________________
५००
प्रश्नव्याकरणदशाङ्गसूत्रम् २/४/४३
वात्स्यायनप्रसिद्धास्ते वान कथयितव्याः,
तथान-नैवदेशजातिकुलरूपनामनेपथ्यपरिजनकथावा स्त्रीणांकथयितव्येति प्रक्रमः, तत्र लाटादिदेशसम्बन्धेन स्त्रीणां वर्णन देशकथा, यथा-"लाट्यः कोमलवचनारतिनिपुणा वा भवन्ती" त्याह, जातिकथा यथा-- ॥१॥ धिक् ब्राह्मणीर्धवाभावे, या जीवन्ति मृता इव ।
धन्या मन्येजने शूद्रीः, पतिलक्षेऽप्यनिन्दिताः॥"
-तथा कुलकथा यथा॥१॥ "अहो चौलुक्यपुत्रीणां, साहसं जगतोऽधिकम् ।
पत्युर्मृत्यौ विशंत्यग्नौ, याः प्रेमरहिता अपि ॥"
-रूपकथा यथा॥१॥ "चन्द्रवक्त्रा सरोजाक्षी, सङ्गीः पीनधनस्तनी।
किं लाटी न मता साऽस्य, देवानामपि दुर्लभा ॥" -नामकथा सा सुन्दरीति सत्यं सौन्दर्यातिशयसमन्वितत्वात्, नेपथ्यकथा यथा--
"धिग् १ नारीरौदीच्या बहुवसनाच्छादिङ्गलतिकत्वात्। यद्योवनं न यूनां चक्षुर्मोदाय भवति सदा ॥"
-परिजनकथा यथा॥१॥ "चेटिकापरिवारोऽपि, तस्याः कान्तो विचक्षणः ।
भावज्ञः स्नेहवान् दक्षो, विनीतः सत्कुलस्तथा ॥" किंबहुना?,अन्याअपिचएवमादिकाः-उक्तप्रकाराःकथाः स्त्रीसम्बन्धिकथाः श्रृङ्गारकरुणाः श्रृङ्गारमृदवः श्रृङ्गाररसेन करुणापादिका इत्यर्थः तपः संयमब्रह्मचर्यघातकोपघातिकाः अनुचरता ब्रह्मन्नयं न कथयितव्या न श्रोतव्या अन्यतः न चिन्तयितव्या वा यतिजनेन, द्वितीयभावनानिगमनायाह-एवं स्त्रीकथाविरतिसमितियोगेन भावितो भवत्यन्तरात्मा आरतमनोविरतग्रामधर्मः जितेन्द्रियो ब्रह्मचर्यगुप्त इति प्रकटमेव २, _ 'तइयंति तृतीयंभावनावस्तु स्त्रीरूपनिरीक्षणवर्जनं, तच्चैवम्-नारीणां-स्त्रीणां हसितं भणितं-हास्यं सविकारं भणितंच तथा चेष्टितं-हस्तन्यासादि विप्रेक्षितं-निरीक्षितं गतिः-गमनं विलासः-पूर्वोक्तलक्षणः क्रीडितं-धूतादिक्रीडा एषांसमाहारद्वन्द्वः विब्बोकितं-पूर्वोक्तलक्षणो विब्बोकः नाट्यं-नृत्तं गीतं-गानं वादितं-वीणावादनं शरीरसंस्थानं-इस्वदीर्घादिकं वर्णोगौरवत्वादिलक्षणः करचणनयनानां लावण्यं-स्पृहणीयता रूपं च-आकृतिः यौवनं-तारुण्यं पयोधरौ-स्तनौ अधरः-अधस्तनौष्ठः वस्त्राणि-वसनानि अलङ्कारा-हारादयः भूषणं चमण्डनादिना विभूषाकरणमिति द्वन्द्वस्तस्तानि च न प्रार्थयितव्यानीति सम्बन्धः,
तथा गुह्यावकाशिकानि गुह्यभूता-लज्जनीयत्वात्स्थगनीयाः अवकाशा-देशाअवयवा इत्यर्थः, अन्यानि च-हासादिव्यतिरिक्तानि एवमादिकानि-एवंप्रकाराणि तपःसंयमब्रह्मचर्यघातोपघातिकानिअनुचरता ब्रह्मचर्यनचक्षुषानमनसानवचसा प्रार्थयितव्यानि पापकानि
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
