iva vegeNa bhayuvviggA, dhettUNa balA palAyamANANaM niranukaMpA muhaM vihADettu lohaDaMDehiM kalakalaM haM vayaNaMsi chubhaMti kei jamakAiyA hasaMtA, teNa daDDhA saMto rasaMti ya bhImAI vissarAI ruvaMti ya kaluNagAI pArevatagAva evaM palavitavilAvakaluNAkaMdiyabahurunnarudiyasaddo parivevitaruddhabaddhayanArakAravasaMkulo NIso rasiyabhaNiyakuviukkUiyanirayapAlatajjiyageNhakkama pahara chiMda bhiMda uppADehukkhaNAhi kattAhi vikattAhi ya bhujo haNa vihaNa vicchubhocchubbha AkaDDa vikaDDa kiM na jaMpasi ? sarAhi pAvakammAI dukkayAI evaM vayaNamahappaganbho paDisuyAsahasaMkulo tAsao sayA nirayagoyarANa mahAnagaraDajjhamANasariso nigghoso succae aniTTo tahiyaM neraiyANaM jAicaMtANaM jAyaNAhiM, kiM te? asivaNadabbhavaNajaMtapattharasUitalakkhAravAvikalakalaMntaveyaraNikalaMbavAluyA Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/1/8 jaliyaguhaniraMbhaNa usiNosiNakaMTailaduggamarahajoyaNatattalohamaggagamaNavAhaNANi imehi vivihehiM AyuhehiM kiM te moggaramusuMDhikarakayasattihalagayamusalacakkakoMtatomarasUlalaulabhiM DimAlasahalapaTTisacammeThThaduhaNamuTThiyaasikheDagakhaggacAvanArAyaMkaNakakappaNivAsiparasuTaMkatikkhanimmalaannehi ya eyamAdiehiM asubhehiM veubbiehiM paharaNasatehiM aNubaddhatibbaverA paropparaveyaNaMudIreti abhihaNaMtA, tatthaya moggarapahAracuNNiyamusuMDhisaMbhaggamahitadehAjaMtovapIlaNaphuraMtakappiyA keittha sacammakA vigattA nimmUlulUNakaraNoThThanAsikA chiNahatthapAdA asikarakayatikkhakotaraparasuppahAraphAliyavAsIsaMtacchitaMgamaMgA kalakalamANakhAraparisittagADhaDajhaMtagattakuMtaggabhiNNajaJjariyasavvadehA vilolaMti mahItale visUNiyaMgamaMgA, tattha ya vigasuNagasiyAlakAkamajjArasarabhadIviyaviydhagasaGkalasIhadappiyakhuhAbhimUtehi niccakAlamaNasiehiM ghorA rasamANabhImarUvehiM akkamittA daDhadADhAgADhaDakkakaDDiyasutikkhanahaphAliyauddhadehA vicchippaMte samaMtao vimukkasaMdhibaMdhaNAviyaMgamaMgA kaMkakuraragiddhaghorakaTThavAyasagaNehi ya puNo kharathiradaDhaNakkhalohatuMDehiM ovatittA pakkhAhayatikkhaNakkhavikinajibbhaMchiyanaNaniddhaoluggavigatavayaNA, ukkosaMtA ya uppayaMtA nipataMtA bhamaMtA pubbakammodayovagatApacchANusaeNaDajjhamANAniMdatA purekaDAiMkammAIpAvagAiMtahiM 2 tArisANi osannacikkaNAI dukkhAtiM aNubhavittA tato ya AukkhaeNaM uvvaTTiyA samANA bahave gacchaMti tiriyavasahiM dukkhuttaraM sudAruNaM jammaNa- maraNajarAvAhipariyaTTaNArahaTTa jalathalakhahacaraparopparavihiMsaNapavaMcaM imaMca jagapAgaDaM varAgA dukkaM pAventi dohakAlaM, kiM te?, sIuNhataNhAkhu have yaNaappaIkAraaDavijammaNaNicabhauviggavAsajaggaNavahabaMdhaNatADaNakaNanivAyaNaaTTabhaMjaNanAsAbheyappahAradUmaNachaviccheyaNaabhiogapAvaNakasaMkusAranivAyadamaNANi vAhaNANi ya mAyApitivippayogasoyaparipIlaNANi ya satthaggivisAbhidhAyagalagavalaAvalaNamAraNANi ya galajAluJchippaNANi paoulaNavikappaNANi ya jAvajIvigabaMdhaNANi paMjaranirohaNANi ya sayUhaniddhADaNANi dhamaNANi ya dohaNANi ya kudaMDagalabaMdhaNANi vADagaparivAraNANi ya paMkajalanimajaNANi vArippavesaNANiya ovAyaNibhaMgavisamaNivaDaNadavaggijAladahaNAi ya, evaM te dukkhasayasaMpalittA naragAu AgayA ihaMsAvasesakammAtirikkhapaMcediesu pAviti pAvakArI kammANi pamAyarAgadosabahusaMciyAiM atIva assaaykkksaaii| vR. 'puvvakammakayasaMcauvatatta'tti pUrvakRtakarmaNAM saJcayenopataptA-ApannasaMtApA yete tathA, niraya evAgnirnirayAgnistena mahAgnineva sampradIptA yete tathA, gADhaduHkhAM--prakRSTaduHsvarUpAM dvividhAM vedanAM vedayantIti yogaH, kiMbhUtAM? - mahadbhayaM yasyAM sA tathA tAM karkazAM kaThinadravyopanipAtajanitatvAt asAtA-asAtAkhyavedanIyakarmabhedaprabhavAM zArIrI mAnasIMcatIvrAM-tIvrAnubhAgabandhajanitAM pApakarma-kAriNAMH, tathA bahUni palyopamasAgaropamANi karuNA-dayAspadabhUtAH karuNaM vA pAlayanti 'te'tti pUrvoktAHpApakAriNaH 'ahAuyaMti yathAbaddhamAyuSkaM, gADhyA'pi vedanayA nopakrAmyata iti Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM-1, adhyayanaM-1, . 379 bhAvaH, tathA yamakAyikaiH-dakSiNadikkhapAladevanikAyAzritairasurairaMbAdibhirityarthaH trAsitAutpAdita bhayA yamakAyikatrAsitAste ca zabdam ArtasvaraM kurvanti bhItAssantaH, 'kiM te'tti tadyathA 'avihAva'tti he avibhAvya !-avibhAvanIyasvarUpa "sAmi tti he svAmin 'bhAya'tti! he bhrAtaH 'bappatti he bappa!, he pitaH ! ityarthaH, evaM he tAta! 'jiyavaMti he jitavana-prAptajayajIvita ! 'muya'tti muMca 'me'tti mAM 'marAmi'tti mriye, iha ca nArakANAM bahuvacanaprakrame'piyadekavacanaMtadekApekSatajjAtyapekSaMchAndasatvAdveti, yato durbalo vyAdhipIDito'haM 'kiM dANi sitti kimidAnImasi-bhavasi?, ___ 'evaMdAruNo'tti evaMprakAro dAruNo-raudro nirdayazca nighRNazca mA dehi me-mama prahArAn 'ussAsetaM muhutagaM me dehitti ucchAsamucchasanamenaM-adhikRtaM ekaM vA muhUrtakaM yAvat me-mA dehIti prasAdaM kuruta mA ruSyata vizramAmi-vizrAmaM karomi 'gevijaMti graiveyaM grIvAbandhanaM muJca me-mama yato 'marAmi ttimriyetathA gADhaM-atyarthaM 'taNhAiuttitRSNArditaH pipAsito'haM 'deha'tti datta pAnIyaM-jalamiti nArakeNokte sati narakapAlA yadbhaNanti tadAha_ 'haMtA'iti, yadi tvaM pipAsitastato haMtA iMdIti ca vA''mantraNe piba idaM jalaM vimalaM zItalaM, itiH etacchabdArthaH, bhaNantIti gamyate, gRhItvA ca nirayapAlAstaptaM trapukaM 'se' tasya dadati kalazenAliSa, daSTavA ca tajjalaM pravepitAGgopAGgAH-kampitasakalagAtrAH azrubhiH pragalabhiH-chintrAtRSNA'smAkamityevaMrUpANi karuNAni vacanAnIti gamyatejalpanti vipalAyante vetiyogaH, viprekSamANA 'disodisaM'tiekasyAdizaH sakAzAdanyAM dizaM, atrANAH-anarthapratighAtavarjitAazaraNAH-arthakArakavirahitA anAthAH-yogakSemakArivirahitA abAndhavAH-svajanarahitAbandhuviprahINAH-vidyamAnabandhavavipramuktAH, kathaJcidekArthikA nyapyetAni padAni nadoSAya, anAthatAprakakarSapratipAdakatvAditi, vipalAyante-vinazyanti ca, kathaM ? - mRgA iva vegena bhayodvignA iti, gRhItvA ca balAt haThAdityarthaH, nArakAniti gamyate, teSAM ce vipalAyamAnAnAM niranukampA yamakAyikA iti yogaH,mukhaM vighATya-vidArya lohadaNDai: 'kalakalaM'ti kalakalazabdayogAt kalakalaM pUrvoktaMtrapukamiha smaryate,NhetivAkyAlajhAre, vadane mukhekSipanti, ke ityAhakecidyamakAyikA-ambAdayaH, kiMbhUtA?-hasanta iti, tato nArakA yat kunti tadAha-tena ca taptatrapuNA dagdhAH santo rasanti ca pralapaMti ca, kiMbhUtAni vacanAnItyAhabhImAni-bhayakArINi vikkharANi-vikRtazabdAni tathArudantica karuNakAni-kAruNyakArINi, kaivetyAha-pArApatA iva, evamityevaMprakAro nirghoSaH zrUyateitisambandhaH,pralapitaM-anarthabhASaNaM vilApaH-ArttakharakaraNaMtAbhyAMkaruNo yaH sa tathA, tathA''kranditaM-dhvanivizeSakaraNaMbahu-prabhUtaM 'runnaM'ti azruvimocanaM ruditaM-ArATImocanaM eteSAmetAni vA zabdo yatra sa tathA, tathA paridevitAzca-vilapitAH, vAcanAntare parivepitAzca-prakampitA ruddhAzca baddhakAzca ye nArakAste tathA teSAM ya Aravastena yaH saGkulaH sa tathA, nisRSTo-nArakairvimukta Atyantiko vA tatA rasitAH-kRtazabdA bhaNitAHkRtAvyaktavacanAH kupitA:-kRtakopAH utkUjitAH-kRtAvyaktamahAdhvanayoye nirayapAlAH teSAM yattarjitaM-jJAsayasi re pApa !ityAdi bhaNitaM nArakaviSayaM 'giNha'tti gRhANa krama-laGghayetyarthaH Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/1/8 prahAro lakuTAdinA chiddhi khagAdinA bhiMddhi kuntAdinA 'uppADehitti utpATaya bhUtalAdutkSipa 'ukkhaNAhitti utkhanAkSigolakabAhnAdikaM 'kattAhitti kRnta karttaya nAsAdikaM vikRnta ca-vividhaprakAraiH 'bhujjo'tti bhUyaH ekadA hanta ! punarapi pAThAntare bhaJja-AmaIya hana-tADaya, kriyArtho hanazabdo nipAtaH, _ vihaNa'ti vizeSeNa tADaya 'vicchubhatti vikSipa trapukAdikaM mukhe vikIrNaM vA kuru, vAcanAntare vicchubha niSkAlayetyarthaH, 'ucchubha'tti Adhikyena kSipa-pravezayetyarthaH, AkRSaabhimukhamAkarSaNaM kuru vikRSa-viparItaM vikarSaNaM kuru, kiM na jalpasi?, vAcanAntare tu kiM na jAnAsi ?, smara he pApa ! karmANi duSkRtAni, evaM-amunA prakAreNa yadvadanaM-narakapAlapratipAdanaM tena mahApragalbhaH-atisphAroyaHsa tathA, paDisuya'tipratizrupratizabdakastadrUpoya; zabdastena saGghalaHtrAsakaHvAcanAntaretu 'bIhaNao tAsaNao paibhao aibhautti ekArthAH, sadA-sarvadA, keSAM trAsaka ityAha-kadathyamAnAnAM-yAtyamAnAnAM nirayagocarANAM-narakavartinAM 'mahAnagaraDajjhamANasariso'ti dahyamAnamahAnagaraghoSasadhzo niraaghoSo-mahAdhvaniH zrUyate'niSTaH 'tahiyaMtitatra narake, keSAMsambandhItyAha-'neraiyANaM' kiMbhUtAnAmityAha-yAtyamAnAnAMkadaryamAnAnAMyAtanAbhiH-kadarthanAprakAraiH, kiMte'ttikAstAH? -asivanaM-khaDgAkArapatravanaM, darbhavanaM pratItaM, darbhapatrANi chedakAni tadagrANi ca bhedakAni bhavantIti tadyAtanAhetutvenoktaM, yaMtraprastarA-gharaTTadipASANA yaMtramuktapASANA vA yantrANi ca pASANAzceti vA yantrapASANAH sUcItalaM-UrddhamukhazUcIkaMbhUtalakSAravApya:-kSAradravyabhRtavApyaH kalakalaMta'tti kalakalAyamAnaM yat trapukAdi taya tA vaitaraNyabhidhAnA yA nadI sA kalakalAyamAnavaitaraNI kadambapuSpAkArA vAlukA kadambavAlukAjvalitA yA guhA-kandarA sAtathAtato dvandvaH tato'sivanAdiSuyanirodhanaMprakSepastattathA, uSNoSNe atyuSNe 'kaNTailletti kaNTakavati durgame kRcchragatike rathe-zakare yadyojanaMgavAmiva tattathA tatolohapathe-lohamayamArgeyadgamanaM-svayamevAvAhanaMca-aparairgavAmiva tattathA, tataH padatrayasya dvandvaH, 'imehintiebhirvakSyamANairvividhairAyudhaiH parasparaMvedanAmudIrayantIti yogaH kiM tetti tadyatA mudgaraH-ayodhanaH musuNDhiH-prahaNavizeSaH 'karakayaMtikrakacaM-karapatraM zaktiH -trizUlaM halaM-lAGgalaM gadA lakuTavizeSaH muzalaM cakraM kuntaM ca pratItaMtomaro-bANavizeSaH zUlaM pratItaM 'lauDa;tti lakuTaM bhiMDimAlaH-prahaNavizeSaH saddhalo-bhallaH paTTisaH-praharaNavizeSaH 'carmeSTaH' carmavezTitapASANavizeSo drudhaNomudgaravizeSaH mauSTiko-muSTipramANaH pASANa eva asikheTakaM-asinA saha phalakaM khaGgaH kevala eva cApaM dhanuH nArAcaHAyaso bANaH kaNakobANavizeSAH kalpanI-karttikAvizeSaH vAsI-kASThatakSakopakaraNavizeSaH parazuH-kuThAravizeSaH tata eteSAM dvandvaH tataste ca te TaGgakatIkSNA agratIkSNA nirmalAzceti karmadhArayaH, tatastairiti vyAkhyeyaM, tRtIyAbahuvacanalopadarzanAditi, anyaizcevamAdibhiH azubhaikriyaiH praharaNazatairabhighnantaH anubaddhatIvravairA-avicchinnotkaTavairabhAvAH parasparaM-anyo'nyaM vedanAmudIrayanti, nArakA eva tisRbhyaH narakapRthvIbhyaH, parato narakapAlAnAM gamanAbhAvAt, / 'tatthe titatrasaparasparAbhihananena vedanodIraNeNamudgaraprahAracUrNitomusiNdibhiH sambhagno Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAraM-1, adhyayanaM-1, 381 mathitazca-viloDito deho yeSAM te tathA, tathA yannatropapIDanena sphurantazca kalpitAzca-chinnA yantropapIDanasphuratkalpitAH 'keitya'ti kecidatra--narake sacamakAH-carmaNAsaha vikRttA-utklRptAH pRthaka tavarmANa ityarthaH, tathA nirmUlollUnakoSTha- nAsikAzchinnahastapAdAH asikrakacatIkSNakuntaparazUnAMprahAraiH sphATitA-vidAritA yete tathA, vAsyA saMtakSitAnyaGgopAGgAni yeSAM te tathA, tataH padadvayasya karmadhArayaH, tathA 'kalakala'tti kalakalAyamAnakSAreNa yatparikSiptaMpariSekaH tena gADhaM-atyataM 'DajhaMta'tti dahyamAnaM gAtraM yeSAM te tathA, kuntAnabhinno jarjaritazca sarvo deho yeSAM te tatA tataH karmadhArayaH, viloliMti' vilulanti luNThantItyarthaH mahItale-bhUtale 'sUNiyaMgamaMga'tti jAtazvayathukAGgopAGgAH, vAcanAntare tu nirgatAgrajihvAH, ___ 'tattha yatti tathA ca-mahItalavilolane vRkAdibhiH vikSipyanta iti yogaH, tatra vRkAIhAmRgAH 'suNagatikauleyakAH zragAlAH-gomAyavaH kAkA:-vAyasAH mArjArA-biDAlAHsarabhAHparAsarAH dvIpikA:-citrakAH 'vigghaya'tti vaiyAdhrAH vyAdhApatyAni zArdUlA-vyAghrAH siMhAHpratItAH, ete ca te darpitAzca-sAH kSudabhibhUtAzca-bubhukSitA iti te tathA taiH, nityakAlamanazitairivAnazitaiH-nirbhojanaiHghorA-dAruNakriyAkAriNaH ArasantaH--zabdAyamAnAH bhImarUpAzca ye te tathA taiH, Akramya daDhadaMSTrAbhirgADha atyartaM 'Dakatti dRSTAH 'kaDDiya'tti kRSTAzca AkarSitA ye te tathA. satIkSNanakhaiH sphATita Uo deho yeSAM te tatA tataH padadvayasya karmadhArayaH, vikSipyantevikIryante 'samantataH sarvataH, kimbhUtAste? vimuktasandhibandhanAH-zlathIkRtAGgasandhAnAH tathA vyaGgitAni-vikalIkRtAnyaGgAni yeSAM tetathA, tathAkaGkAH-pakSiviSazeSAH kurarA-utkrozAH gRdhrAH-zakunivizeSAH ghorakaSTA-atikaSTAzca yevAyasAsteSAMgaNAstazca puNo'tti samuccayArthaH svarAH-karkazAHsthirA-nizcalAH DhA-abhaGgurA nakhA yeSAM te tathA lohavata tuMDaM yeSAM te tathA tataH karmadhArayastairavapatya-upanipatya pakSarAhatAH tIkSNanakhairvikSiptA AkRSTA jihvA AJchite ca-AkRSTe nayane-locane nirdayaM ca niSkRpaM yathA bhavakatyevaM ullugaM'tiavarugNaMbhagnaM vikRttaMca vadanaM yeSAMte tathA, pAThAntareNaavalugNAni-chinnAni vikattAni gAtrANi yeSAM te tathA, ukrozantazca-krandantaH utpatanto nipatanto bhramantaH pUrvakarmodayopagatA iticapadacatuSTayaM vyaktaM, pazcAdanuzayena-paztacAttApena dahyamAnAH nindantojugupsamAnAH 'purekkhaDAI' pUrvabhavakRkatAni karmANi-kriyAH pApakAni-prANAtipAdAdIni, tataH "tahiM 2'ti tasyAM 2 ratnaprabhAdikAyAM pRthivyAM prakRSTAdisthitike narake tAzAni janmAntare upArjitAni paramAdhArmikodIritaparasparodIritakSetrapratyayarUpANi 'ussannacikkaNAIti ussanna-prAcuryeNacikkaNAI-durvimocAniduHkhAni anubhUyatatazca nirayAdAyuHkSayeNovRttAH santo bahavo gacchanti tiryagvasati-tiryagyoni, yato'lpA eva manuSyeSUtpadyante, duHkhottArAM anantotsarpiNyavasarpiNIrUpakAyasthitikatvAt tasyAM sudAruNAM duHkhAzrayakatvAt janmajarAmaraNavyAdhInAMyAH parivartanAH-punaHpunarbhavanAni tAbhiraraghaTTa ivAraghaTTo yA sA tathA tAM tiryagvasatiM jalasthalakhacarANAM paraspareNa vihiMsanasya-vividhavyApAdanasya prapaJco-vistAro yasyAM sA tathA tAM, tasyAM ca idaM vakSyamANapratyakSaM jagatprakaTaM na kevalamAgamagamyaM kintu jaGgamajantUnAM Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/1/8 pratyakSapramANasiddhatayA prakaTameveti, varAkAH- tapakhinaH prANavadhakAriNa iti prakramaH, duHkhaM prApnuvanti dIrghakAlaM yAvat, 'kiM te' tti tadyathA zItoSNatRSNAkSudbhirvedanAH tathA apratIkArasUtikarmmAdirahitaM aTavIjanma - kAntArajanma nityaM bhayenodvignAnAM mRgAdInAM vAsaH - avasthAnaM jAgaraNaM-anidrAgamanaM ca vadho- mAraNaM bandhanaM- saMyamanaM tADanaM- kuTTanaM aGkanaM - taptAyaH zalAkAdinA cihnakaraNaM nipAtanaM garttAdau kSepaNaM asthibhaJjanaM- kIkasAmarddanaM nAsAbhedo - nAsikAviva-rakaraNaM prahAraH 'dUmaNaM' ti davanamupatApaH chavicchedanaM - avayavakarttanaM abhiyogaprApaNaM- haThAd vyApArapravarttanaM kasaH - carmmayaSTikA aGkurAzca - sRNiH ArA ca pravaNadaNDAntarvarttinI lohazalAkA tAsAM nipAtaH-zarIranivezanaM damanaM - zikSAgrAhaNaM tato dvandvastataH etAni prApnuvantIti prakrama vAhanAni ca bhArasyeti gamyaM, mAtApitRviprayogaH, zrotasAM - nAsAmukhAdirandhrANAM ca parapIDanAni - rajvAdiDhabandhanena bAdhanAni yAni tAni tathA zokaparipIDitAni vA tato dvandvaH, 382 tatastAni ca zastraM cAgnizca viSaM ca prasiddhAni tairabhidhAzca - abhihananaM galasya kaNThasya gavalasya - zrRGgasya AvalanaM ca-moTanaM athavA galakasya balAdAvalanaM mAraNaM ceti tAni ca galena - baDizena jAlena ca - AnAyena 'ucchiMpaNANi 'tti jalamadhyAnmatsyAdInAmutkSepaNAni - AkarSaNAni yAni tAni tathA, 'paulanaM' pacanaM 'vikalpanaM' chedanaM te ca yAvajjIvikabandhanAni paJjanirodhAni ceti padadvayaM vyaktaM svayUdhyAnnirddhATanAnica - svakIyanikAyAt niSkAlanAnItyarthaH, dhamanAni-mahiSyAdInAM vAyupUraNAdIni cadohanAni ca pratItAni kudaNDena bandhanavizeSeNa gale - kaNTe yAni bandhanAni tAni tathA vATena- vATakena vRttyetyarthaH, parivAraNAni - nirAkaraNAni yAni tAni tathA tAnica paMkajalanimajjanAni - kardamaprAyajale bolanAni vAripravezanAni ca jale kSepAH tathA 'ovAya'tti avapAteSu garttAvizeSeSu udaka ityevaMrUDheSu patanena nibhaGgo - bhaJjanaM gAtrANAmavapAtanibhaGgaH sa ca viSamAtparvvataTaMkAdernipatanaM viSamanipatanaM tacca davAgnijvAlAbhirdahanaM ceti tAni AdiryeSAM tAni tathA, karmANi prApnuvantIti yogaH, evamuktanyAyena te prANadhAtinaH duHkhazatasampradIptA narakAdAgatA iha tiryagvaloke, kiMbhUtAH ? - sAvazeSakarmANaH tiryakpaJcendriyeSu prApnuvanti pApakAriNaH, kAnItyAha ? - karmamANi karmmajanyAni duHkhAnIti bhAvaH, pramAdarAgadveSairbahUni yAni saJcitAni - upArjitAni, tathA atIva atyarthamasAtakarkazAni - asAteSu - duHkheSu madhye karkazAni - kaThorANi yAni tAni tathA / pU. (8-vartate) bhamaramasagamacchimAiesu ya jAikulakoDisayasahassehiM navahiM cauridiyANa tahiM tahiM ceva jammaNamaraNANi aNubhavaMtA kAlaM saMkhejjakaM bhamaMti neraiyasamANativvadukkhA pharisarasaNa- ghANacakkhusahiyA taheva teiMdiesu kaMdhupippIlikAavadhikAdikesu ya jAtikulakoDisayasahassehiM aTTahiM aNUNahiM teiMdiyANa tahiM 2 ceva jammaNamaraNANi aNuhavaMtA kAlaM saMkhejjakaM bhamaMti neraiyasamANa-tivvadukkhA parisarasaNaghANasaMpauttA gaMDUlayajalUyavakimiyacaMdaNagamAdiesu ya jAtIkula - koDisayasahassehiM sattahiM aNUNaehiM beiMdiyANa tahiM 2 ceva jammaNamaraNANi aNuhavaMtA kAlaM saMkhijjakaM bhamaMti neraiyasamANativvadukkhA parisarasaNasaMpauttA pattA egiMdiyattaNaMpi ya puDhavijalajalaNamAruyavaNapphati Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM - 9, adhyayanaM -1, 383 suhumabAyaraM ca pajattamapajattaM patteyasarIranAma sAhAraNaM ca patteyasarIrajIviesu ya tatthavi kAlamasaMkhejjagaM bhamaMti anatakAlaM ca anaMtaekAe phAsiMdiyabhAvasaMpauttA dukkhasamudayaM imaM aNiTTaM pAviti puNo 2 tahiM 2 ceva parabhavatarugaNagahaNe koddAlakuliyadAlaNasalilamalaNakhaMbhaNaruMbhaNaaNalANilavivihasatthaghaTTaNaparopparAbhiNaNamAraNavirAhaNANi ya akAmakAI parappa ogodIraNAhi kapaoyaNehi ya pessapasunimitta osahAhAramaiehiM ukkhaNaNaukkatthaNapayaNakoTTaNapIsa piTTaNabhajaNagAlaNaAmoDaNasaDaNaphuDaNabhaJjaNacheyaNatacchaNavituMvaNapata jhoDaNa aggidahaNAiyAti, - evaM te bhavaparaMparAdukaakhasamaNubaddhA aDaMti saMsArabIhaNakare jIvA pANAivAyanirayA anaMtakAlaM jeviya iha mANusattaNaM gayA kahiM vi naragA uccaTTiyA adhannA teviya dIsaMti pAyaso vikayavigalarUvA khujA vaDabhA ya vAmaNA ya bahirA kANA kuMTA paMgulA viulA ya mUkA ya maMmaNA ya aMdhayagA egacakkhU viNihasavellA vAhirogapIliya appAuyasatyavajjhavAlA kulakkhaNukkinedehA dubbalakusaMghayaNa kuppamANakusaMThiyA kurUvA kiviNA ya hINA hINasattA niccaMsokkhaparivajjiyA asuradukkhabhAgaNaragAo ihaM sAvasesakammA, evaM naragaM tirikkhajoNiM kumANusattaM ca hiMDamANA pAvaMti anaMtAI dukhAiM pAvakArI eso so pANavahassa phalavivAgoihaloio pAraloio appasuho bahudukkho mahabbhayo bahurayappagADho dAruNo kakkaso asAo vAsasahassehiM muccatI, naya avedayittA asthi hu mokkhotti evamAhaMsu, nAyakulanaMdaNo mahayA jiNo u vIravaranAmadhejjo kahai sIhapANavahaNassa phalavivAgaM, eso so pANavaho caMDo ruddo khuddo aNArio nigdhiNo nisaMso mahabbhao bIhaNao tAsaNao reat uvveyaNao ya niravayakkho niddhammo nimpivAsI nikkaluNo nirayavAsagamaNanidhaNo mohamambhapavaDao maraNavemaNaso paDhamaM ahamamadAraM samattaMtibemi // vR. tathA bhramamazakamakSikAdiSu ceti saptamyAH SaSThyarthatvAt bhamarAdInAmiti vyAkhyeyaM, caturindriyANAmiti ca sambandhanIyaM athavA caturindriyANAM bhramarAdikeSu jAtikulakoTIzatasahasreSvevaM ghaTanIyamiti, jAtI - caturindriyajAtI yAni kulakoTIzatasahasrANi tAni tathA teSu, tathA 'navasu'tti 'tahiM 2 ceva tti tatraiva 2 caturindriyajAtAvityarthaH, jananamaraNAnyanubhavantaH kAlaM saGkhnyAtakaM-saGkhyAtavarSasahasralakSaNaM bhramanti, kimbhUtAH ? - nArakasamAnatIvraduHkhAH sparzanarasanaghrANacakSuH sahitAH indriyacatuSTayopetA ityartha, 'tathaive 'ti yathaiva caturindriyeSu tathaiva trIndriyeSu jananAnyanubhavanto bhramantIti prakramaH / etadeva prapaJcayannAha kuMthupipIlikAavadhikAdikeSu ca jAtikulakoTizatasaheSvityAdIndriyagamAntaM caturindriyagamavatreyaM, navaraM 'gaMDUlaya'tti alasAH 'caMdaNaga' tti akSAH tathA 'pattA egiMdiyattagaMpiya'tti na kevalaM paJcendriyAditvameva prAptAH ekendriyatvamapi ca prAptA duHkhasamudayaM prApnuvantIti yogaH, kimbhUtamekendriyatvamityAha - pRthvIjalajvalanamArutavanaspatisambandhi yat ekendriyatvaM tatpRthviyAdyevocyate, punaH kimbhUtaM tat ? - sUkSmaM bAdaraM ca tattatkarmodayasampAdyaM ca tathA paryAptamaparyAptaM ca tattkarmotpAdyameva tathA pratyekazarIranAmakarmasampAdyaM pratyekazIraranAmaivocyate sAdhAraNazarIranAmakarmmasampAdyaM ca sAdhAraNaM paryAptAdipadAnAM ca karmmadhArayaH, cakAraH samuccaye, evaMvidhaM caikendriyatvaM prAptAH kiyantaM kAlaM 1 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/1/8 bhramantIti bhedenAha-patye tyAdi, tatthavittitatrApiekendriyatve pratyekazarIrejIvitaM-prANadhAraNaM yeSAM te pratyekazarIrajIvitAsteSu-pRthivyAdiSu cakA rauttaravAkyApekSayA samuccayArtha;,kAlamasaGkhyAtaM bhramanti, anantakAlaM cAnantakAye sAdhAraNazarIreSvityarthaH, Aha c||1|| "assaMkhosappiNiussappiNI egidiyANaya cunnhN| tAcevaU aNaMtA vaNassaIe u boddhavvA / / " iti, kimbhUtAste?-sparzendriyasya bhAvena pariNAmena sattayA vA samprayuktA ye te tathA, duHkhasamudayamidaM vakSyamANamaniSTaM prApnuvanti, punaH 2 tatraiva 2 ekandriyatve ityarthaH, kimbhUte?paraH-prakRSTaH sarvotkRSTakAyastitikatvAdbhava-utpattisthAnaM tarugaNagaNo vRkSagucchAdivRndasamUho yatraikendriyatve pAThAntaretuparabhavatarugaNairgahanaMyattattathA, tatra duHkhasamudayamevAha-kuddAlo-bhUkhanitraM kulikaM-halavizeSastAbhyAM 'dAlanaM tividAraNaMyattattathA, etatpRthivIvanaspatyorduHkhakAraNamuktaM, salilasya malanaMcamaInaM bhaNaM tikSobhaNaMca ruMbhaNaM tirodhanaMca silalamalanazrobhaNarodhanAni, anenApkAyikAnAM duHkhamuktaM, analAnilayoH--agnivAtayorvividhaiH zastraiH svakAyaparakAyabhedaiHyat ghaTTanaM-saGghaTTanaM tattathA, anena ca tejovAyvorduHkhamuktaM, parasparAbhihananena yanmAraNaMca pratItaM virAdhanaM-paritApanaMtetathAtato dvandvo'tastAnicaduHkhAni bhavantItigamyaM, tAnikimbhUtAni -akAma- kAni- anabhilaSaNIyAni, etadeva vizeSeNAha-paraprayogodIraNAbhiH-svavyatiriktajanavyApAra- duHkhotpAdanAbhiniSprayojanAbhiriti hadayaM, kAryai; prayojanaizca-avazyakaraNIyaprayojanaiH, kimbhUtaiH? preSyapazunimittakarmakaragavAdihetorupalakSaNatvAttadanyanimittaMcayAnyauSadhAhArAdInitAni tathA tairutkhananaM-utpATanaM utkatathaM tvaco'panayanaM pacanaM pAkaH kuTTanaM-cUrNanaM preSaNaM-gharaTTAdinA dalanaM piTTanaM-tADanaM bhajanaM bhrASTrapacanaM gAlanaM-chANanaM AmoTanaM ISadabhaJjanaM zaTanaM svata eva vizaraNaM sphuTanaM-svata eva dvidhAbhAvagamanaM bhaJjanaM AmaddenaM chadanaM-pratItaM takSaNaM-kASThAderiva vAsyAdinA viluTanaM lomAdyapanayanaM patrajjhoDanaM-taruprAntapallavaphalAdipAtanaM agnidahanaMpratItaM, etAnyAdi]SAMtAni duHkhAnyekendriyANAM bhavantIti gamyaM, tathA ekendriyAdhikAraM nigamayannAhaevam-uktakrameNa te ekendriyAH bhavaparamparAsu yad duHkhaM tatsamanubaddhaM-avicchinnaM yeSAM te tatA aTantisaMsAre eva 'bIhaNakare'tti bhayaGkaraH tatrajIvAHprANAtipAtaniratAanantaM kAlaM yAvaditi atha prANAtipAtakAriNo narakAdadavatA manuSyagatigatA yAzA bhavanti tathocyate'je'viye'tyAdi ye'piceha matyaloke mAnuSatvamAgatAH-prAptAH kathaJcita kRcchrAdityartho narakAduddha tAH adhanyAste'pica dRzyante prAyazaH-prAyeNa vikRtavikalarUpAH, prAyazograhaNena tIrthakarAdibhivya-bhicAraH parihRtaH, vikRtavikalarUpatvameva prapaJcayannAha kubjAH-vakrajavAH vaTabhAzca-- vakroparikAyA vAmanAca-kAlAnaucityenAtihasvadehA badhirAH pratItAH kANA:dIpakANAH pharalA ityarthaH, kuNTAzca-vikRtahastAH paGgulAH-gamanAsamarthajAH vikalAzca-aparipUrNagAtrAH mUkAzca-vacanAsamarthAH paGgulAH 'aviya jalamaya'ttipAThAntaraMtatra apiceti samuccaye jalamUkAH- jalapraviSTasyeva 'buDabuDa' ityevaMrUpo dhvaniryeSAM manmanAzca-yeSAM jalpatAM skhalati vANI aMdhillaga'tti andhAH ekaMcakSurvinihataM yeSAMte ekacakSurvinihatAH sacillaya'ttisarvApacakSuSaH Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAra-1, adhyayanaM-1, 385 pAThAntareNa 'sapisallaya'tti tatra saha pisallayena-pizAcena vartanta iti sapisallayAH vyAdhibhiH-kuSThAthai rogaiH-jvarAdibhirviziSTAbhirvA AdhibhiH--manaHpIDAbhiH rogaizca pIDitA vyArogapIDitAH alpAyuSaH-stokajIvitAH zastreNa hanyante yete zastravadhyAH bAlA:-bAlizAH tato'nadhakArAdInAMdvandvaH, kulakSaNaiH-apalakSaNairutkIrNaH-AkIrNo deho yeSAM tetathA, durbalAH kRzAH kusaMhananAH balavikalAH kupramANAHatidIrghA atihasvA vA kusaMsthitAH-kusaMsthAnAH tato durbalAdInAM dvandvaH, ataeva kurUpAH kRpaNAzcaraGkAH atyAginovA hInAjAtyAdiguNairhInasattvAH-alpasattvAH nityaM saukhyaparivarjitAH azubham azubhAnubandhi yaduHkhaMtadabhAginaH narakAduddha tAssantaH ihamanuSyaloke ||shynte sAvazeSakarmANa iti nigamanaM / atha yo zaM phalaM dadAtItyetannigamayannAha___eva mityAdievamuktakrameNa narakatiryagyonIH kumA patvaMca hiNDamAnAH-adhigacchantaH prApnuvanti anantakAni duHkhAni pApakAriNaH prANavadhakAH, vizeSaNa nigamayannAha-eSa sa prANavadhasyaphalavipAkaH ihalaukikaH manuSyApekSayA manuSyabhavAzrayaH pAralaukikaH-manuSyApekSayA narakagatyAdyAzritaH alpasukho-bhogasukhalavasampAdanAtavidyamInasukhovA bahuduHkhonarakAdiduHkhakAraNatvAt 'mahabbhauttimahAbhayarUpaH bahurajaH-prabhUtaMkarmapragADhaM-TuocaMyatrasa tathA dAruNoraudraH karkazaH-kaThinaH asAtaH-asAtavedanIyakarmodayarUpaH varSasahairmucyate tataH prANIti zeSaH, na ca naiva avedayitvA tamiti zeSaH asti mokSaH asmAditi seSaH, itizabdaH samAptI, atha kenAyaM dvArapaJcakapratibaddhaprANAtipAtalakSaNAzravadvArapratipAdanaparaH prathamAdhyayanArthaH prarUpita iti jijJAsAyAmAha 'evaM ti evaMprakAramatIndriyabhUtabhavyabhaviSyadarthaviSaya phuTapratibhAsaprakAzanIyamabhihitaM vastu 'AhaMsutti AkhyAtavAn 'jJAtakulanandanaH' jJAtI:-kSatriyavizeSAH tatkulanandanaHtavaMzasamRddhikaraH mahAtmetipratItaM, jinastu-jina eva vIra ranAmadheyaH-vIravaretiprazastanAmA, tathA kathitavAMzcaprANavadhasyaphalavipAkaM,adhyayana syamahAvIrabhihitatvepratipAdite'pi yat punastatphalavipAkasya vIrakathitatvAbhidhAnaM taTAvadhasyaikAntikAzubhaphalatvenAtyantaparihArAviSNakaraNArthamiti, atha zAstrakAraH prANavadhasya svarUpaM prathamadvAropadarzitamapi nigamanArthaM punardarzayannAha-eSa sa prANavadho'bhihitaH yo'nantaraM svarUpataH paryAyataH vidhAnataH phalataH kartRtazca vaktuM pratijJAta AdAvAsIt, kimbhUta ityAha caNDa:-kopanaH tatpravarttitvAcaNDaH raudrarasapravartitatvAt raudraH kSudrajanAcaritvAt kSudraH anAryalokakaraNIyatvAdanAryaH ghRNAyA atrAvidyamAnatvAnnighRNaH niHzUkajanakRtatvAnna zaMsaH mahAbhayahetutvAtmahAbhayaH 'bIhaNautti bhayAntarapravartitatvAt trAsakaH utrAsahetutvAt anyAyyonyAyAdapetatvAt udvejanakazca udvegahetutvAt niravakAGkSaH paraprANApezrAvarjita ityarthaH, nirddharmodharmAdapakrAntaH niSpipAsaH-vadhyaM pratisnehavirahAta niSkaruNo-vigatadayaH nirayavAsagamananidhana iti vyaktaM mohamahAbhayaprakarzakaH-tapravartakaH maraNena vaimanasya-dainyaM yatra sa maraNavaimanasyaH / prathamamadharmadvAraM-mRSAvAdAdyapekSayA niSThAM gataMitizabdaH samAptau bravImi-pratipAdayAmi tIrthakaropadezena na svamanISikayeti, [7125 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNadazAGgasUtram 9/9/8 etacca sudharmasvAmI jambUsvAminaH svavacasi sarvajJavacanAzritatvenAvyabhicArIdamiti pratyayotpAdanArthaM tathA svasya guruparatantratAviSkaraNArthaM vineyAnAM caitnyaayprdrshnaarthmaakhyaatvaaniti| adharmadvAre - adhyayanaM-1 samAptam muni dIparatnasAgareNa saMzodhitA sampAdItA praznavyAkaraNAsUtre prathama adharmadAra abhayadevasUri viracitA TIkA prismaaptaa| -adhyayanaM-2 - mRSAvAdaH:vR. vyAkhyAtaM prathamamadhyayanaM, atha dvitIyamArabhyate, asya cAyamabhisambanaadhaH-pUrva svarUpAdibhiH prANAtipAtaH prathamAzravadvArabhUtaH prarUpitaH, iha tu sUtrakramaprAmANyAd dvitIyazravadvArabhUto mRSAvAdastathaiva prarUpyate, ityevaMsambandhasyAsyAdhyayanasyedamAdisUtram mU. (9) jaMbU bitiyaM ca aliyavayaNaM lahusagalahucavalabhaNiyaM bhayaMkaraMduhakaraM ayasakara verakaragaM aratiratirAgadosamaNasaMkilesaviyaraNaM aliyaniyaDisAtijoyabahulaMnIyajaNaniseviyaM nissaMsaM appaJcayakArakaM paramasAhugarahaNijaM parapIlAkArakaM paramakiNhalessasahiyaM duggaiviNivAyavaDaNaM bhavapuNabbhavakaraM cirapariciyamaNugataM durantaM kittiyaM bititaM adhmmdaarN| vR. 'jaMbU' ityAdi, jambUriti ziSyAmantraNavacanaM, dvitIyaM ca-dvitIyaM punarAzravadvAraM alIkavacanaM-mRSAvAdaH, idamapipaJcabhiryAdazakAdidvAraiH prarUpyate, tatrayAdazamiti dvAramAzrityAlIkavacanasya svarUpamAha-laghuH guNagauravarahitaH svaH-AtmA vidyate yeSAMte laghusvakAstebhyo'pi ye laghavaste laghusvakaladhavastecatecapalAzca kAyAdibhiriti karmadhArayaH taireva bhaNitaM yattattathA, tathA bhayaGgaraM duHkhakaramayazaHkaraMvairakaraM yattattathA, aratiratirAgadveSalakSaNaM manaHsaGkalezaM vitarati yattattathA, alika:-zubhaphalApekSayA niSphaloyo nikRteH-vAcanapracchAdanArthaM vacanasya 'sAi'tti avizrambhasya ca avizvAsavanavasya yogo-vyApArastena bahulaM-pracuraM yattattathA, nIcaiH-jAtyAvadihInairjanaiH prAya idaM niSevitaM- kRtaM tattathA, nRzaMsaM-zUkAvarjitaM niHzaMsaM vA-zlAghArahitaMapratyayakArakaM-vizvAsavinAzakaraM, itaH padacatuSTayaM kaNThyaM, tathA bhave-saMsare punarbhavaM-punaH 2 janma karotIti punarbhavakaraM ciraparicitaM-anAdisaMsArAbhyastaM anugataM-avicchedenAnuvRttaMdurantaM-vipAkadAruNaM dvitIyamadharmadvAraM pApopAya iti, etena yAdRza ityuktaM 1 / mU. (10) tassa ya nAmANi goNNANi hoti tIsaM, taMjahA-aliyaM 1 saDhaM 2 aNajjaM 2 mAyAmoso 4 asaMtakaM 5 kUDakavaDamavatyugaM ca 6 niratthayamavatthayaM ca 7 viddesagarahaNijjaM 8 aNujukaM 9 kakaNA ya 10 vaMcaNA ya 11 micchApacchAkaDaMca 12 sAtI u 13 ucchannaM 14 ukkUlaMca 15 ___aTuM16 abbhakkhANaMca 17kibbisaM 18 valayaM 19 gahaNaMca 20 mammaNaM21 nama22 niyayI 23 appacao 24 asamao 25 asaccasaMghattaNaM 26 vivakkho 27 avahIyaM 28 uvahiasuddhaM 29 avalovotti 30, aviya tassa eyANi evamAdINi nAdhejANi hoti tIsaMsAvajassa aliyassa vaijogassa anegaaii| vR. atha yannAmetyabhidhAtukAma Aha- 'tasse'tyAdi sugama, yAvattadyathA Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAra-1, adhyayanaM-2, 387 alikaM 1 zaThaMzaThasya-mAyinaH karmatvAt 2 anAryavacanatvAdanAryaM 3 mAyAlakSaNakaSAyAnugatatvAnmRSArUpatvAcca mAyAmRSA 4 asaMtagaM'ti asadarthAbhidhAnarUpatvAdasatkaM 5 kUDakavaDamavatputi kUTa-paravaJcanArthaM nyUnAdhikabhASaNaM kapaTa-bhASAviparyayakaraNaM avidyamAnaM vastu-abhidheyo'rtho yatra tadavastu, padatrayasyApyetasyakathaJcitsamAnArthatvenaikatamasyaiva gaNanAdidamekanAma 6 niratthayamavatthayaM vatti nirarthakaM satyArthAnniSkAntaMapArthaM apagatastArthaM, ihApi dvayoH samAnArthatayA ekatarasyaiva gaNanAdevatvam 7 viddesagarahaNijz2a'ti vidveSo-matsarastasmAd garhate-nindati yena athavA tatraiva vidveSAt gIte sAdhubhiryat tadvidveSadarhaNIyamiti 8 anRjukaMvakramityarthaH 9 kalkaM-pApaM mAyA vA tatkaraNaM kalkanA sA ca 10, vaJcanA 11 micchApacchAkaDaM vattimithyetikRtvA pazcAtkRtaMnyAyavAdibhiryattattathA 12 sAtiH-avizrambhaH 13 ucchannati apazabdaM-virUpaMchannaM-svadoSANAM paraguNAnAM vA''varaNamapacchannaM, utthatvaM vA nyUnatvaM 14 'ujhUlaM vatti utkUlayati-sanmArgAdapadhvaMsayati kUlAdvAnyAyasariyAvahataTAdUrdhvaM yattadutkUlaM pAThAntareNa utkalaM--UrdhvaM dharmakalAyA yattattathA 15ArtaRtasya pIDitasyedaM vacanamitikRtvA 16 abhyAkhyAnaM paramabhi asatAM doSANAmAkhyAnamityarthaH 17kilbiSaM kilbiSasya-pApasya hetutvat 18 valayamiva valayaM vakratvAt 19 gahanamiva gahanaM durlakSyAntasatattvatvAt 20 manmanamivamanmanaMcAsphuTatvAt 21 nUmatipracchAdanaM 22 nikRtiH-mAyAyAH pracchAdanArthaM vacanaM 23 apratyayaH-pratyayAbhAvaH 24 asamayaH-asamyagAcAraH 25 asatyaM-alIkaM sandadhAti-acchinnaM karotItiasatyasandhastadbhAvo asatyasandhatvaM 26 vipakSaH satyasya sukRtasya cetibhAvaH 27'avahIyaM tiapasadA-nindyAdhIryasmiMstadapadhIkaMpAThAntareNa 'ANAiyaM AjJAM jinAdezamatigacchati-atikrAmati yattadAjJAtigaM 28 'uvahiasuddhaM ti upadhinA-mAyayA azuddhaM-sAvadyamupadhyazuddhaM 29 avalopo-vastusadmAvapracchAdanaM, itirevaMprakArArthaH, apiceti samuccayArthaH,30, tassaeyANievamAINinAmadhenjaNi hoti tIsaMsAvajassaaliyassa vayajogassa anegAIti iha vAkye evamakSaraghaTanA kAryA-tasyAlIkasya sAvadyasya vAgyogasya etAnianantaroditAni triMzat evamAdIni-evaMprakArANi cAnekAni nAmadheyAni nAmAni bhavantIti yannAmeti dvAraM pratipAditam 2 / atha ye yathA cAlIkaM vadanti tAn tathA cAha mU. (11) taM ca puNa vadaMti kei aliyaM pAvA asaMjayA avirayA kavaDakuDilakuyacaTulabhAvA kuddhAluddhA bhayAya hassaTTiyA yasakkhI coracArabhaDAkhaMDarakkhA jiyajUIkarAya gahiyagahaNA kakakurugakAragA kuliMgIuvahiyA vANiyagA ya kUDatulakUDamANI kuDakAhAvaNokjIvI paDagArakalAyakAruinA vaMcaNaparA cAriyaghATuyAranagaragottiyaparicAragA duTTavAyisUyakaaNabalabhaNiyAyapuvvakAliyavayaNadacchA sAhasikAlahussagA asaccA gAraviyA asalacaTTAvaNAhicittA uccacchaMdA aniggahA aniyatA chaMdeNa mukkavAtA bhavaMti aliyAhiM je avirayA, avare nasthikavAdiNo vAmalokavAdI bhaNaMti nasthi jIvo na jAi iha pare vA loe na ya kiMcivi phusati putrapAvaM natthi phalaM sukayadukyANapaMcamahAbhUtiyaMsarIraMbhAsaMti he! vAtajogajuttaM, Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 paMca ya khaMdhe bhAMti keI, manaM ca manajIvikA vadaMti, vAujIvotti evamAhaMsu, sarIraM sAdiyaM sanidhaNaM iha bhave ege bhave tassa vippaNAsaMmi savvanAsotti, evaM jaMpati musAvAdI, tamhA dANavayaposahANaM tava saMjamabaMbhacerakallANamAiyANaM natthi phalaM navi ya pANavahe aliyavayaNaM na ceva corikkakaraNaparadArasevaNaM vA sapariggahapAvakammakaraNaMpi natthi kiMci na neraiyatiriyamaNuyANa joNI na devaloko vA atthi na ya atthi siddhigamaNaM ammApiyarI natthi navi atthi purisakAro paJcakkhANamavi natthi navi atthi kAlamaccU ya arihaMtA cakkavaTTI baladevA vAsudevA natthi nevatthi kei risao dhammAdhammaphalaM ca navi asthi kiMci bahuyaM ca thocakaM vA, tamhA evaM vijANiUNa jahA subahu iMdiyANukUlesu savvavisaesu vaTTaha natthi kAi kiriyA vA akiriyA vA evaM bhAMti natthikavAdiNo vAmalogavAdI, imaMpi bitIyaM kudaMsaNaM asambhAvavAiNo pannaveti mUDhA saMbhUto aMDakAo loko sayaMbhuNA sayaM ca nimmio, evaM eyaM aliyaM payAvaiNA issareNa ya kayaMti keti, evaM viNmayaM kasiNameva ya jagati keI, evameke vaMdati mosaM eko AyA akArako vedako ya sukayarasa dukkayarasa ya karaNANi kAraNANi savvahA savvahiM ca nidho ya nikkio nigguNo ya anuvaleva ottiyaviya evamAhaMsu asabbhAvaM, jaMpi ihaM kiMci jIvaloke dIsai sukayaM vA dukayaM vA evaM jadicchAe vA sahAveNa vAvi daivatappabhAvao cAvi bhavati, natthettha kiMci kayakaM tattaM lakkhaNavihANaniyatIe kAriyaM evaM kei jaMpaMti iDDirasAtagAravaparA bahave karaNAlasA parUveti dhammavImaMsaeNaM mosaM, avare ahammao rAyadukhaM abbhakkhANaM bhaNeti-aliyaM corotti acorayaM kareMtaM DAmariuttivi ya emeva udAsINaM dussIlotti ya paradAraM gacchatitti mailiMti sIlakaliyaM ayaMpi gurutappao, anne emeva bhAMti uvANaMtA mittakalattAI sevaMti ayaMpi luttadhammo imovi vissaMbhavAio pAvakammakArI agammagAmI ayaM durappA bahuesu ya pApagesu juttotti evaM jaMpaMti maccharI, bhaddake vA guNakittinehaparaloganiSpivAsA, evaM te aliyavayaNadacchA paradosuppAyaNappasattA veDheMti akkhAtiyabIeNa appANaM kammabaMdhaNeNa muharI asamikkhiyappalAvA nikkheve avaharati parassa atyaMmi gaDhiyagiddA abhijuMjaMti ya paraM asaMtaehiM luddhA ya kareMti kUDasakkhittaNaM asaccA atthAliyaM ca kantrAliyaM ca bhomAliyaM ca taha gavAliyaM ca garuyaM bhAMti aharagatigamaNaM, annaMpi ya jAtirUvakulasIlapaJcayaMmAyANiguNaM cavalapiNaM paramaTTabhedakamasakaM viddesamaNatthakArakaM pAvakampamUlaM duddiSTaM dussuyaM amuNiyaM nillajaM lokagarahaNijyaM vahabaMdhaparikilesabahulaM jarAmaraNadukkhasoyanimmaM asuddha pariNAmasaMkiliDaM bhaNati aliyA hiMsaMti saMniviTThA asaMtaguNudIrakA ya saMtaguNAnasakA ya hiMsAbhUtovaghAtitaM aliyasaMpauttA vayaNaM sAvajjamakusalaM sAhugarahaNijjaM adhammajaNaNaM bhaNati aNabhigayapunnapAvA, puNovi adhikaraNakiriyApavattakA bahuvihaM aNatthaM avamaddaM appaNo parassa ya kareti, emeva jaMpamANA misasUkare ya sAhiti ghAyagANaM sasayapasayarohie ya sAhiti vAgurANaM tittiravaTTakalAvake ya kavijalakavoyake ya sAhiti sAuNINaM jhasamagarakacchabhe ya sAhiti macchiyANaM saMkhaMke khullae ya sAhiMti magarANaM ayagaragoNasamaMDalidavvIkare maulI ya sAhiti praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/2/11 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM-1, adhyayanaM -2, 389 vAlavINaM gohA sehaga sallagasaraDake ya sAhiti luddhagANaM gayakulavAnarakule ya sAhiti pAsiyANaM sukaba rahiNamayaNasAlakoilahaMsakule sArase ya sAhiti posagANaM vadhabaMdhajAyaNaM ca sAhiti gommiyANaM dhaNadhanagavelae ya sAhiti takkarANaM - gAmAgaranagarapaTTaNeya sAhiti cAriyANaM pAraghAiyapaMthaghAtiyAo sAhaMti ya gaThibheyANaM kayaM ca coriyaM nagaragottiyANaM laMchaNanillaMchaNadhamaNaduhaNaposaNavaNaNadavaNavAhaNAdiyAiM sAhiti bahUNi gomiyANaM dhAtumaNisilappavAlarayaNAgare ya sAhiMti AgarINaM pupphavihiM phalavihiM ca sAhiti mAliyANaM agghamahukosae ya sAhiti vanacarANaM jaMtAI visAI mUlakammaM AhevaNaAviMdhaNa AbhiogamaMtosahippaoge coriyaparadAragamaNabahupAvakammakaraNaM ukkhaMdhe gAmaghAtiyAo vanadahaNata lAgabeyaNANi buddhivisavinAsaNANi vasIkaraNamAdiyAiM bhayamaraNakilesadosajaNaNANi bhAvabahusaMkiliTThamaliNANi bhUtaghAtovaghAtiyAiM saccAIpi tAiM hiMsakAI vayaNAI udAharati puTTA vA apuTTA vA paratattiyavAvaDA ya asamikkhiyabhAsiNo uvaladisaMti sahasA uTThA goNA gavayA daMmaMtu pariNayavayA assA hatthI gavelagakukuDA ya kijaMtu kiNAvedha ya vikkeha payaha ya sayaNassa deha piyaya dAsidAsabhayakabhAillakA ya sissA ya pesakajaNI kammakarA ya kiMkarA ya ee sayaNaparijaNo ya kIsa acchaMti bhAriyA bhe karitu kammaM gahaNAI vaNAI kettakhilabhUmilallarAiM uttaNaghaNasaMkaDAiM DajjhaMtu sUDijaMtu ya rukkhA bhijaMtu jaMtabhaMDAiyassa uvahissa kAraNAe bahuvihassa ya uDAe ucchU duaMtu pIlijaMtu ya tilA payAveha ya iTTakAu mama gharaTTAyAe khettAiM kasaha kasAveha ya lahuM gAma AgaranagarakheDakabbaDe niveseha aDavIdesesu vipulasIme puSphANi ya phalANi ya kaMdamUlAI kAlapattAiM geNheha kareha saM cayaM parijaNaTTayAe sAlI vIhI javA ya lucchaMtu malijaMtu uppaNiaMtu ya lahuM ca pavisaMtu ya koTTAgAraM appamahaukosagA ya hemaMtu poyasatthA seNA nijjAu jAu DamaraM ghorA vaTTaMtu ya saMgAmA pavahaMtu ya -sagaDavAhaNAI uvaNayaNaM colagaM vivAho janno amugampiu hou divasesu karaNesu muhuttesu nakkhattesu tihisu ya aJja houNhavaNaM muditaM bahukhajJapijjakaliyaM kotukaM viNhAvaNakaM saMtikammANi kuha sasiravigahovarAgavisamesu sajjaNapariyaNassa ya niyakassa ya jIviyassa parikkhaNaTTayAe paDisIsakAI ca deha daha ya sIsovahAre vivihosahimajjamaMsabhakkhannapANamallANulevaNapaIvajaliujjalasugaMdhidhUvAvakArapupphaphalasamiddhe pAyacchitte kareha pANAivAyakaraNeNaM bahuviheNaM vivarI uppAyadussumiNapAvasauNa asomaggahacariya amaMgalanimittapaDighAyaheuM vitticcheyaM kareha mA deha kiMci dANa suddha hao suddha hao suTu chinno bhinnatti uvadisaMtA evaMvihaM kareti aliyaM maNeNa vAyAe kammuNA ya akusalA aNajjA aliyANA aliyadhammaNirayA aliyAsu kahAsu abhiramaMtA tuTTA aliyaM karettu hoti ya bahuppayAraM vR. 'taM ce 'tyAdi, tatpunarvadantyalIkaM 'kei' tti kecit na sarve'pi susAdhUnAmalI kavacananivRttatvAt, kiMviziSThAH ? - pApAH - pApAtmAnaH asaMyatAH - asaMyamavanto'viratAH - anivRttAH tathA 'kavaDakuDilakaDuyacaTulabhAva'tti kapaTena hetunA kuTilo-cakraH kaTukazca vipAkadAruNatvAt caTulata- vividhavastuSu kSaNe 2 AkAGkSAdipravRtterbhAvaH-cittaM yeSAM te tathA 'kuddhA luddhA' iti sugamam 'bhayAya'tti pareSAM bhayotpAdanAya athavA bhayAcca 'hassaTTiyA ya'tti hAsArthikAzca -hAsArthinaH Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/2/11 pAThAntareNa hAsArthAya 'sakkhi'tti sAkSiNaH caurAzcArabhaTAzca pratItAH 'khaMDarakkha'tti zulkapAlAH 'jiyajUikArA yatti jitAzca te dyUtakArAzceti samAsaH 'gahiyagahaNatti gRhItAni grahaNAnigrahaNakAni yaiste tathA, 'kakkagurugakAragati kalkagurukaM-mAyA tatkArakAH 'kuliGgI tikuliGginaH kutIrthikAH 'uvahiyA vANiyagA yatti aupadhikAH-mAyAcAriNaH vANijakA-vaNijaH kimbhUtAH ?kUTatulAkUTamAninaH kUTakArSApaNopajIvina itipadadvayaM vyaktaM, navaraMkArSApaNo-drammaH paDakArakalAyakAruijjati paTakArakAH-tantuvAyAH kalAdAH-suvarNakArAH kArukeSu-varuTacchipakAdiSu bhavA kArukIyAH, kiMvidhAetealIkaMvadantItyAha-vaJcanaparAH,tathAcArikA hairikAzcATukarAHmukhamaGgalakarA nagaraguptikAH-koTTapAlAH paricArakA-yeparicAraNAM-maithunAbhiSvaGgakurvanti kAmukA ityarthaH, duSTavAdinaH asatpakSagrAhiNaH zUcakAH-pizunAH 'aNabalabhaNiyAya'tti RNe grahItavye balaM yasyAsau RNabalo balavAnuttamarNastena bhaNitA-asmadravyaM dehItyevamabhihitA ye adhamAste tathA tatazcArikAdInAM dvandvaH 'puvbakAliyavayaNadacchatti vaktukAmasya vacanAdyat pUrvataramabhidhIyate parAbhiprAyaM lakSayitvA tatpUrvakAlikaM vacanaM tatra vaktavye ye dakSAste tathA, athavA pUrvakAlikAnAmarthAnAM vacane ye adakSA-niratizayanirAgamAste tathA sahasAavitakya bhASaNe ye vartante te sAhasikAH laghusvakA-laghukAtmAnaH asatyAH-sadbhyo'hitAH gauravikAH-RddhayAdigauravatrayeNa caranti ye asatyAnAmarthAnAM sthApanA-pratiSThAmadhi cittaM yeSAM teasatya sthApanAdhicittAH ucco-mahAnAtmotkarSaNapravaNazchanda:-abhiprAyoyeSAM te uccacchandAH anigrahAH-svairAHaniyatA-aniyamavanto'navasthitA ityarthaH anijakA vA-avidyamAnasvajanAH alIkaM vadantIti prakRtaM, tathA chandena-svAbhiprAyeNa muktavAcaH-prayuktavacanA athavA chandena muktavAdinaH--siddhavAdinaste bhavanti, ke ityAha-avalIkAdye avirtaaH| tathA apare-uktebhyo'nye nAstikavAdino-lokAyatikAH vAma-pratIpaM lokaM vadanti ye satAM lokavastUnAmasattvasya pratipAdanAtte vAmalokavAdino bhaNanti-prapUpayanti, kiM ?, zUnyamiti, jagaditi gamyate, kathaM ?, AtmAdyabhAvAt, tadevAha-nAsti jIvastaprasAdhakapramANAbhAvAt, sa hi na pratyakSagrAhyo'tIndriyatvena tasyAbhyupagatatvAt, nApyunumAnagrAhyaH pratyakSApravRttAvanumAnasyApravRtteH,AgamAnAMca parasparatoviruddhatvenApramANatvAditi, asattvAdevAsau na yAti-na gacchati 'ihe ti manuSyApekSayA manuSyaloke pare vA'smin-tadapekSayaiva devAdiloke na ca kiJcidapi spRzati-badhnAti puNyapApa-zubhAzubhaM karma nAsti phalaM sukRtaduSkRtAnAMpuNyApApakarmaNAM jIvAsatvena tayorapyasattvAt, tathApaJcamahAbhautikaMzarIraMbhASanteheiti nipAto vAkyAlaGkArevAtayogayuktaM prANavAyunA sarvakriyAsu pravartitamityarthaH, tatra paJca mahAbhUtikamiti-mahAnti ca tAni lokavyApakatvAd bhUtAni ca-sadbhUtavastUni mahAbhUtAni, tAni pRthivI kaThinarUpAApo dravalakSaNAH teja uSNarUpaM vAyuzcalanalakSaNaH AkAzaM zuSiralakSaNamiti, etanmayameva zarIraM panAparaH zarIravartI tanniSpAdako'stijIva iti vivakSA, tathAhi-bhUtAnyeva santi, pratyakSeNa teSAmeva pratIyamAnatvAt, Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM-1, adhyayanaM-2, 391 taditarasya tu sarvathA apratIyamAnatvAd, yattu caitanyaM bhUteSupalabhyate tadbhUteSu eva kAyAkArapariNateSvabhivyajyate madyAGgeSu samuditeSu madazaktivat, tathA na bhUtebhyo'tiriktaM caitanyaM kAryatvAnmRdo ghaTavaditi, tato bhUtAnAmeva caitanyAbhi- vyaktirjalasya bubudAbhivyaktivaditi, alIkavAditAcaiSAmAtmanaH sattvAt, sattvaMca pramANopapatteH, pramANaMcasarvajanapratItaMjAtismaraNAdhanyathA'nupapattilakSaNamanekadhAzAstrAntaraprasiddhamiti, naca bhUtadharmazcaitanyaM, tadabhAve'pitasya bhAvAdvivakSitabhUtAbhAve'pi pretAdyavasthAyAM sarvacaitanyasadbhAvAcceti, 'paMca yakhaMdhe bhaNaMtikeIttipaMcaca skandhAna rUpavedanAvijJAnasaMjJAsaMskArAkhyAn bhaNaMti keciditi-bauddhAH, tatra rUpaskandhaH-pRthivIdhAtvAdayo rUpAdayazca vedanAskandhaH punaH-sukhA duHkhA sukhaduHkheti trividhavedanAsvabhAvaH vijJAnaskandhastu-rUpAdivijJAnalakSaNaH saMjJAskandhazcasaMjJAnimittodagrAhaNAtmakaHpratyayaH saMskAraskandhaH punaH-puNyApuNyAdidharmasamudAya iti, na caitebhyo vyatiriktaH kazcidAtmAkhyaH padArtho'dhyakSAdibhiravasIyata iti, tathA maNaMca maNajIviyAvayaMti'ttina kevalaMpaJcaiva skandhAnamanazcamanaskAro-rUpAdijJAnalakSaNAnAmupAdAnakAraNabhUto yamAzritya paraloko'bhyupagamyate bauddhaiH, mana evajIvo yeSAM matena te manojIvAsta eva manojIvikAH, alIkavAditA caiSazAM sarvathA'nanugAmini manomAtrarUpe jIve khalpite'pi paralokAsiddheH, tadasiddhizcAvasthitasyaikasyAtmano'- sattvAnmanomAtrAtmanaH kSaNAntarasyaivotpAdanAt akRtAbhyAgamAdidoSaprasaGgAt, kathaJcidanugAmini tu manasi jIvatvAbhyupagamaH samyakpakSa eveti, tathA 'vAujIvotti evamAhaMsutti vAtaH-ucchvAsAdilakSaNo jIva ityAhureke, sadbhAvAbhAvayorjIvanamaraNavyapadezAt nAnyaH paralokayAyyAtmA'stIti, alIkavAditA caiSAM vAyorjaDatvena caitanyarUpajIvatvAyogAt, tathA zarIraMsAdi utpannatvAt sanidhanaM kSayadarzanAt 'iha bhave ege bhavetti iha bhava eva-pratyakSajanmaiva eko bhavaH-ekaMjanma nAnyaH paraloko'stipramANAviSayatvAt tasya-zarIrasya vividhaiH prakAraiH prakRSTo nAzo vipranAzastasmin sati sarvanAza iti-nAtmA zubhAzubharUpaM vA karma viziSTamaziSyate iti, etat evaM uktaprakAraM 'japaMti' jalpanti, ke ? -mRSAvAdinaH, mRSAvAditA caiSAM jAtismaraNAdinA / jIvaparalokasiddheH, tathA kimanyadvadantItyAha-yasmAt zarIraM sAdikamityAdi tasmAddAnavratapauSadhAnAM vitaraNaniyamaparvopavAsAnAMtathA tapaH-anazanAdi saMyamaH-pRthivyAdirakSA brahmacarya pratItaM etAnyeva kalyANaM kalyANahetutvAttadAdiryeSAM jJAnazraddhAdInAM tAni tathA teSAM nAsti phalaM-krammakSayasugatigamanAdikaM, nApicAstiprANavadhAlIkavacanamazubhaphalasAdhanatayeti gamyaM, nacaiva-naivaracauryakaraNaM paradAsevanaM cAstyazubhaphalasAdhanatayaiva, saha parigraheNa yadvartate tatsaparigrahaM tacca tatpApakarmakaraNaM ca-pAtakakriyAsevanaM tadapi nAsti kiJcit, krodhamAnAdyAsevanarUpaM narakAdikA ca jagato vicitratA svabhAvAdevana karmajanitA, tduktN||1|| "kaNTakasya pratIkSNatvaM, mayUrasya vicitratA | varNAzca tAmracUDAnAM, svabhAvena bhavanti hii||"ti, mRSAvAditA caivameteSAMsvabhAvohijIvAdyarthAntarabhUtastadA prANAtipAtAdijanitaMkaEvAsau Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/2/11 athAnAntarabhUtastatojIvaevAsautadavyatirekAttatsvarUpavat, tatonirhetukAnArakAdivicitratA syAt, na ca nirhetukaM kimapi bhavatyatiprasanmAditi, tathAnanairayikatiryagmanujAnAMyoniH-utpattisthAnaM puNyapApakarmaphalabhUtA'stIti prakRtaM, nadevaloko vA'stipuNyakarmaphalabhUtaH,naivAsti siddhigamanaM, siddheH siddhasya cAbhAvAt, ambApitarAvapina staH, utpattimAtranibandhanatvAnmAtApitRtvasya, nacotpattimAtranibandhasya mAtApitRtayA vizeSoyuktaH, yataH kuto'pikiJcidutpadyataeva, yathAyacetanAt sacetanaMyUkAmatkUNAdiacetanaM mUtrapurISAdiacetanAca sacetanaM yathA kASThAdhuNakITAdi acetanaMcarNAdi, tasmAt janyajanakabhAvamAtramarthAnAmasti nAnyomAtApita-putrAdirvizeSa iti, tadmAvAttadbhogavinAzApAnAdiSu nadoSa itibhAvo, mRSAvAditA caiSAM vastvantarasyApicajanakatve samAne'pitayoratyantahitatayA vizeSavattvena sattvAt, hitatvaM ca tayoH pratItameva, Aha ca- "duSpratikArA"vityAdi, nApyasti puruSakAraH, taM vinaiva niyatitaH sarvaprayojanAnAM siddhe, ucytec||1|| "prAptavyo niyatibalAzrayeNa yo'rthaH, so'vazyaM bhavati nRNAM zubho'zubho vaa| bhUtAnAM mahati kRte'pi hi prayale, nAbhAvyaM bhavati na bhAvino'sti naashH||" mRSAzAditA caivameSAM-sakalalokapratItapuruSakArApalAnena pramANAtItaniyatimatAbhyupagamAditi, tathA pratyAkhyAnamapi nAstidharmasAdhanatayA, dharmasyaivAbhAvAditi, asya ca sarvajJavacanapramANANyenAstitvAttadvAdinAmasatyatA, tathA naivAsti kAlamRtyuH, tatrakAlo nAsti anupalammAt, yacca vanaspatikusumAdi kAlalakSaNamAcakSate tatteSAmeva svarUpamiti mantavyaM, __ asatyatAyAmapi svarUpasya vastuno'natirekAt kusumAdikaraNamakAraNaM tarUNAM syAt, tathA mRtyuH-paralokaprayANalakSaNo'sAvapi nAsti, jIvAbhAvena paralokagamanAbhAvAt, athavA kAlakrameNa vivakSitAyuSkakarmaNaH sAmastyanirjarAvasare mRtyuH, tadabhAvazcAyuSa evAbhAvAt, tathA arhadAdayo 'nasthitti na santi pramANAviSayatvAt 'nevasthi keI risautti naiva santi kecidapi RSayo-gautamAdimunayaH pramANAviSayatvAdeva, vartamAnakAle vA RSitvasyApi sarvaviratyAdhanuSThAnasyAsattavAt, sato'pi vA niSphalatvAditi, atracaziSyAdipravAhAnumeyatvA-darhadAdisatvasyAnantaroktatvAd vAdinAmasatyatA, RSitvasyApi sarvajJavacanaprAmANyena sarvadA bhAvAdityevamAzAgrAhyArthApalApinAM sarvatrAsatyavAditA bhAvanIyeti, tathA dharmAdharmaphalamapi nAsti kiJcidbahukaM vA stokaM vA, dharmAdharmayoradaSTatvena nAstitvAt, ___ 'nathi phalaM sukae' tyAdi yaduktaM prAktatsAmAnyajIvApekSayA yacca dhammAdhamme'tyAdi tad dRzyApekSayeti na punaruktateti, 'tamha'tti yasmAdevaM tasmAdeva-uktaprakAraM vastu vijJAya 'jahA subahuiMdiyANukalesuttiyathA yatprakArAH subahu-atyatamindriyAnukUlA yetetathAteSusarvaviSayeSu vartitavyaM, nAsti kAcit kriyA vA anindyakriyA akriyA vA-pApakriyA pApetarakriyayorAstikakalpitatvenApAramArthikatvAt, bhaNaMti ca // 1 // "piba khAda ca cArulocane !, yadatItaM varagAtri! tnnte| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM-1, adhyayanaM -2, nahi bhIru ! gataM nivarttate, samudayamAtramidaM kalevaram // " 'eva' mityAdi nigamanaM / tathA idamapi dvitIyaM nAstikadarsanApekSayA kudarzanaM-kumatamasadbhAvavAdinaH prajJApayanti mUDhA - vyAmohavantaH, kudarzanatA ca vakSyamANasyArthasyApramANakatvAt tadvAdiproktapramANasya ca pramANAbhAsatvAd bhAvanIyA, kimbhUtaM darzanamityAha- sambhUto - jAtaH aNDakA - jantuyonivizeSAt lokaH - kSitijalAnalAnilavananaranarakanAkitiryagrUpaH, tathA svayambhUvA-brahmaNA svayaM ca - AtmanA nirmitovihitaH, tatrANDakaprasUtabhuvanavAdinAM matamityamAcakSate 19 11 // 3 // // 1 // // 2 // // 3 // naSTAmaranare caiva, pranaSToragarAkSase // kevalaM gahvarIbhUte, mahAbhUtavivarjite / acintyAtmA vibhustatra, zayAnastapyate tapaH // tatra tasya zayAnasya, nAbheH padmaM vinirgatam / taruNavimaNDalanibhaM hyadyaM kAJcanakarNikam / / tasmin padme bhagavAn, daNDI yajJopavItasaMyuktaH / brahmA tatrotpannastena jaganmAntaraH sRSTAH // aditiH surasaGghAnAM ditirasurANAM manurmanuSyANAm / vinatA vihaGgamAnAM mAtA vizvaprakArANAm // kadrUH sarIsaoNpANAM sulasA mAtA ca nAgajAtInAm / surabhizcatuSpadAnAmilA punaH sarvabIjAnA / " miti, evamuktakramametadanantaroditaM vastu alIkaM bhrAntajJAnAdibhiH prarUpitatvAt, tathA prajApatinA -lokaprabhuNA IzvareNa ca mahezvareNa kRtaM vihitamiti keci dvAdino vadantIti prakRtaM, bhaNaMti cezvaravAdinaH- buddhimatkAraNapUrvakaM jagat saMsthAnavizeSayuktatvAd ghaTAdivaditi, kudarzanatA cAsya valmIkabuddhudAdibhirhetoranaikAntikatvAt, kulAlAditulyasya buddhimatkAraNasya sAdhanena ceSTavighAtakAritvAditi, tathA evaM yathezvarakRtaM tathA viSNumanayaM-- viSNavAtmakaM kRtasnameva jagaditi kecidvadantIti prakRtaM, bhaNaMti ca etanmatAvalambino // 4 // // 5 // // 6 // "puvvaM Asi jagamiNaM paMcamahabbhUyavajiya gabhIraM / gaNNavaM jaleNaM mahappamANaM tahiM aMDaM // vIIpareNa dholaMta acchiuM suirakAlao phuTaM / phuTTa dubhAgajAyaM abbhaM bhUmI saMvRttaM // tattha surAsuranAragasamaNuyasacauppayaM jagaM savvaM / uppannaM bhaNiyamiNaM baMbhaMDapurANasatthammi / / " - tathA svayambhUnirmmitajagadvAdino bhaNanti-"AsIdidaM tamobhUtamaprajJAtamalakSaNam / apratakyamavijJeyaM, prasuptamiva sarvataH // tasminekArNavIbhUte, naSTasthAvarajaGgame / // 7 // 393 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 119 11 // 2 // 119 11 // 2 // // 3 // "pecchai so tasathAvaraNapaNaTThasuranaratirikkhajoNIyaM / egannavaM jagabhiNaM mahabhUyavivajjiyaM guhiraM / / evaMvihe jagamI pecchai naggohapAyavaM sahasA / maMdaragiriM ca tuGga mahAsamuddaM ca vicchinnaM // dhammitassa sayaNaM acchai tahi bAlao maNabhirAmo / saMviddho suddhahiao miukomalakuMciyasukeso // hattho pasArio se maharisiNo eha tattha bhaNio ya / khaMdha imaM vilaggasu mA marihisi udayavuDDIe // teya ghettuM hatthe u mIlio so risItao tassa / pecchai udaraMmi japaM saselavaNakANaNaM savvaM // " tti, // 5 // // 6 // punaH sRSTikAle viSNunA sRSTaM, kudarzanatA cAsya pratItivAdhitatvAt, katathA evaM vakSyamANena nyAyena eke- kecanAtmAdvetavAdyAdayo vadanti mRSA - alIkaM yaduta eka AtmA, taduktam" eka eva hi bhUtAtmA bhUte 2 vyavasthitaH / ekadhA bahudhA caiva dRzyate jalacandravat // " // 1 // tathA "puruSa evedaM gniM sarvaM yadbhUtaM yacca bhAvyamityAdi, kudarzanatA cAsya sakalalokavilokyamAnabhedanibandhanavyavahArocchedaprasaGgAt, tathA akArakaH sukhaduHkhahetUnAM puNyapApakarmaNAmakarttAtmetyanye vadanti, amUrttatvanityatvAbhyAM kartRtvAnupapatteriti, kudarzanatA cAsya saMsAryyAtmano mUrttatvena pariNAmitvena ca kartRtvopapatterakartRtve cAkRtAbhyAgamaprasaGgAt, tathA vedakazca - prakRtijanitasya sukRtasya duSkRtasya ca pratibimbodayanyAyena bhoktA, amUrttatve hi kadAcidapi vedakatA na yuktA AkAzasyeveti kudarzanatA'sya, tathA sukRtasya duSkRtasya cakarmmaNaH karaNAni - indriyANi kAraNAni - hetavaH sarvathA - sarvaiH prakAraiH sarvatra ca deze kAle ca, na vastvantaraM kAraNamiti bhAvaH, karaNAnyekAdaza, tatra vAkpANipAdapAyUpasthalakSaNAni paJca karmendriyANi sparzanAdIni tu paJca buddhindriyANyekAdazaM ca mana iti, eSAM cAcetanAvasthAyAmakArakatvAt puruSasyaiva kArakatvena kudarzanatvamasya, tathA nityazcAsau, yadAha // 1 // "nainaM chindanti zastrANi, nainaM dahati pAvakaH / // 4 // praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/2/11 , "jale viSNuH sthale viSNurviSNuH parvatamastake / jvAlAmAlAkule viSNuH sarvaM viSNumayaM jagat / / ahaM ca pRthivIpArthaM !, vAyvagnijalamapyaham / vanaspatigatazcAhaM, sarvabhUtagato'pyaham ||" (tathA) "so kila jalayasamuttheNudaeNegannavaMmi logammi / vItaparaMpareNa dholaMto udayamajjhammi | " - sa kila - mArkaNDarSiH, na cainaM kledayantyApo, nainaM vahati mArutaH // " acchedyo'yamabhedyo'yamamUrtto'yaM sanAtana" iti, asaccaitat, ekAntanityatve hi sukhaduHkha Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAra-1, adhyayanaM-2, 395 bandhabhokSAdhabhAvaprasaGgAt, tathA niSkriyaH-sarvavyApitvenAvakAzAbhAvAdgamanAgama-nAdikriyAvarjitaH, asaJcaitat dehamAtropalabhyamAnatadguNatvena tanniyatatvAt, tathA nirguNazca sattvarajastamolakSaNaguNatrayavyatiriktatvAt prakRtereva hyete guNA iti, yadAha-"akartA nirguNo bhoktA, AtmA kapiladarzane" iti, asiddhaM cAsya sarvathA nirguNatvaM 'caitanyaM puruSasya svarUpa'mityabhyupagamAt, tathA 'aNuvalevauti anupalepakaH karmabandharahitaH, Aha ca-"yasmAnna badhyate nApi mucyate nApi saMsarati kazcit, saMsaratibadhyate mucyatecanAnAzrayA prakRti"riti, asaJcaitat, muktAmuktayorevamavizeSaprasaGgAt, pAThAntaraM-'annoalevautti tatra anyazca-aparolepataH karmabandhanAditi, etadapyasat, kathaMciditizabdAnupAdAnAt, 'ityapiMca'itiH-upapradarzaneapicetialIkavAdAntarasamuccayArthaH, tathA evaM-vakSyamANaprakAreNa 'Ahesutti bruvate sma asadbhAvaM-asantamarthaM yaduta yadeva-sAmAnyataH sarvamityarthaH iha-zasmin kiJcid-avivakSitavizeSaM jIvaloke-matyaloke dRzyate sukRtaM vA Astikamatena sukRtaphalaM sukhamityarthaH duSkRtaM vA duSkRtaphalaM duHkhamityartaH, etat 'jaicchAe vattiyacchayAvAsvabhAvena cApidaivataprabhAvatovApi-vidhisAmathyatovApi bhavati, napuruSakAraH karma vA hitAhitanimittamiti bhAvaH, tatra anabhisandhipUrvikA'rthaprAptiryadacchA, paThyate c||1|| "atarkitopasthitameva sarvaM, citraM janAnAM sukhaduHkhajAtam / kAkasya tAlena yathA'bhidhAto, na buddhipUrvo'tra vRthaa'bhimaanH||" (tathA) // 1 // "satyaM pizAcAH sma vane vasAmo, bherI karAgrerapi na spRzAmaH / yadacchayA siddhayati lokayAtrA, bherI pizAcAH paritADayanti / / " iti, svabhAvaH punarvastutaH svata eva tathApariNatibhAvaH, uktaM c||1|| "kaH kaNTakAnAM prakaroti taikSNyaM, vicitrabhAvaM mRgapakSiNAM ca / khabhAvataH sarvamidaM pravRttaM, na kAmacAro'salti kutaH prayatlaH? / / " -iti, daivaM tu vidhiriti laukikI bhASA, ttroktN||1|| "prAptavyamarthaM labhate manuSyaH kiM kAraNaM? daivamalaGghanIyam / tasmAnna zocAmi na vismayAmi, yadasmadIyaM nahi tatpareSAm // " (tathA) // 1 // "dvIpAdanyasmAdapi madhyAdapi jalanigherdizo'pyantAt / __ AnIya jhaTiti ghaTayati vidhirabhimatamabhimukhIbhUtam / / " -iti, asadbhUtatA cAtra pratyekameSAM jinamatapratikruSTatvAt, tthaahi||1|| "kAlo sahAva niyaI puvkyNpuriskaarnnegNtaa| micchattaM te ceva u samAsao hoMti sammattaM // " iti, tathA nAsti-na vidyate'tra kiJcicchubhamazubhaMvA kRtakaM-puruSakAraniSpannaM kRtaMca-kArya prayojanamityarthaH, pAThAntareNa 'nasthi kiMcikayaMtattaM tatratatvaM-vastusvarUpamiti, tathA lakSaNAnivastusvarUpANi vighAzca-bhedA lakSaNavidhAstAsAM lakSaNavidhAnAM niyatizca-svabhAvavizeSazca kArikA kI sA ca padArthAnAmavazyantayA yadyathAbhavane prayojayitrI bhavitavyatetyarthaH, anye tvAhuH-yat mudgAdInAM rAdhisvabhAvatvamitaradvA sa svabhAvaH yacca rAddhAvapi niyatarasasvaM na Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/2/11 zAlyAdirasatA sA niyatiriti, tathA coktm||1|| "na hi bhavati yanna bhAvyaM bhavati ca bhAvyaM vinApi yatnena / ___ karatalagatamapi nazyati yasya tu bhavitavyatA nAsti / / " asatyatA cAsya pUrvadvAcyA, "eva'mityuktaprakAreNa kecinAstikAdayo jalpanti'RddhirasasAtagauravaparAH' RddhayAdiSu gauravaM-AdaraH tapradhAnA ityarthaH, bahavaH-prabhUtAH karaNAlasAH caraNAlasAzcaraNadharmA pratyanudyatAH svasya pareSAM ca cittAzvAsananimattamiti bhAvaH, tathA prarUpayanti dharmavimarzakaNa-dharmavicAraNena 'mosaM'ti mRSA pAramArthikadharmamapi svabuddhidurvilasitenAdharma sthApayanti, etadviparyayaM ceti bhAvaH, iha ca saMsAramocakAdayo nidarzanamiti, tathA apare kecana adharmataH-adharmamaGgIkRtya rAjaduSTaM-nRpaviruddha abhimaro'yamityAdikaMabhyAkhyAnaM-parasyAbhimukhaMdUSaNavacanaM bhaNanti-bruvate alIkaM-asatyaM, abhyAkhyAnamevadarzayitumAha--'cora' iti bhaNantItiprakRtaM, kaMpratItyAha-acauryaM kurvantaM, cauratAmakurvANamityarthaH, tathA DAmariko-vigrahakArIti apiceti samuccaye bhaNantIti prakRtameveti, evameva-caurAdikaM prayojanaM cinaiva, kathambhUtaM puruSaM pratItyAha-udAsInaMDAmarAdInAmakAraNaMtathA duHzIla itica hetoH paradArAn gacchatItyevamabhyAkhyAnena malinayantipAMsayanti zIlakalitaM-zuzIlatayA paradAravirataM tathA ayamapi na kevalaH sa eva gurutarupaka iti-durvinItaH, anye-kecana mRSAvAdina eva niSprayojanaM bhaNanti upaghnantaH-vidhvaMsayantaH taTTatikItyAdikamiti gamyate, tathA mitrakalatrANi sevate-suhRddArAn bhajate, ayamapi na kevalamasau luptadharmo-vigatadharma iti 'imovitti ayamapi, vizrambhaghAtakaH pApakarmakArIti ca vyaktaM, akarmAkArI-khabhUmikAnucitakarmakArIagamyagAmI-bhaginyAghabhigantA ayaMdurAtmA--duSTAtmA 'bahuesuyapAvagesutti bahubhizca pAtakairyukta ityevaMjalpantimatsariNaitivyaktaM, bhadrake vA-nirdoSe teSAM vA'lIkavAdinAM vinayAdiguNayukte puruSe vAzabdAdabhadrake vA evaM jalpantIti prakramaH, kimbhUtAste ityAha-guNaH-upakAraH kIrtiHprasiddiH snehaH prItiH paraloko-janmAntaraM eteSu niSpipAsA-nirAkAsa yetetathAevaM-uktakrameNaete'lIkavacanadakSAH paradoSotpAdanaprasaktAH veSTayantIti padatrayaMvyaktaM, akSitikabIjena-akSayeNaduHkhahetunetyarthaH, AtmAnaM evaM karmabandhanena pratItena mukhameva ari:-zatruranarthakAritvAdyeSAMtemukhArayaH asamIkSitapralApina:-aparyAlocitAnarthakavAdinaH nikSepAn-nyAsakAnapaharanti parasya sambandhini arthe-dravye grathitagRddhAHatyantagRddhimantaH, tathA abhiyuJjateca-yojayanti ca paramasadbhirdUSaNairiti gamyaM, tathA lubdhAzca kurvanti kUTasAkSitvamiti vyaktaM, tathA asatyA:-jIvAnAmahitakAriNaHaAlIkaMca-dravyArthamasatyaM bhaNantIti yogaH kanyAlIkaM ca kumArIviSayamasatyaM bhUmyalIkaM pratItaM tathA gavAlIkaM ca pratItaM gurukaM-bAdaraM svasya jilAcchedAdyanarthakaraM pareSAM ca gADhopatApAdihetuM bhaNanti-bhASante, iha ca kanyAdibhiH padaiH dvipadApadacatuSpadajAtayaH upalakSaNArthatvena saMgRhItA draSTavyAH, kathaMbhUtaM tadityAha-adharagatigamanaM-adhoyagatigamanakAraNaM anyadapi ca-uktavyatirikta jAtirUpakulazIlAni pratyayaH-kAraNaM yasya tattathA tacca mAyayA niguNaMca-nihataguNaM nipuNaMca Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM-1, adhyayanaM -2, 397 vA iti samAsaH, tatra jAtikUle- mAtApitRpakSau taddhetukaM ca prAyo'lIkaM sambhavati, yato jAtyAdidoSAt kecidalIkavAdino bhavanti, rUpaM - AkRtiH zIlaM - svabhAvastatpratyayaM tu bhavatyeva, prazaMsAnindAviSayatvena vA jAtyAdInAmalIkapratyayatA bhAvanIyeti, kathaMbhUtAste ? - capalA manazcApalyAdInA, kimbhUtaM tat ? - pizunaM paradoSAviSkaraNarUpaM paramArthabhedakaM - mokSapratighAtakaM 'asaMtagaM' ti asatkamavidya mAnArthamasatyamityarthaH asattvakaM vA - sattvahInaM vA vidveSyaM-apriyaM anarthakArakaM - puruSArthopaghAtakaM pApakarmamUlaM kliSTajJAnAvaraNAdibIjaM duSTaM asamyak dhSTaM darzanaM yatra taddurdaSTaM duSTaM zrutaM -zravaNaM yatra tadduH zrutaM nAsti muNanitaM jJAnaM yatra tadamuNitaM nirlajjaM - lajjArahitaM lokagarhaNIyaM pratItaM, 'vadhabandhapariklezabahulaM' tatra vadho - yaSThayAditADanaM bandhaH -- saMyamanaM pariklezaH - upatApaste bahulAH- pracurA yatra tattathA, bhavanti caite'satyavAdinAmiti, jarAmaraNaduHkhazokenemaM jarAdInAM mUlamityarthaH, azuddhapariNAmena saMzliSTaM-saGkalezavadyattattathA, bhaNanti, ke ? - alIko yo'bhisandhiHabhiprAyastatra niviSTA alIkAbhisandhiniviSTAH asadguNodIrakAzceti vyaktaM sadguNanAzakAzcatadapalApakA ityarthaH, tathA hiMsayA bhUtopaghAto yatrAsti taddhiMsAbhUtopaghAtikaM vacanaM bhaNantIti yogaH, alIkasamprayuktAH- samprayuktAlIkAH, kathambhUtaM vacanaM ? -sAvadyaM garhitakarmayuktaM akuzalaM jIvAnAmakuzalakAritvAt akuzalanaraprayuktatvAdvA, ata eva sAdhugarhaNIyaM adharmmajananaM bhaNantIti padatrayaM pratItaM kathambhUtA ityAha ? - anadhigatapuNyapApAH-aveditapuNyapApakammahetava ityarthaH, tadadhigame hi nAlIkavAde pravRttiH sambhavati, punazca ajJAnottarakAlaM adhikaraNaviSayA yA kriyA- vyApArastatpravarttakAH, tatrAdhikaraNakriyA dvividhA- nirvarttanAdhikaraNakriyA saMyojanAdhikaraNakriyA ca tatrAdyA khaGgAdInAM tanmuSTayAdInAM ca nirvartanalakSaNA, dvitIyA tu teSAmeva siddhAnAM saMyojanalakSaNeti, athavA durgatau yakAbhiradhikriyate prANinaH tAH sarvA adhikaraNakriyA iti, bahuvidhamanarthahetutvAt apamarddaupamarddanaM AtmanaH parasya ca kurvanti, evameva abuddhikaM jalpanto bhASamANAH, etadevAha - mahiSAn zUkarAMzca pratItAn sAdhayanti--pratipAdayanti ghAtakAnAM taddhisakAnAM, zazaprazayarohitAMzca sAdhayanti vAguriNAM, zazAdaya ATavyAH catuSpadavizeSAH, vAgurA - mRgabandhanaM sA yeSAmasti te vAguriNaH, tittaravarttakalAvakAMzca kapiJjalakapotakAMzca-pakSivizeSAn sAdhayanti zakunena zayenAdinA mRgayAM kurvantIti zAkunikAsteSAM sAuNINamiti prAkRtatvAt, jhaSamakarAn kacchapAMzca - jalacaravizeSAn sAdhayanti, matsyAH paNyaM yeSAM te mAtsyikAsteSAM, 'saMkhaMka' tti zaGkhAH pratItAH aGkAzca - rUDhigamyAH atastAn kSullakAMzca - kaparddakAn sAdhayanti, makarA iva makarA jalavihAritvAddhIvarAsteSAM, pAThAntare maggiNAM mArgayatAM tadgaveSiNAM ajagara gonasamaNDalidarvvIkaramukulinazca sAdhayanti, tatra ajagarAdaya uragavizeSAH darvIkarAH-phaNabhRtaH mukulinaHtaditare, vyAlAn- bhujaGgAn pAntIti vyAlapAste vidyante yeSAM te vyAlapinaH teSAM, athavA vyAlapAnAmatra prAkRtatvana - bAlavINaMti pratipAdataM, vAcanAntare 'vAyaliyANaM' ti dRzyate, tatra vyAlaizcarantIti vaiyAlikAsteSAM vaiyAlikAnAmiti, tathA godhAH sehAzca zalyakazara TakAMzca sAdhayanti lubdhakAnAM, godhAdayo bhujaparisarpavizeSAH zaraTakAH- kRkalAzAH, Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/2/11 gajakulavAnarakulAnica sAdhayanti pAzikAnaM, kulaM-kuTuMba yUthamityarthaH, pAzena-bandhanavizeSaNa carantIti pAzikAsteSAM, zukAH-kIrAbarhiNomayUrAH madanazAlAH-zArikAH kokilAH parabhRtaH haMsAH-pratItAsteSAM yAni kulAni-vRndAni tAna tathA, sArasAMzca sAdhayanti poSakANAMpakSipoSakANAmityarthaH, tathA vadhaH-tADanaMbandhaH-saMyamanaM yAtanaMca-kadarthanamiti samAhAradvandvastacca sAdhayanti golmikAnAM-guptapAlakAnAM, tathAdhanadhAnyagavelakAMzcasAdhayantitaskarANAmiti pratItaM, kintu gAvo-balIvaIsularabhayaH elakA-urabhrAH, tathA grAmanagarapattanAni sAdhayanti cArikANAM, nakara-karavarjitaM, patanaM dvividha-jalapattanaM sthalapakattanaM ca, yatra jalapathena bhANDAnAmAgamastadAAyatracasthalapathenataditarat, cArikANAM-praNidhipuruSANAM, tathA pAre-paryante mArgasya dhAtikA-gantRNAM hananaM pathighAtikA anayordvandavo'ste, sAdhayanti ca granthibhedAnAMcauravizeSANAM kRtAM ca caurikAM-coraNaM nagaragupkikAnAM-nagararakSakANAM sAdhayantIti vartate, tathA lAJchanaM-karNAdikalpanAGkanAdibhirnilAJchanaM-varddhitakakaraNaM 'dhamaNaM'tidhyamAnaM mahiSyAdInAM vAyupUraNaMdohanaM-pratItaMpoSaNaM-yavasAdidAnataHpuSTikaraNaM vaJcanaM-vatsasyAnyamAtari yojana 'dumaNaM ti duvanamupatApanamityarthaH vAhanaM-zakaTAdhAkarSaNaM etadAdikAni anuSThAnAni sAdhayanti bahani gomikAnAM-gomatAM, tathA dhAtu-gairikaM dhAtavo vA-lohAdayaH maNayaHcandrakAntAdhAH zilA-daSadaH pravAlAni-vidrumANi ratnAni-karketanAdIni teSAmAkarAHkhAnayastAna sAdhayantyAkariNAM-AkaravatAM, 'puSpe' tyAdi vAkyaM pratItaM, navaraM vidhiH-prakAraH, tathA arthazca mUlyamAnaM madhukozakAzca-kSaudrotpattisthAnAni arthamadhukozakAstAn sAdhayantivanacarANAM-pulIndrANAM, tathAyantrANi-uccATanAdyAkSaralekhanaprakArAn jalasaGgaGgrAmAdiyantrANi vA udAharantIti yogaH, viSANi-sthAvarajaGgamabhedAni hAlAhalAni mUlakama-mUlAdiprayogato garbhapAtanAdi 'AhevaNa'tti AkSepaM purakSobhAdikaraNaM pAThAntareNa 'AhicvaNaM'ti AhityaM ahitatvaM-zatrubhAvaM pAThAntareNa 'aviMdhaNatti AvyadhanaM mantrAvezanamityarthaH AbhiyogyaM-vazIkaraNAditacca dravyatodravyasaMyogajanitaMbhAvato vidyAmantrAdijanitaM balAtkArovA mantrauSadhiprayogAnnAnAprayojaneSu tadvayApArANAnIti dvandvo'tastAna, tathA corikAyA; paradAragamanasya bahupApasya ca karmaNo vyApArasya yatkaraNaM tattathA, avaskandAn-chalena parabalamardanAni grAmaghAtikAH pratItAH vanadahanataDAgabhedanAni ca pratItAnyeva buddheviSayasya ca yAni vinAzanAni tathA vazIkaraNAni pratItAni bhayamaraNaklezadveSajanakAni karturitigamyate, bhAvena-adhyavasAyena bahusakilaSTena malinAni-kaluSANi yAni tAni tathA, bhUtAnAM-prANinAM ghAtazca-hananaM upadhAtazca-paramparAghAtaH tau vidyete yeSu tAni bhUtaghAtopaghAtakAni, satyAnyapi dravyatastAnIti yAni pUrvamupadarzitAni hiMsakAni-hiMsrANi vacanAnyudAharanti, tathA pRSTA vA apRSTAvA pratItAH parataptivyAvRttAzca-parakRtyacintanAkSaNikAH asamIkSitabhASiNaH-aparyAlocitavaktAraH upadizati-anuzAsati sahasA akasmAt yadut uSTrA:-karabhAH goNA-gAvaH gavayA-ATavyaH pazuvizeSAH damyatantAM-vinIyantAM, tathA pariNatavayasaH-sampannAvasthAvizeSAstaruNA ityarthaH azvA hastinaHpratItAH gavelagakukkuTAzca Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM-1, * adhyayanaM -2, 399 urabhratAmracUDAzca krIyantAM - mUlyena gRhyatAM krApayata ca etAnyeva grAhayata ca vikrINidhvaM vikretavyaM, tathA pacata ca pacanIyaM, khajanAya ca datta pibata ca pAtavyaM madirAdi, vAcanAntareNa khAdata pibata datta ca, tathA dAsyaH - ceTikA dAsAH - ceTakAH bhRtakAH -- bhaktadAnAdinA poSitAH 'bhAillaga' tti ye lAbhasya bhAgaM - caturbhAgAdikaM labhante, eteSAM dvandvastaste ca ziSyAzca - vineyAH preSyajanaH - prayojaneSu preSaNIyolokaH karmakarAH - niyatakAlamAdezakAriNaH kiGgarAzca - AdezasamAptau punaH praznakAriNaH ete pUrvoktAH svajanaparijanaM ca kasmAdAsate avasthAnaM kurvanti 'bhAriyA me karitu kammaM' ti kRtvA - vidhAya karmma-kRtyaM tatsamAptau yato bhArikA - durnirvAhaH 'bhe' bhavatAM, 'karitvi' ti kvacitpAThaH tatra 'bhAriya'tti bhAryA 'bhe' bhavataH sambandhinyaH karma kurvantu, anyAnyapi pAThAntarANi santi tAni ca svayaM gamanIyAni, tathA gahanAni - gahvarANi vanAni ca-vanakhaNDAH kSetrANi ca-dhAnyavapanabhUmayaH khilabhUmayazca - halairakRSTAH vallarANi cakSetravizeSAstatastAni utta NaiH UrddhagataiH tRNaiH dhanaM-- atyarthaM saGkaTAni saGkIrNAni yAni tAni tathA tAni dahyantA, pAThAntareNa gahanAni vanAni chidyantamakhilabhUmivallarANi utta NadhanasaGkaTAni dahyantAM, 'sUDijjaMtu ya'tti sUdyantAM ca vRkSAH bhidyantAM chidyantAM vA yantrANi ca - -tilayantrAdikAni bhANDAni ca - bhAjanAni kuNDAdIni bhaNDI vA- gantrI etAnyAdiryasya tattathA tasya upadheHupakaraNasya 'kAraNAe 'ttikAraNAya hetave, vAcanAntare tu yatra bhANDasyoktarUpasya kAraNAt - hetoH, tathA bahuvidhasya ca kAryasamUhasyeti gamyaM, arthAya ikSavo 'dujaMtu 'tti dUyantAM lUyantAmiti dhAtUnAmanekArthatvAt, tathA pIDyantAM ca tilAH pAyata ceSTakAH gRhArthaM, tathA kSetrANi kRSata karSayata vA, tathA laghu - zIghraM grAmAdIni nivezayata, tatra grAmo janapadaprAyajanAzritaH nagaraMavidyamAnakaradAnaM karbarTa -kunagaraM kva ? - aTavIdezeSu, kiMbhUtAni grAmAdIni ? - vipulasImAni, tathA puSpAdIni pratItAni 'kAlapattAI' ti avasaraprAptAni gRhvIta kuruta saJcayaM parijanArthaM, tathA zAlyAdayaH pratItAH lUyantAM malyantAM utpUyantAM ca laghu ca pravizantu koSThAgAraM 'appamahukkosagAI' ti alpA- laghavo mahAntaH - tadapekSayA madhyamA ityarthaH utkRSTA - uttamAzca hanyantAM potasArthA:- bohityasamudAyAH zAvakasamUhA vA, tathA senA sainyaM niryAtu-nirgacchatu nirgatya ca yAtu- gacchatu DamaraM viDarasthAnaM tathA ca ghorA- raudrAzca vartantAM ca-cAyantAM saGgrAmA - raNAH tathA pravahantu ca- pravarttatA zakaTavAhanAni - gantroya yAnapAtrANi ca, tathA upanayanaM - bAlAnAM kalAgrahaNaM 'colagaM' ti cUDApanayanaM bAlakaprathamamuNDanaM vivAhaM - pANigrahaNaM yajJo-yAgaH amuSmin bhavatu divase tathA sukaraNaM- bavAdikAnAmekAdazAnAmanyataradabhimataM samuhUrte - raudrAdInAM triMzato'nyataro'bhimato yaH etayoH samAhAradvandvastatastatra, tathA sunakSatre - puSyAdI sutithau ca paJcAnAM nandAdInAmanyatarasyAmabhimatAyAM adyaasminnahani bhavatu snapanaM saubhAgyaputrAdyarthaM vadhvAdermajjanaM muditaM - pramodavat bahukhAdyapeyakalitaM- prabhUtamAMsamadyAdyupetaM tathA kautukaM rakSAdikaM viNhAvaNaka' tti vividhairmantramUlAdibhiH saMskRtajalaiH snApanakaM visnApanakaM zAntikarmmaca - agnikArikAdikamiti dvandvaH, tataste kuruta, keSvityAha-zaziravyoH- candrasUryayograhaNa- rAhulakSaNena uparAgaH- uparaJjanaM grahaNamityarthaH zaziravigrahoparAgaH, sa ca viSamANi ca vidhurANi duHkhaprAzivAdIni teSu, kimarthamityAha Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/2/11 svajanasya parijanasya ca nijakasya jIvitasya ca parirakSaNArthAyeti vyaktaM pratizIrSakANi ca - dattasvaziraH pratirUpANi piSTAdimayazirAMsi AtmazirorakSArthaM yacchata caNDikAdibhya ityarthaH, tathA datta ca zIrSopahArAn pazvAdizirobalIn devatAnAmiti gamyate, vividhauSadhimadyamAM sabhakSyAnnApAnamAlyAnulepanAni ca pradIpAzca jvalitojjvalAH sugandhidhUpasyApakArazcaapakaraNaM aGgAropari kSepaH puSpaphalAni ca taiH samRddhA: - sampUrNA ye zIrSopahArAste tatha tAn, datta ceti praka-taM, tathA prAyazcittAni - pratividhAnAni kuruta, kena ? - prANAtipAtakaraNena-hiMsayA bahuvidhena - nAnAvidhena, kimarthamityAha - viparItotpAtAH - azubhasUcakAH prakRtivikArAH duHsvapnAH pApazakunAzca pratItAH asaumyagrahacaritaM ca--krUragrahacAraH amaGgalAni cayAni namittAni - aGgasphuritAdIni eteSAM dvandvastata eteSAM pratighAtahetoH - upahanananimittamiti, tathA vRtticchedaM kuruta mA datta kiJcidAnamiti, tathA suSThu hata 2, iha tu sambhrame dvitvaM suSTuM chinno bhinnazca vivakSitaH kazciditi evamupadizantaH evaMvidhaM nAnAprakAraM pAThAntare vA trividhaM - triprakAraM kurvantyalIkaM dravyato'nalIkamapi sattvopaghAtahetutvAd bhAvato'lIkameva, traividhyamevAha - manasA vAcA 'kammuNA ya'tti kAyakriyayA, tadetAvatA yathA kriyate'lIkaM ye'pi tatkurvanti etaddvAradvayaM mizraM paraspareNoktaM, atha ye te kurvanti tAn bhedenAhaakuzalAH- vaktavyAvaktavyavibhAgAnipuNA anAryAH pApakarNI dUramayAtAH 'aliyANa' tti alIkA AjJA--AgamoyeSAM te tatA, ata eva alIkadharmaniratAH, alIkAsu kathAkhabhiramamANAH, tathA tuSTA 'aliyaM karettu hoMti ya bahuppagAra' mityatra tuSTA bhavanti cAlIkaM bahuprakAraM kRtvA - uktvetyevamakSaraghaTanA kAryeti / tathA alIkavipAkapratipAdanAyAha mU. (12) tassa ya aliyassa phalavivAgaM ayANamANA vaDDheti mahabbhayaM avissAmaveyaNaM dIhakAlaM bahudukkhasaMkaDaM narayatiriyajoNi teNa ya alieNa samaNubaddhA AiddhA puNabbhavaMdhakAre bhamaMti bhIme duggativasahimuvagayA, te ya dIsaMtiha duggayA duraMtA paravassA atyabhogaparivajjiyA asuhitA phuDiyacchavibIbhacchavivatrA kharapharusavirattajjhAmajjhasirA nicchAyA lallaviphalavAyA asakkatamasakayA agaMdhA aceyaNA dubhagA akaMtA kAkassarA hINabhinnaghosA vihiMsA jaDabahirandhayA ya mammaNA akaMtavikayakaraNA nIyA nIyajaNaniseviNo vogagarahaNijjA bhicA asarisajaNassa pessA dummehA lokaveda ajjhappasamayasutivajjiyA narA dhammabuddhiviyalA alieNaya teNaM paDajjhamANA asaMtaeNa ya avamANaNapaTThimaMsAhika akhevapisuNabheyaNagurubaMdhavasayaNamittavakkhAraNAdiyAI abbhakkhANAI bahucihAI pAveMti amaNoramAiM hiyayamaNadUmakAI jAvajjIvaM duruddhArAiM aniTTakharapharusavayaNatajjraNanibbhacchaNadINavadaNavimaNA kubhoyaNA kuvAsasA kuvasahIsu kilissaMtA neva suhaM neva nivvuiM ubalabhaMti anaMtavipuladukkhasayasaMpalittA / eso so aliyavayaNassa phalavivAo ihaloio paraloio appasuho bahudukkho mahabbhao bahurayappagADho dAruNo kakkaso asAo vAsasahassehiM muccai, na ya avedayittA atthi hu mokkhotti, evamAhaMsu nAya kulanaMdaNI mahappA jiNo u vIravarammadhejjo kahesI ya aliyavayaNassa phalavivAgaM eyaM taM bitIyaMpi aliyayaNaM lahusagalahucavalabhaNiyaM bhayaMkaraM duhakaraM ayasakaraM verakaragaM aratiratirAgadIsamaNasaMkilesavirayaNaM aliyaNiyaDisAdijogabahulaM nIyajaNaniseviyaM nissaMsaM Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM-1, adhyayanaM - 2, apAyakAraka paramasAhugarahaNijjaM paraSIlAkArakaM paramakaNhalesasahiyaM duggativinivAyavaDaNaM punabbhavakaraM cirapariciyamaNugayaM duruttaM vitiyaM adhammadAraM samattaM ttibemi // bR. 'tasse' tyAdi 'tassa' tti yad dvitIyAzravatvenocyate tasya alIkasya phalasya-karmaNo vipAkaH -- udayaH sAdhyamityarthaH, tamajAnanto varddhayanti mahAbhayAM-avizrAmavedanAM dIrghakAlaM bahuduHkhasaGkaTAM narakatiryagyoniM tatrotpAnamityarthaH, tena cAlIkena tajjanitakarmaNetyarthaH samanubaddhA: - avirahitAH AdigdhAstu-AliGgitAH punarbhavAndhakAre bhrAmyanti bhIme durgativasatimupAgatAH, te ca dRzyante iha - jIvaloke, kiMbhUtA ityAha- durgatAH- duHsthA durantAH- duSparyavasAnAH paravazAH-asvatantrAH arthabhogaparivarjitAH- dravyeNa bhogaizca rahitAH 'asuhiya'tti asukhitAH avidyamAna suhRdo vA sphuTitacchavayaH-vipAdikAvicarcikAdibhirvikRtatvacaH bIbhatsA - vikRtarUpA vivarNA- virUpavarNA iti padannayasya karmmadhArayaH tathA svaraparuSA-atikarkazasparzAH viraktAH - ratiM kvacidapyaprAptAH dhyAmAH- anujvalacchAyAH zuSirAH - asArakAyA iti padacatuSTayasya karmmadhArayaH, nichAyAH - vizobhAH - lallA - avyaktA viphalA-phalAsadhanI vAg yeSAM te tathA 'asakkayamasakaya'tti na vidyate saMskRtaM saMskAro yeSAM te asaMskRtAH asatkRtAH - avidyamAnasatkArAstataH karmmadhArayo makArazcAlAkSaNikaH atyantaM vA asaMskRtAsaMskRtAH ata evAgandhAH amanojJagandhAH acetanA viziSTacaitanyAbhAvAtadurbhagAH - aniSTAH akAntAH - akamanIyAH kAkasyeva kharo yeSAM te kAkasvarA hIno-hrasvo bhinnazca - sphuTitoghoSo yeSAM te tathA vihiMsyanta iti vihiMsAH jaDA-mUrkhAH bahirAndhakAzca ye te tathA pAThAntareNa jar3abadhiramUkAzca manmanAHavyaktavAcaH akAntAni - akamanIyAni vikRtAni ca karaNAni - indriyANi kRtyAni vA yeSAM te tathA, vAcanAntare'kRtAni ca na kRtAni virUpatayA kRtAni karaNAni yaiste tathA, nIcA jAtyAdibhiH nIcajananiSeviNo lokagarhaNIyA iti padadvayaM vyaktaM, bhRtyAH - bharttavyA eva, tathA asadhzajanasya asamAnazIlalokasya dveSyA-dveSasthAnaM preSyA vA AdezyAH durmedhaso- durbuddhayaH, 'loke' tyAdi, 401 zrutizabdasya pratyekaM sambandhAt lokazrutiH - lokAbhimataM zAstraM bhAratAdi vedazrutiHRksAmAdivedazAztraM adhyAtmazrutiH- cittajayopAyapratipAdanazAstraM samayazrutiH- Arhata bauddhAdisiddhAntazAstraM tAbhirvarjitA ye te tathA, ka ete evambhUtA ityAha- narA - mAnavAH, dharmabuddhivikalAH pratItaM, alIkena cUalIkavAdajanitakarmAgninA tena - kAlAntarakRtena pradahyamAnAH 'asaMtaeNaM 'ti azAntakena - anupazAntena asatA vA- azobhanena rAgAdipravarttitenatyarthaH apamAnAdi prApnuvantIti sambandhaH, tatrApamAnanaM ca-mAnaharaNaM pRSThimAMsaM ca--parokSasya dUSaNAviSkaraNaM adhikSepazca nindAvizeSaH pizunaiH khalairbhedanaM ca- parasparaM premasambaddhayoH premacchedanaM gurubAndhavasvajanamitrANA satkamapakSAraNaM ca-azabdaM kSArAyamANaM vacanaM parAbhibhUtasya vA eSAmapakSakaraNaM-- sAnnidhyAkaraNamityarthaH etAni AdiryeSAM tAni tadAdikAni, tathA abhyAkhyAnAni-asaddUSaNAbhidhAnAni bahuvidhAnAni prApnuvanti - labhante ityanupamAni pAThAntareNa amanoramANi hRdayasya - uraso manasazca cetaso 'dUmagAI' ti dAvakAnyupatApakAni yAni tAni tathA, yAvajjIvaM duruddharANi - AjanmApyanuddharaNIyAni aniSTena kharaparuSeNa ca 7126 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/2/12 atikaThoreNa vacanena yattarjana-re dAsa ! puruSeNa bhavitavyamityAdi nirbhatsanaM-are ! duSTakarmakArinapasara dRSTimArgAdityAdirUpaM tAbhyAM dInavadanaM 'vimaNati vigataM ca mano yeSAM te tathA, kubhojanAH kuvAsasaH kuvasatiSu klizyanto naiva sukhaM zArIraM naiva nirvRti-manaHsvAsthya upalabhante-prApnuvanti atyntvipulduHkhshtsmprdiiptaaH|| tadiyatA'lIkasya phalamuktaM, eso' ityAdinA tvadhikRtadvAranigamanaM iti, vyAkhyA tvasya prathamAdhyayanapaJcamadvAranigamanavat, 'eyaM taM bitiyaMpI'tyAdinA'dhyayananigamanaM, asya tvadhikRtAdhyayanaMprathamadvAravad vyAkhyAnaM, paraM etattadyaprAguddiSTaM dvitIyamapi adharmadvAraM na kevalaM prathamameveti vizeSaH, tadevaM dvitIyamadharmadvAraM samAptamiti, itizabdabravImizabdAvapi pUrvavadeveti adharmadvAre - adhyayanaM -- 2 samAptam muni dIparatnasAgareNa saMzodhitA sampAdItA praznavyAkaraNAgasUtre adharmadvAre dvItIya adhyayanasya abhayadevasUri viracitA TIkA prismaaptaa| ___- adhyayanaM-3-adattAdAna :vR. vyAkhyAtaM dvitIyamadhyayanaM, atha tRtIyamArabhyate, asya ca pUrveNa saha sUtrAbhihitAzravadvArakramakRta evaM sambandho'thavA pUrvatrAlIkasvarUpaM prarUpitaM alIkaM cAdattagrAhiNaH prAyeNa jalpantItyadattAdAnasvarUpamiha prarUpyate ityevaMsambandhasyAsyedamAdisUtram-- ma.(13)jaMbU! taiyaMca adattAdAnaMharadahamaraNabhayakalusatAsaNaparasaMtiga'bhejalobhamUlaM kAlavisamasaMsiyaMaho'cchintaNhapatthANapatthoimaiyaMakittikaraNaMaNajaMchiddamaMtaravidhuravasaNamaggaNaussavamattappamattapasuttavaMcaNavikhavaNaghAyaNaparANihuyapariNAmatakarajaNabahumayaMakaluNaM rAyapurisarakkhiyaM sayA sAhugarahaNijaMpiyajaNamittajaNabhedavpipItikArakaM rAgadosabahulaM puNo ya uppUrasamarasaMgAmaDamarakalikalahavehakaraNaM duggaiviNivAyavaDaNaM bhavapuNabbhavakaraM ciraparicitamaNugayaM duraMtaM taiyaM adhammadAraM / vR. 'jambU!' ityAdi, yathApUrvAdhyayanayoH yAziyannAmAdibhiH pazcI radvArairedhyanArthaprarUpaNA kRtA evamihApi kariSyate, tatra yAdazamadattAdAnaM svarUpeNa tapratipAdayaMstAvadAha-he jambU ! tRtIyaM punaranAvadvArANAM, kiM ?-- adattasya dhanAderAdAnaM-grahaNamadattAdAnaM hara daha iti-etau haraNadAhayoH parapravartanArthI zabdau dahanaharaNaparyAyau vA chAndasAviti tau ca maraNaM ca-mRtyuH bhayaM ca-bhItiretA evakaluSaM-pAtakaMtena trAsanaM-trAsananasvarUpaM yattattathA tacca tat tathA parasaMtiga'tti parasatkedhane yo'bhidhyAlobho-raudradhyAnAnvitAmUrchA samUlaM-nibandhanaM yasyAdattAdAnasya tattathA taccetikarmadhArayaH, kAlazca-arddharAtrAdi viSamaMca-parvatAdidurgaM te saMzritaM-AzritaMyattattathA, te hi prAyaH tatkAribhirAzrIyete iti, 'aho'chinnataNhapatthANapatthoimaiyaMti adhaH-adhogatau acchinnatRSNAnAMatruTitavAJchAnAM yatprasthAna-yAtrA tatra prastotrI-prastAvikA pravartikA mati:-buddhiryasmiMstat tathA, akIrtikaraNamanAryaM ete vyakte, tathA chidraM-pravezadvAraM antaraM-avasaro vidhuraM-apAyo vyasanaM-rAjAdikRtA''pat eteSAM mArgaNaM ca utsaveSu mattAnAM ca pramattAnAM ca prasuptAnAM ca vaJcanaM ___ onal Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 403 dvAra-1, adhyayanaM-3, ca-pratAraNaM AkSepaNaMca-cittavyagratApAdanaMghAtanaMca-mAraNamiti dvandvaH tataetatparaH-etaniSThaH anibhRtaH-anupazanAntaH pariNAmo yasyAsau chidrAntaravidhuravyasanamArgaNotsavamattapramattaprasuptavaJcanAkSepaNaghAtanaparAnibhRtapariNAmaH sa cAsau taskarajanasya tasya bahumataM yattattathA, vAcanAntare tvidamevaM paThyate-chidraviSamapApakaMca-nityaM chidraviSayamayoH sampabandhIdaM pApamityartha, anyadA hi tatpApaMprakartumazakyamiti bhAvaH, anibhRtapariNAma saGkilaSTaM taskarajanabahumataM ceti, akaruNaM-nirdayaM rAjapuruSarakSitaM tairnivAritamityarthaH sadA sAdhugarhaNIyaM pratItaM piryajanamitrajanAnAM bhedaM-viyojanaM viprItiMca-vipriyaM karoti yattattathA, rAgadveSabahulaM pratItaM, punazca-punarapi 'uppUra'tti utpUreNa-prAcuryeNa samaro-janamarakayukto yaH saGgrAmo-raNaH sa utpUrasamarasaGgaGgrAmaH sa ca DamaraH-viDvaraH kalikalahazca-rATIkalaho na tu ratikalahaH vedhazca-anuzayaH eteSAM karaNaM-kAraNaM yattattathA, durgativinipAtavarddhanapratItaM bhave-saMsAre punarbhavAn- punaHpunarutpAdAn karotItyevaMzIlaM yattattathA, ciraM paricitaM pratItaM anugataM-a vyavacchinnatayA'nuvRttaM durantaM-duSTAvasAnaM vipAkadAruNatvAt tRtIyamadharmadvAraM-pApopAya iti tadiyatA yAveza ityuktaM, atha yannAmetyabhiSAtumAhamU. (14) tassa ya nAmANi gotrANi hoti tIsaM, taMjahA-corikaM 1 parahaDaM 2 adattaM 3 kUrikaDaM 4 paralAbho 5 asaMjamo 6 paradhaNaMmi gehI lolikkaM 8 takkarataNaMti ya 9 avahAro 10 hatthalahuttaNaM 11 pAvakagmakaraNaM 12 teNikkaM 13 haraNavippaNAso 14 AdiyaNA 15 luMpaNA dhaNANaM 16 appacao 17 avIlo 18 akkhevo 19 khevo 20 cikkhevo 21 kUDayA 22 kulamasI ya23 kaMkhA 24 lAlappaNapatthaNAya 25AsasaNAya vasaNaM 26icchAmucchA ya27 taNhAgehi 28 niyaDikammaM29 aparacchaMtiviya 30 tassa eyANievamAdINi nAmadhejANi hoti tIsaM aditrAdANassa pAvakalikalusakammabahulassa anegaa| vR. 'tasse'tyAdi sugama, tadyathe'tyupadarzanArthaH, 'corikaM ticoraNaMcorikA saiva caurikyaM 1 parasmAtsakAzAddha taM parahataM 2 adattaM-avitIrNaM 3 'kUrikaDaM ti krUraM cittaM krUro vA parijano yeSAmastite kruriNastaiH kRtaManuSTitaMyattattathA, kvacittu kuruTakakRtamitidRzyatetatra kuruTukAHkAGkaTukabIjaprAyAH ayogyAH sadguNAnAmiti 4 paralAbhaH-parasmAdravyAgamaH 5 asaMyamaH 6 paradhane gRddhiH 7 'lolikatti laulyaM 8 taskaratvamiti ca 9 apahAraH 10 hatthalattaNati paradhanaharaNakutsito hasto yasyAsti sa hastalastadbhAvo hastalatvaM pAThAntareNa hastalaghutvamiti 11 pApakarmakaraNaM 12 'teNikka'nti stenikA steyaM 13 haraNena-moSaNena vipraNAzaH paradravyasya haraNavipraNAzaH 14 'AiyaNa'tti AdAnaM paradhanasyeti gamyate 15, lopanA-avacchedanaM dhanAnAM-dravyANAM parasyeti gamyate 16 apratyayakAraNatvAdapratyayaH 17 avapIDanaM pareSAmityavapIDaH 18 AkSepaH paradruvyasyeti gamyate 19kSepaH parahastAt dravyasya preraNaM 20 evaM vikSepo'pi 21 kUTatA-tulAdInAmanyathAtvaM 22 kulamaSI ca kulamAlinyaheturitikRtvA 23 kAGkSaparadravyeiti gamyate 24 'lAlappaNapatthaNAya'ttilAlapanasya-garhitalApasya prArthanevaprArthanA lAlapanaprArthanA, caurya hi kurvan garhitalapanAni tadapalAparUpANi dInavacanarUpANi vA prArthayatvevasa tatra hi kRte tAnyavazyaM vaktavyAni bhavantIti bhAvaH 25 vyasanaM vyasanahetutvAt ___ Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/3/14 pAThAntareNa 'AsasaNAya vasaNaM' tiAzasanAya - vinAzAya vyasanamiti 26 icchA ca-paradhanaM pratyabhilASaH mUrcchA-tatraiva gADhAbhiSvaGgarUpA taddhetukatvAdadatta- grahaNasyeti icchAmUrcchA ca taducyate 27 tRSNA ca prAptadravyasyAvyayecchA gRddhizca-aprAptasya prAptivAJchA taddhetukaM cAdattAdAnamiti tRSNA gRddhizcocyata iti 28 nikRteH - mAyAyaiH karmanikRtikarmma 29 avidyamAnAni pareSAmakSINi draSTavyatayA yatra tadaparAkSaM asamakSamityarthaH, itirUpadarzane apiceti samuccaye 30, iha ca kAnicitpadAni sugamatvAnna vyAkhyAtAni, 'tassa' tti yasya svarUpaM prAgvarNitaM tasyAdattAdAnasyeti sambandhaH, etAni - anantaroditAni triMzaditi yogaH evamAdikAni - evaMprakArANi cAnekAnIti sambandhaH, anekAnIti kvacinna dRzyate, nAmadheyAni nAmAni bhavanti, kimbhUtasya adattAdAnasya ? - pApena - apuNyakarmarUpeNa kalinAca - yaddhena kaluSANi - malImasAni yAni karmANi mitradrohAdivyApArarUpANi tairbahulaM pracuraM yat tAni vA bahulAni - bahUni yatra tattathA tasya / atha ye adattAdAnaM kurvanti tAnAha mU. (15) taM puNa kareti coriyaM takkarA paradavvaharA cheyA kayakaraNaladdhalakkhA sAhasiyA lahussagA atimahicchalobhagacchA daddara ovIlakA ya gehiyA ahimarA aNabhaMjakabhaggasaMdhiyA rAyaduTThakArI ya visayanicchUDhalokabajjhA uddohakagAmadhAyapuraghAyagapaMthaghAyagaAlIvagatitthabheyA lahuhatyasaMpattA jUikarA khaMDarakkhatthIcorapurisacorasaMdhiccheyA ya gaMdhibhedagaparathaNaharaNalomAvahAra akkhevI haDakArakA nimmaha gagUDhacorakagocoraga assacoragadAsicorA ya ekacIrA okaDaka saMpadAyakha ucchpikasatthaghAyakabilacorI (kolI) kArakA ya niggAhavippalupagA bahuvihateNikkaharaNabuddhI, ete anne ya evamAdI parassa davvA hi je avirayA / vipulabalapariggahA ya bahave rAyANo paradhaNaMmi giddhA sae va davve asaMtuTThA paravisae ahihaNaMti te suddhA paradhaNassa kaje cauraMgavibhattabalasamaggA nicchiyavarajohajuddhasaddhiyaahamahamitidappiehiM senehiM saMparivuDA paumasagaDasUicakkasAgaragarulavUhAtiehiM aNiehiM uttharaMtA abhibhUya harati paradhaNAiM avare raNasIsaladdhalakkhA saMgAmaMmi ativayaMti satraddhabaddhapariyarauppIliyaciMdhapaTTagahiyAuhapaharaNA mADhivaravammaguMDiyA AviddhajAlikA kavayakaMkaDaiyA urasiramuhabaddhakaMThatoNamAitavaraphalaharacitapahakarasarahasakharacAvakarakaraM chiyasunisitasaravarisacaDakarakamuyaMtaghaNacaMDavegadhArAnivAyamagge anegadhaNumaMDalagga saMdhitAucchaliyasattikaNagavAmakaragahiyakheDaganimmalanikiTTakhara gapaharaMtakoMtatomaracakkagayAparasumusalalaMgalasUlalaulabhiMDamAlAsabbalapaTTisaca mmedRdudhaNamoTTiyamoggaravaraphalihajaMtapattha- duhaNatoNakuveNIpIDhakaliyaIlIpaharaNamilimilimilaMtakhippaMtavijjujJjalaviracitasamappahaNabhatale - phuDapaharaNe mahAraNasaMkhabherivaratUrapaurapaDupahaDAhayaNiNAyagaMbhIraNaMditapakkhubhiyavipulaghose hayagayarajohaturita pasarita uddhatatamaMdhakArabahule kAtaranaraNayaNahiyayavAulakare - -viluliyaukkaDavaramauDatirIDakuMDaloDudAmADoviyA pAgaDapaDAgausiyajjhayaveja yaMticAmaracalaMtachattaMdhakAragambhIre hayahesiyahatthigulugulAiyarahaghaNaghaNAiyapAikkaharaharAiyaapphADiyasIhanAyA cheliyavidhuDakuDaMkaMThagayasaddabhImagajie sayarA hahasaMtarusaMtakalakalarave AsUNiyavayaNarudde bhImadasaNAdharoTThagADhadaGke sappahAraNujjayakare amarisavasativvarattaniddAritacche 404 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM-1, adhyayanaM 3, 405 veradiThThikuddhaciTThiyativalIkuDilabhiuDikayanilADe bahapariNayanarasahassavikkamaviyaMbhiyapabale vaggaMtaturagarahapahAviyasamarabhaDA AvaDiyacheyalAghavapahArasAdhitA samUsaviyabAhujuyalaM mukkaTTahAsapukkatabolabahule phalaphalagAvaraNagahiyagayavarapatthitadariyabhaDakhalaparopparapalaggajuddhagavvi taviusitavarAsirosaturiya abhimupaharitachinnakarikaravibhaMgitakare avaiTThanisuddhabhitraphAliyapagaliyaruhirakatabhUmikaddamacilicillapahe kucchidAliyagaliMtaruliMtanibhellaMtaMtapha ruphuraMta' vigalamammAhayavikayagADhadinnapahAramuccitaMrulaMtaveMbhalavilAbakaluNe hayajohabhamaMtaturagauddAmamattakuMjaraparisaMkitajaNanibbukacchinnadhayabhaggara havaranaTThasirakarikalevarAtri- patitapaharaNAvikinAbharaNabhUmibhAge naJcaMtakabaMdhapauurabhayaMkara vAyasa parileMta giddhamaMDala - bhamaMtacchAyaM dhAkAragaMbhIre vasuvasuhavikaMpitavva paJcakkhapiuvaNaM paramaruddabIhaNaNaM duSpavesataragaM abhivayaMti saMgAmasaMkaDaM paradhaNaM mahaMtA avare pAikkacorasaMghA seNAvaticoravaMdapAgaDhikA ya aDavIdesaduggavAsI kAlaharita - rattapItasukilla aNegasayaciMdhapaTTabaddhA paravisae abhihaNaMti luddhA dhanassa kajje rayaNAgarasAgaraM ummIsahassamAlAulAkulavitoyapotakalakaleMtakaliyaM -pAyAlasahassavAyavasavegasalilauddhambhamANadagarayarayaMdhakAraM varapheNapauradhavalapulaMpulasamuTThiyavahAi mAruyavicchubhamANapANiyajalamAluppIlahuliyaM aviya samaMtao khubhiyaluliyakhokhubbhamANapakkhaliyacaliyavipulajalacakkavAlamahAnaIvegaturiya ApUramANagaMbhIravipula AvattacavalabhamamANaguppamANucchalaMtapaccoNiyattapANiyapadhAviyakharapharUsapa yaMDavAuliyasa lilaphuTTaMtavItikallolasaMkulaM mahAmagaramacchakacchabhohAragAhatimisuMsumArasAvayasamAhayasamuddhAyamANakapUraghorapaDaraM kAyarajaNahiyayakaMpaNa ghoramArasaMtaM mahabbhayaM bhayaMkaraM patibhayaM uttAsaNagaM anorapAraM AgAsaM ceva niravalaMbaM uppAiyapavaNaghaNitanolliyauvaruvaritaraMgadariyaativegavegacakkhupa hamuccharaMtakacchaigaMbhIravipulagajjiyaguMjiyanigdhAyagaruyanivatitasudIhanIhAridUrasutagaMbhIraghugudhugaMtasadda paDipaharubhaMtajakkharakkhasakuhaMDapisAyarusiyatajjAyau- vasaggAsahassasaMkulaM bahUppAiyabhUyaM viracitabalahomadhUvauvacAradinnadhiracaNAkaraNapayatajogapayayacariyaM pariyantajugaMtakAlakaSpovamaM duraMtamahAnaInaIvaImahAbhImadarisaNijjaM duraNuccaraM visamapyavesaM dukkhuttAraM durAsayaM lavaNasalilapuNNaM asiyasiyasamUsiyagehi hatthatarakehiM vAhaNehiM aivaittA samuddamajjhe haNaMti gaMtUNa jaNassa pote paradavvaharA narA niraNukaMpA nirAvayakkhA gAmAgaranagarakheDakabbaDamaDaMbadoNamuhapaTTaNAsamaNigamajaNavate ya dhaNasamiddhe haNaMti thirahiyayachinnalajjA diggahagoggahe ya gehaMti dAruNamatI NikkivA NiyaM haNaMti chiMdaMti gehasaMdhi nikkhittANi yaharati dhaNadhannadavvajAyANi jaNavayakulANaM nigghiNamatI parassa davvAhiM je avirayA, taheva keI adinnAdANaM gavesamANA kAlAkAlesu saMcaraMtA ciyakApajjaliyasarasadaradaDDhakaDDiyakalevare ruhiralittavayaNaakhatakhAtiyapItaDAiNibhamaMtabhayakaraM jaMbuyakkhikkhiyaMte dhUyakayaghorasadde veyAluTThiyanisuddhakahakahitapahasitabahaNakanirabhirAme atidubbhigaMdhabIbhaccharadasaNije susANavaNasunnagharaleNa aMtarAvaNagirikaMdaravisamasAvaya Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/3/15 samAkulAsu vasahIsu kilissaMtA sItAtavasosiyasarIrA daTTachavI nirayatiriyabhavasaMkaDadukkhasaMbhAraveyaNijANi pAcakammANi saMciNaMtA dullahabhakkhannapANabhoyaNA pivAsiyA jhujhiyA kilaMtA maMsakuNimakaMdamUlajaMkiMcikayAhArA ubbigA uppuyA asaraNA aDavIvAsaM urvati vAlasatasaMkaNizaM ayasakarAtakarA bhayaMkarA kAsa harAmotti aja dabbaMiti sAmatyaM kareMti gujjhaM bahuyassa jaNassa kaJjakaraNesuvigdhakarAmattapamattapasuvattavIsatyachiddaghAtI vasaNaDbhudaesuharaNabuddhI vigabba ruhiramahiyA pareMti naravatimaJjAyamatikatA sajjaNajaNaduguMchiyA sakammehiM pAvakambhakArI asubhapariNayA ya dukkhabhAgI niccAiladuhamanivvuimaNA -iha loke ceva kilissaMtA paradavvaharA narA vasaNasayasamAvaNNA / vR. 'taM puNe'tyAdi, tat punaH kurvanti cauryaM 'taskarAH' tadeva-cauryaM kurvantItyevaMzIlAH taskarAH paradravyaharAH pratItaM chekAH-nipuNAH kRtakaraNA-bahuzo vihitacaurAnuSThAnAH te ca te labdhalakSAzca-avasarajJAH kRtakaraNalabdhalakSAH sAhasikA dhairyavantaHlaghusvakazca-tucchAtmAnaH atimahecchAzca lobhagrastAzceti samAsaH 'daddarauvIlagAyattidaIreNa-galadadareNa vacanATopenetyarthaH apavrIDayanti-gopAyantamAtmasvarUpaparaM vilajIkurvanti yete darapavrIDakAH, ____ muSNanti hi zaThAtmAnaH tathAvidhavacanAkSepaprakaTitasvabhAvaM mugdhaM janamiti, athavA daIreNopapIDayanti-jAtamanobAdhaM kurvantIti dopapIDakAH te ca, gRddhiM kurvantIti gRddhikAH abhimukhaM paraM mAracanti ye te'bhimarAH RNaM-deyaM dravyaM bhajanti-na dadati ye te RNabhaJjakAH bhagnAH-lopitAH sandhayaH-vipratipattau saMsthA yaiste bhagnasandhikAH tataHpadadvayasya karmadhArayaH rAjaduSTaM-kozaharaNAdikaM kurvanti yete kathA teca viSayAt-maNDalAt 'nicchUDha'tti nirdhATitA ye te tathA lokabAhyAH-janabahiSkRtAstataH karmadhArayaH uddohakAzca-ghAtakA uddahakAzca vAaTavyAdidAhakA grAmaghAtakAzcapuraghAtakAzca pathidhAtakAzca AdIpikAzca-gRhAdipradI-panakakAriNaH tIrthabhedAzca-tIrthamocakA iti dvandvaH, laghuhastena-hastalAghavena samprayuktA yete tathA jUIkara titakarAH 'khaNDarakSAH'zulkapAlAH koTTapAlA vA striyAH sakAzAt striyameva vAcorayanti strIrUpA vAyecaurAste strIcaurAH evaM puruSacaurakA api sandhicchedAzca-kSAtrakhAnakA eteSAM dvandvastataste ca, granthibhedakAiti vyaktaM, paradhanaMharantiyete paradhanaharaNAH lomAnyavaharanti ye te lomAvahArAH niHzUkatayA bhayena paraprANAn vinAzyaiva muSNanti yete lomAvahArA ucyante AkSipanti vazIkaraNAdinA ye te tato muSNanti te AkSepiNaH, eteSAM dvandvaH, 'haDakAraga'tti haThena kurvanti ye te haThakArakAH pAThAntareNa 'paraghaNalomAvahAraakkhevahaDakAraka'tti sarve'pyete cauravizeSAH, nirantaraMma-danantiyetenirmakAH gUDhacaurAH-pracchannacaurAgocaurAazvacaurakAdAsIcaurAzca pratItAH, eteSAM dvandvo'taste ca, ekacaurA-ye ekAkinaH santo harantIti ukkaDaga'tti apakarSakA ye gehAd grahaNaMniSkAzayanti caurAn vA AkArya paragRhANi moSayanti caurapRSThavahA sA sampradAyakA ye caurANAM bhaktakAdi prayacchanti 'ucchipaka'tti avacchimpakAzcauravizeSA eva sArthaghAtakAH pratItAH bilakolIkArakAH paravyAmohanAya visvaravacanavAdino visvaravacanakAriNo vA eteSAM dvandvo'taste ca, nirgatA grAhAt-grahaNAnniAhAH rAjAdinA avagRhItA ityarthaH, Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM-1, adhyayanaM - 3, teca te vipralopa- kAzceti samAsaH bahuvidhena 'teNikka' tti steyena haraNabuddhiryeSAM te bahuvihateNikka haraNabaddhI pAThAntareNa 'bahuvihatahavaharaNabuddhi' tti bahuvidhAtathA - tena prakAreNApaharaNe buddhiryeSAM te tathA, ete uktarUpA anye caitebhyaH evaMprakArA adattamAdadatIti prakramaH, kathaMbhUtAste ityAha- parasya dravyAdye aviratA anivRttA iti / 407 ye adattAdAnaM kurvanti te uktAH, adhunA ta eva yathA tatkurvanti taducyate-vipulaM balaMsAmarthyaM parigrahazca - parivAro yeSAM te tatA te ca bahavo rAjAnaH paradhane gRddhAH, idamadhikaM vAcanAntare padatrayaM, tathA svake-dravye'santuSTAH paraviSayAn paradezAnabhidhnanti lubdhA dhanasya kArye dhanasya kRte ityarthaH, caturbhiraGgairvibhaktaM samAptaM vA yadvalaM sainyaM tena samagrA-yuktA ye te tathA nizcitaiHnizcayavadbhirvarayaudheH saha yadyuddhaM - saGgrAmastatra zraddhA saJjAtA yeSAM te tathA te ca te ahamahamityevaM darpitAzca darpavanta iti samAsastairevaMvidhaiH bhRtyaiH - padAtibhiH kvacitsainyairiti paThyate saMparivRtAHsametAH tathA padmazakaTasUcIcakrasAgaragaruDavyUhAcitaiH, iha vyUhazabdaH pratyekaM sambadhyate, tatra padmAkArovyUhaH padmavyUhaH- pareSAmanabhibhavanIyaH sainyavinyAsavizeSaH eva manye'pi paJca, 7 - etairAcitAni - racitAni yAni tAni tathA taiH kaiH ? - anIkaiH sainyaiH athavA padmAdivyUhA AdiryeSAM gomUtrikAvyUhAdInAM ye te tathA tairupalakSitaiH, kaiH ? - anIkaiH, 'uttharaMta'tti AstRNvantaH AcchAdayantaH parAnIkAnIti gamyaM, abhibhUya - jitvA tAnyeva haranti paradhanAnIti vyaktaM apare - sainyAyoddha kebhyo nRpebhyo'nye svayaMyoddhAro rAjAnaH raNazIrSe-saGgAmazirasi prakRSTaraNe labdho lakSyo yaiste tathA 'saMgAmaM'ti dvitIyA saptamyarthetikRtvA saGgrAme - raNe'tipatanti - svayameva pravizanti na sainyameva yodhayanti, kiMbhUtAH ? - sannaddhAH sannahanyAdinA kRtasannAhAH baddhaH parikaraHkavaco yaiste tathA utpIDito-gADhaM baddhaH cihnahnaTTo-netrAdicIvarAtmako mastake yaiste tathA tathA gRhItAnyAyudhAni - zastrANi praharaNAya yaiste tathA, athavA AyudhapraharaNAnAM kSepyAkSepyatAkRto vizeSaH, tataH sannaddhAdInAM karmadhArayaH pUrvoktameva vizeSaNaM prapaJcayannAha - mADhI - tanutrANavizeSastena varavarmaNA ca - pradhAnatanutrANavizeSeNaiva guNDitA - parikaritA ye te mADhIvaravarmaguNDitAH pAThAntare 'mADhiguDavammaguNDitA' tatra guDA - tanutrANavizeSa eva zeSaM tathaiva AviddhA-parihitA jAlikA - lohakaJcuko yaiste tathA kavacena-tanutrANavizeSeNaiva kaNTakitAH - kRtakavacA ye te tathA urasA-vakSasA saha ziromukhAUrddhamukhAH baddhA-yantritAH kaNThe - galetoNAH - toNIrAH zaradhayo yaiste uraH ziromukhabaddhakaNThatoNAH tathA mAiyatti - hastacapAsikA ( zitAni) varaphalakAni-pradhAnapharakA yaiste tathA teSAM satko racitoraNocitaracanAvizeSeNa paraprayuktaprahaNaprahArapratighAtAya kRtaH -- 'pahakara' tti samudAyo yaiste tathA tataH pUrvapadena saha karmadhArayo'tastaiH sarabhasaiH - saharSeH kharacApakaraiH - niSThurakodaNDahastairdhAnuSkairityarthaH ye karAJchitAH- karAkRSTAH sunizitAHatinizitAH zarA-bANAsteSAM yo varSacaTakarako vRSTivistAro muyaMtatti - mucyamAnaH sa eva ghanasya-meghasya caNDavegAnAM dhArANAM nipAtaH tasya mArgo yaH sa tathA tatra, 'maMte' tti pAThAntaraM, tatra ca matpratyayAntatvAt, nipAtavati saGgrAme'tipatantIti prakramaH, tathA'nekAni dhanUMSi ca maNDalAgrANi ca - khaGgavizeSAH tathA sandhitAH- kSepaNAyodgIrNA ucchalitA-UrddhaM gatAH Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/3/15 zaktayazca-trizUlarUpAH kaNakAzcabANAH tathA vAmakaragRhItAni kheTakAni ca phalakAni nirmalA nikRSTAH khaGgAzca - ujjvalavikozIkRtakarayAlAH tathA paharantatita - prahArapravRttAni kuntAni ca - zastravizeSAH tomarAzca- bANavizeSAzcakANi ca - arANi gadAzca daNDavizeSAH parazavazca - kuThArAH muzalAni ca-pratItAni lAGgalAni ca-halAni zUlAni ca laguDAzca pratItAH bhiNDamAlAni ca - zastravizeSA. zabbalAzca - bhallaH paTTisAzca astavizeSAH carmeSTAzca carmmanaddhapASANAH drughaNAzca mudgaravizeSAH mauSTikAzca muSTipramANapASANAH mudgarAzca pratItAH varaparighAzcaprabalArgalAH yantraprastarAzca - gophaNAdipASANAH druhaNAzca - TakkarAH toNAzca zaraghayaH kuveNyazca - rUDhigamyAH pIThAni ca - AsanAnIti dvandvaH ebhiH pratItApratItaH praharaNavizeSaiH kalitoyukto yaH sa tathA IlIbhiH karavAlavizeSaiH praharaNaizca - tadanyaiH 'milimilamilaMta 'tti cikicikAyamAnaiH 'khiSpaMta' tti kSipyamANairvidyutaH - kSaNaprabhAyAH ujjvalAyA - nirmalAyAH - - viracitA - vihitA samA-sadhzI prabhA dIptiryatra tattathA tadevaMvidhaM na bhastalaM yatra sa tathA tatra saGgrAme tathA 'sphuTapraharaNe' sphuTAni - vyaktAni praharaNAni yatra sa tathA tatra saGgrAme, tathA mahAraNasya sambandhIni yAni zaGkhazca bherI ca- dundubhI: varatUryaM - lokapratItaM teSAM pracurANAM paTUnAM - spaSTadhvanInAM paTahAnAMca-paTahakAnAM AhatAnAM - AsphAlitAnAM ninAdena - dhvaninA gambhIreNa - bahalena ye nanditA - haSTA prakSubhitAzca bhItAsteSAM vipulo - vistIrNo ghoSo yatra sa tathA tatra, iyagajarathayoddhebhyaH sakAzAt tvaritaM zIghraM prasRtaM - prasaramupagataM yadrajo - dhUlI tadevoddhatatamAndhakAraM - atizayaprabahalatamiM tena bahulo yaH sa tathA tatra, tathA kAtaranArANAM nayanayohRdayasya ca 'vAula''tti vyAkulaM kSobhaM karotItyevaMzIlo yaH sa tathA tatra, - tathA vilulitAni-zithilatayA caJcalAni yAnyutkaTavarANi-unnatapravarANi mukuTAnimastakAbharaNavizeSAstirITAni ca - tAnyeva zikharatrayopetAni kuNDalAni ca - karNAbharaNAni uDudAmAni ca - nakSatramAlAbhidhAnAmabharaNavizaSAsteSAmATopaH sphAratA sA vidyate yatra sa vilulitotkaTavaramukuTatirITakuNDaloDudAmATopika iti, tathA prakaTA yA patAkA ucchritAUrdhvakRtA ye dhvajA-garuDAdidhvajA vaijayantyazca - vijayasUcikAH patAkA eva cAmarANi ca calanti chatrANi ca teSAM sambandhi yadandhakAraM tena gambhIraH- alabdhamadhyo yaH sa tathA tataH karmadhArayastatastatra tathA hayAnAM yat heSitaM-zabdavizeSaH hastanAM ca yad gulugulAyitaM - zabdavizeSa eva tathA rathAnAM yat 'ghaNaghaNAiya'tti ghaNaghaNetyevaMrUpasya zabdasya karaNaM tathA 'pAikka' tti padAtInAM yat 'haraharAiya'tti haraharetizabdasya karaNaM AsphoTitaM ca-karAsphoTarUpaM siMhanAdazca - siMhasyeva zabdakaraNaM 'cheliya'tti seMTitaM sItkArakaraNaM vighuSTaM ca-virUpaghoSakaraNaM utkRSTaM ca - utkRSTinAda AnandamahAdhvanirityarthaH kaNThakRtazabdazca - tathAvidho galaravaH ta eva bhImagarjitaM - meghadhvaniryatra sa tathA tatra, tathA 'sayarAha' tti ekahelayA hasatAM ruSyatAM vA kalakalalakSaNo ravo yatra sa tathA AzUnitena -- ISatsthUlIkRtena vadanena ye raudrA-bhISaNAste tathA, tathA bhImaM yathA bhavatItyevaM dazanairadharoSTho gADhaM daSTo yaiste tathA, tataH karmadhArayaH, tatasteSAM bhaTAnAM samprahAraNe - suSThu prahArakaraNe udyatAH - prayatnapravRttAH karA yatra sa tathA tatra, tathA amarSavazena- kopavazana tIvraM - atyarthaM rakte- lohite nirdhArite- visphArite akSiNI - locane yatra sa tathA, vairapradhAnA dRSTi: vairadRSTistayA Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAra-1, adhyayana-3, 409 vairadRSTayA-vairabuddhayA vairabhAvena ye kuddhAzceSTitAzca taistrivalIkuTilA-valitrayavakrA bhrakuTi: - nayanalalATavikAravizeSaH kRtA lalATe yatra sa tathA tatra, vadhapariNatAnAM-mAraNAdhvavasAyavatAM narasahasrANAM vikrameNa-puruSakAravizeSeNa vijRmbhitaM-visphuritaMbalaM-zarIrasAmarthya yatra satathA tatra, tathA valgatturaGgaiH rathaizcapradhAvitA-vegena pravRttAye samarabhaTAH-saGgrAyoddhAste tathA, ApatitA-yoddhumudyatAH chekA-dakSAlAdhavaprahAreNadakSatAprayuktadhAtena sAdhitA-nirmitA yaiste tathA, 'samUsaviya'tti samucchritaM harSAtirekAdUrvIkRtaM bAhuyugalaM yatra tattathA tadyathA bhavatItyevaMmuktATTahAsAH-kRtamahAhAsadhvanayaH 'pukta'tti pUtkurvantaH pUtkAraM kurvANAstataH karmadhArayaH tatasteSAM yo bolaH-kalakalaH sa bahulo yatrasa tathA tatra, tathA 'phuraphalagAvaraNagahiya'tti sphurAzca phalakAni ca AvaraNAni ca-sannAhA gRhItAni yaiste tathA 'gayavarapatthita'tti gajavarAn--ripumataGgajAn prArthayamAnA-hantumAroDhuM vA'bhilaSamANAstatra zaktAstacchIlA vA ye te tathA tataH karmadhArayastataste ca te daptabhaTakhalAzca-darpitayodhaduSTA iti samAsaH, te ca te parasparapralagnA-anyo'nyaM yoddhamArabdhA ityarthaH te ca te yuddhagarvitAzcayodhanakalAvijJAnagarvitAsteca te vikositavarAsibhiH-niSkarSitavarakaravAlaiH roSeNa-kopena tvaritaM-zIghraM abhimukhaM-AbhimukhyenapraharadbhiH chinnAH karikarA yaistetathA teceti samAsasteSAM 'viyaMgiya'tti vyaGgitAH-khaNDitAH karA yatra sa tathA tatra, tathA 'avaiddhatti apaviddhAH-- tomarAdinA samyagviddhA nizuddhaM bhinnA-nirbhinnAH sphATitAzca-vidAritA ye tebhyo yat pragalitaM rudhiraM tena kRto bhUmau yaH kardamastena cilIcivilAH (lAH)-cilInAH panthAno yatra sa tathA, kukSau dAritAH kukSidAritAH galitaMrudhiraM zravanti rulantivA-bhUmauluThanti nirbhelAtAnikukSito bahiSkRtAni antrANiudaramadhyAvayavavizeSAH yeSAM te tathA, 'phuraphuraMtavigala'tti phuraphurAyamANAzca vikalAzca-niruddhendriyavRttayo ye te tathA marmaNi AhatA marmAhatAH vikRto gADhare dattaH prahAro yeSAM te tathA ata eva mUrchitAHsanto bhUmau luTantaH vihvalAzca-nissahAGgA yete tathA, tataHkakSidAritAdipadAnAM karmadhArayaH, tatasteSAM vilApaH-zabdavizeSaHkaruNo-dayAspadaM yatra satathA tatra, tathA hatA-vinAzitAH yodhAH-azvArohAdayoyeSAMtetathA tebhramanto-yahacchayA saJcarantasturagAzca uddAmamattakuJjarAzca parizaGkitajanAzca-bhItajanA niyukvacchinnadhvajAHnirmUlanikRttaketavo bhagnA-dalitA rathavarAzca yatra sa tathA, ___ naSTazirobhiH-chinnamastakaiH karikalevaraiH-dantizarIrairAkIrNA-vyAptAH patitapraharaNAHdhvastAyudhA vikIrNAbharaNA-vikSiptAlaGkArA bhUme gA-dezA yatra sa tathA tataH karmadhArayaH tatra, tathA nRtyanti kabandhAni-zirorahitakaDevarANi pracurANi yatra sa tathA bhayaGkaravAyasAnAM 'pariliMtagiddhatti parilIyamAnagRddhAnAMca yat maNDalaM-cakravAlaM bhrAmyat-saMcarat tasyayAchAyA tayA yadandhakAraM tena gambhIro yaH sa tathA tatra, saGgAme'pare rAjAnaH paradhanagRddhA atipatantIti prakRtaM, atha pUrvoktamevArthaM saGkSiptatareNa vAkyenAha-vasavo-devA vasudhA ca-pRthivaca kampitA yaiste tathA te iva rAjAna iti prakramaH pratyakSamiva-sAkSAtadiva taddharmayogAt pitRvanaM zmazAnaM pratyapitRvanaM 'paramaruddabIhaNagaM'ti atyarthadAruNabhayAnakaM duSpravezataraka-praveSTumazakyaM Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/3/15 sAmAnyajanasyeti gamyaM atipatanti-pravizanti saGgrAmasaGkaTaM-saGgrAmagahanaM paradhanaM-paradravyaM 'mahaMta'ttiicchanta iti, tathA'pare-rAjabhyo'nye pAikkacorasaMdhAH-padAtirUpacaurasamUhAH, tathA senApatayaH, kiMsvarUpAH ?-cauravRndaprakarSakAzcatapravartakA ityataH, aTavIdeze yAni durgANijalasthaladurgarUpANi teSu vasanti ye te tathA, kAlaharitaraktapItazuklAH paJcavarNA itiyAvat anekazatasaGkhyAzcihnapaTTA baddhA yaiste tatA paraviSayAnabhinanti, lubdhA iti vyaktaM, dhanasya kArye- dhanakRte ityarthaH, tathA ratnAkarabhUtoyaH sAgaraHsatadhAtaMcAtipatyAbhinantijanasyapotAniti sambandhaH, urmayovIcayastatsahasrANAMmAlAH-paGkatayastabhirAkuloyaH satathA, AkulA-jalAbhAvena vyAkulitacittAyevitoyapotAH-vigatajalayAnapAtrAH sAMyAtrikAH 'kalakalita'tti kalakalAyamAnAH--kolAhalabolaM kurvANAstaiHkalito yaH sa tathA, anenAsyApeyajalatvamuktaM, athavA urmisahanamAlAbhiH AkulAkulaH-ativyAkulo yaH sa tathA, tathA viyogapotaiH-vigatasambandhanabodhisthaiH kalakalaM kurvadbhiH kalito yaH sa tathA tataH karmadhArayo'tastaM, tathA pAtAlAHpAtAlakalazAsteSAM yAni sahAsaNi taitizAdvegena yatsalilaM-jaladhijalaM 'uddhamamANaM'ti ya utpAcaTyamAnaM tasya yadudakarajaH-toyareNustadeva rajo'nadhakAraM-dhUlItamo yatra sa tathA taM, varaH pheno-DiNDIraHpracurodhavalaH 'pulaMpula tianavarataMyaH samutthito-jAtaH sa evATTahAso yatra varaphena eva vA pracurAdivizeSaNo'TTahAso yatra satathA taM, mArutena vikSobhyamANaM pAnIyaM yatra satathA, jalamAlAnAMjalakallolAnAmutpIlaH-samUho huliya'ttizIghro yatra satathA tataH karmadhArayo'tastaM, apiceti samuccaye, tathA samantataH-sarvacaH kSubhitaM-vAyuprabhRtibhivyAkulitaM lulitaM-tIrabhuviluThitaM 'khokhubbhamANa'tti mahAmatsyAdibhibhRzaM vyAkulIkriyamANaMpraskhalitaMnirgacchatparvatAdinA skhalitaM calitaM-svasthAnagamanapravRttaM vipulaM-vistIrNaM jalacakravAlaMtoyamaNDalaM yatra sa tathA, mahAnadIvegaiH-gaGgAninmAgAjavaiH tvaritaM yathA bhavatItyevamApUryamANo yaHsa tathA gambhIrA-alabdhamadhyAH vipulA-vistIrNAzca ye AvartA-jalabhramaNasthAnarUpAH teSu capalaMyathA bhavatItyevaM bhramanti-saJcaranti gupyanti-vyAkulIbhavanti ucchalanti-utpatanti uccalanti vA-UrddhamukhAni calanti pratyavanivRttAni vA adhaH patitAni pAnIyAni prANino vA yatra sa tathA athavA jalacakravAlAntaM nadInAM vizeSaNamApUryamANAntaM cAvartAnAmiti, tathA pradhAvitAH-vegitagatayaH kharaparuSAH-atikarkazAH pracaNDAH-raudrAH vyAkulitasalilA:-vilolitajalAH sphuTanto-vidIryamANAye vIcirUpAH kallolAna tuvAyurUpAstaiH saGgulo yaH satathA tataH karmadhArayo'tastaM, tathAmahAmakaramatyasyakacchapAzca ohAra'ttijalajantuvizeSAste ca grAhatimisuMsumArAzcazvApadAzceti dvandvasteSAM samAhatAzca-paraspareNopahatAH 'samuddhAyamANaka'tti uddhAvantazca-prahArAya samuttiSThanto ye pUrAH-saGghAH ghorA-raudrAste pracurAyatrasa tathA taM, kAtaranarahRdayakampanamiti pratItaM, ghoraM--raudraM yathA bhavatItyevamArasantaM-zabdAyamAnaM mahAbhayAdInyekAni 'anorapAraM'ti anakyipAramiva mahattvAdanarvAkpAraMAkAzamiva nirAlambaM, na hi tatra patadbhiH kiJcidAlambanamavApyata iti bhAvaH, autpAtikapavanena-utpAtajanitavAyunA 'dhaNiya'tti atyarthaM ye 'nolliya'tti noditAH Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAra-1, adhyayana-3, 411 preritA uparyupari-nirantaraMtaraGgAH-kallolAsteSAM riyatti haptaivaativegaH-atikrAntAzeSavego yo vegastena luptatRtIyekavacanadarzanAccakSuHpartha-dRSTimArgamAstRNvantaM-AcchAdayantaM 'katthai'tti kvaciddeze gambhIraM vipulaM garjitaM-meghasyevadhvaniH guJjitaMcaguAlakSaNAtodyasyeva nirdhAtazca-gagane vyantarakRto mahAdhyani; gurukanipatitaM ca-vidhudAdigurukadravyanipAtajanitadhvaniyaMtra sa tathA, sudIrghanirhAdI-ahasvapratiravo 'dUrasuvvaMtatti dUre zrUyamANo gambhIro dhugadhugityevaMrUpazca zabdo yatra sa tathA, tataH karmadhArayastatastaM, pratipathaM pratimArga 'ruMbhaMta'tti rundhAnAH saJcariSNUnAM mArga skhalayantaH yakSarAkSasakUSmANDapizAcAH vyantaravizeSAsteSAM yatpratigarjitaM upasargasahasrANi ca pAThAntareNa rusiyatajAyauvasaggasahassa'tti tatra yakSAdayazcaruSitAstajjAtopasargasahANi cataiH saGkulo yaH sa tathA taM, bahUni utpAtikAni-utpAtAn bhUtaH--prApto yaH sa tathA taM, vAcanAntare upadravA abhibhUtA yatra sa upadravAbhibhUtaH, tataH pratipathetyAdinA karmadhArayo'tastaM, tathA viracitobalinA-upahAreNa homena agnikArikayA dhUpenaca upacAro-devatApUjA yaiste tathA, tathA dattaM-vitIrNaM rudhiraM yatra tattathA tacca tadarcanAkaraNaM ca-devatApUjanaM tatra prayatA yete tathA, tathA yogeSu-pravahaNocitavyApAreSuprayatA yetetathA, tato viracitetyAdInAM karmadhArayo'tastaiH sAMyAtrikairiti gamyate, caritaH-sevito yaH sa tathA taM, paryantayugasya-kaliyugasya yo'ntakAlaH-kSayakAlastena kalpA-kalpanIyA upamA raudratvAdyasya sa tatA taM, durantaM-duravasAnaM mahAnadInAM gaGgAdInAMnadInAMca itarAsAMpatiH-prabhuyuH satathA mahAbhImo zayate yaH sa tatA tataH karmadhArayo'tastaM duHkhenAnucaryate-sevyate yaH sa tathA taM, viSamapravezaM duHkhottAramiti ca pratItaMduHkhenAzrIyata iti durAzrayastaMlavaNasalilapUrNamiti vyaktaM, asitAHkRSNAH sitAH-sitapaTAH samucchratakA-urkIkRtA yeSu tAnyasitasitasamucchritakAni taiH,caurapravahaNeSu hi kRSNA eva sitapaTAH kriyante, dUrAnupalakSaNahetorityasitetyuktaM, 'dacchatarehi'ti sAMyAtrikayAnapAtrebhyaH sakAzAddakSatarairvegavadbhirityarthaH, vahanaiH-pravahaNaiH atipatya-pUrvoktavizeSaNaM sAgaraM pravizya samudramadhye ghnanti gatvA janasya-sAMyAtrikalokasya potAna yAnapAtrANi, tathA paradravyaharaNe ye niranukampA-niHzUkAste tathA, vAcanAntare paradravyaharA narA niranukampA-niHzUkAste 'niravayakkha'tti paralokaM prati niravakAza-nirapekSAH, grAmo-janapadAzritaH sannivezavizaSaH Akaro-lavaNAdhutpattisthAnaM nakaraM- akaradAyilokaM kheTaM-dhUlIprAkAraM karbaTa-kunagaraM maDambaM-sarvato'nAsannasaMnivezAntaraM droNamukhaM- jalasthalapathopetaM pattanaM-jalapathayuktaM sthalapathayuktaM vA ratnabhUmirityanye AzramaH- tApasAdinivAsaH nigamo-vaNigjananivAsI janapado-dezaiti dvandvo'tastAMzca dhanasamRddhAndhnanti, tathA sthirahadayAH-tatrArthenizcalacittAH chinnalajjAzca yete tathA, bandigrahagograhAMzca gRhNanti-kurvantItyarthaH, tathA dAruNamatayaH niSkRpA nijaM dhnanti chindanti gehasandhimiti pratItaMnikSiptAni ca-svasthAnanyastAni haranti dhanadhAnyadravyajAtAni-dhanadhAnyarUpadravyaprakArAn, keSAmityAhajanapadakulAnAM-lokagRhANAM nighRNamataya; parasya dravyAdye'viratAH, tathAtathaiva-pUrvoktaprakAreNa kecidadattAdAnaM-avitIrNaM dravyaM gaveSayantaH kAlAkAlayoH-saJcaraNasyocitAnucitarUpayoH Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/3/15 saJcaranto-bhramantaH, "ciyaga'tti citiSu pratItAsu prajvalitAni-vahnidIptAni sarasAnirudhirAdiyuktAni daradagdhAni-ISadbhasmIkRtAni kRSTAni-AkRSTAni tathAvidhaprayojanibhiH kaDevarANi-mRtazarIrANi yatra tattathA tatra zmazAne klizyamAnAaTavIM samupayantIti sambandhaH, punaH kimbhUte ? rudhiraliptavadanAni akSatAni-samagrANi mRtakAvIti gamyate khAditAni-bhakSitAni pItAni ca zoNitApekSayA yakAbhiH tAstathA tAbhizca DAkinIbhiH-zAkinIbhiH bhramatAM-tatra saJcaratAM bhayaGkaraM yattatrudhiraliptavadanAkSatakhAdipItaDAkinIbhramadbhayaMkaraM, kvacidakSata ityetasya sthAne 'adara'tti paThyate tatrAdarAbhiH-nirbhayAbhiriti vyAkhyeyaM 'jaMbuyakhiMkhiyaMte'tti khIkhIlizabdAyamAnAH zragAlAH tataH karmadhArayo'tastatra, tathA ghUtakRtaghorazabde-kauzikavihitaraudradhvAne vetAlebhyaH-vikRtapizAcebhya utthitaM-samupajAyantaM nizuddhaM- zabdAntarAmizraM 'kahakaheMti'tti kahakahAyamAnaM yat prahasitaM tena 'bIhaNagaMti bhayAnakamata eva nirabhirAmaMcaaramaNIyaM yattattathA tatra, atibIbhatsadurabhigandhe iti vyaktaM, pAThAntareNAtidurabhigandhabIbhatsadarzanIye iti, kasminnevaMbhUta ityAha-zmazAne-pita-vane tathA vane-kAnaneyAnizUnyagRhANi pratItAni layanAni-zilAmayagRhANiantare-grAmAdInAmardhapathe ApaNA-haTTAgirikandarAzca--giriguhA iti dvandvastatastAzca tA viSamazvApadasamAkulAzceti karmadhArayo'tastAsu, kAsvevaMvidhAsvityAha-vasatiSu-vAsasthAneSu klizyantaH zItAtapazoSitazarIrAiti vyaktaM, tathA dagdhacchavayAH zItAdibhirupahatatvacaH tathA nirayatiryagbhavA eva yatsaGkaTa-gahanaM tatra yAni duHkhAni nirayatiryagbhaveSu vA yAni saGkaTaduHkhAni-nirantaraduHkhAni teSAMyaH sambhAro-bAhulyaM tena vedyante anubhUyante yAni tAni tathA tAni pApakarmANI saJcinvantobadhnantaH durlabhaM-durApaM bhakSyANAM-modakAdInAmannAnAM-odanAdInAM pAnAnAM ca-madyajalAdInAM bhojanaM-prAzanaM yeSAM te tathA, ataeva pipAsitAH-jAtatRSaH 'jhujhiya'tti bubhukSitaH klAntA-glAnIbhUtAHmAMsaMpratItaM 'kuNimaMtikuNapaH-zavaH kandamUlAni pratItAni yatkiJcicca-yathA'vAptaM vastuiti dvandvaH etAni kRto-vihita AhAro bhojanaM yaiste tathA, udvignA-udvegavanta utplatA-utsukA azaraNAHatrANAH, kimityAha-aTavIvAsaM-araNyavasanamupayanti, kimbhUtaM ?-vyAlazatazaGkanIyaMbhujaGgAdibhirbhayaGkaramityarthaH, tathA ayazaskarAstaskarA bhayaGkarAH etAni vyaktAni, kasya harAmaH-corayAmaiti idaM vivakSitaMadya-asminahanidravyaM-rikthaM iti-evaMrUpaM sAmathyaM mantraNaM kurvanti guhyaM-rahasyaM, -tathA bahukasya janasya kAryakaraNeSu-prayojanavidhAneSu vighnakarA-antarAyakArakAH mattapramattaprasuptavizvastAn chidre-avasarenantItyevaMzIlA yete tathA vyasanAbhyudayeSuharaNabuddhaya iti vyaktaM, kiMvat ? -vigavya'tti vRkA iva nAkharavizeSA iva 'ruhiramahiya'tti lohitecchavaH 'paraMti'tti sarvato bhramanti, punaH kathambhUtAH ? -narapatimaryAdAmatikrAntA iti pratItaM sajanajanena-viziSTalokena jugupsitA-ninditA yetetathA, svakarmabhiH hetubhUtaiH pApakarmakAriNaHpApAnuSThAyinaHazubhapariNatAzca-azubhapariNAmA duHkhabhagina itipratItaM niccAviladuhamanibbuti Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM-9, adhyayanaM 3, 413 maNa'tti nityaM - sadA Avila - sakAluSyamAkulaM yA duHkhaM - prANinAM duHkhahetuH anivRtti-svAsthyarahitaM mano yeSAM te tatha, ihaloka eva klizyamAnAH paradravyaharA narA vyasanazatasamApannA etAni vyaktAnIti / atha 'taheve' tyAdinA paradhanaharaNe phaladvAramucyate -- mU. (16) taheva kei parassa davvaM gavesamANA gahitA ya hayA yaddharuddhA ya turiyaM atighADiyA puravaMra samappiyA coraggahacArabhaDacADukarANa tehi ya kappaDappahAraniddaya ArakkhiyakharapharusavayaNatajjaNagalacchallucchalallANAhiM vimaNA cAragavasahiM pavesiyA nirayavasahisarisaM tatthavi gomiyappahAradUmaNanibbhacchaNakaDuyavadaNabhesaNagabhayAbhibhUyA akkhittaniyaMsaNA malinaMdaDikhaMDanivasaNA ukkoDAlaMcApasamaggaNaparAyaNehiM [ dukkhasamudIraNehiM] gommiyabhaDehiM vivihekiM baMdhaNehiM, kiM te?, haDinigaDavAlarajjuyakudaMDagavarattalohasaMkalahatthaMduyabajjhapaTTadAmakaNikkoDaNehiM anehi ya evamAdiehiM gommikabhaMDovakaraNehiM dukkhasamudIraNehiM saMkoDamoDaNAhiM bajjhati maMdaputrA saMpuDakavADalohapaMjarabhUmidharanirohakUvacAragakIlagajUyacakkavitatabaMdhaNakhaMbhAlaNauddhacalaNabaMdhaNavihammANAhi ya viheDayantA avakoDakagADhaurasirabaddha uddhapUritaphuraMtaurakaDagamoDaNAmeDaNAhiM baddhA ya nIsasaMtA sIsAveDhauruyAvalacappaDagasaMdhibaMdhaNatattasalAgasUiyAkoDaNANi tacchaNavimANaNANi ya khArakaDuyatittanAvaNajAyaNAkAraNasayANi bahuyANi pAviyaMtA urakkhoDIdinagADhapellaNa aDikasaMbhaggasupaMsulIgA galakAlakalohadaMDa ura udaravata adhiparipIlitA macchaMta -hiyayasaMcuNNiyaMgamaMgA ANattIkiMkarehiM keti avirAhiya veriehiM jamapurisasannihehiM pahayA te tattha maMdapuNNA caDavelAvajjhapaTTpArAiMchivakasalatavarattanettappahArasayatAliyaMgamaMgA kivaNA laMbaMtacammavaNaveyaNavimuhiya- maNA ghaNakoTTimaniyalajyalasaMkoDiyamoDiyA ya kIraMti niruccArA eyA annA ya evamAdIo veyaNAo pAvA pArzveti adantiMdiyA vasaTTA bahumohamohiyA paradhaNaMmi luddhA phAsiMdiyavisayativvagiddhA itthiMgayarUvasaddarasagaMdhaiTTharatimahitabhogatanhAiyA ya dhaNatosagA gahiyA ya je naragaNA puNaravi te kammadubviyaddhA uvaNIyA rAyakiMkarANa tesiM vaha satyagapADhayANaM vilautIkArakANaM laMcasayageNhagANaM kUDakavaDamAyAniyaDiAyaraNapaNihivacaNavisArayANaM bahuvi aliyasatajaMpakANaM paralokaparammuhANaM nirayagatigAmiyANaM tehi ya ANattajIyadaMDA turiyaM ugdhADiyA puravare siMghADagatiyacaukkacacaracaummuhamahApahapahesu vettadaMDalauDakaDaleDupa-ttharapaNAlipaNollimuTTilayApAdapaNDijANukopparapahArasaMbhaggamahiyagattA aTThArasakaMmakAraNA jAiyaMgamaMgA kaluNA sukkoTThakaMThagalakatAlujIhA jAyaMtA pANIyaM vigayajIviyAsA tahAditA varAgA taMpiya Na labhaMti vajjhapurisehiM ghADiyaMtA tattha ya kharapharusapaDahaghaTTitakakUDaggahagADharuTThanisaTThaparAmuTTA vajjhakarakuDijuyaniyatthA surattakaNavIragahiyavimukulakaMTheguNavajjhadUtaAviddhamalladAmA maraNabhayuSpaNNa-sedaAyataNehuttupiyakilinnagattA cuNNaguMDiyasarIrara- yareNubhariyakesA kusuMbhagokkintramuddhayA chinnajIviyAsA dhunaMtA vajjhayANa bhItA tilaM tilaM ceva chijjramANA sarIravikkintalohiolittA kAgaNimaMsANi khAviyaMtA pAvA kharapharusaehiM tAlijjamANadehA vAtikanaranArisaMparivuDA pecchijjaMtA ya nAgarajaNeNa vajaajhanevatthiyA paNejjati nayaramajjheNa kivaNakaluNA attANA asaraNA aNAhA abaMdhavA baMdhuvippahINA vipikkhitA Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/3/16 disodisiM maraNabhayubbiggA AdhAyaNapaDiducArasaMpAviyA adhannA sUlaggavilaggabhinnadehA, -teyatattha kIrati parikappiyaMgamaMgA ullaMbijaMti rukkhasAlAsu kei kaluNAIvilavamANA avare cauraMgadhaNiyabaddhA pavyayakaDagA pamuccaMtedUrapAtabahuvisamapattharasahAatreyagayacalaNamalaNavanimmadiyA kIraMti pAvakArI aTThArasakhaMDiyA ya kIraMti muMDaparasUhi kei ukttakannoDanAsA uppADiyanayaNadasaNavasaNA jibbhidiyachiyA chinnakanasirA paNijaMte chijjante yaasiNA nibbisayA chintrahatthapAyA pamucaMte jAvajIvabaMdhaNAyakIraMti keiparadavvaharaNaluddhA kAraggalaniyalajuyalaruddhA cAragAvahatasArA sayaNavippamukkA mittajaNanirikkhiyA nirAsA bahujaNadhikkArasaddalajjAyitA alajAaNubaddhakhuhA pAraddhasIuNhataNhaveyaNadugdhaghaTTiyA vivannamuhavicchaviyAvihalamatiladubbalA kilaMtA kAsaMtA vAhiyA ya AmAbhibhUya gattA parUDhanahakesamaMsuromA chagamuttami NiyagaMmi khuttA tatthevamayAakAmakAbaMdhiUNa pAdesukaDDiyAkhAiyAe chUDhA tattha ya bagasuNagasiyAlakolamajAracaMDasaMdaMsagatuMDapakkhigaNavivihamuhasayalaviluttagattA kayavihaMgA kei kimiNA yakuhiyadehA aNiTTavayaNehiM sappamANA suTTa kayaM jaM mautti pAvo tuTeNaM jaNeNa hammamANA lajjAvaNakA ya hoti sayaNassaviya dIhakAlaM mayA saMtA, puNo paralogasamAvanA narae gacchaMti nirabhirAme aMgArapalittakakappaacchatthasItavedaNaassAudinasayatadukkhasayasamabhidrute tatovi uvvaTTiyA samANA puNovi pavajaMti tiriyajoNiM hiMpi nirayovamaM aNuhavaMti veyaNaM, te anaMtakAleNa jati nAma kahiMvi maNuyabhAvaM labhaMti negehiM nirayagatigamaNatiriyabhavasayasahassapAraya hiM tatthaviya bhavaMta'NanariyA nIcakulasamuppaNNA AriyajaNevilogavajjhA tirikkhabhUtA yaakusalA kAmabhogatisiyA jahiM nibaMdhaMti nirayavattaNibhavappavaMcakaraNapaNoliM puNovi saMsAra vattanemamUle dhammasutivivajiyA aNajjA kurA micchattasutipavannA ya hoti egaMtadaMDaruiNo veDheMtA kosikArakIDovva appagaM aTTakammataMtughaNabaMdhaNeNaM evaM naragatiriyanaraamaragamaNaperaMtacakkavAlaM jammajarAmaraNakaraNagammabhIradukkhapakhubhiyapaTarasalilaM saMjogaviogavIcIciMtApasaMgapasariyavahabaMdhamahallavipulakallolakaluNavilavitalobhakalakaliMtabolabahulaM avamANaNapheNaM tivvakhiMsaNapulaMpulappabhUyarogaveyaNaparAbhava viNivAtapharusarisaNasamAvaDiyakaThiNakammapattharataraMgaraMgatanicamaccubhayatoyapaTuMkasAyapAyAlasaMkulaM bhavasayasahassajalasaMcayaM anataM ubvevaNayaM anorapAraM mahanbhayaM bhayaMkaraM paibha yNaprimiymhicchklusmtivaauveguddhmmmaannaasaapivaaspaayaalkaamrtiraagdosNbNdhnnbhuvihsNkppviruldgryryNdhkaarN| mohamahAvattabhogabhamamANaguppamANucchalatabahugabbhavAsapaJcoNiyattapANiyaM padhAvitavasaNasamAvannarunacaMDamAruyasamAhayAmaNunavIcIvAkulitabhaggaphuTTataniTThakallolasaMkulajalaMpamAtabahucaMDaduTThasAvayasamAhayauddhAyamANagapUraghoraviddhasaNatthabahulaM annANabhamaMtamacchaparihatthaM anihutiMdiyamahAmagaraturiyacariyakhokhubbhamANasaMtAvanica yacalaMtacavalacaMcalaattANa'saraNapuvakayakammasaMcayodinnavajaveijjamANaduhasayavipAkadhunaMta jalasamUhaM ihirasAyagAravohAragahiyakammapaDibaddhasattakaDDijamANanirayatalahuttasannavisannabahulA arairaibhayavisAyasogamicchattaselasaMkaDaM aNAtisaMtANakammabaMdhaNakilesacikhillasuduttAraM amaranaratiriyanirayagatigamaNakuDilapariyattavipulavelaM hiMsAliya adattAdAnamehunapariggahAraMbhakaraNa Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAra-1, adhyayana-3, 415 kArAvaNANumodaNaaTThavihaaniTTha-kammapiMDitagurubhArakaMtaduggajaloghadUrapaNolijamANaummugganimuggadullabhatalaM sArIramaNomayANi dukkhANi uppiyaMtA sAtassAyaparittAvaNamayaM ubbuDDanibuDDayaM kareMtA cauraMtamahaMtamaNavayaggaM rudaM saMsArasAgaraM aTTiyaM anAlaMbaNamapatiThANamappameyaM culasItijoNisayasahassaguvilaM anA- lokamaMdhakAra __-anaMtakAlaM nicaM uttatthasuNNabhayasaNNasaMpauttA vasaMti uvyigAvAsavasahiMjahiM AuyaM nibaMdhaMti pAvakammakArI baMdhavajaNasayaNamittaparivajiyA aniTThA bhavaMti anAdejadubdhiNIyA kuThANAsaNakusejakubhoyaNA asuiNo kusaMghayaNakuSpamANakusaMThiyA kuruvA bahukohamANamAyAlobhA bahumohA dhammasannasammattapabbhaTThA dAriddobaddavAbhibhUyA nacaMparakammakAriNo jIvaNattharahiyA kiviNA parapiMDatakakA dukkhaladdhAhArA arasavirasatucchakayakucchipUrA parassa pecchaMtA riddhisakkArabhoyaNavisesamudayavihiM nidaMtA appakaM kayaMtaM ca privyNtaa| iha ya purekaDAIkammAI pAvagAiM cimaNaso soeNaDajhamANA paribhUyA hoti sattaparivajiyA ya chobhAsippakalAsamayasatthaparivajiyA jahAjAyapasabhUyA aviyattA nicanIyakammocajIviNo loyakucchaNijA moghamanorahA nirAsabahulA AsApAsapaDibaddhapANA atthopAyANakAmasokkheyaloyasAre hoti aphalavaMtakAya suddhaviya ujjamaMtA taddivasujuttakammaka-yadukkhasaMThaviyasisthapiMDasaMcayapakkhINadavvasArA nicaM adhuvadhaNadhannakosaparibhogavivajiyA-rahiyakAmabhogaparibhogasavvasokkhAparasiribhogovabhoganissANamaggaNaparAyaNAvarAgA-akAmikAe viNeti dukkhaMNeva suhaMNeva nivvuti uvalabhaMti aJcaMtavipuladukkhasayasaMpalittA- parassadavvehiM je avirayA, eso so adinnAdANassa phalavivAgo ihaloio pAraloio appasuho bahudukkho mahabhao bahurayappagADho dAruNo kakkaso asAo vAsasahassehiM muccati, na ya aveyaittA asthi u mokkhotti, evamAhaMsu nAyakulanaMdaNo mahappA jino u vIravaranAmadhejo kahesI yaadinnAdAnassa phala vivAgaM evaM taM tatiyaMpi adinAdAnaM haradahamaraNabhayakalusatAsaNaparasaMtikabhejalobhamUlaM evaM jAva ciraparigatamaNugataM duraMtaM // tatiyaM ahammadAraM samattaM tibemi|| vR. 'tathaiva' yathA pUrvamabhihitAH kecit-kecanaparasya dravyaM gaveSayanta iti pratItaM, gRhItAzca rAjapuruSairhatAzca yaSTayAdibhiH baddhArudvAzca-rajvAdibhiH saMyamitAHcArakAdiniruddhAzca 'turiya'ti tvaritaM zIghraM atighrADitAH-bhrAmitAH ativarttitA vA bhrAmitA eva puravaraM-nagaraM samarpitA:daukitAH cauragrAhAzca cArabhaTAzca cATukarAzca yete tathA taizca cauragrAhacArabhaTacATukaraizcArakavasatiM pravezitA iti sambandhaH, kaparTaprahArAzca-lakuTAkAravalitacIvaraistADanAni nirdayA niSkaruNA ye ArakSikAH teSAM sambandhIni yAni kharaparuSacanAni-atikarkazabhaNitAni tAni ca tarjanAni ca-vacanavizeSAH 'galacchalala'tti galagrahaNaM tayA yA ullacchaNatti-apavartanAapapreraNA ityarthaH, tAstathA,tAzceti padacatuSTayasya dvandvaH, tAbhirvimanaso-viSaNNacetasaH santaH cArakavasati-guptigRhaM pravezitAH, kiMbhUtAMtA? -nirayavasatisadazImiti vyaktaM, tatrApi cArakavasatau 'gommika'tti gaulmikasya-guptipAlasyasambandhinoye prahArAH-ghAtAH 'dUmaNattidavanAni upatApanAnanirbhatsanAni AkrozavizeSAH kaTukavacanAnicakaTukavacanairvA bheSaNakAnica-bhayajananAni tairabhibhUtA ye te tathA, pAThAntareNa ebhyo yadbhayaM tenAbhibhUtA ye te tathA, AkSisanivasanA Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/3/16 AkaSTaparidhAnavastrAH malinaM daNDikhaMDarUpaM vasanaM-vastraM yeSAM te tathA, utkoTAlaMcayoH dravyasya bahutvetarAdibhirlokepratItabhedayoH pAd-guptigatanarasamIpAd yanmArgaNaM-yAcanaM tatparAyaNAH-tanniSThA ye te tathA taiH gaulmikabhaTaiH kartRbhirvividhaiH bandhanaiH karaNabhUtairbadhyante iti sambandhaH, _ 'kiMtetti tadyathA 'haDDi'tti kAThavizeSaH nigaDAni-lohamayAni vAlarajjUkA gavAdivAlamayI rajjuH kudaNDakaM-kASThamayaM prAntarajjupAzaM varatrA-carmamayI mahArajjuH lohasaGkalA-pratItA hastAndukaM-lohAdimayaMhastayantraNaMvardhapaTTaH-carmapaTTikA dAmakaM-rajjumayapAdasaMyamanaM niSkoTanaM ca-bandhanavizeSa iti dvandvaH tatastairanyaizca-uktavyatiriktairevamAdikaiH-evaMprakAraigailmikabhANDopakaraNaiH-gauptikaparicchedavizeSairduHkhasamudIraNaiH-asukhapravakaiH tathA saGkoTanAgAtrasaGkocanaM moTanA ca-gAtrabhaJjanA tAbhyAM, kimityAha-badhyante, -ke ityAha-mandapuNyAH , tathA sampuTaM-kASThayantraM kapATaM pratItaM lohapaJjare bhUmigRhe ca yo nirodhaH-pravezanaM sa tathA, kUpaH-andhakUpAdiH cArako-guptigRhaM kIlakAH-pratItA yUpo-yugaM cakra-rathAGgaM vitatabandhanaM pramarditabAhujaGghAzirasaH saMyaMtraNaM 'khaMbhAlaNaM ti stambhAlaganaM stambhAliGganamityarthaH, Urddha caraNasya yadvandhanaM tattathA, eteSAM dvandvastata etairyA vidharmaNAHkadarthanAstAstathA tAbhizca, 'viheDayaMta tti viheThyamAnA-bAdhyamAnAH saGkoTitamaTitAH kriyanta iti sambandhaH, avakoTakena koTAyA-grIvAyA adhonayanena gADhaM-bADhaM urasi-hRdaye zirasi ca-mastake ye baddhAste tathA te ca UrdhvapUritAH--zvAsapUritoddhakAyAH UrdhvA vA sthitA dhUlyA pUritAH pAThAntare 'uddhapurIya'tti UrddhapurItataH-UrdhvaMgatAntrAH sphuraduraHkaTakAzca-kampamAnavakSaHsthalA iti dvandvaH teSAM satAM yanmoTanaM-maInaM AneDanA ca-viparyastIkaraNaM te tathA tAbhyAM, viheThyamAnA iti prakRtaM, -athavA 'sphuraduraHkaTakA' iha prathamAbahuvacanalopo dRzyastatazcamoTanApreDAnAbhyAmityetadattaratra yojyate, tathA baddhAHsantoniHzvasanto-niHzvAsAn vimuJcantaHzIvieTakazca vardhAdinA ziroveSTanaM UruyAla ttiUvyoH-jaGghayoro-dAraNaMjvAlo vA jvAlanaM yaHsatatA, pAThAntareNa 'uruyAvala'ttiUrukayorAvalanaM UrukAvalaHcappaDakAnAM-kASThayantravizeSANAM sandhiSu-jAnukUparAdiSubandhanaMcapaTakasandhibandhanaMtacca taptAnAMzalAkAnAM-kIlarUpANAMzUcInAMca zlakSNAgrANAM yAnyAkoTanAni-kuTTanenAGgepravezanAni, tathA tAnicetidvandvo'tastAniprApyamANA iti sambandhaH, takSaNAni ca-vAsyA kASThasyeva vimAnanAni ca-kadardhanAni tAni ca tathA kSArANitilakSArAdIni kaTukAni marIcAdIni tiktAni-nimbAdIni tairyat 'nAvaNa'tti tasya dAnaMtadAdIni yAni yAtanAkAraNazatAni-kadarthanAhetuzatAni tAni bahukAniprApyamANAH, tathA urasi-vakSati 'khoDittimahAkASThaMtasyAH dattAyA-vitIrNAyA nivezitAyA ityarthaH yadgADhapreraNaMtenAsthikAniMhaDDAni sambhagnAni 'saMpAMsuliga'tti sapAsthiIniyeSAM tetathA, gala iva-baDizamivaghAtakatvena yaH sa galaH sa cAsau kAlakalohadaNDazca-kAlAyasayaSTiH tena urasi-vakSasi udare ca-jaThare bastau ca-guhyadeze pRSThau ca-pRSThe paripIDitA yete tathA, 'macchaMta'tti madhyamAnaM hadayaM yeSAM te tathA, iha ca thakArasya chakArAdezaH chAntasatvAt, yathA puNNassa kacchai' ityatra pUrNasya katyata Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAra-1, adhyayanaM-3, 417 iti, teca saJcUrNitAGgopAGgAzceti samAsaH, AjJaptikikaraiH-yathAdezakArikiMkurvANaiH kecitkecana avirAdhitAeva-anaparAddhA eva vairikA yete tathA tacairyamapuruSannibhaiH prahatA iti prakaTaM, teadattahAriNaHtatra-cArakabandhane mandapuNyA-nirbhAgyAHcaDavelA-capeTAH vardhapaTTaH-carmavizeSapaTTikA pArAIti-lohakusIvizeSaHchivA-zvazraNakaSaH kaSaH-carmayaSTikA latA lambA vastrA0camamayI mahArajjuH vetro jalavaMzaH ebhirye prahArAsteSAM yAni zatAni taistADitAnyaGgopAGgAni yeSAM te tathA, kRpaNAHduHsthA lambamAnacarmANi yAni vraNAni-kSatAni teSu yA vedanA-paDA tayA vimakhIkRtaM-cauryAdviracitaM mano yeSAM te tathA, dhanakuTTenaayodhanatADanena nivRttaM dhanakuTTimaM tena nigaDayugalenaM pratItena saGkoTitAH-saGkocitAGgAH moTitAzca-bhagnAGgA yete tathA teca kriyantevidhIyante AjJaptikiGkarairitiprakRtaM, kiMbhUtAH?-niruccArAH-niruddhapurISotsargAH avidyamAna saJcaraNA naSTavacanoccAraNA vAetA anyAzca evamAdikA-evaMprakArAH vedanAH pApAH-pApaphalabhUtAH pApakAriNovAprApnuvantyadAntendriyAH 'vasadR'ttivasena-viSayapAratantryeNa RtAH-pIDitAvazAtta bahumohamohitAH paradhane lubdhA iti pratItaM, sparzanendriyaviSaye strIkaDevarAdau tIvra-atyarthaM gRddhA-adhyupapannA yete tathA, strIgatA ye rUpazabdarasaganaadhAsteSu iSTA--abhimatA yA ratiH tathA strIgata eva mohito-vAJchito yo bhogo-nidhuvanaMtayoryA tRSNA-AkAzatayA arditA-bAdhitA yete tathA, teca dhanena tuSyantIti dhanatoSakAH gRhItAzca rAjapuruSairiti gamyaM, ye kecana naragaNAH-cauranarasamUhAH 'punaravitti ekadA te maulmikanarANAM samarpitAstaizca vivadhabandhanabaddhAH kriyante ityuktaM, tataHtebhyaH sakAzAta punarapite karmadurvidagdhAH karmasu-pApakriyAsuviSaye phalaparijJAnaM prati avijJA upanItA-daukitAH rAjakiGkarANAM, kiMvidhAnAM ? - 'tesiM'ti ye nirdajayAdidhamayuktAsteSAM, tathA vadhazAstrapAThakAnAM iti vyaktaM, 'vilaulIkArakANAM' tiviTapollakakartRNAM vilokanAkArakANAMvA 'laJcAzatagrAhakANAM tatra laJcA-utkoTAvizeSastathAkUTa-mAnAdInAmanyathAkaraNaM kapaTa-veSabhASAvaiparItyakaraNaM mAyA-pratAraNabuddhiH nikRtiH-vaJcanakriyA mAyAyAvA pracchAdanA(mAyAkriyaiva etAsAMyadAcaraNaM praNidhinA-tadekAgracittapradhAnena yadvazcanaM praNidhAnaM vA-gUDhapuruSANAM yadvaJcanaM tacca yorvizAradAH-paNDitA yete tathA teSAM, bahuvidhAlIkazatajalpakAnAM paralokaparAgumakhAnAM nirayagatigAmikAnAmiti vyaktaM, taizca rAjakikaraiH AjJaptaM-AdiSTaMjIyanti-duSTanigrahaviSayamAcaritaM daNDazca-pratItaH jItadaNDo vA-rUDhadaNDojIvadaNDovA-jIvitanigrahalakSaNoyeSAMtetathA, tvaritaMzIghramudghATitAH-prakAzitA. puravare zrRGgATakAdiSu, tatra zrRGgATaka-siGghATakaM sikATakAkAraM trikoNaM sthAnamityarthaH trikaMradhyAtrayamIlanasthAnaM catuSkaM-radhyAcatuSkamIlanasthAnaM catvaraM-anekarathyApatanasthAna caturmukhaM-tathAvidhadevakulikAdimahApatho rAjamArgaH panthAH-sAmAnyamArgaH,kiMvidhAH santaH prakAzitA ityAha ?___vetradaNDo lakuTaH kASThaM leSTuH prastarazca prasiddhAH 'paNAli tti prakRSTA nAlI-zarIrapramANA dIrghatarA yaSTiH 'paNollitti praNodI prAjanakadaNDaH muSTilatA pANiH pAdapArSNa, jAnukUpara ca 7127 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/3/16 - etAnyapi prasiddhAni ebhiryeprahArAstaiH sambhagnAni-AmatAnimathitAnica-viloDitAni gAtrANi yeSAM te tathA, aSTAdazakarmakAraNAt-aSTAdazacauraprasUtihetunA, tatra caurasya tatprasUtInAM ca lkssnnmidN||1|| "cauraH 1 caurApako 2 mantrI 3, bhedajJaH 4 kANakakrayI 5 / annadaH 6 sthAnadazcaiva, cauraH saptavidhaH smRtaH" tatra kANakakrayI-bahumUlyamapi alpamUlyena caurAhRtaM kANakaM-hInaM kRtvA krINAtItyevaMzIlaH, // 1 // "bhalanaM 1 kuzalaM 2 tarjA 3, rAjabhAgo 4 'valokanam 5 / ___amArgadarzanaM 6zayyA 7 padabhaGga 8 stathaiva ca / / // 2 // vizrAmaH 9 pAdapatana 10 bhAsanaM 11 gopanaM 12 tathA / khaNDasya khAdanaM caiva 13, tathA'nyanmAharAjikam 14 // // 3 // padyA 15 'gnyu 16 daka 17 rajjUnAM 18, pradAnaM jJAnapUrvakam / etAH prasUtayo jJeyA, aSTAdaza manISibhiH / / " tatrabhalanaM na bhetavyaMbhavatAahameva tvadviSayebhaliSyAmItyAdivAkyaiH cauryaviSayaMprotsAhanaM 1, kuzalaM militAnAM sukhaduHkhaditadvArtApraznaH 2, tarjA-hastAdinA cauryaM prati preSaNAdisaMjJAkaraNaM 3, rAjabhAgorAjAbhAvyadravyApahnavaH 4, avalokanaM-haratAM carANAmupekSAbuddhayA darzanaM 5, amArgadarzanaM cauramArgapracchakAnAM mArgAntarathkAnena tadajJApanaM 6 zayyA-zayanIyasamarpaNAdi 7 padabhaGgaH pazcAccatuSpadapracArAdidvAreNa 8 vizrAmaH-svagRha eva vAsakAdyanujJA 9 pAdapatanaMpraNAmAdigauravaM 10AsanaM-viSTaTaradAnaM 11 gopanaM caurApahnavaH 12 khaNDakhAdanaM-khaNDamaNDakAdibhaktaprayogaH 13 mahArAjikaM -lokaprasiddhaM 14 padyAgnyudakarajjUnAM pradAnamiti prakSAlanAbhyaGgAbhyAM dUramArgAgamajanitazramApanoditvena pAdebhyo hitaM padyaM-uSNajalatailAdi tasya 15 pAkAdyarthaM cAgneH 16 pAnAdyarthaM ca zItodakasya 17 caurAhRtacatuzpadAdibandhanAdyarthaM ca rajjyAzca 18, pradAnaM-vitaraNaM jJAnapUrvakaMceti sarvatrayojyaM, ajJAnapUrvakasya niraparAdhitvAditi, tathA yAtitAGgopAGgAH-kadarthitAGgopAGgAH taiH rAjakiGgarairiti prakRtaM, karuNAH zuSkauSThakaNThagalatAlugalajihvAH yAcamAnAH pAnIyaM vigatajIvitAzAH tRSNArditA varAkA iti sphuTaM, 'taMpiyatti tadapi pAnIyamapi na labhante, vadhyeSu niyuktA ye puruSA vadhyA vA puruSA yeSAM te vadhyapuruSAH taioDya mAnAH-preryamANAH tatra ca-ghADane kharaparuSaH-atyarthakaThino yaH paTahako-DiNDimakaH tenapracalanArtha pRSThadezeghaTTitAH preritA yete tathAkUTegrahaH kUTagrahastenaiva gADharuSTairnisRSTaM-atyarthaM parAmRSTA-gRhItA yete tathA, tataH karmadhArayaH, vadhyAnAM sambandhi yatkarakuTIyugaM vastravizeSayugalaM tattathA tannivasitAH-parihitA pAThAntare vadhyAzca karakuTyoH-hastalakSaNakuTIrakayoyugaM yugalaM nivasitAzca yete tathA, suraktakaNavIraiH-kusumavizeSairgathitaM-gumphitaM vimukulaM-vikasitaM kaNThe guNa iva Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM-1, adhyayanaM 3, 419 kaNTheguNaH kaNThasUtrasadhzamityarthaH vadhyadUta iva vadhyadUtaH vadhyacihanamityarthaH AviddhaM parihitaM mAlyamadAmakusumamAlA yeSAM te tathA, maraNabhayAdutpanno yaH khedaH tenAyataM - AyAmo yathA bhavatItyevaM snehena uttupitAnIvasnehitAnIva klinnAnIva ArdrIkRtAni gAtrANi yeSAM te tathA, cUrNenAGgArAdInAM guNDitaM zarIraM yeSAM te tathA, rajasA - vAtotkhAtena reNunA ca - dhUlIrUpeNa bharitAzca bhRtAH kezA yeSAM te tathA, kusumbhakena - rAgavizeSeNa utkIrNA- guNDitA mUrdhajA yeSAM te tathA, chinnajIvitAzA iti pratItaM, dhUrNamAnAH bhayavihvalatvAt vadhyAzca - hantavyAH prANaprItAzca- ucchvAsadiprANapriyAH prANapItA vA-bhakSitatrANA ye tathA, pAThAntareNa 'vajjhayANamIya'tti vadhakebhyo bhItA ityarthaH, 'tilaM tilaM caiva chijjramANA' iti vyaktaM, zarIrAdvikRttAni - chinnAni lohitAvaliptAniraktaliptAni yAni kAkiNImAMsAni - lakSNakhaNDapizitAni tAni tathA khAdyamAnAH pApAH - pApinaH kharakarazataiH zlakSNapASANabhRtacarmakozakavizeSazataiH sphuTitavaMzazatairvA tADyamAnadehA vAtikanaranArIsamparivRtAH- vAto yeSAmasti te vAtikA vAtikA iva vAtikA aniyantritA ityarthaH tairnarairnArIbhizca samantAtparivRtA ye te tathA, prekSyamANAzca nAgarajaneneti vyaktaM, vadhyanepathyaM saJjAtaM yeSAM te vadhyanepadhyitAH pranIyante - nIyante nagaramadhyena - sannivezamadhyabhAgena kRpaNAnAM madhye karuNAH kRSNakaruNAH atyantakaruNA ityarthaH atrANAH anarthapratighAtakAbhAvAt azaraNA arthaprApakAbhAvAt anAthAH yogakSemANAH pazyantaH dizodizanti - ekasyA dizo'nyAM dizaM punastasyA anyAM dizamityarthaH, maraNabhayenodvignA ye te tathA 'AghAyaNa' tti AghAtanasya vadhyabhUmimaNDalasya pratidvAraM-dvArameva samaprApti - nItA ye te tatha, adhanyAH zUlAgrezUlikAnte vilagnaH - avasthito bhinno- vidArito deho yezAM te tathA, tatreti0 AghAtane kriyante vidhIyante, tathA parikalpitAGgopAGgAH- chinnAvayavAH ullambyante vRkSasAkhAsu kecit karuNAni vacanAnIti gamyate vilapanta iti, tathA apare caturSu aGgeSu - hastapAdalakSaNeSu dhaNiyaM gADhaM baddhA ye te tathA, parvatakaTakAt bhRgoH pramucyante - kSiSyante dUrAt pAtaM - patanaM bahuviSamaprasatreSu -- atyantAsamapASANeSu sahante ye te tathA, tathA'nyeca - apare gajacaraNamalanena nirmardditA- dalitA yete tathA, te kriyante pApakAriNaHcauryavidhAyinaH aSTAdazasu sthAneSu khaNDitAH ye te tathA, te ca kriyante kairityAha- musuNDhaparazubhiH - muNDakuThAraiH, tIkSNairhi taiH atyantaM vedanotpadyata iti muNDa iti vizeSaNamiti, tathA kecit anye utkRttakarNoSThanAzAH - chinnazravaNadazanacchadaghrANAH utpATitanayanadazanavRSaNA iti pratItaM jihvA - rasanA AJchitA- AkRSTA chinnI karNau zirazca zirA vA- nADyo yeSAM te tathA pranIyante AghAtasthAnamiti gamyate, chidyante, asinA- khaGgena, tathA nirviSayA- dezAnniSkAsitA chinnahastapAdAzca paramucyante - rAjakiGkaraistyajyante, chinnahastapAdA dezAnniSkAlyanta iti bhAvaH, tathA yAvajjIvabandhanAzca kriyante kecid - apare, ke ityAha--paradravyaharaNalubdhA iti pratItaM, kArArgalayA - cArakaparidhena nigalayugalaizca ruddhA-niyantritA yete tathA, teca kaveyAha- 'cAragAe 'tti cArake - guptau, kiMvidhAH santa ityAha- hatasArAH - apahatadravyAH svajanavipramuktA mitrajananirAkRtA nirAzAzceti pratItaM, bahujanadhikkArazabdena lajjApitAH - prApitalajjA yete tathA, alajjA - vigalitalajjAH, anubaddhakSudhA- satatabubhukSayA prArabdhA - abhibhUtAH aparAddhA vA ye te tathA zItoSNatRSNA Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/3/16 vedanayA durghaTayA-durAcchAdayA ghaTTitAH-spRSTA yetetathA, vivarNamukhaM virUpAcachavI-zarIratvak yeSAM te vivarNamukhavicchavikAH tato'nubaddhetyAdipadAnAM karmadhArayaH, tathA viphalA-aprAptepsitArthAH malinAH-malImasA durbalAzca-asamarthA ye te tathA, klAntA-glAnAH tathA kAzamAnA-rogavizeSAt kutsitazabdaM kurvANAH vyAdhitAzca-- saJjAtakuSThAdirogAHAmena-apakvarasenAbhibhUtAni gAtrANi-aGgAni yeSAMtetathA, prarUDhAnivRddhimupagatAni baddhatvenAsaMskArAt nakhakezazmazruromANi yeSA te tathA, tatra kezAH-zirojAH zmazrUNi kUrcaromANizeSANituromANIti, chagamuttamittipurISamUtare nijakeSukhuttatti-nimagnAH tatraiva-cArakabandhanena mRtAakAmakAH-maraNe'nabhilASAH, tatazca baddhA pAdayorAkRSTAH khAtikAyAM 'chUDha'tti kSiptAH, tatratukhAtikAyAM vRkazunakara gAlakolamArivRndasyasaMdaMzakatuNDapigaNasya ca vividhamukhazatairviluptAni gAtrANiyeSAMte tathA, kRtAvihitAvRkAdibhireva vihaMga'tti vibhAgaH khaNDadazaH kRtA ityarthaH kecid-anye kimiNA yatti kRmivantazca kuthitadehAiti pratItaM, aniSTavacanaiH zApyamAnAH-AkrozyamAnAH, kathamityAha-suSTu kRtaM tatkadarthanamiti gamyate yaditi yasmAtkadarthanAnmRtaH pApa iti, athavA suSThu kRtaM-suSTuM sampannaM yanmRta eSa pApa iti, tathA tuSTena janena hanyamAnA lajjAmApayanti-prApayantIni lajjApanAsta eva kutsitA lajjApanakA lajjAvahA ityarthaH, te ca bhavaMti-jAyante na kevalamanyeSAM ? svajanasyApi ca dIrghakAlaM yAvaditi, tathA mRtAH santaHpunarmaraNAnantaraM paralokasamApannAH-janmAntarasamApannAH niraye gacchanti nirabhirAme, kathambhUte ? aGgArAzca pratItAH pradIptakaM ca-pradIpanakaM tatkalpaH tadupamo yaH atyarthazItavedanazvAsAtena karmaNA udIraNAni-udajIritAni satatAni-avicchinnAni yAni duHkhazatAni taiH samabhibhUtazca-upadruto yaH satathA tatastato'pi narakAdudvavRtAH punarapi prapadyante tiryagyoni, tatrApi narayopamAmanubhavanti vedanAM te-anantaroditAdattagrAhiNaH, anantakAlaina yadi nAma kathaJcinmanujabhAvaM labhante iti vyaktaM, kathamityAha-naikeSu-bahuSu nirayagatauyAnigamanAni tirazcAM ca ye bhavAsteSAM ye zatasahanasaGkhyAH parivastei tathA teSvatikrAnteSu satsviti gamyate, tatrApi ca-manujatvalAbhe bhavanti-jAyante anAryAH-zakayavanabarbarAdayaH, kimbhUtAH ? - nIcakulasamutpatrAH,tathA Aryajane'pi magadhAdau samutpannAiti zeSaH lokatabAhyA--janavarjanIyA bhavantIti gamyaM, tiryagbhUtAzca pazukalpA ityarthaH, kathamityAha-akuzalAH-tattveSu anipuNAH kAmabhogatRSitA iti vyaktaM, 'jahiMti narakAdiparivRttau tat manujatvaM labhate yatra nibadhnanticintavanti nirayavarttinyAM-narakamArge bhavaprapaJcakaraNena-janmaprAcuryakaraNena 'paNollittipraNodIni tapravartakAni teSAM jIvAnAmiti hadayaM yAni tAni tathA, atra dvitIyAbahuvacanalopo draSTavyaH, punarapiAvRttyA saMsAro-bhavo nematti-mUlaM yeSAMtAni tathA duHkhAnIti bhAvaH teSAM yAni mUlAni tAni tathA, karmANItyarthaH, tAni nibadhnantItiprakRtaM, ihaca mUlAiMtivAcye mUla ityuktaMprAkRtatvena liGgavyatyayAditi, kimbhUtAste manujatve vartamAnA bhavantItyAha dharmazrutivivarjitAH dharmazAstravikalA ityarthaH anAryAHAryetarAH krUrA-jIvopaghAtopadezakatvAt kSudrA tathA mithyAtvamathAnA-viparItatattvopadezakA zrutiH-siddhAntastAM prapannAH-abhyupagatA yete tathA te ca bhavantIti, ekAntadaNDarUcakaHsarvathA hiMsanazraddhA ityarthaH Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAra-1, adhyayanaM-3, 421 veSTayanti kozikArakITa ivAtmAnamiti pratItaM aSTakarmalakSaNaistantubhiryad dhanaM bandhanaM tattathA tena, evamanena AtmanaH karmabhirbandhanalakSaNaprakAreNa narakatiryaGgarAmareSu yad gamanaM tadeva paryantacakravAlaM-bAhyaparidhiryasya sa tathA taM saMsArasAgaraM vasantIti sambandhaH, kimbhUtamityAhajanmajarAmaraNAnyeva kAraNAni-sAdhanAni yasya tattathA tacca tad gambhUraduHkhaM ca tadeva prakSubhitaMsaJcalitaM pracura salilaM yatra sa tathA taM, saMyogaviyogAeva vIcayaH-taraGgA yatra satathA, cintAprasaGgaH-cintAsAtatyaM tadevaprasRtaMprasaro yasya sa tathA vadhA-hananAni bandhAH-saMyamanAni tAnyeva mahAnto dIrghatayA vipulAzca vistIrNatayA kallolA-mahormayo yatra sa tathA, karuNavilapite lobha eva kalakalAyamAno yo bolo-dhvaniH sa bahulo yatra sa tathA, tataH saMyogAdipadAnAM karmadhArayaH atastaM, apamAnamevaapUjanameva phenoyatra sa tathA, tIvrakhiMsanaM ca-atyarthaM nindA pulaMpulA-prabhUtA anavaratodbhUtA yA rogavedanAstAzcaparibhavavinipAtazca-parAbhibhavasamparkaH paruSagharSaNAni ca niSThuravacananirbhatsanAnica samApatitAni-samApannAni yebhyastAni tathA tAnicatAni kaThinAni-karkazAni durbhedAnItyarthaH karmANi ca-jJAnAvaraNAdIni kriyA vA tAnyeva ye prastarAH-pASANAstaiH kRtvA taraGgavat- vIcivaJcalat nityaM dhruvaM mRtyubhayameva mRtyuzca bhayaM ceti te eva vA toyapRSThaMjaloparitanabhAgo yatra sa tathA, tataH karmadhArayaH, athavA'pamAnena phenena phenamiti toyapRSThavizeSaNamato bahuvrIhirevAtastaM, kaSAyA eva pAtAlAH-pAtAlakalazAstaiH saGkulo yaH sa tathA taM, bhavasahasrANyeva jalasaJcayaH-toyasamUho yatrasatathA taM, pUrvajananAdijanyaduHkhasya salilatoktAiha tubhavanAnAMjananAdidharmavatAMjalavizeSa samudAyatoktetinapunaruktatvaM,anantaM-akSayaMudvejanakaM-udvegakaraManakpiAraM-vistIrNasvarUpaM mahAbhayAdivizeSaNatrayamekArthaM aparimitA aparimANA ye mahecchA-bRhadabhilASA avirata lokAsteSAMkaluSA-avizuddhAyAmatiH sa eva vAyuvegastena uddhammamANatti-utpAdyamAnaM yattattathA tasya, AzA-aprAptArthasambhAvanA pipAsAca-prAptArthAkAGkSastA eva pAtAlAH-pAtAlakalazAH pAtAlaM vA-samudrajalatalaM tebhyastasmAdvA kAmaratiH-zabdAdiSvabhiratiH rAgadveSabandhanena bahuvidhasaGgalpAzcetidvandvaH,tallakSaNasya vipulasyodakarajasaH-udakareNoryorayo-vegastenAndhakAro yaH satathAtaM, kaluSamativAtenAzAdipAtAlAdutpAdyamAnakAmaratyadhudakarajorayo'ndhakAramityarthaH, moha evamahAvarto mohamahAvatastatra bhogAeva-kAmA eva bhrAmyanto maNDalena saJcaranto gupyanto- vyAkulIbhavantaH udvalanta-ucchalanto bahavaH-pracurAH garbhavAse-madhyabhAgavistAre pratyavanivRttAzca- utpatya nipatitAH prANino yatra jale tattathA, tathA pradhAvitAni-itastataH prakarSaNa gatAni yAni vyasanAni tAni samApannAH-prAptA yete pAThAntareNa prabAdhitAH-pIDitA ye vyasanasamApannA- vyasaninasteSAM yad ruditaM-pralapitaM tadeva caNDamArutastena samAhatthamamanojJaM vIcivyAkulitaMbhaGgaiH-taraGgaiH sphuTan-vidalan aniSTitaiH kallolaiH-mahormibhiH saGkalaMcajalaM-toyaM yatra satathAtaM, mahAmohAvartabhogarUpabhrAmyadAdivizeSaNaprANikaM vyasanasamApanaruditalakSaNacaNDamArutasamAhatAdivizeSaNaM jalaM yatretyarthaH, pramAdA-madyAdayasta eva bahavazcaNDA-raudrA duSTAH kSudrAH zvApadA-vyAghrAdayastaiH Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/3/16 samAhatA - abhibhUtA ye 'uddhAyamANa' tti uttiSThanto vividhaceSTAsu samudrapakSe matsyAdayaH saMsArapakSe puruSAdayaH teSAM yaH pUraH- samUhastasya ye ghorA- raudrAH vidhvaMsAnarthAH - vinAzalakSaNA anathAapAyAstaiH bahulo yaH sa tathA taM, ajJAnAnyeva bhramanto matsyAH 'parihatya 'tti dakSA yatra sa tathA anibhRtAni - anupasAntAni yAnIndriyANi anibhRtendriyA vA ye dehinastAnyeva ta eva vA mahAmakarAsteSAM yAni tvaritAni zIghrANi caritAni ceAnAni taiH 'khokhubbhamANa' tti bhRzaM kSubhyamANo yaH sa tathA santApaH - ekatra zokAdikRto'nyatra vADavAgnikRto nityaM yatra sa santApanityaka:, tathA calanU capalaH caJcalazca yaH sa tathA aticapala ityarthaH, saca atrANAzaraNAnAM pUrvakRtakarmasaJcayAnAM prANinAmiti gamyaM yadudIrNaM vajya-pApaM tasya yo vedyamAno duHkhazatarUpo vipAkaH sa eva dhUrNazca-bhraman jalasamUho yatra sa tathA, tato'jJAnAdipadAnAMkarmadhArayo'tastaM, RddhirasasAtalakSaNAni yAni gauravANi - azubhAdhyavasAyavizeSAsta evApahArA - jalacaravizeSAH taiH gRhItA ye karmapratibaddhAH sattvAH saMsArapakSe jJAnAvaraNAdibaddhA, samudrapakSe vicitraceSTAprasaktAH 'kavijamANa' tti AkRSyamANA naraka eva talaM pAtAlaM 'huttaM ' ti tadabhimukhaM sannA iti - sannakAH khinnA viSaNNAzca - zodhitAstairbulo yaH sa tathA, aratiratibhayAni pratItAni viSAdo- dainyaM zokaH - tadeva prakarSAvasthaM mithyAtvaM- viparyAsa etAnyeva zailAH - parvatAstaiH saGkaTo yaH sa tathA anAdiH santAno yasya karmabandhanasya tattathA tacca klezAzca - rAgAdayastallakSaNaM yacikkhillaM - karddamastena suSThu duruttAro yaHsa tathA tataH RddhItyAdipadAnAM karmadhArayo'tastaM, amaranaratiryagnirayagatiSu yad gamanaM saiva kuTilaparivarttA - vakraparivarttanA vipulAca - vistIrNA velA - jalavRddhilakSaNA yatra sa tathA taM, hiMsA'lIkAdattA- dAnamaithunaparigrahaNalakSaNA ye ArambhAyApArAsteSAM yAni karaNakAraNAnumodanAni tairaSTavidhamaniSTaM yat karma piNDitaM - saJcitaM tadeva gurubhArastenAkrAntA yete tathA tairdurgANyeva - vyasanAnyeva yo jalaudhastena dUraM - atyartha nibolyamAnaiHnimajyamAnaiH 'ummagganimagga' tti unmagnimagnaiH - UrdhvAdhojalagamanAni kurvANairdurlabhaM talaM - pratiSThAnaM yasya sa tathA taM, - zarIramanomayAni duHkhAni utpibantaH - AsAdayantaH sAtaM ca-sukhaM asAtaparitApanaM ca - duHkhajanitopatApaH etanmayaM etadAtmakaM 'ubbuhanibuDDuyaM' ti unmagnanimagnatvaM kurvantaH, tatra sAtamunmagnatvamiva asAtaparitApanaM nimagnatvamiveti, caturantaM caturvibhAgaM digbhedagati bhedAbhyAM mahAntaM pratItaM karmadhArayo'tra dRzyaH anavadagraM - anantaM rudraM - vistIrNaM saMsArasAgaramiti pratItaM, kimbhUtamityAha-asthitAnAM saMyamAvyavasthitAnAM avidyamAnamAlambanaM pratiSThAnaM ca - trANakAraNaM yatra sa tathA taM, aprameyaM - asarvavedinA'paricchedyaM, caturazItiyonizatasahasragupilaM, tatra yonayojIvAnAmutpattisthAnAni teSAM cAsaGkhyAtatve'pi samavarNagandharasparzAnAmekatvavivakSaNAduktasaGkhyAyA avirodhitvaM draSTavyaM tatra gAthe // 1 // "puDhavi 7 daga 7 agaNi 7 mAruya 7 ekkeke satta joNilakkhAo / aNapatya 10 anaMte 14 dasa coddasa joNilakkhAo / / vigaliMdie do do cauro cauro ya nAravasuresu / tiriesu huti cauro coisa lakkhA ya maNuesu / / " anAlokAnAM-ajJAnAnAmandhakAro yaH sa tathA taM, anantakAlaM- aparyavasitakAlaM yAvat // 2 // Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAra-1, adhyayana-3, 423 nityaM-sarvadA uttratA-udgatatrAsAH sunnA-itikartavya-tAmUDhA bhayena saMjJAbhizca-AhAramaithunaparigrahAdibhiH samprayuktA-yuktAstataH karmadhArayaH, vasanti-adhyAsate saMsArasAgaramiti prakRtaM, iha ca vasernirupasargasyApi sakarmakatvaMchAndasatvAditi, kimbhUtaM saMsAraM?-udvignAnAM vAsasyavasanasya vasatiH-sthAnaM yaH sa tathA taM, tathA yatra ra grAmakulAdau AyurnibadhnAnti pApakAriNaH-cauryavidhAyinaH tatratatreti gamyate bAndhavajanAdivarjitA bhavantIti kriyAsambandhaH, bAndhavajanenabhrAtrAdinA svajanena-putrAdinA mitraizca-suhRdbhiH parivarjitA yete tathA, aniSTA janasyeti gamyate, bhavanti-jAyante anAdeyadurvinItAiti pratItaM, kusthAnAsanakuzayyAzca te kubhojanAzceti samAsaH 'asuiNo'ttiazucayo'zrutayo vA kusaMhananAH-sevA disaMhananayuktAH kupramANA-atidIrdhA atihasvA vA kusaMsthitA -huNDAdisaMsthAnA iti padatrayasya karmadhArayaH, kurUpAH-kutsitavarNAH, bahukrodhamAnamAyAlobhA iti pratItaM, bahumohA-atikAmAH atyarthAjJAnA vA, dharmasaMjJAyA-dharmabuddheH samyakatvAcca ye paribhraSTAste tathA, dAridrayopadravAbhibhUtA nityaM parakarmakAriNa iti pratItaM, jIvyate yenArthena-dravyeNa tadravyarahitA ye te tathA, kRpaNAraGkAH paripiNDatarkakAH-paradattabhojanagaveSakAH duHkhalabdhAhArA itivyaktaM,arasena-hiGgavAdibhirasaMskRtena virasena-purANAdinA tucchena-alpena bhojaneneti gamyate kRtaH kukSipUro yaiste tathA, tatA parasya sambandhinaM prekSAmANAH pazyantaH kamityAha-RddhiH-sampat satkAraH-pUjA bhojanaMazanaM eteSAMye vizeSAH-prakArAH teSAM yaH samudayaH-samudAyaH udayavarttitvaMvA tasya yo vidhiHvidhAnamanuSThAnaM satathA, tatazca nindantaH-jugupsamAnA appaganti-AtmAnaM kRtAntaMca-daivaMtathA parivadanto-nindantaH, kAnItyAha0 iha ya purekaDAI kammAI pAvagAiMti ihaivamakSaraghaTanA--purAkRtAni ca-janmAntarakRtAni karmANi iha-janmani pApakAni-azubhAni kvacitpApakariNa iti pAThaH, vimanaso-dInAH zokena dahyamAnAH paribhUtA bhavantIti sarvatra sambandhanIyaM, tathA sattvaparivarjitAzca 'chobha'tti nissahAyAH kSobhaNIyA vA zilpaM-citrAdi kalAdhanurvedAdiH samayazAstraMjainabauddhAdisiddhAntazAstraM ebhiH parivarjitA ye te tathA, yathAjAtaphazubhUtAH- zikSArakSaNAdivarjitabalIvaddadisadhzAH nirvijJAnatvAdisAdhamyAt 'aciyatta'tti apratItyutpAdakA nityaM - sadA nIcAni-adhamajanocitAni karmANyupajIvanti-tairvRttiM kurvanti yete tathA, lokakutsanIyA itipratItaM, mohAdyamanorathA-abhilASAsteSAMye nirAsA:-kSepAstairbahulA ye te tathA athavA moghamanorathAniSphalamanorathA nirAzabahulAzca-AzAbhAvapracurA ye te tathA, AzA-icchAvizeSa; saiva pAzo banadhanaM tena pratibaddhAH-saMruddhA niryAnta iti gamyaM prANA yeSAM te tathA, arthopAdAnaM-dravyAvarjanaM kAmasaukhyaM ca pratItaM tatra ca kalokasAre lokapradhAne bhavanti-jAyante 'aphalavaMtagA yatti aphalavantaH aprAptikA ityarthaH, lokasAratA ca tayoH pratItA, ythaahuH||1|| "yasyAstasya mitrANi, yasyAstisya bAndhavAH / yasyArthAH sa pumAn loke, yasyArthAH sa ca pnndditH|" iti, // 1 // "rAjye sAraM vasudhA vasundharAyAM puraM pare saudham / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/3/16 saudhe talpaM talpe varAGganA'naGgasarvasva / ' miti, kimbhUtA apItyAha-suSThapica udyacchantaH-atyarthamapi ca prayatamAnAH, uktNc||1|| "yadyadArabhate karma, naro dusskrmsnycyH| tattadviphalatAM yAti, yathA bIjaM mahoSare / / " taddivasaM-pratidinamudhuktaiH-udyataiH sadbhiH karmaNA-vyApAreNa kRtena yo duHkhena-kaSTena saMsthApito-mIlitaH sisthAnAM piNDastasyApi saJcaye parAH-pradhAnA ye te tathA, kSINadravyasArA itivyaktaM, nityaM-sadA anuvA-asthirAdhanAnAM-gaNimAdInAM dhAnyAnAM-zAlyAdInAM kozAAzrayA yeSAM sthiratve'pitatparibhogena larjitAzcayetetathA, rahitaM tyaktaMkAmayoH-zabdarUpayoH bhogAnAMca-gandharasasparzAnAM paribhoge-Asevane yattatsarvasaukhyaM-Anando yaiste sa tathA, pareSAM yau zriyA bhogopabhogau tayoryannizrANaM-nizrA tasya mArgaNaparAyaNA gaveSaNaparA ye te tathA, tatra bhogepabhogayorayaM vishessH||1|| "sai bhujaitti bhogo so puNa aahaarpussphmaaio| uvabhogo u puNo puNa uvabhujai vtthnilyaai||"tti varAkAH-tapasvinaH akAmikayA anicchayA vinayanti-prerayanti ativAhayantItyarthaH, kiM tadityAha-duHkhaM-asukhaM, naiva sukhaM naiva nirvRtiM svAsthyamupalabhante prApnuvanti atyantavipuladuHkhazatasampradIptAH, parasya dravyeSu ye aviratA bhavanti ta naiva sukhaM labhate iti prastutaM / tadevaM yAdazaM phalaM dadAtItyabhihitaM, adhunA'dhyananopasaMhArArthamAha-'eso so' ityAdi, sarvaM puurvvt|| adharmadvAre - adhyayanaM -3 - samAptam muni dIparatna sAgareNa saMzodhitA sampAdItA praznavyAkaraNAgasUtre adharmadvAre tRtIya adhyayanasya abhayadevasUri viracitA TIkA prismaaptaa| -adhyayanaM-4- abrahma:vR.athatRtIyAdhyayanAntaraMcaturthamArabhyate, asya casUtranirdezakrameNasambaddhasya adattAdAnaM prAyoabrahmAsaktacitto vidaghAtIti tadanantaramabrahma prarUpyate ityevaMsambandhasyAsya yAdazAdyarthapacapratibaddhasya yAzamabrahmeti dvArArthapratipAdanAyedaM sUtram mU. (17) jaMbU ! ababhaM ca vautthaM sadevamaNuyAsurassa loyassa patthaNizaM paMkapaNayapAsajAlabhUyaM thIpurisanapuMsavedaciMdhaM tavasaMjamabaMbhaceravigdhaM bhedAyataNabahupamAdamUlaM kAyarakApurisaseviyaM suyaNajaNavajaNijjaM uDDanarayatiriyatilokapaiTThANaM jarAmaraNarogasogabahulaM vadhabaMdhavidhAtaduvidhAyaM daMsaNacarittamohassa heubhUyaM ciraparigayamaNugayaMdurataMcautthaM adhammadAraM vR. jaMbU'ityAdi, jambUritiziSyAmantraNaM, abrahma-akuzalaM karmatacceha maithunaM vivakSitamatyantAkuzalatvAttasya, Aha c||1|| "navi kiMci aNucAyaM paDisiddhaM vAvi jinvriNdehiN| mottuM mehuNamegaM najaM viNA rAgadosehiM / / " cakAraH punararthaH, caturthaM sUtrakamApekSayA, saha devamanujAsurairyo lokaH sa tathA tasya Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 425 dvAra-1, adhyayanaM-4, prArthanIyaM-abhilaSaNIyaM, ytH||1|| "hariharariNyagarbhapramukhe bhuvane na ko'pyasau sUraH / kusumavizikhasya vizikhAn askhalayat yo jinAdanyaH // " pako-mahAn kardamaH panakaH-saevapratala sUkSmaH pAzo-bandhanavizeSojAlaM-matsyabandhanaM etadbhUtaM-etaduparma kalaGganimittatvena durvimocanatvena sAdhayAt, uktaM ca "sanmArge tAvadAste prabhavati puruSastAvadevendriyANAM, lajjAM tAvadvidhatte vinayamapi samAlambate tAvatadeva / bhrUcApAkRSTamuktAH zravaNapathajuSo nIlapakSmANa ete, yAvallIlAvatInAMna hRdidhRtimuSo STibANAH patanti / / " tathA strIpuruSanapuMsakavedAnAMcihna-lakSaNaMyattattathA, tapaHsaMyamabrahmacaryavighna iti vyaktaM, tathA bhedasya-cAritrajIvitanAzasyAyatanAni-AzrayA ye bahavaH pramAdA-madyavikadhAdayasteSaM mUlaM kAraNaM yattattathA, Aha c||1|| "kiM kiM na kuNai kiM kiM na bhAsae ciMtae'viya na kiM kiM ? / puriso visayAsatto vihalaMghaliubva majjeNa / / " kAtarAH-parISahabhIravaH ataeva kApuruSAH-kutsitanarAstaiH sevitaMyattattathA, sujanAnAMsarvapApaviratAnAM yojanaH-samUhastasya varjanIyaM-pariharaNIyaMcayattattathA, UrdhvaMca-Urdhvaloko narakazca- adholokastiryak-tiryaglokaH etallakSaNaM yatrailokyaM tatra pratiSThAnaM yasya tattathA, jarAmaraNarogazokabahulaM, tatrAnyatra janmani jarAmaraNAdikAraNatvAt, ucyate c||1|| "jo sevai kiM lahaI" thAma hAre dubbalo hoi| pAvei vemaNassaM dukkhANi a attadoseNaM / " vadhaH-tADanaM bandhaH-saMyamanaM vighAto-mAraNamebhirapi duSkaro vighAto yasya tabandhavighAtadurvighAtaM, gADharAgANAM hi mahApadyapyabrahmecchA nopazAmyati, Aha c||1|| "kRzaH kANaH khalaH zravaNarahitaH pucchavikalaH, kSudhAkSAmo jIrNaH pitthrkkpaalaarpitglH| vraNaiH pUyaklinnaiH kRmikulacitairAvRtatanuH, zunImanveti zvA hatamapi ca hantyeva mdnH||" darzanacAritramohasya hetubhUtaM tannimittaM, nanu cAritramohasya heturidamiti pratItaM, ydaah||1|| "tivvakasAo bahumohapariNao raagdossNjutto| baMdhai carittamohaM duvihaMpi crittgunnghaaii||" dvividhaM-kaSAyanokaSAyamohanIyabhedAt, yatpunadarzanamohasya hetubhUtamidamiti tanna pratipadyAmahe, taddhetutvenAbhaNanAt, tathAhi-taddhetupratipAdikA gAthaivaM shruuyte||1|| "ariNtsiddhceiatvsuagurusaahusNdhpddnniio| baMdhati saNamohaM anaMtasaMsArio jeNaM // " bhavatItIha vAkyazeSaH, satyaM, kintusvapakSAbrahmAsevanena yA saGghapratyanIkatA tayA darzanamohaM Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/4/17 badhnato'brahmacarya darzanamohahetutAM na vyabhicarati, bhaNyate ca svapakSAbrahmAsevakasya mithyAtvabandho'nyathA kathaM durlabhabodhirasAvabhihitaH, Aha c||1|| "saMjaicautthabhaMgeceiyadavve ya pvynnddddaahe| risighAe yacautthe mUlaggI bohilAbhassa / / " tti, ciraparicitaM anAdikAlAsevitaM ciraparigataM vA pAThaH anugataM--anavacchinnaM durantaMduSTaphalaM caturthamadharmAdvAraM-AzravadvAramiti / abrahmasvarUpamuktaM, atha tadekArthikadvAramAha mU. (18) tasya ya nAmAni gotrANi imANi hoti tIsaM, taMjahA-abaMbhaM 1 mehuNaM 2 caraMtaM 2 saMsaggi 4 sevaNAdhikAro 5 saMkappo 6 bAhaNA padANaM 7 dappo 8 moho 9 maNasaMkhevo 10 aniggahI 11 buggaho 12 vidhAo 13 vibhaMgo 14 vibhamo 15 adhammo 16 asIlayA 17 gAmadhammatittI 18 ratI 19 rAgakAmabhogamAro 21 veraM 22 rahassaM 23 gujhaM 24 bahumANo 25 baMbhaceravigdho 26 vAvatti 27 virAhaNA 8 pasaMgo 29 kAmaguNo 30 ttiviya tassa eyANi emAdINi nAmadhejANi hoti tiisN| vR. 'tasse'tyAdi sugamaM, abrahma-akuzalAnuSThAnaM 1 'maithunaM'mithunasya-yugmasya karma 2 caturthaM AzravadvAramiti gamyate, pAThAntareNa 'caraMta'ti carat-vizvaM vyApnuvat 3 saMsargi:samparkaHtataH, strIpuMsasaGgavizeSarUpatvAt saMsargajanyatvAdvA'sya saMsagirityucyate, Aha c||1|| "nAmApi strIti saMhalAdi, vikarotyeva mAnasam / kiM punadarzanaM tasyA, vilAsollAsitabhuvaH? // " 4 sevanAnAM cauryAdipratisevanAnAmadhikAro-niyogaH sevanAdhikAraH, abrahmapravRtto hi cauryAdyanarthasevAsvadhikRto bhavati, Aha c||1|| "sarve'nartho vidhIyante, narairabaiMka laalsaiH| ___ arthastu prArthyate prAyaH, preyasIpremakAmibhiH / / " 5 -saGkalpo-vikalpastatprabhavatvAdasya saGkalpa ityuktaM, uktaM ca "kAma ! jAnAmi te rUpaM, saGkalpAtkila jaayse| na tvAM saGkalpayiSyAmi, tato me na bhaviSyasI / / " ti 6 bAdhanA bAdhahetutvAt keSAmityAha-padAnAM saMyamasthAnAMprajAnAMvA-lokAnAM, Aha c||1|| "yacceha loke'ghapare narANAmutpadyate duHkhmsaavegm| vikAzanIlotpalacArunetrA, mutktavA stristatra na heturnyH||" 7 -do-dehadaptatA tajjanyatvAdasya darpa ityucyate, Aha c||1|| "rasA pagAmaM na niseviyavvA, pAyaM rasA dittikarA hvNti| dittaM ca kAmA samabhiddavanti, dumaMjahA sAuphalaM tupakkhI / / " athavA darpaH-saubhAgyAghabhimAnstaprabhavaM cedaM, nahi prazamAdainyAdvA puruSasyAtra pravRttiH sambhavatIti darpa evocyate, tduktm||1|| "prazAntavAhicittasya, sambhavantyakhilAH kriyaaH| maithunavyatirekiNyo, yadi rAgaM na maithunam // "8 moho mohanaM vedarUpamohanIyodayasampAdyatvAdasyAjJAnarUpatvAdvA moha ityucyate, Aha ca // 1 // Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAra-1, adhyayanaM-4, // 1 // "dRzyaM vastu paraM na pazyati jagatyandhaH puro'vasthitaM, rAgAndhastu yadasti tatpariharan yatrAsti tatpazyati / kundendIvarapUrNacandrakalazazrImallatApallavAnA ropyAzucirAziSu priyatamAgAtreSu yanmodate / / " 9 -manaHsaMkSobhaH-cittacalanaM tadvinedaM ca jAyate iti tadevocyate, ucyate c||1|| "nikkaDakaDakkhakaMDappahAraniminnajogasannAhA ! maharisijohA juvaINa jaMti sevaM vigayamohA / / " upazAntamohA api] 10 avignahaH-aniSedhomanaso viSayeSupravartamAnasyeti gamyate, etavyabhavatvAcAsyanigraha ityuktaM 11 viggaho'tti vigraha:-kalahaH taddhetutvAdasya vigraha ityucyate, uktaM c||12|| "ye rAmarAvaNAdInAM, saGgrAmA grstmaanvaaH| zrUyante strInimittena, teSu kAmo nibandhanam // " athavA 'vuggaho'tti vyudgraho-viparIto'bhinivezastatprabhavatatvAccAsya tathaivocyate, yataH kAminAdidaM svruupm||1|| "duHkhAtmakeSu viSayeSu sukhAbhimAnaH, saukhyAtmakeSu niyamAdiSu duHkhabuddhiH / utkIrNavarNapadapaGkitarivAnyarUpA, sArUpyameti viparItagatiprayogAt / / " -vidhAto guNAnAmiti gamyate, ydaah||1|| "jai ThANI' jai moNI jai muMDI vakkalI tavassI vA / patthaMto a abaMbhaM baMbhAvina royae mjjhN|| // 2 // to paDhiyaM to guNiyaM to muNiyaM to ya ceio appA / AvaDiyapelliyAmaMtio'vi jai na kuNai akajaM / / " gAthAdvayaM 13 vibhaGgo--virAdhanA guNAnAmeva 14 vibhramo-bhrAntatvamanupAdeyeSvapi viSayeSu paramArthabuddhayA pravartanAt vibhramANAM vA-madanavikArANAmAzrayatvAdvabhrama iti 15 adharmaH acAritrarUpatvAt 16azIlatA-cAritravarjitatvam 17 grAmadhAH -zabdAdayaH kAmaguNAsteSAM taptiH-gaveSaNaM pAlanaM vA grAmadharmataptiH abrahmaparo hi tAM karotIti abrahmApi tathocyate 18 ratiH-rataM nidhuvanamityarthaH 18 rAgo-rAgAnubhUtirUpatvAdasya kvacidrAgacintetipAThaH 20 kAmabhogaiH sahamAro-madanaH maraNaMvA kAmabhogamAraH21 vairaMvairahetutvAt 22 rahasyamekAntakRtyatvAt 23 hugyaM gopanIyatvAt 24 bahumAnaH bahUnAM matatvAt 25 brahmacarya-maithunaviramaNaM tasya vighno-vyAghAto yaH sa tathA 26 vyApattiH-bhraMzo guNAnAmiti gamyate 27 evaM virAdhanA 28 prasaGga:-kAmeSu prasajanamabhiSvaGgaH 29 kAmaguNo-makaraketukArya 30 itiH-upapradarzane'piceti samuccaye tasya-abrahmaNaH etAni-upadarzitasvarUpANi evamAdIni-evaMprakArANi nAmadheyAni triMzat bhavanti, kAkvA'dhyeyaM, prakArAntareNa punaranyAnyapi bhavantIti bhAvaH / uktaM yatrAmeti dvAraM, atha ye tat kurvantIti dvAramucyate Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/4/19 mU. (19) taMca puNa nisevaMti suragaNA saaccharA mohamohiyamatI asurabhuyagagarulavijujalaNadIvaudahidisipavaNathaNiyA aNavaMnipaNavaMniyaisivAdiyabhUyavAdiyakaMdiyamahAkaMdiyakUhaDapayaMgadevA pisAyabhUyajakkharakhasakiMnarakiMpurisamahoragagaMdhavvA 8 tiriyajoi. savimANavAsimaNuyagaNA jalayarathalayarakhahayarAyamohapaDibaddhacittA avitaNhakAmabhogatisiyA taNhAe balavaIe mahaIe samabhibhUyA gaDhiyA yaatimucchiyA ya abaMbhe ussaNNA tAmaseNa bhAveNa aNummukkA daMsaNacarittamohassa paMjaraM piva kareti anno'nnaM sevamANA, bhujoasurasuratiriyamaNuabhogarativihArasaMpattAya cakkavaTTI suranaravatisakkayA suravaruvva devaloe bharahaNagaNagaraNiyamajaNavayapuravaradoNamuhakheDakabbaDamaDaMbasaMvAhapaTTaNa- sahassamaMDiyaM thimiyameyaNiyaM egacchattaM sasAgaraM bhuMjiUNa vasuhaM narasIhA naravaI nariMdA naravasabhAmaruyavasabhakappA amahiyaM rAyateyalacchIe dippamANA somArAyavaMsatilagA ravisasisaMkhavaracakkasosthiyapaDAgajavamacchakummarahavarabhagabha vaNavimANaturayatoraNagopuramaNirayaNanaMdiyAvattamusalaNaMgalasuraiyavarakapparukkhabhigavati bhaddAsaNasurUvithUbhavaramauDasariyakuMDalakuMjara-varavasabhadIvamaMdiragaruladdhayaiMdakeudappaNaaTThAvayacAvabANanakkhattamehamehalavINAjugachattadAmadAmiNikamaMDalukamalaghaMTAvarapotasUisAgarakumudAgaramagarahAragAgaraneuraNagaNagaravairakinnara-mayUravararAyahaMsasArasacakoracakkavAgamihuNacAmarakheDapavvIsagavipaMcivaratAliyaMTa-siriyAbhiseyameiNikhAMkusavimalakalasabhiMgAravaddhamANagapasatyauttamavibhattavarapurisalakkhaNadharA battIsaMvararAyasahassANujAyamaggA -causahisahassapavarajunavatINa nayaNakatA rattAmA paumapamhakoraMTagadAmacaMpakasutayavarakaNakanihasavannA sujAyasavvaMgasuMdaraMgA mahagdhavarapaTTaNuggayavicittarAgaeNipeNinimmiyadugullavaracINapaTTakosejasoNIsuttakavibhUsiyaMgAvarasurabhigaMdhavaracuNNavAsavarakusumabhariyasirayA kappiyacheyAyariyasukayaraitamAlakaDagaMgayatuDiyapavarabhUsaNapiNaddhadehA ekAvalikaMThasuraiyavacchA pAlaMbapalaMbamANasukayapaDauttarijamuhiyApiMgalaMguliyA ujjalanevattharaiyacellagavirAyamANA teeNa divAkarovva dittA sArayanavatthaNiyamahuragaMbhIraniddhaghosA upapennasamattarayaNacakkarayaNappahANA navanihivaiNo samiddhakosA cAuparaMtA cAurAhiM seNAhiM samaNujAtijamANamaggA turagavatI gayavatI rahavatI naravatI vipulakulavIsuyajasA sArayasasisakalasomavayaNA sUrA telokkaniggayapabhAvaladdhasaddA samattabharahAhivA nariMdA saselavanakAnanaM ca himavaMtasAgaraMtaM dhIrA bhUttuNa bharahavAsaM jiyasattU pavararAyasIhA puvvakaDatavaNyabhAvA niviTThasaMciyasuhAaNegavAsasayamAyuvaMtobhajAhi yajaNavaya ppahANAhiM lAliyaMtA atulasaddapharisarasarUvagaMdheya aNubhavettA tevi uvaNamaMtimaraNadhamma avittatA kaamaannN| vR. tantra punaH-abrahma niSevante suragaNA-vaimAnikadevasamUhAH sApsarasaH-sadevIkAH devyo'pi sevanta ityarthaH, mohena mohitA matiryeSAM te tathA, asurA-asurakumArAH 'zruyaga'tti nAgakumArAH garuDAH-garuDadhvajAH suparNakumArAH 'vinuttividyutkumArAH 'jalaNa tiahnikumArAH 'dIvatti dvIpakumArAH 'udahi'tti udadhikumArA: 1disittidikkumArAH' "pavaNa'tti vAyukumArAH 'thaNiya'tti stanitakumArAH ete daza bhavanapatibhedAH eteSAM dvandvaH, aNapanikAH paNapatrikAH Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM 1, adhyayanaM-4, 429 RSivAdikAH bhUtavAdikAH kranditA mahAkranditAH kUSmANDAH pataGgA ityaSTau vyantaranikAyAnAmuparivarttino vyantarajAtivizeSA eva eSAmapi dvandvaste taca te devAzceti karmadhArayaH tathA pizAcAdayo'STau vyantarabhedAH pratItAH, 'tiriyajotisavimANavAsi'tti tirazcitiryagloke yAni jyotiSkavimAnAni teSunivasanti yete tathA jyotiSkA ityarthaH manujA-mAnavA eteSAM dvandvaH tatasteSAM ye gaNAH-samUhAste tathA, jalacarAdayaH mohapratibaddhacittA iti pratItaM, avitRSNAH-prApteSu kAmeSu avigatatRSNA ityarthaH, kAmabhogatRSitA-aprAptakAmabhogecchavaH, etadeva prapaJcayatrAha-tRSNayA bhogAbhilASeNa balavatyA-tIvrayA mahatyA-mahAviSayayA samabhibhUtAH-paribhUtAH grathitAzca-viSayaiH saha sandarbhitAH atimUrchitAzca-viSayadoSadarzanaM pratyatimUDhatAmupagatAH abrahmaNi avasannAH paGka iva nimagnA tAmasena bhAvena ajJAnapariNAmenAnunamamuktA-avimuktAH __ -tathA darzanacAritramohasya-dvirUpamohanIyakarmaNaH bandhanamiti gamyate paJcaramivaAtmazakunerbandhanasthAnamiva kurvanti-vidadhati surAdaya iti prakRtaM, kathaM? - 'anyo'nyasya' parasparasyAsevanayA-abrahmAzritabhogena, kvacitpAThaH 'anno'nnaM sevamANa'tti kaNThyazca, pUrvoktaprapaJcArthamevAha-bhUyaH-punaradIpaM vizeSeNAbhidhIyate-asurasuratiryaGgAnuSyebhyo ye bhogAHzabdAdayasteSu yA ratiH-AsaktistatpradhAnA ye vihArAH-vicitrakrIDAH taiH samprayuktA ye te tathA, -te ca ke te ityAha-cakravartinaHrAjAtizayAH sasAgarAM bhuktvA vazudhAM maNDalikatvaM ca bhuktvA bharatavarSa cakravartitve'tulazabdAdIMzcAnubhUyopamanti maraNadharmaM avitRptAH kAmAnAmiti sambandhaH kiMvidhAste ityAha-suranarapatibhiH surezvaranarezvaraiH satkRtAH-pUjitAH yete tathA, ke ivAnubhUyetyAha-suravarA iva-devapravarA iva, katra ? -devaloke-svarge, tathA bharatasya-bhAratavarSasya sambandhinAM nagAnAM-parvatAnAM nagarANAM-karavirahitasthAnAnAM nigamAnAM-vaNigjanapradhAnasthAnAnAM janapadAnAM-dezAnAM puravarANAM-rAjadhAnIrUpANAM droNamukhAnAM-jalasthalapathayuktAnAM kheTAnAM-dhUlIprAkArANAM karbaTAnAM-kunagarANAM maDambAnAM dUrasthitasannivezAntarANAM saMvAhAnAM-rakSArthaM dhAnyAdisaMvahanocitadurgavizeSarUpANAM pattanAnAM ca-jalapathasthalapathayorekatarayuktAnAM sahaimaNDitA yA sA tathA tAM, stimitamedinIkAM-nirbhayatvena sthiravizvambharAzritajanAMekamevachatraMyatraekarAjatvAtsA ekachatrA tAMsasAgarAMtAM bhuktvA-pAlayitvAvasudhAM-pRthvI bharatAdirUpAM mANDalikatve, etaca padadvayamuttaratra 'himavanta sAgaraMtaM dhIro bhottUNaMbharahavAsa'miti samastabharatakSetrabhoktRtvApekSayA bhaNanAdavasIyate, narasiMhAH zUratvAt narapatayaH tatsAvamitvAt narendrAH teSAM madhye IzvaratvAt naravRSabhA guNaiH pradAnatvAtmarudvaSabhakalpAH-devanAthabhUtAH marujavRSabhakalpAvA-marudezotpannagavayabhUtA aGgIkRtakAryabhAranirvAhakatvAt abhyadhikaM atyarthaM rAjatejolakSmyA dIpyamAnAH saumyA-adAruNA nIrujA vA rAjavaMzatilakAH-tanmaNDanabhUtAH, tathA ravizazyAdIni varapuruzalakSaNAni yedhArayanti te tathA, tatra raviH zazI zaGkho varacakraM svastikaM patAkA yavo matsyazca pratItAH kUrmakaH-kacchapaH rathavaraH-pratItaH bhago-yoniH bhavanaM-- Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/4/19 bhavanapatidevAvAso vimAnaM-vaimAnikanivAsaH turahagastoraNaM gopuraM ca prasiddhAni maNiHcandrakAntAdiratnaM-karketanAdi nandyAvarto-navakoNaH svastikavizeSaH muzavalaM lAgalaMca prasiddha suracitaH-suSTukRtaHsuratidovA-sukhakaroyovaraH kalpavRkSaH-kalpadrumaH sa tathA mRgapatiH-siMho bhadrAsanaM-siMhAsanaM surUcI rUDhigamyA AbharaNavizeSa iti kecit stUpaH-pratItaH varamukuTaMpravarazekharaH 'sariya'timuktAvalI kuNDalaM karNAbharaNaM kuJjarovaravRSabhazca pratItau dvIpo-jalabhRto bhUdezo mandaro-meruH mandiraMvAgRhaM garuDaH-suparNaH dhvajaH-ketuH indraketuHindrayaSTiH darpaNaAdarsaH aSTApadaM-dhUtaphalakaM kailAzaH parvatavizeSo vAcApaMca-dhanuH bANo-mArgaNaH nazratraM meghazca pratItau mekhalA-kAJcI vINA-pratItA yugaM-yUpaH chatraM-pratItaM dAma--mAlA dAminI--lokarUDhigamyA __-kamaNDaluH-kuNDikA kamalaMghaNTAcapratItevarapoto-bodhityaH zUcI-pratItA sAgaraHsamudraH kumudAkara:-kumudakhaNDa: makaro-jalacaravizeSaH hAraH-pratItaH 'gAgara'tti strIparidhAnavizeSaH nUpuraM--pAdAbharaNaM nagaH-parvato nagaraMpratItaM vairaM-vajraM kinnaro-vAdyavizeSo devavizeSo vAmayUravararAjahaMsasArasacakoracakravAkamithunAni prasiddhAnicAmaraM-prakIrNakaM kheTakaM-phavalakaM pavvIsakaM vipaJcI vAdyavizeSau varatAlavRntaM-vyaJjanavizeSaH zrIkIbhiSeko-- lakSmyabhiSecanaM medinI-pRthvI khagaH-asiaDazazca-sRNivimalakalazo bhRGgarAzca bhAjanavizeSaH vardvamAnakaM-zarAvaM puruSArUDhaH puruSo vA eteSAM dvandvaH tata etAni prazastAni--mAGgalyAni uttamAni-pradhAnAni vibhaktAni ca-viviktAni yAni varapuruSANAM lakSaNAni tAni dhArayanti yete tathA, tathA dvAtriMzatA rAjavarANAMsahanairanuyAtaH-anugatomArgoyeSAMtetathA, catuHSaSTiHsahasrANi yAsAMtAstathAtAzcatAHpravarayuvatayazca-taruNyaiti samAsaHtAsAMnayanakAntAH-locanAbhirAmAH pariNayanabhartAro vA raktA lohitA AbhA-prabhA yeSAM te raktAbhAH 'paumapamha'tti padmagarbhAH koraNTakadAma-koraNTakAbhidhAnapuSpamnakcampakaH-kusumavizeSaH sutaptavarakanakasya yonikaSorekhA sa tathA tata eteSAmiva varNo yeSAM te tathA, sujAtAni-suniSpannAni sarvANyaGgAni-avayavA yatra tadevaMvidhaM sundaramazU-zarIraM yeSAM te tathA mahArdhANi mahAmUlyAni varapattanogatAni-pravarakSetravizeSotpannAni vicitrarAgANivividharAgaraJjitAni eNI-hariNIpreNIca-tadvizeSa eva tantrarmanirmitAni yAni vastrANi tAni eNIpreNInirmitAni ucyante, zrUyante ca niSIthe 'kAlamRgANi nIlamRgANi ce'tyAdibhivacanairmRgacarmavastrANIti, tathA dukUlAnItidukUlo-vRkSavizeSastasya valkaMgRhItvA udUkhale jalena saha kuTTayitvAbusIkRtya sUtrIkRtya cavUyanteyAnitAnidukUlAnivaracInAnIti-dukUlavRkSavalkasyaiva yAni abhyantarahIrairniSpAdyante sUkSmatarANi ca bhavati tAni cInadezotpannAni vA cInAnyucyante, paTTasUtramayAni-paTTAni kauzeyakAni-kauzeyakakArodbhavAnivastrANi zroNIsUtrakaM-kaTIsUtrakaM ebhirvibhUSitAnyaGgAni yeSAM te tathA, vAcanAntare nirmitasthAne kSomika iti paThyate, tatra kSaumikANi-kAsikAni vRkSebhyo nirgatAnItyanye atasImayAnItyapare, tathA varasurabhigandhAH-pradhAnamanojJapuTapAkalakSaNA gandhAH tathA varacUrNarUpAvAsAstADitA ityarthaH varakusumAni ca pratItAni teSAM bharitAni-bhRtAni zirAMsi-mastakAni yeSAM te tathA, kalpitAni-IpsitAni chekAcAryeNa- nipuNazilpinA sukRtAni-suSTu vihitAni ratidAni-- Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM-1, adhyayanaM 4, 431 sukhakArINi mAlA- AbharaNavizeSaH kaTakAni - kaGkaNAni pAThAntareNa kuNDalAni - pratItAni aGgadAni - bAhvAbharaNavizeSAH tuTikA- bAhurakSikAH pravarabhUSaNAnica- mukuTAdIni mAlAdInyeva vA pravarabhUSaNAni pinaddhAni - baddhAni dehe yeSAM te tathA, ekAvalI - vicitramaNikA ekasarikA kaNThe-gale suracitA vakSasi-hRdaye yeSAM te tathA, pralambo - 1 dIrghaH pralambamAno - lambamAnaH sukRtaH - suracitaH paTazATakaH- uttarIyaM uparikAyavastraM yaiste tathA mudrikAbhiH - aGgulIyakaiH piGgalAH- piGgaH aGgulyo yeSAM te tathA, tataH karmmadhArayaH, ujjvalaM nedhyaM-veSo racitaM ratidaM vA 'cillagaM 'ti lInaM dIpyamAnaM vA virAjamAnaM - zobhamAnaM yeSAM tena vA virAjamAnA ye te tathA, tejasA divAkara iva dIptA iti pratItaM, zAradaM- zaratkAlInaM yat navaM- utpadyamAnAvasthaM na tu virAmAvasthaM stanitaM - meghagarjitaM tadvanmadhuro gambhIraH snigdhazca ghoSo yeSAM te tathA, vAcanAntare 'sAgaranave' tyAdi dRzyate, utpannasamastarantAzca te cakraratnApradhAnAzceti vigrahaH, ratnAni ca teSAM caturddaza, tadyathA // 1 // " senAcai 1 gAhAvai 2 purohiya 3 turaga 4 vaDDhai 5 gaya 6 itthI 7 / cakka 8 chattaM 9 camma 10 maNi 11 kAgaNi 12 khagga 13 daMDo ya 14 // - navanidhipatayaH, nidhayazcaivam, - 119 11 "nesapyaM 1 paMDu 2 piMgalaya 3 savvarayaNe 4 tahA mahApaume 5 / kAle ya 6 mahAkAle 7 mANavaga mahAnihI 8 saMkhe 9 / / " samRddhakozA iti pratItaM catvAro'ntA - bhUvibhAgAH pUrvasamudrAdirUpA yeSAM te tathA te eva cAturantAH tathA caturbhiraMzaiH - hastyazvarathapadAtilakSaNairupetAzcAturyastAbhiH senAbhiH samanuyAyamAnamArgAH samanugamyamAnapathAH, etadeva darzayati - turagapataya ityAdi, vipulakulAzca te vizrutayazasazca pratItakhyAtaya iti vigrahaH, zAradazazI yaH sakalaH -- pUrNastadvatsaumyaM vadanaM yeSAM te tathA, zUrAH - zaunaNDarailokyanirgataprabhAvAzca te labdhazabdAzca-prAptakhyataya iti vigrahaH, samasta bharatAdhipA narendrA iti pratItaM, saha zailaiH - parvataiH vanaiH - nagaraviprakRSTaiH kAnanaizcanagarAsanairyattattathA himavatsAgarAntaM dhIrA bhuktvA bharatavarSa jitazatravaH pravararAjasiMhAH pUrvakRtatapaHprabhAvA iti pratItaM, nirviSTaM - paribhuktaM saJcitaM - poSitaM sukhaM yaiste tathA, anekavararSazatAyuSmantaH bhAryAbhizca janapadapradhAnAbhirlAlyamAnAH- vilAsyamAnAH atulA- nirupamA ye zabdAsparzasarUpagandhAste tathA tAMzcAnubhUya, te'pi AsatAmapare, upanamanti prApnuvanti maraNadharmamRtyulakSaNaM jIvaparyAyaM avitRptAH - atRptAH kAmAnAM - abrahmAGgAnAm / mU. (19 - vartate) bhujjo bhujjo baladevavAsudevA ya pavarapurisA mahAbalaparakkamA mahAdhaviyaTTakA mahAsattasAgarA duddharA dhaNuddharA naravasabhA rAmakesavA bhAyaro saparisA vasudevasamuddavijaya- mAdiyadasArANaM pajjunapativasaMbaaniruddhanisahaummuyasAraNagayasumuhadummuhAdINa jAyavANaM addhadvANavi kumArakoDINaM hiyayadayiyA devIe rohiNIe devIe devakIe ya AnaMdahiyayabhAvanaMdanakarA solasarAyavarasahassANujAtamaggA solasadevIsahassavaraNayaNahiyayadaiyA nAnAmaNikaNagarayaNamottiyapavAladhaNadhannasaMcayariddhisamiddhakosA hayagayarahasaha rasasAmIgAmAgaranagarakheDakabbaDamaDaMbadoNamuhapaTTaNa samasaMbAhasahassathimiyaNibbuyapamuditaja Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/4/19 navihihasAsaniphajjamANameiNisarasariyatalAgaselakAnanaArAmujajANamaNAbhirAmaparimaMDiyassadAhiNaDaveyaSTagirivibhattassa lavaNajalahiparigayassachabvihakAlaguNakAmajuttassa addhabharahassasAmikA dhIrakittipurisAohabalA aibalA anihayA aparAjiyasattumaddaNaripusahassamANamahaNAsANukkosA amaccharI acavalA acaMDA mitamaMjulapalAvA hasiyagaMbhIramaharabhaNiyA abbhuvagayavacchalA saraNNAlakhaNavaMjaNaguNovaveyA mANummANapamANapaDipunasujAyasavvaMgasuMdaraMgA sasisomAgAra-kaMtapiyadasaNA amarisaNA payaMDaDaMDappayAragaMbhIradarisaNijjA tAladdhaubbiddhagahalakeU balavagagajaMtadaritadappitamur3iyacANUramUragA rihavasabhaghAtiNo kesarimuhaviSphADagA daritanA-gadappamahaNA jamalajjuNabhaMjagAmahAsauNipUtaNArivUkaMsamauDamoDagAjarAsiMghamANamahaNA tehi ya aviralasamasahiyacaMDamaMDalasamappabhehiM sUramirIyakavayaM viNimmuyaMtehiM sapatidaMDehiM AyavattehiM dharijaMtehiM virAyaMtA tAhi ya pavaragirikuharaviharaNasamuTTiyAhiM niruvahayacamarapacchimasarIrasaMjAtAhiM amailasiyakamalavimukuluJjalitarayatagirisiharavimalasasikiraNasarisakalahoyanammalAhiM pavaNAhayacavalacaliyasalaliyapaNaniyavIipasariyakhIrodagapavarasAgaruppUracaMcalAhiM mANasasarapasarapariciyAvAsavisadavesAhi kaNagaririsiharasaMsitAhiM uvAuppAtacavalajayiNasigdhavegAhiM haMsavadhUyAhiM ceva kaliyA nANAmaNikaNagamaharihatavaNijuJjalavicittaDaMDAhiM salaliyAhiM naravatisirisamudayappagAsaNakarIhiM varapaTTaNuggayAhiM samiddharAyakulaseviyAhiM kAlAgurupavarakuMdurukkaturukkadhUvavasavAsavisadagaMdhujhyAbhirAmAhiM cillikAhiM ubhayopAsaMpi cAmarAhiM ukkhippamANAhiM suhasItalavAtavItiyaMgA ajitA ajitarahA halamusalakaNagapANI saMkhacakkagayasattiNadagadharA pavarujjalasukatavimalakothUbhatirIDadhArI kuMDalaujjIviyANaNA puMDarIyaNayaNA egAvalIkaMTharatiyavacchA sirivacchasulaMchaNA varajasAsavvouyasurabhikusumasuraiyapalaMbasohaMtaviyasaMtacittavaNamAlaratiyavacchA aTTasayavibhatalakkhaNapasatthasuMdaravirAyaMgamaMgA mattagayavariMdalaliyavikkamavilasiyagatI kaDisuttaganIlapItakosiJjavAsasA paravadittateyA sArayanavathaNiyamahuragaMbhIraniddhaghosA narasIhA sIhavikkamagaIasthamiyapavararAyasIhA somA bAravaiputracaMdA puvvakayatavappabhAvA niviTThasaMciyasuhA anegavAsasayamAtuvaMto bhajjAhi ya jaNavayappahANAhiM lAliyaMtA atulasaddapharisarasarUvagaMdhe anabhavettA tevi uvaNamaMti maraNadhamma avittatA kAmANaM / / vR. bhUya iti nipAtastathA'rthaH baladevavAsudevAzca upanamanti maraNadharma avitRptAH kAmAnAmiti sambandhaH, kimbhUtAste ? -pravarapuruSA iti pratItaM, kathamevaM te?, yato mahAbalaparAkramAH' tatra balaMzArIraH prANaH parAkramastu-sAdhitAbhimataphalaH puruSakAraH,ataeva mahAdhanurvikarSakA iti pratItaM, mahAsattvasya-satsAhasasya sAgarAivasAgarA yete tathA durddharAH-pratisparddhinAmanivAryAH dhanurdharAH-pradhAnadhAnuSkikA naravRSabhAHnarANAMpradhAnAH rAmakesavattiiha yeSviti zeSo dRzyaH tatazca yeSu baladevavAsudeveSu madhye'syAmavapiNyAM navamasthAnavartino bahujanapratItAgutabhUtajanacaritau 'atthamiyA ityanena teviuvaNamantimaraNadhamma'mityanena ca vakSyamANapadena yogaH kAryaH, prathamAdvivacanAntatA ca sarvapadAnAM vyAkhyeyA 'bAravaipuNNacaMdA' iti padaM yAvat, Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM-1, adhyayanaM-4, 433 athavA baladevAdIneva nAmAntareNAha- 'rAmakesava'tti nAmAntareNa rAmakezavAH, atha kIzAste ityAha-bhrAtarau dvandvApekSayA sapariSadaH-saparivArAH tathA vasudevasamudravijayauAdI yeSAMtevasudevasamudravijayAdikAsteca tedazAzceiti samAsasteSAM hRdayadayitA iti yogaH, eSAMca samudravijaya Adyo vasudevazca dazamaH, Aha ca // 1 // "samudravijayo'kSobhyaH, stimitaH saagrstthaa| himavAnacalazcaiva, dharaNaH pUraNastathA // ' abhicandrazca navamo, vasudevazca vIryavAn / / " iti, tathA pradyumnaprativazambAniruddhaniSaghaulmukakasAraNagajasumukhadurmukhAdInAM yadorapatyAnAM adhyuSTAnAmapi-arddhAdhikatisRNAmapi kumArakoTInAM hRdayadayitA-vallabhAH, idaM cAntimabaladevAdyAzritamapi vizeSaNaM samudAyavizeSaNatayA avaseyaM, tathA 'rAjatAH sauvarNAzca kulaparvatA bhavantI'tyatra sauvarNA iti meruvizeSaNamapi parvatAnAM, evamuttaratrApIti, tathA devyA rohiNyA-rAmamAturdevyA devakyAzca-kRSNamAtuHAnandalakSaNo yo hRdayabhAvastasya nandanakarAvRddhikarA ye te tathA, SoDazarAjavarasahAnuyAtamArgAH, SoDazAnAM devIsahasrANAM varanayanAnAM hadayadayitA-vallabhAyete tathA, idaMcavizeSaNaM vAsudevApekSameva, tathA nAnAmaNikanakaratnamauktipravAladhanadhAnyAnAM ye saJcayAstallakSaNA yA RddhiH-lakSmIstayA samRddho-vRddhimupagataH kozaHbhANDAgAraMyeSAMtetathA, tatramaNayaH-candrakAntAdyAH ratnAni karketAnAdInipravAlAni-vidrumANi dhanaM-gaNimAdi caturvidhamiti, tathA hayagajarathasahasvAmina iti pratItaM, grAmAkaranagarakheTakarbaTamaDambadroNamukhapattanAzramasaMvAhAnAM vyAkhyAtarUpANAM sahasrANi yatra bharatAddhe stimitanivRttapramuditajanAH-sthirasvasthapramodavallokA vividhazasyaiH-nAnAvidhadhAnyairniSpadyamAnA-jAyamAnA medinIca bhUmiryatra sarobhiH-jalAzayavizeSaiH saridbhizca-nadIbhiH taDAgaiH-pratItaiH zailaiH-giribhiH kAnanaiH-sAmAnyavRkSopetanagarAsannavanavizeSaiH ArAmaiHdampatiratisthAna latAgRhopetavanavizeSaiH udyAnaizcapuSpAdimavRkSasaGkulabahujanabhogyavanavizeSaiH mano'bhirAmaiH parimaNDitaMca yadmaratArddha tattathA tasya, tathA dakSiNArddhaca tadvijayAIgirivibhaktaM ceti vigrahastasya, tathA lavaNajalena-lavaNasamudreNa parigataM-veSTitaM dezato yattattathA tasya, tathA SaDvidhasya kAlasya RtuSaTkapasya ye guNAH-kAryANi taiH krameNa-paripATyA yuktaM--saGgataM yattattathA tasya, kasyetyAha-arddhabharatasya-bharatArddhasya, kiM? -svAmikA-nAthAH,tathA dhIrANAM satAM yA kIrtistapradhAnA : puruSA dhIrakIrtipuruSAH odhena-pravalAheNAvicchinnaM balaM-prANo yeSAMtetathA, puruSAntarabalAnyatikrAntAatibalAH, nanihatAanihatAaparAjitAn-aparibhUtAn zatrUnumardayantiyetetathA, ataeva ripusahamAnamathanAitivyaktaM, sAnukrozAH-sadayAamatsariNaH.. paraguNagrAhiNaH acapalAH-kAyikAdicApalyarahitAH acaNDAH-kAraNavikalakopavikalAHmitaH -parimito maJjalo-madhuraH pralApo-jalpo yeSAM te tathA, hasitaM gambhIramanaTTahAsaM madhuraM ca bhaNitaM yeSAM te tathA, pAThAntareNa madhuraparipUrNasatyavacanAH, abhyupagatavatsalA iti pratItaM, 'saraNNa'tti zaraNadAyakatvAt zaraNyAH, tathA lakSaNa-puruSalakSaNazAstrAbhihitaM yathA // 1 // "asthiSvarthAH sukhaM mAMse, tvaci bhogAH striyo'kSiSu / 7 [28] Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/4/19 gatau yAnaM svare cAjJA, sarvaM sattve pratiSThitam // " ityAdi, mAnonmAnAdikaM vakSyamANaM vyaJjanaM-tilakamaSAdi tayoryo guNaH-prazastatvaM tenopetA yete tathA, lkssnnvynyjnsvruupmidN||1|| "mAnammAnapamANAdi lakkhaNaM vaMjaNaM tumsmaaii| sahajaM ca lakkhaNaM vaMjaNaM tu pacchA samuppaNNaM / / " tathA mAnonmAnapramANaiH pratipUrNAnami sujAtAni sarvANyaGgAni-avayavA yatra tadevaMvidhaM sundaramaGga-zarIraM yeSAM te tathA, tatra mAnaM-jaladroNapramANatA, sA caivaM-jalabhRtakuNDe prabhAtavye puruSe upavezite yajalaMtato nirgacchati tadyadi droNapramANaM bhavati tadA sapuruSomanopapanna ityucyate, unmAnaMtu tulAropitasyArddhabhArapramANatA, pramANapunarAtmAGgulenASTottarazatAGgulocchrayatA, uktNc||1|| "jaladoNa 1 addhabhAraM 2 samuhAI samUsio va jo nava u / mANummANamANaM tivihaM khalu lakkhaNaM eyaM / / " tti, mukhasya dvAdazAGgalAyamatvAtanavabhirmukhairaSTottaramaGgulazataM bhavatIti,zazivatsaumya AkAraH kAntaM-kamanIyaM priyaM-premAvahaMdarzanaM yeSAMtetathA 'amarisaNa'tti amarSaNA aparAdhA-sahiSNavaH amasRNAvA-kAryeSvanalasAHpracaNDaHprakANDovAduHsAdhyasAdhakatvAddaNDapracAra:-sainyavicaraNaM daNDaprakAro vA-AjJAvizeSo yeSAM te tathA gambhIrAHalakSyamANAntavRttitvena dRzyante ye te gambhIradarzanIyAH, tataH karmadhArayaH, tAlo-vRkSavizeSodhvajaH-keturyeSAMtetatA udviddhaH-ucchritaH garuDaH keturyeSAMtetathA tato dvandvastaste krameNa rAmakezavAH 'balavaga'tti balavantaM garjantaM-ko'smAkaM pratimalalla? ityevaMzabdAyamAnaM daptAnAmapi madhye darpita-sAtadarpa mauSTika-mauSTikAbhidhAnaM mallaM cANUraM-jANUrAbhidhAnaM mallameva kaMsarAjasambandhinaM mUrayanti-cUrNayanti ye te tathA, tatra kila mallayuddhe kRSNavadhArthaM kasenArabdhe baladevena muzaSTikamallo vAsudevena cANUramallo mArita iti, evamanyAnyapItaH kAnicidvizeSaNAni antimI baladevavAsudevavAzrityAdhItAni, riSThavRSabhaghAtinaH-kaMsarAjasatkariSThAbhidhAnadaptaduSTamahAvRSabhamArakAH kesarimukhavisphATakAH idaMcavizeSaNaM prathamavAsudevamAzrityAdhItaM, sahi kila tripRSThAbhidhAnajanapadopadravakAriNaMviSamagiriguhAvAsinaM mahAkesariNaM uttarAdharoSThagrahaNena vidArayAmAseti, idaM ca vizeSaNaM dvitIyavyAkhyAyAmeva ghaTate, prathamavyAkhayAnapakSe punarevaM pAThaH, kesimuhaviSphaDaga'tti tatra kezyabhidhAnaH kasakasatko duSTo'zvastanmukhaM ca kRSNaH kUparaprakSepeNa vidAritavAniti, ptanAgadapmathanA idaM ca kRSNAmAzrityAdhItaM, sa hi kila yamunADdavAsinaM ghoraviSaM mahAnAgaM padmagrahaNArthaM hrade'vatIryaM nirmathitavAn, yamalArjunabhannakA idamapi tamevAzrityAdhItaM, sa hi pita-vairiNau vidyAdharau rathArUDhasya gacchato mAraNArthaM pathi vikurvitayamalArjunavRkSarUpau sarathasya madhyena gacchatacUrNanapravRttau hatavAn, mahAzakunipUtanAripavaH idamapi tathaiva kRSNapita-vairiNyormahAzakunipUtanAbhidhAnayorvidyAdharayoSitoH vikurvitagantrIrUpayoH gantrIsamAropitabAlAvasthakRSNayoH kRSaNapakSapAtidevatayA vinipAtitatvAt, kaMsamukuTamoTakA idamapi tathaiva, yataH kRSNena mallayuddhe vinipAtitacANUramallena Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAra-1, adhyayanaM-4, kaMsAbhidhAno mathurArAjo'marSAdudgIrNakhago yuyutsurmukuTadeze gRhItvA siMhAsanAt bhuvi samAkRSya vinipAtitaH, tathA jarAsandhamAnamathanAHidamapi tathaiva, yataH kRSNo rAjagRhanagaranAyakaM jarAsadhAbhidhAnaM navamaprativAsudevaM kaMsAmAraNaprakupitaM mahAsaGgrAmapravRttaM vinipAtitavAn, tathA tehi yatti taizcAtizayavadbhirAtapatrairvirAjamAnAitisambandhaH, aviralAnidhanazalAkAkttavena samAni tulyazalAkatayA sahitAni saMhitAni animnAni unnatazalAkAyogAt candramaNDalasamaprabhANi ca zazadharabimbavat prabhAnti-vRttatayA zobhante yAni tAni tathA taiH, sUramarIcayaH--AdityakiraNAH ta iva ye marIcayaH te AdityamarIcayaH teSAM kavacamiva kavacaM-parikaraH parito bhAvAt taM vinirmuJcabhiH vikiradbhiH, pAThAntare zucibhirmarIcikavacaM vinirmuzcadmiH, vAcanAntare punavarAtapatravarNaka evaM dRzyate-'abbhapaDalapiMgaluJjalehiM' abhrapaTalAnIvAbhrapaTalAni bRhacchAyAhetutvAt piGgalAni ca-kapizAni sauvarNazalAkAmayatvAdujjvalAni ca-nirmalAni yAni tAni tathA taiH 'aviralasamasahiyacaMdamaMDalasamappahehiM maMgalasayabhatticcheyacittiyakhiMkhiNimaNihemajAlaviraiyaparigayaperaMtakaNayaghaMTiyapayaliyakhiNikhiNitasumahurasuisuhasaddAlasohiehi maGgalAbhiH-maGgalyAbhiHzatabhaktibhiH-zatasaGkhayavicchattibhiHchekena-nipuNazilpinA citritAniyAni tAni tathA kiGkiNIbhiH kSudraghaNTikAbhiH maNihemajAlena ca-ratnakanakajAlakena viracitena viziSTaratidena vAparigatAni-samantAdveSTitAni yAni tAni tathA paryanteSu-prAnteSu kanakaghaNTikAbhiH pracalitAbhiH-kampamAnAbhiH khiNikhiNAyamAnAbhiH sumadhuraH zrutisukhazcayaH zabdastadvatIbhizcayAnizobhitAnitAni tathA, tataH padatrayasya karmadhArayaH, tatastaiH, 'sapayaragamuttadAmalambantabhUsaNehiM' sapratarakANi-AbharaNavizeSayuktAni yAni muktAdAmAni muktAphalamAlAH lambanAni-pralambamAnAni tAni bhUSaNAni yeSAM tAni tathA taiH 'nariMdavAmappamANaruMdaparimaMDalehiM narendrANAM teSAmeva rAjJAMvAmapramANana-prasAritabhujayugalamAnena rudrANi-vistIrNAni parimaNDalAnica-vRttAni yAni tAni tathA taiH 'sIyAyavavAya-varisavisadosaNAsaehiM zItAtapavAtavarSaviSadoSANAMnAzakaiH 'tamarayamalabahulapaDalaghADa-NapahAkarehiM' tamaH-andhakAraMrajo-reNurmalaH-pratItaH eteSAM bahulaM-dhanaM yatpaTalaM-vRndaMtasya ghrADanI-nAzanI yA prabhA-kAntistatkarANi tatkArINi yAni tAni tathA taiH 'muddhasuhasivacchA- yasamaNubaddhehiM; mUrdhasukhA-ziraHsukhakarI zivA-nirupadravAyAchAyA-AtapavAraNalakSaNA tayA samanabaddhAnianavacchinnAni yAni tAni tathAtaiH veruliyadaMDasajjiehi vaiDUryamayadaNDeSusaJjitAni vitAnitAni yAnitAni tathA taiH 'vayarAmavayasthiNiuNajoiyaaDasahassavarakaMcaNa-salAganimmiehi vajramayyA~ vastau--zalAkAnivezanasthAne nipuNena zilpinA yojitA-nivezitAH 'aTThasahassa'tti aSTottarasahasaGkhyAyAH kAJcanazalAkAstAbhi-nirmitAni-ghaTitAni yAni tAni tathA taiH, 'suvimalarayayasuTucchaiehiM' suSTu vimalena rajatena-raupyeNa suSTu chaditAni-chaditAni yAni tAni tathA taiH 'niuNoviyamisimisiMtamaNirayaNasUramaMDalavitima rakaranaggayapaDihayapuNaravipa-covayaMtacaMcalamarIikavayaM viNimmuyaMtehiM' nipuNaiH-kuzalaiH zilpibhirnipuNaM vA yathA bhavatyevaM opitAni- parikarmitAni misimisAyamAnAni-cikacikAyamAnAni yAni maNayaza ratnAni Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/4/19 ca teSAM sambandhi yat marIcikavacamiti sambandhaH, kimbhUtaM ? - sUramaNDalasya - AdityamaNDalasya vitimirA - vihatAndhakArA ye karAH - kiraNA nirgatA-avapatitAH te pratihatAH - pratiskhalitAH santaH pratyavapatantaH- pratinivarttamAnA yataH tattathA tacca taccaJcalamarIcikavacaM ceti samAsaH tad vinirmuJcadmirityadhikRtavAcanAto'rgalaM, sapratidaNDairiti gurutvAdekadaNDena dhArayitumazakyatvena pratidaNDhopetaiH AtapatraidhriyamANairvirAjamAnA iti vyaktaM, , tathA 'tAhi ya'tti taizcAtizayavadmizcamAraiH kalitA iti sambandhaH kimbhUtaiH ? - pravarahagireryatkuharaM tatra dviharaNaM - vicaraNaM gavAmiti gamyate tatra samuddha tAni - utkSiptAni kaNTakazAkhilaganabhayAt yAni tAni tathA taizcAmarairiti prakRtaM, sUtre tu cAmarazabdasya strIliGgatvena vivakSitattvAt strIliGganirdezaH kRta iti, nirupahataM- nIrogaM yaccamarINAM - govizeSANAM pazcimazarIraM - dehapazcAdbhAgaH tatra saJjAtAni yAni tAni tathA taiH 'amaila' tti amalinaM pAThAntareNA'SmalitaM- AmRditaM yat sitakamalaM puNDarIkaM vimukulaM ca vikasitaM ujjvalitaM ca--dIptaM yadrajatagirizikharaM vimalAzca ye zazinaH kiraNAstatsadhzAni varNato yAni tAni tathA, kaladhautavad-rajatavannirmalAni yAni tAni tathA, tataH karmadhArayastatastaiH, pavanAhatovAyutADitaH san capalaM yathA bhavatyevaM calitaH salalitaM pravRtta iva salalitapravRttaH vIcibhiH prasRtakSIrodakapravarasAgarasya ya utpUge- jalaplavaH sa tathA tadvacaJcalAni yAni tAni tathA taiH, cAmarANyeva haMsavadhUbhiH upamayannAha-mAnasAbhidhAnasya sarasaH prasare - vistAre paricitaH - abhyasta AvAso nivAso vizadazcadhavalo veSo - nepathyamAkAro yAsAM tAstathA tAbhiH, kanakagirizikharasaMzritAbhiriti vyaktaM, avapAtotpAtayoH - adhogamanodhvagamanayoH 'cavalajaiNa' tti capalavastvantarajayI zIghro vego yAsAM tAstathA tAbhirhaMsavadhUbhiriva - haMsikabhiriva kalitAH - yuktA vAsudevabaladevA iti prakramaH punarapi kimbhUtaiH cAmaraiH ? -nAnAmaNayaH - candrakAntAdyAH kanakaM ca-pItavarNaM suvarNaM mahAn arhaH - ardhI yasya tanmahArhaM tapanIyaM - raktavarNaM suvarNaM eteSAmujjvalavicitrA daNDA yeSAM tAni tathA taiH, - - - iha ca haMsavadhUnAM vizadaveSatAbhaNanena kanakagirizikharasaMzritatva bhaNanenotpAtanipAtabhaNanena ca maNikanakadaNDAzritadhavalacaJcacAmaropamAnatokteti, salalitaiH - lAlityayuktaiH narapati zrIsamudayaprakAzanakaraiH, rAjalakSmIsamudAyo hi tairlakSyate, varapatta nodgataiH, pattanavizeSanirmitaM hi zilpivizeSAt pradhAnaM bhavati, athavA varapattanAd - varAcchAdanakozakAdudgatAni - nirgatAni yAni tAni tathA taiH, - samRddharAjakulasevitaiH, asamRddharAjakulasya tu tadyogyatApi na bhavati, kAlAguruHkRSNAguruH pravarakundarukkaM- pradhAnacIDA turukkaM-silhakaM etallakSaNo yo dhUpastadvazena yo vAsovAsanA tena vizada :- spaSTo gandho - guNavizeSaH udbhUta udbhUto'bhirAmo- ramyo yeSAM tAni tathA taiH, 'cillikAhiM 'ti lInaiH dIpyamAnairvA 'ubhayopAsaMpi tti ubhayorapi pArzvayoH 'cAmarAhiM ukkhippamANAhiM' ti prakIrNakairutkSipyamANairityarthaH, kalita iti prakRtaM, tathA sukhazIlavAtena cAmarANAmeva vIjItAni aGgAni yeSAM te tathA, ajitA ajitarathA iti pratItaM, halaM muzalaM ca pratIte, kaNakAzca- bANAH pANau haste yeSAM te tathA, idaM ca baladevApekSayA vizeSaNaM, zaGkhaH Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM-1, adhyayanaM 4, 437 pAJcajanyAbhidhAnaH cakraM-sudarsanaM gadA ca - kaumodakI nAmA zaktizca - trizUlavizeSaH nandakazcanandakAbhidhAnaH khaGgaH etAn dhArayanti ye te tathA, 7 idaM ca vizeSaNaM vAsudevAzrayaM pravarojjvalo -varazuklaH sukRtaH --suracito vimalonirmalaH - kaustubho - vakSomaNistirITaM ca- mukuTaM dhArayanti ye te tathA, kuNDalodyotitAnanA iti vyaktaM, puNDarIkaM-sitapadmaM tadvannayane yeSAM te tathA, ekAvalI kaNThe racitA vakSasi-hRdaye yeSAM te tathA, zrIvatsaH pratItaH sa eva zobhanaM lAJchanaM yeSAM te tathA, varayazasa iti vyaktaM, sarvarttukaiH surabhibhiH kusumaiH suracitA pralambA zobhamAnA vikasantI citrA ca vanamAlA - mAlAvizeSo racitAratidA vA vakSasi yeSAM te tathA, aSTazatena vibhaktalakSaNAnAM viviktasvastikAdicihnAnAM prazastAni sundarANi virAjitAni ca aGgopAGgAni yeSAM te tathA, mattasya gajavarANAmindrasya-sarvagajapradhAnasya yo lalito- vilAsavAn vikramaH - caGkramaNaM tadvadvilAsitA - saJjAtAvilAsA gatiryeSAM te tathA, 2 'kaDIsutaga' tti kaTIsUtrapradhAnAni nIlAni pItAni ca kauzeyakAnivastravizeSarUpANi vAsAMsi yeSAM te tathA tatra nIlakauzeyA baladevAH pItakauzeyAzca vAsudevA iti, pravaradIptatejasa iti vyaktaM, zAradaM yatravaM stanitaM - meghagarjitaM tadvanmadhuro gambhIraH snigdho ghoSo yezaSAM te tathA, narasiMhA iti pratItaM, siMhasyeva vikramazca gatizca yeSAM te tathA, 'atthamiya'tti prathamavyAkhyApakSe yeSu baladevAdiSu madhye astamitau astaM gatau rAmakezavAviti prakRtaM, kiMvidhau ? pravararAjasiMhI, dvitIyavyAkhyAne tu astamitAH pravararAjasiMhA yebhyaste'stamitapravararAjasiMhAH, dIrghatvaM ca prAkRtazailIvazAt, saumyA iti vyaktaM, dvArAvatI nagarI tasyA Anarakatvena pUrNacandrA iva pUrNacandrA ye te tathA 'puvvakaDatavappabhAvA niviTThasaMcitasuhA' ityAdi tu cakravarttivarNanadavagantavyaM, yAvad 'avitattA kAmANaM' ti // mU. (19 - vartate) bhujo maMDaliyanaravareMdA sabalA saaMteurA saparisA sapurohiyAmaccadaMDanAyakaseNAvatimaMtanItikusalA nAnAmaNirayaNavipuladhaNadhannasaMcayanihIsamiddhakosA rajjasiriM vipulamaNubhavittA vikkosaMtA baleNa mattA tevi uvaNamaMti maraNadhammaM avittatA kAmANaM / bhujo uttarakurudevakuruvaNavivarapAdacAriNo naragaNA bhoguttamA bhogalakkhaNadharA bhagasassirIyA pasatthasomapaDipuNNaruvadara saNijjA sujAtasavvaMgasuMdaraMgA ratuppalapattakaMtakaracaraNakomalatalA supaiTTiyakummacArucalaNA aNupuvyasusaMhayaMgulIyA unnayataNutaMbaniddhanakhA saMThitasusiliTThagUDhagoMphA eNIkuruviMdavattavaTTANupuvvijaMghA samugganisaggagUDhajANU varavAraNamattatullavikkamavilAsitagatI varaturagasujAyagujjhadesA Ainnahayavva niruvalevA pamuivaraturagasIhaatiregavaTTiyakaDI gaMgAvattadAhiNAvattataraMgabhaMguraravikiraNabohiyavikosAyaMtayamhagaMbhIravigaDanAbhI sAhatasoNaMdamusaladappaNanigariyavarakaNagaccharusarisavaravairavaliyamajjhA ujjugasamasahiyajaccataNukasiNaNiddha AdejjalaDahasUmAlamauyaromarAI jhasavihagasujAtapINakucchI jhasodarA pamhavigaDanAbhA saMnatapAsA saMgayapAsA suMdarapAsA sujAtapAsA mitamAiyapIraiyapAsA akaraMDuyakaNagaruyaganimmalasujAyaniruvahayadehadhArI kaNagasilAtalapasatthasamatala uvaiyavicchinnapihulavacchA juyasaMnibhapINaraiyapIvarapauTThasaMThi- yasuligavisiTThala Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 pramnavyAkaraNadazAGgasUtram 1/4/19 sunicitaghaNadhirasubaddhasaMghI puravaraphalihavaTTiyAbhuyA bhuyaIsaravipulabhogaAyANaphaliucchUDhadIhabAhU rattatalovatiyamauyamaMsalasujAyalakkhaNapasattha acchiddadAlapANI pIvarasujAyakomalavaraMgulI taMbataliNasuiruilaniddhanakkhA - niddhapANilehA caMdapANilehA sUrapANilehA saMkhapANilehA cakkapANilehA disAsovatthiyapANilehA ravisasisaMkhavaracakkadisAsovatthiyavibhattasuviraiyapANilehA varamahisavarAhasIhasaddUlasiMha nAgavarapaDipunavnaviulakhaMdhA cauraMgulasamuppamANakaMbuvarasarisaggIvA avaTThiyasuvibhattacittamaMsU uvaciyamaMsalapasatthasaddUlavipulahaNuyA oyaviyasilappavAlabiMbaphalasaMnibhAdharoTThA paMDurasasisakalavimalasaMkhagokhIra pheNakuMdadagarayamuNAliyAdhavaladaMtaseDhI akhaMDatA aphuDiyatA aviralaMdatA suNiddhadaMtA sujAyadaMtA egadaMtaseDhivba anegadaMtA huyavahaniddhataghoyatattatavaNijjarattatalA tAlujIhA garulAyataujjutuMganAsA avadAliyapoMDarIyanayaNA kokAsiyadhavalapattalacchA ANAmiyacAvaruilakiNhabbharAjisaMThiyasaMgayAyasujAyabhumagA allINapamANajuttasavaNA susavaNA pINamaMsala- kavoladesabhAgA aciruggayabAlacaMdasaMThiyamahAniDAlA uDuvatiriva paDipunasomavayaNA chattAgAruttamaMgadesA ghaNaniciyasubaddhalakkhaNunnayakUDAgAranibhapiMDiyaggasirA huyavahaniddha-taghoyatattatavaNijjarattakesaMtakesabhUmI sAmalIpoMDaghaNaniciyachoDiyamauvisatapasatyasuhumalakkhaNasugaMdhisuMdara bhuyamoyagabhiMganIlakajjalapahaTTabhamaragaNaniddhanigurubaniciyakuMciyapayAhiNAvattamuddhasiraya / sujAtasuvibhattasaMgayaMgA lakkhaNavaMjaNaguNovaveyA pasatthabattIsalakkhaNadharA -haMsassarA kuMcassarA duMdubhissarA sIhassarA ujja (ogha) sarA meghasarA sussarA susaranigghosA vajrarisahanArAyasaMghayaNA samacauraMsasaMThANasaMThiyA chAyAujjoviyaMgamaMgA pasatthacchavI nizataMkA kaMkaggahaNI kavotapariNAmA saguNiposapiTTaMtarorupariNayA paumuppalasarisagaMdhussAsasurabhivayaNA aNulomavAuvegA avadAyaniddhakAlA viggahiyaunnayakucchI amayaraphalAhArA tigAuyasamUsiyA tipaliovamahitIkA tinniya paliovamAI paramAuM pAlayittA tevi uvaNamaMti maraNadhammaM avitittA kAmANaM / pamayAvi ya tesiM hoti sommA sujAyasavvaMgasuMdarIo pahANamahilAguNehiM juttA atikaMtavisappamANamauyasukumAlakummasaMThiyasiliTTacalaNA -ujjumauyapIvarasusAhataMgulIo abbhunnataratitataliNataMbasuiniddhanakhA romarahiyavaisaMThiyaajahannApasatthalakkhaNaakoppajaMghajuyalA sunimmitasunigUDhAjANUmaMsalapasatthasubaddhasaMdhI kayalIkhaMbhAtirekasaMThiyanivvaNasukumAlamauya komala aviralasamasahitasujAyavaTTapIvaraniraMtarorUaTThAvayavIipaTThasaMThiyapasatthavicchinnapihula soNI vayaNAyAmappamANaduguNiyavisAlamaMsalasubaddhajahaNavaradhAriNIo vajjabirAiyapasatthalakkhaNanirodarIo tivalibaliyataNunamiyamajjhiyAo ujjayasamasahiyajaccataNukasiNaniddha AdejjalaDahasukumAlamauya- suvibhattaromarAtIo gaMgAvattagapadAhiNAvattataraMgabhaMgaravikiraNataruNabodhitaAkosAyaMtapa umagaMbhIravigaDanAbhA anubbhaDapasatthasujAtapINakucchI sannatapAsA sujAtapAsA saMgatapAsA miyamAyiyapINaratitapAsA akaraMDuyakaNagaruyaganimmalasujAyaniruvahayagAyalaTThI kaMcaNakalasapamANasamasahiyalaTThacucUya AmelagajamalajuyalavaTTiyapaoharAo bhuyaMgaanupuvvataNuyagopucchavaTTasa Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAra-1,adhyayanaM-4, 439 masahiyanamiyaAdejalaDahabAhA taMbanahA maMsalagnahatthA komalapIvaravaraMgulIyA niddhapANilehA sasisUrasaMkhacakkavarasosthiyavibhattasuviraiyapANilehA pINuNNayakakkhavasthippadesapaDiputragalakavolA cauraMgulasuppamANakaMburavarasisagIvA ____ maMsalasaMThiyapasatthahaNuyA dAlimapuSphappagAsapIvarapalaMbakuMcitavarAdharA suMdarottarohA dadhidagarayakuMdacaMdava / saMtimaulaacchiddavimaladasaNA ratuppalapaumapattasukumAlatAlujIhA kaNavIramuula'kuDila'bbhunnayaujutuMganAsA sAradanavakamalakumutakuvalayadalanigarasarisalakkhaNapasatthaajimhakaMtanayaNA AnAmiyacAvaruilakiNhabbharAisaMgayasujAyataNukasiNaniddhabhumagA allINapamANajuttasavaNA sussavaNA pINamaTThagaMDalehA -cauraMgulavisAlasamaniDAlA komudirayaNikaravimalapaDiputrasomavadaNA chattunnayauttamaMgAakavilasusiNiddhadIhasirayA chattajjhayajUvathUbhadAmiNikamaMDalukalasavAvisotthiyapaDAgajavamacchakummarathavaramakarajjhayaaMkathAlaaMkusaaTTAvayasupaiTTaamara siriyAbhiseyatoraNameiNiudadhivarapavarabhavaNagarivaravarAyaMsasalaliyagayausabhasIhacAmara pasatthabattIsalakkhaNadharIo haMsasaritthagatIo koilamahuragirAo kaMtA savvassa aNumayAo vavagayavalipalitavaMgaduvvanna vAdhidohaggasoyamukkAo uccatteNaya narANa thovUNamUsiyAo siMggarAgAracAruvesAo suMdarathaNajahaNavayaNakaracaraNanayanA lAvannaruvajovvaNaguNovaveyA naMdanavanavivaracAriNIo vya accharAo uttarakurumANusaccharAo accheragapecchaNijiyAo tinni ya paliovamAiM paramAuM pAlayittA tAo'vi uvaNamaMti maraNadhamma avitittA kAmANaM / / vR. 'bhuJjo'tti bhUyastathA ityarthaH, mANDalikA narendrAH-maNDalAdhipatayaH sabalAH sAntaHpurAH sapariSada itivyaktaM, saha purohitena zAntikarmakAriNA amAtyaiH-rAjyacintakaiH daNDanAyakaiHpratiniyatakaTakanAyakaiH senApatibhiH sakalAnIkanAyakairye te tathA te ca te-mantra mantraNe nItau ca-sAmAdikAyAM kuzalAzceti samAsaH, nAnAprakArairmaNiratnAnAM vipuladhanadhAnyAnAM ca saJcayairnidhibhizca samRddhaH-paripUrNaH kozo yeSAM te tathA rAjazriyaM vipulAmanubhUya vikrozantaHparAnAkozantaH vigatakozAntA vA balena mattA iti vyaktaM te'pi ca evaMvidhA api upanamanti maraNadharmAmavitRptAH kAmAnAmiti / __'bhuJjo'tti tathA uttarakurudevakurUNAM yAni vanavivarANi teSu pAdaiH-vAhanAbhAvAcaraNairvicaranti yete tatA naragaNAH-nRsamUhAH bhogairuttamAH bhogottamaH bhogasUcakAni lakSaNAnisvastikAdIni dhArayantIti bogalakSaNadharAHbhogaiH sazrIkAH-sazobhAH bhogasazrIkAH, prazastaM saumyaM pratipUrNa rUpaM-AkRtiryeSAM te'ta eva darzanIyAzca-darzanAzci ye te tathA, sujAtasavarvAGgasundarAGga itipUrvavat, raktotpalapatravat kAntAni karacaraNAnAMkomalAnicatalAni-adhobhAgA yeSAM te tathA, supratiSTitAH-satpratiSThAvantaH kUrmavat-kacchapavacAravazcaraNA yeSAM te tathA, anupUrveNa-paripATyA varddhamAnAhIyamAnA vAitigamyatesusaMhatA-aviralA amulyaH-pAdAgrAvayavA yeSAM te tathA, vAcanAntare AnupUvyAsujAtapIvarAjulIkAH pratItaM ca, unnatAH-tuGgAH tanavaH-pratalAH tAmrA-aruNAH snigdhAH-kAntimanto nakhA yeSAM tetathA, saMsthitau Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/4/19 saMsthAnavizeSavantI suzliSTau - sughaTanau gUDhI - mAMsAlatvAdanupalakSyau gulphau ghuNTako yeSAM te tathA, eNI - hariNI tasyAzceha jaGghA grAhyA kuruvindaH tRNavizeSaH vRttaM ca- sUtrAvalanakaM etAnIva vRtte - vartule AnupUvyerNa sthUlasthUle ceti gamyaM jaye - prasRte yeSAM te tathA, athavA eNyaH-snAyavaH kuruvindAH - kuTalikAstattvagvat vRttA AnupUvyeNa jaGghA yeSAM te tathA, 'samugga' tti samudgakatatpidhAnayoH sandhiH tadgannisargagUDhausvabhAvatomAMsalatvAdanunnate jAnunI - aSThIvatI yeSAM te tathA, pAThAntareNa samudgavat nimugge - nimagne anunnate ityarthaH gUDhe - mAMsalatvAdanupalakSye jAnunI yeSAM te tathA, varavAraNasya -- gajendrasya mattasya tulyaH sadazI vikramaH - parAkramo vilAsitA - saJjAtavilAsA ca gatiryeSAM te tathA, 440 -varaturagasyeva sujAtaH suguptatvena gRhyadezo liGgalakSaNo'vayavo yeSAM te tathA AkIrNahaya iva-jAtyAzva iva nirupalepAH - tathAvidhamalavikalAH, pramudito - hRSTo yo varaturagaH siMhazca tAbhyAM sakAzAdatirekeNa - atizayena varttitA-varttulA kaTiryeSAM te tathA, gaGgAvarttuka iva dakSiNAvarttataraGgabhaGgurA ravikiraNairbodhitaM vikAsitaM 'vikosAyataM ' tti vigatarakozaM kRtaM yatpadmaM paGgajaM tadvad gambhIrA cikaTAca nAbhiryaiSAM te tathA, 'sAhaya'tti saMhitaM saGkSiptaM yatsoNaMdaM- trikASThikA mulaM pratItaM darpaNa:-darpaNagaNDo vivakSito 'nagariya'tti sarvathA zodhitaM yadvarakanakaM tasya yaH tsaruH--khaGgAdimuSTiH sa ceti dvandvastaiH sadhzo yaH vapavajravat valitaH kSAmo madhyo- madhyabhAgo yeSAM te tathA, RjukANA avakrANAM samAnAM AyAmAdipramANataH 'sahiya'tti saMhatAnAM - aviralAnAM jAtyAnAM--svAbhAvikAnAM tanUnAM sUkSmANAM kRSNAnAM - asitAnAM snigdhAnAM - kAntAnAM AdeyAnAMsaubhAgyavatAM laDahAnAM-manojJAnAM sukumAramRdUnAM - komalakomalAnAM ramaNIyAnAM ca romNAMtanUruhANAM rAji:- AvalI yeSAM te tathA, jhaSavihagayoriva - matsyapakSiNoriva sujAtA - suSThu bhUtau pInau - upacitau kukSI - jaTharadezau yeSAM te tathA, jhaSodarA iti pratItaM, 'pamhavigaDanAbha' tti padmavidvikaTA nAbhiryeSAM te tathA, idaM ca vizeSaNaM na punaruktaM, pUrvoktasya nAbhivizeSaNasya bAhulyena pAThAditi, sanatau-adhonamantau pAzrva pratItau yeSAM te tathA, saGgatapArthyAH, ata eva sundarapArzvAH sujAtapArthyAH pArzvaguNopetapAsvA ityarthaH, 'miyamAiya'tti mitau - parimitI - mAtriko mAtropetau ekArthapadadvayayogAt atIvamAtrAnvitau nocitapramANAnyUnAdhikau pInau - upacItau ratAdau - ramaNIyau pAzrva yeSAM te tathA - 'akaraMDuya'tti mAMsopAcitatvAt avidyamAnapRSThipAvasthika mivakanakarucakaM - kAJcanakAnti nirmalaM - vimalaM sujAtaM - suniSpannaM nirupahata - rogAdibhiranupadrutaM dehaM - zarIraM dhArayanti ye te tathA, kanakazilAtalamiva prazastaM samatalaM -aviSamarUpaM upacitaM -mAMsalaM vistIrNapRthulaMativistrINaM vakSo-hRdayaM yeSAM te tathA, yugasannibhau-yUpasadazI pInau - mAMsalau ratidI - ramaNIyau pIvarI - mahAntI prakoSThau - kalAcikAdezI, tathA saMsthitAH - saMsthAnavizeSavantaH suzliSTAH - sughaTanA laSTA--manojJAH sunicitAH suSThu nibiDA ghanAH - bahupradezAH sthirA - nAsuvaghaTAH subaddhAH - snAyubhiH suSThu baddhAH sandhayazca - asthisandhAnAni yeSAM te tathA, puravarasya varaparighavad - dvArArgalAvadvarttitau-vRttau bhujau - bAhU yeSAM te tathA, bhujagezvaro - bhujaGgarAjastasya vipulo - mahAn yo bhogaH - zarIraM tadvat AdIyata ityAdAnaH - Adeyo Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM-1, adhyayanaM-4, 441 ramyo yaH parighA-argalA 'ucchUDha'tti svasthAnAd avakSipto-niSkAzitaH tadvacca dIrtho bAhU yeSAM tetathA, raktatalau-lohitAdhobhAgau, 'uvaciya'tti aupacayikau-upacayanirvattauaupayikovAucitau mRdukau-komalau mAMsalau-mAMsavantau sujAtau-suniSpannau lakSaNaprazastau- prazastasvastikAdicilau acchidrajAlau-aviralAGgulisamudAyau pANI-hastau yeSAM te tathA pIvarAupacitAH sujAtAH-suniSpannAH komalA varAH aGgulyaH-karazAkhA yeSAM te tathA, tAmrA-aruNAH talinAH-pratalAH zucayaH-pavitrAH rucirA-dIptAH snigdhA-arukSA nakhA-hastanakharA yeSAMte tathA, snigadhapANirekhA itikaNThyaM, candra iva pANirekhA yeSAM tetathA, evamanyAnyapi catvAri padAni navaraM dikpradhAnaH svastiko diksvastiko dakSiNAvarta ityarthaH, ravizazizaGkhavaracakradikkhastikarUpA vibhaktA-viviktAH suviracitAH-sukRtAH pANiSu rekhA yeSAM te tathA, varamahiSavarAhazArdUlaRSabhanAgavarapratipUrNavipulaskandhA iti kaNThyaM, navaraM varAha:-zUkaraH zArdUlaH vyAghra RSabho-vRSabho nAgavara-gajavaraH, catvAryaGgulAni suSTupramANaM yasyAH kambuvareNaca-pradhAnazaGkhana saddezI unnatatvaliyogAbhyAM samAnA grIvA kaNTho yeSAMte tathA, avasthitAni-nahIyamAnAnivarddhamAnAnica savibhaktAtani-viviktAni citrANi ca-zobhayAadbhutabhUtAnizmazrUNi-kUrcakezA yeSAMtetathA, upacitaM-mAMsalaMprazastaMzArdUlasyeva vipulaMca hanu-cibUkaM yeSAM te tathA, 'oyaviyaMti parikarmitaMyacchilApravAlaM-vidrumaM bimbaphalaM ca-golhAphalaM tatsannibhaH-tatsazoraktatvenAdharoSThaH-adhastanadantacchado yeSAM te tathA, pANDuraM yacchazisakalaM-candrakhaNDaM tadvavimalaM zAGkSavad gokSIraphenavat 'kuMda'tti kundapuSpavat dakarajovat mRNAlikAvacca-padminImUlavaddhavalA dantazreNI-dazanapaGkitaryeSAM te tathA, ___akhaNDadantAH-paripUrNadazAnAH asphuTitadantAH-rAjIrahitadantAH aviraladantAHghanadantAH susnigdhadantAH sujAtadantAH-suniSpannadantAH, eko danto yasyAMsA ekadantA sA zreNI yeSAMtetathA, dantAnAmatighanatvAdekadanteva dantazreNisteSAmitibhAvaH,anekadantA dvAtriMzaddantA iti bhAvaH, hutavahena-agninA nirdhamanaM-nirdagdhaMdhItaM-prakSAlitamalaM yattapanIyaM-suvarNavizeSaH tadvadraktatalaMlohitarUpaMtAluca-kAkudaM jihvA ca-rasanA yeSAM te tathA, garuDasyeva-suparNasyeva AyatA-dIrghA RjcIsarakAla tuGgA-unnatA nAsA-ghoNo yeSAM te tathA, __ avadAlitaM-sajjAtAvadalanaM vikasitaMyatpuNDarIkaM-zatapaJatadvannayane-locanayeSAM te tathA 'kokAsiyattivikasiteprAyaHpramuditvAtteSAMdhavale-sitepatrale-pazramavatI akSiNI-locane yeSAM te tathA, AnAmitaM ISannAmitaM yaccApaM-suniSpanne bhruvau yeSAM te tathA, AlInau natu Tapparau pramANayuktau-upapannapramANau zravaNau-karNI yeSAM te tathA ata eva suzravaNAH suSThu vA zravaNaMzabdopalambhoyeSAMtetathA, pInau-mAMsalau kapolalakSaNau dezabhAgau-vadanasyAvayavau yeSAM te tathA, acirodgatasyevAta eva bAlacandrasya-abhinavazazinaH saMsthitaM-saMsthAnaM yasya tattathA tadevaMvidhaM mahad-vistIrNaM 'niDAla tti lalATaMbhAlaM yeSAM te tathA, uDDupatiriva-candra iva pratipUrNaM saumyaM ca vadanaM yeSAM te tathA, tathA chatrAkArottamAGgadezA iti kaNThyaM, dhano-lohamudgarastadvannicitaM nibiDaM ghanaM vA-atizayena nicitaM ghananicitaM subaddhaM snAyubhiH lakSaNonnataM-mahAlakSaNaM kUTAgAranibhaM-sazikharabhavanatulyaM piNDikeva vartulatvena Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/4/19 piNDikAyamAnaMagraziraH-ziro'graMyeSAM tetathA, hutavahena nimAtaM ghautaMtaptaMca yattapanIyaM-raktavarNaM suvarNaM tadvadraktA-lohitA 'kesaMtatti madhyakezA kezabhUmi:-mastakatvaga yeSAM te tathA, zAlmalI-vRkSavizeSastasya yatpauNDaM-phalaMghananicitaM-atyarthaM nibiDachoTitaMca ghaTTitaMtadvanmRdavaHsakamArAH vizadAH-vispaSTAH prazastA-maGgalyAH sUkSmAH-lakSNA: lakSaNAH-lakSaNavantaH sugandhayaH-- sadganadhAH sundarAH-zobhanAH bhujamocakoralavizeSastadvat bhRGgaH-kITavizestadvannIloratnavizeSaH sa iva kajalamiva prahaSTabhramaragaNaH-pramuditamadhukaranikaraH sa ivaca snigdhAH-kAlakAntayaH nikurumbAH-samUharUpAH nicitA-avikIrNAH kuJcitAH-vakrAH pradakSiNAvatazciavAmavRttayo mUrdhani-zirasi zirasijAH-kezA yeSAM te tathA, sujAtasuvibhaktasaGgatAGgA iti kaNThyaM, lakSaNavyaJjanaguNopapetA iti prAgvat, prazastadvAtriMzallakSaNadharA iti kaNThyaM, haMsasyevakhara:-zabdaH Sar3ajAdirvA yeSAMtetathA, evamanyAnyapi, navaraM odhena-avicchedenAvitruTitatvena svaro yeSAM te tathA, tathA suSTu svarasya-zabdasya nirdoSo-ni do yeSAMte tathA, vAcanAntaresiMhaghoSAdikAni vizeSaNAnipaThyante, tatra ghaNTAzabdAnupravRttaraNitamiva yaHzabdaH sa ghoSa ucyate, vajrarSabhanArAcAbhidhAnaM saMhananaM-asthisaJcayarUpaM yeSAM te tathA, ttr||1|| "rasaho u hoi paTTo vajaM puNa kIliyA viyANAhi / ubhao makaDabandho nArAyaM taM viyaannaahi||" samacaturanAbhidhAnena saMsthAnena saMsthitA yete tathA, tatrasamacaturasratvamUrdhvakAyAdhaHkAyayoH samagrasvasvalakSaNatayA tulyatvamiti, chAyayodyotitAGgopAGgA iti kaNThyaM, 'pasatyacchavi'tti prazastatvacaH nirAtaGkA:--nIrogAH kaGkasyeva-pakSivizeSasyeca grahaNI-gudAzayonIrogavarcaskatayA yeSAM te tathA, kapotasyeva-pakSivizeSasyeva pariNAmaH-AhArapariNatiryeSAM te tathA, kapotAnAM hi pASANA apijIryanta iti zrutiH, zakuneriva-pakSiNa iva 'posa'ti apAnaM yeSAM te tathA, purISotsarge nirlepApAnA ityarthaH, pRSThaMcAntarANica-pArzvadezaH Uruca pariNatAH--sujAtA yeSAM te tathA, tataH padadvayasya karmadhArayaH, padmaMca-kamalaM utpalaM ca-nIlotpalaM tatsazo gandho yasya sa tathA tena zvAsena surabhi vadanaM yeSAM te tathA, anulomaH-anukUlo manojJa ityarthaH vAyuvegaHzarIrasamIraNajavo yeSAM te tathA, avadAtAH-gaurAH snigdhAH kAlAzca-zyAmAzca iti dvandvaH, vaigrahikau-zarIrAnurUpo unnatI pInau kukSI-udaradezau yeSAM tetathA, amRtasyeva raso yeSAM te tathA tAni phalAnyAhAro yeSAM te tathA, trigavyUtasamucchritA ityAdi kaNThyaM / / pramadA api ca-striyo'pi teSAM-mithunakarANAM bhavanti saumyAH-araudrAsujAtAni sarvANyaGgAni sundarANi ca yAsAM tAstathA, pradhAnamahelAguNairyuktA iti kaNThyaM, atikAntauatikamanIyau 'visappamANa'tti viziSThasvapramANau athavA visarpantAvapi-saJcarantAvapi mRdUnAM madhye sukumAlau kUrmasaMsthitau-unnatatvena kacchapasaMsthitau zliSTau-manojJau calanau-pAdau yAsAM tAstathA, RjavaH-saralA mRdavaH-komalAH pIvarAH-upacitAH susaMhatAH-aviralAH aGgulyaHpAdAGgalayo yAsA tAstathAabhyunnatA-unnatA ratidAH-sukhadAH athavA racitA iva racitAH talinAH-pratalAH tAmnA-AraktAH zucayaH-pavitrAH snigdhAH kAntA nakhA yAsAM tAstathA, Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAra-1, adhyayanaM-4, 443 romarahitaM-nirlomakaM vRttasaMsthitaM-vartulasaMsthAnaM ajadhanyaprazastalakSaNaM-pracuramaGgalyacihna 'akoppa'tti adveSyaMramyaM jaGghAyugalaM yAsAMtAstathA, sunirmitI-sunyasto sunigUDhau-anupalakSyau jAnunoH-aSThIvatomA'salau-mAMsopacitau prazastau--mAGgalyau subaddhau snAyubhiH sandhi-sandhAne yAsAMtAstathA, kadalIstambhAt-mocAkANDAt sakAzAd atirekeNa-atizayena saMsthitaM-saMsthAnaM yayoste kadalIstambhAtirekasaMsthite nivraNevraNarahite sukumAlamRdukomale-atyarthaMkomale avirale-parasparAsanne same-pramANatastulye sahite-yukte lakSaNairiti gamyate sahikevA-kSame sujAte-suniSpanne vRtte-vartule pIvare-sopacaye nirantare-parsaparaM nirvizeSe UrU-uparitanajaGgre yAsAM tAstathA, ____ aSTApadasya-dyUtaviseSasya vIcaya iva vIcayaH-taraGgAkArA rekhAstapradhAnaM pRSThamiva pRSThaM-phalake aSTApadavIcipRSThaMtadvatsaMsthitA-tatsaMsthAnAprazastA-vistIrNA pRthulA-ativistIrNA zroNi:-kaTI yAsAM tAstathA, vadanAyAmasya-mukhadIrghatvasya yatpramANaM tato dviguNitaM- dviguNaM caturviMzatyaGgulamityarthaH vizAlaM-vistIrNaM mAMsalasubaddha-upacitAzlathaM jaghanavaraM-- pradhAnakaTIpUrvabhAgaM dhArayanti yAstAstAthA, vajravat virAjitAH kSAmamadhyatvena vajravirAjitAH prazastalakSaNA nirudarAzca-tucchodarA yAstAstathA, tisRbhirvalibhirvalitaH-saJjAtavalikastanuHkRzaH namito-nato madhyo-madhyabhAgo yAsAMtAstathA, RjukAnAM-avakrANAM samAnAM-tulyAnAM saMhitAnA-aviralAnAM jAtyAnAM-svabhAvajAnAMtanUnA-sUkSmANAM kRSNAnAMkAlanAM snigdhAnAMkAntAnAM AdeyAnAM-ramyANAM laDahAnA--lalitAnAM sukumAlamRdUnAM-atimRdUnAM suvibhaktAnAM -viviktAnAMromNAM rAjiH-paddhatiH yAsAMtAstathA, gaGgAvarttaka iva pradakSiNAvartA taraGgavadbhaGgA yasyAM sA tathA sA ca ravikiraNaistaruNairbodhitaM AkozAyamAnaM-vimukulIbhavat yatpadmaM tadvat gambhIrA vikaTAca nAbhiryAsAMtAstathA, anubhaTo-anulvaNIprazastau-sujAtau pInauca-upacitau kukSI yAsAM tAstathA, sannatapadivizeSaNAni pUrvavat, akaraMDukA-anupalakSyapRSThAsthikAkanakarucakavatsuvarNarucivanirmalA sujAtA nirupahatA ca gAtrayaSTiryAsA tAstathA, kaJcanakalazayoriva pramANaM yayostau tathA tau samau-tulyau saMhitau-saMhatau laSTacucukAmelako zobhanastanamukhazekharau yamalausamazreNIko 'yugalatti yugalarUpau vartitau vRttau payodharau-stanau yAsAM tAstathA, bhujaGgavatnAgavadAnupUryeNa-krameNa tanUkau-zlakSNau gopucchavaTTattausamau-tulyau saMhitau-madhyakAyApekSayA viralau namitau-namnau Adeyau-subhagau laDahau-lalitau bAhU-bhujau yAsAM tAstathA, tAmranakhAH mAMsalAgrahastAH komalapIvaravarAGgulIkAH snigadhapANirekhAH zazisUrazaGkhacakra vasvastikavibhaktasuviracitapANirekhAzceti kaNThyAni, pInonnate kakSe-bhujamUle bastipradezazcaguhyadezo yAsAM paripUrNaH galakapolazca yAsAM tAstathA, caturaGgulasupramANA kambuvarasazIvarazaGkatulyA grIvA yAsAM tAstathA, mAMsalasaMsthitaprazastahanukAH, hanu-cibukaM, zeSaM kaNThyaM, dADimapuSparrakAzo rakta ityarthaH, pIvaraH-upacitaHpralambaH-ISallambamAnaH kuJcitaH-AkuJcito varaH-pradhAno'dharaH-adhastano dazanacchado yAsAMtAstathA, sundarottaroSThA iti kaNThayaM, dadhivat dakarajovat kundavacaMdravat vAsantikA-vanaspativizeSastasyA mukUlaM--korakaM tadvanca acchidrA For Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/4/19 aviralA nirmalA dazanA-dantA yAsAM tAstathA, raktotpalavadrakte padmapatravacca sukumAle tAlujihve yAsAM tAstathA, karavIramukulamivAkuTilA - avakrA kvacidabhyunnatA - agre uccA RjuH - saralA tuGgA ca uccA tadanyatra nAsA - ghoNo yAsAM tAstathA, zaradi bhavaM zAradaM navakamalaMca- AdityabodhyaM kumudaM ca candravikAzyaM kuvalayaM ca - nIlotpalaM padmaM eSAM yo dalanikastatsadaze lakSaNaprazaste ajihme - amande kAnte nayaneyAsAM tAstathA, AnAmitacApavaducire kRSNAbhrarAjyA saGgate - anugate sadRzyAvityarthaH sujAte tanU kRSNe snigdhe ca bhruvau yAsAM tAstathA, -- AlInapramANayukta zravaNAH suzravaNA iti ca prAgvat, pInA - upacitA mRSA - zuddhA gaNDarekhA- kapolapAlI yAsAM tAstathA, caturaGgulaM- caturaGgulamAnaM vizAlaM vistIrNaM samaM - aviSamaM lalATaM yAsAM tAstathA, kaumudI - kArttikI tasyA yo rajanIkaraH- candrastadvadvimalaM paripUrNa saumyaM ca vadanaM yAsAM tAstathA, chatronnatottamAGgAH akapilasusnigdhadIrghazirojA iti kaNThyaM, chatraM 1 dhvajaH 2 yUpaH 3 stUpaH 4 etAnyanyAnyapi prAyaH prasiddhAni 'dAmaNi' tti rUDhigamyaM 4 kamaNDalu 6 kalazo 7 vApI 8 svastikaH 9 patAkA 10 yavo 11 matsyaH 12 kUrmaH - kacchapaH 13 rathavarI 14 makaradhvajaH - kAmadevaH 15 aMko - rUDhigamyaH 16 sthAlaM 17 aGkuzaH 18 aSTApadaM - dyUtaphalakaM 19 supratiSThakaM - sthApanakaM 20 (amara: ) mayUraH amaro vA 21 zriyA'bhiSeko-lakSmyabhiSekaH 22 toraNaM 23 medinI 24 udadhiH 25 varapravarabhavanaM- varANAM pravaragehaM 26 girivaraH 27 varAdarza - varadarpaNaH 28 salalitAzca - lIlAvanto ye gajAH 29 RSabhaH 30 siMha 31 stathA cAmaraM 32 etAni prazastAni dvAtriMzallakSaNAni dhArayanti yAstAstathA, -- haMsasadakSagatayaH kokilamadhuragirazceti kaNThyaM, kAntAH - kamanIyAH sarvasya janasya anumatAH - abhimatAH vyapagatavalIpalitavyaGgA durvarNavyAdhidaurbhAgya zokamuktAzca yAstAstathA, uccatve narANAM stokonamucchiritAH kiJcinyUnatrigavyUtocchritA ityarthaH zRGgArasya- rasavizeSasya agAramivAgAraM cAruveSAzca - sunepathyAH, tatathA sundarANi stanajaghanavadanakaracaraNanayanAni yAsAM tAstathA, lAvaNyena - spRhaNIyatayA rUpeNa- AkAravizeSeNa navayauvanena guNaizcopapetA yAstAstathA, nandavanavivaracAriNya iva apsaraso - devyaH tatra nandanavanaM - merordvitIyavanaM, uttarakuruSu mAnuSyarUpA aprasa yAstAstathA, AzcaryaM - anutamiti prekSyante yAstAstathA, 'tinnI' tyAdi 'kAmANaM ti yAvatkaNThyaM, uktaM ca 11911 "tiryaJco mAnavA devAH, kecit kAntAnucintanam / maraNe'pi na muJcanti, sadyogaM yogino yathA / / " tadevametAvatA granthenAbrahmakAriNo darzitAH / atha yathA tatkriyate tatphalaM ca, tadevaM dvAradvayaM yugapad darzayitumAha mU. (20) mehuNasannAsaMpagiddhA ya mohabhariyA satthehiM haNaMti ekkamekkaM visayavisa udIraesu, avare paradArehiM hammati visuNiyA dhaNanAsaM sayaNavippaNAsaM ca pAuNaMti, parassa dArAo je avirayA mehuNasannasaMpagiddhA ya mohabhariyA assA hatthI gavA ya mahisA migAya mAreti ekamekka, maNuyagaNA vAnarA ya pakkhI ya virujjhaMti, mittANi khippaM bhavaMti sattU samaye dhamme gaNe ya bhiMdaMti pAradArI, dhammaguNarayA yaM baMbhayArI khaNeNa ulloTThae carittAo jasamaMto Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM-1, adhyayanaM-4, 445 subbayA ya pAti ayasakittiM rogattA pavaditi royavAhI, duve ya loyA duArAhagA bhavaMti ihaloe ceva paraloe parassa dArAo je avirayA, taheva kei parassa dAraM gavesamANA gahiyA hayA ya baddharuddhA ya evaM jAva gacchaMti vipulamohAbhibhUyasannA, mehuNamUlaM ca subbae tattha tatyavatpuvvA saMgAmAjaNakkhayakarAsIyAe dovaIekae ruppiNIe paumAvaIetArAe kaMcaNAe rattasubhaddAe ahilliyAe suvanaguliyAe kitrarIe surUvavijumatIe rohiNIe ya, anesuyaevamAdiesubahavo mahilAkaesusubbaMti aikkatA saMgAmA gAmadhammamUlA ihaloe tAva naTThA paraloevi ya naTThA mahayA mohatimisaMdhakAre ghore tasathAvarasuhumabAdaresu pajattama. paJjattasAhAraNasarIrapatteyasarIresuyaaMDajapotajajarAuyarasajasaMseimasaMmucchimaubbhiyauvavAdiesu yanaragatiriyadevamANusesu jarAmaraNarogasogabahule paliovamasAgarovamAiMamAdIyaM anavadaggaM dIhamaddhaM cAuraMtasaMsArakatAraM aNupariyaTTati jIvA mohavasasaMniviTThA / eso so abaMbhassa phalavivAgo ihaloio pAraloio ya appasuho bahudukkho mahabbhao bahurayappagADho dAruNo kakkaso asAovAsasahassehiMmuccatI, naya avedaittA asthi humokkhotti, evamAsu nAyakulanaMdaNo mahappA jiNo u vIravaranAmadhejo kahesI ya abaMbhassa phalavivAgaM evaM taM abaMbhaMpi cautthaM sadevamaNuyAsurassa logassa patthaNijaM evaM cirapariciyamaNugayaM duraMtaM cautthaM adhammadAraM samattaMti bemi 4 / / vR. 'mehuNe'tyAdi, etadvibhAgazca svayamUhyaH, tatra maithunasaMjJAyAM sampragRddhA-AsaktA ye te tathA, mohasya-ajJAnasya kAmasya vA bhRtA mohabhRtAH zastraiH manti 'ekkamekkaM ti paraspareNa 'visayavisati saptamyAH SaSThayarthatvAdviSayaviSayasya 'uIraesutti udIrakeSu-pravartakeSu aparekecana 'paradArehinti paradAreSu pravRttA iti gamyate 'hammata'tti hanyanteparaiH 'visuNiya'tti vizeSeNa zrutAH-vijJAtAH santo dhananAzaMsvajanavipraNAzaM ca pAuNaMti' prApnuvanti, rAjJaH sakA-zAditi gamyate, parassa dArAoje aviraya'tti parasya dArebhyo ye'viratAH, tathA maithunasaMjJA-sampragRddhAzca mohabhRtAH azvA hastinogAvazca mahiSA mRgAzca mArayanti 'ekkamekaM tiparasparaMtathA manujagaNAH vAnarAzca pakSiNazca virudhyante-viruddhA bhavanti, etadevAha-mitrANi kSiprabhavantizatravaH, Aha c||1|| "santApaphalayuktasya, nRNAM premvtaampi| baddhamUlasya mUlaM hi, mahadvairataroH striyAH / / " samayAn-siddhAntArthAndharmAn-samAcArAn gaNAMzca-ekasamAcArajanasamUhAbhindanti vyabhicaranti paradAriNaH-parakalatrAsaktAH, uktNc||1|| "dharmaM zIlaM kulAcAraM, zaurya snehaM ca mAnavAH / tAvadeva hyapekSante, yAvanna strIvazo bhavet // " dharmaguNaratAzca brahmacAriNaHkSaNena-muhUrtenaiva 'uloTTae'tti apavartante caritrAt-saMyamAt maithunasaMjJAsampragRddhA iti vartate, Aha ca. "zlathasadbhAvanAdharmA, strIvilAsazilImukhaiH / muniryoddho hato'dhastAnipatedazIlakuarAt // " - 'samaMta tti yazasvinaH suvratAzca prApnuvantyakIrti, Aha ca Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/4/20 // 1 // "akIrttakAraNaM yoSit, yoSidvairasya kAraNam / saMsArakAraNaM yoSit, yoSitaM varjayet tataH / / " kvacidayazaHkIrttimiti pAThaH, tatra sarvadiggAmi yazaH ekadiggAminI kIrtiriti vizeSaH, yazasA saha kIrtiriti samAsaH tanniSedhastvayazaHkIrtistAM, rogArtAH--jvarAdipIDitA vyAdhitAzca-kuSThAghabhibhUtA pravarddhayanti-vRddhiM nayanti rogavyAdhIn paradArebhyo'viratA iti sambandhaH, Aha c||1|| "varjayedvidalaM zUlI, kuSThI mAMsaM jvarI dhRtam / dravadravyamatIsArI, netrarogI ca maithunam / / " // 2 // (tathA) "vraNaiH zvayathurAyAsAtsa ca rogazca jAgarAt / tau ca ruktaM (bhaGgo) divAsvApAt, te ca mRtyuzca maithunA / / " diti, dvAvapi lokau-janmanI durArAdhau bhavataH, tAvevocyete-ihalokaH paralokazca, keSAmityAha-parasya dArebhyaH-kalatrAde ye aviratAH-aniva-ttAH, Aha c||1|| "prdaaraanivRttaanaamihaakiirtirviddmbnaa| paratra durgatiprAptiIrbhAgyaM SaNDatA tathA / / " tathaiva kiMcetyarthaH kecit parasya dArAn gaveSayantaH gRhItAzca hatAzca baddharuddhAzca evaM 'jAva gacchaMti tti iha yAvatkaraNAt tRtIyAdhyayanAdhIto 'gahiyA ya hayA yabaddharuddhAya' ityAdi 'naraye gacchanti nirabhirAme'ityetandataH subahugranthaH sUcitaH, sa ca savyAkhyAnastata evAvadhAryaH kimbhUtAste narayaM gacchanti? - vipulena mohena-ajJAnena madanena vA'bhibhUtA-vijitA saMjJAsaMjJAnaM yeSAM te tathA, tathA maithunaM mUlaM yatra vartate tanmaithunamUlaM kriyAvizeSaNamidaM, caH punararthaH,zrUyaMte-AkarNyate tatra tatra-teSu teSu zAstreSu vRttA-jAtAH pUrva-pUrvakAle vRttapUrvAH saGgrAmAH bahujanakSayakarA rAmarAvaNAdInAM kAmalAlasAnAM, kimarthamityAha-zItAyA draupadyAzca kRte-nimittaM, tatra zItAjanakAbhidhanasya mithilAnagarIrAjasya duhitA vaidehInAmyAstadbhAryAyAH dehajA bhAmaNDalasya sahajAtasya bhaginI vidyAdharopanItaM devatAdhiSThitaM dhanuH svayaMvaramaNDape nAnAsvecaranAkinikarasamakSaM ayodhyAbhidhAnanagarInivAsino dazarathAbhidhAnasya naranAyakasya sutena rAmadevena padmAparanAmnA baladevena lakSmaNAbhidhAnavAsudevajyeSThabhrAtrA svaprabhAvenopazAntAdhaSThAtRdevatamAropitaguNaM vidhAya prAptasAdhuvAdena mahAbalena pariNItA, tatodazaratharAje pravijiSau rAmadevAya rAjyadAnArthamabhyutthitebharatAbhidhAnecarAmadevasya mAtrAntarasambandhini bhrAtari pravrajitukAme bharatamAtrA pUrvapratipannavarayAcanopAyena rAjye bharatAya dApite bandhusnehAccApratipadyamAne rAjyaM bharatapitRvacanasatayatArthaM bharatasya rAjyapratipattyarthaM vanavAsamupAzritena salakSmaNena rAmeNa saha vanavAsamadhiSTitA, tatazca lakSmaNena kautukena tatra daNDakAraNye saJcaratA AkAzasthaM khaGgaratnamAdAya kautukeneva vaMzajAlicchede kRte chine ca tanmadhyavartini vidyAsAdhanaparAyaNe rAvaNabhAgineye kharadUSaNacandranakhAsute saMbukkAbhidhAne vidyAdharakumAre daSTAva ca taM pazcAttApamupagatena lakSmaNenAgatya bhrAturnivedite'smin vyatikare Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM-1, adhyayanaM 4, etadvyatikaradarzana kupitAyAM - - candranakhAyAM punA rAmalmaNayordarzanAt saJjAtakAmAyAM kRtakanyArUpAyAM tatprArthanAparAyAM tAbhyAmaniSTAyAM ca putramAraNAdivyatikare ca tayA zokaroSAbhyAM kharadUSaNasya nivedite tena ca vairaniryAtanodyatena saha lakSmaNeyoddhumArabdhe jJAtabhAgineyamaraNAdivyatikareNa laGgAnagarIta AkAzena gacchatA rAvaNena dRSTvA dRSTvA ca tAM tena kusumazAyakazaraprasaravidhuritAntaHkaraNenAgaNitakulamAlinyena apahasitavivekaralena vimuktadharmasaMjJena anAkalitAnarthaparampareNa vibhuktaparalokacintena jAtazItApahArabuddhinA vidyAnubhAvopalabdharAmalakSmaNasvarUpeNa vijJAtatatsatkalasiMhanAdasaGketakaraNena lakSmaNasaGgAmasthAne gatvA mukte siMhanAde calite tadabhimukhe rAme ekAkinI satI apahatA jhigiti nItA ca laGkAyAM vimuktA gRhodyAne prArthitA ca dazakandhareNAnukUlapratikUlavAgbhirbahuzo na ca tamiSTavatI, rAmeNa ca sugrIvabhAmaNDalahanumadAdividyAdharavRndasahAyena mahAraNavimardda vidhAya nAnAvidhAnnarezvarAnnihatya dazavadanaM ca vinipAtya nItA svagRhamiti tathA draupadyAH kRte saGgrAmo'bhavat, tathAhi kAmpilyapure drupado nAma rAjA babhUva, culanI ca bhAryA tayoH sutA draupadI dhRSTArjunasya kaniSThA svayaMvaramaNDapavidhinA hastinAgapuranAyakapANDurAjaputrairyudhiSTharAdibhiH pariNItA, anyadA pANDurAjasya kuntIbhAryayA pANDavairdrupadyA ca parivRtasya sabhAyAM nAradamunirgaganAdavatatAra abhyutthitazca saparivAreNa pANDunA draupadyA tu zramaNopAsikAtvena mithyAdhaSTirmunirayamitikRtvA nAbhyutthitazca tato'sau taM prati dveSamAgamat, anyadA cAsau dhAtakIkhaNDe pUrvabharate'marakaGkAbhidhAnarAjadhAnyAH padmanAbhasya nRpateH sabhAyAmavatatAra, tena ca kRtAbhyutthAnAdipratipattikaH san pRSTaH- kimastyanyasyApi kasyacidasmadantaHpuranArIjanasamAno nArIjanaH ?, 447 sa punaruvAca- draupadyAH pAdAGguSThasyApi samAno na ramyatayA'yamiti zrutvA caitajjAtAnurAgo'sau tasyAM pUrvasaGgatikadevatAsamadhyena tAmapahatavAn, sA ca taM prArthanaparaM paripAlaya mAM SaNmAsAn yAvaditi pratipAdya SaSThabhaktairAtmAnaM bhAvayantI tasthau, tato hastinAgapurAdAyAtayA pANDavamAtrA dvArikAvatyAM kRSNAya tadapahAre nivedite kRSNena ca nAradamuneH sakAzAt padmanAbharAjamandire dRSTaiva mayA dropadIti tadvArttAyAM labdhAyA lavaNasamudrAdhipatiM susthitadevamaSTamabhaktenArAdhya kRSNaH samudramadhyena tena vitIrNamArgaH paJcabhiH pANDavaiH sarathaiH sahAmarakaGkArAjaghAnyA bahirudyAne jagAma, sArathipreSaNena padmanAbhamAdarpitavAn, so'pi sabalo yoddhuM nirjagAma, pANDaveSu tena punarmahAyuddhena nirmathitamAneSu kRteSu kRSNaH svayaM yuddhAya tena sahopatasthau, tataH kezavaH pAJcajanyazaGkhanAdena tatsainyatribhAgaM nirmathitavAn tribhAgaca zArGgagaNDIvadaNDapratyaJcATaGkAreNa tribhAgAvazeSabale ca padmanAbhe prANabhayAnnagarIpraviSTe kRtanarasiMharUpeNa janArdanena pAdadardarakakaraNataH sambhagnapAkAragopurATTAlakA paryastabhavanazikharA rAjadhAnI kRtA, tatastena bhayabhItenAgatya praNamya ca draupadI tasya samarpitA, sa ca tAM pANDavAnAM samarpitavAn, taiH saheva ca svakSetramAjagAmeti / tathA rukmiNyAH kRte saGAgrAmo'bhUt, tathAhi - kuNDinyAM nagaryAM bhISmanarapateH putrasya rukmimaNo nRpasya bhaginI rukmiNI kanyA babhUva, itazca dvArikAyAM kRSNavAsudevasya bhAryA satyabhAmA, tadgehe ca nAradaH kadAcidavatatAra, tayA tu vyagratayA na samyagupacaritaH, Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/4/20 tataH kupito'sau tAM prati sApalyamasyAH karomIti vibhAvya kuNDinIM nagarImupagataH, rukmiNyAcapraNataH san kRSNasya mahAdevI bhavetyAziSamavAdIt, kRSNaguNAMzcatatpurato vyAvarNayan taM prati tAM sAnurAgAmakarota, tadrupaM ca citrapaTe vilikhya kRSNasya tadupadazya tAM prati tamapi sAbhilASamakArSIt, tataH kRSNo rukmiNaMtA yAcitavAn, rukmiNo'pi na dattavAn, zizupAlAbhidhAnaM ca mahAbalaM rAjasUnumAnIya vivAhamArammabhitavAn, rukmiNIsatkayA pitRSvAca kRSNasya rukmiNyapaharaNArtho lekho dattaH, tatazca rAmakezavau tAM nagarImAgato, rukmiNI ca pitRSvA saha ceTikAparivRtA devatArcanavyAjenodyAnamAgatA, kRSNena rathamAropitA, tatastau dvArikAbhimukhau tAMgRhItvApracalito, pUtkRtaMcaceTikAbhiH nirgatausadocaturaGgasainyasamagrau rukmiNIvyAvartanArtha rukmizizupAlamahArAjau, tato vinivRttya halinA halamuzalAbhyAM divyAstrAbhyAM cUrNitaM tadvalaM vimuktau kRcchrajIvitau shishupaalrukminnaaviti| tathA padmAvatIkRtesaGgAmo'bhUta, tatraariSThanagare rAmamAtulasya hiraNyanAbhAbhidhAna-narAdhipasyaduhitA padmAvatI babhUva, tasyAzca svayaMvaramupazrutya rAmakezavAvanye ca rAjakumArA-statrAjagmuH, tatazca // 1 // "pUei bhAiNijje vihIe so tattha rAmagoviMde / revaganAmo jeTTo bhAyA ya hiraNNanAbhassa / / // 2 // piuNA saha pavvaio so tattha namijinassa gymoho| tassa ya revayanAmA rAmA sImA ya bNdhumii|| // 3 // duhiyAo paDhamaM ciya dinnAo Asi teNa rAmassa / tattha ya sayaMvaraMmI savvesi naravariMdANaM / / // 4 // puraocciya taMgeNhai AhavakusalANa kannagaM knnho| jAyaM ca patthivehiM jujjhaM saha jAyavANa'ulaM // // 5 // savvatto viddavio muhuttamitteNa smvnrnaaho| rAmo kannacaukkaM harIvi paumAvaIkannaM / / " gahiuM tAhiM sameyA samAgayA niyapuravare satArAyAH kRte saGgrAmo'bhavat, tathAhi-kiMkindhapure vAlisugrIvAbhidhAnAvAdityarathAbhidhAnasya vidyAdharasya sutau vAnaravidyAvantau vidyAdharau babhUvatuH, tatra // 1 // "abhimAnena ya vAlI dAUNiyarassa taM niyaM rajaM / siddho kayapavvajo suggIvo kuNai puNa rajjaM // " tasya bhAryAtArAbhidhAnAbabhUva, tataH kazcit khecarAdhipaH sAhasagatyabhidhAnaH tArAparibhogalAlasaH sugrIvarUpaM vidhAyAntaHpuraM praviveza, tayA ca cihnaH pratyabhijJAya niveditau jambuvadAdimantrimaNDalasya, tacca sugrIvadvayamupalabhya kimidamAzcaryamiti vismayaM jagAma, ttshc||1|| "niddhADiyA ya donnivi purAu te maMtivaggavayaNeNa / jujhaMti macchareNa ya calito na esa aliysuggiivo||" tatazcAsau satyasugrIvo hanumadabhidhAnasya mahAvidyAdhararAjasya gatvA nivedayati sma, sa tvAgatya tayorvizeSamajAnanakRtopakAra eva svapuramagamat, tatazca lakSmaNavinAzitakharadUSaNa Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM-1, adhyayanaM 4, 449 sambandhini pAtAlalaGkApure rAjyAvasthaM rAmadevamAkalayya zaraNaM prapannaH, tatastena saha gataH salakSmaNo rAmaH kiSkindhapure sthito bahiH kRtazca sugrIveNa bAhuzabdastamupazrutya samAgato'sAvalIkasugrIvo rathArUDho raNarasikaH san tayorvizeSamajAnaMstadvalaM rAmazca sthita udAsInatayA, kadarthitaH sugrIva itareNa, rAmasya gatvA niveditaM sugrIveNa deva ! tava pazyato'pyahaM kadarthitastena, rAmeNoktaMkRtacihnaH punaryuddhasva, tato'sau punaryudhyamAno rAmeNa zaraprahAreNa paJcatvamApAditaH, sugrIvazca tArayA saha bhogAn bubhuje iti / kAzcanAsaM vidhAnakamapratItamiti na likhitaM / tathA raktasubhadrAyAH kRte saGgrAmo'bhUt, tatra subhadrA kRSNavAsudevasya bhaginI, sA ca pANDuputre'rjune raktetikRtvA raktasubhadroktA, sA ca raktA satyarjunasamIpamupagatA, kRSNena ca tadvinivarttanAya balaM preSitaM arjunena ca tayollAsitaraNarasena tadvijitya sA pariNItA, kAlena ca tasyA jAto'bhimanyunAmA mahAbalaH putra iti / hitrikA aprtiitaa| tathA suvarNagulikAyAH kRte saGgrAmo'bhUt, tathAhi - sindhusauvIreSu janapadeSu vidarbhakanagare udAyanasya rAjJaH prabhAvatyA devyAH satkA devadattAbhidhAnA dAsyabhavat, sA ca devanirmitAM gozIrSacandanamayIM zrImanmahAvIrapratimAM rAjamandirAntarvartticaityabhavanavyavasthitAM praticarati sma, tadvandanArthaM ca zrAvakaH ko'pi dezAn saJcaran samAyAtaH, tatra cAgatau'sau rogeNApaTuzarIro jAtaH tayA ca samyak praticaratiH tuSTena ca tena sarvakAmikamArAdhitadevatAvitIrNaM guTikAzatamadAyi, tayA cAhaM kubjA virUpA surUpA bhUyAsamiti manasi vibhAvyaikA guTikA bhakSitA, tatprabhAvAt sA suvarNavarNA jAteti suvarNaguliketi nAmnA prasiddha adhimupagatA, tato'sau cintitavatI - jAtA me rUpasampad, etayA ca kiM bhartRvihInayA ?, tatra tAvadayaM rAjA pitRtulyo na kAmayitavyaH, zeSAstu puruSamAtramataH kintaiH ?, tataH ujjayinyaH patiM caNDapradyottarAjaM manasyAdhAya guTikA bhakSitA, tato'sau devatAnubhAvAttAM vijJAya tadAnayanAya hastiratnamAruhya tatrAyAtaH, AkAritA ca tena sA, tayoktam- AgacchAmi yadipratimAM nayasi, tenoktaM- tarhi zvo neSyAmi, tato'sau svanagarIM gatvA tadrUpAM pratimAM kArayitvA tAmAdAya tathaiva rAtrAvAyAtaH, svakIyapratimAM devatAnirmita- pratimAsthAne vimucya tAM suvarNagulikAM ca gRhItvA gataH prabhAte ca caNDapradyotagandhahastivi-muktamUtrapurISagandhena vimadAn svahastino vijJAya jJAtacaNDapradyotAgamo'vagatapratimA- suvarNagulikAnayano'sAvudAyanarAjaH paraM kopamupagato dazabhirmahAbalai rAjabhiH sahojjayinIM prati prasthitaH, antarA pipAsAbAdhita sainyatripuSkarakaraNena devatayA nistAritasainyo'kSepeNojjayinyA bahiH prAptaH, rathArUDhazca dhanurvedakuzalatayA satraddhahastiratnArUDhaM caNDapradyotaM prajihIrSurmaNDalyA bhramantaM calanatalazaravyathitahastino bhuvi nipAtanena vazIkRtavAna, dAsIpatiriti lalATapaTTe mayUrapicchenAGkitavAniti / kinnarI surUpavidyunmatI caaprtiitaa| tathA rohiNIkRte saGgrAmo'bhUt, tathAhi -ariSThapure nagare rudhiro nAma rAjA mitrA nAma devItatputro hiraNyanAbhaH duhitA ca rohiNI, tasyA vivAhArthaM rudhireNa svayaMvaro ghoSitaH militAzca jarAsandhaprabhRtayaH samudravijayAdayo narAdhipatayaH upaviSTAzca yathAyathaM rohiNI ca cAcyA krameNopa 7 129 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/4/20 darziteSu rAjasu rAgamakurvatI tUryavAdakAnAM madhye vyavasthitena samudravijayAdInAmanujena dezAntarasaJcAriNA tatrAyAtena vasudevena rAjasUnunA pANavikAkAraM bibhrtaa||1|| mugdhamRganayanayugale ! zIghramihAgaccha maiva cirayasya / kulavikramaguNazAlini ! tvadarthamahamAgato yadiha // ityakSarAnukAridhvanau pravAdite paNave samutphullalocanA saJjAtAnurAgA sarabhasamupazrutya svahastena vasudevasya gale mAlAmavalambitavatI, tataste rAjAnaIzilyavitudyamAnamAnasA vasudevena sArddhasaGgrAmAyopatasthuH, tena ca raNaraGgarasikena sarvAn vinirjitya rohiNI pariNItA, jAtazca tasyA rAmAbhidhAno baladevaH sUnuriti / anyeSu ca evamAdikeSu-evaMprakAreSu bahavaH saGgrAmA iti sambandhaH mahilAkRteSustrIprayojaneSa zrayante atikrAntAH-atItAH saGgrAmAH grAmadharmamUlAH-viSayahetavaH, te cAbrahmasevina ihaloketAvanaSTAH paradArAbhigamanenAkIrtiprApteH tathA paraloke'pica naSTAH, kimbhUtA ityAha 'mahayAmohatamisaMdhayAre'tti mahAmoha eva tamiAndhakAraM-atyantatamo yatra sa tathA tatra ghore- dAruNe, keSu jIvasthAneSu naSTA ityAha-trasasthAnavarasUkSmabAdareSu samayaprasiddheSu paryAptakAparyAptakasAdhAraNazarIrapratyekazarIreSucasamayaprasiddheSveva tathA aNDajAH-pakSimatsyAdayaH potamiva-vastramivajarAyuvarjitatvena potAdiva vA-bodhitthAdiva jAtAH potajA-hastyAdayaH te ca jarAyuH--garbhaveSTanaMtatra jAtAH jarAyujAH-manuSyAdayaH teca rase-tImanAranAlAdau jAtA rasajAH teca saMsvedena nirvRttAH saMkhedimA-yUkAmatkuNAdayaH tecasammUJjena nirvRttAH sammUrchimAH-dardurAdayaste ca udbhidya bhuvaM jAtA udbhijjAH-svaJjanakAdayaH teca upapAte bhavA aupapAtikA-devanArakAste ceti dvandvo'tasteSu ca, etAneva saGgrAheNAha-narakatiryagdevamanuSyeSu jarAmaraNarogazokabahule paraloke ceti prakRtaM, kiyantaM kAlaM yAvatte tatra naSTA bhavantItyucyate-palyopamasAgaropamANi bahUnIti gamyate, tathA anAdikamanavadanaM anantaM, etadevAha-'dIhamaddhati dIrghAddhaM dIrghakalaM dIrghAdhvaM vA-dIrghamArgaM cAturaMtaM-caturgatikaM saMsArakAntAraM anuparivartante jIvA mahAmohavazena sanniviSTA abrahmaNi ye te tathA, 'eso' ityAdi pUrvavaditi // adharmadvAre - adhyayanaM -- 4 - samAptam muni dIparalasAgareNa saMzodhitA sampAdItA praznavyAkaraNaagasUtre adharmadvAre caturthaadhyayanasya abhayadevasUri viracitA TIkA parisamAptA / ___-adharmadvAre - adhyayanaM -- 5 - parigraha :vR. atha paramaM vyAkhyAyate--asya caivaM pUrveNa sahAbhisambandhaH -anantarAdhyayane abrahmasvarUpamuktaM, tacca parigrahe satyeva bhavatIti parigrahasvarUpamatrocyate ityevaMsambandhasyAsyedaM parigrahasvarUpapratipAdanaprastAvanAparamAdisUtram mU. (21) jaMbU ! itto pariggaho paMcamo u niyamA nAnAmaNikaNagarayaNamaharihamomalamaputadAraparijaNa dAmIdAsabhayagapesahayagayagomahisauTTakharaayagavelagasIyAsagaDAjANajagAraMdaNasavaNAsaNavAhaNakRviyadhaNadhannapANabhoyaNAcchAyaNagaMdhamallabhAyaNabhavaNavihiM Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM-1, adhyayanaM-5, 451 ceva bahuvihIyaM bharahaM naganagaraNiyamajaNavayapuravaradoNamuhakheDakabbaDamaDaMbasaMbAhapaTTaNasahassaparimaMDiyaM thimiyameiNIyaM egacchattaM sasAgaraM bhuMjiUNa vasuhaM aparimiyamanatataNhamaNugayamahicchasAranirayamUlo -lobhakalikasAyamahakkhaMdho ciMtAsayaniciyavipulasAlo gAravapaviralliyaggaviDavo niyaDitayApattapallavadharo pRSphaphalaM jassa kAmabhogA AyAsavisaraNAkalahapakaMpiyaggasiharo naravatisaMpUjito bahujaNassa hiyayadaio imassa mokkhavaramottimaggassa phalihabhUo carimaM ahmmdaarN| vR. 'jaMbU'ityAdi, jambUriti ziSyAmantraNaM, etto'ttiitazcaturthAzravadvArAdanantaraMparigrahaNaM parigRhyata iti vA parigrahaH, iha ca parigrahazabdopAdAne'pi vakSyamANavizeSaNAnyathAnupapattyA parigrahataruriti draSTavyaM, paJcamastu-paJcamaH punarAzravo bhavatIti gamyate, paJcamatvaM cAsya sUtrakamAzrayaNAt, niyamAt--nizcayena nAnyaH paJcamatvamAzravANAM madhye labhate, kathaMbhUto'sAvityAha 'nAnAmaNI tyAdi, tatranAnAmaNyAdividhiM bhArataMvasudhAMca bhuktvApiyAapirimitA'nantA tRSNA anugatA ca mahecchA saiva mUlaM yasya parigrahataroH sa tathethi sambandhaH, tatra nAnAvidhA ye maNayaH-candrakAntAdyAHkanakaMca-suvarNa ralAnica-karketanAdIni mahArhaparimalAH-mahArhasugandhadravyAmodA ye saputradArAH-sutayuktakalatrANiteca parijanazca-parivAraH dAsIdAsAzca-ceTIceTAH bhUtakAzca karmakarAH preSyAzca-prayojaneSa preSaNIyAH hayagajagomahiSauSTrakharaa-jagavelakAzca pratItAH zibikAzca-kUTAcchAditajampAnavizeSAH zakaTAnica-ganyaH rathAzca-pratItAH yAnAni ca-gantrIvizeSA; yugyAnica-vAhanAni golladezaprasiddhajampAnavizeSAH syandanAzca-rathavizeSAH zayanAsanAni ca pratItAni vAhanAni ca-yAnapAtrANi ___'kuviya'tti kupyAnica gRhopaskarAH khaTvA-tUlyAdayaH dhanAnicagaNimAdIni dhAnyapAna bhojanAcchAdanagandhamAlyabhAjanabhavanAni ca pratItAnIti dvandvastatasteSAM vidhiH-kAryasAdhyamiti tatpuruSaH atastaMcaiva bahuvidhikaM anekaprakAraM, tathA bharataM-kSetravizeSanagAH-parvatAH nagarANikaravarjitAninigamA vaNijAMsthAnAnijanapadA-dezAH puravarANi-nagaraikadezabhUtAni droNamukhAnijalasthalapathopetAni kheTAni-dhUlIprAkAropetAni karbaTAni-kunagarANi maDambAnidUrasthavasimAntarANi saMvAhAH-sthApanyaH pattanAni-jalasthalapathayoranyatarayuktAni teSAM yAni sahANi tairmaNDitaM yattattathA,-- -stimitamedinIkaM-nirbhayamedinInivAsijanaM ekacchatraM ekarAjakamityarthaH sasAgaraM samudrAntamityarthaH bhuktvAparibhujya tathA vasudhAM-pRthivIM bharataikadezabhUtAMca bhuktvA etadbhoge'pItyarthaH 'aparimiyamaNaMtaNhamaNugayamahecchasAranirayamUlo'tti aparimitAnaMtA-atyantAnantA tRSNA-prAptArthasaMrakSaNarUpA yA cAnugatA-santatA mahatI cecchA-aprAptAbhilASarUpA te eva sArANi--akSayyANi nirayAni-nirgatazubhaphalAni mUlAni-jaTA yasya parigrahataroH athavA aparimitA'naMtatRSNayA yA anugatA mahecchA sArA nirayAca-narakaheturviziSTavegA vA saiva mUlaM yasya sa tathA, iha ca makArau prAkRtazailIprabhavau evaMvidhasamAsazceti, lobhaH pratItaH kaliH-saGgrAmaH Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/5/21 kaSAyAH-krodhamAnamAyA etaeva mahAnskandho yasyasa tathA, iha cakaSAyagrahaNe'pi yallobhagrahaNaM tattasyapradhAnatvApekSa,tathA cintAzca-cintanAniAyAsAzca manaHprabhRtInAMkhedAHtaeva pAThAntareNa cintAzatAnyevanicitA-nirantarA vipulAH-vistIrNAzAlA:-zAkhAyasya sa tathA, tathA 'gArava'tti gauravANi-RddhayAdiSvAdarakaraNAni tAnyeva -'paviralliya'tti vistAravat agraviTapaM-zAkhAmadhyabhAgAgrayaM vistArAgre vA yasya sa tathA, pAThAntare gauravapravirellitAgrazikharaH, tathA 'niyaDitayApattapallavadharo' nikRtayaHatyupacArakaraNena vaJcanAni mAyAkarmAcchAdanArthAni cAmAyAntarANitA eva tvakpatrapallavAstAn dhArayati yaH sa tathA, pallavAceha komala patraM, tathA puSpaM phalaM 'jassa kAmabhoga'tti pratItameva, tathA 'AyAsavi- zUraNAkalahapakaMpiyaggasiharo' AyAsaH-zarIrakhedaH visUrANA-cittakhedaH kalaho-vacanabhaNDanaM eta eva prakampitaM-prakammapamAnamagrazikharaM-zikharAgraM yasya sa tathA, narapatisaMpUjitobahujanasya hRdayadayitaitica pratItaM,asya-pratyakSasyamokSavarasya-bhAvamokSasya muktireva-nirlobhataiva mArgaH-upAyo mokSavaramuktimArgaH tasya parighabhUtaH-argalopamo mokSavighAtaka itiyAvat caramamadharmadvAraM vykt| anena ca yAza itidvAramuktaM, atha yannAmetyucyate mU. (22) tassa ya nAmAni imANi goNNANi hoti tIsaM, taMjahA-pariggaho 1 saMcayo 2 cayo 3 uvacao4 nihANaM 5 saMbhAro 6 saMkaro7 Ayaro 8 piMDo 9davvasAro 10 tahA mahicchA 11 paDibaMdho 12 lohappA 13 mahaddI 14 uvakaraNaM 15 saMrakkhaNA ya 16 bhAro 17 saMpAuppAyako 18 kalikaraMDo 19 pavittharo 20 anattho 21 saMthavo 22 aguttI 23AyAso 24 aviogo 25 amuttI 26 taNhA 27anatthako 28 AsattI 29 asaMtosottiviya 30, tassa eyANi evamAdINi nAdhejANi hoti tiisN| vR. tasya ca nAmAnImAni gauNAni bhavanti triMzat, tadyathA-parigRhyata iti parigrahaHzarIropadhyAdiH parigrahaNaM vA parigrahaH svIkAraH 1 saMcIyata iti saJcayanaM vA saJcayaH 2 evaM cayaH 3 upacayo 4nidhAnaM 5 sambhriyate dhAryatesambharaNaMvA-dhAraNasambhAraH 6saGkIryatesaGkaraNaM vA-sampiNDanaMsakaraH7evamAdaraH8 piNDaH piNDanIyaM piNDanaM vA 9 dravyasAro-dravyalakSaNasAraH 10 tathA mahecchA-aparimitavAJchA 11 pratibandhaH-abhiSvaGgaH 12 lobhAtmA-lobhakhabhAvaH 13 mahatI icchA, kvacit 'mahaddI'tti pAThaH tatra 'aI gatau yAcane ceti vacanAdardiH-yAcA mahatI-jJAnopaSTammAdikAraNavikalatvAdaparimANA amihArdiH 14 upakaraNaM- upAdhiH 15 saMrakSaNA-abhiSvaGgavazAccharIrAdirakSaNaM 16 bhAro-gurutAkaraNaM 17 sampAtAnAManarthamalIkAnAmutpAdakaH saMpAtotpAdakaH 18 kAlInAM-kalahAnAM karaNDa iva-bhAjanavizeSa iva kalikaraMDa:19pravistAro-dhanadhAnyAdivistAraH 20 anarthaH-anarthahetutvAta 21 saMstavaHparicayaH sa cAbhiSvaGgahetutvAtparigrahaH 22 aguptiH-icchAyA agopanaM 23 AyAsaH-khedaH taddhetutvAtparigraho'pyAyAsa uktaH, Aha c||1|| "vahabaMdhaNamAraNa [sehaNAu kAo pariggahe nasthi? / taMjai pariggahucciya jaidhammo to nnnupvNco||gaahaa"] aviyogo-dhanAderatyajanaM 27 amuktiH-salobhatA 26 tRSNA-dhanAdyAkAGkSa 27 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM- 9, adhyayanaM - 5, 453 anarthakaH - paramArthavRttyA nirarthakaH 28 AsaktiH - dhanAdAvasaGgaH 29 asantoSaH 30 ityapica tasya - parigrahasya etAni - pratyakSANi evamAdIni uktaprakAravanti nAmadheyAni bhavanti triMzaditi atha ye parigrahaM kurvanti tAnAha sU. (23) taM ca puna pariggahaM mamAyaMti lobhaghatthA bhavaNavaravimAnavAsiNo pariggaharutI pariggahe vivihakaraNabuddhI devanikAyA ya asurabhuyagagarulavijujalaNadIvaudahidisipavaNadhaNiya aNavaMniyapaNavaMniyaisivAtiyabhUtavAiyakaMdiyamahAkaMdiyakuhaMDapataMgadevA pisAyabhUyajakkharakkhasakiMnara kiMpurisamahoragagaMdhavvA ya tiriyavAsI paMcavihA joisiyA ya devA bahassatIcaMdasUrasukkasaniccharA rAhudhUmakeubudhA ya aMgArakA ya tattatavaNijjakaNayavaNNA je ya gahA joisammi cAraM caraMti keU ya gatiratIyA aTThAvIsativihA ya nakkhattadevagaNA nAnAsaMThANasaMThiyAo ya tAragAo ThiyalessA cAriNo ya avissAmamaMDalagatI uvaricarA -- - uDDalogavAsI duvihA vemANiyA ya devA sohammIsANasaNakumAra mAhiMdabaMbhalogalaMtakamahAsukkasahassAra ANayapANaya AraNaanuyA kappavaravimANavAsiNo suragaNA gevejjA anuttarA duvihA kappAtIyA vimANavAsI mahiDDikA uttamA suravarA evaM ca te cauvvihA saparisAvi devA mamAyaMti bhavaNavAhaNajANavimANasayaNAsaNANi ya nAnAvihavatthabhUsaNA pavarapaharaNANi ya nAnAmaNipaMcavannadivvaM ca bhAyaNavihiM nAnAvihakAmarUve veuvvita accharagaNasaMdhAte dIvasamudde disAo vidisAo cetiyANi vanasaMDe pavvate ya gAmanagarANi ya ArAmujjANakANaNANi ya kUvasaratalAgavAvidIhiyadevakulasabhampavavasahimAiyAI bahukAI kittaNANi ya parigeNhittA pariggahaM vipuladavvasAraM devAvi saiMdagA na tittiM na tuTThi uvalaMbhati - accaMtavipulalobhAbhibhUtasattA vAsaharaikkhugAravaTTapavvayakuMDalarucagavaramAnusottarakAlodadhilavaNasaliladahapatiratikara aMjaNakaseladahimuhavapAtuppAyakaMcaNakacittavicittajamakavarasiharakUDavAsI vakkhAra akammabhUmisu suvibhattabhAgadesAsu kammabhUmisu, je'viya narA cAuraMtacakkavaTTI vAsudevA baladevA maMDalIyA issarA talavarA seNAvatI ibmA seTTI raTTiyA purohiyA kumArA daMDaNAyagA mADaMbiyA satthavAhA koDuMbiyA amacA ee anne ya evamAtI pariggahaM saMciNaMti aNaMtaM asaraNaM duraMtaM adhuvamanikhaM asAsayaM pAvakammanemmaM avakiriyavvaM vinAsamUlaM bahabaMdhaparikilesabahulaM anaMtasaMkilesakAraNaM, -tetaMdhanakaNagarayaNanicayaM piMDiMtA caiva lobhaghatthA saMsAraM ativayaMti savyadukkhasaMnilayaNaM, pariggahassa ya aDDAe sippasayaM sikkhae bahujaNo kalAo ya bAvattAriM sunipuNAo lehAiyAo sauNaruyAvasANAo gaNiyappAhANI causaddhiM ca mahilAguNe rajijaNaNe sippasevaM asimasikisivANijaM vavahAraM atthaisatthaccharupavA yaM vivihAo ya jogajuMjaNAo annesu evamAdiesu bahusu kAraNasaesu jAvajjIvaM naDijae saMciNaMti maMdabuddhI pariggahasseva ya uTThAe karaMti pANANa vahakaraNaM aliyaniyaDisAisaMpaoge paradavvaabhijjA saparadAraabhigamaNAsevaNAe AyAsavisUraNaM kalaha bhaMDaNaverANiya avamANaNavimANaNAo icchAmahicchappivA- sasatatatisiyA taNhagehilobhaghatthA - attANA aniggahiyA kareti kohamANamAyAlobhe akittaNijje pariggahe ceva hoti niyamA Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/5/23 sallA daMDAya gAravAya kasAyA sannAyakAmaguNaaNhagA ya iMdiyalesAo sayaNasaMpaogA sacittAcittamIsagAIdacvAiMaNaMtakAiMicchaMti parigettuMsadevamaNuyAsurammiloelobhapariggahojiNavarehi bhaNio nasthi eriso pAso paDibaMdho asthi savvajIvANaM savvaloe vR.taMcapunaH parigrahaM 'bhamAyaMti'ttimametyevaMmUrchAvazAt kurvantimamAyante-svIkurvanti, zabdAderAkRtigaNatvAcAyaH, lobhagrastA bhavanavaravimAnavAsina iti ca vyaktaM, parigraharucayaH san parigraho rocate yeSAM te ityarthaH, parigrahe vividhakaraNabuddhayaH-asantaM parigrahaM vividhaM cikIrSava ityarthaH, devanikAyAzca vakSyamANAmamAyantaitiprakRtaM, asurAH-asurakumArAH bhujagAH-nAgakumArAHgaruDAH- garuDadhvajatvAt suparNakumArAH 'vijju'tti vidyutkumArAH 'jalaNa'tti agnikumArAH 'dIvatti dvIpa-kumArAH 'udahitti udadhikumArAH 'pavaNa'tti vAyukumArAH 'disittidikkumArAH 'thaNiyattistanitakumArAH ete bhavanapatibhedAH, aNapannikAH 1paNapannikAH 2 RSivAdikAH 3 bhUtavAdikAH 4 kranditA 5 mahAkranditAH 6 kUSmANDAH 7 patakA devAH 8 ete vyantaranikAyoparivarttino vyantaraprakArA aSTau nikAyAH, eteSAM cAsurAdInAM dvandvaH, tathA pizAcAdayo'STau vyantarabhedAH, tathA tiryagvAsina iti vyantarANAM vA vizeSaNa, tathA paJcavidhA jyotiSkAzca devAH candrAdayaHprasiddhA eva tathA bRhaspaticandrasUryazukrazanaizcarAH rAhudhUmaketubudhAzca aGgArakozca ete nahavizeSAH pratItA eva taptatapanIyakanakavarNAH-nidhmAtena raktavarNena ca hemnA tulyavarNA ityarthaH, 'je ya gaha'tti ye cAnye uktavyatiriktA grahA vyAlakAdayo jyotiSe-dajyotizcake cAraM-caraNaM caranti-Acaranti ketavazcajyotiSkaviseSAH, kimbhUtAH ? -gatiratayaH tathA aSTAviMzatividhAzca nakSatradevagaNAH-abhijidAdayaH tathA nAnAsaMsthAnasaMsthitAzca tArakAH sthitalezyA:-avasthitalezyAH avasthitadIptayo manuSyakSetrAdvahivyavastitatvAttAsAM tathA 'cAriNoya'tti cAriNyazca manuSyakSetrAntaH saJcariSNavaH, kathambhUtAzcAriNyaH ? avizrAmAHavizrAntA maNDalena-cakrabAlena gatiryAsAMtAavizrAmamaNDalagatayaH uparicarAH-tiryaglokasyoparitanabhAgavarttinyaH, tathA UrddhalokavAsinodvividhA vaimAnikAzca devAH kalpopapannakalpAtItabhedAt tatra kalpopannA dvAdazadhA, tAnAha "sohammI'tyAdi kaNThyaM, dvividhAzca kalpAtItAH, etadevAha-'gevije' tyAdi kaNThyaM ca, prakRtaM nigamayannAha-'evaM ca te ityAdi kaNThyaM / yattanmamAyante tadAha-'bhavane'tyAdi 'saiMdaga'tti etadantaM kaNThyaM ca, navaraM bhavanAnibhavanapatigRhANi gRhANyeva vA vAhanAni-gajAdIni yAnAni-zakaTavizeSAH vimAnAnijyotiSkavaimAnikadevasambandhigRhANiyAnavimAnAnica-puSpakapAlakAdIni nAnAmaNInAM sambandhI paJcavarNo divyazca yaH sa nAnAmaNipaJcavarNadivyastaMcabhAjanavidhi-bhAjanajAtaM tathA nAnAvidhAni kAmena-svecchayA rUpANi yeSAM te tathA vikurvitA-vastrAdibhiH kRtavibhUSA ye'psarogaNAnAM saGghAtAste tathA, Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanaM - 5, 455 tataH karmadhArayo'tastAnnAnavidhakAmarUpavikurvitApsarogaNasaMghAtAn, 'ceiyANi 'tti caityavRkSAn ArAmAdInAM vizeSaH prAgvadavagantavyaH 'kittaNAI' ti kItyate - saMzabyate yaiH kArayitA tAni kIrttanAni - devakulAdInyeva tAni ca mamAyante iti prakRtaM, tatazca parigRhya parigraha, kimbhUtamityAha - vipuladravyasAraM - prabhUtakastupradhAnaM 'devAvi saIdaga' tti saindrakA api devAH, indrA devAzca kila maharddhayo vAJchitArthaprAptisamarthA dIrghAyuSazca bhavanti na ca te tathAvidhA api santastuSTayAdikaM labhante kutaH punaritare iti pratipAdanArthaM deyAvi saiMdagA ityuktamiti, 'na tittiM na tuTThi uvalabhati' tti tRptiM - icchAvinivRttiM tuSTiM toSamAnandaM na labhante aparAparavizeSaprAptayAkAGkSavAcitatvAt kimbhUtAste ityAha0 atyantavipulalobhAbhibhUtA saMjJA-saMjJAnaM yeSAM te tathA varSadhareSu - himavadAdiSu parvateSu iSukAreSu ghAtakIkhaNDapuSkaravaradvIpArddhayoH pUrvAparArddhakAriSu dakSiNottarAyateSu parvatavizeSeSu vRttaparvateSu - zabdApAtivikaTApAtyAdiSu vartulavijayArddha parvateSu kuNDale - jambUdvIpAdekAdazakuNDalAbhidhAnadvIpAntarvarttini kuNDalAkAraparvate rucakavare - jambUdvIpAtrayodazarucakavarAbhidhAnadvIpAntarvartini maNDalAkAraparvate tathA mAnuSottare - manuSya kSetrAvArake maNDalAkAraparvate kAlodadhau-dvitIyasamudre - 'lavaNa' tti lavaNasamudre 'salila' tti salilAsu gaGgAdimahAnadISu hRdapatiSu nadapradhAneSu padmamahApadmAdiSu mahAhradeSu ratikareSu-nandIzvarAbhidhAnaSTamadvIpacakravAlavidikcatuSTayavyavasthiteSu caturSu jhallarIsaMsthiteSu parvateSu aJjanakeSu nandIzvaracakravAlamadhyavarttiSu parvateSu dadhimukheSuaJjanakacatuSTayapArzvavarttipuSkariNISoDazamadhyabhAgavarttiSu SoDazasveva parvateSu avapAtAH - yeSu vaimAnikA devA avapatanti avapatya ca manuSyakSetrAdAvAgacchanti utpAtAzca-yebhyo bhavanapataya utpatya manuSyakSetraM samAgacchanti te cAneke tigiJchikUTAdayasteSu kAJcaneSu -uttarakurumadhye devakurumadhyeca pratyekaM paJcAnAM mahAhradAnAM pratyekamubhayoH pArzvayoH dazasu dazasu sarvAgreNa dvizatIparimANeSu kAJcanamayaparvateSu 'cittavicitta'tti niSadhAbhidhAnavarSadharapratyAsannayoH zItodAbhidhAnamahAnadyubhayataTavarttinozcitravicitrakUTAbhidhAnayoH parvatayoH 'jamagavara' tti nIlabadvarSadharapratyAsannayoH zItAbhidhAnamahAnadyubhayataTavarttinoryamakacarAbhidhAnaparvatayoH zikhareSu - samudramadhyavarttigostUpAdiparvateSu kUTeSu ca - nandanavanakUTAdiSu vastuM zIlaM yeSAM te varSadharAdivAsino devA na labhante tRptimiti prakramaH, tathA - 'vakkhAraakammabhUmIsu 'tti vakSaskArAH - citrakUTAdayo vijayavibhAgakAriNaH akarmmabhUmayaH - haimavatAdikabhogabhUmayaH tAsu ye varttanta iti gamyate, tathA suvibhaktabhAgA dezAjanapadA yAsu tAsu karmmabhUmiSu - kRSyAdikarmmasthAnabhUtAsu bharatAdikAsu paJcadazaparimANAsu, kimityAha-ye'pi ca narAzcaturantacakravarttino vAsudevA baladevAH pratItAH mANDalikA-mahArAjA IzvarA - yuvarAjAdayaH bhogikA ityanye talavarAH - kRtapaTTabandhAH rAjastAnIyAH senApatayaHsainyanAyakA ibhyA - yAvato dravyasyotkareNAntarito hastI na dRzyate tAvadravyapatayaH zreSThinaHzrIdevatAlaGkR taziroveSTanakavanto vaNignAyakAH rASTrikA rASTracintAniyuktakAH purohitAHzAntikarmakAriNaH kumArA- rAjyAhaH daNDanAyakAH- tantrapAlAH mADambikAH - pratyantarAjAnaH sArthavAhAH -- pratItAH kauTumbikA--grAmamahattarAH santo ye sevakA amAtyA-rAjacintakA ete taca dvAraM-1, Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/5/23 ukta lakSaNAH anye caivamAdayaH parigrahaM saJcinvanti-piNDayanti, kimbhUtaM?-anantaMaparimANatvAt azaraNaMA padbhayo rakSaNAsamarthatvAt durantaMparyavasAnadAruNatvAt adhruvaM nAvazyaMbhAvinamAdityodayavat anityaM na nityamasthiratvAt azAzvataM pratikSaNaM vizarArutvAt 'pAvakammanemma'nti pApakarmaNAM-jJAnAvaraNAdInAM mUlaM 'avakiriyavvaM ti jinAgamAanAJjitabuddhicakSuSAmavakaraNIyaM-vikSepaNIyaM tyAjyamitiyAvat vizAlamUlaM vadhabandhapariklezabahulaM anantaklezakAraNamiti ca kaNThyaM, navaraM saGkaleza:-cittAvizuddhiH, te devAdayaH taM dhanakanakaralanicayaM piNDayantazcaiva lobhagrastA saMsAramatipatanti ativrajanti vA itivyaktaM, kimbhUtaM? -sarvadukhAni sannilIyante-AzritAni bhavanti yatra sa tathA taM srvduHkhsnilynmiti| atha yathA parigrahaH kriyate tadAha-parigrahasyaiva cArthAya zilpazataM zikSatebahujanaM iti kaNThyaM, kintu zilpaM-AcAryopadeza prApyaM citrAdi kalAzca-dvisaptatiH sunipuNA lekhAdikAH zakunarutAvasAnAH-zakunarutaparyavasAnAH gaNitapradhAnA iti vyaktaM, tathA catuHSaSTiM ca mahilAguNAn, AliGganAdInAmaSTAnAM kriyAvizeSANAM vAtsyAyanAbhihitAnAM pratyekamaSTabhedatvAcatuHSaSTimahilAguNAbhavantIti, gItanRtyAdayovAstrIjanocitA vAtsyAyanAbhihitAzcatuHSaSTireveti, tAMdha kiMvidhAn ? -ratijananAniti pratItaM, tathA sippasevaM tizilpena sevA-vRttyarthinA rAjAdInAmavalaganaM zilpasevA tAM zikSate iti sambandhaH, tathA 'asimasikisivANijjati 'asi'tti khaGgAbhyAsa 'masi'ti maSIkRtyamakSaralipivijJAnaM kRSi kSetrakarSaNakarma vANijyaM vaNigvyavahAraM tathA vyavahAraM-vivAdacchedanaM 'asthasatthaIsatthaccharuppagarya'ti arthazAstraM-arthopAyapratipAdanaM zAstraM rAjanItyAdi 'IsatyaMti iSuzAstraM dhanurvedaM sarupragataM-kSurikAdimuSTigrahaNopAyajAtaM vividhAMzca yogayojanAn bahuprakArAMzca vazIkaraNAdiyogAn parigrahAya zikSata iti pratItaM, -tathA anyeSu evamAdikeSu-evaMprakAreSu bahuSu kAraNazateSu-parigrahopAdAnahetuzateSu adhikaraNabhUteSupravartamAnA iti gamyaM, yAvajIvaM-Ajanma 'naDijae'tti bahuvacanArthatvAdekavacanasyanaTyante-vinaTyante,tathA saJcinvanti abuddhayomandabuddhayovAduSTabuddhiyuktA; parigrahamiti prastutaM, tathA parigrahasyaiva cAya kurvanti prANAnAM-jIvAnAM vadhakaraNaM-hananakriyA, tathA 'alIkanikRtisAtisamprayogAn' tatrAlIkaM-mRSAvAdaH nikRtiH atyantAdarakaraNena paravaJcanaM sAtisamprayogo--viguNadravyasya dravyAntaramIlanena guNotkarSabhramotpAdanaM 'paradavvAbhijjhatti paradhanalobhaM paradravyAbhidhAnaM vA, prathamAntatvaM ca prAkRtatvAt, tathA saparadAragamaNaMsevaNAe AyAsavisUraNaM tikhadAragamane AyAsaM-zarIramanovyAyAma kurvantIti prakRtaM, paradArasevanAyAM ca visUraNaMaprAptau manaH khedaM parasya vA manaHpIDAM kurvantIti, 'kalahabhaNDanavairANica' tatra kalaho-vAcikaH bhaNDanaM kAyikaM vaira-anuzayAnubandhaH, 'apamAnavimAnanAH' tatrApamAnanAni-vinayabhraMzAH vimAnanAH-kadarthanAH, kiMbhUtAH santaH kurvantItyAha'icchamahicchapivAsasayayatisiya'tti icchA-abhilASamAtraM mahecchA-mahAbhilASazcakravAdInAmivateeva pipAsA-pAnecchA tayAsatataM saMtataMtRSitA yetetathA, tathA 'taNhagehilobha Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAra-1, adhyayanaM-5, 457 dhatthA' tRSNAdravyAvyapecchA gRhiH-aprAptAkAGkSa lobhaH-cittavimohanaM tairgrastA-abhivyAptA yete tathA 'attaNA aNigahiya'ttiAtmanAanigRhItAanigRhItAtmAnaityarthaH kurvantikrodhamAnamAyAlobhAniti kaNThyaM, ____ akIrtanIyAn ninditAn, tathA parigraha eva ca bhavanti niyamAcchalyAni-mAyAdIni trINi daNDAzca-duSpraNihitamanovAkAyalakSaNAH gauravANi ca-RddhirasasAtagoravarUpANi kaSAyAHsaMjJAzca pratItAH, 'kAmaguNaaNhagAyattikAmaguNA:-zabdAdayaH paJcataeva AzravAHAzravaddhArANicateca iMdiyalesAo'tti indriyANi asaMvRttAnilezyAzcAprazastA bhavantItyarthaH, tathA sayaNasaMpaoga'ti svajanasaMprayogAn icchantIti sambandhaH, sacittAcittamizrakANi dravyANi anantakAni icchanti parigrahItuM, tathA sadevamanujAsuraloke lobhAtparigraho lobhaparigraho natu dharmArthaparigraho jinavarairbhaNitaH yaduta nAsti IdazaH parigrahAdanyaH pAza iva pAzo-bandhanaM pratibandhaH-pratibandhasaathAnamabhiSvaGgAzraya ityarthaH, tathA asti sarvajIvAnAM sarvaloke parigraha iti gamyaM, aviratidvAreNa sUkSmANAmapi parigrahasaMjJAsadmAvAditi yathA kurvantItyuktaM, mU. (24) paralogammiya nahAtamaM paviTThA mahayAmohamohiyamatI timisaMdhakAre tasathAvarasuhumabAdaresu pajattamapajattaga evaM jAva pariyati dIhamaddhaM jIvA lobhavasasaMniviTThA / eso so pariggahassa phalavivAo ihaloio paraloio appasuho bahudukkho mahanbhao bahurayappagADho dAruNo kakkaso asAovAsasahassehiMmuccai, naavetittA atthihumokkhotti, evamAhaMsunAyakulanaMdaNo mahappA jiNo u vIravaranAmadhejo kahesI ya pariggahassa phalavivAgaM / eso so pariggahopaMcamo uviyamA nAnAmaNikaNagarayaNamahariha evaMjAvaimassa mokkhavaramottimaggassa phalihabhUyo carimaM adhammadAraM smttN|| vR. atha yAdRzaM phalaM parigraho dadAti taducyate-'paralogammi yatti paraloke cajanmAntaraviSaye cazabdAdihalokeca naSTAH sugatinAzAtsatpathabhraMzAca 'tamaMpaviTThatti atrAnamagnAH 'mahayAmohamohiyamaitti prAkRtatvAnmahAmohena-prakRSTodayacAritramohanIyenamohitamatayaH, kimbhUta ityAha-tamiA-rajanI tadvadajJAnAjandhakAroyaH satamiAndhakArastatra, keSujIvasthAneSunaSTA ityAhatrasasthAvarasUkSmabAdareSu 'pajjattaga'iha evaM yAvatkaraNAdidaM dRzyaM 'pajjattamapajjattagasAhAraNapatteyasarIresu ya aNDajapotajajarAyujarasajasaMseimasamucchiyamaubmitauvavAiesu ya naragatiriyadevamaNussesujarAmaraNarogasogabahulesupaliovamasAgarovamANianAiyaManavayaggaM dIhamadaM cAuraMtasaMsArakatAra'miti, asya ca vyAkhyA caturthAdhyayanavadavaseyA, ke evaM phalabhujo bhavantItyAha-jIvA 'lobhavasasanniviTThA' lobhavazena parigrahe sanniviSTA abhiniviSTA ityarthaH, "eso so' ityAdyadhyayananigamanaM vyAkhyA cAsya puurvvditi| adhunA''zravapaJcakanigamanAya gAthAkadambakamAha mU. (25) eehiM0, vR. eehiM' gAhA, etaiH anantaropavarNitasvarapaiH paJcabhiH asaMvaraiH- prANAtipAtAdibhirAzravaiH raja iva rajo-jIvasvarUpoparaJjanAtkarma jJAnAvaraNAdi 'aciNittu' Acitya AtmapradezaiH sahopacitya anupsamayaM pratikSaNaMcaturvidhA-catuHprakArAdevAdibhedena gatiH-gatinAma ___ Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 1/5/25 karmodayasampAdyo jIvaparyAyaH paryanto - vibhAgo yasya sa tathA taM 'anuparivartante' paribhramanti 'saMsAra' bhavamiti / / mU. (26) savvagaI0, bR. 'savvagaI' gAhA, sarvagatInAM devAdisambandhinInAM praskAndA- gamanAni sarvagatipraskandAstAn kariSyanti anantakAn-anantAn akRtapuNyAH - avihitAzravanirodha-lakSaNapavitrAnuSThAnAH yecana zraNvantidharmaM zrutarUpaM zrutvA ca ye pramAdyanti zlathayanti zrutArthaM - saMvarAtmakaMnAnutiSThantItyarthaH // mU. (27) anusipi, bR. 'anusiTThi' gAhA anuziSTamapi - guruNopadiSTamapi bahuvidhaM - bahuprakAraM dharmmamiti sambandhaH, pAThAntareNa anuziSTAH - anuzAsitAH bahuvidhaM yathA bhavati mithyAdhSTayo narA abuddhayo baddhanikAcitakarmANaH, tatra baddhaM--pradezeSu saMzleSitaM nikAcitaM - dhaDhataraM baddhaM upazamanAdikaraNAnAmaviSayIkRtamiti bhAvaH, zrRvanti kevalamanuvRttyAdinA dharma - zrutarUpaM na ca na punaH kurvanti - anutiSThantIti // mU. (28) kiM sakkA 0 vR. 'kiM sakkA' gAhA, kiM zakyaM kartu ?, na zakyamityarthaH, je iti pAdapUraNe yatyasmAnnecchatha- nepsatha auSadhaM mudhA-pratyupakArAnapekSatayA dIyamAnamiti gamyaM pAtuM ApAtuM, kiMrUpamaSadhamityAha-jinavacanaM guNamadhuraM virecanaM - tyAgakAri sarvaduHkhAnAm / / mU. (29) paMceva0 vR. paJcaiva-prANAtipAtAdyAzravadvArANi ujjhitvA tyaktvA paJcaivaprANAtipAtaviramaNAdisaMvarAn rakSitvA -pAlayitvA bhAvena - antaHkaraNavRttyA karmarajovipramuktA iti pratItaM, siddhAnAM madhye varA siddhivarA - sakalakarmmakSayalabhyA bhAvasiddhirityarthaH tAM ata eva anuttarAM - sarvottamAM yAnti gacchanti // adhyayanaM - 5 - samAptam adharmadvAraH samAptam H muni dIparatnasAgareNa saMzodhitA sampAdItA praznavyAkaraNaaGgasUtre adharmadvArasya abhayadevasUri viracitA TIkA parisamAptA / saMvaradvAra: -: saMvara dvAre adhyayanaM - 1 - ahiMsA : vR. uktA AzravAH atha tatpratipakSabhUtAnAM saMvarANAM prathamahiMsAlakSaNaM saMvaramabhidhAtukAmastatpratAvanArthaM ziSyamAmantryedamAha pU. (30) - (jaMbU ! ) - ettI saMvaradArAiM paMca vocchAmi aannupuvyiie| jaha bhaNiyANi bhagavayA savvaduhavimokkhaNaTTAe / / vR. 'jaMbu' tti he jambU ! 'etto' gAhA itaH - AzravadvArabhaNanAntaraM saMvaraNaM saMvaraH- karmaNAma Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAra- 2, adhyayanaM -1, nupAdAnaM tasya dvArANIva dvArANi upAyAH saMvaradvArANi paJca vakSyAmi bhaNiSyAmi AnupUrvyAprANAtipAtaviramaNAdikrameNa yathA bhaNitAni bhagavatA - zrImanmahAvIravarddhamAnasvAminA, aviparyayamAtreNeha sAdharmya na tu yugapatsakalasaMzayavvacchedasarvasvabhASAnugAmibhASAdibhiratizayairiti, sarvaduHkhavimokSaNArthamiti // 1 // pU. (31) paDhamaM hoi ahiMsA bitiyaM saccavayaNaMti patrattaM / dattamaNutrAya saMvaro ya baMbhaceramapariggahattaM ca // 459 --- vR. 'paDhamaM' gAhA, prathamaM saMvaradvAraM bhavati ahiMsA dvitIyaM satyavacanamityevaMbhUtanAmakaM prajJaptaM - prarUpitaM dattaM vitIrNamazanAdi anujJAtaM bhogyatayaiva vitIrNaM pIThaphalakAvagrahAdi na tvazanAdivaddattaM grAhyamiti zeSaH, 'saMvaro' tti dattAnujJAtagrahaNalakSaNastRtIyaH saMvara ityarthaH, idaM ca saMvarazabdaM vinA gAthApazcArddha prasiddhalakSaNaM bhavati, na ca saMvarazabdavarjitA kAcidvAcanopalabhyate, tathA brahmacaryaM aparigrahatvaM ca caturthapaJcamau saMvarAviti / / mU. (32) tattha paDhamaM ahiMsA tasthAvarasavvabhUyakhemakarI / tIse sabhAvaNAo kiMcI vocchaM guNuddesaM // vR. 'tattha' gAhA, tatra teSu paJcasu madhye prathamaM sevaradvAramahiMsA 'tasathAvarasavvabhUyakhemakari'tti trasasthAvarANAM sarveSAM bhUtAnAM kSemakaraNazIlA tasyA ahiMsAyAH sabhAvanAyAstubhAvanApaJcatakopetAyA eva 'kiMci' tti kiJcanAlpaM vakSye guNoddezaM guNadezamiti / mU. (33) tANi u imANi suvvaya ! mahavvayAI lokahiyasavvayAI suyasAgaradesiyAI tavasaMjamamahavvayAiM sIlaguNavaravvayAI sajjavavvayAI naragatiriyamaNuyadevagativivajjakAI savvajinasAsaNagAI kammarayavidAragAI bhavasayavinAsanakAI duhasayavimoyaNakAI suhasayapavattaNakAI kApurisaduruttarAI sappurisaniseviyAI nivvANagamaNasaggappaNAyakAiM saMvaradArAI paMca kahiyANi u bhagavayA / tattha paDhamaM ahiMsA jA sA sadevamaNuyAsuramsa logassa bhavati dIvo tANaM saraNaM gatI paiTTA nivvANaM 1 nibbuI 2 samAhI 3 sattI 4 kittI 5 kaMtI 6 ratI ya 7 viratI ya 8 suyaMgatittI 9-10 dayA 11 vimuttI 12 khaMtI 13 sammattArAhaNA 14 mahaMtI 15 bohI 16 buddhI 17 dhitI 18 samiddhI 19 riddhI 20 viddhI 21 ThitI 22 puTThI 23 naMdA 24 bhaddA 25 visuddhI 26 laddhI 27 visiTTadiTTI 28 kallANaM 29 maMgalaM 30 pamoo 31 vibhUtI 32 rakkhA 33 siddhAvAso 34 anAsavo 35 kevalINa ThANaM 36 sivaM 37 samiI 38 sIla 39 saMjamo 40 ti ya sIlaparigharo 41 saMvaro 42 ya guttI 43 sAo 44 ussao 45 janno 46 AyataNaM 47 jattaNa 48 mappamAto 49 assAsI 50 vIsAso 51 abhao 52 savvarasavi amAghAo 53 cokkha 54 pavittA 55 sUtI 56 pUyA 57 vimala 58 pabhAsA 59 ya nimmalatara 60 ti evamAdINi niyamuNavimpiyAiM pajavanAmANi hoti ahiMsAe bhagavatIe / vR. samprati savizeSaNamanantaroditamevAra arthaM gadyenAha - 'tANi utti yAni saMvarazabdenAbhibahitAni tAni punarimAni vakSyamANAni, he suvrata ! -zobhanavrata ! jaMbUnAman ! mahAnti- Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 2/1/33 karaNatrayayogatrayeNa yAvajIvatayA sarvaviSayanivRttirUpatvAt aNuvratApekSayA bRhanti vratAniniyamA mahAvratAni 'loe dhiiabvAyAIti loke dhRtidAni-jIvalokacittasvAsthyakArINi vratAni yAni tAnitathA, vAcanAntare-'loyahiyasabbayAI titatra lokAya hitaM sarvaMdadatiyAni tAni, zrutasAgare dezitAniyAnitAnitathA,tathAtapaH-anazanAdipUrvakarmanirjaraNaphalaM saMyamaH pRthivyAdisaMrakSaNalakSaNo'bhinavakarmAnupAdAnaphalastadrUpANi vratAnitapaHsaMyamayorvA nAstivyayaH-kSayo yeSutAni tapaHsaMyamAvyayAni tathA zIlaM-samAdhAnaM guNAzca-vinayAdayaH tairvarANi-pradhAnAni yAni vratAni tAni zIlaguNavaravratAni zIlaguNavarAvyAyAni vA athavA zIlasya guNavarANAMca-varaguNAnAM vrajaHsamudAyoyeSutAnizIlaguNavaravrajAni, tathA satyaM mRSAvAdavarjanaMArjava mAyAvarjanaMtapradhAnAni vratAni yAni tAni tathA satyArjavAvyayAni vA, tathA narakatiryagmanujadevagatIrvivarjayantimokSaprApakatayA vyavacchedayanti yAni tAni tathA, sarvaijinaiH ziSyante-pratipAdyante yAni tAni sarvajinazAsanAni tAnyeva kapratyaye sarvajinazAsanakAni, karmarajo vidArayanti-sphoTayanti yAni tAnitathA, bhavazatavinAzakAni ataeva duHkhazatavimocanakAnisukhazatapravartakAnIti cakaNThyaM, kApuruSaiH, duHkhenottaryante-niSThAM nIyanta iti kApuruSaduruttarANi, satpuruSaniSevitAni, vAcanAntare 'sappurisatIriyAIti satpuruSaprAptIrANItyarthaH, iha ca puruSagrahaH strINAmupalakSaNamiti na tanniSedho'tra pratipattavyaH, bahucehavAcyaMtacca granthAtarebhyo'vaseyaM, 'vinnANagamaNamaggasaggapaNAyagAItinirvANagamane mArga ivamArgo yAnitAni tathA svargeca dehinaM praNayanti-nayanti yAni tAni tathA, kvacit 'saggapayANagAItipAThaH tatrasvargegantavyeprayANakAnIva-gamanAnIvayAni tAnisvargaprayANakAni, tataH karmadhArayaH, atha mahAvratasaMjJitAnAM saMvaradvArANAM parimANamAha-saMvaradvArANi paJca, eteSAmeva ziSTapraNetRkatvamAha-kathitAni tu bhagavatA-abhihitAni punaretAni bhagavatA-zrImanmahAvIreNa ataH zraddheyAni bhavantIti bhAva iti prathamasaMvarAdhyayanaprastAvanA / athaprathamasaMvaranirUpaNAyAha-'tatthe'tyAdi, tatra-teSupaJcasusaMvaradvAreSumadhyeprathama-AdyaM saMvaradvAramahiMsA, kiMbhUtA?-yA sA sadevamanujAsurasya lokasya bhavati, 'dIvo'tti dvIpo dIpo vAyathA'gAdhajaladhimadhyamagnAnAM svairaM zvApadakadambakadarthitAnAM mahormilAmAmadhyamAnagAtrANAM trANaMbhavati dvIpaH prANitAMevamiyamahiMsA saMsArasAgaramadhyamadhigatAnAMvyasanazatazvApadapIDitAnAM saMyogaviyogavIcividhurANAM trANaM bhavati, tasyAH saMsArasAgarottArahetutvAt iti ahiMsA dvIpa uktaH, yathA vA dIpo'ndhakAranirAkRtahakaprasarANaM heyopAdeyArthahAnopAdAnavimUDhamanasAMtimiranikaranirAkaraNena pravRttyAdikAraNaMbhavatyevamahiMsA jJAnAvaraNAdikarmatamiMsanena vizuddhabuddhiprabhApaTalapravartatanena pravRttyAdikAraNatvAddIpa uktA,___-tathA trANaM svapareSAmApadaH saMrakSaNAttathAzaraNaM tathaiva sampadaH sampAdakatvAt gamyatezreyo'rthibhirAzrIyate iti gatiH pratiSThanti-Asate sarvaguNAH sukhAni vA yasyAM sA pratiSThA tathA Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAra-2, adhyayanaM-1, 461 nirvANaM-mokSastaddhetutvAt nirvANaM tathA nivRttiH-svAsthyaM samAdhiH-samatA zaktiH zaktihetu-tvAt zAntirvA-drohaviratiH kIrtiH khyAtihetutvAt kAntiH kamanIyatAkAraNatvAt ratizca ratihetutvAt viratizca-nivRttiH pApAt zrutaM-zrutajJAnamaGgaM kAraNaM yasyAH sA zrutAGgA, Aha ca-"paDhamaM nANaM tao dae" tyAdi, tRptihetutvAtRptiH, tataHkarmadhArayaH, 10, tathA dayA-dehirakSA tathA vimucyate prANI sakalabandhanebhyo yayA sA vimuktiH tathA kSAntiH-krodhanigrahastajanyatvAdahiMsA'pikSAntiruktA samyakatvaM-samyagbodhirUpamArAdhyate yayA sA samyakatvArAdhanA 'mahaMti'tti sarvadharmAnuSThAnAnA bRhatI, Aha ca "ekaM ciya ettha vayaM niddiSTaM jinavarehiM sbbehi| pANAtivAyaviramaNamavasesA tassa rakkhaTTA // " bodhiH-sarvadharmaprAptiH ahiMsArUpatvAca tasyAH ahiMsA bodhiruktA, athavA ahiMsA-anukampAsAca bodhikAraNamiti bodhirevocyate, bodhikAraNatvaM cAnukampAyAH // 1 // "anukaMpa'kAmanijjarabAlatave daanvinnyvimNgo| __saMjogavippajoge vsnnuusviddddiskaare'|" -iti vacanAditi, tathA buddhisAphalyakAraNatvAddhaddhiH, ydaah||1|| "bAvattarikalAkusalA paMDiyapurisA apaMDiyA cev| savvakalANaM pavaraMje dhammakalaM na yaannNti||" dharmazcAhiMsaiva, dhRtiH-cittadADhyatatparipAlanIyatvAdasyA dhRtirevocyate, samRddhihetutvena samRddhirevocyate, evaM RddhiH 20, vRddhiH, tathA sAdyaparyavasitamuktisthiterhetutvAsthitiH, tathA puSTiH puNyopacayakAraNatvAt, Aha ca-'puSTiH puNyopacayaH" nandayati-samRddhiM nayatIti nandA, bhadante kalyANIkaroti dehinamiti bhadrA, vizuddhiH pApakSayopAyatvena jIvanirmalatAsvarUpatvAt, Aha ca-"zuddhiH pApakSayeNa jIvRnirmalatA" tathA kevalajJAnAdilabdhinimittatvAllabdhiH, viziSTaSTiH-pradhAnaM darzanaM matamityarthaH, tadanyadarzanasyAprAdhAnyAd, Aha c||1|| "kiMtIe paDhiyAe? payokoDIe plaalbhuuyaae| jatthettiyaM na nAyaM parassa pIDA na kAyavvA / / " kalyANaM kalyANaprAvapakatvAt maGgalaM duritopazAntihetutvAt 30, pramodaH pramodotpAdakatvAt vibhUtiH sarvavibhUtinibandhatvAt rakSA jIvarakSaNasvabhAvatvAt siddhyAvAsaH mokSavAsanibandhatvAtanAzravaH kammabandhanirodhopAyatvAt kevalinAMsthAnaM kelavalinAmahiMsAyAM vyavasthitatvAt 'sivasamitisIlasaMjamottiya zivahetutvena zivaM samitiH-samyakatapravRttistadUpatvAdahiMsAsamitiH zIlaM-samAdhAnaMtadrUpatvAcchIlaM saMyamo-hiMsAta uparamaH itiH-upapradarzana caH samuccaye 40, 'sIlaparidharo tizIlaparigRhaM cAritrasthAnasaMvarazcapratItaH guptiH azubhAnAMmanaHprabhRtInAM nirodhaH viziSTo'vasAyo-nizcayo vyavasAya; ucchrayazca-bhAvonnatatvaM yajJo-bhAvato devapUjA AyatanaM-guNAnAmAzrayaHyajanaM abhayasyadAnaMyatanaMvA-prANirakSaNaprayatnaH-apramAdaHpramAdavarjanaAzvAsaH-AzvAsanaMprANinAmeva 50 vizvAso-vizramaMbhaH 'abhautiabhayaMsarvasyApIti Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 2/1/33 prANigaNasya 'amAghAtaH' amAriH cokSapavitrA ekArthazabdadvayopAdAnAt atizayapavitrA zuciH-bhAvazaucarUpA, Aha c||1|| "satyaM zaucaM tapaH zaucaM, zaucamindriya yanigrahaH / sarvabhUtadayA zaucaM, jalazaucaM ca pnycmm||" iti, pUtA-pavitrA pUjA vA bhAvato devatAyA arcanaM vimalaH prabhasA ca tannibandhatvAt 'nimmalayara'tti nirmalaM jIvaM karoti yA sAtathA atizayena vA nirmamalA3 nirmalatarA 60, itiH nAmnAM samAptau, evamAdIni-evaMprakArANi nijakaguNanirmitAni yathArthAnItyarthaH, ata evAe-paryAyanAmAni-tattaddharmAzritAbhidhAnAni bhavantyahiMsAyAH bhagavatyA iti pUjAvacanaM, mU. (34) esA sA bhagavatI ahiMsA jA sA bhIyANa viva saraNaM pakkhINaM piva gamaNaM tisiyANaM piva salilaM khuhiyANaM piva asaNaM samaddamajhe va potavahaNaM cauppayANaM va AsamapayaM duhaTThiyANaM ca osahibalaM aDavImajjhe visasthagamaNaM etto visiTTatarikA ahiMsA jA sA puDhavijalaagani-mAruyavaNassaibIjaharitajalacarathalacarakhahadharatasathAvarasabbabhUyakhemakarI esA bhagavatI ahiMsAjA sA aparimiyanANadaMsaNadharehiM sIlaguNavinayatavasaMyamanAyakehi titthaMkarehi savvajaga-jIvavacchalehiM tilogamahiehiM jinacaMdehi suhRdiTThA ohijiNehiM viNNAyA ujjumatIhiM vidiTThA vipulamatIhiM vividitA puvvadharehiM adhItA veuvvihiM patinA ____ AbhinibohiyanANIhiM suyanANIhiM manapajavanANIhiM kevalanANIhiM AmosahipattehiM khelosahipattehiM jallosahipattehiM vipposahipattehiM savvopahipattehiM bIjabuddhIhiM kulubuddhIhiM padAnusArIhiM saMbhinnasotehiM suyadharehiM manabaliehiM vayabaliehiM kAyabaliehiM nANabaliehiM daMsanabaliehiM carittabaliehiM khIrAsavehiM madhuAsavehiM sappiyAsacehiM akkhINamahANasiehiM cAraNehiM vijAharehiM cautthabhattiehiM evaMjAva chammAsabhattiehiM ukkhittacaraehiM nikkhittacaraehiM aMtacaraehiM paMtacaraehiM lUhacaraehiM samudAnacaraehiM annailAehiM monacaraehiM saMsaTThakappiehiM tajjAyasaMsaTTakappiehiM uvanihiehiM suddhesaNiehi saMkhAdattiehiM diThThalAbhiehiM adiThThalAbhiehiM paTThalAbhiehiM AyaMbiliehiM purimaDiehiM ekAsaNiehiM niJcitiehiM bhinnapiMDavAiehiM zivapiMDavAiehiM -- -aMtAhArahiM paMcAhArehiM arasAhArehiM virasAhArehilUhAhArehiM tucchAhArehiM aMtajIvIhiM paMtIvahiM lUhajIvihiM tucchajIvIhiM uvasaMtajIvIhiM pasaMtajIvihiM vivittajIvIhiM akhIramahusappiehiM amajjamaMsAsiehiM ThANAiehiM paDimaMThAIhiM ThANukkaDiehiM vIrAsaNiehiM nesajiehiM iMDAiehiM lagaMDasAIhiM egapAsagehiM AyAvaehi appAvaehiM aniTThabhaehiM akaMDuyaehiM dhutakesamaMsulomanakhehiM savvagAyapaDikammaviSpamukkehiM samaNucinnA suyadharaviditatyakAyabuddhIhiM dhIramatibuddhiNoyaje te AsIvisauggateyakappA nicchayavavasAyayajattakayamatIyA nicaM sajjhAyajjhANaaNubaddhadhammajjhANA paMcamahabvayacarittajuttA samitA samitisusamitapAvAchabbihajagavacchalA niccamappattA -eehi annehi ya jA sA aNupAliyA bhagavatI imaM ca puDhavidagaaganimA-ruyatarugaNatapathAvaramabbayaparAmadayaTThayAte suddhaM ucchaMmavesiyacaM akatamakArimaNAhUyamaNudiTuMakIyakaDaM Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAra-2, adhyayanaM-1, 463 navahi ya koDihiM suparisudaM dasahiyadosehiM viSpamukaM uggamauppayaNesaNAsuddhaM vavagayacuyacAviyacattadehaMca phAsuyaMca na nisajjakahApaoyaNakkhAsuovaNIyaMti na tigicchA-maMtamUlabhesajjakajaheuM na lakkhaNuppAyasumiNajoisanimittakahakappauttaM naviDaMbhaNAe navi rakkhaNAte navi sAsaNAte navi daMbhaNarakkhaNasAsaNAte bhikkhaM gavesiyavvaM navi vaMdaNAte navi mANaNAte navi pUyaNAte navi vaMdaNamANaNapUyaNAte bhikkhaM gavesiyav navi hIlaNAte navi niMdaNAte navi garahapAte navi hIlaNaniMdaNagarahaNAte bhikkhaM gavesiyavyaM navi bhesaNAte navi tajjaNAte navitAlaNAte navibhesaNatajjaNatAlanAte bhikkaMgavesiyavvaM navi gAraveNaM navi kuhaNayAte navi vaNImayAte navi gAravakuhavaNImayAe bhikkaM gavesiyavvaM navi mittayAe navi patthaNAe navi sevaNAe navi mittapatthaNasevaNAte bhikkhaM gavesiyavda___--annAe agaDhie aduDhe adIne avimaNe akaluNe avisAtI aparitaMtajogIjayaNaghaDaNakaraNacariyaviNayaguNajogasaMpatte bhikkhUbhirakhesaNAte nirate, imaMcaNaMsavvajIvarakkhaNadayaTThAte pAvayaNaM bhagavayA sukahiyaM attahiyaM paccAbhAviyaM AgamesibhaI suddhaM neyAuyaM akuDilaM anuttaraM savyadukkhapAvANa viusamaNaM vR. eSA bhagavatyahiMsA yA sA bhItAnAmiva zaraNamityatrAzvAsikA dehinAmiti ga myaM, 'pakkhINaMpiva gamaNaM'ti pakSiNAmiva vihAyogamanaM hitA dehinAmiti gamyaM, evamanyAnyapi SaT padAni vyAkhyeyAni, kiM bhItAdInAM zaraNAdisamaiva sA?, netyAha-'etto'tti etebhyaH anantaroditebhyaH zaraNAdibhyo viziSTatarikA-pradhAnatarA ahiMsA hitatayeti gamyate, zaraNAdito hitamanekAntikamanAtyantikaM ca bhavati ahiMsAtastu tadviparItaM mokSAvAptiriti, tathA 'jAsA' ityAdiyA'sau pRthivyAdIni ca paJca pratItAni bIjaharitAni ca vanaspativizeSAH AhArArthatvena pradhAnatayA zeSavanaspaterbhedenoktAH jalacarAdIni ca pratItAni yAnitrasasthAvarANi sarvabhUtAni teSAM kSemaGkarI yA sA tathA, eSA-eSaivabhagavatI ahiMsA nAnyA, yathA laukikaiH klpitaa||1|| "kulAni tArayet sapta, yatra gaurvitRSIbhavet / sarvathA sarvayatlena, bhUyiSThamudakaM kuru // " iha goviSaye yA dayA sA kila tanmatenAhiMsA, asyAM ca pRthivyudakapUtarakAdInAM hiMsA'pyastItyevaMrUpA na samyagahiMseti ||ath yairiyamupalabdhA sevitAca tAnAha-'jA se'tyAdi aparimitajJAnadarzanadharairiti kaNThyaM, zIlaM samAdhAnAMtadevaguNaH zIlaguNaHtaMvinayatapaHsaMyamAzca nayanti-prakarSa prApayanti yete tathA taistIrthakaraiH-dvAdazAGgapraNAyakaiHsarvajagadvatsalaiH trilokamahitairiti ca kAvyaM, kairevaMvidhaiH kimityAha-jinacandraiH-kAruNikanizAkaraiH suSTu dRSTA-kevalAvalokana kAraNataH svarUpataH kAryatazca samyagvinizcitA, tatra gurupadezakarmakSayopazamAdi bAhyAbhyantaraM kAraNamasyAH,pramattayogAtprANavyaparopaNalakSaNahiMsApratipakSaH svarUpaM svargApavargapparaptilakSaNaM ca kAryamiti, tathA avadhijinA- viziSTAvadhijJAninastairapi vijJAtA jJaparijJayA buddhA pratyAkhyAnaparijayA na pevitA, RjjI panomAtrAviNI Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 2/1/34 // 1 // "riju sAmannaM tammattagAhiNI rijumaI maNonANaM / pAyaM visesavimuhaM ghaDamettaM ciMtiyaM muNati ||"tti vacanAt matiH-manaHparyAyajJAnavizeSo yeSAM te Rjumatayastairapi dRSTA-avalokitA vipulamatayo manovizeSagrAhimanaHparyAyajJAninaH, uktNc||1|| "viulaM vatthuvisesaNamANaM taggAhiNI maI viulA / ciMtiyamaNusarai ghaDaM pasaMgao pnvsehiN||" tairapi viditAjJAtA pUrvadharairadhItA-zrutanibaddhA satI paThitA, 'veuvvIhiM painna'tti vikurvibhiH-vaikriyakAribhiHpratIrNA-nistIrNAAjanma pAlitetyarthaH, 'AbhinibohiyanANIhI'tyAdi "samaNucinne'tyetadantaM sugamaM, navaraM 'AmosahipattehiMti AmarzaH-saMsparzaH sa evaiSadhirivauSadhiH-sarvarogApahAritvAttapazcaraNaprabhavo labdhivizeSaH tAM prAptA ye te tathA taiH, evamuttaratrApi, navaraM khelo-niSThIvanaMjallaH-zarIramalaH 'viposahi'tti vipruSo-mUtrapurISAvayavAH athavA vitti-viT viSThA patti-prazravaNaM mUtraM, zeSaM tathaiva, 'savvosahi'tti sarva evAnantaroditA Ama diyo'nyeca bahava auSadhayaH sarvoSadhayaH, bIjakalpAbuddhiryeSAMte bIjabuddhayaH-arthamAtramavApyanAnArthasamUhAbhyUhikA vuddhiryeSAteityarthaH, koSTha ivabuddhiryeSAMtekoSThabuddhayaH sakRjJAtAvinaSTabuddhaya ityarthaH, padenaikena padazatAnyanusaranti padAnusAriNaH, iha gAthA bhvnti||1|| "saMpharisaNamAmoso muttupurIsANa vipuso vippA / anne viDatti viTThA bhAsaMtiya patti pAsavaNaM // // 2 // ee anne ya bahU jesiM savve ya surabhao'vayavA / rogo vasamasamatthA te hoMti toshippttaa|| jo suttapaeNa bahuMsuyamaNudhAvai payANusArI so| jo atthapaeNa'tyaM anusarai sa biiybuddhiio|| koTTayadhanasuniggala suttatthA koTThabuddhIyA" tathA samminnaM-sarvataHsarvazarIrAvayavaiH zrRNvantIti sambhitrazrotAraHathavA saMbhinnAni pratyekaM grAhakatvena zabdAdiviSayaiH vyAptAni zrotAMsi indriyANiyeSAMtesaMbhinna zrotasaHsAmastyena vAbhinnAna-parasparabhedena zabdAnzrRNavantIti sambhinnazrotArastaiH, iha gaathaa||1|| "jo suNai savvao muni savvavisae va svvsoehiN| suNai bahue va sadde bhannai saMbhinnasoo so||" manobalikaiH-nizcalamanobhiH vAgbalikaiH-ddhapratijJaiHkAyabalikaiH-parIzahApIDitazarIraiH jJAnAdibalikaiH-dRDhajJAnAdibhiH kSIramiva madhuraM vacanamAzravanti-kSaranti ye te kSIrAzravAlabdhivizeSavantastaiH, evamanyadapi padadvayaM, iha gAthArddha khIramahusappisAovamA u vayaNe tadAsavA huNti||" mahAnasaM-rasavatIsthAnamupacArAdrasavatyapi akSINaM mahAnasaM yeSAM te akSINamahA Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAra-2, adhyayanaM-1, 465 nasikAH,svArthAnItabhaktena lakSamapi tRptito bhojayatAM yAvadAtmanA na tadbhuktaM tAvanna kSIyate tayeSAM te iti bhAvanA, atastaiH, tathA'tizayacaraNAccAraNA-viziSTAkAzagamanalabdhiyuktAH te cajakAcAraNA vidyAcAraNAzceti, iha gAthAH "aisayacaraNasamatthA jaMghAvijAhi cAraNA munno| jaMghAhi jAi paDhamo nissaM kAuM ravikarevi / / // 2 // eguppAeNa gao ruyagavaraMmi u tato paDiniyatto / bIeNaM naMdIsaramihaM tao ei taieNaM / / // 3 // paDhameNa paMDagavanaM biiuppAeNa naMdanaM ei / taiuppAeNa tao iva jaMghAcAraNo ei / / // 4 // paDhameNa mANusottaragaNaM sa naMdIsaraM biIeNaM / ei tao taieNaM kayaceiyavaMdaNo ihaI / / paDhameNa naMdanavane bIuppAeNa paMDagavaNammi / ei ihaM taieNaM jo vijAcAraNo hoi||" 'cautthabhattiehiM' iha evaM yAvatkaraNAt 'cha?bhattiehiM aTThamabhattiehiM evaM dusamaduvAvalasacoddasasolasaaddhamAsamAsadomAsatimAsacaumAsa paMdhamAsA' iti draSTavyaM, utkSiptaM-- pAkapiTharAduddha tameva caranti-gaveSayanti ye te utkSiptacarakAH, evaM sarvatra, navaraM nikSiptaMpAkasthAlIsthaM antaM-vallacaraNakAdi prAntaM tadevabhuktAvazeSa paryuSitaM vA rUkSaM niHsnehaM samudAnabhaikSyaM 'annatilAehiti doSAnnabhojibhiH 'maunacarakaiH' vAcaMyamaiH, saMspRSTena hastena bhAjanena ca dIyamAnamannAdi grAhyamityevaMrUpaH kalkaH-samAcAro yeSAM te saMsRSTakalpikAstaiH, yatprakAraM deyaM dravyaM tajjAtena-tatprakAreNadravyeNa ye saMsRSTe hastabhAjane tAbhyAM dIyamAnaM grAhyamityevaMrUpaH kalpaHsamAcAro yeSAM te tajjAtasaMsRSTakalpikAstaiH, upanidhinA-pratyAsattyA caranti-pratyAsannameva gRhNanti yete aupanidhikAH taiH 'zuddhaiSaNikAH' zaGkitAdidoSaparihAracAriNastaiH saGkhyApradhAnAbhiH paJcadAdiparimANa-vatIbhirdattibhiHsakRdbhaktAdipAtrapAtalakSaNAbhizcaranti ye te saGkhyAdattikAstaiH, dattilakSaNaM caitat-- // 1 // "dattIo jattie vAre, khivaI hoMti tttiyaa| abbochinnanivAyAo, dattI hoti davetarA / / " dRSTilAbhikAH-yezyamAnasthAnAdAnItaM gRhNanti, aSTilAbhikAye aSTapUrveNa dIyamAnaM gRhNahvanti, pRSTalAbhikA ye kalpate idaM idaM ca bhavate sAdho ! ityevaM praznapUrvakameva labdhaM gRhNanti, bhinnasyaiva-sphoTitasyaiva piNDasya-odanAdipiNDasya pAtaH--pAtrakSepo yeSAM grAhyatapA'sti te bhinnapiNDapAtikaH taiH, parimitapiNDapAtikaiH-parimitagRhapravezAdinA vRttisaGkepavabhiH, ___aMtAhAre'tyAdi antAdIni padAni prAgvadeva navaraM pUrvatra caraNaM gaveSaNamAtramuktamiha vAhAro bhojanaMjIvanaMtu-tathaivAjanmApipravRttiriti vizeSo'vaseyaH, tathAarasaM-hiGgavAdibhirasaMskRtaM virasaM-purANatvAt gatarasaM tathA tucchaM-alpaM, tathA upazAntajIvibhiH antarvRttyapekSayA Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 2/1/34 prazAntajIvibhIH bahirvRttyapekSayA, viviktaiH-doSavikalairbhaktAdibhirjIvanti ye te viviktajIvaninastaiH, akSIramadhusarpiSkaiH-dugdhakSaudraghRtavarjakaiH 'ThANAiehiMti sthAnaM-UrdhvasthAnaM niSIdanasthAnaM tvagvartanasthAnaM tadabhigrahavizeSeNAdadati-vidadhati yete tathA tai;, etadeva prapaJcayati-'pratimAsthAyibhiH' pratimayA-kAyotsargeNa bhikSupratimayA vA mAsikyAdikayA tiSThanti ye te tathA taiH, sthAnamutkaTukaM yeSAM te sthAnotkaTukAstaiH vIrAsanaMbhUnyastApAdasyasiMgAsanopavezanamiva tadastiyeSAMte vIrAsanikAstaiH niSadhAsamaputopavezanAdikA tayA carantIti naiSadhikAstaiH, daNDasyevAyat saMsthAnaMyeSAmastitedaNDAtikAstaiH, lagaMDaM-duHsaMsthitaM kASThaM tadvacchiraHpArNInAM bhUlagnena zerate ye te lagaNDazAyinastaiH, uktaM c||1|| "vIrAsaNaM tusIhAsaNe vva jaha mukkajANuga nivittttho| daMDagalagaMDauvamA Ayata kuJja ya doNhapi / / " eka eva pAryo bhUmyA sambadhyate yeSAM na dvitIyena pAi~na bhavantItyekapAlikAstaiH, AtApanaiH-AtApanAkAribhiriti, AtApanA ca trividhA, yata aah||1|| "AyAvaNA utivihA ukkosA majjhimA jahannA ya / ukosA u nivannA nisana majjhA Thiya jhnnaa|" anAvRttaiH-prAvaraNavarjitaiH 'aniTThabhaehiMti aniSThIvakairmukhazleSmaNo'pariSThApakaiH 'akaNDUyakaiH' akaNDUyanakArakaiH 'dhUtakezazmazruromanakhaiH' dhUtAH-saMskArApekSayA tyaktAH kezAHzirojAH zmazrUNi-kUrcAH kezAH romANi-kakSAdilomAni nakhAzvaprasiddhAyaistetathAtaiH sarvagAtrapratikarmavipramuktaiH abhyaGgAdivarjanAt 'samaNucinna'tti samanucArNAAsevitetyarthaH, tathA zrutadharAHsUtradharAH vidito'rthakAyaH-artharAziHzrutAbhidhayoyayAsAtathAsA viditArthakAyA buddhiHmatiryeSAM tetathAtataH karmadhAraya zrutadharaviditArthakAyabuddhayastaisamanupAlitetisambandhaH, tathAdhIrA-sthirA akSobhA vA matiH-avagrahAdikA buddhizcA-utpattityAdikA yeSAM te tathA, teca yete ityuddezaH, AzIviSA-nAgAste ca te ugratejasazca-tIvraprabhAvAstIvraviSA ityarthaH tatkalpAH-- tatsadRzAH zApenopaghAtakAritvAt, tathA nizcayo-vastunirNaya vyavasAyaH-puruSakArastayoH paryAptayoH-paripUrNayoH kRtA-vihitA matiH-buddhiryaiste tathA, pAThAntareNa nizcayavyavasAyau vinItau-AtmAni prApito yaiH paryAptA ca-kRtA matiryaiste tathA, nityaM-sadA svAdhyAyovAcanAdidhyAnaM ca-cittanirodharUpaM yeSAM te tathA, dhyAnavizeSopadarzanArthamAha-anubaddhaM-sattaM dharmadhyAnaM AjJAvicayAdilakSaNaM yeSAM te'nubaddhadharmadhyAnAH tataH karmadhArayaH, paJcamahAvratarUpaM yaccaritraM tena yuktA ye te tathA, samitAH-samyakpravRttAH samitiSazvIryAsamityAdiSu zamitapApAH--kSapitakilviSAHSaDvidhajagadvatsalAH-SaDjIvanikAyahitAH 'nizcamappamattA' iti kaNThyaM 'eehi atti ye te pUrvoktaguNA etaizcAnyezcAnukUlalakSaNairguNavamiryA'sAvanupAlitA bhavagatI ahiMsA prathamaM saMvaradvAramiti hRdayaM / athAhiMsApAlanodyatasya yadvidheyaM taducyate-'imaM cetyAdi, ayaM ca vakSyamANavizeSaNa uJcho gaveSaNIyaitisambandhaH, kimarthamataAha-pRthivyudakAgnimArutatarugaNatrasasthAvarasarvabhUteSu viSaye yA saMyamadayA-saMyamAtmikA ghRNA na tumithyAzAmiva bandhAtmikA tadarthaM taddhetoHzuddhaH Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM-2, adhyayanaM -1, 467 anavadyaH uccho-bhaikSyaM gaveSayitavyaH - anveSaNIyaH, iha coJchazabdasya puMlliGgatve'pi prAkRtatvAt napuMsakaliGganirdezo na doSAyeti, uJchameva vizeSayannAha - 'akaya' mityAdi, akRtaH sAdhavarthaM dAyakena pAkato na vihitaH 'akAriya'ti na cAnyaiH kAritaH 'aNAhUya'tti anAhUto gRhasthena sAdhAranimantraNapUrvakaM dIyamAnaH 'anuddiTTho' yAvantikAdibhedavarjitaH 'akIyakaDaM' tina krIyate-nakrayeNa sAdhvarthaM kRtaH akrItakRtaH, ekadeva prapaJcayati-navabhizca koTibhiH suparizuddhaH, tAzcemA H- nahaMti 1 na ghAtayati 2 ghnantaM nAnujAnAti 3 na pacati 4 na pAcayati 5 pacantaM nAnujAnAti 6 na krINAti 7 na krApayati 8 krINantaM nAnujAnAti 9, tathA dazabhirdoSairvipramuktaH, te cAmI // 1 // " saMkiya 1 makkhiya 2 nikkitta 3 pihiya 4 sAhariya 5 dAyagu 6 mmIse 7 1 apariNaya 8 litta 9 chaddiya 10 esaNadosA dasa havanti // " 'uggamuppAyanesaNAsuddhaM' ti udgamarUpA ca yA eSaNA- gaveSaNA tayA zuddho yaH sa tathA, tatrodagamaH SoDazavidhaH, Aha ca 119 11 "AhAkammu 1 saya 2, pUikamme ya 3 mIsajAe ya 4 / ThavaNA 5 pAhuDiyAe 6, pAoyara 7kIya 8 pAmicce 9 // pariyaTTie 10 abhihaDe 11, ubminna 12 mAlohaDe iya 13 / acchi 14 anisiThThe 15, ajjhoyarae 16 ya solasame // " utpAdanA'pi SoDazavidhaiva, Aha ca // 2 // // 1 // "dhAI 1 dUi 2 nimitte 3 AjIva 4 vaNImage 5 timicchA ya 6 / kohe 7 mANe 8 mAyA 9 lobhe ya 10 hadaMti dasa ee // / / 2 / / puvi pacchA saMthava 11-12 vijA 13 maMte ya 14 cuNNajoge ya 15 / upAyaNAya dosA solasame mUlakamme ya 16 // " 'vavagayacuyacaiyacatta deha' tti vyapagatAH - svayaM pRthagbhUtAH deyavastusambhavA AgantukA vA kRmyAdayaH cyutA - mRtAH svataH parato vA deyavastvAtmakAH pRthivIkAyikAdayaH 'caiya' tti tyAjitAH deyadravyAt pRthakkAritAH dAyakena 'catta' tti svayameva dAyakena tyaktAH deyadravyAt pRthakkRtA dehAHabhedavivakSayA dehino yasmAduJchAt sa tathA saca, kimuktaM bhavati ? - prAzukazca - pragataprANikaH, vRddhavyAkhyA punarevam - vigataH - oghataH cetanAparyAyadacetanatvaM prAptaH cyuto - jIvanAdikriyAbhyo bhraSTaH cyAvitaH - tAbhya eva AyuH kSayeNa bhraMzitaH tyaktadehaH - parityaktajIvasaMsargasazaktijanitAhArAdipariNAmaprabhavopacaya iti, utpAdanAdoSavivarjitvaM prapaJcayannAha - 'na nisajja kahApaoyaNakkhAsuoNIyaM' na-naiva niSadya - gocaragata Asane upavizya kathAprayojanaM-dharmakathAvyApAraM yatkaroti tanniSadyakathAprayojanaM tasmAt AkhyAzrutAcca-AkhyAnakapratibaddhazurtAt dAyakAvarjanArthaM naTeneva prayuktAt yadupanItaM-dAyakena dAnArthamupahitaM tattathA, bhaikSaM gaveSayitavyamiti sambandhaH, na-naiva cikitsA ca-rogapratikArI mantrazca ceTikAdidevAdhiSThitAkSarAnupUrvI mUlaMkRtAJjalyAdyoSadhimUlaM bhaiSajaM ca dravyasaMyogarUpaM hetuH - kAraNaM lAbhApekSayA yasya bhaikSasya tattathA Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 2/1/34 iharApAra na-naivalakSaNaM--zabdapramANastrIpurASavAstvAdilakSaNaMutpAtAH-prakRtivikArAH raktavRSTAyAdayaH svapno-nidrAvikAraH jyotiSaM-nakSatracandrayogAdijJAnopAyazAstraM nimittaM-cUDAmaNyAdhupadezenAtItAdibhAvasaMvAdanaMkathA arthakathAdikA kuhakaM pareSAM vismayotpAdanaprayogaH ebhirAkSiptena yatprayukta-dAnAya dAyakena vyApAritaM bhaikSaM tattathA, tathA nApi dambhanayA-dambhana mAyAprayogeNa nApi rakSaNayA dAyakasya putratarNakagRhAdInAM nApI zAsanayA-zikSaNayA nApyuktatraya- samudAyenetyAha-'navI'tyAdi bhaikSaM-bhikSAsamUho gaveSayitavyaManveSaNIyaM, nApi vandanena-stavanena ythaa||1|| "so eso jassa guNA viyaraMti avAriyA dasadisAsu / iharA kahAsu subbasi paccakkhaM ajja diTTho'si / / " nApi mAnanAya-AsanadAnAdipratipattyA nApi pUjanayA-tIrthanirmAlyadAnamastakagandhakSepamukhavastrikAnamaskAramAlikAdAnAdilakSaNayA nApyuktatrayogonetyAha-'navI' tyAdi, tathA nApi hIlanayA-jAtyudghaTTanataH nApi nindanayA-devadAyakadoSodghaTTanena nApi garhaNayAlokasamakSadAyakAdindiyA, nApyetatritayenetyAha-'navI'tyAdi, nApi bheSaNayA-aditsato bhayotpAdanena nApi tarjanayA-tarjanIcAlanena jJAsyasi re duSTa ! ityAdibhaNarUpayA nApi tADanayA-capeTAdidA-nataH, nApyaktatrayayogenetyAha-'navI'tyAdi, nApi gauraveNa-garveNa rAjapUjito'hamityAdyabhimAnena nApi kurudhanatayA-dAridrayabhAvena prAkRtatvena vA krodhanatayA nApi vanIpakatayAraGgavallallivyAkaraNena nApyuktatrayamIlanenetyAha-'navI' tyAdi, nApi mitratayA--mitrabhAvamupagamyatyataH gapiprArthanayA yAJcayA apitu sAdhurUpasandarzanena, Aha ca-"paDirUveNa esittA, miyaMkAleNa bhrkhe|"naapi sevanayA-khAminobhRtyavat, nApiyugapaduktatrayamIlana-kenetyAha'navI' tyAdi, yadyevameva ca na gaveSayati bhaikSaM bhikSustarhi tadgaveSaNAyAM kiMvidho'sau bhavedityAha ajJAtaH-svayaM svajanAdisambandhAkathanena gRhasthairaparijJAtasvajanAdibhAvaH tathA 'agadie'tti agrathitaH parijJAne'pi teSu tena sambandhikanA'pratibadaadhaH AhAre vA'gRddhaH 'aduDhe'tti AhAre dAyake vA'ddhiSTaH aduSTo vA 'addINa'tti adrINaH-akSubhitaH avimanA-na vigatamAnasaH alAbhAdidoSAt akaruNo-na dayAsthAnaM nyagvRttitvAt aviSAdI-aviSAdavAn adIna ityarthaH aparitAntAH-azrAntAH yogA-manaHprabhRtayaH sadanuSThAneSuyasya so'paritAntayogI ata eva yatanaM-prApteSa saMyamayogeSa prayatna udyamaH ghaTanaMca-aprAptasaMyamayogaprApyate yatna eva te kuruteyaH sayatanaghaTanakaraNaH tathA caritaH-sevito vinayoyena sacaritavinayaH, tathA guNayogenakSamAdiguNasambandhena samprayukto yaH sa tathA, tataH padatrayasya karmadhArayaH, bhikSurbhikSaSaNAyAM nirato bhavediti gamyate, 'imaM ca tti idaM punaH pUrvoktaguNabhaikSAtadipratipAdanaparaM pravacamiti yogaH sarvajagajIvarakSaNarUpA yA dayA tadarthaM prAvacanaM-pravacanaM zAsanaM bhagavatA zrImanmahAvIreNa sukathitaM nyAyAbAdhitatvena AtmanAM-jIvAnAM hitaM AtmahitaM 'peccAbhAviyaMtti pretya-janamAntare bhavati-zuddhaphalatayA pariNamatItyevaMzIlaM pretyabhAvikaM AgamiSyati kAle bhadraM-kalyANaM yatastadAgamiSyadbhadraM zuddhaM-nirdoSaM neAuyaMti naiyAyikaM nyAyavRtti akuTilaM-mokSaM prati Rju anuttaraM sarveSAM For Private & Pers Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAra-2,adhyayanaM-1, 469 duHkhAnAM-asukhAnAM pApAnAM ca tatkAraNAnAM vyapazamanaM-upazamakArakaM yttttthaa| atha yaduktaM 'tIse sabhAvaNAe u kiMci voccaM guNuddesaM'ti tatra kA bhAvanAH ?, asyAM jijJAsAyamAha mU. (35)tassa imApaMca bhAvaNAto paDhamassa vayassa hoti pANAtivAyaverama-NaparirakkhaNaTTayAe paDhamaM ThANagamaNaguNajogajuMjaNajugaMtaranivAtiyAe dihie IriyavvaM kIDapayaMgatasathAvaradayAvareNa niccaM pupphaphalatayapavAlakaMdamUladagamaTTiyabIjahariyaparivajieNa saMmaM, / __-evaM khalu savvapANA nahIliyabvA na niMdiyavvA na garahiyavvA na hiMsiyavvA na chiMdiyavvA na bhiMdiyavvA na vaheyavvA na bhayaM dukkhaM ca kiMci labbhA pAveuM evaM IriyAsamitijogeNa bhAvito bhavati aMtarappA asabalamasaMkilinivvaNacarittabhAvaNAe ahiMsae saMjae susAhU, bitIyaM ca maNeNaM pAvaeNaM pAvakaM ahammiyaM dAruNaM nissaMsaM vahabaMdhaparikilesabahulaM bhayamaraNaparikilesasaMkililaina kayAvimaNeNa pAvateNaM pAvarga kiMcivijhAyabbaM evaM manasamitijogeNa bhAvitobhavati aMtarappA asabalamasaMkilinivvaNacarittabhAvaNAe ahiMsae saMjae susAhU, tatiyaM ca vatIte pAviyAte pAvakaM na kiMcivi bhAsiyavyaM evaM vatisamitijogeNa bhAvito bhavati aMtarappA asabalamasaMkilinivvaNacarittabhAvaNAe ahiMsao saMjao susAhU, cautthaM AhAraesaNAe suddhaM uJchaM gavesiyavvaM annAe agaDhite aduDhe adIne akaluNe avisAdI aparitaMtajogI jayaNaghaDaNakaraNacariyaviNayaguNajogasaMpaogajutte bhikkhU bhikkheNasANe jutte samudANeUNa bhikkhacariyaM uMchaM ghettUNa Agato gurujaNassa pasaM gamanAgamanAticAre paDikkamaNapaDikkate AloyaNadAyaNaM ca dAUNa gurujaNassa gurusaMdiTThassa vA jahovaesaM niraiyAraMca appamatto, punaravi anesaNAte payato paDikkamittA pasaMte AsINasuhanisanne muhattamettaM ca jhANasuhajoganANasajjhAyagoviyamaNe dhammamaNe avimaNe suhamaNe aviggahamaNe samAhiyamaNe saddhAsaMveganijaramaNe pavataNavacchalabhAviyamaNe uddeUNa ya pahaTTatuDhe jahArAyaNiyaM nimaMtaittA ya sAhave bhAvaoya viiNNeya gurujaNeNaM upaviTTe saMpamajiUNa sasIsaM kAyaMtahA karatalaM amucchithe agiddhe agaDhie agarahite aNajjhovavaNNe anAile aluddhe anattaTTitai asurasuraM acavacavaM adutamavilaMbiyaM aparisADiM AloyabhAyaNe jayaM payatteNaM vavagayasaMjogamaNiMgAlaM ca vigayadhUma akkhovaMjaNANulevaNabhUyaM saMjamajAyAmAyAnimittaM saMjamabhAravahaNaTThAyAe bhuMjejA pANadhAraNahayAe saMjaeNa samiyaM evaM AhArasamitijogeNaM bhavio bavati aMtarappA asabalamasaMkiliTThanivvaNacarittabhAvaNAe ahiMsae saMjae susAhU, paMcamaM AdAnanikkhevaNasamiI pIDhaphalagasiJjAsaMthAragavatthapattakaMbaladaMDagarayaharaNacolapaTTagamuhapottigapAyapuJchaNAdI eyaMpi saMjamassa uvavUhaNaTTayAe vAtAtavadaMsamasagasIyaparikkhaNaTThayAe uvagaraNaM rAgadosarahitaM pariharitavvaM saMjameNaM nicaM paDilehaNapaSphoDaNapamajaNAe aho ya rAo ya appamatteNa hoi sayayaM nikkhiyavvaM ca givhiyavyaM ca bhAyaNabhaMDovahiuvagaraNaM evaM AyANabhaMDanikkhevaNAsamitijogeNabhAviobhavati aMtarappA asabalamasaMkiliTThanivvaNacarittabhAvaNAe ahiMsae saMjate susAhU, Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 2/1/35 evamiNaM saMvarassa dAraM sammaM saMvariyaMhoti suppaNihiyaMimehiM paMcahivikAraNehaMmaNavayaNakAyaparirakkhiehiM niccaM AmaraNaMtaMcaesajogo neyaco dhitimayA matimayA aNAsavo akaluso acchiddo asaMkiliTTho suddho savvajiNamaNunnAto, evaM paDhamaM saMvaradAraM phAsiyaM pAliyaM sohiyaM tiriya kiTTiyaM ArAhiyaM ANAte anupAliyaM bhavati, eyaM nAyamuNiNA bhagavayA patraviyaM parUviyaM pasiddha siddhaM siddhavarasAsaNamiNaM AghavitaM sadesitaM pasatyaM paDhamaM saMvaradAraM samattaM tibemi|| vR. 'tasse'tyAdi tasya-prathamasya vratasya bhavantIti ghaTanA, imAH-vakSyamANapratyakSAH paJca bhAvanAH, bhAvyate-vAsyatevratenAtmA yakAbhistAbhAvanAH-IsimityAdayaH, kimarthA bhavantItyAha'pANA ityAdi, prathamavratasya yatprANAtipAtaviramaNalakSaNaM svarUpaMtasya parirakSaNArthAya paDhamaMti prathamaM bhAvanAvastitvati gamyate, sthAne gamane ca guNayogaM-svaparapravacanopaghAtavarjanalakSaNaguNasambandhaMyojayati-karoti yA sA tathA, yugAntare yUpapramANabhUbhAge nipatati yAsA yugAntaranipAtikA tataH karmadhArayastastayA dRSTayA-cakSuSA 'iriyavvaMti -- IritavyaM-gantavyaM, kenetyAhakITapataGgAdayanAsAzca sthAvarAzca kITapataGgatrasasthAvarAsteSu dayAparo yastena, nityaM puSpaphalatvakpravAlakandamUladakavRttikAbIjaharitaparivarjakena samyagitipratItaM navaraMpravAlaH-pallavAGkaraH dakaM-udakamiti, aryAsamityA pravarttamAnasya yatsyAttadAha evaM khaluttieva caIyyAsamityA pravartamAnasyetyarthaH sarveprANAsarvejIvAnahIlayitavyAavajJAtavyA bhavanti, saMrakSaNaprayatatvAt na tAnavajJAviSayIkarotItyarthaH, tathA na ninditavyA na garhitavyA bhavanti sarvathA pIDAvarjanodyatatvena gauravyANAmiva darzanAt, nindAca-svasamakSA gardA ca-parasamakSA, tathA na hisitavyAHpAdAkramaNenamAraNataH, evaMnachettavyA dvidhAkaraNatona bhettavyAH sphoTanataH 'navaheyavya'ttinavyathanIyAH paritApanAtna bhayaM-bhItiMduHkhaMcazArIrAdi kiJcidalpamapi labhyA-yogyAH prApayituMje iti nipAto vAkyAlaGkAAre evaM anena nyAyena IyaryAsamitiyogenaIyaryAsamitivyApAreNa bhAvito-vAsito bhavatyantarAtmA-jIvaH, kiMvidha ityAha-azabalena - mAlinyamAtrarahitena asaGkilaSTena-vizuddhayamAnapariNAmavatA nivraNena-akSatenAkhaNDenetiyAvat cAritreNa sAmAyikAdinA bhAvanA-vAsanA yasya so'zabalAsa-kilaSTanivraNacAritrabhAvanAkaH athavA azabalAsaGkilaSTanivraNacAritrabhAvanayA hetubhUtayA ahiMsakaH- avadhakaH saMyatomRSAvAdAdhuparatimAn susAdhuH-mokSasAdhaka iti / 'biiyaMcattidvitIyaMpunarbhAvanAvastumanaHsamitiH, tatra manasA pApaMnadhyAtavyaM, etadevAhamanasA pApakena, pApakamitikAkvA'dhyeyaM, tatazca pApakena-duSTenasatAmanasA yatpApaka-azubhaM tat, na kadAcinmanasA pApena pApakaM kiJcid dhyAtavyamiti vakSyamANavAkyena sambandhaH, punaH kimbhUtaM pApakamityAha-AdhArmikANAmidamAdhArmikaM tacca taddAruNaM ceti AdhArmika- dAruNaM nRzaMsaM-zUkAnavarjitaM vadhena-hananena bandhena-saMyamanena pariklezena ca-paritApanena hiMsAgatena bahulaM-pracuraM yattattathA, ___-jarAmaraNapariklezaphalabhUtaiH vAcanAnkatare bhayamaraNapariklezaiH saGkilaSTaM-azubhaM yattattathA, na kadAcittkavacanApi kAle 'maNeNa pAvarya'ti pApakenedaM manasA 'pAvarga'ti prANAtipAtAdikaM pApaM kiJcid-alpamapidhyAtavyaM-ekAgratayA cintanIyaM, evaM anena prakAreNa Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAra-2, adhyayanaM-1, 471 manaHsamitiyogena-cittasapravRttilakSaNavyApAreNa bhAvito-vAsito bhavantyapantarAtmA-jIvaH, kiMvidhaityAha-azabalAsaGkilaSTanavraNacAritrabhAvanAkaH azabalAsaGkilaSTanivraNacAritrabhAvanayA vA ahiMsakaH saMyataH susAdhuriti praagvt| taiyaM ca' ti tRtIyaM punarbhAvanAstu vacanasamitiH yatra vAcA pApaM na bhaNitavyamiti, etadevAha-vaIe pAviyAe' iti kAkvA'dhyetavyaM, etadavyAkhyAnaM ca prAgvat / caturthaMbhAvanAvastuAhArasamitiriti, tAmevAha-'AhAraesaNAe suddhaMuMchaMgavesiyavvaM ti vyaktaM, idameva bhAvayitumAha-ajJAtaH-zrImapravajitAditvena dAyakajanenAvagataH akathitaH svayameva yathA 'haM zrImatrapravajitAdiriti aziSTaH-apratipAditaH pareNa vAcanAntare 'annAe agaDhie aduDhe tti 6zyate addINe'tyAdi tupUrvavat, bhikSuH-bhikSaiSaNayA yuktaH 'samudANeUNa tti aTitvA bhikSAcaryA-gocaraM uJchamivoJchaalpAlpaM gRhItaM bhaikSyaM gRhItvA Agato gurujanasya pArzva-samIpaM gamanAgamanAtitacArANA pratikramaNena IryApathikAdaNDakenetyarthaH pratikrAntaM yena sa katathA 'AloyaNadAyaNaM ca'tti AlocanaM yathAgRhItabhaktapAnanivedanaM tayorevopadarzanaM ca 'dAuNa'tti kRtvA 'dAuNa'tti kRtvA 'gurujaNassati gurorgurusandiSTasya vA vRSabhasya 'jahovaesa'ti upadezAnatikrameNa niraticAraM ca-doSavarjanena apramattaH punarapi ca aneSaNAyA:-aparitrAtAnAlocitadoSarUpAyAH prayatoyatnAvAnpratikramya kAyotsargakaraNeneti bhAvaH prazAntaH-upazAnto'nutsukaH AsIna-upaviSTaH sa eva vizeSyate-sukhaniSNaH --anAbAdhavRttyopaviSTaH, tataH padadvayasya karmadhArayaH, muhUrtamAtraM ca kAlaM dhyAnena-dharmAdinA zubhayogena-saMyamavyApAreNa guruvinayakaraNAdinA jJAnenagranthAnuprekSaNarUpeNa svAdhyAyena ca-adhItaguNanarUpeNa gopitaM-viSayAntaragamane niruddhaM mano yena sa tathA ata eva dharme zrutacAritrarUpe mano yasya sa tathA ata eva avimanAH-azUnyacittaH zubhamanAHasaGkilaSTacetAH 'aviggahamaNe'tti avigrahamanAH-akalahacetAH avyudgrahamanA vA-avidyamAnAsadabhinivezaH _ 'samAhitamaNe'tti sama-tulyaM rAgadveSAnAkalitaM AhitaM-upanItamAtmani mano yena sa samAhitamanAHsamena vA-upazamena adhikaM mano yasya samAdhikamanAH samAhitaM vA-svasthaM mano yasya samAhitamanAH zraddhA ca-tattvazraddhAnaM saMyamayogaviSayo vA nijo'bhilASaH saMvegazcamokSamArgAbhilASaH saMsArabhayaM vA nirjarA ca-karmakSapaNaM manasi yasya sa zraddhAsaMveganirjamanAH, pravacanavAtsalyabhAvitamanA iti kaNThyaM, utthAya ca prahaSTatuSTa:-atizayapramuditaH yathArAnikaMyathAjyeSThaM nimantrya ca sAdhUn-sAdharmikAn bhAvatazca-bhaktyA 'vaiNNe yatti vitIrNe ca bhuGgava tvamidamazanAdItyevaM anujJAte ca sati bhaktAdau gurujanena-guruNA upaviSTa ucitAsane saMpramRjya mukhavastrikArajoharaNAbhyAM sazIrSaM kAyaM-samastakaM zarIraM tathA karatalaM-hastatalaM ca / amUrchitaH-AhAraviSaye mUDhimAnamagataH agRddhaH-aprApteSu raseSvanAkAGkSavAn agrathitaHrasAnurAgatantubhirasandarbhitaH agarhitaH-AhAraviSaye'kRtagarha ityarthaH anadhyupapanno-na raseSvekAgramanAanAvilaH--akaluSaH alubdhaH-lobhavirahitaH 'aNattahie'tti nAtmArtha eva yasyAstyasAvanAtmArthikaH paramArthakArItyarthaH, 'asurasuraM'ti evaMbhUtazabdarahataM 'acavacavaMti Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 2/1/35 cavacatizabdarahitaM adrutaM-anutsukaM avilambitaM anatimandaM aparizATi-parizATivarjitaM 'bhujejjA' iti kriyAyA vizeSaNAnImAni, 'AloyabhAyaNe'tti prakAzamukhe bhAjane athavA Aloke-prakAze nAndhakAre, pipIlikAvAlAdInAmanupalambhAt, tathA bhAjane-pAtre, pAtraM vinA jalAdisamapatitasattvAdarzanAditi, yataM-manovAkApasaMyatatvena prayatnena-AdaraNe vyapagatasaMyogasaMyojanAdoSarahitaM aNiMgAlaM vatti rAgaparihAreNetyarthaH vigayadhUmati dveSarahitaM, Ahaca-"rAgeNa saiMgAlaM doseNa sadhUmagaMviyANAhi"ttiakSasya-dhuraH upAJjanaM prakSaNaMakSopAJjanaMtacca vraNAnulepanaM ca te bhUtaM-prAptaM yattattathA tatkalpamityarthaH, saMyamayAtrA-saMyamapravRttiH saiva saMyamayAtrAmAtrA tat nimittaM heturyatra tatsaMyamayAtrAmAtrAnimittaM, kimuktaM bhavati? - saMyamabhAravahanArthatayA, iyaM bhAvanA-iha yathA'kSasyopAJjanaM bhAravahanAyaiva vidhIyate na prayojanAntare evaM saMyamabhAravahanAyaiva sAdhurbhujIta na varNabalarUpanimittaM viSayalaulyena vA, bhojanaMvikalo hi na saMyamasAdhanaM zarIraM dhArayituM samartho bhavatIti 'bhuMjejatti bhuJjIta bhojanaM kurvIta, tathA bhojane kAraNAntaramAha-prANadhAraNArthatayA-jIvitavyasaMrakSaNAyetyarthaH, saMyataH-- sAdhuH, Namiti vAkyAlaGkAre, 'samaya'tisamyak, nigamayannAha-evamAhArasamitiyogena bhAvitaH sanbhAvito bhavantyantarAtmA azabalAsaliSTanivraNacAritrabhAvanAkaH azabalAsaGkilaSTanivraNacAritrabhAvanayA vA hetubhUtayA ahiMsakaH saMyataH susAdhuriti / 'paMcamagaM'ti paJcamaM bhAvanAvastu AdAnanikSepasamitilakSaNaM, etadevAha-pIThAdi dvAdazavidhamupakaraNaM prasiddhaM 'eyaMpI'ti etadapi anantaroditamupakaraNaM apizabdAdanyadapi saMyamasyopabRMhaNArthatayA-saMyamapoSaNAya tathA vAtAtapadaMzamazakazItaparirazraNArthatayA upakaraNaM-upakArakaM upadhiM rAgadveSarahitaM kriyAvizeSaNamidaM parihariyavvaM'tiparibhoktavyaM, na vibhUSAdinimittamiti bhAvanA, saMyatena-sAdhunA nityaM-sadA tathA pratyupekSaNAprasphoTanAbhyAM saha yA pramArjanA sA tathA tayA, tatra pratyupekSaNayA-cakSuvyApAreNaprasphoTanayA-AsphoTanenapramArjanayAca-rajoharaNAdivyApArarUpayA, 'aho ya rAoya'tti ahnica rAtrau ca apramattena bhavati satataM nikSeptavyaM ca-moktavyaM grahItavyaM ca-AdAtavyaM, kiM tadityAha-bhAjanaM-pAtraM bhANDaM-tadeva mRnmayaM upadhizca vastrAdiH etatrayalazraNamupakaraNaM-upakAri vastitvati karmadhArayaH, nigamayannAha-'evamAdAne'tyAdi pUrvat ___navaraMiha prAkRtazailyA'nyathA pUrvAparadanipAtaH tena bhANDasya-upakaraNasyAdAnaMca-grahaNaM nikSepaNA ca-mocanaM tatra samitiH bhANDAdAnanikSepaNAsamitiriti vAcye AdAnabhANDanikSepaNAsamitirityuktaM, athAdhyayanArthaM nigamayatrAha-eva miti uktakrameNa idaM-ahiMsAlakSaNaM saMvarasya-anAzravasya dvAraM-upAyaH samyak saMvRtaM-AsevitaM bhavati, kiMvidhaM sadityAhasupraNihitaM-supraNidhAnavat surakSitamityarthaH, kaiH kiM vidhairityAha ebhiH paJcabhirapikAraNai:-bhAvanAvizeSaiH ahiMsApAlanahetubhiH manovAkkAyaparirakSitairiti, tathA nityaM-sadA AmaraNAntaM ca-maraNarUpamantaM yAvat na maraNAtparato'pi asambhavAt, tathA eSaH-yogo'ntaroditabhAvanApaJcakarupo vyApAro netavyo-voDhavya iti bhAvaH, kena ? Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM-2, adhyayanaM-1, 473 dhRtimatA-svasthacittena matimatAbuddhimatA, kimbhUto'yaM yogaH? anAzravaH--navakarmAnupAdAnarUpaH yataH akaluSaH-apApasvarUpaH chidramiva chidraM karmajalapravezAttaniSedhenAcchidraH,acchidrarUpatvAdevAparizrAvI-naparizravati karmajalapravezataH asaGkilaSTona cittasaGkalezarUpaHzuddho-nirdoSaH sarvajinairanujJAtaH-sarhitAmanumataH, eva'miti IryAsamityAdibhAvanApaJcakamayogena prathamaMsaMvaradvAraM-ahiMsAlakSaNaM phAsiyaMti spRSTamucitekAle vidhinA pratipannaM pAlitaM' satataM samyagupayogena praticaritaM 'sohiya'ti zobhitamanyeSAmapi taducitAnA dAnAt aticAravarjanAdvA zodhitaM vA-niraticAraM kRtaM 'tIrita'tIraM-pAraM prApti kIrtitaM anyeSAmupadiSTaM ArAdhitaM-ebhireva prakArairniSTAnaM nItaMAjJayA sarvajJavacanenAnupAlitaM bhavati pUrvakAlasAdhubhi; pAlitatvAdvivakSitakAlasadhubhizcAnu-pazcAt pAlitamiti, kenedaM prarUpitamityAha 'eva'mityuktarUpaM jJAtamuninA-kSatriyavizeSarUpeNa yatinA zrImanmahAvIreNetyarthaH, bhagavatA-ezvaryAdibhagayuktena prajJApitaM-sAmAnyatovineyebhyaH kathitaMprarUpitaM-bhedAnubhedakathanena prasiddhaM-prakhyAtaM siddhaM-pramANapratiSThitaM siddhAnAM-niSThitArthAnAM varazAsanaM-pradhAnAjJA siddhavarazAsanaM idaM etat 'AghaviyaMti arghaH-pUjA tasya ApaH-prAptirjAtA yasya tadardhApitaM ardhaM vA ApitaM-pArpitaM yattadardhApitaM suSTuM dezitaM-sadevamanujAsurAyAM parSadi nAnAvidhanayapramANairabhihitaM prazastaM mAGgalyamiti / prathamaM saMvaradvAraM samAptaM / / itizabdaH samAptau, bravImi sarvajJopadezenAhamidaM sarvaM pUrvoktaM pratipAdayAmi na svmniissikyeti| saMvaradvAre - adhyayanaM -1(6) samAptam muni dIparatnasAgareNa saMzodhitA sampAdItA praznavyAkaraNAgasUtre saMvaradvAre prathama adhyayanasya abhayadevasUri viracitA TIkA prismaaptaa| --: saMvaradvAre-adhyayana-2, satyaM :vR. vyAkhyAtaM prathamasaMvarAdhyayanaM, atha sUtrakramasambaddhamathavA'nantarAdhyayane prANAtipAtaviramaNamuktaM tacca sAmAnyato'lIkaviramaNavatAmeva bhavatItyalIkaviratiratha pratipAdanIyetyevaMsambaddhaM dvitIyamadhyayanamArabhyate asya cedamAdisUtram-- mU. (36) jaMbU! bitiyaM ca saccavayaNaM sudaM suciyaM sivaM sujAyaM subhAsiyaM suvvayaM sukahiyaM sudiDhe supatihiyaM supaiTTiyajasaMsusaMjamiyavayaNabuiyaM suravaranaravasabhapavara-balavagasuvihiyajaNabahumayaM paramasAhudhammacaraNaM tavaniyamapariggahiyaM sugatipahadesakaM ca loguttamaM vayamiNaM vijAharagagaNagamaNavijJANasAhakaM saggamaggasiddhipahadesakaM avitahaM taM saccaM ujjuyaM akuDilaM bhUyatthaM asthato visuddhaM ujoyakaraM pabhAsakaM bhavati savvabhAvANa jIvaloge avisaMvAdi jahatthamadhuraM paccarakhaM dayivayaMva jaMtaM accherakArakaM avatthaMtaresu bahuesu mANusANaM sacceNa mahAsamuddamajhevi mUDhANiyAvi poyA sacceNa ya udagasaMbhamaMmivi na bujjhai ya na maraMti thAhaM te labhaMti sacceNa ya aganisaMbhamaMmivi na DanjhaMti ujjugA Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 2/2/36 maNUsA saccaNa ya tattatellataulohasIsakAI chivaMti dhareti na ya DajhaMti maNUsA pavvayakaDakAhiM muccaMte na ya maraMti sacceNa ya pariggahiyA asipaMjaragayA samarAovi vaNiiti aNahAya saccavAdI bahabaMdhabhiyogaveraghorehiM pamucaMti ya amittamajjhAhiM niiMti aNahA ya saccavAdI sAdevvANi ya devayAo kareMti saccavayaNe rtaannN| taM sacaM bhagavaM titthakarasubhAsiyaM dasavihaM codasapucIhiM pAhuDatyaviditaM maharisINa ya samayappadinnaM deviMdanariMdabhAsiyatthaM vemANiyasAhiyaM mahatthaM maMtosahivijJAsAhaNatthaM cAraNagaNasamaNasiddhavijaM maNuyagaNANaM vaMdaNijaM amaragaNANaM aJcaNijaM asuragaNANaM ca pUNijjaM anegapAsaMDipariggahitaM jaMtaM lokami sArabhUyaM gaMbhIrataraM mahAsamuddAo thirataragaM merupavvayAo somataragacaMdamaMDalAo dittataraMsUramaMDalAo vimalataraMsarayanahayalAo surabhitaraM gaMdhamAdaNAo jeviya logammi aparisesA maMtajogAjavAyavijA yajaMbhakA yaasthANiya satyANi ya sikkhAo ya AgamA ya saccANivi tAiMsacce paiDiyAI, saccaMpiya saMjamassa uvarohakArakaM kiMci na vattavvaM hiMsAsAvajasaMpauttaMbheyavikahakAraka anatyavAyakalahakArakaM anajaM avavAyavivAyasaMpauttaM velaMba ojadhejabahulaM nilajaMloyagarahaNizaM duddir3ha dussuyaM amuNiyaM appaNo thavaNA paresu niMdA na taMsi mehAvINa taMsi dhanno nataMsi piyadhammo nataMkulINo na taMsi dANapati na taMsi sUro na taMsi paDirUvo na taMsilaTTo na paMDiona bahussuo navi yataM tapassI Na yAvi paraloganicchiyamatI'si sabvakAlaM jAtikularUvavA hirogeNa vAvi jaM hoi baJjaNijaM duhao uvayAramatikaMtaM evaMvihaM saccaMpi na vattavvaM, aha kerisakaMpuNAi saccaM tubhAsiyacaM?, jaMtaMdavvehi paJjavehi ya guNehiM kammehiM bahuvihehi sippehiM Agamehi ya nAmakkhAyanivAuvasaggataddhiyasamAsasaMdhipadehaujogiyauNAdikiriyAvihANadhAtusaravibhattivanajuttaM tikalaMdasavihaMpi saccaM jaha bhaNiyaM taha ya kammuNA hoi duvAlasavihA hoi bhAsA vayaNaMpiya hoi solasavihaM, evaM arahaMtamaNunnAyaM samikkhiyaM saMjaeNaMkAlaMmi ya vattavyaM vR. 'jaMbU' ityAdi, tatra jambUriti ziSyAmantraNaM 'biiyaM ca tti dvitIyaM punaH saMvaradvAraM 'satyavacanaM sadbhayo-munibhyo guNebhyaH padArthebhyo vA hitaM satyaM, Ahaca-"saccaM hiyaM samAmiha saMto muNao guNA payatthA vaa|" taccatadvacanaM satyavacanaM, etadeva stuvanAha-zuddhaM--nirdoSaM ata eva zucikaM-pavitraMzivazivahetuH sujAtaM-zubhavivakSotpannaM ata eva subhASitaM-zobhanavyaktavAgrUpaM zubhAzritaM sukhAzritaM sudhAsitaM vA suvrataM-zobhananiyamarUpaMzobhano nAma madhyasthaH kathaH pratipAdako yasya tatsukathitaM sudRSTaM0atIndriyArthadarzibhibRDhamapavargAdihetutayopalabdhaM supratiSThitaM- samastapramANairupapAditaM supratiSThitayazaH-avyAhatakhyAtikaM susaMjamiyavayaNabuiyaMti susaMyamitavacanaiH-suniyantritavacanairuktaM yattattathA, suravarANAM naravRSabhANAM 'pavarabalavaga'tti pravarabalavatAM suvihitajanasya ca bahumataM-sammataM yattattathA, paramasAdhUnAM naiSThikamunInAM dharmAcaraNaM-dharmAnuSThAnaM yattattathA, taponiyamAbhyAM parigahItaM-aGgIkRtaMyattattathA, taponiyamau satyavAdina eva syAtAMnAparasyeti bhAvaH, sugatipathadezaka ca lokottamaM vratamidamiti vyaktaM, vidyAdharagaganagamanavidyAnAM sAdhanaM nAsatyavAdinastAH www. Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM - 2, adhyayanaM - 2, 475 sidhyantiti bhAvaH svargamArgasya siddhipathasya ca dezakaM-pravarttakaM yattattathA avitathaM vitatharahitaM 'taM saccaM ujjugaM'ti satyAbhidhAnaM yad dvitIyaM saMvaradvAramabhihitaM tadRjukaM RjubhAvapravarttitatvAt tathA akuTilaM akuTilasvarUpatvAt bhUtaH - sadbhUto'rthaH -- abhidheyo yasya tadbhUtArthaM arthataH - prayojanatI vizuddhaM - nirdoSaM prayojanApannamiti bhAvaH, udyotakaraM - prakAzakAri, kathaM yataH prabhASakaM-pratipAdakaM bhavati keSAM kasminnityAha- sarvabhAvanAM jIvaloke - jIvAdhAre kSetre, prabhASakamiti vizinaSTi- avisaMvAdi - avyabhicAri yathArthamitikRtvA madhuraM - komalaM yathArthamadhuraM pratyakSaM daivatamiva - devateva yattadAzcaryakArakaM cittavismayakarakAryakArakaM tadIdRzaM keSu keSAmityAha- avasthAntaraSu - avasthAvizeSeSu bahuSu manuSyANAM yadAha"satyenAgnirbhavecchatI, gAdhaM datte'mbu satyataH / nAsizcinatti satyena, satyAdrajjUyate phaNI / / " 1|91| etadevAha - satyena hetunA mahAsamudramadhye tiSThanti na nimajjanti, 'mUDhANiyAvi'tti mUDhaM-niyatadiggamanApratyayaM 'aNiyaM' ti agraM tuNDaM anIkaM vA tatpravarttakaM janasainyaM yeSAM te tathA te'pi potA-- bodhisthA:, tathA satyena ca udakasambhrame'pi -sambhramakAraNatvAdudakaplavaH udakasambhramastatrApi 'na bujjhai 'tti vacanapariNAmAntorahyante-na plAvyante na ca mriyante stAdhaM ca-gAdhaM ca te labhante, satyena cAgnisambhrame'pi - pradIpanake'pi na dahyante, RjukA - ArjavopetAH manuSyA - narAH satyena ca taptatailatrapulohasIsakAni pratItAni 'chivaMti' tti chupaMti dhArayanti hastAJjalibhiriti gamyate na ca dahyante manuSyAH, parvatakaTakAt parvataikadezAd vimucyante na ca mriyante, satyena ca parigRhItA yuktA ityarthaH asipaJjare-zaktipaJjare gatAH khaGgazaktivyagrakara-ripuruSaveSTitA ityarthaH samarAdapi - raNAdapi 'niMti' tti niryAnti-nirgacchanti, anaghAzca - akSatazarIrA ityarthaH, + ke ityAha satyavAdinaH - satyapratijJAH vadabandhAbhiyogavairadhorebhyaH - tADanasaMyamanabalAtkAraghorazAtravebhyaH pramucyante amitramadhyAt zatrumadhyAnniryAnti anaghAzca nirdoSAH satyavAdinaH, sAdevyAni ca-- sAnnidhyAni ca devatAH kurvanti satyavacanaratAnAM, Aha ca-119 11 "priyaM satyaM vAkyaM harati hRdayaM kasya na jane ?, giraM satyAM lokaH pratapadamimArthayati ca / surAH satyadvAkyAddatati muditAH kAmikaphalamataH satyAdvAkyAdratamabhimamataM nAsti bhuvane / / " 'ta' miti yasmAdevaM tasmAtsatyaM dvitIyaM mahAvrataM bhagavad-bhaTTArakaM 'tIrthakarasubhASitaM' jinaiH suShUktaM dazavidhaM - dazaprakAraM janapadasammatasatyAdibhedena dazavaikAlikAdiprasiddhaM caturddazapUrvibhiH prAbhRtArthaveditaM pUrvagatAMzavizeSAbhidheyatayA jJAtaM maharSINAM ca samayena- siddhAntena 'painnaM'ti pradattaM samayapratijJA vA- samAcArabhyupagamaH, pAThAntare 'maharisisamaya painnacinnaM'ti maharSibhiH samayapratijJA- siddhAntAbhyupagamaH samAcArAbhyupagamo veti caritaM yattattathA, devendranarendrairbhASitaH janAnAmukto'rthaH - puruSArthastasatsAdhyo dharmAdiryasya tattathA, athavA devendranarendrANAM bhAsitaH - pratibhAsito'rthaH - prayojanaM yasya tattathA, athavA devendrA dInAM bhASitAH arthA-jIvadayo jivanacanarUpeNa yena tattathA, tathA vaimAnikAnAM sasAdhitaM pratipAditamupA devatayA Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 2/2/36 jinAdibhiryattattathA, vaimAnikairvA sAdhitaM-kRtamAsevitaM samarthitaM vA yattattathA, mahArthaM mahAprayojanaM, etadevAha-mantrauSadhIvidyAnAMsAdhanamartha;--prayojanaM yasya tadvinA tasyAbhAvAttattathA, tathA cAraNagaNAnAM-vidyAcAraNAdivRndAnAM zramaNAnAM ca siddhAH vidyA AkAzamanavaikriyakaraNAdiprayojanA yasmAttattathA, manujagaNAnAMca vandanIyaM-stutyaM amaragaNAnAM cArcanIyaM-pUjyaM asuragaNAnAM ca pUjanIyaM anekapAkhaNDiparigRhItaM-nAnAvidhavratibhiraGgIkRtaM yattalloke sArabhUtaM gambhIrataraM mahAsamudrAdatizayenAkSobhyatvAtsthiratarakaMmeruparvatAt acalitatvena saumyataraM candramaNDalAtatizayena santApopazamahetutvAtdIptataraMsUramaNDalAt yathAvadvastuprakAzanAttejasvinAMcAtyantAnabhibhavanIyatvAvimalataraMzarannanabhastalAdatinirdoSatvAt surabhitaramiva surabhitaraM gandhamAdanAd-gajadantakagirivizeSaH sadadayAnAmatIva hRdayAvarjakatvAt ye'vica loke'parizeSA-niHzeSA mantrAH--hariNegameSimantrAdayaH yogAH-vazIkaraNAdiprayojanAH dravyasaMyogAH japAzca mantravidyAjapanAni vidyAzca-prajJaptayAdikAH jRmbhakAzcatiryaglokavAsino devavizeSAH astrANica-nArAcAdInikSepyAyudhAni sAmAnyAni vA zAstrANi ca-arthazAstrAdIni zastrANi vA-khagadInyakSepyAyudhAni zikSAzca-kalAgrahaNAni AgamAzcasiddhAntAH sarvANyapi tAni satye pratiSThitAni, asatyavAdinAM na ke'pi mantrAdayo'rthAH svasAdhyasAdhakAH prAyo bhavantItibhAvaH,tathA satyamapi sadbhUtArthamAtratayA saMyamasyoparodhakArakabAdhakaM kiJcid-alpamapi na vaktavyaM, kiMrUpaM tadityAha-hiMsayA-jIvavadhena sAvadyena ca-pApena AlApAdinA samprayuktaM yattattathA, Aha ca "taheva kANaM kANitti, paMDagaM paMDagatti ya / vAhiyaM vA virogitti teNaM coritti no ve|" bhedaH-cAritrabhedastatkArikA vikathAH-stryAdikathAH tatkArakaM yattattadhA, tathA anarthavAdo-niSprayojano jalpaH kalahazca-kalistatkArakaM yattattathA, anArya-anAryaprayuktaM anyAyaMca-anyAyopetaM apavAda:-paradUSaNAbhidhAnaM vivAdo-vipratipattistatsamprayuktaM yattattathA, velamba-pareSAM viDambanakArI ojo-balaM dhairyaM ca dhRSTatA tAbhyAM bahulaM-pracuramojodhairyabahulaM nirlajje-apetalajjU lokagaINIyaM-nindyaM dudRSTaM-asamyagIkSitaM duHzrutaM-asamyagAkarNitaM damuNitaM-asamyagjJAtaM AtmanaH stavanA-stutiH pareSAM nindA-gardA, __nindAmevAha-'nasi ti nAsi na bhavasi tvamiti gamyate medhAvI-apUrvazrutaddaSTagrahaNazaktiyutaH tathA na tvamasi dhanyo-dhanaM labdhA tathA nAsi-na bhavasi priyadharmA-dharmapriyaH tathA na tvaM kulInaH-kulajAtaH tathA nAsi-na bhavasi dAnapatirdAnadAtetyarthaH, tathA na tvamasi sUraHcArabhaTaH tathA na tvamasi na bhavasi pratirUpo-rapavAnna tvamasi laSTaH-saubhAgyavAnna paNDitobuddhimAn na bahuzrutaH-AkarNitAdhI tabahuzAstraH bahusuto vA-bahuputro bahuziSyo vA nApi ca tvaM tapasvI-kSapakaH na cApi paralokaviSaye nizcitA-niHsaMzayA matirasyeti paralokanizcitamatirasi-bhavasi sarvakAlaM-AjanmApIti, kiMbahunoktena?, varjanIyavacanaviSayamupadezasarvasvamucyate, jAtikularUpavyAdhirogeNa cApIti, iha Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM-2, adhyayanaM -2, jAtyAdInAM samAhAparadvandvaH, tato jAtyAdinA ninditena paracittapIDAkAritvAdyadbhavedvarjanIyaM pariharttavyaM tadevaMvidhaM satyamapi na vaktavyamiti vAkyArthaH, tatra jAtiH --mAtRkaH pakSaH kulaM - paitRkaH pakSaH rUpaM AkRtiH vyAdhiH - cirasthAtA kuSThAdiH rogaH-- zIghrataraghAtI jvarAdiH vA vikalpe apiH samuccaye 'duhilaM'ti drohavat pAThAntareNa 'duhao' tti dravyato bhAvatazca upacAraMpUjAmupakAraM vA atikrAntaM, evaMvidhaM tu - evaMprakAraM punaH satyamapi sadbhUtatAmAtreNa AstAmasatyaM na vaktavyaM na vAcyaM, 'atha kerisagaM' ti athazabdaH pariprazne kI zakaM ? - kiMvidhaM puNAI' ti iha punarapi pUrvavAkyAthapikSayottaravAkyArthasya vizeSadyotanArthaH Ainti vAkyAlaGkArArthaH 'saccaM tu' tti satyamapi bhASitavyaM vaktavyaM yattad dravyaiH - trikAlanugatilakSaNaiH pudgalAdibhirvastubhiH paryAyaizcanavapurANAdibhiH kramavarttibhirdhamrmaiH guNaiH- varNAdibhiH sahabhAvibhirddhammaireva karmmabhiH kRSyAdivyApAraiH bahuvidhaiH zilpaiH sAcAryakaizcitrakamrmAdibhiH kriyAvizeSaiH Agamaizca - siddhAnatArtheryuktamiti sambandhaH kAryaH, yuktazabdasyottaratra samastanirdeze'pi prAkRta zailIvazAt dravyAdiyuktatvaM vacanasya tadabhidhAyakatvAd, athavA dravyAdiSu viSaye dravyAdigocaramityarthaH, tathA "nAmAkhyAtanipAtopasargataddhitasamAsasandhipadahetuyogikoNAdikriyAvidhAnadhAtusvara vibhaktivarNayukta' miti tatra nAmeti padazabdasandhAnnAmapadamevamuttaratrApi, taccAvyutpannetarabhedAd dvidhA, tatra vyutpannaM devadattAdi avyutpannaM DitthetyAdi, AkhyAtapadaM sAdhyakriyApadaM yathA akarot karoti kariSyati, tattadarthadyotanAya teSu teSu sthAneSu nipatantIti nipAtAH tatpadaM nipAtapadaM yathA ca vA khalvityAdi, upasRjyante - dhAtusamIpe niyujyanta ityupasargAstadrUpaM padamusargapadaM pra parA apetyAdivat, tasmai hitaM taddhitamityAdyarthAbhidhAyakA ye pratyayAste taddhitAH tadantaM padaM taddhitapadaM yathA gobhyo hito gavyo dezaH nAbherapatyaM nAbheya ityAdi, samasanaM samAsa:padAnAmekIkaraNarUpaH tatpuruSAdistatpadaM samAsapadaM yathA rAjapuruSa ityAdi, sandhiH- sannikarSastena padaM yathA dadhIdaM tadyathetyAdi, tathA hetuH - sAdhyAvinAbhUtatvalakSaNo yathA'nityaH zabdaH kRtakatvAditi, yaugikaM - yadeteSAmeva TryAdisaMyogavat, yathA upakaroti senayA'- bhiyAti abhiSeNayatItyA, tathA uNAdi uNaprabhRtipratyayAntaM padaM yathA Azu svAdu, tathA kriyAvidhAnaM-siddhakriyAvidhiH kAntapratyayAnta padavidhirityarthaH, yathA pAcakaH pAka ityAdi, tathA dhAtavo - bhvAdayaH kriyApratipAdakAH svarA - akArAdayaH SaDjAdayo vA sapta, kvacidrasA iti pAThaH tatra rasAH - zrRGgArAdayo nava, yathA 119 11 "zrRGgArahAsyakaruNA, raudravIrabhayAnakAH / 477 bIbhatsAdbhutazAntAzca, nava nATye rasAH smRtAH // " vibhaktayaH-- prathamAdyAH sapta varNAH- kakArAdivyaJjanAni ebhiryuktaM yattattathA, atha satyaM bhedata Aha- traikAlyaM - trikAlaviSayaM dazavidhamapi satyaM bhavatIti yogaH, dazavidhatvaM ca satyasya janapadasammatasatyAdibhedAt, Aha ca- 11| 9 || "janavaya 1 saMmaya 2 ThavaNA 3 nAme 4 rUve 5 paDuccasacce ya 6 / vavahAra 7 bhAva 8 joge 9 dasame ovammasacce ya 10 // tti Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 2/2/37 tatra janapadasatyaM yathA udakArthe koMkaNAdidezarUDhyA paya iti vacanaM, saMmatasatyaM yathA samAne'pi paGkasambhave gopAlAdInAmapi sammatatvenAravindameva paGkajamucyate na kuvalayAdIti, sthApanAsatyaM jinapratimAdiSu jinAdivyapadezaH, ____ nAmasatyaM yathA kulamavarddhayannapi kulavarddhana ityucyate, rUpasatyaM yathAbhAvato'zramaNo'pi tadrUpadhArI zramaNa ityucyate, pratItasatyaM yathA anAmikA kaniSThikA pratItya dIrghatyucyate, saiva madhyamAMpratItya hrasveti, nayavahArasatyaM yathA girigatatRNAdiSu dahyamAneSu vyavahArad giridahyata iti, bhAvasatyaM yathA satyapi paJcavarNatve zuklatvalakSaNabhAvotkaTatvAt zuklA balAketi, yogasatyaM yathA daNDayogAddaNDa ityAdi, aupanyasatyaM yathA samudravattaDAga ityAdi, tathA 'jaha bhaNiaMtaha ya kammaNuhoi'ttiyathA yena prakAreNa bhaNitaM-bhaNanakriyA dazavidhasatyaM sambhUtArthatayA bhavati tathA tenaivaprakAreNa karmaNA vA-akSaralekhanAdikriyayA sadbhUtArthajJApanena satyaM dazavidhameva bhavatIti, anenacedamuktaM bhavati-na kevalaM satyArthaM vacanaM vAcyaM hastAdikamApyavyabhicAryarthasUcakamevakartavyaM, ubhayatrApyavyabhicAritayAparAvyaMsanasyAkuTilAdhyavasAyasya ca tulyatvAditi, tathA 'duvAlasavihAya hoi bhAsa'tti dvAdaza vidhA ca bhavati bhASA, tathA c||1|| "prAkRtasaMskRtabhASA mAgadhapaizAcasaurasenI ca / SaSTho'nna bhUribhedo dezavizeSAdapabhraMzaH / / " iyameva SaDvidhA bhASA gadyapadyabhedene bhidyamAnA dvAdazadhA bhavatIti, tathA vacanamapi SoDazaviMdhaM bhavati, tthaahi||1|| "vayaNatiyaM 3 liMgatiyaM 6 kAlatiyaM 9 taha parokkhapaccakkhaM 11 / uvaNIyAicaukkaM 15 ajjhatthaM" 16 ceva solasamaM // " tatra vacanatrayaM ekavacanadvivacanabahuvacanarUpaM yathA vRkSaH vRkSau vRkSAH, liGgatrikaM strIpunapuMsakarUpaM yathA kumArI kuNDaM, kAlatrikaM atItAnAgatavartamAnakAlarUpaM, yathA'karot kariSyati karoti, pratyakSaM yathA'yaM eSa;, parokSaM yathA sA, tathA upanItavacanaM-guNopanayanarUpaM yathA rUpavAnayaM, apanItavacanaM-guNApanayanarUpaM yathA duHzIlo'yaM, upanItApanItavacanaM yatraikaM guNamupanIya guNAntaramapanIyate yathArUpavAnayaMkiMtuduHzIlaH, viparyayeNa tuapanItopanItavacanaM tadyathA duHzIlo'yaM kintu rUpavAn, adhyAtmavacanaM-abhipretamarthaMgopayitukAmasya sahasA tasyaiva bhaNanamiti, __ "eva'miti uktasatyAdisvarUpAvadhAraNaprakAreNa arhadanujJAtaM samIkSitaM-buddhayA paryAlociliocitaM saMyatena-saMyamavatA kAle ca-avasare vaktayavyaM, natu jinAnujJAtamaparyAlocitamasaMyatenAkAle ceti bhAvanA, Aha c||1|| "buddhIe nieUNa bhAsejjA ubhayalo gaparisuddhaM / saparobhayANa ja khalu na savvahA piiddjnngNtu||" etadarthameva jinazAsanamityetadAhamU. (37) imaMca aliyapisuNapharusakaDuyacavalavayaNaparirakkhaNaTTayAepAvayaNaM bhagavayA sukahiyaM attahiyaM pecAbhAvikaM AgamesibhadaM suddhaM neyAuyaM akuDilaM anuttaraM savvadukkhapAvANaM Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAra-2, adhyayanaM-2, 479 - - - - viosamaNaM, tassa imA paMca bhAvaNAo bitiyassa vayassa aliyavaNassa veramaNaparirakkhaNaTTayAe paDhamaM soUNaM saMvara8 paramaTuM suTTa jANiUNa na vegiyaM na turiyaM na cavalaM na kaDuyaM na pharusaM na sAhasaM na ya parassa pIlAkara sAvajaM saccaM ca hiyaM ca miyaM ca gAhanaM ca suI saMgayamakAhalaM ca samikkhitaM saMjateNa kAlaMmi ya vattavvaM evaM aNubItisamitijogeNa bhAvio bhavati aMtarappA saMjayakaracaraNanayaNavayaNo sUro saccajavasaMpuno, bitiyaM koho na seviyabvo, kuddho caMDikkio maNUso aliyaM bhaNeja pisuNaM bhaNeja pharusaM bhaNeJja aliyaM pisuNaM pharusaM bhaNeja kalaha karejA veraM karejA vikaha karejA kalaha veraM vikahaM sakarejA samacaM haNeja sIlaM haNeja viNayaM haNeja saJcaM sIla viNayaM haNeja veso haveJja vatthu bhaveja gammo bhaveja veso vatthu gammo bhaveja evaM annaM ca evamAdiyaM bhaNeja kohaggisaMpalitto tamhA koho naseviyavyo, evaM khaMtIi bhAviobhavati aMtaruppA saMjayakaracaNanayaNavayaNo sUro saccajavasaMpanno, tatiyaM lobho na seviyavvo luddho lolo bhaNeja aliyaM khettassa va vatthussa va kateNa 1 luddho lolo bhaNeja aliyaMkittIe lobhassa va kaeNa 2 luddho lolo bhaNeja aliyaM riddhIya va sokkhassa va kaeNa 3 luddho lolo bhaNeja aliyaM bhattassa va pANassa va kaeNa 4 luddho lolo bhaNeja aliyaM pIDhassa va phalagassa va kaeNa 5 luddho lolo bhaNeja aliyaM sejAe va saMthArakassa vakaeNa 6 luddo lolo bhaNeja aliyaM vatthassa va pattassa va kaeNa 7 luddho lolo bhameja aliyaM kaMbalassa va pAyapuMchaNassa vakaeNa 8 luto lolo bhaNeja aliyaM sIsassa va sissINIe vakaeNa 9 luddho lolo bhaNejja aliyaM annesuyaevamAdisu bahusu kAraNasatasu, luddho lolo bhaNeja aliyaM tamhA lobho na seviyavvo, evaM muttIya bhAvio bhavati aMtarappA saMjayakaracaNanayaNavayaNo sUro sajAvasaMpanno, cautthaM na bhAiyabbaM bhItaM khu bhayA aiMti lahuyaM bhIto abitijao maNUso bhIto bhUtehiM dhippai bhIto annapihubhesejA bhIto tavasaMjamaMpihumuenjA bhItIyabhAna nittharejA sappurisaniseviyaM camagaMbhIto na samattho anucariuMtamhAna bhAtiyavvaM bhayassa vA vAhissavA rogassa vA jarAevA macussa vA annassa vA evamAdiyassa evaM dhejeNa bhAvio bhavati aMtarappA saMjayakaracaraNanayaNavayaNo sUro saccajavasaMpanno, paMcamakaM hAsaM na seviyavvaM aliyAiM asaMtakAI jaMpaMti hAsaittA paraparibhavakAraNaM ca hAsaM paraparivAyappiyaMca hAsaM parapIlAkAragaM ca hAsaM bhedavimuttikArakaMca hAsaM annonnajaNiyaMca hoja hAsaM annonagamaNaM ca hoja mammaM annonagamaNaM ca boja kammaM kaMdappAbhiyogamaNaM ca bahojja hAsaM AsuriyaM kibvisattaNaM ca jaNeja hAsaM tamhA hAsana seviyavvaM evaM moNeNa bhAvio bhavai aMtarappA saMjayakaracaraNanayaNavayaNo sUro sacajavasaMpannoevamiNaM saMvarassa dAraM samma saMvariyaM hoi suppaNihiyaM imehiM paMcahivi kAraNehiM maNavayaNakAyaparirakhiehiM nicaM AbharaNaMtaM ca esa jogo neyavyo dhitimayA matimayA anAsavo akaluso acchiddo aparissAvI asaMkiliTTho savvajinamaNunnAo, Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 2/2/37 evaM bitiyaMsaMvaradAraM phAsiyaMpAliyaMsohiyaMtIriyaM kiTTiyaM aNupAliyaMANAe ArAhiyaM bhavati, evaM nAyamuNiNA bhagavayA pannaviyaM paviyaM pasiddhasiddhavarasAsaNamiNaM AghavitaM sudesiyaM pasatthaM bitiyaM saMvaradAraM samattaM tibemii|| vR. 'imaMce'tyAdi imaMca pratyakSapravacanitiyogaHalIkaM asadbhUtArthaMpizunaM-parokSasya parasya dUSaNAviSkaraNarUpaMparuSa-azrAvyabhASaMkaTakaM-aniSTAraataMcapalaM--utsakatayA'samIkSitaM yadvacanaM vAkyaMtasya parirakSaNalakSaNoyo'rthastasyabhAvastattAtasyaica alIkapizunaparuSakaTukacapalavacanaparirakSaNArdhatAyaiprAvacana-pravacanaM zAsanamityarthaH, bhagavatAzrImanmahAvIreNa suSTu kathitaM sukathitamityAdi 'pararakkhaNachAyAe'tti yAvat pUrvavat, navaraM dvitIyasya vratasya-alIkavacanasyeti vizeSaH, 'paDhamati prathamaM bhAvanAvastu anuvicintyasamitiyogalakSaNaM, taccaivaM zrutvA-AkaNya sadgurusamIpe 'saMvaraTuM'ti saMvarasyaprastAvena mRSAvAdaviratilakSaNasya arthaH-prayojanaM mokSalakSaNaM prastutasaMvarAdhyayanasya vA'rthaHabhidheyassaMvarArthastaM, zravaNAcca 'paramaTuM suTu jANiUNaMti paramArthaM heyopAdeyavacanaidamparya suSTu-samyak jJAtvA na-naiva vegitaM-vegavat vikalpavyAkulatayetyarthaH vaktavyAmiti yogaH, na tvaritaM vacanacApalyataH na kaTukamarthataH na paruSaM varNataH na sAhasaM-sAhasapradhAnamatarkitaM vA na ca parasya-jantoH pIDAkara sAvadha-sapApaM yat, vacanavidhiM niSedhato'bhidhAya sAmprataM vidhita Aha-satyaM ca sadabhatArthaM hitaMca-pathyaM mitaM-parimitAkSaraM grAhakaMca-pratipAdyasyavivakSitAraaAthapratItijanakaMzuddhaM-pUrvoktavacanadoSarahitaM saGgataM upapattibhirabAdhitaM akAhalaMca-amanmanAkSaraMsamIkSitaM-pUrvabuddhayA paryAlocitaM saMyatena-saMyamavatA kAle ca-avasare vaktavyaM nAnyathA, evamuktena bhASaNaprakAreNa 'aNuvIisamitijogeNaM'ti anuvicintya--paryAlocya bhASaNarUpA yA samitiH-samyakpravRttiH sA'nuvicintyasamitiH tayA yogaH-sambandhaH tadrUpo vA vyApAro'nuvicintyasamitiyogastena bhAvito bhavantyantarAtmA jIvaH, kiMvidhaityAha-saMyatakaracaraNanayanavadanaH sUraH satyArjavasaMpanna iti pratItamiti / _ 'biiyaM ti dvitIyaM bhAvanAvastu yatkrodhanigrahaNaM, etadevAha-krodho na sevitavyaH, kasmAtkAraNAdityAha-kruddhaH-kupitaH cANDikyaM-raudrarupatvaM saJjAtamasyeti cANDikyito manuSyo'lIkaMbhaNedityAdi sugama, navaraM vairaM-anuzayAnubandhavikathAM-parivAdarUpAMzIlaM-samAdhi 'veso'tti dveSyaH-apriyo bhavet eSa vastu-doSAvAsaH gamyaH paribhavasthAnaM, nigamanamAha-'eyaMti alIkAdikaMgRhyate, tadanyasya bhaNanakriyAyA aviSayatvAt, anyacca-uktavyatiriktamevamAdikaMevaMjAtIyaM bhaNet krodhAgnisaMpradIptaH san 'tamhe tyAdi sampatro' ityetadantaM vyaktaM 2 / __ 'tatiyaM titRtIyaM bhAvanAvastu, kiM tadityAha-lobho na sevitavyaH, kasmAdityata Ahalubdho-lobhavAn lolo-vrate caJcalo bhaNedalIkaM, etadeva viSayabhedenAha-kSetrasya vA-grAmAdeH kRSibhUmervA vAstunogRhasya 'kaeNatti kRte-hetoH lubdho lolo bhaNedalIkaM, evamanyAnyapyaSTasUtrANinetavyAni, navaraMkIrtiH khyAtiH lobhasA-auSadhAdiprApteHkRte tathA RddheH-parivArAdikAyAH saukhyasya-zItalacchAyAdisukhahetoH kRte tathA zayyAyA-vasate; yatra vA prasAritapAdaiH supyatesAzayyA tasyai saMstArakasyavA-arddhatRtIyahastasya kambalakhaNDAdeH kRte pAdaprojchanasya Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAra-2, adhyayanaM-2, 481 rajoharaNasya kava-te upasaMharannAha-anyeSu ca evamAdiSu bahuSu kAraNazateSvityAdi vyaktameva 3 'cautsyanti caturthaMbhAvanAvastu yat 'na bhAiyavvaM tina bhettavyaM-nabhayaM vidheyaM iti, yato bhItaM bhayArtta prANinaM khuriti vAkyAlaGkAre bhayAni-vividhA bhItayaH 'atititti AgacchaMti, kiMbhUtaM bhItaM? - 'lahuyaMti laghukaM sattvasAravarjitatvena tucchaM kriyAvizeSaNaM vedaMtena laghukaM-zIghraM, tathA bhItaH advitIyaH-sahAyo na bhavatItyarthaH manuSyo--naraH, tathA bhIto bhUtairvA-pretaigRhyateadhiSThIyate, tathA bhIto'nyamapibheSayet, tathA bhItaH tapaHpradhAnaH saMyamaH tapaHsaMyamastamapi huralaGkAre muJcet-tyajet alIkamapi brUyAditi hRdayaM, ahiMsAdirUpatvAt saMyamasya, tathA bhItazca bharaM na nistareta, tathA satpuruSaniSevitaMcamArga-dharmAdipuruSArthopAyaM bhItonasamartho'nucarituM-Asevitu, yata evaM tasmAt 'na bhAiyavvaM tina bhettavyaM bhayassa vatti bhayaheto hyAtduSTatiryaGgamanuSyadevAdeH, tathA AtmodbhavAdapi netyAha-vAhissa batti vyAgheH krameNa prANApahAriNaH kuSThAdeH rogAdvAzIghrataraprANApahArakAcca jvarAde; jarAyA vA mRtyorvA anyasmAdvA tAzAdbhayotpAdakatvena vyAdhyAdisazAd iSTaviyogAdekasmAditi, vAcanAntare idamadhItaM anyasmAdvA evamAdIti, etannigamayannAha-evaM dhairyeNa-sattvena bhAvito bhavatyantarAtmA-jIvaH, kiMvidhaH ? ityAha'saMjae tyAdi pUrvavat 4 / "paMcamagati paJcamakaMbhAvanAvastviti gamyate, yadutahAsyaM na sevitavyaM-parihAso na vidheyaH, yataH alIkAni-sadbhUtArthanilavarUpANi asaMtagAIti asanti asadbhUtArthAni vacanAnIti gamyate azobhanAni vA azAntAni vA anupazamapradhAnAni 'jalpanti' bruvate 'hAsaitta'tti hAsavantaH parihAsakAriNaH paribhavakAraNaMca hAsyaM-apamAnanAheturityarthaH, paraparivAdaH-anyadUSaNAbhidhAnaM priya-iSTo yatra tattathA tadvidhaM ca hAsyaM, parapIDAkArakaMca hAsyamiti vyaktaM, 'bheyavimuttikAraka catti bhedaH-cAritrabhedo vimUrtizca-vikRtanayanavadanAditvena vikRtazarIrAkRtiH tayoH kArakaM yattattathA, tacca hAsyaM, athavA rAjadantAdidarzanAdvimukteH-mokSamArgasya bhedakArakamiti vAcye bhedavimuktikArakamityuktaM, anyo'nyajanitaM ca-parasparakRtaM ca bhaveddhAsyaM yatastato'nyo'. nyagamanaMca-parasparasyAbhigamanIyaM ca bhavetmarma-pracchannApAradAryAdi duzceSTitaM, tathA'nyo'nyagamanaM ca-parasparAdhigamyaM ca bhavetkarma- lokanandhajIvanavRttirUpaM 'kandappAbhiyogagamaNaM ca'tti kandapazci0kAndarpikA devavizeSA hAsyakAriNo bhANDaprAyA AbhiyogyAzca-abhiyogArhA AdezakAriNo devAH eteSu gamanaM gamanaheturyattattathA tacca bhaveddhAsya, ayamabhiprAyohAsyaratisAdhuzcAritralezaprabhAvAddeveSUtpadyamAnaH kAndarpikeSu AbhiyogikeSu cotpadyate na maharddhikeSviti hAsyamanAyeti, Aha ca-- // 1 // "jo saMjaovi eyAsu appasatthAsu vaTTai kahiMci / / so tabbihesu gacchai niyamA bhaio caraNahI nno||" 'eyAsu'tti kandAdibhAvanAsviti, tathA 'AsuriyaM kibvisatataM ca jaNeja hAsaM'ti 'arasuriyanti asurabhAvaM 'kivvisattaMti cANDAlaprAyadevavizeSatvaM vA vikalpe janayet-prApayet 731 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNadazAGgasUtram 2/2/37 janmAntarAhAsyakAricAritrajIvaM hAsyaM -hAsaH yasmAdevaM tasmAddhAsaM na sevitavyamiti, athaitannigamanamAha-evamuktena hAsavarjanaprakAreNa maunena-vacanasaMyamena bhAvito bhavantyantarAtmA laMyatAdivizeSaNaH, 'evamiNa' mityAdyadhyayananigamanaM pUrvAdhyayanavadvyAkhyeyamiti / saMvaradvAre adhyayanaM -1 samAptam 482 " - muni dIparatnasAgareNa saMzodhitA sampAdItA praznavyAkaraNAGgasUtre saMvaradvAre dvItIya adhyayanasya abhayadevasUri viracitA TIkA parisamAptA / -: saMvaradvAre - adhyayanaM - 3 adattAdAnaviramaNaM : - vR. vyAkhyAtaM mRSAvAdasaMvarAkhyaM dvitIyaM saMvarAdhyayanaM, atha sUtrakramasambaddhamathavA'nantarAdhyayane mRSAvAdaviramaNamuktaM taccAdattAdAnaviramaNavatAmeva sunirvAhaM bhavatItyadattAdAnaviramaNamathAbhidhAnIyaM bhavatIti tadanena pratipAdyata ityevaMsambaddhamadattAdAnAsaMvarAkhyaM tRtIyaM saMvarAdhyayanabhArabhyate, asya cedamAdisUtram mU. (38) jaMbU ! dattamaNunnAyasaMvaro nAma hoti tatiyaM suvvatA ! mahavvataM guNavvataM paradavvaharaNapaDiviraikaraNajuttaM aparimiyamanaMtataNhANugayamahicchamaNavayaNakalusa AyANasuniggahiyaM susaMjamiyamaNahatthapAyanibhiyaM niggaMthaM neTTikaM niruttaM nirAsavaM nibbhayaMvimuttaM uttamanaravasabhapavarabalavagasuvihitajaNasaMmataM paramasAhudhammacaraNaM jattha ya gAmAgaranagaranigamakheDakabbaDamaDaMbadoNamuhasaMvAhapaTTaNAsamayaM ca kiMci davvaM NaNimuttasilappavAlakasaMdUsarayayavarakaNagarayaNamAdiM paDiyaM pamhuTTaM vippaNaTTaM na kappati kassati kaheuM vA geNhiuM vA ahirannasuvannikeNa samaleDukaMcaNeNaM apariggahasaMvuDeNaM logaMmi vihariyabvaM, jaMpiya hojAhi davvajAtaM khalagataM khettagataM ranamaMtaragataM vA kiMci puSphaphalatayappa - bAlakaMdamUlataNakaTTasakArAdi appaM ca bahuM ca aNuM ca dhUlagaM vA na kappatI uggahaMmi adinnaMmi giNhiuM je, haNi haNi uare aNunnaviya hiyavvaM vajjeyavvo savvakAlaM aciyattagharappaveso aciyattabhattapANaM aciyatta pIDhaphalagasejjAsaMdhAragavatthapattakaM baladaMDagarayaharaNanisejacolapaTTagamuhapottiyapAyapuMchaNAi bhAyaNabhaMDovahiuvakaraNaM paraparivAo parassa doso paravavaeseNaM jaM ca geNhai parassa nAsei jaM ca sukayaM daNassa ya aMtarAtiyaM dANavippaNAso pesunnaM caiva maccharitaM ca, jeviyapIDhaphalagasejjAsaMdhAragavatthapAyakaMbalamuhapottiyapAyapuMchaNAdibhAyaNabhaMDovahiuvakaraNaM asaMvibhAgI asaMgaharutI tavateNe ya vaiteNe ya rUvateNe ya AyAre caiva bhAvateNe ya saddakare jhaJjhakare kalahakare verakare vikahakare asamAhikare sayA appamANabhotI satataM anubaddhavere ya nirosI se tArisae nArAhae vayamiNaM, aha kerisae puNAI ArAhae vayamiNaM ?, je se svAhabhattapANasaMgrahaNadANakusale accaMtabAladubbalagilANavuDDukhamake pavattiAyariyauvajjhAe sehe sAhammike tabassIkulagaNasaMghaceiyaTTe ya nijjaraTTI veyAvaccaM anissiyaM dasavihaM bahuvihaM kareti, naya aciyattassa gihaM pavisai na ya aciyattassa geNhai bhattapANaM na ya aciyattassa sevai pIDhaphalaharirrrrrrrribalaDaMDagarayaharaNanisejacolapaTTayamuhapottiyapAyapuMchaNAibhA Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 483 dvAraM-2, adhyayana-3, yaNabhaMDovahiuvagaraNaM na ya parivAyaM parassajaMpati Na yAvidose parassa geNhati paravavaeseNavina kiMci geNhati na ya vipariNAmeti kiMci jaNaM na yAvi nAseti dinasukayaM dAUNa ya na hoi pacchAtAvie saMbhAgasIle saMggahovaggahakakusale se tArisate ArAhate vayamiNaM, imaMca paradavvaharaNaveramaNaparirakkhaNaTThayAe pAvayaNaM bhagavayA sukahitaM attahitaM pecAbhAvitaM AgamesibhadaM suddhaM neyAuyaM akuDilaM anattaraM sabbadukkhapAvANa viovasamaNaM, tassa imA paMca bhAvaNAto tatiyassa hoti paradabbaharaNaveramaNaparirakkhaNaTThAyae, paDhamadevakulasabhaSpavAsahasarukkhamUlaArAmakaMdarAgaragiriguhAkammaujANajANasAlAkuvitasAlAmaMDavanasutragharasusANaleNaAvaNe annaMmi ya evamAdiyaMmi dagamaTTiyabIjaharitatasapANaasaMsate ahAkaDe phAsue vivitte pasatthe uvassae hoi vihariyavvaM, AhAkammabahule yaje se AsitasaMmajiussittasohiyachAyaNadUmaNaliMpaNaaNuliMpaNajalaNabhaMDacAlaNa aMto bahiM ca asaMjamo jattha vaDhatI saMjayANa aDDA vajeyavvo huuvassao se tArisae suttapaDikuDe, evaM vivittavAsavasahisamitijogeNa bhAvito bhavati aMtarappA niccaM ahikaraNakaraNa-kArAvaNapAvakammavirato dattamaNunAyaoggaharutI bitIyaM ArAmujANakAnanavaNappadesabhAge jaM kiMci ikkaDaM va kaThiNagaM ca jaMtugaM ca parAmerakucakusaDabbhapalAlamUyavakkayapupphaphalatayappavAlakaMdamUlataNakaTThasakkArAdI geNhai sejovahissa aTThA na kappae uggahe adinnaMmi giNheThaMje haNi haNi uggahaM aNanaviyaM geNhiyavvaM evaM uggahasamitijogeNa bhAvito bhavati aMtarappA ninnaM ahikaraNakaraNakArAvaNapAvakammavirate dttmnnunnaayogghrutii| tatIyaM pIDhaphalagaseJjAsaMthAragaTTayAe rukkhA na chiMdiyavvA na chedaNeNa bheyaNeNa sejA kAreyavvA jasseva uvassate vaseja sejaM tatyeva gavesejjA na ya visamaM samaM karejA na nivAyapavAyaussugataM naDasamasagesukhubhiyabbaM aggI dhUmo na kAyabbo, evaM saMjamabahule saMvarabahule saMvuDabahule samAhibahule dhIre kAeNa phAsayaMto sayayaM ajjhappajjhANajutte samie ege careja dhamma, evaM senAsamitijogeNa bhAvito bhavati aMtarappA niccaM ahikaraNakaraNakArAvaNapAvakammavirate dttmnnunnaayugghrutii| ca utthaM sAhANapiMDapAtalAbhe bhottavyaM saMjaeNa samiyaM na sAyasUyAhikaMna khaddhaMNa vegitaM naturiyaM na cavalaM na sAhasaM na ya parassa pIlAsakarasAvajaMtaha bhottavvaM jaha se tatiyavayaM na sIdati sAhAraNapiMDapAyalAbhesuhumaMadinnAdAnavayaniyamaveramaNaM, evaMsAhAraNapiMDavAyalAbhesamitijogeNa bhAvito bhavati aMtaparappA niccaM ahikaraNakaraNakArAvaNapAvakammavirate dattamaNunAyauggaharutI paMcamagaM sAhammie viNao pauMjiyavvo uvakaraNapAraNAsu viNao paMujiyavvo vAyaNapariyaTTaNAsu viNao pauMjiyavyo dANagaNapucchaNAsu viNao pauMjiyavyo nikkhamaNapavesaNAsu viNao pauMjiyavco annesu ya evamAdiSu bahusu kAraNasaesu viNao pauMjiyavyo, viNaovitavo tavovidhammo tamhA viNao pauMjiyavyo gurusu sAhUsutavassIsuya, evaM viNateNa bhAvio bhavai aMtarappA niccaM adhikaraNakaraNakArAvaNapAvakammavirate dttmnnunnaayugghruii| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 2/3/38 evamiNaM saMvarassa dAraM sammaM saMvariyaM hoi supaNihiyaM evaM jAva AghaviyaMsudesitaMpasatthaM vR. 'jaMbU ityAdi jambUrityAmantraNaM 'dattANunAyasaMvaro nAma'tti dattaM ca-vitIrNamannAdikamanujJAtaM ca-pratihArikapIThaphalakAdi grAhyamiti gamyateityevaMrUpaH saMvaro dattAnujJAtasaMvara ityevaMnAmakaM bhavati tRtIyaM saMvaradvAramiti gamyate, he suvrata! jambUnAman ! mahAvratamidaM, tathAguNAnAM-aihikAmuSmikopakArANAM kAraNabhUtaM vrataM guNavataM, kiMsvarUpamityAha-paradravyaharaNaprativiratikaraNayuktaM tathA aparimitAaparimANadravyaviSayA anantA vA--akSayA yA tRSNA-vidyamAnadravyAvyayecchA tayA yadanugataM mahecchaMca-avidyamAnadravyaviSaye mahAbhilASaM yanmano--mAnasaM vacanaM ca vAk tAbhyAM yatkaluSaMparadhanaviSayatvena pAparUpamAdAnaM-grahaNaM tatsuSTu nigRhItaM-niyamitaM yatra tattathA, susaMyamitamanasA-saMvRtena cetasA hetunA hastau ca pAdau ca nibhRtau-paradhanAdAnavyApArAduparatI yatra tatsusaMyitamanohastapAdanibhRtaM, anena ca vizeSaNadvayena manovAkkAyanirodhaH paraghanaM prati darzitaH, tathA nirgranthaM nirgatabAhyAbhyantaragranthaM naiSThikaM-sarvadharmaprakarSaparyantavartiM nitarAmuktaM sarvajJairupAdeyatayeti niruktaM avyabhicaritaM vA nirAzravaM-karmAdAnarahitaM nirbhayaM-avidyamAnarAjadibhayaM vimuktaM-lobhadoSatyaktaM uttamanaravRSabhANAM 'pavarabalavaga'tti pradhAnabalavatAM ca suvihitajanasya ca-susAdhulokasya sammataM-abhimataM yattattathA, parasAdhUnAM dharmAcaraNaM-dharmAnuSThAnaM yattattathA, yatra ca tRtIye saMvare grAmAkaranagaranigamakheTakarbaTamaDambadroNamukhasaMvAhapattanAzramagataMca grAmAdivyAkhyApUrvavat kiJcid -anirdiSTasvarUpaM dravyaM, tadevAhamaNimauktikazilApravAlakAMsyadUSyarajatavarakanakaratnAdi, kimityAha-patitaMbhraSTaM pamhuTuMti vismRtaMvA-pratipAdayituMadattagrahaNapravarttanaM mA bhUditikRtvA grahItuMvA-AdAtuM tannivRttatvAtsAdhoH, yataH sAdhunaivaMbhUtena viharttavyamityata Aha-hiraNyaM-rajataM suvarNaMca-hema te vidyete yasya sa hiraNyasuvarNikastanniSedhenAhiraNyasuvarNikastena, same-tulye upekSaNayatayA leSTukAJcane yasya sa tathA tena, aparigraho-dhanAdirahitaH saMvRtazcendriyasaMvareNayaHso'parigrahasaMvRtastena, loke martyaloke vihartavyaM-AsitavyaM saJcaritavyaM vA sAdhuneti gamyate, yadapi ca bhaved dravyajAtaM-dravyaprakAraH khalagataM-dhAnyamalanasthAnAzritaM kSetragataM-karSaNabhUmisaMzritaM rannamantaragataMva'tti araNyamadhyagataM vA, vAcanAntare 'jalathalagayaM khettamaMtaragayaM vatti dRzyate, kizcid-anirdiSTasvarUpaM puSpaphalatvakpravAlakandamUlatRNakASTazarkarAdIti pratItaM alpaM vA mUlyato bahu vA tathaiva aNuvA-stokaM pramANataH sthUlakaM vA tathaiva na kalpate-na yujyate avagrahe-gRhasthaNDilAdirUpe adatte-svAminA'nanujJAtegrahItuM AdAtuMje iti nipAtaH,grahaNe niSedha ukto'dhunA tadvidhimAha haNi haNitti ahanyahani pratidinamityarthaH avagrahamanujJApya yatheha bhavadIye'vagrahe idaM idaM ca sAdhuprAyogyaM dravyaM grahISyAma iti pRSTena tatsvAminA evaM kurutetyanumate satItyartho grahItavyaM-AdAtavyaM varjayitavyazca sarvakAlaM 'aciyatta'tti sAdhUna pratyaprItimato yad gRhaM tatra yaH pravezaHsatathA aciyatta'tiaprItikAriNaH sambandhi yadbhaktapAnaMtattathA tadvarjayitavyamiti prakramaH, tathA aciyattapIThaphalakazayyAsaMstArakavastrApAtrakambaladaNDakarajoharaNaniSadyAcolapa Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM-2, adhyayanaM - 3, 485 TTakamukhapotikApAdaproJchanAdi pratItameva, kimevaMvidhabhedamityAha - bhAjanaM - pAtraM bhANDaM vA tadeva mRnmayaM upadhizca - vastrAdiH eta evopakaraNamiti samAsastadvarjayitavyamiti prakramaH, , adattameva svaminA'nanujJAtamitikRtyA, tathA paraparivAdo - vikatthanaM varjayitavya iti, tathA parasya doSo dUSaNaM dveSo vA varjayitavyaH, parivadanIyena dUSaNIyena ca tIrthakaragurubhyAM tayorananujJAtatve nAdattarUpatvAditi, adattalakSaNaM hIdaM- 'sAmIjIvAdattaM titthayareNaM taheva ya gurUhiM' ti tathA parasya - AcAryaglAnAdevyapadezena - vyAjena yacca gRhNAti -Adatte vaiyAvRttyakarAdistattenAnyena ca varjayetavyaM, AcAyadireva dAyakena dattatvAditi, parasya parasambandhi nAzayatimatsarAdapahute yacca sukRtaM saccaritamupakAraM vA tatsukRtanAzanaM varjayitavyaM, tathA dAnasya cAntarAyikaM - vighnodAnavipraNAzo dattApalApaH, tathA paizUnyaM caiva - pizunakarma matsaritvaM ca-paraguNAnAmasahanaM tIrthaGkapAdyananu jJAtatvAdvarjanIyamiti, tathA 'je'vie 'tyAdi yo'pi ca pIThaphalakazayyAsaMstArakavastrApAtrakambalamukhapotikApAdaproJchanAdibhAjanabhANDopadhyupakaraNaM pratItyeti gamyate avisaMvibhAgI - AcAryaglAnAdInAmeSaNAguNavizuddhilabdhaM sanna vibhajate'sau nArAdhayati vratamidamiti sambandhaH, tathA 'asaMgaharui' tti gacchopagrahakarasya-pIThAdikasyopakaraNasyaiSaNAdoSavimuktasya labhyamAnasyAtmaMbharitvena na vidyate saGgrahe ruciryasyAsAvasaGgrahamaruciH, 'tavavaiteNe ya'tti tapazca vAk tapovAcau tayoH stenaHcaurastapovAvastenaH, tatra svabhAvato durbalAGgamanagAramavalokya ko'pi kaJcana vyAkaroti - yathA bhoH ! sAdho sa tvaM yaH zrUyate tatra gacche mAsakSapakaH ?, evaM pRSTe yo vivakSitakSapaka' sannapyAhaevametat, athavA dhUrttatayA brUte-bhoH zrAvaka ! sAdhavaH kSapakA eva bhavanti, zrAvakastu manyate - kathaM svayamAtmAnamayaM bhaTTArakaH kSapakatayA niHspRhatvAt prakAzayatIti kRtvaivaMvidhamAtmoddhatyaparihAraparaM sakalasAdhusAdhAraNaM vacanamAviH karotItyataH sa evAyaM yo mayA vivakSita ityevaM para sambandhi tapa Atmani parapratipattitaH sampAdayaMstapastena ucyate, evaM bhagavan ! sa tvaM vAggamItyAdibhAvanayA parasambandhinIM vAcamAtmani tathaiva sampAdayan vAkstena ucyate, tathA 'rUvateNe ya'tti evaM rUpavantamupalabhya sa tvaM rUpavAnityAdibhAvanayA rUpasteno, rUpaM ca dvidhA - zArIrasundaratA suvihitasAdhunepatyaM ca, tatra sAdhunepathyaM yathA 119 11 "deho rugA umanne jesiM jalleNa phAsiyaM aMgaM / maliNA ya colapaTTA donni ya pAyA samakkhAyA // " tatra suvihitAkAraraJjanIyajanamupajIvitukAmo'suvihitaH suvihitAkAradhArI rUpastenaH, 'AyAre ceva'tti AcAre- sAdhusAmAcAryAM viSaye steno yathA sa tvaM yastatra kriyAruciH zrUyate ityAdibhAvanA tathaiva, 'bhAvateNe ya'tti bhAvasya - zrutajJAnAdivizeSasya steno bhAvasteno yathA kamapi kasyApi zrutavizeSasya vyAkhyAnavizeSamanyato bahuzrutAdupazrutya pratipAdayati yathA'yaM mayA'pUrvaH zrutaparyAyo'bhyuhito nAnya evamabhyahituM prabhurati, tathA zabdakaro - rAtrau mahatA zabdegollApasvAdhyAyAdikArako gRhastha bhASAbhASako vA, tathA jhaJjhAka yena yena gaNasya bhedo bhavati tattatkArI yena ca gaNasya manoduHkhamutpadyate Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 2/3/38 tadbhASI, tathA kalahakaraH kalahahetubhUtakarttavyakArI, tathA vairakaraH pratItaH vikathAkArI- stryAdikathAkArI asamAdhikArakaH-cittAsvAsthyakarttA svasya parasya vA, tathA sadA apramANabhojIdvAtriMzatkavalAdhikAhArabhoktA satatamanubaddhavairazca santatamanubaddhaM prAbdhamityarthaH vairaM vairikarma yena sa tathA, tathA nityaroSI - sadAkopaH, 'se tArise tti sa tAdRzaH- pUrvoktarUpaH 'nArAhae vayamiNaM'ti nArAghayati na niraticAraM karoti vrataM mahAvratamidaM adattAdAnaviratirUpaM, svAmyAdibhirananujJAtakAritvAttasyeti / 'aha kerisae' tti atha paripraznArthaH kIdRzaH punaH 'AI' ti alaGkAre ArAdhayati vrata midaM ?, iha prazne uttaramAha - 'je se' ityAdi yo'sAvupadhibhaktapAnAnAM dAnaM ca saGgrahaNaM ca tayoH kuzalo - vidhijJo yaH sa tathA, bAlazca durbalazcetyAdisamAhAradvandvastato'tyantaM yadvAladurbalaglAnavRddhakSapakaM tattathA tatra viSaye vaiyAvRttyaM karotIti yogaH, tathA pravRttyAcAryopAdhyAye iha dvandvaikatvAt pravRttyAdiSu tatra pravRttilakSaNamidaM 119 11 "tavasaMjamajogesuM jo jogo tattha taM pavattei / asahuM ca niyattei gaNatattillo pavittI u // " Itarau pratItau, tathA 'sehe' tti zaikSe- abhinavapravrajite sAdharmike- samAnadharmake liGgapravacanAbhyAM tapasvini-caturthabhaktAdikAriNi tathA kulaM - gacchasamudAyarUpaM candrAdikaM gaNaH- kulasamudAyaH koTikAdikaH saGghaH- tatsamudAyarUpaH caityAni - jinapratimA etAsAM yo'rthaH - prayojanaM sa tathA tatra ca nirjarArthI-karmakSayakAmaH vaiyAvRttyaM - vyAvRttakarmarUpamupaSTambhanamityarthaH anizritaM - kIttyAdinirapekSaM dazavidhaM dazaprakAraM, Aha ca // 1 // "vaiyAvacaM vAvaDabhAvo iha dhammasAhaNanimittaM / annAiyANa vihiNA saMpAyaNamesa bhAvattho / // 2 // Ayariya 1 uvajjhAe 2 ra 3 tabassI 4 gilANa 5 sehANaM 6 | sAhammiya 7 kula 8 gaNa 9 saMgha 10 saMgayaM tamiha kAyavvaM // " ti bahuvidhaM-bhaktapAnAdidAnabhedenAnekaprakAraM karotIti, tathA naca - naivaca 'aciyattassa' tti aprItikAriNo gRhaM pravizati, na ca naiva ca 'aciyattassa' tti aprItikAriNaH saktaM gRhNAti bhaktapAnaM, naca 'aciyattassa' tti aprIti kartuH sevate - bhajate pIThaphalakazayyAsaMstArakavastrapAtrakambaladaNDa karajoharaNaniSadyAcolapaTTakamukhapotikApAdaproJchanAdibhAjanabhANDopadhyupakaraNaM, tathA na ca parivAdaM parasya jalpati, na cApi doSAn parasya gRhNAti, tathA paravyapadezenApi - glAnAdivyAjenApi na kiJcidaj gRhNAti, na ca vipariNamayati-dAnAdidharmAdvimukhIkaroti kaJcidapijanaM, naM cApi nAzayati-apahnavadvAreNa dattasukRtaM-vitaraNarUpaM sucaritaM parasambandhi, tathA dattvA ca deyaM kRtvA vaiyAvRttyAdikAryaM na bhavati pazcAttApikaH - pazcAttApavAn, tathA saMvibhAgazIlaH - labdhabhaktAdisaMvibhAgakArI tathA saGgrahe- ziSyAdisaGgrahaNe upagrahe ca-teSAmeva bhakta zrutAdidAnenopaSTambhane yaH kuzalaH sa tathA 'se tArise' tti sa tAdRzaH ArAdhayati vratamidaMadattAdAnaviratilakSaNaM, 'imaM ce 'tyAdi imaM ca - pratyakSaM pravacanamitisambandhaH paradravyaharaNaviramaNasya parirakSaNaM Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 487 dvAra-2, adhyayana-3, pAlanaM sa evArthastadbhAvastattA tasyaiva pravacana-zAsanamityAdi vaktavyaM yAvat 'parirakkhaNa TThayAe'tti 'paDhamati prathama bhAvanAvastu viviktavasativAso nAma, tatrAha-devakulaM-pratItaM sabhAmahAjanasthAnaMprapA-jaladAnasthAnaMAvasathaH-parivrAjakasthAnaM vRkSamUlaMpratItaMArAmo-mAdhavIla tAdyupato dampatiramaNAzrayo vanavizeSaH kandarA-darI Akaro-lohAdhutpattisthAnaM giriguhA--pratItA karmaantaryatra sudhAdi parikarmyate udyAnaM-puSpAdimavRkSasaGkulamutsavAdI bahujanabhogyaM yAnazAlA-rathAdigRhaM kupitazAlA-tUlyAdigRhopaskarazAlA maNDapo-yajJAdimaNDapaH zUnyagRhaM zmazAnaM ca pratItaM layanaM-zailagRhaM ApaNaH-paNyasthAnaM eteSAM samAhAradvandvastatastatra anyasmiMzcaivamAdike-evaMprakAre upAzraye bhavati viharttavyamiti sambandhaH, kiMbhUte? -dakaM-udakaM mRttikA-pRthivIkAyaH bIjAni-zAlyAdIni haritaM-dUrvAdivanaspatistrasaprANA-dvIndriyAdayaH tairasaMsaktaH-asaMyukto yaH sa tathA tatra, yathAkRte-gRhasthena svArthaM nirvarttite 'phAsue'tti pUrvoktaguNayogAdeva pAsuke-nirjIve vivikte-stryAdidoSarahiteata eva prazaste upAzraye vasato bhavati viharttavdha-AsitavyaM,yAdazepunarnAsitavyaMtathA'sAvucyate-'AhAkammabahuleya'tti AdhayA sAdhUnAM manasyAdhAnena sAdhUnAzrityetyarthaH yatkarma-prathivyAdyArambhakriyA tadAdhAkarma, Aha ca-- "hiyayaMmi samAheuM egamaNegaM ca gAhagaM jaMtu vahaNaM karei dAyA kAyANa tamAhakammaM tu||" tena bahulaH-pracurastadvA bahulaM yatrasatathA, 'je se'ttiya evaMvidha; sa varjayitavya evopAzraya iti sambandhaH, anena mUlaguNAzuddhasyaparihAra upadiSTaH, tathA 'Asiya'ttiAsiktaM AsecanamISadudakacchaTTaka ityarthaH 'saMmajjiya'tti sammArjanaM-zalAkAhastena kacavarazodhanaM utsiktaM-atyarthaM jalAbhiSecanaM 'sohiya'tti zobhanaM candanamAlAcatuSkapUraNAdinA zobhAkaraNaM 'chAyaNa'tti chAdanaM-darbhAdipaTalakaraNaM 'dhUmaNa'tti seTikayA dhavalanaM liMpaNaM'ti chagaNAdinA bhUmeH prathamato lepanaM 'anuliMpaNaM ti sakRlliptAyA bhUmeH punarlepanaM jalaNaM tizItyApanodAya vaizvAnarasya jvalanaM zodhanArthaM vA prakAzakaraNAyavAdIpaprabodhanaM bhaMDacAlaNa'ttibhANDAdInAM-pITharakAdInAMpaNyAdInAM vAtatra gRhasthasthApitAnAMsAdhvarthaMcAlanaM-sthAnAntarasthApanameteSAM samAhAradvandvaH vibhaktilopazca dRzyaH , tataAsiktAdirUpaH antarbahizca-upAzrayasya madhye amadhyeca asaMyamo-jIvavirAdhanA yatra-yasminnupAzraye varttate-bhavati saMyatAnAM-sAdhUnAmarthAya hetave 'vajeyavyo hutti varjitavya eva upAzrayo-vasatiH sa tAzaH sUtrapratikuSTa:-AgamaniSiddhaH, prathamabhAvanAM nigamayatrAha-- evamuktenAnuSThAnaprakareNa vivikto-lokadvayAzritadoSavarjito viviktAnAM vA-nirdoSANAM vAso-nivAso yasyAM sA viviktAvAsA sA cAsau vasatizca viviktavAsavasatistadviSayA yA samitiH-samyakpravRttistayA yo yogaH-sambandhastena bhAvito bhavatyantarAtmA, kiMvidha ityAha-nityaM sadA'dhikriyate-adhikArIkriyatedurgatAvAtmA yenatadadhikaraNaM-duranuSThAnaM tasya yatkaraNaM kArApaNaM ca tadeva pApakarma-pApopAdanakriyA tayorvirato yaHsa tathA, datto'nujJAtazca yo'vagraha:-avagrahaNIya vastu tatra ruciryasya sa tatheti 1 / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 2/3/38 'bIyaM 'ti dvitIyaM bhAvanAvastu anujJAtasaMstArakagrahaNaM nAma, taccaivam - ArAmodampatiramaNasthAna bhUtamAdhavIlatAdigRhayuktaH udyAnaM - puSpAdimava kSaGkRlAdau utsavAdI bahujanabhogyaM kAnanaM- sAmAnyavRkSopetaM nagarAsannaM ca vanaM-nagaraviprakRSTaM eteSAM pradezarUpo yo bhAgaH sa tathA tatra yatkiJciditi - sAmAnyenAvagrahaNIyaM vastu, tadeva vizeSeNAha - ikkaDaM vA- DhaMDhaNasa zaM tRNavizeSaM evaM kaThinakaM jantukaM ca - jalAzayajaM tRNavizeSameva parNamityarthaH tathA parA- tRNavizeSaH merA tu-musarikA kUrcI- yena tRNavizeSeNa kuvindAH kUrcAn kurvanti kuza darbhayorAkArakRto vizeSaH palAlaM - kaGgavAdInAM mUyako - medapATaprasiddhastRNavizeSaH valvajaH tRNavizeSaH puSpaphalatvakpravAlakandamUlatRNakASThazarkarAH pratItAstataH parAdInAM dvandvaH punastA Adiryasya tattathA tad gRhNAti -Adate, kimarthaM ? -yyopadheH - saMstArakarUpasyopadherathavA saMstArakasyopAdhezcArthAya hetave, iha taditi zeSodRzyaH, tatastanna kalpate- na yujyate avagrahe- upAzrayAntarvarttini avagrAhye vastuni adatte - ananujJAte zayyAdAyinA 'gihiuM ce 'tti grahItuM - AdAtuM je iti nipAtaH, ayamabhiprAyaHupAzrayamanujJApya tanmadhyagataM tRNAdyapyanujJApanIyaM, anyathA tadagrAhyaM syAditi, etadevAha - 'haNi haNi 'tti ahani 2 -- pratidivasaM, ayamabhiprAyaH - upAzrayAnujJApanAdine 'uggahaM' ti avagrAhyamikkaDAdi anujJApya grahItavyamiti, 'eva' mityAdi nigamanaM prathamabhAvanAvadavaseyaM, navaramavagrahasamitiyogena- avagrahaNIyatRNAdiviSayasamyakpravRttisambandhenetyarthaH 2 / 'taiyaM 'ti tRtIyaM bhAvanAvastu zayyAparikarmmavarjanaM nAma, taccaivaM pIThaphalaka zayyAsaMstArakArthatAyai vRkSA na chettavyAH na ca chedanena-tadbhUmyAzritavRkSAdInAM karttanena bhedanena ca teSAM pASANAdInAM vA zayyA - zayanIyaM kArayitavyA, tathA yasyaiva gRhapaterupAzrayenilaye vaset-nivAsaM karoti zayyAM zayanIyaM tatraiva gaveSayet mRgayet naca viSamAM satIM samAM kuryAt na nivAtapravAtotsukatyaM kuryAditi varttate, na ca daMzamazakeSu viSaye kSubhitavyaM kSobhaH kAryaH, atazca daMzAdyapanayanArthaM agnidhUrmo vA na karttavyaH, evamuktaprakAreNa saMyamabahulaH - pRthivyAdisaMrakSaNapracuraH saMvarabahulaH - prANAtipAtAdyAzravadvAranirodhapracuraH saMvRtabahulaH - kaSAyendriyasaMvRtatvapracuraH samAdhibahulaH - cittasvAsthyapracuraH dhIro-buddhimAn akSobho vA parISaheSu, kAyena spRzanna manorathamAtreNa, tRtIyaM saMvaramiti prakramagamyaM, satataM-santatamadhyAtmani-AtmAnamadhikRtya AtmAlambanaM dhyAnaM - cittanirodhastena yukto yaH sa tathA, tatrAtmadhyAnaM amuko'haM amukakule amugasisse amugadhammaTThANaThiie na ya tavvirAhaNe tyAdirUpaM, 'samie'tti samitaH samitibhiH ekaH - sasahAyo'pi rAgAdyabhAvAt cared-anutiSThet dharma- cAritraM, atha tRtIyabhAvanAM nigamayannAha evaM anantaroditanyAyena zayyAsamitiyogenazayanIyaviSayasamyakpravRttiyogena zeSaM pUrvavat 3 / iha caturtha bhAvanAvastu anujJAtabhaktAdibhojanalakSaNaM, taccaivaM - sAdhAraNaH - saGghATikAdisAdharmikasya sAmAnyo yaH piNDastasya bhaktAde; pAtrasya ca - patadrahalakSaNasya upalakSaNa- tvAdupadhyantarasya ca pAtre vA - adhikaraNe lAbho -dAyakAtsakAzAtprAptiH sa sAdhAraNapiNDapAtra lAbhastatra sati bhoktavyaM - abhyavaharttavyaM paribhoktavyaM ca, kena kathamityAha-saMyatena-sAdhunA 'samiyaM' ti Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAra-2, adhyayana-3, 489 samyakyathAadattAdAnaM na bhavatItyarthaH, samyakatvamevAha-nazAkasUpAdhika-sAdhAraNasya piNDasya zAkasUpAdhike bhoge bhujyamAne saGghATikAdisAdhorapratIrutpadyate tatastadadattaM bhavati, tathA 'na khaddhaM ti pracuraM pracurabhojane'pyaprItireva, pracurabhojanatA ca sAdhAraNe'pi piNDe bhojanakAntarApekSayA vegena bhujyamAne bhavatIti tanniSedhAyAha na vegitaM-grAsasya gilane vegavat na tvaritaM-mukhakSepe na capalaM-hastigrIvAdirUpakAyacalanavatna sAhasaM-avitarkitaM ataeva na ca parasya pIDAkaraMcatatsAvadhaM ceti parapIDAkarasAvA, kiM bahunoktena ?, tathA bhoktavyaM saMyatena nityaM yathA 'se' tasya saMyatasya tadvA tRtIyavrataM na sIgati-na bhrazyati, dUrakSaM cedaM sUkSmatvAdityata Aha-sAdhAraNapiNDapAtralAbhe viSayabhUte sUkSmasunipuNamatirakSaNIyatvAdaNu, kiMtadityAha-adattAdAnaviramaNalakSaNena vratena yaniyamanaM-Atmano niyantraNaM tattathA, pAThAntare adattAdAnAdvatamitibuddhayA niyamena-avazyaMtayA yadviramaNaMnivRttistattathA, etanigamanAyAha-evamuktanyAyena sAdhAraNapiNDapAtralAbhe viSayabhUte samitiyogena-samyakpravRttisambandhena bhAvito bhavatyantarAtmA, kiMbhUta ityAha- 'niccamityAdi tathaiva 4 / 'paMcamaga tipaJcamaM bhAvanAvastu, kiMtadityAha-sAdharmikeSu vinayaHprayoktavyaH, etadeva viSayabhedenAha-'uvakaraNapAraNAsuttiAtmano'nyasya vA upakaraNaM glAnAdyavasthAyA-manyenopakArakaraNaM tacca pAraNA ca-tapasaH zrutaskandhAdizrutasya vA pAragamanaM upakArapAraNe tayorvinayaH prayoktavyo, vinayazcecchAkArAdidAnena balAtkAraparihArAdilakSaNaH ekatrAnyatra ca gurvanujJayA bhojanAdikRtyakaraNalakSaNaH, tathA vAcanA-sUtragrahaNaM parivartanA-tasyaiva guNanaM tayovinayaH prayoktavyo vandanAdidAnalakSaNaH tathA dAnalabdhasyAnnadeglAnAdibhyo vitaraNaM grahaNaM-tasyaiva pareNa dIyamAnasyAdAnaM pracchanA-vismRtastrArthapraznaH etAsuvinayaHprayoktavyaH, tatradAnagrahaNayorgurvanujJAlakSaNaHpracchanAyAM tu vandanAdivinayaH, tathA niSkramaNapravezanayovinayastu AvazyakInaiSedhikyAdikaraNamathavA hastaprasAraNapUrvakaM bhUpramArjanAntarapAdanikSepalakSaNaH, kiMbahunA? pratyeka viSayabhaNanenetyata Aha-anyeSu caivamAdikeSu bahuSu kAraNazateSu vinayaH prayoktavyaH, kasmAdevamityAha-vinayo'pi na kevalamanazanAdi tapaH api tu vinayo'pi tapo vartata, abhyantaratapobhedeSu paThitatvAt tasya, yadyevaM tataH kimata Aha-tapo'pi dharmaH, na kevalaM saMyamo dharmastapo'pi dharmo varttate cAritrAMzatvAt tasya, yata evaM tasmAdvinayaH prayoktavyaH, keSvityAha-guruSu sAdhuSu tapasviSu ca-aSTamAdikAriSu, vinayaprayoge hi tIrthakarAdhunujJAsvarUpAdattAdAnaviramaNaMparipAlitaM bhavatIti, paJcamabhAvanAnigamanArthamAha-evamuktanyAyena bhAvito bhavatyantarAtmA, kiMbhUtaH? -nityamityAdi pUrvavat 5 / / adhyayanArthopasaMhArArthamAha-"evamiNaMsaMvarassa dAraMsamma saMvariyaMhoi suppaNihiyaM imehiM paMcahiM kAraNehiM maNavayaNakAyaparirakhiehiM nicaM AmaraNaMtaM ca esa jogo neyavyo dhitimayA matimayA anAsavo akaluso acchiddo aparissAI AsaMkiliTTho suddho savvajiNamaNunAo, evaM taiyaM saMvaradAraM phAsiyaMpAliyaM sohiyaMtIriaMkiTTi sammaM ArAhiyaM ANAe anupAliyaM Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNadazAGgasUtram 2/3/38 bhavai, evaM nAyamuNiNA bhagavayA pannaviyaM parUviyaM pasiddhaM siddhavarasAsaNamiNaM AghaviyaM sudesiyaM pasatyaM // 490 taiyaM saMvaradAraM samattaM tibemi' idaM ca nigamanasUtraM pustakeSu kiJcitsAkSAdeva yAvatkaraNena ca darzitaM, vyAkhyA cAsya prathamasaMvarAdhyayanavadavaseyeti / saMvaradvAre adhyayanaM - 3 - samAptam muni dIparatnasAgareNa saMzodhitA sampAdItA praznavyAkaraNAGgasUtre saMvaradvAre dvitIya adhyayanasya abhayadevasUri viracitA TIkA parisamAptA / -: saMvaradvAre adhyayanaM - 4 brahmacaryam : vR. vyAkhyAtaM tRtIyaM saMvarAdhyayanaM, atha caturthaM brahmasaMvarAkhyAmArabhyate, asya ca pUrveNa saha sUtrakramakRta eva sambandho'thavA'nantarAdhyayane'dattAdAnaviramaNamuktaM tacca prAyo maithunaviramaNopetAnAM sukaraM bhavatIti tadibhidhIyata ityayamaparaH, tadevasambanadhasyAsyedamAdisUtram -- mU. (39) jaMbU ! etto ya baMbhaceraM uttamatavaniyamanANadaMsaNacarittasammattavinayamUlaM yamaniyamaNuppahANajuttaM himavaMtamahaMtateyamaMtaM pasatthagaMbhIrathimitamajjhaM ajabasAhujaNAcaritaM mokkhamaggaM visuddhasiddhigatinilayaM sAsayamavvAbAhamapuNabbhavaM pasatthaM somaM zubhaM sivamacalamakkhayakaraM jativarasArakkhitaM sucariyaM subhAsiyaM navarimuNivarehiM mahApurisadhIrasUradhammiyadhitimaMtANa ya sayA visuddhaM bhavvaM bhavvajaNANucinnaM nissaMkiyaM nibbhayaM nittusaM nirAyAsaM niruvalevaM nivvutigharaM niyamanippakaMpa tavasaMjamamUladaliyanemmaM paMcamahavvayasurakkhiyaM samitiguttiguttaM jhANavarakavADasukayamajjhappadinnaphalihaM sannaddhocchaiyaduggaipahaM sugatipahadesagaM ca loguttamaM ca vayamiNaM paumasaratalAgapAlibhUyaM mahAsagaDaaragatuMbabhUyaM mahAviDimarukkhakkhaMdhabhUyaM mahAnagarapAgArakavADaphalihabhUyaM rajjupiNiddho va iMdaketU visuddhaNegaguNasaMpiNaddhaM jaMmi ya bhaggaMmi hoi sahasA savvaM saMbhaggamadhiyacunniyakusalliyapallaTTapaDiyakhaMDiya parisaDiyavinAsiyaM vinayasIlatavaniyamaguNasamUhaM taM baMbha bhagavaMtaM gahagaNanakkhattatAragANaM vA jahA uDupatI maNimuttasilappavAlarattarayanAgarANaM ca jahA samuddo verulio ceva jahA maNINaM jahA mauDo ceva bUsaNANaM vatthANaM ceva khomajuyalaM araviMdaM ceva puSphajeTTaM gosIsaM caiva caMdaNANaM himavaMto ceva osahINaM sItodA ceva ninagANaM udahIsu jahA saMyaMbhuramaNo ruyagavara ceva maMDalikapavvayANa pavare erAvaNa iva kuMjarANaM sIhovva jahA migANaM pavare pavakANaM ceva veNudeve dharaNo jaha paNNagaiMdarAyA kappANaM ceva baMbhaloe sabhAsu ya jahA bhave suhammA Thitisu lavasattamavva pavarA dAnANaM ceva abhayadAnakimirAu ceva kaMbalANaM saMghayaNe ceva vajrarisabhe saMThANe ceva samacauraMse - - jhANesu ya paramasukkajjhANaM nANesu ya paramakevalaM tu siddhaM lesAsu ya paramasukkalessA titthaMkare jahA caiva munINaM vAsesu jahA mahAvidehe girirAyA ceva maMdaravare vanesu jaha naMdanavanaM pavaraM dumesu jahA jaMbU sudaMsaNA vIsuyajasA jIya nAmeNa ya ayaM dIvo, turagavatI gayavatI rahavatI naravatI jaha vIsue ceva, rAyA rahie ceva jahA mahArahagate, evamaNegA guNA ahINA bhavaMti Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAra-2, adhyayanaM-4, ekkami baMbhacere jamiya ArAhiyaMmi ArAhiyaM vayamiNaM savvaM, sIlaMtavo ya vinaoya saMjamo ya khaMtI guttI muttI taheva ihaloiyapAraloiyajaseya kittI ya paccao ya, tamhA nihueNa baMbhaceraM cariyavvaM savvao visuddhaM jAvajIvAe jAva seyaTTisaMjautti, evaM bhaNiyaM vayaM bhagavayA,taM ca imaM vR. "jaMbU'ityAdi, tatrajambUriti AmantraNaM ettoya'ttiitazcAdattAdAnaviramaNAbhidhAnasaMvarabhaNanAdanantaraM 'baMbhacera ti brahmacaryAbhidhAnaM caturthaM saMvaradvAramucyate iti zeSaH, kiMsvarUpaM tadityAha-uttamAH-pradhAnA ye tapaHprabhRtayaste tathA, tatra tapaH anazanAdi niyamAHpiNDavizuddhayAdayaH uttaraguNAH jJAna-vizeSabodhaH darzanaM-sAmAnyabodhaH cAritraM-sAvadhayoganivRttilakSaNaM samyakatvaM-mithyAtvamohanIyakSayopazamAdisamuttho jIvapariNAmaH vinayaHabhyutthAnAdhupacAraH tataeteSAMmUlamivamUlaM-kAraNaMyattattathA, brahmacaryavAhitapaHprabhRtInuttamAn prApnoti nAnyathA, ydaah||1|| "jai ThANI jai moNI jai jhANI vakkalI tavassI vaa| patyaMto a abaMbhaM baMbhAvina royae mjjh|| // 2 // to paDhiyaM to guNiyaM to muNiyaM to ya ceio appaa| AvaDiyapelliyamaMtiovina kuNai akajaM / / " yamA-ahiMsAdayaH niyamAH-dravyAghabhigrahAH piNDavizuddhayAdayo vA te ca te guNAnA madhyepradhAnAzca tairyukta yattattathA, 'himavantamahaMtateyamaMtaMti himavataH parvatavizeSa SAt sakAzAt mahat-gurukaM tejasvi-prabhAvat yathA hi parvatAnAM madhye himavAn gurukaH prabhAvAMzca evaM vratAnAmidamiti bhAvaH, Aha c||1|| "vratAnAM brahmacaryaM hi, nirdiSTaM gurukaM vratam / tajjanyapuNyasambhArasaMyogAd gururucyte||" -taccAntarIyairapyuktaM"ekatazcaturo vedAH, brahmacaryaM ca ektH| ekataH sarvapApAni, madhaM mAMsaMca ektH||" prazastaM-prazasyaM gambhIraM-atucchaM stimitaM-sthiraM madhyaM-dehino'ntaHkaraNaM yasmin sati tattathA, ArjavaiH-RtutopetaiH sAdhujanairAcaritaM-AsevitaM mokSasya ca mArga iva mArgo yattattathA, vAcanAntare prazastaiH-prazasyaiH gambhIraiH alakSyajanairAcaritaM-AsevitaM mokSasya camArga iva mArgo iva mArgo yattattathA, vAcanAntare prazastaiH-prazasyaiH gambhIraiH-alakSyadainyAdivikAraiH stimitaiHkAyacApalAdirahitaiHmadhyasthaiH-rAgadveSAnAkalitaiH ArjavasAdhujanairAcaritamokSamArgasya yattattathA, tathA vizuddhA-rAgAdidoSarahitatvena nirmalA ya siddhiH-kRtakRtyatA saiva gamyamAnatvAd gatirvizuddhasiddhigatiH-jIvasya svarUpaM saiva nilaya iva nilayaH svarUpaiH sarvasiddhAnAM nilayanAdvizuddhasiddhigatinilayaH zAzvataH sAdyaparyavasitatvAt apunarbhavaH tataH punarbhavasambhavAbhAvAt prazastaH uktaguNayogAdeva saumyo rAgAdhabhAvAt sukhaH sukhakharUpatvAt zivaH sakaladvandvavarjitatvAt akSayazca tatparyAyaNAmapi kathaMcidakSayatvAt akSato vA pUrNamAsIcandravat Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNadazAGgasUtram 2/4/39 taM karotItyavaMzIlaM yattattathA, makArastviha pAThe AgamikaH, pAThAntare siddhigatinilayaM zAzvatahetutvAt zAzvataM avyAbAdhahetutvAdavyAbAdhaM apunarbhavahetutvAdapunarbhavaM ata eva prazastaM saumya ca sukhehetutvAcchivahetutvAcca sukhazivaM acalanahetutvAdacalanaM akSayakaraNAdakSayakaraNaM brahmacaryamiti prakramaH, yativaraiH-munipradhAnaiHsaMrakSitaMpAlitaM yattattathA, sucaritaM zobhanaM zobhanAnuSThAnaM,sucaritattve'pi nAvizeSeNopadiSTaM munibhiriti darzayannAha-susAdhitaM-suSTu pratipAditaM, 'navari'tti kevalaM munivaraiH-maharSibhiHmahApuruSAzcatejAtyAdhuttamAH dhIrANAMmadhye sUrAzca-atyanta-sAhasadhanAHte ca te dhArmikA dhRtimantazceti karmadhArayaH atasteSAmeva, cazabdasyAvadhAraNArthatvAt, sadA vizuddhaM-nirdoSa athavAsadApi sarvadaiva kumArAdyavasthAsusasvipItyarthaHzuddhaM-nirdoSaM, anena caitadApAstaM ydut||1|| "aputrasya gatinAsti, svargo naiva ca naiva ca / tasmAtputramukhaM dRSTvA, pazcAddharmaM cariSyasi // " __-iti, ata evocyte||1|| "anekAni sahasrANi, kumArabrahmacAriNAm / divaM gatAni viprANAmakRtvA kulasantatim // " bhavyaM-yogyaM kalyANamityarthaH, tathAbhavyajanAnucaritaMniHzaGkitaM-azaGkanIyaM, brahmacArI hijanAnAM viSayaniHspRhatvAdazaGkanIyo bhavati, tathA nirbhayaM,brahmacArI hi azaGkanIyatvAnirbhayo bhavati, nistuSamivala nistuSa-vizuddhatandulakalpaM nirAyAsaM-nakhedakAraNaM nirupalepaM-snehavarjitaM tathA nivRtteH-cittasvAsthyasya gRhamiva gRhaM yattattathA, Aha c||1|| "kavayAmaH kavanu tiSThAmaH, kiM kurmaH kinna kurmahe / rAgiNazcintyantyevaM, nIrAgAH sukhmaaste|" nIrAgazca brahmacAriNa eva, tathA niyamena avazyaMbhAvi niSpakampaM-avicalaM niraticAraM yattattathA, vratAntaraM hi sApavAdamapi syAt idaM ca nirapavAdamevetyarthaH, Aha c||1|| "navi kiMci aNunAyaM paDisiddhaM vAvi jinavaridehi / mottuM mehuNabhAvaMna taM viNA rAgadosehiM / / " tataH padadvayasya karmadhAraye nivRttigRhaniyamaniSpakampamiti bhavati, tapaHsaMyamayormUladalikaM-mUladalaM AdibhUtadravyaM tasya 'nemaM; ti nibhaM-sazaM yattattathA, paJcAnAM mahAvratAnAM madhye suThu-atyantaMrakSaNaM-pAlanaMyasyatattathA, samitibhiH IryAsamityAdibhirguptibhiH manoguptayAdibhirvasatyAdibhirvA navabhibrahmacaryaguptibhiryuktaM guptaM vAyattattathA, dhyAnavarameva-pradhAnadhyAnameva kapATa sukRtaM-suviracitaM razraNArthaM yasya adhyAtmaiva ca-sadbhAvanArUDhaM cittameva 'diNNo tti datto dhyAnakapATaDhIkaraNArthaM parighaH-argalA rakSaNArthaM meva yasya tattathA, sannaddha iva baddha iva occhAiyatti-AcchAdita iva niruddha ityarthaH durgatipatho durgatimArgo yena tattathA sugatipathasya dezakaM-darzakaM yattattathA tacca, lokottamaM ca vratamidaM duSkaratvAt, ydaah||1|| "devdaanvgNdhvvaajkkhrkkhsskiNnraa| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM-2, adhyayanaM 4, 493 baMbhacAriM namasaMti dukkaraM jaM kariMti te / / " 'paumasaratalAgapAlibhUyaM 'ti saraH- svataH - sambhavo jalAzayavizeSaH taDAgazca sa eva puruSAdikRta iti samAhAradvandvaH padmapradhAnaM sarastaDAgaM padmasarastaDAgaM padmasarastaDAgamiva * manoharatvenopAdeyatvAt padmasarastaDAgaM-dharmastasya pAlibhUtaM-rakSakatvena pAlikalpaM yattattathA, tathA mahAzakaTArakA iva mahAzakaTArakAH - kSAntAyAdiguNAsteSAM tumbabhUtaM - AdhArasamArthyAnnAbhikalpaM yattattathA, mahAviTapavRkSa iva-ativistArabhUruha iva mahAviTapavRkSaH - AzritAnAM paramopakAratva sAdharmyAddharmmaH tasya skandhabhUtaM - tasmin sati sarvasya dharmazAkhina upapadhadyAmAnatvena nAlakalpaM yattattathA 'mahAnagarapAgArakavADaphalihabhUyaM 'ti mahAnagaramiva mahAnagaraM vividhasukhahetutvasAdharmyAddharmaH tasya prAkAra iva kapArATamiva paridhamiva yattatta mahAnagarakapATaparighabhUtamiti, rajjupinaddhaiva indraketuH - razminiyantritevendrayaSTiH vizuddhAnekaguNasaMpinaddhaM nirmaladahuguNaparivRtaM, yasmiMzca yatra ca brahmacarye bhagne virAdhite bhavati sampadyate sahasA - akasmAt sarvaM sarvathA sambhagnaM ghaTa iva mathitaM dadhIva viloDitaM cUrNitaM caNaka iva piSTaM kuzalyitaM - antaH praviSTatomarAdizalyazarIramiva saJjAtaduSTazalyaM 'pallaTTa' tti parvatazikharAd gaNDazaila iva svAzrayAccalitaM patitaM - prAsAdazikharAdeH kalazAdirivAdho nipatitaM khaNDitaM daNDa iva vibhAgena chinne pari zatiM kuSThAdyupahatAGgamiva vidhvastaM vinAzitaM ca-bhasmIbhUtapavanavikIrNadArviva nirasattAkatAM taM eSAM samAhAradvandvaH karmadhArayo vA, kimevaMvidhaM bhavatItyAha - vinayazIlataponiyamaguNasamUha - vinayazIlatapo niyamalakSaNAnAM guNAnAM vRndaM, iha ca samUhazabdasya chAndasatvAnnapuMsakanirdezaH, 'ta' miti tadevaMbhUtaM brahmacarya bhagavantaMbhaTTArakaM, tathA grahagaNanakSatratArakANAM vA yathA uDupatiH - candraH pravara iti yogastathedaM vratAnAmiti zeSaH, vAzabdaH pUrvavizeSaNApekSayA samuccaye, tathA maNayaH -- candrakAntAdyAH muktA - muktAphalAni zilApravAlAni - vidrumANi raktaratnAni - padmarAgAdIni teSAmAkarA - utpattibhUmayo ye te tathA teSAM vA yathA samudraH pravarastathedaM vratAnAmiti zeSaH sarvatra dazyaH, vaiDUryaM caiva ratnavizeSo yathA maNInAM yathA mukuTaM caiva bhUSaNAnAM vastrANAmiva kSaumayugalaM kArpAsikavastrasya pradhAnatvAt, iha cevazabdo yathArtho draSTavyaH, 'araviMdaM ceva' tti aravindaM padmaM tathA puSpajyeSThamevamidaM vratAnAM, 'gosIsaM ceva' tti gozIrSAbhidhAnaM candanaM yathA candanAnAM 'himavaMtaM ceva' tti himavAniva auSadhInAM, yathA himavAn girivizeSaH auSadhInAM - adbhutakAryakArivanaspativizeSANAmutpattisthAnamevaM brahmacaryamauSadhInAM - AmarSozauSadhyAdInAmAgamaprasiddhAnAmutpattisthAnamiti bhAvaH, 'sItodA ceva' tti zItodeva nimnagAnAM nadInAM yathA nadInAM zItodA pravarA tathedaM vratAnAmityarthaH, udadhiSu yathA khayambhUramaNaH - antimasamudro mahattve pravaraH evamidaM vratAnAM pravaramiti 'ruyagavare ceva maMDalie pavvayANa pavare 'tti yathA mANDalikaparvatAnAM mAnuSottarakuNDalavararucakavarAbhidhAnAnAM madhye rucakavaraH - trayodazadvIpavartI pravaraH evamidaM vratAnAM pravaramiti bhAvaH, tathA airAvaNa iva zakragajo yathA kuJjarANAM pravaraH evamidaM vratAnAM, siMho vA yathA mRgANAMATavyapazUnAM pravaraH- pradhAnaH evamidaM vratAnAM 'pavagANaM ceva' tti pravakANAmiva-prakramAt Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , praznavyAkaraNadezAGgasUtram 2/4/39 suparNakumArANAM yathA veNudevaH pravaraH tathA vratAnAM brahmacaryamiti prakRtaM, tathA dharaNo yathA pannagendrANAMbhujagavarANAM nAgakumArANAM rAjA pannagendrarAjaH pannagAnAM pravaraH evamidaM vratAnAmiti prakramaH, kalpAnAmiva-devalokAnAM yathA brahmalokaH - paJcamadevalokaH tatkSetrasya mahattvAt tadindrasyAtizubhapariNAmatyAt pravaraH evamidaM vratAnAM sabhAsu ca pratibhavanavimAnabhAvinISu sudharmasabhA utpAdasabhA abhiSekasabhA alaGkArasabhA vyavasAyasabhA cetyevaMlakSaNAsu paJcasu madhye yathA sudharmA bhavati pravarA tathedaM vratAnAmiti, sthitiSu - AyuSkeSu madhye lavasaptamA- anuttarasurabhavasthiti; vAzabdo yathAzabdArthaH tato yathA pravarA - pradhAnA tathedaM vratAnAmiti, tatraikonapaJcAzata ucchvAsAnAM lavo bhavati, vrIhyAdistambalavanaM vA lavastavyamANaH kAlo'pi lavaH, tato lavaiH saptamaiH- saptapramANaiH saptasaGghayairvivakSitAdhyavasAyavizeSasya muktisampAdakasyA pUryamANairyA sthitirbadhyate sA lavasaptamatyabhidhIyate, tathA 'dAnANaM ceva abhayadANaM' ti dAnAnAM madhye'bhayadAnamiva pravaramidaM, 494 tatra dAnAni jJAnadharmopagrahAbhayadAnabhedAttrINi, 'kimirAgovva kaMbalANaM' ti kambalAnAMvAsavizeSANAM madhye kRmirAga iva-kRmirAgaraktakambala iva pravaramidaM vratAnAM, tathA 'saMhanane ceva vajrarisaha' tti saMhanAnAM caturasrasaMsthAnamivedaM pravaraM vratAnAM, tathA dhyAneSu ca paramazukladhyAnaMzukladhyAna caturthabhedarUpaM yathA pravaramevamidaM vrateSviti gamyaM 'nANesu ya paramakevalaM tu siddhaM ti jJAneSu - AbhinibodhikAdiSu paramaM ca tatkevalaMca - paripUrNa vizuddhaM vA matizrutAvadhimanaH paryAyApekSayA paramakevalaM kSAyikajJAnamityarthaH turevakArArthaH siddhaM - pravaratayA prasiddhaM yathA tathedamapi vrateSviti gamyaM, tIrthakarazcaiva yathA munInAM pravarastathaivedaM vratAnAM, varSeSu-kSetreSu yathA mahAvidehastathedaM vrateSu, 'girirAyA ceva maMdaravare 'ti cevazabdAsya yathArthatvAt yathA mandaravaro - jambUdvIpamerugirirAjastathedaM vratarAjaH, vaneSu bhadrazAlanandasaumanasapaNDakAbhidhAneSu merusambandhiSuyathA nandanavanaM pravaramevamidamiti, drumeSu-taruSu madhye yathA jambUH sudarzaneti - sudarzanAbhidhAnA vizrutayazAH - vikhyAtA evamidamiti, kimbhUtA jambU : ? - yasyA nAmnA'yaM dvIpaH jambUdvIpa ityarthaH, yathA turagapatirgajapatI rathapatirnarapatiH yathA vizrutazcaiva rAjA tathedamapi vizrutamiti bhAvaH, rathikazcaiva yathA mahArathagataHparAbhibhAvI bhavatItyevamihasthaH karmaripusainyAbhibhAvI bhavatIti, nigamayannAha evaM uktakrameNAneke guNAH pravaratvavizrutatvAdayo'nekanidarzanAbhidheyAH ahInAH - prakRSTA adhInA vA svAyattA bhavanti, kavetyAha-ekasmin brahmacarye caturthe vrate, tathA yasmiMzca brahmacarye ArAdhite - pAlite ArAdhitaM - pAlitaM vratamidaM-nirgranthapravrajyAlakSaNaM sarvaM - akhaNDaM, tathA zIlaM - samAdhAnaM tapazca vinayazca saMyamazca kSAntirguptirmuktiH - nirlobhatA siddhirvA tathaiveti samuccaye tathA ehivAlaukikayazAMsi ca kIrttayazca pratyayazca ArAdhitA bhavantIti prakramaH tatra yazaH- parAkramakRtaM kIrttiH- dAnapuNyaphalabhUtA athavA sarvadiggAminI prasiddhiryazaH ekadiggAminI kIrttiH pratyayaH - sAdhurayaM ityAdirUpA janapratItiriti yata evaMbhUtaM tasmAnnibhRtena- stimitena brahmacaryaM caritavyaM-AsevanIyaM, kiMbhUtaM ? - sarvato-manaHprabhRtikaraNatrayayogatrayaNa vizuddhaM niravadyaM yAvajjIvayA pratijJayA Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAra-2, adhyayana-4, 495 yAvajjIvatayA vAAjanmetyarthaH, etadevAha-yAvatzvetAsthisaMyataiti, zvetAsthitAcasAdhopa'tasya kSINamAMsAdibhAve satIti, itizabdo vivakSitavAkyArthasamAptI, bhaGgayantareNa brahmacarya vrataM stotuM prastAvayati-'evaM vakSyamANena vacanena bhaNitaM vrataM brahmalakSaNaM bhagavatA zrImahAvIreNa taMca imaMtti taccedaM vacanaM padyatrayaprabhRtikamU. (40) paMcamahabbayasubbayamUlaM, samaNamanAilasAhusucinaM / veravirAmaNapajjavasANaM, savvasamuddamahodadhititthaM / / vR. 'paJcamahabbayasubbayamUlaM paJcamahAvratanAmakAniyAni suvratAni teSAM mUlamiva mUlaM yat athavA paJcamahAvratAH-sAdhavasteSAMsambandhinAMzobhamaniyamAnAMmUlaM yatathavApaJcAnAMmahAvratAnAM suvratAnAM ca-aNuvratAnAM mUlaM yattattathA, athavA he paJcamahAvratasuvrata ! mUlamidaM brahmacaryamiti prakRtaM, 'samaNamaNAilasAhusuciNNaM' 'samaNaM'ti sabhAvaM yathA bhavatItyevaM anAvilaiH-akaluSaiH zuddhasvabhAvaiH sAdhubhiH-yatibhiH suSThu caritaM-AsevitaM yattattathA, 'veraviramaNapaJjavalasANaM' vairasya parasparAnuzayasyaviramaNaM-virAmakaraNamupazamanayana0 nivarttanaMparyavasAnaM-niSThAphalaM yasya tattathA, savvasamuddamahodahititthaM sarvebhyaHsamudrebhyaH sakAzAt mahAnudadhi;-svayaMbhUramaNa ityarthaH tadvadyahunistaratvena tatsarvasamudramahodadhistathA tIrthamiva tIrthaM-pavitratAheturyatra tattathA, athavA sarvasamudramahodadhiH-saMsAro'tidustaratvAttannistaraNe tIrthamiva-taraNopAya iva tattatheti vRttaarthH|| mU. (41) titthakarehi sudesiyamaggaM, nrytiricchvivjiymgN| savvapavittisunimmiyasAraM, siddhivimaannavNguydaarN| vR.titthayarehi sudesiyamaggaM titIrthakaraiH-jinaiHsudezitamArga-suSThudarzitaguptayAditatpAlanopAya, nirayatiricchavivajjiyamaggaM' narakatirazcAMsambandhI vivarjito-niSiddhomArgo-gatiryena tattathA, 'sabbapavittasunimmiyasArasarvapavitrANi-samastapAvanAni sunirmitAni-suSThuvihitAni sArANi-pradhAnAni yena tattathA, siddhivimANaavaMguyadAraM siddhermimAnAnAMcApravRttaM-apagatAvaraNIkRtamudghATitamityartho dvAraM-pravezamukhaM yena tattatheti vRttaarthH|| mU. (42) devanariMdanamaMsiyapUrya, savvajaguttamamaMgalamaggaM / duddharisaM guNanAyakamekaM, mokkhapahassa vaDiMsakabhUyaM / / vR. 'devanariMdamaMsiyapUrya' devAnAMnarANAMcendainamasyitA-namaskRtA yeteSAM pUjyaM-arcanIyaM yattattathA, 'savvajaguttamamaMgalamaggaM' sarva jagaduttamAnAM maGgalAnAM mArgaH-upAyo''yaM vA-pradhAnaM yattattathA, 'duddharisaM guNanAyakamekkaM' durddharSaM-anabhibhavanIyaM guNAnnayati-prApayatIti guNanAyakamekaM-advitIyamasadRzaM, 'mokkhapahassa'vaDiMsagabhUaM' mokSapathasyasamyagdarzanAderavataMsakabhUtaM-zekharakalpaM pradhAnamityarthaH iti dodhakArthaH // mU. (43) jeNa suddhacarieNa bhavai subaMbhaNo susamaNo susAhU saisI samuNI sasaMjae sa eva bhikkhU jo suddhaM carati baMbhaceraM, imaM ca ratirAgadosamohapabaDDaNakaraM kiMmajjhapamAyadosapAsasthasIlakaraNaM adabhagaNANi yatellamajaNANi ya abhikkhANaM kAmayapIsakaracaraNavadanadhovaNasaMbA. Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 2/4/43 haNa gAyakammaparimaddaNANulevaNacumnavAsadhUvaNasarIraparimaMDaNabAusikahasiyabhaNiyanaTTagIyavAiyanaDa naTTakajallamallapecchaNavalaMbaka jANi ya siMgArAgArANi ya annANi ya evamAdiyANitavasaMjamabaMbhaceraghAtovaghAtiyAiMaNucaramANeNaMbaMbhaceraMvajeyavvAiMsavvakAlaM, bhAveyabvobhavai ya aMtarappA imehiM tavaniyamasIlajogehiM nicakAlaM, kiMte? aNhANakaadaMtadhAvaNaseyamalajalladhAraNaM mUNavayakesaloe ya khamadamaacelagakhuppivAsalAghava sItosiNakaTThasejAbhUminisejAparagharapavesaladdhAvaladdhamANAva mANaniMdaNadaMsamasagaphAsaniyamatavaguNaviNayamAdiehiM jahA se ghirataraka hoi baMbhaceraM imaM ca abaMbhaceraviramaNaparirakkhaNaTTayAe pAvayaNaM bhagavayA sukahiyaM pentrAbhAvikaM Agamesibha suddhaM neyAuyaM akuDilaM manuttaraM savvadukkhapAvANa viusavaNaM, -tassa imA paMca bhAvanAo cautthayassa hoti abaMbhaceraveramaNaparirakkhaNaTTayAe, paDhamaM sayaNAsaNagharaduvAra aMgaNaAgAsagavakkhasAlaabhiloyaNapacchavatthukapasAhaNakaNhANikAvakAsA avakAsA je ya vesiyANaM acchaMti ya jattha isthikAo abhikkhaNaM mohadosaratirAgavaDaNIo kahiti ya kahAo bahuvihAo te'vihu vajaNijjA itthisaMsattasaMkiliTThA anneviya evamAdI avakAsAte huvajaNijAjataatha mamovinbhamo vA bhaMgo vA bhaMsago vA aTTa rudaM ca hunjA jhANaMtaMtaM vajeja vajabhIrU aNAyatANaMaMtapaMtavAsI evamasaMpattavAsavasahIsamitijogeNa bhAvito bhavati aMtarappA AratamaNavirayagAmadhamme jiteMdie baMbhaceragutte / bitiyaM nArIjaNassa majjhena kaheyaccA kahA vicittAvivvoyavilAsasaMpauttAhAsasiMgAraloiyakahaca mohajananI na AvAhavivAhavarakahAviva itthINaM vA subhagadubhagakahA causaddhiM ca mahilAguNA na vannadesajAtikulasvanAmanevatthaparijaNakaha itthiyANaM annAvi ya evamAdiyAo kahAo siMgArakaluNAotavasaMjamabaMbhaceraghAtovaghAtiyAo anucaramAnaNaM baMbhaceraM na kaheyavvA na suNeyavvA naciMteyavvA, evaM itthIkahaviratisamitijogeNaM bhAvito bhavati aMtarappA AratamanavirayagAmadhamme jitiMdie baMbhaceragutte 2 / tatIyaM nArINa hasitabhaNitaM ceTThiyavipekkhitagaivilAsakIliyaM vibbotiyanadRgItavAtiyasarIsaMThANavannakaracaraNanayaNalAvannarUvajovvaNapayoharAdharavatthAlaMkArabhUsaNANiya gujjhovakAsiyAiManANiyaevamAdiyAiMtavasaMjamabaMbhaceraghAtovaghAtiyAiManucaramANeNaM baMbhace nacakkhusAna manasA na vayasA pattheyavvAiMpAvakammAiMevaM itthIrUvaviratisamitijogeNa bhAvito bhavati aMtarappA AratamaNavirayagAmadhamme jiteMdie baMbhaceragutte 3 / cautthaM pubarayapubakIliyapuvvasaMgaMthagaMthasaMthuyA jete AvAhavivAhacolekesuya tithisu jannesu ussavesu ya siMgArAgAracAruvesAhiM hAvabhAvapalaliyaviskhevavilAsasAliNIhiM anukUlapemmikAhiM saddhiM anubhUyA sayaNasaMpaogA udusuhavarakusumasurabhicaMdaNasugaMdhivaravAsadhUvasuhapharisavatthabhUsaNaguNovaveyA ramaNijjAujageyapauranaDanaTTakajallamallamuDikavelaMbagakahagaMpavagalAsagaAikkhagalaMkhamaMkhatUNailatuMbavINiyatAlAyarapakaraNANi ya bahUNi mahurasaragItasussarAiManANi ya evamAdiyANitavasaMjamabaMbhaceraghAtovaghAtiyAiManucaramANeNaM baMbhaceraM na tAtiM samaNeNa labdhA daTuM na kaheuM navi sumariuMje, evaM pubarayapuvvakIliyavirati For Pri Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM - 2, adhyayanaM 4, 497 samitijogeNa bhAvito bhavati aMtarappA ArayamaNaviratagAmadhamme jiiMdie baMbhaceragutte 4 / paMcamagaM AhArapaNIyaniddhabhoyaNavidhajjate saMjate susAhU vavagayakhIradahisappinavanIyatelagulakhaMDamacchaMDikamahumajjamaMsakhajjakavigatiparicatakayAhAre Na dappaNaM na bahuso na nitikaM na sAyasUpAhikaM na khaddhaM tahA bhottavyaM jaha se jAyAmAtA ya bhavati, na ya bhavati vibbhamo na bhaMsaNA ya dhammassa, evaM paNIyAhAraviratisamitijogeNa bhAvito bhavati aMtarappA ArayamaNaviratagAmadhamme jiiMdie baMbhaceragutte 5 / evamigaM saMvarassa dAraM sammaM saMvariyaM hoi supaNihitaM imehiM paJcahivi kAraNehiM maNaarNakAyaparirakkhi ehiM NiccaM AmaraNaMtaM ca eso jogo neyavvo dhitimayA matimayA anAsavo akaluso acchiddo aparissAvI asaMkiliTTo suddho savvajiNamaNunnAto, evaM cautthaM saMvaradAraM phAsiyaM pAlitaM sohitaM tIritaM kiTTitaM ANAe anupAliyaM bhavati, evaM nAyamuNiNA bhagavayA pannaviyaM paruviyaM pasiddhaM siddhavarasAsaNamiNaM AghaviyaM sudesitaM pasatthaM cauttaM saMvaradAraM samattaMtibemi // 4 // vR. tathA yena zuddhacaritena - samyagAsevitena bhavati subrAhmaNo yathArthanAmattvAt suzramaNaHsutapAH susAdhuH- nirvANasAdhakayayogasAdhaka; tathA 'saisi' tti sa yathoktaRSiryathAvadvastudraSTA yaH zuddhaM carati brahmacaryamiti yogaH 'samuNi' tti sa yathokto muniH mantA sa saMyataH - saMyamavAn sa eva bhikSuH- bhikSaNazIlo yaH zuddhaM carati brahmacaryamiti, abrahmacArI tuna brAhmaNAdiriti, Aha ca"sakalakalAkalApakalito'pi kavirapi paNDito'pi hi, 119 11 prakaTitasarvazA tattvo'pi hi vedavizArado'pi hi / munirapi viyati vitatanAnAdbhutavibhramadarzako'pi hi, sphuTamiha jagati tadapi na sa ko'pi hi yadi nAkSANi rakSati / / " tathA idaM ca cakSyamANAM pArzvasthazIlakaraNaM anucaratA brahmacaryaM varjayitavyAnItyasya vakSyamANapadasya vacanapariNAmAt varjayitavyamiti yogaH, kimbhUtataM ? - ratizca viSaya rAgo rAgazca - pitrAdiSu sneharAgo dveSazca-pratIto mohazca - ajJAnameSAM pravarddhanaM karoti yattattathA, kiM madhyaM yasya tatkimadhyaM - kiMzabdasya kSepArthatvAdasAramityarthaH pramAda eva doSo yataH tattatpramAdadoSaM, pArzvasthAnAM-- jJAnAcArAdivahirvarttinAM sAdhvAbhAsAnAM zIlaM -anuSThAnaM niSkAraNaM zayyAtarapiNDaparibhogAdi pArzvasthazIlaM tataH padatrayasya karmadhArayastasya karaNaM- AsevanaM yattattathA etadeva prapaJcayate abhyaJjanAni ca dhRtavazAmrakSaNAdinA tailamajjanAni ca-tailasnAnAni tathA abhIkSNaManavarataM kakSAzIrSakaraNavadanAnAM dhAvanAM ca prakSAlanaM saMvAhanaM gAtrakarma ca-hastAdigAtracampanarUpamaGgaparikarma parimardanaM ca- sarvataH zarIramalanaM anulepanaM ca - vilepanaM cUrNaH - gandhadravyakSodairvAsazca zarIrAdivAsanaM dhUpanaM ca-- agurudhUmAdibhiH zarIraparimaNDanaMca-tanubhUSaNaM bakuzaMkarburaM caritraM prayojanamasyeti bAkuzikaM nakhakezavastrasamAracanAdikaM tacca hasitaM ca-hAsa : bhaNita 7 32 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNadazAGgasUtram 2/4/43 ca-prakramAdvikRtaM nATyaMca-nRttaM ca gItaMca-gAnaM vAditaMca-paTahAdivAdanaM naTAzca nATayitAro nartakAzca-yenRtyantijallAzca-varatrAkhelakAHmallAzca-pratItAH eteSAMprekSaNaMca nAnAvidhavaMzakhelakAdisambandhi velambakAzca-viDamkA vidUSakA iti dvandvaH chAndasattvAcca prathamAbahuvacanalopo 6zyaH, varjayitavyA iti yogaH, kiMbahunA?, yAni ca vastUni zrRGgArAgArANi--zrRGgArasagehAnIva anyAni ca-uktavyatiriktAni evamAdikAni-evaMprakArANi tapaHsaMyamabrahmacaryANAM dhAtazcadezata upaghAtazca sarvato vidyate yeSu tAni tapaHsaMyamabrahmacaryaghAtopaghAtikAni, kimata Aha-anucaratA-AsevamAnena brahmacarya varjayitavyAni sarvakAlamanyathA brahmacaryavyAghAto bhavatIti, tathA bhAviyatavyazca bhavatyantarAtmA ebhirvakSyamANaiH taponiyamazIlayogaiH-tapaHprabhRtivyApAraiH nityakAlaM-sarvadA, 'kiM te tadyathA asnAnakaM cAdantadhAvanaM ca pratIte 'svedamaladhAraNaM ca' tatra svedaH-prasvejaH malaH-kakkhaDIbhUtaH yAti ca lagaticeti jallo-malavizeSa eva maunavrataM ca kezalocazca pratItau kSamA ca-krodhanigrahaH damazca-indriyanigrahaH acelakaMca-vastrAbhAvaHkSutpipAse pratIte lAghavaMca-alpopadhitvaM zItoSNe ca pratIte kASThazayyA ca-phalakAdizayanaM bhUminiSadyA ca-bhUmyAsanaM tathA paragRhapraveze ca zayyAbhikSAdyarthalabdheca-abhimatAzanAdauapalabdhevA-ISallabdhe'labdhevAyomAnazca-abhimAnaH apamAnazca-dainyaM nindana-kutsanaM daMzamazakasparzazca niyamazca-dravyAdyabhigrahaH tapazca-anazanAdi guNAzca-mUlaguNAdayaH vinayazca-abhyutthAnAdiriti dvandvastata ete AdiryeSAM yogAnAM te tathA tairbhAvayitavyo'ntarAtmeti prakRtaM, bhAvanA-asnAnAdInAmAsevA mAnApamAnindanadaMzAdisparzAnAM copekSA, kathamabhirbhAvayitavyo bhavantyantarAtmetyAha-yathA 'se' tasya brahmacAriNaH sthirataraM bhavati brahmacarya, 'imaMce'tyAdi pravacanastavanaM pUrvavat tasse'tyAdi tasya caturthasya vratasyemAH paJca bhAvanA bhavanti abrahmacaryaviramaNaparirakSaNArthatAyai tatra 'paDhamaMtipaJcAnAMprathamaMbhAvanAvastustrIsaMsaktAzrayavarjanalakSaNaM, taccaivaM-zayanaM-zayyA AsanaM-viSTaraMgRhadvAraM-tasyaiva mukhaMaGgaNaM-ajiraMAkAzaM-anAvRtasthAnaM gavAkSo vAtAyana: zAlA-bhANDazAlAdikA abhilokyate yatrasyaistadabhilokanaM-unnatasthAnaM pacchavatthuga'tti paJcAdvAstukaM-pazcAdagRhakaM tathA prasAdhakasya-maNDanasya snAtikAyAzca-snAnakriyAyA ye'vakAzA-AzrayAste tathA te ceti dvandva, tataH ete strIsaMsaktena saGkilaSTA varjanIyA iti sambandhaH, tathA avakAzA AzrayA 'je ya vesiyANaM ti ye ca vezyAnAM tathA Asate ca-tiSThanti ca yatrayeSvavakAzeSuca striyaH, kimbhUtAH?-abhIkSNaM anavarataMmohadoSasya-ajJAnasya rate:-kAmarAgastha rAgasya ca-sneharAgasya vardhanA-vRddhikArikA yAstAstathA kathayanti ca-pratipAdayanti tathA bahuvidhAH-bahuprakArAH jAtikularUpanepathyaviSayAH strIsambandhinIH puruSAH striyo vA yatreti prakRtaM, mohadoSetyAdi vizeSaNaM kathAsvapiyujyate, tehuvajaNijjattiye zayanAdayoyecavezyAnAmavakAzA yeSu cAsate striH kathayanti ca kathAste varjanIyAH, hurvAkyAlaGkAre, kiMvidhA ityAha 'itthisaMsattasaMkiliTThatti strIsaMsaktena-strIsambandhena saGkilaSTA ye te tathA, na Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM - 2, adhyayanaM 4, 499 kevalamuktarUpA varjanIyAH anye caivamAdayaH avakAzA-AzrayA varjanIyA iti, kiM bahunA ? - ' jatthe' tyAdi uttaratra vIpsAprayogAdiha vIpsA zyA tato yatra yatra jAyate manovibhramo vA - cittabhrAntiH brahmacaryamanupAlayAmi navetyevaMrUpaM zrRGgArarasaprabhavaM manaso'sthiratvaM, Aha ca - " yat cittavRtteranavasthitvaM, zrRGgArajaM vibhrama ucyate'sau / " bhaGgo vA brahmavratasyA sarvabhaGgaM ityarthaH, zraMzanA vA - dezato bhaGgaH Artta-- iSTaviSayasaMyogAbhilASarUpaM raudraM vA bhaved dhyAnaM tadupAyabhUtahiMsAnRtAdattagrahaNAnubandharUpaM tattadanAyatamiti yogaH varjayet, ko'sAvityAha-avadyabhIruH - pApabhIruH vajyabhIrurvA vajyata iti, kiMbhUto'vadyabhIruH ante - indriyAnanukUle prAnte tatraiva prakRSTatare Azraye vastuM zIlamastyetantAprAntavAsI, nigamayannAha evaM - anantaroktanyAyena asaMsaktaH - strIbhirasambaddho vAso - nivAso yasyAH sA tathAvidhA yA vasatiH- AzrayastadviSayo yaH samitiyogaH - satpravRttisambandhaH sa tathA tena bhAvito bhavantyantarAtmA, kiMvidhaH - ArataM - abhividhinA AsaktaM brahmacarye mano yasya sa AratamanAH virato - nivRtto grAmasya - indriyavargasya dharmo-lolupatayA tadviSayagrahaNa svabhAvo yasya sa tathA tataH padadvayasya karmadhArayaH, ata evAe jitendriyaH brahmacaryagupta iti 1 // 'bIiyaM 'ti dvitIyaM bhAvanAvastu, kiM tadityAha - nArIjanasya madhye - strIparSado'ntaH 'na'naiva kathayitavyA, ketyAha - kathAvacanaprabandharUpA vicitrA - vividhA viviktA vA - jJAnopaSTambhAdikAraNa varjA kI zItyAha-'vibbokavilAsasamprayuktA' tatra vibbokalakSaNaM idaM"iSTAnAmarthAnAM prAptavabhimAnagarvasambhUtaH / strINAmanAdarakRto vibboko nAma vijJeyaH // " - 119 11 11911 -vilAsalakSaNaM punaridaM"sthAnAsanagamanAnAM hastabhrUnetrakarmmaNAM caiva / utpadyate vizeSo yaH zliSTaH sa tu vilAsaH syAt / / " anye tvAhu: - "vilAso netrajo jJeyaH " iti, tathA hAsaH - prahasanikAbhidhAno rasavizeSaH zrRGgAro'pi rasavizeSa eva tayozca svarUpamidaM || 9 || 119 11 "hAsyo hAsaprakRtirhAso vikRtAGgaveSaceSTAbhyaH / bhavati parasthAbhyaH sa ca bhUmnA strInIcabAlagataH // " (tathA) "vyavahAraH puMnAryoranyo'nyaM raktayo ratiprakRtiH / zRGgAraH sa dvedhA sambhogo vipralambhazca // " etapradhAnA yA laukikI asaMvignalokasambhandhinI kathA - cacanaracanA sA tathA sA vA mohajananI - mohodIrikA vAzabdo vikalpArthaH, tathA na-naiva AvAhaH - abhinavapariNItasya vadhUvarasyAnayanaM vivAhazca - pANigrahaNaM tapradhAnAM yA varakathA paraNetRkathA AvAhavivAhavarA vA yA kathA sA tathA, sA'pi na kathayitavyeti prakramaH, strINAM vA subhagadurbhagakathA sA, sAca subhagAdurbhagA vA IzI vA subhagA durbhagA vA bhavatItyevaMrUpA na kathayitavyeti prakramaH, catuHSaSTizca mahilAguNAH AliGganAdInAmaSTAnAM kAmakarmmaNA pratyekamaSTabhedatvena catuHSaSTirmahilAguNA Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 2/4/43 vAtsyAyanaprasiddhAste vAna kathayitavyAH, tathAna-naivadezajAtikularUpanAmanepathyaparijanakathAvA strINAMkathayitavyeti prakramaH, tatra lATAdidezasambandhena strINAM varNana dezakathA, yathA-"lATyaH komalavacanAratinipuNA vA bhavantI" tyAha, jAtikathA yathA-- // 1 // dhik brAhmaNIrdhavAbhAve, yA jIvanti mRtA iva / dhanyA manyejane zUdrIH, ptilksse'pyninditaaH||" -tathA kulakathA ythaa||1|| "aho caulukyaputrINAM, sAhasaM jagato'dhikam / patyurmRtyau vizaMtyagnau, yAH premarahitA api // " -rUpakathA ythaa||1|| "candravaktrA sarojAkSI, saGgIH piindhnstnii| kiM lATI na matA sA'sya, devAnAmapi durlabhA // " -nAmakathA sA sundarIti satyaM saundaryAtizayasamanvitatvAt, nepathyakathA yathA-- "dhig 1 nArIraudIcyA bhuvsnaacchaadinggltiktvaat| yadyovanaM na yUnAM cakSurmodAya bhavati sadA // " -parijanakathA ythaa||1|| "ceTikAparivAro'pi, tasyAH kAnto vicakSaNaH / bhAvajJaH snehavAn dakSo, vinItaH satkulastathA // " kiMbahunA?,anyAapicaevamAdikAH-uktaprakArAHkathAH strIsambandhikathAH zrRGgArakaruNAH zrRGgAramRdavaH zrRGgArarasena karuNApAdikA ityarthaH tapaH saMyamabrahmacaryaghAtakopaghAtikAH anucaratA brahmannayaM na kathayitavyA na zrotavyA anyataH na cintayitavyA vA yatijanena, dvitIyabhAvanAnigamanAyAha-evaM strIkathAviratisamitiyogena bhAvito bhavatyantarAtmA AratamanoviratagrAmadharmaH jitendriyo brahmacaryagupta iti prakaTameva 2, _ 'taiyaMti tRtIyaMbhAvanAvastu strIrUpanirIkSaNavarjanaM, taccaivam-nArINAM-strINAM hasitaM bhaNitaM-hAsyaM savikAraM bhaNitaMca tathA ceSTitaM-hastanyAsAdi viprekSitaM-nirIkSitaM gatiH-gamanaM vilAsaH-pUrvoktalakSaNaH krIDitaM-dhUtAdikrIDA eSAMsamAhAradvandvaH vibbokitaM-pUrvoktalakSaNo vibbokaH nATyaM-nRttaM gItaM-gAnaM vAditaM-vINAvAdanaM zarIrasaMsthAnaM-isvadIrghAdikaM varNogauravatvAdilakSaNaH karacaNanayanAnAM lAvaNyaM-spRhaNIyatA rUpaM ca-AkRtiH yauvanaM-tAruNyaM payodharau-stanau adharaH-adhastanauSThaH vastrANi-vasanAni alaGkArA-hArAdayaH bhUSaNaM camaNDanAdinA vibhUSAkaraNamiti dvandvastastAni ca na prArthayitavyAnIti sambandhaH, tathA guhyAvakAzikAni guhyabhUtA-lajjanIyatvAtsthaganIyAH avakAzA-dezAavayavA ityarthaH, anyAni ca-hAsAdivyatiriktAni evamAdikAni-evaMprakArANi tapaHsaMyamabrahmacaryaghAtopaghAtikAnianucaratA brahmacaryanacakSuSAnamanasAnavacasA prArthayitavyAni pApakAni Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAra-2, adhyayanaM-4, _ __ _501 pApahetutvAditi, evaM strIrUpaviratisamitiyogena bhAvito bhavatyantasatmetyAdi nigamanavAkyaM vyaktamevetti 3 / __'cautthaM ticaturthaMbhAvanAvastuyatkAmodayakArivastudarzanabhaNanasmaraNavarjanaM, tacaivaM-pUrvarataM gRhasthAvasthAbhAvinI kAmaratiH pUrvakrIDitaM-gRhasthAvasthAzrayaM dhUtAdikrIDanaM tathA pUrvepUrvakAlabhAvinaH sagranthAH-zvazurakulasambandhasambaddhAH zAlakazAlikAdayaH granthAzcazAlakAdisambaddhAstamAryAstatputrAdayaH saMzrutAzcadarzanabhASaNAdibhiH paricitA ye te tathA tata eteSAM dvandvastata ete na zramaNena labhyAH druSTuna kathayituM nApi ca smartumiti sambandhaH, -tathA 'jete'tti yeete vakSyamANAH, keSvityAha-'AvAhavivAhacolaesuya'ttiAvAhovadhvA varagRhAnayanaM vivAha:-pANigrahaNaM colake ttivihiNAcUlAkammaMbAlANaMcolayaM nAma'tti vacanAccolakaM-bAlacUDAkarmazikhAdhAraNamityarthaH, tatasteSu, cazabdaHpUrvavAkyApekSayAsamuccayArthaH, tithiSumadanatrayodazIprabhRtiSu yajJeSu-nAgAdipUjAsu utsaveSuca-indrotsavAdiSuye strIbhiH sArddha zayanasamprayogAste na labhyA draSTumiti yogaH, kiMmUtAbhiH ?-zrRGgArAgAracAruveSAbhiHzrRGgArarasAgArabhUtAbhiH zobhanane pathyAbhizcetyarthaH strIbhiriti gamyate, kiMbhUtAbhiH ? - hAvabhAvapralalitavikSepavilAsazAlinIbhiH, tatra haavaadilkssnnN||1|| "hAvo mukhavikAraH syAt, mAvaH syAccittasaMbhavaH / vilAso netrajo jJeyo, vibhramo bhruuyugaantyoH||" _ -athavA vilAsalakSaNamidam"sthAnAsanagamanAnAM hastabhrUnetrakarmaNAM caiva / utpadyate vizeSo yaH zliSTaH sa tu vilAsaH syAt / / " -pralalitaM-lalatameva, tallakSaNaM cedN||1|| "hastapAdAGgavinyAso, bhruunetrosstthpryojitH| sukumAro vidhAnena, lalitaM tatprakIrtitam // " -vikSepalakSaNaM tvidm||1|| "aprayalena racito, dhammillaH zlathabandhanaH / ekaaNshdeshdhrnnaistaambuullvlaanychnH|| // 2 // lalATe kAntalikhitAM, viSamAM patralekhikAm / asamaJjasavinyastamaJjanaM nynaabjyoH||2|| // 3 // tathA'nAdarabaddhatvAt, granthirjaghanavAsasaH / vasudhAlambitaprAntaH, skandhAt staM tathAMzukam // // 4 // jaghane hAravinyAso, rasanAyAstathorasi / ityavajJAkRtaM yat syAdajJAnAdiva maNDanam // vitanoti parAM zobhA, sa vikSepaiti smRtaH / / " ebhiH yAH zAlante-zobhante tAstathA tAbhicha,anukUlaM-apratikUlaM prema-prItiryAsAMtA Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNadazAGgasUtram 2/4/43 anukUlapremamikAstAbhiH 'saddhi' ti sArddha - saha anubhUtA - veditA zayanAni ca - svApAH samprayogAzca - samparkAH zayanasamprayogAH, kathambhUtAH ? - RtusukhAni RtuzubhAni vA kAlocitAnItyarthaH yAni varakusumAni ca surabhicandanaM ca sugandhayo- varacUrNarUpA vAsazca dhUpazca zubhasparaazAni sukhasparzAni vA vastrANi ca bhUSaNAni ceti dvandvasteSAM yo guNastairupapetA-yuktAste tathA, tathA ramaNIyAtodyageyapracuranaTAdiprakaraNAni ca na labhyAni druSTumiti yogaH, tatra naTAHnATakAnAM nATayitAraH narttakA - ye nRtyanti jallA - varatrAkhelakaH mallAH- pratItAH mauSTikA - mallA eva ye muSTibhiH praharanti 'velambaga' tti viDambakA:- vidUSakAH pratItAH plavakA - ye utplavante nadyAdikaM vA taranti lAsakA-ye rAsakAn gAyanti jayazabdaprayoktAro bhANDA vA ityarthaH AkhyAyakA - zubhAzubhamAkhyAnti laMkhA - mahAvaMzAgrakhelakAH maMkhAzca-citraphalakahastA bhikSAkAH 'tUNaillA' tUNAbhidhAnavAdyavizeSavantaH 'tuMbavINikA' vINAvAdakAH tAlAcarAHprekSAkArivizeSAH eteSAM dvandvaH tata eteSAM yAni prakaraNAni - prakriyAstAni ca tathA, bahUni - anekavidhAni 'mahurassaragIyasussarAI timadhurasvArANAM - kaladhvanInAM gAyakAnAM yAni gItAnigeyAni sukharANi - zobhanaSaDjAdisvaravizeSANi tAni tathA, kiM bahunA ? - anyAni cauktavyatiriktAni evamAdikAni - evaMprakArANi tapaH saMyamabrahmacaryaghAtopaghAtikAni anucaratA brahmacaryaM nanava tAni yAni kAmotkocakArINi zramaNena saMyatena brahmacAriNeti bhAvaH 'labbha'tti labhyAni ucitAni draSTuM --prekSituM na kathayituM nApi ca smarttu je iti nipAtaH, nigamayannAha - evaM pUrvaratapUrvakrIDitaviratisamitiyogena bhAvito bhavatyantarAtmA Aratamanovira - tagrAmadharmmA jitendriyo brahmacaryagupta iti 4 / 502 'paMcamagaM'ti paJcamaM bhAvanAvastu praNItabhojanavarjanaM, etadevAha - AhAraH - azanAdiH sa eva praNIto - galatsnehabinduH sa ca snigdhabhojanaM ceti dvandvaH tasya vivarjako yaH sa tathA, saMyataHsaMyamavAn susAdhuH-nirvANasAdhakayogasAdhanaparaH vyapagatA - apagatA kSIradadhisarpirnavanItatailaguDakhaNDamatsyaNDikA yataH satathA, matsyaNDikA ceha khaNDazarkarA, madhumadyamAMsakhAdyakalakSaNAbhirvikRtibhiH parityakto yaH sa tathA, tataH padadvayasya karmadhArayaH, sa evaMvidhaH kRto bhukta AhAro yena sa tathA, kimityAha - na-naiva darpaNaM-dapakArakamAhAraM bhuMjIteti zeSaH, tathA na bahuzo dinamadhye na bahukRtva ityarthaH, 'na niigaM' ti na naityikaM pratidinamitiyAvat na zAkasUpAdhika-zAlanakadAlapracuramityarthaH 'na khaddhaM' naprabhUtaM yata Aha // 1 // "jahA davaggI pauriMghaNe vaNe, samAruo no vasamaM uveti / eveMdiyaggIvi pakAmabhoiNo, na baMbhayArissa hiyAya kassai ||" tti kiMbahunA ?, tathA - tena prakAreNa hitamitAhAritvAdinA bhoktavyaM yathA 'se' tasya brahmacAriNo yAtrA - saMyamayAtrA saiva yAtrAmAtraM tasmai yAtrAmAtrAya bhavati, Aha ca // 1 // "jaha abbhaMgaNa 1 levo 2 sagaDakkhavaNANa jattio hoi / iya saMjamabharavahaNaTTAyAe sAhUNa AhAro // " naca - naiva bhavati vibhramo - dhAtUpacayena mohodayAnmanaso dharmaM pratyasthiratvaMbhraMzanaMvA-calanaM Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 503 dvAra-2, adhyayanaM-4, dharmAt brahmacaryalakSaNAt, nigamanamAha-evaMpraNItAhAraviratisamitiyogenabhAvito bhavatyantarAtmA AratamanoviratagrAmadharmA jitendriyo brahmacaryagupta iti|| 'evamidamityAdi adhyayanArthanigamanavAkyaM pUrvavad vyakhyeyam / / saMvaradvAre adhyayanaM - 4 - samAptam muni dIparatsAgareNa saMzodhitA sampAdItA praznavyAkaraNAgasUtre saMvaradvAre paJcama adhyayanasya abhayadevasUri viracitA TIkA prismaaptaa| __ - adhyayanaM-5 - parigrahaviratiHvR. vyAkhyAtaM caturthaM saMvarAdhyayanaM, adhunA sUtranirdezakramasambaddhamathavA anantaraM maithunaviramaNamuktaM tacca sarvathA parigrahaviramaNa eva bhavatIti tadabhidhAnIyamityevasaMmbaddhaM ca paJcamamArabhyate, tatrAdisUtramidam mU. (4) jaMbU! apariggahasaMvuDe ya samaNe AraMbhapariggahAto virate virate kohamANamAyAlobhA, ege asaMjame do ceva rAgadosA tinniya daMDagAravA ya guttIo tinni titriya virAhaNAo cattAri kasAyA jhANasanAvikahA tahA ya huMti cauro paMca ya kiriyAo samitiiMdiyamahabbayAI ca chajjIvanikAyA chacca lesAo satta bhayA aTThaya mayA nava ceva ya baMbhaceravayugatI dasappakAre yasamaNadhamme ekkArasaya uvAsakANaM bArasa va bhikkhupaDimA kiriyaThANA yabhUyagAmA paramAdhammiyA gAhAsolasayA asaMjamaabaMbhaNAyaasamAhiThANA sabalA parisahA sUyagaDajjhayaNadevabhAvaNauddesaguNapakappapAvasutamohiNije sidAtiguNA ya jogasaMgahe tittIsA AsAtaNA suriMdA Adi ekkAtiyaM karettA ekuttariyAe vaDie tIsAto jAva u bhave tikAhikA viratIpaNihIsuaviratIsu ya evamAdisubahUsuThANesujiNapasatthesuavitahesu sAsayabhAvesuavaTThiesusaMkaMkakhaM nirAkarettA saddahate sAsaNaM bhagavatoaniyANe agArave aluddhe amuuddhmnnvynnkaaygutte| vR.jambUrityAmantraNe aparigraho-dharmopakaraNavarjaparigrAhyavastudharmopakaraNamUrchAvarjitaH tathA saMvRtazcandriyakaSAyavasaMvareNa yaH sa tathA sa ca zramaNo bhavati, cakArAt brahmacaryAdiguNayuktazceti, etadeva prapaJcayannAha Arambha:-pRthivyAdhupamaIH, parigraho dvidhA bAhyo'bhyantarazca, tatrabAhyodharmasAdhanava|dharmopakaraNamUrchAca, AntarastumithyAtvAviratikaSAyapramAdduSTayogarUpaH, Aha ca // 1 // "puDhavAisu Arambho pariggaho dhammasAhaNaM mottuM / mucchA ya tattha bajjho iyaro micchttmaaio||"tti ___ anayozca samAhAradvandvaH atastasmAt virato- nivRtto yaH sa zramaNa iti varttate, tathA virato-nivRttaH krodhamAnamAyAlobhAt, iha samAhAradvandvatvAdekavacanaM, atha mithyAtvalakSaNAntaraparigrahaviratatvaM prapaJcayannAha-ekaH-avivakSitabhedatvAdaviratalakSaNaikasvabhAvatvAdvA Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 2/5/44 asaMyamaH-asaMyatatvaM, dvAdevaca rAgadveSau bandhane iti zeSaH, trayazca daNDAH-Atmano daNDanAt duSpraNihitamanovAkAyalakSaNAH, gauravANi cagRddhayabhimAnAbhyAmAtmanaH karmaNo gauravahetavaH RddhirasasAtaviSayAH pariNAmavizeSAH, trINIti prakRtameva, tathA 'guttIotiNNi'tti guptayomanovAkAyalakSaNAanavadyapravIcArApravIcArarupAH, timrazca virAdhanAH--jJAnAdInAM samyagananupAlanAH, catvAraH kaSAyAH-krodhAdayaHdhyAnAni-ekAgratAlakSaNAniArtaraudradharmazuklAbhidhAnAni saMjJAH-AhArabhayamaithunaparigrahasaMjJAbhidhAnAH vikathAH-strIbhaktadezarAjakathAlakSaNAH tathA ca bhavanti catasraH, paJca ca kriyAH--jIvavyApArAtmikAH kAyikyAdhikaraNikIprAdveSikIpAritApanikIprANAtipAtakriyAlakSaNA bhavantIti sarvatra kriyA zyA, tathA samitiiMdiyamahavvayAiya'tti samitIndriyamahAvratAnipaJcabhavantItiprakRtaM, tatra samitayaH-IryAsamityAdayaHniravadyapravRttirUpAH indriyANi-sparzanAdIni mahAvratAnica-pratItAnyeveti, tathA SaT jIvAnikAyAH-pRthivyAdayaH SaT ca lezyAH-kRSNanIlakApotatejaHpadmazuklAnAmikAH, tathA __ 'satta bhaya'tti sapta bhayAni, ihalokabhayaM-svajAtIyAt manuSyAdermanuSyAdikasyaiva bhayaM paralokabhayaM-vijAtIyAttiryagAdeH manuSyAdikasya bhayaM, AdAnabhayaM-dravyamAzritya bhayaM akasmAprayaM-bAhyanimittAnapekSaM AjIvikAbhayaM-vRttibhayamityarthaHmaraNabhayaMazlokabhayamiti, "aTTayamaya'tti aSTau ca madAH-madasthAnAni, tdythaa||1|| "jAI 1 kula 2 bala 3 rUve 4 tava 5 Isarie 6 sue 7 lAbhe 8 / " -nava caiva brahmacaryaguptayaH,"vasahi 1 kaha 2 nisajjiM 3 diya 4 kuTuMtara 5 puvvakIlie 6 paNIe 7 / atimAyAhAra 8 vibhUsaNAya 9 nava bNbhguttiio||"tti evaMlakSaNA bhanantIni gamyaM, dazaprakArazca zramaNadharmo, ythaa||1|| "khaMtI ya 1 maddava 2 java 3 muttI 4 tava 5 saMjame ya boddhabbe 6 / saccaM soyaM 8 akiMcarNa ca 9 baMbhaMca 10 jaidhammo / / " -ekAdaza copAsakAnAM zrAvakANAMpratimA bhavantiti gamyaM // 1 // "daMsaNa 1 vaya 2 sAmAiya 3 posaha 4 paDimA 5 arbabha 6 sccitte7| AraMbha 8 pesa 9 uddiTTavajae 10 samaNabhUe ya / / " iha ca gAthAyaM pratimeti-kAyotsargaH abrahmAdiSu paJcasupadeSu varjakazabdo yojanIyaH, tathA dvAdaza ca bhikSupratimAH-sAdhUnAmabhigrahavizeSA;, taashcemaaH||1|| "mAsAI sattaMtA 7 paDhamA 1 biya 2 tiya 3 satta rAidiNA / aharAi 11 egarAi 12 bhikkhupaDimANa bArasagaM ||"tti, Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM - 2, adhyayanaM 5, tatraikamAsikI dvimAsikItyAdayaH sapta aSTamInavamIdazamyastu pratyekaM saptarAtrindivamAnAH ekAdazI ahorAtramAnA dvAdazI ekarAtramAneti, itaH sUtraM sUcAmAtrameva pustakeSu dRzyate tacaivaM paripUrNIkRtyAdhyeyam ? 'kiriyAThANA ya'tti trayodaza kriyAsthAnAni - vyApArabhedAH tadyathA - zarIrAdyartaM daNDo'rthadaNDaH 1 etadavyatirikto'narthadaNDo 2 hiMsiSyatItyAdyAzritya daNDo hiMsAdaNDaH 3 anabhisandhinA daNDo'kasmAddaNDaH 4 mitrAderamitrAdibuddhayA vinAzanaM dRSTiviparyAsitAdaNDaH 5 mRSAvAdadaNDaH 6 adattAdAnadaNDaH 7 adhyAtmadaNDaH - zokAdyabhibhava ityarthaH 8 mAnadaNDojAtyAdimadaH 9 mitradveSadaNDanTa - mAtrAdInAmalpAparAdhe'pi mahAdaNDanivarttanalakSaNaH 10 mAyAdaNDaH 11 lobhadaNDa: 12 airyApathikaH - kevalayogapratyayaH karmabandha iti 13, 'bhUyagAma' tti caturdaza bhUtagrAmAH - jIvasamUhAH, tatraikendriyAH sUkSmAH 1 bAdarAzca 2 dvIndriyAH 3 trIndriyAH 4 caturintriyAH 5 paJcendriyAH saMjJinaH 6 asaMjJinazceti 7 saptaca, ete pratyekaM paryAptakAparyAptakabhedAt dvidheti caturdaza, 'paramAhammiya'tti paJcadaza paramAdhArmikAH - nArakANAM duHkhotpAdakA asurakumAravizeSAH, te cAmI "aMbe 2 aMbarisI ceva 2, sAmeya 3 sabalevi ya4 / rudde 5 uvaruddakAle 7, mahAkAletti 8 Avare // // 2 // asipatte 9 dhaNU 10 kuMbhe 11, vAluya 12 veyaraNi 13 ttiya / kharassare 14 mahAghose 15, ete pannarasA''hiyA / " iti, 119 11 'gAhAsolasA ya'tti SoDaza gAthASoDazAni gAtheti gAthAbhidhAnaM SoDazamadhyayanaM yeSAM tAni gAthASoDazakAni - sUtrakRtAGgasya prathamazrutaskandhAdhyayanAni tAni caivatAni - "samao 1 veyAlIyaM 2 uvasaggapariNNa 3 thIpariNNA ya 4 / 119 11 505 nirayavibhattI 5 vIratthao ya 6 kusIlANa paribhAsA 7 // // 2 // viriya 8 kamma 9 samAhI 10 magga 11 samosaraNa 12 ahatahaM 13 gaMtho 14 / jaIyaM 15 taha gAhAsolasamaM 16 ceva ajjhayaNaM / " 119 11 - 'asaMjama 'tti saptadazavidhaH asayaMmaH, sacAyaM"puDhavi 1 daga 2 agaNi 3 mAruya 4 vaNakphai 5 bi 6 tti 7 cau 8 paNidi 9 ajIve 10 / peha 11 uveha 12 pamajaNa 13 pariTThavaNa 14 maNo 15 vaI 16 kAe 17 // " -'abaMbha'tti aSTAdazavidhamabrahma, taccaivaM " orAliyaM ca divvaM maNavayakAyANa karaNajogehiM / 'aNumoyaNakArAvaNakaraNeNa'TThArasAbaMbhaM // " ti, audArikaM manaHprabhRtikaraNAnAma- numodanAdiyogaiH navadhA evaM divyamapItyaSTAdazadhA, 'nAya'tti ekonaviMzatirjJAtAdhyayanAni tAni cAmUni // 1 // "ukkhittanAe 1 saMghADe 2, aMDe 3 kumme ya 4 selae 5 / || 9 || Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 2/5/44 tuMbe ya 6 rohiNI 7 mallI 8, mAyaMdI 9 caMdimA iya 10 // // 2 // dAvaddave 11 udagaNAe 12, maMDukke 13 teyalIi ya 14 / naMdiphale 15 avarakaMkA 16, Aine 17 susuma 18 puMDarie 19 // " 'asamAhiThANa'tti viMzatirasamAdhisthAnAni-cittAsvAsthyasyAzrayAH, tAni cAmUni-drutacAritvaM 1 apramArjitacAritvaM 2 duSpramArjitacAritvalaM 3 atiriktazayyAsanikatvaM 4 AcAryaparibhASitvaM 5 sthaviropadhAtitvaM 6 bhUtopaghAtitvaM7 saJjavalanatvaM pratikSaNaroSaNatvaM 8 krodhanatvaM-atyantakrodhanatvamityarthaH pRSThamAMsakatvaM parokSasyAvarNavAditvamityarthaH 10, abhIkSNamavadhArakatvaMzaGkitatasyApyarthasyAvadhArakatvamityarthaH 11navAnAmadhikaraNAnAmutpAdanaM 12 purANAnAMteSAmudIrakatvaM 13 sarajaskapANipAdatvaM 14 akAlasvAdhyAyakaraNaM 15 kalahakaratvaM kalahahetubhUtakartavyakAritvamityarthaH 16zabdakaratvaM-rAtrImahAzabdenollApitvaM 17 jhaMjhAkAritvaM gaNasya cittabhedakAritvaM manoduHkhakArivacanabhASitvaMvA 18 sUrapramANabhojitvaM-udayAdastamayaM yAvad bhoktRtvamityarthaH 18 eSaNAyAmasamatittaMvaceti 20, 'sabalA yatti ekaviMzatiH zabalAH-cAritramAlinyahetavaH, te cAmI-hastakarma 1 maithunamatikramAdinA 2 rAtribhojanaM 3 AdhAkarmaNaH 4 zayyAtarapiNDasya 5 auddezikakrItApamityakAcchedyAnisRSTAdezca bhojanaM 6 pratyAkhyAtAzanAdibhojanaM 7 SaNmAsAntargaNAd gaNAntarasaGkramaNaM7mAsasyAntastrikRtvonAbhipramANajalAvagAhanaM9 mAsasyAntastriyAkaraNaM 10 rAjapiNDabhojanaM 11 AkuTTayA prANAtipAtakaraNaM 12 evaM mRSAvAdanaM 13adattagrahaNaM 14 tathaivAnantarhitAyAM sacittapRthivyAM kAyotsargAdikaraNaM 15 evaM sasnehasarajaskAyikAyAM 16 anyatrApi prANibIjAdiyukte 17 AkuTTayA mUlakandAdibhojanaM 18 saMvatsarasyAntardazakRtvo nAbhipramANajalAvagAhanaM 19 saMvalatsarasyAntardazamAyAsthAnakaraNaM 20 abhikSaNaM zItodakaplutahastAdinA'-zanAdergrahaNaM 1 bhojanaM 2 ceti| dvAviMzatiH parISahAzca, te caamii||1|| "khuhA 1 pivAsA 2 sIuNhaM 3-4 daMsA 5 cela 6 'raI 7 sthio 8 / cariyA 9 nisIhiyA 10 sejA 11 akkosA 2 vaha 13 jAyaNA 14 // // 2 // alAbha 15 roga 16 taNaphAsA 17 malasakAraparIsahA 18-19 / paNNA 20 annANa 21 sammattaM 22, iya bAvIsa parIsahA / / " 'sUyagaDajjhayaNa ttitrayoviMzatiH sUtrakRtAdhyayanAni, tatrasamayAdIniprathamazrutaskandhamAvIni prAguktAnyeva SoDaza dvitIyazrutaskandhabhAvIni cAnyAni sapta, tdythaa||1|| "puMDariya 1 kiriyaThANaM 2 AhArapariNa 3 paccakhANakiriyA 4 ya / aNayAra 5 adda 6 nAlaMda 7 solasAiMca teviisN||"tti, 'deva'tti caturviMzatirdevAH, tatra gAthA-- "bhavaNa 1 vaNa 23 joi 3 vemANiyA ya 4 dasa aTThapaMca egavihA / " iti, cauvIsaM devA keI puNa beMti arahaMtA" 'mAvaNa'ttipaJcaviMzatirbhAvanAH, tAzca ihaivapratimahAvrataM paJca paJcAbhihitAH, 'uddesa'tti Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM - 2, adhyayanaM - 5, SaDaviMzatiruddezanakAlA dazAkalpavyavahArANAM tatra gAthA 119 11 "dasa uddesaNakAlA dasANa chacceva hoti kappassa / dasa ceva ya vavahArassa hoMti savvevi chavvIsaM / ' 'guNa' tti saptaviMzatiranagAraguNAH, tatra mahAvratAni paJca 5 indriyanigrahAH paJca 10 krodhAdivikAzcatvAraH 14 satyAni trINi, tatra bhAvanAsatyaM-: - zuddhantarAtmA karaNasyaM yathoktapratilekhanAkriyakaraNaM yogasatyaM manaH prabhRtInAmavitathatvaM 17 kSamA 18 virAgatA 19 manaH prabhRtinirodhAzca 22 jJAnAdisampannatA 25 vedanAdisahanaM 26 mAraNAntikopasargasahanaM 27 ceti, athavA "vayachaka 6 miMdiyANaM ca niggaho 11 bhAvakaraNasaccaM ca 13 / // 1 // khamayA 1 virAgayAvi ya 15 maNamAINaM niroho ya 18 // // 2 // kAyANa chakka 24 jogammi juttayA 25 veyaNAhiyasaNayA 26 / taha maraNaMte saMlehaNA ya 27 ee'NagAraguNA / / " 'pakappa'tti aSTAviMzatividhaH AcAraprakalpaH nizIthAntamAcAraGgamityarthaH, sa caivam"satyapariNNA 9 logavijao 2 sIosaNijja 2 sammattaM 4 | AvaMti 5 dhruva 6 vimoho 7 uvahANasuyaM 8 mahapariNNA 9 // " - prathamasya zrutaskandhasyAdhyayanAni, dvitIyasya tu 119 11 // 2 // " piMDesaNa 1 seja 2 iriyA 3 bhAsajAyA ya 4 vatthapAesA 5-6 / uggahapaDimA 8 sattasattikkayA 14 bhAvaNa 15 vimuttI 16 // ugghAi 1 aNugghAI 2 ArUvaNA 3 tivihamo nisIhaM tu / iha aTThAvIsaviho AyArapakappanAmotti // " // 3 // udghAtikaM yatra laghumAsAdikaM prAyazcittaM vaNyate, anudghAtikaM yatra gurumAsAdi, AropaNA ca yatraikasmin prAyazcitte anyadappAropyata iti / 'pAvasuya'tti ekonatriMzat pApazrutaprasaGgAH, te cAmI"aTTha nimittaMgAI divvu 1 ppAyaM 2 talikkha 3 bhomaM ca 4 / agaM 5 sara 6 lakkhaNa 7 vaMjaNaM 8 ca tivihaM puNoktekkaM // suttaM vittI taha vattiyaM ca pAvasuyamauNatIsavihaM / gaMdhavva 25 naTTa 26 vatyuM 27 AuM 28 dhaNuveyasaMjuttaM 29 // " 'mohaNije 'tti triMzat mohanIyasthAnAni - mahAmohabandhahetavaH, tAni cAmUnijalanibolanena trasAnAM vihiMsanaM 1 evaM hastAdinA mukhAdizrotasaH sthaganena 2 vardhAdinA ziroveSTanataH 3 mudgarAdinA ziro'bhidhAtena 4 bhavodadhipatitajantUnAM dvIpakalpasya dehino hananaM 5 sAmarthya satyapi ghorapariNAmAda glAnasyauSadhAdibhirapraticaraNaM 6 tapasvino balAtkAreNa dharmAda bhraMsanaM 7 samyagdarzanAdimokSamArgasya pareSAM vipariNAmakaraNenApakArakaraNaM 8 jinAnAM nindAkaraNaM 9 AcAryadikhiMsanaM 10 AcAryAdInAM jJAnAdibhirupakAriNAM kAryeSu apratitarpaNaM 11 punaH punaradhikaraNasya nRpaprayANakadinAdeH kathanaM 12 vazIkaraNAdikaraNaM 13 pratyAkhyAtabhogaprArthanaM 14 abhIkSNamabahuzrutatve'pyAtmano bahuzrutatvaprakAzanaM 15 evamatapasvino'pi tapasvitAprakAzanaM 11911 507 // 2 // Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 2/5/44 16 bahujanasyAntardhUmenAgninA hiMsana 17 svayaMkRtasyAkRtyasyAnyakRtatvAvirbhAvanaM 18 vicitra mAyAprakAraiH paravaJcanaM 19 azubhapariNAmAt satyasyApi mRSeti sAbhAyAM prakAzanaM 20 akSINakalahatvaM 21 vizrambhotpAdanena paradhAnApaharaNaM 22 evaM paradAralobhanaM 23 akumAratvepyAtmanaH kumAratvabhaNanaM 24 evamabrahmacAritve'pi brahmacAritAprakAzanaM 265 yenaizvaryaM prApitastasyaiva satke dravye lobhakaraNaM 267 yatprabhAvena khyAtiM gatasyasya kiJcidantarAyakaraNaM 27 rAjasenAdhiparASTracintakAderbahujananAyakasya hiMsanaM 28 apazyato'pi pazyAmIti mAyayA bhanaM 29 avajJayA deveSvahameva deva iti prakhyApanamiti 30 / 'siddhAiguNA 'tti ekatriMzatsiddhAdiguNA- siddhAnAmAdita eva guNAH siddhAnAM vA AtyantikA guNAH siddhAtiguNAH, te caivaM- 'se Na taMse Na cauraMseNa vaTTe Na maMDale Na Ayate' iti saMsthAnapaJcakasya niSedhataH varNapaJcakasya gandhadvayasya rasapaJcakasya sparzASTakasya vedatrayasya ca, tathA akAya: asaGgaH aruhazceti, Aha ca 119 11 "paDisehaNasaMThANe 5 vaNNa 5 gandha 2 rasa 5 phAsa 8 vede ya 3 / paNa paNa dupaTTa tihA igatIsa akAya'saMga' ruhA !1" athavA kSINAbhinibodhikajJAnAvaraNaH kSINazrutajJAnAvaraNa ityevaM karmabhedAnAzrityaikatriMzat, Aha c-||1|| "nava darisaNammi cattAri Aue paMca Adime aMte / sese do do bhaiyA khINabhilAveNa igatIsaM / " ti 'jogasaMgaha' tti 'dvAtriMzadyogasaGgrahAH' yogAnAM - prazastavyApArANAM saGgrahahAH, te caamii|| 1 // "AloyaNA 1 niravalAve - AcAryasyAparizrAvitvamityarthaH 2 AvaisudaDhadhammayA 3 | anissiovahANeya-anizritaM tapa ityarthaH 4 sikkhAsUtrArthagrahaNaM 5 nippaDikampayA 6 / / // 2 // annAyayA- tapaso'prakAzanaM 7 alobhe ya 8 titikkhA - pariSahajayaH 9 aJjave 10 suI - satyasaMyama ityarthaH 11 / sammaddiTThI - samyaktvazuddhiH 12 samAhI ya 13, AyAre viNaovae- AcAropagataM 14 vinayogapagataM cetyarthaH 15 // // 3 // dhiImaI ya-adainyaM 16 saMvega 17 paNihI mAyA na kAryetyarthaH 18 suvihi sadanuSThAnaM 19 saMvare 20 / attadosovasaMhAre 21 savvakAmavirattayA 22 / / // 4 // paJcakkhANaM- mUlaguNaviSayaM 23 uttaraguNaviSayaM ca 24 viussagge 25, appamAe 26 lavAlave kSaNe 2 sAmAcAryanuSThAnaM 27 / jhANasaMvaparajoge ya 28, udae mAraNaMtie 29 // saMgANaM ca pariNNA 30, pacchittakaraNe iya 31 / // 5 // ArAhaNA ya maraNaMte 32, battIsaM jogasaMgahA // " trayastriMzadAzAtanAH, evaM cetAH - rAiNiyassa seho purao gaMtA bhavati AsAyaNA sehassetyevamabhilApo dRzyaH, tatra ratnAdhikasya purato gamanaM 1 sthAnaM-AsanaM 2 niSadanaM 2 evaM pArzvato gamanaM 4 sthAnaM 5 niSadanaM 6 evamAsanne gamanaM 7 sthAnaM 8 niSadanaM 9 vicAra bhUmau tasya pUrvamAcamanaM 10 tato nivRttasya pUrvaM gamanAgamanAlocanaM 11 rAtrau ko jAgarttIiti pRSTe tadvacanAprati zravaNaM 12 AlApanIyasya pUrvataramAlApanaM 13 labdhAsyAzanAderanyasmai pUrvamAlAcanaM 14 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM-2, adhyayanaM - 5, 509 evamanyasyopadarzanaM 15 evaM nimantraNaM 16 ratnAdhikamanApRcchayAnyasmai bhaktAdidAnaM 18 svayaM pradhAnatarasya bhojanaM 18 vyAharato ratnAdhikasya vacanApratizravaNaM 19 ratnAdhikasya samakSaM bRhatA zabdena bahudhA bhASaNaM 20 vyAhRtasya kiM bhaNasIti bhaNanaM 21 preraNAyAM ko'si tvamityevamullaNThavacanaM 22 glAnaM praticaretyAdyAdeze tvameva kiM na praticarasItyAdibhaNanaM 2 3 dharmaM dezayati gurAvanyamanaskatvaM 24 kathayati gurau na smarasIti bhaNanaM 25 dharmakathAyA AcchedanaM 2 6 bhikSAvelA varttata ityAdivacanataH parSado bhedanaM 27 parSadastathaiva sthitAyAH dharmakathanaM 28 gurusaMstArakasya pAdaghaTTanaM 29 gurusaMstArake niSadanaM 20 evamudhAsane 31 evaM samAsane 32 gurau kiJcit pRcchati tatragatasyaivottaradAnaM ceti 33 / 'suriMda' tti dvAtriMzatsurendrA viMzatirbhavanapatiSu daza vaimAnikaiSu dvau jyotiSveSu candrasUryANAmasaGkhyAtatve'pijAtigrahaNAd dvitayameveti, iyaM cendrasaGkhyA yadyapi vakSyamANasUtragatyA na pratIyate tathApi granthAntarAdavaseyA, bhavantItyanuvarttate sarvatra, iha sthAne 'eesu'tti vAkyazeSo draSTavyaH, tena ya ete ekatvAdisaGghayopetA asaMyamAdayo bhAvA bhavanti eteSu kiMbhUteSu ? - AdimaM prathamaM ekAdikaM - ekadvitryAdikaM saGkhyAvizeSaM kRtvA - vidhAya ekottarikayA vRddhayA iti gamyate vRrddhiteSu saGkhyAdhikyaM prApteSu kiyatIM saGghayAM yAvaddR dveSvityAha 'tIsAto jAva' 'bhave tikAhiyA' triMzadyAvad bhavati - jAyate trikAdhikA trayastriMzataM yAvadvRddheSvityarthaH, anena ca kriyAsthAnAdipadAnAM saGkSepArthasUtre'nadhItApi saGkhyA yathoktA darzitA bhavati, tata evaM vRddheSveteSu zaGkhAdi nirAkRtya yaH zAsanaM zraddhatta iti sambandhanIyaM, tathA viratayaH--prANAtipAtAdiviramaNAni praNidhayaH- praNidhAnAni viziSTaikAgratvAni teSu aviratiSu ca - aviramaNeSu anyeSuca - uktavyatirikteSu evamAdikeSu - evaMprakAreSu bahuSu sthAneSu - padArtheSu saGkhyAsthAneSu vA catustriMzadAdiSu jinaprazasteSu - jinaprazAsiteSu avitatheSu - satyeSu zAzvatabhAveSu - oghato'kSayasvabhAveSu ata evAvasthiteSu sarvadAbhAviSu, kimata Aha-zaGkAsandehaM kAla-anyAnyamatagrahaNarUpAM nirAkRtya sadguruparyupAsanAdibhiH zraddhatte zraddadhAti zAsanaM - pravacanaM bhagavato - jinasya zramaNa iti prakramaH punaH kiMbhUtaH ? -anidAnodevendrAdyaizvaryAprArthakaH agauravaH - RddhayAdigauravavarjitaH alubdhaH - alaMpaTa : amUDho - manovacanakAyaguptazca yaH sa tatheti // - aparigrahasaMvRtaH zramaNa ityuktamadhunA aparigrahatvameva prakrAntAdhyayanAbhideyaM varNayannAhasU. (45) jo so vIravaravayaNaviratipavittharabahuvihappakAro sammattivasuddhamUlo dhitikaMdI vinayavetito niggatatilokkavirulajasaniviDapINapavarasujAtakhaMdhI paMcamahavvayavisAlasAlo bhAvaNatayaMtajjhANasubhajoganANapallavavaraM kuradharo bahuguNakusumasamiddho sIlasugaMdho annahavaphalo puNo ya mokkharavarabIjasAro maMdaragirisiharacUlikA iva imassa mokkhavaramuttimaggassa siharabhUo saMvaravarapAdapo carimaM saMvaradAraM, jatthana kappai gAmAgaranagarakheDakabbaDamaDaMbadoNamuhapaTTaNAsamagayaM ca kiMci appaM va bahu va aNuM va thUlaM va tasathAvarakAyadavvajAyaM maNasAvi paridhettuM na hirannasuvannakhettavatthu na dAsIdAsabhayakapesahayagayagavelagaM ca na jANajuggasayaNAi Na chattakaM na kuMDiyA na uvANahA na Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 2/5/45 pehuNavIyaNatAliyaMTakA na yAvi ayatauyataMbasIsakakaMsarayatajAtarUvamaNimuttAdhArapuDakasaMkhadaMtamaNisiMgaselakAyavaracelacammapattAI maharihAI parassa ajjhovavAyalobhajaNaNAI pariyaDDeuM guNavao na yAvi pupphaphalakaMdamUlAdiyAiM saNasattarasAiM savvadhanAiM tihivi jogehiM paridhetuM osahabhesajjabhoyaNaTTayAe saMjaeNaM, kiM kAraNaM?, aparimitanANadaMsaNadharehiM sIlaguNavinayatavasaMjamanAyakehiM titthayarehiM savvajagajIvavacchalehiM tiloyamahiehiM jiNavariMgediesa joNIjaMgamANaM diTThAnakappaijoNisamucchedotti teNa vajaMti samaNasIhA, jaMpiya odaNakummAsagaMjatappaNamaMthubhujiyapa-lalasUpasakkuliyoDhimavarasarakacunakosagapiMDasihariNivaTTamoyagakhIradahisappinava- nItatelagulakhaMDamacchaMDiyamadhumajjamaMsakhajajakavaMjaNavidhimAdikaMpaNIyaM uvassae paraghare va ranne-na kappatI taMpi sannihiM kAuM suvihiyANaM, jaMpaya uddidvaviyaraciyagapaJjavajAtaM pakiNNapAukaraNapAmiccaM mIsakajAyaMkIyakaDapAhuDaM ca dANahapunnapagaDaMsamaNavaNImagaTThayAe yakayaMpacchAkammaM purekammaM nitikmAmaM makkhiyaM atirittaM moharaM caiva sayaggahamAhaDaM maTTiuvalitaM acchejaM ceva anIsaTTe jaMtaM tihIsu jannesu Usavesu ya aMto va bahiM va hojA samaNaTTayAe ThaviyaM hiMsAsAvajasaMpauttaM na kappatI taMpiya parighettuM, aha kerisayaM puNAi kappati?, jaMtaMekkArasapiMDavAyasuddhaM kiNaNahaNaNapayaNakayakAriyANumoyaNanavakoDIhiM suparisuddhaM dasahi ya dosehiM vippamukkaM uggamauppAyaNesaNAe suddhaM vavagayacuyacaviyacattadehaM ca phAsurya vavagayasaMjogamaNigAlaM vigayadhUmaMchaTThANanimittaMchakkAyaparirakkhaNahAhaNi haNiM phAsukeNaMbhikkhaNaM vaTTiyavvaM, __jaMpiya samaNassa suvihiyassa u rogAyake bahuppakAraMmi samuppanne vAtAhikapittasiMbhaatirittakuviyataha sannivAtajAtevaudayapatte ujjalabalaviulakkhaDapagADhadukkhe asubhakaDuyapharuse caMDaphalavivAgemahabbhaejIviyaMtakaraNe savyasarIraparitAvaNakare na kappatI tArisevitaha appaNo parassa vA osahabhesanaM bhattapANaM ca taMpi saMnihikayaM, jaMpiya samaNassa suvihiyassatupaDiggadhArissabhavatibhAyaNabhaMDovahiuvakaraNaM paDiggaho pAdabaMdhaNa pAdakesariyA pAdaThavaNaM ca paDalAiM tinneva rayattANaM ca gocchao tinneva ya pacchAkA rayoharaNacolapaTTakamuhanatakamAdIyaMeyaMpiya saMjamassauvavUhaNaTThayAe vAyAyavadaMsamasagasIyaparira khaNaTTayAe uvagaraNaM rAgadosarahiyaM parihariyavvaM saMjaeNa nicaM paDilehaNapaphoDaNapamajaNAe aho yarAoya appamatteNa hoi satataM nikkhiviyadhvaM ca givhiyavvaM ca bhAyaNabhaMDovahiuvakaraNaM, evaM se saMjate vimutte nissaMge nippariggairuI nimmame ninnehabaMdhaNe sabapAvavirate vAsIcaMdaNasamANakappe samakatiNamaNimuttAleDhukaMcaNesameyamANAvamANaNAe samiyaratesamitarAgadosesamie samitIsu sammadiTTI same ya je savvapANabhUtesuse hu samaNesuyadhArate ujjute saMjatesa sAhU saraNaM savvabhUyANaM savvajagavacchale saccabhAsake ya saMsAraMtaTTitai ya saMsArasamucchinne satataM maraNANupArate pArage ya savvesiM saMsayANaM pavayaNamAyAhiM aTTahiM aTThakammagaMDhIvimoyake aTThamayamahaNe sasamayakusale ya bhavati Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAra-2, adhyayanaM-5, suhadukkhanivvisese abhitarabAhiraMmi sayA tavovahANami ya suhajute khaMte daMte ya hiyanirate IriyAsamite bhAsAsamite esaNAsamite AyANabhaMDamattanikkhevaNAsamite uccArapAsavaNakhelasiMghANajallapAriTThAvaNiyAsamite maNagutte vayagutte kAyagutte -gutiMdie guttabaMbhayArI cAI lajjU panne tabassI khaMtikhame jitidie sodhie aNiyANe abahillesse amame akiMcaNe chinnaggaMthe niruvaleve suvamalavarakasabhAyaNaM va mukkatoe saMkheviva niraMjaNe vigayarAgadosamohe kummo iva iMdiesu gutte jaccakaMcaNagaM va jAyasave pokkharapattaM va niruvaleve __ -caMdo iva sobhAvayAe sUro bva dittatee acale jaha maMjare girivare akkhobhe sAgaro vya thimie puDhavI va savyaphAsasahe tavasA ciya bhAsarAsichanivva jAtateha jaliyayAsaNo viva teyasA jalaMte gosIsacaMdaNaMpiva sIyale sugaMdhe ya harayo viva samiyabhAve ugghosiyasunimmalaM va AyaMsamaMDalatalaM va pAgaDabhAveNa saddhabhAve soMDIre kaMjarovva vasabheba jAyathAme sIhe vA jahA migAhive hoti duppadharise sArayasalilaM va suddhahiyaye bhAraMDe cevaappamattekhaggivisANaM vaegajAte khANuMceva uDakAe sunnAgArevya appaDikamme sunnAgArAvaNassaMto nivAyasaraNappadIpajjhANamiva nippakaMpe -jahA khuro ceva egadhAre jahA ahI ceva egadiTThI AgAsaM ceva nirAlaMbe vihage viva savvoo vippamukke kayaparanilae jahAceva urae apaDibaddhe anilovva jIvovva appaDihayagatI -gAme gAme ekarAyaM nagare nagare ya paMcarAyaM dUijjate ya jitiMdie jitaparIsahe nibbhao viU saccittAcittamIsakehiM davvehiM virAyaM gate saMcayAto virae mutte lahuke niravakaMkhe jIviyamaraNAsavippamukke nissaMdhinivvaNaM caritaM dhIre kAeNa phAsayaMte satataM ajjhampajjhANajutte nihue ege careja dhmm| imaMca pariggahaveramaNaparirakkhaNaTTayAe pAvayaNaM bhagavayA sukahiyaM attahiyaM peccAbhAvika AgamesibhadaM suddhaM neyAuyaM akuDilaM anuttaraM savvadukkhapAvANa viosamaNaM tassa imA paMca bhAvaNAo carimassa vayassa hoti pariggahaveramaNarakkhaNaTThAyAe-paDhamaM soiMdieNa socA saddAI maNunabhaddagAI, kiMte?, __ varamurayamuiMgapaNavadaharakacchabhivINAvipaMcIvallayivaddhIsakasudhosanaMdisUsaraparivAdiNivaMsatUNakapavvakataMtItalatAlatuDiyanigyosagIyavAiyAI naDanaTTakajallamallamuDivaka-velaMbakakahakapavakalAsagA AikkhakalaMkhamaMkhatUNaillatuMbavINiyatAlAyarapakaraNANiya bahUNi murasaragItasussAratikaMcImehalAkalAvapattarakapaherakapAyajAlagaghaMTiyakhiMkhiNirayaNoru-jAliyachuddiyaneuracalaNamAliyakaNaganiyalajAlabhUsaNasadANilIlacaMkammANANUdIriyAiMtaruNIjahaNasiyabhaNiyakalaribhitamaMjulAiM guNavayaNANi va bahUNi mahurajaNabhAsiyAI anesu ya evamAdiesu saddesumaNunabhaddaesuNatesusamaNeNaM sajiyavvaMna rajjiyavvaM na gijhiyadhvaM na mujjhiyavyaM na vinigdhAya AvajjiyavvaM nalubhiyavvaM na tusiyavvaM na hasiyavyaM na saiMca maiMca tattha kujjA, puNaravi soiMdieNa socA sadAiM amaNunApavakAI, kiM te?, akkosapharusakhiMsaNaavamANaNataJjaNanibhaMchaNadittavayaNatAsaNaukyUjiyarunnaraDi Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 2/5/45 kaMdiyanigdhuTTarasiyakaluNavilaviyAiM annesu ya evamAdiesu saddesu amaNuNNApAvaesu na tesu samaNeNa rUsiyavvaM na hIliyavvaM na niMdiyavvaM na khiMsiyavyaM na chiMdiyadhvaM na bhiMdiyadhvaM na vaheyavvaM naduguMchAvattiyAe labbhAuppAeuM, evaM sotidiyabhAvaNAbhAvito bhavati aMtarappANaNanA'maNunasubbhidubbhirAgadosappaNihiyappA sAhU maNavayaNakAyagutte saMvuDe paNihitidie careja dhamma 11 bitiyaMcavikhadieNa pAsiya rUvANi maNunAI bhaddakAI sacittAcittamIsakAiMkaTe potye yavittakamme leppakamme seleya daMtakammeya paMcahiM vaNNehiM anegasaMThANasaMthiyAiMgaThimaveDhimapUrimasaMghAtimANiya mallAiMbahuvihAmiyaahiyaMnayaNamaNasuhakarAI vanasaMDe pabbateyagAmAgaranagarANi ya khuhiyapuskhariNivAvIdI hiyaguMjAliyasarasarapaMtiyasAgavilaMpatiyakhAdiya- nadIsaratalAgavappiNIphulluppalapaumaparimaMDiyAbhirAme anegasauNagaNamihuNavicarie varamaMDavavivihabhavaNatoraNacetiyadevakulasabhappavAvasahasukayasayaNAsaNasIyarahasayaDajANajuggasaMdaNanaranArigaNeya somapajirUvadarisaNije alaMkitavibhUsitepuvakayata-vaSpabhAvasohaggasaMpautte naDanaTTagajallamallamuTTiyavelaMbaga kahagapavagalAsagaAikkhagalaMkha- maMkhatUNaillatuMbavINiyatAlAyarapakaraNANi ya bahUNi sukaraNANi anesuyaevamAdiesu vesumaNunabhaddaesunatesusamaNeNa sajjiyavvaM na rajjiyavvaM jAva na saiMca maiMca tattha kujA, puNaravi cakkhidieNa pAsiya rUvAI amaNunapAvakAI, kiM te?, gaDikoDhikakuNiudarikacchullapaillakujjapaMgulavAmaNaaMdhillagaegacakkhuviNihayasappisallagavAhirogapIliyaM vigayANi yamayakakalevarANi sakimiNakuhiyaM ca dabbArAsiM anesu yaevamAdiesuamaNunapAvatesunatesusamaNeNa rUsiyavvaMjAva na duguMchAvattiyAvilabbhA uppAtelaM, evaM cakkhidiyabhAvaNAbhAvito bhavati aMtarappA jAva careja dhamma2 tatiyaM ghANidieNa agghAiya gaMdhAtiM maNunabhaddagAI, kiM te?, jalayathalayasarasapupphaphalapANabhoyaNakuTTatagarapatacodadamaNakamaruyaelArasapikamaMsigosIsasarasacaMdaNakappUralavaMgaagarakuMkumakakkolausIraseyacaMdaNasugandhasAraMgajuttivaradhUvavAse uuyapiMDimaNihArimagaMdhi esu atresu ya evamAdisu gaMdhesu maNunabhaddaesuna tesusamaNeNa sajiyavvaM jAva na satiM ca maiMca tattha kuJjA, puNaravi ghANidieNaM agghAtiya gaMdhANi amaNunapAvakAI, kiMte?, ahimaDaassamaDahatthimaDagomaDavigasuNagasiyAlamaNuya majjArasIhadIviyamayakuhiyaviyamayakuhiyaviNaTTakiviNabahudurabhigaMdhesu anesu ya evamAdisu gaMdhesu amaNunanApAesuna tesu samaNeNaM rUsiyavvaMjAva paNihiyapaMciMdie careja dhammaM3 / cautyaM jibhidieNa sAiya rasANi umaNunabhaddakAI, kiM te?, uggAhimavivihapANabhoyaNagulakayakhaMDakayatellaghayakayabhakkhesu bahavihesu lavaNasasaMjuttesumahumaMsabahuppagAramajiyaniTThANagadAliyaMbasehaMbadudaadhadahisarayamajjavaravAruNIsIhukAvisAyaNasAyaTThArasabahuvappAgAresu bhoyaNesu ya maNunnavannagaMdharasaphAsabahudavvaMsaMbhitesu anesu ya evamAdiesu rasesu maNunabhaddaesuna tesu samaNeNa sajiyavvaM jAva na saiM ca matiM ca tattha kuJjA, puNaravijibhidieNa sAyiya rasAti amaNunapAvagAI, kiMte?, arasavirasasIyalukkhaNijappapANabhoyaNAiMdosINavAvanakuhiyapUiyaamaNunaviNaTThapasUyabahudubbhigaMdhiyAI tittakaDuyakasAyaaMbilarasaliMDanIrasAI anesu ya evamAtiesu rasesu amaNunnapAvaesu na tesu samaNeNa Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 513 dvAra-2, adhyayanaM-5, rUsiyadhvaM jAva careja dhmm4| paMcamagaM phAsidieNa phAsiya phAsAI maNunabhaddakAI, kiMte?, dagamaMDavahAraseyacaMdaNasIyalavimalajalavivihakusumasattharaosIramuttiyamuNaladosiNApehuNaukkhevagatAliyaMTavIyaNagajaNiyasuhasIlaye ya vapavaNe gimhAkAle suhaphAsANi ya bahUNi sayaNANi AsaNANi ya pAuraNaguNe ya sisirakAle aMgArapatavaNA yaAyavaniddhamauyasIyausiNalahuyA ya je udusuhaphAsA aMgasuhanibbuikarA te annesu ya evamAditesu phAsesu maNunnabhaddaesuna tesu samaNeNa sajjiyavvaM na rajiyadhvaM na gijhiyavvaM na mugjhiyavvaM na viNigghAyaM AvaJjiyavvaM na lubhiyavvaM na aljhovavaJjiyavvaM na tUsiyavvaM na hasiyavvaM na satiM ca matiM ca tattha kuJjA, puNaravi phAsidieNa phAsiya phAsAtiM amaNunapAvakAI, kiMte?, anagavadhabaMdhatAlaNakaNaatibhArArovaNae aMgabhaMjaNasUtInakhapapavesagAyapacchaNaNalakhArasakhAratella kalakalaMta-tauasIsakakAlalalohasiMcaNahaDibaMdhaNarajjunigalasaMkalahatthaMDuyakuMbhipAkadahaNasIhapucchaNaubbaMdhaNasUlabheyagayacalaNamalaNakaracaraNakannanAsoTTasI sacheyaNajibbhachaNavasaNanayaNahiyayadataM bhajaNaMjottalayakasappahArapAdapaNhijANupattharanivAyapIlaNakavikacchuagANivicchuyaDakkavAyatavadaMsamasakanivAte duTTaNisajjAsIhiyadubbhikakkhaDagurusIyausiNalukkhesu bahuvihesu annesu ya evamAiesu phAsesu amaNunapAvakesunatesusamaNeNa rUsiyabvaM na hIliyabvaM na niMdiyadhvaM na garahiyavvaM na khisiyavvaM na chiMdiyadhvaM na bhiMdiyadhvaM na vaheyavvaM na duguMchAvattiyaM ca- labbhA uppAuM, evaM phAsidiyabhAvaNAbhAvito bhavati aMtarappA maNunAmaNunasubhidubhirAgadosa-paNihiyappAsAhmaNavayaNakAyagutte saMvuDe paNihitidie carija dhmN5| evamiNaM saMvarassa dAraM sammaM saMvariyaM hoi suppaNihiyaM imehiM paMcavihi kAraNehiM maNavayakAyaparirakkhiehiM nicaM AmaraNaMtaMca esa jogo neyavyo dhitimayA matimayA aNAsavo akaluso acchiddo aparissAvI asaMkiliTTho suddho savvajiNamaNunnAto, evaM paMcamaMsaMbaradAraM phAsiyaMpAliyaM sohiyaMtIriyaM kiTTiyaM aNupAliyaM ANAe ArAhiyaM bhavati, evaM nAyamuNiNA bhagavayA patraviyaM parUviyaM pasiddhaM siddhaM siddhavarasAsaNamiNaM AghaviyaM sudesiyaM pasatthaM paMcamaM saMvaradAraM smmttNtibemi| vR. 'jo soti yo'yaM vakSyamANavizeSaNaH saMvaravarapAdapaH caramaM saMvaradvAramiti yogaH, kimbhUtaH saMvaravarapAdapa ityAha-vIravarasya-zrImanmahAvIrasya yadvacanaM-AjJA tataH sakAzAdyA viratiH-parigrahAnivRttiH saiva pravistaro-vistAro yasya saMvaravarapAdapasya sa tathA, bahuvidhaHanekaprakAraH svarUpavizeSo yasya sa tathA, tatra saMvarapakSe bahuvidhaprakAratvaM vicitraviSayApekSayA kSayopazamAdyapekSayA ca pAdapapakSe ca mUlakandAdivizeSApe kSayeti tataH padadvayasya karmadhArayaH, samyakatvameva-samyagdarzanameva vizuddhaM-nirdoSaM mUlaM-kandasyAdhovarti yasya sa tathA, dhRtiHcittasvAsthyaM saiva kandaH-skandhAdhobhAgarUpo yasya sa tathA, vinaya eva vegadikA-pArzvataH 7133] Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 2/5/45 parikararUpA yasya sa tathA, 'niggayatelokkatti prAkRtatvAt trailokyanirgataH trailokyagataMbhuvanatrayavyApakaM ata eva vipulaM-vistIrakNaM yad yazaH-khyAtistadeva nicito-nibiDaH pInaH-sthUlaH pIvaro-mahAn sujAtaH-suniSpannaH skandho yasya sa tathA, paJcamahAvratAnyeva vizAlA-vistIrNAH zAlAH-zAkhAyasyasatathA, bhAvanaiva anityatvAdicintA tvak-valkalaM yasya, vAcanAntare bhAvanaiva tvaganto-valkAvasAnaM yasya sa tathA, dhyAnaM ca-dharmadhyAnAdizubhayogAzca sadvyApArAH jJAnaMca-bodhavizeSaH tAnyeva pallavavarA-aGkurAH pravAlapravaraprarohAH tAndhArayati yaH satathA, tataH padadvayasya karmadhArayaH, bahavoye guNA-uttaraguNAH zubhakalarUpA vA ta eva kusumAni taiH samRddho-jAtasamRddhiryaH sa tathA, zIlameva-aihikaphalAnapekSapravRtti;samAdhAnameva vAsugandhaH-sadgandhoyatrasatathA, 'aNaNhavaphalo ttianAvaH-anAzravaH navakarmAnupAdAnaM sa eva phalaM yasya sa tathA, punazca-punarapimokSaevavarabIjasAro-bhiJjAlakSaNaH sAroyasya satathA, mandaragirizikharemerudharAdharazikhare yA cUlikA-cUDAsA tathA sAiva asya-pratyakSasya mokSavare-varamokSe sakalakarmakSayalakSaNe gantavye muktireva-nirvalobhataiva mArgaH panthA mokSavaramuktimArgastasya zikharabhUtaH-zekharakalpaH, ko'sAvityAha-saMvara eva-Azravanirodhaeva varapAdapaH-pradhAnadrumaH saMvaravarapAdapaH, paJcaprakArasyApi saMvarasya uktasvarUpatve satyapi prakRtAdhyayanamanusaratrAhacarama-paJcamaM saMvaradvAraM-Azravanirodhamukhamiti, punarvizeSayannAha-yatra-caramasaMvaradvAre parigrahaviramaNalakSaNe sati na kalpate-na yujyate parigrahItumiti sambandhaH, ki tadityAha grAmAkaranakarakheTakarbaTamaDambadroNamukhapattanAzramagataM vA grAmAdivyAkhyAnaM pUrvavatvAzabdo uttarapadApekSayA vikalpArthaH kaJciditi-anirdiSTasvarUpaM sAmAnyaM sarvamevetyarthaH alpaM vA-svalapaM mUlyato bahu vA-mUlyata eva aNuM vA-stokaM pramANataH sthUlaM vA-mahatpramANata eva satathA, 'tasathAvarakAyadavbajAyaM titrasakAyaspaM zaGkhAdisacetanamacetanavAevaMsthAvarakAyarUpaMratnAdi dravyajAtaM-vastusAmAnyaM manasA'pi-cetasA'pi AstAM kAyena parigrahItuM-svIkartu, etadeva vizeSeNAha-nahiraNyasuvarNakSetravAstukalpateparigrahItumiti prakramaH, dAsIdAsabhRtakapreSyahayagajagavelakaM vA dAsyAdayaH pratItAH __'na yAnayugyazayanAsanAni' yAnaM-rathAdikaM yugyaM-vAhanamAtraM gollakadezaprisaddho vA japAnavizeSaH na chatrakaM-AtapavAraNaM na kuNDikA-kamaNDalU: nopAnahI pratIte na pehuNavyaJjanatAlavRntakAni pehuNaM-mayUrapichaMvyaJjana-vaMzAdimayaMtAlavRntakaM--vyaanavizeSa evana cApinApi ca ayo-lohaMtrapukaM-vaMgaMtAnaM zubhraM (lcaM) sIsakaM-nAgaMkAsyaM-trapukatAmrasaMyogajaMrajataM-rUpyaM jAtarUpaM-suvarNaM maNayaH-candrakAntAdyAH muktAdhArapuTakaM-zuktisampuTaM zaGkhaH-kambuH dantamaNiH-pradhAnadantohastiprabhRtInAMdantajo vA maNiH zrRGga-viSANaM zailaH-pASANaH pAThAntareNa 'lerA;'tti tatra zleSaH-zleSadravyaM kAcavaraH-pradhAnakAcaH celaM-vastraM carma-ajinameteSAM dvandvaH kara satkAni yAni pAtrANi-bhAjanAni tAni tathA mahArhANi-mahArdhAni bahumUlyAnItyarthaH ____ Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM- 2, adhyayanaM - 5, 515 parasya-anyasya adhyupapAtaM ca-grahaNaikAgracittatAM lobhaM ca mUrcchA janayanti yAni tAni adhyupapAtalobhajananAni 'pariyaTTiuM' ti parikarSayituM parivarddhayituM vA paripAlayitumityarthaH, na kalpanta iti yogaH, 'guNavao' ti guNavato mUlaguNAdisampannasyetyarthaH na cApi puSpaphalakandamUlAdikAni sana; saptadazo yeSAM vrIhmAdInAM tAni sanasaptadazakAni sarvadhAnyAni tribhirapi yoga : - manaHprabhRtibhiH parigrahItuM kalpanta iti prakRtameva, kimityAhaauSadhamaiSajyabhojanArthAya - tatraiSadhaM - ekAGga bhaiSajyaM - dravyasaMyogarUpaM bojanaM - pratItameva 'saMjaeNaM' ti vibhaktipariNAmAt saMyatasya sAdhoH, kiM kAraNaM ? - ko heturakalpane, ucyate, aparimitajJAnadarzanadharaiH - sarvavidbhiH zIlaM - samAdhAnaM guNAH- mUlaguNAdayaH vinayaH - abhyutthAnAdika; tapaH saMyamau pratItau tAnnayanti vRddhiM prApayanti ye te tathA taiH, tIrthakarai: - zAsanapravarttakaiH sarvajagajjIvavatsalaiH sarvaiH trailokyamahitaiH jinA:- chadmasthavItarAgA teSAM varAH kevalinaH teSAM indrAstIrthakara nAmakarmodayavarttitvAd ye te tathA taiH, eSA puSpaphaladhAnyarapA yoniH-utpattisthAnaM jagatAM - jaGgamAnAM trasAnAmityartho dhSTA- upalabdhA kevalajJAnena, tatazca na kalpate--na saGgacchate yonisamucchedaH -- yonidhvaMsaH karttumiti gamyate, parigrahe auSadhAdyupayoge ca teSAM so'vazyaM bhAvIti, itizabda upadarzane, yenaivaM tena varjayanti pariharanti puSpaphaladhAnyabhojanAdikaM, ke ?, zramaNasiMhAH- munipuGgavAH, yadapi ca odanAdi tadapi na kalpate- sannidhIkartu suvihitAnAmiti sambandhaH, tatra odanaH -- kUra; kulamASA; - mASAH ISatsvinnA muGgAdaya ityanye gaMjattibhojyavizeSaH tarpaNAH- saktavaH 'maMdhu' tti badarAdicUrNaH 'bhujiya'tti dhAnAH 'palala' tti tilapuSpapiSTaM sUpo - muGgAdivikAraH zaSkulI-tilapapaTikA veSTimAH pratItAH varasarakANi cUrNakozakAni ca rUDhigamyAni piNDo- guDAdipiNDaH zikhariNIguDamizraM dadhi 'vaTTa' tti ghanatImanaM modakA - laDDukAH kSIraM dadhi ca vyaktaM sarpiH-ghRtaM navanItaM prakSaNaM tailaM guDaM khaNDaM ca kaNThTyAni macchaNDikAkhaNDavizeSaH madhumadyamAMsAni pratItAni khAdyAni - azokavarttayaH vyaJjanAni - takrAdIni zAlanakAni vA teSAM ye vidhayaH- prakArAH te khAdyakavyaJjanavidhayastata eteSAM modakAdInA dvandvaH tata ete Adiryasya tattathA praNItaM prApti upAzraye vasatau parigrahe vA araNye- aTavyAM na kalpate--na saGgacchate tadapi sannidhIkartu-saJcayIkartuM suvihitAnAM parigrahaparivarjanena zobhanAnuSThAnAnAM susAdhUnAmityarthaH, Aha ca // 1 // - "biDamubmeimaM loNaM, tellaM sappiM ca phANiyaM / na te saMnihimicchaMti, nAyaputtavae rayA // " iti, yadapi coddiSTAdirUpamodanAdi na kalpate tadapi taca parigrahItumiti sambandhaH uddiSTaMyAvadarthikAn pAkhaNDinaH zramaNAn sAdhUn uddizya durbhikSApagamAdau yadvibhakSAvitaraNaM tadIddezi kamuddiSTaM, Aha ca - "uddisiya sAhumAI omavvayabhikkhaviyaraNaM caM ca" tti sthApitaM-prayojane yAcitaM gRhasthena ca tadarthaM sthApitaM yattat sthApitaM, Aha ca"ohAsiyakhIrAIThAvaNaM ThavaNa sAhuNaTThAe" racitakaM- modakacUrNAdi sAdhvAdyarthaM pratApya punarmodakAditayA viracitaM auddezikabhedo'yaM kamrmmAbhidhAna uktaH, paryavajAtaM paryavaH - avasthAntaraM Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 2/5/45 jAto yatra tatparyavajAtaM kUrAdikamuddharitaM dadhyAdinA vimizritaM karambAdikaM paryAyAntaramApAditamityarthaH ayamapyauddezikabhedaH kRtAbhidhAnaM uktaH, prakIrNa - vikSiptaM viccharditaM parizATItyarthaH, anena ca chardditAbhidhAna eSaNAdoSa uktaH, 'pAukaraNa' tti prAduH kriyate-andhakArApavarakAdeH sAdhvarthaM bahiH karaNena dIpamaNyAdidharaNena vA prakAzyate yattat prAduSkaraNamazanAdi, Aha ca - "nIyaduvAraMdhAre gavakkhakaraNAi pAuo pAu / karaNaM tu" 'pAmaccaM ' ti apamityakaM udyatakaM - ucchinnamityarthaH Ahaca - "pAmicaM jaM sAhUNaTThA ochiMdiuM diyAveti "tti - eSAM ca samAhAradvandvaH, 'mIsaka' tti mizrajAtaM sAdhvarthaM gRhasyArthaM cAdita upaskRtaM, Aha ca- 'paDhamaM ciya gihisaMjayamIsovakkhaDAi mIsaM tu" "kIyagaDa' tti krItena-krayeNa kRtaM - sAdhudAnAya kRtaM krItakRtaM, Aha ca- 'davvAiehiM sAhUNaTTAe kIyaM tu' 'pAhuDaM va 'tti prAbhRtaM prAbhRtiketyarthaH, tallakSaNaM cedam- "suhumeyaramussakkaNamavasakkaNamoya pAhuDiyA" tataH padatrayasya karmadhArayaH samAhAradvandvaH, vAzabdaH pUrvavAkyApekSayA vikalpArthaH, dAnAmartho yasya taddAnArthaM, puNyArtha prakRtaMsAdhitaM puNyaprakRtaM padadvayasya dvandvaH, tathA zramaNAH paJcavidhAH 'niggaMthasakkatAvasa geruya AjIva paMcahA samaNA' vanIpakAzca - tarkukAsta evArthaH - prayojanaM yasya tattathA tadmadbhAvastattA tayA, vA vikalpArthaH kRtaM - niSpAditaM, iha kazciddAtA dAnamevAlaMbate dAtavyaM mayeti anyasta puNyaM puNyaM mama bhUyAdityevaM anyastu zramaNAn anyastu vanIpakAniti catvAro'pyauddezikasya bhedA ete uktA iti, "pacchAkamma" ti pazcAt - dAnAnantaraM karmma-bhAjanadhAvanAdi yatrAzanAdau tatpazcAtkarma 'purekammaM 'ti puro - dAnAt pUrvaM karmma - hastadhAvanAdi yatra tatpuraH karma 'niiyaM 'ti naityikaM sarAvdikamavasthitaM manuSyapoSAdipramANaM 'makkhiyaM'ti udakAdinA saMsRSTaM, yadAha "makkhiyamudakAiNA u jaM juttaM" ayameSaNAdoSa uktaMH, 'atirittaM'ti, // 1 // "battIsaM kira kavalA AhAro kucchipUrao bhaNito / parisarasa mahiliyAe aTThAvIsaM bhave kavalA ||" etatpramANAtikrAntamatiriktaM, ayaM ca maNDalIdoSa uktaH, 'moharaM ceva' tti maukharyeNa pUrvasaMstavapazcAtsaMstavAdinA bahubhASitvena yallabhyate tanmaukharaM ayamutpAdanAdoSa uktaH, 'sayaggaha 'tti svayaM AtmanA dattaM gRhyate yattatsvayaMgrAhaM, ayamapariNatAbhidhAna eSaNAdoSa uktaH, dAyakasya dAne'pariNatattvAditi, 'AhaDaM' ti svagrAmAdeH sAdhvarthamAhRtaM - AnItaM, Ahaca - " saggAmaparaggAmA jamANiyaM AhaDaM tu taM hoi / " 'maTTiolittaM 'ti, upalakSaNatvAnmRttikAgrahaNasya mRttikAjatugomayAdinA upaliptaM sat yadudbhidaya dadAti tanmRttikopaliptaM udbhinnamityarthaH, Aha ca - "chagaNAiNIvalitaM ubbhiMdiya jaM tamubbhiNNaM" 'accheNNaM ceva'tti AcchedyaM yadAcchidya bhRtyAdibhyaH svAmI dadAti, Aha ca"acchejjaM acchiMdiya jaM sAmiya bhicamAINaM" anisRSTaM - bahusAdhAraNaM sat yadeka eva dadAti "anisiTTaM sAmaNNaM goTThiyabhattAi dadau egassa" eteSUddiSTAdiSu prAya udgamadoSA uktAH, Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM-2, adhyayanaM-5, tathA yattattithiSu-madanatrayodazyAdiSu yajJeSu-nAgAdipUjAsu utsaveSuca-zakrotsavAdiSu antarbahiparvA upAzrayAt bhavet zramaNArthaM sthApitaM-dAnAyopasthApitaM hiMsAlakSaNaM yatsAvA tatsamprayuktaMna kalpate tadapi ca parigrahItuM, atheti paraprazne, kIzaM? -kiMvidhaM puNAIti punaH kalpate-saGgacchateparigrahItumodanAdIti prakRtaM, ucyate, yattadekAdazapiNDapAtazuddhaM-AcArasya dvitIyazrutaskandhaprathamAdhyayanasyaikAdazabhiH piNDapAtAbhidhAyakairuddezairvizuddhaM taduktadoSavimuktaM yattattathA, tathA krayaNaM hananaM-vinAzanaMpacanaM ca--agnipAka iti dvandvaH eSAM yAni kRtakAritAnumodanAni-svayaM karaNakAraNAnumatayaH tAni tathA ta eva navakoTyo vibhAgA iti samAsaH, tAbhiH suparizuddhaM-nirdoSaM dazabhizca doSairvipramuktaM te ca zaGkitAdaya eSaNAdoSAH, udgamaH-AdhAkarmAdiH SoDazavidhaH utpAdanA-dhAtryAdikA SoDazavidhaiva etaddvavayameSaNA-gaveSaNAbhidhAnAudgamotpAdanaiSaNAtayA zuddhaM, 'vavagayacuyacAviyacattadehaMca'ttivyapagataModhatayA cetanAparyAyAdacetanatvaM prAptaM cyutaM-jIvanAdikriyAbhyo bhraSTaM vyAvitaM tebhya eva AyuHkSayeNa sitaMtyaktadehaM-parityaktajIvasaMsargasamutyazaktijanitAhArAdipariNAmaprabhavopacayaM yattattathA caH samuccaye tathA prAsuktaMca-nirjIvamityetatpUrvoktasyaiva vyAkhyAnaM kalpate grahItumiti prakramaH, tathA vyapagatasaMyogamanaGgAraM vigatadhUmaM ceti pUrvavat, SaTsthAnakAni nimittaM yasya maikSavartanasya tattathA, tAni cAmani-- // 1 // "veyaNa 1 veyAvacce 2 iriyaTThAe 3 ya saMjamavAe 4 / taha pANavattiyAe 5 chaTheM puNa dhmmciNtaae||"tti SaTkAyaparirakSaNArthamiti vyaktaM, 'haNiM haNi ntiahaniahani pratidinaM sarvathApItyarthaH prAsukena bhaikSyeNa-bhikSAdisamUhena vartitavyaM-vRttiH kAryA, tathA yadapi ca auSadhAdi tadapi sannidhikRtaM na kalpata ityakSaraghaTanA, kasya na kalpata ityAha-zramaNasyasAdhoH suvihitasyaapArzvasthAdeH, turvAkyalaGkAre, kasmin satItyAha-rogAtaGgo-rogo jvarAdiH sacAsAvAtaGkazcakRcchrajIvitakArI rogAtaGkaH tatra bahuprakAre-vividhe samutpanne-jAte 'vAyAhikapatti vAtAdhikyaM 'pittasiMbhAirittakuviya'tti pittasiMbhayoH- vAyuzleSmaNoratiriktakupitaM-atirekakopaH pittasimbhAtiriktaM kupitaMtatheti tathAprakAra auSadhAdiviSayo yaH sannipAto-vAtAditrayasaMyoH jAtaH-sampannaH tathA tatpadatrayasya dvandvaikatvaM tatastatra ca sati, anena ca rogAtaGganidAnamuktaM, tathA udayaprApte-udite sati, ketyAha-ujjvalaMsukhalezavarjitaM balaM-balavat kaSTopakramaNIyaM vipulaM-vipulakAlavedyaMtritulaM vA-trInmanaHprabhRtIn tulayati-tulAmAropayati kaSTAvasthIkarotIti tritulaM karkazaM-karkazadravyamivAniSaTaM pragADhaMprakarSavat yadduHkhaM asukhaM tattathA tatra, kiMbhUte ityAha-azubhaH asukho vAkaTukadravyamivAniSTaH paruSuH-paruSasparzadravyamivAniSTa evacaNDo-dAruNaH phalavipAkaH-kAryaniSThAduHkhAnubandha-lakSaNo yasya tattathA tatra, mahadgayaM yasmAttanmahAbhayaM tatra jIvitAntakaraNe-sarvazarIraparitApanakare na kalpate-nayujyate, tAze'pi-rogAtaGkAdau yAzona soDhuMzkayate 'tahattitenaprakAreNa puSTAlambanaM vinA, sAlambanasya punaH kalpata eva, yataH Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 2/5/45 // 1 // "kAhaM achittiM aduvA ahIhaM, tavovahANesu ya ujjmissN| gaNaM va nIIe u sAravissaM, sAlambasevI samuvei mukkhaM // " Atmane parasmai vA nimittaM auSadhamaiSajaMbhaktapAnaM ca tadapi na sannidhikRtaM-saJcayIkRtaM parigrahaviratatvAtyadapi ca zramaNasya suvihitasya tuzabdobhASAmAtrepatadgrahadhAriNaH-sapAtrasya bhavati bhAjanaM ca-pAtraM bhANDaM ca-mRnmayaM tadeva upadhizca-audhikaH upakaraNaM ca aupagrahikaM athavA bhAjanaM ca bhANDaM copadhizcetyevaMrUpamupakaraNaM bhAjanaM bhANDopadhyupakaraNaM, tadevAhapatadgrahaHpAtraM pAtrabandhanaM-pAtrabandhaHpAtrakesarikA-pAtrapramArjanapotikApAtrasthApana-yatra kamba lakhaNDe pAtraM nidhIyate paTalAni-bhikSAvasare pAtrapracchAdakAni vastrakhaNDAni 'tinneva'tti tAni ca yadi sarvastokAni tadA trINi bhavanti, anyathA paJcasapta ceti, rajastrANAMca-pAtraveSTanacIvaraMgocchakaH-pAtravastrapramArjanahetuH kambalazakalarUpaH traya eva pracchAdA dvau sautrikau tRtIya UrNikaH rajoharaNaM pratItaM colapaTTakaHparidhAnavastraM mukhAnantaka-mukhavastrikA eSAM dvandvaH tata etAnyAdiryasya tattathA, etadapi saMyamasyopabRMhaNArtha-upaSTambhArthaM na parigrahasaMjJayA, Aha-- // 1 // "jaMpi vatthaM ca pAyaM vA, kaMbalaM pAyapuMchaNaM / taMpi saMjamalajaTThA, dhAraMti pariharaMti y|| (paribhuJjata ityarthaH), // 2 // na so pariggaho vutto, nAyaputteNa taainnaa| mucchApariggaho vutto, iti vuttaM mahesiNA !!" asmaduguruNetyarthaH tathAvAtAtapadaMzamazakazItaparirakSaNArthatayA upakaraNaM-rajoharaNAdikaMrAgadveSasarahitaM yathA bhavatItyevaMpariharttavyaM paribhoktavyaM saMyatena nityaM, evamaparigrahatA'sya bhavati, Aha c||1|| "ajjhatthavisohIe uvagaraNaM bAhiraM prihrNto| apariggahotti bhaNito jiNehiM telokkadaMsIhiM / / " tathA pratyupekSaNaM-cakSuSA nirIkSaNaM prasphoTanaM-AsphoTanaM AbhyAM saha yA pramArjanArajoharaNAdikriyA sA tathA tasyAM 'aho yarAoyatti rAtrindivaM apramattena-apramAdinA bhavati satataM nikSeptavyaM-moktavyaM grahItavyaM ceti, kintadityAha bhAyaNabhaMDovahiuvagaraNaM, evaM anena nyAyena saMyataH-saMyamI vimuktaH-tyaktadhanAdiH niHsaGgaH-abhiSvaGgavarjitaH nirgatA parigrahe ruciryasya sa tathA nirmamo-mametizabdavarjI niHsnehabandhanazca yaH sa tathA, sarvapApavirataH, vAsyAM-apakArikAyAM candane ca-upakArake samAnaH tulyaH kalpaH-samAcAro vikalpo vA yasya sa tathA, dveSarAgAvirahita ityarthaH, samAupekSaNIyatvena tulyA tRNamaNimuktA yasya sa tathA, leSTau kAJcane ca samaH-upezrakatvena tulyo yaH sa tathA, tataH karmadhArayaH, samazca harSadainyAbhAvAtmAnena-pUjayA sahApamAnatA tasyAM, zamitaM-- upazamitaM rajaH-pApaMrataMvA-ratirviSayeSurayovA-autsukyaMyenazamitarajAH zamitarataH zamitarayo vA-zamitarAgadveSaH samita; samitiSupaJcasusamyagdRSTiH-samyagdarzanI, samazcayaH sarvaparINabhUteSu, tatra prANA-dvIndriyAditrasAH bhUtAni-sthAvarA;, Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM-2, adhyayanaM - 5, 519 'se hu samaNe' tti sa eva zramaNa iti vAkye niSThA, kiMbhUto'sAvityAha zrutadhArakaH RjukaHavakraH udyato vA-analasaH saMyamI, susAdhuH - suSThu nirvANasAdhanaparaH zaraNaM trANaM sarvabhUtAnAM - pRthivyAdInAM rakSaNAdinA sarvajagadvatsalaH - sarvajagadvAtsalyakarttA hita ityarthaH, satyabhASakazceti, saMsArAnte sthitazca 'saMsArasamucchiNNe' tti samucchinnasaMsAraH satataM sadA maraNAnAM pAragaH sarvadaiva tasya na bAlAdimaraNAni bhaviSyantItyarthaH, pAragazca sarveSAM saMzayAnAM chedaka ityarthaH, pravacanamAtRbhirathabhiH - sitipaJcakaguptitrayarUpAbhiH karaNabhUtAbhiraSTakarmmarUpo yo granthistasya vimocako yaH sa tathA, aSTamAnamathanaH- aSTamadasthAnanAzakaH svasamayakuzalazca - svasiddhAntanipuNazca bhavati sukhaduHkhanirvizeSo - harSAdirahita ityarthaH, 'amitarabAhire' tti abhyantarasyaiva zarIrasya karmalakSaNasya tApakatvAdAbhyantaraM - prAyazcittAdi SaDvidhaM bAhyasyApyaudArikalasakSaNasya zarIrasya tApakatvAd bAhyaM- anazanAdi SaDvidhaM anayozca dvandvastata AbhyantarabAhye sadA nityaM tapa eva upadhAnaM - guNopaSTambhakAri tapaupadhAnaM tatra ca suSThudyuktaH - atizayenodyataH kSAntaH - kSamAvAn dAntazca - indriyadamena 'hiyanirae' tti AtmanaH pareSAM ca hitakArItyarthaH, pAThAntare dhRtinirataH, - 'Irie 'tyAdIni daza padAni pUrvoktArthaprapaJcarUpANi pratItArthAnyeva, tathA tyAgAtsarvasaGgatyAgAt saMvigmanojJasAdhuMdAnAdvA 'lajju'tti rajjuriva rajjuH saralatvAt dhanyodhanalAbhayogayogyatvAt tapasvI prazastapoyutvAt kSAntyA kSamate na tvasAmathyAditi kSAntikSamaH jitendriya iti vyaktaM zobhito guNayogAt zodhido vA zuddhikArI suhyadvA sarvaprANimitraM anidAnonidAna parihArI saMyamAt na bahirlezyA - antaHkaraNavRttiryasya so'bahirlezyaH amamomamakAravarjitaH akiJcano - nirdravya, chinnagranthaH- truTitasnehaH pAThAntare 'chiNNasoya'tti chinnazokaH athavA chinnazrotAH, tatra zroto dvavidhaM dravyazroto bhAvazrotazca tatra dravyazroto - nadyAdipravAhaH bhAvazrotazca saMsArasamudrapAtyazubho lokavyavahAraH sa chinno yena sa tathA, nirupalepaH - avidyamAnakarmAnulepaH etacca vizeSaNaM bhAvini bhUtavadupacAramAzrityocyate, suvimalavarakAsyaMbhAjanamiva vimukto yaH zramaNapakSe toyamiva toyaM sambandhahetuH snehaH zaGkha iva niraJjanaH--avidyAmAnaraJjanaH sAdhupakSe raJjanaM jIvasvarUpoparaJjanakAri rAgAdikaM vastu, ata evAe - vigatarAgadvaSamohaH, kUrma iva indriyeSu guptaH yathA hi kacchapaH grIvApaJcamaizcaturbhiH padaiH kadAcid gupto bhavatItyevaM sAdhurapIndriyeSu indriyAnAzrityetyarthaH, jAtyakAJcanamiva jAtarUpaH rAgAdikudravyApohAllabdhasvarUpa ityarthaH, ruSkarapatramiva-padmadalamiva nirupalepo bhogagRddhilepApekSayA, candra iva saumyatayA pAThAntareNa saumyabhAvatayA - saumyapariNAmena anupatApakatayA sUra iva dIptatejAH - tapastejaH pratItya acalo- nizcalaH parISahAdibhiH yathA mandaro girivaro merurityartaH akSobhaH - kSobhavarjitaH sAgara iva stimitaH bhAvakallolarahitaH tathA pRthivIva sarvasparzaviSahaH zubhAzubhasparzeSu samacitta ityarthaH, 'tavasAviya'tti tapasA'pi ca hetubhUtena bhasmarAzicchanna iva jAtatejAH - vahniH, bhAvanehayathA bhasmacchanno vahnirantajvalati bahimlAno bhavatItyevaM zramaNaH zarIramAzritya tapasA glAno Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 2/5/45 bhavatiantaHzubhalezyayA dIpyata iti, jvalitahutAzana iva tejasA jvalan sAdhupakSe tejo-jJAnaM bhAvatamovinAzakatvAt, gozIrSacandanamiva zItalo manaHsantApopazamanAt sugandhizca zIlasaugandhyAta idaka iva-nada iva sama eva samikaH svabhAvo yasya sa tathA, yathA hi vAtAbhAve hradaH samo bhavatianimnotratajaloparibhAga ityarthaH tathA sAdhu-satkAranyatkArayoranunnatAninabhAvatayA samo bhavatIti, uddhRSTasunirmalamivAdarzamaNDalatalaM prakaTabhAvena-nirmAyatayA anigRhitabhAvena sukhabhAvaH-zobhanasvarUpaH zuddhabhAvo veti zoNDIraH-cArabhaTaH kuJjara iva parISahasainyApekSayA vRSabha iva jAtasthAmA-aGgIkRtamahAvratabhArodvahane jAtasAmarthyaH siMho vA yathA mRgAdhipa iti svarUpavizeSaNaM bhavati duSpradhRSyaH-aparibhavanIyo mRgANAmiva sAdhuH parISahANAmiti, zAradasalilamiva zuddhahRdayo yathA zAradaMjalaM zuddhaM bhavatItyevamaya zuddhahRdaya iti bhAvanA, bhAraNDa iva apramattaH yathA mAraNDAbhidhAnaH pakSI apramattazcakito bhavatItyevamayamapIti, khagaHATavyazcatuSpadavizeSaH sokazrRGgo bhavatItyucyatekhagaviSANamivaikajAtorAgAdisahAyavaikalyAdekIbhUta ityarthaH, sthANurivordhvakAyaHkAyotsargakAle zUnyAgAramivApratikarma iti vyaktaM 'suNNAgArAvaNassaMto'tti zUnyAgArasya zUnyApaNasya cAntaH-madhye vartamAnaH, kimiva kiMvidha ityAha-- __ nirvAtazaraNapradIpadhyAnamiva-vAtavarjitagRhadIpajvalanamiva niSprakampo-divyAdhupasasaMsarge'pi zubhadhyAnanizcalaH 'jahA khure caiva egadhAre'tti cevazabdaHsamuccaye yathA kSura ekadhAra evaM sAdhurutsargalakSaNaikadhAraH 'jahA ahI civa egagiTTi 'tti yathA ahireka'STiH baddhalakSaH evaM sAdhurmokSasAdhanaikaSTiH 'AgAsaMceva nirAlaMbe'tti AkAzamiva nirAlambo yathA AkAzaM nirAlambanaM--na kiJcidAlambanate evaM sAdhugrAmadezakulAdyAlambanarahita ityarthaH, vihaga iva sarvato vipramuktaH,niSparigraha ityarthaH, tathA parakRto nilayo-vasatiryasya sa parakRtanilayo yathoragaHsarpaH, tathA apratibaddhaH-pratibandharahitaH anila iva-vAyuriva jIva iva vA apratihatagatiH, apratihatavihAra ityarthaH, grAme grAme caikarAtraM yAvat nagare nagare ca paJcarAtraM "dUijate iti viharaMzcetyarthaH, etacca bhikSupratimApratipannasAdhvapekSayA sUtramavagantavyaM, kuta evaMvidho'- sAvityAha-jitendriyojitaparISaho yata iti, nirbhayo--bhayarahitaH 'viu ti vidvAna-gItArthaH pAThAntareNa vizuddhoniraticAraH sacittAcittamizrakeSu dravyeSu virAgatAM gataH saJcayAdvirataH mukta iva muktaH laghukaH gauravatrayatyAgAniravakAGkaH-AkAsavarjitaH jIvitamaraNayorAzayA-vAJchayA vipramukto yaH satathA, niHsandhi-cAritrapariNAmavyavacchedAbhAvena niHsannidhAnaM nivraNaM-niraticAraMcAritraM-saMyamo dhIro-buddhimAn akSobho vA kAyena-kAyakriyayA na manorathamAtreNa spRzan satataM-anavarataM adhyAtmanA-zubhamanasA dhyAnaM yattena yukto yaH sa tathA nibhRtaH-upazAntaH eko rAgAdisahAyAbhAvAt caredanupAlayet dharma-cAritralakSaNamiti / 'imaM cetyAdi rakkhaNaTThayAe' ityetadantaM sugama, navaraM aparigraharUpaM viramaNaM yattattathA Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAra-2, adhyayanaM-5, 521 'paDhamati paJcAnAMmadhyeprathamaMbhAvanAvastuzabdaniHspRhatvaMnAma, tacaivaM zrotrendriyeNa zrutvA zabdAn manojJAH santo ye bhadrakAste manojJabhadrakAstAn kiMtettitadyathA varamurajA-mahAmardalAH mRdaGgAmardalA eva paNavA-laghupaTahAH 'dahura'tti darharaTaH cavinaddhamukhaH kalazaH kacchabhI-vAdyavizeSaH vINA vipaJcI vallakI ca vINAvizeSAH vaddhIsakaM-vAdyavizeSa eva sughoSA-ghaNTAvizeSaH nandIdvAdazatUryanirghoSaH tAni caamuuni||1|| "bhaMbhA mauMda maddala huDukka tilimA ya karaDa kNsaalaa| kAhala vINA vaMso saMkho paNavao ya baarsmo||" tathA sUsaraparivAdinI-vINAvizeSa evavaMzo-veNuH tUNako-vAdyavizeSaH parvako'pyevaM tantrI-vINAvizeSa eva talA-hastatAlAstAlAH-kaMsikAH talatAlA vA-hastatAlAH etAnyeva tUryANi vAdyAni eSAM yo nirghoSo nAdaH tathA gItaM-geyaM vAditaM ca-vAdyaM sAmAnyamiti dvandvaH tataHzrutveti yogA dvitIyA, tathAnaTanartakajallamallamauSTikaviDambakakathakaplavakalAsakAkhyAyakalaMkhamaMkhatUNaillatuMbavINikatAlAcaraiH pUrvavyAkhyAtaiH prakriyante-vidhIyante yAni tAni naTAdiprakaraNAni, tAnica kAnItyAha-bahUni anekAni madhurasvarANAM-kaladhvanInAMgAthakAnAM yAni gItAni susvarANi tAni zrutvA teSu zramaNena na saktavyamiti sambandhaH, 'tathAkAJcI-kaTyAbharaNavizeSaH mekhalApitadvizeSaevakalApako grIvAbharaNaM pratarakANi praheraka:-AbharaNavizeSaH pAdajAlaka-pAdAbharaNaMghaNTikAH-pratItAH kiMkiNyaH-kSudraghaNTikAH tapradhAnaM 'rayaNa'tti ratnasambandhI urvoH-bRhajjaGghayorjAlakaM yattattathA 'chaDDiya'tti kSudrikA AbharaNavizeSa; nUpuraM-pAdAbharaNaMcalanamAlikA'pitathaiva kanakanigaDAnijAlakaMjAbharaNavizeSaH etAnyeva bhUSaNAni teSAM ye zabdAste tathA tAn kiMbhUtAnityAha-lIlAcaGkamyAmANAnAM-helayA kuTilagamanaM kurvANAnAmudIritAn-sAtAn lIlAsaJcaraNasaJjitAnityarthaH, tathA taruNIjanasya yAni hasitAni bhaNitAni ca kalAni ca-mAdhuryaviziSTadhvanivizeSarupANi ribhitAnisvaragholanAvantimaJjulAnica-madhurANitAni tathA'tastAni, tathAguNavacanAnica-stutivAdAMzca bahUni-pracurANimadhurajanabhASitAni-amatsaralokabhaNitAnizrutvA, kimityAha tezvityuttarasyeha sambandhAt teSu anyeSu caivamAdikeSu-evaMprakareSuzabdeSu manojJabhadrakeSu na, teSviti yojitameva, zramaNena saktavyamiti sambandhaH kAryaH, na raktavyaM na rAgakAryaHna garddhitavyaM-aprApteSvAkAGkSana kAryA na mohitavyaM-tadvipAkaparyAlocanAyAM na mUDhe na bhAvyaM na vinighAtaM tadarthamAtmanaH pareSAM vA vinihananaM ApattavyaM na lobdhavyaM-sAmAnyena lobho na vidheyaH na toTavyaM-prAptau na toSo vidheyaH na hasitavyaM prAptau vismayena hAso na vidheyo na smRtaM vA-maNaM mativA-tadviSayaM jJAnaM 'tattha'tti teSuzabdeSu kuryAt, punarapi cetizabdagataMprakArAntaraMpunaranyadapi cocyata ityarthaH, zrotrendriyeNa zrutvA zabdAn amanojJAH santo ye pApakAste amanojJapApakAH tAn 'kiMte'tti tadyathA Akrozo-mriyasvetyAdi vacanaMparuSaM-remuNDa! ityAdikaMkhiMsanaMnindAvacanaM azIlo'sAvityAdikaM apamAnaM-apUjAvacanaM yUyamityAdivAcye tvamityAdi yathA, tarjanaM-jJAsyasi re ityAdi vacanaM nirbhatsanaM-apasara me dRSTimArgAdityAdikaM dIptavacanaM Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 praznavyAkaraNadazAGgasUtram 2/5/45 kupitavacanaM trAsanaM-phetkArAdivacanaM bhayakAri utkUjitaM-avyaktamahAdhvanikaraNaM ruditaMazruvimocanayuktaM zabditaM raTitaM-AraTTIrUpaM kranditaM-AkrandaH iSTaviyogAdAviva nirdhaSTa-- nirdhoSarUpaM rasitaM-zUkarAdizabditamiva karuNotpAdakaM vilapitaM-ArtasvarUpamityeteSAM dvandvaH tatastAni zrutvA teSviti sambandhAt teSu--AkrozAdizabdeSu anyeSu caivamAdikeSu zabdeSu amanojJapApakeSu na, teSviti yojitameva, zramaNena roSitavyaMna hIlitavyaM nAvajJAkAryAnaninditavyaM nindAnakAryAna khiMsitavyaMlokasamakSaM nindAna kAryAnachettavyaM amanojJahetordravyasyachedona kAryaH na bhettavyaM-tasyaiva bhedo na vidheyaH na vaheyavvaM-na vadho vidheyaH na jugupsAvRttikA vA-jugupsAvartanaM labhyAucitotpAdayituM-janayituM svasya parasya vA, prathamabhAvanAnigamanArthamAha-evaM uktanItyA zrotrendriyaviSayA bhAvanA zrotrendriyaM niroddhavyaM anyathA anartha ityevaMrUpA paribhAvanAAlocanA tayAbhAvito-vAsitobhavati-jAyateantarAtmA, tatazca manojJAmanojJatvAbhyAMye 'subhidubmi'tti zubhAzubhAH zabdA iti gamyate teSukrameNa yau rAgadveSau tayorviSaye praNihitaH-saMvRtaH AtmA yasya sa tathA, sAdhuH-nirvANasAdhanaparaH manovacanakAyaguptaH saMvRtaH-saMvaravAn pihitendriyoniruddhahaSIkaH praNihitendriyo vA tathAbhUtaH san cared-anucaredanupAlayet dharma-cAritraM 1 // ___biiyaM'ti dvitIyaM bhAvanAvastu cakSurindriyasaMvaro nAma, taccaivam-cakSurindriyeNa dRSTvA rUpANinarayugmAdInimanojJabhadrakANisacittAcittamizrakANi, kvetyAha-kASThe--phalakAdIpuste ca-vastre citrakarmI pratIte lepye-vR(ma)ttikAvizeSe zaile ca pASANe dantakarmaNi cagajaviSANAviSayAyAM rUpanirmANakriyAyAM paJcabhirvarNairyuktAnIti gamyate, tathA anekasaMsthAnasaMsthitAnigranthimaM-granthanena niSpannamAlAvat veSTimaM-veSTanena nirvRttaMpuSpagendukavat pUrimaM-pUraNena nirvRttaM puSpapUritavaMzapaMjarakarUpazekharakavat saMghAtima-saMghAtena niSpannaM itaretaranivezitanAlapuSpamAlAvat eSAM dvandvaH, kAni caitAnItyAha mAlyAni-mAlAsu sAdhUni puSpANItyarthaH, bahuvidhAni cAdhikaM-atyarthaM nayanamanasAM sukhakarANiyAni tAni tathA, tathA vanakhaNDAn parvatAMzca nAmAkaranagarANi ca pratItAni kSudrikA jalAzayavizeSaH puSkaraNI-puSkaravatI vartulA vApI-catuSkoNA dIrdhikA-RjusAraNI gumAlikA-bakrasAraNI saraHsaraHpaGkitakA yatraikasmAtsaraso'nyasmin anyasmAdanyatra saJcArakapATakenodakaM saJcaratisAsaraH-saraHpatitakAsAgaraH-samudro bilapaGkitakA dhAtukhanipaddhatiH 'khAiya'ttikhAtavalayaMnadI-nimnagAsaraHsvabhAvajojalAzrayavizeSaH taDAgaHkRtakaH 'vappiNa'tti kedArAH eSAM dvandvaH tatastAn daSTaveti prakRtaM, kiMbhUtAn ? ___ phullaiH-vikasitairnIlotpalAdibhiH pauH-sAmAnyaiH puNDarIkAdibhiH parimaNDitA ye abhirAmAzcaramyAste tathA tAn, anekazakunigaNAnAM mithunAni vicaritAni-saMcaritAni yeSu te tathatAn, varamaNDapAH-pratItAH, vividhAnibhavanAni-gRhANi toraNAni-pratItAni caityAnipratimAH devakulAni-pratItAni sabhA-bahujanopavezanasthAnaM prapA-jaladAnasthAnaM AvasathaHparivrAjakavasatiH sukRtAni zayanAni-zayyA AsanAni ca-siMhAsanAdIni zibikA Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM-2, adhyayanaM - 5, 523 jampAnavizeSaH pArzvato vedikA upari ca kUTAkRtiH rathaH- pratItaH zakaTaM- gantrI yAnaM - gantrIvizeSa eva yugyaM - vAhanaM golladezaprasiddhaM vA jaMpAnaM syandano-rathavizeSaH naranArIgaNazceti dvandvastataH tAMca, kimbhUtAn ? - saumyAH -- araudrAH pratirUpAH - drAraM 2 prati rUpaM yeSAM te darzanIyAzca - manojJA ye te tathA tAnU, alaGkRtavibhUSitAn krameNa mukuTAdibhizca vastrAdibhizca pUrvakRtasya tapasaH prabhAvena yatsaubhagyaM-janAdeyatvaM tena samprayuktA ye te tathA tAn, tathA naTanarttakajallamallamauSTikaviDambakakathakaplavakalAsakAkhyAyakalaGgamaGghatUNaillatumbavINikatAlAcaraiH pUrvavyAkhyAtaiH prakriyante yAni tAni tathA, tAni ca kAnItyAha-bahUni sukaraNAni - zobhanakarmANi daSTaveti prakRtaM, teSviti sambandhAt teSu anyeSu caivamAdikeSu rUpeSu manojJabhadrakeSu na zramaNena saktavyaM na raktavyaM yAvatkaraNAt na garddhitavyamityAdIni SaT padAni dhzyAni, na smRtiM vA matiM vA tatra teSu rUpeSu kuryAt, punarapi cakSurindriyeNa dRSTvA rUpANi amanojJapApakAni 'kiMte' tti tadyathA - 'gaNDI' tyAdi vAtapittazleSmasannipAtajaM caturddhA gaNDaM tadasyAstIti gaNDI - gaNDamAlAvAn kuThaM- aSTAdazabhedamasyAstIti kuSThI, tatra sapata mahAkuSThAni tadyathA - " aruNo 1 duMbara 2 rizyajihva 3 karakapAla 4 kAkana 5 pauMDarIka 6 dadru 7 kuSThAnIti, mahattvaM caiSAM sarvadhAtvanupravezAdasAdhyatvAcceti, ekAdaza kSudrANi, tadyathA-sthUlamArukka 1 mahAkuSThai 2 kakuSThA 3 carmadala 4 visarpa 5 parisarpa 6 vicarcikA 7 sidhmaH 8 kiTibhaH 9 pAmA 10 zatArukA 11 saMjJAni ekAdazeti sarvANyapi aSTAdaza, sAmAnyataH kuSThaM sarvaM sannipAtajamapi vAtAdidoSotkaTatayA bhedabhAgbhavatIti, 'kuNi 'tti garbhAdhAnadoSAt hrasvaikapAdo nyUnaikapANirvA kuNiH, kuMTa ityarthaH, 'udara' tti jalodarI tatrASTAvudarANi teSAM madhye jalodaramasAdhyamiti tadiha nirddiSTaM, zeSANi tvacirotthAni sAdhyAni, tAni cATAvevaM // 1 // "pRthak 3 samastairapi cAnilAdyaiH 4, plIhodaraM 5 baddhagudaM 6 tathaiva / AgantukaM 7 saptamamaSTamaM tu, jalodaraM 8 ceti bhavanti tAni / / " - 'kacchulla'tti kaNDUtimAn 'pailla' tti padaM zlIpadaM pAdadau kAThinyaM yduktN|| 1 // " prakupitA vAtapittazleSmANo'dhaH prapannA vaMkSNorujaGghAsvavatiSThamAnAH kAlAntareNa pAdamAzritya zanaiH zanaiH zophamupajanayanti yattat zlIpadAni vizeSataH / / // 2 // pAdayorhastayorvApi jAyate zlIpadaM nRNAm / karNoSThanAsAsvapi ca kvacidicchanti tadvidaH // " . kubjaH - pRSThAdo kubjayogAt paGgulaH - paGguH caGkramaNAsamarthaH vAmanaH kharvazarIraH ete ca mAtApitRzoNitazukradoSeNa garbhasya doSodbhavAH kubjavAma nakAdayo bhavantIti, uktaM ca"garbhe vAtaprakopeNa, dohade vA'pamAnite / 119 11 bhavet kubjaH kuNiH paGgurmUko manmana eva vA / / " 'aMdhillaga' tti andha evAndhillako - jAtyandhaH, 'egacakkhu' tti kANAH, etacca doSadvayaM garbhagatasyotpadyate jAtasya ca, tatra garbhasthasya dRSTibhAgamapratipannaM tejo jAtyandhatvaM karoti tadekAkSigataM Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 praznavyAkaraNadazAsUtram 2/5/45 kANatvaM vidhatte tadeva raktAnugataM raktAkSaM pittAnugataM piGgAkSaM zleSmAnugataM zuklAkSamiti, 'viNihaya'tti vinihatacakSurityarthaH, tatra yajjAtasya cakSurvinihanenAndhakatvaM kANatvaM vA tadanena darzitamiti, sappisallaga'tti saha pisalakena-pizAcakena vartateyaH sa tathA grahagRhIta ityarthaH,athavA sarpatIti sI-pIThasI saca garbhadoSAt karmadoSAdvA bhavati, sa kila pANigRhItakASThaH sarpatIti, zalyakaH-zalyavAn zUlAdizalyabhinna ityarthaH, vyAdhinA-viziSTacittapIDyA cirasthAyigadena vA rogeNa-rujayA sadyoghAtigadena vA pIDito yaH sa tathA, tato gaNDyAdipadAnAmekatvadvandvaH tad dRSTveti prakRtaM, vikRtAni ca mRtakakaDevarANi 'sakimiNakuhiyaM vatti saha kRmibhiryaH kuthitazca sa tathA taM vA dravyarAzipuruSAdidravyasamUhaM dRSTaveti praka-taM, teSviti sambandhAt teSu gaNDyAdirUpeSu anyeSu caivamAdikeSu rUpeSu amanojJapApakeSu na zramaNena roSitavyaM yAvatkaraNAnna hIlitavyamityAdIni SaT padAni dRzyAni na jugupsAvRttikApi labhyA ucitA yogyetyarthaH utpAdayituM, nigamayannAha-evaM cakSurindriyabhAvanAbhAvito bhavati antarAtmetyAdi vyaktameva 2 / 'taiyaM titRtIyaM bhAvanAvastu gandhasaMvRtatvaM, tamcaivam-ghrANendriyeNAghrAya gandhAn manojJabhadrakAn 'kiM te titadyathAjalajasthalajasarasapuSpaphalapAnabhojanAni pratItAni kuSThaM-utpalakuSThaM 'tagara'tti gandhadravyavizeSaH patraM-tamAlapatraM 'coya'tti tvak damanakaH-puSpajAtivizeSaH marukaH-pratItaH elArasaH-sugandhiphalavizeSarasaH 'pikkamaMsi'tti pakvAsaMskRtA mAMsItigandhadravyavizeSaH gozIrSAbhidhAnaM sarasaMyaccandanaM tattathA karpUro-dhanasAraH lavaGgAni phalavizeSAH aguruH-dAruvizeSaH kuGkuma-kazmIra kallolAni-phalavizeSAH ozIraM-vIraNImUlaM zvetacandanaM- zrIkhaNDaM khedo vA-syandazcandanaM-malayajaM sugandhAnAM-sadgandhAnAM sArAGgAnAMpradhAnadalAnAMyuktiH-yojanaM yeSuvaradhUpavAseSute tathA teca tevaradhUpavAsAzceti samAsaH tatastAnAghrAya teSviti yogAt teSu 'uuyapiMDimanIhArimagaMdhiesutti RtujaH-kAlocita iti bhAvaH piNDimo-bahalaH nirimo-dUraniryAyI yo gandhaH sa vidyate yeSutetathA teSuanyeSu caivamAdikeSugandheSu manojJabhanakeSuna zramaNena saktavyamityAdikaM kiM teityetadantaMpUrvavat, tathA ahimRtAdInyekAdazapratItAni navaraMvRkaH-IhAmRgaHdvIpI-citrakaH eSAMcAhimRtakAdInAM dvandvaH dvitIyAbahuvacanaM zyaMtata AghrAyeti kriyAyojanIyA, tatasteSviti yogAt teSu kiMvidheSvityAha-mRtAni-jIvamimuktAni kuthitAni-kothamupagatAni vinaSTAni pUrvAkAravinAzena 'kimiNa'tti kRmivanti bahudurabhigandhAni ca-atyantamamanojJagandhAni yAni tAni tathA teSuanyeSu caivamAdikeSugandheSuamanojJapApakeSuna zramaNena roSitavyamityAdi pUrvavat 'cautthaM ti caturthaM bhAvanAvastu jihvendriyasaMvaraH, taccaivam-jihvendriyeNAsvAdharasAMsastumanojJabhadrakAn 'kiMte'tti tadyathA avagAha:-snehabolanaM tena pAkato nirvRttamavagAhimepakvAnnaM khaNDakhAdyAdi vividhapAnaM-drAkSApAnAdi bhojanaM-odanAdiguDakRtaM-guDasaMskRtaM khaNDakRtaM ca-khaNDasaMskRtaM laDDukAdi tailaghRtakRtaM-apUpAdi AsvAdyeti prakRtaM, teSviti sambandhAt teSu Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAra-, adhyayana-5, 525 bhakSyeSu-zaSkulikAprabhRtiSubahuvidheSu-vicitreSulavaNarasasaMyukteSutathAmadhumAMsepratItebahuprakArA majjikA niSThAnakaM-prakRSTamUlyaniSpAditam yadAha___"niTThANaMjAsayasahassaM" dAlikAmlaMiDarikAdi saindhAglaM-sandhAnenAmlIkRtamAmalikAdi dugdhaM dadhicapratIte 'sara'ttisarako guDadhAtakIsiddha madyaM varavAruNI-madirA sIdhukApizAyanemadyavizeSau tathA zAkamaSTAdazaMyatrAhAresa zAkASTAdaza; tatazcaiSAM dvandvaH tatastecatebahuprakArAzceti karmadhArayaH tatasteSu, zAkASTAdazatA caivmaahaarsy||1|| "sUyodaNo 2 javaNaM 3 tinni ya maMsAi 6 goraso 7 jUso 8 ! bhakkhA 9 gulalAvaNiyA 10 mUlaphalA 11 hariyayaM 12 DAgo 13 / / // 2 // hoirasAlU ya 14 tahA pANaM 15 pANIya 16pANagaMceva 17 / aTThArasamo sAgo niruva hao 18 loio piNddo||" tti 'tiNNi ya maMsAiMti jalacarAdisatkAni 'jUso tti mudgatandulajIrakaDubhANDAdirasaH 'bhakkha'tti khaNDakhAdyAdIni 'gulalAvaNiyatti gulaparpaTikA lokaprasiddhA guDadhAnA vA mUlaphalAnyekameva padaM 'haritagaM'ti jIrakAdi haritaM 'DAgo tti vastulAdibharjikA rasAlu'tti maJjikA 'pANaM ti madyaM 'pANIyaMti jalaM 'pANagaM'ti drAkSApAnakAdi 'sAgo'tti takrasiddhazAka iti, tathA mojaneSu vividheSu zAlanakeSu manojJavarNagandharasasparzAni tAni bahudravyaiH sambhRtAni ca-upaskRtAni tAni tathA teSu anyeSu caivamAdikeSu manojJabhadrakeSu zramaNena na saktavyamityAdi pUrvavat, tathA punarapi jihvendriyeNAsvAdha rasAn amanojJapApakAn 'kiMte'tti tadyathA arasAni-avidyamAnahAryarasAni hiGgavAdibhirasaMskRtAnItyarthaH virasAni-purANatvena vigatarasAni zItAni anaucityena zItalAni rUkSANi-niHsnehAni 'niJjappitti niryApyAni ca yApanA'kArakANi nirbalAnItyarthaH yAni pAnabhojanAni tAni tathA'tastAni, tathA 'dosINa ti doSAnnaM rAtriparyuSitaM vyApannaM-vinaSTavarNaM kuthitaM-kothavat pUtikaapavitraM kuthitapUtikaM vA-atyantakuthitaM ata evAmanojJaM asundaraM vinaSTaM-atyantavikRtAvasthAprAptaM tataH prasUtaH bahudurabhigandho yena tattathA tata eteSAM dvandvo'tastAni tathA, tiktaMca nimbavat kaTukaMca zuNThyAdivatkaSAyaMcabibhItakavat AmlarasaMca takravat liMdraMca-azaivalapurANajalavat nIrasaM ca-vigatarasamiti dvandvo'tastAni AsvAdya teSviti yogAt teSvanyeSu caivamAdikeSu raseSvamanojJapApakeSu na zramaNena roSitavyamityAdi pUrvavat 4 / 'paMcamakaM tipaJcamakaM bhAvanAvastusparzanendriyasaMvaraH,taccaivaM-sparzanendriyeNa spRSTavA sparzAn manojJabhadrakAn 'kiMtettitadyathA-'dagamaMDava'tti udakamaNDapAH udakakSaraNayuktAH hArAH pratItAH zvetacandanaM-zrIkhaNDaM zItalaM vimalaM ca jalaM-pAnIyaM vividhAH kusumAnAM starAH-zayanAni ozIraM-vIraNImUlaM mauktikAni-muktAphalAni mRNAlaM-padmanAlaM 'dosiNa'tti candrikA ceti dvandvo'tastAH, tathA pehuNAnAM mayUrAGgAnAM ya utkSepakaH sa ca tAlavRntaM ca vIjanakaM ca etAni vAyUdIrakANi vastUni tairjanitAH sukhAH-sukhahetavaH zItalAzca-zItA ye te tathA tAMzca pavanAn-vAyUn kava? Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 praznavyAkaraNadazAGgasUtram -/5/45 grISmakAle-uSNakAle tathA sukhasparzAni ca bahUni zayanAni AsanAni ca prAvaraNaguNAMzca-zItApahAraktatvAdIna zizirakAle-zItakAle aGgAreSupratApanAHzarIrasyAGgAra-pratApanAH tAzca AtapaH-sUryatApaH snigdhamRduzItoSNalaghukAzca ye RtusukhAH- hemantAdikAlavi-zeSeSu sukhakarAH sparzA aGgasukhaM ca nivRttiM ca manaHsvAsthyaM kurvanti yete tathA tAn spRSTavA iti prakRtaM, teSviti sambandhAt teSu anyeSu caivamAdikeSu sparzeSu manojJabhadrakeSu na zramaNena saktavyamityAdi pUrvavat / tathA punarapi sparzanendriyeNa spRSTavA sparzAn amanojJapApakAn 'kiMte'tti tadyathA aneko-bahuvidho bandho-rajjvAdibhiH saMyamanaM vadho-vinAzaH tADanaM-capeTAdinA aGkanaM-taptAyaHzalAkayA'karaNaMatibhArArohaNaMaGgabhaJjanaM-zarIrAvayavapramoTanaM sUcInAMnakheSu pravezo yaH sa tathA gAtrasya-zarIrasya prakSaNanaM jIraNaM gAtraprakSaNanaM tathA lAkSArasena kSAratailena tathA 'kalakala'tti kalakalazabdaM karoti yaktatkalakalaM atitaptamityarthaH tena trapuNA sIsakena-kAlalohenaca yatsecanaM-abhiSecanaM yattattathA, haDIbandhanaM-khoTakakSepaH rajjvA nigaDaiH saMkalanaM hastANDukena ca yAni bandhAni tAni tacchabdairevoktAni tathA kumbhyAM-bhAjanavizeSe pAkaH-pacanaMdahanamagninAsiMhapucchanaM zephatroTanaM udvandhanaM-ullambanaMzUlabhedaH-zUlikAprotanaM gajacaraNamalaNaM karacaraNakarNanAsauSTazIrSacchedanaMca pratItaM jihvAJchanaM-jihvAkarSaNaM vRSNanayanahRdayAtradantAnAMyabhaJjanaM AmardanaMtattathA, yonaM yUpevRSabhasaMyamanalatA kambA kaSo-varddhaHeSAM yeprahArAstetathApadapANi:-pAdapASNiHjAnu-aSThIvatprastarAH-pASANAH eSAMyonipAtaH-patanaM satathA, pIDanaM-yantrapIDanaM kapikacchU:-tIvrakaNDUtikArakaH phalavizeSaH agniH-vahniH 'vicchuyaDakka'tti vRzcikadaMzaH vAtAtapadaMzamazakanipAtazceti dvandvaH tatastAn spRSTavA duSTaniSadyA-durAsanAni durniSIdhikAH-kaSTasvAdhyAyabhUmIH spRSTavA teSviti sambandhAt teSu karkazaguruzItoSNarukSeSu bahuvidheSu anyeSucaivamAdikeSu sparzeSvamanojJapApakeSu na teSu zramaNena roSitavyamityAdi paJcamabhAvanAnigamanaM pUrvavat 5 / / iha paJcamasaMvare zabdAdiSurAgadveSanirodhanaM yadmAvanAtvenoktaM tatteSu tadanirodhe parigrahaH syAditi mantavyaM, tadvirata eva cAparigraho bhavatIti, Aha c||1|| "je sadrUpavarasagaMdhamAgae, phAse ya saMpappa mnnunnnnpaave| gehI paosaM na kareJja paMDie, sa hotidaMte virae akiNcnne||"tti __ 'evamiNa mityAdi paJcamasaMvarAdhyayananigamanaM pUrvavaditi / ma. (48) eyAtiM vayAI paMcavi subbayamahabbayAI heusayavicittapukkalAI kahiyAI arihaMtasAsane paMca samAseNa saMvarA vitthareNa upaNavIsatisamiyasahiyasaMvuDe sayA jayaNaghaDaNasuvisuddhaMdasaNe ee aNucariya saMjate caramasarIradhare bhvisstiiti| vR.atha saMvarapaJcakasya nigamanArthamAha-etAnipaJcApihesuvratazobhananiyama! mahAvratAni saMbararUpANi hetuzataiH-upapattizatairviviktaiH-nirdoSaiH puSkalAni-vistIrNAni yAni tAni tathA, Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAraM-, adhyayanaM-5, 527 yAni kavetyAha-kathitAH-pratipAditAH arhacchAsane-jinAgame paJcasamAsena-saGkepeNa saMvarA:saMvaradvArANi vistAreNa tu paJcaviMzatiH prativrataMbhAvanApaJcakasya saMvaratayA pratipAditatvAditi atha saMvarAsevino bhAvinI phalabhUtAmavasthAM darzayati-samitaH IryAsamityAdibhiH paJcaviMzatisaGghayAbhiranantaroditAbhiH bhAvanAbhiH sahito jJAnadarzanAbhyAM suvihito vA saMvRtazca kaSAyendriyasaMvareNa yaH sa tathA sadA-sarvadA yalena-prAptasaMyamayogeSu prayatnena ghaTanenaaprAptasaMyamayogaprAptayarthaghaTanayAsuvizuddhaM darzanaM zraddhAnarUpaMyasya satathA, etAn uktaprakArAn saMvarAn anucarya-Asevya saMyataH-sAdhuH caramazarIradharo bhaviSyati punaH zarIrasyAgrahItA bhaviSyatIti bhAvaH, vAcanAntare punarniMgamanamanyathA'bhidhIyate yaduta etAni paJcApi suvrata ! mahAvratAni lokadhRtidavratAni zrutasAgaradarzitAni tapaHsaMyamavratAni zIlaguNadharavratAni satyArjavavratAni narakatiryaGganujadevagativivarjakAni sarvajinazAsanakAnikarmarajovidArakANi bhavazatavimocakAni duHkhazatavinAzakAni sukhazatapravartakAni kApuruSaduruttarANi satpuruSatIritAni nirvANagamanasvargaprayANakAni paJcApi saMvaradvArANi samAptAnIti brviimiiti|| mU. (7) paNhAvAgaraNe NaMego suyakkhaMdho dasa ajjhayaNA ekkAsaragA dasasuceva divasesu uddisijaMti egaMtaresu AyaMbilesu niruddhesu AuttabhattapANaeNaM aMgaM jahA AyArassa saMvaradvAre adhyayanaM -- 10 samAptam // 1 // namaH zrIvardhamAnAya, zrIpArzvaprabhave namaH / namaH zrImatsarasvatyai, sahAyebhyo namo namaH / / ||2||ih hi gamanikArthaM yanmayA'bhyuhayoktaM, kimapi samayahInaM tadvizoghyaM sudhiibhiH| nahi bhavati vidheyA sarvathA'sminnupekSA, dayitajinamatAnAM tAyinAMcAGgivarge // pareSAM durlakSyA bhavati hi vivakSA sphuTamidaM, vizeSAdvRddhAnAmatulavacanajJAnamahasAm / nirAmnAyAdhIbhiH punaratitarAM mAdhzajanaiH, tataH zAstrArtha me vacanamanadhaM dularbhamiha / / // 4 // tataH siddhAntatattvajJaiH, svayamUhyaH suytntH| na punarasmadAkhyAta, eva grAhyo niyogataH // tathaiva mA'stu me pApaM, sngghmtyupjiivnaat| .. vRddhanyAyAnusAritvAt, hitArthaM ca pravRttitaH // muni dIparatnasAgareNa saMzodhitA sampAdItA praznavyAkaraNAga sUtrasya abhadevasUri viracitA TIkA parisamAptA / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 // 6 // // 7 // 11211 // 9 // yo jainAbhimataM pramANamanadhaM vyutpAdayAmAsivAn, prasthAnairvividhairnirasya nikhilaM bauddhAdisambandhi tat / nAnAvRttikathAkathApathamatikrAntaM ca cakre tapaH, niHsambandhavihAramapratihataM zAstrAnusArAt tathA / / tasyAcAryajinezvarasya madavadvAdipratisparddhinastadvandhorapi buddhisAgara iti khyAtasya sUrerbhuvi / chandobandhanibaddhabandhuravacaH zabdAdisallakSmaNaH, zrIsaMvignavihAriNaH zrutaniSezcAritracUDAmaNeH // ziSyeNAbhayadevAkhyasUriNA vivRtiH kRtA / praznavyAkaraNAGgasya, zrutabhaktyA samAsataH // nirvRtikakulanabhastalacandradroNAkhyasUrimukhyena / paNDitagaNena guNavatpriyeNa saMzodhitA ceyam // 10 dazamaM aGgasUtraM praznavyAkaraNaM samAptam praznavyAkaraNadazAGgasUtram -/-/ *** Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [1]. bhAvabharI vaMdanA jemanA dvArA sUtramAM guMthAyela jinavANIno bhavya vAraso vartamAnakAlIna "AgamasAhityamAM prApta thayo e sarve sUrivara Adi ArSa pUjyazrIonepaMcama gaNadhara zrI sudharmA svAmI | cauda pUrvadhara zrI bhadUbAha svAmI daza pUrvadhara zrI zabaibhavasUri (anAmI) sarve zruti vIra maharSio devavAcaka gaNi zrI zyAmAcArya devardhvigaNi kSamAzramaNa jinabhadra gaNi kSamAzramaNa saMghadAsagaNi siddhasena gaNi jinadAsa gaNi mahattara agasyasiMha sUri zIlAMkAcArya abhayadevasUri malayagirisUri kSemakIrtisUri haribhadrasUri AryarakSita sUri (?) droNAcArya caMdra sUri vAdivetAla zAMticaMdra sUri malladhArI hemacaMdrasUri zAMticaMdra upAdhyAya dharmasAgara upAdhyAya guNaratnasUrI vijaya vimalagaNi. RSipAla ! brahmamuni tilakasUri sUtra-niryukti-bhAgya-cUrNi-vRtti - AdinA racayitA anya sarve pUjyazrI vartamAna kAlina Agama sAhitya vArasAne saMzodhana-saMpAdana-lekhana Adi dvArA mudrIta amudrIta svarUpe rajU kartA | sarve zrutAnurAgI pUjya puruSone AnaMda sAgarasUrijI | caMdrasAgara sUrijI muni mANeka jina vijayajI punyavijayajI caturavijayajI bu vijayajI amaramunijI kanaiyAlAlajI lAbhasAgarasurijI AcArya tulasI caMpaka sAgarajI smaraNAMjali bAbu dhanapatasiMha ] pa0 becaradAsa pa0 jIvarAjabhAI pa0 rUpendrakumAra | paM0 hIrAlAla zruta prakAzaka sarve saMsthAo vIrabhadra gavAnadAsa Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2] 400 45 Agama mULa tathA vivaraNanuM zloka pramANadarzaka koSTaka) krama | AgamasUtranAma | vRtti-kartA vRtti zloka pramANa zlokapramANa / 1. AcAra 2554 | zIlAGkAcArya 12000 | 2. sUtrakRta 2100 zIlAjhAcArya 12850 3. sthAna 3700 abhadevasUri 14250 4. | samavAya 1667 | abhayadevasUri 3575 5. bhagavatI 15751 abhayadevasUri 18616 / 6. jJAtAdharmakathA 5450 abhayadevasUri 3800 7. upAsakadazA 812 | abhayadevasUri 800 8. antakRddazA 900 abhayadevasUri 9. anuttaropapAtikadazA 192 | abhayadevasUri 100 10. |praznavyAkaraNa 1300 | abhayadevasUri 5630 |11. vipAkaMzruta 1250 | abhayadevasUri 900 |12. |aupapAtika 1167 abhayadevasUri 3125 13. | rAjaprazniya 2120 | malayagirisUri 3700 14. jIvAjIvAbhigama 4700 malayagirisUri 14000 prajJApanA 7787 malayagirisari 16000 16. sUryaprajJapti 2296 | malayagirisUri 9000 17. candraprajJapti 2300 malayagirisUri 9100 |18. jambUdvIpaprajJapti 4454 zAnticandraupAdhyAya 18000 19thI nirayAvalikA 1100 candrasUri 600 23. 1 (paJca upAGga) 24. catuHzaraNa 80 | vijayavimalayagaNi (?) 200 25. Atura pratyAkhyAna 100 guNaratnasUri (avacUri) (?) 150 |26. mahApratyAkhyAna 176 AnandasAgarasUri (saMskRtachAyA) | 176 | 27. bhaktaparijJA 215 | AnandasAgarasUri (saMskRtachAyA) 215 28. tandula vaicArika 500 vijayavimalagaNi (?) 500 |saMstAraka 155 guNarala sUri (avacUri) 110 gacchAcAra 175 | vijayavimalagaNi 1560 31. gaNividyA 105 AnandasAgarasUri (saMskRtachAyA) 105 29. Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama AgamasUtranAma 32. devendrastava 33. maraNasamAdhi 34. nizItha 35. bRhatkalpa 36. vyavahAra 37. dazAzrutaskandha 38. jItakalpa 39. mahAnizItha 40. Avazyaka 41. oghaniyukti piNDaniyukti 42. dazavaikAlika 43. uttarAdhyayana 44. nandI 45. anuyogadvAra [3] vRtti-kartA 375 AnandasAgarasUri (saMskRta chAyA) 837 AnandasAgarasUri (saMskRta chAyA) 821 jinadAsagaNi (cUrNi) saGghadAsagaNa (bhASya ) 473 malayagiri + kSemakIrti saGghadAsagaNa (bhASya ) 373 malayagiri * mUla zloka pramANa saGghadAsagaNi (bhASya ) 896 - ? - (cUrNa) 130 siddhasenagaNi (cUrNa) 4548 130 haribhadrasUri ni. 1355 droNAcArya ni. 835 malayagirisUri 835 | haribhadrasUri 2000 zAMtisUri 700 malayagirisUri 2000 maladhArIhemacandrasUri * vRtti zlokapramANa 375 837 28000 7500 42600 7600 34000 6400 2225 1000 noMdha : (1) uta 45 Agama sUtrI mAM vartamAna aNe pahelA 1 thI 11 aMgasUtro, 12 thI 23 upAMgasUtro, 24thI 3 prakIrNakasUtro 34thI 38 chedasUtro, 40 thI 43 mULasUtro, 44-45 cUlikAsUtrI nA nAme hAla prasiddha che. (2) ukta zloka saMkhyA ame upalabdha mAhitI ane pRSTha saMkhyA AdhAre noMdhela che. jo ke te saMkhyA mATe matAMtara to jovA maLe ja che. jemake AcAra sUtramAM 2500, 2554, 2525 evA traNa zloka pramANa jANavA maLela che. Avo mata-bheda anya sUtromAM paNa che. ( 3 ) ( 22000 (?) 7500 7000 7000 16000 7732 5900 vRtti-sAhi ke noMdha che te same rela saMpAddana muanI che. te sivAyanI pa vRtti-vR i Adi sAhitya mudrita ke amudrita avasthAmAM hAla upalabdha che ja. (4) gacchAcAra jane maraNasamAdhi nA vikalye caMdAvejjhaya jane vIrastava prakIrNaka khAve che. 4 jame "AgamasuttANi" mAM bhUNa 3ye bhane "khAgamaddIpa''mAM akSarazaH gujarAtI anuvAda rUpe Apela che. temaja nItattva jenA vikalpa rUpe che e Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMdhattvanuM mAdhya ame "kAmasuttaLimAM saMpAdIta karyuM che. (5) godha ane viSNu e baMne nikitA vikalpa che. je hAla mULasUtra rUpe prasidhdha che. je baMnenI vRtti ame ApI che. temaja temAM mAdhyanI gAthAo paNa samAviSTa thaI che. (6) cAra prakIrvAda sUtro ane mahAnizItha e pAMca AgamanI koI vRtti Adi upalabdha thavAno ullekha maLato nathI. prajIva nI saMskRta chAyA upalabdha che tethI mUkI che. nirAzA-nitattva e traNenI jU iApI che. jemAM phaza ane kItachanya e baMne uparavRtti maLatI hovAno ullekha che, paNa ame te meLavI zakyA nathI. jyAre nizALa upara to mAtra vIsamA uddezakanI ja vRtti no ullekha maLe che. vartamAna kALe 45 AgamamAM upalabdha nivi7: 2500 krama niyukti lokapramANa | krama niyukti zlokapramANa 9. |gAva-niryukti 6. Avazyaka-niyukti 2. sUtra-nivRtti | ra6H | 7.| nivRtti ' | 9 | rU. vRdaspa-nivRtti - | 8. nivRtti vyavahAra-niyukti * | 9.| dazavaikAlika-niyukti 1. dazAzruta-niyaMti | 180 | 10. | SttarAdhyayana-nivRtti | 700 | noMdha:(1) ahIM Apela jJauvA pramANa e gAthA saMkhyA nathI. "3ra akSarano eka zloka e pramANathI noMdhAyela veda pramANa che. (2) * vRdA ane vyavahAra e baMne sUtronI nivRtti hAla bhAga mAM bhaLI gaI che. jeno yathAsaMbhava ullekha sA ma e jaga uparanI vRttimAM karyo hoya tevuM jovA maLela che. (3) gora ane blinipurita svataMtra mUttamAma svarUpe sthAna pAmela che tethI tenuM svataMtra saMpAdana -4 rUpe thayela che. temaja A saMpAdanamAM paNa che.) (4) bAkInI cha nivijJamAMthI rAkRtanya niryukti upara pUrNa ane anya pAMca nivRtti uparanI vRtti ame amArA saMpAdanamAM prakAzIta karI che. jyAM A che nividA spaSTa alaga joI zakAya che. (5) nittakartA tarIke bhadravadusvAmI no ullekha jovA maLe che. Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [5] vartamAna ANe 45mAgamamA 5Rvg bhASyaM ) krama bhASya zlokapramANa krama | bhASya gAthApramANa 1. | nizISabhASya / 7500 / 6. AvazyakabhASya * 483 2. | bRhatkalpabhASya / 7600 / 7. oghaniyuktibhASya * vyavahArabhASya / 6400 / 8. piNDaniyuktibhASya * 46 4. | paJcakalpabhASya | 3185 | 9. dazavaikAlikabhASya * jItakalpabhASya | 3125 10. | uttarAdhyayanabhASya (?)| nodha:(1) nizISa , bRhatkalpa bhane vyavahArabhASya nA sal saGghadAsagaNi dhopArnu ya che. a.bhA. saMpAnamA nizISa bhASya tenI cUrNi sAthe bhane bRhatkalpa tathA vyavahAra bhASya tenI-tenI vRtti sAthe samAviSTa thayuM che. (2) paJcakalpabhASya sabhA2. AgamasuttANi bhAga-38 bhAta yu. (3) AvazyakabhASya bho // prbhaa|| 483 sayuMbha 183 mAthA mULabhASya 32 cha bhane 300 yA anya bhASyanI che.no.samAveza Avazyaka sUtraM-saTIkaM mAM karyo che. jo ke vizeSAvAva bhASya khUbaja prasidhdha thayuM che paNa te samagra AvazyakasUtra- 652rnu bhASya nathI bhane adhyayano anusAranI bhAgamA vRtti Adi peTA vivaraNo to vizALa ane nItaq e baMne upara maLe che. jeno atre ullekha ame karela nathI.] (4) opaniyukti, piNDaniyukti , dazavaikAlikabhASya no samAveza tena tenI vRtti mAM thayo 4 cha. pA teno ta vizeno 64 bhAne bhaNe nathI. [oghaniyukti upara 3000 zloka pramANa mAno ullekha paNa jovA maLela che.] (5) uttarAdhyayanabhASyanI ||thaa niyuktibhA, maNI gayAnuM saMmAya cha (?) (5) te aMga - upAMga - prakIrNaka - cUlikA bhe 35 Agama sUtro 652no cha bhASyano ullekha amArI jANamAM Avela nathI. koIka sthAne sAkSI pATha-Adi sva35 bhASyagAthA mevA maNe che. (7) bhASyakartA tarI bhuNya nAma saGghadAsagaNi sevA bhaNe. cha. tabha4 jinabhadragaNi kSamAzramaNa bhane siddhasena gaNi no 5 bhaNe che. 32Gix bhASyana sal ajJAta ja che. Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [6] vartamAna aNe 45 khAgabhabhAM upalabdha cUrNiH zlokapramANa krama 9. 10. paJcakalpacUrNi 11. jItakalpacUrNi 12. AvazyakacUrNi krama cUrNi ra-cUrNi 1. AcAra 2. sUtrakRta - cUrNi 3. bhagavatI - cUrNi 4. jIvAbhigama - cUrNi 5. jaMbUdvIpaprajJapti - cUrNi 6. nizIthacUrNi 7. vRhatkalpacUrNi 8. vyavahAracUrNi cUrNi dazAzrutaskandhacUrNi 8300 9900 3114 1500 1879 28000 16000 15. nandIcUrNi 1200 13. | dazavaikAlikacUrNi 14. uttarAdhyayanacUrNi 16. anuyogadAracUrNi noMdha : (1) (3/9 18 cUrNimAMthI nizItha, dazAzrutaskandha, jItakalpa khe trAza cUrNi abhArA mA saMpAdanamAM samAvAI gayela che. zlokapramANa 2225 3275 1000 18500 7000 5850 1500 2265 (2) AcAra, sUtrakRta, Avazyaka, dazavaikAlika, uttarAdhyayana, nandI, anuyogadvAra e sAta rUri pUjyapAda AgoddhAraka zrI e prakAzIta karAvI che. (3) dazavaikAlikabhI bhI bher3a cUrNi 4 agatsyasiMhasUrikRta che tenuM prakAzana pUbhya zrI punyavijayajIe karAvela che. (4) jaMbUdvIpaprajJapticUrNi vize TIrAsAsa apaDIyA azrArthacihna utsuM Dare che. bhagavatI cUrNi to bhajeSTha che, pAzaka prAzIta dhaI nathI. tebha4 vRhatkalpa, vyavahAra, padmavattva e traNa hastaprato ame joI che paNa prakAzIta thayAnuM jANamAM nathI. ( 4 ) cUrNikAra tarI jinadAsagaNimahattarantuM nAma mukhyatve saMbhaNAya che sAnA bhate amuka cUrNanA kartAno spaSTollekha maLato nathI. "bhAgama-paMthAMgI" kheDa yintya pAjata " 1 vartamAna kALe prApta Agama sAhityanI vicAraNA pachI kharekhara AgamanA pAMca aMgomAM keTaluM ane zuM upalabdha che te jANyA pachI eka prazna thAya ke Agama paMcAMgI nI vAto DeTasI vintya che. aMga-upAMga-prakIrNaka-cUlikA khe upa yAgamo (52 mApya nathI. eTale 35 AgamanuM eka aMga to aprApya ja banyuM. sUtra paratve upalabdha niryukti phakta cha che. eTale 39 AgamonuM eka aMga aprApya ja banyuM. A rIte jyAMDa bhASya, jhyAM niyukti bhane jyAM cUrNina / bhAve vartamAna aje suvyavasthita paMcAMgI kheDa mAtra Avazyaka sUtra bhI galAya. 2 naMdIsUtra bhAM paMcAMgI ne pahale saMgrahaNI, pratipatti jo vagerenA patra (seja che. Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [7] ( 45 Agama aMtargata vartamAna kALe upalabdha vibhAgo ) sUicanA:- ame saMpAdita karela sAmasuttaLi-saTI mAM bekI naMbaranA pRSTho . upara jamaNI bAju mA masUtra nA nAma pachI aMko Apela che. jemake 132/54 vagere. A aMko te te AgamanA vibhAgIkaraNane jaNAve che. jemake khAvAmAM prathama aMka zratadhano che tenA vibhAga rUpe bIjo aMka pUjA che tenA peTA vibhAga rUpe trIjo aMka adhyayanano che. tenA peTA vibhAga rUpe cotho ekaddezava no che. tenA peTA vibhAga rUpe chello aMka mUno che. A mUna gadya ke padya hoI zake. jo gadya hoya to tyAM peregrApha sTAIlathI ke chUTu lakhANa che ane thA/padya ne padyanI sTAIlathI I - || goThavela che. ' pratyeka Agama mATe A rIte ja oblikamAM (7) pachI nA vibhAgane tenA tenA peTA-peTA vibhAga samajavA. jyAM je-te peTA vibhAga na hoya tyAM (-) oblika pachI Desa mukIne te vibhAga tyAM nathI tema sucaveluM che.] (9) AcAra - zrutaskandhaH/cUlA/adhyayana/uddezakaH/mUlaM "nA nAmaka peTA vibhAga bIjA zrutaskandha mAM ja che. (2) sUtrakRta * zrutaskandhaH/adhyayanaM/uddezakaH/mUlaM (3) thAna - thAnadhyayanamUna (4) samavAya - savI:mUrta (5) bhagavatI - zataka/varga:-aMtarazataka/uddezakaH/mUlaM ahIM zatakanA peTA vibhAgamAM be nAmo che. (1) : (2) aMtarIta kemake zA 21, 22, 23 mAM zata nA peTA vibhAganuM nAma : jaNAvela che. zata * rUrU, rU4,35,36,40 nA peTA vibhAgane saMtazata athavA zatazata nAmathI oLakhAvAya che. jJAtAdharmakathA- zrutaskandhaH/vargaH/adhyayana/mUlaM pahelA kRtaja mAM dhyAna ja che. bIjA bhRtaja no peTAvibhAga 4 rAme che ane te je nA peTA vibhAgamAM madhyayana che. upAsakadazA- adhyayana/mUlaM antakRddazA- varga:/adhyayana/mUlaM anuttaropapAtikadazA- varga:/adhyayanaM/mUlaM (10) praznavyAkaraNa- dvAraM adhyayana/mUlaM kAva ane saMvara evA spaSTa be bheda che jene kAzravadAra ane saMvAra kahyA che. (koIka dvAra ne badale zrutaskranda zabda prayoga paNa kare che (9) viskRta- kutaRttva: madhyayana/mUi (12) aupapAtika- mUlaM (3) Tw - mUi (7) Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [8] (14) jIvAjIvAbhigama - * pratipattiH /* uddezakaH / mUlaM bhAgabhAMta vibhAga che to pakSa sama bhATe pratipattiH pachI peTavilAega nodhanIya che, prema pratipatti - 3-5 neraiya, tirikkhajoNiya, manuSya, deva sevA yAra peTAvibhAgo par3e che. tethI tipatti/ (neraiya Adi)/uddezakaH / mUlaM the rIte spaSTa alaga pADelA che, zreSTha rIte zabhI pratipatti nA uddezakaH nava nadhI pakSa te peTAvibhAga pratipattiH nAme 4che. (15) prajJApanA- padaM / uddezakaH /dvAraM/mUlaM padanA peTA vilAsabhAM jyA uddezakaH che, jyAdvAre cheda-28nA peTA vibhAgamA uddezakaH ane tenA peTA vibhAgamAM kAra paNa che. (16) sUryaprajJapti - prAbhRtaM / prAbhRtaprAbhRtaM/mUlaM (17) candraprajJapti - prAbhRtaM/prAbhRtaprAbhRtaM/mUlaM sAma 16-17mA prAbhRtaprAbhRtanA pratipattiH nAma bheTA vibhAga che pakSa uddezakaH yahi mujaba teno vizeSa vistAra thAyela nathI. (18) jambUdIpaprajJapti - vakSaskAraH /mUlaM (19) nirayAvalikA adhyayanaM/mUlaM (20) kalpavataMsikA adhyayanaM / mUlaM (21) puSpitA adhyayanaM/mUlaM (22) puSpacUlikA - adhyayanaM / mUlaM (23) vahidazA - adhyayanaM / mUlaM Agama 18 thI 23 nirayAyalikAdi nAmarthI sAthai kovA bhaNe chetene yAMganA bhAMtha varga tarI sUtradvAre yogabhAveSA che. varga-1, nirayAvalikA, 1-2 kalpayataMsikA... vagere kAzavA - (24 thI 33) catuHzaraNa (Adi dazepayannA) mUlaM (34) nizItha - uddezakaH /mUlaM (35) bRhatkalpa - uddezakaH / mUlaM ( 36 ) vyavahAra uddezakaH/mUlaM dazA/mUlaM (37) dazAzrutaskandha (38) jItakalpa ( 39 ) mahAnizItha - * - - mUlaM (40) Avazyaka ( 41 ) ogha / piNDaniyukti (42) dazavaikAlika (43) uttarAdhyayana adhyayanaM //mUlaM (44-45) nandI - anuyogadvAra mUlaM adhyayanaM / uddezakaH / mUlaM adhyayanaM / mUlaM * mUlaM adhyayanaM/uddezakaH/mUlaM - Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 191 krama | gAthA 82 amArA saMpAdIta 45 AgamomAM AvatA mUla no aMka tathA temAM samAviSTa gAthA AgamasUtra mUlaM | gAthA | krama | AgamasUtra / | mUlaM | AcAra | 552 / 147 | 24. catuHzaraNa / sUtrakRta 806 723 | 25. AturapratyAkhyAna 71 / 70 sthAna 11010 169 26. mahApratyAkhyAnaM 142 | 142 samavAya | 383 | 27. bhaktaparijJA 172 | 172 5. | bhagavatI 1087 114 / 28. taMdulavaicArika jJAtAdharmakathA 241 saMstAraka / 133 / 133 upAsaka dazA 73 13 / 30. | gacchAcAra 137 | 137 antakRddazA | 31. gaNividyA anutaropapAtika | 4 | 32. devendrastava 307 | 307 10. praznavyAkaraNa 47 14 | 33. ] maraNasamAdhi |664 |11.| vipAkazruta 3 | 34. / nizISa 1420 12.| aupapAtika 77 bRhatkalpa 13.| rAjaprazniya | - | 36. vyavahAra 285 | jIvAbhigama 398 dazAzrutaskandha 114 / 56 15. prajJApanA 622 // 231 38. jItakalpa 103 | 103 16. sUryaprajJapti 214 103 | 39. | mahAnizItha 1528 17. candraprajJapti 218 107 / 40. Avazyaka | jambUdIpaprajJapti 365 131 41. odhaniyukti 1165 |19. nirayAvalikA 21 | 41. piNDaniyukti 712 / 712 20. kalpavataMsikA dazavaikAlika 540 | 515 21.| puSpitA 11 uttarAdhyayana 1731 1640 22. puSpacUlikA nandI 168 / 93 23. vahidazA | 5 | 1 | 45. | anuyogadvAra 350 141 47 92 1165 noM :- 60 gAthA saMdhyAnI samAveza mUlaM mAM 45 x 14 che.te. mUla sipAyanI malA gAthA sama4vI nahI. mUla za6 me abhI sUtra bhane gAthA ne bhATe no mApeko saMyukta anumacha. gAthA Mi04 saMpAhanomAM. sAmAnya gharAvatI hovAdhIno mala Apela che. paNa sUtranA vibhAga dareka saMpAdake bhinnabhinna rIte karyA hovAthI ame sUtrAMka judo pADatA nathI. Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [1] [2] [8] [9] [4] [5] kRdantamAlA [5] caityavandana parvamAlA [] ' [14] [15] [16] [17] [18] [19] [20] [21] [22] [23] [24] [25] - abhinava hema laghuprakriyA - 1 abhinava hema laghuprakriyA 2 ~: amArA prakAzano : [32] [33] [34] [35] - - abhinava hema laghuprakriyA - 3 abhinava hema laghuprakriyA 4 - [10] saptAGga vivaraNam saptAGga vivaraNam zatruSNaya patti bAvRtti-ro] [10] abhinava jaina paJcAGga - 2046 [12] [11] abhinava upadeza prAsAda - 1- zrAvaka kartavya - 1 thI 11 abhinaya upadeza prAsAda - 2- zrAvaka kartavya - 12 thI 15 abhinava upadeza prAsAda - 3- zrAvaka kartavya - 1 thI 36 navapada - zrIpAla (zAzvatI oLInA vyAkhyAna rUpe) [13] saptAGga vivaraNam saptAGga vivaraNam caityavandana saGgraha - tIrthajinavizeSa caityavandana covizI = samAdhi maraNa [vidhi - sUtra - padya - ArAdhanA-maraNabheda-saMgraha] caityavaMdana mALA [779 caityavanaMdanono saMgraha] tatvArtha sUtra prabodhaTIkA [adhyAya-1] tatvArtha sUtranA Agama AdhAra sthAno siddhAcalano sAthI [AvRtti - be] caitya paripATI amadAvAda jinamaMdira upAzraya Adi DirekTarI zatruMjaya bhakti [AvRtti - be] zrI navakAramaMtra navalAkha jApa noMdhapothI zrI cAritra pada eka karoDa jApa noMdhapothI zrI bAravrata pustikA tathA anya niyamo - [AvRtti - cAra abhinava jaina paMcAMga - 2042 sarvaprathama 13 vibhAgomAM] zrI jJAnapada pUjA aMtima ArAdhanA tathA sAdhu sAdhvI kALadharma vidhi zrAvaka aMtima ArAdhanA [AvRtti traNa] [2] [27] [28] [29] [31] [30] vItarAga stuti saMcaya [1151 bhAvavAhI stutio] (pUjya AgamoddhAraka zrI nA samudAyanA) kAyamI saMparka sthaLo tatvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA - adhyAya-1 tatvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA - adhyAya-2 tatvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA - adhyAya-3 tatvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA - adhyAya-4 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [11] [35] tatvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA - adhyAya-5 [39] tatvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA - adhyAya-6 [38] tatvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA - adhyAya-1 [3] tatvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA - adhyAya-8 [40] tatvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA - adhyAya-9 [41] tatvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA - adhyAya-10 prakAzana 1 thI 41 abhinavazruta prakAzane pragaTa karela che. [42] AyAro [ 43] sUyagaDo [44] ThANaM [45] samavAo [46] vivAhapati [ 47 ] nAyAdhambhakahAo [48] uvAsagadasAo [ 49] aMtagaDadasAo [50 ] [51] paNhAvAgaraNaM [52] vivAgasUyaM [ 53 ] uvavAiyaM [ 54 ] rAyappaseNiyaM [ 55 ] jIvAjIvAbhigamaM [ 56 ] [57] anuttovavAiyadasAo patravaNAsutaM sUrapannatiH [ 58 ] caMdapannattiH [ 59 ] jaMbUddIvapatrati [60] nirayAvaliyANaM [61] kappavaDiMsiyANaM [62 ] pumphiyANaM [ 63 ] pupphacUliyANaM vahidasANaM [ 64 ] [ 65 ] causaraNaM [ 66 ] AurapaccakkhANaM [ 67 ] mahApaJcakkhANaM [ 68 ] bhattapariNNA [AgamasuttANi-9] [AgamasuttANi-2] [AgamasuttANi-3] [AgamasuttANi-4] [AgamasuttANi-5] [AgamasuttANi-6] [AgamasuttANi-7] [AgamasuttANi-8] [AgamasuttANi-9] [AgamasutANi 10 ] [AgamasuttANi- 11 ] [AgamasuttANi- 12] [AgamasuttANi- 13 ] [AgamasuttANi- 14 ] [AgamasutANi- 15 ] [AgamasuttANi 16 ] [AgamasuttANi 17] [AgamasuttANi-18 ] [AgamasuttANi 19] [AgamasuttANi 20 ] [AgamasuttANi-21] [AgamasuttANi-22 ] [AgamasuttANi 23 ] [AgamasuttANi 24 ] [AgamasuttANi- 25 ] [AgamasuttANi-26 ] [AgamasuttANi-27] paDhamaM aMgasutaM bIaM aMga taiyaM aMgasutaM catyaM aMgasutaM paMcamaM aMgasutaM chaThThe aMgasutaM sattamaM aMgasutaM aTTamaM aMgasutaM navamaM aMgasutaM dasamaM aMgasutaM eka rasamaM aMgasutaM paDhamaM uvaMgasutaM bIaMuvaMgasutaM taiyaM uvaMgasutaM cautthaM uvaMgasuttaM paMcamaM uvaMgasutaM chaThThe udaMgasutaM sattamaM uvaMgataM aTTamaM uvaMgasutaM navamaM uvaMgasutaM dasamaM uvaMgasutaM ekkArasamaM uvaMgasutaM bArasamaM uvaMgasutaM paDhamaM paNNagaM bIaM paNNagaM tIiyaM paINNagaM caDatthaM paNNagaM Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 69 ] [ 70] taMdulaveyAliyaM saMdhAragaM [ 71] gacchAyAra [72] caMdAvejjhayaM [ 73] gaNivicA [74] deviMdatthao [ 75 ] maraNasamAhi [ 76 ] vIratthava nisIha buhatkappo vavahAra [77] [ 78 ] [ 79] [ 80 ] [81] jIyakappo [82] paMcakaSpamAsa [ 83] mahAnisIhaM [24] AvasasyaM [ 85] ohanijutti [ 86] piMDanitti [87] dasaveyAliyaM [8] utarajjhayaNaM dasAsuyakkhaMdhaM [ 89] naMdIsUrya [10] anuogadAraM [1] khAyAra [2] sUryagaDa - [12] [AgamasuttANi-28 ] [AgamasuttANi 29] [AgamasuttANi- 30 / 1 ] [AgamasuttANi - 30 / 2 ] [AgamasuttANi- 31] [AgamasuttANi 32 ] [AgamasuttANi- 33/1 ] [AgamasuttANi - 33 / 2 ] - [AgamasuttANi 34 ] [AgamasuttANi- 35 ] [AgamasuttANi- 36 ] [AgamasutANi- 37 ] [AgamasuttANi- 38 / 1 ] [AgamasuttANi- 38/2 ] [AgamasutANi- 39 ] [AgamasuttANi 40 ] [AgamasuttANi-41 / 1 ] [AgamasuttANi - 41/2 ] [AgamasuttANi 42 ] [AgamasuttANi 43 ] [AgamasuttANi-44 ] [AgamasuttANi-45 ] prakAzana 42 thI 90 Agamazruta prakAzane pragaTa karela che. [3] [24] samavAya[ya] vivAhapazakti - [es] nAyAdhagyAhA - gujarAtI anuvAda gujarAtI anuvAda gujarAtI anuvAda gubharAtI anuvAda [1] upAsagahasA - [8] aMtagauddasA - [9] anuttaropapAtikadasA- gujarAtI anuvAda [10] pahAyAgarakSa paMcamaM paINNagaM chaThThe paNNagaM sattamaM paINNagaM- 9 sattamaM paNNagaM - 2 aThThamaM paINNagaM navamaM paINNagaM dasamaM paINNagaM- 9 dasamaM paISNagaM - 2 paDhamaM cheyasuttaM bIaM cheyasutaM taiyaM cheyasutaM utthaM chettaM gujarAtI anuvAda gujarAtI anuvAda paMcamaM cheyasuttaM- 9 paMcamaM cheyasuttaM - 2 chaThThe cheyasuttaM paDhamaM mUlasutaM bIaM mUlasutaM - 9 bIaM mUlasutaM - 2 taiyaM mulasutaM cautthaM mUlasutaM gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-1] gujarAtI anuvAda AgamadIpa-1] paDhamA cUliyA bitiyA cUliyA [AgamadIpa-1] AgamadIpa-1] [AgamadIpa-2] [AgamadIpa-3] [AgamadIpa-3] [khAgamaddIpa-3] [AgamadIpa-3] gujarAtI anuvAda AgamadIpa-3] paheluM aMgasUtra bIjuM aMgasUtra trIjuM aMgasUtra cothuM aMgasUtra pAMcamuM aMgasUtra chaThThuM aMgasUtra sAtamuM aMgasUtra AThamuM aMgasUtra navamuM aMgasUtra dazamuM aMgasUtra Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [101] vivAJasUya - [102] uvavAiya [103] rAyapparsaNiya - [14] jIvAjIvAbhigama - [105] pannavaNAsutta [106] sUrapannatti - [107] caMdapannati - [108] jaMbuddIvapannati - [19] nirayAvaliyA - [110] kappavarDisiyA - 111] pulphiyA - [112] pucUliyA - [113] vaSTidasA - [114] cauMsaraNa - [115] AurapaccakkhANa - [11] mahApaccakkhANa - [117] bhattapariNA - [118] taMdulaveyAliya - [119 saMthAraga - [120] gucchAyAra 121] caMdAvejDaya - [122] gaNivijjA - [123] daiviMdatyao - 124] vIratthava - [125] nisIha - [12] buktaka - [127] vavahAra - [128] dasAsuyabaMdha - [129] jIyakappo - 130] mahAnisIha - 131] Avasaya - [132] ohani'tti - [133] piMDanijjutti - [134] dasaveyAliya - [13] gujarAtI anuvAda gujarAtI anuvAda gujarAtI anuvAda gujarAtI anuvAda gujarAtI anuvAda gujarAtI anuvAda gujarAtI anuvAda gujarAtI anuvAda gujarAtI anuvAda gujarAtI anuvAda gujAtI anuvAda gujarAtI anuvAda gujarAtI anuvAda gujarAtI anuvAda gujarAtI anuvAda gujarAtI anuvAda gujarAtI anuvAda gujarAtI anuvAda gujarAtI anuvAda gujarAtI anuvAda gujarAtI anuvAda gujarAtI anuvAda gujarAtI anuvAda gujarAtI anuvAda gujarAtI anuvAda gujarAtI anuvAda gujarAtI anuvAda gujarAtI anuvAda gujarAtI anuvAda gujarAtI anuvAda gujarAtI anuvAda gujarAtI anuvAda gujarAtI anuvAda gujarAtI anuvAda AgamadIpa-3] [agamadIpa-4] AgamadIpa-4] [AgamadIpa-4] AgamadIpa-4] AgamadIpa-5] [AgamadIpa-5] [AgamadIpa-5] [AgamadIpa-5] [AgamadIpa-5] [AgamadIpa-5] [AgamardIpa-5] AgamadIpa-5] [AgamadIpa-6] AgamadIpa-6] [AgamadIpa-6] [AgamadIpa-6] AgamadIpa-6] [AgamadIpa-6] [AgamadIpa-5] AgamadIpa-6] [AgamadIpa-6] [AgamadIpa-6] [AgamadIpa-6] agiyAramuM aMgasUtra paheluM upAMgasUtra bIjuM upAMgasUtra trIjuM upogasUtra cothuM upAMgasUtra pAcamuM upAMgasUtra chaThThuM upAMgasUtra sAtamuM upAMgasUtra AThamuM upAMgasUtra navamuM upAMgasUtra dazamuM upAMgasUtra agiyAramuM upAMgasUtra bAramuM upAMgasUtra pahelo payazo bIjo payajJo trIjo payajJo cotho payajJo pAMcamo payajJo chaThTho payo sAtamo payajJo-1 sAtamo payajJo-2 AThamo payo navamo payazo dazamo payajJo AgamadIpa-6] [AgamadIpa-6] [AgamadIpa-6] [AgamadIpa-6] [AgamadIpa-6] [AgamadIpa-6] chaThThuM chedasUtra [AgamadIpa-7] A paheluM mUlasutra AgamadIpa-7] bIjuM mUlasutra-1 [AgamadIpa-7] [AgamadIpa-7] bIjuM mUlasutra-2 trIjuM mulasUtra paheluM chedasUtra bIjuM chedasUtra trIjuM chedasUtra cothuM chedasUtra pAMcamuM chedasUtra Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [14] gujarAtI anuvAda gujarAtI anuvAda gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-7] bIjI cUlikA AgamadIpa7 [AgamadIpa-7] cothuM mUlasutra pahelI cUlikA prakAzana 91 thI 137 AgamadIpa prakAzane pragaTa karela che. [34] uttarayaza[35] naMhIsutaM - [137] anuyogadvAra - [ 138 ] dIkSA yogAhi vidhi [139] 45 Agama mahApUjana vidhi [140] AcArAGgasUtraM saTIkaM [ 141 ] sUtrakRtAGgasUtraM saTIka [142 ] sthAnAGgasUtraM saTIkaM [143] samavAyAGgasUtraM saTIkaM [144 ] bhagavatI aGgasUtraM saTIkaM [145 ] jJAtAdharmakathAGgasUtraM saTIkaM [146] upAsakadazAGgasUtraM saTIkaM [147] antakRddazAGgasUtraM saTIkaM [148] anuttaropapAtikadazAGgasUtraM saTIkaM [149 ] praznavyAkaraNAGgasUtraM saTIka [150 ] vipAkazrutAGgasUtraM saTIka [151] aupapAtikaupAGgasUtraM saTIkaM [152 ] rAjaprazniyaupAGgasUtraM saTIkaM [153] [154 ] prajJApanAupAGgasUtraM saTIkaM [155] sUryaprajJaptiupAGgasUtraM saTIkaM [156 ] candraprajJaptiupAGgasUtraM saTIka [157 ] jambUdvIvaprajJaptiupAGgasUtraM saTIkaM jIvAjIvAbhigamaupAGgasUtraM saTIkaM [158] nirayAvalikA upAGgasUtraM saTIkaM [159] kalpavataMsikAupAGgasUtraM saTIkaM [160 ] puSpitAupAGgasUtraM saTIkaM [161] puSpacUlikAupAGgasUtraM saTIkaM [162 ] vahidasAupAGgasUtraM saTIkaM [163] catuHzaraNaprakIrNakasUtra saTIkaM [164 ] AturapratyAvyAnaprakIrNakasUtraM saTIkaM [165 ] mahApratyAkhyAnaprakIrNakasUtraM sacchAyaM [ 166 ] bhaktaparijJAprakIrNakasUtraM sacchAyaM AgamasuttANi saTIkaM -9 AgamasuttANi saTIkaM 2 AgamasuttANi saTIkaM - 3 AgamasuttANi saTIkaM-4 AgamasuttANi saTIkaM-5/6 AgamasuttANi saTIkaM-7 AgamasuttANi saTIkaM -7 AgamasuttANi saTIka - 7 AgamasuttANi saTIkaM-7 AgamasuttANi saTIkaM-7 AgamasuttANi saTIkaM-8 AgamasuttANi saTIkaM-8 AgamasuttANi saTIkaM-8 AgamasuttANi saTIkaM- 9 AgamasuttANi saTIka - 10/11 AgamasuttANi saTIkaM 12 AgamasuttANi saTIkaM - 12 AgamasuttANi saTIkaM - 13 AgamasutANi saTIka - 14 AgamasuttANi saTIka - 14 AgamasuttANi saTIkaM - 14 AgamasuttANi saTIkaM-14 AgamasutANi saTIkaM - 14 AgamasuttANi saTIkaM - 14 AgamasuttANi saTIkaM- 14 AgamasuttANi saTIkaM - 14 AgamasuttANi saTIkaM- 14 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [15] [167 ] taMdulavaicArika prakIrNakasUtraM saTIkaM [168 ] saMstArakaprakIrNakasUtraM sacchAyaM [169 ] gacchAcAraprakIrNakasUtraM saTIkaM [ 170 ] gaNividyAprakIrNakasUtraM sacchAyaM [ 171 ] devendrastavaprakIrNakasUtraM sacchAyaM [ 172 ] maraNasamAdhiprakIrNakasUtraM sacchAyaM [ 173 ] nizIthachedasUtraM saTIkaM [174 ] bRhatkalpachedasUtraM saTIka [ 175 ] vyavahArachedasUtraM saTIkaM [ 176 ] dazAzrutaskandhachedasUtraM saTIkaM [ 177 ] jItakalpachedasUtraM saTIkaM [178 ] mahAnizIthasUtraM (mUlaM ) [179] AvazyakamUlasUtraM saTIkaM [180] oghaniyuktimUlasUtraM saTIkaM [181] piNDaniryuktimUlasUtraM saTIka [182 ] dazavaikAlikamUlasUtraM saTIka [183] uttarAdhyayanamUlasUtraM saTIkaM [184] nandI cUlikAsUtraM saTIkaM [185] anuyogadvAracUlikAsUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM - 14 AgamasuttANi saTIkaM 14 AgamasuttANi saTIkaM - 14 AgamasuttANi saTIkaM - 14 AgamasuttANi saTIkaM - 14 AgamasuttANi saTIkaM - 14 AgamasuttANi saTIka - 15-16-17 AgamasuttANi saTIkaM - 18-19-20 Agagama suttANi saTIkaM - 21-22 AgamasuttANi saTIka - 23 AgamasuttANi saTIkaM - 23 AgamasutANi saTIka - 23 AgamasuttANi saTIkaM - 24-25 Agama suttAmi saTIka - 26 AgamasuttANi saTIkaM - 26 AgamasuttANi saTIkaM -27 AgamasuttANi saTIkaM 28-29 AgamasuttANi saTIkaM - 30 AgamasuttANi saTIkaM - 30 prakAzana 139 thI 185 Agamazruta prakAzane pragaTa karela che. -: saMparka sthaNa : 'Agama ArAdhanA kendra' zItakhanAtha sosAyaTI-vibhAga-1, iseTa naM-13, 4the bhAge zrI naminAtha jaina derAsarajI pAchaLa, blAI senTara, khAnapura amadAvAda-1 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [16] "AgamasuttANi-saTIkaM" maga thI 30 vi1295 samAviSTAAgamAH AgamasuttANi bhAga-1 |AyAra bhAga-2 sUtrakRta bhAga-3 sthAna bhAga-4 samavAya bhAga-5-6 bhagavatI (aparanAma vyAkhyAprajJapti) bhAga-7 jJAtAdharmakathA, upAsakadazA, antakRddazA, anuttaropapAtikadazA, praznavyAkaraNa bhAga-8 vipAkazruta, aupapAtika, rAjaprazniya bhAga-9 jIvAjIvAbhigama bhAga-10-11 prajJApanA bhAga-12 sUryaprajJapti, candraprajJapti bhAga-13 jambUdvIpaprajJapti bhAga-14 niravAyalikA, kalpavataMsikA, puSpikA, puSpacUlikA vaNhidazA, catuHzaraNa, AturapratyAkhyAna, mahApratyAkhyAna, bhaktaparijJA, tandulavaicArika, saMstAraka, gacchAcAra, gaNividyA, devendrastava, maraNasamAdhi bhAga-15-16-17 nIzItha bhAga-18-19-20 bRhatkalpa bhAga-21-22 vyavahAra bhAga-23 dazAzrutaskandha, jItakalpa, mahanizItha bhAga-24-25 Avazyaka bhAga-26 oghaniyukti, piNDaniyukti bhAga-27 dazavakAlika bhAga-28-29 uttarAdhyayana bhAga-30 nandI, anuyogadvAra Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASya