Book Title: Syadvadarahasya Part 2
Author(s): Yashovijay Upadhyay,
Publisher: Divya Darshan Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090487/1
JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 39672 kalikAlasarvajJa AcAryadevazrI hemacandrasUricita vItarAgastomASTamaprakAzAtanihitamarmayotaka nyArAvizArada - vyAyAcArya - mahAmahopAdhyAyazrI yazovijayagaNivararacita muli yazovijayakRta - jayalatAvRti - ramaNIyAvyAkhyA'laGgata RTHNE SAMBHARTAINS ... syAdvAdarahasya POSTANTRA (madhyama) (vditIya khaNDa) (divyAziSa) vardhamAnAponidhi nyAyavizArada saMhitacittaka gacchAdhipati sva.AcAryadeveza zrImadavijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAja (preraka-protsAhaka) sindAntadivAkara gacchAdhipati AcAryadeva zrImadvijaya jayaghoSasUrIzvarajI mahArAja -: prAptisthAna : -: prakAzaka : divyadarzana TrasTa 36, kalikuNDa sosAyaTI, dholakA. 1, prakAzaka 2, bharatabhAi caturadAsa zAha, kAluzIpola, kAlupura, amadAbAda. Pin-380001 Pin ,387810.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyamasyADAdarahasye khaNDaH 2 mahAmahopAdhyAAjI ke uddhAra - yasya sarvatra samatA nayeSu tatoSveiva / tasthAlekAlatavAdasya kva kyUnAdhikazemuSI / / adhyAtmopaniSat 1/65) jaise mAtA ko apane saba baccoM ke prati samAna pyAra hotA hai ThIka vaise jisa anekAntavAda ko saba nayoM ke prati samAna hadi hotI hai usa syAdAta ko eka laya meM hInatA kI buddhi aura taya naya ke prati uccatA kI bundi kaise hogI ? arthAta kisI bhI jaya meM hInatA yA uccatA kI buddhi syAhAra ko nahIM hotI hai| graMthazarIraparicaya patrakramAMka (III) prakAzakIya vaktavya prAstAvika viSayamArgadarzikA prastuta prakaraNa - dvitIya khaNDa pariziSTa (laghusyAdvAdarahasya-sampUrNa) (IV) (XUF) 218-548 (1-18) saMzodhaka nyAyAdizAstramarmajJa taposta munipravarazrI puNyaratnavijayajI mahArAja kompyuTarsa TAIpa seTIMga prathama AvRti va thrI pAca kompyuTarsa, vi.saM. 2052 ( mUlyaH ru. 145... ) | 33, auel sosArA, kerAna para, ghoDAsara, sahamadAvAda-380010. nakala - 600 __phot :- 396246 | sarvAdhikAra zramaNapradhAna zrI kSetAMbaramUrtipUjaka jaina saMgha ke svAdhIna noMdha :- yaha graMtha dAAnika adhyayanazIla jaina sAdhu sAdhvInI bhagavaMta ko bheTa rUpa meM mila skegaa| jJAnanidhi se prastuta pustaka kA mudraNa hone se binA mUlya ke gRhastha isa pustaka ko apanI mAlikI meM nahIM rakha sakate /
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 / | prakAzakIya vaktavya | pAja mumukSuva ke pAsiMgapana meM jayalatA (saMskRta TIkA) etaM ramaNIyA (hindI vyAyA) se suzobhita spAlAdarahasya (madhyamaparimANavArage) gandharatA kA ditIya khaMDa prastuta karate hue hama Aja aditIrA AnaMda kI anubhUti kara rahe haiN| prastuta visara rakhaMDa meM valikAlasarvajJa zrIhemacandrasUrIzvarajI mahArAja se nirmita mulakhAnya svarUpa vItarAralona prakaraNa ke prasTama prakAza ko 5-10-8vI kArikAHyoM kA mahopAdhyAya zrImazovijarAjI taravita (madhyama) sthAnAdarahasya vivaraNa evaM usakI jagalatA tAmaka saMskRta dIkA aura ramaNIyA nAmaka hindI vyAkhyA mudrita haiN| pariziSTa ke samaya meM laghuparimANavAlA spAsAdarahasya he bhI isa pustatA meM samAviSTa hai| jisa grantha ko pratyeka paMti vyayAya kI kliAyA pAribhASita padAvalI se pAsa hone se atyaMta la-tujheMpa hai aise kaThinAtama dArzanika grAtha kI saMstata evaM hindI bhASA ke mAdhyama se rasapUrNa vyAkhyA prastuta karane ke liye hama munizrI yazovijayajI kA abhivA karate haiN| prastuta mahatvapUrNa satatha ke ditIya khaMDa kI donoM mAkhyAoM meM zruTi rahane vA pAye tadartha ladiparikAmatamati tapasvI manirAjazrI puNyaratnavijayajI mahArAja ne saMzodhana ke liye paryAya zrama kiyA hai| etadartha hama karake bhI jArI hai| mudraNa :Adi kArya meM koI bhI ati sA raha jAe usake lie vyAkhyAkAra guniTI ko bhI praphasilaMga Adi kArya meM kAphi udyama kiyA hai| phira bhI madrANa Adi meM chadmasthatAmUlaka koI kSati hAgocara ho taba usakA parimArjana karato ke liye patAvarga se hamArI prArthanA hai| pastuta satya ke prathama khaMDa ke prakAzana ke bAda anya samayAvadhi meM sarvAMga sundara kampoja-seTiMgagudraNa Adi kAryasahita vidvatIya khaMDa ke prakAzana meM zrI pA kompyuTarsa vAle ajayabhAI aura vimalabhAI ne bhI acchA sakriya saujArA dikhAyA hai| etadartha ve bhI avazya hamAre dhapatAda ke pAtra haiN| pasArAdhyapAda vardhamArataponidhi sAvizArada sakalasaMghahitaciMtaka gacchAdhipati AcAryadeveza sva. zrImahAtajA bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjA kI puSita preraNA se prArabdha hamArI saMsthA ko Aja bhI unakI divya kayA se aise zAstrIya prakAzanoM kA lAbha mila rahA hai| isa bAta kA hameM gaurava hai aura Age bhI aise mahatvapUrNa zAstra sayoM ke prakAzana kA nAma hamArI saMsthA ko milatA rahe -aisI hama pa.pU.sva. gupatizrI se yAcA karate haiN| prAnta, adhikRta jijJAsu samakSa vAcakavarNa TIkAbdayasahita isa saMgharatna kA samyaga adhyayana kara ke pAramArthita vizvakAyArAgakara tatcoM ke zravaNa-mana nididhyAsana se mokSamArga kI ora pragati karepahI eka zubhecchA / li. visyadarzanaTrasTa ke TrasTI kumArapAla vi. zAha RebhAI catusvAsa zAha. maryakabhAI zAha Adi / paramapUjya siddhAMtadivAkara gacchAdhipati AcAryadeva zrImadvijaya jayaghoSasUrIzvarajI ma.sA. kI pAvana preraNA se prastuta dvitIya khaMDa kA saMpUrNa Arthika sahayoga zrI lAlabAga zretAMbara mUrtipUjaka tapagaccha jaina saMgha - mumbaI- jJAnanidhi kI ora se prApta huA hai / etadartha hama unake RNI hai aura usa saMgha ke TrasTIoM ko hArdika dhanyavAda dete haiM / astu !
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ V prAstAvikama OM hrIM zrI zaGkhezvarapArzvanAthAya namaH miyA~jI jaMgala meM billI ko chor3a kara tIna dina ke bAda vApasa ghara lauTe taba bIbI cillA uThI / 'hajarata itane dina kahA~ gaye the ?" 'begama sAhebA ! jaMgala meM miTTI ko choDane ke bAda ghara kA rAstA bhUla gayA thA. ' 'to phira yahA~ vApasa kaise lauTe ?" 'ajI, usI nizI ke pIche pIche para A gayA " isa prasa meM ekAntavAdI mAnasa kA pratibiMba nihita hai / anekAntavAda ko kutarka evaM kuyuktiyoM se ekAntavAda kI sImA ke bAhara nikAlane ke bAda ekAntapAdI paradarzanI vApasa apane ekAntavAda ke kSetra meM praveza pAne kI kSamatA ko kho dete haiN| apane ekAntavAda ke siddhAnta kI sthApanA karane ke liye evaM usakI truTiyA~ dUra karane ke liye svAdvAda kA hI Azraya lenA Avazyaka bana jAtA hai| sApekSavAda se vahirbhUta nirapekSa ekAntavAda kI pratiSThA kabhI nahIM kI jA sktii| anekAntavAda kA janma mumakina hai ekAntavAdI paradarzanI ke siddhAnta kisa taraha anekAntavAda se saMmIlita haiM isa viSaya kA satarka samyak pratipAdana kalikAlasarvajJa zrI hemacandrasUrIzvarajI mahArAja ne vItarAgastotra ke ahama prakAza meM kiyA hai| isI ahama prakAza meM antarnihita rahasya ke yotanArtha evaM usameM antargata zAntarasa kA AsvAda karane ke liye mahAmahopAdhyAya zrImad pazovijayajI mahArAja ne svAdvAdarahasya prakaraNa bnaayaa| navya nyAya kI zailI meM aSTama prakAzasvarUpa bAga ko navapallavita karane meM nyAyavizAradajI ne kucha kasara nahIM rakhI hai isa bAta kA bhalI bhA~ti paricaya zrImadjI kI kRti para gaura se nigAha karane para sujha pAThaka mahAzayoM ko anApAsa hI mila jAtA hai / aSTama prakAza ko navya nyAya kI paribhASA se pariplAvita karane ke liye nyAyAcAryajI ke ulAsa aura umaMga meM itanI ubhAra AI ki jisake phalasvarUpa isI aSTama prakAza para japanya, madhyama evaM utkRSTa parimANanAle svAdvAdarahasya nAma ke tIna prakaraNaratna kA anupama upahAra jinazAsana ko milA hamArA yaha vahA saubhAgya evaM sadbhAgya hai / madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 jIva meM se ziva banane kI sAdhanA karanevAle sAdhakoM ko parAsta karane ke liye mohamala sadA sajja rahatA AyA hai / ataeva mumukSa ke liye mohamahAmala ke svarUpa kI samIcIna jAnakArI evaM usako haTAne kI kSamatA ko prApta karanA anivArya bana jAtA hai / jJAnayoga se upAsaka mohamala ke sahI svarUpa ko pahacAna sakate haiM evaM bhaktiyoga se bhakta moha kA unmUlana karane kA sAmarthya prApta karate haiN| na to hama moha kI bhAvAjAla se aparicita hote hue, zakti hone para bhI use haTA sakate haiM aura na to moha kI indrajAla ko ThIka taraha pahacAnate hue bhI samyak Atmazakti ke prayoga ke binA, usakA uccheda kara sakate haiN| ataH jJAnayoga evaM bhaktiyoga kI nitAMta AvazyakatA hai| ji evaM zakti ke Apa ugramasthAnasvarUpa arihaMta paramAtmA evaM zuddhamahAvratadhArI guruvarga tathA sAdhanA meM sahAyaka sAdharmika kI bhakti se moha kA viccheda karane kI tAkata pAnevAle ArAdhakoM ke liye bhI mohonmUlana ke liye moharAjA kI samyak samajha jarUrI bana jAtI hai| - dravyAnuyoga kA mahattva Aja hama yahA~ jJAnayoga ke bAre meM kucha vimarza karate haiN| poDazaka Adi grantha meM jJAnayoga ke tIna bheda batAye haiM (1) zrutajJAna (2) cintAjJAna (3) bhAvanAjJAna / zrutajJAna ke cAra vibhAga haiM (1) dravyAnuyoga ( 2 ) gaNitAnuyoga (3) caraNakaraNAnuyoga (v) dharmakathAnuyoga samyagdarzana kI prApti zuddha-vRddhi-sthiratA ke lie dravyAnuyoga kA gaharA abhyAsa karanA Avazyaka hai| yadi SaDjIvanikAya kI avadhAraNApUrvaka zraddhA rakhate hue bhI drayAnuSAMga se koI ajJAta hai to vaha dravya sampadRSTi kahA jAtA hai, bhAva sampagdarzana kA vaha bhAjana nahIM bana sakatA isa bAta kI ghoSaNA karanevAle 'sammatitarkakAra zrImad siddhasenadivAkara sUrivara ne imyAnuyoga kI gaMbhIratA aura AvazyakatA kI aura aMgulinirdeza kiyA 1. niyameNa to chakAe bhASao na saess haMdi apajave visaraNA hoi avibhattA / saM.va. 2/18 -
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyamasyAdvAdaraispe khaNDaH 2 hai| unhoMne to yahA~ taka sApha sApha pratipAdana kiyA hai ki hetuvAdagamya padArthoM kA hetu tarka se evaM AgamacAdaramya padArthoM kA Agama se prarUpaNa karanevAlA hI jainasiddhAnta kA prajJApaka hai / hetuvAdagamya padArtha kA Agama se evaM Agamaikagamya padArtha kA tarka aura pukti se pratipAdana karane vAlA sacamuca sarvajJapraNIta siddhAnta kA virAdhaka hai maMjaka hai / 1 / itanA hI nahIM vaha jJAnagarbhita vairAgya se bhI zUnya hai yaha mahopAdhyAya yazovijayajI mahArAjA ke udgAra haiN| samyak mImAMsA ke binA cAhe aneka zAstroM ko pate janasammata bana jAye aneka ziSyoM ke parivAra se samRddha bana jAye jo bhI yadi vaha svasiddhAMta ke viSayavibhAga se ajJAta hai, vaha cAhe kitanA hI cAritra ke mUla guNa evaM uttara guNa meM udyama kare phira bhI caraNa-karaNa ke tAsvika phala ko vaha jAna nahIM sakatA, anubhava kI to bAta hI kahA~ ? yaha pUrvadhara zrImat sijasenadivAkara sUrivara kA vaktavya 'drasyAnuyoga kA kitanA mUlyAMkana karanA cAhiye ?' isa dizA meM vicAra karane ke liye prAjJa mumukSu ke liye paryApta hai unhoMne to yahIM taka kaha diyA hai ki- 'kevala zAsana kI bhakti se siddhAMta kA sampa jJAtA nahIM banA jA sakatA evaM kucha idhara se, kucha udhara se jJAna pAnevAlA vAstava meM spAdvAdagati siddhAnta kI prarUpaNA karane meM asamartha evaM anadhikArI hai' / ' zAstraparikarmita prajJA ke binA kevala Azayazuddhi kA kucha bhI mahattva nahIM hai. yaha suripuraMdara haribhadrasUri mahArAjA kA TaMkotkIrNa vacana hai "ataeva sUtraabhyAsa ke bAda naya nikSepa pramANa se artha kA abhyAsa karanA yAnI dravyAnuyoga kA adhyayana karanA nitAMta Avazyaka hai / jo AcArya hote hue bhI tAtvika zAstrArtha se ajJAna hai vaha jinezvaradeva kI mahAbhAjJA kI viTaMbanA karatA hai| uparyukta pUrvadhara maharSi ke vacanoM kA ullekha karane ke pIche hamArA Azaya sirpha itanA hI hai ki mokSamArga kI nIva jo naiadhika sampa darzana hai, usakI prApti ke lie svaparadazana ke siddhAnta kA sUkSma prajJA se talasparzI abhyAsa jIvananirvAhaka ana-pAnahavA prakAza Adi se bhI jyAdA mUlyavAn hai / kahane do ki vaha amUlya hI hai / isa vaktavya ke vidheyAtmaka hArda ko sukSa pAThakavarga acchI taraha samajha pAyeMge - yaha maMgalakAmanA / navyanyAyaadhyayana kI AvazyakatA , jinazAsanasvarUpa vizAla nabhasthala meM dravyAnuyogamarma ke prakAzaka pUrvadhara zrIsiddhasenadivAkara sUrIzvara mallavAdI AcArya, vAtAla zAMtisUrijI kalikAlasarvajJa zrIharibhadrasUri hemacandrasUrijI zrIvAdidevasUrivara, bhIratnaprabhAcArya Adi aneka sUrajacA~da sitAre udita ho cuke uparyukta maharSiyoM kI pratipAdanazailI prAcIna nyAya kI paribhASA se plAvita hai| kisI viSaya ke bAre meM aneka saMbhAvita vikalpoM kI jAla bichA kara vastu ke satsvarUpa kA maMDana karanA evaM asatUsvarUpa kA khaNDana karanA yaha prAcIna nyAya kI zailI hai| nyAyazabda kA prayoga prAcInanyAya, jainamyAya, vIjanyAya tathA navyanyAya ke svarUpa meM bahudhA bhAratIya darzana ke kSetra meM prasiddha hai| nyAyazabda kA artha hai tarka athavA yukti 'nyAya' zabda kI zAstrIya vyutpatti yaha hai ki 'bhIyate'nena vastusvarUpaM iti nyAya' arthAt jisake AdhAra para kisI nirNaya taka pahu~cA jAe vaha nyAya hai| bhASyakAra atsyAyana ne 'pramANairarthaparIkSaNaM nyAya:' (nyAyasUtra vA.bhA. 1-1-1) aisA kaha kara 'pramANoM ke AdhAra para artha kI parIkSA kA nAma nyAya hai' aisI nijI paribhASA banAI hai / parantu kAlAntara meM / nyApazabda mukhyataH gautamadarzana ( akSapAdamata) ke liye rUDa ho gayA / ke liye vyAyazabda kA prayoga kara ke vAtsyAyana ne use 'paramo nyAya: se dArzanika prameyoM kI sthApanA karanevAle gItamIya darzana ke rUpa meM Avazyaka hai ki (1) indrabhUti gautama gaNadhara (2) gautama buddha evaM ThIka usI taraha bhinna bhinna vyakti haiM jaise zabdavAcya lavaNa, pakha aura ana / maharSi gautama ke dvArA pratipAdita paJca avayavoM saMjJA pradAna kI aura pathApana tathA usa pracAli sthApita kiyA / yahA~ isa bAta para dhyAna denA (3) nyAyadarzanaprasthApaka gautama maharSi ye tInoM gItama maharSi ke kaI zatAbdiyoM ke pazcAt prAcIna nyAyadarzana kI zailI ne nayA parimANa evaM nayA pariveSa dhAraNa . - V 1. jo vAkyammi so Agame ca Agamibho / bho sasamayapaNNava siddhaMtavirAhao abho // saM. na. 3/45 2. AjJayA''gamikArthAnAM yauktikAnAM ca yuktitaH / na sthAne yojakatvaM cet 1 na tadA jJAnagarbhatA / adhyAtmasAra 6 38 / 2. ja ja o sammao va siyAgaNasaMparivu aviNicchiora sama, taha taha sitapariNI / sambhatitarka 3-66 / 4. caraNakaraNappANA sasamayaparasamayamukavAvArA, caraNakaraNassa sAraM NicchayasuddhaM paNa yAti // saMta 3-67 / 5. zAsaNabhanimetaraNa siddhatajANao hohaNa vijAnapi ziSamA paSNavaNANicchio nAma // saM.sa. 3-62 // , 6. jiNANAra kuNaMtANaM nUNaM nitrANakAraNaM / suMdara pi sabuddhie savaM bhavanibaMdhaNaM // 7. tamhA aDigavasuleNa atyasaMpAdaNamni jagaNaM AvarIya dhIrahatthA devi mahANaM pitanti // saMta 365
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ vi madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 kiyA, jisase prAcIna nyAya evaM navya nyAya aise do vibhAga pracalita ho gaye / bauddha, mImAMsaka, vedAntI tapA jainoM ke sAtha lagabhaga hajAra varSa ke vaicArika saMgharSa ke phalasvarUpa gautamIya naiyAyikoM ne apane vivecana ko pramANamImAMsA para kendrita kiyA, jisake phalasvarUpa navyanyAya kA janma huaa| prAcIna nyAya meM pazcAvayavoM ke vivecana ke sAtha sAtha 'bAda' ke sabhI aGgoM ke pratipAdana ke atirikta padArthamImAMsA, tatvamImAMsA, tathA zAnamImAMsA bhI prastuta kI gayI hai, jaba ki navyanyAya prAcIna naiyAyikoM ke dvArA vivecita nigrahasthAna-bAda-jalpa-vitaNDA Adi ke siddhAMtoM kI ora udAsIna rahate hue murUpataH pramANa ke svarUpa, phala evaM hetu viSayaka vicAra para apanA avadhAna kendrita karatA hai / pramANa kI jisa prakAra pAribhASika zabdAvalI navyanyApa meM vivecita hai vaisI kisI bhI zAyada anya nyAya meM yA darzana meM upalabdha nahIM hai / navya nyAya ne padArthoM ke vizeSarUpoM kA anvepaNa kara ke unakI sarvazRddha paribhASA karane para vizeSa jora diyA tAki unake viSaya meM kisI prakAra kI bhrAnti yA sandigdhatA kA avasara hI na rahe / navyanaiyAyika mokSapuruSArtha ke prati Agraha chor3a kara 'vastu' ke yathArtha bodha ke prati adhika saMvedanazIla hai / pakSatA, anuyogitA, pratiyogitA, avacchedakatA, avacchinatA, prakAratA, viSayatA, prakAritA, viSapitA, saMsargatA, pratibandhakatA, pratibadhyatA, nirUpakatA-nirUpitatA Adi zabdAvalI se garmita navya nyAya kI pravRtti, zabdoM meM sandigdhatA ko avakAza na dete hue, padArtha ko vizeSa vyakta karane kI rahI hai| ataeva navya nyAya ke Adhunika pAribhASika padArthoM kA paricaya pAnA atyanta duruha hai.| vastu ke vAstavika svarUpa ko niHsandigdharUpa meM prastuta karane meM prAcIna nyAya kI apekSA navya nyApa adhika sakSama hotA huA bhI prasaGgavazAt pramANa-prameya-pramA yA nyApti kI jaTila paribhASA de kara acche acche prAjJa pAMDatA ko bhA dina meM AsamAna ke tAre dIkhAne lagatA hai / romAMcita karanevAlI pAribhASika arvAcIna padAvalI meM padArthavivecana kI jo sUkSmatA hai vahI navyanyAya kI mukhya vizeSatA hai / viSaya kI sUkSmatA ko pradarzita karane ke liye jina navIna pAribhASika zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai vahI usakA prAcIna nyAya se vailakSaNya hai / ye navIna sAMketika zabda hI nanya nyAya ko anya sabhI zAstroM se bhinna zAstra ke svarUpa meM sthApita karate haiN| navIna nyAya kI isa pAribhASika takanIkI ne usake nUtana adhyetAoM ke liye anutsAha kA sRjana kiyA / jaba taka navIna pAribhASika zabdoM ke artha hI samajha meM nahIM Ate taba taka 'unake upayoga se ardhacchaTA kI sUkSmatA kaise utpanna hotI hai? isakA bhI patA nahIM lagatA / pariNAmataH prAjJa mumukSu bhI navyanyAya * se dUrI se hI ghabar3Ate haiN| alaukika pratibhAzAlI ganeza upAdhyAya ne prAcIna nyAyazAstroM kA manthana kara ke usake sAramaya jisa tattvacintAmaNi nAmaka grantha kA sRjana kiyA usase prAraMbha honevAlA zAstra manyanyAya ke rUpa meM vikhyAta huA / ataeva gaGgeza upAdhyAya navyanyAya ke Aca prasthApaka ke rUpa meM prasiddha hue| bAda meM navadvIpa ke vAsudeva sArvabhauma, raghunAtha ziromaNi, madhurAnAtha, jagadIza tAlaMkAra, gadAdhara bhaTTAcArya, vikSanAtha pazcAnana bhaTTa Adi vidvAnoM ne navyanyAyagaGgA ko apanI apanI kRtiyoM se pravahaNazIlatA pradAna kii| inake atirikta mithilA ke pakSadharamizra, vardhamAna upAdhyAya, yajJapati upAdhyAya, rucidasamizra, bhagIratha Thakura, mahevA Thakkara Adi ne bhI navya nyAya ke granthoM kI racanA kara ke navyanyAya sampradAya ko gIravAnvita kiyaa| jahA~ taka padAdhapratipAdana kA savAla hai hama kaha sakate haiM ki navya naiyAyikoM ne prAcIna nyAya ko mAnya vaizeSika padArthoM ko vizepasnarUpa se AtmasAt kara ke apane zAstra kI maMjIla khaTI kI hai| navyanyAya ke sRjana ke pazcAt isakA prabhAva vibhima darzanoM ke zAstroM para bar3e vyApakarUpa se par3A hai / isa zAstra ke prAdurbhAva ke pazcAt bhAratIya dArzanika vidyA ke lagabhaga haraeka kSetra ko isane prabhAvita kiyA / nanya nyAya kI saMkalanAoM ke aura dArzanika pAribhApika padAvalI ke ThIka taraha paricaya ke binA mAno ki dharmazAstra, sAhityazAstra, vyAkaraNazAstra, tantrazAstra tathA anya darzanoM ke sarvamAnya granthoM kA sUkSma adhyapana nAmumakina ho gayA / dIdhitikAra Adi se navIna nyAya pallavita aura puSpita hone ke bAda prAyaH pratyeka darzanakAra navIna nyAya kI paribhASA ko apanA kara apane siddhAMtoM kA sUkSma evaM satarka pratipAdana karane ko udyata bane / madhusUdana sarasvatI ke avaitasiddhigrantha kI gauDabrahmAnaMdI TIkA, kAvyaprakAzavyAkhyA, paribhASA zabdenduzekhara, jalpakalpataru, maJjUSA Adi vedAnta Adi darzanoM ke graMthoM meM navya nyAya kI padAvalI kA kAphi upayoga kiyA gayA hai, jinameM svasiddhAntasthApana evaM parasiddhAntanikandana kiyA gayA hai| anya nanya dArzanikoM ne syAdvAda kA bhI vinA soce samajhe khaNDana kiyA / anaeva navIna nyAya kI zailI meM syAdvAdabAdhaka kutako kA nirasana evaM sthAbAda kA sUkSma samIcIna pratipAdana karanA jaina manISiyoM ke liye kartavya bnaa| isa kArya kA zrIgaNeza mahAmahopAdhyAya 1. nyA.sU.vA.bhA. 1-1-1
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 VII pazobijayajI mahArAja ne kiyA / zrIsiddhasenadivAkarajI, zrIharibhadrasUrijI, malavAdI AcArya Adi prAcIna pUrvajoM ke granthoM kA manana-nididhyAna kara ke unameM se sudhArasa nikAla kara pariveSaNa karane kI adbhuta kSamatA. mahopAdhyAya zrImadjI ko varI huI thI / syAdvAda, saptabhaGgI, naya, nikSepa Adi ke hArTa ko evaM prAcIna zAstra ke samIcIna tAtparya ko parisphurita karatI huI navyanyAyagarbhita mahopAdhyAyajI kI kRtiyoM kA AsvAda lene ke lie prAjJa mumukSu ke lie navyanyAya kI pAribhASika padAvalI kA sahI jJAna pAnA jarUrI bana jAtA hai| aise dekhA jAya to ekAntavAdAvalambI paradarzanavArtA ko svadarzanapratipAdana meM kucha sthAna hI nahIM hai phira bhI mArgAnusArI buddhi kI vizadatA evaM sUkSmatA ke lie tathA naivayika sampagdarzana kI sparzanA ke liye ekAntavAdI-paradarzananirasana bhI Avazyaka hai, jo jainanyAya ke prAcIna-arvAcIna granthoM meM draSTigocara hotA hai / bhanekA tAra ke kagAtho meM sans ekAntavAdoM kA itanA samanvaya kiyA gayA hai ki usakA hArda samajhe binA ekAntavAda kA khaNDana karane para anekAntavAda para hI kuThAranahAra ho jAya evaM tanmUlaka dvAdazAMgI kI bhI bhArI AzAtanA ho jApa / isIse patA calatA hai ki navyanyAya kA adhyayana kitanA Avazyaka hai ? jaba anekAntavAda ko kendrita kara ke saba dAnoM kA abhyAsa kiyA jAya taba to svadarzana evaM paradarzana kA Agraha hI chUTa jAtA hai / magara kevala zraddhA ke stara para isa paramocca sthiti para pahu~canA muzkila hI hai kintu kisI bhI hAlata meM isa mana:sthiti ke pAne ke bAda bhI use cirasthAyI rakhanA to bakare kI dAr3I se dUdha nikAlanA hai / mohanIyakSayopazamAnuviddha sUkSma prajJAzakti se hI uparyukta zamatva avasthA prApya hai evaM sthApya hai / to svataMtra kevala buddhi vezyA hI hai magara mArgAnusArI kSayopazama se niyantrita bana jAne para syAbAda rAjarAjezvara kI vaha muzIla mahArAnI bana sakatI hai / tadartha samyaka ekAntavAdoM kI nIMva para sthita syAvAda kA parizIlana evaM tadartha paradarzanoM kA yathAvat avalokana anivArya bana jAtA hai / dArzanika abhyAsa dravyAnuyoga kA evaM sarvadarzanaadhyayana kA apane kSetra meM mahanna hote hue bhI ratnatrayI ke samArAdhaka mumukSu ke lie saMskRta-prAkRna-kAvya Adi ke nipuNa abhyAsa ke bAda jaina AcAravijJAna ke liye dazavakAlika, opaniyukti, piMDaniyukti, AzarAMgasUtra, paMcasUtra, paMcavastu, patrAzaka Adi zAstroM kA adhyayana evaM jaina padArthavijJAna ke liye Avazyakaniyukti, vivoSAvazyakabhANya, lokaprakAza, pravacanasAroddhAra, prajJApanA Adi zAstroM kA paricaya no satra se pahale hI jarUrI hai / bAda meM prazAzakti ke anusAra jainanyAya ke jainatarkabhASA syAvAdabhASA, syAdvAdamaJjarI, ratnAkarAvatArikA, tharmasaGgrahaNITIkA Adi kA acchI taraha vIkSaNa karane ke pazcAt mahopAdhyAyajI mahArAja ke rasaprada sAhitya kA madhura AsvAda pAne ke liye navyanyAya 1, tarkasaGgraha, muktAvalI, dinakarI, vyAptipaJcaka, siddhAntalakSaNa, avacchedakanirukti, vyutpattivAda Adi granthoM kA adhyayana ucita samajhA jA sakatA hai / sAtha hI sAyadarzana kI sAMkhyatattvakaumudI, bauddhadarzana ke nyAyavindu, vedAntadarzana ke vedAntapasbhiASA, mImAMsAdarzana ke mImAMsAparibhASA yA arthasaGgraha, yogadarzana ke pAtaJjalayogasUtra kI rAjamArtaNDa pA maNiprabhA TIkA Adi kA anvIkSaNa jarUrI hai, kyoMki upAdhyAyajI mahArAja avasarocita paDdarzana ke siddhAMtoM kI samIkSA karane ke liye lAlAyita rahate haiM / jahA~ taka hama samajhate haiM, hama yaha kaha sakate haiM ki upAdhyAyajI mahArAja ke sAhitya kA sAnaMda evaM samyak lAbha uThAne ke liye uparyukta krama se abhyAsa karanA ThIka rahegA / sAtha sAtha yogadRSTisamucaya, yogabinda, lalitavistarA Adi yogagranthoM kA abhyAsa karanA iTa na jAye paha bhI dhyAna meM rakhanA jarUrI hai| vidyArasika mumukSu ke liye Ananda kI bAta yaha hai ki bahudhA upadarzita SaDdarzanoM ke prAthamika grantha hindI yA gujarAtI meM savivecana upalabdha hote haiM / evaM upAdhyAyajI mahArAja ke bhI navInanyAyagarbhita aneka prakaraNarala bhI hindI yA gujarAtI bhASA meM savivecana upalabdha haiM / jo mumukSu adhika prajJAzAlI haiM evaM upAdhyApajI mahArAja ke andhoM kI pratyeka paMkti evaM padoM kA samIcIna sUkSma hAI pAne ke lie utsAhI haiM unake liye prAcInanyAya ke nyAyakusumAMjali, Atmatatvaviveka, nyAyatAtparyaparizuddhi Adi granthoM kA evaM navInanyAya ke sAmAnyanirukti, vyadhikaraNa jAgadIzI, vAdavAridhi, tattvAloka, prAmANyavAdagAdAdhArI, tattvacintAmaNi kI mAdhurI pA dIdhiti TIkA Adi granthoM kA, sAMkhyadarzana ke gauDapAdabhASya, sAMkhyasUtrabhASya Adi prakaraNoM kA, yaudradarzana ke pramANavArtika, tattvasaGgraha, mAdhyamikakArikA Adi graMthoM kA, mImAMsAdarzana ke Akara grantha zlokavArtika kA, vyAkaraNadarzana ke vAkyapadIya (jo pAMca bhAga meM sAmratakAla meM saTIka upalabdha hai) graMtha kA, vaizeSikadarzana ke nyAyalIlAvatI, prazastapAdabhASya Adi zAstroM kA, vedAntadarzana ke citsukhI (apagnAma tattvapradIpikA), avaitasiddhi, 1, sIsamaivipphAraNameno'yaM kao samullAo / iharA kahAmuha ceva tthi evaM sasamarthami / / saM.ta. 3/25 / 2. AtmIyaH parakIyo dA kA siddhAnto vipakSitAma ? ||| yogavinda . 125
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ VIU madhyamasyAvAdarahasye khaNDaH 2 siddhAntabindu, khaNDanakhaNDakhAya, vedAntakalpalatikA Adi granthoM kA, yogadarzana meM pAtaMjalayogasUtrabhASya para tattvavaizAradI TIkA, jo vAcaspatimizrakRta hai, usakA evaM maMDanamizrakRta vidhiviveka kI vAcaspatimizrakRta nyAyakaNikA TIkA kA adhyayana ho || jAya to vahA saubhAgya evaM sadbhAgya samajhA jAyegA / pazcAt jaina navyanyAya ke adhyayanArtha nayarahasya, nayopadeza nyAyAloka, AtmakhyAti, vAdamAlA, prameyamAlA, nyAyakhaNDakhAya, sthAdvAdakalpalatA, syAdvAdarahasya, anekAntabyavasthA Adi granthoM kA, navyanyAya garbhita Agamika evaM yogagranthoM ke abhyAsArtha upadezarahasya, bhASArahasya, dharmaparIkSA, adhyAtmamataparIkSA, AdhyAtmikamataparIkSA, devadharmaparIkSA, gurutattvavinizcaya, jJAnabindra, jJAnArNava, pratimAzataka, SoDazakanavyaTIkA, dvAtriMzad dvAtriMzikA, yogaviMzikAvRtti, dravyaguNaparyAyarAsa, aindrastuti caturvizatikA Adi kA adhyayana karanA ucita samajhA jAtA hai| prAcIna jainanyAya ke dvAdazAra-nayacakra, sammatitarkaTIkA, syAdvAdaratnAkara, nyAyAvatAravArtika, pramANamImAMsA Adi Akara grandha bhI mananIya haiN| digambara sampradAya ke pravacanasAra, bRhadravyAstikAya, tyAyavinizraya, siddhivinizcaya, nyAyakumudacandra, prameyakamalamArtaNDa, tattvArtha-rAjavArtika, tattvArtha-zlokavArtika, prameyaratnamAlA Adi nyApagrantha bhI mahattvapUrNa haiM / evaM zeSa AgamagranthoM kA, yogagranthoM kA, vairAgyavardhaka granthoM kA adhyayana karane ke pazcAt adhyAtmabindu, adhyAtmaupaniSad, adhyAtmasAra, jJAnasAra, pogasAra, yogazataka Adi nizpanayapradhAna granthoM kA adhyapana bhI prazamarasavAhitA ke anubhavArya upayogI mAne jAte haiN| yahA~ jo kucha adhyayanakrama batAyA gayA hai vaha to eka digdarzanamAtra hai / isa paddhati ke anusAra anya jitane bhI granthoM kA adhyayana kiyA jAya utanA kama hai, kyoMki jainazAsana to samyaka zAstraratnoM kA mahAsAgara hai / usakA pAra kauna pA sakatA hai ? yahA~ yaha bhI dhyAtavya hai ki dArzanika granthoM kA jJAna jitanA mahattvapUrNa hai utanA hI mahattva dArzanika adhyapana ke daurAna vairAgyakalpalatA, upamitibhavaprapaMcAkathA, samAizcakahA, saMbaMgaraMgazAlA, adhyAtmakalpadruma, zAMtasudhArasa, prazamarati Adi AtmapariNatividdhikAraka grantharatnoM ke adhyayana kA bhI hai| yadi kevala zuSka tarkagranthoM ke adhyayanArtha uparyukta vairAgyapoSaka granthoM kI upekSA kI jAya to jIva meM se ziva banane kI sAdhanA nizcetana evaM prANavihIna banane kI bhI pUrNatayA saMbhAvanA hai / ataH donoM vibhAgoM kA acchA santulana gurugama se kiyA jAya yahI upAsaka kA samyak jJAnamArga hai| gaMgAjala kI bhAMti nyAyavidyA-tarkavidyA apane ApameM pavitra evaM nirmala hote hue bhI ayogyasthAna ko pAkara jahara bhI bana sakatI hai / isa bhayasthAna se mukta banane ke liye bhaktiyoga bhI eka uttama-surakSita-aikAntika evaM Atyantika upApa hai| dArzanika abhyAsArtha saMyamayogoM kI nirdoSa evaM Avazyaka caryA kurabAna kI jAya - yaha bhI kathamapi saGgata nahIM hai / zrI siddharSimaNivara ne upamitibhavaprapazcA kathA meM bhavabhramaNahetubhUta kuvikalpa ke do prakAra batAye haiM (1) AbhisaMskArika (2) sahaja / mithyAgAsazravaNa ke saMskAra se utpanna honevAle kuvikalpa AbhisaMskArika kahe jAte haiM, jo kabhI gItArtha svaparasamayajJa bhavabhIru sadguru ke satsaMga ke prabhAva se nivRtta hote haiM to kabhI samyag ekAntaavinAbhAvI anekAntabAda ke avaNa-manana-cintana-nididhyAsana se bhI / paudgalikasukha kI lAlasA, duHkha se khIpha, kaJcana-kIrti-kAminI meM paramArthasukhabuddhi ye saba kuvikalpa sahaja kahe jAte haiM, jinakI nivRtti adhigama samyagdarzana ke binA nAmumakina hai / adhigama samyakatva kA matalaba hai anekAMtagarbhita-sadguruupadezajanya naizvayika samyaktva / naizrayika samyagdarzanavAle pratyeka jIvoM ko dRSTivAdopadezikI saMjJA hotI hai| isakA matalaba yaha huA ki nizcaya samyagdarzana aura dRSTivAdopadezikI saMjJA paraspara samanyApta avinAbhAvI haiM aura paraspara ke upahambhaka haiM / dRSTivAdapada se dvAdazAMgI ke antima aGgasUtra, jisameM 14 pUrva sAmila haiM, kA bhI grahaNa ho sakatA hai aura anekAntavAda-sApekSavAda-syAdvAda pramANa kA bhI / dRSTivAda agasUtra antargata 14 pUrva to kAlikAnuyoga-nayabAda-pramANavAda ityAdi kI mImAMsA se bharasaka haiM, jo naivayika sampagdarzana kA mUla AdhAra hai / anekAntavAda ke binA kevala naizrayika darzana hI nahIM balki laukikavyavahAra bhI kathamapi saGgata nahIM ho sakatA / ataeva 1. ye khalvamI kuvikalpAH prANino bhavanti / tadyathA - eke kuzAstrazravaNavAsanAjanitAH yadatta - 'aNDasamudbhUtametatribhuvanaM, mahezvaranirmitaM, brahmAdikRtaM, prakRtivikArAtmaka, kSaNavinazvara, vijJAnamAtra, zUnyarUpaM vA' ityAdayaH 1 te hi AbhisaMskArikA ityucyante / tathA anye sukhamabhilapanto duHkhaM dviSanto draviNAdiSu paramArthabuddhayadhyavasAyinaH, ata eva tatsaMrakSaNapravaNacetaso'dRSTatattvamArgasyAsya jIvasya pravartante, paireva jIyo'zanIyAni zakate, acintanIyAni cintayati, abhASitavyAni bhASate, anAcaraNIyAni samAcarati / ne tu kuvikalpAH sahajA ityabhidhIyante / tatrAbhisaMskArikAH prathamasugurusamparkaprabhAvAdeva kadAcinidarteran / ete punaH sahajA yAvadeSa jIvo mithyAtvopaplutabuddhistAvana kathavid nivartante / yadi paramadhigamajasampagdarzanameva prAdurbhUnamenAnivartayatIti / upamitibhavaprapaJcAyAM pIThabandhe dRzyatAM 76 tame pRSThe pratI / 2. jaNa viNA logasmabi babahAro sancahA na nibbahai / tassa bhuvaNekagurugo namo aNegaMtavAyarasa //
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyamasyAdrAdarahasye khaNDaH 2 anekAntavAda saba ke liye avazya namaskaraNIya hai / samyagekAnta vAdoM se anuprANita anekAntavAda kI sahI jAnakArI vartamAna meM paradarzanoM ke abhyAsa ke binA adhUrI samajhI jAtI hai| eka padArtha kI saMpUrNa ipti ke lie saba padArthoM kA jJAna Avazyaka hai aura saba padArthoM kI paripUrNa jAnakArI ke liye eka padArtha kA sUkSma bodha Avazyaka hai| isa taraha samyagdarzana kI prApti, sthiratA evaM vRddhi ke liye paradarzana adhyayana kI AvazyakatA hone para bhI binA vinava-vivekapairAgya ke varkaabhyAsa muktisAdhanA meM dina bhI paidA kara sakatA hai yaha bhayasthAna jarura hai / magara isa bhayasthAna , " ko avasara hI na mile tadartha hamane pUrva batAyA vaise bhaktimArga evaM vairAgyapoSaka zAstraparizIlana kA amogha sahArA liyA jA sakatA hai| magara isa bhavasthAna se paradarzana adhyayana ko hI alavidA karanA to gale meM phoTA hone para gale ko hI kATanA hai / jaise phoDe kI cikitsA kara ke gale ko surakSita rakhanA hI aklamanda kA kArya hai ThIka vaise hI paradarzanaadhyavanasthalIya bhavasthAna ko dUra kara ke mokSamArgabIjatulya naiSayika samyagdarzana ke yogakSemArtha sarvadarzanoM kA gurugama ke sahAre mArgAnusArI buddhi se adhyayana kiyA jAya yahI vivekI vyakti kA kartavya hai / -: dvitIya khaNDa viSaya : - madhyamasyAdvAdarahasya ke prathama khaNDa meM vItarAgastotra aSTama prakAza kI Aya 4 kArikA kI zrImad mahopAdhyAyajIkRta ma. syAdvAdarahasyAbhidhAna vyAkhyA, usakI jayalatAnAmaka saMskRtaTIkA evaM ramaNIyA hindI vivecana kA samAveza kiyA gayA hai| prastuta dvitIya khaNDa meM vI.sto bhaema prakAza kI 56.7-8 kArikA kI madopAdhyAyakRta jyArUpA, usakI saMskRtaTIkA evaM hindIvitaraNa upalabdha hai| avaziSTa graMthAMza evaM vyAkhyAeM tRtIya bhAga meM sabhya hogI paMcama zloka kI vyAkhyA meM mahopAdhyAyajI ne 'jinokta nityAnityatvabhitra vastusvabhAva kisI prakAra ke doSa se kalakita nahIM hai' isa khokArya kI puSTi ke hetu (1) prAraMbha meM saptamI kA vistAra se pratipAdana kiyaa| yahA~ vyadhikaraNaMdharmAvacitra prabhAva ko vyadhikaraNasambandhAvacchinna abhAva se hI anyamAsiddha batAnevAle bhavadeva Adi navya naiyAyikoM ke mata kA navya nyAya kI guThalI meM unmUlana kiyA gayA hai| bAda meM evakAra kI zakti ayogavyavaccheda meM na mAna kara anyayogavyavaccheda meM mAnane vAle navIna naiyAyikoM ke mata kA nirasana kara ke ayoga evaM vyavaccheda meM evapada kI khaNDazaH zakti kA samarthana kiyA gayA tvamevaM bheda 'svAdavavatavyaH' meM abheda yA punarukti doSa kA samAdhAna zrImadjI ne yaha diyA ki dvitIyabhaMga meM vaktavyatvAbhAva kA pratipAdana abhimata hai aura caturtha bhaMga meM usase bhima avaktavyatvanAmaka svataMtra jAtyantarabhUta dharma kA kathana abhimata hai (pR.naM. 281) / vaha samAdhAna upAdhyAyajI kI alaukika pratimA kA darzana karAtA hai| bAda meM pramANanayatatvAlokAlaGkArasUtra kA havAlA dekara salAdeza evaM vikalAdezasvarUpa dI saptabhaGgI kA nirUpaNa kara ke saptabhaGgIvAdasthala para pardA DAlane ke pUrva 'sakRduccaritaH zabdaH sakRdeva artha bodhayati' isa nyAya ke tAtparyArtha kA navya padAvalI me nirUpaNa kiyA hai (pRSTha 289) / (5) tatvAdasthala meM nIlarUpa sparza kA vyApya nahIM hai' isa prabala tarka se andhakAra meM yatvabAdhaka rUpAbhAva kA nirAkaraNa kiyA gayA hai| asareNu ke sparza meM anutya kA sthApana, arthasamAjasiddha dharma meM kAryatAnavacchedakatA kA pratipAdana, tamodravyatvasAdhaka pUrvAcAryamatamaMDana, Alokagata cAkSuSakAraNatA kA ullUcAkSuSAdi meM vyabhicAra se nirAkaraNa, ucchRMkhalamata-mImAMsA sAmasendriyavAdI tArikakadezIyamatasamIkSA, prabhAkaramizramata samAlocanA, prakAzakarUpAbhAvAtmakatamovAdI pragalbha ke mata kA samIkSaNa, vardhamAnaupAdhyAyamata apAkaraNa, svatantramatapratipAdana meM janyabhAvamAtra meM sasamavAyikAraNakatvaniyama kA parAkaraNa evaM pariSkAra, andhakAra meM ratnaprabhasUrimatAnusAra bhAvatva sAdhana, tama meM pRthvItvabAdhana, vyavahAra ke bala se andhakAra meM dravyatvasiddhi punaH vardhamAnamatanirAsa evaM kandalIkAramatakartana kara ke tamodravyatvAda ko tilAMjali dI gaI hai| " andhakAra ko janya dravya mAnane para madhyAhnakAla meM rAjamArga para yakAyaka ghaTa Adi ko ulaTA karane para ghaTa Adi ke aMdara andhakAravya kI utpatti kaise gumakina hogI ? kyoMki taba vAtAvaraNa meM andhakAra ke avayava anupasthita hai aura prIDa Aloka hone ke samaya anya deza se bhI tamo'vayana kA Agamana nAmumakina 1" yaha vardhamAna upAdhyAya kA spAbAdI ke prati AkSepa hai jisakI samIkSA karate hue upAdhyAyajI ne apane pariNamya pariNAmakabhAva ke siddhAnta ko lakSya meM rakha kara yaha batAyA ki - panatara AvaraNa ke sahakAra se vahA~ Alokadravya hI andhakArAtmanA pariNata hotA hai| niyatArambhavAdI naiyAyika ke batAnusAra isakI kathamapi saGgati nahIM ho sakatI magara uparyukta rIti se aniyatArambhavAdI jainoM ke matAnusAra hI yaha sambhava hai / isa viSaya kA vistAra se nirUpaNa sthAdvAdakalbalatA, bAdamAlA Adi granthoM meM 1. jo evaM jANai so savvaM jANa / jo savvaM jANai so egaM jAI || AcArAMgasUtra P IX
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ X bhI upalabdha hai / nyAyakandalIkAra zrIdhara kA mata yaha hai ki Aropita nIla rUpa hI andhakAra hai, na ki ityAdi / isakA samIkSaNa zrImad nyAyavizAradajI isa taraha karate haiM ki nirAzraya rUpa vaizeSikasiddhAntAnusAra bhI nAmumakina hai| ataH pratIyamAna nIla rUpa ke AzrapIbhUta dravya ko hI andhakAra kahanA munAsiva hai / - " madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 1 pathama kArikA kA AkarSaka tRtIya vAdasthala hai IzvaravAda / kSiti Adi meM Izvara kartRtvasAdhaka kAryatva hetu anyatra vaha prApya nahIM hai (1) prayatna bhI vilakSaNasaMyoga prayojaka hai / magara nizvayataH svadravya miTTI hI ghaTajanaka sAdhaka dIdhitikAra kI to hama isa taraha nyAyAcArya kA vikalpaSaTraka se jo nirasana yahA~ upalabdha hai, hamArI dhAraNA hai kA hI hetu hai (2) vyavahAra se daNDAdi ghaTa ke kAraNa nahIM kintu hai (2) khaNDapaTajanaka IzvarIya kRti ke AzrayavidhayA mahezvara ke ne nikAlI hai ki taba ghaTasAmAnya ke prati kulAlatvena hetutA kA hI uccheda ho jAyagA / sthAdvAdakalpalatA meM uparyukta dIdhitikAramata kI samAlocanA svasiddhAntAnusAra isa taraha prApya hai ki khaNDapasthala meM hama navIna ghaTa kI utpatti nahIM mAnate haiN| ataH khaNDapaTajanakavidhavA Izvarasiddhi nAmumakina hai| isI bAta ko zrImadjI ne bhApArahatya svopajJavivaraNa meM isa taraha batAI hai ki ghaTa meM chidra paryAya utpanna hotA hai, na ki nUtana chipaTa (bhA.ra. pR. 33) / nyAyakusumAJjalikAra udayana ke vRtiAdihetuka aneka anumAnaprayogoM kA khaNDana Age cala kara kiyA hai| IzvarasAdhaka udayanaupanyasta 'kAryAyojanavRtyAdeH padAt pratyayataH zruteH / vAkyAt saGkhyAvizepAca sAdhyo vizvavidanyadhaH // ( nyA. ku. 5/1) ina vA hetuoM kI evaM dazahetu ke navIna artha kI vistAra se kaDI samAlocanA nyAyAcArya ne syAdvAdakalpalatA ke tRtIya stavaka meM kI hai / aSTasahasrIvivaraNa Adi granthoM meM bhI yaha bAdasthala upalabdha hai / zrIsiddhasenAdi prAcIna jainAcAryoM kI yuktioM kA bhI avasarocita upayoga nyAyAcAryajI ne kiyA hai / . paJcama kArikA kA caturtha vAdasthala hai sarvasiddhi mImAMsaka Adi asarvajJavAdI ke mata kA yahA~ khaNDana karate hue papadArtha kA bahuta mArmika pratipAdana kara ke isa vAdasthala ko evaM prathama kArikA ko digambara anuyAyI kI yukti batA kara jalAJjali dI hai (pR.458) | r kArikA sugama hone ke sababa usa para zrImadjI ne kucha vivecana vivaraNa madhyama syAdvAdarahasya meM nahIM kiyA hai| magara zrIharibhadrajI ne svayaM hI syAdvAdakalpalatA evaM navarahasya Adi graMthoM meM isa kArikA kI vyAkhyA kI hai| anyatra bhI isa kArikA kA arthataH vivaraNa upalabdha hai| ina saba vivaraNoM kA saMkalana maiMne japalatA meM kiyA hai| pratyeka dopakArI hote hue bhI saMmIlita hone para guDa aura guNTha doSakAraka nahIM rahate haiM kintu bala-puSTi Adi ke hetu bana jAte haiM doSApahAraparaka isa dRzanta ke bala se isa kArikA meM svAdvAda kI nirdoSatA kA pratipAdana kiyA gayA hai (pR. 412 1 saptama kArikA kA madhyama syAdvAdarahasyavivaraNa atyaMta mahatvapUrNa hai 'ayaM viruddhaM nekA'sapramANaprasiddhitaH / " isa pUrvArddha kA andaya kisa taraha lagAyA jA sakatA hai ? isakA jo nasyapadAvalIgarbhita sUkSma vivecana mahopAdhyAyajI ne kiyA hai usameM unake vyAkaraNa, tattvacintAmaNizabdakhaNDa naJvAda Adi zAstroM kA gaharA jJAna pratibiMbita ho rahA hai / gadAdharakRta vyutpattivAda ke abhyAsI ke liye yaha viSaya itanA jaTila nahIM banegA, jitanA kevala tarkasaGgraha - muktAvalI ke adhyetAoM ko hogA yaha hamArI rAya hai / bAda meM ekatra satva aura asatva, ekalva anekatva Adi viruddha pratIyamAna dharmayugala kisa taraha samAviSTa hote haiM ? isakA nayavAda se nirUpaNa kiyA gayA hai / sattva kI vyAkhyA karate karate zrImad upAdhyAyajI ne nyAyasammata jAti kI AlocanA kara ke utAsAmAnya aura nirmavasAmAnya kI nirdoSatA kA pratipAdana kiyA gayA hai| aise dekhA jAe to utAsAmAnya evaM tiryakRsAmAnya kA savistara samarthana spAdvAdaratnAkara Adi granthoM meM bhI upalambha hai magara usa para jo AkSepa kiyA jA sakatA hai, use batA kara navyanyAya kI paribhASA ke AlaMbana se usako dUra karane kI zrImadjI kI jo zailI hai, usameM unakI abhinayaunmeSazAlI pratimA kA darzana hotA hai / 'samakAlIna mitradravyoM kA anugata dharma jainanyAya kI paribhASA ke anusAra tiksAmAnyapada se pratipAya hai aura pUrvAparakAlIna vibhinnapariNAmazAlI dravya hI tAsAmAnya hai'- yaha pramANanayatattvAlokAlaGkAra sUtra meM batAyA gayA hai / magara isako yathAvat mAnyatA dI jAya tatra to cirasthAyI guNa evaM paryAya meM UtAsAmAnyapada kI aura tiryaksAmAnyapada kI pravRtti nAmumakina bana jAyegI, kyoMki sUtra meM dravyapadArtha ko kendrasthAna meM rakha kara hI tAsAmAnya aura nikRsAmAnya kA svarUpa batAyA gayA hai isa samasyA ko hala karate hue rahasyakAra ne yaha sUtrarahasya batAyA ki dravyapada dharmiparaka hai / isakA matalaba yaha hai ki punaparakAlasAdhAraNa dharmA hI tAsAmAnya hai bhIru ekakAlIna vibhinna vargIooM kA anugata anatiprasakta dharma hI
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyamasmadvAdarahasye khaNDaH 2 dviyaMkRsAmAnya hai / svayaM dravya na hote hue bhI dravya kI bhA~ti guNa paryAya dharmI to ho sakate hI haiN| cirakAlasthAyI manuSyapayAMca bhI bAla yuvA vRddha Adi pariNAma dharma kA AdhAra hone se dharmI to cinA kisI hicakicAhaTa ke kahA jA sakatA hai / ataeva usameM katAsAmAnyapada pratipAdyatA bhI nirAbAdha hai / evaM ekakAlIna aneka vena guNa zvetatva dharma kA Azraya hone se dharmI to hai hI ataeva usameM rahA huA zurutatva tiryak sAmAnyazabda se abhilApyaI / isa gaMbhIra tatva ke pariveSaNArthaM zrImadjI ne kevala itanA hI kahA ki 'sUtrastha pada pafrmaparaka hai| yahI mahopAdhyAyajI kI vizeSatA hai ki jitanA ardhapratipAdana zabda se karate haiM usase adhika artha zabda meM hI nihita rakhate haiN| - H sUkSma evaM spaSTa rUpa se yaha vivecana karane kI kSamatA jo nayanyAya kI pAribhASika padAvalI meM vaha prAcIna paribhASA meM nahIM hai / ataeva zrImadjI ke sAhitya se lAbhAnvita hone ke liye navIna nyAya kA adhyayana aparihArya hai / navyanyAyadarzana kI paribhASA ko apanA kara bhara svasiddhAMtoM kA santulana rakha kara sapariSkAra nirdoSapratipAdana kA bahuta kaThina hai, magara zrImadjI isameM saphala rahe haiM / bAda meM pravacanasAra grantha kA havAlA dekara digambaramatAnusAra svarUpa astitva kA pratipAdana kara ke usa para apanI svataMtra mImAMsA kA bhI zrImadjI ne darzana karAyA hai ( pRSTha 484) / Age cala kara (pR. 485) naiyAyikasammata sAdRzyapadArtha kA nirUpaNa evaM nirAkaraNa kara ke janamatAnusAra saGgraha naya ke avalambana se sAdRzyapadArtha ko prakAzita kiyA hai| nyAyavaizeSikadarzana abhimata vizeSapadArtha kA to zrImadjI ne kacuMbara nikAlA hai ( pRSTha-505 ) / - anyatra isa saptama zloka kA mahatvapUrNa vAhasthala hai (4-524) abhilApyatvapadArthaparIkSaNa, jo isa taraha sUkSmarUpa se nya mujhe dRSTigocara nahIM huA hai| yaha vAdasthala vRhatkalpa bhASya ke vacanoM kI sUkSma mImAMsA se bharA huA hai| zabda kI pramANa nahIM mAnane vAle bIddhoM kA nirAkaraNa zrImadjI ne zabdAdvaitavAdI kI yukti se kiyA hai, usase yaha jAnakArI sujJa janoM ko mila sakatI hai ki 'syAdvAda ko kendra meM rakha kara kisa taraha paradarzana ko bhI mAnyatA dI jAya ?' -> kevalI kI dezanA zabdAtmaka nahIM hai kintu dhvanisvarUpa hai, jo zabdAtmanA pariNata ho kara zrotAoM kA viSaya banatI hai; kyoMki zabda kA kAraNa hai icchA, jo rAgAtmaka hone se kevalI meM nahIM ho sakatI / binA kAraNa ke, kevalI zabdoM kA prayoga kaise kara sakate haiM? yadi aisA na mAnA jAya aura kevalI ko vaktA mAnA jAya taba to unameM pItA kA hI viccheda ho jAyegA yaha digambaramata hai jisakA khaNDana mahopAdhyAyajI ne isa taraha kiyA hai ki varNamAtra ke prati prayatna kAraNa hai aura prayatna kA kAraNa icchA hai phira bhI vItarAga kevalI zabda prayoga kara sakate haiM, kyoMki kevalI meM mohAbhivyakta caitanyavizeSAtmaka icchA na hone para bhI mohAnabhivyakta cetanyavizeSAtmaka icchA to nirAbAdha hai| icchAmAtra abhiSvAtmaka hI hotI hai yaha koI niyama nahIM hai| nirupAdhikaparaduH prahANecchA karuNAtmaka hai, na ki rAgAtmaka vistAra se isa vaya kA nirUpaNa adhyAtmamataparIkSA, syAdvAdakalpalatA, tattvArthanavyaTIkA Adi meM zrImadjI ne hI kiyA hai / Age cala kara saptama kArikA ke uttarArddha kI vibhinna vyAkhyAoM kA AvirbhAva kiyA gayA hai| bAda meM sAmAnya vizeSa meM virodha ke parihArArthaM mayUrapaMkha Adi mecaka padArthoM kA dRSTAnta batA kara saptama loka kA vivaraNa samApta kiyA 6 (pRSTha-545) / aema kArikA meM vijJAna ko sAkAra evaM nirAkAra, ekAkAra aura anekArAtmaka mAnane vAle bIja manISI bhI kisa taraha anekAntavAda kI nIMva para khar3eM haiM ? yaha batA kara anekAntavAda kI sarvadarzana meM vyApakatA kA samarthana kiyA gayA hai| vItarAgastotra ke aSTamaprakAza kI 4-5-6-7 kArikA ke (ma) syAdbhAdarahasyanAmaka mahopAdhyAyakRta vivaraNagrantha ke viSayoM kA yahA~ jo nirdeza kiyA gayA hai vaha saMkSipta vivecana huA / usase jJAta upAdhyAyajI kI kalama kI kucha kamAla se sujJa vAcakoM ke dimAga meM 'pUre granthoM navyanyAya kI paribhASA meM ina sabhI viSayoM kA pratipAdana zrImad mahopAdhyAya ne kisa taraha kiyA hai ? yaha utkaNDA jijJAsA jarUra utpanna hogii| yaha utkaNThA bhara jijJAsA ?" nirutsAha na bane tadartha gurukRpA se kSayopazamAnusAra jayalatA (saMskRta TIkA) evaM ramaNIyA ( hindI TIkA) ko maiMne banAI haiN| isa grantha ke abhyAsa ke liye abhyAsioM ko eka vivecana kI AvazyakatA pahale mahasUsa hotI thI jisakI pUrti karane kA maiMne eka namra prayAsa kiyA hai / AzA hai saMskRta-hindI TIkAjaya ke mAdhyama se adhyetAgaNa ko upAdhyAyajI ke prastuta grantha ke padArtha vAkyArtha- mahAvAkyArtha- pedamparyArtha ko samajhane meM sugamatA rhegii| sabhI viSayoM ke jijJAsu viSayAnukrama se adhika paricaya prApta kara skeNge| P XI paramArAdhyapAda siddhAMtamahodadhi vAtsalyavAridhi suvizAlagacchAdhipati svargastha bhagavAn premasUrIzvarajI mahArAjA ke anaginata dilyAziSa se pUjyapAda gacchAdhipati vardhamAnataponidhi praguruvarya AcAryadeveza zrImad vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ XII madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 ma. kI mahatI kRpA se, paramopakArI karmasAhityaniSNAta nyAyavizAradapaTTadhara siddhAntadivAkara zrImad vijaya jayaghoSasUrijI mahArAja kI protsAhaka preraNA se, dIkSAgurudeva bhImabhavodadhitrAtA prabhAvaka jvalaMtavairAgI zrImad hemacandrasUrijI ma. ke asIma upakAra se, prathamakhaNDa ke saMzodhaka pUjyapAda vidyAguruvarya paMnyAsapravara zrI jayasuMdaravijayajI ke maMgala mArgadarzana se, mahopakArI pUjyapAda zAsanaprabhAvaka, padmamaNitIrNoddhAraka gurudevazrI vizrakalyANavijayajI mahArAja kI anahada kRpA se, saMpUrNa TIkAsya ke saMzodhaka vidvadvareNya taporata pUjya munirAjazrI puNyaratnavijayajI ma. kI niHsvArtha paropakArarasikatA se, vidyAguruvarya pUjya munirAjazrI abhayazekharavijayajI ma., zrI ajitazekharavi. ma, evaM zraddheya kalyANamitra munirAjazrI kalyANabodhivijayajI ma., muktiballabhavijayajI ma. yugasudara vijayajI ma. Adi ke nivyAja sneha se tathA sahavatI sa sahakArabhAva se madhyamasyAdvAdarahasya grantha kI TIkAdvaya kI racanA aura sampAdana ke dvArA jo pAvana puNya kA upArjana huA usase vizvakalyANa evaM vizvamaGgala ho yahI eka maGgalakAmanA / muni yazovijaya OMkArasUri ArAdhanAbhavana, surata - 2045 poSa suda-1 para TULNA
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya pAMcavI phArikA kA sAmAnya artha | adarzanI aura jinendra se pradarzita vastu kA niyAnasya svarUpa alaga-alaga hai appapadIkSitavatpratikSepaH pratyeka padArtha pratyeka dharma kI apekSA sahadharmAtmaka hai spAdvAdI nityatvAnityatvayorekatra samAvezaH zaMkA : dravyatva- paryAyatva kramazaH nityatva aura anityatva kA avacchedaka nahIM ho sakatA svastha svApacchedakatvavicAra: - | dhvaMsApratiyogitAtmaka nityatva kA avacchedaka dravya ho sakatA hai samAdhAna zuddha dharma se abaccheya viziSTa spa syAdvAdI ardhe kramAdhyAropapradarzanam vaTa kramika arpaNA se kathaMcit nityAnitya icchA bhI pratyakSakAraNa ho sakatI hai syAdvAdI pratyakSavizeSasvecchAniyamyatyakathanam - viSayamArgadarzikA viSaya ghaTa kathaMcit nitya aura kathaMcit avaktavya hai syAdvAdI antima tIna dharma kA samAveza pUrva dharma meM nahIM ho sakatA syAdvAdI saptabhaGgyAM vicAravizeSa: upavevasAiyeyupAyasAm nityAnityatva Adi dharma jAtivizeSAtmaka hai * vizeSaNavizeSyabhAva meM vinigamaka na hone para bhI pariNAma abhiva hI hai svAdvAdI pRSTha ekadezamita saptabhaMgIsvarUpavicAra 218 218 215 219 220 d ' d 223 | kathaJcivaktavyatvasamarthanam 224 ghaTa yugapat arpaNAiva se kathaMcit avaktavya syAdvAdI 224 | zAGkarabhASyanirAkaraNam 225 upadeza sahakAra se avatavyatva bhI zAbdabodhayogya hai svAbhAdI avaktavyAtvega pariNAma hI nityAna kA upakAra hai * syAdvAdI aSTabhaGgIprasaGgApAkaraNam avaktavyatva kI bhA~ti vaktavyatva svataMtra A~ThavA dharma nahIM hai svAdvAdI vaktavyatvasaptabhaGgIsthApanam 221 229 222 syAdvAdI 222 222 221 225 225 226 226 227 227 227 228 228 229 saptabhaGgIsvarUpaprakAzanam saptabhaGgyA nyUnatve'prAmANyam eka bhI bhaMga se zUnya saptabhaMgI pramANa nahIM hai arpaNAvizeSasya sahakAritvoki: saMketa bhI zAbdabodha meM sahakArI hai| muktAvalikAramatapratikSepa: nyAyabhUpaNakAraprabhRtimatakhaNDanam saptabhaMgI meM evakAra aura spAtkAra kA prayojana parI tatvasaGgrahasamAlocanA utpAdAdisiddhyanusAreNa saptabhaGgIbhAvanA saptabhaMgI aprAmANika hai dIrya pUrvapakSa vyadhikaraNadharmasyA'pacchedakatvavicAraH pratiyogitAvacchedakatyavicAraH vyadhikaraNadharmAvivi abhAva prAmANika hone se dvitIyAdi bhaMga prAmANika hai spAjJAdI 'ghaTatvena paTo nAsti' yahA~ paTatva pratiyogitAvacchedaka hai - avAntara zaMkA abhAvAMce saMsargavicAra: tRtIyatapadIpasthApita dharma pratiyogitAvacchedaka hotA hI he svAdvAdI avacchedakatvaniruktidIdhitisaMvAdaH abhAvavizeSaNatAvacchedakatva aura abhAvapratiyogitAvacchedakatva kI jJApaka sAmagrI eka hai pUrvapakSa vipratipattiprakAzanam - ghaTatvAdi ghaTAdibhedAbhAvarUpa hone se atirikta pratiyogitA kI kalpanA anAvazyaka hai svAdvAdI pratiyogitAdaranatiriktatvavimarzaH - XIII pRSTha 230 231 231 232 232 233 234 234 225 236 236 237 238 238 238 239 apacchedakatvAMze'bhramatvA''zaGkAparAkaraNam 242 ghaTatvena paTo nAsti isa pratIti meM vaiziSTyAMza meM apramAtmakatva aura avacchedakatvAMza pramAtva kI zaMkA vyadhikaraNadharmAvacchinna pratiyogitA aprAmANika pUrvapakSI 242 vyadhikaraNasambandhAvacchinnapratiyogitAka abhAva hI vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkA bhAva hai syAdvAdI dvitIya bhaMga meM atirikta pratiyogitA kI kalpanA kA gaurava anirAkArya pUrvapakSa atiriktapratiyogitAvicAra: 239 240 240 241 242 243 pAdivRtti pratiyogitA kA avacchedaka dharmavidhayA ghaTatvAdi nahIM ho sakatA pUrvapakSI 229 229 pratiyogitAdi pratiyogI Adi svarUpa hai zaMkA Bold Type jayastA ke viSaya ke sUcaka hai Normal Type ramaNIyA hindI vyAkhyA ke zApaka hai| 243 244 244 245 245 245
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ XIV madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 *viSayamArgadarzikA* pRSTa 248 240 249 viSaya pRSTha gauravasya dopatvatrimarzaH pratiyogitA-pratiyogitAvacchedakatvAdi atirikta hai -pUrvapakSI 256 vyadhikaraNadharmAvacchinnAbhAvAsiddhiH | bhavadeva ke mata kA nirUpaNa vyadhikaraNadIdhitisaMvAdadyotanam bhavadeva ke mata kI samAlocanA 248 navyamatanirAkaraNam nirabacchinna pratIti viruddha nahIM ho sakatI 'ghaTalena paTo nAstI'tidhIpratibandhakAcavimarzaH vyadhikaraNadharmAvacchinAbhAvAmatirekA''zaza atiriktapratiyogitAdivicAraH 252 pratiyogitAadhikaraNa dharma meM avacchedakatva kI kalpanA meM gaurava hai . pUrvapakSI astitva-nAstitvasvarUpavicAraH | saptabhaMgI prAmANika hai uttarapakSa saptabhaGgItaraGgiNIsaMvAdaH paradratryAdi catuSTaya meM avacchedakatA mumakina hai-syAdvAdI 254 vaizeSikasUtropaskAra-bhASyasaMbAdAvedanam 255 utpAda vyaya-dhAvyaizyAtmaka ghaMTAstitva hai . digambara 255 pravacanasAravRttidvayasaMvAdaprakAzanam 256 'ghaTI nAsti' yahA~ ghaTAbhAva astitva kA Azraya hai - pUrvapakSa 'bhUtale ghaTo nAstI'tipratItivicAraH dvitIya bhaMga ke svIkAra meM nirAkAMkSa zAbdabodhAnapapatti 257 muktAvalIkAramatapratikSepaH dvitIya bhaMga meM ghaTa hI vizeSya hai, na ki ghaTAbhAva - uttarapakSa 258 vyutpattivAdasaMvAdaH 250 paramata meM 'ghaTI nAsti' isa prayoga ke prAmANya kI Apatti suptihoH navanazyaniyamamImAMsA saGgalyAnvayavicAravizeSaH 261 sAvacchinna nAstitva aura niravanchina astitva meM virodha viSaya zuddhAzuddhatvavicAraH anavacchinne'vacchinnatvapratItisamarthanam 266 ratnAkarAvatArikAvirodhaparihAraH plAntiA ra paranAstitva meM abheda nahIM hai 267 kuTazabdavicAraH aSTasahasrIkAramatanikaMdana vidyAnanda-vimaladAsamatakartanam pararUpanAstitva kAlpanika nahIM hai . syAdvAdI jinendravacane prAmANyasaptabhaGgIviSAraH saptabhaMgI kI pravRtti jinavacana meM nahIM ho sakatI . ekAntavAdI 270 evakArArthavicAraH saptabhaMgI zivavacana meM bhI avyAhata . anekAntavAdI 271 bhAsarvajJapratibhAbhaGgaH vidoSaNasaMgata evakAra kA artha - pUrvapakSa 272 vidoSaNasaMgata evakAra kA dvitIya artha . naiyAyika khaNDazaH zaktivicAraH vizeSaNasaMgata patrakAra kA ayogavyavaccheda artha nahIM hai - navyanaiyApika 276 nagyanaiyAyika matAnusAra 'ghaTaH san eva' vAkya kA artha 254 'ghaTaH satreve'tivacanavicAra: 275 'dravyaM sadeva' isa pratIti kI anupapatti . AkSepa 275 paraudAsInyena sattamAtrabodhanam pratiyogitAnavacchedakala kA artha . navyanaiyAyika avacchedakatvaniruktisaMvAdaH 277 zAstracArtAsamuccayasaMvAdaH 'prameyaM vAcyaM eva' sthala kA nirUpaNa 27. vistarata enakArArthamImAMsA 272, AkAGkSAnusAribodhasamarthanam saptabhaDgI meM AdhikyadoSazaMkAnirAsa vaktavyatvasaptabhaGgIdyotanam vaktavyatvasaptabhaMgI ke dvitIya-caturtha bhaMga meM abhedanirAsa 281 saptabhaGgIdvaividhyam sattvasaptabhaMgI meM vaktavyatva dharma atirikta nahIM kAlAvaSTakavicAraH abhedavRttiprAdhAnya -tadupacAramImAMsA 'sakRducarita'...nyApaparIkSA sakRducaritta nyAya meM doyodbhAvana siddhahemalayunyAsasaMvAdaH dvitIya 'sakRta' pada kA artha kAzikAvRtisaMvAdaH 0 0 0 Y 07. 285 nahIM hai 262 avacchedakabhedApekSAprayojanam |eka vAkya meM tAtparyabheda se prAmANya aprAmANya . syAdvAdI 'tAtparyabhedena yogyAyogyatvasamarthanam natrAnvaya anyogitAvacchedakAvacchinna meM hotA hai - anyamata i.digavibhAvane zaGkarAcAryamatanirAkaraNam AAAAAAA 262 263 286 263 264
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ * viSayamArgadarzikA * XV viSaya 282 nayA 313 315 316 pRna abhedavivakSA se nAnAdharmAvacchinnabodhopapatti ekadoSa meM padAntarasmaraNa Avazyaka 287 ekazeSasthale padAntarasmaraNAgIkAraH 288 ! 'sakRdacarita...' nyAyaniSkarSaH 'sakRducarita.' nyAya kA niSkarSa puSpadantapada se sUryacandra kA yugapat bodha saMmata amarakozavacanasaMvAdaH layuspAvAdarahasyasaMvAdaH dharmaniSTa ekatva kA nirvacana zakuntalAnATakasaMvAdaH 292 | sakRducarita...' nyAya aprAmANika . navyana yAyika 29.2 'prajayati' vAkyavicAraH dAkti-lakSaNA se pugapadanekArthabodha mAnya - nayanaiyAyika 29.3 | 'gaGgAyAM ghoSa' itizAbdabodhavimarzaH zakyatAvacchedaka meM bhI padAkti abAdhita . navyanaiyAyika 294 zakyatAvacchedake'pi zaktisamarthanam 205 ! "sakRduccarita...' nyAya prAmANika hai . syAdvAdI prakaraNAdInAM na zaktisahakAritA tAtparyagraha kA mAktisahakArI mAnane meM lAghava . sthAdvAdI296 aSTasahanIkAramatanikandanam | 'sarva sAMdhavAcakAH' pravAda kA syAdvAda meM svIkAra zastaravazyakalpanIyatvam lakSaNA kA avakAza . syAdrAdI 298 syAdvAdaratnAkarasaMvAdaH 29.9 tamovAdAtarambhaH pradIpAdi bhI dravyArthika naya se nitya pramANanayatattvAlokAlakArasUtropayogaH andhakAra abhAvarUpa nahIM hai . syAdvAdI patralakSaNA''viSkAraH uddhRtarUpavyApya udbhutasparza kI andhakAra meM Apatti 302 udbhUtarUpa udbhUtasparza kA byApya nahIM hai, . spAdvAdI 304 prabhApAmudbhUtarUpasyodbhUtasparzavyAptibhaGgaH udbhUta nIlarUpa bhI udbhUtasparza kA vyApya nahIM - syAdvAdI 3.5 nIlatrasareNI vyabhicArA''vedanam nIla trasaraNu meM vyabhicArApatti ke uddhAra kA prayatna udbhUtasparzasyAnubhUtasparzajanyattve ripratipattiH trasareNu meM udbhuta sparza nAmumakina - syAdrAdI yogasiddhAnta-tadekadezimatabhedavidyotanam 308 muktAvalI-maJjUSA-prabhAkaramatanirAkaraNam mahattvavizeSa ke abhAva se trasareNusparzapratyakSaviraha anupapanna - syAdvAdI viSaya ekatve jAtivizepakalpane sAiya'm syAdvAdI mata meM sAMkarya - nepApipha ekadazIya 310 vinigamanAviraheNa sarApAkaraNam naiyAyika mata meM cinigamakAbhAva doSa utkaTanIlasyonkaTasparzavyAptyApAdanam vAyucAkSuSApatti kA nirAkaraNa - nApika kI ora se 312 ApAditavyAmipratyAkhyAnam viSayasya tattadvyaktitvenA'kAraNatvasamarthanam 314 vyaktigatarUpa se viSaya pratyakSa kA kAraNa nahIM hai * syAdvAdI truTisparzA'spArzanavicAraH sparzendriya kI svasaMyuktatvAtravatsamabApa se kAraNatA . naiyAyikadezIya tvAcayattvasya vizeSaNatvopalakSaNatvakalpanamayuktam 316 tvApratyakSa meM samavAya kI vizeSaNatA yA upalakSaNatA nAmumakina . syAdvAdI vizeSaNopalakSaNasvarUpamImAMsA 327 truTispasyAnudbhUtatvasamarthanam upalakSaNavidhayA tvApratyakSa kA sambandhakukSi meM praveza gauravagrasta - syAdvAdI vyAsajpavRttiguNA'spArzananirvAhavicAraH 310 AzrayaspArzanAbhAva guNAdispArzana meM pratibandhaka . naiyAyikadezIyamata tvAcAbhAvasya pratibandhakatAvicAraH udbhutasparzAbhAvasya pratibandhakatA udbhutaspazAbhAva hI guNAdispArzana kA pratibandhaka __ . syAdvAdI 321 truTisparzasyAnudbhUtatvam udbhUtanIlarUpa udbhUtasparza kA vyApya nahIM hai -syAdvAdI 322 arthasamAjasiddhasya kAryatAnavacchedakatA prAcInajanAcAryamataprakAzanam andhakAra sItasparzavAlA hai . prAcIna jainAcArya tamasyudbhUtasparzasthApanam / andhakAra AlokAbhAvAramaka nahIM hai - syAdvAdI mahAdevabha-nRsiMhazAstrimatasamIkSaNam yogyatAvizeSApekSA''viSkAraH yogyatAvizeSa cAkSuSa kA kAraNa - syAdvAdI aMzAMzinoH kathazcinedasamarthanam AlokasaMyogasya cAkSupajanakatdAsambhavavimarzaH 321 dravyacAkSuSamAtra kA yogyatAvizeSa kAraNa hai - syAdvAdI 321. jJaptI parasparAzrayaprakAzanam 29.8 U ANAN 322 323 324 MNNANA 327
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ XVI madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 * viSayamArgadarzikA viSaya .0 0 0 .0 0 AlokAdInAM kSayopazamavizeSe upakSINatvam yogyatAvizeSa kA nirvacana AlokasaMyogakAraNatApakSa meM vinigamanAviraha AlokasaMyogakAraNanAyAM vinigamanAvirahaH cakSuHsaMyogakAraNatAvAdimataprakaTIkaraNAm | dharmagaurava kI bhA~ti sambandhagaurava bhI doSa hai . syAdvAdI 333 sambandhagIravasyApi dUSaNatvam viSayaniSThapratyAsatti se cakSasaMyogakAraNatA meM gaurava - AtmaniSThapratyAsattivAdI SaDavidhakAryakAraNabhAvadyotanam AtmanizpratyAsatti se AlokasaMyoga meM kAraNatAkalpanA 353 304 356 336 336 Tr viSaya abhinavarItyA'pasiddhAntanirAkaraNam tAmasendriyakalpa-tAtAtikadezIyamata indripAntarAgrAAgrAhakatva hI bhitrendriyatva kA vyavasthApaka 351 tAmasendriyasAdhanam andhakArasaMyogAvacchedakAvacchinna tAmasasaMyoga kAraNa mImAMsAzlokavArtikasaMvAdaH cAMdanI meM ullUcAkSuSa kA svIkAra tAmasendriyakalpanA aprAmANika - svAdAdI 'pazyAmI'ti viSayatAniyAmakavicAraH tAmasendriyavAdimata meM doSadvaya . spAdvAdI tamaHsthaghaTAdicAkSupamaJjanAdijanyam manuSyatAmasIya pratyakSa meM andhakArahetutA - pUrvapakSa aJjanAdeH cAkSuSasahakAritvavicAraH aMjanAdisaMskAra se rAta meM baTAdi kA cAkSuSa hI hotA hai . pUrvapakSa jArI aMjanAdi meM cAkSuSakAraNatAvacchedakavAdimata kA nirAkaraNa 357 aparamatA'svarasavIjA''vedanam tAmasendrivapakSa meM mahAgaurava / uttarapakSa dvividhayogyatApratipAdanam .. paTTAbhirAmamatadyotanam 36. paramata meM bhI svabhAva kA Azraya anivArya -syAdAdI 36. svabhAvapakSAzrayaNavimarzaH 361 jJAna AtmasvabhAva hai . syAdAdI 361 Atmano jJAnasvabhAvatvasAdhanam 362 tAmasendripakalpanA meM anyonyAzraya doSa kA nirAkaraNa tamodravyatvapakSe'nyonyAzrayApAkaraNam AlokajJAnAbhAva hI andhakAra hai . prabhAkaramata 363 sambandhadvitayena cAkSuSAbhAvasyA'ndhakAstvavicAraH prabhAkaramatanikaMdana 'ATokajJAnAbhAvavAn ahaM' pratIti kI prabhAkaramata meM anupapatti prAbhAkaramate tamasabhAkSupanvA'saGgatiH 'tamaH pazyAmi' ityAdi pratIti kI prabhAkara mata meM anupapatti jAtyandhAnAmapi cAkSupanvopagamaH prakAmAkarUpAbhAva hI andhakAra - pragalbha prakAzakarUpAbhAvatamovAdipragalbhamatakhaNDanam pragalbhamatanirAkaraNa cAkSuSe sparzasyA'kAraNalA''vedanam uddhRtarUpa-sparzIbhava meM bahirindriyajanya dravyapratyakSa kI kAraNatA nAmumakina 362 AlokasaMyogakAraNatApakSe lAyavaprakAzanam cakSusaMyoga ko AtmaniSTha pratyAsatti se kAraNa mAnane meM gaurava layusambandhasambhave gurusambandhakalpanAyA anyAyyatvam 337 AlokasaMyogakAraNatApakSa meM vinigamanAviraha . syAdvAdI 335 abhinavadoSadvapA''viSkaraNam andhakAra meM dravyattvasiddhi ulUkAdicAkSuSena vyabhicAradUpaNam AlokasaMyogakAraNatApakSa meM vyabhicAra paramata meM svAbhAvikatva kA nirvacana dazaka 340 svAbhAvikatvanirvacanA'sambhavaH 345 AloketarAsaMskRtacAjanyattva svAbhAvikatvasvarUpa nahIM hai . svAdAdA 341 AlokasaMyogakAraNatAvidhAra: kAryatAvacche dakadharmalAghaba se andhakAra meM drajyatva kI siddhi . syAdrAdA vijAtIyA''lokakalpanA ullU Adi kA cAkSuSa AlokavidoSajanya - naiyAyikadezImata 343 atiprasaktadharmeNa kAraNatA'bhyupagamaH 345 zazadharamatasamAlocanA | ullUcAkSaSa meM vijAtIya Aloka kI kAraNatA apramANa - syAdvAdI 346 vijAtIyacakSumanoyoga cAkSupajanaka - ucchRkhalamata 346 AhuHpadaprayojanaprakAzanam 347 mathurAnAthamatasamIkSA 348 AlokakAlIna cAkSuSa ko kArya mAnane para doSaparamparA 358 vijAtIyacakSumanoyogakAraNatAvicAraH andhakArasaMyuktadravyaviSayaka cAkSuSa hI vijAtIyasaMyoga kA kArya hai . syAdvAdI Ad Ad MEEmm 368
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ *viSayamArgadarzikA * XVU 'viSaya . M mm or Rm arm Mmm para .." 376 pRSTha dIdhinikAramatakhaNDanam dinakarabhaTTa-rAmarudrabhaTTamatasamIkSaNam 'pragalbhamata meM pRthvI Adi meM sadA andhakAravyavahAra kI Apatti vRnyaniyAmakasambandhenAbhAvAnaGgIkAra; 371 svAzrayasaMyoga ko bhedapratiyogitAvacchedakasambandha mAnane meM doSa . spAdvAdI siddhAntalakSaNadIdhiti-jAgadIzIsaMvAdaH 372 andhakAra ko abhAvAtmaka mAnane meM doSaparamparA 373 tamaso dravyatvasamarthanam abhAvAtmaka andhakAra meM tAratamya kI anupapatti udayanAcAryamatasamIkSaNam katipaya AlokavizeSa kA abhAva tama nahIM ho sakatA 375 andhatamasA'vanamasasvarUpamImAMsA anyatamasAdi kI niravacchinna hI pratIti hotI hai . syAdvAdI andhakAra meM dravyatvavAdhaka kA nirAkaraNa andhakAra ko abhAvAtmaka mAnane meM doSa 'tamo na naSTamiti pratItepramAtvApattiH | AlokasaMsagAMbhAvasamUha bhI andhakAra nahIM hai -svAdvAdI 379 nyApasiddhAntadIpakAra-zazadharamatasamAlocanam 380 andhakArAvayatra sparzayukta hI hai . spAvAdI pacidanantyAvayavitva andhakArasamavAyikAraNatAvacchedaka nahIM ho sakatA - syAdvAdI manantyAvayavitvasya kAraNatAnavacchedakatvam jAtivizeSa kA dravyasamavAyikAraNatAvacchedaka mAnanA ucita 301 'navyamate indriyAvayaveSvanubhUtaspazAnabhyupagamaH 382 ghaTatvAdinA dravyaprativandhakatAdhAMtanam dravyasamavAyikAraNatAvacchedaka jAti meM sAMkarya kA nirAkaraNa 383 vardhamAna upAdhyAya ke mata kA nirAkaraNa muktAvalI-mayUkhakAramatayoHsamAlocanam manobhinnamUtatva dravyasamavAyikAraNatAvacchedaka hai . amuka vidvAnoM kA mata ekA'parapadasUcitA'svarasavibhAvanam mUrtatva hI tyasamavAyikAraNatAvacchedaka hai, . aparamata 386 drayArambhakatAvacchedaka bhUtatvajAti nahIM ho sakatI 386 tamaHsAdhAraNabhUtatvajAtikalpanasammatiH 3/7 vizvanAtha-mahAdeva-nRsiMhaprabhRtimataprakAzanam 38.8 garudharma bhI zakyatAvacchedaka ho sakatA hai . syAdvAdI 388 ekatvadRtti jAtivizeSa dravyArambhakatAbacchedaka -svatantramata 380. viSapa pRSTa / svatantramata meM sAMkarya doSa - apara biddhAna janyaikatvalasvarUpavicAraH 30.1 svatantramata kA pariSkAra dravyArambhakatAvadaka ekatvatvavidoSa ko aneka mAnane meM gaurava sAyavicAraH nacyAnAM svatantramate sammatiH . janyabhAvamAtrasya sasamavAyikAraNatvA'niyamaH svatantramata meM lApatra 'vibhAjyaM' padavicAraH andhakAravAdasaMvAdaH vAdidevarivacanAtidezaH tamaso dravyatvasthApanam tamasaH pRthivItvApaninirAsaH prAcIna jainAcArya kA tamobhAvatvasAdhaka anumAna andhakAra pRthvI nahIM hai gururavA hAnika saMvAdaH svarNe pRthivIvAjIkAraH pRthvItvarUpa se nIlakAraNatA anAvazyaka . naiyAyika ekadezIya svabhAvavizeSasya nIlaniyAmakatvam jyavahAravizeSa se andhakAra meM AlokAbhAvavibhinnatva kI siddhi 402 paramata meM 'andhakAre nAndhakAraH' pratIti ke bhramatva kA prasaMga tarkabalenAndhakArasya bhAvarUpatAsamarthanam tamastvasya jAtivasamardhanam AlokasattA AlokAbhAvajJAna kI virodhI hai AlokaM rinA vIkSyamANasya tamaso dravyatvam vardhamAna upAdhyAya kA maMtavya tejaH paramANu se andhakArArambhasvIkAra . vardhamAnamatanirAsa 405 kandalIkAramatakhaNDanam zivAditya-zepAnanta-pakSadharamiyamatanirAsaH rAgadveSakSaya ke binA satyavacana asaMbhavita bhavAnIpatI mAnAbhAvapradarzanam IzvarakhaNDana zarIrajanyatvasyopAdhittvavicAraH kArya prati kartRtvena kAraNatvanizcapavicAraH lAghava tarka sahakAra se Izvarasiddhi . naiyAyika kAryatva Sadabidha hone se nayAyikamata meM lAghavatarka nAmumakina 411 385 6 . .. 0 . W A
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ XVIII madhyamasyAdvAdarahasye khaNDa: 2 cipaya kAryatvasvarUpanirvacanam | vRhatsyAdvAdarahasyasaMvAdaH 'yadvizeSayoH' nyAyasyAprAmANikatvam kumhArAdi meM tAdrUpya se hetutA sthAdvAdi vArIralAyavA'pekSaSA saGgrAharulAghavasya nyAyyalam | caNukopAdAnapratyakSa ke AzravavidhA bharasiddhi | nAmumakina paNukAdAvupAdAnapratyakSasyA'kAraNatA [upAdAnapratyakSakAraNatAmImAMsA | upAdAnapratyakSakAraNatA meM lAghava bhirapratpatha meM svajanvaprapatnavizeSyatAsambandha se kAraNatA nAmumakina janmatAvizeSaprakAzanam upAdAnapratyakSa kAraNatA hI asiddha syAdvAdI S | mahezvarapratyavasthAsiddhatA * sammatitarkavRttimaMtrAdaH guNa meM sAzrayakatvavyApti aprAmANika jIvAtmA meM hI nitvajJAnAzrayatA mumakina syAdvAdI khaNDanakhaNDakhAyasaMvAdaH nityapratyakSetrIyatvAderabhAvaH jIvAtmA meM nitya pratyakSa mAnane meM lAghava sAmAnyalakSaNasyA'prAmANikatvam jIvAtmavRtti nitya pratyakSa meM bAdhaka kA nirAkaraNa nityapratyakSAnanuSyavasAyopapAdanam nityapratyakSe laukikavipayitAyAH sattvamasattvaM vA ? indriyasannikarSajanyatAvacchedakavitripitA anyamata pratyakSaniyAmaka asvarasavIjavibhAvanam gurutvAdianyatamabheda hI pratyakSa kA niyAmaka satavizeSanirUpaNa manavizeSa syAdvAdadhvAntamArtaNDakhaNDanam / nitya jJAnAdi nAmumakina svakRtiprayojyatAjJAnasya pravartakatvam vijAtIyasaMyoga kA kAraNa kulAlAdiprapatna kulAdiprayatna ghaTAdi ke prati anyathAsiddha daNDakAryatAvacchedakasya khaNDaghaTAdilyA ttatvam daNDa bhI patavizeSa kA hI kAraNa hai syAdvAdI paradravyasya nizvayato'kAraNatvam vastutaH daNDa ghaTa kA kAraNa nahIM, prayojaka hai paTa meM bhI kathaJcitkapAlaya sAkSAta rahatA hai dvikapAlaghaTe kathaJcitkAlatvasvIkAraH - viSayamArgadarzikA viSaya spAvAdI pRSTha 412 413 494 414 415 415 416 417 417 418 418 419. 420 420 420 429 422 422 453 423 424 425 425 426 426 427 127 428 428 429 430 43 : 431 - syAdvAdI 432 syAdvAdI 431 432 bhArabhyAmmavAdasya svIkartavyatvam 'kayamANe kaDe' siddhAnta se ArabhyArambhabAda vizeSAvazyakabhASyasaMvAdaH rAmarudramatApAkaraNam dIdhitikAramatanirAsa vAdamahArNave paTe khaNDavaparyAyAbhyupagamaH kRtitvena kAraNatA kA svIkAra munAsiva vyApyadharmasatye vyApakadharmeNa na hetutA abhAvakartRtvabAdha se Izvara meM jagatkartRtva nAmumakina kAryamAtrasya kRtijanyatvaniyamAnaGgIkAraH kAryakAryatAvacchedaka nahIM ho sakatA rAmarudrabhadramatanirAsaH lokapatanAbhAva se Izvarasiddhi nepAdika vRhadAraNyakavacanasamIkSaNam pRthvIlokAdi ke patanAbhAva se Izvarasiddhi nAmumakina syAdvAdI svabhAvavizeSa hI patanAbhAva meM niyAmaka smAdvAdI pRthivyA bhUteradRSTajanyatvam adRSTavizeSa se dI lokAditi kI upapati yogasAsvasaMvAdaH Izvara kI zarIrI mAnane kI Apatti mahezazarIravimarzaH paramANu IzvaravArIra nahIM ho sakate atiriktezvarakalpane gauravam svAdvAdI samadi aprAmANika vidhivivekasaMvAdaH Izvara meM sarvajJatA asiddha syAdvAdI yuktinikalaterasAdhakatA IzvarajJAna ko guNAdiviSayaka na mAnane meM lAghava IzajJAnasya guNAdiviSayakatvamasiddham IzA'siddhI vizeSAvazyakabhASya-tattvasahasaMvAdaH spAvAdI mImAMsakAnAmatimadarzanam nyAyasiddhAntama arITIkA zaktivAdasaMvAdaH sarvasiddhi meM pramANa paryaH sarvajJasiddhiH pratibandhakasattve'dRSTasyA'kiJcitkaralvam aSTasahasrIvivaraNasaMvAdaH papadArthaprarUpaNa yogasUtranirAkaraNam atItaviSayaka pratyakSa mumakina digambaranayena sarvaviSayajJAnasiddhiH pRSTha 433 433 434 435 435 436 436 437 437 438 438 430. 439. 440 450 441 442 442 443 443 444 dai 45 446 ** 5.KR 448 448 449 450 451 452 452 453 454 455 gemu 456 856 AR 7
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ * viSayamArgadarzikA * viSaya N 8.6 . . . .. . . EWS . .. " 404 406 pRna jJAnAtmaka jJeyAkAra kA jJAna meM svIkAra 4.7 anumAnasaptakena sarvajJasAdhanam guzuNThInyAyapradarzanam guhazuNThInyAyapradAna . loka - 6 syAdvAdakalpalatA-nayarahasya-dharmasagrahaNIvRttyAdisaMvAdaH 460 syAkhAdaM pratyekAntavAdyAkSepAH ekAntavAdikRtAkSepApAkaraNa prabhAnandasUrivacana: bhanekAntavAde bhedAbhedAdivirodhAdinirAkaraNam sAtaveM loka kI vyAkhyA saptazlokAnvayadigdarzanam udayatAvacchaMdaka aura vidheya bhinna hote haiM ekatra nityAnityAdipranIteH sArvajanInatvam eka dharmI meM nityatvAinityatvobhayapratIti prAmANika anekAntavAde virodhaparihAraprakAra: | pratyayAnAM prakRtyartha.. niyama meM pariSkAra kI AvazyakatA 166 pratyayAnAM prakRtyAnvitasvArthabodhakatvaniyamavicAra: dupapadArthavicAraH sidbhasAdhanadoSa kA parihAra 'asatpramANaprasiddhata' ityasya nAnAcyAkhyAnirUpaNama 'asatpramANaprasiddhitaH' yahAM samAsavicAra 465 ekatrA'vacchedaka dena nityatvAnityatvasamAvazaH sancAsattvanirodhaparihAraH vyadhikaraNadharmAvacchinnAbhAvasvIkAraH vastu sAmAnya vidopobhayAtmaka hai '473 anyonyAbhAvagarbhitakAraNatAyAM lAghavam nyApanayasammatajAterakhaNDopAdhinA'nyathAsiddhatA nayAyikasaMmata jAti aprAmANika | abhAvAdisAdhAraNajAtisvIkArIcityAvedanam akhaNDopAdhinA jAteranyathAsiddhiH upAdhi kAraNatAvacchedaka ho sakatI hai anuvRttivyAvRttiniyAmakavavicAraH tiryaksAmAnya kI bhA~ti ardhatAsAmAnya vAstavika tiryagUlatAsAmAnyasthApane parIkSAmukhasaMvAdaH anugatatva kA nirvacana dravya-guNaparyAyasAdhAraNolatAsAmAnyasvIkAraH digambarasampradAyAnusAra anugatavyavahAra kI upani amRtacandravyAkhyopadarzanam jayasenIyayAkhyopadarzanam matabhedena svarUpAstitva sAdRzyAstitvavicAra: sAdRzyAstitvenAnugatanyavahAravicAraH aneka dathya meM sAdagyAstitva se hI anugatavyavahAra viSaya yogamate sAdRzyaniruktiH nayAyikamata se sAdRzya kI vyAkhyA sAdRzyamImAMsAyAM mammaTa-TANDe-rudraTa-bhAjaprabhRtimataprakAzanam prAcInamata meM dUSaNodbhAvana muktAvalI -maJjUSA-dinakarIyavRtyAdisaMbAdaH ivAdizabda kI khaMDazaH zakti - naMyAyika 'paTo na ghaTasadRzaH' itidhiya ietvam ghaTabhedaviziSTaghaTadharmalakSaNasAdRzyasamarthanam ghaTe ghaTasAdRzyaprasaGganirAkaraNam paTa meM gharabheda kI jhAMkA kA parihAra taddhimatvamAtrasya sAdRzyatvApAkaraNam sAdRzya meM vizeSya aMza Avazyaka pazutlAdeH paramparayA'khaNDatvopapAdanam pazutva bhI paramparA se akhaNDadharmaravarUpa hai. jainamate sAdRzyanirvacanam 40 upamAnapatadharmakadharmavattva hI sAdRzya svasmin svasAdRzyAGgIkAraH eya meM svasATya sammata - syAdvAdI 40.5 'asyA ivArayA' itivAkyasamarthanam vadhaya'jJAna ke binA bhI sAdRTpabhAna mumakina -syAdvAdI 40.6 bheda iya Adi zabda kA artha nahIM hai . syAdvAdI sAdRzyasya na bhedagarbhitatvam 457 sAdRdayabuddhi aura anugatabuddhi ke lakSaNya kI upapatti sAMdRSTya atirikta padArtha hai . navyanepAvika sAdRzyavyaJjakalpanAgaugvasya phalamukhatvam 'paTo dravyatvena ghaTasadRzo na guNatvene nivAkyavicAra: sAdayaviSayakanavyanavApikamatanirAsa sAmAnye nityatvA'nekasamavettatvA'sambhavaH jAti meM nitpatvAdi asiddha jAteryAnavyaktivRttitvopapAdanApAkaraNe jAti meM anekasamavetatva kI upapatti kA nirAkaraNa 5.2 vardhamAna upAdhyAya ke mata kA nirAsa vizeSapadArthA'nupapattiH naiyAyikasaMmata vidoSapadArtha aprAmANika avAntarajAtIyarUpAdivyAvRttivicAraH / vizeSapadArtha paramANu meM hai yA una ke guNa meM ? nRsiMha-mahAdevavacananirAkaraNam vizeSa svata:vyAvRtta hai yA usakA Azraya ? vizeSapadArthavicAre maJjapAkArAdimataprakAzanam vizeSasAdhaka anumAna upAdhigrasta - syAdvAdI .0 4000 al 488 A AEC
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ xx madhyamasyAdrAdarahasye khaNDaH : * viSayamArgadarzikA * pRSTha viSaya pRSTha .. . . 2 viSaya | rAmarudrabhaTTa-nRsiMhamatasamAlocanA | AkAzAdi meM vidoSa kI siddhi nAmumakina - syAdvAdI 511 dinakarIyataraGgiNImatarakhaNDanam dravya hI vyAvRttisvabhAvavAlA hai . svAdvAdI / abhilApyatva aura anabhilApyatva meM avirodha . spAdvAdI 513 anabhilASya artha bhI kadhaMcit abhilApya hai - syAdvAdI 513 / bRhankalpabhASyavRttyAdisaMvAdaH abhilApyatvapadArthaparIkSA 'sarve zabdAH sarvArthavAcakAH sati tAtparye' ityatra mImAMsA 516 | anabhilASyatve vikalpaJcakAsahatvAzakA abhilApyAnAmapi thunAnibaddhatvAvedanam abhilApyatvanirvacanam zabda aura artha meM kathaMcit bhedAbheda - syAdvAdI saketAnusAreNa zabdArthatAdAtmyapariNAmaH abhilApyatve mImAMsA kathaMcit arthapariNata zabda saMketajJAnasahakAra se boSajanaka hai . syAdvAdI kaMvalI zrutaviSayabhUta artha ke hI pratipAdaka hai prAtisvikarUpamImAMsA kevalini vAgpogarUpaM zrunajJAnam kavalI meM kSAyika zrutajJAna nAmumakina 523 kavalinI zepajJAnacatuSkasadbhAvamImAMsA 525 tattvArthazlokavArtikakAramatAlocanam | bisasApariNAma se kevalidezanA . digaMbaramata kevalinA zabdA'prayoktRtvamAzAmbaramate digambaramatanisakaraNam vItarAge'ppanujighRkSAsadbhAvopapAdanam 528 zuddhecchAyA rAgatvA'yogopapAdanam tatvArdhazokavArtikavacanakhaNDanam | eka dharmI meM anekavarNasamAveza prAmANika viruddhavarNAnAmekatra savasamardhanam avayavagata vividhavarNa kA avayatrI meM bhAna aprAmANika . syAdvAdI upAdhibhedAnityavAnityatvAdInAmekatra samAvezaH svAdAdAnusAra citravatryavahAra mumakina nyApakhaNDakhAdyavirodhaparihAraH 533 sAtaveM zloka kI anya vyAkhyA 533 parasparAnadhikaraNavRttijAtIyatvaM na viruddhatvam 134 svarUpAsiddhinirAkaraNam 535 nityAnityatva jAtivizeSasvarUpa hai . syAdvAdI sAMkarya jAtibAdhaka nahIM hai - syAdvAdI 536 naratvasamAviSTasiMhatvaM = narasiMhatvam 537 sAiya'sya jAtyabAdhakalanirUpaNam 538 naratyAbhAusamAnAdhikaraNa siMhatvata virodhitAnabacchedaka / utpAdAdisiddhisaMvAdena sAmAnyavizeSA'virodhapradarzanam sAmAnya aura vizeSa parasparA'virudra evaM vastudeza hai - spAdvAdI sAmAnya-vizeSayoH samudrodAharaNena vastvaMzavasamarthanam 54. tattvasaGgrahakAramatasamAlocanA santAnitvena jAtyantaratvakhyApanam citra paTa meM nITa pItAdivarNa paraparAnuvidvasvabhAvavAla hote haiM 542 atiriktacitrarUpAnaGgIkAraH 543 citra rUpa sarvathA atirikta nahIM hai citrapadapravRttinimittanirUpaNam rUpavizierUpatva citrapapravRttinimitta hai - syAdvAdI 544 vivaraNe'pInaruktyam 545 AThavIM kArikA kI vyAkhyA vItarAgastotrAvacUNAdisaMbAdaH 546 jJAnAdvaitasiddhi 546 jJAnAItapratipAdane pramANavArtikAdisaMvAdaH 547 yogAcAra kA syAdAda meM praveza syAdvAdasyA'nirAkAryatA 548 547
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ -:. OM namaH sindam / mahAmahopAdhyAyayazovijayagaNivaraviracitam / / muniyazovijayakRtajayalatATIkA-ramaNIyAbhidhAnanyAkhyAbhyAM vibhUSitam syAdvAdarahasyam (madhyama) (dvitIyaH khaNDaH) adhaikAntavAdopakalpeitakarkazataratarkatiminikaranirAkaraNena prakaTIbhUtapratApaM bhAsvatamanekAntavAdamabhinandanti - 'rAtA tra'ti / yadA tu nitthA'nityatvarUpatA vastuno bhavet / yathA''ratha bhagatatraiva tadA doSo'sti kazvana // kA pare'pi "pRthivyAdInyapi nityAni paramANurUpANi, sthUlAni punaranityAni" iti / -. :=- |* jayalatA * =..--- rAsTA dalita samAnA hi gauzAlake ca gautame / taM prAdhA mahAvIraM tiro vitaLate // paJcamakArikopAyAtamAha --> atheti / ekAntavAdapikalpiteti / ekAntavAdibhirviracito yo'titikSNatarkalakSaNatamovyUhaH tadapAkaraNenetyarthaH / tadapAkaraNapUrvakamiti yAvat / yadA tu nityAnityatvarUpatA vastuno bhavediti / yadA hi nityatvasaMbhinnA:nityatvAtmakatA vastutvAvacchinne bhavedityarthaH / etena 'sarvadhAkSaNikavAde'rthakriyAkAritvAdyasaMbhavena pArizeSAd vastusvarUpamekAntanityatve paryavasyatI' ti nityakAntabAdivacanaM tathA kUTasthanityatvabAde'rthakriyAkAritvAdyasaMbhavena pArizeSanyAyena vastusvarUpaM / / | kSaNikatve paryavasyatI ti bauddhavacanaM ca pratyuktam. nityAnityatvasvarUpasyA'pi vastuni jAgaritatvAt / zakate nanviti / pare'pi = naiyAyikAdayo-pi, pRthivyAdInyapi vAgvantAni dravyANi nityAni = dhvaMsA'pratiyogIni | paramANurUpANi, sthUlAni pRdhinyAdIni dyaNukAdirUpANi, punariti vizeSadyotanAya, anityAni = dhvaMsapratiyogIni, ..... - _* ramaNIyA - isa taraha Aya cAra zloka dvArA ekAMtavAda se kalpina anyaMta karkaza takasvarUpa aMdhakAra ke samUha kA nirasana karane | se jisakA pratApa-teja prakaTa huA hai aise anekAntavAdasvarUpa sUrya kA mUlakAra paMcama kArikA meM abhinandana karate haiN| kArikA kA artha nimnokta hai / 8 pA~cakI kArikA kA sAmAnya praya jisa taraha bhagavAna jinezvara ne vastu ke nityA'nityasvarUpa kA nivedana kiyA hai vesA mAnA jAya taba kisI dopa | ko avakAza nahIM hai / / * pradarzanI aura jinendra se pradarzita vastu kA nityAnitya svarUpa. alaga-alaga hai ___ nanu pa. iti / yahA~ yaha zaMkA ho ki -- "nayAyika Adi paradarzanI bhI pRthvI, jala, teja Adi ko nitya aura ! anitya mAnate hI haiM, kyoMki unakA yaha siddhAMta hai ki paramANusvarUpa pRthvI, jala Adi nitya haiM aura vayaNuka vyaNuka
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 219 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH .kA.5 * appayadIkSitamatapratikSepaH saMgiranta iti ko vivAdaH ? ityata AhaH - sathAtdhati / bhagavAn (9) syAnitya, || (2) syAdanityaM, (3) syAn nityA'nityaM, (8) syAdavaktavyaM, (5) sthAnityamavaktavyaM, (6) syAdanityamavaktavyaM, (7) syAnityaM cA'nityaJcA'vaktavyoti prakAzayati, na tathA pare svapne'pi saMvidrata iti bhAvaH / idamitAnI nirUpyate - sarvatra hi vastuni syAnityatvAdayaH sapta dharmAH pratyakSaM prtiiynte| =* AyalatA * saMgirante iti ko vivAdaH ? pRdhinyAdIni dravyANi paraiH nityA nityarUpANi svIkriyanta eveti vivAdo'nutthAnahata evetti nancAzayaH / ataH hatAH AhuH zrImacandrasUrIndrA iti zeSaH / syAnityamiti / bhajanayA vyasA pratiyogItyarthaH / syAda-: nityamiti / kaJcid dhvaMsapratiyogItyarthaH / evamagre'pi bodhyam / bhAvanA caiteSAM bhaGgAnAM svayamevAnupadaM prakaraNakRd vakSyatIti motkaNThIbhava / upalakSaNAta 'syAta sat, syAdasata, syAtsadasata. syAdavaktavyaM, syAtsadavaktavyaM, syAdasadavaktavyaM, syAtsadasadavaktavyam; syAdekaM, syAdanekaM, syAdekAnekaM, syAdavaktavyaM, syAdekamavaktavyaM, syAdanakamabaktavyaM, syAdekAnekA vaktavyami'' tyAdehaNaM / / svayameva kartavyam / neti / vyavahitasaMbandhaH / tatheti / ekasminneva vastuni yadhA bhagavatA zabalitanityatvAnityatva-sattvAsattvakatvAnakatva-vAcyatvAcA yatvAdisvarUpampadarzitaM tena prakAreNa pare = pravacanabAhyAH, svapne'pi kimata jAgarAvasthAyAM ? nava ! saMvidrate = anubhavanti / pare hi paramANurUpeSu pRthivyAdiSu kevalaM nityatvamevA'mananti, vyaNukAdilakSaNeSu ca paraM dhvaMsa - / pratiyogityamaba, na tu karburitanityatvAnityatvAdisvarUpaM kadApi / ato na tatra doSA'navakAzaH kintu bhagavadAkalite zabalekavastusvarUpe eveti na sAmyam / evaJca vipratipattinirAbAdheti na sidbhasAdhanadoSAvakAza iti tAtparya paryAlocanIyam / : liGgAdyarthavyatiriktArthapratipAdakaM ghaTAdipadasamabhinyAhRtaM syAtpadamanekAntaM dyotayati = aupasandAnikyA zaktyA bodhayati / / etena 'aranIti vartamAnatvaM codhyate, syAditi kAlatrayA'navamarzividheyatvam / tayoH parasparaviruddhayoH kathamekasminnartha paryavasAnaM - yugapAdhyalyam'' (ka.na.pa. pU.561 - ca.sU. 2/2/33) ini syAdastItyasyAgrAmANikatvamAviSkurvan kalpataruparimalakAra: appayadIkSitaH pratikSiptaH, rayAtpadottaraghaTAdipadagnatipAdyAnekAntAtmakayaTAyarthe viziSya zaktisvIkArAta / aupasandAnikI zakirevAtra dyotanamiti bhAvaH / dharmivAcakapadasamabhivyAhRtaM syAtpadamanekAntAtmakatvadyotakaM dharmavAcakAdarAmabhivyAhRtaM tu tanatsva - paradravyakSetra-kAlAdyavacchedakavisphorakamityAdikaM svasamayanIlyanusAreNa vibhAvanIyaM sudhIbhiH / / prasaGgAsaGgatyA saptabhaGgIghaTakIbhUtadharmAna nirUpayati- idamiti / pratyakSa pratIyanta iti / upadezasahakAreNa sAkSAt Adi skUla kAryAtmaka pRthvI, jala Adi tattva anitya haiM / jaise jinendra bhagavaMta vastu ko nityAnitya mAnate haiM, ThIka vaise hI ukta rIti se naiyAyikAdi bhI pRthvI Adi tatva ko ninya aura anitya mAnate hI haiN| isa paristhiti meM vivAda = vipratipatti kaise saMbhava hai ! vivAda taba prasakta ho sakatA hai, jaba vAdI-prativAdI kA maMtavya paraspara viparIta ho / yahA~ no cAdI-jaina parSa prativAdI-naiyAyikAdi donoM hI pRthvI Adi ko nityAnitya mAnate haiM / ataH vipratipatti kA utdhAna hI nAmumakina hai" <- to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki akSapAda Adi na jaise nityatvAnityatva kA pRthvI Adi meM pratipAdana kiyA hai vaise bItagaga bhagavaMta ne nahIM kiyA hai| bhagavAna ne no yaha pratipAdana kiyA hai ki pratyeka padArtha (1) kathaMcit nitya hai, (2) kathaMcit anitya hai, (3) kathaMcit nityAnitya hai, (4) kathaMcit avaktavya hai, (5) kathaMcit nitya aura avaktavya hai, (6) kathaMcit anitya evaM abakravya hai, (7) kathaMcit nitya, anitya evaM avaktavya hai / akSapAda - kaNAda Adi paradarzanasthApaka manIpioM ko to 'pratyeka padArtha pratyeka dharma kI apekSA sAna svarUpa meM vibhakta hotA hai' . aisA jJAna svapna meM bhI nahIM hotA hai / ve to paramANusvarUpa pRthvI, jala Adi ko kevala nitya hI mAnate haiM / unake abhiprAyAnusAra paramANu meM kisI bhI apekSA se anityatva kA avakAza nahIM hai| unake matAnusAra vyaNuka-ghaTa Adi meM kevala anityatva hI hone se kAMcidapi nityatva nAmumakina hai / ataH vItarAgapratipAdita vastusvarUpa aura paratIthikaprakAzita padArdhasvarUpa meM AkAza-pAtAla kA aMtara hai / kahA~ rAjA bhoja, kahA~ gAMgU telI ? ! OM pratyeka padArtha pratyeka dharga kI apekSA saptadhamatmika hai - syAdAdI * indamidA. iti / aba vyAkhyAkAra zrImadjI bhagavAna ne jisa taraha vastu kA prakAzana kiyA hai, usa taraha pratyeka vastu || meM sapta dharma kA pratipAdana karate hue kahate haiM ki saba vastu meM kathaMcit nityatva Adi sAta dharma pratyakSa hI jAne jAte -::-- 3 :- - -.- - -
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 * nityattvAnityatvaporekA samAvezaH * | tathAhi (9) ghaTo dravyatvena nityaH (2) paryAyatvena cA'nityaH iti saMvedyate / na ca dhvaMsaprati- | yogitAnavacchedakadravyatvavattva-tadavacchedakaparyAyatvavattvarUye nityA'nityatve kathaM dravyatvaparyAyatvAvacchedye ? svasya svA'navacchedakatvAditi vAcyam, atra dhvaMsapratiyogitva-tadabhAva ===: --* zayatatA *F-....--- pratItiviSayIbhavantIti / tadeva dRDhIkaraNArthamAha- tathAhIti / dravyatvena nityaH = dravyatvAvacchinnadhvaMsIyapratiyogitvAbhAvavAn, dravyatvaJcopalakSaNaM pudgalatvAdInAm / ghaTaH syAnnitya iti prathamabhaGgadharma darzayitvA 'ghaTaHsyAdanitya' iti dvitIyabhaMgadharmaM darzayati - paryAyatvena cA'nitya iti / ghaTatvAdilakSaNaparyAyavAvacchinnadhvaMsapratiyogitAvAna ghaTa ityarthaH / dravyatvAdinA tadanAza iva ghaTatvAdinA tannAzA'pi sAkSAt pratIyata eva / na ceti / asya vAcyamityanenAnvayaH / nityAnityatve iti / 'dvandvAnte zrUyamANaM pratyekamabhisambadhyata' itinyAyAt nityatvama nityatvavetyarthaH / kathamiti / ayaM bhAvaH dhvaMsapratiyogitAnavacchedakIbhUtadravyatvadharmavattvarUpasya nityatvasya dravyatvAvacchinnatyaM dhvaMsapratiyogitAvacchedakIbhUtaparyAyavalakSaNaghaTatvAdidharmavattvarUpasyAnityatvasya ca paryAyatvAvacchinnatvaM na saMbhavati avacchedakAvacchedyabhAvasya bhadravyApyatvAta, abhinnayoravacchaMdyAvacchedakabhAvasya svapne pyapratIteH / na hi vRkSa kapisaMyogaH kapisaMyogAvacchinno bhavati kintu kapisaMyogAtiriktazAkhA'vacchinno bhavati / prakRte tu dranyattvasya svAvadyadhvaMsapratiyogitAnavacchedakadravyatvabattvA natiriktatvAt paryAyatvasya ca svAvacchedyadhvaMsapratiyogitAbachedakaparyAyatvavattvAbhinnatvAt nAvacchedakatA saMbhavati, anyathA kapisaMyogasyA'pi svAvacchedakatvaM prasajyetati 'ghaTo dravyatvena nityaH paryAyavana dhAnitya' iti pratItirna prAmANikIti zaGkAkRdAzayaH / syAdvAdI tannirAkaraNAya hetumAha - atreti / saptabhaGgacyAmiti / dhvaMsapratiyogitva-tadabhAvarUpayoreveti / abhedAnvayazvA'sya | nityAnityatvayorityatra vyutkrameNa bodhyaH / evakAreNa dhvaMsapratiyogitAnavacchedakAvacchedakavattvarUpayorityasya vyavacchedaH kRtaH / haiN| dekhiye, ghaTa ko dekha kara 'yaha dravyatva kI apekSA nitya hai aura paryAyatva kI apekSA anitya hai aisA bodha hotA hai| yaha to spaSTa hI hai ki ghaTa kA vinAza ghaTattva Adi svarUpa paryAyattvAvacchedena hI hotA hai, na ki dravyatvAvacchedena / isa viSaya kA nirUpaNa to hama prathama loka kI nyAkhyA meM kara cuke haiN| isalie vApasa yahA~ usakA nirUpaNa karanA pAThaka kA amUlya samaya barabAda karanA samajhate haiM / ataH usakA vivecana yahA~ nahIM kiyA jAtA hai / * PL :- dravyarata-paryAyatva HA: nityAva aura anityatva kA aparacheda nahIM ho all * zaMkA :- na ca iti / Apane jo abhI batAyA ki -> 'dravyatvAvacchedena nityalya aura paryAyatvAdacchedana anityatva ghaTa meM rahatA hai, jo pratyakSataH pratIyamAna hai' <- vaha ThIka nahIM hai, kyoMki vaha pratIti kevala pratIti hI hai, pramIti nhiiN| matalaba ki vaha pratIti bhAMta hai| isakA kAraNa yaha hai ki nityatva kA artha hai zvaMsapratiyogitAnavacchedakadharmavatva tathA anityatva kA artha hai sapratiyogitAvacchedakadharmavattva / dhvaMsapratiyogitA kA anavacchedaka dravyatva hI hai evaM dhvaMsa kI pratiyogitA kA avacchedaka dharma paryAyatva hI hai| ataH Apa dravyatvAvacchedena nityatva kA pratipAdana karate haiM, isakA artha yaha prApta hotA hai ki dravyatvAvacchedena dhvaMsapratiyogitAnavaadakadravyatyavattva hai| arthAt dravyatva hI dhvaMsapratiyogitAnavacchedakadravyatva kA avacchedaka hai aura dhvaMsapratiyogitAnavacchaMdaka dravyatva hI dravyatva se avacchedya hai| isI taraha ghaTa meM paryAyatvAvacchedena anityatva hai - isakA artha yaha hotA hai ki paryAyavAvachedena dhvaMsapratiyogitAvacchedakaparyAyatvavattA hai| arthAt paryAyava hI dhvaMsapratiyogitAvacchedakIbhUta paryAyatva kA avacchedaka hai aura dhvasanirUpita pratiyogitA kA avacchedaka paryAyatva hI paryAyatva se avacchedya hai| magara yaha kathamapi saMbhava nahIM hai, kyoMki aisA mAnane para apane ko hI apanA abacchedaka mAnane kI Apatti aayegii| magara apane meM apanI avacchedakatA nahIM rahatI hai| avacchedya-avacchedakabhAva bhedaniyata hotA hai / avajaDedaka se avaccheya bhinna hone para hI vaha usakA avacchedaka ho sakatA hai, kyoMki avacchaMdaka kA artha hai niyAmaka aura avacchedya kA artha hai niyamya / niyAmaka se niyamya alaga hI hotA hai-yaha vyavahAra meM bhI dekhA jAtA hai / vidyArthI zikSaka se niyamya hotA hai| nyAya kI paribhASA meM vicAra kiyA jAya to hama aisA kaha sakate hai ki 'vRkSe zAkhAvacchedena kapisaMyogaH' yaha pratIti hotI hai, jisameM zAkhA avacchedaka aura kapisaMyoga avacchedya hai| kapisaMyoga kA avacchedaka kapisaMyoga nahIM hotA hai aura zAkhA se avacchedya zAkhA nahIM hotI hai| donoM hI alaga-alaga hote haiM / prastuta meM tAdRzadracyatvasvarUpa nityatva aura dravyatva eka hI hai evaM tAdRzaparyAyatvAtmaka anityatva aura paryAyatva bhI paraspara abhinna hai / ataH una donoM meM avacaMdradaka- avacchedyabhAva nahIM bana pAtA / phira bhI unameM avacchedya-avacchedakabhAva kA avagAhana vaha pratIti karatI hai / ataH vaha aprAmANika hai|
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 221 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 . kA.5 * svasya svAvaJchedakatavicAraH * || rUpayoreva nityAnityayakArakatra samAdezAya jyAda-pacitvA'vacchedyatvAbhyupagamAt / astu vA viziSTasya svasyApi svAvacchedyatvaM kathamanyathA ananyathAsindaniyatapUrvavartitA== yalatA ]:: == ekatra dharmiNi samAvezAya = virodhaparihArapUrvakanivezakRte, dravyatva-paryAyalyAvacchedyatvAbhyupagamAt = dravyatva-paryAyatvaniSThAbacchedakatAnirUpitAbachedyatopagamAt / ayaM bhAvaH nityalaM yadi dhvaMsapratiyogitAnavacchedakadravyatvavattvarUpabhyupagamyeta tadA tu bhavaduktanItyA vyatvAvacchinnaM tanna syAt parantu na tathopeyate ityAgadakAbhAvaH / mayA tu dhvaMsApratiyogitvarUpameva nityatvamupeyate / tacca na bhavanmate'pi dravyatvasvarUpam / ata: dhvaMsA pratiyogitvarUpasya nityatvasya dravyatvAvacchedyatve na kimapi dUSaNam ebamanityatvamapi dhvaMsapratiyogivarUpaM ghaTatvAdilakSaNaparyAyatvabyatiriktameveti na tasya paryAyavAvachinnatve kimapi bAdhakam / yayapi dravyatvAvacchinna-dhvaMsIyapratiyogitAyA aprasiddhatvena tAzapratiyogitAkAibhAvasyA'pyaprasiddharasaMbhavaH tathApi 'idaM dravyami'tyAdijJAnIyaviSayatAyAM dravyatvAvacchinnatvasya prasiddhatvena dhvaMsanirUpitapratiyogitAyAM tadabhAvapratipAdane tAtparyamiti na ko'pi | doSaH / ato dravyatva-paryAyatvayoH tadavacchedakatvaM yuktameveti syAdvAdyAdAyaH / nanu nityatyAnityatve dhvaMsapratiyogitAnavacchedaka-tadavodakadharmavanyarUpe eva na tu dhvaMsA pratiyogitva-tatpratiyogitvasvarUpe, klRptaM vihAyA'tiriktapratiyogitvAdirUpatatkalpane gauravAdityAzaGkAyAmAha- astu veti / iJcAbhyupagamavAdena bodhyam / viziSTasya = dhvaMsapratiyogitAnavacchedakatvaprabhRtiviziSTasya, svasyA'pi = dravyatvAderapi, svAvacchedyatvaM = zudbhadravyatvAdyavacchedyatvam, zuddhadharmasya viziSTasvAvacchedakatvAditi zeSaH / ayaM bhAvaH dhvaMsapratiyogitAnavacchedakatvaviziSTadravyatvavattvasvarUpaM nityatvaM dravyatvenA'vacchidyate dhvaMsapratiyogitAvacchedakatvaviziSTaparyAyatvabattvarUpamanityatvaM ca paryAyatvenAvacchidyata iti ghaTAdiH dravyatvena nityaH paryAyavena cAnanitya iti pratItAprAmANikatvam / vipane bAdhamAha - kathamanyatheti / svasya viziSTasvAnavacchedakatvopagame sApratiyogitAtmaka jityatta kA rakhedaka dravyatva - samAdhAna 7 samAdhAna :- atra vaM. iti / ustAda ! hama kyA kahate haiM yaha to pahale sunI / hama nityatva ko dhvaMsapratiyogitAnavacchedakadravyatvavatvasvarUpa nahIM mAnate haiM, kintu vaMsA'pratiyogitAtmaka mAnate haiN| tathA anityatva bhI dhvaMsapratiyogitAsvarUpa hai, na ki dhvaMsapraniyogitAcacchedakaparyAyatvavattAsvarUpa - aisA hama mAnate haiM / dravyatva to dhvaMsA pratiyogitAsvarUpa yAnI dhvaMsanirUpitapratiyomitvAbhAvAtmaka nahIM hai, kyoMki dravyatva bhAvAtmaka dharma hai, jaba ki tAdRzanityatva abhAvAtmaka hai / isI taraha vaMsapratiyogitAsvarUpa anityatva bhI paryAyatva se bhitra hai| ataH dravyatva tAdRza nityatva kA evaM paryAyatva tAdRza anityatva kA avacchedaka ho sakatA hai| ataH koI Apatti nahIM hai| yadyapi dravyatvAvacchinna dhvaMsanirUpita pratiyogitA aprasiddha hone se tAdRza pratiyogitA ke abhAva ko nityatva svarUpa nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki aprasiddhapratiyogika abhAva asvIkArya hai| ataH tAdRza nityatva ko mAnyatA nahIM dI jA sakatI tathApi jisa dhvaMsanirUpita pratiyogitA meM dravyatvAvannitva kA abhAva hai tAdRza pratiyogitA ko hI nityatvasvarUpa mAnI jA sakatI hai| Azaya yaha hai ki 'idaM dravya' ityAkAraka jJAna se nirUpita vipayattA meM dravyatvAvacchinnatva hai aura usakA abhAva hai dhvasanirUpita pratiyogitA meM / dravyatvAvacchinata vipayatA meM prasiddha hone se usakA abhAva, jo ki vasIyapratiyogitA meM hai, aprasiddhapratiyogika nahIM kahA jA sakatA / ataH drazyAcArajinnatvAbhAvaviziSTa dhvaMsanirUpita pratiyogitA ko hI nityatvasvarUpa mAnI jA sakatI hai| ata: dravyatva nityatva kA evaM paryAyava anityatva kA avacchedaka ho sakatA hai| isa taraha eka dharmI meM hI nityatva aura anityatva kA samAveza karane ke lie dravyatva aura paryAyatva ko una donoM kA kramazaH avacchedaka mAnA gayA hai| viruddha dharma kA eka dharmI meM samAveza karane ke lie avacchedaka bheda kA anusaraNa Avazyaka hai - aisA jo naiyAyikAdi kA siddhAMta hai, usake anusAra yahA~ nityatva aura anityatva meM kramazaH dravyatva aura paryAyatva se avacchaMdyatva batAyA gayA hai| zuddha dharma se avalehA viziSTa st ho sakatA hai - syAdAdI. asta vA. iti / athavA yaha bhI kahA jA sakatA hai ki vasIyapratiyogitAnavacchedakadravyatvAtmaka nityatva kA avacchedaka | danyatva hI hai aura zvasanirUpitapratiyogitAvacchedakaparyAyatvasvarUpa anitya kA avacchedaka paryAyatva hI hai, kyoMki viziSTa sva (dharma) kA avacchedaka zuddha dharma ho sakatA hai / Azaya yaha hai ki nityatva ko uparyukta viziSTa dravyacAtmaka mAnane para bhI zuddha dravyatva usakA apacchedaka ho-isameM koI bAdha nahIM hai, kyoMki viziSTa dharma zuddha dharma se avacchedya ho sakatA hai| yaha
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ * artha kramAbhyAropapradarzanam vacchedakadaMDatvAdirUpA kAraNatA daMDatvAdyavacchinnA syAt ? (3) kramikavidhiniSedhA'rpaNAsahakAreNa syAnnityA'nityo'pi pratIyate / na va samuditAbhyAM nityatvA'nityatvAbhyAmevaitannirvAhAt dharmAntarakalpanaM kimarthakaM ? iti vAcyam, samuditayoH * jayalatA hai kathaM ananyathAsiddhaniyatapUrvavarttitAvacchedakadaNDatvAdirUpA ekAdazakArikAvRttivakSyamANasvarUpe ananyathAsiddhatve sati ghaTAdikAryotpAdA'vyavahitapUrvakSaNAvacchedena kAryAdhikaraNa nirUpitavRttitvAvacchedakIbhUtadaMDalvAdilakSaNA kAraNatA = ghaTAdinirU. gitakAraNatA, daNDattvAdyaracchinnA = svAtmakadaMDatyAdyavacchinnA syAt ? naiva syAdityarthaH / ayaM bhAvaH 'daNDo daNDavena | ghaTakAraNaM na tu dravyatvAdinA' ityAdisvArasikAnubhavacalena yathA daNDatve proktaviziSTadaNDatvAtmakakAraNatvAvacchedakatvaM tAdRzakAraNa| tAyAM ca svAtmakadaNDatvAvaccheyatvaM tathaiva 'ghaTo ilyatvena nityaH paryAyatvena cA'nitya' iti svarasavAhyanubhavabalena dravyatvaparyAyatvayoH proktaviziSTadravyatvaparyAyatvasvarUpanityatvAnityatvAvacchedakatvamapi nirAbAdhaM, anyathA'dhavaizasApatteH / 252 vastutastu 'viziSTaM zuddhAnnAtiricyata iti niyame mAnAbhAvaH / prAguktadizA viziSTasya zuddhAtirekAt tAdRzaviziSTadravyatyAdisvarUpanityatvApagame gauravAditi nindAmi ca pivAmi ceti nyAyApAtaH / pratyuta dhvaMsApratiyogitvatatpratiyogitvarUpanityatvA'nityatvopagameM eva lAyanaM pratiyogitAyAH sarvadhA'tiriktatvAbhAvAditi dik / tRtIyadharmaM nirdizati kramikavidhiniSedhArpaNAsahakAreNeti / kramazaH AdiSTAnvayavyatirekayoH sAcitryenatyarthaH / syAnnityAnityo'pi kathaJcit nityo'nityazcA'pi ghaTa ityatrAnuvartate / evamagre bhatacatuSke'pi sa svayamanvetavyaH / krameNa yApekSA tyApekSayA va ghaTo nityazvAnityazceti pratIyata ityarthaH / na ca tatra zabdayoH kramavyApAre'pyardhasya viziSTasya kramA ghaTitatvAt kramAdyanatiprayojanamityArekaNIyam zabdagatasyA'pi kramasvArthe'dhyAropAt "na so'sti pratyayo loke, yaH zabdAnugamAdRte / anubaddhamiva jJAnaM sarvaM zabdena bhAsate" (vA.pa.kAM.1 / kA. ) iti nayAzrayaNAt / astu vA kramAditi vacanaM jJAnAkAravizeSopalakSakameveti dikU / - = na ceti / asya vAcyamityanenA'nvayaH / etannirvAhAt = tRtIyabhaGgopapatteH dharmAntarakalpanaM militanityatvAtranityatvI bhayavyatiriktanityAnityatvasvarUpadharmavizeSakalpanaM, kimarthakaM ? nirarthakamiti kAkvA dhvanyate / prathamadvitIyabhaGgayoviMzakalitanityatvAnityatvayoreva samAhArAt tRtIyabhaGgasaMbhave ubhayavilakSaNadharmakalpanamanatiprayojanam / yathA vRkSasamudAya evaM vanaM to naiyAyika mahAzaya ko mAnanA hI paDegA, kyoMki viziSTadaMDasvasvarUpa kAraNatA kI avacchedakatA daMDava meM anyathA anupapanna hogI / naiyAyikamatAnusAra ananyathAsiddhaniyata pUrvavartitAvacchedaka dharmasvarUpa kAraNatA hai / jaise ghaTakAraNatA ananyathAsiddhaghaTa niyatapUrvavartitAvacchedaka daMDava cakratva Adi dharmAtmaka hai / isa kAraNatA kA avacchedaka daMDava cakratva Adi dharma hI | hai / ghaTakAraNatA tAdRzaviziSTa daMDatvAdisvarUpa hai aura usakA avacchedaka zuddha daMDatvAdi dharma hai / yadi zuddha dharma viziSTa sva kA avacchedaka hai - yaha na mAnA jAya to viziSTakhaMDatvAdirUpa ghaTakAraNatA kA avacchedaka zuddha daMDatvAdi dharma kaise banegA ? ataH viziSTa dravyatvAtmaka nityatva kA avacchedaka zuddha dravyatva aura viziSTa paryAyatva kA avacchedaka zuddha paryAyatva bhI nirvivAdarUpa se vana sakate haiN| hA~, zuddha dharma apanA avacchedaka yA avaccheva nahIM bana sakatA hai| ataH 'ghaTo dravyatvena nityaH paryAyatvena cAnityaH yaha pratIti bhI prAmANika hai yaha siddha hotA hai / syAdvAdI para kramika arpaNA se kathaMcit nityAnitya kramikavi iti / ghaTa meM pRthak pRthak do dharma kA nirUpaNa karane ke pazcAt vyAkhyAkAra zrImadjI aba tRtIya dharma kA pratipAdana karate haiM ki nityatva kI vidhi aura nipedha kI kramika arpaNA (= vivakSA) ke sahakAra se 'ghaTa kathaMcit nityAnitya hai' aisA bhI pratyakSataH pratIta hotA hai / tAtparya yaha hai ki dravyatva kI apekSA aura paryAyatva kI apekSA ghaTa kyA hai ? aisA saMzaya - jijJAsA prazna upasthita hone para 'ghaTa dravyatva kI apekSA nitya aura paryAyatva kI apekSA anitya hai' | aisA sAkSAtkAra hotA hai / isa pratIti ke bala se ghaTa meM kathaMcit nityAnityatva dharma rahatA hai| yahA~ yaha prazna karanA ki -> "prathama aura dvitIya dharma (kathaMcit nityatva aura kathaMcit anityatva) milita hone para hI 'ghaTaH kathaMcit nityAnityaH ' yaha pratIti upapatra ho sakatI hai, to phira una donoM dharmoM se atirikta kathaMcit nityAnityatva kI kalpanA kyoM kI jAtI hai ?" <- ThIka nahIM hai, kyoMki prathama aura dvitIya dharma samudita (= milita) hone para bilakSaNarUpa se kathaMcit nityAnityatva
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 madhyamasyAgaH 66 khaNDaH 2 . mA. pratyakSapachAniyamyatvakathanam * | tayoH vilakSaNatvenaitatsthAnA'bhiSecanIyatvAt / na ca pratyakSe icchAyAH kathaM niyAmakatvamiti | vAcyAma, pratItibalAdetAhazecchAviziSTabodhaM pratyetAhazecchAyA: kAraNatvakalpanAt / =- :-==.. == rAyalatA * =-.:::-- | na tu tadatirikaM tadheya nityatvAnityatvasamUha eva nityA'nityatvaM na tu tadatiriktam / saMmIlitavRkSeSveva vanapadaprayoga iva ' samuditayoreva tayoH nityAnityatvanyavahAro'stu, na tu tadvyatirikte iti zaGkAzayaH / prakaraNakRttannirAse hetumAha - samuditayoH tayoH = nityatvA'nityatvayoH, vilakSaNatvena = nityAnityAtmakena rUpeNa / etatsthAnAbhiSecanIyatvAt = tRtIyabhaMge sthApanIyatvAt / ayaM syAdrAdinaH samAdhAnAzayaH yathA samuditavRkSANAmeva banatve pi / dhanatya-nibiDatva- bahalatva-yojanavistIrNatvAdayo dharmA banatvAcacchedenevA'nvIyante na tu vRkSatvAvacchedena tathaiva samuditanityatvADanityatvayoreca nityAnityatvopagame'pi kramikobhayArpaNAsahakRtapratyakSa nityAnityatvAvacchedanaiva jAyate na tu tadubhayadharmAvacchedaneti / idazca bhedopasarjanAbhedenayamavalambya bodbhanyam / abhedoesarjanabhedanayamate tu nityatvA'nityatvAbhyAM vilakSaNaM nityA nityatvaM tRtIyadharmalena pratIyate / anna eva saptamyAM datIyabhaMgopi prathamadvitIyabhaGgAbhyAmatiricyate; prathamabhaGge nityatvasya prAdhAnyanAinityatvasyA -pradhAnalyana svAtpadana pratipAdanAta dvitIya bhaGga cA'nityatvasya mukhyatvana syAtpadAnityatvasya gauNatvena pratipAdanAta tRtIya tu kramazaH prAdhAnyana nityatvAnityatvanirUpaNAt / anubhUyate ca 'syAt san syAdasaMzca ghaTa' iti zabdAt 'kramArpitasattvAsaco bhayadharmavantamamaM ghaTa jAnAmi ti, tadvyavahAraviSayatayA sidbhadharmapratyAkhyAnasyA'nyAyyatvAt. kramagabhiyaprAdhAnyabodhamatyatAtparveNA bhayapadaprayogAta, tatra ekatra dvayamiti viSayatAzAlino darzitabodhAntarasyA'nubhavikatvAt / etena "sadasattve vastunA na dharmI, asatvadAyAmapi vastvanuvRtyApAtAt, na ca svarUpaM sarvadAyaprasaGgAt' (a.suu.2|2133 - ve.ka.pa.pR.562) | iti vedAntakalpatarukAvacanaM pratikSiptama, svadravyAdibhiriva paradanyAdibhirapi vastunaH sattve pratiniyatavastusvarUpavilopaprasaGgAdina dika / nna bhavatu ghaTe syAnnityAnityatvapratyakSaM parantu tat kramika vidhiniSadhArpaNAsahakAreNa na bhavitumarhati, pratyakSe hIcchAnivamyatvAcana arpaNAyA vivakSArUpatvenecchAvizeSarUpatvAt / na hIlAmRte sannikRSTayaTAdipratyakSaM na bhavatIti / icchAyAH pratyakSasAmanyanantarbhUtatvAt 'kramikavidhiniSedhasahakAreNa ghaTaH syAnnityA nityo'pi pratyakSameva saMvedyate iti vaktuM na pAryate iti zAnirAsAyA'ha na ceti / asya 'vAcyami tyanenAinvayaH / pratyakSe = kathaJcitrityAnityatvaprakArakasAkSAtkAre icchAyAH = vivakSAyAH kathaM niyAmakatvaM ? naiva niyAmakatvamiti kAkyA dhvanitam / tadapohAya syAdrAdI hetumAha - pratItivalAditi / / pratyakSavalAdityarthaH / pratyakSameva sarvato calabatnamANam, tadapajIvakatvAtaditarapramANAnAmiti na te tadativartitamutsahante / ataH pratyakSAnusAreNaiva niyamakalpanA'hati na tu niyamAnusAraNa pratyakSakalpanA, uvajIvakasyopajIvyA pekSayA durbalatvAt / ata eba etAdRzecchAviziSTabodhaM prati = niyatasvA'nyavahitonaratvena vidhiniSedhavivakSAviziSTapratyakSa prati etAdRzetrAyAH = upadarzitasvarUpAyA: kAraNatvakalpanAta = hetatvonayanAta / ayaM bhAvaH ghaTAdikaM daSTavA 'kimayaM nityAna vA ?' iti zaGkate. jijJAsate . . . ..... - ke sthAna para abhipikta hote haiM / vilakSaNarUpa se upasthita hone se kathaMcit nityAnityatva bhI prathama dvitIya dharma se atirikta || hai - yaha siddha hotA hai| ataH prathama, dvitIya dharma se tRtIya dharma caritArtha nahIM hotA hai / icchA bhI pratyakSA.kAraNa - syAdAdI cha na ca pratya, iti / yahA~ yaha kahanA ki ---> "pratyakSamAtra kI sAmagrI meM icchA kA samAveza nahIM hone se pratyakSa pramIti ko svotpatti meM icchA kI apekSA nahIM hotI hai / ataH Apane jo yaha kahA ki - 'kramika ubhaya arpaNA ke sahakAra se tRtIya dharma kA sAkSAtkAra hotA hai. vaha ThIka nahIM hai, kyoMki arpaNAzabda kA artha hai vivakSA yA jijJAsA yAnI icchAvizeSa / icchAtvAvacchinna kA pratyakSasAmagrI meM niveza na hone se tRtIya dharma ke sAkSAtkAra ke lie tAdRza arpaNA kI apekSA hI nahIM hai / isa paristhiti meM tAdRza arpaNA ke sahakAra meM tRtIya dharma ke pratyakSodaya kI kalpanA bhI nahIM kI jA sakatI, . bolane kI no bAta hI kyA ?" <- bhI nAmunAsiba hai| isakA kAraNa yaha hai ki pratIti balavAna hai / pratIti ke anusAra niyama kI kalpanA kI jA sakatI hai, na ki niyama ke anusAra pratyakSa kI kalpanA / tAdRza arpaNA hone para hI tAdRza ' dharma kA bodha hone se svA'vyavahitottarajAyamAnatva saMbaMdha se tAdRza icchAviziSTa pratyakSa ke prati tAdRza icchA ko kAraNa mAnanA Avazyaka hai| tAtparya yaha hai ki ghaTa ko dekha kara 'yaha nitya hai yA nahIM ?' aisA saMzaya, jijJAsA hone para purupa abhiyukta (Apta) vyakti se prazna karatA hai yA svayaM uhA'poha- ciMtana-manana karatA hai| bAda meM Apta puruSa ke uttara se yA svayaM
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ * kathaJcidavaktavyatvasamarthanam (4) yugapadubhayArpaNAsahakAreNa syAdavaktavyo'pi na tu sarvathA, avaktavyapadenA'pi OM jayalatA hai | | AptapuruSaJca paryanuyuMkte / taspratyuttareNa nityatvaprakArakabadhe jAte'pi kimayaM sarvathA nitya Ahosthita kathaJcit ?' iti saMta | vubhutsati pRcchati cAbhiyukta puruSam / taduttaraM taduttarAt sa nityo'pi anityatvavAnapI' ti jAnAti / yastu kevala ghaTAdikaM pazyatyeva na tu saMdegdhi, jJAtumicchati vA nityatvAdikaM sa neva vimarzati nityatvAdikaM na vA'nuyute ziSTapuruSamiti na tadavabodhabhAgbhavati prekSamANo'pi ghaTAdikamitAcchAyA api nityatvAdiprakArakapratyakSakAraNatvaM pramIyate / na caivaM sarvatra pratyakSasyecchAjanvataM syAt svAmityAdiprakArakapratyakSaM pratyapIti vAcyam, sarvatracchAyAH pratyakSasAmanantarbhUtapa prakRte tAdRzecchAM vinA nityAnityatvaprakArako dhAnudayAt tatsattve caravirbhAvAt anvayavyatirekapratyakSamahimnA tasyAH taM prati kAraNatvaM kalpanAmarhati dRSTAnusAreNaiva kalpanAyA: prAmANikatvAt / yadyapi vivakSA zAbdabodha evaM prayojikA, na pratyakSa | nA'pi jijJAsA, caTadidRkSayonmIlitanayanasya puraH sthitapadapratyakSAnupapattiprasaGgAta, tathApi pradhAnaguNamavina tathAtaca pratyaka tattadarbhitvAdiniyantritakSayopazamasyA'nvayavyatirekAbhyAM viziSya hetutvAnnAnupapattiH / taduktaM nyAyakaNikAyAM vAcaspatimizreNApi "vizadatarakAryasiddhI cA'pratIyamAnamapi kAraNaM kalpanIyaM na punarapratIyamAna kalpanAbhayAt kAryavaizadyamapahnItumucitam " (nyA.ka. // pR. 89) iti / ! 224 caturthadharmaM pratipAdayati - yugapadubhayArpaNAsahakAraMNa = ekadeva vidhiniSedho bhayavivakSAsAciyena, syAdavaktavyo'pi = kathaJcidavaktavyatvaviziSTo'pi yato dvayordharmayoH prAdhAnyena guNabhAvena vA yugapatpratipAdane na kiJcidracaH samardham sarvatra syAtpadaM niyatApekSAlAbhArthaM prayujyate / taca tiGgantapratirUpakaM nipAtarUpaM sarvadhAtvaniSedhakamanekAntadyotIti prAguktamanusandheyam / syAdavyavacchedyaM kaNData Aha- na tu sarvatheti / avaktavyamityatrA'pyanuvartate / tatra hetumAha avaktavyapadenA'pi avaktavicAra-vimarza se use bodha hotA hai ki 'ghaTa nitya hai, vaha bhI sarvathA nahIM, magara dravyatva Adi dharma kI apekSA se' | yadi tAdRza saMzaya - jijJAsA Adi na ho to ghaTa meM kathaMcit nityatva, kathaMcit anityatva, kathaMcit nityAnityatva Adi dharma kA bhAna nahIM hotA hai / ataH tAdRza dharma ke sAkSAtkAra ke prati tAdRza arpaNA ko kAraNa mAnanA Avazyaka hai / ataH pratyakSavizeSa kI sAmagrI meM icchAvizeSa kA niveza karanA Avazyaka hai yaha phalita hotA hai / syAdvAdI ghaTa yugapat arpaNAdaya se kathaMcit avaktavya yugapadu iti / isa taraha yugapat vidhiniSedha kI arpaNA hone para 'ghaTa kathaMcit avaktavya hai' aisA sAkSAtkAroya hone se ghaTa meM kathaMcit avaktavyatva dharma bhI rahatA hai / Azaya yaha hai ki vidhi-niSedha kI kramika kalpanA hone para kathaMcit nityAnityatva kA pratipAdana yA pratyakSa ho sakatA hai, magara vidhi-niSedha kI eka hI kAla meM kalpanA hone para arthAt dravyatvaparyAyatva bhaya kI apekSA ghaTa kyA hai ? aisI jijJAsA yA prazna hone para koI eka aisA zuddha zabda (= asAmAsika zabda ) nahIM milatA hai, jisase eka hI kAla meM pradhAnatayA nityatva aura anityatva dharma kA pratipAdana ho sake / ataH yugapat ubhaya arpaNA hone para yahI kahanA par3egA ki ghaTa ubhaya (dravyatva- paryAyatva) kI apekSA eka hI kAla meM ghaTa avaktavya haianirvacanIya hai kisI zabda se pradhAnatayA yugapad nityatva aura anityatva vAcya nahIM ho sakate / ataH tAdRza prazna ke pratyuttara meM 'ghaTa avaktavya hai' yahI kahA jA sakatA hai / 'pI' kahA jA sakatA hai, 'pu' kahA jA sakatA hai| magara eka hI kAla meM donoM ko 'pI' isa rUpa meM bolA nahIM jA sktaa| yahA~ isa bAta para dhyAna denA Avazyaka hai ki yugapat ubhaya arpaNA hone para ghaTa sarvathA avaktavya ( vANI kA aviSaya) nahIM hai kintu kathaMcit hI avaktavya hai / yadi ghaTa ko sarvadhA avaktavya mAnA jAya taba to isakA matalaba yaha huA hai ki yugapad ubhayArpaNA hone para ghaTa kisI bhI zabda kA viSaya (= vAcya) nahIM hai / aisA hone para to ghaTa avaktavya zabda se bhI avaktavya ho jAyegA / arthAt ghaTa avaktavya zabda kA bhI viSaya (= vAcya) nahIM bana sakegA / taba avaktavyapadajanya pratIti kA viSaya ghaTa kaise ho sakegA ? ataH avaktavya zabda kA bhI ghaTa meM prayoga na hone kI Apatti AyegI / magara avaktavya zabda kA prayoga to yugapat ubhaya arpaNA hone para ghaTa meM hotA hai / ataH yahI mAnanA ucita hai ki ghaTa sarvathA avaktavya nahIM hai, kintu kathaMcita hI avaktavya hai / arthAt samakAlIna vidhi-niSedha kI kalpanA hone para ghaTa avaktavya zabda se vaktavya (= vAcya = pratipAdya ) hai aura avaktavya zabda se atirikta zabda se avaktavya (= apratipAya ) hai / 9. dRdayatAM caturthapRSThe 1 -
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ - -- - - 22. madhyamasyAdvAdarahasya khaNDaH 2 - kA.5 * brahmasUtra-zAkarabhASyanirAkaraNam * avaktavyatvA''patteH / na tA'vaktavyatvaM zabdA'bodhyatvarUpaM kathaM yogyamiti vAcyama, . / upadezasahakAreNa pArAgAdivattadgrahAt / 'nityatvasyA'tra ka upakAra: ?' iti cet ? avaktavyatvena pariNatirityeva gRhANa / = ===* jayalatA *:-== vyatrA''patteriti / apratipAdyatvApatterityarthaH / nanu yugapadubhayArpaNAyAM vastu kiM sarvadhA'vaktavyaM yaduta kathaJcit ? iti vimalavikalpayugalamupatiSThate / Adye tu avaktavyapadenA'pi vastuno'vAcyatA paniH, sarvapadairapratipAdyatvAttasyA'smin pakSa / nA'pi dvitIyo majhulaH, abaktavyatvasya padajanyapratItinirUpitaviSayatAzUnyatvarUpatveno'vaktavyapadena vastuno vaktavyatvopagame unmattatvaprasaGgAta, padapravRttinimitnazUnye padaprayogAdityAzayavantaM saMdehaM nirAkartRmAha- na ceti / asya vAcyamityanenA:ndayaH / kathaM yogya ? navA'vaktavyApadenA'pi pratipAdayitumarhati, virodhAditi TAkAkRdAzayaH / tadvyapohAyAha-upadezasahakAreNa = saMketasahakAraNa, avaktavyapadAt padmarAgAdivat = padmarAgatvagrabhUtiprakArakAvabodhavata, tadgrahAt = avaktavyatvabodhAt / ayaM bhAvaH prAzcA mate yathA padmarAgendranIlaridha-ravikAnta-candrakAntAdimaNimANikyAdi parAvarti pazyannapi na gopAlAdiH janaH padmarAgatvAdiyaM tatra jJAtuM kSamaH kintu vijJajanopadezasAcivyenaiva sa tat sAkSAtkaroti tathA yugapadeva prAdhAnyena nityatvA'nityatvayoH kathayitumazakyatve'pi vRddhapuruSo vaktavyazabdasaMketadvArA tayatipAdanaM karotyeva zroturapi ca gRhIta zaktikasya tadanantaraM tajjJAnaM bhavatyeva / navyanaiyAyikAstu 'bhinnapramANayorekajJAnA janakatvena na parasparasahakAritvamiti padmarAgatva pratyakSa rUpavizeSagrahaNameva hetuH 'rUpAdivizeSavAn maNiH padmarAga' ityupadezastu 'gosadRzA gavaya' ityatidezavAsyavat padmarAgapadavAcyatvopamitAvevopayujyate ityAhuH / tadasat rUpavizeSa - padmagatvayorgrahasya tulyasAmagrIkatvAta, zikSAtaH pUrva rUpavizeSagraha.pi padmarAgatvA'grahAt, svavizeSyasamavaMtatvasambandhena tasya padmarAgatpratyakSahetulye sadRzapadmarAgadvayasthale tadavizeSyasannikarmeNA'pi padmarAgatvapratyakSApatteH | unopadezasya tatrAnuphyoMge ca padmarAgatadanyasaMzayanivRttyarthaM tadAzrayaNasya 'upadezAta padmarAgaM sAkSAtkaromi na tUpaminomI'tyuttara- / kAlInAnubhyavasAkArAnupapattetheti dik / ata eva nonmattapralApaprasaGgo'pi sAvakAzaH, avatanyazabdAtiriktapadA pratipAdyatve satyavaktavyapadapratipAdyatvasyaiva syAdavaktavya padapravRttinimittatvAta, tasya vastuni vidyamAnatvAta, zroturapi tasyaiva bodhAnnopahAsAta padavam / evaM zabdadvArA saptabhaGgIjJasya pradarzitA'vaktavyatvaprakArakapratyakSotpAdakatvAnnA vaktavyatvaM pratipAdayituM boddhaM vA yogyamiti siddhametAvatA / etena "avaktavyazcennocyeran / ucyante cA'vaktavyazceti bipratiSiddham / ucyamAnAzca tathaivAivadhAryante nAvadhAryanta iti ca' (bra.sU. 22 / 33 zAM. bhA.) iti brahmasUtra-zAGkarabhASyavacanaM pratipiddham, brahmaNo nirvacanIyatvedaNyasyAnnuyogasya samAnatvAcca / paraH paryanuyutte - nityatvasya = prAgacyANitasvarUpasya / iJcopalakSaNamanityatvasya / atra = caturtha bhaGganirUpita ___ * upadezasahakAra se apAtayatta bhI zAbdabodhayogya - syAvAdI * na cAdha, ini / yahA~ yaha samasyA mu~ha phar3e khar3I hai ki -> "avaktavyatva zabda kA artha hai zabda se avodhyatva yAnI zabdajanya pratIti se nirUpita vipayatA kI yogyatA kA abhAva hI avaktavyatvazabdArtha hai / jisameM zabdajanya pratIti kI viSayatA hI nahIM hai, vaha zabda se kaise banAyA jA sakatA hai ! vaha zAbdI pratIti ke yogya kaise ho sakatA hai| jaise indriyajanya pratIti kI viSayatA ke ayogya aise atIndriya padArtha kA jJAna karAne meM indriya asamartha hai vaise hI zabdajanya pratIti se nirUpita viSayatA ke ayogya aise avaktavya artha kA bodha karAne meM zabda bhI asamartha hI rhegaa| ataH samakAlika vidhiniSedha arpaNA hone para ghara meM avaktavyazabda kA prayoga bhI ayogya hI ThaharegA" <- magara isa samasyA kA samAdhAna bhI sarala hai| jaise padmarAgAdi maNi ko hama dekhane haiM phira bhI hameM yaha jJAna nahIM hotA hai ki 'yaha padmarAga maNi hai' / magara jauharI ke upadezarUpa sahakArI kAraNa se padmarAgatvAkAraka bodha kA udaya hameM ho sakatA hai| vaise hI saptabhaMgI ke / / jJAtA evaM upadezaka ke upadezAtmaka sahakArI kAraNa se avaktavyatvaprakAraka jJAna bhI hameM ho sakatA hai / ataeva eka kAla meM vidhi-niSedha ubhaya jijJAsA hone para avaktavya zabda kA ghaTa meM prayoga karanA bhI susaMgata hai . yaha siddha hotA hai / E avamatavyatteta pariNAma ho nityatva 21 upakAra - syAdAdI = nitya, iti / yahA~ eka aura uljhana upasthita hotI hai ki -> "ghaTa meM abaktabyatva dharma mAnane para nityatva kA -- -
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ * aSTabhaGgIprasaGgApAkaraNam vaktavyatvena pariNatistu nityatvAdivizeSa eva vizrAmyatIti na tadatirekAvakAzaH / vaktavyatvena bodhastu nityatvavidhyAdikalpanAtoM nityatvAdinaiva bodhAnodeti / 226 OM jayalatA *-- = 'vizeSyatA'krAnte ghaMTe ke upakAraH ? nityatvA'nityattvayoH yugapadubhayavivakSAyAmavaktavyazabdapratipAdyatve'pi tatra tayoH kaH upakAraH ? iti praznArthaH / prakaraNakRta pratyuttarayati avaktavyatvena rUpeNa pariNatirityeva tvaM gRhANa jAnIhi / yugapadabhayavivakSAyAM satyAM nityatvA'nityatvadharmau svayamavaktavyatvIbhavantI ghaTamavaktavyatvena pariNAmayati / ayameva tadupakAraH / ata evA'vaktavyatvamapi svatantrapariNAmo na nityatvAdigrahaNena gRhyata iti bhAvaH ! - = nanyevaM sati vaktavyatvamapyavaktavyatvavadatiricyeta ghaTasya vaktavyatvenApi pariNAmAt / tato ghaTe'STamadharmaprasaGgo durnivAra ityAzaGkAyAmAha vaktavyatvena pariNatiH ghaTapariNatiH / turvizeSadyotanArthaH / tadevopadarzayati nityatvAdivizeSe eva vizrAmyatIti / evakAraphalamAha- iti hetoH na tadatirekAvakAzaH = tasya vaktavyatvasya nityatvAdivizeSebhyo vyatiriktatvasaMbhavaH / ayaM bhAvaH vaktavyatvena rUpeNa ghaTapariNatiH syAnnityatvAdivizeSa pariNatisvarUpaveti nityatvavidhiniSedhAdikalpanAyAM 'nASTamadharmAvakAzo, nityatvAdigrahaNenaiva tadgrahAt, nityatvAdidharmavizeSaH vaktavyatvena yasya pariNAmitatvAdeva 'ghaTaH syAnnityaH spAdanitya' ityAdikadhanasaMbhavAt / ata eva syAnityatvAdidharmANAmapi syAdvaktavyatvAbhedo'pi siddhUyati / nanu vaktavyatvapariNAmasya syAnnityatvAdidharmavizeSabhyo'natiriktatve yathA paTaH dravyatvena nitya' iti bodho jAyate tathaiva 'ghaTo dravyatvena vaktavya' ityapi pratIyetetyAzaGkA nirAkartumAha- vaktavyatvena bodhastviti / anvayazcA'sya 'nodetI' tyatra / ana 1 hetumAha nityatvavidhyAdikalpanAtaH = kramikA'krabhikanityatvavidhiniSedho bhayavivakSAtaH nityatvAdinaiva spAnnityatvAdiprakAreNaiva, bodhAt = ghaTavizeSyakabodhodayAt / ayaM bhAvaH yAdRzI arpaNA tAdRzI pratItiH vastunyupajAyate / ato nityatvayahA~ kyA upakAra ho sakatA hai ? kyoMki nityatva dharma ko pradhAna banA kara yahA~ prarUpaNA kI jA rahI hai / ataH nityatva dharma kA upakAra honA jarUrI hai" <- / isakA samAdhAna yaha hai ki nityatva dharma kA avaktavyarUpa se ghaTapariNAma honA hI nityatva dharma kA upakAra hai / yugapat ubhaya arpaNA hone para nityatva aura anityatva dharma ghaTa ko avaktavyatayA pariNata karate haiM aura svayaM avaktavyatyAtmaka banate haiM / isase yaha phalita hotA hai ki avaktavyatva dharma bhI svataMtrarUpa se ghaTa meM rahatA hai, jo nityatvAdi ke grahaNa se gRhIta nahIM hotA hai / ataH ghaTa meM avaktavyatva dharma ko bhI mAnanA jarUrI ho jAtA hai| OM avaktavyatva kI bhA~ti vaktavyatva svataMtra A~ThavA dharma nahIM - syAdAdI vakta iti / yahA~ yaha zaMkA karanA ki "jaise ghaTa meM avaktavyatva dharma svataMtra hai, ThIka vaise hI vaktavyatva bhI eka svataMtra dharma hogA, jisake phalasvarUpa meM ghaTa meM sAta dharma nahIM kintu ATha dharma kA aMgIkAra mAnya karanA hogA " <- nAmunAsiva hai / isakA kAraNa yaha hai ki vaktavyatvarUpa se ghaTapariNati nityatvAdivizeSa dharma meM hI vizrAnta ho jAtI haiN| matalaba ki nityatvAdi dharma ghaTa ko vaktavyarUpa se pariNata karate haiM, magara vaha vaktavyatva dharma 'syAt nityatva, kathaMcit anityatva' Adi dharma meM hI paryavasita hotA hai / isalie to 'ghaTaH syAnnityaH syAt anityaH' ityAkAraka pratIti evaM vyapadeza mumakina hai / ataH syAt nityatva Adi dharma se atiriktarUpa se vaktavyatvaM dharma kA avakAza nahIM hai / kathaMcit nityatva, kathaMcit anityatva Adi dharma vaktavyatvasvarUpa hI hai / isalie 'kathaMcit nityatva' Adi rUpa se vaktavyatva dharma kA bhI kathana ho jAtA hai / ataH syAnityatvAdi dharma se atirikta vaktavyatva dharma kI siddhi nahIM ho sakatI hai, jisake | pariNAma meM aSTama dharma kI evaM aSTabhaMgI kI Apatti ho sake / yahA~ yaha zaMkA karanA ki "ghaTa meM kathaMcit nityatva Adi dharma hai vahI vaktavyatva dharma hai aisA mAnane para Apatti yaha AyegI ki ghaTa kA jaise kathaMcit nityatvarUpa se jJAna | hotA hai, ThIka vaise hI vaktavyatvarUpa se bhI mAna honA cAhie, kyoMki vaktavyatva syAnityatvAdisvarUpa hI hai" <- to yaha ThIka nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki nityatvavidhAna kI vivakSA hone para syAnityatvaprakAraka bodha kA hI udaya hotA haiM, nityatvaniSedha kI jijJAsA hone para syAdanityatvaprakAraka jJAna kA hI janma hotA hai / jijJAsA ke anusAra hI bodhodaya hotA hai / ataeva vaktavyatvena yadajJAna kA tAdRza arpaNA ke sahakAra se janma nahIM hotA hai| dUsarI bAta yaha hai ki 'syAnityaH ' pada se ghaTa kA kathana hone se hI ghaTa meM vaktavyatvaprakAraka jijJAsA kA udaya nahIM hotA hai / vizeSa dharma kA jJAna hone para sAmAnya dharma kI zaMkA nahIM hotI hai / 'yaha brAhmaNa hai' aisA jJAna hone para 'yaha manuSya hai yA nahIM ? aisI zaMkA kisIko bhI hotI nahIM hai | ataH vaktavyatvaprakAraka jJAna udaya na honA ThIka hI hai /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 227 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 . kA.5 * vaktavyatvasaptabhaGgIsthApanam * (1) kramA'kramAbhyAM vidhyubhayakalpanAsahakAreNa syAmitya: syAdavaktavyaH / (6) tAbhyAM niSedhobhayakalpanAsahakAreNa syAdanitya: syAdavaktavyazca / (9) tAbhyAmubhayakalpanAsahakAreNa syAnityaH syAdanityaH syAdavaktavya dheti| A'pi samudAyA'valambinI zakSA praagvnirsniiyaa| * gayalatA * vidhyarpaNAtaH syAnnityatvaprakArako bodho jAyate, nityatvaniSedhakalpanAsahakArAt syAdanityatvaprakArako'vabodha utpadyate / ato vaktavyatvaprakArako bodho'vaktavyatvaprakArakajJAnavasrodeti / na ca vaktavyatvavidhikalpanAsahakArAttAdRzApratyayaprasaGgo durnivAra iti vAcyam, syAnityatvAdervaktavyatvavyApyatvAt syAnityatvAdiprakArakabodhAdeva vaktavyatvaprakArakajijJAsoparamAt / na.caivamapi kathazcinnityatvagrakArakabodhodayAt prAk vaktavyatvavidhikalpanAsahakArAt vaktavyatvaprakArakabodhoM durnivAra iti vaktavyam , iSTatvAt / na cA'STamadharmaprasaGgaH; syAnnityatvAdyanatiriktatvAta vaktavyatvasya / taduktamaSTasahasrItAtparyavivaraNe -> 'vaktavyatvasya kathaMtAgarbhatvena viziSya vizrAntatvAta, zabdAnugamamAtrasyA'prayojakatvAt. sattvAdinA vaktavyatvasya sattvAdisamaniyatatvena nirAkAntayA bhaGgAntarAnArambhakatvAt anyathA'sadbhinnatyAdinApi bhaGgAntarApatteH <- (a.sa. ci.pR. 187) prakaraNakRndirabati / astu vA vaktavyatvaM nAma kazcanAtiriktadharmastadhApi vaktavyatvA'vaktavyatvAbhyAM vidhiniSedhakalpanAviSayAbhyAM sattvAsattvAbhyAmiva saptabhaGgacantarameva prApnotIti na satcAsattvAdisaptavidhadharmanyAdhAta iti dhyeyam / pazcamadharmamAha - kramAkramAbhyAmiti / bidhyAdau yathAkramamanvayaH / vidhyubhayakalpanAsahakAreNeti / nityatvavidhinityatvavidhiniSedhobhayArpaNAsAcivyeneti / syAnityaH syAdavaktavya iti / pratIyata iti zeSaH / dravyatvApaNA- dravyatvaparyAyatvobhayArpaNAsAhAyyana ghaTe kadhazcinityatva-kathaJcivaktavyatvaprakArakaM vijJAnamutpadyate iti bhAvaH / paThadharmamupadizati- tAbhyAM = kramAkramAbhyAM, niSedhobhayakalpanAsahakAreNa = nityatvaniSedha-vidhiniSedhobhayabhajanAsamavadhAnena, syAdanityaH syAdavaktavyazca / saMvedyata iti zeSaH / paryAyattvavivakSA-dravyatyaparyAyavAbhayavivakSAsaMpAtana ghaTa syAdanityatva - syAdavaktavyatvaprakArakaM pratyakSa jAyata ityabhiprAyaH / saptamadharmaM nirdizati- tAbhyAM + kramAkramAbhyAM, ubhayakalpanAsahakAreNa = nityatvavidhi-nityatvaniSedha-nityatvavidhiniSedhobhayakalpanAsannidhAnena, syAnityaH syAdanityaH syAdavaktavyatheti / sAkSAniyata iti zeSaH / dravyatvApekSayA paryAya - tvApekSayA dravyalvaparyAyatvobhayApekSayA ca ghaTaH kIdazaH' iti mImAMsAyAM satyAM syAnityatvA'nityatvA'vaktavyatvaritayaprakArako 'zodho jAyate. tAdRzamImAMsA hitakSayopazamajanyabodhaviSayatvAt tAdRzadharmasyeti bhAvaH / / atrApi = caramadharmatrike'pi, samudAyA'valambinI - 'pUrvokadharmacatuSkasamUhanimittikA, zaGkA prAgannirasanIyeti / ayaM bhAvaH atra syAdiyaM zaGkA yaduta syAnityatvApravaktavyanvadharmasya prathamacaturthadharmasamudAyenaivopapattau kimarthaka paJcamadharmakalpanam ? Eucpcit nitya aura kathaMcit atarAtatya - syAdAdI 5 kramAkra, iti / isa taraha kramazaH vidhi aura yugapat vidhiniSedha ubhaya kI arpaNA hone para 'ghaTa kathaMcit nitya aura ! kathaMcit avaktavya hai' aisI pratIti hotI hai| ghaTa meM dravyala kI apekSA nityatva aura dravyatva-paryAyatvobhaya kI apekSA avaktavyanva dharma rahatA hai| yaha pA~cavA dharma hai| isa taraha kramazaH niSedha kalpanA aura yugapat ubhayakalpanA ke sahakAra se 'ghaTaH syAdanityaH syAdavaktavyaH' aisA pratyakSa hotA hai| arthAt paryAyatva kI apekSA aura dravyatva-paryAyatvobhaya kI apekSA ghaTa meM kathaMcit anityatva aura kathaMcit avaktavyatva dharma rahatA hai / yaha hA dharma hai| isa taraha kramazaH vidhi kI aura nipeya kI kalpanA tathA yugapat ubhaya kI arpaNA hone para 'ghaTaH syAnityaH syAdanityaH syAdavakanyaca aisA sAkSAtkAra hotA hai| matalaba ki dravyatva kI apekSA, paryAyatva kI apekSA aura dravyatva-paryAyavobhaya kI apekSA ghaTa meM kathaMcit nityatva, kathaMcit anityatva aura kathaMcita avaktavyatva dharma rahatA hai / yaha 7 vA dharma hai / antima tIja dharma kA samAveza pUrva dharma meM nahIM ho sakatA - syAdAdI ___atrApi, iti / yahA~ yaha zaMkA ho ki -> "pA~caveM dharma kA nirvAha to prathama aura caturtha dharma ke samudAya se hI ho jAyegA / isa taraha chaTThe dharma kI upapatti to milita dvitIya aura caturtha bhaMga se hI ho skegii| tathA saptama dharma kA
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ * saptabhar3AyAM vicAravizeSa: * na ca vizeSaNavizeSyabhAve vinigamanAvirahAdAdhikyamAzAlIrAma, tathApyetatkRtapariNatyanatirekAt / -* jayalatA * evaM syAdanityatvA'vaktavyatvadharmasyApi dvitIyacaturthadharmakalApenava nirvAhasaMbhavAt SaSThadharmakalpanamapi anatiprayojanameva / ata evAtiriktasaptamadharmakalpanA'pi niSprayojanA, tRtIyacaturthAbhyAM samuditadharmAbhyAmeva tatpratItyupapatteriti / iyaJca zaMkA nirastava prAgukta| rItyA / tathAhi - samuditayoH prathamacaturdhadharmayoH dvitIyacaturthadharmayoH tRtIyacaturdhadharmayozca yadhAkramaM paJcamaSaSThasaptamadharmebhyo vilakSaNatvena pratIteH prakRtadharmakalpanAyA AvazyakatvAt / yad yato vilakSaNatvena pratIyate tattato'tiricyate yathA ghaTAtyaTa: / tathA caite, tasmAt tatheti saptadharmakalpanA yuktaveti siddham / nayamatabhedena vizeSastu prAgupadarzitaprakAreNa svayamuneya ityalaM casuryA na ceti / asya 'vAcyami'tyanenAinvayaH / vizeSaNavizeSyabhAve vinigamanAvirahAt = ekatarapakSapAniyuktizUnyatvAta, AdhikyaM = saptadharmAtireka iti / ayaM zaGkAdabhiprAyaH tRtIyadharme yattAbadaktaM 'kramikavidhiniSedhArpaNAsahakAreNa ghaTaH syAtrityattvaviziSTA'nityatvavAn' tatra mayA'pyevaM vaktuM zakyate yaduta kramikaniSedhavidhyarpaNAsAcivyena ghaTaH syAdanityatvaviziSTanityatvAzrayaH / na cAtra vinigamakamasti kizcit, binigamanAviraheNa kathaJcinityatvaviziSTAnityatvadharma iva syAdanityatvaviziSTanityatvamapyavazyama yubheyaM svAdrAdibhiH bhavanti / evameva kramAkramAbhyAM vidhyubhayakalpanAsahakAreNa ghaTe syAnnityatvaviziSTA vaktavyatvavat / / | akramakramAbhyAmubhayavidhyarpaNAsaMpAtena syAdavaktavyatvaviziSTanityatvamapyupeyam / tathA kramAkramAnyAM niSedhobhayakalpanAsahakAreNa zaSTAvaktavyatvadharmakalpanAvata akramakramAbhyAmabhayaniSedhabhajanAsamavadhAnena ghaTe syAdavaktavyatvaviziSTAnityatvadharmAbhyupagamasyA'pi nyAyyatvAt / evameva tAbhyAmubhayasahakAreNa syAnityatvA'nityatvaviziSTAvaktavyatvadharmakalpaneva syAdanityatvanityattvaviziSTAvaktavyatvadharmasya syAdavaktavyatvanityatvaviziSTAnitdatvasya syAdavaktavyatvA'nityatvaviziSTanityatvasya syAnityatvAtavaktavyatvaviziSTA nityatvasya syAdanityatvA'vaktavyatvobhayaviziSTanityatvasyApyabhyupagamaprasaGgAt / tatazca nityatvamadhikRtya trayodadAdharmakalpanA pAtena trayodazabhaGgIprasaGgAt / syAdvAdI tatsamAdhAnamAha- tathApIti / tadvizeSaNavizeSyabhAve vinimamanAdirahe pIti / etatkRtapariNatyanatirekAt = / tAdRzArpaNAprayuktapariNAmAbhinnatvAt, adhikaSadharmANAmiti doSaH / ayaM samAdhAnAbhiprAya: tAdRzadharmacatuSke vizeSaNavizeSyabhAdavinigamanAcirahe'pi na vilakSaNavizeSyabhAvApannA dharmAH tadatiriktAH, bAcakabhede'pi vAyapariNAmAgvaicitryAta / yathA bhUtale saMyuktavaTapaTasattvadazAyAM 'ghaTaviziSTapaTaH paTaviziSTaghaTo yA bhUtalanirUpitavRttitAvAn ?' ityatra vinigamakAbhAve'pi tatpariNAmA| bhedaH tathaiva prakRte tathAvidhavinigamakAbhAve'pi tatpariNAmA nAtiricyante, yadhAkSayopadAma tathAvidhavizeSaNavizeSyabhAvAvagAhibodhasyeSTatvAt vAcyAbhede'pi vAcakamaMdasya vyavahAranayamataprasiddhatvAt / samarthana tRtIya aura caturtha dharma ke samUha se hI saMbhava hai / ataH prathama cAra dharma se atirikta aMtima tIna dharma kI ghaTa meM kalpanA nahIM karanI cAhie" - to yaha ThIka nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki saMmilita prathama aura caturtha dharma vilakSaNarUpa se pA~cace dharma meM sthApita hote haiN| dvitIya aura caturtha dharma kA samUha vizeSarUpa se chaThe dharma ke rUpa meM pratIta || hote haiN| nRtIya aura caturtha dharma kA samudAya bhinnarUpa se 7 veM dharma ke svarUpa meM siddha hotA hai| pUrva cAra dharma usIrUpa se carama nIna dharma ke sthAna meM jJAta nahIM hote haiN| pUrvottara dharmoM meM avilakSaNa pratIti na hone se uttara tIna dharma pUrva dharmoM se svataMtra haiM . yaha siddha hotA hai| * vizeSaNa-vizeSyamApa meM vijigamakA hone para bhI pariNAma abhinna - syAdAyI * na ca vidI. iti / yahA~ yaha dahazata ho ki -> "antima tIna bhaMga meM vizephNa-vizeSyabhAva meM vinigamanAviraha hone se gaurava doSa prasakta hogA / matalaba ki pA~cavA dharma kathaMcit nityatvaviziSTa avaktavyatva mAnA jAya yA kathaMcit avaktavyanvaviziSTa nityatva mAnA jAya ? - isa viSaya meM donoM pakSa meM se eka pakSa meM bhI balavAn yukti na hone se donoM kA svIkAra karanA pdd'egaa| isI taraha chaThThA dharma kathaMcit anityatvaviziSTa abaktavyatva mAnA jAya yA kathaMcit avaktavyattvaviziSTa anityatva mAnA jAya ? yahA~ eka bhI pakSa meM balavAna yukti na hone se donoM kA svIkAra karanA hogaa| isa taraha sAMtave dharma meM bhI yahI vinigamanAviraha hone se aneka dharmoM kA svIkAra karanA hogA / jisake phalasvarUpa meM kevala sAta dharma / nahIM kintu sAta se bhI jyAdA dharma kI Apatti nityatva ko kendra meM rakhane para upasthita hogI / ataH kevala sAta dharma kA hI pratipAdana karanA asaMgata hai" <- to yaha ThIka nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki vizeSaNa-vizepyabhAva meM vinigamanAviraha hone para bhI nAza arpaNAkRta pariNAmavitopa meM bheda nahIM hotA hai| jaise bhUtala meM ghaTa aura paTa saMpukta hone para bhUtala ____ .. - --
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 229 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 . kA.5 * upadheyasAGmaye'pyupA pasAya'm * | 'nityAnityatvAdayo jAtyantararUpA akhaNDA' ityAdhyAhuH / ata evA'mUna dharmAnavalambya tatra tatroktA samabhaGgI saGghatimaiti / ___ atha keyaM saptabhaMgIti cet ? ekatra vastunyekaikadharmaparyanuyogavazAdavirodhena vyastayoH = =* jayalatA * atraivAinyamatamAha- nityAnityatvAdayo jAtyantararUpA iti / Adizabdena sadasattvAdehANam / anyeSAmayamabhiprAyaH tRtIyapazvamAdidharmANAM na sakhaNDopAthitvaM yena vizeSaNavizeSyabhAve trinigamanAvirahaprAGgaH kintu jAtitvameva / jAtitvAvacchinnasyA khaNDatvAdeva = nagadahA vinimAvirApara. / bhegAbhencara nigA'nityatvAdayo'pi jAtyantararUpA ebopagantumarhanti / idantu dhyeyam - sarvathA jAtyantaratvamapi na yujyate, tadaMzanibandhanavizeSapratipanerabhAvaprasaGgAt / na cAsAvasti, sadasadu|| bhayAtmake vastuni svarUpAdibhiH sattvasya pararUpAdibhirasattvasya ca tadaMzasya vidoSapratipattinibandhanasya sunayapratAtinizcitasya prasiddheH, dadhiga urjAtakAdidravyAdbhavezanake tadaMzadadhyAdividoSapratipattivata / na cai jAtyantaramevobhayAtmakamiti vAcyama, sarvadho bhayarUpatve jAtyantararAtipatnarayogAta, pAnakavadeva / tataH kAJcajjAtyantaratvamupeyamiti sUcanArdhaM 'Ahu' rityuktam / na ca tathApi zabda-samabhirUdevambhUtanayamate na vizeSaNa-vizeSyabhAvabhede'STamAdibhaGgAsaGgo durnivAra ityArekaNIyam, tanmate AdyabhaGgadvayaspaicopagamAt / suspaSTazcaitat tattvaM cAdamahArNave / na caivamapi anantadharmAtmake vastuni tatpratipAdakavacanasyA'STamo'pi vikalpaH kimiti nAGgIkriyata iti zaGnIyam, tatparikalpananimittavirahAt, sAvayavAtmakasya niravayavAtmakasya cA'nyonyanimittakasya jijJAsAyAM catathAdi-prathamAdivikalpAnAmeva pravRtteH / tathAhi - krameNa dharmadvayaM guNapradhAnabhAvana pratipAdane prathamadvitIyabhaGgI, krameNa prAdhAnyenA'bhidhitsAyAM prathama-dvitIyasaMyoganiSpannaH tRtIyaH, yugapat prAdhAnyena vivakSAyAM caturthaH, ekaM vibhajyA parazcA-vibhajyAmNAyAM pradhama - catuniSpannaH paJcamaH, dvitIya-caturdhasamupajAtaH SaSTho vA, dro dezI vibhajya caturdhaJcA'vibhajya pratipipAdayiSAyAM prathama-dvitIya-caturthasaMyogotpannaH saptamo bhaGga eva pravartate / tRtIyAdidezApAdAne pi dvitryAdInAmekavibhAjakoparAgaparyavasAnAnna saptamAdyatikramaH, ekakaradaNDasaMyoge karadvayadaNDasaMyoge vA daNDitvAvizeSAt / tathApyanekAnta udbhUtadvitvAdivivakSayA syAdava vizeSa' iti cet ? tarhi syAdeva bhaGgAvAntara bhedA'pi / ata eva dvAdazAranayacakrAdI zrImallavAdisUriprabhRtibhiH koTizo bhaGgA abhihitA / na caivaM saptabhaGgalyAcAta iti vAcyam, vibhAjako pAdhyanatikramAta, upadheyasApeM 5pyapAdhyasAyAMtra vibhAgavyAghAta iti tAtparyaNAha- ata eveti / ___ madhyasthaH zaGkate - atheti / kA = kIdRzI iyaM saptabhaGgI ? atra pramANanayatattvAlokAlaGkArasUtramevopadarzayati meM ghaTaviziSTa paTa ko mAnA jAya yA paTaviziSTa ghaTa ko mAnA jAya ? isameM koI vinigamaka na hone se bhUtala meM donoM ko mAne jAte haiM phira bhI tathAvidha pariNAma meM, jo ghaTAdi meM rahatA hai, koI bheda nahIM hotA hai / isI taraha yahA~ ghaTa veziSTa avaktavyatva mAnA jAya yA kathaMcita avaktavyatvaviziSTa nityatva mAga jAya ? isa vivAda kA koI samAdhAna na hone para bhI ghaTa meM rahA huA vaha pariNAma to eka hI hai| ataH Apa use kathaMcit nityatvaviziSTa avaktavyatva kaho yA kathaMcit avaktavyattvaviziSTa nityatva kaho, kevala zabdabheda hai, arthabheda nahIM / ataH nityatva ko kendra banAne para sAta dharma se adhika dharma kA avakAza nahIM hai| OM nityAnityApa Adi dharma nAtivizeSAtmaka - ekadezImata 3e nityA, iti / vyAkhyAkAra zrImadajI uparyukta vizepaNavizepyabhAvaviSayaka vinigamanAviraha dopa kA nivAraNa anya vidvAnoM ke mukha se karAte haiN| anya vidvAna manIpioM kA yaha kathana hai ki -> 'nityAnityatva sakhaMDopAdhisvarUpa nahIM hai, kintu jAtivizeSAtmaka hI hai| jAti sadA ke lie akhaMda hotI hai, sakhaMDa nahIM / ataH kathaMcit nityatvaviziSTAvaktavyatva yA kathaMcit avaktavyatvaviziSTa nityala . aisA vizeSaNavizeSyabhAvaviSayaka vinigamanAviraha nahIM hai| <- / yaha anya vidvAnoM kA kathana hai / pratyeka vastu meM uparyukta rIti se jo sAta dharma siddha hote haiM, inakA avalaMbana kara ke hI aneka sthAna meM batAI huI saptabhaMgI kI saMgati hotI hai / nityatva ko kendra meM rakhane para sAta dharma hI saMbhava hai, na to nyUna aura na to adhik| isalie anyatra bhI saptabhaMgI kA hI pratipAdana kiyA gayA hai tribhaMgI yA abhaMgI Adi kA nahIM / saptabhaMgItazpapavicAra yahA~ yaha prazna ho ki -> 'yaha saptabhaMgI kyA hai ?' jisake viSaya meM Apa yaha laMbA-caur3A nirUpaNa karate haiM ?
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ * saptamaGgIsvarUpaprakArAnam * | samastayozca vidhiniSedhayoH kalpanayA syAtkArAGkita: saptadhA vAkprayoga: saptabhaGgIti sUtram | * jayalatA ekatreti / prakRte 'ekatra bastunI' tyatra saptamyartho vizeSyatvam / "ekaikadharmaparyanuyogavazAdi' tyatra paJcamyarthaH prayojyatvam / 'avirodhene' ti tRtIyArtho vaiziSTyarUpamavacchinnatvam / "vidhiniSedhayo rityatra saptamyarthaH viSayatvaM, anvayazca tasya kalpanApadArthe / / 'kalpanaye' tyatra tRtIyArthaH prayojyatvam / 'ma ti saptanidhaH / maMglAgA. paryApisA bannAracayabodhe sAkAGkSatvAt prakRte eka| vastuviSayakakaikadharmagocarapraznaprayuktAviruddhavyastasamastavidhiniSedhaviSayakakalpanAprayukta-syAtpadalAJchitasaptavidhatvaparyAptimavacanaprayogaH saptabhaGgIti zrIvAdidevasUrisUtrazabdArthaH / ___ ana zrIratnaprabhAcAryakRtavyAkhyAleza evam -> "ekatra jIvAdI vastunyakakasattvAdidharmaviSayapraznavazAdavirodhena pratyakSAdi- .. bAdhAparihAreNa pRthagbhUtayoH samuditayozca vidhiniSedhayoH paryAlocanayA kRtvA syAcchandalAJchito vakSyamANaiH saptabhiH prakAraH vacanavinyAsaH saptabhaGgI vijJeyA / bhajyante bhidyante'rthAH yaste bhaGgAH = vacanaprakArAH / tataH saptabhaGgAH samAhRtAH saptabhaGgIti kathyate / nAnAvastvAzrayavidhiniSedhakalpanayA zatabhaGgIprasaGganivartanArdhamekatra vastunItyupanyastam / ekatrA'pi jIvAdI vastuni vidhAyamAna-niSidhyamAnAnantadharmapAlocanayA'nantabhaGgIprasaktivyAvartanAthamakaikadharmaparyanuyogavazAdityupAttam / ananteSvapi hi dharmeSu pratidharmaM paryanuyogasya saptadhaiva pravartamAnatvAt tatprativacanasyA'pi saptavidhatvamevopapannamityekakasmin dharme ekakeca saptabhaGgI sAdhIyasI / evaJcAunantadharmApekSayA saptamaGgInAmAnantyaM yadAyAti tadabhimatameva / etaccAJgre sUtrata eva nirNeSyate / pratyakSAdiviruddhasadAyekAntavidhipratiSedhakalpanayA'pi pravRttasya vacanaprayogasya saptabhaGgItvA'nuSaGgabhaGgArthamavirodhenetyuktam" <- (pra.na.ta.. 4/15 ratnA.ava.) 'praznavazAdekatra vastunyavirodhena vidhipratiSedhakalpanA saptabhaGgI'ti digambarIyalakSaNam / prakaraNakAro nyAyavizAradastu aSTasahasrItAtparyavivaraNe -> "ekatra vastuni sattvA'sattvAdisaptadharmaprakArakazAbdabodhajanakatA. paryAptyadhikaraNaM vAkyaM saptabhaGgIti lakSaNatAtparyam / virodhasphUrtI vAkyasyA'bodhakatdenaiva 'avirodhene' tyasya gatArthatvAt / praznasya ca kvAcitkalvAcchiSyajijJAsayeva kvacid gurorjijJApayiSayaiva saptabhaGgIprayogasaGgateH 'praznavazAdityasyA'pi lakSaNe pravezAt / nAnAvastuni sattvA'sattvAdicodhakavAkye'tiprasaGgavAraNAya 'ekatra vastunI' ti / ekatra rUparasAdidharmasaptakabodhake'tiprasaGgavAraNAya 'sattvA'sattvAdI'ti / khaNDavAkye tadvAraNAya paryAptiH / pramANasaptabhaGgIvanayasaptabhaGgacA api lakSyatvAnna tavADativyAptiH / pramANanayasaptabhaGgayoH pRthak pRthak lakSyatve tu sakalAdezatva-vikalAdezatve vizeSaNe deye / ekatra bastunyekaparyAyanirUpitavidhiniSedhakalpanAmUlasaptadharmaprakArakoddezyazAbdabodhajanakatAparyAptyadhikaraNaM vAkyaM saptabhaGgI, dharmiNo dezasarvabhedenaikadvibahuvacanAntatayA caramapadonnItyA bahubhedasambhave'pi phalIbhUtabothe saptadharmaprakArakoddezyatAyA akSatatvAnnA'vyAptirityapi kecit'' <- (a.sa.vi.pari. 1|shlo. 14/pR.186) iti vivRtavAn / ___ saptabhaGgItaraGgiNIkAra AzAmbaro cimaladAsastu "prAznikapraznajJAnaprayojyatve sati, ekavastuvizeSyakA'viruddhavidhiprati <- to isakA samAdhAna dene ke lie vyAkhyAkAra zrImadjI pramANanayatattvAlAkAlaMkAra zAstra ke sUtra ko batAte haiM / isa sUtra kA artha yaha hai ki - eka hI vastu meM eka-eka dharmasaMbaMdhI prazna ke sabasa, pratyakSAdi pramANa kA virodha na ho isa taraha, pRthak yA svataMtra vidhi-niSedha kI kalpanA se syAt pada se yukta sAta prakAra ke bacanaprayoga ke samUha ko saptabhaMgI kahate haiM / pAThakoM kI sugamatA ke lie yahA~ eka hI sthala para sAta bhaMga kA saMkSepa se nirUpaNa kiyA jAtA hai| (1) ghaTa meM kathaMcit = dravyatva kI apekSA nityatva hai, (2) kathaMcit = paryAyatva kI apekSA anityatva hai, (3) kramazaH dravyattva-paryAyatva kI apekSA syAnityatvA'nityatva hai, (4) eka kI kAla meM dravyatva-paryAyatva kI apekSA se vicAra karane para ghaTa meM 'syAtabaktavyatva dharma rahanA hai (5) dravyatva kI apekSA aura dravyatva-paryAyatvobhaya kI apekSA ghaTa meM syAd nityatva aura syAd avaktavyatva dharma rahatA hai, (6) paryApatva kI apekSA aura dravyatva-paryAyatvobhaya kI apekSA ghaTa meM syAd anityatva aura syAt avaktavyatva dharma rahatA hai (7) kramazaH pRthaka pRthak dravyatva aura paryAyatva nathA yugapat dravyatva-paryAyatvobhaya kI apekSA ghaTa meM syAd nityatva, syAt anityatva aura syAd avaktavyatva dharma rahatA hai / jise ina . dharmoM ke vipaya meM saMzaya hotA hai ki - ghaTa sarvathA nitya hI hogA ? yA anitya bhI ityAdi, usa puruSa ko ghaTa meM rahe hue ina 7 dharmoM ko jAnane kI icchA utpatra hotI hai / yaha to svAbhAvika hI hai ki jisa puruSa ko jina dharmoM kI jijJAsA hotI hai vaha yA to svayaM vicAravimarza kara ke
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 231 madhyamarapAdvAdarahasye gyaNDaH 2 - kA.- * saptabhAyA nyUnatve prAmANyam ** [pra.na.ta.pari.4/sU.14] / yaH khalu prAgupadarzitAn vastunaH saptadharmAnavalambya saMzete, jijJAsate, / / paryanuyuite ca taM pratIyaM phalavatI, praznasya tulyottaranivartyatvAt / ata evaikenA'pi bhaDrena | nyUnA satIyaM na pramANam, samaliyA hi-Miss jijJAsAjanyAnAM saptAnAM praznAnAmanivartanAt / =: =====* jaya = SedhAtmakadharmaprakArakabodhajanakasaptavAkyaparyAptasamudAyatvam'' (sa.bha.ta.pra.3) iti saptabhaGgIlakSaNaM darzitavAn / ___ vidhiniSedhArpaNayA pratipayIyaM vastuni saptava maGgAH' iti niyamaH pratiparyAyaM pratipAdyaparyanuyogAnAM saptAnAmeva sambhavAta, teSAmapi saptatvaM saptabidhajijJAsAniyamAna. tAsAmapi ca saptavidhatvaM saptadhava tatsandehasamutsadAta, tasyA'pi saptaprakArakatvaniyamaH svagocaravastudharmANAM saptavidhatvasyayopapatteriti na svAzraya-parasparAzraya-cakrakAdidoSapatilatvamityAzayenA''ha-yaH khalu prAgupadarzitAn vastunaH saptadharmAnavalambya saMzeta iti / taM pratIya saptabhaGgI phalavatI, na tvasaMzitajijJAsinaparyanujavantaM puruSa pratyapi, hetumAha- praznasya = paryanuyogasya, tulyonaranivartyatvAt = samAnaprakArakapratyuttaraNava nivRnaH, anyathA 'AmrAna pRSTaH kovidArAgacaSTe bhavAni' ti nyAyApAta: syAt / vastuto na zaGkAdikaM bhaGgaprayojakaM na tu kvacidapi bhaGge viSayAvacchedakaM, svadravyAdInAmaya tattvasyA'bhiyuktamatatvAt / ata eva = praznasya samAnaprakArakottaranivartanIyatvAdeva, ekenA'pi bhanena = saptabidhAnyatama bhaGgena nyUnA satI iyaM / / saptabhaGgI na pramANam / hetumAha . sapteti / ayaM bhAvaH sapta vidhasaMzayajijJAsAnivartakazAbdabodhajanakatAparyAptimad vAkyameva vivakSita dharmaviSayakA pUrNa bodhakRta / ata eva saptamaGgayAtmakaM pramANamityunyate / saptavidhabhaGgA'nyatamabhaGgavikalatAyAM satyAM sapta: vidhAnapAdyadharmaviSayakasaMzayAnA tajanyasaptajijJAsAnAM tAnasaptapraznAnAM ca 'ekasattve'pi dvayaM nAstI' ti nyAyena nivartane na syAt / tAdRzasaMzayAyanivartakatvaM kutaH tatprAmANyama : idame vA bhinatya nayopadeze "saptabhaGgayAtmakaM vAkyaM pramANa pUrNa. bodhakRt / syAtAdAdaparolleriya vaco yacaikadharmagam // (nayo.lo.6) iti prakaraNakRddhiktam / atra ca viSaye sAmpradAyikamatabhedatannirAkaraNaM tadardhibhiH tadvRttito'vaseyam / kRtaM sopayogitvAt saptabhaGgIviSayANi pramANanayatasvAlokAlaGkArasUtrANi pradazyante / tathAhi - tadyathA syAdastyeva sarvamiti vidhikalpanayA pradhamo bhaGgaH (pra.na.ta. 4/15) syAnnAstyeva sarvamiti niSedhakalpanayA dvitIyaH / 16 / apanI jijJAsA ko zAMta karatA hai, yA to usa viSaya ke jJAtA puruSa ko prazna karatA hai ki . 'yaha vastu aisI hai yA nahIM ? ityAdi / isI taraha prastuta uparyukta 7 dharmoM kA jijJAsu puruSa bhI saptabhaMgI ke jJAtA ko prazna karatA hai ki . 'ghaTa nitya hai yA anitya bhI ?' ityAdi / isa taraha prazna karane vAle puruSa ke prati saptabhaMgI kA jJAtA purupa saptabhaMgI kA prayoga kara ke usakI jijJAsA kA zamana karatA hai, kyoMki samAnaviSayaka pratyuttara se hI prazna kA samAdhAna honA hai| jise kabhI bhI 'yaTa nitya hai yA anitya ? aisI zaMkA hI nahIM huI hai, use usa viSaya meM jijJAsA bhI nahIM hotI hai, taba vaha ina sAta dharma ke viSaya meM prazna bhI kaise karegA ? tathA prazna na karane vAle puruSa ke prati saptabhaMgI kA jJAtA purupa saptabhaMgI kA prayoga kyoM karegA ? binA pUche bolane vAlA mUrkha samajhA jAtA hai| ataeva una sAta dharmoM ke vipaya meM zaMkA aura jijJAsA hone ke bAda praza karane vAle puruSa ke prati hI yaha saptabhaMgI saphala hai| jise svapna meM bhI ina sAta dharma ke viSaya meM saMzayajijJAsA nahIM huI hai, vaha ina viSaya meM prazna bhI nahIM karatA hai / ataeva usake prati yaha saptabhaMgI saphala nahIM hai| kabhI gurudeva bhI vastugata sAta dharmoM kA bodha karAne ke liye saptabhaMgI batAte haiM - yaha khyAla meM rahe / 6 eka bhI bhaMga se sUnya saptabhaMgI pramANa nahIM hai ana eva, iti / prazna kA samAdhAna prazna jisa viSaya meM hotA hai, usa viSaya meM pratyuttara dene se hotA hai, na ki anya viSaya meM pratyuttara se / isalie jise vastu ke uparyukta sAta dharma ke viSaya meM saMzaya-jijJAsA hai aura sAta dharma ke viSaya meM Apta puruSa ko prazna karatA hai usake prati yadi bhApta puruSa eka bhI bhaMga se nyUna sAta bhaMgo kA prayoga karegA taba vaha saptabhaMgI pramANa nahIM ho sakatI / pramANa se to saMzaya janya jijJAsA kA zamana hotA hai| sAta dharma viSayaka prazna karane para cha yA pA~ca dharmasaMbaMdhI javAba dene para pucchaka kI pRcchA kA samAdhAna kaise hogA ? jisa pratyuttara se apane sAta praznoM kI nivRtti na ho, use pramANa kahanA kaise munAsiba hogA ? ataH yaha siddha hotA hai ki saMpUrNa saptabhaMgI kA
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha * arpaNAvizeSasya mahakAritvoktiH * 232 yathA ca sAmAnyataH zabdaH sarvavAcako'pi saMketavizeSaM sahakRtyA'nvayaM bodhayati tatheyamapi arpaNAvizeSasahakRtvarI satIti / * jayalavadha s | syAdastyeva syAnnAstyeveti kramato vidhiniSedhakalpanayA tRtIyaH | 17| syAdavaktavyameveti yugapad vidhiniSedhakalpanayA caturthaH || 18 | syAdastyeva syAdavaktavyameveti vidhikalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca paJcamaH | 19| syAnnAstyaMva syAdavaktavyameveti niSedhakalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca SaSThaH | 20 | syAdastyeva syAnAstyeva syAdatavyameveti kramato vidhiniSedhakalpanayA | yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca saptama iti / 212 vidhipradhAna eva dhvaniriti na sAdhu | 22| niSedhasya tasmAdapratipattiprasakteH |23| aprAdhAnyenaiva dhvanistamabhidhatta ityapyasAram | 24| kvacitkadAcitkathaJcitprAdhAnyenAJpratipannasya tasvA'prAvAnyanupapatteH | 25 | niSedhapradhAna eva zabda ityapi prAguktanyAyAdapAstam | 26 | kramAdubhayapradhAna evAyamityapi na sAdhIyaH | 27| asya vidhiniSedhAnyatarapradhAnatvA'nubhavasyA'pyabAdhyamAnatvAt |28| yugapadvidhiniSedhAtmano'rthasyA'vAcaka evA'sAviti ca na caturasran |29| tastazabdenakA 10 vizvAtmano'rthasya bAcakaH sannubhayAtmanI yugapadavAcaka evaM sa ityekAntA'pi | na kAntaH // 31 / niSedhAtmanaH sah dvayAtmanazcA'rthasya vAcakatvA'vAcakatvAbhyAmapi zabdasya pratIyamAnatvAt niSedhAtmanasya vAcakaH sannubhayAtmano yugapadavAcaka evA'yamityapyavadhAraNaM na ramaNIyam / 33 / itarathA'pi saMvedanAt 34 kramAkramAnyAmu| bhayasvabhAvasya bhAvasya vAcakazcA'vAcakazca dhvaninanyithetyapi midhyA 135 / vidhimAtrAdipradhAnatayA'pi tasya prasiddheH | 36 | ekatra vastuni vidhIyamAna- niSidhyamAnA'nantadharmA'bhyupagamenA'nantabhaGgIprasaGgAdasaGgataiva saptabhaGgIti na cetasi nidheyam // 37 // vidhiniSedha| prakArApekSayA pratiparyAyaM vastunyanantAnAmapi saptabhaGgInAmeva sambhavAt |38| pratiparyAyaM pratipAdyaparyanuyogAnAM saptAnAmeva | sambhavAt / 393 teSAmapi saptatvaM saptavidhatajjijJAsAniyamAt |40| tasyA api saptavidhatvaM saptacaiva tatsandehasamutpAdAt // 46 // tasyA'pi saptaprakArakatvaniyamaH svagovaravastudharmANAM saptavidhatvasyaivopapatteH // 42 // iti / prAyazo vyAkhyAttatvAt sugamatvAcca hatAni vivriyante / natu khyAdvAde sarveSAmanantadharmAtmakatvena kutaH vizeSadharmabodhaH taditaradharmavinimaeNNi satabhAyA'pi bhaviSyati / na hi madhuviSasaMpRktamanaM viSaM parityajya samadhu zakyaM zilpivareNA'pi bhoktumityAzaGkAyAmAha yathA ceti / sAmAnyataH zabdaH eko'pi zabdaH sarvavAcako'pi sarvArthavAcako'pi vizeSataH saMketavizeSaM sahakRtya saMketavizeSasAcivyena, anvayaM bodhayati = saGketitArthavizeSaviSayakAnvayabodhaM janayati / tathA iyaM saptabhaGgI api arpaNAvizeSasahakRtvarI satI vivakSAvizeSa sAhAyyA satI upasarjanAnupasarjanabhAvena kramAkramAbhyAM prAtisvikadharmagocarabodhaM janayatIti zeSaH / ayaM bhAvaH 'sarve | zabdAH sarvArdhavAcakAH sati tAtparye' itipravAdenakasyA'pi zabdasya sarvArdhivAcakatvaM nisabAdhaM tathApi pratiniyatasaMketasAmarthyAt | pratiniyatArthabodhaM janayati yathA gurjarAdI corazabdasya taskare draviDAdau punarodane pratiniyatasaGketavazAtpratItirupajAyate tatheyamapi saptabhaGgI ekenA'pi bhaGgena syAtpadamahimnA'zeSadharmaM pratipAdane samarthA'pi bhajanAvizeSasahakAreNa gauNa mukhyabhAvena kramikAkramikavivakSitadharmoparAgeNa vastu bodhayati / -- prayoga karane para hI vaha pramANabhUta hai, na ki alpa bhaMgavAlI kA / saMketa bhI zAbdabodha meM sahakArI hai C yathA ca iti / yahA~ yaha zaMkA ho ki 'syAtpadagarbhita saptabhaMgI se anaMtadharmAtmaka vastu ke pratiniyata dharma kA bodha kaise hogA ?" to isakA samAdhAna yaha hai ki jaise eka hI zabda sarvArtha kA vAcaka hone para bhI jisa vyakti ne jisa artha meM saMketa kA grahaNa kiyA hai usa vyakti ke prati vaha zabda tAdRza saMketita artha kA hI bodhaka hotA hai ThIka vaise hI yaha saptabhaMgI vivakSAvizeSa ke sahakAra se vivakSA ke anusAra hI ApekSika dharma kA bodha karAtI hai / yahA~ yaha kahanA ki "saptabhaMgI to zabdavizeSa ke samUhAtmaka hai / ataH saptabhaMgI ke zravaNa se to zrotA ko zAbdabodha hotA hai / zAbdabodha meM to zaktiniyAmaka hotI hai, na ki icchA / yahA~ to Apane vivakSA ke sahakAra se ApekSika dharma kA bodha hone kA kahA hai / magara vivakSA- arpaNA bhI icchAvizeSasvarUpa hI hai / icchAmAtra zAbdabodha meM niyAmaka nahIM hotI hai, to icchAvizeSarUpa arpaNA bhI kaise zAbdabodha meM niyAmaka hogI " - bhI ThIka nahIM hai / isakA kAraNa yaha hai
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2233 madhyamasyAgAdarahasye khaNDaH 2 . kA.5 * ratnAkarAvatArikAsaMvAdaH * zAbde icchAyA aniyAmakatvaM tu durbalayuktikam / saptamIvinirmuktazabdamAtrasyA'bodhakatvaM tu na vAcyam, 'vidhipratiSedhAbhyAM svArthamabhidadhAna' ityanenArpaNAvizeSasthala eva tadanuvartanAbhidhAnAt / --- = = * jayalatA --- nanu saptabhaGgI ca zabdavizeSasamUhAtmikA, zabdazca vyAkaraNako zAdidarzitasaGketAnusAreNevA'rtha bodhayati. na tu yathAkathaJcitricchAnusAreNa, zAbdabodhasya zabdAnullikhitArdhAnavagAhitvAdityAzaGkAyAmAha- zAbda iti / zabdajanyabodhe / icchAyAH = zabdAnupasthApitAbubhodhayiSAyAH, aniyAmakatvaM = akAraNatvam, iti kasyacit parasya vacanaM tu durbalayuktikam / ayaM bhAvaH zabde dvividhArthapratipAdanazaktiH svAbhAvikI saMketarUpA ca / svAbhAvikaM sahaja sAmarthya yogyatA paraparyAya, jJAnasya jJeyajJApanadAktivana / saGketazca 'idamasya vAcyamidaJcA'sya vAcakamityevaMrUpaH vAcyavAcakayorviniyogaH / sa yasya puruSAderasti / taM pratyeka zabdasyA'dhaMbodhakatvam / saGkete kvacid vyAkaraNako dazAdikaM niyAmakaM kvacicca bakuricchA'pi. kathamanyathA kokaNAdideze picAdipadAtyayaHprabhRtyarthabodha: syAt ? na ca sa bhramAtmaka iti vAcyam, asvalatpratIteH / na ca tatra zaktyabhAvA-devA'bodhakatvamiti zaGkanIyam, tatrApi zakteH mahatA prabandhenA'smAbhiH 'mokSaratnAyAM apabhraMzazabdazAstyanaGgIkartRmatacarvaNapUrvaka vyavasthApitatvAt / vastutastu prakRte syAtpadasya prayogAdeva na kazciddoSaH / tadAdipadavat syAchabdasya svAtantryeNa buddhiviSayatAvacchedakAvacchinne'pi zaktiH, tadbodhakatAyA vaicitryAditi kiM nazcintram ? asmAkaM syAdvAdinAM nityAnityAyanekAntakroDIkaraNaM vinA vyavahAramAtrasyA'yogAcchabdatvAvacchedena nityA'nityAdyanekAntAtmaka eva zaktigrahAt Adyanyutpattyanurodhena jIvAdipadasyApi nityAnityAdyanekAntAtmakajIvAdyartha eva zaktirgRhyate ityAnubhAvikA zaktiH / tathA'nubhavajanane'nekAntavAcakasyAdAdipadApekSaNAt kevalajIvAdipadAjIvAdyarthopasthitimAtrama, anekAntAtmakajIvAdyAnubhavastu syAtpadasaMyogAditi sarvaM caturasram / nanyevaM saptabhaGgIbAhyazabdAnAmarthabodhajanakatvaM na syAdityAzaGkAyAmAha - saptabhaGgI vinirmuktazabdamAtrasya = saptabhaGgIbahirbhUtazabdatvAvacchinnasya, abodhakattvaM = zAbdabodhA'janakatvaM, tu na bAcyam / hetumAha - vidhIti / saMpUrNa sUtraM tvevam / "sarvatrA'yaM dhvanirvidhipratiSedhAbhyAM svArthamabhidadhAnaH saptabhaGgImanugacchati'' (pra.na.ta.pari.4/sU.13) yadyapi ratnAkarAvatArikAyAM tadvivaraNazcaivam -> iha yathaivAntarbahirvA bhAvarAziH svarUpamAbibharti tathaiva taM zabdena prakAzayatAM prayoktRNAM prAvINyamupajAyate / taM ca tathAbhUtaM saptamaGgIsamanugata eva zabdaH pratipAdayituM paTIyAnityAhuH vidhIti / sadasannityAnityAdisakalaikAnta-pakSavilakSaNAnekAntAtmake vastuni vidhiniSedhavikalpAbhyAM pravartamAnaH zabdaH saptabhaGgImaGgIkurvANa eva pravartata iti bhAvaH <- (ratnA. ava.5/13) iti tathApi vidhipratiSedhAbhyAmiti vizeSaNopAdAnena tAbhyAM vinirmuktasya zabdasya sAmAnyataH svArthabodhakatvamavyAhatameva / suspaSTazca saptabhaGgIbAhyazabdAnAM vAcakatvaM "arthaprakAzakatvamasya svAbhAvikaM pradIpavad yathArthAyadhArthatve punaH puruSaguNadoSAvanusarataH" (pra.na.ta. 4/12) iti pramANanayatattvAlokAlaGkArasUtre tadvyAkhyAyAJca / tato yuktamukta arpaNAvizepasthala eva tadanuvartanAbhidhAnAditi / ki sAmAnyataH icchA zAbdabodha ke prati kAraNa na hone para bhI yahA~ anvaya-vyatireka se usameM zAbdabodhakAraNatA kA pratyakSa se anubhava hone kI vajaha isakA apalApa nahIM kiyA jA sktaa| pratyakSa sabase balavAn pramANa hai| ataH pratyakSa ke anusAra / hI niyama kI kalpanA karanI cAhie / jahA~ bhI pratyakSa kA virodha Adi upasthita ho vahA~ niyama meM bhI saMkoca karanA Avazyaka hotA hai / yaha to saba vidvAn puruSoM ko mAnya hai| ataH saptabhaMgI sthala ke anurodha se arpaNArUpa icchAvizeSa meM zAbdabodha kI kAraNatA kA svIkAra karanA ThIka hI hai| magara isakA artha yaha to nahIM hai ki . 'saptabhaMgI se atirikta zabdamAtra (saba zabda) artha kA bodhaka nahIM hogA',. kyoMki pramANanayatavAlokAlaMkAra ke caturtha pariccheda ke 13 veM sUtra meM kahA gayA hai ki - 'sarvatra zanda vidhi-pratiSedha ke dvArA svArtha (apane artha) ko kahatA huA saptabhaMgI meM pravRtta hotA hai| isa sUtra meM aisA nahIM kahA hai ki zabda apane artha kA bodha karAtA huA saptabhaMgI meM pravRtta hotA hai, magara 'vidhi-pratiSedha ke dvArA aisA kahA hai| isase siddha hotA hai ki arpaNAvizeSasthala meM hI zAndavodha ke prati icchA ke anusaraNa kA vidhAna 1. dekhiye dizyadarzanaTrasTa prakAzita bhASArahasyaprakaraNa - pR.88
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ * nyAyabhUSaNakAraprabhRtimatakhaNDanam * atra ca syAnnityatvAdiSu saptaSu bhaISu evakAro'vadhAraNArtho'nyathA'nuktasamatvA''pAtAt / syAtyadaM tu tattadavacchedakarUpaparicAyakama, tadaparicaye sAMkaryAdizaGkA'nivRtteH / ==* jayalatA - nanvatra pratyeka bhaGga evakAropAdAnaM kimarthaM ? sAhitya jIvaH' ityAdika yAsvitvAkAyAmAha- atra ceti / saptamaneSu ceti / syAnnityatvAdiSu saptasu bhaGgeSu evakAraH avadhAraNArthaH = anabhimatadharmavyAvRttipUrva ApekSikadharmavinizcayArthaH / vipakSe bAdhamAha-anyatheti / saptasu bhaGgeSvevapadA prayoge tu, anuktasamatvApAtAt = anabhihitatulyataiva tAdRzavAkyAnAM prasajyeta, pratiniyatasvArthAnabhidhAnAt / taduktaM tattvArthazlokavArtike "vAkye'vadhAraNaM tAvat aniSTArthanivRttaye / kartavyamanya| thA'nuktasamatvAt tasya kutracit' // (t.shlo.baa.1|6153) iti / nanu tathApi 'jIvo nitya evetyAdikamevA'stu, kimarthaM syAtpadopAdAnamityAzaGkAyAmAha- syAtpadaM tviti / 'syAnnityatvA| diSu saptasu bhaGgezvityabA'pyanuSajyate / tattadavacaMdradakarUpaparicAyakamiti / nityatvAdyavacchedakIbhUtadravyatvAdiparicayajanakam / | pariceyasthitizca na paricAyakasthityadhInati vyavahAre kvacittadaprayoge'pi na kSatiH, sAmarthyAt tatpratIteH / taduktaM tatvArthazlokavArtike so'prayukto'pi vA tajjJaH sarvatrA'rthAtpratIyate / yadhaivakAro'yogAdivyavacchedaprayojanaH / / (ta.zlo.vA. za656) iti / tattada paricaye kA kSatirityAzAyAmAha- tadaparicaye pratiniyatastrAvacchedakadharmAnavabodhe, sAMkaryAdizA'nivRtteH / | saMkara-vyatikarAdisaMzayA nivRtniprasaGgAt / ayaM bhAvaH 'nitya eva jIva' ityAdyukte jIvasya manuSyatva-caitratvAdirUpeNA'pi | nityatvaM prasajyeta / tatazca pratiniyatasvarUpAnupapattiH pratyakSAdivirodha-saMkarAdikaM ca prasajyetAm / tataH syAtpadaM prayuJjate sarvatra | prAmANikAH / tataH 'kathaJcit = dravyatva-jIvatvAdinaiva jIvo nityaH na tu manuSyatvAdinA'pi' ityevaM asaMkIrNA'bAdhita - pratiniyatasvarUpapratItirbhavet / etena ''yadi khalu bhavantaH kharoSTrasUkarAdikaM jinamiva kadAcidupAsate, pASANapurISAdikaJca guDadadhitakrAdivad bhakSayanti | tadA na syAdekAntasiddhiH / ko hi jinasyA'tidAyo yaH kharoSTrAdau nAstyeva ? ko vA kharoSTrAdernikRSTabhAvo yo nAstyeva | jine yataH kharoSTrAdiparihAreNa sa evopAsyate ? tathA pASANapurISAdInAM ko doSo yo guDAdiSu nAstyeva, guDAdInAM vA | ko'tizayo yaH pASANAdiSu nAstyeva, yataH pASANAdiparihAreNa guDAdInyeva bhakSyante ? adhA'styeva kazcidatraivAtizayo yadazAdatraiva pravRttiriti na tarhi sarvabA'nekAntaH'' (nyA. bhU.pR.557) iti nyAyabhUpaNakArapralApaH parAstaH, jino'pi svakevalajJAnajinanAmakarmodayA'pekSayA jinaH, na ta chAdmasthikajJAnAdyapekSayApi, anyathA sarvajIvAnAM jinatvaprasaGgo jinasya vA chadmasthatvaprasaGgaH saMpanIpota / evaM pASANaparISAdInAmapi svarUpApekSAyava pASANAdirUpatA na tu gaDAdipararUpAupekSayA / tato na bhojanArthinAM | manuSyANAM pASAgAdI pravRttiprasaGgaH / na caivamekAntavAdapravezaH, samyagekAntA'vinAmAvitvAdanekAntasyetyasakRduktatvAt / ata eva 'niraGkuza hyanekAntatva sarvavastuSu pratijJAnAnasya nirdhAraNasyApi vastutvA'vizeSAta, 'syAdasti, syAnAstI'tyAdivikalpopanipAtAdanirdhAraNatAtmakataiva syAt / evaM nirdhArayituH nidhAraNaphalasya ca syAtapakSe'stitA syAca pakSe nAstiteti / | evaM sati kathaM pramANabhUtaH saMstIdhakaraH pramANa-prameya-pramAtR-pramitiSvanirdhAritAsUpadeSTuM zaknuyAt ? kathaM vA tadabhiprAyAnusAriNaH kiyA jAtA hai, na ki sAmAnyarUpa se / saptabhaMgI se rahita laukika-vyAvahArika zabda se janya bodha ke prati icchA kI kAraNatA kA svIkAra nahIM karane meM tAdRza zanda meM arthabodhajanakatA ke abhAva kA aniSTa prasaMga upasthita nahIM hogaa| * saptabhaMgI meM evakAra aura syAtkAra kA prayojana * atra ca, iti / saptabhaMgI ke pratyeka bhaMga meM jo 'eva' zabda kA prayoga kiyA jAtA hai, vaha avadhAraNa ke lie kiyA | jAtA hai| jaise ki - 'jIvaH syAt nitya eva' ityAdi meM yadi ekkAra kA prayoga na kiyA jAya to jIva meM vivakSita dharma = dravyatva kI apekSA se nityatva kA bodha hone para dravyatva kI apekSA se hI anityatva ke abhAva kA bhAna nahIM hogA / ata eva ina bhaMgoM meM pratyeka meM ekkAra kA prayoga kiyA jAtA hai, jisase anabhimata artha kA niSedha hotA hai| usakA prayoga na karane para to vastu ke anabhimata svarUpa kA nirAkaraNa na hone se vastu kA pratiniyatasvarUpa se abhidhAna nahIM hogA / phalataH vastu abhihita = kathita hone para bhI anabhihita = akathita ke tulya ho jaayegii| ataH pratyeka bhaMga meM ekkAra kA prayoga vastu ke anabhimata svarUpa ke nirAkaraNapUrvaka abhimatavastusvarUpa ke nirNaya ke lie Avazyaka
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 235 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 - kA.. * payaH tattvasaGgrahasamAlocanA * =* gayalAtA na / tadupadiSTe'rthe nirdhAritarUpe pravarteran ? aikAntikaphalatvanirdhAraNe hi sati tatsAdhanAnuSThAnAya sarvo loko nAkulaH pravartate, !! nAnyathA / atazcA nirdhAritArthaM zAstraM praNayan mantonmattavadanupAdeyavacanaH syAt' (bra.sU.22233-zaM.bhA.) iti brahmasUtra zAGkarabhASyavacanamapi pratyuktam, vastusvarUpAnyathAnuepacyA svaparaparyAyAtmakatvena sarvasya sarvAtmakatvA'bhyupagamAt 'anekAntasyA'pi syAtkAralAMchanekAntagarbhasya anekAntasvabhAvatvAta' (sN.t.3|5|27|638.) iti vAdamahArNavavacanAta | "nAsadAsIno sadAsIttadAnIM" (R.maM.sU.10 rAtra-121) hati araveTavananasya, 'macA'saccA'hmarjuna ! (bha.gI.1919) iti bhagavadgItAvacanasya, 'na baddho'smi na mukto'smi' (mahopa.6/68) iti mahopaniSadvacanasya, 'nAntaHprajJo na bahiHprajJo nobhayataH prajJo na prajJAnaghano na prajJo nA'prajJaH' (su. 35 pU ) iti suvAlopaniSadvayanasya, naiva cintyaM na cA'cintyaM / acintyaM cintyameva ca' (a.bi.upa.6) iti brahmabindUpanipadvacanasya, 'muktihIno'smi mukto'smi, mokSahIno smyahaM sadA' (ma.upa. 3 / 22) iti maitreyyupaniSaddhacanasya virodhaparihAre bhagavato'nekAntavAdasyaiva zaraNIkaraNIyatvAditi nindAmi ca piJcAmi ceti nyAyApAtaH / yaca zAntarakSitena tattvasaGgrahe "tanA'pyavikRtaM dravyaM paryAyadi saGgatam / ne vizeSo'sti tasyeti pariNAmi na tadbhavet / / svabhAvA'bheda ekatvaM tasmin sati ca bhinnatA / kazcidapi duHsAdhA paryAyAtmasvarUpavat / / agoNe caivamekatve dravyaparyAyayoH sthite / vyAvRttimad bhaved dravyaM paryAyANAM svarUpavat / / yadi vA te'pi paryAyAH sarve'pyanugatAtmakAH / dravyavat prApnuvantyeSAM dravyeNaikAtmakA sthiteH / / tato nA'vasthita kiJcid dravyamAtmAdi vidyate / paryAyA'nyatiriktatvAt paryAyANAM svarUpavat // na codayavyayAkrAntAH paryAyA api kecana / dravyAdanyatiriktatvAnnadravyaniyatAtmavat / / tato nirancayo dhvaMsaH sthiraM vA sarvamiSyatAm / ekAtmani tu naiva sto vyAvRttyanugamAvimau / / na copalabhyarUpasya paryAyAnugatAtmanaH / dravyasya pratibhAso'stei tannAstei gaganAbjavat / / vividhArthakriyAyogyAstulyAdijJAnahetavaH / tathAvidhArthasaMtazabdapratyayagocarAH / / udayavyayadharmANaH paryAyA eva kevalAH / saMvedyante tataH spaSTa nairAtmyaM cAtinirmalam / / (ta.saM.zlo.312 tathA 396 taH 324 paryantAH zlokAH) ityuktaM tatra hi mayA "syAdavikAri hi drayaM paryAyaizca saGgatama / ata eva vizeSo sti, pariNAmyapyato hi tat / / 1 / / svabhAvA'bheda ekatvaM tasmin sati ca bhinnatA / citrajJAne yadhA dRSTA tadvadiha pratIyatAm // 2 / / hai| isI taraha saptabhaMgI ke pratyeka bhaMga meM 'syAt kAra kA prayoga kiyA jAnA hai, vaha vastu ke pratiniyata svarUpa ke avacchedaka = niyAmaka dharma kA paricaya = jJAna karAne ke lie kiyA jAtA hai| yadi pratiniyata avacchedaka dharma kA jJAna zrotA ko na ho taba sAMkaryAdi dopa kA nirAkaraNa nahIM ho sakatA / dekhie, 'jIvaH nitya eva' isa taraha syAtkArazUnya prathama bhaMga kA prayoga kiyA jAya taba zrotA ko isa vAkya ko suna kara dravyatva kI bhauMti paryAyatva kI apekSA bhI jIva meM nityatva kA bodha hogA evaM 'jIvaH anitya eva' isa taraha syAnkArarahita dvitIya bhaMga kA prayoga kiyA jAya taba zrotA ko isa vAkya se paryAyatva kI bhA~ti dravyatva kI apekSA bhI jIva meM anityatva dharma kA bodha hogaa| isa paristhiti meM vastu kA svarUpa paraspara saMkIrNa ho jAyegA / evaM eka hI dharma kI apekSA yA nirapekSatayA nityatva aura anityatva dharma kA jIva meM samAveza kA bodha hone se virodha dopa bhI prasakta hogaa| aise hI aneka vyatikara, vaiyadhikaraNya, saMzaya Adi bhI doSa prasakta hoge, yadi pratiniyata avacchedaka dharma kA saptabhaMgI se zrotA ko jJAna na ho / ataH ina dopoM ko dUra karane ke lie pratyeka bhaMga meM 'syAt' zabda kA prayoga Avazyaka hai / syAt pada kA prayoga karane para 'jIvaH syAt nityaH evaM isa bhaMga se 'dravyatva kI apekSA jIva meM nityatva hI hai' aisA bodha hogA evaM 'syAt jIvaH anitya evaM' isa vAkya se 'jIva meM paryAyatva kI apekSA anityatva hI hai| aisA bodha hogA / paraspara asaMkIrNa dharma kA bodha hone se aba saMkara-virodha Adi
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ * utpAdAdisiddhayanusAreNa saptabhAgIbhAvanA * / ataH =-* jayatatA *kathaJciJcaivamekatve, dravyaparyAyayoH sthite / vyAvRttimata kathaM dravyaM paryAyANAM svarUpavat // 3 // atto hi te'pi paryAyAH sarve'nanugatAtmakAH / dravyaM hyanugataM tatra bhedAbhedasthitiH tataH ||4|| ata eva nityaM tatra dravyamAtmAdi vidyate / paryAyavyatiriktatvAt, tadvigame'pyanAzataH ||5|| pratyakSataH pramIyete kumbhahArodayavyayI / suvarNAd vyatiriktatvAta, suvarNaJcAnuvRttimat / / 6 / / tato nirancayo dhvaMsa: sthiraM vA nAsti kiJcana / paryAyadravyayoH sto hi vyAvRttyanugamAvimau // 7 // na copalabhyarUpasya paryAyAnugatAtmanaH / Atmana ugalambho nAsti tano'sti pratipannavat / / 8 / / vividhArthakriyAyogyAstulyAdijJAnahetavaH / tathAvidhArthasaGketazabdapratyayagocarAH / / 2 / / udayavyayadharmANaH paryAyA eva kevalAH / na vedyante paranta dravyamadhyabhedabhedataH // 15 // tasmAnArhati nairAtmyaM pratyabhijJAdicAdhataH / tasmAdaGgIkuru dravyaparyAyau pAramArthiko // 11 // ityevaM pratividhIyate / yattu bhAsarvajJena "yadi bhAvAnAmubhayAtmakatvaM syAt, tadA svarUpeNaiva ghaTazcA'ghaTazca syAt / pararUpeNA'ghaTatve hi goNaM / tada'ghaTatvaM baTumANakkAderagneityasiM hatvAdivat / ato gauNaM tadubhayAtmakaM vastu, mukhyatastu svarUpeNaiva yadAtmakaM yattadAtmakameva tat" (nyA. bhU.pR.559) ityuktaM, tanna manoramam, na hi svarUpA'pekSayA'pituH dazarathasya rAmApekSayA'pi pitRtvaM gauNameva, na tu mukhyamiti vaktuM zakyate, anyathA sApezvadharmANAmucchedaH kAlpanikatvaM vA prasajyeta / na paradravyAdyapekSamA'ghaTatvamapi svadravyAdyapekSayA ghaTatvavanmukhyamityupagantavyam / na hyayaM niyamo yaduta svarUpeNaiva mukhyadharmaH pararUpeNa tu gauNa eveti. anyathA pararUpeNaiva makhyadharmaH svarUpeNa ta gauNa eveti vadato makhasyA'pi pidhAtamazakyatvAditi dik| idaM tvaca - syAtpadAta ekAntabadriAvalakSaNabaddhavizaSaviSayatAvacchadakatvenava anantadharmaghaTitasaptabhaGgIbodhe'pi prAtisvikarUpeNa tadvodhanArthaM vizeSaprayogo'vazyamAzrayaNIyaH / yathA vRkSa ityukte vRkSatvena plakSacodhe'pi plakSatvena tadbodhArtha vidoSaprayoga AzrIpata iti / idamevA'bhipretyoktam - "syAcchabdAdapyanekAntasAmAnyasyA'vabodhane / zabdAntaraprayogotra vizeSapratipattaye // " | syAcchabdasya dyotakatve tu nyAyaprApta evA'styAdizabdaprayogaH ityAdikaM svasamayAnusAreNa vibhAvanIyam / sammatitarkavatyAdau ta tatIya-catarthabhaGgayoH viparyayo'pi dazyate / zrIcandrasaribhiH utpAdAdisiddhisvopajavantI sapta || bhalIbhAvanA -> "tatra yadA dravyasya prAdhAnyavivakSA kriyate tadA 'syAdastIti kathyate, vivakSitaparyAyarUpatayA kAryasyA'bhAve'pi dravyarUpatayA saccAta / yadA paryAyANAM prAdhAnyavivakSA kriyate tadA 'syAnnAstI'ti kathyate, dravyarUpatayA kAryasya sattve'pi tadvidhaparyAyA'pekSayA asattvAt / yadA ta yugapadabhayaprAdhAnyavivakSA kriyate tadA 'syAdavaktavyamiti vyapadizyate / tathAhi - | tatsaditi vaktuM na zakyate, dravyarUpatayA sattve'pi paryAyarUpatayA sattvAt / 'asadityapi vaktuM na zakyate, paryAyarUpatayA sattve'pi dravyarUpatayA sattvAt / tataH tasya sacchabdenAisacchabdena vA yugapatpratipAdayitumazakyatvAt avaktavyam / yadA paranirapekSaM inyarUpatayA sattvaM paryAyarUpatayA cA'sattvaM svAtmanimagnameva vivakSyate tadobhayAvayavApekSayA 'syAdasti syAnnAsti ceti vyapadezaH pravartate, bhedamabalambyobhayazabdasamAvezena tasya pratipAdayituM zakyatvAt / dravyAkArArpaNadvAreNa sattvenoktA'vaktavyasvarUpa| nirUpaNena copadeze 'syAdasti ca nAsti cA'vaktavyaJceti saptabhaGgI" <- (utpA.si.kA.9 vR.) ityAdirUpeNa kAryasattvAsattva|| vidhipratiSedhakalpanAdvAreNa pradarzitA / / prAcAM pralapitaM lIlayA nirAkRtya sAmpratam / navyAnAM jaTilAM vArca parANetuM samudyataH / / 1 / / atha 'syAdasti eva ghaTaH' ityAdI astizabdavAcyAdardhAdabhinnasvabhAvo ghadazabdavAcyo'rthassyAt Ahosvit bhinnasva| bhAvaH ? iti dvipakSI rAkSasI pratyakSIbobhavIti / Aye tu ghaTazabdArtho-stizabdArthazcaka eveti sAmAnAdhikaraNya-vizeSaNavizeSyabhAvAdikaM | na syAt / 'ghaTaH kalaza' ityAdisAmAnAdhikaraNyAdyabhAvavat, tadanyatarapadA'prayogaprasaGgazca durnivAraH / kiJca sattvA'parA'bhidhAna| syA'stitvasya sarvadravyaparyAyacyApitayA tadabhinnasvabhAvasya ghaTasya tathAtvaM prAptamiti samagravizvasya ghaTatvaprasaGgaH / dvitIye tvAha DD doSa kA avakAza nahIM hai| ataH saptabhaMgI ke pratyeka bhaMga meM evakAra aura syAtapada kA niveza ucita evaM Avazyaka hai, nirarthaka nhiiN| % 3D
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 237 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 . kA.5 * vyadhikaraNadharmasyA'vacchedakatvavicAra: * banu 'sthAdastei syAnAstI'tyAdisaptabhayAM ghaTatvAdinA ghaTAstitvaM kathaM vidhIyatAM ? astitvatvenaiva tadavidhAnasambhavAt / paTatvAdinA vA padA'stitvaM kathaM pratiSidhyatA ? vyadhikaraNadharmAvacchimA'bhAvasyA'prAmANikatvAt / -----------------..-:-:--....... .--._* jayalatA * nanviti / ayaM dIrghaH pUrvapakSaH tRtIyacetpandaparyantaM bodhyaH, tadanu 'maivamityanenottarapakSaprArambha ityavadheyam / syAdasti = syAdastyeva ghaTaH, syAnnAsti = 'syAnAstyeva baTaH' ityAdisaptabhaGgayAM ghaTatvAdinA dharmeNa ghaTAstitvaM = ghaTapratiyogikAstitvaM, kathaM vidhIyatAM ? naivetyarthaH kAkunyAyena vyajyate / tarhi kena dharmeNa tadastitvavidhAnaM sambhavedityAzaGkAyAmAha - astitvatvenaiva = ghaTapratiyogikAstitvaniSThAstitvatvadharmeNaiva, tadvidhAnasambhavAt = ghaTAstitvavidhAnasya zakyatvAt / ekkAreNa ghaTatvAdivyavacchedaH kRtaH / ayamatra nanvabhiprAyaH ghaTAstitvaM tu ghaTAdbhinnamiti dvitIyapakSakakSIkaraNe ghaTatvadharmo vidhIyamAnA'stitvasya pratiyogini ghaTe varteta, na ta ghaTAstitve / vidheyavRttidharmeNaiva vidhAnaM sambhavati na ta vidheyAvRttidharmeNA'pi, anyathA paTatvenA'pi ghaTAstitvaM vidhIyeta / na caivaM bhavati / tataH paTatvavat ghaMTatvasyA'pi vidhIyamAnAHstitvAvRttitvena na ghaTatvena tadvidhAnaM zakyaM kintu baTAstitvatvanava, tasya vipattitvAt / paTatvAdinA dharmeNa vA ghaTAstitvaM = baTapratiyogikasattvaM, kathaM pratipidhyatA ? naivetyarthaH / hetumAha - byadhikaraNadharmAvacchinnA'bhAvasya - pratiyogyavRttidharmAvacchinna pratiyogitAkA'tyantAbhAvasya, aprAmANikatvAt = pramANabAdhitatvAt / ayaM nanvabhiprAyaH pratiyogyavRttizca dharmo na pratiyogitAvacchedako bhavati / ataH tadavicchinnA pratiyogitA'pyaprasiddhA bhavati / | ata eva tannirUpako'tyantAbhAvo'pi vandhyAstanandhayavadaprasiddho bhavati / ata eva byadhikaraNadharmAvacchinnAtyantAbhAvasyA prAmANikatvaM gIyate / na ca pratiyogitAyAH svAzrayA'vRttidharmAnavanchinne kiM mAnamiti vaktavyam, 'pratiyogitA svAzrayA'vRttidharmA. navacchinnA, pratiyogitAvacchedakaviziSTavaiziSTyA'vagAhibuddhitvAvacchinnajanakatAnirUpitajanyatApacchedakaprakAratAvacchedakAnuyogitAnirUpitattvAdi'tyanumAnameva tatra mAnamiti gRhANa / tatazca prakRte'tyantAbhAvapratiyogini baTAstitve paTatvAderavRttitvenA'tyantAbhAvanirUpitapratiyogitAvacchedakatvaM na sambhavati / ata eva tadavacchinnapratiyogitAnirUpakAtyantAbhAvapratipAdanaparaH dvitIyabhaGgo prAmANikaH / siddhe caivaM prathamadvitIyabhaGgayoraprAmANikatve tatsaMyoganiSpannAH zeSabhaGgA api kAlpanikA eva / tataH neyaM . saptabhaGgI pramANamiti phalitam / sAmaMgI aprAmANika hai - dIryapUrtapakSa ra pUrvapakSI :- nana. iti / saptabhaMgI kA Apane jo nirUpaNa kiyA hai, vaha ThIka nahIM hai| vaha isa taraha - 'ghaTaH syAdasti' yaha saptabhaMgI kA prathama bhaMga hai, jisase Apa yaha vidhAna karate haiM ki - ghaTatvena ghaTAstitva hai| ataH yahA~ ghaTAstitva dharma vidheya banatA hai aura ghaTatva vidheyatAvadaka / magara yaha asaMgata hai, kyoMki vidheyatAvacchedaka dharma vidheyaniSTa hI banatA hai / ghaTa aura astitva paraspara abhinna to nahIM hai| ataH ghaTa meM rahatA huA ghaTatva dharma ghaTAstitvarUpa vidheya meM nahIM raha sakatA hai / ataeva ghaTatvarUpa se ghaTAstitva kA vidhAna bhI nAmumakina hai| ghaTAstitvarUpa vidheya meM to ghaTAstitvatva nAma ataH vidheyavatti ghaTAstitvatvarUpa dharma se hI baTAstitva kA vidhAna mumakina hai| ataH ghaTatvena ghaTAstitva kA vidhAna karane vAlA prathama bhaMga asaMgata hai| isI taraha saptabhaMgI kA dvitIya bhaMga bhI nAmunAsiba hai / isakA kAraNa yaha hai ki 'ghaTaH syAnAsti' isa dvitIya bhaMga kA artha Apako yaha abhimata hai ki - 'paTatvena ghaTAstitvaM nAsti' arthAt 'paTatva dharma se ghaTAstitva kA niSedha dvitIya bhaMga se kiyA jAtA hai| yahA~ niSedhya hai ghaTAstitva, jo abhAva kA pratiyogI hai aura pratiyogitAvacchedaka hai paTatva / paTatva paTa meM rahatA hai, na ki ghaTAstitvarUpa pratiyogI meM / pratiyogitAvacchedaka dharma to vahI ho sakatA hai, jo pratiyogI meM rahatA ho / arthAt pratiyogitAbyadhikaraNadharma pratiyogitAavacchedaka nahIM bana sakatA hai| ataeca pratiyogitAbyadhikaraNadharmAvacchinna pratiyogitA bhI aprasiddha hai| ataeva pratiyogitAbyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitA kA nirUpaka atyantAbhAra bhI aprAmANika kahA jAtA hai| aprasiddha dharma kA nirUpaka koI bhI nahIM bana sakatA hai| ataeva prastuta meM paTatvarUpa dharma se ghaTAstitvAbhAva kA pratipAdana karanA bhI aprAmANika hai| isa taraha dvitIya bhaMga bhI asaMgata hai| prathama aura dvitIya bhaMga aprAmANika hone se una donoM se ghaTita (= una donoM ke saMyoga se nippana) zeSa bhaMga bhI aprAmANika siddha hote haiN| ata: saMpUrNa saptabhaMgI aprAmANika = kAlpanika hai- yaha nirvivAdarUpa se siddha hotA hai /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 *pratiyogitAvacchedakatvavicAra:* (ZAja ca ' paTo mAho' dhAdipratItiraMda tatra mAnam, (A) na cAncayitAvacchedakAvacchimapratiyogitAkatvasyaiva vyutpattilabhyatvAt kadhamatra ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkatvalAbha: ? = == =* jayalatA *= syAdvAdinaH zaGkA (Z) na caityanena pradarzayati / anvayazcA'sya dvitIyavAcyamiti padena saha / 'ghaTattvena paTo nAstI' - tyApritItireva tatra = pratiyogitAbyadhikaraNadharmAvacchinna pratiyogitAkAbhAvasya prAmANikatve, mAnaM = pramANam / ayaM syAvAdina AzayaH, ghaTatvenetyatra tRtIyArtho'vacchinnatvam, anvayazca tasya nAstipadArthAtyantAbhAvanirUpitapratiyogitAyAm / tasyAzcA'nvayaH paTe / ataH ghaTatvAvacchinnapratiyogitAvAn ghaTa iti tatpratItyAkAraH / tatazca ghaTatvAvacchinnapaTaniSThapratiyogi- . tAkasyA'tyantAbhAvasya sidbhiH nirAbAdhA / ata eva dvitIyabhaGgasya prAmANikatvamavyAhatamiti / parakIyazaGkA (A) na ceti anena darzayati / anvayazcA'sya pradhamavAcyapadena sAkam / anvayiteti / ayamavAntarazaGkAkRdAzayaH 'bhUtale paTo nAstI'tyatra 'bhUtalavRttyatyantAbhAvapratiyogI paTa' ityevaM bodho jAyate / tatra anveyaM pratiyogitvam, anvayI paTaH anvayitAvacchedakaM ca paTatvam / atra pratiyogitvamanvayitAvacchedakAvacchinnameva bhavati na tvanvayitAtiriktadharmAvacchinnam / ataH tAdazo'tyantAbhAvo'pyanvayitAdanachedakAvacinnapratiyogitvasya nirUpako bhavati / tena tatra bhUtalavRttyatyantAbhAve paTatvAvacchinnapratiyogitAnirUpakatvabhAnaM bhavati / ataH nacale'nvayitAvacchedakAvacchinnAyAH pratiyogitAyA nisa iti vyutpattiH / prastute pratiyogitAnvayitAvacchedakaJca paTatvaM na tu ghadatvaM, yataH pratiyogitA paTe'nvIyate na tu ghaTe / anvayi - | tAvacchedakadharmazcAnvayivRttirbhabati / ataH pratiyogitAnvayitAvacchedakIbhUtaghaTatvAvacchinnapratiyogitAyA eva nirUpakatvamabhAve sambhavati / ghaTatvAschinnapratiyogitAkal tu na kuto'pi labhyate / ataH tena sambandhena paTatvasyaivAtyantAbhAve bhAnaM saMbhavati, | na tu ghaTatvasya / svAvacchinnapratiyogitAkatvasaMsarge gAbhAvavRttidharmasyaiva pratiyogitAbacchedakatvAt 'ghaTatvena paTo nAstI tyatra paTatvasyaiva pratiyogitAvacchedakatvam, na tu ghaTatvasya / ato na syAdvAdibhiH 'ghaTatvena paTo nAstI'ti pratItibalena vyadhikaraNatharmAvacchinnapratiyogitAkAtyantAbhAvaH sAdhayituM zakyate / kathaM atra = 'ghaTatvena paTo nAstI' ti pratItiviSayIbhUtAtyantAbhAve ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkatvalAbhaH ? vyutpattyanatikrameNa zandasya zAbdabodhajanakatvaniyamAt dativyutpattimahimnA na pratiyogyasamAnAdhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAtyantAbhAva: sidhyatIti / * vyadhikaraNayavicchinna abhAva prAmANika hone se dvitIyAdi bhaMga prAmANika - syAdAdI ** syAdvAvAdI :- na na ghaTatvena, iti / ustAda ! Apane yaha kyA kaha diyA ki pratiyogitAbyadhikaraNadharma pratiyogitAvacchedaka nahIM hotA hai ? dekhiye, 'ghaTalvena paTo nAsti' yaha pratIti hI pratiyogitAcyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAka atyantAbhAva kI sAdhaka hai / isakA kAraNa yaha hai ki darzita pratIti meM paTa pratiyogI hai aura pratiyogitAvacchedaka hai ghaTatva / uparyukta atyantAbhAva kI pratiyogitA hai paTa meM aura pratiyogitAvacchedaka hai ghaTa meM / ataH pratiyogitA aura pratiyogitAvacchedaka paraspara vyadhikaraNa (= eka adhikaraNa meM avRtti) haiM / pratiyogitA svAvacchedaka se avacchinna hotI hai aura amAva usa pratiyogitA kA nirUpaka hotA hai-yaha to nirvivAda siddha hai / ataH yahA~ ghaTatvarUpa vyadhikaraNa dharma se avacchinna pratiyogitA kA, jo ki paTavRtti hai, nirUpaka atyantAbhAva siddha hotA hai| ataH Apane jo kahA hai ki vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAnirUpaka abhAva aprAmANika hai - vaha vacana hI aprAmANika siddha hotA hai / ataeva saptabhaMgI kA dvitIya bhaMga prAmANika siddha hotA hai / ghaTatveja paTo jAsti' yahA~ paTatva pratiyogitAparoka - avAntara bhaMkA zaMkA:- na cAnna, iti / janAba ! Apane jo kahA ki -> 'ghaTatvena paTo nAsti' isa pratIti se ghaTatvAcchinna paTaniSTha pratiyogitA kA nirUpaka atyantAbhAva siddha hotA hai - vaha ThIka nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai zAndarodha meM yaha eka niyama hai ki - anvayitAvacchedakAvacchinna pratiyogitAkatva hI abhAvAMza meM saMsarga hotA hai| jaise ki 'paTo nAsti' yahA~ abhAva kA pratiyogI paTa hai / paTa meM pratiyogitA rahatI hai| ataH pratiyogitA anveya aura paTa anvayI banatA hai| paTa meM rahane vAlA dharma anvayitAvacchedaka banatA hai / paTa meM usI pratiyogitA kA anvaya = sambandha ho sakatA hai jo anvayitAvacchedakIbhUta paTala se avacchinna = niyantrita hai, na ki anvayitAnavacchedaka daMDatvAdi se avacchinna / ataH paTavAvacchinnapratiyogitA kA phTa meM ancaya hotA hai / vaha ancayitAvacchedakIbhUta paTattva hI pratiyogitAvacchedaka banatA hai, jo svAvacchinnapratiyogitAnirUpakatva saMsarga se abhAva meM rahatA hai, kyoMki avayitAracchedakImata paTatva se avacchinna pratiyogitA -
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ D 239 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 - kA.5 * abhAvAMze saMsargavicAraH * / iti (A) vAcyam, tRtIyAntapadasthale eva tallivitadharmAvacchimapratiyogitAkatvasyaiva saMsarga- | tvAt, anyathA 'ghaTatvena kambugrIvAdimAnAstIti pratIteNyaprAmANyApateriti vAcyAm, (Z) == = = = ==* gayalatA *F= = = = ___ syAdvAdI avAntarazaGkAkarturAzayasyA'zraddheyatvamAviSkaroti- tRtIyAntapadasthale eveti / evakAreNa prathamAntasthalavyavacchedaH kRtaH / tadullikhitadharmAvacchinna pratiyogitAkatvasyaiva = tRtIyAntapadollikhitadharmAvacchinnapratiyogitAnirUpakatvasyaiva saMsargatvAt = tRtIyAntapadollikhitadharmasambandhatvAditi / ayaM syAdvAdino'bhiprAyaH, 'phTo nAstI'tyatra tRtIyAntapadopasthApitadharmasya. virahAt tatrA'nvayitAvacchedakAvacchinnapratiyogitAnirUpakatvasaMsargeNa paTatvasyAtyantAbhAve bhAnaM yuktimat, parantu tRtIyAMtapadasamabhinyAhArasthale tu tRtIyAntapadopasthApitadharmAvacchinnAbhAvIyapratiyogitAkatvasyaiva saMsargatvam / ataH ghaTatvena paTo nAstI' tyatra tRtIyAntapadenopasthApitasya ghaTatvasya svAvacchinnapratiyogitAnirUpakatvasaMsargeNAbhAvAMze bhAna yuktisahameva / vipakSabAdhamupadarzayati - anyatheti / tRtIyAntapadopasandAnasthale tRtIyAntapadavAcyadharmAvacchinnAbhAvIyapratiyogitAkatvaM bihAyAnvayitAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkatvasyaivA'bhAvAMdo saMsargatvopagame ityardhaH / 'ghaTatvena kamyugrIvAdimAnAstIti pratIterapyaprAmANyApatteriti / darzitapratItau kambugrIvAdimAna pratiyogI / ataH pratiyogitA kambugrIvAdimati anvIyate / ataH anvayitAvacchedakaM kamyugrIvAdimattvaM bhavati, anvayivRttidharmasyaivA'nvayitAvacchedakatvaniyamAt / ataH anvayitAvacchedakIbhUta - kambugrIvAdimattvAvacchinnapratiyogitAkatyasambandhanAtyantA bhAve kamyugrobAdimattvasyavaM bhAnaM sambhavati, na tu ghaTatvasya / ataH 'ghaTatvena kambugrIvAdimAn nAstI'tyatra ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkatvaM na kuto'pi labhyeteti tadaprAmANyApattyA'jAM niSkAzayataH kramelakApAtanyAyAgamaH prasaktaH / tato'kAmenA'pi tRtIyAntapadopasthApyadharmAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhenA'bhAvAMze tRtIyAntakA nirUpaka atyantAbhAva hai| isI taraha prastuta meM bhI 'ghaTatvena paTo nAsti' isa pratIti meM, pratiyogitA paTa meM rahane se usakA anvayitAvacchedaka paTatva bnegaa| ataH tAdRza atyantAbhAva meM bhI pratiyogitAnvayitAvacchedakIbhUta paTatva se avacchitra pratiyogitA kA nirUpakatva rahegA / ataH paTatvAvacchinnapratiyogitAkatva hI abhAva meM pratiyogitAvacchedaka kA saMsarga bnegaa| magara ghaTatva to ukta saMsarga se atyantAbhAva meM nahIM raha sakatA hai| ataeva ghaTatva nAdaza atyantAbhAvIya pratiyogitA kA aracchedaka bhI nahIM bana sakatA hai| hA~, ghaTatvAvacchitrapratiyogitAkatva abhAva meM taba raha sakatA, yadi yadatva pratiyogitA'. cayitAvacchedaka banatA / magara pratiyogI paTa meM ghaTatva nahIM rahane se vaha pratiyogitAnnayitAvacchedaka nahIM bana sakatA / ata eva ghaTatva tAdRzAbhAva kI pratiyogitA kA avacchedaka bhI nahIM bana sakatA hai / jo svAvacchinapratiyogitAkatva saMbandha se abhAva meM rahatA hai, vahI tAdRza abhAvIya pratiyogitA kA avacchedaka hotA hai - yaha niyama prasiddha hone kI vajaha 'ghaTatvena paTo nAsti' isa abhAva kI pratiyogitA kA avacchedaka bhI paTatva hI hai, jo pratiyogitA kA samAnAdhikaraNa hai / isalie Apane pratiyogitAbyadhikaraNadharmAvacchinna atyantAbhAva ko siddha karane kA prayAsa kiyA hai - vaha ThIka nahIM hai| ataeva saptabhaMgI kA dvitIya bhaMga bhI aprAmANika siddha hotA hai| evaM samucI saptabhaMgI hI aprAmANika siddha hotI hai| tRtIyAMtapopasthApita dharma pratiyogitAvacchedaka hotA hI hai - syAdAdI / syAdvAdI :- tRtIyAMta, iti / hajura ! Apane 'ghaTo nAsti' isa sthala meM paTatva ko abhAvanirUpita pratiyogitA kA avacchedaka kahA vaha to ThIka hai| magara jahA~ tRtIyAMta pada kA prayoga hotA hai, vahA~ to tRtIyAMta pada se ullikhita dharma se avacchinna pratiyogitAkatva hI abhAva meM saMsarga banatA hai . yaha bhI eka zAbdabodhasthalIya vyutpattivizeSa hai / isa vyutpatti ke anusAra 'ghaTatvena paTo nAsti' isa pratIti meM tRtIyAMta pada se upasthApita ghaTatva se arabhinna pratiyogitA kA nirUpakatva tAdRza abhAva meM mAnanA Avazyaka hai| jaise 'ghaTatvena ghaTo nAsti' yahA~ tRtIyAMta pada kA samabhinyAhAra hone kI vajaha tRtIyAMta pada se upasthita ghaTatva se avacchinna pratiyogitA kA nirUpakatva abhAva meM hai aura vahI ghaTatva ko abhAva meM rahane ke lie saMsarga kA bhI kArya karatA hai, ThIka vaise hI 'ghaTatvena paTo nAsti' isa sthala meM bhI tRtIyAMta pada kA sanidhAna hone ke sarala tRtIyAMta pada se upasthita ghaTatva se avabhinna pratiyogitA kA nirUpakatva paTAbhAva meM siddha hotA hai / ataeva svAvaJchitrapratiyogitAkatva sambandha se ghaTatva paTapratiyogika abhAva meM rahatA hai. yaha bhI siddha hotA hai| taba ghaTatva ko paTaniSTha pratiyogitA kA avacchedaka nirvivAdarUpa se mAnA jA sakatA hai / yadi tRtIyAMna pada kA sAnidhya hone para bhI tRtIyAMtapadopasthApita dharma ko abhAbIyapratiyogitA kA avacchedaka na mAna kara pratiyogitAnvayitAvacchedaka ko hI pratiyogitAavacchedaka mAnA jAya, tara to 'ghaTatvena kambagrIvAdimAn nAsti' yaha pratIti bhI aprAmANika bana jAyegI / isakA kAraNa
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ * avacchedakatvaniruktidIdhitisaMvAdaH taddharmasya vizeSaNatAvacchedakatayA bhAsakasAmagrayAM eva pratiyogitAvacchedakatvabhAsakatvAt, paTAdau ghaTatvAdibhAnasya AvazyakatvAt tasya ca pramArUpasyA'sambhavAt bhramasya ca OM jayalatA padopasthApitadharmAnyo'GgIkAryaH / tataH ghaTatvena paTo nAstI' tyAdI vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAtyantAbhAvasiddhiH | nithA / anena gurudharmasyApi pratiyogitAvacchedakatvaM prAmANikamiti dhvanitam, 'ghaTatvena ghaTo nAstI' tyatra yathA ghaTatve'bhAvapratiyogitAvacchedakatvabhAnamabhAve ca svAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhena baTatvamAnaM prAmANikaM tathaiva 'kambugrIvAdi| mattvena ghaTo nAstItyatra kambugrIvAdimattve'tyantAbhAvapratiyogitA vacchedakatva mAnasyAtyantAbhAve ca svAvacchinnapratiyogitAkatvasaMsargeNa kambugrIvAdimattvabhAnasyApi prAmANikatvAt / idamevAbhipretya avacchedakatvaniruktidIdhitI "gauravapratisandhAnadazAyA'mapi 'kambugrIvAdimAnnAstIti pratIticalAda gururapi dharmo'vacchedakaH pratiyogitAyAH " (ava.ni. dI. pU. 125 ) ityuktam / tatazca dvitIyabhaGgo'pi prAmANika eveti phalitamiti syAdvAdino'bhiprAyaH / nanuvAdI maulapUrvapakSI prakRtasyAdvAdyAzayaM pratyAcaSTe taddharmasyeti / tRtIyAMta padopasthApitadharmasyeti / vizeSaNatAvacchedakatayA abhAvIyavizeSaNatAvacchedakavidhayA bhAsakasAmagrayAH = jJApakasAmagracAH eva pratiyogitAvacchedakatvabhAsakatvAt abhAvIyavizeSaNatAvacchedakaniSThasya abhAvanirUpita pratiyogitAvacchedakatvasya upalambhakatvAt 'ghaTatvena paTo nAstItyAdI ghaTatvAdeH paTAdipratiyogikA bhAvIyapratiyogitAvacchedakatvAbhyupagame paTAdau ghaTatvAdibhAnasya = paTasya svaniSThapratiyogitAnirU| pitAnuyogitAsambandhena abhAvavRttitvenA'bhAvavizeSaNIbhUta - paTAdinirUpitavRttitvaviziSTaghaTatvAdijJAnasya, AvazyakatvAt. abhAbIyavizeSaNatAvacchedakatvenA'jJAtasya tatpratiyogitAvacchedakatvAsambhavAt / parantu tasya paTAdivRttitayA ghaTatvAdibhAnasya, ca prabhArUpasya = tadvati tatprakArakatvaviziSTasya asambhavAt ghaTatvAdeH paTAdyavRttitvAt / astu tarhi bhramAtmakameva tadvAnamityAzaGkAyAmAh - bhramasya ca vastvasAdhakatvAt = vaijJAnikasambandhena ghaTatvAdiviziSTapaTAdiviSayakajJAnasya ghaTatvAdau 1= 240 | yaha hai ki ukta abhAva kA pratiyogI hai kambugrIvAdimAn / ataH pratiyogitA usameM rhegii| ataH pratiyogitA kA anvayitAvacchedaka banegA kambugrIvAdimattva / tAdRza anvayitAvacchedakIbhUta kambugrIvAdimattvAvacchinnapratiyogitAkatva sambandha se ghaTatva to tAdRza atyantAbhAva meM nahIM raha sakatA hai / ataH tAdRza pratiyogitA kA avacchedaka ghaTatva nahIM banegA, kintu kambugrIvAdimattva hogA magara kambugrIvAdimattva gurubhUta hone se pratiyogitAvacchedaka nahIM hotA hai - yaha to ApakA mUla siddhAMta hai / ataH phalataH tAdRza prasiddha pratIti ko bhI aprAmANika mAnanI par3egI, jo Apa naiyAyika mahAzaya ko iSTa nahIM hai / ataH uparyukta pratIti ke prAmANya kA nirvAha karane ke lie tRttIyatapadasamabhivyAhAra sthala meM tRtIyAMtapadavAcya dharma se avacchinna pratiyogitA kA nirUpakatva abhAva meM mAnanA Avazyaka hai / taba to ghaTatvena paTo nAsti' yaha pratIti bhI upadarzita paddhati se prAmANika hogI, jisake phalarUpa meM pratiyogitAvyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAka abhAva kI siddhi ho jAyegI / isa paristhiti meM saptabhaMgI ke dvitIya bhaMga kA prAmANya bhI abAdhita rhegaa| * prabhAvavizeSaNatAvacchedakatva aura abhAvapratiyogitAvacchedakatva kI jJApaka sAmagrI eka pUrvapakSa pUrvapakSI :- taddharmasya iti / syAdvAdI mahAzaya ! Apane uparyukta rIti se vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAka abhAva ko siddha karane kA prayAsa kiyA hai, vaha ThIka nahIM hai / isakA kAraNa yaha hai ki pratiyogitAvyadhikaraNa dharma meM abhAvavizeSaNatAvacchedakatva kA bhAna nahIM hotA hai / yaha eka akATya niyama hai ki jisa sAmagrI se jisa dharma meM abhAvavizeSaNatAvacchedakatva kA bhAna hotA hai usI sAmagrI se usI dharma meM abhAvIyapratiyogitAvacchedakatva kA bhAna hotA hai / yaha niyama isa taraha spaSTa ho jAyegA / dekhiye, 'ghaTo nAsti' isa pratIti meM ghaTa hai pratiyogI aura abhAva hai anuyogI ataH ghaTa meM pratiyogitA aura abhAva meM anuyogitA rahatI hai / pratiyogitA aura anuyogitA paraspara sApekSa hone se eka-dUsare se nirUpita banatI hai / anuyogI vizeSya banatA hai aura pratiyogI vizeSaNa / ataH paTa svaniSThapratiyogitAnirUpitAnuyogitAsaMbaMdha se abhAva meM rahatA hai / tAdRza saMbaMdha se ghaTaviziSTa abhAva banatA hai / vizeSaNa meM rahane vAlA dharma vizeSaNatAvacchedaka kahA jAtA hai / ataH yahA~ vizeSyabhUta abhAva ke vizeSaNarUpa ghaTa meM rahane vAlA ghaTatva abhAvavizeSaNatAvacchedaka kahA jAtA hai / ghaTapratiyogi kAbhAvanirUpitapratiyogitA kA avacchedaka hotA hai / ataH ghaTatva dharma meM abhAvavizeSaNatAvacchedakatva kI bhAsaka sAmagrI hI ghaTatvarUpa dharma meM abhAvapratiyogitAvacchedakatva kI bhAsaka = jJApaka hotI hai| aba 'ghaTatvena paTo nAsti' ityAdi -
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ * vipratipattiprakAzanam * 241 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 kA. 5 vastvasAdhakatvAda, ghaTatvAdeH ghaTAdiniSThapratiyogitAvacchedakatvAt, ghaTatvAdeH paTAdipratiyogi * gayalatA hai / paTAdipratiyogikA bhAvIya pratiyogitAvacchedakatvasAdhane'pratyalatvAt / kiM ghaTatvAdeH naiva kasyAzcitpratiyogitAyA avacchedakatvamityAzaGkAyAmAha - ghaTatvAdeH ghaTAdyabhAvavizeSaNI bhUtaghaTAdiniSThatayA ghaTAdiniSThapratiyogitAvacchedakatvAt, ekatra vizeSaNatayA - nvitasyA'nyatra vizeSaNatvAyogAt ghaTAdivizeSaNIbhUtasya ghaTatvAdeH paTAdiniSThapratiyogitAvacchedakatvA'siddheriti / ayaM mUlapUrvapazciNo'bhiprAyaH pratiyogyavRttirdharmaH pratiyogitAvacchedako bhavituM nArhati kintu abhAvavizeSaNIbhUtapratiyogivizeSaNIbhUtadharma evAtyantAbhAvIyapratiyogitAvacchedako bhavitumarhati vidyamAnaM sadUSyAvarttakaM vizeSaNa vizeSaNavRtti ca vizeSaNatAvacchedakaM bhavatItyatra na kA'pi vipratipattiH kintu pratiyogitAvacchedakaM pratiyogivRttyeva na vA ? iti vipratipattistra / vidhikoTi: nanuvAdinaH niSedhakoTizca syAddhAdinaH / kintu vidhikoTirevA'GgIkartumarhati yataH abhAvavizeSaNatAvacchedakatvAbhAvapratiyogitAvacchedake samAnavittivedye ekasAmagIgrAye / yathA 'ghaTo nAstItyatra svavRttipratiyogitAnirUpitAnuyogitAsambandhenA'bhAvavizeSaNIbhUtaghaTavizeSaNatayA jJAtasya ghaTatvasyaiva tadabhAvapratiyogitAvacchedakatvam yataH samakAlameva ghaTatvavRttitayA abhAvasya vizeSaNatAvacchedakatva - pratiyogitAvacchedakatve jJAyete / yatra cAbhAvavizeSaNatAvacchedakatvaM na jJAyate tatrA'bhAvapratiyogitAvacchedakatvamapi nAvabudhyate / 'ghaTatvena paTo nAstItyAdau yadi ghaTatvAdeH padAdipratiyogikAbhAvIya pratiyogitAvacchedakatvamabhimataM tarhi abhAva| vizeSaNI bhUtapaTAdivRttitvena tadbhAnamAvazyakam / bhavatyeveti cet ? tarhi atra vimalavikalpayugalI samavatetIyate tadbhAnaM pramAtmakaM yaduta bhramAtmakaM bhavati ? nA''yaH kSodakSamaH ghaTatvAdeH ghaTAdivRttitvena paTAdivRttitvena tatpramAyA asambhavAt / nA'pi dvitIyaH matimatAM ratiprItidAyI, tadabhAvavati tatprakArakatvaviziSTarUpasya bhramasya vastusiddhikRte'samarthatvAt, anyathA trailokyamadaridratAmavikalAmaJcaita / idamevAbhipretya vyadhikaraNadIdhitI "vizeSaNatAvacchedakaviziSTajJAnasya viziSTavaiziSTyapratyayahetutvAt, abhAvapratyayo hi ghaTatvAdiviziSTasya ghaTAdeH pratiyogitvamavagAhamAno vizeSaNasyApi ghaTatvAdeH tadavacchedakatvamavagAhate, na svAtantryeNa 'ghaTI nAstItyeva pratIteH / tadihA'bhAvapratyayo yadi vyadhikaraNena dharmeNa viziSTaM pratiyoginaM nAvagAhate nAvagAhate eva tadA tasyApi pratiyogitAvacchedakatvam / athA'vagAhate tarhi bhrama eva na hi tato'rdhasiddhiriti bhavi: " <- (vya. dI. pR. 276 ) ityuktam / + vastutastu ghaTatvAdeH ghaTAdivRttitvena ghaTAdivRtti pratiyogitAvacchedakatvameva / ghaTatvAdeH ghaTAdipratiyogikAtyantAbhAvavizeSaNatAvacchedakatvAdeva padAdipratiyogikAtyantAbhAvIya pratiyogitAnavacchedakatvameva / ato na 'ghaTatvena paTo nAstI' tyAdau paTAdmabhAvapratiyogitA svavyadhikaraNI bhUtaghaTatvAdidharmAvacchinnA saMbhavati / ataH pratiyogitAvyadhikaraNa dharmAvacchinnapratiyogitAkAtyantAbhAvasyAprAmANikatvameveti siddham / ata eva dvitIyabhaGgasyA'pyaprAmANyaM na kenA'pi dUrIkartuM zAzakyate / itthameva sakalApa saptabhaGgI aprAmANikIti sidhyati / sthala meM yadi ghaTatva ko hI paTapratiyogi kAbhAvanirUpita pratiyogitA kA avacchedaka mAnA jAya to uparyukta niyama ke anusAra ghaTatvAdi kA paTAdipratiyogika abhAva ke vizeSaNatA avacchedakavidhayA bhAna mAnanA Avazyaka hai| arthAt abhAva ke vizeSaNIbhUta paTAdi meM ghaTatvAdi dharma kA bhAna mAnanA Avazyaka hai, kyoMki ghaTatvAdi dharma meM paTAdipratiyogika abhAva ke pratiyogitAvacchedakatva ke bhAna kI sAmagrI aura paTAdipratiyogika abhAva ke vizeSaNatAvacchedakatva ke jJAna kI sAmagrI eka hI hai / donoM kI sAmagrI eka hI hone kI vajaha ghaTatvAdi meM abhAvavizeSaNatAvacchedakatva ke jJAna ke lie atirikta kAraNa kI apekSA to hai hI nahIM / magara ghaTatvAdi meM paTAdipratiyogikAbhAvavizeSaNatAvacchedakatva kA jJAna pramAtmaka honA to nAmumakina hai, kyoMki | abhAva ke vizeSaNIbhUta paTAdi meM ghaTatvAdi nahIM rahatA hai| vizeSaNa meM na rahane vAlA dharma vizeSaNatAvacchedaka kaise bana sakatA hai ? ataH ghaTatvAdi kA abhAvavizeSaNIbhUta paTAdi ke vizeSaNarUpa se bhAna pramAtmaka nahIM ho sakatA / hA~, bhramAtmaka tAdRza bodha ho sakatA hai ki 'ghaTatvAdi abhAvavizeSaNIbhUta paTAdi meM rahatA hai' / magara bhrama to vastusAdhaka nahIM hotA hai / ataH tAdRza bhramAtmaka bodha se ghaTatvAdi meM paTAdipratiyogikAbhAva kA vizeSaNatAvacchedakatva yA pratiyogitAvacchedakatva kI siddhi nahIM ho sakatI / ghaTatvAdi to ghaTAdi meM rahate haiM / ataH ghaTAdipratiyogika abhAva ke vizeSaNatAvacchedaka banane ke sababa ghaTatvAdi ghaTAdipratiyogikAbhAva ke pratiyogitAvacchedaka bana sakate haiN| magara paTAdipratiyogika abhAva kA pratiyogitAvacchedakatva to ghaTatvAdi meM nAmumakina hI hai, kyoMki paTAdiabhAva kA vizeSaNatAvacchedaka ghaTatvAdi nahIM bana sakatA hai yaha pratipAdana hama Upara kara cuke haiN| yahA~ yaha to nahIM kahA jA sakatA ki "vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAka abhAva samAnAdhikaraNa -
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 * avacchaMdakatvAMze'bhramatvA''vAsAparAkaraNam * | tAvacchedakatvA'sindaH atiriktAbhAvakalpane gauravAcca / etena 'paTAdI ghaTatvAdivaiziSTyAMzabhAne bhramatve'pi ghadatvAdI padAdiniSThapratiyogitAvacchedakatvAMze bAdhakAmAvAdamatvamiti nirastAm / =- =-* jayalavA *s nanu 'ghaTatvena paTo nAstI'tyAdyacAdhitapratItibalena pratiyogitvasamAnAdhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvAt byadhikaraNa'dharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvo vilakSaNa evAstu / tadbharmasya vizeSaNatAvacchedakatvena bhAsakasAmagracA evaM pratiyogitAvacchedakatvabhAsakatvaniyamasta samAnAdhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAnasthale eva prabanate / ata eva na nAdAniyambhaGgo na bA vyadhikaraNadharmAvacchinna pratiyogitAkAbhAvasthA prAmANikatvamiti so'mRtidaNDAbhaGganyAyAgama ityAzaGkAyAmAha- atiriktA'bhAvakalpane gauravAceti / samAnAdhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvAd byadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasyA'tiriktatvakalpanAyAM gauravAcetyarthaH / cakAreNa tAdRzaniyamasaMkoce mAnAbhAvAcetyupadarzitaM bhavati / yaddhA samAnAdhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasyaiva prasiddhatvAt adRSTapUrvasya vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasya kalpanAyAM gauracamapi durnivAramityarthaH kAryaH / tato vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvA'prAmANyamUlakadvitIyAdibhaGgA'prAmANyameva prAguktarItyA prathamabhaGgasyA'pyaprAmANyamiti sthitamiti nanuvAdino'bhiprAyaH / eteneti / taddharmasya vizeSaNatAvacchedakavidhayA bhAsakasAmagranyA evaM pratiyogitAvacchedakatvabhAsakavaniyameneti / anvayazcAsya 'nirastami' tyanena / 'ghaTatvena paTo nAstI' tyAdipratItI paTAdI ghaTatvAdivaiziSTyAMzabhAne = 'ghaTatvAdimAn paTAdi' rityevaM vidiSTatvAMze. bhramatve'pi = tadabhAvavati tatprakArakatvAvagAhitve'pi, ghaTatvAdau paTAdiniSThapratiyogitAvacchedakatvAMze = ghaTatvAdiH paTAdivRttipratiyogitAyA avacchedaka ityo, bAdhakAbhAvAt = bAdhakatarkavirahAt, abhramatvaM = tadvati tatprakArakatvAcagAhitvamiti | 'ghaTatvena paTo nAsti' ityAdipramIteH badatyAdizUnyapaTAdI ghaTatvAdiviziSTatvAvagAhitvena bhramatvamastu kintu paTAdivRttipratiyogitAyA ghaTatvAdyavacchinnatvAvagAhilve tu naiva bhramatvaM, bAdhakAbhAvAt / ato vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasya prAmANikatvamiti zaGkAzayaH / paraM pATacaraniluNTite vezmani yAmikajAgaraNavRttAntametadanusaratIti nanubAdino'bhiprAyaH, yataH ghaTatvAdeH paTAdivRttipratiyogitAvacchedakatvopagame tatsamaniyatatvenA'bhAvavizeSaNIbhUtapaTAdivRttitvamApatitaM dharmAvacchinnapratiyogitAka abhAva se atirikta hone se upadarzita niyama kI pravRtti byadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAva meM nahIM ho sakatI, kintu samAnAdhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAva meM hI" <-kyoMki samAnAdhikaraNadharmAvacchinapratiyogitAka abhAva se vyadhikaraNadharmAvacchinna pratiyogitAka abhAva ko atirikta = bhinna mAnane meM gaurava hai / ataH byadhikaraNadharmAbacchinapratiyogitAka abhAva aprAmANika hai| ataeva dvitIya bhaMga Adi bhI aprAmANika hai / ataH saptabhaMgI ko pramANa mAnane meM koI pramANa nahIM hai| ghaTaspena paTo nAsti - i.sa. pratIti meM apramAtmakatva aura pramAtva kI zaMkA zaMkA :- etana paTA, iti / janAba ! paTAdi meM ghaTatyAdi dharma kA abhAva hone se 'paTAdiH ghaTatvena nAsti' yaha jJAna paTAdi meM ghaTatyAdivaiziSTyAMza meM bhale hI pramAtmaka ho magara 'ghaTatvena paTo nAsti' ityAdi pratIti, ghaTatvAdi meM paTAdivRtti pratiyogitA ke avacchedakatva aMza meM to koI bAdha nahIM hone kI vajaha, pramAtmaka mAnI jA sakatI hai / ghaTatvAdi paTAdi meM na rahatA ho to kyA huA ? paTAdi meM rahane vAlI pratiyogitA ke avacchedakatva kA ghaTatvAdi meM bhAna mAnane meM to koI bAdhA nahIM hai| ataH tAdRza avacchedakatA'vagAhI aMza meM vaha pratIti pramAtmaka ho sakatI hai| taba to byadhikaraNadharmAvacchinna pratiyogitA kA nirUpaka abhAva bhI prAmANika ho jaayegaa| tyadhikaraNadhavicchinna pratiyogitA kI kalpanA aprAmANika - pUrvapakSI pUrvapakSI :- nirastam, iti / ustAda ! aba pachatAye hota kyA jaba ciDiyA~ cuga gaI kheta ! hamane pUrva meM hI kaha diyA hai ki dharma meM abhAvapratiyogitAvacchedakala aura abhAvavizeSaNatAvacchedakatva ke jJAna kI sAmagrI eka hI hotI / / hai| ata: 'ghaTatvena paTo nAsti' ityAdi pratIti meM padi ghaTatvAdi ko paTAdiabhAvIya pratiyogitA kA avacchedaka mAnoge 1. duzyatAM 237 tame puTe
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 243 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 . kA. 5 vyathikaraNadharmAvamichAbhAvasyAtirakitvaricAraH atha vyadhikaraNasambandhAvacchinnAbhAva eva vyadhikaraNadharmAvacchinnAbhAva iti na tadatirekakalpanAprayuktagauravAvakAza iti cet ? na, tathApi padAdiniSThaghaTatvAdhavacchinnapratiyogi ----------* jayatatA - na zakyate pazcAtkartuM bRhaspatinApi, tAdRzA'bhAvavizeSaNIbhUtapaTAdivRttitvasya parityAge bhrAntatvopagame vA ghaTatvAderapi paTAdivRtipratiyogitAvacchedakatvasya tyAgo bhrAntatvaM vA prasajyeta, anyathA avaizasaprasaGgAt / ato vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasya prAmANikatvaM vicAryamANaM vizarAstAmAbibharti / tato na dvitIyAdibhaGgasyA'pi prAmANyaM cArutAmaJcatIti nanuvAdino maulapUrvapakSiNo'bhiprAyaH / zaGkate-atheti / 'cedi'tyanenA'syA'nvayaH / byadhikaraNasambandhAvacchinnAbhAva paba byadhikaraNadharmAvacchinnAbhAva iti / ayamAzayaH yena sambandhena pratiyogI kutrApi na vartate sa yadhikaraNasambandha ucyate yathA saMyogasambandhena vRkSatvAdijAteH kutrApyasattvena saMyogasambandhasya vRkSatvAdinyadhikaraNatayA saMyogasambandhAvacchinnavRkSatvAdiniSTapratiyogitAnirUpakAtyantAbhAvasya kevalAnvayitvam / evameva pratiyogyavRttidharmaH pratiyogitAtyadhikaraNa ucyate yadhA ghaTatvAdiH paTAdyavRttitvAt paTAdiniSTapratiyogitAtyadhikaraNA jyapadizyate / ghaTatvAdinA rUpeNa paTAdeH kutrA'pyasattvena ghaTatvAdidharmAvacchinnapaTAdiniSThapratiyogitAnirUpakAbhAvasyApi kebalAnva yitvama / samaniyatapadArthayArakyAta saMyogasambandhAvacchinnavanAtvAdivattipratiyogitAnirUpaka-baTatvAdidharmAvacchinnapaTAdivattipratiyogitAnirUpakAbhAcorekyama / vyadhikaraNasambandhAvamiMTannapratiyogitAkAtyantAbhAvastubhayamate klasa eva / tatsvarUpa eva ca mayA jyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvaH svIkriyate, tatsamaniyatatvAt iti na tadatirekakalpanAprayuktagauravAvakAzaH = vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasya jyadhikaraNasambandhAvacchinnapratiyogitAkAmAvAtiriktatvakalpanAprayojyagauravadoSasaMbhAvaneti na vyadhikaraNadharmAvamichatrapratiyogitAkAbhAvasyA'prAmANyamiti / ata eva na dvitIyabhaGgasyAjyaprAmANyamityathAzayaH / nanuvAdI / athamataM pratyAcaSTe-neti / tathApi = vyadhikaraNadharmAvacchintrapratiyogitAkAbhAvasya samaniyatatvena pratiyogivyadhikaraNasambandhAvacchitrapratiyogitAkAbhAvAnatiriktatvopagame'pi, paTAdiniSThaghaTatyAcavacchinna pratiyogitAntarakalpane taba tulya nyAya se ghaTatvAdi ko abhAcavizeSaNIbhUta paTAdi meM vRtti mAnanA hI hogaa| yadi ghaTatvAdi ko paTAdipratiyogika abhAvavizeSaNatAvacchedaka na mAnA jAya yA aprAmANika mAnA jAya taba to tulya myAya se ghaTatvAdi ko paTAdipratiyogikAbhAvIyapratiyogitAvacchedaka bhI nahIM mAnA jA sakatA yA prAnta mAnA jAyegA / ataH siddha hotA hai ki vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAka atyantAbhAva aprAmANika hai / ataeva dvitIyAdi bhaMga aura unake samudAyAtmaka saptabhaMgI bhI aprAmANika hai / EA vyadhikaraNasambandhAtattiA amApa ho vyadhikaraNadharmAvati bhAta - syAdAdI isa syAdvAdI :- atha, iti / ustAda ! Apane jo "pUrva meM kahA ki -> 'vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAka abhAva kI kalpanA karane meM gaurava dopa upasthita hotA hai" <- vaha ThIka nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki vyadhikaraNadhamAMvajinnapratiyogitAka abhAva Apake abhimata vyadhikaraNasambandhAcacchintrapratiyogitAka abhAva se atirikta nahIM hai| samaniyata padArtha meM aikya hotA hai - yaha nyAyadarzana kA maulika siddhAMta hai, jo hameM bhI vyavahAranaya se mAnya hai| jahA~ jahA~ ApakA abhimata vyadhikaraNasamvandhAvacchinnapratiyogitAka abhAva rahatA hai, vahA~ vahA~ vyadhikaraNadharmAvacinnapratiyogitAka abhAva bhI avazya rahatA hai / samavAyasambandhAvacchinnapratiyogitAka vAcyatvAbhAva aura ghaTatvAvacchinnapratiyogitAka paTAbhAva samaniyata hI hai / ataeva donoM meM abheda hai / ataH atirikta nyadhikaraNadharmAvajinapratiyogitAka abhAva kI kalpanA se prayukta gaurava doSa kA avakAza hamAre pakSa meM nahIM hai| ataeva vyadhikaraNadharmAvacchinna pratiyogitAka abhAva bhI prAmANika hai - yaha siddha hotA hai / jaba yaha siddha ho gayA tara to saptabhaMgI kA dvitIyAdi bhaMga aura unase ghaTita saptabhaMgI bhI prAmANika siddha ho jaayegii| * dvitIya bhaMga meM atirikta pratiyogitA kI karanA kA gaurava - pUrvapakSa pUrvapakSI:- na, ta, iti / samaniyata abhAva meM aikya hone se vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAka abhAva ko vyadhikaraNasambandhAvacchimapratiyogitAka abhAvasvarUpa mAnane para Apake mata meM eka atirikta abhAvasvarUpa dharmI kI kalpanA se prayukta gaurava doSa bhale hI aprasakta ho, magara atirikta pratiyogitA kI kalpanA se prayukta gaurava doSa to Apake matthe para car3hA 1. dekhiye pR. 242 . .
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ ** atirikta pratiyogitAvicAraH ** tAntarakalpane gauravAt / na ca ghaTatvAdiparyavasitena ghaTAditAdAtmyena paTAdyabhAvasya klRpta * jayalatA - gauravAt / 'ghaTatvena paTo nAstItyAdipratIteH prAmANikatvopagame ghaTatvAdeH svavyadhikaraNapratiyogitAvacchedakatvaM paTAdiniSThapratiyogitAyAzca svavyadhikaraNadharmAvacchinnatvaM kalpanIyam / tacca nobhayamate klRptam / vyadhikaraNasambandhAvacchinnapratiyogitAkatvamevo| bhayamate siddham / ato'tiriktadharmikalpanAvirahe'pi aklRptadharmadvayakalpanaM tvatiricyata eveti bhakSite'pi lazune na zAnto | vyAdhiriti mIlapUrvapacAzayaH / = ghaTAdi na ceti / asya 'vAcyamityanenA'nvayaH / ghaTatvAdiparyavasitena ghaTatvAdisvarUpeNa, ghaTAditAdAtmyena pratiyogika bhedAbhAvena, paTAdyabhAvasya = padAdipratiyogi kAbhAvasya klRptatvAt = pramANAntarasiddhatvAt, noktadoSaH = na | samAnAdhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitA'tiriktavyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkalpanAprayuktagauravadoSa ityarthaH / shngkaakRto'ymaashyo| yaduta samaniyatapadArthayorakyAta ghaTatvaM ghaTabhedAbhAvarUpameva / bhedAbhAvasyA'bhedapadArthasya tAdAtmyarUpatvAt ghaTatvaM ghaTatAdAtmyAtmakameva | 'ghaTo na paTa' ityAdipratItirubhayamatasiddhA / atra ca ghaTAditAdAtmyAvacchinnapratiyogitA evaM pAdau bhAsata ityAyubhayapratipannam / upadarzitarItyA ghaTAditAdAtmyasya ghaTatvAdirUpatvAt sTAdiniSThA pratiyogitA yathA ghaTAditAdAtmyenA'vacchidyate tathaiva ghaTatvAdinA'pyavacchidyate / ataH padAdiniSThapratiyogitAyAH svavyadhikaraNadharmAvacchinnatvamubhayamatasiddhameva / ato nAtiriktapratiyogitA'kalpanAprayuktagIravadoSagaMdhalezo'pi / ata eva vyadhikaraNadharmAvicchinnapratiyogitAkA bhAvasya prAmANikatvamapi siddhisaudhamadhirohati / evameva dvitIyAdibhaGgaprAmANyamapi nirAbAdhamiti syAdrAdino'bhiprAyaH / = 244 hI diyA jAyegA / isakA kAraNa yaha hai ki 'ghaTatvena paTo nAsti' ityAdi pratIti meM paTAdi pratiyogI hai aura ghaTatvAdi pratiyogitAvacchedaka hai / pratiyogitA svAzrayavRtti dharma se avacchinna hotI hai yaha to 'ghaTatvena ghaTo nAsti' ityAdi pratIti se ubhaya mata meM siddha haiN| magara pratiyogitA svAzraya meM avRtti dharma se bhI avacchinna hotI hai yaha hamane na to kabhI sunA hai, na to par3A / magara abhAva ke pratiyogI paTAdi meM rahane vAlI pratiyogitA ko svAzrayAvRtti (= svavyadhikaraNa ) aise ghaTatvAdi dharma se avacchina mAnane ke lie taiyAra haiM, jo 'ghaTatvena paTo nAsti' ityAdi pratIti ke prAmANya kA Apake dvArA svIkAra hone se spaSTa ho jAtA hai / padAdi meM rahI huI pratiyogitA ko svavyadhikaraNa ghaTatvAdi dharma se avacchina | mAnane para svasamAnAdhikaraNadharmAvacchinna pratiyogitA se atirikta svavyadhikaraNadharmAvacchina pratiyogitA kI kalpanA se prayukta gaurava doSa Apake mana meM prasakta hotA hai, jisakA nivAraNa Apa nahIM kara sakate haiN| isa doSa kA nivAraNa karane ke lie to vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAka abhAva kA hI tyAga karanA hogA jisake phalasvarUpa meM dvitIyAdi bhaMga aura tadgarbhita saptabhaMgI bhI aprAmANika ho jAyegI / * ghaTatvAdi dhAdibhedAbhAvarUpa hone se atirikta pratiyogitA anAvazyaka syAdvAdI syAdvAdI : na ca ghaTatvAdi iti / janAba ! Apane jo kahA ki "paTatvena ghaTo nAsti' ityAdi pratIti se vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAka abhAva ko prAmANika mAnane para atirikta abhAva kI kalpanA na karane para bhI atirikta pratiyogitA kI to kalpanA karanI par3egI" - yaha ThIka nahIM hai / isakA kAraNa yaha hai ki 'ghaTaH padabhinnaH' ityAdi pratIti meM paTAdiniSTha pratiyogitA meM ghaTAditAdAtmyAvacchinnatva to Apa ko bhI mAnya hai / aba dekhiye, | ghaTatAdAtmya kA artha hai ghaTAbheda yAnI ghaTabhedAbhAva / yaha ghaTabhedAbhAva ghaTatva kA samaniyata hai, kyoMki jahA~ jahA~ ghaTatva rahatA hai, vahA~ vahA~ ghaTabhedAbhAva rahatA hai aura jahA~ jahA~ ghaTabhedAbhAva rahatA hai, vahA~ vahA~ ghaTatva rahatA hai / samaniyata hone kI vajaha ghaTatva aura ghaTabhedAbhAva eka hai / eka hone kI vajaha padAdiniSTha pratiyogitA jaise ghaTAdibhedAbhAva = ghaTAditAdAtmya se avacchinna hai, ThIka vaise hI ghaTatvAdi se bhI avacchinna hogI / ataH paTAdiniSTa pratiyogitA meM svavyadhikaraNIbhUta ghaTatvAdi se avacchinatva to Apako bhI mAnya karanA hogA / taba bhalA ! yU~hI A~khe mU~da kara kyA bolate ho ki 'vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAka abhAva ko prAmANika mAnane para atirikta pratiyogitA kI kalpanA se prayukta gaurava dopa | upasthita hogA' <- 1 ataH uparyukta paddhati se padAdiniSTha pratiyogitA ghaTatvAdi dharma se avacchinna hotI hai| se siddha hone se vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAka abhAva bhI prAmANika hai / ataeva dvitIyAdi bhaMga aura unase garbhita saptabhaMgI bhI prAmANika hai - yaha siddha hotA hai / hAtha kaMgana ko ArasI kyA ? - yaha ubhayamata
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 245 madhyamasyAvAdarahasye khaNDaH 2 - kA.5 *pratiyogitAderanatiriktatvavimarzaH * ! tvAmoktadoSa iti vAyam, uktanItyA ghaTatvAdisambandhAvacchinnapadAdiniSThapratiyogitAkalpa me'pi ghaTatvAdidharmAvacchinnatadakalpanAt / na ca tAzapratiyogitA-tadavacchedakatvAdeH svarUpAnatiriktatayA na tatkalpanAgauravamiti vAvyama, evaM sati gurudharme kAraNatAvacchedakatvAdeNyA =-:.--. ... .. . jayalatA nanuvAdI taM pratyAcaSTe - uktanItyeti / 'samayatyena ghaTAditAdAtmya -ghaTatvAderekyami tipradarzitadizeti / ghaTatvAdisambandhAvacchinnapaTAdiniSThapratiyogitAkalpane'pi = 'ghaTo na paTa:' ityAdI padAdiniSThapratiyogitAyA ghaTAditAdAtmyasambandhAvacchinnatvena ghaTatvAdyavacchinnatvasammavepi ghaTatvAdaH sambandhavijayayA'yanachedakalyaM na tu dharmavidhayA, bhedIyapratiyogitAyAH saMsargAvacchinnatvaniyamAt / ata eva ghaTatvAdidharmAvacchinna-tadakalpanAt = ghaTatvAdidharmAvacchinnapaTAdiniSThapratiyogitvA'kalpanAt, dharmavidhayA ghaTatvAdeH svAnAzrayapaTAdiniSThabhedIyapratiyogitAyA anavacchedakatvAna / tataH 'ghaTatvena paTo nAsti' ityAdipratItI ghaTatvAdidharme paTAdi vRttipratiyogitAnirUpittAvacchedakatvavattvasyA'klapsatvena vyadhikaraNadharmAvachinnapratiyogitAkAmAvasyAprAmANikatvAta na dvitIyAdibhaGgaprAmANyam / ataH pramANAvaSTambhavikalaiva saptabhaGgIti gaulapUrvapakSiNa: tAtparyam / na ceti / ancayazcA'sya vAyamityanena saha / tAdRzapratiyogitA-tadavacchedakatvAdeH = vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAtAdRzapratiyogitAicchedakatvAdeH, svarUpAnatiriktatayA = pratiyogi-pratiyogitAvacchedakarUpatayA, na kalpanAgIravaM = atiriktatvakalpanAprayuktagauravam / Adizabdena kAraNatA-viSayatA:dhikaraNatA-tattva-tadavacchedakatvAdergrahaNam / ayaM bhAvaH yadi pratiyogitA pratiyogivyatiriktA kalpyeta pratiyogitAvacchedakatvaJca pratiyogitAvacchedakAtiriktaM kalpyeta tadA tu samAnAdhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAto byadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitvasva vilakSaNatvena tatkalpanAyAM gauravaM syAdeva / evameva samAnAdhikaraNapratiyogitAvacchedakAd vyadhikaraNapratiyogitAvacchedakasya vilakSaNatvena tatrA'nyatiriktAvacchedakatvakalpanA prasajyeta / na caivam, yataH pratiyogitA pratiyogisvarUpeva pratiyogitAvacchedakalpaJca pratiyogitAvacchedakasvarUpamevetyaGgIkArAt / tayoH tatsvarUpatve tu naiba kalpanAgauravama, tasvarUpANAM klRptatvAt / ata eva vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvaprAmANyopagame na tatkalpanAgauravamapi / / ataH dvitIyAdibhaGgAnAM tadarbhitasaptabhaGgyAzca prAmANyamakSatamevati syAdrAdina AzayaH / nanuvAdI maulapUrvapakSI tannirAkurute - evaM satIti / pratiyogitA-tadavacchedakatvAdeH pratiyogi-pratiyogitAvacchedakAdyanatiriktatvAbhyupagame satItyarthaH / gurudharme = laghudharmasamaniyatagurudharma, kAraNatAvacchedakatvAderiti / AdizabdenAdhikaraNa. = pa.ditti pratiyogitA kA aparopakA dhavidhayA ghaTatvAdi nahIM ho sakatA - pUrvapakSI = pUrvapakSI :- uktanItyA. iti / ustAda ! Apane ghaTattva aura ghaTatAdAtmya meM samanayatya ke bala para abheda siddha karane kA prayatna kiyA vaha ThIka hai / magara bhedanirUpita pratiyogitA kA avacchedaka saMbaMdha hotA hai / ataH 'ghaTaH paTabhedavAn' ityAdi pratIti meM paTAdiniSTha pratiyogitA kA avacchedaka jaise ghaTAditAdAtmya saMbaMdha bana sakatA hai vaise usase abhinna ghaTatvAdi bhI bana sakatA hai, magara vaha sambandhavidhayA avacchedaka ho sakatA hai, dharmavidhayA nahIM / ataH paTAdiniSTha pratiyogitA meM hama saMbaMdhavidhayA ghaTatvAdi se avacchinnatva kI kalpanA karate haiM, na ki dharmavidhayA ghaTatvAdi se avacchinnatva (= niyaMtritatva) kii| ataH ukta udAharaNa ke bala se 'ghaTatvena paTo nAsti' ityAdi sthala meM Apa ghaTatvAdidharmAvaccheina paTAdiniSTha pratiyogitA kI kalpanA nahIM kara sakate haiM, kyoMki vaha ubhaya mata se siddha nahIM hai| ataH vyadhikaraNadharmAvacchinna pratiyogitA kA nirUpaka abhAva aprAmANika hI hai| ataeva tanmUlaka dvitIyAdi bhaMga evaM saptabhaMgI bhI aprAmANika hI hai -yaha siddha hotA hai| ka pratiyogitAdi pratiyogI Adi svarUpa hai - zaMkA syAdvAdI :- na ca tAda. iti / vyadhikaraNadharmAvacchinna pratiyogitA evaM tAiza pratiyogitA ke vyadhikaraNa dharma meM rahI huI avacchedakatA svarUpa se atirikta nahIM hotI hai / matalaba ki vyadhikaraNadharmAvacchinna pratiyogitA pratiyogisvarUpa hI hai, usase bhinna nahIM hai / evaM pratiyogitAnyadhikaraNa dharma meM rahI huI pratiyogitAvacchedakatA tAdRza vyadhikaraNa dharmasvarUpa hI hai, usase atirikta nahIM / pratiyogitAvacchedaka aura pratiyogI kA svarUpa no ubhayamata se siddha hI hai / ataH vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAka abhAva ke svIkAra meM na to atirikta pratiyogitA kI kalpanA se prayukta gaurava hai aura na to atirikta pratiyogitAvacchedakatA kI kalpanA se prayojya gaurakha doSa hai| ataH vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAka abhAva ko
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ * govAla topatavimarzaH * | patteH zAstre gauravapadArthasya duHpracAratvApatteH / / =* gayalatA tAvacchedakatvAdeH parigrahaH / api ApatteH / ayaM bhAvaH padi pratiyogitA pratiyogisvarUpA pratiyogitAvacchedakatvaM ca prati| yogitAvacchedakasvarUpamityaGgIkriyate tadA kAraNatAvacchedakatvamapi kAraNatAvachedakarUpaM syAt / evaM ca sati ghaTarUpakAraNatAvacchedakatvaM yathA ghaTatve syAt tadvadeva kambugrIvAdimattve'pi syAt, ghaTatvavat kambugrIvAdimattvasvarUpasyA'pi klRptatvAt / astvava kA kSatirityAzaGkAyAmAha - zAstre gIravapadArthasya duHpracAratvApatteriti / sarvatraiva zakyata evaM vaktuM yadtA'dhikaraNatA- | vacchedakatvAviSayatAvacchedakatvAdeH svarUpAbhinnatvameva / tatsvarUpANAM klRptatvAdeva gurorapi tattvoktI na kiJcidrAdhakamiti gauravapadArdha evaM vilIyeta / yadyapi gauravajJAnamAtraM nA'vacchedakatvadhIpratibandhakaM, viziSTasattAtvasya dravyatvatvA'pekSayA gurutvagrahe'pi 'viziSTasattA nAstIti pratItyA tadavacchedakatvagrahasya prAnyairapi svIkRtatvAta / na ca tadbharmasamAnAdhikaraNadharmadharmikaH tadapekSayA laghutvagrahaH taddharmasyA'vacchedakatvadhIpratibandhakaH, nIladhUmatvasamAnAdhikaraNadhUmatvaM tadapekSayA laghutvagrahe'pi 'nIladhUmo nAstIti pratItyA nIladhUmatvasyA'vacchedakatvAvagAhanasya sarvasammatattvAt / nApi tadbharmasamaniyattadharmadharmika eva taddharmApekSayA laghutvagrahaH tadbharmasyA:vacchedakatvadhIpratibandhakaH; ghaTajJAnatvA'pekSayA laghuno'pi jJAnatvasya ghaTajJAnatvasamaniyatatvavirahAd gurugo'pi ghaTajJAnatvaMsya saMyogasambandhAvacchinnaghaTajJAnAbhAvasya pratiyogitAbacchedakatvApatteH / tathApi abacchedakatvasambandhena pratiyogitAdiprakArakabuddhA tAdAtmyena gurudharmaH pratibandhaka iti na kadAcidapi saMsargamaryAdavA gurau avacchedakatvagrahaH / nanu gurutvasya kiJcitsApekSatayA kambugrIvAdimattvAderapi prameyakambugrIvAdimattvA'pekSayA laghutvena tasya pratibandhakatvAnupapattiriti cet ? maicam, vizeSyatAsambandhena svAvanchinnapratiyogitAkatvasaMsargAcacchintrakambugrIvAdimattvaniSThaprakAratAzAligraha prati vizeSyatAsambandhena svAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhAvacchinnA kambugrIvAdimattvApekSayA laghudharmaniSThA prakAratA tacchAlijJAnaM pratibandhakamityatra tAtAryamityanyatra vistaraH / kiJca, pratiyogitAyAH svarUpAnatiriktatvo pagame sA ki abhAvasvarUpA pratiyogisvarUpA deti ? pakSobhayI samavatiSThate / Adye 'ghaTo'bhAvapratiyogI'tyasya 'ghaTo bhAvavAni'tyarthaH syAt / dvitIya va 'ghaTo ghaTavAni'tyAkAraH prasajyeteti pratiyogitA:prAmANika mAnanA Avazyaka hai, jisake phalarUpa meM dvitIyAdi bhaMga aura unase niSpanna saptabhaMgI bhI prAmANika siddha ho jaayegii| / OM pratiyogitA-pratiyogitAvacchedakAtAdi atirikta hai - pUrvapakSI pUrvapakSI :- evaM sati. iti / jI hajarata ! ApakI yaha bAta ki ->'pratiyogitA pratiyogisvarUpa hai aura pratiyogitAbacchedakatvAdi pratiyogitAvacchedakAdisvarUpa hai' - asaMgata hai| isakA kAraNa yaha hai ki ApakI isa mAnyatA ke anusAra kAraNatAvacchedakatA bhI kAraNatAvacchedaka svarUpa mAnI jA sakatI hai / taba to ghaTavRtti varNa-gaMdha-rasAdi ke kAraNatAvacchedakadharma se paTatva kI bhA~ti kambugrIvAdimatta kA bhI svIkAra kiyA jA sakegA / ghaTatva kI apekSA gurudharmabhUta kambugrIvAdimatva meM kAraNatAvacchedakatA ke aMgIkAra karane meM koI vAdhA upasthita nahIM hogI, kyoMki kAraNatAvacchedakanA to Apake matAnusAra kAraNatAvacchedakasvarUpa hI hai / ghaTa meM ghaTatva aura kamyugrIvAdimattva donoM hI rahate haiM evaM donoM kA apanI nijI svarUpa bhI vidyamAna hai hI, usakI kalpanA karane kI AvazyakatA nahIM hai| jo vidyamAna hai, usakI kalpanA karane kI kyA AvazyakatA ? isa taraha to guru dharma adhikaraNatAvacchedaka, viSayatAvadaka, kAryatAvacchedaka Adi bhI bana jAyegA / taba to nyAyazAstra meM gaurava padArtha kA doSarUpa se pracAra hI nahIM ho sakegA, kyoMki uparyukta paddhati ke anusAra sarvatra gaurava doSa kA parihAra ho sakatA hai / magara aisA nahIM hai / gurubhUta dharma meM kAraNatAvacchedakatA Adi kA svIkAra tarkazAstra ko mAnya nahIM hai| ataH kAraNatAvacchedakatA Adi ko bhI atirikta mAnanA Avazyaka hai| jaba yaha siddha huA taba to pratiyogitAsamAnAdhikaraNa dharma meM rahI huI pratiyogitAvacchedakatA kI apekSA pratiyogitAbyadhikaraNa dharma meM rahI huI pratiyogitAvacchedakatA ko atirikta mAnanI pdd'egii| enaM samAnAdhikaraNadharmAvacchina pratiyogitA kI apekSA vyadhikaraNadharmAvacchina pratiyogitA ko bhI atirikta mAnanI pdd'egii| taba to nyadhikaraNadharmAvacchinapratiyogitAka abhAva kA svIkAra karane meM atirikta pratiyogitA evaM atirikta pratiyogitAvacchedakatva kI kalpanA se prayukta gaurakha aparihArya bana jAyegA / isa gIrava doSa ke kAraNa hama vyadhikaraNadharmApacchitrapratiyogitAka abhAca ko aprAmANika kahate haiN| taba to dvitIyAdi bhaMga evaM unase ghaTita saptabhaMgI bhI aprAmANika
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ IF = = 257 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 6 - kA. * vyadhikaraNadharmAvacchinnAbhAvAsiddhiH * yA -> 'ghaTatvena paTo nAstIti pratIte: ghaTatvasambandhAvacchimapaTaniSThapratiyogitAkAbhA-|| / vAvagAhitvenaivopapatterna tayA vyadhikaraNadharmAvacchinnAbhAvasindiH, anyathA ghaTatvAdyavacchinna|| ghaTAdiniSThapratiyogitAkA'bhAvatvena ghaTatvAdyavacchinnaM prati hetutAkalpane (? ghaTatvAdhavacchinna = = = = = = = * gayalatA * = = = pyatiriktava kalpanAyA / evameva viSayatA-viSayitAdikamapyatirikkamevetyabhyupagantabyam / yaviti / ancayazcAsya bhavadevAbhimatami'tyatra / bhavadevaH tattvacintAmaNivyAkhyAkAraH prakRte'bhimataH / 'ghaTatvena / paTo nAstIti pratIteriti / idamapalakSaNaM paTatvena ghaTo nAstItyAdipratIteH / ghaTatvasambandhAvacchinna-paTaniSThapratiyogitAkAbhAvAvagAhitvenaiveti ghaTatAdAtmyalakSaNaghaTatvasaMsargegAdhvanchinnA yA paTavRttipratiyogitA tannirUpakAtyantAbhAvaviSayatvenaveti ebakAreNa dharmavidhayA ghaTatvenAvacchinnAvAH paTavRttipratiyogitAvA nirupakasyAbhAvasya vyavacchedaH kRtaH / upapatteH = saMgateH na tayA = darzitapratItyA vyadhikaraNadharmAvacchinnAbhAvasiddhiH = atiriktavyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAtyannAbhAvasiddhiH / / || vipakSabAdhamAha . anyatheti | vyadhikaraNasambandhAvachinnapratiyogitAkAbhAvasamaniyatasya vyadhikaraNadhAracchinnapratiyogita syA:tiriktavo pagame iti / ghaTatvAdyavacchinneti / ayaM bhavadevAcAyaH yadi vyadhikaraNadharmAvacchintrapratiyogitAkAbhAvasya byadhikaraNasambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvAtiriktatvamaGgIkriyate tadA ghaTatvAvacchinnavattAbandi prati ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkAmAvasya pratibandhakalaM na syAta, ghaTatvAvacchinnapaTaniSThapratiyogitAnirUpakAbhAvavatyapi ghaTatvaviziSTaprakArakabuddhejAyamAnatvAt kintu ghaTatvAvacchinnaghaTaniSThapratiyogitAkA'bhAvasyaiva tattvaM syAt / tato vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAmAvasyA'tiriktatvakalpane tAdRzapratiyogitAyAM pratiyogitAvacchedakasAmAnAdhikaraNyanivezAvazyakatvena gauravApAtaH / na ca navA'pi saMyogena ghaTavati samabAyena ghaTAbhAvayuddherjAyamAnatvAttulyagauravamiti vAcyam, svapratiyogitAvacchedakasambandhena svapratiyogimattAbuddhiM pratyevA'bhAvasya hI bana jaayegii| bhavadeva ke mata kA ji5paNa yatnu, iti / yahA~ pUrvapakSI (nanuvAdI) prAsaMgika rUpa se navaciMtAmaNi ke upara TIkA kI racanA karane vAle bhavaMdava ' nAma ke navya naiyAyika ke mata kA khaMDana karane ke lie sarva prathama usake mata kA nirUpaNa kara rahe haiM / bhavadeva kA mata yaha hai ki vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAka abhAva kI siddhi 'ghaTatvena paTo nAsti' isa pratIti ke dala se nahIM ho sakatI hai, kyoMki vaha pratIti - "praTatAdAtmyasvarUpa ghaTatvasambandha se avacchina paTavRtti pratiyogitA ke nirUpaka abhAva ko hI viSaya karatI hai" - aisA svIkAra karane para bhI upapatra ho sakatI hai, taba ghaTatvadharmAracinna paTavRtti pratiyogitA ke nirUpaka || abhAva ko usa pratIti kA viSaya mAnane kI kliSTa kalpanA kyoM kI jAya ? matalaba ki 'ghaTatvena paTo nA ke viSayabhUta abhAva se nirUpita pratiyogitA dharmavidhayA ghaTatva se avacchinna nahIM hai kintu sambandhavidhayA ghaTatva se avacchinna / / hai / ataH ukta pratIti ke bala se vyadhikaraNadharmAvacchinna pratiyogitA aura usake nirUpaka abhAva kI siddhi nahIM ho sakatI hai| uparyukta pratIti pratiyogitA ke Azraya meM avidyamAna ghaTatva dharma ko svavyadhikaraNa pratiyogitA kA avacchedaka banA || kara dharmarUpa se ghaTatva se avacchinna pratiyogitA ke nirUpaka atyantAbhAva ko apanA viSaya banAtI hai . aisA mAnane para gorakha bhI upasthita hotA hai / vaha gaurava doSa isa taraha prasakta hotA hai| dekhie, ghaTavattA buddhi kI prativandhaka ghaTAbhAvabuddhi hotI hai / ghaTatvAvacchinnavattA buddhi kI pratibandhakatA ghaTatvAvacchintrapratiyogitAkAbhAvabuddhi meM hotI hai - yaha sarvajanavidita hai| magara vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvabuddhi ko vyadhikaraNasambandhAvacchinna pratiyogitAkAbhAvaviSayaka na mAnI jAya, nava ghaTa-tyApannivattA ddhi kI pratibandhaka ghaTatvAvacchimapratiyogitAkAbhAva kI buddhi nahIM ho skegii| isakA kAraNa yaha hai ki ghaTatvarUpa se paTAbhAva bhUtala meM, jo ghaTaviziSTa hai, rahane kI rajaha ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAva bhUtala meM rahatA hI hai / usakI buddhi hone para bhI 'ghaTavat bhUtalaM' aisI ghaTatvAvacchinnavattvA'vayAhi buddhi utpanna hotI hai| bhUtala meM ghaTatvena paTAbhAva rahane para bhI ghaTa raha sakatA hai| ataH ghaTatvAvacchinnaghaTavRttipratiyoginAnirUpaka abhAva kI buddhi ko hI ghaTatvAvacchinnavattAbuddhi kA pratibandhaka mAnanA hogaa| matalaba ki ghaTatva se avacchinna jo pratiyogitA hai vaha ghaTa meM vRni ho, tabhI tAdRza pratiyogitA ke nirUpaka abhAva kA jJAna ghaTaprakAraka buddhi kA pratibandhaka ho sakatA hai - aisA mAnanA hogA, jisakI vajaha abhAvIya pratiyogitA meM pratiyogitAvacchedakIbhUta ghaTatva ke Azraya ghaTa se nirUpita vRttitva kA vizeSaNavidhayA praveza karane kA gaurava
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- - * vyadhikaraNadIdhitimaMcAdayAnanam * vattAbudhdi prati pratibandhakatAkalpane) gauravAditi bhavadevAbhimataM - taccityA / ghaTatvaviziSTapaTavattAdhamapratibandhikAyA: tasyA ghaTatvaviziSTapaTAbhAvA'vagAhitvasya bAdhakasahaneNA'pi parAkartumazakyatvAt / na khalu sahoNA'pi bAdhakai: 'idaM rajatamiti pratIte: ratvAvalambanatvaM vyavasthAyituM zakyate / tadidamabhipretyoktaM dIdhitikA 'yadi punarAnubhaviko lokAnAM svarasavAhI 'ghaTatvena paTo nAstI'tyAdipratyayo na tadA .==- jayalatA pratibandhakatAthA unayamanAsadatvAt, taba tu pratibandhakIbhUtAbhAvanirUpitapratiyogitAyAH svAvacchedakadhAzrayanitvanA klRptana vizeSaNIyatyAgauravamavyAhatamiti vyadhikaraNasambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasyaiva paTatvena ghaTo nAstI' ti buddhiviSayatvamahatIti / yadyapi pratibandhakatAvacchedakagaurave sati pratibandhakatAvacchedakAvacchinnAbhAvarUpasya pratibandhakAbhAvasya pratibadhyaniSTha kAryatAnirUpakasya gurutarazarIrakatve'pi kAraNatAkukSau tadapravezAtkAraNatAzarIre gauravAnApAtena pratibandhakatAvacchedakagAravasya na doSatvamiti vaktuM yujyate tathApi tasya spaSTatvAttadupekSya prakArAntareNa pradarzitabhavadevamatanirAkaraNakRte Aha - ghaTatveti / ayamAzayaH kasyacit bhUtale ghaTatvaviziSTarUpeNa paTavattAprakArako bhramaH saJjAtaH tasya pratibandhikA tu ghaTatvaviziSTapaTAbhAvaprakArakabhUtalavizeSyakapratItirava sambhavati, viziSTatadvattAbuddhiM prati viziSTatadabhAvattAbuddhereva pratibandhakatvAt / yadi copadarzitabhramapratibandhakapratIterghaTatvAvacchinnapaTavRtnipratiyogitAkaprakArakatvaM na syAt tarhi tadvirodhitvameva na syAtkutaH tatpratibandhakadama ? tasyAH pratIte; ghaTatyaviziSTapadAbhAvA'vagAhitvasya = ghaTatvAvacchinnapaTavRttipratiyogitAkAbhAvagocaratvasya bAdhakasahasreNApi parAkartuM = nirAkartuM azakyatvAt, anyathA pratibadhyapratibandhakamAvasyaivA'nupapatteH / tadeva dRDhayati - na khalviti / anvayazcAsya 'zakyata' ityatra / raGgatvAvalambanatvaM = raGgatvaprakArakatvaM vyavasthApayituM = pramANayituM zakyate, 'idaM rajatami' ti vyavasAyajJAnottaraM jAyamAnena 'idaM rajatatayA jAnAmi' 'rajatatayaMdaM mayA jJAtami tyAdyanuvyavasAyanaiva pUrvotpannavyavasAyajJAnasya rajatatvaprakArakatvasiddhaH, anuvyavasAyasyaiva vyavasAyasvarUpanirNAyakatvAta, svarasabAhipratyakSasya sarvato balavattvAt / tasya raGgatvaprakArakatvAvagAhane'nuvyavasAyasya bhrAntatvamApadyeta / taduktaM bhavAnandena tattvacintAmaNidIdhitiprakAze vizeSacyAptI "atatprakArake tatyakArakatvasyA'nuvyavasAyena viSayIkaraNe'nuvyavasAyasya taTAkArakatvAMze bhrAntatvApatteH 'idaM rajatami tipratIteH rajatatvaprakArakatvasyA'nuvyavasAyena viSayIkaraNAt" (ta.ciM.dI.pra.vi.vyA.praka.pR. 465) iti / / tadidamabhipretyeti / 'sArvajanInAnubhavasyaiva balavattvami'tyanuvicintyeti / uktaM dIdhitikRtA raghunAthaziromaNinA vyadhikaraNaprakaraNadIdhitAviti zeSaH / yadi punariti / svarasapAhI = askhalitaH svArasikaH / 'ghaTatvena paTo nAstI'tyAdipratyaya iti / Adipadena 'ghaTatvana vyaM nAsti', 'dravyatvena ghaTo nAstI tyAdyanubhavasya parivahaH / tulyayuktyA tavRttidharmaNa tasyeva vizeSarUpeNa sAmAnyasya sAmAnyarUpeNa ca vizeSasyA bhAve bAdhakAbhAvAditi dhyeyam / tAdRzAbhAvanivAraNaM = svasamaniyatAnyadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvApAkaraNam / tena vizeSarUpeNa sAmAnyasya sAmAnyarUpeNa ya vizepasyAbhAvaH saGgahItaH - - - - - - -- . : upasthita hotA hai| isa gaurava dopa ke sarakha 'padatvena paTo nAsti' isa pratIti ko ghaTakha = paTabhedAbhAva = ghaTatAdAtmyAtmaka sambandha se avacchinna = niyantrita pratiyogitA ke nirUpaka abhAvaviSayaka mAnanI jarUrI hai| ra atadeta ke mata kI samAlocanA pUrvapakSI :- baTava. ini / uparyukta bhavadeva kA siddhAMta ThIka nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki jara kisI purupa ko bhrama ho jAtA hai ki 'bhUtala meM ghaTatvaviziSTa paTa hai' naba usa bhrama kI prativandhaka buddhi bar3I ho sakatI hai jo bhUtala meM ghaTatvaviziSTapaTAbhAvavattA kA avagAhana karatI ho| tadvattAbuddhi ke prati tadabhAvavattAbuddhi prativandhaka hotI hai, na ki atadvattAbuddhi / prastuta meM bhrama ghaTatvaviziSTapaTavattAvipayaka hai / ataH usakI pratibandhaka buddhi ghaTattvaviziSTapaTAbhAvavattA'vagAhI hI honI caahie| aisA mAnane para hI donoM meM virodha kA saMpAdana hone se pratibadhya-pratibandhakabhAva upapanna ho sakatA hai| asamAnaviSayaka jJAna meM virodha na hone se prativadhya-prativandhakabhAva nahIM ho sakatA hai| daMDavattAbuddhi kA pratibandhaka raktadaMDAbhAvavattA avagAhI jJAna nahIM ho sakatA hai| ata: yadi prastuta meM ghaTatvaviziSTapaTAbhAvaviSayaka buddhi kA svIkAra na kiyA jAya taba to ghaTatvaviziSTapaTabattA acagAhI bhrama kI koI bhI buddhi prativandhaka nahIM bnegii| aisA hone para phalataH usa bhrama kA uccheda nahIM ho skegaa| magara yaha to bhavadeva ko bhI abhimata nahIM hai / ata: usa buddhi ke pratibandhakarUpa meM ghaTattvaviziSTapaTAbhASabhAvavipayaka buddhi
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 245 madhyamasyAdvAdarahasya khaNDaH 2 - kA.5 * navyamatanigakaraNam ** 'tAhazA('bhAvanivAraNaM gIrvANagurUNAmapi zakyamiti mantavyam) / na ghaTatvenA'nAhAryapaTavattAnizcaye kathametAhazadhIriti vAcyam, avacchedakodAsInAyA: tasyA avirodhAt / * gayalavA * | iti jagadIzavyAkhyAlezaH / yattu navyaiH dIdhitikRtA 'yadi tadA' iti padAbhyAM tAdRzapratItarAnubhavikatve vivAdaM sUcayatA vyadhikaraNadharmAvacchinnAbhArasyA-pAramararthikatvaM dhvanitami''tyucyate, tadasat, zatAH tarkavAkazAstraprayogAnantaramapi vipakSabAdhakavirahAt tAdRzavyAptizathilyavimarza binA tAdRzapadavyaprayogA:sambhavAt / ata eca 'gIryANagurUNAmapI ti prayogaH tena kRta iti dRDhamavadheyam / bhavadevamatanirAkaraNaM vistarata: aSTasahasrItAtparyavibaraNAdAvanusandheyam / / nanu baTatvaviziSTapaTavattAbudbhiryadA'kRtrimasvarUpA jAtA tadA tu ghaTatvaviziSTAbhAvavattAbuddhirnaiva sambhavati / ataH sA:kRtrimarUpA anAhAryabuddhiH kathaM kena pratibadhyA syAditi zaMkA nirAkartumupanyasyati - na ceti / ghaTatvanA'nAhAryapaTavattAnizraye = ghaTatvaviziSTapaTaprakArake kRtrimanizcaye sati, kathaM etAdRzadhIH = ghaTatvaviziSTapaTAbhAvaprakArakabudbhiH ? tataH nevAtiriktanyadhikaraNadharmAvacchintrapratiyogitAkAbhAvasiddhiriti vyadhikaraNasambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvarUpa eva sa svIkartuM yogya iti zaGkAtAtaryam / maulapUrvapakSI tannirAcaSTe - avacchedakodAsInAyA = avacchedakatvAnavagAhinyAH tasyAH ghaTatvaviziSTapaTAbhAvaprakAraka nizcayarUpAyAH buddheH avirodhAt = apratibadhyatvAt, samAnAyacchedakAvagAhitadvanA-tadabhAcavattADuyoreva pratibadhyapratibandhakabhAvasambhavAta avacchedakatAnavAhinastasya pratibadhyatAkoTiniSkrAntatvAnna pratibandhaH iti bhAvaH 'ghaTatvena paTo nAstI'tyatra kA svIkAra karanA hI hogA / aisA mAnane para to vyadhikaraNadharmAvacchinna pratiyogitAka abhAva kI siddhi anAyAsa ho jAyegI, kyoMki ukta buddhi meM ghaTatva kA bhAna dharmavidhayA hI hotA hai, na ki saMsargavidhayA / ataH hajAra bAdhaka upasthita hone para bhI ghaTatvaviziSTapaTavattA avagAhI bhrama kI pratirandhaka buddhi meM ghaTatvaviziSTapaTAbhAvavattA avagAhitva kA nirAkaraNa nahIM ho sakatA hai| cAkacikyAdi doSa kI vajaha raMga = kalAI dhAtu meM 'idaM rajataM aisI bhramAtmaka buddhi meM hajAra bAdhaka upasthita hone ... para bhI raMgatvaprakArakatva kI siddhi nahIM ho sakatI hai / isakA kAraNa yahI hai ki 'idaM rajata' ityAkAraka vyavasAya jJAna kI utpatti ke anantara hone vAle anuvyavasAya jJAna 'idaM rajatatayA jAnAmi arthAt 'maiM ise rajatarUpa se = cA~dI ke rUpa se jAnatA hU~' ityAgrAkAraka hotA hai, jisase phalita hotA hai ki tAdRza anuvyavasAya ke pUrva utpanna 'yaha cA~dI hai' ityAkAraka vyavasAya jJAna rajatatvaprakAraka hai, na ki raMgatvaprakAraka / anubhava hI sara se bar3A pramANa hai / isalie to tattvaciMtAmaNi graMtha kI dIdhiti nAma kI TIkA ke racayitA raghunAthaziromaNi ne jyadhikaraNaprakaraNa meM kahA hai ki - "yadi 'ghaTatvena paTo nAsti aisA anubhava logoM kA svArasika = askhalita svArasika ho taba to tAdRza buddhi kA nivAraNa karanA devoM ke guru bRhaspati ke lie bhI azakya hai, dUsaroM kI to bAta kyA ?" * jirvchin| pratIti virudhda nahIM ho sakatI na ca ghaTa. ini / yahA~ yaha zaMkA ho ki -> "ghaTatvena paTavanA kI anAhArya = akRtrima buddhi utpanna hone para ghaTatvena paTAbhAvavattA kI buddhi kaise ho sakegI? kyoMki ghaTatvaviziSTa paTavattA kI anAhArya = akRtrima buddhi ghaTatvaviziSTapaTAbhAvaprakAraka buddhi kI virodhI hotI hai" - to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki ghaTalena paTavattA avagAhI anAhArya = akRtrima buddhi sAvacchinna buddhi kI hI virodhI hotI hai, niravachinna buddhi kI nahIM / ghaTatvena paTavattA ke anAhArya = akRtrima nizcaya ke uttara kAla meM jo ghaTatvena paTAbhAvavattA kI buddhi hotI hai, vaha avacchedakatA avagAhI nahIM hai, kintu avacchedakatA anavagAhI hai / ataH pUrvotpatra buddhi usakI virodhI nahIM ho sakatI / ataeva usakI utpatti meM pUrvotpatra ghaTatvena paTavattA kA anAhArya 5. mUlAdo tAdAdAdAnantaraganandhapAt zeSA paDitaH nacinigakiNa padhikaraNadIthitito pojinA / / 2. "bannu pararUpAvanchinAbhAvI vyadhikaraNasambandhAvacchilAbhAcanaba gatArtha iti bhavadevamatama, tat gatAdhameva, pinigamakAbhAvAta pratItizaraNaprathamakalpanASA ubhayatra tAlyAta, bhUtale ghaTatvana paTo nAsti na tu ghaTa' ityasyAHgyatApanA, badravatyapi ghaTatvasambandhana tadabhAvAkSarityadhika latAyAma' (a.sa.vi. pR.215) iti aSTasahAnAtparyavivaraNa prakaraNakRtIktamiti payam /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 * 'ghaTatvena paTo nAstItidhIpratibandhakatvavimarzaH * 'tadodAsInyameva kamiti cet ? tRtIyAMtapadollikhitadharme'vacchedakatvasya gauraveNa bAdhAt, | tRtIyAMtapadasthale'nvayitAvacchedakAvaccheipratiyogitAkatvasya ca vyutpatyalabhyatvAt / gauravA'pratisandhAnadazAyAM ghaTatvAMze'vacchedakatvA'nudAsInAmapi ca 'ghaTatvena paTo nAstIti dhiyaM ghaTatvena ghaTavattAdhIna viruNandi, tasyA ghaTatvAvacchinnA'bhAvadhiya eva virodhitvAt / * jayalatA * . . .... ---- tRtIyAyAH sattve kathaM nA'vacchedakatvAbagAhitvaM tasyAH ? iti zaGkate-tadIdAsInyaM = avacchedakalvAnavagAhitvaM eca kathaM = kasmAddhetoH / tasyA'pi nizvavakhyA'vacchedakatAbagAhitvamevAItIti praznAzayaH / maulapUrvapakSI samAdhatte - tRtIyAntapadollikhitadharme'vacchedakatvasya kalpanAyA gaurabeNa = aprAmANikagauraveNa bAdhAt = pratibadhyatvAt / 'tahi prAgupadarzitadizA anyAya kAvanchinna pratiyogitAkalyasyaba vyatpatilabhyatvAta 'ghaTatvena paTo nAstI'tyanna paTalAvacchinnapratiyogitAkatvalAbhena vRddhimicchato mUlahAnirAyAtetyAzaGkAyAM nanubAdI maulapUrvapakSI Aha-tRtIyAntapadasthale = tRtIyAntapadasamabhinyAhArasthale anvayitAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkatvasya = pratiyogitAncayitAvacchedakAvacchinnapratiyogitAnirUpakatvasyA'bhAvAMza vyutpattyalabhyatvAt, anyathA 'ghaTatvena kambugrIvAdimAnAstIti pratIteprAmANikalvaprasaGgAt / nanu 'ghaTatvena paTo nAstI'tyAkArakaM avacchedakatvAnavagAhi jJAnaM ghaTatvena paTavatAnAhAryanizcayo na pratibadhnAtI kuto:yasitamityAzaGkAyAM nanuvAdI maulapUrvapakSI Aha- gauravA'pratisandhAnadazAyAmiti / gauravajJAnasya pratibadhyatAvacchedakatvagrahavirodhitayA tajjJAnadazAyAM tAdRzapratItirna sambhavati / gauravajJAnamAtramaprayojakam, aghrAmANyajJAnAnAskanditasyaiva virodhijJAnasya sarvatra pratibandhakatvAt / anAmANvajJAnAnAskanditagauravajJAnavirahalAmAya 'gauravAjJAnadajhAyAmityanuktvA 'gauravApratisandhAnadazAyAmi' yuktam / ghaTatyAMze'vacchedakatvAnudAsInAmapi = 'paTaniSThapratiyogitAnirUpitasyAdanchedakatyasya ghaTatve vagAhinIM / | iyaM buddhiH bhramAtmikA samavase yA apizabdena tadanavagAhidhIsamuccayaH kRtaH / 'ghaTatvena paTo nAstIti dhiyaM ghaTatvena ghaTavattAdhIH = ghaTatvaviziSTa padaprakArakabudbhiH, na viruNaddhi = pratibadhnAti / kasmAdbhatoH ? ityAzaGkAyAmAha- tasyAH = ghaTatvaviziSTayaTanakArakadhiyaH, ghaTatvAvacchinnAbhAvadhiyaH = caTatvaviziSTaghaTapratiyogikAbhAvadhiyaH ghaTalbArachinna-ghaTaniSThapratiyogitAnirUpakAbhAvabuddheriti yAvat / ekkAreNa ghaTatvAvacchinna-paTaniSTapratiyogitAkAbhAvapratItervyavacchedaH kRtaH / virodhitvAt, :-..-:-.-.. -:-... - - -- nizcaya pratibandhaka nahIM ho sakatA / ataeva uttarakAla meM usakI utpatti hone meM koI bAdha nahIM hai| yahA~ yaha prazna ho ki -- "tAdRza uttara kAla meM utpatra buddhi avacchedakatA anavagAhI kaise hogI ? kyoMki 'ghaTatvena paTo nAsti' isa buddhi meM tRtIyA vibhakti kA prayoga kiyA gayA hai| jahA~ tRtIyA vibhakti kA prayoga hotA hai, usa sthala meM avacchedakatA avagAhI buddhi honI hai" - to yaha ThIka nahIM hai 1 isakA kAraNa yaha hai ki tRtIyAMta pada se upasthApita padArtha meM avacchedakatva kI kalpanA karane meM gaurava hai / gaurava doSa hI tRtIyA vibhakti bAle pada ke vAyArtha meM acaJchedakatva kA bAdhaka hai / yahA~ yaha zaMkA karanA ki - "yadi 'ghaTatvena paTo nAsti' isa buddhi meM ghaTatva meM avacchedakatva dharma kI kalpanA na kI jAya taba to paTatva dharma meM avacchedakala kI kalpanA karane kA aniSTa prasaMga upasthita hogA, kyoMki pratiyogitA svAnvayitAracchedaka dharma se avacchinna hotI hai aura tAdRza pratiyoginA kA nirUpakatva jisa abhAva meM rahatA hai usa abhAva meM anvayitAvacchedakA. vacchinnapratiyogitAkatva saMbaMdha se rahane vAlA dharma hI pratiyogitA kA avacchedaka hotA hai| ataH prastuta meM svAvacchinapratiyogitAkatva saMbaMdha se abhAva meM rahane vAle paTatva dharma meM avacchedakatva dharma kI kalpanA karanI hogI jisake phalasvarUpa meM vyathikaraNatharmAvacchinna - pratiyogitAka abhAva kI siddhi nahIM hogI" ThIka nahIM hai, kyoMki andhayitAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkatva saMbaMdha kA lAbha tRtIyAMta pada ke samabhinyAhAra ke abhAva meM hI hotA hai - yaha vyutpatti hai / tRtIyA vibhaktyaMta pada ke samabhinyAhAra sthala meM anvayitAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkatva kA lAbha zAbdabodhasthalIya niyama se prApta nahIM hotA hai| ataH pratiyogitAvayitAMcacchedakIbhUta paTatva meM avacchedakatva kI kalpanA kA aniSTa prasaMga upasthita nahIM hogA / yahA~ yaha zaMkA karanA ki / -> "avacchedakatAavagAhI buddhi avacchedakatAanavagAhI buddhi kI virodhI nahIM hai- yaha kisI sthala meM dekhA gayA hai ? jisake bala para Apa uparyukta pratipAdana kara rahe haiM" - ThIka nahIM hai / isakA kAraNa yaha hai ki gaurava kA pratisandhAna na hone para ghaTatva aMza meM avacchedakatva kI avagAhI 'ghaTatvena paTo nAsti' isa buddhi kI bhI 'ghaTatvena ghaTo'sti' yaha pUrvotpatra buddhi pratibandhaka nahIM hotI hai| isakA kAraNa yaha hai ki 'ghaTatvena ghaTo'sti' aisI ghaTatvaviziSTa ghaTavattA avagAhI buddhi meM ghaTatvaviziSTa ghaTapratiyogika abhAvavipayaka buddhi kA pratibandhakala hai| anaH ghaTatvaviziSTa ghaTavattA kA nizraya kevala ghaTalvaviziSTa
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 251 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 * kA.5 * vyadhikaraNadharmAvacchinnAbhAvAnatirekA''zAkA * atha vyadhikaraNasambandhAvachimapratiyogitAkAbhAva eva vyadhikaraNadharmAvacchiAgratiyogi- | tAka iti na tadatirekakalpanAgauravam / na ca tathApi ghaTatvAdeH padAdiniSThapratiyogitAvacchedakatvamAsakasAmagyA ghaTatva-paTatvAdijJAnasya nAnAvidhatadavirodhajJAnasya ca sahakAritvakalpane mahaddoravamiti vAcyAma, ghaTatvAdeH paTAdiniSThapratiyogitAvacchedakatvadhamopapataye = == = gayalatA *..= = tayoreva samAnAkArakatvena pratibadhyapratibandhakabhAvasambhavAt / ayamAzayaH ghaTatvaviziSTaghaTanakArakabuddhaH ghaTatvaviziSTayaTAbhAvaprakArakabuddhivirodhitvena tatpratibandhakatvameva sambhavati na tu ghaTatvaviziSTapaTAbhAvaprakArakabhramapratibandhakatvam / na ca ghaTatvaviziSTaprakArakacuddheH ghaTatvaviziSTapratiyogikA bhAvaprakArakabuddhipratibandhakatvamevocitam, na tu ghaTatvaviziSTaghaTaniSThapratiyogitAkAbhAvabuddhipratibandhakatvama, pratibadhyatAvacchedakagauravAditi vAcyama, tarhi ghaTatvaviziSTAbhAvapramAvasyaiva lAghavAn pratibadhyatAvacchedakatvamastu / tAvataiva ghaTatvAvacchinnapaTaniSThapratiyogitAkAbhAvabuddheH bhramatvena pratibadhyatAkoTibahirbhAvasambhavAt / na / tathApi jJAnatvApekSayA pramAvanivedo gauravamavyAhatameva pramAtvasya tadvati tatprakArakatvarUpatvAditi vAcyam, ata eca 'gauravA'pratisandhAnadazAyAmi'tyuktatvAt / ityazcA'vacchedakatvAbagAhinaH vyadhikaraNadhamAMvacchinna pratiyogitAkAbhAvajJAnasyA'pi tadbhavacchinnaprakArakapramAgratibadhya 'vacchedakatvAnabagAhinobhAvapratyayasya tatpratibadhyatvam ? tataH ghaTatvena paTavattA'nAhArya nizcaya satyapi avacchedakatvAnabagAhinaH 'ghaTatvena paTo nAstIti pratyayasya satarAmapratibadhyatvamiti sthitama / ata eva tutIyAntapadopasdhApyadharmavacchedakatvasya, kalpanamapi nAtiprayojanam / avacchinnatvaJcA'tra vaiziSTyarUpaM sAmAnAdhikaraNyarUpaM vA chodhyamiti dik / kazcicchakate - atheti / anvayazcA'sya 'cedi tyanena saha bodhyaH / byadhikaraNasambandhAvacchinapratiyogitAkAbhAva eveti / tatsamaniyatatvAditi zeSaH / na tadatirekakalpanAgauravam = vyadhikaraNasambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvAtirikta. vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvakalpanAprayuktagauravamityarthaH / madhyasthasya zaGkAM nirasitumupadarzayati- na ceti / tathApi = atiriktAbhAvalakSaNarmikalpanAprayuktagaurakaviraha-pi, ghaTatvAdeH paTAdiniSTapratiyogitAvacchedakatvabhAsakasAmagryAH = ghaTatvAdiniSThasya paTAdiniSTapratiyogitAnirUpitAbacchedakatvasya jJApakasAmagryAH, ghaTatva-paTatvAdijJAnasya ghaTatvAdi-paTatvAdiviSayakajJAnasya nAnAvidhatadvirodhajJAnasya ca pratiyogitvasya birodhitvalakSaNatvAt sahakAritvakalpane mahagauravamiti / ayamAzayaH vyadhikaraNasambandhAvacchintrapratiyogitAkAbhAva-vyadhikaraNadharmAvacchintrapratiyogitAkAbhAdakyakalpane'pi paTAdiniSThapratiyogitAyA abacchedakatvena ghaTatvAdibhAnamAvazyakam / ataH tadbhAnArthamatiriktasAmagrI kalpanIyA, ghaTatvAderabhAvavizeSaNatAnavacchedakatvena paTAdipratiyogikAbhAvavizeSagatAcchedakatvabhAsakasAmagrayAH ghaTatvAdiniSThapratiyogitA'vacchedakatvabhAsakatvAH yogAt / tadarthaM pratiyogitAvacchedakIbhUtabaTAdivizeSaNatAvanchedakIbhUtapaTatvAdigocarajJAnasya sahakAritvaM kalpanIyam / tAdRzAbhAryAyapratiyogitAyA vyadhikaraNadharmAvacchinnatvena ghaTatvAdi-paTatvAdiviSayakavirodhitvajJAnasyA'pi sahakAritvaM kalpanIyam / evaJcAtigauravaM prasajyeteti / athavAdI tAtyAcaSTe-ghaTatvAderiti / ayamAzayaH ghaTatvAdeH paTAdyabhAvavizeSaNatAnavacchedakatvena pratiyogitAvacchedakatvabhAnaM ghaTapratiyogika abhAva kA virodhI hai, na ki ghaTava aMza meM avacchaMdakatva kI avagAhI 'ghaTatyena paTo nAsti' aisI buddhi kA bhI, kyoMki yaha buddhi abhAva ke pratiyogI paTa meM ghaTatvavaiziSTya (= ghaTatvAvacchinnatva) kA avagAhana karane para bhI ghaTa meM avagAhana nahIM karatI hai| isI taraha prastuta meM ghaTatvaviziSTapaTavattA kA anAhArya nizraya ghaTatvaviziSTapaTAbhAvavipayaka buddhi, jo ghaTatva aMza meM avacchedakatA anavagAhI hai, virodhI nahIM ho sakatI hai| ataeva yaha mAnA jA sakatA hai ki ghaTatvaviziSTa paTavattA kA anAhArya nizraya 'ghaTatvena paTo nAsti' aisI avacchedakatA anavagAhI buddhi kA prativandhaka nahIM hotA hai / ataH uttara kAla meM tAdRza buddhi kI utpatti kA aMgIkAra karane meM koI kSati nahIM hai-yaha siddha hotA hai| zaMkA :- atha nya, iti / vyadhikaraNadharmAvacchinna pratiyogitAka abhAva vastutaH vyadhikaraNasambandhAracchinnapratiyogitAka abhAvasvarUpa hI hai / ataH gaurava doSa kA avakAza nahIM hai| yahA~ yaha nahIM kahanA ki - "byadhikaraNadharmAvacchitrapratiyogitAka abhASa ko vyadhikaraNasambandhAvacchinna pratiyogitAka abhAva se abhinna mAnane para atirikta abhAva kI kalpanA se prayukta gaurava doSa kA avakAza na hone para bhI Apake pakSa meM mahAgaurakha doSa upasthita hotA hai, jisakA nivAraNa Apa nahIM kara sakate
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ %3 -- * atiriktapratiyogitAdivicAra:* tatkalpanAyA AvazyakatvAditi cet ? na, tathApi ghaTatvAdau paTAdiniSThapratiyogitAvacchedakatvakalpane gauravAta ! jana tara svamazambanadhAramatatkalpane gauravadhIna virodhinI, | evaM sati guruNi kAraNatAvacchedakatvAderapyApatteH zAstre gauravapadArthapracArazaithilyApAtAditi - . * jayalAtA *= pramAtmakaM na sambhavati kintu bhramAtmakameva / ataH tAdRzabhramopapattaye darzitasahakAritvAdikalpanAyA Avazyakatvameva / na ca / gauravam. prathamamatiriktAbhAvA'kalpanalAghavanayena pravRtnI 'pazcAdupasthitasya tarayA'doSatvAt / nanuvAdI maulapUrvapakSI athamataM pratyAcaSTe - neti / tathApi = tAdRzabhramopapattaye tatkalpanAyA Avazyakatve'pi, ghaTatvAdI pratiyogitAmyadhikaraNadharma paTAdiniSThapratiyogitAvacchedakatvakalpane gauravAt / anyatra samAnAdhikaraNadharme eva pratiyogitAvacchedakatvasya dRSTatvAta pratiyogitAbyadhikaraNadharme svAnAzrayavRttipratiyogitAvacchedakatvakalpanAyA adRSTacaratvAt natkalpane | gauravamavyAhatamavetyarthaH / nanvavacchedakatvamavacchaMdakasvarUpavizeSarUpameva na tu tadatiriktam, tadatiriktatvakalpane gauravAt, tatsvarUpasya ca klRptatvAdeva nyadhikaraNadharme'vacchedakatvakalpanAyAM na gauravamiti zaGkA nirasitumupadarzayati - na ceti / tatra = pratiyogitAtyadhikaraNadharme, svarUpasambandharUpatatkalpane = svarUpavizeSarUpasya svayadhikaraNapratiyogitAvacchedakatvastha kalpane, gauravadhIH = atiriktAvacchedakatvabuddhiH, na virodhinI = na pratibandhikA | maulapUrvapakSI nanuvAdI darzitazaGkAnirAse hetuM darzayati- evaM satIti / avacchedakatvasya svarUpasambandharUpatvakalpane, guruNi = gurudhameM, kAraNatAvacchedakatvAdeH Adizabdena pratibadhyatAvaccheda" kalvakAryatAvacchedakatvAdeH parigrahaH api kimuta pratiyogitAvacchedakatvasyetyapizabdArthaH, ApatteH / tataH kimityAha - guro| ramyavacchedakatyApAte zAstre gauravapadArthapracArazaithilyApAtAditi / tato'vacchedakatvamatiriktamevAbhyupagantavyam / tataH vyadhikaraNa haiM / mahAgaurava dopa kA pratipAdana isa taraha kiyA jA sakatA hai ki vyadhikaraNadharmAvacchinna pratiyogitAkAbhAva kA svIkAra | karane para pratiyogitAnyadhikaraNIbhUta ghaTatvAdi dharma meM paTAdivRtti pratiyogitA ke avacchedakatva kI bhAsaka sAmagrI kI kalpanA karanI par3egI / evaM ghaTatva-paTatvAdi dharma ke jJAna meM sahakAritva kI kalpanA karanI hogii| isI taraha ghaTatvAdi vyadhikaraNapratiyogitA kA avacchedaka hone kI vajaha ghaTatvAdi aura pratiyogitAnvayitAvacchedaka paTatvAdi meM aura virodha jJAna meM sahakArikAraNatva kI kalpanA karanI par3egI" - isakA kAraNa yaha hai ki byadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAka abhAva vyadhikaraNasambandhAvacchinapratiyogitAka abhAva se abhinna siddha hotA hai taba to ghaTatvAdi meM paTAdivRtti pratiyogitA ke avacchedakatva kI bhramAtmaka | buddhi ke upapAdana ke lie vaha kalpanA Avazyaka hone se gauravarUpa nahIM hai| * pratiyogitAtyadhipeNa ghaf meM avaroekatla kI kalpanA meM gaurava - pUrvapakSI * pUrvapakSI :- na tathA, iti / janAba ! ApakI yaha bAta ThIka nahIM hai, kyoMki tAdRza sahakAritva kI kalpanA Avazyaka hone para bhI Apake mata meM pratiyogitA ke vyadhikaraNa ghaTatyAdi dharma meM paTAdivRtti pratiyogitA ke avacchedakatva kI kalpanA karane kA gaurava to aparihArya hI hai| pratiyogitAsamAnAdhikaraNa dharma meM hI pratiyogitAvacchedakatA hotI hai. yaha to sarvajanaprasiddha hai / magara Apa ke mata meM pratiyogitAbyadhikaraNa dharma meM pratiyogitAvacchedakatva kI kalpanA se prayukta gaurava dopa prApta hotA hai / yahA~ yaha nahIM kahanA cAhie ki --> "pratiyogitAvacchedakatva to pratiyogitAvacchedakasvarUpa hI hotA hai| paTAdivRtti pratiyogitA ke acacchedakIbhUta ghaTatyAdi kA svarUpa to klRpta = pramANasiddha hai, kalpanIya nahIM hai| ghaTatvAdi meM rahI huI paTAdivRtti pratiyogitA kI avacchedakatA bhI ghaTatvAdi ke svarUpasambaMdhAtmaka hI hai, atirikta nhiiN| ataH pratiyogitA'nAzrayavRtti dharma meM avacchedakatva kI kalpanA karane meM koI gaurava nahIM hai" - isakA kAraNa yaha hai ki avacchedakatva ko avacchedakasvarUpavizepAtmaka hI mAnA jAya taba to kAraNatAvacchedakatA kAraNatAvacchedakasvarUpa ho jAyegI, kAryatAracchedakatA kAryatAvacchedakasvarUpa ho jaayegii| aisA hone para no gurubhUta dharma meM bhI kAraNatAvacchedakatva kI Apani AyegI / jaise ki ghaTagaMdhAdi kA kAraNatAvacchedaka ghaTatva kI bhA~ti kambugrIvAdimattva bhI ho sakegA, kyoMki kamyugrIvAdimattva meM kalpanIya ghaTagaMdhAdikAraNatAvacchedakatva kammugrIvAdimatvasvarUpa hI hai| ghaTatva kI bhA~ti kambugrIvAdimattva ko kAraNatA kA avacchedaka mAnane meM koI gaurava nahIM hogA, kyoMki kAraNatAvacchedakatA kAraNatAvacchedakasvarUpasaMbaMdhAtmaka hI hai aura kamyugrIvAdimattva yaTa meM vidyamAna hai = siddha hai = klupta hai, kalpanIya nhiiN| aisA hone para to zAstra meM gauravapadArtha kA jo doparUpa se pracAra hai . vaha zithila ho jaayegaa| magara aisA nahIM hai| ataH prati
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 253 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDa: 2 kA 5 * astitva nAstitvasvarUpavicAraH * cet' ? maivam, yato na Atra ghaTatvena ghaTasyeva ghaTatvena ghaTAstitvasya vidhiH, na vA ghaTatvena ghaTasyeva paTatvAdinA ghaTAstitvasya pratiSedhaH / kintu svadravyAdicatuSTayaparadravyAdicatuSTayAvacchedena mUlAgrAvacchedena vRkSe saMyogatadabhAvAviva ghaTe'stitvavidhiniSedho / * jayalatA. * -- dharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvakalpane aklRptAvacchedakatvagauravamavyAhRtameveti dvitIyAdibhaGgAnAM tadgarbhitasaptabhaGkhyA vA'prAmANikatvameveti maulapUrvapakSiNo'bhiprAyaH / adhunA syAdrAdina uttarapakSaH prArabhyate maivamiti / anabhyupagatopAlambhadAnAna nanuvAdyuktaM samyagiti bhAvaH / tadeva prakaTayati - yata iti / yattu nanuvAdinA "ghaTatvAdinA ghaTAstitvaM kathaM vidhIyatAM ? astitvenaiva tadvidhAnasambhavAdityuktaM tatrAha na hIti / asya vidhirityanenAnvayaH / ghaTatvena ghaTasyeveti / anyayodAharaNamidam / dArddhAntikamAha ghaTatvena ghaTAstitvasya vidhiriti / ghaTatvena yathA ghaTasya vidhAnaM bhavati tathA'smAbhiH prathamabhaGge ghaTatvena vadAstitvaM na vidhIyata ityanukopAlambhadAnena prativAdI nigRhItaH iti bhAvaH / yacca nanuvAdinA paTatvAdinA vA pAtaka pratiSyitAM ? vyadhikaraNadharmAvacchinnAbhAvasyA'prAmANikatvAt (dRzyatAM 237 name pRSThe ) ityuktaM tannirAsakRtaM syAdvAdI prAha na veti / asya pratiSedha ityanenA'nvayaH / ghaTatvena ghaTasyeveti / anvayadRSTAntamabhidhAya dArzantikamAha- paTatvAdinA ghaTastitvasya pratiSedha iti / yathA tvena ghaTasya pratiSedhaH kriyataM tathA'smAbhiH dvitIyabhaGge paTatvAdinA pratiyogitAvyadhikaraNadharmeNa ghaTAstitvasya niSedho na kriyate / ato'nuktopAlammadAnenA'paratrA'pi nanuvAdI nigRhIta iti pradarzitam / tarhi kena rUpeNa kasya prathame bhaGge vidhiH kena rUpeNa karapa dvitIye bhane niSedhazva syAdvAdibhiH kriyata iti parAzaGkAyAmAha kintviti / niSedhapUrvamabhyupagamasUcako'yaM nipAtaH / svadravyAdicatuSTaya-paradravyAdicatuSTayA'vacchedena = svadravya kSetra kAla - bhAvasvarUpacatuSTayAvacchedena paradravya-kSetrakAla-bhAvasvarUpacatuSTayAvacchedena ityarthaH / yathAkramamagre astitvavidhiniSedhayoranyayo bodhyaH / dASTantikapratItidAvyArthaM dRSTAntaM vidyotayati mUlAgrAvacchedena vRkSe saMyogatadabhAvAviveti / yathA vRkSe mUlAvacchedena kapisaMyogasya vidhiH agrabhAvAvacchedena ca kapisaMyogasya niSedho bhavataH iti dRSTAntArtha: / ghaTe'stitvavidhiniSedhAviti / ghaMTe svadravyAdicatuSTayAvacchedena astitvasya vidhiH paradravyAdicatuSTayena cA'stitvasya niSedha ityapi saMbhavati / tathAhi ghaMTe svadravyapArthivatvA'vacchedenA'stitvasya vidhiH yogitAvacchedakatA, kAraNatAvacchedakatA, kAryatAvacchedakatA Adi ko pratiyogitAvacchedakAdi se atirikta mAnanA Avazyaka hai / aisA siddha hone se vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAka abhAva ke aMgIkAra pakSa meM uparyukta rIti se gaurava anivArya ho jAyegA / ataH vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAka abhAva kA aMgIkAra karanA aprAmANika hai / ataH saptabhaMgI ke dvitIya bhaMga meM aprAmANya vajralepa ho jAyegA / prathama bhaMga kA aprAmANya to pUrva meM batA diyA hI hai| phalataH ina donoM ke saMmilana se nippanna saptabhaMgI bhI aprAmANika ho jaayegii| ataH saptabhaMgI meM prAmANya kI jo ghoSaNA syAdvAdI ne kI hai vaha ThIka nahIM hai / uttarapakSa ka syAdvAdI maivam iti | Apane saptabhaMgI ke aprAmANya kA jo upAlaMbha diyA hai - vaha ThIka nahIM hai, kyoMki Apane jaisA kahA hai vaisA hama mAnate hI nahIM hai / jaise ghaTa kA ghaTatvarUpa se vidhAna hotA hai vaise hama ghaTatva dharma kI apekSA ghaTAstitva kA vidhAna nahIM karate haiN| ataH Apane jo pUrva meM kahA thA ki > "ghaTatvarUpa se ghaTAstitva kA vidhAna zakya nahIM hai, ghaTAstitvatvarUpa se hI ghaTAstitva kA vidhAna ho sakatA hai" - vaha nirAkRta ho jAtA hai / jaise tvarUpa se ghaTa kA niSedha hotA hai vaise padatvarUpa se hama ghaTAstitva kA niSedha nahIM karate haiM / ataeva pUrvapakSI ne jo kahA thA ki "paTatvAdi dharma se paTAstitva kA niSedha nahIM ho sakatA hai, kyoMki vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAka abhAva aprAmANika hotA hai" <- vaha bhI parAsta ho jAtA hai / jo hama mAnate nahIM hai, usakA upAlambha denA nAmunAsiva hai / atra saptabhaMgI ke prathama, dvitIya bhaMga meM hama kyA mAnate haiM, use kAna khola kara suniye | 'ghaTaH syAdasti eva' isa prathama bhaMga meM svadravya kSetra kAla bhAvasvarUpa catuSTayaavacchedena ghaTa meM astitva kA vidhAna hotA hai evaM 'ghaTaH syAt nAstyeva' isa dvitIya bhaMga meM para dravya-kSetra - kAla bhAvasvarUpa catuSTayaavacchedena ghaTa meM astitva kA niSedha hotA hai aisA hama mAnate - 9. 237 tamapRtaH prArambhaH nanuzadidIpUrvapakSaH samAptaH / kA saptabhaMgI prAmANika hai -
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 * saptabhaGgItaraGgiNIsaMvAdaH * 'avacchedyAdhikaraNasambandamevAvacchedakamiti paradravyAdeH nAstitvAvacchedakatvaM kathamanu- / === == * jayalatA - SE" - | paradravyabhUtajalAdhavacchedenA'stitvasya niSedhaH, svakSetrapATaliputratvAvacchedenA'stitvasya vidhiH parakSetrabhUtakAnyakubnatvAvacchedenA'stitvasya pratiSedhaH, svakAlarIziratvAvacchedenA'stitvasya vidhAnaM parakAlavAsantikatvAvacchedenA'stitvasya pratiSedhaH, svabhAvaraktatvAvacchedenA'stitvasya vidhiH parabhAvakSyAmatvAyavacchedana cA'stitvasya niSedhaH ityevaM vicAryamANaM AdyabhaGgadvayaM cAstAmazcatyeva / evameva tadarbhitasaptabhaGgayapi pumAyakoTimAmlapatrodha / - dAeM sthAgomAro yadenamandho na pazyati / vimaladAsenA'pi saptabhaGgItaraGgiNyAM -> "syAdastyeva ghaTaH, 'syAnnAstyeva ghaTaH' ityasya svarUpAdyavacchinnAstitvAzrayo / ghaTaH pararUpAcavacchinnanAstitvAzrayo ghaTa iti ca bodhaH'' - (sa.na.ta.pR.38) ityevaM pratipAditam / yuktazcaitat yadi ghaTe svadrajyAdicatuSkAvacchedenA'stitvasya vidhAnamiva paradravyAdicatuSTayAvacchedenA'pi tadvidhAnaM syAt, ghaTo vaizvarUpyamAdadhIta / yadi paradravyAdicatuSkAvacchedena ghaTe'stitvasya pratiSedha iba svadravyAdicatuSTayAvacchedenA'pi tanniSedhaH syAt baTo bandhyAstandhayatAmainuvIta / na caivam, ataH baTe svadravyAdicatuSkAvacchedanA'stitvasya vidhAnaM paradravyAdicatuSkAvacchedena tatpratiSedhazvopagantumarhata eveti svasamayoktAdizA samyagavaseyam / ___ nanu avacchedakatvaM svAvacchedyAzrayasambaddhe evaM bhavitumarhati yathA svAbanchedyapisaMyogAdhikaraNIbhUtavRkSasambadbhamUle kapisaMyogAvacchedakatvaM kapisaMyoge ca tadavacchedyatvam / ato ghaTabRttinAstitvasyA'vacchedakatvaM paradravyAdicatuSke na saMbhavi, tasya svAvaccheganAstitvAdhikaraNIbhUtaghaTA sambadbhatvAt / tataH kathaM ghaTe paradravyAdicatuSkAvacchedena nAstitvapratipAdanaM ghaTAkoTi- | | mATIketetyAzayena para pratyavatiyate - avaccheyAdhikaraNasambaddhameveti / evakAreNApacchinnAzrayAsambana | paramate mule vRkSAzritatvavirahAta sambaddhapadopAdAnama / avacchedakAmiti niyamAditi zeSaH / yathA 'iha parvate nitambe hatAzana' | / iti bodhe 'nitambAvacchinnaparvatanirUpitavRttitAvAna hatAzana' ityAkArake nitambasya vahniniSThalitAvacchedakatvama, avacchedyIbhUtAyA / vahniniSThAyA parvatanirUpitavRttitAyA adhikaraNIbhUtaparvatasambadbhatyAt / ataH paradravyAdeH ghaTApekSayA paradravyakSetrakAlAdeH nAstitvAvacchedakatvaM = vaTavRninAstitvasyA'vacchedakatvaM, kathaM anupaplavaM ? naiva saGgatamityarthaH, avacchedyAvacchedakayovaiyadhikaraNyAditi parAkUtam / haiM / isakI upapatti ThIka usI taraha ho sakatI hai, jaise vRkSa meM mUlAvacchedena kapisaMyoga kA vidhAna aura agrabhAgAvacchedena kapisaMyoga kA nipedha / jaba vRkSa ke mUlabhAga meM baMdara baiThatA hai taba kapisaMyoga kA avacchedaka mUlabhAga hotA hai aura adhikaraNa vRkSa / usa avasthA meM vRkSa ke agnabhAga meM kapisaMyoga nahIM hotA hai / ataH kapisaMyogAbhAva kA avacchedaka agrabhAga hotA hai aura adhikaraNa vRkSa / avacchedakabheda se eka hI vRkSa meM kapisaMyoga kA vidhAna aura niSedha ho sakatA hai| isI taraha ghaTa bhI svadravyAdicatuSTaya kI apekSA sat hotA hai, na ki paradravyAdicatuSTaya kI apekSA se bhI / paradravyAdi catuSTaya kI apekSA ghaTa asat hotA hai| ataH yaTa meM bhI svadravyAdivatuSTaya avacchedena astitva kA vidhAna aura paradravyAdicatuSTaya avacchedena astitva kA niSedha ho sakatA hai / avacchedakabheda se eka hI dravya meM astitva kA vidhAna aura niSedha hone meM koI rAdhA nahIM ho sakatI hai . yaha to hama abhI hI vRkSa meM avacchedakabheda se kapisaMyoga ke vidhAna aura niSedha ke dRSTAMta se pratipAdana kara cuke haiN| ataH saptabhaMgI kA prathama aura dvitIya bhaMga bhI prAmANika hI hai| evaM prathama aura dvitIya bhaMga ke saMyoga se nippanna saptabhaMgI meM aprAmANya kI ghoSaNA karanA sirpha ajJAna kA hI sUcaka hai| ataH pUrvapakSI kI uparyukta rAmakahAnI nitAMta aprAmANika evaM unmatta pralApa kI bhA~ti anupAdeya hI hai . yaha siddha hotA hai / E paradavyAdi catuSTaya meM avacchedakatA mumakina - syAdAdI ra acchadyA. iti / yahA~ isa zaMkA kA udabhAvana karanA ki ->"avacchedaka vahI ho sakatA hai jo svAvaccheya ke adhikaraNa se saMbaddha ho / jaise vRkSa meM kapisaMyoga kI avacchedaka zAkhA ho sakatI hai, kyoMki zAkhA apane se avacchedya - niyaMtrita kapisaMyoga ke adhikaraNIbhUta vRkSa se saMbaddha hotI hai| ataeva prastuta meM dvitIya bhaMga meM ghaTavRtti nAstitva ke avacchedakavidhayA paradrayAdicatuSTaya kA svIkAra nahIM ho sakatA hai, kyoMki paradravya-kSetra-kAla-bhAvasvarUpa catuSTaya svAvacchedya nAstitva ke adhikaraNIbhUta ghaTa se asaMbaddha hai / ghaTa ko svadravyAdi catuSTaya ke sAtha sambandha hotA hai| paradravyAdi catuSTaya ke sAtha nahIM / ata: ghaTa ke paradravyAdi catuSka meM paTaniSTha nAstitva kA avacchedakatva kaise saMgata hogA ?" ThIka nahIM hai| isakA kAraNa - .-.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 255 madhyamasyAdvAdarahasya khaNDaH 2 . kA.5 * vaizepikasUtropaskAra-bhASyasaMbAdAnedanam * paplavamiti ho| 1 tAganiyame mAnAbhAvAdityeva bUmaH / utpAdavyayadhovyakyarUpaM ghaTAstitvaM svadravyAdicatuSTayanirvRtaM, tadamAvastu paradravyAdi- =-=* jayalatA hai prakaraNakRtaH tatpratyAcakSate - tAdRniyame = svAzrayasambaMdhina evaM svAvacchedakatvamiti niyame, mAnAbhAvAt vipakSabAdhakatarkavirahAta / avacchedyAvacchedakayorasAmAnAdhikaraNye ko doSaH ? ityatra naiva kiJcidapi pareNa vaktuM zakyate / / vastutastu yathA gauravapratisandhAnadazAyAmapi 'kambugrIvAdimAnAstI'tyAdipratyayabalAt prakAratAvacchedakavad gururapi dharmaH pratiyogitAvacchedakaH / ata eva tathAvidhayatkiJcidvyaktisattve tAdRzapratIteranudayaH tatsAmAnyazUnya eva ca tadudayaH / tathA ghaTatvAdI ghaTAdiniSThapratiyogitAvacchedakatvakalpane gauravapratisandhAnadazAyAmapi 'ghaTalvena paTo nAstI' tyAdisvArasikapratItyudaya- . mahimnA'vacchedyAdhikaraNAisambadro'pi dharmo tyadhikaraNapratiyogitAyA avacchedaka ityupagame bAdhakAbhAvAt / sArvajanInaprItisvArasyAdevA'vacchedakAvacchedyayALadhikaraNatve'pi na kSatiH / pratyakSAnusAreNaiva niyamakalpanAt / na hi pratyakSAtikramaNa niyamasya pravRttiH, pratyakSasya sarvapramANebhyo balavattvAt, niyamasya tadupajIvakatvAt, upajIvakasyopajIvyapratikSepAzyogAt / ata eva sAmAnyato'bhAvasya pratiyogityadhikaraNatve klRpte'pi saMyogAdyabhAve tadhAtvA pratIteH tAdRniyamasya sArvatrikatvaM tyajyate pareNa / tadvadevAvicchedakAbandradyayoH rAmAnAdhikaraNye klRpte'pi 'ghaTatvena paTo nAstI' tyAdisvArasikapratItibalAta tayoH sAmAnAdhikaraNyaniyamasya sArvatrikatvaM tyAjyameva. anyathA ghaTatvenAHpi paTAstitvavidhAnaprasaGgasya bRhaspatinA pyanirAkAryatvApAtAt / na cainaM parasyA'pasiddhAnto'pi prasajyate. tatsiddhAntAnusAritvAdetatkalpanAyAH / taduktaM zaGkaramizreNa 'saccA'sat' (vai.sU.a.5. A.1, sU.4) iti vaizeSikasUtropaskAre -> "bhavati hi asannazvo gavAtmanA, asana gaurazvAtmanA, asan paTo ghaTAtmanA'' <<- (vai.sU.upa. pR.313) / tadIyabhApye'pi -> 'azvAtmanA sannapyazvo na gavAtmanAstI' - (vai.sU.bhA. pR.315) tyuktam / anena paTAdiniSThaghaTatvAdyavacchinnapratiyogitAntarakalpane gauravAdityapi pratyuktam / / ____ ata eva ghaTe paradravyAdicatuSTayAvacchedana nAstitvastha pratipAdanamapi saGgatimaGgati / yaca zrIrAmaprapannAcAryeNa jAgadIzIcyadhikaraNadIpikAyAM pratiyogitA svAzrayA'vRnidharmAnacchinnA pratiyogitAvacchedakaviziSTayaziSTyAvagAhibuddhitvAvacchinnajanakatAnirUpitajanyatAvacchedakaprakAratAvacchedakAnuyogitAnirUpitatvAt' (jA.vya.dI.pR.97) ! ityuktaM, tanna cAra, aprayojakatvAt / svamatenA''dyabhaGgadvayaM vyavasthApaya zvetAmbaracUDAmaNiH prakaraNakArI digambaramatenA'dhyabhaGgadvikamupadarzayati- utpAdacyayadhovyaikyarUpaM = saMbhava-vilaya-sthityabhedAtmakaM ghaTAstitvaM svadravyAdicatuSTayanirvRtaM = svadravyakSetrakAlabhAvaniSpanna, tadabhAvastu D D : --- yaha hai ki . svAcacchedya ke adhikaraNa se saMbaddha hI avacchedaka ho sakatA hai - yaha niyama hI aprAmANika hone se mAnya nahIM ho sakatA hai - aisA hama syAdvAdI kahate haiN| tAdRza niyama ke viparIta meM aisA kahA jAya ki -> avacchedaka se acacchedya kA jo adhikaraNa hai, usase avacchedaka asaMbaddha ho to kyA kSati hai ? -no isake pratyuttararUpa meM pUrvapakSI kI ora se kucha bhI kathana nahIM kiyA jA sakatA / vipakSanAdhaka tarka ke viraha se yaha niyama upAdeya nahIM hai| ataH paTaniSTha nAstitva kA avacchedaka paraganyAdi catuka bhI ho sakatA hai / anubhava bhI isa bAta kA poSaka hai ki ghaTa miTTIrUpa se sat hai, jalAdirUe se nahIM / ata: paradravyAdi catupkAradena ghaTa meM nAstitva kA pratipAdana karane meM koI bAdhA nahIM hai / ataH dvitIya bhaMga bhI prAmANika hI hai - yaha siddha hotA hai / evaM tadgarbhita saptabhaMgI bhI prAmANika hI hai - yaha siddha hotA hai|' *utpAda-vyaya-pautyaikyAtmaka ghaTAstitva - digambara kA abhiprAya* utpAda. iti / vyAkhyAkAra zrImadajI zvetAMbara AmnAya ke anusAra saptabhaMgI ke prathama aura dvitIya bhaMga kA pratipAdana karane ke bAda digambara AmnAya ke anusAra prathama aura dvitIya bhaMga kA nirUpaNa karate haiN| digambara manISiyoM kA yaha kathana hai ki - 'ghaTaH syAdasti eva' isa bhaMga = vAkya meM jisa ghaTAstitva kA pratipAdana kiyA gayA hai vaha utpAdavyayadhrauvya se abhinna hotA hai evaM sva dravya-kSetra-kAla-bhAva se nippanna hotA hai| Azaya yaha hai ki pratyeka padArtha meM pratikSaNa navIna paryAya kI utpatti hotI hai, pUrva-pUrva paryAya kI nivRtti hotI hai aura mula dravyarUpa se bastu sthira rahatI hai| utpAda, vyaya aura ::.":-:.-::.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ * pravacanasAraniyasaMvAdaprakAzanam * catuSTayanita iti tadartha ityapyAhuH / manu 'paTatvena ghaTo nAstI'tyatra astitvA'bhAvavAn ghaTa' iti na dhIryena paTatvasya = = * jayalatA *-..= ghaTAstitvAbhAvazca paradravyAdicatuSTayanirvataH = paradravyakSetrakAlabhAvasAta iti tadarthaH = 'syAd ghaTo'styeva, syAd gho| nAstyeveti bhaGgadvayArthaH, ityapi AhaH AzAmbarA iti zeSaH / tadaktaM pravacanasAratattvapradIpikAyAM a hi dravyeNa yA kSetreNa vA kAlena vA bhAvena vA kArtasvarAta pRthaganupalabhyamAnaH kartRkaraNAdhikaraNarUpeNa kuNDalAGgadapItatAdyutpAdavyayadhrauvyANAM svarUpamupAdAya pravartamAnapravRttiyuktasya kArtasvarAstitvena niSpAditanidhpattiyuktaH kuNDalAGgadapItatAdyutpAdavyayadhrauvyaiH yadastitvaM kArtasvarasya sa svabhAvaH / tathAhi dravyeNa vA kSetraNa vA kAlena vA bhAvena vA dravyAtpRthaganupalabhyamAnaH kartRkaraNAdhikaraNarUpeNotpAdavyayadhrauvyANAM svarUpamupAdAya pravartamAnapravRttiyuktasya dravyAstitvena niSpAditaniSyaniyuktaH utpAdavyayadhrauvyaiH yadastittvaM dravyasya sa svabhAvaH / yathA vA dravyeNa vA kSetreNa vA kAlena vA bhAvena vA kuNDalAGgAdapItatAdyutyAdavyayazrIvyebhyaH pRthaganupalabhyamAnasya kartakaraNAdhikaraNarUpeNa kArtasvarasvarUpamapAdAya pravartamAnapravRttiyuktaH kuNDalAujandapItatAdyutyAdavyayadhrIvyaH niSpAditaniSpattiyaktasya kArtasvarasya mUlasAdhanatayA taiH niSpAditaM yadastitvaM sa svabhAvaH tathA dayaNa vA kSetraNa vA kAlena vA bhAvena botyAvyayadhrauvyebhyaH pRthaganupalabhyamAnasya kartRkaraNAdhikaraNarUpeNa dravyasvarUpamupAdAya pravartamAnapravRttiyuktarutpAdavyayadhrauvyaniSpAditaniSpattiyuktasya dravyasya mUlasAdhanatayA taniSpAditaM yadastitvaM sa svabhAvaH" (pra.sA.ta.dI. 2/4pR. 116) iti / jayasenenA'pi "svadravyAdicatuSTayena kaTakaparyAyotpAda-kaNaparyAyavyayatadubhayAdhArabhUtasuvarNatvalakSaNadhrIvyebhyaH sakAzAdabhinnasya suvarNasya sambandhi yadastitva sa eva kaTakapayAyotpAda-kaGkaNaparyAyavyaya-suvarNatvalakSaNadhrauvyANAM sadbhAvaH" (pra.sA.2/4 tA.va.pR.116) iti pravacanasAratAtparyavRttAyuktam / samantabhadrasvAminA'pi AptamImAMsAyAM 'sadeva sarvaM ko necchet svarUpAdicatuSTayAt / asadeva viparyAsAnna cenna || jyavatiSThate // (A.mI. 15) ityAdinA'stitvasya svadravyAdicatuSTayanimittakatvaM pratipAditam / svamate svadravyAdicatuSTayaM ghaTe stitvAvacchedakaM paradranyAdicatuSTayaM ca nAstitvAvacchedakam / AzApaTamate tu svadravyAdicatuSTayaM ghaTavRttyastitvasya janaka paradravyAdicatuSTayaM ca ghaTavRttinAstitvasya janakam / Ahurityanena svakIyAisvarasapradarzanaM kRtam / tadIjaM tvidam - svaparadravyAdicatuSTayayoH ghaTAstitvanAstitvayoH janakatvopagame svaparadravyAdicatuSkayorananyathAsidbhatve sati kAryA'vyavahitapUrvakSaNAvacchedena kAryatAvacchedakasambandhena kAryAdhikaraNavRttyatyantAbhAvApratiyogitarUpasya kAraNatvasya kalpanA kartavyA syAta tadapekSayA niyAmakatvarUpasyAvacchedakatvasya kalpanaiva laghIyasI / na hi 'idAnImatra ghaTo'sti' ityatra lokA api kAladezayoghaMTAstitvasya janakatvaM pratiyanti kintu tadavacchedakatvameva / na ca tayoravacchedakatvAvizeSe'pi tadAdhAratayA tajjanakatvamiti bAcyam, AdhAratvasyA''dheyasthitiniyAmakatvarUpatvaM na tu tasthitijanakatvarUpatvama, anyathA paramatapravezaprasaGgAditi dik / dvitIyabhane kazcit zaGkate nanviti / asya 'cedityanenAinvayaH / 'paTatvena ghaTo nAstIti atra dvitIyabhane 'asti| tvA'bhAvavAn ghaTaH' = ghaTo'stitvAbhAvA''dhAra' iti na dhIH, jAyata iti zeSaH / tataH kimityAha- yena taddhIbalena paTatvasya zrIbya tInoM avinAbhAvI haiN| inake binA kisI padArtha kI sattA nAmumakina hai / ataH astitva bhI utpAda-vyaya-dhIcya se abhinna hotA hai| ghaTAstitva bhI utpAda-vyaya-dhrauvya se abhinna hI hai / magara yaha astitva sva dravya, kSetra, kAla aura bhAva se nippanna hotA hai / ghaTa kI sattA miTTIdravya, apane virakSita kSetra, apane vivakSita kAla evaM apane vivakSita raktavAdisvarUpa bhAva se utpanna hotI hai / isake viparIta 'ghaTaH syAnAsti eva' isa dvitIya bhaMga meM yaTa ke nAstitva kA pratipAdana kiyA jAtA hai| yaha nAstitva astitva kA pratipedha hai| arthAt ghaTAstitva kA abhAva ghaTanAstitva hai| yaha nAstitva bhI para nya, kSetra, kAla aura bhAva se utpanna hotA hai| ghara meM jalAdi para dravya, apane kSetra se viparIta kSetra, svakAla se bhitra kAla evaM raktavAdi svabhAva se viparIta zyAmatyAdirUpa parabhAva se nAstitva utpanna hotA hai| isa taraha svadravyAdi catuSka se ghaTAstitva aura paradravyAdi-catuSka se nAstitva ghaTa meM utpanna hotA hai| yaha digambara vidvAnoM kA mata pravacanasAra kI TIkAe~ Adi meM vistRtarUpa se batAyA gayA hai / vizeSa jijJAsu una graMtho kA avalokana kara ke apanI jijJAsA kA zamana kara sakate haiN| 'ghaTo nAsti' yahA~ ghaTAbhAva. astitva kA Azraya - pUrvapakSa pUrvapakSa :- nanu paTa.. iti / saptabhaMgI ke 'paTatvena ghaTo nAsti' isa dvitIya bhaMga meM Apane (syAdvAdI ne) paTatva kA
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 257 madhyamasyAdvAdarahasya khaNDaH 2 - kA.. * 'bhUtale ghaTo nAstIti pratItivicAraH * | tadavacchedakatvaM kalpyeta, kintu 'paTatvena ghaTAbhAvo'stitvA''zraya' iti, anyathA 'bhUtale || ghado nAstI'tyatrA'pi 'bhUtalAstitvA'bhAvavAna ghaTa' ityeva bodha: syAta, tathA ca 'kva ?'5 ityadhikaraNA'kAGkSA kena pUryatAmiti cet ? = = =* jayalatA l tadavacchedakatvaM = nAstivAvacchedakatvaM kalpyeta / tarhi tatra kIdRzI buddhirjAyate ? ityAzaGkAyAmAha - kinviti / 'paTattvena ghaTA'bhAvo'stitvAzraya iti buddhi; jAyata iti zeSaH / ghaTe nAstitvaM paTatvAvacchedena na pratIyate paraM paTatvAvacchinnaghaTavRtipratiyogitAkAbhAve'stitvaM jJAyata ityarthaH / ato ghaTabRninAstitvAvacchedakavidhayA paTatvasya pratipAdanaM na kalpanAmahaMtIti bhAvaH / vipakSabAdhamAha - anyatheti / 'paTatvena ghaTo nAstI'tyatra paTatvena ghaTAbhAvo'stitvAzraya iti bodhaM tiraskRtya 'ghaTo nAstitvAzraya' iti bodhasyA'bhyupagame ityarthaH / ApAdakaM darzayityA sAmpratamApAdyamAha- 'bhUtale ghaTo nAstI'tyatrApati / vAkya iti zeSaH / bhUtale ghaTA'sattvadAyAmiti svayameva gamyate / 'bhUtalA'stitvAbhAvavAn ghaTaH' = bhuutlaavcchinnaa'sti| tyA'bhAvAzrayo ghaTaH ityeva bodhaH = zAbdabodha: syAt / evakAreNa bhUtalanirUpitavRttitvAbhAvavAn ghaTaH' ityasya vyavacchedaH || kRtaH / yataH 'agre vRkSo na kapisaMyogI' tyatra 'agrAvacchinnakapisaM yogAbhAvavAn vRkSaH' iti zAbdabodho jAyate tathA 'bhUtale ghaTo nAsti' iti prakRte'pi bhUtalAvacchinnAstitvAbhAvAzrayo ghaTa' ityeva zAbdabodho jAyate na tu 'parvate dhUmadhvaja' ityatra 'parvatanirUpitavRttitvAzrayo dhUmadhvaja' itivat 'bhUtalanirUpitavRttitvAbhAvavAna ghaTa' ityevaM zAbdabodhaH syAditi bhAvaH / 'tataH kiM nazchinnaM / ' ityAzaGkAyAmAha- tathA ceti / 'kva ?' ityadhikaraNAkAMkSA = 'kutra bhUtalAvacchinnavRttitvAbhAvavAn ghaTaH ?' / / ityAkArikA zrotaH tAdazaghaTAdhikaraNaviSayiNI zAbdI AkAsamA, kena zabdena, pUryatAM = nivartatAm ? vastutaH yogiko'tyantAbhAvo bhUtalAdhikaraNaka' iti bubhodhayiSayana baktA 'bhunale ghaTo nAstI ni vAkyaM prayukte / paraM tvanmate darzitarItyA zrotuH bhUtale'stitvAbhAvasyA vacchedakatvameva bhAsate, na tvadhikaraNatvamiti tadadhikaraNAkAlAyA anupazAntatvena tAdRzavAkyAcchroturnirAkAGkSapratipattirna syAditi 'bhUtale paTatvena ghaTo nAstI'tyAdirUpeNaiva sarvadA prayogaH syAnna tu 'bhUtale ghaTo nAstI'tyAdirUpaH / na caitad dRSTamiSTaM vA / ataH 'paTatvena ghaTo nAstI'tyatra paTatvAvacchinnaghaTavRttipratiyogitAkAbhAvo'stitvAzraya' ityeva bodho'GgIkartavyo na tu paTatyAvacchedenA'stitvA'bhAvavAn ghaTa ityAkAraka iti nanvabhiprAyaH / ghaTabRtti astitvAbhAva ke avacchedakarUpa meM nirdeza kiyA hai| magara yaha ThIka nahIM hai, kyoMki 'paTatvena ghaTo nAsti' isa vAkya se yadi 'ghaTaH astitvAbhAvavAna aisA yaTavizeSyaka astitvAbhAvaprakAraka zAbdabodha ho, tabhI paTatva ghaTaniSTha nAstitva kA avacchedaka ho sakatA hai| magara tAdRza vAkya se uparyukta zAbdavodha nahIM hotA hai| ukta bAkya se jo zAbda bodha hotA hai usakA AkAra hai- 'paTatvena ghaTAbhAvaH astitvAzrayaH' arthAt paTattvAvabhinna pratiyogitA kA nirUpaka ghaTAbhAva astitva = vidyamAnatva kA adhikaraNa hai| matalaba ki paTatva paTavRtti nAstitva kA avacchedaka na ho kara vidyamAna aise ghaTAbhAva se nirUpita pratiyogitA kA avacchedaka hai| ataH saptabhaMgI ke dvitIya bhaMga ke dvArA ghaTa meM paTatvAvacchedena nAstitva dharma kA pratipAdana karanA asaMgata hai| dvitIya bhaMga meM jisakAMkSa zAbdabodhAnupapati - pUrvapakSa cAlu anyathA. iti / yadi 'paTatvena ghaTo nAsti' isa vAkya se janya zAnda bodha ko ghaTAbhAvavizepyaka-astitvaprakAraka na mAna kara nAstitvaprakAratAka-ghaTavizepyatAka mAnA jAya taba to 'bhUtale ghaTo nAsti' isa vAkya se nirAkAMkSa zAbda bodha kA udaya na ho skegaa| isakA kAraNa yaha hai ki Apake (= syAdvAdI ke) matAnusAra ukta vAkya se zAndacodha ghaTAbhAvavizeSyaka na ho kara ghaTavizepyaka hogA arthAt 'bhUtarAstitvAbhAvavAn ghaTaH' = 'bhUtalAvacchedena paTa astitvarahita hai' aisA zAnda dodha !' hone kI vajaha 'bhUtalAstitvazunya ghaTa kahA~ hai? aisI tAdRzaghaTa-adhikaraNatAvipayiNI zAbdI AkAMkSA zAMta nahIM hotI hai| : ghaTa meM tAdRza astitvAbhAva kA bhAna hone para 'tAdRza ghaTa kahA~ rahatA hai ?' isa viSaya kA jJAna nahIM ho sakatA hai / adhikaraNatA avagAhI AkAMkSA kI pUrti na hone kI vajaha zrotA ko ukta vAkya se nirAkAMkSa zAnda bodha nahIM ho sakatA hai| bhUtala kA to yaTAdhikaraNavidhayA jJAna nahIM ho sakatA, kyoMki taba bhUtala meM ghaTa nahIM hotA hai aura upayukta pratIti meM bhUtala to ghaTavRtti nAstitva kA avacchedaka hai| ataH saptabhaMgI ke dvitIya bhaMga se janya zAbdarodha ko ghaTavizeSyaka aura nAstitvaprakAraka na mAna kara astitvaprakAraka aura ghaTAbhAvavizeSyaka hI mAnanA yuktisaMgata hai / - ditIya bhaMga meM ghara ho vizeSya hai, na ki ghaTAbhAva - uttarapakSa 7 | 1, kha, pratI kRtyadhika.' itvAddhaH pAThaH /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ *muktAvalIkAramatapratikSepaH* | 'bhUtale ghaTo nAstI'tyatra 'bhUtalAvacchinnakAlasambandhAzrayatvAbhAvavAna ghaTa' ityeva bodhAt, anyathA ghaDhavatyapi bhUtale 'ghaTo nAstItidhiyaH prAmANyA''patteH / / == = =* jayalatA * =-....-= prakaraNakRttannirAkaroti -neti / vipakSabAdhamunmUlayati - 'bhUtale ghaTo nAstI' tyatra vAkye, saptamyarthoM janyatvam, anvayazcAsya bodhe / 'bhUtalAvacchinnakAlasambandhAzrayatvAbhAvavAn ghaTa' ityeva bodhAditi 1 ekkAreNa bhUtalAstitvAbhAvavAn ghaTa' ityAkArakabodhasya vyavacchedaH kRtaH / vipakSabAdhamupadarzayati- anyatheti / tatra tAdRzazAbdabodhAnupagama ityarthaH / ayaM samAdhAnagrandhAzayaH mahAnasAdI ghaTasattve ghaTazUnyabhUtaladazAyAM ghaTe mahAnasAdyavacchedena kAlasaMsargAzrayatvasya sattve'pi bhUtalAvacchedena kAlasaMbandhAdhikaraNatvaM nAstIti 'bhUtale ghaTo nAstIti vAkyAt 'bhUtalAvacchinnakAlasambandhAzrayatvAbhAvavAna ghaTa' ityAkAraka eva zAbdabodha udetIti svIkartuM yujyate. na tu 'ghaTatvena ghaTAbhAvo bhUtalanirUpitavRttitvAzraya' ityAkArakaH / na ca zabdAsbodhitakAlasAmAnyasya prakArAMze bhAnamaprAmANikamiti vAcyam, kAlapadasyA'stipadasamabhivyAhArabalena vartamAnakAlaparatvAt, astipadAdeva vartamAnakAlasaMsargAzrayatvarUpasya vartamAnakAlInatvasyopasthite prAmANikagauravamapi / na ca tathApi 'bhUtale na ghaTa' ityatra kA gatiH ? iti vaktavyam, 'yavAnyakriyApadaM na zrUyate tavAstirbhavantIparaH prayujyate' (nyA.saMgra.pra.65) iti vaiyAkaraNanyAyena astipadA'dhyAhArAt, anyathA''khyAtapadadirahega vAkyAtvAnApattiH syAt / yadi ca pareNa 'bhUtale ghaTo nAstI' tyatra 'ghaTAbhAvo bhUtalaniSThAdhikaraNatAnirUpitAdheyatAvAna' iti zAbdabodha upeyate, tadA paramate'tyantAbhAvasya nityatvena bhUtale ghaTasatvadazAyAmapi 'bhUtale ghaTo nAstIti pramItyApattiH syAt / na ca kAlavizeSaviziSTAdhikaraNasyAtbhAvasambandhatvo-: egame'pi ghaTavati bhUtale ghaTAtyantAbhAvabuddhyApattiH nirAkartuM zakyA, paramate viziSTasya zuddhAnatiriktatvAt kAlasya nityatvena - katvena ca vizeSAbhAvAcca / ata eva viziSTAtiriktavAdisArvabhImamatAnujJAyAmapi na nistAraH, atiriktAbhAvamaGgIkRtya kAlavizeSaviziSTAdhikaraNasya tatsaMsargatvakalpanApekSayA ghaTe bhUtalAvacchedena kAlasaMsagAnAzrayatvakalpanAyA eva yuktatvAca / etena 'ghaTakAlasya sambandhAghaTakatvAt atyantAbhAvasya nityatve'pi ghaTakAle na ghaTAtyantAbhAvabuddhiH' (muktA.pR.163) iti vizvanAthapaJcAnanabhaTTavacanamapi pratyAkhyAtam / kiJca bhUtale ghaTo nAstI'tyatra 'bhUtalavRttiryaTA bhAve ityeva zAbdabodha upayate tadA tasya 'bhUtale ghaTo'stItivAkyajanyabodhena sAkaM virodho noepadyeta, grAhyAbhAtrA navagAhitvAt / na hi samAnaprakArakA bhAvA'navagAhijJAnavirodhaH kadApi sambhavati, anyathA bhUtale ghaTasattve 'paTo nAstI'tyAderapi virodhaprasaGgAt / ato 'bhUtale ghaTo'stI' tivAkyajo ghaTavizeSyakabhUtalavRttitvaprakArakabodho 'bhUtale ghaTo nAstItivacanajanyo bhUtalavRttitvaprakArakaghaTaniSThapratiyogitAprakArakA bhAvavizeSyakadhiyaM nava virundhyAt / tathA ca bhUtale ghaTasattvadazAyAmapi "bhutale ghaTo nAstI'tijJAnasya prAmANyaM vajralepAyitaM syAt / kiJca 'pratiyogyabhAvAncayo tulyayogakSamA' viti niyamena 'caMbA na pacatI' tyAdI caitre AzrayatAsambandhena pAkAnukUlakRtyabhAvAnvayavat 'bhUtale nAsti ghaTa' ityatrApi tvaduktarItyaiva ghaTavizeSyakaH jhAbdabodhaH sidhyati, anyathA subantavizeSyatAkazAbdabodhaniyamo'pi vizIryeta / etena 'bhUtale na ghaTa' ityAdI naJo'bhAvavallAkSaNikatayA bhAvavatA samamanuyogino'bhedAnvayabodha | evApayata iti tatra 'ghaTAbhAvavadabhinna bhUtalami' tyeva bodha upajAyata iti pratyuktam, tathA sati 'bhUtale yaTa' ityAdivAkyajanyabodhe 'bhUtale na ghaTa' ityAdivAkyajabIdhasyA'virodhitvApaneH sarvatrA bhAvavata eva nArthatayA mukhyAdhaparasya najao durlabhatvApatnezca / anena tAdRAlakSaNAyA bandhyAstanandhayapriyatamAtvamupadarzitam / na hi mukhyArthAMbhAce sati zakyasambandharUpA lakSaNA sambhavati / uttarapakSa :- na bhUta, iti / janAba ! saptabhaMgI ke dvitIya bhaMga se ghaTAbhAva meM astitva kA vidhAna na mAna kara ghaTa meM nAstitva kA vidhAna mAnane para Apane jo Apatti batAI ki -> 'tara "bhUtale ghaTo nAsti' isa vAkya se adhikaraNatAvagAhI AkAMkSA kA zamana na hone se nirAkAMkSa zAndavAtha anupapanna ho jAyegA' - vaha ThIka nahIM hai / isakA kAraNa yaha hai ki 'bhUtale ghaTo nAsti' isa vAkya se jisa zAbdabodha kA udaya hotA hai usakA AkAra hama yaha mAnate haiM ki . 'bhUtalAvacchinna kAlasaMbaMdhAzrayatAzUnyaH ghaTaH / isakA vizlepaNa hindI bhASA meM nyAya kI paribhASA ke anusAra yaha hogA ki anyatra = parvata Adi meM ghaTa vidyamAna hone se vaha parvatAdi avacchedena kAlasaMbaMdha kA Azraya hai, magara bhUtalAvacchedena vartamAna kAla ke saMbaMdha kA anAzraya = AzrayatA'bhAvavAlA hai| matalaba ki ukta pratIti kA vizepya ghaTa hI hai, na ki ghaTAbhAva / yahA~ yaha zaMkA karanA ki > "Apa bhale hI 'bhUtale ghaTo nAsti' isa pratIti ko ghaTavizepyaka mAno magara
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 255 madhyamasyAdvAdarahasya khaNDaH 2 - kA.5 * vyutpattivAdasaMvAdaH * 'ata eva sapatiDocanaikyaniyamo'pi saGgacchate, anyathA 'ghaTauM nAstI'tyasyApyApatte:, * jayalatA * ityameva 'nipAtAtiriktaprAtipadikArthayoH bhedena sAnAdanyavabodhasyAvyutpannatvaniyama'pi nipAtAtiriktatvavizeSaNasyAvazyakatvamupapadyate / taduktaM vyutpattivAde gadAdhareNa -> "bhUtale na ghaTa' ityAdI ghaTAyabhAve bhUtalAdyanvitasaptamyAMdheyatvasyeva tAtparyavazAd ghaTAdI saptamyantArthabhUtalAdivRttitvAbhAvasyA'nvayabodho'pyanubhavasiddhaH, anyathA tAdRzavAkyajanyasyA grAmANyajJAnAnAskanditabodhasya 'bhUtale ghaTaH' ityAdivAkyajanyaghaTAdivizeSyakabhUtalAdyAdheyatvaprakArakabodhavirodhitAyAH sarvAnubhavasiddhAyA anupapatteH / naJpadaM vinA yatra dharmiNi yasya vizeSaNatayA bhAnaM yAdRzasamabhivyAhArAd bhavati tAdRzasamabhivyAhArasthale nasattve tatra dharmiNi tadabhAvaH pratIyata ityanubhavApalApaprasaGgAcca / evaJca najarthAbhAve'nuyogitayA ghaTAyancayabodhopapattaye nipAtAtiriktatvavidoSaNamAvazyakam" - (vyu.vA.pra.pa.kA.pra.119) iti / svoktameva dRDhayati - ata eceti / 'ghaTo nAstI'tyatrAHstitvA bhAvaprakAraka-ghaTavizeSyakazAbdabAdhopagamAdeveti / suptioH = prAtipadikavibhakti dhAtuvibhaktyoH , vacanaikyaniyamo'pi - samAnavacanakatvavyutpattirapi, apizabdena ghaTavati / bhUtale jAyamAnAyA 'ghaTo nAstIti dhiyo prAmANyaM samucIyate, saGgacchate = upapadyate / vipakSabAdhamupadarzayati- anyatheti / 'ghaTo nAstItyatra astitvAzrayo ghaTAbhAva' iti zAbdabodhAbhyupagame iti / 'ghaTI ---:-:::::-::...::-- mAnane na mAnane se darzanazAstra meM padArtha kI - tatva kI siddhi nahIM hotI hai, anyathA vinigamanAbiraha se ukta pratIti ko ghaTAbhAvavizepyaka bhI mAnI jA sakatI hai" - anucita hai| isakA kAraNa yaha hai ki yadi 'bhUtale ghaTo nAsti' isa pratIti ko ghaTAbhAvavizepyaka mAnI jAya taba to bhUtala meM ghaTa hone para bhI 'bhUtale ghaTo nAsti' yaha pratIti prAmANika ho jaayegii| dekhiye, bhUmitala meM ghaTa hone para Apake matAnusAra jo pratIti hotI hai usakA AkAra hai . 'bhUtalavRttitAvAn ghaTA' / arthAt buddhi bhUtalanirUpita-vRttitAprakAraka-ghaTavizepyaka hai / tathA 'bhUtale ghaTo nAsti' isa buddhi kA Apake matAnusAra - bhUtalanirUpitavRttitAprakAraka ghaTAbhAvavizeSyaka - yaha AkAra hai / uparyukta donoM jJAnAkAra meM paraspara virodha nahIM hai / virodha naba hotA, yadi donoM meM vivopya eka hotA aura tadvattA aura tadabhAvavattA kA avagAhana hotA / magara 'bhUtale ghaTaH' isa buddhi meM vizepya hai ghaTa aura 'bhUtale ghaTo nAsti' isa buddhi kA vizepya hai ghaTAbhAva (pUrvapakSamatAnusAra) tathA donoM meM prakAra bhUtalanirUpitavRttitA hone se grAhyA'bhAvA'vagAhitA nahIM hai| ataH ukta do jJAnoM meM paraspara virodha nahIM hotA / tAmilanADu kI khAna meM grephAiTa hotA hai aura rAjasthAna kI khAna meM grephAiTa nahIM hotA hai - ina vAkyoM meM koI bhI virodha kA avagAhana nahIM mAnate haiN| parasparaviruddha na hone kI vajaha pUrva kI bhUtalanirUpitavRnitAnieprakAratAnirUpitaghaTaniSThavizepyatAnirUpaka buddhi se uttarakAlIna bhUtalanirUpitavRttitAniSThaprakAratAnirUpitaghaTAbhAvavRttivizepyatAprakAraka buddhi kA bAdha nahIM hogA / ataeva bhUmitala meM ghaTa vidyamAna hone para bhI 'bhUtale ghaTo nAsti' aisI ghaTAbhAvavizepyaka pratIti bhramAtmaka pratIti na ho kara pramAtmaka pratIti (= pramIti) bana jAyegI, jo Apa ko yA kisIko bhI iSTa nahIM hai / isa Apatti kA nirAkaraNa karanA ho to eka hI upAya hai| vaha yaha ki 'bhUtale ghaTo nAsti' isa buddhi ko ghaTAbhAvavizepyaka na mAna kara ghaTavizepyaka mAnI jAya / taba to 'paTatvana ghaTo nAsti' yahA~ bhI ghaTAbhAva meM astitva kA vidhAna na ho kara ghaTa meM nAstitva kA vidhAna hogA, jisake phalasvarUpa 'ghaTa meM paTatvAvacchedena nAstitva hai' (= paTatvena ghaTo'stitvAbhAvavAna)- yaha dvitIya bhaMga bhI prAmANika siddha hogaa| ataH paTatva ko ghaTavRtti nAstitva kA avacchedaka mAnanA hI yukta hai, na ki ghaTAbhAvanirUpita pratiyogitA kA / paramata meM 'dhaTo nAsti' isa prayoga ke prAmANya kI Apati* ata eba gu, iti / 'ghaTo nAsti' yahA~ jAyamAna zAbda bodha ko astitvAbhAvaprakAraka evaM ghaTavizeSyaka mAnane se hI sunvibhakti aura titibhakti meM aikya = samAnaracanakatva ke niyama kI upapatti ho sakatI hai| nAmottara vibhakti ko sunvibhakti kahate haiM jaise 'ghaTaH' meM ghaTapadottara su vibhakti bagairaha / dhAtUtara vibhakti ko 'tivibhakti' kahate haiM jaise ki ! 'asti' meM as dhAtu ke uttara meM 'tipU' pratyaya hai vaha tiGga vibhakti / 'rAmo calati' meM rAmapadottara su vibhakti ekavacana hai evaM calU ghAtu uttara tip vibhakti bhI ekavacana hai| donoM meM samAna vacana hone se vaha prayoga samyak kahA jAtA hai| 'rAmo calata:' yaha prayoga aprAmANika hai, kyoMki suvibhakti ekavacanavAlI hai aura tivibhakti dvivacanavAlI hai| samAna vacana na hone kI vajaha vaha prayoga aprAmANika mAnA jAtA hai| yadi 'ghaTo nAsti' isa vAkya se janya zAnda bodha ko ghaTAbhAvavizeSyaka mAnA jAya, taba to 'ghaTo nAsti' yaha prayoga bhI prAmANika ho jAyegA, kyoMki bhAvanAvizepyabhUta ghaTadvayaprati
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ * suptiDoH vacanasyaniyamamImAMsA * bhAvanAvizeSyAmya ghaTalyAditiyomikAzAtamyA'pyaikyAt / * jayalatA * nAstI' tyasya vAkyaprayogasya api ApatteH - prAmANyApatteH / atraiva hetumAha bhAvanAvizeSyasya = AkhyAtArthabhAvanAvizeSyabhUtasya, ghaTadvayAdipratiyogikAbhAvasya = dvitvAvacchinnaghaTapratiyogikAbhAvasya api aikyAt = ekatvasaMkhyAviziSTatvAt / ayaM bhAvaH 'bhAvanAnvayinI saMkhyA' iti niyamAta AkhyAtArthabhAvanAyA yatrAnvayI bhavati tadvizeSyakasaMkhyAnvayabodha evAkhyAtena janyate / tathA ca 'vartamAne laT (aSTA. 3/2/123) iti pANinisUtrAt prakRte vartamAnatvarUpAyA laDAkhyAtArthabhAvanAyA yadi dvitvasaMkhyAviziSTaghaTapratiyogikAtyantAbhAve'nvaya: svIkriyeta tadA 'ghaTI astI'ti vAkyaprayogaH prAmANika evaM syAt, ArakhyAtArdhekatvasaMkhyAyA ghaTadrayapratiyogikAbhAveinvayasyA'bAdhitatvAt, amAvasyaikatvAt / na ca AkhyAtArdhekatvasaMkhyAnvayasya ghaTadvaye bAdhitatvAnnAyaM prayogaH prAmANika iti vaktavyam, bhAvanAyA avizeSye ghanadayAdA saMkhyAncayabodhasyA'vyutpannatvAt / tataH suptiGoH samAnavacanakatvaniyamAnyadhAnupapattyA api 'ghaTo nAstI' tyAdau 'vartamAnakAlasaMbandhAzrayatvAbhAvavAn ghaTa' ityAdirUpa elAinvayacodho'bhyupagantavyaH pareNA'kAmenA'pi / vastutastu 'caitro maitrazca gacchataH' ityAdyabAdhitaprayogadarzanAta kriyApadasya vizeSyavAcakapadasamAnavacanakatvaniyamo nAstyeva / na ca tatra subekavacanasyaiva dvitvAdI lakSaNA'stviti vaktavyam, AnuzAsanikAtiriktArthe sunvibhaktelakSaNAyA anaGgIkArAditi pUrvamevoktatvAt, anyathA 'caitro maitrazca gacchata' ityAdAviva cchandasi lakSaNayaiva svAdinA dvitvAdibodhanasambhavAd au-jasAdirUpAdezismRtidvArA dvitvAdibodhanihAya chandasi 'supAM suluk' ityAdisUtreNa au-jasAdisthAne svAdyAdezasya vaiyarthyAt, caitrAdipadottaraikavacanasya dvitvAdilAkSaNikatvopagame tadaprakRtyadhamanAdisAdhAraNadvityAdibodhasya 'pratyayAnAM svaprakRtyAnvita-svArthabodhakatvamiti vyutpattivirodhenA'nupapattezca / AkhyAtArthasaMkhyAnvayanodhe ca samAnavidrozyakatadarthabhAvanAnvayabuddhisAmagrI apekSitA, bhAvanAyA bAdhAdigrahakAle tAtparyAdigrahazUnyakAle coktasthale dvitvAnvayA'codhAt bhAvanAprakArakazAbdabodhasAmagryAH saMkhyAnvayabuddhitvAcchinnaM prati svAtantryeNa hetatA / ata eva 'ghaTaH tiSThatta' ityAdayaH prayogAH kadhaM na prAmANikAH syuH ? iti nArekaNIyam, AkhyAtopasthApitadvitvAdikamubhayAdirUpAnvayitAvacchedakAbachinne evAnvetIti vyutpatteH / ata eva ghaTadvayapratiyogikAbhAvasyAkhyAtArthabhAvanAvizeSyatyopagame 'ghaTI nAstIti prayogasya prAmANikatdaprasaGgo'pi paramate vajralepAyitaH / evameva 'ghaTI na sta' ityAdera-prAmANyaprasaGgo'pi durnivAraH, bhAvanAvizeSyAbhAve ArakhyAtArthaMdritvasaMkhyAyA bAdhAt / ekavacanAntakriyApadaspaikatvasaMkhyAviziSTavizezyavAcakapadaprayoge sAdhutvAt / ata eva 'ghaTI astI' tyAdayo na prayogAH / yogikAbhAva bhI eka - ekatvasaMkhyAviziSTa hI hai / Azaya yaha hai ki laT, loda, liT, laG Adi daza lakAra pANini ne batAye haiM, jinheM AkhyAta kahate haiN| AkhyAtArtha bhAvanA, saMkhyA Adi haiN| AkhyAtArtha bhAvanA kA jahA~ anvaya hotA hai vahIM AkhyAtA saMkhyA kA andaya hotA hai - yaha sAndiko (vaiyAkaraNoM) kA niyama hai| jaise 'rAmo gacchati' meM AkhyAtArtha vartamAnatvarUpa bhAvanA kA anvaya rAma meM hone kI vajaha AkhyAtArtha ekatva saMkhyA kA anvaya bhI rAma meM hI hotA hai / matalaba ki AkhyAtArtha bhAvanA ke vizeSya meM saMkhyA kA anvaya hotA hai| yadi bhAvanA ke vizeSya meM AkhyAtArya saMkhyA kA anvaya bAdhita ho taba vaha vAkya apramANa kahA jAtA hai aura abAdhita ho nara vaha pramANa - satya kahA jAtA hai| aba prakRta meM dekhiye, 'ghaTo nAsti' isa vAkya se janya bAtha meM ghara ke sthAna meM ghaTAbhAva ko bhAvanA kA vizeSya mAnA jAya taba 'ghaTau nAsti' yaha vAmya bhI prAmANika ho jAyegA, kyoMki AkhyAtArtha bhAvanA ke vizepyabhUta dvitvavizighaTapratiyogika abhAva meM AkhyAtArtha ekala saMkhyA abAdhita hai / eka ghaTa kA, do ghaTa kA yA hajAroM ghaTa kA jo abhAva hai vaha eka hI hai, alaga-alaga nahIM / ataH do ghaTa kA anyantAbhAva bhI eka hI hai, do nahIM / ataH 'ghaTI nAsti' yaha prayoga prAmANika ho jAyegA / magara vaha prAmANika nahIM hai / 'ghaTau na sta:' yaha prayoga hI prAmANika hai / magara vaha prAmANika vacana Apake matAnusAra aprAmANika ho jAyegA, kyoMki bhAvanA vizeSyabhUta ghaTadvayapratiyogikAbhAva eka hone se usa meM AkhyAtArtha dvitva saMkhyA kA anvaya bAdhita hai| yaha to ulTI sRSTi ho gii| ataH Apako yaha mAnanA hI ucita hai ki 'ghaTo nAsti' ityAdi sthala meM pratiyogivizepyaka zAbdabodha kA hI aMgIkAra kiyA jAya / taba 'ghaTarI nAsti' yaha prayoga prAmANika banane kI Apatti nahIM hogI, kyoMki bhAvanA kA vizepya ghaTadvaya haiM, jinameM AkhyAtArtha ekatva saMkhyA kA anvaya bAdhita hai / ataH 'paTatvena ghaTo nAsti' isa sthala meM bhI paTatvAvacchedena ghaTa meM hI nAstitva kA anvaya karanA ucita hai, na ki ghaTAbhAva meM astitva kA anvaya / ataeva vahA~ paTatva meM ghaTAbhAvIyapratiyogitA kI avacchedakatA nahIM hai kintu ghaTavRtinAstitva kI
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 261 madhyamasyAdvAdarahasye eNDaH 2 - kA.5 * saGkhyAnvayavicAravizeSaH * iyA~stu vizeSo yat astitvanAstitvobhayasamAvezAya ghaTe'vacchedakabhedApekSA, kevalabhUtalAstitvAbhAvavati tu nApAtataH seti / ==--.. .---* gayalA *] atredamabadheyam - 'ghaTI na sta' ityatra na dvitvasAmAnyaM tatpratiyogitAbacchedakaM, yatkizcidrayavati 'ghaTau na sta' iti / pratyayAt / nA'pi dvitvavizeSastadhA, tattadvitvAnAmananugamAt tattatkAlIna-tattatpuruSIyApekSAbudbhayA janyAnAM vyaDamyAnAM vA dvitvavizeSANAmAnantyAt / na ca tattadvitvatvenA'vacchedakatve nAnanagama iti vAcyam, tanadvitvatvenA'nupasthiteH / nApi ghaTatvaM tathA ekapaTavatyapi 'ghaTI na sta' iti pratIteH / kintu dvitvaM paryAptisambandhena ghaTatvaJca dvitvAzrayAMze vizeSaNatvenA'vacchedakam / tAdRzadharmitAvacchedakatvaJcA'nyUnavRttitvena bodhyam, tena ekaghaTavatyapi paTamAdAya dvitvavaghaTasatve'pi 'vaTI na sta' itipratItirnAnupapannA / evaM 'ghaTapaTau na sta' ityatra na ghaTatvaM paTataM vA kevalaM pratiyogitAvacchedakam, ekaikapaTapaTavatyapi tathApratyayAt / nApe ghaTapaTavRttidvitvaM tathA, dvitvasya ghaTapaTavRttitvAnupasthitAvapi tathApnatyayodayAt / nApi ghaTatvaM dvitvaJca tathA, ghaTavatyapi tadhApratIteH / nApi paTatvaM dvittvaJca tathA, paTavatyapi tAdRzabodhAt / kintu dvitvaM taddharmitAvacchedakaM ghaTatvaM paTavaJca tathA / na ca trayANAmavacchedakatve kevalaghaTAdimati tAdRzapratItirna syAdityAzanIyam, pratiyogitAvacchedakatvasya vyAsajyavRttitvopagame kSatibirahAt / pratiyogitAbachedakAvacchinnaJca ghaTapaTobhayam / etena tAdRzasamudAyasya viruddhaghaTatvapaTatvarUpadharmadvayaghaTitatayA tadavacchinnA'prasiddhiriti pratyAkhyAtam, ghaTatvapaTatvayoviruddhatve'pi dvitvadharmivizeSaNatayA tayostatra paryAptisattvena dvitvadharmiNaH ghaTatvapaTatvAvacchinnatyAdityevamanyatrApi yathAnabhavaM svayamahanIyama / yattu bhUtale ghaTo nAstI'tyatrA'pi 'bhUtalAstitvAbhAvavAn ghaTa' ityeva bodhaH syAt tathA ca 'kva ?' ityadhikaraNAkAkA kena pUryatAmiti (dRzyatAM 25.7) ityuktam tanmandam . yathA 'zAskhAyAM vRkSaH kapisaMyogI'tyatra zAkhAvacchedana vRkSa kapisaMyogaH pratIyate tathaiva 'bhUtale ghaTo nAstI'tyatra bhUtalAvacchedena ghaTestitvAbhAva eva pratIyate / ata eva ghaTasya prathamAntatvAtkathamadhikaraNatvena bhAnaM ? ityAzaGkApi parihRtA zAbdabodhe vizeSyatayA bhAsamAnasya vizeSaNAdhikaraNatAnyApyatvAt / na ca tathApi ghaTAdhikaraNatAkAkA kathaM pUraNIyA ? iti vAcyam, vRkSAdhikaraNatAkAGkSAyAmapi prakRtaparyanuyogasya tulyatvAt / atha 'zAkhAyAM vRkSaH kapisaMyogI'tyatra vRkSasya nAudheyatvena nirdezaH, 'bhUtale ghaTo nAstI'tyatra tu ghaTasyaivAdheyatvena nirdezaH iti 'bhUtalAstitvAbhAvavAna ghaTaH kva ?' ityadhikaraNAkA sAyA uttheitAvA anupazamanAtra kiAzAbdabodhAnuparaniriti ret ? atrocyate kimidaM svatantrasAdhanamAhoscita prasaGgApAdanaM ? iti bikalpayAmalaM samujjRmbhate / nAyaH 'paTatvena ghaTo nAstI'tpatra 'paTatvena ghaTAbhAvo'stitvAzraya' iti pUrvamuktvA sAmprataM 'bhUtale ghaTo nAstI'tyatra ghaTasyA''dheyatvopagame'pasiddhAntaprasaGgAt / nApi daitIyikaH, manmate sAmpratakAlasyaiva tAdRzaghaTAdhikaraNatyasambhavAt, 'idAnI bhUtale ghaTo nAstI' tipratIte: sarvAnubhavasiddhAyA tAdRzaghaTAdhikaraNatvAkAGkopazAmakatvAt, deze kAlasyeva kAle dezasthAyavanachedakatvasyA palApAnahatvAditi dik / etAvatA sthitametat - 'baTo nAstI' tyAdI pratiyogiviDozyaka eva zAbdabodhaH / tataH 'paTalvena ghaTo nAstI'tyatra paTattve na ghaTAbhAvIyapratiyogitAyA avacchedakatvaM kintu ghaTaninAstitvasyaiveti / ata eva paradravyAdicatuSTayAvacchedena ghaTAdI astitvaniSedhapratipAdakasya dvitIyabhaGgasya prAmANyamanyAhatameveti / etena pratiyogyavRttidharmasyA'navacchedakatvaniyame mAnAbhAvo'pi pradarzita ityAdikaM divyadRzA nirIkSaNIyaM svayameva / atraiva vizeSamupadarzayati prakaraNakRta - iyAM stviti / ghaTe'vacchedakabhedA'pekSeti / astitvanAstitvayoH parasparaviruddhatvana ghaTe nadubhayasamAvezasya bhinnAvadeneva sambhavAta / kevalabhUtalAstitvAbhAvavati bhUtalAvacchinakAlasambandhAzrayatvavirahavati dharmiNi tu na ApAtataH = vicAramRte sA = avacchedakabhedApekSA; astitva-nAstitvo bhayasamAvezAyetyavAnuvartate / dharmitA avacchedakatA hai| isalie saptabhaMgI ke dvitIya bhaMga kA hamane (syAdvAdI ne) jo nirvacana kiyA hai, vahI munAsiba hai- yaha tarka se bhI upadarzita paddhati ke anusAra siddha hotA hai / * sAtacchinna nAstitva aura nicchitA astitva meM virodha nahIM hai * iyAMstu. ini / yahA~ prakaraNakAra zrImadjI eka dharmI meM astitva aura nAstitva dharma ke samAveza meM avacchedaka bheda kI apekSA kaba hotI hai ? isa viSaya kA nirUpaNa karate haiM / ghaTa meM astitva aura nAstitva dharma kA samAveza karanA
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ *avacchedakabhedApekSAprayojanam * 'ghaTavatyapi bhUtale kvacindaTe bhUtalAstitvAbhAvAt 'bhUtale ghaTo nAstIti vAkyaM yogya | syAditi cet ? syAdeva, ghaTatvasAmAnAdhikaraNyena bhUtalAstitvA'bhAvAda, ghaTatvAvacchedena =...= = * jayalatA : kchedakavidhayA sAvacchinnaviruddhadharmasya bhAnAditi heturgamyane / ayaM bhAvaH 'parvatI bahimAna vayabhAvAMzca' iti jJAnamavacchedakabhedakRte nodetumarhati kintu 'nitambAvacchedena bayabhAvavAn parvato bahimAn' iti jJAnaM bhavitumarhati / na hi nitambAvacchinnavahayabhAvavattAjJAnaM svaprakAraviziSTe vahnimanAjJAnaM viruNaddhi, grAhyAbhAcA'navagAhitvAt / evaM prakRte 'ghaTo'sti nAsti ce'ti jJAnamavacchedakamedajJAnamapekSate kintu 'bhUtalAvacchinnAstitvAbhAvavAn ghaTo'stI ti jJAnamavacchedakabhedajJAnaM nApekSate sAvacchinnanAstitvajJAnasya samAnadharmikA'stitvajJAnA'virodhitvAt / tatazca dharmitAvacchedakIbhUtasAvacchinnanAstitva-vidheyAtmakA'stitvobhayasamAvezo'vacchedakabhedamate'pi ekatra siddhayani / nanu yathaikatra sAvacchinnanAstitvavattAjJAnamavacchedakabhedaM binA'pi niravacchinnAstitvadhiyaM na viruNaddhi tathaikA sAvacchinnA:stitvabodho'pi niravacchinnanAstitvabuddhiM na virundhyAt, tulyatvAta, anyathA pakSapAtamAtrAt / evaJcopagame bhUtale ghaTasattvadazAyAmapi bhUtale ghaTo nAsti' iti vAkyaM pramANaM syAdityAzayena kazcicchaGkate - ghaTavatyapi bhUtala iti / 'bhUtale ghaTavati satyapI' ti vipariNatAnvayaH kAryaH / svacighaTe = kasmiMzcid ghaTe, ghaTavizeSe iti yAvat / bhUtalAstitvA'bhAvAt = bhUtalAvacchedena nAstitvasadbhAvAt. 'bhUtale ghaTo nAstIti bAkyaM yogyaM = pramANaM syAt / upalakSaNAt bhUtale ghaTA'sattvadazAyAM 'bhUtale ghaTo nAstIti vAkyamapi pramANaM prasajyeta bhUtalavizeSAvacchedena baTe'stitvasadbhAvAditi svato jJeyam / ___'iSTaM miSTaM vaidyopadiSTazceti nyAyena samAdhatte - syAdeveti / tAdRzaM vAkyaM pramANaM syAdeveti / hetumAha - ghaTatvasAmAnAdhikaraNyena = ghaTatvavati kasmiMzcid ghaTe dharmiNi, bhUtalAstitvA'bhAvAt = niSedhyabhUtalAvacchinnA'stitvasya virahAn / bhUtalasthaghaTe bhUtalAvacchinnA'stitvasattve'pi parvatIyAdighaTe tadviraheNa tadA 'bhUtale ghaTo nAstIti vAkyaM pramANameva, abAdhitA:bacchedakasAmAnAdhikaraNyA'vagApritItijananAt / atrA'nekAntaM darzayati- ghaTatvA'vajanedena tu = yAyati ghaTatvaviziSTe tu, ho taba bhinna bhitra avaloka dharma kA jJAna jarUrI hai| yahA~ ghaTa dharmI hai aura astitva-nAstitva dharma haiN| ataH ghaTAtmaka eka dharmI meM uparyukta viruddha dharma ke samAveza ke lie bhinna avacchedaka kI apekSA ThIka usI taraha saMgata ho sakatI hai, jaise eka vRkSarUpa dharmI meM kapisaMyoga aura kapisaMyogAbhAva ke samAvezArtha zAkhA aura mUlasvarUpa bhina avacchedaka kI apekSA / magara kevala bhUtalA'stitvarahita padArtha meM astitva-nAstitvobhaya samAveza ke lie bhinna avacchedaka kI apekSA nahIM hotI hai| Azaya yaha hai ki vRkSa meM kapisaMyoga aura kapisaMyogAbhAva kA samAveza avacchedaka meM bhinnatA kI apekSA rakhatA hai magara | mUlAbacchinnakapisaMyogAbhAvaviziSTa vRkSa meM kapisaMyoga ke samAvezArtha mUla se bhinna avacchedaka kI apekSA nahIM hotI hai, kyoMki sAvacitradharmavizeSapratiyogika abhAva kabhI bhI niravaJcinataddharmavRttitA kA virodhI nahIM hotA hai| isI taraha ghaTa meM astitvanAstitvobhaya dharma ke samAveza meM avacchedakabheda kI apekSA hone para bhI bhUtalAracchinnA'stitvazunya ghada meM astitva dharma kA anvaya karane meM koI virodha upasthita nahIM hotA hai| ataeva avacchedakabheda kI apekSA ke binA bhI bhUtalAvacchinnA'stitvA'bhAvaviziSTa ghaTa meM astitva sAmAnya kA samAveza ho sakatA hai / ghaTa bhUtala meM bhale hI na ho, magara parvata-tAlAba, vRkSa Adi para to ho sakatA hai / ataH ghaTa meM astitva aura bhUtalAvacchinnanAstitva ubhaya kA samAveza bhinna bhinna avacchedaka ke jJAna ke rinA bhI ho sakatA hai| nyAya kI paribhASA meM yaha bhI kahA jA sakatA hai ki - avacchedakabheda kI apekSA tara upasthita hotI hai, jaba do yA aneka dharma kA eka dharmI meM samAveza karane para virodha upasthita ho| prastuta meM bhUtalAvacchinnA'stitvAbhAvaprakArakaghaTavizeSyaka jJAna sirpha bhUtalA'vaciomA'stitvaprakAraka-ghaTavizepyaka jJAna kA virodhI ho sakatA hai, na ki astitvaprakArakaghaTavizepyaka jJAna kA, kyoMki una donoM ke bIca samAna AkAra nahIM hai| grAhyA'bhAvA'vagAhI hone para hI jJAna meM virodha ho sakatA hai| bhUtalA'vacchinnAstitvAbhAvaviziSTa ghaTa meM nisvacchinna astitva kA samAveza karane meM virodha hI anupasthita hai| ataeva sAmAnyataH ghaTa meM bhUtalAvacchinA'stitvAbhAva aura astitva, ina donoM dharma kA samAveza bhinna bhinna avacchedaka kI apekSA ke binA bhI ho sakatA hai| - eka pAkya kA tAtparyabheda se prAmANya-aprAmANya - syAdAdI ** gharavatyapi, iti / yahA~ yaha zaMkA ho ki -> "jaise niravacchinnA'stitva kA sAvacchina nAstitva virodhI nahIM hai vaise niravacchinnanAstitva kA sAvacchinna astitva bhI virodhI nahIM ho sakatA, kyoMki donoM ke jJAna meM grAhyA'bhAvA'navagAhitva
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 263 madhyamasyAdvAdaravara khaNDa: 5 kA 5 *tAtparyabhedana yogyAyogyatvasamarthanam tu tadabhAvAbhaivagiti tAtparyabhedena tasya yogyAyogyatve / anuyogitAvacchedakAvacchedenaiva naJarthA'bhAvAnvayasya vyutpattizidatvAdayogyameva taditi punarUye / * gayalavA tadabhAvAt bhUtAvacchinnA'stitvAbhAvAbhAvAt, naicaM = na prAmANyaM iti = asmAddhetoH, 'itizabdaH smRto hetI prakArAdisamAptiSu (halA. 5/887) iti halAyudhakozavacanAt tAtparyabhedena tasya vAkyasya yogyAyogyatve / avacchedakasAmAnAdhikaraNyatA 'bhUtale baTo nAstIti vAkyasya prAmANyaM avacchedakA'vacchedena lubhodhayiSAyAM tvaprAmANyamityarthaH / yathA vAyvAdI rUpavirahe'pi 'dvanyaM rUpavaditi vAkyasya tAtparyabhedana prAmANyAprAmANye tathA bhUtale ghaTasattve'pi bhUtale do nAstIti vAkyasya tAtparyabhedena tattvaM / ata eva bhUtale ghaTA'sattvadazAyAM 'bhUtale ghaTo'stIti vAkyaM yogyaM syAdityuktAvapi na kSatiH, avacchedakasamAnAdhikaraNA'vacchedakAvacchinnapratItijananatAtparyaprayuktatadyogyAyogyatvayoranirAkAryatvAt / vastutastu sarvatraivA'stitvAdeH sAvacchinnatvameva bhedanayA'vatAre / ata eva 'ApAtata' ityuktam, niravacchinnasattvAdeH kvacidapi kadApi apratIteH / etena parAbhimatA niravacchinnA mahAsattApi pratyuktA / 2 svamatamuktvA sAmpratamatrA'nyeSAM matamAviSkaroti- anuyogitAvacchedakAvacchedenaiva dharmitAvacchedakAvacchedenaiva, eva| kAreNA'nuyogitAvacchedakasAmAnAdhikaraNyavyavacchedaH kRtaH / naJarthA'bhAvAnvayasya - naJartho'tyantAbhAvasambandhasya, vyutpattisiddhatvAt prakRtaM bhAvavadamanyonyA'bhAvaparatayA na saMbhavati, 'baTo na raktaghaTaH' ityAdI naJarthabhedAnyayasya ghaTattvAvacchedena bAdhAt / | nA'pi tat saMsargAbhAvaparatayA sambhavati prAgabhAvA'vagAhipratItI bAdhAta, dhvaMse cA'sambhavAt / ato'tyantAbhAvaparatayA tadvyAkhyAtam / tAdRzavyutpattimahimnA ayogyameva = apramANameva bhUtale ghaTasattvadazAyAM tat = 'bhUtale ghaTo nAstIti vAkyam, naJarthAtyantAbhAvA'nuyogitA'cchedakIbhUtaghaTatvAvacchedena bhUtalAstitvAbhAvasya bAdhAt bhUtalasthaghaMTe bhUtalAvacchinnA'stitvAbhAva ---- = samAnaprakArakA'bhAvA'nullekhitva samAna hai / magara aisA mAnane para to bhUtala meM ghaTa hone para bhI 'bhUtale ghaTo nAsti' 'bhUmitala meM ghaTa nahIM hai' yaha vAkya yogya prAmANika ho jAyegA / isakA kAraNa yaha hai ki vivakSita ghaTa meM bhUtalAstitva hone para bhI anya parvatAdivartI ghaTa meM to bhUtalavRttitA na hone se bhUtalAvacchinA'stitvA'bhAva kA anvaya ho sakatA hai, donoM meM virodha nahIM hai' - to yaha nAmunAsiva hai, kyoMki yaha to hameM iSTa hai / ghaTatvasAmAnAdhikaraNya se bhUtalAbacchinnanAstitva kA sadbhAba hone se bhUtala ghaTavAlA hone para bhI tAdRza vAkya yogya ho sakatA hai / bhUmitala meM eka do yA dasa-bAraha ghaTa ho sakate haiM magara 'bhUtala ghaTavAlA hai' isakA matalaba yaha nahIM hai ki sAre jahA~ ke ghaTa isa bhUmitala para A gaye haiM / bhUtala se bhinna parvata Adi meM bhI ghaTa ho sakate haiM, jisase parvatAdi se avacchinna astitva (= kAlasaMbandhAzrayatva ) hotA hai. na ki bhUtalAvacchinnAstitva / tAdRza ghaTa meM bhUtalAstitva kA abhAva hone se 'bhUtale ghaTo nAsti' yaha vAkya yogya hai| bhale hI bhUtala meM do-cAra ghaTa par3e hoM, magara ghaTatva ke Azraya yat kiMcit ghaTa meM to bhUtalAstitvA'bhAva hai hI / hA~, yadi bhUmitala meM ghaTa hone para 'ghaTatvAvacchedena bhUtalAstitva nahIM hai' arthAt 'ghaTamAtra meM sabhI ghaTa meM bhUtalAvacchriA'stitva nahIM hai' isa tAtparya se baktA 'bhUtale ghaTo nAsti' isa vAkya kA prayoga kare taba to vaha vAkya ayogya aprAmANika hI hogA, kyoMki bhUtalastha ghaTa meM bhUtalAvacchinnA'stitvA'bhAva bAdhita hai| isa taraha bhUtala meM ghaTa hone para 'bhUtale ghaTo nAsti' yaha vAkya ghaTatvasAmAnAdhikaraNya se ( yat kiJcit ghaTa meM ) bhUtalAstitvAbhAvapratipAdana ke tAtparya se yogya hai aura ghaTatvAvacchedena ( saba ghaTa meM) bhUtalAstitvAbhAvapratipAdana ke tAtparya se ayogya hai| yaha siddha hotA hai / = = najarthAnvaya anuyogitAvacchedakAvacchinna meM hotA hai anyamata [D] anupA iti / vyAkhyAkAra yahA~ anya manISioM ke mata kA pratipAdana karate haiN| una manISioM kA kahanA hai ki - 'na ke artha atyaMtAbhAva kA anvaya anuyogitAvacchedakAvacchedena hotA hai yAnI dharmitAvacchedakAvacchinna sakala meM hotA hai, yaha eka vyutpati zAbdabodhasthalIya niyama siddha pramANaprasiddha hai / jaise 'zaMkha meM zyAma varNa nahIM hotA hai' 'rAje zyAmatraNa nAsti' yahA~ anuyogI dharmI hai zyAma rUpa, anuyogitAvacchedaka hai zyAmarUpatva | ataH ukta niyama ke anusAra yahA~ zabdAJvacchinA'stitvA'bhAva kA zyAmarUpatvA'vacchedena = sakala zyAma rUpa meM anvaya hogA / vaha abAdhita hai, kyoMki sabhI zaMkha zvetarUpaviziSTa hone se zyAma rUpa meM zaMkhAsstitvAbhAva rahatA hai / ataeva vaha vAkya yogya pramANa hai / magara aba bhUmitala ke Upara ghaTa rahatA hai, taba 'bhUtale ghaTo nAsti' yaha vAkya to ayogya hI hai, kyoMki yahA~ anuyogI = = - -- =
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ * digarthavibhAvane zaGkarAcAryamatanirAkaraNam * / etanmate kapisaMyogavati vRkSe 'vRkSe kapisaMyomo nAstIti na pramANaM, kapisaMyogatvAvacchedena vRkSAstitvA'bhAvA'bhAvAt / 'mUle vRkSe kapisaMyogo nAstItitu pramANameva, kapisaMyogatvAvacchedenaiva mUlAcchinnavRkSAvacchinnakAlasambandhA'bhAvAt / 'ghaTaH syAdastitvavAn syAdastitvA'bhAvavAniti bodhAntarAdapyastitva-nAstitvayoH samAvezasiddhiriti ki / == = ====* jayalatA. * virahAt / etenekatra sAdacchinnAstitvadharmajJAnasya niravacchinnanAstitvadhIvirodhitvamAveditam / / prakaraNakAra Aha etanmate = prakRte'nyamate, kapisaMyogavati vRkSe sati 'vRkSe kapisaMyogo nAstIti vAkyaM na pramANaM | = pramAjanaka, hetumAha-kapisaMyogatvAvacchedena = narthAbhAvadharmitAvacchedakIbhUtakapisaMyogatvAvacchinne, vRkSAstitvAbhAvAbhAvAt = vRkSAvacchinnasAmpratakAla-saMsargAzrayatvA'bhAvavirahAta, parvatAdivRttikapisaMyoge vRkSAvacchinnAstitvAH nAbasavapi anikapisaMyoge tadvirahAt / tarhi kimbhUtaM tatpramANamityAzaGkAyAmAha prakaraNakRt - 'mUle vRkSe kapisaMyogo nAstI' ti tu pramANameveti / zAkhAvacchedenaiva vRkSe kapisaMyogasattvadazAyAmiti gamyate / tatpramANatve hetumAha-kapisaMyogatvAvacchedenaiveti / yakAro'yogavyavacchedArthaH / mUlAvacchinnavRkSAvacchinnakAlasambandhAbhAvAt = mUlAvacchinno yo vRkSaH = vRkSavidopaH tadavacchinna yaH kAlaH vartamAnakA saMsarga apAcanirahara kA / vizeSyatAvacchedakAvacchedenA'ndhayA bAdhAgadRzaM vAkyaM yogyamiti bhAvaH / evaM ca purAvartini bhUtale ghaTasattvadazAyAM 'bhUtale ghaTo nAstI'ti vAkyaM na pramANama, 'anyatra bhUtale ghaTo nAstI'ti pramANamiti bhAvanIyama / nanvevaM nardhAtyantAbhAvasya dharmitAvacchedakAbacchedenevA'nvayAGgIkartRmate'stitvanAstitvobhayadharmanivezaH kathaM yuktaH syAt ? anuyogitAvacchedakAvanchaMdanA'nuyogitAvacchedakasAmAnAdhikaraNyena vA'stitvabodhenuyogitAvadakAvacchedana naamki-|- vayabodhasyA'sambhavAdityAzaGkAyAmAha- 'ghaTaH syAdastitvavAn syAdastitvAbhAvavAniti bodhAntarAdapIti / yataH 2. dravyAdicatuSTayAvacchedenA'stitvAn paradranyAdicatuSTayAvacchedenA'stitvA'bhAvavAni tyAkArakajJAnavizeSAdapIti / astitva-nAsnittvayoH parasparaviruddhadharmayoH ekatra dharmiNi smaaveshsidbhiH| svadravyAdicatuSTayA vacchinnA'stitvavani ghaTe'nvayitAvacchedakIbhUta ghaTatvAHbacchedena naJarthaparadravyAdicatuSTayAvacinnA'stitvA'bhAvAnvayasyA'bAdhAt / apizabdena 'svadravyAdicatuSTayA'vacchedena ghaTo'stI' - tyasya 'paradravyAdicatuSTayA'vacchedena ghaTo nAstI' tyasyA'pi grahaNam / etena 'ekasmina dharmiNi sattvAusaccayoviruddhayodharmayorasambhavAt sattve caikasmindharme'sattvasya dharmAntarasyA'sambhavAdasattve cavaM sattvasyA'sambhavAdasaGgatamidamAhata mataM' (.sU.2/ |2/33 zAM,bhA.) iti brahmasUtrazAGkarabhASyavacanaM pratyAkhyAtam ghaTatvAdyavacchedena vaTAdAvakasmin dharmiNi svadravyAdilakSaNa hai ghaTa aura anuyogitAvachedaka hai ghaTatva, magara ghaTatyA'vacchedena bhUtalAstitvA'bhAva rahatA nahIM hai / jahA~ jahA~ ghaTatva rahatA | hai, vahA~ vahA~ bhUtalAvacchinnA'stitvA'bhAva nahIM hai / ghaTatva to bhUtalastha ghaTa meM bhI rahatA hai, magara bhUtalAritanyAbhAva vahAM rahatA nahIM hai| prastuta meM naJ (na pada) kA samabhivyAhAra hone ke savatra anuyogitAvacchedakAvacchedena nabardha abhAva kA anvaya sAkAkSa hai| magara uparyukta prakAra se vaha bAdhita hai| ataeva yaha prayoga ayogya hI hai / patanmane. iti / isa taraha prakaraNakAra anya mata kA ullekha karake usake matAnusAra apanA vaktavya prakaTa karate haiM ki '- prastuta vidvAnoM ke matAnusAra jaba per3a kI zAkhA meM baMdara kA saMyoga hotA hai taba 'vRkSe kapisaMyogo nAsti' yaha vacana ayogya hai, kyoMki anuyogitAvacchedakIbhUta kapisaMyogatvA'vacchedena vRkSAvacchinnA'stitvA'bhAva bAdhita hai| jahA~ jahA~ kapisaMyogatva rahatA hai, vahA~ vahA~ vRkSA'vacchinnA'stitva nahIM rahatA hai / kapisaMyogatva no vRkSIyazAkhAratha kapisaMyoga meM bhI rahanA hai, magara usameM vRkSA'vacchinnAstitvA'bhAva nahIM rahatA hai, kyoMki vaha anuyogI vRkSavRtti hone kI vajaha zvA'vacchinnavartamAnakAlasaMsargAzrayatvaviziSTa hai| magara 'mUle vRkSe kapisaMyogo nAsti' yaha vAkya to yogya hI hai| vaha isa taraha ukta vAkya meM prathamAribhaktyanta pada hai 'kapisaMyogaH' / ataH baMdarasaMyoga anuyogI = dharmI hai, kyoMki pradhamAvibhaktiviziSTa pada kA artha vAkyajanya zAndabodha meM anuyogI - dharmI = vidropya hotA hai / ataH anuyogitAvacchedaka hoyA kapisaMyogatva / nana kA sanidhAna hone kI vajaha prakRta meM anuyogitAvacchedakA'vacchedena hI abhAva kA ancaya ho sakatA hai| ataH kapisaMyogatvA'vacchedena hI mUlAvacchinna vRkSa se avacchinna vartamAna kAla ke sambandha ke AzrayatvarUpa mulAvacitravRkSAstitva ke abhAva kA anvaya ho sakegA aura vaha agacita hI hai / ataeva vaha vAkya pramANa hai| yahA~ yaha prazna upasthita ho ki > 'anuyogitAavachedakAcacchedena hI abhAva kA ancaya aGgIkAra kiyA jAya to eka dhamI meM astitva nAstitvobhaya dharma kA samAveza kaise ho sakegA ? kyoMki astitva nAstitva kA virodha karegA' - to isakA pratyuttara yaha hai ki 'ghaTaH syAdastitvavAn syAdastitvA'bhAvavAn' - % 3D D
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 265 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDa: kA. 5 * zuddhAzuddhatvavicAraH * syAdetat jIvAdidravyANAM svadnyAntarA'bhAvAtsvadravyAdicatuSTayena kathamastitvaM sambhavatu ? 'teSAmapi svAzrayapradezAnAM jAgarukatvAnna svadravyAdicatuSTyahAniriti cet ? tathApi paramANukAlayoH kA gatiH ? paramANoH svadravyAntarA'bhAvAt kAlasya ca svakAlAnta* gayalatA OM -> hiraNyamayatva - nAgaratva- vAsantikatva-vadatvAdyavacchinnA'stitvasya paradravyAdirUpajalamayatva - grAmyatva-graiSmikatva paTatvAdyavacchinnA'stitvA'bhAvasya ca sarvaireva pratIyamAnatvenA'pahotumanarhatyAt / etena jAtaM ravyApyavRttitvavirahAt svadravyAdicatuSTayA'vacchinnaM sattvaM paradravyAdyavacchinnaJcA'sattvaM kathaM saGgatimaGgeta ? iti parAstam, 'mArttatvAdinA ghaTaH san na tu tantujanitatvAdinA', 'idAnIM ghaTaH san na tu prAkU' ityAdyanubhavabalena sattvasya sApekSatvAt / buddhivizeSakRtApekSayA'pi AdezAparA'bhidhAnayA sApekSameva tat sarvaiH pratIyate yathA 'ayamekaH ayaJcaka' iti kalpanAkRtA'pekSayA dvitvAdIti / evaJcAssattvasyApi sApekSatve bAdhakAbhAvAdityAdi sUcanArthaM 'digi' tyuktam / nanu jIvAdidravyANAM SaNNAmapi kiM svadravyaM ? yataH sattvaM vyavatiSTheta dravyAntarasyA'sambhavAditi svadravyAdicatuSTyapara dravyAdicatuSTayA'vacchedenA'stitvavidhiniSedhAviti nA'bhyupagantumarhatItyAzayena kazcicchaGkate syAdetaditi / svadravyAdicatuSTayena kathamastitvaM sambhavatu ? svadravyAdicatuSTayA'vacchinnA'stitvaM naiva sambhavedityAkSepAzayaH / madhyasthaH kazcitsamAdhatteteSAmapIti / jIvAdiddravyANAM SaNNAmapIti / svAzrayapradezAnAM = jIvAdidravyAzrayabhUtaniravayavA'vayavAnAM, jAgarUkatvAt = vidyamAnatvAt na svadravyAdicatuSTayahAniH jIvatvAdyavacchedena svAzrayapradezalakSaNadravya zarIrAdyavacchinA'kAzapradezAtmaka kSetrasvakAla-jIvatvAdirUpasvabhAvAvacchinnA'stitvasyA'bAdhAt / maulazaGkAkAro'nyatrA'nupapattimupadarzayati tathApIti / jIvadharmAdharmAkAza- pudgalaskandhadravyaMSu svAzrayapradezAdyavacchinnA'stitvA'nvayA'bAdhAt svadravyAdicatuSkena tatrA'stitvasambhave'pi | paramANukAlayoH kA gatiH ? pudgalaskaMzreSu tadezasya taddeze ca pradezAnAmastitvA'vacchedakatvasambhavAt 'pudgalaM' vihAya paramANupAdAnam / tayoH svadravyAdicatuSTayA'vacchinnA'stitvA'sambhave pUrvapakSI hetumAha paramANoH niraMzatvena svadravyAntarA'bhAvAt svavRttyastitvA'vacchedakasvAzrayadravyAntarAbhAvAt kAlasya ca samayarUpatvena svakAlAntarAbhAvAt na tatra svadravyAdicatuSTayenA'stitvaM sambhavati / rUpatvA'si tadavacchinnabhedA'prasiddhayA paratvasyAyaprasiddhiH / tatazca sarvatra svadravyAdicatuSka- paradravyAdicatuSTayA'vacchedenAsstitvavidhiniSedhakRtAntabhaGgena saptabhaGgI bhajyata iti zaGkAgranthAzayaH / zuddhaM dravyaM svaM sattvA'vacchedakam, azuddhaca paraM asattvA'vacchedakam / azuddhazuddhatve ca bhedAbhedapradhAnavyavahAranizcayanayasAkSikAbaracaNDopAdhivizeSA, pratibhAsavizeSAdapi tatsiddheH, tattedantAdau darzanAditi nAnupapattirityAdyAzayena prakaraNakAraH isa atirikta bodha se bhI astitva nAstitva kA eka dharmI meM samAveza ho sakatA hai| Azaya yaha hai ki ghaTa svadravyAdicatuSTayA - bacchedena sat aura paradravyAdicatuSkAvacchedena asat hotA hai | ataH ghaTatvA'vacchedena svadravyAdicatumkAvacchinnA'stitva evaM paradravyAdi catuSkAvacchinnA'stitvA'bhAva kA ghaTa meM samAveza nirvivAda siddha ho sakatA hai | ataH dharmitAvacchedakAvacchedena hI abhAvAnvayabodha ko mAnyatA dene vAle vidvAna manISioM ke matAnusAra bhI eka dharma meM astitva aura nAstitva kA samAveza mAnya karane meM koI bAdha nahIM hai / ataeva saptabhaMgI bhI prAmANika siddha hotI hai / + pUrvapakSa syAde. iti / janAba ! Apane svadravyAdicatuSTaya avacchedena astitva aura paradravyAdicatumkAvacchina nAstitva kA pratipAdana kiyA hai vaha ThIka nahIM hai, kyoMki jIvAdi cha dravyoM meM atirikta svadravya nahIM hai, jo astitva kA avacchedaka bana ske| jaise paTa kA svadravya taMtu hai vaise jIvAdi dravya meM atirikta dravya nahIM hai / jaba ki astitva kA avacchedaka svadravyAMtara hI nahIM hai, taba svadravyAdicatuSTayA'vacchina astitva jIvAdi dravpa meM kaise mumakina hogA ? ghaTaka aprasiddha hone para usase ghaTita bhI aprasiddha ho jAtA hai / yahA~ yaha zaMkA karanA ki "jIva lokAkAzapradezapramANa pradezavAlA hai, jo jIva ke Azraya hai| jaise paTa kA Azraya tantu hone se taMtu paTavRtti astitva kA avacchedaka hotA hai ThIka vaise jIvadravya kA Azraya jIvapradeza hone se ke jIvaniSTha astitva ke avacchedaka bana sakate haiN| isI taraha dharmAstikAya, atharmAstikAya Adi meM bhI samajhA jA sakatA hai / isa taraha jIvAdi dravyavRtti astitva ke avacchedakasvarUpa jIvAdiAzraya pradeza kA sadbhAva hone se svadravyAdicatuSTaya se avacchinna astitva kI jIvAdi dravya meM hAni nahIM hotI hai" - ThIka nahIM hai, kyoMki jIva, dharmAstikAya Adi anya sapradeza (pradezavAle) hone kI vajaha svAzrayapradezAdi se avacchinna astitvavAle saMbhava hone para bhI paramANu aura kAla meM svadravyAdicatuSTayA'vacchinna astitva nAmumakina hai / isakA kAraNa yaha hai ki paramANu dravya niraMza hai / ataeva usakA atirikta svAzraya dravya nahIM hai, jo svAzrita astitva kA avacchedaka bana ske| isI taraha kAla dravya
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 * anavacchinne'vacchinatvapratItisamarthanam * rA'bhAvAditi - 1 maivam tatra zundasya svasyaiva svA'stitvAvacchedakatvAt tanirvartakatvAcca / 'anyatrA'pi' svenaiva tathA bhUyatA' iti cet ? na, vyavahArA'tikrame nirAzatvApAtAt / --":..=* jayalatA *-...samAdhatte-maivamiti / tatra = paramANvAdisthale tabhirvartakatvAcca = svA'stitvajanakatvAceti bipariNAmenA'nyayaH kAryaH / zuddha svadravyaM svAvacchinnakAlasaMsargAzrayatvasyA'vacchedakaM janakaJcetyarthaH / na ca tathApi zudravyatvAvacchinnadharmitAkasthale kA gatiH ? tavyatirekeNA'nyadravyAdyabhAvAditi zAinIyam, tatrApi svadravyaparadravyazabdAbhyAM vyApakatvA'vyApakatvopalakSaNAt tadavacchinnADastitvanAstitvAdighaTitAyAH saptabhaGgacA anupapattivirahAt / atha paramAvAdI zuddhaM svadravyamapekSya sattvasya tatpratipakSasadbhAvamapekSyA'sattvasya ca pratiSThApagame anyatrA'pi tathAprasaGgAt, anyathA'rdhajaratIyaprasaGgAdityAzayena kazcicchaGkate. anyatrA'pIti / ghaTAdisthale'pi sveneva dravyeNa, tathA = svAstitvopapAdana bhayatAM, ekkAreNa dravyAntarAdivyavacchedaH kataH / syAdvAdI tatpratyAcaSTe - neti / vyavahArAtikrame = prasidvyavahAroblaJcane, vyavahArazcopalakSaNaM pratIterapi, tasya tanmUlatvAt / ayaM bhAvaH prakRte vastupratItivyavahArAvevopakrAntau prarUpayituM / vastuno hi yathaivA'bAdhitA pratItistathaiva tadvyavahAraH tatsvarUpaJca, anyathA nAnAniraGkuzavipratipattInAM nivArayitumasakyatvAt / tataH paramAvAdI zuddhadravyasyaiva svA'stitvA'vacchedakatve'pi pratItivyavahArabalenA'nyatra na dravyAntarAderastitvA'vacchedakatvabAdhaH / etena svarUpAdau svarUpAdyantarA'bhAvAtkathaM sattva, sadbhAve vA kathaM nA'navasthA ? iti paryanuyogaH parAstaH, anarpitadRSTyA anavacchinne'pyarpitadRSTayA'vacchinnatvapratIte: sArvajanInatvAt, kenacinnayena svarUpAdeH svarUpato'vacchedakatvaM nirNAyaivAH stitvAdipravRtteranavasthAyA abhAvAt, anyathA zAkhAvacchedena vRkSe kapisaMyogapratyayo'pi durupapAdaH syAt, sampUrNA paramANvAzyavacchinnA vA jhArakhA'navacchediketi grahe zAkhAtvA'vacchedenA'vacchedakatvagrahAusambhavAt, pratiniyatA'vayavA'vacchinnadAkhAtvena tadavacchedakatvasya ca durgamatvAditi dik / nan lAghavena svarUpasattvasyaiva pararUpA'sattvatvama,svarUpA'stitvasamanyApakatvAtpararUpanAstitvasya / svapararUpAdisattvA | sattvayorbhedAbhAvAt atirikta- prathamadvitIyabhaGgau na yuktI, tadanyatareNa gatArthatvAt / tadaghaTane ca militaprathamadvitIyabhaGga bhI niraMza samayasvarUpa hone se usakA koI anya svakAla svAzraya nahIM hai, jo kAlAzrita astitva kA avacchedaka ho sake / isa taraha svadravyAdicatuSTayA'vacchinna astitva paramANu aura kAla meM asaMbhava hai, kyoMki astitvA'vacchedakasamUha ke ghaTaka aprasiddha hai| ataH sarvatra svadravyAdicatuSTayA'vacchinnAstitva kA Apane jo vidhAna kiyA thA, vaha asaMgata hai / / uttarapakSa :- mevaM. iti / hajUra ! ApakI yaha bAta ThIka nahIM hai / isakA kAraNa yaha hai ki paramANuvRtti astitva kA avacchedaka zuddha paramANu hI ho sakatA hai / evaM niraMza kAlaniSTha astitva (sattva) kA avacchedaka zuddha kAlasvarUpa svadravya hotA hai / tathA paramANu evaM kAla meM svavRtti astitva kI janakatA hai / isa taraha zuddha svadravya meM astitvAvacchedakatA mumakina hone se 'sarvatra astitva kA avacchedaka svadravya-kSetra-kAla-bhAva hai' yaha vacana saMgata hI hai / yahA~ yaha zaMkA karanA ki - "yadi zuddha paramANu aura kAlAtmaka svadravya meM svavRtti astitva kI avacchedakatA ho sakatI hai, taba to sarvatra zuddha svadravya hI svavRtti astitva kA avacchedaka ho jAyegA / taba to paTavRtti astitva kA apacchedaka bhI para hI banegA, ma ki taMtu" <-ThIka nahIM hai / isakA kAraNa yaha hai ki jaisA vyavahAra prasiddha ho usake anusAra kalpanA kI jAtI hai| vyavahAra kA atikramaNa kara ke koI kalpanA kI jAya taba bhArI gar3abar3a-avyavasthA ho jAyegI / vastu kA jaisA svarUpa hai, vaisA sAmAnyataH sabhI ko jJAna utpanna hotA hai| jaisA jJAna utpanna hotA hai, usake anusAra vyavahAra hotA hai| ataH prasiddha vyavahAra kA apalApa kara ke koI kalpanA nahIM kI jA sktii| paTavRtti astitva ke avacchedakarUpa se paTAzraya taMtusvarUpa svadravya prasiddha hai / padatvAvacchedena astitva hai, vaha paTAvacchinna nahIM hai, kintu tantuavacchina hai . yaha vyavahAra hotA hai| ataH vahA~ apane ko hI apane meM rahe hae astitvAdi dharma kA avacchedaka nahIM mAnA jA sakatA / paramANu aura samayalakSaNa kAla atIndriya hai / ataeva usake astitva kA avacchedaka kauna hai ? yaha Ama janatA se ajJAta hai| ataeva sAmAnya taura para paramANu aura kAla meM rahe hue astitva ke avacchedaka kA vyavahAra bhI nahIM hotA hai / isalie yahA~ zuddha svadravya-svakAla meM astitva ke avacchedakatva kI kalpanA karane meM kisI prasiddha vyavahAra kA atikramaNa nahIM hai| ataeva yaha kalpanA mAnya kI jA sakatI hai| magara ghaTa, pada Adi ke astitva ke avacchedakavidhayA ghaTa, pada Adi kI kalpanA nahIM ho sakatI, kyoMki paisA karane para prasiddha vyavahAra kA atikramaNa = ullaMghana = apalApa ho jAtA hai /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 267 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 . kA.5 * ratnAkarAvatArikAvirodhaparihAraH * ___ 'svarUpA'stitvenaiva pararUpeNa nAstitvAtItinirvAhAtkathamanayorbheda' iti cet ? svetaravattitvena prmiiymaanntvaa'prmiiymaanntvkhpviruddhrmaa'dhyaasaat| 'astitvaM pra - - --OM jayalavA * sampAditasattAkatRtIyabhaGgA'bhAvAtkutassaptabhaGgI svAvakAzaM labhetetyAzayena kazcicchaGkate - svarUpAstitvenaiveti / evakAreNa pararUpanAstitvavyavacchedaH kRtaH / pararUpeNa nAstitvapratItinirvAhAt = pararUpA'vacchinnA'stitvA'bhAvapratyayopapatteH, kathamanayobhedaH 1 ghaTabhedAbhAva-ghaTatvayoriba prakRte svarUpA'stitva-pararUpanAstitvayorneva vailakSaNyaM syAdityarthaH / prakaraNakRtsamAdhatte. svetaravRttitvena pramIyamANatvA'pramIyamANatvarUpaviruddhadharmAthyAsAditi / yathAkramaM pararUpAvacchinnA'stitvA'bhAve svarUpAvacchinnA'stitve cA'nvayaH kAryaH / ayamAzayaH 'ghaTo ghaTatvenA'sti paTatvena ca nAstI'tyatra baTatvA'vacchinnA'stitva kevalaM ghaTa evaM vartate na tu ghaTetarakuTAdau, paTatvA'vacchinnA'stitvAbhAvastu ghaTe'pi vartate yaTetarakuTAdAvapi / etena svarUpA'vachinnA'stitva pararUpAvacchinnanAstitvayoH samaniyatatvaM pratyAkhyAtama, ghaTatvalakSAgasvarUpAvalinnAstitvaM ghaTetarakaTAdau na pramIyate || paTatvA'vacchinnA'stitvA'bhAvastu ghaTabhinnakuTAdAvapi pramIyate / anena svarUpAstitva-pararUpanAstitvayoraikyaM pratyuktam, astitvA'vacchedakA'vacchinnabhitravRttitvavidhayA svarUpA'vacchinnA'stitve'pramIyamANatvasya pararUpAvacchinnA'stitvA'bhAve ca pramIyamANatvasya sadbhAvAt, pramAviSayatva-tadaviSayatvalakSaNavirUddhadharmAdhyAsasya svaashrybhedktvaat| tataH svAtantryeNa prathama-dvitIyabhaGgAvapi | paTete eva / anena saptabhaGgayA anAvilatvamupadarzitam / nanu ratnAkarAvatArikAyAM 'astitvaM nAstitvena pratiSedhyenA'vinAbhAvi' (ratnA, 4/16) ityAdhuktam / bhavadbhistu nAstitvasyA'stitvA'vyAptatvamupadarzitamiti kathaM na virodha: ? iti mugdhAzaGkAyAmAha- 'astitvaM pratiSedhyenA'binAbhAvyeka * svAstitva aura parajAstitva meM abheda nahIM hai svarUpA, iti / yahA~ yaha saMzaya ho ki -> "svarUpA'vacchinna astitva aura pararUpAvacchitra astitvA'bhAva ko bhinna bhinna mAnane kI jarUrata kyA hai ? jahA~ svadravya-kSetra-kAla-bhAvAcabiA'stitva rahatA hai, vahA~ paradanya-kSetra-kAlA-bhAvAvacchinnAIstitvA'bhAva rahatA hI hai / pararUpAvacchinna nAstitva ko choDa kara svarUpAvacchinna astitva kahIM bhI nahIM rahatA hai / ataH 'ghaTaH paratvena nAsti' isa pratIti kI upapatti ghaTatvA'vacchitra astitva se hI ho sakatI hai| svarUpa se hI vastumAtra kA astitva hai / isakA matalaba yahI hai ki pararUpa se vastu kA nAstitva hai| ataH pararUpAvacchina nAstitva prakAraka pratIni kA samarthana svarUpAvacchinna astitva se atirikta pararUpAvacchina nAstitva se na mAna kara svarUpAvacchinna astitva se abhinna | aise pararUpAvacchinna nAstitva se mAnanA ucita hai / ataH saptabhaMgI ke dvitIya bhaMga kI prathama bhaMga se hI upapatti ho jaayegii| ataH prathama bhaMga se atirikta dvitIya bhaMga kI kalpanA cinajarUrI hai" <-- to yaha asaMgata hai| isakA kAraNa yaha hai ki svAstitva aura paranAstitva meM viruddha dharma kI AzrayatA hai| vaha isa taraha . 'ghaTaH ghaTatvanA'sti paTatvena ca nAsti' isa vAkya se ghaTatvA'vacchinna astitva kA aura paTatvAvacchedena nAstitva kA ghaTa meM bodha hotA hai| magara ghaTatvAvacchinnA'stitva kevala ghaTa meM hI hai, na ki parvata, vRkSa Adi meM bhI / java ki paTatvAvacchinna nAstitva ghaTa meM bhI hai aura parvata, vRkSa Adi meM bhI hai, kyoMki parvatAdi kA astitva paTattvA'vacchedena (=jahA~ paTatva rahatA hai yahA~) nahIM hai| isa taraha ghaTatvAdisvarUpAvacchina astitva gharetara (paradravya) vRsitvarUpa se pramA jJAna kA viSaya nahIM hone kI vajaha svarUpAvacchinnA'stitva meM svetaravRttitvavidhayA apramIyamANatva (=pramAviSayatvAbhAva) dharma rahatA hai aura paTatvAdipararUpAivacchinna nAstitva ghaTetaravRttinvarUpa se pramA jJAna kA viSaya hone ke sababa pararUpAvacchinnanAstitva meM svetaravRttitvavidhayA pramIyamANaca (vartamAnakAlIna pramAviSayatva dharma rahatA hai| svarUpAstitva aura pararUpanAstitva meM upadarzita paddhati (prakriyA) ke anusAra paraspara viruddha dharma rahane kI vajaha ce paraspara bhina bhI siddha hote haiN| yadi svarUpAzastitva se pararUpanAstitva sarvathA abhinna hotA, taba to pararUpanAstitva kI bhauti svarUpAstitva meM bhI svetaravRttitva vidhayA pramIyamANatva dharma hI rahatA yA to svarUpAstitva kI bhA~ti pararUpanAstitva meM bhI svetaravRttitvarUpa se apramIyamANatva dharma hI rahatA / magara vaisA nahIM hai, yaha hama abhI hI par3a cuke haiM - jAna cukA hai| isalie ina donoM ko alaga-alaga mAnanA Avazyaka ho jAtA hai / yadi Apa aisA kaheM ki - "astitva to eka dharmI meM pratiSedhya (= nAstitva) se avinAbhAvI hai arthAt svarUpAvacchinnA'stitva to pararUmAnacchimanAstitva kA vyApya hai" - to isase kevala yaha siddha hogA ki jahA~ jahA~ svarUpAvacchinna astitva hai, vahA~ vahA~ pararUpA'vacchinna nAstitva avazya | rahatA hai aura jahA~ jahA~ pararUpAvacchina nAstitva nahIM rahatA hai, vahA~ vahA~ svarUpAvacchinna astitva nahIM rahatA hai| matalaba
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ * kuTazabdavicAraH * vinAbhAvyekadhArmiNI'tyAdinA svA'stitvasya pratiSedhyA'vinAzAvitvoktAvapi pratiSedhyasya | svAstitvavinAzAvitvasya yauktikatvAt, paTatvAdinA nAstitvasya ghaTetarakuTAdivRttitvena pramIyamANatvaM tu nirAbAdham / ___ 'svapararUpAdicatuSTayabhedAttadveda' iti asahasIkAravacanaM tu vicAraNIyam, avacchedyabhedAdavacchedakabhedaH avacchedakabhedAccA'vacchedyabheda ityanyonyAzrayAt / ==-* jayalatA. * === dharmiNI'tyAdineti / 'svarUpAvacchinnakAlasaMsargAzrayatvaM pararUpAzvacchinnakAlasambandhAzrayatvAbhAvacyApyamabhinnAdhikaraNe iti siddhaM' iti vacanena / svA'stitvasya = svarUpAvacchinnAstitvasthya, pratipedhyA'binAbhAvitvoktAvapi = pararUpAvacchinnA'stitvA bhAvA:bhAvAzrayatvA'vacchinnanirUpittavRttitvA'bhAvavattvapratipAdane'pi, pratiSedhyasya = pararUpA'vacchinnanAstitvarUpasya, svA'stitva| vinAbhAvitvasya = svarUpAvacchinnAstitvA'vyApyatvasya. yonikatvAt - yuktisiddhatvAt / tadeva darzayati- paTatvAdineti / / ghaTetarakuTAdivRttitveneti / yadyapi kuTatIti kuTa itivyutpattyA kuTazabdArthoM ghaTaH sambhavati tathApi itarapadasamabhivyAhArIt kuTyate'sminniti kuTa iti vyutpattyA gRha ityoM bodhyaH, yadvA kozavizeSAt kuTazabdena parvata-lauhamudgara-vRkSa-prAkArAdayordhA jJeyAH / dhUmasya bahivyApyatve'pi bayavyApakatvavat svarUpAvacchinnA'stitvasya pararUpA'vacchinnA'stitvA'bhAvatryApyatve'pi | tadanyApakatvamupapadyata iti bhAvaH / zeSArthazcA'nupadameva bhAvita iti na punaH pratanyate / gAna birayApiNA "yinurAyo - 'svaparacatuSTayabhedAttadbhedaH' iti / svadravyaparadravyAdi-catuSkalakSaNAsvacchedakabhedAta astitvanAstitvayorbheda ityarthaH / sAmpratantu aSTasahasyAM 'svapararUpAdicatuSTayA pekSayA svarUpabhedAtsattvA'sattvayorekavastuni bhedoSapatteH' (a.sa. pari-1 zlo.15, pR. 15.3 A) ityevaM pATho labhyata iti dhyeyam / ayaM aSTasahasrIkArasya vidyAnandasyA'bhiprAyaH sarvaM svadravyAdicatuSTayena sat paradravyAdicatuSTayena cA'sat / vastuni sattvAsattvayoravacchedakabhedAt bhedaH | sidhyati, kapiraMyoga-tadabhAvayoH svA'vacchedakIbhUtazAkhAmUlabhedAjheda iveti / vicAraNIyamityanena svA'svarasaH pradarzitaH | prakaraNakRtA / vicAracIjamevA''ha- abaccheyabhedAt = sattvAisattvabhedAt, avacchedakabhedaH = svaparadravyAdibhedaH, sidhyatIti zeSaH / avacchedakabhedAt = svaparadratryAdicatuSTayalakSaNAcacchedakabhedAt ca avacchedyabhedaH = svAstitva- paranAstitvavibhedaH, | sidhyatIti gamyate / tataH kimityAha. iti = etasmAdetoH, anyonyAzrayAt / atra parasparAzrayo notpattI, nA'pi sthitI ki svarUpAstitva pararUpanAstitva ko chor3a kara kahIM bhI rahatA nahIM hai| magara pararUpanAstitva kA svarUpAstitva vinAbhAktvi | to puktisaMgata hI hai arthAt pararUpanAstitva svarUpAstitva ko chor3a kara bhI anyatra raha sakatA hai| yaha to hama upara dekha hI cuke haiM ki pararUpanAstitva ghaTetara parvata, vRkSa Adi meM bhI rahatA hI hai / ataH pararUpAvacchinnAstitvA'bhAva meM ghaTetara kuTa (= parvatAdi) Adi vRttitvavidhayA pramIyamANatva nirAbAdha hI hai, jaba ki ghaTetaravRttitvarUpa se pramIyamANatva svarUpAvacchinna | astitva meM nahIM rahatA hai / tAtparya yaha hai ki jaise 'dhUma agni kA vyApya hai' aisA pratipAdana karane para bhI 'dhUma agni kA vyApaka nahIM hai', 'agni ho vahA~ dhUma avazya ho aisA nahIM hai' yaha kahA jA sakatA hai, jisake phalasvarUpa dhUma aura agni meM bheda siddha ho sakatA hai| ThIka vaise hI svarUpAstitva pararUpanAstitva kA vyApya hai| aisA pratipAdana karane para bhI "svarUpAstitva pararUpanAstitva kA vyApaka nahIM hai" arthAt . 'pararUpanAstitva jahA~ rahe vahA~ svarUpAstitva avazya ho aisA nahIM hai' . yaha kahA jA sakatA hai, jisakA nirUpaNa abhI hI hamane kiyA hai / isake phalasvarUpa svarUpAstitva aura pararUpanAstitva meM bheda siddha ho jAyegA, jisakI vajaha prathama bhaMga se atirikta dvitIya bhaMga kI AvazyakatA siddha ho jaayegii| ataH tat nat prAmANika bhaMgoM ke samUha se nirmita saptabhaMgI bhI prAmANika siddha hotI hai, isameM leza bhI saMdeha nahIM hai| aSTasahasIkAramatajindana svapara. iti / yahA~ prakaraNakAra zrImadjI aSTasahanIkAra digambara vidyAnanda ke mata ko nirAkaraNArtha batAte haiM / aSTasahanIkartA kA yaha kathana hai ki -> "svA'stitva aura paranAstitva ke bheda kI siddhi unake avacchedaka ke bheda se hotI hai| Azaya yaha hai ki svAstitva aura paranAstitva yadi eka = abhitra ho, taba to paranAstitva kI bhAMti svAstitva kA bhI avacchedaka paradravya-kSetra-kAla-bhAva honA cAhie yA svastitva kI bhA~ti paranAstitva kA bhI svadravyAdicatuSTaya avacchedaka bananA caahie| - -
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 269 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 kA 5 * vidyAnanda-vimaladAsamatakartanam 'svA'stitvenaiva pararUpeNa nAstitvapratItinirvAhAnAstitvamalIkami'ti tu pApIyAMsaH, * jayalatA | kintu jJaptau jJeyaH / tallakSaNaJca - 'svagrahasApekSagrahasApekSagrahakatvami' tyAmananti manISiNaH / prakRte'yaM bhAvaH, abacchedakabhedo | hi avacchedyavirodhe satyapekSyate / avacchedyavirodhazvA'vacchedyA'bhede sati naiva sambhavati, svasya svA'virodhitvAt / avacchedyabhede siddhe satyeva kvacit avacchedyavirodhaH sambhavati / siddhe cA'vacchedyavirodhe'vacchedakabhedo mRgyate / tato'vacchedakabhedasiddhyarthaM paramparayA'vacchedyabhedajJAnamAvazyakam / kintu vidyAnandamate tu avacchedyabhedasiddhiravacchedakabhedasiddhyadhInA, tena avacchedakabhedena sattvAsattvabhedasAdhanAt / tato'vacchedyabhedagrahasApekSo'vacchedakagrahaH tatsApekSazvA'vacchedyabodha iti jJaptAvitaretarAzrayadoSAcaiva sattvAsattvalakSaNA'vacchedyamedaH sidhyet / etena svarUpAdyavacchinnaM santaM pararUpAdyavacchinnamasattvamityavacchedakabhedAttayorbhedasiddheH ( sa.na.ta. pR. 11) iti saptabhaGgInayataraGgiNIkArasya vidyAnandAnugAmino digambarasya vimaladAsasya vacanaM pratikSiptam / na caivaM svarUpAdicatuSTayApekSayeva paradravyAdicatuSTayApekSayA'pi sattvaprasaGgaH, tadapekSayeva svarUpAdyapekSayA'pi vA'sattvaprasaGga iti zaGkanIyam, viruddhadharmAdhyAsapradarzanena tadabhedapracyavapradarzanataH, tadanavakAzAt / anye tu vadanti svadravyAdicatuSTayAvacchinnAstitvameva paradravyAdicatuSkAvacchinnA'stitvA'bhAvaprakArakapratItiviSayaH / ato na tagocaratayA pararUpAvacchinnA'stitvA'bhAvasiddhirityanumanyante / tanmatama pahastayitumupakramate svA'stitvenaiveti / evakAreNa pararUpanAstitvaM vyavacchinnam / pararUpeNa nAstitvapratItinirvAhAt pararUpAvacchinnAstitvAbhAvaprakArakajJAnopapatteH, |nAstitvaM = paradravyAdicatuSkAvacchinnAstitvA'bhAvAtmakaM, alIkaM kAlpanikaM, iti vadantaH tu pApIyAMsaH = kadAgraha =P magara aisA nahIM hai / svAstitva kA avacchedaka kevala svadravyAdi catuSka hai aura paranAstitva kA avacchedaka kevala paradravyAdi catuSTaya hai / avacchedaka meM bheda hone kI vajaha accheya astitva aura nAstitva meM bhI bheda siddha hotA hai / ataH prathama aura dvitIya bhaMga bhI svataMtra hai, eka-dUsare se caritArtha nahIM hote haiM" magara mahopAdhyAyajI mahArAja kahate haiM ki vidyAnaMda kA yaha vacana vicAraNIya hai / matalaba ki vaha mImAMsA - parIkSA karane yogya hai, kyoMki vaisA pratipAdana kara ke prathamadvitIya bhaMga meM svAtantrya kI siddhi karane para jJapti meM anyonyAzraya dopa prasakta hotA hai / A ke jJAna ke lie B ke jJAna kI apekSA ho aura B kA jJAna A viSayaka jJAna se sApekSa ho, yaha jJapti meM anyonyAzraya kahA jAtA hai| prastuta meM astitva aura nAstitva meM virodha siddha hone para hI eka dharmI meM una donoM ke samAveza ke lie bhinna bhinna avacchedaka kI apekSA siddha ho sakatI hai| yadi astitva aura nAstitva abhina ho, taba to una donoM meM virAdha hI nahIM ho sakatA / bhalA 1 apanA virodha svayaM kauna karegA ? ataH avacchedakabheda ke lie apekSita avaccheyavirodha apanI siddhi ke lie kamase kama avacchedyabheda kI apekSA rakhatA hai / arthAt avacchedaka (= svaparadravyAdi catuSka) meM bheda kI siddhi paraMparA se svA'vaccheya sattva aura asattva ke bheda para avalambita hai / kama se kama jaba taka sattva aura asatva meM bheda kI siddhi na ho, taba taka unake avacchedaka meM bheda kI siddhi nahIM ho sktii| magara vidyAnanda ke matAnusAra avaccheya meM bheda kI siddhi avacchedaka ke bheda kI siddhi para avalambita hai, kyoMki pRthak pRthak avacchedaka hone kI bajaha hI sattva aura asattva meM vailakSaNya hotA = . yaha usakA kathana hai / ataH pRthak pRthak avaccheya (sattva aura asattva) siddha hone para avacchedaka meM vaijAtya kI siddhi hogI aura avacchedaka ( sva para dravyAdi catuSTaya) meM pArthakya kI siddhi hone para unase avacchedya sattva asattva alagaalaga siddha hoge / phalataH bhedasiddhi na to avaccheya meM hogI, na avacchedaka meM / aisA hone para paravAr3I kA jo AkSepa thA ki > 'prathama bhaMga se hI dvitIya bhaMga caritArtha ho jAne kI vajaha do alaga alaga bhaMga batAne kI kyA jarUrata hai ?' - usakA samAdhAna na ho sakegA / isake samAdhAna ke lie hamane ( prakaraNakAra ne ) jo pUrva meM biruddhadharmAdhyAsa se satya aura asattva meM bheda kI siddhi kI thI, vahI ucita hai / pararUpanAtitva kAlpanika nahIM hai - sthAdAdI svA. iti / yahA~ "svAstitva se hI pararUpanAstitva kA nirvAha samarthana ho jAne se paradravya-kSetra kAla-bhAvAvacchinnA'stitvAbhAva kAlpanika hI hai, vAstavika nahIM / matalaba svadravyAdicatumkA'vacchinnA'stitva hI prAmANika hai, na ki paradravyAdicatumkAvacchina nAstitva" <- aisA kathana karane vAle loga atyaMta pApI (= kadAgrahadopagrasta antaHkaraNa vAle) haiM, kyoMki eka kI prAmANikatA se anya meM aprAmANikatA siddha karane para to aisA bhI kahA jA sakatA hai ki 'svadravyAdicatuSTayA - vacchinna astitva viSayaka pratIti kI upapatti paradravyAdicatumkAvacchinA nAstitva se hI ho jAne ke sababa svadravyAdicatuSkAvacchinna
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jinendravacane prAmANyasamabhaGgIvicAraH * | te puna: 'astI'tipratItenAstitvenaiva nihiM kathamastitvaM gacchanti hastAvalambadAyina: ? saGgItA saptabhaNI yadi nikhilajagannyastavastuvyavasthA, mUrya phUlaMkA : katu tahabhiyaM tatpramANavyavasthA / yena syAdapramANaM bhuvanaguruvaca: sarvathA na pramANaM, tasmAdekAntavAdo hita iti gadati spaSTamekAntavAdI // 1 // =-=* jayalatA * lakSaNanikRSTAvadyagrastAntaHkaraNAH / tadabhiniviSTatvameva kAkunyAyenAviSkaroti- te iti / 'astI' tipratIteH = svarUpAvacchinnA'stitvaprakArakadhiyaH, viSayavidhayA nAstitvenaiva nirvAhe sambhave kathaM astitve gacchanti hastAvalambadAyinaH ? svarUpAvacchinnAstitvahastAlambanagrahItAro na nyAyasabhAyAM suSTha bhrAjanta ityarthaH / svarUpAstitvena pararUpanAstitvApalApe pararUpanAsti tvena svarUpAstitvanirAkaraNamapi na duSkaram / na caivam, iti svAstitvavat pararUpAvacchinnanAstitvamapi prAmANikamityabhyupeyam / kathamanyathA hetoH nairUpyaM paJcarUpatvaM vA parasyA'pi sambhavet ? sapakSAstitvenaiva vipakSanAstitvapratIternivAhasambhavAt, bipakSanAstitvavirahe tatsattvaprasaGgAcceti dik / padyena paramatamapasArayitumupanyasyati- saGgIteti / saptabhaGgI yadi nikhilajagannyastavastuvyavasthA = sampUrNavizvasya nyastA = nihitA vastuvyavasthA yasyAM sA, iti saMgItA, tadA iyaM tatpramANavyavasthA = saptabhaGgIpramANavyavasthA, kUlaMkaSAyAH = jalabhRtanadyAH mUlaM taTaM kapatu / saptabhaGgayA akhilaprameyavyavasthApakatve pramANavyavasthA viplavetetyarthaH / hetumAha- yena kAraNena bhuvanaguruvacaH = jinendravacanaM apramANaM api syAt = bhavet yadvA syAdapramANaM = kathaJcidapramANaM, yataH sA na sarvathA pramANaM, bhagavadbhAratyA; sarvathA pramANatve saptabhaGgIbhaGgaprasatAta, 'tadapi syAtpramANaM syAdapramANamityupagame ca prAmANyavyavasthApana durghaTaM syAt, anavadhAraNAt / tataH kimityAha - tasmAt = prAmANyavyavasthAnyathAnupapatteH, ekAntavAda eba hita iti spaSTaM ekAntavAdI sadasi gadati = jalpati / ayamatra ekAntavAdino'bhiprAyaH 'jinendrabacanaM syAtpramANaM syAdapramANami' tyaGgIkAre sAGkaryAdidoSA'nirAkaraNena niSkampapravRttyAdikaM nopapadyeta, 'arhadvacaH pramANameve'tyaGgIkAre ca tatra mAnatvAvacchinnapratiyogitAkA yogavyavacchedApAtenaikAntavAdapravezaprasaGgAt / evakAramaryAdA'traivaM jJeyA, vizeSyasaGgataivakArasyA'nyayogavyavacchedo'rthaH yathA 'pArtha eva dhanurdhara' ityAdau evakArArthasyA'nyayogavyavacchedasyaikadevo'nyatve pratiyogitAsambandhena pArthAnvayaH, pArthAnyanirUpitabattitvAbhAvAnvayo vizeSaNekadeze dhanurdharatve tAdRzadhanurdharatvavadanvayo'bhedasambandhena pArthapadArthe / tataH pArthAnyA vRttidhanurdharatvAzrayA'bhinnaH pArtha iti bodho jAyate / vizeSaNasaGgataivakArArtho'yogavyavacchedaH, yathA 'zaGkhaH pANDura eve' tyAdau / ayogasya sambandhAbhAvarUpasyaikadeze sambandhe vizeSaNaikadezasya pANDuratvasyA'ncayaH, ayogavyavacchedasya ca svarUpasambandhena vizeSyapadArthe zo'nyaH / tataH pANDuratvasambandhA'bhAvapratiyogikA astitva kAlpanika = asat hai / ' yadi astitva se nAstitvagocara pratIti kA samarthana karake nAstitva ko anyathAsiddha - asat mAnA jAya to tulya nyAya se nAstitva se astitvavipayaka jJAna kI upapatti ho jAne se astitva bhI jhUThA - kAlpanika mAnA jA sakatA hai / to phira ce svarUpAstitva ko apanI mAnyatArUpa hasta kA Alambana kyoM banAte haiM ? matalaba ki nAstitva se astitva kA apalApa nahIM hotA hai, vaise astitva se nAstitva kA nirAkaraNa nahIM kiyA jA sktaa| svarUpasattva aura pararUpA'sattva donoM prAmANika haiN| saptabhaMgI jinavacana meM pravRtta nahIM ho sakatI - ekAntavAdI ekAntavAdI :- saMgItA. iti / jI hajUra / Apane jisa saptabhaMgI kA bayAna kiyA hai vaha yadi saMpUrNa vizva kI vastuoM kI vyavasthApaka hogI yAnI 'pratyeka vastu meM vaha saptabhaMgI pravarttamAna hai| aisA mAnA jAya taba to yaha saptabhaMgI kI pramANajyavasthA nadI ke, jisake donoM kinAre pe pAnI ubhara rahA hai, mUla taTa meM jAkara giregI / arthAt pramANavyavasthA hI avyavasthita bana jaayegii| isakA kAraNa yaha hai ki 'jinendra kA vacana pramANa hai yA nahIM ?' isa prazna ke javAba meM yA to jinavacana meM prAmANyadharmaviSayaka saptabhaMgI meM yahI syAdvAdI kI ora se kahA jA sakatA hai ki - jinavacana kayaMcit pramANa hai, kathaJcit apramANa hai, kathaJcit pramANA'pramANobhaya hai ityAdi / matalaba ki tIrthakaravacana ko bhI sarvathA pramANa nahIM kahA jA sakatA, kyoMki jinavacana meM apekSA se aprAmANya bhI hai . yaha saptaraMgI se jAnA gayA hai| taba to jinapacana
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 271 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 . kA.5 * evakArArthavicAraH sa bUmaH prabhANaM bhavati bhavavaca: kiM sadapyapramANaM, yena prAmANyamudrA paraparicayata: saMkarotkIrNakukSiH / ==.. jayalatA bhAvavAn zaGgha' ityardhabodha upajAyate / kriyAsaGgataivakArArthazcA'tyantAyogavyavacchedaH yathA 'saroja nIlaM bhavatyeve'tyAdI atyantAyogavyavacchedaikadeze'tyantAyoge nIlakartRkabhavanakriyA'nvayo bhavati tathA sarojatvavyApakasvarUpasambandhena nIlakartRkotpattiprati - yogikAbhAvAncayaH sarojapadArthe bhavati / tataH saroja nIlakartRkotpanyabhAvapratiyogikAbhAvavaditi zAbdabodhaH samapajAyata iti prAzco naiyAyikAH / navyAstu evakArasya dvayamevArthaH ayoganyavacchedo'nyayogavyavacchedazva, na tvatyantAyogavyavacchedaH, gauravAditi yadvA / anyayogavyavaccheda eva vA tadarthaM iti vadanti / itare tu - evakArasyA'tyantAbhAvo'nyonyAbhAvazcArtha ityAhuH / saptabhaGgAyAH sArvatrikatyA'nyanujJAyAmevakAro nirarthakaH prasajyeta sArthakatve vA ekAntamatAnupraveza iti dvipakSI rAkSasI pratyakSIbobhanItIti ekAntavAdimatameva vizvakalyANakaramiti parasyAzayaH ||1|| sAmprataM prakaraNakRta samAdhatte - atra brUmaH iti / bhavavacaH = bhavAnIpativacanaM, kiM pramANaM eveti bhavati ? 'zivavacanaM pramANameva' iti bhavituM nArhati / kasmAddheto: ? ityAzaGkAyAmAha- apramANamapi sad = bhavanArham / kathaM ? ityAkANAyAmAha yeneti / paraparicayataH = tryadhikaraNadharmAvacchinnanatiyogitAsaMsargataH prAmANyamudrA saGkarotkIrNakukSiH = aprAmANyasAyavyAmizritagarmA / ayaM bhAvaH 'umApativacanaM pramANameve tyatra vizeSaNasaGgataiyakArasamabhivyAhArAt pramANatvA'yogavyavacchedaH navyamatena pramANAnyayogavyavacchadAvA bhavatu, tathApi 'mahazavacasi pratyakSatvena na mAnatvam', 'trilocanavacanaM pratyakSatvena na pramANaM' iti pratItyA vizeSarUpeNa sAmAnyAbhAvasya pratyakSatvaniSThatAdAtmyasambandhAvacchinnAvacchedakatAnirUpita-pramANatvaniSThapratiyogitAkA'bhAvarUpasya vizeSarUpeNa sAmAnyabhedasya pratyakSatvaniSThAvachedakatAnirUpitapramANasAmAnyaniSTha-tAdAtmyasambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvarUpasya vA siddhI na sarvathA tavyavacchedaH zakyaH / ___ki vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkA bhAvasya prAmANikatvAn pramANatvAvacchinnapratiyogitAkasya ghaTAbhAvasya paramevaravacasi sattvAtkathaM tadvyavacchedaH / na ca pramANatvAvacchinnamramANaniSThapratiyogitAkasya sAmAnyarUpeNa vizeSA'bhAvasattve vA tAzatatsAmAnyaniSThapratiyogitAkasyA'bhAvasya vyavacchedyatvAnna doSa iti vAcyama, pramANatvena pramANa-ghaTobhayA'bhAvasya tadhAtvAt / na ca pramANabhAnaniSThAniyogitopAdAnAnnadoSa iti vaktavyama, tathApi 'zaGkaravacoghaTau na mAnam' iti pratIteH zaGkara. yoghaTobhayatvAyacchedena tAdRzapramANatvAvacchinna pratiyogitAkAbhAvasya sattvena tadvyavacchedAiyogAt, tripurArivacanatvAvachinnAdhikaraNatAkasya ca tAdRzAmbhAvasya siddhayasiddhiparAhatatvena vyavacchetumazakyatvAt / tataH prAmANyAprAmANyayogirIzavacane'pi sattvamupagantavyamAyuSmateti sAGkaryam / tadanupagame cezvaravacasi pratyakSAnumAnAdivRttiprAmANyAzatena parakIyadharmasattvalakSaNaM sAyamiti tanna gIrvANaguruNApi nivArayituM zakyam / ___ ata eva "tvattIrthaMkaravacanaM kiM satyaM ? Ahosveidasatyamiti : satyameveti na yuktam, ekAntavAdaprasaGgAt / athA'trApi se pravRtti-nivRtti nahIM ho sakegI, kyoMki nizcitaprAmANyavAlA vacana hI pravartaka ho sakatA hai / jinavacana meM apekSA se aprAmANya kA jJAna prAmANya nizraya kA virodhI hai / ataH jinavacana se pravRtti Adi kI upapatti ke lie bhI jaina ko jinavacana meM sarvadhA prAmANya mAnanA ucita hai / ataeva saptabhaMgI syAdAda aprAmANika siddha ho jAyegA / isalie sarvatra ekAntavAda hI ucita hai / * sagI zivavacana meM bhI avyAhata - anekAntavAdI anekAntavAdI :- atra bU. iti / are o, ekAntavAdI ! jarA hamArA bhI javAba suniyegA / Apane arihaMtavacana || ke viSaya meM jo AkSepa kiyA hai vaha zivavacana meM bhI samAna hai| 'kyA Apake zaMkara kA vacana pramANa hI hai ?' isa prazna ke pratyuttara meM yaha to nahIM kahA jA sakatA ki . zaMkara bhagavAna kA vacana pramANa hI hai', kyoMki vaha apramANa bhI hai| isakA kAraNa yaha hai ki paraparicaya se yAnI anyavRtti dharma kI apekSA vaha pramANa nahIM hai 1 zivavacana meM AgamatvarUpa dharma se pramANatva hone para bhI pratyakSatva, anumAnatva, ghaTatva Adi svA'vRtti byadhikaraNa dharma kI apekSA prAmANya nahIM hai|
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ * bhAsarvajJapratibhAbhaGgaH * ekAntaH kAnta evetyapi yadi manuSe kiM tavA'mbA tadeyaM, brAhmaNyaM bhoH / tapasvin / prathayati niyataM zudadArAnurUpam // // " vizeSaNasaGgartavakArasya vizeSyaniSThavyApyavRttyatyantAbhAvA'pratiyogitvaM, =* jayalavA * = saptabhaGgISTA-syAt satyam, syAdasatyama, syAdubhayam, syAdavaktavyamityAdikA; tadA pramANA'pramANavyavasthAnupapattiH'' (nyA.bhU. pR.560) iti bhAsarvajJavacanamapi pratyAkhyAtam, svaviSayA'pekSayA'rhadvacasi satyatvasya svA'gocarApekSayA cA'satyatvasyopagame'pi svaviSaye'bAdhita-bAdhitavacastvayoH vyavahArasatyatvA satyatvaniyAmakatvena pramANA'pramANavyavasthAnirvAhAt anekAnte samyagekAntAvinAbhAbitvasya bahuza uktatvAt / padyapUrvArdhabalAdeva 'ekAntavAdo hita' (pazyatAM 272 tame pRSThe) iti pUrvoktaM jarjarIkRtaM tathApi tatra vizeSata Aha prakaraNakRt - 'ekAntaH kAnta eve'tyapIti / yadi tvaM ekAntaH = ekAntavAda eva kAntaH manohArI ityapi manuSe / kAmaM cet ? tadA bhoH ! tapasvina : tava ekAntavAdina iyaM ekAntavAdarucilakSaNA ambA = jananI niyataM rUpaM brAhmaNyaM prathayati = prakaTayati, zambhuvacasyeva prAmANyaikAntavirahAt / 'ghara: sanneve tyatrA'pi satlaikAnto na kAntaH, ghaTe kRtsnasattvaprasaGgena parasattvasya durnivAratvAt / na caivam / ataH parAusattvamapi tatropagantumarhati / tataH sthitamidamanekAntasya sarvacyApitatvamiti samAdhAnagrandhAzayaH / pUrvapakSayati navyanaiyAyikaH adheti / dvitIyacetpadaparyantaM pUrvapakSo bodhyo'tra / vizeSaNasaMgataikkArasya = vizeSaNavAcakapadA'vyavahitottaraivapadasya, vizeSyanievyApyavRttyatyantAbhAvApratiyogitvaM = vizeSyArthavRttivyApyavRttipratiyogikAtyantAbhAvanirU matalaba kI pratyakSatvAdi dharma kI apekSA maheza vacana meM aprAmANya bhI hai| pratyakSatvAdi dharma kI apekSA zivavacana meM prAmANya mAnane para vaha vacana pratyakSa, anumAna Adi svarUpa bana jAyegA / ataH aprAmANya ke saMkara = mizraNa se ekAntaprAmANya kI kukSi utkIrNa-duSita ho jAtI hai| ataH zivavacana meM bhI syAn prAmANya, syAt aprAmANya, kathacinprAmANya-aprAmANya Adi kA svIkAra naiyAyika Adi ekAntavAdioM ko bhI karanA par3egA / isa taraha saptabhaMgI kI pravRtti sarvatra avyAhata hai| : ekAntabAdI ne jo kahA thA ki --> 'ekAntavAda hI hitakara hai' - isakA nirAkaraNa prakaraNakAra zloka ke pazcArddha se| karate haiN| hai tapasvI zrotriya brAhmaNa ! kyA tuma 'ekAnta ddI kAnta = ramya hai| yaha mAnate ho ? yadi vaisI mAnyatA kA svIkAra karoge taba isa mAnyatArUpI tumhArI mAM jisa brAhmaNatva ko prakaTa karegI vaha avazya zUdrapatnI ke anurUpa = samAna | hogA, na ki brAhmaNastrI ke samAna / isakA kAraNa yaha hai ki zivavacana meM bhI prAmANya kA ekAnta nahIM hai / "ghaTaH san eva' = 'ghaTa sat hI hai yahA~ bhI ekAntataH ghaTa meM sakala sattva pratIta nahIM hotA hai, anyathA paTatvAdi pararUpa se bhI ghaTa sat bana jAyegA / ataH ekAntavAda vyApaka nahIM hai, magara anekAntavAda hI sarvavyApaka hai / ataeva vahI hitakara hai| * vizeSaNasaMgata eSakAra kA artha - pUrvapadA * 'navyanaiyAyika :- atha vize. iti / 'ghaTaH sat eva yahA~ Apane (syAdvAdI ne) jo anekAntodbhAvana kiyA hai vaha ThIka nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki ukta vAkya meM vizeSya hai ghaTapada aura vizeSaNavAcaka hai satpada / satpadasvarUpa vidopaNavAcaka pada se samabhivyAhRta hai 'eca' pada / vizeSaNasaMgata ekkAra kA artha hai anyayogavyavaccheda jisako nalya nyAya kI paribhASA meM isa taraha kahA jA sakatA hai. vizepyaniSThavyApyavRttyatyantAbhAvApratiyogittva / jaise 'eTaH san eca' yahA~ vizepyapadArtha ghaTa meM rahA huA vyApyavRtni abhAva hai guNatvAbhAva, karmavAbhAva Adi / unakA pratiyogI hai guNatva, karmatva Adi / ataH tAdRza abhAva kA pratiyogitva guNatva Adi meM rahegA / magara ghaTa vidyamAna hone kI vajaha usameM astitva kA abhAva nahIM rahatA hai / ataH ghaTavRtti vyAppavRtti abhAva kA apratiyogI banegA astitva = satva / ataH sattva meM ghaTavRtti vyApyavRttiabhAva kA | rahegA / yahA~ zAbdabodha kA AkAra hogA-ghaTa svani cyApyavRtti atyantAbhAva ke apratiyogI sattvavAlA hai| zaMkA :- yadi vizeSaNasamabhivyAhata evakAra kA artha vizeSyArthaniSTha vyApyavRni atyantAbhAva kA apratiyogitva mAnA jAyegA, taba to 'vRkSaH saMyogI eca' ityAdi sthala meM ekkArArtha aprasiddha bana jAyegA / isakA kAraNa yaha hai ki yahA~ 'vRkSaH' pada vizeSyavAcaka hai aura vizeSaNavAcaka 'saMyogI' pada se ekkAra saMgata hai| vRkSAtmaka vizepya padArtha meM jo vyApyavRtti 1. yaha dIrgha pUrvapakSa 277 pRSTha para samApta hotA hai|
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 273 madhyamasyAvAdarahasye khaNDaH 2 - kA.5 * vizeSaNasaGgatai kkArArthavicAraH ** vizeSyaniSThabhedapratiyogitAnavacchedakatvaM kA, tela vRkSa saMyogya mA'grasidiH / / ayogavyavacchedastu nArthaH, 'prameyamabhidheyameve'tyatravA'bhAvAt / == =* jayalatA haipitapratiyogitvAbhAvaH, artha ityatrA'nuSajyate / tathAhi - 'zaGkhaH pANDura eva' ityatra vizeSyalakSaNazakavRttiH vyApyavRttipratiyogiko yo'tyantAbhAvaH sa na tAvat pANDuratvAbhAvaH kintu zyAmatvAdyabhAvaH tatpratiyogitvaM zyAmarUpAdau, tadabhAvazca pANDaratve vartata iti 'zalaH svavRttivyApyavRttipratiyogikAbhAvanirUpitapratiyogitvA-bhAvaviziSTapANDuratvavAn' ityuktasthale bodhaH / nanvevaM sati 'vRkSaH saMyogI eve'tyatra tAdRauvakArA'saGgatiH syAt vyApyavRttipratiyogikAbhAvIyapratiyogitAyAH saMyogAnuyogikatvA prasiddhayA saMyoge vRkSavRtticyApyavRttipratiyogikA'tyantAbhAvanirUpitapratiyogitAniSedhA'yogAdityAzaGkAyAmAhavizeSyaniSThabhedapratiyogitAnavacchedakatvaM vA'rtha iti / vizeSyapadArthavRttiH yo bhedaH tadIyapratiyogitAyA avacchedakatvaviraho vA tadardha iti / yathA 'zaGkhaH pANDura pave' tyatra zavRttiH yo bhedaH sa na pANDurapratiyogikaH kintu ghaTAdipratiyogikaH tadIyapratiyogitAyA avacchedakatvaM ghaTatvAdI tadabhAvazca pANDuratye iti 'zaGkhaH svavRttibhedapratiyogitAvacchedakatvazUnyapANDuratvavAn' ityuktasthale zAbdabodhaH / tatphalamAha- teneti / vizeSaNavAcakapadottaraibakArasya dvitIyArthopagameneti / 'vRkSaH saMyogI eve'tyatra sthale nA'prasiddhiH tAdarzavakArArthasyeti zeSaH / tathAhi vRkSavRttioM bhedaH sa na tAvat saMyogipratiyogikaH kintu ghaTAdipratiyogikaH tatpratiyogitAvacchedakatvaM ghaTatvAdau tadabhAvazca ghaTavRttibhedapratiyogitAvacchedakatvavati saMyoge vartata iti tatra 'vRkSaH svavRttibhedapratiyogitAnavacchedakasaMyogavAni'tyAkArako bodho jAyata iti nA'prasiddhiH / nanu vizeSaNasaMgataivakArasyA'rtho'yoganyavaccheda evAstu sambandhAbhAvA'bhAvAtmakaH, 'zaGkhaH pANDura eve tyAdau 'zaGgaH pANDuratvasambandhAbhAvapratiyogikA'bhAvavAni' tyAdyAkArakabodhasyaivAnubhavasiddhatvAditi prAcInanyAyamataM dUSayitumupakramate navyaHayoganyavacchedastu nArthaH iti / 'vizeSaNasaGgataivakArasye tyatrA'pyanuSajyate / hetumAha- 'prameyamabhidheyameve tyatraivA'bhAvAditi / / abhAva hai usakA pratiyogitva ghaTa, paTa Adi meM rahatA hai, kyoMki ghaTAbhAva, paTAbhAva Adi vRkSa meM vidyamAna haiN| saMyoga avyApyavRtti hai, kyoMki saMyoga ke Azraya meM anya bhAga meM usakA abhAva bhI rahatA hai / vRkSa meM jo saMyogAbhAva rahatA hai vaha avyApyavRtti hai, kyoMki vaha saMpUrNa vRkSa meM nahIM rahatA hai| zAkhA meM saMyoga hone kI vajaha mUlAdi avacchedena hI yAnI mUlAdi amuka bhAga meM hI saMyogAbhAva rahatA hai / saMyoga anyApyavRtti hone kI vajaha usameM kabhI bhI vyApyavRttipratiyogikAtyantAbhAvapratiyogitva rahatA hI nahIM hai / jo dharma jahA~ kabhI bhI na rahatA ho usakA bahA~ niSedha nahIM ho sakatA, kyoMki prasakta kA hI niSedha ho sakatA hai, aprasakta kA nahIM / evakAra kA prayoga prasakta kA vyavaccheda karane ke lie hI | hotA hai| saMyoga meM vyApyavRttipratiyogikAtyantAbhAvapratiyogitva hI prasakta nahIM hai to vRkSavRttivyApyavRttipratiyogikAtyantAbhAva pratiyogitva kaise prasakta hogA ? jaba ki vaha kabhI bhI saMyoga meM prasakta = saMbhava = prasiddha hI nahIM hai to usakA vyavaccheda bhI kaise hogA ? ataH saMyogAtmaka vizeSaNa meM tAdRzA pratiyogitva aprasiddha ho jaayegaa| phalataH vizeSyavRttivyApyavRttipratiyogi kAtyantAbhAvA'pratiyogitva ko vizeSaNasaMgata evakAra kA artha nahIM mAnA jA sktaa| * vizeSaNasaMgata evakAra kA ditIya artha - naiyAyika samAdhAna :- vizeSyaniSThabhe. iti / vizeSaNasaMgata evakAra artha vizepyaniSTha bhedapratiyogitAnavacchedakatva mAnane se upadarzita aprasiddhi doSa kA nirAkaraNa ho sakatA hai / vaha isa taraha . 'vRkSaH saMyogI eva' pahA~ vRkSa viDopya hai| usameM jo jo bheda rahate haiM, unakA avacchedaka saMyoga nahIM hai, kintu ghaTa, paTa Adi haiN| 'vRkSaH ghaTavAn na, paTavAn 2' ityAdi pratIti hotI hai, evaM vRkSa meM ghaTavadbheda, paTabadbheda Adi rahate haiN| magara na to 'vRkSaH na saMyogI' aisI pratIti hotI hai aura na to vRkSa meM saMyogibheda rahatA hai| ataH vRkSavRttibhedapratiyogitA kI anavacchedakatA saMyoga meM abAdhita hai| yat kibhitabhedapratiyogi-. tAvacchedakatA saMyoga meM hai, kyoMki 'guNo na saMyogI' ityAdi pratIti se guNavRttibhedapratiyogitAvacchedakatA saMyoga meM prasiddha hai| ataH saMyoga meM vRkSavRtti pratiyogitAavacchedakatA kA niSedha ho sakatA hai / isa taraha vizeSaNasamabhinyAhRta evakAra kA artha vizeSyavRttibhedapratiyogitAvacchedakatvAbhAva mAnane se 'vRkSaH saMyogI eva' ityAdi sthala meM aprasiddhi nahIM hai / ataH vizeSaNasaMgata evakAra kA vahI artha ucita hai / vizeSaNasaMgata evakAra kA ayogavyavaccheda artha nahIM hai - javya naiyAyika ayo, iti / prAcIna naiyAyika Adi 'vizeSaNasaMgata evakAra kA artha ayogavyavaccheda hai| aisA mAnate haiN| usakA
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ * khaNDazaH zaktivicAra: * || tatra ca khaNDaza: zaktilakSaNA vetyanyadetat / - * jayalatA * abhAvapadArtho'trA'sambhavo bodhyaH, ayogavyavacchedasyeti gamyate / na cA'tra sambandhAbhAvalakSaNA'yogaikadezasambandhe'nvitasyA'bhidheyapadArthakadezasyA'bhiogalANa pratigoNistarAvadhenaH bhareca t, laDA'pi svapratiyogitayA'bhAvAntare'nvayAt, 'prameyaM svarUpasambandhena abhidheyatvasambandhAbhAvAbhAvayadi ti bodha upagantuM zakyaH; abhidheyatvasyA'bhidhAviSayatvarUpasya kevalAnvayitvena tadabhAvA'prasiddheH, asato'niSedhAt / na ca tatra vizeSyavRttibhedapratiyogijJAnAvacchedakatvasya tattve'pi anyatra ayogavyavacchedasyaiva tattvamiti vaktavyam, zaktidvayakalpane gauravAt / tatazca lAghavenA'pi sarvatra vizeSaNasamabhivyAhRtaivakArasya vizeSyaniSThabhedaprati|yogitAvacchedakatvAbhAva nnvaarthH| 'ghaTo nIlaghaTo na bhavati. dravyaM na ghaTa' ityAdivata 'prameyaM na dravyaM' iti pratItyA prameyavRtti bhedanirUpitapratiyogitAyA avacchedakatvaM dravyatvAdau tadabhAvazvA'bhidheyatve iti prameyaniSThabhedIyapratiyogitAvacchedakatvazUnyA'bhidheyatvavadi'tyuktasthale bodha ityaGgIkArAna doSaH / nanu abhidheyatve bhedIyapratiyogitAvacchedakatvasya sattve prameyavRttibhedapratiyogitAvacchedakatvaniSedho ghaTAmazcet, prasaktasyaiva pratiSedhAt / na caivaM prakRte sambhavaH; abhidheyatvasya kevalAnvayitvenA'bhidheyabhinnasyA'prasiddheH / tato na darzitArthe vizeSaNasaGgataivakArazaktiH, anyathA 'vRkSaH saMyogI eve' tyatra vizeSyadRttivyApyavRttyatyantAbhAvA'pratiyogitvasambhavena vizeSyaniSThabhedapratiyogitAnavacchedakatvakalpAnusaraNavaiyarthyaprasaGga ityAzaGkAyAmAha- tatra ca khaNDazaH zaktiriti / 'paTo na ghaTAbhidheya' iti pratItyA abhidheyatve bhedapratiyogitAvacchedakatvasya prasiddheH prameyatvAvacchinnavRttibhedapratiyogitAvacchedakatvavyavacchedasya yuktatvAditi tattadvizeSaNasaGgataibakArasya tattadvizeSyavRttibhedapratiyogitAvacchedakatve vyavacchede ca zaktiriti khaNDazaH zaktikalpane doSAbhAvAt / ata eva dvitIyakalpAnusaraNamapi saGgacchate; saMyoge'khaNDasya vRkSavRttivyApyavRttyatyantAbhAvA'pratiyogitvasya sattve'pi khaNDazaH tadasambhavAt. tAdRzapratiyogitvasya tatrA prasiddhatvena taniSedhA'yogAdityuktatvAt / nanvevaM zaktidvayakalpane gauravamacyAhatamiti nindAmi ca pibAmi ceti nyAyApAta ityAzaGkAyAmAha- lakSaNA ceti / vyavacchede evaM zaktiH, samabhivyAhArAdibalopasthite vizeSyavRttibhedapratiyogitAbacchedakatve lakSaNetyarthaH / na caivaM lakSya- zakyayoH evakArArthayoH parasparamananbayaprasaGga ityArekaNIyam, 'evapadaprayojyalakSyArthaniSThaviSayatAnirUpitazakyArthaniSThaviSayatAsambandhena zAbdabodhaM | prati evapadaniSThazaktijJAnajanyopasthitiH bizeSyatAsambandhena kAraNamiti kAryakAraNabhAralabdhAtmalAbhAyAH 'evapadaprayojyalakSyArthaniSThaviSayatAnirUpitazakyAviSayatA evapadaprayojyA bhavatI tivyutpattarmahimnA tayoH parasparamanvayAt / ata eva ghaTapadasya nIle lakSaNAmaGgIkRtya 'nIlo ghaTo na zakla' iti tAtparyeNa 'ghaTo na zaklaH' ityasyA'nApatteH / / nirAkaraNa karane ke lie navya naiyAyika kahate haiM ki - vizeSaNasaMgata evakAra kA artha ayogavyavaccheda to nahIM ho sakatA, kyoMki 'prameyaM abhidheyaM evaM' ityAdi sthala meM ayogavyavaccheda artha aprasiddha hai| vaha isa taraha samajhA jA sakatA hai| 'prameyaM abhidheyaM evaM' yahA~ vizepya hai prameyapadArtha aura vizeSaNa hai abhidheyapadArtha / ayogavyavaccheda ke ghaTakIbhUta ayoga kA matalaba hai sambandhAbhAva aura vyavaccheda kA matalaba hai abhAva yA niSedha / ayoga ke ekadevA sambandha meM abhidheyatva kA, jo abhidheyazandArtha kA eka deza hai, anvaya karane para 'abhidheyaM evaM' kA artha hogA abhidheyatvasaMsargAbhAva kA abhAva / usakara svarUpasambandha se prameyapadArtha meM anvaya hone se ukta vAkya kA artha hotA hai 'prameyaM abhidheyatvasaMsargAbhAvabhAvavat arthAt prameyapadArtha meM abhidheyatva kA sambandhAbhAva nahIM hai / magara yaha nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki sabhI cIja-vastu abhidheya yAnI abhidhA = zabda kA viSaya hone kI bajaha koI bhI cIja abhidheyatva = abhidhAviSayatva ke saMsarga se zUnya nahIM hai| matalaba ki abhidheyatvasaMsargAbhAva kahIM bhI prasiddha nahIM hai| nipeya usIkA ho sakatA hai jo vastu anyatra vidyamAna ho, sat ho, prasiddha ho / abhidheyatvasaMsargAbhAva sarvathA aprasiddha hone se usakA niSedha nahIM ho sakatA, kyoMki aprasiddhapratiyogika niSedha nahIM hotA hai| ataH 'prameyapadArtha abhidheyatvasaMsargAbhAvA'bhAvavAna hai' yaha artha asaMgata hai| isa asaMgati kI bajadda vizeSaNasaMgata evakAra kA artha ayogavyavaccheda nahIM mAnA jA sakatA / pradarzita artha meM evakAra kI khaMDazaH = pRthak zakti mAnI jAya yA lakSaNA ? isa viSaya meM hamArA koI Agraha nahIM hai| * jayanaiyAyika matAnusAra 'ghaTaH sat evaM' vAkya kA artha *
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 275 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 kA 5 * 'ghaTaH saneve'tivacanavicAraH * tathA ca 'ghaTaH sanneve'tyatra svavRtyatyantAbhAvA'pratiyogisattvavAn svavRttibhedapratiyogitAnavacchedakasattvavAn vA ghaTa' iti bodhaH, na tu sarvasattvavAniti / tathA ca kva sAMkaryam ? ekAntavAde paraudAsInyena sattvamAtrabodhanAt / OM jayalatA s etAvatparyantakathanaphalamAha- tathA ceti / 'vizeSaNasaGgataivakArasya svavizeSyaniSThatryANyavRttyatyantAbhAvA'pratiyogitvaM svavizeSyavRttibhedapratiyogitAnavacchedakatvaM bA'rtha' iti samardhanaprakAreNa ceti / 'ghaTaH sanneve' tyatra sthale svavRttyatyantAbhAvA'pratiyogisattvavAniti / 'ghaTa iti bodha' ityanukuSyate / svapadena ghaTo bodhyaH, 'vizeSaNa kukSipraviSTasvapadasya vizeSyaparatvamiti sarvasammatattvAt / tathA ca ghaTavRttiH yo'tyantAbhAvaH tadapratiyogi yat sattvaM tadAzrayo ghaTa ityarthaH / baTavRttiratyantAbhAvaH ghaTAdi pratiyogiko na tu sattvapratiyogika iti tasya tadapratiyogitvamanyAhatam / vizeSyavRttibhedapratiyogitAnavacchedakatvasya tadarthatvakalpe Aha- svavRttibhedapratiyogitA navacchedakasattvavAnveti / ghaTavRttiryaH tAdAtmyasambandhAvacchinnapratiyogikA'bhAvaH paTAdibhedalakSaNaH tatrirUpita pratiyogitA'vacchedakatvasya paTatvAdivRtteH abhAvavat sattvaM, 'ghaTo na san' ityapratIteH / tAdRzasattvavAn ghaTaH iti vA bodha uktasthale upajAyata iti / vyavacchedamAha - na tu sarvasattvatvAniti / anena ghaTasya padAdirUpatAprasaGgo'i pratyuktaH / tathA ca kva sAMkaryaM ? iti / tAdRdAvAkyajanyabodhasya ghaTetaravRttisattvA'navagAhitayA ghaTe paravRttidharmavattvarUpaM sattvavirodhyasattvasamAvezarUpaM vA sAGkaryamanavakAzamityarthaH / tadevAssa - ekAntavAde uktavAkyAta paraudAsInyena = parakIyadharmaviSayakAstitvanAstitvavicAranairapekSyeNa sattvamAtrabodhanAt ghaMTe kevalaM sattvabodhajananAt / tata ekAntavAda evaM vizvakalyANakaraH na tvenakAntavAdaH sAGkaryAdidoSAnativRtteriti navyanaiyAyikasyA'bhiprAyaH / tathA ca iti / vizeSaNasaMgata evakAra kA upadarzita artha mAnane kI vajaha 'ghaTaH san eva ' 'ghaTa sat hI hai' isa vAkya meM vizeSaNavAcaka san pada se saMgata evakAra kA artha hogA ghaTavRtti vyApyavRtti atyantAbhAva kA apratiyogitva yA ghaTavRtti bheda kI pratiyogitA kA anavacchedakatva / usakA anvaya satpadArtha ke ekadeza sattva meM hogA / ataH ukta vAkya se (1) ghaTaH svavRttivyApya vRttyatyantAbhAvA'pratiyogisatvavAn' aisA zAbdabodha zrotA ko hogA / ghaTa meM jo vyApyavRttipratiyogika abhAva rahate haiM ve ghaTa, paTa, maTha Adi pratiyogika haiM, magara sattvapratiyogika nahIM haiN| ataH sattva tAdRza abhAva kA apratiyogI hai, jo ki ghaTa meM rahatA hai / isalie 'ghaTa apane meM rahe hue vyApyavRttipratiyogika atyantAbhAva ke apratiyogi sattvarAlA hai' aisA zAbda bodha kA AkAra hindI bhASA meM batAyA jA sakatA hai / yadi vizeSaNasaMgata evakAra ke dvitIya artha kA svIkAra kiyA jAya taba ukta vAkya se zrotA ko zAbdabodha hogA ki 'ghaTaH svavRttibhedapratiyogitAnavacchedakasattvavAn' yahA~ evakAra kA artha hogA, ghaTaniSTha bheda kI pratiyogitA kA anavacchedakatva (= avacchedakatvA'bhAva ) / usakA anvaya svarUpa saMbaMdha se sattva meM hogA aura usakA anvaya vizeSyabhUta ghaTapadArtha meM hogA / ataH ukta vAkya se janya zAbdabodha kA AkAra 'paTa apane meM rahane vAle bheda kI pratiyogitA ke anavacchedaka sattva vAlA hai ' yaha hogA / ghaTa meM jo bheda rahate haiM, | ve paTaAdipratiyogika haiM / magara satpratiyogika nahIM haiM / 'ghaTo na san' aisI pratIti nahIM hotI hai| ataH ghaTavRtti tAdAtmyasambandhAvacchinna abhAva kI pratiyogitA ke abacchedaka paTattva Adi dharma hoMge, na ki satva / tAdRza sattva kA Azraya ghaTa hai| matalaba ki ghaTa meM jo sattva pratIyamAna hotA hai, vaha sarva sattva (= sattA) nahIM hai, magara sAvacchina hai, ghaTavRttibhedapratiyogitAnavacchedakatvAvacchinna hai / isalie sAMkarya dopa kA yahA~ avakAza hI nahIM hai / sAMkarya doSa taba prasakta hotA yadi ghaTa meM sattva ke sAtha sAtha asattva kA bhI mAna ukta vAkya se hotA / magara yahA~ taka ke vivaraNa se hama yaha dekha cuke haiM ki ukta vAkya se ghaTa meM sAvacchinna (= viziSTa ) sattva kA hI kevala bodha hotA hai, na ki yat kiJcit asattva kA bhI, kyoMki ekAntavAda meM, jo hamArA prANapriya hai, vyadhikaraNa dharma kI udAsInatA nirapekSatA se sattva mAtra kA hI bodha hotA hai| matalaba ki vyadhikaraNa dharma kI apekSA pada Adi padArtha meM kaunasA dharma rahatA hai ? isa viSaya meM udAsIna ho kara ekAntavAda yaha pratipAdana karatA hai ki. - ukta vAkya se vizeSya ghaTa meM kevala sattA kA hI bodha hotA hai, jo sattA ghaTaniSThAbhAvApratiyogI yA ghaTaniSThabhedapratiyogitA navacchedaka hotI hai / ukta rIti se sAMkaryAdi dopa ko avakAza nahIM hone ke sababa ekAntavAda hI hitakara vizvakalyANakara hai / anekAntavAda ke svIkAra meM to sAMkaryAdi doSa kI vajaha pramANavyavasthA hI vilIna ho jAtI hai / ataeva vaha tyAjya hai - yaha hama navyanaiyAyika manISiyoM kA tAtparya hai / = * 'dravyaM sadeva' isa pratIti kI anupapatti - AkSepa =
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ * paraudAsInyena sattvamAtrabodhanam * lattevaM dravyaM sadeva'tidhI: kathaM ? sattAnatiriktAyA guNatvaviziSThasatAyA dravyaniSThabhedapratiyogitAvacchedakatvAditi cet ? na, vizeSyaniSThabhedapratiyogitAvacchedakatvaparyAptyanadhikaraNatvasya vivakSitasya tatra satvAditi cet ? == ==* jayalavA * nanyamate kazcicchaGkate . nanvevamiti / vizeSaNasamabhijyAhataivakArasya vizeSyavRttibhedanirUpitapratiyogitAnavacchedakatvArthopagame iti / 'dravyaM sadeve'tidhIH katham ? hetumAha- sattAnatiriktAyAH = zuddhasattAnatirekiNyAH, guNatvaviziSTasattAyAH karaNyena guNatvajAtiviziSTasattAyAH, dravyaniSThabhedapratiyogitAvacchedakatvAta = vizeSyabhata nirUpakatAnirUpitapratiyogitAnirUpitAvacchedakatAvattvAt / ayamAzayaH uktasthale dravyaM vizeSyaM sattvaJca vizeSaNama / dravye yA sattA vartate sA na guNatvasamAnAdhikaraNatvaviziSTA kintu dravyatvasAmAnAdhikaraNyaviziSTA | ataH dravye sAmAnAdhikaraNyena guNatvaviziSTasattAvapratiyogiko bhedo vartate / tatpratiyogitAvacchedikA guNatvaviziSTasattA / sA ca zuddhasattAnatiriktA, 'viziSTaM zuddhAnnAtiricyata' iti nyAyAt / ato dravyavRttibhedasya guNatvaviziSTasattAdhikaraNapratiyogikasya pratiyogitAvacchedakatA guNatvaviziSTasattAvat zuddhasattAyAmapi vartate / ato dravyavizeSaNIbhUtasattAyAM dravyaniSThabhedapratiyogitAvacchedakatvA'bhAvo nAsti / tataH 'dravyaM svavRttibhedapratiyogitAnavacdakasasAbAda ti bodhaH prakRta bhavituM nAItIti vizeSaNasaGgataivakArasya vizeSyavRttibhedaprati - yogitAnavacchedakatvA'rthakatvaM na cArutAmazcati / ___ namyanaiyAyikastAM pratyAcaSTe-neti / vizeSyaniSThabhedapratiyogitAvacchedakatvaparyAptyanadhikaraNatvasya = vizeSyArthavRttibhedanirUpitapratiyogitAnirUpitAyA avacchedakatAyA yA paryAptiH tannirUpitaM yadadhikaraNatvaM tadabhAvasya, civakSitasya = vizeSyavRttibhedapratiyogitAnavacchedakatvapadena vaktumabhipretasya, tatra = zuddhasattAyAM, satvAt = vidyamAnatvAditi / ayaM navyAzayaH pratiyogitAnavacchedakatvapadenA'tra pratiyogitAvacchedakatvA'bhAvo na vivakSitaH kintu pratiyogitAvacchedakatvaparyAptyadhikaraNatvAbhAvaH / saca na sattAyAM vartate / tathAhi - 'dravyaM na sAmAnAdhikaraNyena guNatvaviziSTasattAvata' iti pratItyA yo bhedo dravye jJAyate zaMkA :- nanvevaM, iti / janAba ! yadi ekkAra kA artha ayogavyavaccheda na mAnA jAya aura vizeSyavRttibhedapratiyogitAnavacchedakatva hI mAnA jAya taba to 'dravyaM sat evaM' yaha pratIti Apake mata meM anupapanna bana jaayegii| isakA kAraNa yaha hai ki vanya meM zuddha sattA rahatI hai magara guNatvaviziSTa sattA nahIM rahatI hai / guNatvaviziSTa sattA kA matalaba hai guNatvajAtisamAnAdhikaraNa sattA = sAmAnAdhikaraNya saMbaMdha se guNatvaviziSTa sattA = jisake adhikaraNa meM guNatva jAti rahatI ho vaisI sattA / guNatvaviziSTa sattA kA Azraya guNa hai, na ki dravyAdi / ataH 'dravyaM na guNatvariziSTasattAbad' yaha pratIti evaM vyavahAra | hone meM koI bAdha nahIM hai / dranyavRtti guNatvaviziSTasattAvadbhinatva kA pratiyogitAvacchedaka hai guNatvaviziSTasattA / magara nyAyanayamatAnusAra guNatva-viziSTa sattA to zuddha sattA se atirikta nahIM hai| ataH dravyavRtti guNatva-viziSTasattAzrayabheda se nirUpita pratiyogitA kI avacchedakatA jaise guNatvaviziSTa sattA meM rahatI hai, ThIka vaise hI zuddha sattA meM bhI rahatI hai, jo ki dravya meM bhI rahatI hai| inyavRttisattA meM svavRttibhedapratiyogitAnavacchedakatva na hone se inyaniSThabheda-pratiyogitAnavacchedakasattAzraya Travya nahIM hogA / ataH 'dravyaM sadeva' yaha bodha anupapanna ho jAyegA / pratiyogitAnavacchedakatva kA artha - jayanaiyAyika samAdhAna :- na, vizi. iti / ustAda ! ApakI yaha zaMkA ThIka nahIM hai, kyoMki vizeSyavRttibhedapratiyogitAnavacchedakatva ekkArArtha hai - yaha kahane kA matalaba Apa jAnate nahIM hai| hamArA matalaba yaha hai ki pratiyogitAnavacchedakatva prtiyogitaa| vacchedakatvAbhAvasvarUpa nahIM hai kintu pratiyogitAnirUpita apacchedakatA kI paryApti se nirUpita adhikaraNatva kA abhAva hai| ataH vizeSaNasaMgata evakAra kA artha hogA vizeSyaniSTha bheda se nirUpita pratiyogitA kI avadakatA se nirUpita paryApti | ke adhikaraNava kA abhAva, jo vizeSaNa meM rahanA cAhie / prastuta meM 'dravyaM sadeva' yahA~ vizepyAtmaka dravya meM jo bheda rahatA hai vaha sAmAnAdhikaraNyasaMbandha se guNatvaviziSTasattAvatpratiyogika hai| vizeSyavRtti bheda kA pratiyogitAvacchedaka muNatvavaiziSTya aura sattA hai / ataH pratiyogitAvacchedakatA tAdRza pratyeka dharma meM rahatI hai| magara vizeSyavRttibhedapratiyogitAvacchedakatA kI paryApti pratyeka dharma meM nahIM rahatI hai, kintu milita ubhaya dharma meM hI rahatI hai, kyoMki 'tAdazapratiyogitAvacchedakatA pratyeka dharma meM hI rahatI hai, kyoMki 'tAdRzapratiyogitAcacchedakatA pratyeka dharma meM paryApta nahIM hai kintu ubhaya meM hI paryApta hai| aisA
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 277 madhyamasyAdvAdarahaspe khaNDaH 2 - kA.5 * avacchedakatvaniruktisaMvAdaH maivam, 'ghaTa: sammeve'tyatra 'ghaTa: sanma tvasamiti eva hi svArasiko bodhaH / tathA ca | pratyakSataH pratIyamAnamapi pararUpeNA'sattvaM ghaTe pratikSipata: phalata: pararUpeNA'pi satvA'bhyu * jayalatA tannirUpitapratiyogitAvacchedakatvaM na vaiziSTyam, yatkiJcidvaiziSTayavati dravye 'dravyaM na guNatvaviziSTami' ti pratyayAt 1 na vA sattA, taba sattAyAH samavetatve'pi 'dravyaM na guNatvaviziSTasattAvaditi pratItyudayAt / nA'pi vaiziSTyasattobhayam, dravyatvaviziSTasattAvatyapi tathA pratyayAta / kinta gaNatvavaiziSTyaM sattvaJca / pratiyogitAnirUpitAvacchedakatvaJcA'tra paryAptisambandhena bodhyam / dravyavRttibhedapratiyogitAvacchedakatvaparyAptinirUpitAdhikaraNatvaM guNatvaviziSTa sattAyAmeva vartate / tadabhAvastu zuddhasattAyAM varttate / sA ca dravye vartate / ata: 'dravyaM svavRttibhedapratiyogitAvacchedakatvaparyAptyanadhikaraNasattvavadi'tyanvayabodhopagame bAdhakAbhAvAt / tato vizeSyaniSThabhedavRttibhedatvAvacchinnanirUpakatAnirUpita pratiyogitAnirUpitAvacchedakatAnirUpitaparyAptinirUpitAdhikaraNatvapratiyogikAtyantAbhAvasya vizeSaNasamabhivyAhRtavakArAMdhatvopagame na kazviddoSa ityekAntavAda eka sArvajanIna iti navyanaiyAyikAzayaH / atredamavadheyam - vizeSaNasaMgatevakArArthaghaTakIbhUtA paryApti: anityatve sati vyApyavRttitve ca sati svarUpasambandhabhinnasaMsargarUpA / ziromaNinaye ta svarUpasambandhavizeSAtmikA sA / tadaktaM acacchedakatvaniruktidIdhito "paryAptizca 'ayameko ghaTa imau dvau' ityAdipratItisAkSikaH svarUpasambandhavizeSaH" iti / nAnAsamavAyavAdimate tu tattatsamavAya eva tasatparyAptina tvatiriktapadArthaH svarUpaM veti / sAmprataM syAdvAdI navyanaiyAyikamataM pratikSipati - mecamiti / 'ghaTaH sanneve tyatra sthale 'ghaTaH san na tu asan' ityeca hi svArasikaH svarasabAhI sArvalaukika: bodhaH samupajAyate iti zeSaH / 'ghaTaH svavRttibhedanirUpitapratiyogitAnirUpitAvacchedakalyaparyAptinirUpitAdhikaraNatApratiyogikAbhAvAzrayasattvavAna' iti bodhastu svapne'pi nodetIti tadvyavaccheda evakAreNa kRtaH / ayaM bhAvaH vizeSaNasaMgataivakArasya ayogo vyavacchedazvArthaH / vizeSaNArthasya caivakAropasthite'nyapadArthe'nvayaH / tatazvoktasthale 'ghaTaH sana, na sadanya 'ityeva bodhaH / tadarthazca 'ghaTaH paTatvAvacchinnasattvavAna, na ta ghaTatvAvacchinnasattvA'bhAvavAni'tyeva / evaJca ghaTavRttibhedapratiyogitAvacchedakIbhUtA'tyantAbhAvapratiyogisattvasya ghaTatvAvacchinnatvapratIto satyAM paTatvAdhanavachinnatvamapi pratyakSataH pratIyata eva / uktasthale 'baTaH svavRttibhedapratiyogitAvacchedakatvaparyAptyadhikaraNatvAbhAvAzrayasattvavAni ti bodhopagame tUpadarzitarItyA ghaTe pratyakSapratItamapi paTatvAdyavacchinnAsattvaM ghaTavRttibhedapratiyogitAvacchedakIbhUta-vyadhikaraNadharmAnavacchinnasattvasamAnavittivedyamapanutaM syAt / tena ca paTatvAdipararUpAvacchinnaM sattvaM, ghaTe'bhyupagataM syAt / tataH parakIyasattvasamAvezalakSaNaM sAkarya durnivAramityAzayenA''ha , tathA ceti / uktarItyA ceti / pratyakSataH = pratyakSamAzritya, pratIyamAnamapi pararUpeNA'sattvaM - vyadhikaraNadharmAvacchinnAisattvaM, ghaTe pratikSipataH = apalapata: navyanaiyAyikasya, phalataH = arthataH, pararUpeNA'pi sattvA sArvalaukika anubhava hai| do pannAsa rUpaye kI pratyeka noTa (Money) meM sau rUpaye paryApta = samAviSTa nahIM hote kintu milita ubhaya meM hI / ataH dravyavRttibhedapratiyogitAvacchedakatvaparyApti kI adhikaraNatA guNatvavaiziSTya aura sattA ubhaya meM rahatI | hai, na ki kevala sattA meM / zuddha sattA meM, jo ki dravyavRtti hai, to tAdRza adhikaraNala kA abhAva hI rahatA hai / ataH 'dravyaM svavRttibhedapratiyogitAvacchedakatAparyAptyanadhikaraNasattAvat' yaha artha saMgata ho jAtA hai / ataH vizeSaNasaMgataivakArArthasvarUpa vizeSyavRttibhedapratiyogitAnavacchedakatva kA vizepyaniSThabhedanirUpitapratiyogitAnirUpitaparyAptinirUpitAdhikaraNatvapratiyogikA'bhAvarUpa se svIkAra karane para koI doSa nahIM hai| isa taraha ekAntavAda meM sAMkarya Adi doSa kA saMbhava nahIM hai, kyoMki tAdRzasattA hI ghaTa. dravya Adi meM bhAna hotA hai . yaha ekAntavAda kA siddhAnta-abhiprAya hai| isalie yaha siddha hotA hai ki anekAntavAda heya hai aura ekAntavAda upAdeya hai . yaha navya naiyAyika manISiyoM kA syAdAdI ke prati AkSepa hai| syAdvAdI :- maivam, iti / janAba ! ApakI yaha bAta ThIka nahIM hai / 'ghaTaH san eva' isa vAkya se zrotA ko 'ghaTa sat hai, na ki asat' aisA hI svArasika bodha hotA hai / ukta bodha ke uttara aMza se ghaTa meM parakIya sattva kA niSedha phalita hotA hai| ghara meM ghaTatvarUpa se sattva aura paTatvAdirUpa se asattva pratyakSa pramANa se nizcita hotA hai| magara vyadhikaraNadharmAvacchinnasattvA'bhAva kA ghaTa meM niSedha kiyA jAya taba to arthataH tyadhikaraNadharmAvacchinna sattva kA svIkAra ho jAyegA / taba to ghaTa meM svarUpa kI bhA~ti pararUpa se sattva prasakta hone se ghaTa kA svarUpa saMkIrNa bana jAyegA / sabhI
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zAstravArtAsamuccayasaMvAdaH pagamApAtAt sAMkaryazaMkAzaMku saMkulacetaskatA durnivArA ciramAyuSmataH / atha evaM 'prameyaM vAcyameve'tyatra kA gatiH ? iti cet, 'kiM tatrA'vAcyatA na pratiSidhyate ?" 'aprasiddhA sA kathaM pratiSidhyatAmiti cet ?" tarhi tatra yogyatA'bhAvAdevakAro'bodhaka evAstu / * gayalatA * - bhyupagamApAtAt = paradharmAvacchinnasattvopagamaprasaGgAt, dvI naJau prakRtamarthaM gamayata iti nyAyena, sAMkaryazaGkAzaGkusaGkulacetaskatA = svakIyaparakIyadharma samAvezavyatikIrNasvarUpalakSaNasaGkarasaMzayAtrAkulamanaskatA, durnivArA suraguruNA'pi ciraM AyuSmataH bhavata iti / svasattvavirodhi na parA'sattvamiti tatsyAdeva, anyathA tadabhAvaniyataM parasattvameva syAt / etena parA'sattvasya kAlpanikatvamapi parAstam / taduktaM zAstravArtAsamucaye zrIharibhadrasUripurandareNa > 'parikalpitametaccentranvitthaM tattvato na tat / tattaH ka iha doSazcennanu tadbhAvasaGgatiH / / (zA.sa. sta. 7 zro023) iti / navyanaiyAyikaH zaGkate atheti / evamiti / 'ghaTaH sanneve' tyatra 'ghaTaH san na tu asan' ityavabodhAGgIkAre iti / 'prameyaM vAcyameve 'tyatra kA gatiH ? 'prameyaM vAcyaM, na tvavAcyamityasyopagantumanatvAt vAcyatvasya kevalAnvayitvena bhedapratiyogitAnavacchedakatvAt vAcyabhedasyA'prasiddheH tadAzrayasyAlIkatvena niSedhA'yogAt / syAdvAdI navyamAkSipati kAkunyAyena kimiti / tatra 'prameyaM vAcyameve 'tyatra, avAcyatA vAgviSayatvA'bhAvalakSaNA. na pratiSidhyate ? 'prameyaM vAcyameve' tyatrA'vAcyatA pratiSidhyate na vA ? iti prakSobhayI samupatiSThate / tatra nAdyo'navadyaH, tulyanyAyena tadAzrayasyA'pi pratiSedhyatvasiddheH / nA'pi dvitIyaH taddhetorapradarzanAditi syAdvAdyAzaGkAyAM navyo'pi kAkvA Aha- 'aprasiddheti / sA = avAcyatA, kathaM pratiSidhyatAM ? vAcyatAyAH kevalAnvayitvena tadabhAvalakSaNAyA avAcyatAyA aprasiddhatvAt tasyA niSedhA'yogAditi navyAzayaH / - - 278 yadi cA'vAcyatAyA aprasiddhatvena tanniSedho na bhavitumarhati tarhi avAcyasyA'prasiddhatvena tanniSedho'pi na bhavitumarhatItyAzayena syAdvAdyAha tarhati / tatra = 'prameyaM vAcyameve 'ti sthaLe, yogyatA'bhAvAt = avAcyatvA'prasiddhimUlakatadAzrayAjyasiddhi| prayojyapratiSedhA'pratiyogitvalakSaNAyogyatvahetoH, evakAraH vizeSaNasaGgataH, abodhakaH sAdhutvArtha eva astu / etena 'prameyaM vAcyameve 'tyatra kA gati: ? iti nirastam | nanu 'prameyaM vAcyameve 'tyatra prameyaM svavRttibhedanirUpitapratiyogitAnavacchedakavAcyatvavadi' ti bodhaH svarasavAhIti vAcya padasaMgataivakArasya prameyaniSTha bhedapratiyogitAnavacchedakatvArthakatvaM siddhamiti tatraivakArasya na nirarthakatvamupagantumarhatIti navyArUpa se ghaTa meM satva hone se ghaTa kA vizeSasvarUpa anizcita rhegaa| saMkara doSa kI vajaha ApakA citta cirakAla taka caMcala hI rahegA / 'prameyaM vAcyaM eva' sthala kA nirUpaNa athaivaM iti / yahA~ navyanaiyAyika kI ora se yaha zaMkA kI jA sakatI hai ki "ghaTaH san evaM isa vAkya se 'ghaTaH san na tu asan' aisA zAbdabodha mAnA jAya to 'prameyaM vAcyameva' isa sthala meM evapada kA artha saMgata nahIM ho sakegA / isakA kAraNa yaha hai ki vAcyatva kevalAnvayidharma hone se vAcyatva kA anAzraya avAcya padArtha koI hai hI nahIM, jisakA niSedha ho ske| jo padArtha prasiddha hotA hai usIkA niSedha ho sakatA hai, aprasiddha kA nahIM / ataH 'prameyaM vAcyaM na tu avAcyaM' aisA zAbdabodha 'prameyaM vAcyameva' isa vAkya se nahIM ho sakatA" - isa saMbaMdha meM syAdvAdI kI ora se navya naiyAyika ko prazna kiyA jA sakatA hai ki - 'prameyaM vAcyameva' isa vAkya se prameya meM kyA avAcyatva kA niSedha nahIM kiyA jAtA hai ? yadi naiyAyika kA yaha javAba ho ki 'avAcyatA to aprasiddha hai ? kyoMki asat kA niSedha nahIM ho sakatA' - to syAdvAdI kI ora se asat hai / usakA niSedha kaise ho sakatA yaha bhI kahA jA sakatA hai ki avAcyatva 'prameyaM vAcyameva' yahA~ 'prameyaM vAcyaM' aisA meM prasiddhatvasvarUpa yogyatA na hone se vAkyapadasaMgata evakAra avarodhaka hai / ataH hI bodha hotA hai, na ki 'prameyaM vAcyaM na tu avAcyaM' ityAkAraka / yadi naiyAyika kI ora se aisA kahA jAya ki =
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 279 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 kA. 5 * vistarata evakArArthamImAMsA * 'prameyavRttibhedapratiyogitAnavacchedakatvabodhaH svArasikazcet ?" tadA'stu tatra tasya lakSajaiva / zaktistu lAghavAdayoge (? danyasmin) vyavacchede ca khaNDaza eveti yuktamutpazyAmaH / astitvaM yatpAdo na tadiha kalaze, yadghaTe tattu bADham / rUpaM tasyaita kumbhe na bhavati hi yathetyatra no no vivAdaH / * jayalatA smAdvAgrAha prameyeti / tadA = tarhi, tatra prameyaniSTha bhedapratiyogitAnavacchedakatvaviziSTa vAcyatvaprakArakazAbdabodhAGgIkAre iti yAvat / tatra = prameyavRttibhedIya pratiyogitAnavacchedakatve, tasya = vAcyapadasaGgataivakArasya, lakSaNaiveti / nanu lakSaNAyA jaghanyadvRttitvAt tatra zaktireva yuktetyAzaGkAyAM syAdvAdyAha zaktistviti / vizeSaNasaMgataivakArazaktistviti / lAghavAt ayoge vyavacchede ca khaNDaza eveti / vizeSyavRttibhedapratiyogitAnavacchedakatve vizeSaNasaMgataivakArasya zaktatvApagamApekSayA khaNDazaH saMbandhAbhAvalakSaNe j yoge'bhAvarUpe vyavacchede caiva zaktatvAGgIkArI lAghavAyukta ityartha: 1 nanvatra 'anyasmin' ityeva pAThaH yuktaH, 'ghaTaH sa tvasanni' tibodhasya 'ghaTaH sanneve 'ti vAkyAt prakaraNakAreNopagamAt / 'na tyasanni'tyasya sadbhinnabhedavAnityeva svArasikabodhAbhyupagamAt / ayoge vyavacchede ca khaNDazaH zaktyaGgIkAre tu tatra 'ghaTa sattvasaMsargAbhAvAbhAvavAn' iti yadvA 'ghaTaH sattvAbhAvavabhedavAn' ityeva bodhaH syAt / tathA cAnubhavavirodhaH / na hi 'na parvato'saMyogI' tyatra 'parvataH saMyogAbhAvavadbhinnaH' iti bodha udeti kintu 'parvataH saMyogibhinnabhedavAni' tyeva / 'ghaTaH sanneve 'tyatra anya vyavacchedazcaivakArArtha ityupagame tu samabhivyAhRtaprAtipadikArthasyaivakAropasthite'nyapadArthe'nvayAt 'ghaTaH san na sadanya' iti bodha upapadyeteti / kiJcaivaM vizeSaNavizeSyakriyAtritayasaGgataivakAradAktirapyanugatA syAt, 'zaGkhaH pANDura beti 'zaGkhaH pANDuraH na pANDurAnpa:', 'pArthaM eva dhanurdhara' iti atra 'pArtho dhanurdharaH pArthAnyo na dhanurdharaH', 'sarojaM nIlaM bhavatyeve' tyatra 'sarojaM nIlakartRkotpattimad nIlakartRkotpattimadanyad na' ityupapatteH / ayoge vyavacchede ca vizeSyasamabhivyAhRtai vakArazaktirna saMbhavati / na cAtra pArtho dhanurdharaH pArthatva sambandhAbhAvavAn na dhanurdhara iti bodha upagantumahartIti vaktavyam, ananubhavAt, gauravAcceti anyo vyavacchedacaivakArArtha iti cet 1 na, 'ghaTaH sanna tvasani 'tyatra 'ghaTaH ghaTatvAvacchinnasattvavAn na tu ghaTatvA vacchinnasattvAbhAvavAnityeva bodhopagamAt itthamevAgrimagranthasaGgateH / anyapadArthe tacchaktyabhyupagame tu 'prameyaM vAcyameve 'tyatra 'lakSaNApratipAdanAnupapattirityAdikaM vibhAvanIyamavahitamAnasaiH / prastutamImAMsAphalitaM padyena prakaraNakRdAha astitvamiti / tadUvyAkhyAlezastvevam - iha = jagati yat astitvaM = sattvaM padAdI dharmiNi vartate, tat paTAdiniSThA'stitvaM kalaze ghaTena asti / yat astitvaM ghaTe vartate tat astitvaM niHzaGkaM kalazapadavAcye'styeva / etatkathaM saGgaccheta ? ityAzaGkAyAmAha yathA hi tasya paTAdeH rUpaM = tu nIlAdi svarUpaM vA paTatvAdikaM kumbhe naiva bhavati / yathA 'ghaMTe paTAdirUpaM na bhavati tathA paTAdisattvamapi / yathA ghaTe ghaTarUpameva bhavati tathA tvameva / yathA 'ghaMTe paTAdirUpaM nAstItyatra naH - asmAkaM vivAdaH vipratipattirnAsti, tathaiva bhavatAmapi = - - - - -> "prameyaM vAcyamaMtra isa vAkya se 'prameyaM svavRttibhedapratiyogitAnavacchedakavAcyatvavat' ityAkAraka bodha hotA hai| yaha sarvajanavidita hone se vAcyapadasaMgata evakAra kA artha prameyavRttibhedapratiyogitAnavacchedakatva hai, jo ki vAcyatva meM rahatA hai / evakArArtha kA vAcyatva meM aura vAcyatva kA prameyAtmaka vizeSyArtha meM anvaya hone se uparyukta bodha sampanna ho sakatA hai" - to syAdvAdI kI ora se yaha kahA jA sakatA hai ki "yadi 'prameyaM vAcyamena' isa vAkya se ebakAra se yadi prameyavRttibhedanirUpitapratiyogitAnavacchedakatA kA vAcyatva meM svarasavAhI bodha hotA ho, taba usa artha meM vAcyapadasaMgata evakAra kI lakSaNA hI mAnanI cAhie, na ki zakti, kyoMki tAdRza gurubhUta artha meM zakti mAnane para gaurava doSa prasakta hotA hai / evakAra kI zakti to lAghavasahakAra se ayoga aura vyavaccheda = abhAva meM khaNDazaH hI mAnanI cAhie / yaha hameM (mahopAdhyAyajI ko) yuktisaMgata lagatA hai| isa vicAravimarza se yaha phalita hotA hai ki 'ghaTaH san eva' isa vAkya se yA to pratyakSa se paTa Adi padArtha meM jo astitva = sattA hai, vaha kalaza (= ghaTa) meM nahIM rahatA hai, magara ghaTa meM jo astitva hai vaha to ghaTapadavAcya artha meM haiM hI isa viSaya meM koI sandeha nahIM hai| yaha usI taraha saMgata hotA hai jaise paTa kA hI rUpa (athavA svarUpa paTatvAdi) ghaTa meM nahIM hotA hai, magara pada kA rUpa ( athavA svarUpa ghaTatvAdi) to ghaTa meM hotA hI hai / isa viSaya meM hamArA koI vivAda nahIM hai / bhAvAbhAvaikasvabhAvavAlI vastu ke svIkAra ko chor3ane vAle he naiyAyika ! ApakA yaha vacana ki 'ekAntavAda
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ * AkAGkSAnusArivodhasamarthanam bhAvAbhAvaikabhAvA'bhyupagamavimuco no vaco yujyate'doM / yasmAdasmAkametadvdayamiha militaM saptadhA dharmazAli // 19 // nanu tathApi 'nAstI'tyatrA'stitvAbhAvasyeva 'nAstI 'tipadavAcyatvAdidharmasyApi ghaTAdau sambhavAd bhaGgAnAM saptasImAtikrama iti cet ? na, 'nAstI 'tyanena pratiSedhakalpanA'vatIrNapraznonmagnasyA'stitvA'bhAvasyaiva AkAGkSitatvAt / * jayalatA hai 'ghaTe paTAdyasattvaM nAstItyatra vipratipattirbhavituM nArhatIti bhAvaH / tadeva paJcapazcArddhanA''ha bhAvAbhAvekabhAvAbhyupagamavimucaH astitvanAstitvasvabhAvazAlivastUpagamapratikSepiNo bhavato naiyAyikAdeH ado vacaH = 'ekAntavAda evaM sArvajanIna' iti vacanaM no yujyate = naiva yujyata ityarthaH, 'sarvaM vAkya sAvadhAraNamiti nyAyAt / hetumAha yasmAt kAraNAt etaddvayaM = bhAvAbhAvobhayaM iha vastuni militaM = karburitaM sat saptadhA dharmazAli bhavati asmAkaM naye / yathA caitattatvaM tattu prajJApitameva pUrvam / prayoga evam padAstitvaM ghaTAvRtti ghaTetaravRttitvAt, paTarUpavat / na ca dravyatvena vyabhicAra udbhAvanIyaH, ekamAtravRttitve satIti hetorvizeSaNAt / yadi ca vizeSaNavizeSyabhAve vinigamanAviraha udbhAvyate pareNa tadA 'paTaniSThAstitvaM paTetaravRtti paTamAtravRttipratiyogikatvAt, paTIyarUpAbhAvavadi' ti vaktavyam / = paraH zaGkate - nanviti / tathApIti / astitvanAstitvayorekatra samAveze'pi / 'nAstI'tyatra = 'ghaTaH syAnnAstI' tyAdau, astitvAbhAvasyeva 'nAstI' tipadavAcyatvAdidharmasyApi = 'nAstI' tipadaniSThavAcakatAnirUpitavAgviSayatvasyApi ghaTAdI dharmiNi sambhavAd bhaGgAnAM saptasImAtikramaH iti / 'nAsti' padena ghaTAdAvastitvAbhAvasyeva tatpadavAcyatvasyA'pi bhAnasambhavAt tasya tatra sattvAcA'STamabhaGgaprasaGgena saptabhaGgyatilaGghanaM durnivAramiti zAzayaH / prakaraNakRttatpratyAcaSTe neti / 'ghaTaH syaannaastii'| tyatra 'nAstI' tyanena padena pratiSedhakalpanAvatIrNapraznonmanasya = ghaTe'stitvadharmaniSedhasya kalpanayA vivakSayA avatIrNena labdhAtmalAbhena praznena paryanuyogena unmanasya jijJAsitasya astitvAbhAvasyaiva AkAGkSitatvAt tasyaiva bodhoM jAyate na tu 'nAsti' padavAcyatvasya / yathA 'ghaTo nIlo na vA ?' iti jijJAsAyAM 'ghaTosnIla' iti kathitaM zrotuH ghaMTe nIlabhedasyaiva bodha upajAyate na tvanIlapadavAcyatyasyA'pi tasyAnAkAGkSitatvAt / tathA 'ghaTaH sarvadhA'sti na vA ? iti bubhutsAyAM satyAM 'ghaTaH syAnnAstI' tyukte ghaTe kathaJcidastitvAbhAvasyaiva bhAnaM bhavati na tu 'nAsti' padapratipAdyatvasyApi 'AkAGkSitamevA'bhidhIyate'vabudhyate ce 'ti nyAyAt / tato'STamabhaGgAnApAtena saptabhayanatikramAt 'saptadhA dharmazAli' iti suSThuktamiti samAdhAnAdAyaH / athA'vaktavyatvaM yadi dharmAntaraM tarhi vaktavyatvamapi dharmAntaraM syAt / tathA cA'STamasya vaktavyatvadharmasya sadbhAvena tena sahASTabhaGgI syAnna tu saptamaGgIti cet ? na sAmAnyena vaktavyatvasyA'tiriktasyA'bhAvAt / sattvAdirUpeNa tu vaktavyatvaM | prathamAdibhaGgAntarbhUtam / astu vA vaktavyatvaM nAma kazcanA'tiriktadharmaH tathApi baktavyatvA'vaktavyatvAbhyAM vidhipratiSedhakalpanA = 280 - hI hitakara hai' yukta nahIM hotA hai, kyoMki bhAva aura abhAva arthAt sattva aura asatva donoM eka hI padArtha meM saMmilita hote haiM / astitva aura nAstitva se vyApta padArthamAtra sAta prakAra ke dharma se saMpanna - samRddha hotA hai / yaha hamAre mata se pUrvokta aura uparyukta yukti se siddha hotA hai| isa bAta ko prakaraNakAra ne paya ke dvArA batAI hai / * saptabhaGgI meM AdhikyadoSazaMkAnirAsa nanu ta iti / yahA~ yaha zaGkA ho sakatI hai ki "ghaTaH syAt nAsti isa dvitIya bhaMga meM jaise 'nAsti' pada se astitvAbhAva dharma kA ghaTa meM bodha hotA hai, ThIka vaise hI 'nAsti' padavAcyatva dharma kA bhI bhAna hogA, kyoMki ghaTa meM 'nAsti' aisA jo zabda hai usakI vAcyatA rahatI hai| isa taraha dvitIya bhaMga se ghaTa meM astitvAbhAva evaM nAstipadanirUpitavAcyatA, ina do dharma kA bodha hone kI vajaha saptabhaMgI ke sthAna meM aSTabhaMgI pratiSThita ho jAyegI" - magara yaha zaMkA ayogya hone kA kAraNa yaha hai ki 'ghaTaH syAt nAsti eva' isa dvitIya bhaMga kA utthApaka jo prazna hai usakA AkAra 'kyA ghaTa sarvathA asat hai yA nahIM ?" yaha hai, jo ki ghara meM astitva ke niSedha kI kalpanA = vivakSA se upasthita hotA hai| isa prazna se ghaTa meM astitvAbhAva dharma kA hI AkSepa hotA hai, kyoMki yaha AkAMkSita = jijJAsita hai / zAbda vyavahAra meM yaha dekhA jAtA hai ki jaisI jijJAsA hotI haiM usake anurUpa hI prazna kiyA jAtA hai| abhiyukta puruSa bhI prazna ke anurUpa hI uttara detA hai aura usase zrotA ko jijJAsita dharma kA hI bodha hotA hai, na ki anya dharma kA / ataH prastuta meM astitvAbhAva
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 281 madhyamasyAdbhAdarahasye khaNDa 2 kA. 5 ** vaktavyatvasaptabhaGgIyotanam * ata eva vaktavyatvasaptabhaGgmyAM dvitIya- caturthabhaGgayonabhidaH, pratiSedhakalpanAsAcivyena dvitIyabhaGgena vaktavyatvAbhAvasyaiva bodhanAt / * jayalatA viSayAbhyAM sattvA'sattvAbhyAmiva saptabhaGgyantarameva prApnotIti na saptabhayatikrama iti pUrvamevoktatvAt / na caivaM nyUnatAbubhukSitarAdhAsI tavyatkarUna magalA vidhArayituM zakyA tatrabhavadbhiH bhavadbhiH, dvitIyacaturthabhaGgayorava| tavyatvAvizeSeNa bhedAbhAvAditi vaktavyam, niSedhakalpanayA dvitIyabhaGgena vaktavyatvAbhAvasyaivA''kAGkSitatvena bodhAdityAzayena |prakaraNakRdAha ata eveti / pratyuttarajanyabodhasya bubhutsitaviSayakatvAdeveti / vaktavyatvasaptabhaGgyAM - vaktavyatvA'vaktavyatvasaptabhaGgyAM, dvitIyacaturthabhaGgayoH 'ghaTaH syAdavaktavya' ityevaMrUpayoH nA'bheda: nAnatireka: prasajyeta / hetumAha pratiSedhakalpanAsAcivyena niSedhavivakSAsahAyena, dvitIyabhaGgena vaktavyatvA'bhAvasyaiva bodhanAt, na tu tadatiriktA'vaktavyattvasya / 'kiM ghaTaH sarvavA vaktavyaH ?' iti paryanuyoge sati ghaTaH paTAdipadena na vaktavya' iti niSedhakalpanayA 'ghaTaH syAda'vaktavyo'pItyukte zroturdhaTe syAdvaktavyatvapratiyogikA bhAvo'stIti bodho jAyate, na tu 'ghaTaH tadatiriktA'vaktavyatvadharmavAn' | ityevam / yadA tu 'ghaTaH kumbhapadapaTapado bhayApekSayA kiM vaktavyaH ?' iti paryanuyujyate tadA 'ghaTaH syAdavaktavya:' iti pratyuttareNa 'ghaTaH kumbhapadapado bhayApekSayA'vaktavyatvadharmazAlI' ti bodhaH jAyate / ato'tra dvitIyacaturthayornA'vailakSaNyam / etenA'baktavyatvaM vaktavyatvAbhAvarUpameveti pratyuktam, caturthabhaGge tasyAtiriktatvasAdhanAt / == etena vaktavyatvasaptabhaMgyAM tRtIyapaJcamayorabhedaH pratyekaM SaSThasaptabhavo : paunaruktyaJca pratyuktam / syAtpadArthollekhena vaktavyatvasaptabhaGgyAH svarUpaJcaivam, (1) ghaTa: ghaTapadApekSayA vaktavya evaM ( 2 ) ghaTaH paTapadApekSayA avaktavya eva, (3) ghaTaH ghaTapadApekSayA vaktavyaH paTapadApekSayA'vaktavyazca, (4) ghaTa: ghaTapadapaTapadobhayApekSayA avaktavya eva, (5) ghaTa ghaTapadApekSayA vaktavyo ghaTapadapadapadabhayApekSayA avaktavyazva, (6) ghaTa: paTapadApekSayA avaktavyaH ghaTapadapaTapadI bhayApekSayA avaktavyazca ( 7 ) ghaTaH ghaTapadApekSamA vaktavyaH paTapadApekSayA avaktavya: ghaTapadaSTapado bhayApekSayA avaktavyazceti / nanu vaktavyatvA'vaktavyatvasaptabhaGgyAM nyUnatvAbhAve'pi 'ghaTaH syAtsannityAdirUpAyAM saptabhaGgyAmaSTamabhaGgaprasaGgo = dharma kI jijJAsA se prayukta prazna ke 'ghaTaH syAt nAsti eva' aise pratyuttara se zrotA ko jijJAsita aise astitvAbhAva kA hI bhAna hotA hai, na ki nAstipadanirUpita vAcyatA kA / isa taraha AThaveM dharma kA bhAna nahIM hone kI vajaha 'ghaTaH syAt asti eva syAt nAsti eva' ityAdi saptabhaMgI apane sthAna se cyuta nahIM hai, aSTabhaMgI kI pratiSThA bhI nahIM hogI / ** vaktavyatvasaptabhaMgI ke dvitIya - caturtha bhaMga meM abhedanirAsa ata eva ba, iti / yahA~ yaha zaMkA ho sakatI hai ki jaba 'ghaTa vaktavya hai yA nahIM ?" ityAdi sAta jijJAsA se jo vaktavyatvasaptabhaMgI pravRtta hotI hai, usakA AkAra ( 1 ) ghaTaH syAt (= ghaTapadApekSayA) caktavya evaM (2) ghaTaH syAt (paTAdipadApekSayA) avaktavya evaM (3) ghaTaH syAt (= ghaTapadApekSayA) vaktavyaH syAt ( = paTAdipadApekSayA) avaktavyazca, (4) ghaTaH syAt (= ghaTapadapaTapadobhayApekSayA) avaktavya evaM ityAdisvarUpa hogA / yahA~ jo dvitIya aura caturtha bhaMga pradarzita kiye gaye haiM ve avaktavyatvadharmaviSayaka haiM / samAnaviSayaka hone ke nAte ve donoM abhinna ho jAyege / samAnadharmaviSayaka hone para bhI yadi ukta bhaMgoM meM aikya kA aMgIkAra na kiyA jAya taba to anaMtabhaMgI bhI ho sakatI hai| isalie darzita vaktavyatvasaptabhaMgI meM dvitIya aura caturtha bhaMga meM abheda mAnanA Avazyaka hai / aisA hone para to SaTUbhaMgI ho jAyegI / ataH sarvatra saptabhaMgI kI vyApakatA kA jo syAdvAdI kA siddhAnta hai vaha dharAzAyI ho jAyegA" - magara yaha zaMkA bhI ucita nahIM hai / isakA kAraNa yaha hai ki dvitIya aMga se vaktavyatvAbhAva kA aura caturtha bhaMga se avaktavyatva dharma kA ukta saptabhaMgI bodha hotA hai| Azaya yaha hai ki paTAdi pada kI apekSA ghaTa vaktavya nahIM hai aisI niSedhamukhI arpaNA vivakSA se pravRtta hone vAle ukta dvitIya aMga se ghaTa meM paTAdipada kI apekSA vaktavyatva dharma ke abhAva kA hI bodha hotA hai / jaba ki caturtha bhaMga meM, jo yugapat vidhi-niSedha kI kalpanA ke sahakAra se prayukta hotA hai, avaktavyatva nAma ke dharma kA, jo ki vaktavyatvAbhAva se atirikta hai, bodha hotA hai / isa taraha vaktavyatvasaptabhaMgI ke dvitIya bhaMga meM abhAvAtmaka dharma kA aura caturtha bhaMga meM terren dharma kA bodha hotA hai / isalie unameM aikya nahIM hai| ataeva SaDgI kA avakAza nahIM hai aura saptabhaMgI kI sArvatrikatA kA bhaMga bhI prasakta nahIM hai /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ * samabhaGgIdvaividhyam * ata eva ca prakRtasaptabhaGgmyAM vaktavyatvamapi nAdhikaM, saptakalpanAvatIrNapraznAnunmajjanAditi dhyeyam / sA ceyaM sakalAdezasvabhAvA vikalAdezasvabhAvA ca / tatra "pramANapratipannA'nanta jayalatA = durvAra evaM avaktavyatvavat vaktavyatvasyApi bodhasambhavAdityAzaGkAM dUrIkartumAha ata eveti pratyuttarajA'vabodhasya bubhutsitagocaratvAdeveti / prakRtasaptabhaGgyAM = 'ghaTaH syAt sanneva, syAdasannevetyAdirUpAyAM vaktavyatvamapi nAdhikaM = nASTamabhaGgaviSayatvApannam / hetumAha saptakalpanAvatIrNapraznAnunmajjanAditi / ayaM bhAva: 'ghaTa: sarvathA satra bA ?' ityAdirU'gayAM jijJAsAyAM satyAM vaktavyANi sato ghaTasya bubhutsitena sattvAdirUpeNaiva bhAnaM bhavati na tu vaktavyatvena rUpeNa, yathA 'rAmo rAjaputrI na bA ?' iti prazne sati 'rAmo rAjaputra' ityuttareNa manuSyasyApi sato rAmasya rAjaputratvena bhAnaM bhavati; na tu manuSyatvena rUpeNa tasya praznenA'bubhutsitattvAt / ata eva rAjaputratvasya manuSyatvavyApyatve'pi darzitottareNa manuSyatvasya na zAbdabodhagocaratvam / anumAnena tu tajjJAnaM bhavatyapi / tadvadeva prakRtasaptabhaGgyAM saptadharmaprakArakabubhutsAlabdha| janmaparyanuyogena vaktavyatvasyA'nAkSepAt pratyuttareNa na tacchAbdabodho bhavitumarhati / ato nA'STamabhaGgaprasaGgaH / saptabhaGgIdvaividhyapratipAdanArthamupakramate - sA ceyamiti / prAgvyAvarNitasvarUpA ceyaM saptabhaGgIti / sakalAdezasvabhAvA - sakalAdezalakSaNA, vikalAdezasvabhAvA vikalAdezalakSaNA ceti / sakalAdezamupadarzayituM pramANanayatattvAlokAlaGkArasUtramAha pramANeti / ratnAkarAvatArikAyAM tadvayAkhyA caivam - "kAlAdibhiraSTAbhiH kRtvA yadabhedavRtte dharmadharmiNorapRthagbhAvasya prAdhAnyaM tasmAt / kAlAdibhiH bhinnAtmanAmapi dharmadharmiNAmabhedAdhyAropAdvA samakAlamabhidhAyakaM vAkyaM sakalAdeza: pramANavAkyamityarthaH / ayamarthaH yaugapadyenA'zeSadharmAtmakaM vastu kAlAdibhirabhedavRttyA abhedopacAreNa vA pratipAdayati sakalAdezaH, tasya pramANAdhInatvAt / vikalAdezastu krameNa bhedopacArAd bhedaprAdhAnyAdvA'bhidhatte tasya nayAyattatvAt / kaH punaH kramaH ? kiM vA yaugapadyam 1 yadA'stitvAdidharmANAM kAlAdibhiH bhedavivakSA, tadaikasya zabdasyA'nekArthapratyAyane zaktyabhAvaH / yadA tu teSAmeva dharmANAM kAlAdibhirabhedena vRttamAtmarUpamucyate, tadaikenA'pi zabdenaikadharma pratyAyanamukhena tadAtmakatAmApatrasyA'nekAdazeSarUpasya vastunaH pratipAdanasambhavAt yaugapadyam / ke punaH kAlAdaya: 1 ( 1 ) kAla:, (2) AtmarUpaM, (3) artha: (4) sambandha:, (5) upakAra:, (6) guNideza: (7) saMsargaH, (8) zabda ityaSTau / tatra syAjjIvAdivastvastyevetyatra yatkAlamastitvaM tatkAlAH zeSAnantadharmA vastunyekatreti teSAM kAlenA'bhedavRttiH 1 yaMdeva cA'stitvasya tadguNatvamAtmarUpam, tadeva cAnyA'nantaguNAnAmapItyAtmarUpeNA'bhedavRttiH 2 / ya eva cAdhAro'rtho dravyAkhyo'stitvasya sa evAnyaparyAyANAmityarthenA'bhedavRtti: 3 | ya eva cAviSvagbhAvaH kathaJcittAdAtmyalakSaNaH sambandho'stitvasya sa evAzeSavizeSANAmiti sambandhenA'bhedavRttiH 7 W * sacvasaprabhaMgI meM vaktavyatva dharma atirikta nahIM 285 ata eva ca iti / yahA~ yaha zaMkA ho ki "ghaTaH syAdasti, syAnAsti, syAdasti nAsti ca syAdavaktavyaH ityAdirUpa se jo saptabhaMgI pravRtta hotI hai usameM caturtha bhaMga meM jaise avaktavyatva dharma kA praveza hotA hai, ThIka vaise hI usake pratipakSa vaktavyatva dharma kA bhI saptabhaMgI meM samAveza evaM usakA jJAna bhI honA cAhie / vaisA hone para aSTabhaMgI kI puna: Apatti hogI" - to yaha ThIka nahIM hai / isakA kAraNa yaha hai ki saptabhaMgI ke prayojaka sAta prazna haiM, jo sAta prakAra kI zaMkA evaM jijJAsA se prayojya haiM, unase vaktavyatva dharma kA AkSepa nahIM hotA hai, kyoMki vaha zaMkA, jijJAsA aura prazna kA viSaya nahIM hai / jisa viSaya meM zaMkA, jijJAsA, prazna hote nahIM haiM, usakA pratyuttara evaM jJAna nahIM ho sakatA / pRcchaka ko sattvAdi dharma kI zaMkAdi hai, na ki vaktavyatva kI / ataH vaktavyatva dharma kA sattvasaptabhaMgI meM samAveza ho sakatA nahIM hai / isalie AThaveM dharma yA aSTabhaMgI kI Apatti nahIM hai / isa taraha saptabhaMgI kI sArvatrikatA avyAhata hai yaha siddha hotA hai / * saptabhaMgI ke do bheda sA ceyaM iti / uparyukta saptabhaMgI ke do bheda hai sakalAdeza saptabhaMgI aura bikalAdeza saptabhaMgI / inameM sakalAdeza saptabhaMgI usa vacana ko kahate haiM, jo vacana pramANasiddha anantadharmAtmaka vastu kA kAlAdi ke dvArA abhedavRtti prAdhAnya se yA abhedopacAra se eka hI kAla meM pratipAdaka hotA hai / Azaya yaha hai ki pramANa dvArA yaha nizcita cukA hai ki | vastu ananta dharmAtmaka hai / vastu kI anantadharmAtmakatA hI usakI samagratA hai, jo vastu meM eka hI kAla meM vidyamAna rahatI -
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 283 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 kA 5 ** kAlAyaSTakavicAraH dharmAtmakavastuna: kAlAdibhirabhedavRttiprAdhAnyAdabhedopacArAdvA yaugapadyena pratipAdakaM vacaH sakalAdeza:" (pra.na.ta. 4/44) tadanyo vikalAdeza: / * jayalatA 4 / ya eva copakAro'stitve svA'nuraktatvakaraNam sa eva zeSairapi guNairityupakAraNAbhedavRttiH 5 / ya evaM guNinaH sambandhI deza: kSetralakSaNo'stitvasya sa evA'nyaguNAnAmiti guNidezenA'bhedavRttiH 6 / ya eva caikavastvAtmanA'stitvasya saMsarga : sa evA zeSadharmANAmiti saMsargeNAbhedavRttiH / nanu prAguktasambandhAdasya kaH prativizeSa: ? ucyate, abhedaprAdhAnyena bhedaguNabhAvena ca prAguktaH sambandhaH, bhedaprAdhAnyenA'bhedguNabhAvana caiSaH saMsarga iti 7 / ya evA'stIti zabdo'stitvadharmAtmakasya vastuno vAcakaH sa eva zeSAnantadharmAtmakasyA'pIti zabdenA'bhedavRttiH 8 / paryAyArthikaguNabhAve dravyArthikaprAdhAnyAdupapadyate / dravyAkiguNabhAvena paryAyArdhikaprAdhAnye tu na guNAnAmabhedavRttiH sambhavati, samakAlamekana nAnAguNAnAmasambhavAt sambhave vA tadAzrayasya tAvadvA bhedaprasaGgAt 1 / nAnAguNAnAM sambandhina AtmarUpasya ca bhinnatvAt AtmarUpAbhede teSAM bhedasya virodhAt 2 svAzrayasyArthasyApi nAnAtvAta, anyathA nAnAguNAzrayatvavirodhAt 3 / sambandhasya ca sambandhibhedena bhedadarzanAt, nAnAsambandhibhirekatraikasambandhAghaTanAt 4 / taiH kriyamANasyopakArasya ca pratiniyatarUpasyAnekatvAt, anekairupakAribhiH kriyamAsyopakArasyaikasya virodhAt 5 / guNidezasya ca pratiguNaM bhedAt, tadabhede bhinnArdhaguNAnAmapi guNidezA'bhedaprasaGgAt 6 / saMsargasya ca pratisaMsargibhedAt tadabhede saMsargibhedavirodhAt 7 | zabdasya ca prativiSayaM nAnAtvAt sarvaguNAnAme kazabdavAcyatAyAM sarvArthAnAmekazabdavAcyatApatteH zabdAntaravaiphalyApatteH 8 tattvatto'stitvAdInAmekatra vastunyevamabhedavRtterasambhave kAlAdibhirbhinnAtmanAmabhedopacAraH kriyate / tadetAbhyAmabhedavRttyabhedopacArAbhyAM kRtvA pramANapratipannAnantadharmAtmakasya vastunaH samasamayaM yadabhidhAyakaM vAkyaM rA rAntAdezaH prasaiti sthitam" kAlAtmarUpasambandhAH saMsargopakriye tathA / guNidezArthazabdAcetyaSTI kAlAdayaH smRtAH // ( ratnA aba 4-44) | kecana tu 'anantadharmAtmakavastupratipAdakatvA'vidazeSe'pi prathama dvitIya caturthabhaGgAH niravayavapratipattidvArA sakalAdezAH, | zeSAstu catvAraH sAvayavapratipattidvArA vikalAdezA' iti vyAcakSate / zrIvAdidevasUryAdimate tu 'iyaM saptabhaMgI pratibhaGga sakalAdezasvabhAvA vikalAdezasvabhAvA ce (pra.na. 4 / 43 ) ti dhyeyam / - tadanyo vikalAdeza iti / sakalAdezAnyo vikalAdezaH / tathAhi nayapratipannavastudharmasya bhedavRttiprAdhAnyAd bhedopacArAdvA krameNa yadabhidhAyakaM vacaH tat vikalAdeza ityarthaH / hai| vastu kI samagratA kA pratipAdana karane vAlA vacana hI sakalAdeza kahA jAtA hai / yaha pratipAdana kabhI kAlAdi ke dvArA upapanna abhedavRtti kI pradhAnatA se hotA hai aura kabhI abhedopacAra abheda meM lakSaNA se hotA hai / abhedavRtti kI pradhAnatA kA artha yaha hai ki dravyArthikanayAnusAra kAla Adi ke dvArA pratipAdya vastu ke ananta dharmoM meM abheda kA jJAna hone se vastu ke ananta dharmoM meM abhedabuddhi dvArA paryAyArthika naya kI dRSTi se sat Adi pada se hone vAle zAbdabodha kA vighaTana honA / inyArthika naya dvArA satAdi padoM kA sattA Adi se abhinna ananta dharmAtmaka vastu meM zaktijJAna hotA hai| ataH sat Adi padoM se ghaTita vAkya se ananta dharmAtmaka vastu kA bodha honA cAhie / magara paryAyArthika naya dvArA vastu ke vibhinna paryAyoM kI upasthiti hone para eka vastu meM vibhinna dharmo kI abhinnatA bAdhita hone se sat Adi padoM | se ghaTita vAkya kA arthabodha durghaTa ho jAtA hai / aisI sthiti meM jaba kAla Adi kI dRSTi se pratipAdya vastu ke dharmoM meM abheda kA jJAna hone se vastu meM abhinnarUpa se gRhIta ananta dharmoM ke abheda kA jJAna hotA hai taba usase ukta rIti se paryAyArthikanayaprayukta vAkyArthaM bAdha kA avarodha hone se sat Adi padoM se ghaTita vAkya se ananta dharmAtmaka vastu kA rodha sampanna hotA hai / isa prakAra hone vAlA vastu kI samagratA kA bodha hI abheda vRtti kI pradhAnatA se ananta dharmAtmaka vastu ke pratipAdanasvarUpa sakalAdeza hai / abhedopacAra kA artha hai abheda se ananta dharmAtmaka vastu meM sat Adi pada kI lakSaNA | kAla Adi padArtha kI, jinakI dRSTi se vastudharmo meM abheda kA jJAna hotA hai, saMkhyA ATha hai / jaise 1 kAla, 2 AtmarUpa, 3 artha, 4 sambandha, 5 upakAra, 6 guNideza, 7 saMsarga aura 8 zabda / jisa kAla meM kisI vastu meM astitva dharma rahatA hai, usa kAla meM nAstitvAdi ananta dharma bhI hote haiN| ye sabhI dharma eka kAla meM hone se kAla kI dRSTi se abhinna hote haiM / vastu ke ananta dharmoM kI yaha abhinnatA kAlamUlaka abhedavRtti hai / isa taraha AtmarUpa Adi dRSTi se bhI jJAtavya hai 1 prastuta mUla grantha meM usakA vizeSataH ullekha na hone se yahA~ vistAra se nirUpaNa nahIM kiyA jAtA hai /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ * abhedavRttiprAdhAnya tadupacAramImAMsA * 284 | nityatvAdInAM kAlAdibhirabhedavivakSAyAM hi ekenA'pi zabdenaikadharmapratyAyanamukhenA'neka| dharmarUpasya tadAtmakatAyanasya vastunaH pratipAdanasambhavAd yaumapadyam / = = = = = ==* jayalatA - -- samakAlamanantadharmapratipAdanAsaMbhavAtsUtre 'yogapadyene ti baktuM nAhatItyAzaGkAyAmAha - nityatvAdInAmiti / Adizabdena | sattvavAcyatvAde haNam / kAlAdibhiriti / Adipadena AtmarUpArtha-sambandhopakAra-guNideza saMsarga-zabdAnAM grahaNam / abhedavivakSAyAM = tAdAtmyArpaNAyAM satyA, hi ekenApi zabdena sadAdirUpeNa, ekadharmapratyAyanamukhena = sattvAdyekadharmabodhanapareNa, anekadharmarUpasya = pramANasiddhAnantadharmasvabhAvasya tadAtmakatApatrasya = anekadharmAtmakatAmApannasya sata: vastunaH pratipAdanasambhavAt yogapadyamiti / dharmimukhena dhaya'bhitradharmANAmapi samakAlaM pratipAdanaM sambhavati / etenaikatra yugapadanekadharmapratipAdanasambhave caturthabhaGgo bilIyeteti pratyuktam, dharmirUpeNa tatpratipAdanasambhave'pi prAtisvikarUpeNa yugapat tadasambhavena, avaktavyatvasya nyAyyatvAt / atrA'bhedavRttiprAdhAnyatadupacArI itthaM boddhavyau / dravyArthikanayena sadAdipadasya sattAdyabhinnAnantadharmAtmake vastuni zakti| vartate / ataH sadAdipadaghaTitavAkyena anantadharmAtmakavastugocarazAbdabodhena bhAvyam / parantu paryAyArthikanayenA'stitva-nAstitvAdibhedopasthApite sadAdipadaghaTitavAkyajanyabodho durghaTaH, tadviSayabAdhAt / tadA kAlAdyaSTakApekSayAstitvanAstitvAdInAmabhedagraha sati vastunyabhinnatvena gRhItAnAmanantAnAmastitvanAstitvAdidharmANAM bhedAbhAvagraheNa paryAyAdivAgRhItacAdhapratirodho bhavati / sa ekA bhedavRttiprAdhAnyapadArthaH / tato'nanta vAtmakavastvapayodhaH subaTaH / abhedopacArazcAktArthe lakSaNA / paryAyArthikanayenAtadjyAvRttilakSaNasanAdAveva sadAdipadazaktiH / tanmate'nyaparyAyebhyaH sattAdiparyAyANAM bhinnatvAt sattvA'bhinnAnantadharmAtmakavastubodho na bhavitumarhati / sattAdimAtre sadAdipadazaktigrahe sattvAbhinnAnantadharmAtmakavastubabhodhayizanyathAnupapattyA tatra sadAdipadalakSaNA bhavati / ayamevA'bhedopacArapadArthaH / taduktaM syAdvAdakalpalatAyAM - 'abhedavRttiprAdhAnyaM = dravyArthikanayagRhItasattvAdyanantadharmAtmakavastuzaktikasya sadAdipadasya kAlAdyabhedavizeSapratisandhAnena paryAyArthikanayaparyAlocanaprAdurbhavacchazyArthabAdhapratirodhaH / abhedopacArazca paryAyArthikanayagRhItAnyApohaparyavasittasattAdimAtrazaktikasya tAtparyAnupapanyA sadAdipadasyoktArthe lakSaNA' - (sthA.ka.la.7/23 -pR.173) iti / uktarItyA kAlAdibhirabhedavRttiprAdhAnyAdabhedopacArAdvA'nantadharmAtmakavastupratipAdakaM vacaH sakalAdeza iti bhaNyate / / tathAhi - 'syAdastyeva baTaH' ityatra hi yAdRzakAlAvacchedena ghaTAtmake dharmiNi astitvaM vartate, tatkAlAvacchedena zeSAnantadharmA api ghaTe vartante iti teSAmekakAlAvacchiaukAdhikaragatAtyAvacchinnanirUpakatAnirUpitavRttitvaM kAlenAibhedavRttitvam / yadevA'- || stitvasya ghaTaguNatvaM svarUpaM tadevAnantAzeSaguNAnAmapi svarUpamiti ghaTaguNatvatvAvacchinnAdheyattAnirUpitAdhikaraNatAvattvamAtmarUpeNAbhedavRttitvam 2 / ya eva ghaTadravyalakSaNo'rtho'stitvasyA''dhAra: sa evAnyadharmANAmayAdhAra iti ekAdhikaraNanirUpitAdheya| tArattvamarthenA bhedavRttitvam 3 | ya pavA'viSyambhAvaH tAdAtmyalakSaNo'stitvasya sambandhaH sa evAnantadharmANAmapIti ekasambandha -.. jijJAsu vAcaka yahA~ jayalatA TIkA para apanI nigAha DAla sakate haiM / nitya, iti / vastu meM rahe hue nityatvAdi ananta tharmoM kI kAlAdi kI dRSTi se abhedavivakSA ho tara eka hI kAla meM eka zabda se ananta dharmAtmaka vastu kA pratipAdana ho sakatA hai| jaise 'nitya AtmA' isa vAkya meM nitya zanda yapi nityatvalakSaNa eka dharma kA hI bodhaka hai| magara jisa kAla meM AtmA meM nityatva dharma rahatA hai, usI kAlAvacchedena anityatva, astitva, nAstitva, vAcyatva, avAcyatva Adi ananta dharma rahate haiM / ye sabhI dharma ekakAlAvacchedena AtmavRtti hone ke sababa paraspara abhinna hote haiM / kAlamUlaka abhedavRtti kI vajaha 'nitya AtmA' isa vAkya se eka hI kAla meM nityatvAdi anantadharmAtmaka | AtmA kA pratipAdana ho sakatA hai / jisa taraha eka hI kAla meM AtmA kI samagratA kA pratipAdana sakalAdeza karatA hai, usI taraha eka kAla meM saba bastu kI samagratA kA nirUpaNa sakalAdeza ke dvArA mumakina hai / magara jaba paryAyArthika naya ke puraskAra se AtmavRtti nityatva, anityatva, astitva, nAstitva Adi dharmoM meM bheda kI vivakSA kI jAtI hai, taba 'nitya | AtmA' isa vAkya se eka kAla meM nityattva, anityatva Adi AtmadharmoM kA bhAna nahIM ho sakatA / kintu kevala nityatva || dharma kA hI bhAna ho sakatA hai, kyoMki 'sakRt uccaritaH zandaH sakRdeva artha gamayati' yaha nyAya hai / isa nyAya kA artha | yaha hai ki eka bAra bolA gayA zabda sirpha eka bAra hI artha kA bodhaka hotA hai / eka zabda meM aneka dharma kA bodha |! karAne kI zakti eka kAla meM nahIM hotI hai jaise 'ghaTo'ya' isa vAkya meM rahe hue ghaTazabda se purovartI padArtha meM ghaTatva - - -.31
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 285 madhyamasyAvAdarahasya khaNDaH 2 - kA.5 * 'sakRducarita.....' nyAyaparIkSA * || bhedavivakSAyAM tu 'sakRduccarita'ityAdinyAyAd ekazabdasyA'nekArthAnAM yugapadabodha- / katvAtkrama: / atha 'sakRduccarite'tyAdinyAyasya prAmANikatve ekaziSTaghaTAdipadasyAnekapadAdibodhaka * jayalavA *- =-=-...-..--. nirUpitapratiyogitAmatvaM sambandhenA'bhedavRttitvam 4 / ya eva copakAro'stitvena vastunaH svaprakArakapratItiviSayatvalakSaNaH sa ebAnyeSAmityupakAreNA bhedavRttitvam 5 / kazcittu 'ya eva copakAro'stitvasya svAnuraktatvakaraNam tacca svavaiziSTyasampAdanameba tadapi svaprakArakarmivizeSyakajJAnajanakatvaparyavasannam / astitvasya svAnuraktatvakaraNaM hi astitvaprakArakaghaTavizeSyakajJAnajanakatvam / tAdRzopakAra eva nAstitvAdimira zeSadharmaH kriyata ityekakAryajanakalvamupakAreNA'bhedavRttiH' ityAha / ekadezAvacchinnavRttitvaM hi guNidezenA'bhedavRttitvam / ghaTaniSThAstitvanAstitvAdisakaladharmANAM bhinnadezanirUpitavRttitAvirahAt svAzrayenA'bheda| vRttitvaM nirAbAdham / na hi ghaTe'grAvacchedenA'stitvaM pRSThAvacchedena nAstitvaM vartate 6 / pRthagbhAvapradhAnA''dhArAdheyabhAvalakSaNasaMsarganiSThanirUpakatAnirUpitapratiyogitAmattvaM hi saMsargegA'bhedabRttitvaM ghaniSThA'stitvanAstitvAdInAm 7 / astitvadharmAtmakasya vastuno nAstitvAdidharmAtmakatvena astizabdaniSThavAcakatAnirUpitavAnyatAmattvasyA'stitvanAstitvAdidharmeSu sadbhAvo hi zabdenAbhedavRttitvamucyate / paryAyAdhikanayAvatAre tUktarItyA'bhede upacAraH = lakSaNA kriyate sarvathA bhedasya tanmate bAdhitatvAt evaM dvitIyAdiSvapi bhaGgeSu bhAvanIyam / / vikalAdezastu krameNa bhedAprAdhAnyena bhedopacAreNa vA sunayakAntAtmakaM ghaTAdikaM pratipAdayati, vikalAdezasya nayarUpatvAt / bhedaprAdhAnyaM nAma paryAyAdhikanayagRhItAnyApIhaparyavasitasattAdimAtrazaktikasya sadAdipadasya viruddhadharmAdhyAsAdinA bhedavidoSapratisandhAnAd dravyArthikanayapAlocanaprAdurbhavacchadyArthabAdhapratirodhaH / bhedopacArazca dravyArthikanayagRhItasattvAdyabhinnAnantadharmAtmakavastudazaktikasya sadAdipadasya tAtparyAMnupapattyA pradarzitArthe lakSaNAtmakaH dodhyaH / prakRte kramapadapravezaprayojanamAha - bhedavivakSAyAmiti / virudradharmAbhyAsAdiprayuktAstitvanAstitvAdidharmabhedArpaNAyAM, turvizeSaNArthaH, 'sakRducarita' ityAdinyAyAt = 'sakRducaritaH zabdaH sakRdevArdhaM gamayatI tinyAyAta, ekazabdasya 'astI' tyAdilakSaNasya, anekArthArthAnAM = nAstitvAdyazeSadharmANAM, yugapat = samakAlaM, abodhakatvAt = bodhajananazaktivirahAt, kramaH bikalAdezalakSaNe niyezita iti zeSaH / mugdhaH zaGkate - atheti / 'cedi'tyanenA'syA'nvayaH / 'sakRducarite' tyAdinyAyasya prAmANikatve = ekasya zabdasya ! yugapadekArdhabodhakatvameva na tvanekArthabodhakatvamityarthakasya prakRtanyAyasya pramANamUlakatvopagame, ekazighaTAdipadasya = ekazeSasamAsatvamApannasya 'ghaTau', 'ghaTAH' ityAkArakaghaTapadasya, anekaghaTAdibodhakatvaM na syAditi / yugapadanekArthabodhajanane ekazabdasya zaktivirahAt / nanu ekazeSasthale dvAbhyAmeba ghaTazabdAbhyAM ghaTadrayasya bahubhireva ghaTazabdairbahUnAM ghaTAnAmabhidhAnAnaikahAldasya samakAlamanekArthabodhakatvam / luptA'vaziSTazabdayoH sAmyAt ghaTAtmakArthasya samAnatvA paikallopacArAttatraikazabdaprayogo dharma kA hI bodha hotA hai, na ki mRttva, pRthvItva, dravyatva, sattva, prameyatva Adi ananta dharmoM kA 1 una dharmoM kA bodha karAne ke lie 'mAjhe'yaM' 'pRthvI iyaM', 'dravyaM idaM' ityAdi rAkya kA prayoga Avazyaka hai| isase yaha phalita hotA hai ki eka vAnda eka kAla meM vibhinna dharmoM kA bodha nahIM karAtA hai| yaha isa nyAya kA tAtparya hai| paryAyArthika naya kI pradhAnatA hone para AtmA Adi meM rahe hue nityatva, anityatva, astitva, nAstitva Adi dharma vibhinna hote haiN| ataH eka zabda se eka hI kAla meM una sabhI kA pratipAdana nahIM ho sakatA hai, kintu kramazaH hI ho sakatA hai / ataH vikalAdeza saptabhaMgI bhedaprAdhAnya se yA bhedApacAra se kramazaH vastu ke ananta dharmoM kA pratipAdana karatI hai| sakRpArita nyAya meM doSodbhAvaja kSa :- atha saH iti / yadi 'sakadacaritaH zabdaH sakadevAya gamayati' isa nyAya ko prAmANika mAnA jAya tara to ekazepasamAsagarmita ghaTa Adi pada se aneka paTAdi artha kA bodha nahIM hogA / matalaba yaha hai ki 'ghaTI', 'ghaTAH' yaha prayoga ekazepa samAsAtmaka hai, jisase do ghaTa kA aura bahuta ghara kA kramazaH bodha hotA hai / magara eka pada eka kAla meM eka hI artha kA bodha karAne meM samartha hotA hai - aisA mAnane para 'ghaTau' pada se do ghaTa kA bodha nahIM hogA kintu eka ghaTa kA hI bodha hogA / vyavahAra meM dekhA jAtA hai ki 'ghaTI' pada se eka hI kAla meM ghaTa kA rodha hotA hai aura - -
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ * siddhahemalaghunyAsasaMvAdaH * . 286 tvaM na syAt, na syAgca karamAdAMdha ghadapalAda ghaTa-ghaTatvadhArapi svArasiko bodha iti cet ? | ja, agrimasakRtpadasyaikadharmAvacchinnArthakatvAt / 'evaM sati bhedavivakSAyAmapyekena zabda ---- :-: :==* jayalatA * papattiH, 'yaH ziSyate sa lupyamAnArthAbhidhAyI' ti ( ) vacanAt / ata eva zabdAnAM dravyAbhidhAyakatvapakSe ekazeSArambho' yupapadyate / taduktaM siddhahemalaghunyAse mUlakAraiH -> "ekena zabdenA'nekasya dravyasyA'bhidhAnaM nopapadyata ityanekasyA'rthasya | pratipAdane'nekazabdAnAM vAcakAnAM prayogaH prApnotIti dravyapadArthadarzane ekazeSArambha'' << (si.ha.la.nyA. 3/1/118 . pra.509) iti syAdvAdinA samAhitaM syAttadA doSAntaramAha - na syAceti kasmAdapi ghaTapadAta ghaTaghaTatvayorapi svArasiko | bodhaH iti / zabdAnAM kevalajAtyabhidhAyakatvapakSe kevaladravyavAcakatvamate vA prastutadoSApAdanaM na sambhavati kintubhayazaktatvadarzane / eveti dhyeyam / syAdvAdI tatpratyAcaSTe - neti / agrimasakRtpadasya = 'sakRducaritaH zabdaH sakRdevArthaM gamayatI'tyatra dvitIyasakRtpadasya, ekadharmAvacchinArthakatvAditi / tataH eka padamekadhAvacchinnamavArtha bodhayatI'tyetannyAyArthaH iti prAptam / tataH 'ghaTa' ityatra ghaTatvAvacchinnagocarabodho nAnupapannaH / evaM 'ghaTA' vityatra dritvaM dvicanArthaH, pratyayArthasya prakRtyarthe'ncayAt "dvitvaviziSTI ghAviti bodhaH / 'ghaTA' ityatra bahuvacanArthoM bahutvamiti 'bahutvaviziSTA ghaTA' iti bodhaH / vastuta 'ekapadasya pradhAnatayAgnekadharmAvacchinnabodhakatvaM yugapannAstI'tyeba prakRtanyAyArthaH / etena suptiGantaM padaM (pA. 1/4/14) iti pANinisUtrAt 'ghaTA' iti bahuvacanAntaprakRtinaikena padena bahutva-ghaTatvarUpAnekadharmAvacchinnasya bodhAd ekapadasya yugapadekadharmAvacchinnArthabodhakatvaniyamabhar3aga iti parAkRtam, pradhAnabhAvena ghaTatvAvacchinnasya gaNabhAvena ca bahatva. saMkhyAyAH pratIteH, ghaTapadena ghaTatvAvacchinnadravyaM bodhayitvaiva saMkhyAdibodhanAt / taduktaM 'svArthamabhidhAya zabdo nirapekSo dravyamAha samavetam / samavetasya tu vacane liGgaM saMkhyAM vibhaktiyuktassan / / ( ) iti / nanu ekasya padasya vAkyasya vA pradhAnabhAvenA'nekadharmAvacchinnavastubodhakatvAnagIkAre pradhAnabhAvenA'zeSadharmAtmakasya vastunaH pramANavAkyaM na ghaTAkoTimATIketa / na ca kAlAdibhirabhedavRttiprAdhAnyAdabhedopacArAdvA sakalasya vastunaH pratipAdanasya prAga vivecitatvAditi vaktavyam, ekadharmAvacchinnaviSayakabodhajanakenekena padena vAkyena vA'bhedavivakSAyAM nAnAdharmAvacchinnagocaradhIjanane tu bhedavivakSAyAmapi tathAtvanasaGgAdityAzayena paraH zakate - evaM satIti / syAdvAdI tatrirasyati . neti / | 'ghaTA:' pada se aneka ghaTa kA eka kAla meM bodha hotA hai| magara uparyukta nyAya ko mAnya karane para vaha nahIM ho skegaa| dusarI bAta yaha hai ki 'ghaTaH' isa pada se ghaTasya se viziSTa ghaTa kA bodha hotA hai vaha bhI uparyukta nyAya ke sabara nahIM ho sakegA / "ghaTaH' pada se pA to kevala ghaTatva kA yA to kevala ghara kA bodha ho sakegA, kyoMki eka pada se eka artha kA bodha ho sakatA hai| magara donoM kA bodha nahIM ho skegaa| -ditIya 'sakRva' pada kA artha uttarapakSa :. na, a, iti / sakRducarita nyAya meM jo Age dusarA sakRt pada hai, usakA artha kevala 'eka artha | aisA nahIM hai, kintu 'eka dharma se avacchinna' yaha hai / matalaba ki eka pada eka kAla meM ekadharmAvaJcinna vastu kA rodha karAtA hai . yaha ukta nyAya kA artha hai| yaha artha mAnya karane para uparyukta doSa kA avakAza nahIM hai / vaha isa taraha - 'ghaTI' isa ekazeSa samAsa se dvitvAvacchinna ghaTa artha kA bodha hotA hai, vaha dvitvasvarUpa eka dharma se avacchinna artha ko hI apanA viSaya banAtA hai, na ki aneka dharma se avacchina artha ko| tathA 'ghaTAH' isa ekazeSasamAsagarmita pada se bahutvadharmAvacchinna paTa kA bodha hotA hai, vaha bahuttvAtmaka eka dharma se avacchinna ghaTa ko apanA viSaya banAtA hai| evaM 'ghaTaH' pada se ghaTattvAvacchinna artha kA bodha hotA hai, jo ghaTavalakSaNa eka dharma se bhavacchinna vastu ko apanA viSaya banAtA hai| uparyukta pratyeka pada eka eka dharma se avacchinna artha ko hI bodha karA sakate haiM, na ki aneka dharma se avacchina artha kA - yaha uparyukta nyAya kA tAtparya hai, jo uparyukta botha kI utpatti meM bAdhaka nahIM hai| ata: ukta nyAya ko mAnyatA pradAna karane para eka bhI doSa kI saMbhAvanA nahIM hai| abhedatitakSA se nAnAdhavicchinnabodhopapatti
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 287 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 6 . kA.5 * kAzikAvanimaMvAdaH* || naikarmapratyAyanamukhena vastuto'nekadharmAtmakasyaiva dharmiNo bodhAda yomapadyaM nirAbAdhamiti | || zet ? tara, abhedavivakSAyAmevaikapadena nAnAdharmAvacchimadharmibodhasambhave yogapadyapravRtteH / / ekazeSasthale tu vastuta: padAntarasmaraNameva kalyaM, anyathA ghaTapadAt samavAya-kAlikavizeSaNatAbhyAM paTatvAvacchinnayo: yugapadabodhaprasaktibhiyA ekadharmAvacchimatvasya bodhyatAvacchedakatAvacchedakaikasambandhAvacchinnatvagarbhatAvazyakatayA viSayitAsamavAyAbhyAM guNatva ====== === jayalatA * = = = = = = abhedavivakSAyAmeveti / dravyArthikA denAstitvanAstitvAdidhAgAmabhadANAyAM satyAmeva, evakAreNa bhedakalpanAvyavacchedaH kRtaH / ekapadena = ekatharmAvacchinnArdhavAcakena nAnAdharmAvacchinnadharmiyodhasambhave = anantadharmAvacchinnavizeSyakadhIsambhave, || yogapadyapravRtteH / ayaM samAdhAnAzayaH, dravyArthikanayAvatAre ghaTAdivattInAmastitvanAstitvAdidharmANAmabhedagrahAta sattvA'bhinnAnanta vastujJAnaM yugapad bhavitumarhati / dravyArdhAdezena vastunaH sattvAdyabhinnA'sattvAdyanantadharmAtmakatve'pi paryAyAdhikanaya - puraskAra'stitvanAstitvAdidharmANAM vibhinnatvena svAzrayabhedakatvAt sadAdipadena zaktyA yugapanna nAnAdharmAvacchinnadharmibodhaH | sambhavati, tannaye viruddhanAnAdharmAvacchinnasyaikasya dharmiNaH evA'sattvAt / tatazca kAlAdibhirabhedavivakSAyAmeva svAbhinnA:- || nantadharmAtmakatvasaMsargeNa svAzrayavizeSyakaikadharmaprakArakabodhatAtparyakatvaM pade vAkye cAnaviruddhamiti sthitama / ekazeSasthale tu vastuta iti / vyavahitAnvayAt vastutastvekazeSasthala iti / padAntarasmaraNamera = luptapadasmaraNameva, kalpyam / pratyarthaM zabdanivezAta, tasyaivaikazeSacIjatvAt / taduktaM kAzikAyAM -> 'pratyarthaM zabdanivedazAnnaikenA nekasyA'bhidhAnam / tatrAnekArthAbhidhAnennekazabdatvaM prAptaM tasmAdekoSaH' - (pA.kA.pR.39) / tatazca 'ghaTA bityatra luptaghaTapadasmaraNamahimnA / pratyekapadena ghaTatvAvacchinnasyaikaikaghaTasya bodho jAyata iti phalitam / vipakSabAdhamAha . anyatheti / ekazeSasthale luptapadasmaraNaniyamAunupagame ityarthaH / andhayazcA'sya 'ubhayapratItirna prAdurbhavedi'tyatra bodhyaH / ghaTapadAt = ghaTatvAvacchinnavAcakAt, samavAya-kAlikavizeSaNatAbhyAM saMsargAbhyAM, ghaTatvAvacchinnayoH = ghaTatvaviziSTayoH ghaTa-paTAdyoH, yugapat = samakAlaM bodhaprasaktibhiyA = jJAnotpAdaprasaGgabhayena, ekadharmAvacchinnatvasya ekapadajanyabodhaviSayaniSThasya, bodhyatAvacchedakatAvacchedakaika sambandhAvacchinnatvagarbhatAvazyakatayA = zakyatAvacchedakIbhUtadharmaniSThAvacchedakatAyA abacchedakIbhUtenaikasaMsargeNA'vacchinnatvaM yat || tena ghaTitatvasya kluptatvena, viSayitA-samavAyAbhyAM, guNatvavadvodhakaikaziSTanadAdipadAt = viSayitayA guNatyavataH samavAyena - - - - - - - - - - ___vaM saH iti. / yahA~ yaha zaMkA ho sakatI hai ki -> "kAlAdi aSTaka ke dvArA sattva, asattva Adi dharmoM meM abheda kI vivakSA ho yA bheda kI vivakSA ho, magara pramANa se vastumAtra ananta dharmAtmaka siddha hai / ataeva sattva, asattva Adi dharmoM meM bhedavivakSA hone para bhI vastutaH ananta dharmAtmaka dharmI kA hI bodha hogA / ataH eka dharma ke bodhaka eka pada se eka hI kAla meM aneka dharma se avacchinna dharmI kA bodha to nirAbAtha hI hogA" - magara yaha zaMkA isalie nirAkRta ho jAtI hai ki kAlAdi aSTaka kI apekSA saMpAdita sattvAsattva Adi dharma meM abhedavivakSA hone para hI eka pada | se nAnAdharmAvacchinna dharmI kA bodha ho sakatA hai isalie 'yA to sarvatra avizeSarUpa se nAnAdharmAvacchinna dharmI kA yugapat || i/ codha hogA yA to kahIM bhI nahIM hogA' isa samasyA ko bhI avakAza nahIM hai, kyoMki pUrvokna rIti se aneka dharma meM |! abhedavikSA hone para nAnAdharmAvacchinna dharmI kA eka pada se eka hI kAla meM bodha ho sakatA hai / eka zeSa meM padAntaTasmaraNa Avazyaka cha ekazeSa. iti / yahA~ yaha bhI dhyAtavya hai ki 'ghaTI, ghaTAH' ityAdi ekazepasamAsagarbhita pada ko suna kara zrotA ko pUrva meM lupta ghaTa Adi pada kA smaraNa avazya hotA hai aura bAda meM do yA aneka ghaTa kA bodha hotA hai / 'yaha mAnanA kyoM jarUrI hai ?' aisI zaMkA yahA~ ho sakatI hai| magara isakA samAdhAna sunane se pahale yaha bAta samajhanA Avazyaka hai / ki 'sakRducarita...' nyAya kA saMpUrNa artha kyA hai ? yadi ukta nyAya kA artha yaha samajhA jAya ki -> "eka pada eka || kAla meM eka dharma se avacchitra artha kA hI bothaka hotA hai - yaha eka aTala niyama hai;" - to yaha ThIka nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki 'ghaTI' isa pada se zrotA ko jaise samavAya sambandha se ghaTatvaviziSTa ghaTadvaya kA bodha hotA hai, ThIka vaise hI samavAya sambandha se aura kAlikavizepaNanA sambandha se ghaTatvaviziSTa dharmI kA bodha hone lagegA, kyoMki vaha ekadharmAvacchinnArthaviSayaka hai| magara aisA zAbda bodha hotA nahIM hai| ataH isakA vAraNa karanA Avazyaka hai / tadartha ekadharmAvacchinna
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ * ekazapasthala padAntarasmaraNAgIkAraH * vabodhakaikaziSTatadAdipadAdubhayapratItirna prAdurbhAvat / * gayalatA * guNatvavata: bodhakAt ekazeSasamAsagarbhitAt 'to' ityAdipadAt, ubhayapratItiH = guNadvayAvabodho na prAdurbhavediti / ayamabhiprAya: 'sakRducarite'tyAdinyAyasya 'eka padamekadharmAvacchinnamartha bodhayatI' tyardhakatve 'ghaTI sta' iti vAkyAta samavAyena vaTatvAvacchinnasya ghaTasya kAlikavizeSaNatAsambandhena ghaTatvAvacchinnasya janyasya sata: paTAdezca yugapad bodhaH prAmANika: syAt, tasyaikadharmAvacchinnArdhagocaratvAt / na ca kAlikena ghaTatvaM paTAdau kutaH sambhavediti vaktavyam, janyamAnasya kAlopAdhitvena ghaTatvaviziSTatvAt / na ca paTAdeH kAlopAdhitve'pi ghaTatvasya nityatvenA'tadhAtvAna kAlikasambandhapratiyogitvaM syAditi svAjJAnaM prakaTanIyam, kAlikena vRttAbanuyogina eva janyatvasya niyAmakatvAnna tu pratiyogino'pi / tataH tAdRdApratItiprAmANyaM ekaM padaM ekasambandhAvacchinnA yA ekadharmaniSThA prakAratA tadAzrayavizeSyaM yugapada bodhayitaM samarthamityevetanyAyArtha ityavazyamapagantavyamAyuSmatADakAmenA'pi / na caivaM gauravam, pramANapravRttisamaye sidyasiddhiparAhatatvena phalamukhasya tasyAgdoSatvAt / sa caika sambandhaH zakyatAvacchaMdakatAvacchedakasambandho jJeyaH / ghaTapadazakyatAvacchedakIbhUtaghaTatvaniSThAvacchedakatAyA abacchedaka ekasaMsargazca samavAyaH ghaTatvasya samavAyena ghaTe vartamAnatvAt yadA kAlikavizeSaNatA, na tUbhayam / tato 'baTI' padAta samavAya-kAlikavizeSaNatAbhyAM na ghaTatvaviziSTabodhaprasar3agaH, tasya sambandhadayAracchinnAkAratAvagAhityAta / etena viSapitAsaMyogAbhyAM ghaTatvAvacchinnabodho'pi parAstaH, evaM sthite ekazeSasthale padAntarasmaraNA'nabhyupagame vighayitAsambandhena guNatvavato jJAnAdeH samavAyena guNatvavato gandhAde: bodhanArthaM 'tI' padaprayoge kRte'pi yugapat prakAritAdyanyatara-viSayitAsambandhAvacchinnaguNatvaniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAvata: samavAyAvacchinnaguNatvaniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAbattazca zAbdabodho na syAt, iSTatAdRzabodhaniSThavizeSyitAtvAvacchinnanirUpakatAnirUpitavizeSyatAnirUpakaprakAratayorekadharmAvacchinnatve'pyekasaMsargAnabacchinnatvAt / tAdRzabodhanirvAhakRte ekazeSasthale padAntarasmaraNamupagantavyameva / tadA 'to' ityAdipadAt luptatadAdipadasmaraNe sati viSayitayA guNatvavataH samavAyena guNatvavatazca bodhakAbhyAmupasthitatadAdipadAbhyAmubhayabodho'pi nirvahet / prakaraNakAra etAdRzajaTilamImAMsAvidhurIbhUtabuddhe : ziSyasyopakArAya 'sakRducarite'tyAdinyAyasya phalitArthamAviSkaroti - prakAratA ko ekasambandhAcchinnatva vizeSaNa se viziSTa mAnI jAya, yaha jarUrI hai| matalaba ki eka pada se ekasambandhAvacchina aura ekadharmAvacchina aisI prakAratA se nirUpita vizeSyatA kA avagAhI zAda bodha hotA hai - aisA ukta nyAya kA artha mAnanA pdd'egaa| ekatharmAvacchinna prakAratA kA avacchedaka sambandha vahI ho sakegA, jo zakyatA(bodhyatA) avacchedakatAvacchedaka sambandha hogaa| zakyatAvacchedaka dharma jisa sambandha se zapayArtha (vAcyArtha) meM rahatA hai, vaha zakyatAvacchedakatAvacchedaka sambandha kahA jAtA hai| jaise 'ghaTI' pada kA zakyArtha hai do ghaTa aura zakyatAvacchedaka hai ghaTatva / zakyatAvacchedakIbhUta ghaTatva dharma (jAti) svAzraya ghaTa meM samavAya sambandha se vRtti hone kI vajaha ghaTapadazakyatAvacchedakatAvacchedakasambandha samavAya hogA / ataH ghaTapada eka kAla meM samavAyasambandhAvacchinna ghaTatvaniSTa prakAratA ke nirUpaka zAndarodha ko hI utpatra karegA, na ki samavAya aura kAlikavizepaNatA sambandha se avajinna prakAratA ke nirUpaka zAbdabodha ko| isa taraha ekadharmAvacchinnatva ko zakyatAvacchedakatAbacchedakaikasambandhAvacchinnatva se ghaTita mAnanA Avazyaka hai| jaba yaha ukta rIti se siddha hotA hai, taba ekazeSasthala meM padAntarasmaraNa kA aMgIkAra na karane para eka Apatti muMha phAr3e khar3I hai| isakA bayAna isa taraha kiyA jA sakatA hai / suniye, guNatva jAti samavAya saMbaMdha se gandha, rasa Adi 24 guNoM meM rahatI hai aura viSayitAsambandha se 'ayaM guNatvavAn' ityAkAraka jJAna Adi guNa meM rahatI hai| ukta do sambandha se guNavaviziSTa donoM kA bodha karAne ke tAtparya se jaba 'tI' zanda kA, jo ekazeSa samAsagarbhita tatpadasvarUpa hai, prayoga karegA taba ubhaya kA zAbdabodha zrotA ko nahIM ho sakegA, kyoMki ukta doSa kI vizeSyatA se nirUpita prakAratA eka saMbandha se avacchitra nahIM hai, kintu samavAya aura viSayitArUpa do sambandha se avacchitra hai| ekazeSa samAsa garbhita 'tI' pada samavAya saMbandha se guNatvaviziSTa aura viSayitAsaMbandha se guNatvaviziSTa ubhaya kA bodha tabhI karA sakatA hai, jaba lupta padAntara kA smaraNa mAnA jAya / luptapadAntaraviSayaka smaraNa hone para do tat pada upasthita / hote haiM, jisase samavAyasaMbaMdhAvacchinnaguNatvaniSTaprakAratAnirUpitavizeSyatAAzraya kA evaM vipayitAsambandhAvacchinnaguNatvaniSTaprakAratAnirUpitavizepyatAviziSTa kA yugapat bodha upapanna ho sakatA hai| ataH ekazeSasthala meM padAntara kA smaraNa Avazyaka hai - yaha nirvivAda siddha hotA hai|
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 285 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 kA 5 * 'sakRducarita.....' nyAyaniSkarSaH ekapadasyaikasmin kAle ekasambandhAvacinaika dharmaprakAratAnirUpitavizeSyatAzAlibodhopadhAyakatvamiti tu niSkarSa:, tena naikapadasya vastuto nAnAdharmAvacchinnArthabodhakatve'pi kSatiH / ekoccAraNAntarbhAvena zaktimatpadAriktasthale cAyaM niyama:, tena na puSpadantapadAde* gayalatA hai ekapadasyeti / etena pRthagucaritanAnApadAnAM vyavacchedaH kRtaH / ekasmin kAle iti / anena vibhinnakAlavyavacchedaH kRtaH / ekasambandhAvacchinnekadharmaprakAratAnirUpitavizeSyatAzAlibodhopadhAyakatvaM = ekasaMsargeNA'vacchinnA yA ekadharmaniSThA prakAratA taniSThanirUpakatAnirUpitAyA vizeSyatAyA avagAhI gRhItazaktikapuruSaniSTho yaH zAbdabodhaH tadutpattivyApyatvam / vyaapytaa||bcchedksmbndhshc svA'vyavahitottarajAyamAnatvam / yathA 'ghaTa' iti padozvArAnantarottarakSaNe ghaTapadazakyatAvacchedakatAvacchedakIbhUtasamavAyasambandhAvacchinnayA ghaTatvalakSaNaikadharmaniSThayA prakAratayA nirUpitAyA: tAdAtmyasambandhAvacchinnAyA vizeSyatAyA avagAhinaH zAbdabodhasthAvazyaM jAyamAnatvena ghaTapadasya svA'vyavahitIttarajAyamAnatvasaMsargeNa tAdRzazAbdabodhodayavyApyatvam / tatphalamAhateneti / 'sakuduccarite' tyAdinyAyasyoktArdhakatveneti / na kSatirityanvayaH / ekapadasya - paTAdilakSaNasya vastutaH yugapat nAnAdharmAvacchinnArthabodhakatve'pi = anekadharmaviziSTaviSayakabodhajanane'pIti / ayamabhiprAyaH vastugatimanurudhya sarvasya vastuno'nantadharmAtmakatvameveti syAdvAdidarzane ekasmAdapi ghaTapadAnnAnAdharmAvacchinnavastvavabodho jAyate tathApi na prakRtanyAyabhaGgaprasaGgaH, ghaTapadajanyazAbdabodhavizeSyasyA'nantadharmAtmakatve'pi tanniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratAyA ghaTatvasvarUpaikadharmaniSThAyA anekasaMsagAMvacchinnatvavirahAt / vastuno'nantadharmAtmakatve'pi ekasmAt ghaTAdipadAt prAtisvikarUpeNaiva tadbodho, na tu nAnAvidharUpeNeti bhAvaH / etena zaGkAdidoSA api parihatA bhavanti / nanu puSpadantAdAd yugapat sUryatvacandratvAbhyAmubhayobaMdhana prakRtanyAyo'sArvatrika ityAzaGkAyAmapavAdamAhaekIcAraNAntarbhAvena zaktimatpadAtiriktasthale cA'yaM darzito niyamaH bodhyaH / ayaM bhAvaH padaM dvividhaM samastamasamastaM ca / tatra samastapade eko cArAntarbhAvinaiva zaktiH yathA 'rAmalakSmaNau' iti sahoccAre satyeva rAmalakSmaNobhaye tacchaktiH / na 'hi 'rAma' iti pRthagucAre sati tadubhaye zaktirbhavati / asamastapade tu svAtantryeNaiva zaktiH, na tu sahocAraNAntarbhAvena / darzitaniyama eko cAraNAntarbhAvina zaktimati pade nAsti / tatastatraikadaikasambandhAvacchinnaikadharmaniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAzAlicoprAdurbhave'pi nAyaM niyamo bhagnaH, tAdRzaniyamamaryAdAbahirbhUtatvAttasyetyAzayenA''ha teneti / darzitaniyamasyaikoktya 'sakRduSparita..' nyAya kA niSkarSa ekapadasyai. ini / yahA~ taka ke vicAravimarza se ' sakRdantaritaM padaM sakRddevA'rthaM gamayati' nyAya kA aidamparya yaha phalita hotA hai ki eka pada eka kAla meM ekasaMsargAvicchina jo eka dharmaniSTha prakAratA, usase nirUpita vizeSyatA ke avagAhI zAbdabodha kA upadhAyaka = janaka hai / eka pada meM tAdRzazAbdabodhopadhAyakatva kA artha hai eka pada svA'vyavahitottarajAyamAnatva saMbandha se tAdRzazAbdabodhotpatti kA vyApya hai| matalaba ki eka pada ke uccAraNa ke avyavahita uttara kSaNa meM avazya tAdRza zAbdabodha kA janma hotA hai / 'sakRducarita' nyAya kA yaha gUDhArtha hone kI vajaha yahA~ yaha kahA jAya ki vastumAtra ananta dharmAtmaka hone se eka pada se jisa vastu kA bodha hogA vaha bhI ananta dharmAtmaka hI hogI / ataH eka pada se bhI anantadharmAvacchinna artha kA hI bodha hogA / isalie eka pada se anekadharmAvacchinna dharmoM kA bodha ho sakatA hai - to bhI koI doSa nahIM hai / isakA kAraNa yaha hai ki eka pada se eka dharma ke puraskAra se hI anekadharmAvacchinna dharma kA bodha hotA hai, na ki aneka dharma ke puraskAra se / anaMtadharmAvacchina ghaTa kA hI ghaTapada se zAbdabodha hotA hai, magara vaha ghaTatvarUpa dharma se hI hotA hai, na ki dravyatva, pRthvItva, sattva Adi dharma se ghaTapada se ghaTa kA ghaTatvena hI bodha hotA hai, na ki sattva, pRthvItva, dravyatva Adi rUpa se yaha sarvajanasiddha hai / isalie ' sakRducarita' nyAya kA jo niSkarSa batAyA gayA hai ki eka pada se eka kAla meM ekasambandhAvacchina ekadharmaniSTha prakAratA se nirUpita vizeSyatA ke avagAhI zAbda bodha kA udaya hotA hai - vaha saMgata hI hai / tAdRza vizeSyatA kA Azraya nAnAdharmAvacchinna (= anekadharmAtmaka) ho, isake sAtha usakA koI sambandha nahIM hai / usa nyAya se tAdRza vizeSyatA kA Azraya eka dharma se hI viziSTa ho aisA niyamana nahIM kiyA jAtA hai / OM puSpadantapada se sUryacandra kA yugapat bodha saMmata ekI. iti / yahA~ eka bAta dhyAtavya hai ki 'sakRducarita...' nyAya se jisa niyama kA vidhAna kiyA gayA hai, vaha
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ * amarakozavacanasaMvAdaH * kakAle sUryacandratvAbhyAM sUryacandramasayorbodhe'pi kSatiriti Toyam / dharme ekatvakasaketa * gayalA * ntarbhAvaprayuktazaktimatpadajanyazAbdabodhA'niyAmakatveneti / na kSatirityanenA'syA'nvayaH / puSpadantapadAt = 'puSpadantI' iti padAt, ekakAle = yugapata, sUryacandratvAbhyAM = sUryatvacandratvAbhyAM, sUryacandramasayoH bodhe'pi na kSatiH / ayaM bhAva: 'puSpadantau puSpabantAvekoktyA zazibhAskarau' iti kozavacanAt eko cAraNAntavina gRhItanAnAthazaktikapuSpadantAdipadasya vyutpattivaicitryAt hi candrasUryayorekaiva zaktiH zakyatAvacchedakatvaM tu candratvasUryatvayorvyAsajyavRtti / 'puSpadantAdipadaM candre sUrya ca zaktami tyAkArakaH zastigrahaH / tatkAryatAvacchedakaJca candratvaprakArakatve sati sUryatvaprakArakasmRtitvaM, tAdRzazAbdatvaJca / atra zakyatAvacchedakatAvacchedakIbhUtaparyAptisambandhAvacchinnacandratvasUryatvobhayaniSThaprakAratAnirUpitatAdAtmyasambandhAvacchinnacandrasUryobhayaniSThavizeSyatAbagAhizAbdabodho na tvekadharmAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAzAlI / 'ekayoktyA' iti kozasvArasyAt sahocAraNAntavinekaiva zaktiH siddheti na pradarzitaniyamAkrAntatvaM tAdRzabodhasyeti bhAvaH / / syAdetat - yathA hi 'candrasUryo puSpadantapadajanyaikabodhaviSayau bhavatAmi' tyAkArikaiva zaktiH, 'ekayoktyA puSpadantI divAkaranizAkarau' (a.ko.kAM.1/lo.10) ityamarakozabacanAta, lAghavAca / ata eva na candrasUrya paryAyatA, nAnArthe gaNanaM vA / zaktitadabacchedakatayoAsajyavRttitayA ca candratvena candraH zakyaH sUryatvena ca sUrya' ityAdirna dhIH kintu candratvenaM sUryatvena ca candrasUryo vAkyAvityeva / tathaivobhayapadasyA'pi prakRte jhabalavastunyekaica zaktiH, zakyatAvacchedakalyaM tu sattvAsattvayorvyAsajya. bRtti' iti kiM na syAt ? evaJcobhayapadena yugapadubhayaprAdhAnyabodhasambhavAdavaktavyatvabhaGgo'nutthAnopahataH iti / maivam puSpa. dantapadabadabhayapadasyA sAdhAraNatvA'bhAvAta, buddhiviSayatAvacchedakatvAdastyAdidharmayAvacchinnarodhakatve ca prAdhAnyenobhayAkArabodhAsiddheH / kiJca, vyAsajyabRttizakyatAvacchedakatAkasya padasya dvivacanAntasyaiva sAdhutvena na puSpadantapadabadubhayapadasyAtra bodhakatvamityAdisUcanArtha 'dhyeyami'tyuktam / nanu eko cAraNAntarbhAvena zaktimatpadAnyasyaikapadasya zakyatAvacchedakatAvacchedakaikasambandhAvacchinnaikadharmaniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAvagAhizAbdabodhopadhAyakatvamiti niyamaghaTakIbhUtadharmaniSThaikatvaM kisvarUpamityAzaGkAyAmAha-dharme ekattvaJceti / saptamyarthI ekoccAraNa antarbhAva se jisa pada meM vAkti rahatI hai, usase anyapada ripayaka hai / aisA kahane kA kAraNa yaha hai ki 'puppadantI' yaha samasta (= samAsagarbhita) pada eka hI kAla meM candratva aura sUryatva ubhaya dharma se candra-sUryobhaya kA bodhaka hotA hai| tAdRza zAbdabodha se nirUpita vizeSyatA cA~da-sUraja meM rahatI hai aura usase nirUpita prakAratA candrava aura sUryatva jAti meM rahatI hai / ataeva tAdRza zAnda bodha kI vizepyatA candratva-sUryatvasvarUpa do dharma se nirUpita hotI hai, na ki eka dharma se / yadi 'sakRdacarita....' nyAya ko sArvatrika mAnA jAya to prastuta cA~da-sUraja ubhapavizepyaka zAnda bodha kI upapati nahIM ho sakatI, kyoMki vaha ekadharmaniSprakAratA se nirUpita vizeSyatA kA avagAhana nahIM karatA hai| yaha zAnda codha prasiddha evaM prAmANika hai / ataH isako apramANa kahanA ThIka nahIM hai| isalie tAdRza niyama meM saMkoca karanA Avazyaka hai, jisase yaha zAbdabodha usa niyama kI maryAdA se bahita ho jAya / pradarzita nyAya se phalita niyama meM saMkoca karane ke pahale yaha samajhanA jarUrI ho jAtA hai ki puSpadanta pada meM arthabodhaka zakti kaisI rahatI hai ? puSpazabda ke pRthak ucAraNa se yA dantazabda ke pRthak ucAraNa se cA~da-sUraja donoM kA bodha nahIM hotA hai kintu 'puSpadantau aisA eka - akhaMDa uccAraNa karane para hI ubhaya kA bodha hotA hai / matalara ki 'puppadantI' pada ekoccAraNa ke antarbhAva se cA~da-sUraja ubhaya kI bodhaka zakti vAlA hai / ataH puSpadantapadajanya zAbdabodha ko ukta niyama kA aviSaya banAne ke lie yaha kahA jA sakatA hai ki 'sakRduzcarita...' nyAya kA phalitArtharUpa niyama ekokti ke antarbhAva se zaktimat pada se anya pada ko apanA viSaya banAtA hai| aisA kahane se puppadantapada tAdRza nipama kI maryAdA se bahirbhUta bana jAtA hai aura usase anya ghaTapada, paTapada Adi meM uparyukta niyama pravRtta hotA hai| ataH ghaTapaTa Adi pada aise haiM jo eka kAla meM ekasambanyAvacchina aisI ekadharmaniSTa prakAratA se nirUpita vizepyatA ke avagAhI zAnda bodha kA janaka hai / yaha 'sakadazcarita.....' nyAya kA niSkarSa hai / dharmaniSTha ephatta kA nirvacaja dharma. iti / yahA~ yaha zaMkA ho sakatI hai ki -> "zakyatAvacchedakatAvacchedakIbhUta eka sambandha se avabhinna ekadharmaniSThaprakAratA se nirUpita vizepyatA kA avagAhI zAbda bodha eka kAla meM eka pada se hotA hai - aisA Apane kahA hai| magara | yaha nAmumakina hai / isakA kAraNa yaha hai ki ekatharmaniSTa prakAratA kA artha prApta hotA hai ekattvasaMkhyA viziSTa aise dharma meM
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 251 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 kA 5 viSayatAvacchedakatvAdikam / * laghusyAdvAdarahasyasaMvAdaH * jayalatA vRttitvamiti dharmavRttyekamityarthaH / ekasaGketaviSayatAvacchedakatvAdikamiti / ekasaGketanirUpitaviSayatAyA avacchedakatvAdikam / yathA 'kambugrIvAdimAna ghaTapadavAcya' ityAkArakasya ekasaGketasya viSayaH kambugrIvAdimAn tadvRtterekasaGketaviSayatAyA avacchedakaM lAghavAt ghaTatvam / tAdRzaviSayatAvacchedakatvaca ghaTatve nirAbAdham / etena ghaTapadajanyazAbdabodhIyavizeSyatAnirUpitaprakAratAyAH vAkyatAvacchedakatAvacchedakI bhUtasamavAyAvacchinnatve'pi ekadharmaniSThatvaM bAdhitam ghaTatvasya jAtitvena guNatvAbacchinnapratiyogitAkA bhAvavattvAdekatvasaMkhyAtmakaguNaviziSTatvavirahAditi parAstam, ekadharmasyaikatvasaMkhyAviziSTadharmatvA'vivakSaNAt, / tAdRzavizeSyatAnirUpakaprakAratAzrayIbhUte ghaTatvalakSaNe dharme ekasaGketaviSayatA'vacchedakatvalakSaNaikatvaviziSTatvasyA'bAdhAtu / nanu ekapadajanyazAbdabodhIyavizeSyatAnirUpitaprakAratAyAH zakyatAvacchedakIbhUtaikasambandhAvacchinnatvaM kathaM syAt ? samavAyAdI ekatvAdisaMkhyAlakSaNaguNabAdhAt / na caikasaGketaviSayatAvacchedakatvarUpamekatvaM tatra sambhavatyeveti vAcyam, evaM sati ghaTapadAt samavAyakAlika vizeSaNatAbhyAM ghaTatvAvacchinnayoryugapadbodhaprasaGgAt, 'samavAya kAlikavizeSaNatAdayaH sambandhapadavAcyAH' ityAkArakaikasaGketaviSayatAvacchedakatvalakSaNaikatvasya samavAyakAlikavizeSaNatAsaMsargayorabAdhAt / na ca tatra svAzrayasamavetatvasambandhena || dravyagatamekatvameva bhAsata ityArekaNIyam 'ghaTa' ityAdipadajanyazAbdabodhAnupapattiprasaGgAt sabhavAye tAdRzasambandhena dvitvAdeH || parisamAptatayA tAdRzazAbdabodhIya prakAratAyA dvitvaviziSTasamavAyAvacchinnatvAditi cet ? mevam, apekSAbuddhivizeSaviSayatvalakSaNa|| syaikatvasya tatrAJcAdhitatvAt / idaJca sambandha iva dharme'pi bodhyam / ata eva AdizabdasAphalyamapyupapadyate / etena eka|| saGketaviSayatAvacchedakatvaghaTakI bhUtasaGketasyecchAvizeSarUpatvenaikatvaviziSTatvabAdhena na tAdRzamekatvaM prakAratAzrayIbhUtadharma sambhavatIti pratyuktam, apekSAbuddhivizeSaviSayatvalakSaNaikatvasya tatrA'pyAdhitatvAt / tatazca ekoccAraNAntarbhAviprayuktazaktimatpadavyatiriktail kapadasya ekasmin kAle apekSAbuddhivizeSaviSayatvarUpaikatvaviziSTasvazakyatAvacchedakatAvacchedakasambandhAvacchinnadarzitakatvaviziSTadharmaniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAvagAhizAbdabodhavyApyatvaM svA'vyavahitottarajAyamAnatvasambandheneti prakRtanyAyaniSkarSa iti || tAtparyabhU / laghusyAdvAdarahasye tu prakRte > "dharme ekatvaJca yAvadbodhyavRttitvAdikam / yattu - || vRttimattvaM tadbodhyatvam tena na pazutvAdernAnAtve'pi doSa iti nyAyanayAnuyAyinaH tanna sarvasya sarvapadazakyatvAt" ra. pU. 13) ityuktamiti dhyeyam / B svAzrayabodhyatAvacchedakatvasambandhenaika - (la.syA. rahI huI prakAratA | dekhiye, 'ghaTa:' isa pada se samavAyAvacchinna ghaTatvaniSTha prakAratA se nirUpita vizeSyatA kA avagAhana karane vAlA zAbdabodha utpanna hotA hai / magara tAdRzazAbdabodhIyavizepyatAnirUpaka prakAratA kA Azraya ghaTatva ekatva saMkhyA se viziSTa nahIM hai, kyoMki ghaTatva jAti hai aura jAti meM guNamAtra kA abhAva hotA hai / saMkhyA naiyAyikamatAnusAra guNavizeSa hai / ataH ghaTatva jAti ekatvasaMkhyAtmaka guNa se viziSTa nahIM hai| to phira samAyAvacchinna prakAratA eka dharma (= ekatvasaMkhyAviziSTa dharma) meM kaise rahegI ? phalataH vaha zAbda bodha anupapanna raha jAyegA" - magara isakA samAdhAna yaha hai ki dharmaniSTa ekatva hai vaha yahA~ saMkhyAtmaka abhimata nahIM hai kintu eka saMketa kI viSayatA ke avacchedakatvasvarUpa abhISTa hai, jo ghaTatva meM abAdhita hai / vaha isa taraha 'ghaTapadavAcyaH kambugrIvAdimAn' ityAkAraka eka saMketa kA viSaya hai kambugrIvAdiviziSTa / usameM rahI huI viSayatA kA avacchedaka lAghava sahakAra se ghaTatva hai / jahA~ jahA~ ghaTatva rahatA hai vahA~ vahA~ tAdRza eka saMketa kI viSayatA avazya rahatI hai| isa taraha anyUnAnatiriktavRtti hone kI vajaha ghaTatva tAdRza eka saMketa kI vipayatA kA avacchedaka ho sakatA hai | ataH tAdRza ekasaMkatIyaviSayatAnirUpita avacchedakatvasvarUpa vivakSita ekatva prakAratAzrayIbhUta dharma meM adhi || | hai | ataH vivakSita ekatva se viziSTa ghaTatvAdisvarUpa dharma meM rahI huI prakAratA se, jo samavAyasambandhAvacchinna hai, nirUpita vizeSyatA kA avagAhI zAbda bodha ghaTapada se ho sakatA hai| isa viSaya meM kisI vivAda ko avakAza nahIM hai / yahA~ taka ke vicAravimarza se ' sakRduccaritaH zabdaH sakRdevArthaM gamayati isa nyAya kA artha yaha phalita hotA hai ki eka pada eka kAla meM svazakyatAvacchedakatAvacchedakIbhUta eka sambandha se avacchinna prakAratA se, jo ekasaMketaviSayatA acchedakatvasvarUpa ekatvaviziSTa || dharma meM rahatI hai, nirUpita vizeSyatAzAlI zAbda bodha kA janaka hotA hai /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zakuntalAnATakasaMvAdaH * / atra navyA: -> nalu kimarthamayaM niyama: ? na tAvatAnArthakapadAlAnArthAnAM yugapadabodhanirvAhAya, nAnArthakapadasya prakaraNAdinA zaktiryatra niyamyate tasyaiva bodhaniyamena tasivAhAta, anyathA bhojanavelAyAM saindhavapadAllavaNameva pratIyate, na tvazva iti niyamo na syAt / = =jayalatA - navyanaiyAkikamatamupadarzayitumAha- atreti / 'sakRddarite' tyAdinyAyaprAmANikatvaparIkSAyAM prastutAyAmiti / nanviti prazne, taduktaM halAyudhakoze 'nanu prazne'vadhAraNe' (halA, 5/884) kimartha = kasmai prayojanAya, ayaM pradarzitasvarUpa: | niyamaH ? kiM nAnArthakapadajanyanAnArthabodhasya yugapadudayanirAsAya yaduta zaktilakSaNAbhyAM yugapadanekArthabodhAnutpAdanirvAhAya ? iti vikalpayugalI samavatiSThate / tatra prathame Aha- neti / anvayazcA'sya yugapadabodhanirvAhAyetyatra / tAvaditi prathamamityarthe || yadhA zakuntalAyAM 'Arye : itastAbadAgamyatA' (za.1) ityatra / nAnArthakapadAt saindhavAdipadAt, nAnArthAnAM azvalavaNAdi rUpANAM, yugapadabodhanihAya = samakAlaM jJAnAnutpAdopapatnaye / atra hetumAha- nAnArthakapadasyeti / prakaraNAdineti Adizandena saMyoga-viyoga-sAhacaryAdInAM grahaNam / tasyaiva = prakaraNAdiniyantritazaktiviSayasyaiva, bodhaniyamena = zAbdabodhodayavyAptyA, tanirvAhAt = nAnArtha kaikapadajanyanAnArthaviSayakarasamakAlInazAbdabodhAnudayopapatteH / vipakSabAdhamAha- anyatheti / prakaraNAdinA nAnArthakaikapadAktiviSayaniyamAnabhyupagame iti / bhojanavelAyAM = bhuktiprakaraNe, saindhavapadAt lavaNAvAdyarthakAta lavaNameva pratIyate = zAbdabodhaviSayIbhavani / ebakAraphalamAha- na tvazva iti / iti = evaMprakArakaH, niyamo na syAditi / ayaM navyAzayaH, yadi nAnArthakapadajanyazAbdabodhaviSayapratiniyamasya prakaraNAdiprayuktatvaM nopayate tadA azvalavaNabodhaupayikasAmagrayAH aviziSTatvAtsarvadA'alavaNabodhasyAt, ekasAmagrayA aparazAbdabodhapratibandhakatve tAdRzavAkyAcchAbdabodha eva na syAt / na caitra bhavati, lavaNatAtparyagrAhakabhojanaprakaraNe lavaNasyaiva bodhAta, azratAtparyagrAhakaprayANaprakaraNe cA'zvasyaiva / tatazca tAtparyagrAhakatvena klaptAnAM prakaraNAdInAM klasaniyatapUrvavartitAkatvenAinanyathAsiddhatvamAbakalpane lAyavAtprakaraNAdibhireva nAnArthakapadazaktipratiniya|| mo'jIkAryaH / tathA caikapadasyaikasmina kAle zakyatAvacchedakatAvacchedakImataikasambandhAvacchinnekadharmaniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAkazAbdabodhopadhAyakatvamiti niyamo nAtiprayojanaH, tannirvAhyasya prakaraNAdinaiva nirvAhAt / evaM 'ghaTo'pasAraNIya' ityatra . 'sakArita...' nyAya prAmANika - natyanaiyAyika pUrvapakSa :- atra navyAH, iti / uparyukta vaktavya ke khilApha nanya naiyAyikoM kA yaha mantavya hai ki 'sakRducarita...' yaha nyAya aprAmANika hai, kyoMki usakI kalpanA kA koI cIja hI nahIM hai| vaha isa taraha - isa nyAya se 'eka pada eka kAla meM ekadharmAvacchinnArthabodha kA janaka hai' isa niyama kI kalpanA kyoM kI jAtI hai ? isake pratyuttara meM yaha to nahIM kahA jA sakatA ki . 'aneka artha ke vAcaka eka pada se eka kAla meM anekaarthaviSayaka zAbdabodha ke anudaya kA nirvAha-upapAdana karane ke lie usa nyAya kA Azraya liyA jAtA hai' -, kyoMki anekArthavAcaka pada kI zakti aneka artha meM koza Adi se siddha hone para bhI prakaraNa Adi se jisa artha meM usakI zakti kA niyamana hogA usIkA zAbda bodha anekArthaka pada se hotA hai - yaha niyama hai / isIse anekArthaka eka pada se eka kAla meM aneka artha ke zAbdabodha ke anudaya kA nirvAha ho sakatA hai| yadi anekArthazacaka pada kI zakti kA arthavizeSa meM niyaMtraNa na mAnA jAya, tara to bhojanaprakaraNa meM saindhavapada se lavaNa = namaka kA hI bodha hotA hai, na ki azva kA - yaha niyama nahIM ho skegaa| Azaya yaha hai ki saindhavazanda kA artha hai lavaNa aura aza Adi / jaba bhojana kA samaya = avasara hotA hai, taba 'saindharva Anaya' isa vAkya se thotA ko lavaNa lAne kA hI jJAna hotA hai, na ki azva ko lAne kA, kyoMki bhojanaprakaraNa se 'yaha saindhava pada lavaNa kA bodha karAne kI icchA se raktAne bolA hai aisA tAtparyagraha zrotA ko hone se vahA~ saindhava pada kI zakti lavaNa artha meM niyantrita hotI hai| yadi bhojanaprakaraNa se saindhava pada kI zakti kA lavaNa meM niyamana na ho, taba to bhojana ke avasara zrotA lavaNa ke sthAna meM azva ko yA donoM ko lAyegA / magara aisA nahIM hotA hai| bhojana ke avasara 'saindhavamAnaya' isa vAkya se zrotA ko mAlUma ho hI jAtA hai ki-bhojana meM namaka kama hone kI vajaha thImAn mujhe namaka lAne kI AjJA de rahe haiM / ataH prakaraNa Adi ko hI anekArthakapadajanya zAbdabodha ke vipayavizeSa kA niyAmaka mAnane se eka kAla meM nAnArthavAcaka eka pada se anekArthagocara zAbda rodha ke anudaya kA nirvAha ho sakatA hai| usake lie 'sakRducarita...' i: isa nyAya kI AvazyakatA nahIM hai / matalaba ki nipprayojana hone ke sababa tAdRza niyama aprAmANika hai|
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 293 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 - kA.5 *'prajayati' vAsthavicAra: * nA'pi zaktilakSaNAbhyAM yugapadanekArthAbodhanirvAhAya, 'prajayatI'tyatraikaramAdeva jidhAtoH zaktyA jayasya lakSaNayA prakRSTajayasya ca bodhAbhyupagamAt / ata eva 'citragurityA zaktyA gorlakSaNayA svAminazca bodho nA'nupapama: / 'jAmArthayo denA'nvayaH kathamiti cet ? ....... ------ -* jayalatA * sAnidhyalakSaNasaMyogena sannikaSTaghaTagocaro bodho jAyate na ta viprakaTaghaTaviSayakaH / 'ghaTamAnaya' ityatra dUrasthatvalakSaNaviyogena / caTapaTAt dUrasthaghaTaviSayako bodho jAyate, na tu samIpasthaghaTaviSayakaH / 'ghaTaM paTaJcAnaye tyatra sAhacaryAt ekadezavRttighaTapaTaviSayakabodho jAyate / evaJca prakaraNAdibhirevA'rthavizeSabodhaniyamasambhavena tAdRzaniyamaparikalpanamakizcitkaramityarthaH / / ___ dvitIye Aha- nApIti / tatra hetumAha- 'prajayatI' tyatreti / lakSaNayopasthitena prakRSTajayena samaM zaktyopasthitasya jayasyA'bhedAnvayabodho'bhISTa evA'smAkamiti bhAvaH / evameva ca murajyalakSyobhayapare 'gaGgAyAM dhoSamatsyau sta' ityAdI sakRducarite'pi gaGgApade'nekArthatAtparyagraheNaikadaiva zAbdabodhAbhyupagamAt, sAmAnyataH ubhayatAtparyagrahe prathamasyaiva bodho nAnyasyeti | niyantumazakyatvAca nA'vRttyA tanirvAha iti sakRducarite' tyAdinyAye mAnAbhAva iti navyAbhiprAyaH / / ata eveti / ekasmAdapi padAn zaktilakSaNAbhyAM yugapadanekArthabodhAbhyupagamAdeveti / 'citragu'rityatra bahuvrIhisamAsasthale zaktyA = samAsaghaTakIbhUtagopadasya zaktyA, goH = sAsnAdimataH, lakSaNayA dvitIyavRttyA svAminazca = svAmitvasambandhena gomatazca, bodhaH = zAbdabodhaH, nAnupapannaH / zakyArthe gayi citrAbhedAnvayaH lakSyArthe puruSe ca goH svaniSThasvatvanirUpitasvAmitvasambandhenA'nya iti zaktilakSaNAbhyAM yugapadanekArthAnvayabodhasyAunubhavaprasidbhatyAnna taniSedhArthaM 'sakRducarite' tyAdiniyamasyA'dhvasyakatvam / manu gavi ciyA'bhedAnvayaH puruSe ca gorbhedAnyaya iti na yujyate, nipAtAtiriktanAmArthayoH sAkSAd bhedAnvayasyA'vyutpannatvAditi citragurityAdI zaktilakSaNAbhyAM yugapadanekArthanvayabodhasya ne prAmANikatvam, anyathA 'rAjA puruSaH, 'bhUtalaM ghaTa' ityAderapi prasaGgAdityAzayena kazcicchate - nAmArthayoH = nipAtAtiriktaprAtipadikAyoH, bhedena = sAkSAt bhedena, anvayaH katham ? nipAtAtiriktanAmArdhaniSThavibhaktyarthAtiriktabhedasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena zAbdabodha prati nAmapada| nirUpittavRttijJAnajanyopasthita vizeSyatAsambandhena pratibandhakalyAnaitacchAbdabodho bhavitumarhatItyAzayaH zaGkAkArasya / RATi-latNa se yugapadajekArthabodha mAnya - navya naiyAyika nApiza. iti / yahA~ yaha zaMkA ho ki >"anekArthavAcaka eka pada se eka kAla meM zakti aura lakSaNA se anekArthabodha ke anudaya ke nirvAhArtha 'sakRduzcarita...' yaha nyAya prAmANika hai, anyathA zakti aura lakSaNA ke dvArA eka pada se eka kAla meM aneka artha kA bodha hone lagegA" <<- to yaha nAmunAsiba hai / isakA kAraNa yaha hai ki zakti aura lakSaNA se eka hI kAla meM aneka vipaya kA zAbda bodha to hameM abhimata hai / vaha isa taraha - 'prajayati pada meM eka hI jithAtu kI zakti se jaya kA aura lakSaNA se prakRSTa jaya kA eka hI kAla meM bodha hotA hai . aisA hama svIkAra karate haiN| matalaba ki pra upasarga kA samabhinyAhAra hone para jidhAtu ke zakyArtha jaya se abhinna prakRSTa jaya kA, jo jidhAtu kA lakSyArtha hai, zAbda bodha hotA hai / eka hI kAla meM eka pada ke zakyArtha aura lakSyArtha kA anvayabodha abhimata hone se hI 'citragu' ityAdi pada ke ghaTaka gopada ke sakyA dhenu aura lakSyArtha svAmI kA eka hI kAla meM bodha ho sakatA hai / 'citragu' yaha bahuvrIhisamAsa hai, jisakA artha hai citra gAya kA svAmI hai| yaha bodha tabhI upapanna hotA hai jaba ki gopada ke zakyArtha go meM citra kA abhedAnvaya evaM citra gAya kA gopada ke lakSyA svAmI purupa meM bhedAnvaya eka hI kAla meM mAnA jaay| ataH eka hI kAla meM eka hI pada ke vAkyArtha aura lakSyArtha kI padazakti aura padalakSaNA ke dvArA upasthiti honI nyAyasaMgata hai / yahA~ yaha nahIM kahanA cAhie ki > "gopada kA zapayArtha dhenu aura lakSyArtha svAmI, ye donoM nAmArtha haiM / yaha eka niyama hai ki nAmArtha kA nAmArtha ke sAtha bhedAnvaya nahIM hotA hai| ataH dhenu kA svAmitvasambandha se, jo ki tAdAtmyasambandha se bhinna sambandha hone se bhedasambandha hai, purupa meM anvaya nahIM ho sakatA hai" - yaha anucita hone kA kAraNa yaha hai, ki nyutpattivizeSa ke cala se tAdRza anvayabodha bhI ho sakatA hai / tAtparya yaha hai ki do prAtipadikArtha (= nAmArtha) kA sAkSAt bhedasambandha se anvaya taba niSiddha hotA hai, jaba do nAmArtha zakyArtha ho / magara jaba eka nAmArtha kI padazakti se aura anya nAmArtha kI padalakSaNA se upasthiti hotI hai, taba una donoM meM bhedasambandha se bhI anvaya ho sakatA hai / isa |
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 'gaGgAyAM ghoSa' itizAbdabodhavimarzaH * vyutpattivaicitryAt / ata eva 'gaGgAyAM ghoSa' ityatra gaGgAtIratvenopasthitirnirAbAdhA vastuto 'yaddharmaviziSTe lakSaNApratisandhAnaM taddharmaviziSTasyaivopasthiti: zAbdabodhazva' iti niyamAdeva gaGgApadAd maGgAtIratvenopasthitiH / 294 OM jayalatA tatra navyAH samAdadhati vyutpattivaicitryAditi / sthalavizeSaniyantritavyutpattimahimna ityarthaH, zaktilakSaNAbhyAmupasthitayoH prAtipadikArthayoH sAkSAd bhedenA'nyo'bhyaduSTa iti vyutpattivizeSAditi yAvat / 'rAjA puruSaH' ityAdI tayo: sAkSAd bhede - nA'nvayasyA'vyutpannatve'pi prakRte tAntrikANAM svArasikAnubhavabalAdeva tAdRzavyutpattau saGkoca Avazyaka eveti na shktilkss| NAbhyAmupasthitayoH kvacit prAtipadikArthayoH sAkSAd bhedenAnvaye'pi doSa iti bhAvaH / ata eveti / ekapadazaktilakSaNAbhyAM bhedena yugapadanekaprAtipadikArthAncayabodhasya kvacidaduSTatvAdeveti / 'gaGgAyAM ghoSa' ityatra sthale gaGgAtIratvena dharmeNa gaGgAtIrasya upasthitiH = smRtiH nirAbAdhA = aduSTA / ayaM bhAvaH 'gaGgAyAM ghoSa' ityatra gaGgApadasya zaktyopasthitAyA gaGgAyA lakSaNayopasthitena tIreNa sAkaM bhedenA'nvayopagame eva gaGgAtIratvena gaGgAtIre ghoSAnvayaH sambhavati / 'gaGgAyAM ghoSa' ityAdI sambhUyaikArthabodhakatvajJAnAnurodhAdeva lakSaNAsvIkArAt, anyathA 'gaGgAyAM jalaM tIre ghoSa' iti padadvayAdhyAhArAdevopapattI lakSaNAyA anatiprayojanatvApatteH / ata eva ca 'daNDI caitro dravyaM nIlaM ghaTamAnaye' tyAdau caitro na daNDI, ghaTo na nIla' ityAdibAdhadhIkAle 'caitro dravyaM ghaTamAnayetyAdizAbdabodhAnudayaH sambhUyo ccAritatvena gRhItAnAmekaM vinA'nyasyA'bodhakatvAt / tatazcaikapadazakyalakSyayoH prAtipadikArthayoH sAkSAd bhedenA'nyo'duSTa iti phalitam / - nanvapadArthagaMgAtIratvAdeH zAbdabodhaviSayatve ghaTAderapi tadviSayatvApattiriti cet ? na, prakRte'padArthatvasya padajanyapratItyaviSayatvarUpatvasvIkAreNa lakSaNayA gaGgApadajanyasmRtyAdI gaMgAtIratvasyApi viSayatvena tasyA'padArthatvAbhAvAdityAzayenAha vastuta iti / yaddharmaviziSTe vastuni lakSaNApratisandhAnaM = lakSaNAgrahaH taddharmaviziSTasyaiva upasthitiH = smRtiH, zAbdaboveti niyamAdeva niyamAbhyupagamAdeva, gaGgApadAt lakSaNayA gaMgAtIratvena gaGgAtIraviSayiNI upasthitiH = smRti: nirAbAdhA, tAdRzazAbdabodhazveti gamyam / etena vRttyA padajanyopasthityaviSayasyApi zAbdabodhe bhAnopagame ghaTAdipadAt paTAdiviSayakazAbdabodhaprasaGgo durnivAra iti pratyuktam yaddharmaviziSTavizeSyakazakyasambandhagrahaH taddharmAvacchinnavizeSyakameva padArthasmaraNaM zAbdabodhazveti niyamopagamenaiva ghaTAdipadAt paTAdiviSayaka zAbdabodhAnApatteH / taddharmaviziSTe lakSaNAgrahasya tena rUpeNopasthiti = vyutpatti ke bala se 'citragu' samAsa ke ghaTaka gopada ke zakyArtha dhenu kA gopadalakSyArtha svAmI meM bhedasambandha se = svAmitva sambandha se anvaya ho sakatA hai| eka hI kAla meM zakyArtha aura lakSyArtha kA bhedasambandha se anvaya hone se hI to 'gaMgAyAM ghoSaH ' yahA~ gaMgAtIratvarUpa se gaMgAtIra kI upasthiti binA kisI hicakicAhaTa ke ho sakatI hai| Azaya yaha hai ki 'gaMgAyAM ghoSa:' isa vAkya kA 'gaMgA (= viziSTa jalapravAha ) meM gozAlA hai' yaha artha padazakti se prApta hotA hai| magara yaha artha bAdhita hai, kyoMki jalapravAhasvarUpa gaMgAnadI ke Upara gozAlA kA honA nAmumakina hai / ataH zakyArtha jalapravAha ke saMbaMdhI taTa meM gaMgApada kI lakSaNA se 'gaMgAtaTa para gozAlA' hai' yaha zAbdabodha hotA hai, jo abAdhita evaM tAtparyAnusArI hai / yahA~ gaMgAtIra kI upasthiti isa taraha hotI hai gaMgApada kI zakti se gaMgAnadI kI aura lakSaNA se tIra kI upasthiti hotI hai / pazcAt gaMgAnadI kA ambaya bhedasambandha ( saMyogasaMsarga) se tIra meM hotA hai| isa taraha gaMgAtIra kI smRti hotI hai| magara do nAmArtha meM sAkSAt bhedAnvaya sarvadhA niSiddha ho, taba to gaMgAtIratvena rUpeNa gaMgAtIra kI upasthiti nahIM ho sakatI, kyoMki donoM hI prAtipadikArtha haiM / ataH tAdRza bodha kI anupapatti se zakyArtha aura lakSyArtha meM sAkSAt bhedasambandha se anvaya mAnanA bhI prAmANika hai| - yaha siddha hotA hai / isalie 'citragu' isa samAsa meM dhenu kA svasvAmI puruSa bhedasambandha se anvaya honA bhI prAmANika hai / - * zakyatA avacchedaka meM bhI pradazakti abAdhita navyanaiyAyika vastutA iti / vAstava meM to niyama yaha hai ki jisa dharma se viziSTa vastu meM lakSaNA kA graha ( = pratisandhAna ) hotA hai, usI dharma se viziSTa vastu kA smaraNa evaM zAbdabodha hotA hai / isa niyama ke anusAra gaMgAtIratva dharma se viziSTa gaMgAtIra meM gaMgApada kI lakSaNA kA pratisandhAna hone se hI gaMgAtIrasvarUpa dharma se taTa kI upasthiti aura zAbdabodha siddha ho sakatA hai / yahA~ yaha zaMkA ho ki "jaise jisa dharma se viziSTa vastu meM lakSaNAgraha hotA hai, usI dharma se viziSTa meM
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 295 madhyamasyAnAdarahasye khaNDaH 6 . kA. * zakyatAvacchedake'pi zaktisamarthanam * jadhaivaM zakyatAvacchedake'pi zaktirna syAt, yadadhaviziSTazaktigrahastena rUpeNopasthitiH || / zAbdabodhazceti niyamAdeva zakyatAvacchedakabodhasambhavAditi cet ? na, zakyatAvacchedake'pi zaktarabAdhAdityAhuH / aA vatate - prakaraNAdInAmananugatAnAM nA'vizeSabodhe zakta: sahakAritvaM, = ==* jayalatA * zAbdabodhau prati hetutvAdeva lakSyatAvacchedake tIratvAdau gaMgApadazakyapravAhasaMyuktasamavAyarUpalakSaNA na svIkriyate, tIratvavRtnitAdRzasamavAyasya prayojanaviraheNa sasANatvAnupagamAdini bhAraH / nanu yadbharmaviziSTe lakSaNApratisandhAnaM taddharmaviziSTasyaivopasthitiH zAbdabodhazceti niyamavat yaddharmaviziSTe zaktigrahaH taddharmaviziSTasyaivopasthitiH zAbdabodhazceti niyamasyA'pyanirAkAryatvena vaTatvAdau zakyatvAvacchedake ghaTAdipadazaktisvIkAro'prAmANikaH syAta, ghaTatvAderari ghaTapadajanyapratItiviSayatvAta, avacchedakatAsambandhena ghaTapadanirUpitazaktimattvAca tasyApi ghaTAdipadArthatvena tAdRzazAbdabodhaviSayatvasambhavAdityAzaGkAM nirAkartumAha- na ceti / iti cedityanenAsyA'nvayaH / evaM = vRttijJAna-smaraNazAbdabodhAnAM samAnaprakArakatvena kAryakAraNabhAvasvIkAre, zakyatAvacchedake'pi, apizabdena lakSyatAvacchedakasamuccayaH, zaktiH = padamukhyavRttiH, na syAt = na sambhavet / atra hetumAha- yaddharmaviziSTazaktigrahaH = ghaTatvAdilakSaNayaddharmAvacchitre zaktipratisandhAnaM, tena rUpeNa = ghaTatvAdirUpeNa, vaTAdeH upasthitiH = smRtiH zAndabodhaveti niyamAdeva ghaTatvAdiprakArakasmaraNazAbdabodhodayena zakyatAvacchedakabodhasambhavAt = ghaTatvAdizAbdabodhA'vazyaMbhAvAt, vizeSaNajJAnamRte viziSTabodhA'sambhavAt / nanyaH tannirAkaroti-neti / pradarzitazaGkA'pAkaraNa hetumAha - zakyatAvacchedake'pi - ghaTatvAdAvapi, zakteH = ghaTAdipadazakteH, svaviSayatvasambandhena abAdhAt = avyAhatatvAditi, anyathA yabRttitvena vRttigrahaH tadvRttitvenopasthitizAbdabodhI bhavata iti niyamasyApi suvacatvAd ghaTAdAbapi zaktirna syAt / kiJca, zakyatAvacchedake zaktyasvIkAre pRthivIpadAt kadAcidaSTadravyA'tiriktadravyatvena, kadAcit gandhavattvena kadAcitpRthivItvena ca zAbdabodha Apadyeta / pRthivI pRthivIpadAkye tivat aSTadravyAtiriktadravyaM gandhabadvA pRthivIpadazakyamityAkArakasya zaktijJAnasya sambhavAt tIraM gaGgAtIra vA pravAhasaMyogavaditi lakSaNAgraheNa zaktigrahasya tulyayogakSematvAt / tathA ca lakSaNayA yatkiJcidekadharmAvacchinnaviSayaka eva zAbdabodha iti yathA na niyamastathA zakyArthaviSayakazAbdabodhe'pi niyamo na syAt / dazakyatAvacchedake zaktisvIkAre tu pRthivIpadAtpRthivItvenaiva zAbdabodha iti niyama upapadyate / pRthivIpadasya pRthivItvapRdhivyoreva zaktatayA zaktyA zakyArthasyaiva zAbdabodhe bhAnamiti niyamena ca tadupapAdanasambhavAt / itthameva 'zAbdI hyAkAGkSA zabdenaiva prapUryate' ityasyApi niyamasyopapattiriti navyanaiyAyikAzayaH / / pradhamavikalpamaGgIkRtya navyamataM parAkartuM parizIlitaM pandhAnamAviSkurvanti- atra vadantIti / yattAvaduktaM 'nAnArthakapadasya prakaraNAdinA yatra zaktirniyamyate tasyaiva bodhaniyamena nAnArthakapadAnAnArthAnAM yugapadabodhanirvAhAdi ti (pR.292) tannirAkurvantiprakaraNAdInAmiti / ananugatAnAmiti / vizeSaNamukhenA'yaM hetu nirdezaH / netyasya vyavahitAnvayaH / prayogazcAtraivam - prakaraNA vastu kI upasthiti (= smaraNa) aura zAndavodha hotA hai, isa niyama kA pradarzana kiyA jAtA hai; ThIka vaise hI yaha bhI kahA jA sakatA hai ki - "jisa dharma se viziSTa vastu meM padAkti kA graha hotA hai usI dharma se viziSTa kA pada se smaraNa evaM zAndabodha hotA hai, yaha niyama hai| isakA aMgIkAra karane para to zakyatAvacchedaka dharma meM bhI padazakti na ho sakegI, kyoMki zakyatAvacchedakadharmaviziSTa meM zaktigraha hone se zakyatAvacchedaka se viziSTa kA zAnda bodha hogA, jisake vizeSaNarUpa se zakyatAvacchedaka kA bhI bhAna anAyAsa hI ho jAyegA, kyoMki vizeSaNa ke jJAna ke binA vizepya kA bhAna nahIM hotA hai / isa taraha zakyatAvacchedaka meM zakti kA svIkAra na karane para bhI usakA bhAna ho sakatA hai, taba kyoM usameM padazakti kI kalpanA kA gaurava kiyA jAya ?" -to isakA samAdhAna yaha hai ki padajanyapratIti kA viSaya hone kI vajaha zakyatAvacchedaka meM bhI zakti abAdhita hai| jisa pada se jisa artha kA avazya bhAna hotA ho, usa artha meM usa pada kI zakti kA honA Avazyaka hai, anyathA zakti kA niyamana hI darghaTa ho jAyegA / ghaTapada se ghaTatvaviziSTa kA bhAna hotA hai| ataH ghaTatva aura usake Azraya yaTa meM ghaTapada kI zakti kA honA jarUrI hai| ataH zakya kI bhA~ti zakyatAvacchedaka meM bhI svavipayatvasaMbandha se zakti avazya rahatI hai . yaha siddha hotA hai| niSkarSa :- 'sakuzcarita...' nyAya aprAmANika hai| * 'makRducarita...' nyAya prAmANika hai - syAdAdI * uttarapakSa :- atra vada. iti / navya naiyAyika ke upadarzita vaktavya kI samAlocanA karate hue zrImadjI kahate haiM ki
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra prakaraNAdInAM na zaktisahakAritA* tAtparyagrAhakatvena tadanugame ta lAghavAtAtparyagrahatvenaiva tatsahakAritvakalpanamucitamiti ekadobhayatAtparyagrahe ekapadAdekadobhayabodhA'svArasyanirvAhAya 'sakRduccarite'tyAdiniyamo yukta === * jayalatA * dayaH pratiniyatArthaviSayakazAbdabodhaM prati na zaktisahakAriNaH, ananugatatvAt / anugatatvavirahe'pi tRNAraNimaNinyAyena tatsahakAritvo-pagame kAryakAraNabhAve mahagauravaprasaGgAt / nanu prakaraNasaMyogavibhAgAdInAM prakaraNatva-saMyogatva-vibhAgatvAdirUpeNA'nanugatatve'pi tAtparyagrAhakatvenA'nugatatvasambhavena kanyabhicAravirahAt nA'rthavizeSabodhe zaktisahakAritvA'sambhava iti parA''zakAyAmAha- tAtparyagrAhakatveneti / etatpadAdetadardhaviSayakaH zAbdabodho bhavatvityAdyAkArakaprayoktR niSThecchAgrahajanakatveneti / taunugame = prakaraNAdInAmazeSANAM saGgrahe / tuH vizeSe, taduktaM halAyudhakoze 'tu syA de'vadhAraNe (halA, 5/881) iti / yadyapi tAtparyajJAnajanakatvasya vyaktibhedena | minnatayA idamapi na sAnugataM tathApi janakatAsambandhana tAtparyajJAnatvAvacchinnavattvaM sAnugata prasiddhamityAhAyana tathoktamiti jJeyam / lAghavAditi / tAtparyajJAnajanakatvarUpagurudharmeNa prakaraNAdInAM cahUnAM kAraNatvA'pekSayA tAtparyajJAnatvarUpalaghudharmeNa ekasya kAraNatve lAghavAdityarthaH / tAtparyagrahatvenaiveti / evakAreNa tAtparyajJAnajanakalvastha, janakatAsambandhena tAtparyajJAnatvAvacchinnavattvasya vA vyavacchedaH kRtaH / tatsahakAritvakalpanaM = pratiniyatArthabodhe zakteH sahakAritvamiti kalpanaM ucitam / iti = uktalAghavabalena zAbdabodhatvAvacchinnaM prati tAtparyagrahatvAvacchinnasya hetutvasiddhI, ekadA = yugapat, ubhayatAtparyagrahe nAnAdharmAvacchinnaviSayakatAtparyajJAne sati, ekapadAt 'zveta AdilakSaNAt, ekadA = samakAlaM, ubhayabodhA'svArasyanirvAhAya 'sakadacarite'tyAdiniyamo yukta iti / 'zveto dhAvatI'tyAdAvekadA zvetavarNo dhAvati. zvA = kukara ito dhAvatI' - navya naiyAyika kA ukta kathana asaMgata hai| isakA kAraNa yaha hai ki nAnArthavAcaka eka pada se eka kAla meM aneka artha ke bodha ke anudaya ke nirvAha ke lie pradarzita nyAya kA AzrayaNa karanA Avazyaka hI hai / navya naiyAyika manISiyoM ne jo kahA thA ki - 'prakaraNAdi se hI nAnArthaka pada kI zakti kA arthavizepa meM niyamana mumakina hone se usake lie || 'sakRduzcarita... nyAya kA AlaMbana karanA nAmunAsira hai' - vaha yukta nahIM hai, kyoMki prakaraNa Adi ananugata hone se arthavizepaviSayaka zAnda doSa ke prati padazaktisahakArikAraNatA prakaraNAdi meM saMbhavita nahIM hai| matalaba yaha hai ki anekArthaka pada kI arthavizeSaniSTa zakti kA niyamana kabhI prakaraNa se, to kabhI saMyoga se, to kabhI vibhAga se, to kabhI Abhimukhya Adi se hotA hai / prakaraNa, saMyoga, vibhAga, Abhimukhya Adi meM koI anugata dharma nahIM hai, jisakI apekSA prakaraNAdi meM pratiniyatArthaviSayaka zAndabodha ke prati anekArthakapadazakti kA niyamana ho skegaa| prakaraNa Adi ananugata hone se tAdRzazaktiniyamanasvarUpa kArya meM vyatirekavyabhicAra prasakta hotA hai| ataH tAdRzazaktiniyamanArtha 'sakaducarita...' nyAya kA AzrayaNa saMgata hI hai| yahA~ yaha zaMkA ho sakatI hai ki -> "nAnArthaka pada kI arthavizeSaniSTa zakti kA niyamana prakaraNa, saMyoga, vibhAga, Abhimukhya Adi meM tAtparyagrAhakatvasvarUpa anugata dharma se mumakina hone se tadartha 'sakRdacarita...' nyAya kA Azraya karanA asaMgata hai| Azaya yaha hai ki prakaraNa, saMyoga, vibhAga Adi meM prakaraNatva, saMyogatva, vibhAgatva Adi dharma ananugata hone para bhI tAtparyagrahajanakatvasvarUpa dharma anugata hai, kyoMki ve sabhI vaktA ke abhiprAya kA jJAna karA ke hI arthavizeSa meM nAnArthaka pada kI zakti kA niyamana karAte haiM / 'saindhavamAnaya' ityAdi sthala meM bhojanaprakaraNa 'lavaNaviSayaka zAbdabodha karAne ke abhiprAya se saindhava pada yahA~ prayukta hai aisA tAtparyagraha utpanna karatA hai / 'ghaTamapanaya' yahA~ saMyoga hI ghaTapada kI samIpastha yaTa meM zakti kA, 'ghaTapada se samIpavartI ghaTa kA zrotA ko zeSa ho, isa abhiprAya se vaktA ne ghaTapada kA prayoga kiyA hai', aisA tAtparyajJAna (= baktA kI icchA kA jJAna) utpanna kara ke niyamana karatA hai| isase yaha spaSTa hotA hai ki prakaraNa, saMyoga Adi tAtparyagrahajanaka haiN| ataH tAtparyagrAhakatvarUpa dharma una saba meM anugata hai| tAtparyagrAhakatvalakSaNa anugata dharma se hI prakaraNAdi nAnArthaka pada kI zakti kA arthavizeSa meM niyamana kara ke arthavizeSaviSayaka zAbdabodha ke prati padazakti ke sahakArI ho sakate haiN| ataH tadartha 'sakadacarita...' nyAya kA avalaMbana lenA nirarthaka hai|" -- tAtparya graha ko saktisahakATI mAjaje meM lAyata - syAdvAdI isa tAtA. iti / magara yaha zaMkA ThIka nahIM hone kA kAraNa yaha hai ki prakaraNa, saMyoga, vibhAga Adi ko tAtparyagrAhaka mAna kara arthavizepaviSayaka zAbda bodha ke prati nAnArthaka pada kI zakti ke sahakArI mAnane kI apekSA lAyava sahakAra se tAtparyajJAna ko hI usakA sahakArI kAraNa mAnanA ucita hai| prakaraNAdi ko tAtparyagrAhakatvena = tAtparyajJAnajanakatva dharma
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 297 madhyamasyAvAdarahasye khaNDaH 2 . kA.5 * aSTasahasrIkAramatanikandanam * | iti / ekapadamekayA vRttyA ekamevA'rtha bodhayatIti 'sakRduccarite'tyAdyartha iti tu na yuktam, 'sarve sarvArthavAcakA' ityabhyupagamenaikayA zaktyA'pyekapadasyA'nekArthabodhakatvAt / ____* jayalatA * / tyubhayatAtparyagrahe sati 'zvetavarNaH kukura ito dhAvatI'tyubhayaviSayakazAbdabodhasya yugapadanudayanirvAha. pradarzitaniyamasyA''vazyakatvam, anyathA haripadAdupasthitayoH siMhakRSNayorAdhArAdheyabhAvasambandhenA'nvayabodhaprasaGgAditi / etena vedA'pauruSeyakalpanA'pi pratyuktA, tAtparyajJAnasyA'ncayavyatirekAbhyAM zAbdabodhahetutvanizcayAditi tAtparyam / vidyAnandamatamapAkartumupadarzayati - ekapadamiti / ekayA vRttyA = zaktyA ekamevArthaM bodhayati = zAbdabodhaviSayIkaroti, iti = evaMprakAraH, 'sakRducarite tyAdyarthaH = 'sakRducaritaM padaM sakRdevA'rthaM gamayatI ti nyAyAdhaH, iti mataM tu na yuktam / taduktamaSTa sahastrAM -> 'zabdazaktisvAbhAvyAt, sarvasya padalyaikapadArthaviSayatvaprasiddheH, saditi padasyA'sadaviSayatvAt, asaditi padasya ca sadaviSayatvAditi' - (a.s.pR.197/1)| etadanuvAdarUpeNa tadvivaraNe prakRtaprakaraNakRdbhirapi 'ekaM padamekayA vRttyA ekamevArthaM bodhayatIti svabhAvakalpanAditi' (a.sa.vi.pR. 201/1) vivRtam / etanmatAyuktatvamAviSkaroti - 'sarve sarvArthavAcakAH, sati tAtparya iti zepaH / ityabhyupagamena = itiniyamA'GgIkAreNa, ekayA eva zaktyA = padazaktyA, api ekapadasya anekArthabodhakatvAt = nAnAviSayaviSayakazAbdabodhajanakatvAt / 'sati tAtparye sarve zabdAH sarvArthavAcakAH' itinyAyena pratizabdaM sarvArthanitAranazaktiyogatAnA le| aba eka pratyekaH zabdaH sarvadA ekauna zaktyA nAnArthabodhajanako na tu bhinnazaktyeti sidreH ekaM padaM ekayA zaktyA ekamevA'rthaM bodhayatIti vaktuM na pAryate kintu yadhAsaGketamanekAnarthAnapIti bhAvaH / se sahakArI kAraNa mAnane para kAraNatAavacchedaka tAtparyajJAnajanakatva dharma hogA / jaba ki tAtparyajJAna ko hI sahakArI kAraNa mAnane para tAtparyajJAnatva kAraNatAavacchedaka dharma hogA / ataH prakaraNa Adi kI apekSA tAtparyajJAna ko padazakti kA sahakArI mAnane meM kAraNatAvacchedaka dharma meM lAghava hai| isa taraha tAtparyajJAna ko hI padazakti kA sahakArI mAnanA Avazyaka hai, tara eka kAla meM ubhaya vastuviSayaka eka pada kA tAtparya hone para eka pada se eka kAla meM ubhayavipayaka jhAbda bodha prasakta hotA hai, jisakA nivAraNa karane ke lie yAnI usake aprAmANya kA nirvAha karane ke lie 'sakadacarita...' nyAya ko mAnyatA pradAna karanA Avazyaka hai| jaise, 'veto dhAvati' isa vAkya ke ghaTaka 'zveto' pada 'zvetavarNaviziSTa kA evaM zvA = kukura, itaH = yahA~ se aisA ubhayaviSayaka bodha ke tAtparya se prayukta hai . aisA ubhayaviSayaka nAtparya kA jJAna hone para 'zvetavarNaviziSTa kukukura (kuttA) yahA~ se dauDatA hai| aise zAbda bodha kI asvAbhAvikatA - aprAmANya ke lie 'sakRduharita...' nyAya Avazyaka hai, jo 'eka pada eka kAla meM vAkyatAvacchedakatAvacchedakIbhUta sambandha se avacchina ekadharmaniSTha prakAratA se nirUpita rizepyatA ke avagAhI zAnda bodha kA janaka hai' isa niyama kA vidhAna karatA hai| aba zvetatva aura kukuratva, ina do dharma se nirUpita vizeSyatA ke avagAhI tAdRza zAbda bodha kI aprAmANikatA siddha ho sakatI hai / ataH 'sadacaritaM padaM sakRdevA'rtha gamayati' yaha nyAya prAmANika hai . yaha nirvivAda siddha hotA hai| 'sarve sArthivAcakAH' pravAda kA syAdAda meM svIkAra ekapa. iti / anya vidvAn manISioM kI yaha mAnyatA hai ki -> 'sakadacarita...' isa nyAya kA phalitArtha yaha hai ki eka pada eka zakti se eka hI artha kA bodha karatA hai, na ki aneka artha kA' - magara yaha ThIka nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki 'sarve zabdAH sarvArdhavAcakAH sati tAtparya' yaha nyAya sthAdvAdamata meM svIkRta hai / matalaba ki pratyeka pada sabhI artha kA bodha karAtA hai| isase yaha siddha hotA hai ki eka pada eka zakti se bhI aneka artha kA bodha karA sakatA hai| jaise caura zabda se gujarAta meM corI karane vAle kA bodha honA hai, magara usIse dakSiNadeza meM (kAlavizepa kI apekSA) pake cAvala kA bodha hotA hai| abhI tAmilanADu meM sorahAbda pazya cAvala kA bodha karAtA hai| mAlUma hotA hai ki cIrazabda kA tAmila bhASA meM apabhraMza hokara sora zabda banA ho / hindI bhASA meM bhI yaha prasiddha hai| jaise 'aura Age baDho', rAma aura sItA' ityAdi sthala meM aura zabda se kramazaH 'adhika' evaM 'samuccaya'. ina do artha kA bodha hotA hai / eka hI zabda eka zakti se aneka artha kA zAnda bodha karAtA hai - isa viSaya meM aneka udAharaNa diye jA sakate haiN| isalie 'eka zabda eka zakti se eka hI artha kA bodha karAtA hai - aisA mAnanA asaMgata hai / hA~, eka zakti se eka pada eka kAla meM aneka artha kA bodha nahIM karA sakatA hai / isIlie to 'sakRduzcarita...' nyAya kA Azraya karanA jarUrI hai|
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 * zakteravazyakalpanIyatvam * na caivaM lakSaNAdhucchedaH; niyantritasaGketA'sambhave tadavakAzAt / na ca ghaTatva-paTatvAdinA zaktikalpane gauravam prameyatvenaiva tatkalpamAta, tattadadharmaNa bodhasya saGketavizeSaniyamyatvAt / * jayalatA - nancekayA vRttyaikapadasyA'nekArthabodhakatye tu gataM lakSaNayA; padazaktyA evAbhimatArthabodhasiddheriti zaGkAmapanodayitumAha- na ceti / evaM = ekayA zaktyA'pyekapadasyA'nekArthabodhakatvasambhave / lakSaNAdyacchedaH iti | Adizabdena vyaJjanAparigrahaH / tadanucchede hetumAha- niyantritasaketA'sambhava = kozAdiniyamitasaGketavirahe, tadavakAzAt = lakSaNAdyAtmalAbhasambhavAt / yathA gaGgApadasya jalapravAhavizeSe ko zAdinA saGkete kRte tataH tattIre saGketA'sambhave gaGgAdhadasya gaGgAtIre lakSaNA tAtparyAnupapattyAditaH sambhavati / nanvekapadasyakayA zaktyA nAnArthabodhakatve ghaTatvavat paTatva -kaTatvAdAvapi baTapadazakyatAvacchedakatvakalpanAgauravamatirivye - teti zaGkAmapahastayitumAha- na ceti / ghaTatva-paTatvAdinA zaktikalpane = ghaTatva-paTatvAdyavacchinnAyA ghaTapadazaktyAH kalpane, gauravaM = zakyatAvacchedakatvagauravam / tadapohe hetumAha - prameyatvenaiveti / evakAreNa prameyatvavyApyaghaTatva-paTatvAdeyavacchedaH kRtaH / tatkalpanAt = ghaTapadazaktikalpanAt / prameyatvasyaiva pratyekapadazakyatAvacchedakatve tu ghaTapadAt ghaTatvavat paTatvAdinA'pi zAbdabodhasya durnivAratvam, prameyatvatryApyatvA'vizeSAdityAzaGkAyAmAha- tattaddharmeNa bodhasya = prAtisvikadharmAvacchinnaprakAratAkazAndabodhasya, saGketavizeSaniyamyatvAt = tattatsaGketaniyantritatvAt / etenekazabdasyAinekArthapratipAdane zaktisadbhAve ekasmAdapi || padAt samasamayaM nAnArthapratItiprasakteH pratiniyate vastuni pravRttina prApnotIti pratyAkhyAtama, zabdasyAgnekArdhapratipAdane naisargikazaktisadbhAve'pi pratiniyatasaGketasAmarthyAt pratiniyatArthapratipAdakatvopapatteH / anubhUyate hi ekasyApi padasya dezAdibhedena pratiniyataH saGketaH / yadhA gUrjarAdau caurazabdasya taskara draviDAdau punarodana iti / dRzyate ca sarvatra rUpaprakAzane yogya - syA'pi cakSuSaH pratyAsannatimiravazAdasannihite dUratimirasAmarthyAcca sannihite rUpe viziSTA'anAdivazAdandhakArAntarite'pi kAcakAmalAdidUSaNabalAcca vivakSitarUpA'bhAve'pi jJAnajanakatvam / tato yathA'nekarUpaprakAzanayogyasyApi cakSuSo dUratimirAdipratiniyatasannihitarUpAdivijJAnajanakatvaM tadhAinekArthapratipAdanayogyasyA'pi jhAbdasya pratiniyatapadArthapratipAdakatvaM saGketasA KANA kA avakAza - syAddhAdI na ca la. iti / yahA~ yaha zaMkA ho sakatI hai ki -> "eka hI zabda meM aneka artha kA pratipAdana karane vAlI zakti mAnane para to lakSaNAdi kA unnacheda hI ho jAyegA / vaha isa taraha 'gaMgAyAM ghopaH' yahA~ gaMgApada meM jaise jalapravAhavizeSa kI pratipAdaka zakti hai, ThIka vaise hI gaMgAnadItaTa kI bodhaka zakti bhI rahatI hai - aisA mAnane para to gaMgAtaTa bhI gaMgApada kA zakyArtha bana jAyegA / isa taraha gaMgApada se gaMgAtaTa kA bodha gaMgApada kI zakti se hI ho jAtA hai taba to lakSaNA kA Azraya karanA jarUrI nahIM hai / lakSaNA kA avakAza taba ho sakatA hai jaba ki zakyArtha kA avalaMbana karane para anvaya kI yA tAtparya kI anupapatti ho / magara eka zabda meM sarvArthapratipAdaka zakti mAnane para to lakSaNA ke binA bhI vaktA ke abhimata artha kA padazakti se bodha ho sakatA hai / ataH 'sarve zabdAH sarvArthavAcakAH' isa nyAya ko mAnyatA dene para to lakSaNA kA uccheda hI ho jAyegA" - magara isakA samAdhAna yaha hai ki pratyeka pada meM sarvArthapratipAdaka zakti hone para bhI zrotA vivakSita pada meM jisa saMketa kA grahaNa karegA usI artha kA padazakti se bAMdha hotA hai| jaba vivakSita zabda meM kozAdi se niyantrita saMketa kA asaMbhava hotA hai, taba lakSaNA kA bhI avakAza hai| jaise 'maMgAyAM ghopaH' yahA~ gaMgApada kA saMketa, jo kozAdi se niyantrita hai, jalapravAhatara meM asaMbhava hai| ataeva gaMgApada kI gaMgAtaTa meM lakSaNA kA avakAza hai| yahA~ yaha zaMkA ho ki -> "eka pada kI zakti saba artha meM mAnane para to zakyatAracchedaka dharma meM gaurava hogA / vaha isa taraha . ghaTapaTa kI zakti ghaTa, paTa Adi aneka artha meM mAnane para zakyatAvacchedaka ghaTatva, paTatva Adi aneka dharma baneMge, na ki kevala ghaTatva / ataH aneka dharma meM zakyatAvacchedakatA kI kalpanA kA gaurava homA" - to yaha ThIka nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki ghaTapada kI zakti saba artha meM rahane para bhI ghaTapadazakyatAvacchedakatA to prameyatvAvacchedena hI mAnI gaI hai| prameyatvAvacchedena ghaTapada kI zakti mAnane para bhI ghaTapaTajanya zAbdabodha prameyatvarUpa se avacchinna prakAratA kA avagAhana nahIM karatA hai, kintu saMcavizeSa se niyantrita dharma vizeSa se avacchitra prakAratA kA hI avagAina karatA hai| ataeva pravRtti Adi kI anupapatti ko bhI avakAza nahIM hai, kyoMki saMketavizepa kI vajaha niyatarUpa se artha vizeSa kA
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 299 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 - kA.5 * syAdvAdaratnAkarasaMvAdaH * | na caivaM zaktirantargaDuriti vAcyam, vAcyavAcakabhAvapratiniyamAya tatkalpanamityAdhAkare spaSTatvAt / na ca zabdatvenevA'stu vAcakatA prameyatvena ca vAdhyatA, tathApi zabdAdevA'rthabodho'rthAttu || na (tat) kuta: ? iti paryanuyogasya vAcyavAcakabhAvapratiniyAmakazaktyanabhyupagame durundara- | -. --. ... . * AyalatA .. -----..--....civyAtsambhavatyeva / nanu zaktirUpasvAbhAvika zabdasambandha kalpayitvApa prAtisthikanamaMtrakArakapratItyanyathA'nupapattyA tavyaJjakasya saGketa - syA'vazyA''zrayaNIyatve tu kRtaM sarvArthagocarapratyakazabdazaktikalpanayA, saGketenaiva tadapakSayAt / tatparikalpane vA na kasyacitsaGketApekSA syAt, tanmAtreNaiva zabdasyA'rthaprakAzakatvopapaneH / na caivamasti; saGketamapAsya vipazcito'pi zabdAdarthapratIteranupapatteH / kiJca kvaciddezavizeSa kazcicchabdo dezAntaraprasiddhamarthamutsRjya tato'rthAntare prayujyate, yathA kumArazabdaH pUrvadeze AzvinamAse rUDhaH karkaTyAdayaH zabdAzca dezavizeSa yonyAdivAcakAH / yathecchaM ca zabdaH putrAdiSu niyujyate / svAbhAvikasambandhasadbhAve tvekakArthaniyatatvameva sarvadA vA sarvArthavAcakatvaM prasajyateti zaktikalpanamanatiprayojanamityAzaGkAmapanodayitumupadarzayati - na ceti / vAcyamityanenA'syA'nyayaH / evaM = saGketakalpanAyAH avazyakluptattve, zaktiH = sarvArdhagocarasvAbhAvikazabdasambandhaH antargaDuH = nirarthikA, saGkettenaivA'rthasiddheH / darzitazaGkAyA azraddheyatvamAbiSkaroti - vAcyavAcakabhAvapratiniyamAyeti / arthasya vAcyatvameva, zabdastu tadvAcaka evetiniyamAyeti / tatkalpanaM = svAbhAvikazaktikalpanam / Akare = syAdvAdaratnAkare / taduktaM syAdvAdaratnAkare 'saGketabalAdeva tatra tadupapatteriti, tadasat, saGketo hi puruSAdhInavRttiH / na ca puruSecchayA vastuniyamo'vakalapyate, anyathA tadicchAyA anyAhataprasaratvAdartho'pi kimiti vAcako na bhavati zabdazca vAcya; ? sukarameva hIdaM vaktumasya zabdasyA'yamoM vAcako'sya cA'rthasyA'yaM zabdo vAcya iti / na caivamasti / kizcecyA vastuniyame'nicchataH puruSasya na dhUmAdapi baDheH pratItiH syAt, / icchatastu jalasyApi tataH sA syAt / tatra yathA dhUmAgnyoH naisargika vA'vinAbhAvo nAma sambandhaH tatpratipattaye copalambhAdika nimittamAzrIyate / evaM sAMsiddhika eva zabdArthayoH zaktyAtmA sambandhaH, tatyatItaye saGketasamAzrayaNam / 'zaktyabhAve'pi zabdasyaiva vAcakatve yogyatvAnna vAcyavAcakabhAvanayatyamiti cet ? tarhi kimiti kalahAyase ? bhavatA'pi yogyatvazabdena zaktereva svIkArAt' (syA ratnA. 4/11) iti / parakIyazaGkAmapAkartumupadarzayati - na ceti / tAM nirAkaroti - tathApIti / vibhAvitArthameveti na punaH tanyate / etadvistarastu bubhutsubhiH 'svAbhAvikasAmarthyasamayAbhyAmarthabodhanibandhanaM zabda ini' (pra.na.ta.4/11) iti pramANanayatattvAlokAlaGkArasUtranyAkhyAne syAdrAdaratnAkare ratnAkarAvatArikAyAJca jJAtavyaH / bodha ho sakatA hai / yahA~ yaha zaMkA bhI nahIM karanI cAhie ki -> "niyata artha meM niyantrita saMketavizeSa se arthavizeSa ke bodha kI kalpanA karane para pratyeka pada meM sarvArthaviSayaka zakti kI kalpanA nirarthaka bana jAyegI / Azaya yaha hai ki pratyeka pada meM sarvArya viSayaka zakti mAnane para bhI arthavizeSaviSayaka zAbdabodha kI upapatti ke lie saMketavizeSa kI kalpanA Avazyaka hI hai / taba to acchA yahI hai ki pravRtti nivRtti Adi vyavahAra ke janaka arthavizeSaviSayaka zAbdabodha ke niyAmaka saMketavizeSa kI hI kalpanA kI jAya / zakti kI kalpanA anAvazyaka hai|" - yaha zaMkA anucita hone kA kAraNa yaha hai ki zabda aura artha meM vAcya-vAcakabhAva kA niyamana zakti ke binA anupapana hai| zabda meM vAcakatA hai aura artha meM vAcyatA hai . yaha tabhI saMgata ho sakatA hai, yadi zabda meM arthapratipAdaka svAbhAvika zakti kA aMgIkAra kiyA jAya / yaha viSaya syAdvAdaratnAkara grantha meM spaSTarUpa se vivecita hai| yadyapi zakti kA, jo zabdaniSTha hai, aMgIkAra kiye binA bhI zabdatvAcacchedena vAcakatA aura prameyatvAvacchedena vAcyatA kA aMgIkAra ho sakatA hai, tathApi zabda se hI arthabodha kyoM hotA hai, artha se zAbda botha kyoM nahIM ? isa samasyA kA samAdhAna zanda meM zakti kI, jo vAcya cArakabhAva kI niyAmaka hai, kalpanA ke cinA milanA muzkila hai| zabda meM arthapratipAdaka svAbhAvika yogyatA = zakti kA svIkAra karane para hI yaha kahA jA sakatA hai ki vAda hI artharodhaka hai, kyoMki usImeM arthapratipAdaka zakti rahatI hai / artha meM tAdRza svAbhAvika yogyatA na hone kI vajaha usase arthabodha nahIM hotA hai / sakalAdeza meM kAlAdi ATha kI apekSA abhedaprAdhAnya kA pUrva meM nirUpaNa
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 *tamobAdA''rambhaH * || tvAt / kAlASTakasvarUpa zrIpUjyalekhAdavaseyam / adhikatAH tvatratyAH matkRta sAta|| mAhItarANIto'vaseyAH / / bhavatu kadAcidanyasya vastuno nityAnityatvaM, pradIpAdestu sarvathA'nityatvamevocitamiti cet ? na, pradIpAdipudgalAnAmeva tamastvena pariNamanAda, dravyArthatayA dhruvatvAt / thaivaM tamaso dravyatvaM syAditi cet ? sthAdeva / 'sthAdeva tathApi paramatapraveza:, tamasa - -* jayalatA* kAlAdyaSTakasvarUpaJceti / asmAbhiH ratnAkaravacanollekhAdatropadarzitameva / zrIpUjyalekhAditi / nA'yaM sAmpratamupalabhyate / adhikatarkAH tu atratyAH saptabhaGgIgocarAH matkRtasaptabhaGgItaraGgiNIta iti / prakRtaprakaraNakRdvinirmitayaM prakaraNamaJjUSA'pi sAmprataM na dRggocarIbhavati, saptabhaGgInayapradIpAbhidhAnaH tatkRtaH saMkSiptaH granthastUpalabhyata eva / etadvistarArthibhiradhunA'STasahasrIvivaraNa-syAdvAdakalpalatA-nayopadezA'nekAntavyavasthAdayo nibhAlanIyA nipuNataram / ___ upaniSadanekAntasyoktaM sa patto'dhunA / viduSAM bhAtu kaNThe tat saptabhaGgIvibhUSaNam // 1 // tamodravyatvavAdopoddhAtasaGgatimAviSkaroti- nanviti / bhavatviti / abhyupagamavAdenedaM bodhyam, anyathA ekAntavAdibhiH | kuvApi nityA nityatvayoH sambhinnatvA'nupagamAt / pradIpAdestu, Adizabdena zabdAdergrahaNam / sarvathA'nityatvameva = nityatvA'sambhinnA'nityatvam / evakAreNa nityatvasamAnAdhikaraNA'nityatvavyavacchedaH kRtaH / sAkSAdeva sarvathAtatkSayitvopalambhAditi bhAvaH / syAvAdI tatpratyAcaSTe- neti / pradIpAdipudgalAnAmeva tamastvena pariNamanAditi / atraiva hetumAha- dralyArthatayA dhruvatvAditi / ayaM bhAvaH pradIpaparyAyA''pannAH taijasA: paramANavaH svabhAvataH tailakSayAd vAtAbhighAtAdvA jyotiSparyAya parityajya tamorUyaM paryAyAntaramAzrayanto'pi naikAntenA'nityAH, 'gugalarUpatayA'vasthitatvAtteSAm / sarveSAM hi bhAvAnAM paryAyAdhunayenA'nityatve'pi dravyAdezena nityatvA'natilaGghanAt / tataH pradIpAderekAntA'nityatvamiti pralApamAtram / taduktaM mUlakArairapi anyayogavyavacchedadvAtriMzikAyAM - 'AdIpamAvyoma samasvabhAvaM syAdvAdamudrA'natibhedi vastu / tannityamevaikamanityamanyaditi tvadAjJAdviSatAM pralApAH / / (anya.yo.trya.zlo.5) iti / etena bhAvAtmako dIpa AlokAbhAvAtmakAndhakArasvarUpatA pratipadyata iti pratyuktam, dIpasyA'ndhakArapariNAmasyA'pi sarvathA'bhAvAtmakatvavirahAt, bhAsvarapariNAmaparityAge'pi dravyatvA'parityAgAt / paraH zaGkate- adheti / evaM = pradIpapudgalAnAmeva tamastvena pariNAme'bhyupagate sati, tamasaH dravyatvaM syAditi / tattatpariNAmAnusyUtapariNAmitvasya dravyatvavyApyatvAditi bhAvaH / sthAdvAdISTApattitvena tadaGgIkaroti syAdeveti / tasya dravyatvamabhimatamevetyarthaH / syAdvAdipratyuttarAkarNanA'nantaraM paraH prasaGgApAdanena pratyavatiSThate . syAdeva tathApi paramatapraveza iti / tamasaH kiyA gayA hai, una kAla Adi ATha kA svarUpa 'zrIpUjyalekha se jJAtavya hai / saptabhaMgI ke cipaya meM adhika tarka kA nirUpaNa 'saptabhaMgItaraMgiNI grantha se jJAtavya hai, jo maiMne (prakaraNakAra mahopAdhyAyajI mahArAja ne banAyA hai| ___*pradIpAdi bhI dranyAyika jaya se jitya ** nanu bha. iti / yahA~ yaha kahA jAya ki -> "ghaTa, paTa Adi vastu meM prAgukta rIti se nityAnityatva kA svIkAra kiyA jAya to bhI isase saba padArtha nityA'nitya siddha nahIM hote haiN| isakA kAraNa yaha hai ki dIpa, bijalI, zabda Adi kA to sarvathA hI nAza hotA hai| ataH ve ekAntAnitya mAne jA~ya yahI ucita hai, na ki nityAnitya" - to yaha ThIka nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki dIpa kA tailakSaya Adi se sarvathA nAza nahIM hotA hai, kintu andhakArarUpa se pariNamana hotA hai| vastumAtra kA sarvadhA nAza nahIM hotA hai, kintu paryAyavizepaviziSTarUpa se nAza hotA hai, dravyAtmanA to vastumAtra meM dhruvatva - nityatva abAdhita hai| ataH pradIpa Adi bhI nyArthika naya kI apekSA dravyatvarUpa se nitya hai| ___ yahA~ yaha kahA jAya ki -> "pradIpa Adi kA andhakArarUpa se pariNamana mAnA jAya taba to andhakAra bhI dravya bana jAyegA / Azaya yaha hai ki jaise 'dRdha kA pariNAma dahI hai aisA kahane para dahI dravyasvarUpa siddha hotA hai, na ki abhAvAtmaka 1. sAmprata kAla meM ye donoM grantha anupalabdha hai / saMbhava hai kisI bhANDAgAra meM surakSita chI /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 301 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 - kA... * pramANanayatattvAlokAlajhArasUtropayogaH * / utpattI pradIpAdevazyaM vipattestasya pradIpAdidhvaMsarUpasyA'bhyupagamAditi cet ? na, | bhAvA'bhAvakarambitekavastunaH parairatabhyupagamAt / tejaso'tinivRttirUpatA, svIkRtA tamasi yA kaNAzinA / dravyatAM vayamamI samIkSiNastara paramavalambya cakSmahe // 9 // * gayA - pradIpapariNAmatvA'bhyupagame'pi naiyAyikAdimatapravezaH syAdevetyarthaH / atraiva hetumAha- tamasaH utpattI pradIpAderavazyaM vipaneriti / avazyamandhakArotpattiprayojyapradIpAnupalabdheriti / tataH kim ?' ityAzaGkAyAM paraH prAha- tasya = andhakArasya, pradIpAdidhvaMsarUpasyA'bhyupagamAditi / syAdvAdinA tvayeti zeSaH / ayaM parAzayaH, 'yadutpatto kAryasyA'vazyaM vipattiH so'sya pradhvaMsAbhAvaH' (pra.na,ta. 357) iti sUtreNA'ndhakArotpattI nigramato vidyamAnasya pradIpasya pradhvaMsAbhAvaH tamaH iti sidhyati / evaM syAdvAdisiddhAntenA'pi tamaso bhAvarUpatA siddhayati / tasyAbhAvAtmakatve siddhe dhruvo naiyAyikAdimatapravezaH syAdvAdinaH; pareNAndhakAraya tejo'bhAvarUpatA'GgIkArAditi tannirAsakRte pradIpAdere kAntA'nityatvameva zreyaH syAdvAdino' pIto vyAghra itastaTI' ti nyAyAditi / syAdvAdI tatpatyAcaSTe- neti / yathA kapAlasya ghaTadhvasatvena rUpeNA bhAvAtmakatve'pi dravyatva-pRthvItvAdinA bhAvAtmakatAbAdhitA tathaiva tamasaH pradIpadhvaMsatvena rUpeNAbhAvAtmakatve'pi dravyavAdinA bhAvAtmakatA bAdhitaveti tamaso'pi bhAvAbhAvobhayAtmakatvamacyAhatam / na caivaM paraiH svIkriyate / ata eva nAinyamatapravezaprasaGga ityAzayenA''ha- bhAvA'bhAvakarambitakavastunaH = bhAvAna viddhAbhAvalakSaNavastamAtrasya, paraiH = naiyAyika-kaNAdAdibhiH anabhyupagamAditi / tataH pradIpAdeH dravyAtmanA sthiratvopagame'pi na paramatapraveza iti siddham / nanu tamasastejo'bhAvarUpatAGgIkAreNaivopapatnI dravyAntarakalpanAyA anucitatvAta, gauravAt, pramANAbhAvAt / tasya dravyatvA'siddhI kutaH tadvyApakaM nityatvaM pradIpAdeH sidbhisAdhamadhyAste : iti parAzaGkA paJanA'pahastayati- tejasa iti / tadvyAkhyAlezastvevam - kaNAzinA = kaNAdena vaizeSikadarzanapraNetrA tamasi = andhakAre yA tejasaH dravyasya atinivRttirUpatA = saMsargAbhAvAtmakatA svIkRtA tatra -- tamasi dravyatAM = dravyAntaratvaM samIkSiNaH amI vayaM = syAdvAdinaH patraM vaise hI 'pradIpa kA pariNAma andhakAra hai' aise kahane-mAnane para andhakAra bhI dravyAtmaka ho jAyegA / ataH andhakArarUpa se dIpa kA pariNamana mAnanA yuktisaha nahIM hai|" - to yaha ThIka nahIM hai kyoMki syAdvAdiyoM ne andhakAra ko tejA'bhAvAtmaka nahIM mAnA hai, kintu dravyAtmaka bhAvasvarUpa mAnA hai| ataH andhakAra meM dravyatva kA ApAdana vastutaH aniSTa ApattirUpa nahIM hai, kintu iSTApattisvarUpa hI hai| yahA~ yaha kahA jAya ki - "andhakAra ko dravyasvarUpa mAnane para bhI naiyAyika Adi manISiyoM ke mata meM syAdvAdI kA praveza ho jAyegA / isakA kAraNa yaha hai ki pUrva meM (pradhama kArikA kI vyAkhyA ke prAraMbhika dhvaMsasvarUpavicAra ke avasara para) syAdvAdI kI ora se yaha kahA gayA thA ki - "jisakI utpatti se 'jisakI avazya anupalabdhi prayojya ho vaha usakA zvaMsa hai, jaise kapAla kI utpatti se ghaTa kI avazya anupalabdhi prayojya hone se kapAlotpAda hI ghaTadhvaMsa hai| : vaise yahA~ andhakAra kI utpatti hone para pradIpa kA avazya vinAza hotA hai| arthAta pradIpa kI anupalabdhi andhakArotpAda se prayojya hotI hai| ataH andhakAra pradIpavaMsasvarUpa hI siddha hogA / jasa abhAva kA hI eka prabheda hone se andhakAra abhAvAtmaka siddha hotA hai" (-to yaha munAsiba nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki andhakAra pradIpadhvaMsatvarUpa se abhAvAtmaka hone para bhI dravyatvarUpa se bhArAtmaka hai / yaha ThIka usa taraha saMgata ho sakatA hai, jaise ki kapAla ghaTadhvaMsattvarUpa se abhAvAtmaka hone para bhI dravyatva-mRttvarUpa se bhAvAtmaka bhI hai / isa taraha andhakAra ko bhAvA'bhAvobhayAtmaka mAnane se naiyAyika Adi paravAdI ke mata meM praveza kI Apatti nahIM hogI, kyoMki ve vastu ko bhAva-abhAva ubhayAtmaka nahIM mAnate haiN| ataH pradIpa ko bhAsvara paryAyarUpa se anitya evaM dravyatvarUpa se nitya mAnanA hI saMgata pratIta hotA hai| a andhakAra bhAvarUpa nahIM hai - etAdI tejasA, iti / yahA~ mahAmahopAdhyAyajI kA kahanA hai ki kaNAda ne jisa andhakAra ko atyantAmAvasvarUpa mAnA hai, 1. dekhiye, pR.14
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ * patrarakSaNA''viSkAraH * tatra tamaso dravyatve rUpavatvameva mAnam / na ca tadevA'sibdama; 'tamo nIlami'tipratIte: sArvajanInatvAt / na ca sA bhramaH, bAdhakAbhAvAt / na ca udbhUtarUpamudbhUtaspazavyApyam, =... - -* jayalatA * .. == = pramANaM avalamcya = Azritya cakSmahe = tanmahe / patralakSaNaM tu 'prasiddhAvayavaM vAkyaM, svepTasyA'rthasya sAdhakam / sAdhu gUDhapadanAyaM patramAhuranAkulam // ' iti parIkSakAH samAmananti / yathA paraiH tamasaH tejo'bhAvarUpatAsAdhanArtha paJcAvayacivAkyamupadaryate tathaivA'smAbhirapi tasya dravyatvasiddhikRte pazcAvayaviparArthAnumAnamupanyasyate iti bhAvaH / etena pramANAbhAvAnna tamaso dravyAntaratvamiti pratyuktam / 'mAnAdhInA meyasiddhiH na ta bacanamAvAditi nyAyena tamodravyatvasAdhakaM pramANamevAviSkaroti- tatreti / rUpavattva meveti / tathA ca tamo dravyaM rUpabattvAdityanumAnaM tamaso dravyatve pramANamiti sUcitam / prakRte evakAro'yogavyavacchedArtho , bodhyaH / tataH karmAdyAzrayatvAderapi tattve na atiH / atra svarUpAsidinAgaragegina mudAyati na ceti / tadeva = rUpavatvameva, asiddhaM = hetutAvacchedakasambandhana pakSAvRtti / tatrirAse hetumAha- 'tamo nIlami'ti pratIteriti / idAJcopalakSaNaM 'tamazcalatI'tyAdipratIteH / taduktaM mImAMsakairapi - 'tamaH khalu calaM nIlaM parA'paravibhAgavat / prasiddhadragyavedhamyAMt navabhyo bhettumarhati || ( ) iti / na ca sA = 'tamo nIlaM' iti pratItiH, bhramaH = tadabhAvabati tatprakArakatvA'vagAhinI 'nIlaM nabha' itivat / atra hetumAha- bAdhakAbhAvAditi / ayaM bhAvaH 'idaM rajatamiti bhramAnantaraM 'nedaM rajatamiti vAdhanizcayAdeva pUrvatanapratIterbhamatvaM kalpyate na tUttarakAle bAdhanizcayA'bhAve, anyathA ghaTAdiviSayakapratItInAmapi bhramatvakalpanA''pattyA zUnyavAdapravezaprasaGgAt / prakRte ca 'tamo na nIlamiti uttarakAle bAdhajJAnAbhAvAnnaiva pratItentatvam / parakIyabAdhAzaGkAmapahastayitumupadarzayati - na ceti / bAnyamityanenA'syA'nvayaH / udbhUtarUpaM udbhUtasparzavyApyamiti / anvayazcA'syA'gre- 'tathA ca tamasa udbhUtarUpavattve udbhUtasparzAbhAva eba bAdhaka' ityatra / ayaM naiyAyikAdyAzayaH - pRthvyAdA udbhUtarUpasyodbhutasparzavyApyatvaM nizcitam / tatazca yadi tamo nIlami'ti pratItyA tamasi udbhUtarUpamaGgIkriyeta tadA tatra tadvyApaka udbhUtasparzo'pi syAta / na ca tatrodbhUtasparzaspArzanapratyakSamanubhUyate / tathA ca vyApakIbhUtodbhUtasparzavirahAdeva tatro bhUtarUpAbhAvaH sidhyati / anuzatarUpazca nopagantumarhati pramANavirahAt / vizeSAbhAvakUTasya sAmAnyAbhAvasAdhakatvAttatra ruuptvaa| bacchinnapratiyogitAkAbhAvasidbhiH / ataH 'tamI nIlAma' ti pratIteH 'nIlaM nabha' itipratItibad bhramatvamebAstheyamiti sthitam / ' nandbhUtarUpaM nodbhUtasparzacyApyam, indranIlamaNeH taijasatvena tatAbhAyAH svabhAvataH zubhratvAt, tatra nIlimApratItyupapa - taye indranIle udbhUtasparzazUnyanIlabhAgAnusyUtyA AvazyakatvAt. tatraivodbhUtarUpasyodbhUtaspardAvyabhicAritvAt / ataH tamasyudbhUtausI andhakAra meM dravyatva kA samIkSaNa karane vAle hama pramANa (= patra) kA avalambana kara ke bolate haiM / paMcAvayavI (pratijJA, hetu, udAharaNa, upanaya aura nigamana se ghaTita) vAkya patra kahA jAtA hai| matalaba ki andhakAra meM dravyatva kI siddhi hama yU~hI nahIM karate haiM, kintu pramANa ke bala se karate haiM / vaha pramANa prastuta meM anumAna hai / jaise 'andhakAra dravyasvarUpa hai, kyoMki vaha (nIla) rUpa kA Azraya hai / jo rUpa kA Azraya hotA hai, vaha dravyasvarUpa hotA hai, jaise ghaTa / andhakAra meM rUpAtmaka hetu kI asiddhi nahIM hai, kyoMki 'tamo nIlaM' = 'andhakAra nIla hotA hai' isa sArvajanika pratIti se andhakAra meM rUpa siddha hai / andhakAra meM nIlatva (= nIla rUpa) kI pratIti bhramAtmaka nahIM hai, kyoMki anyavidha pratIti se usakA bAdha nahIM hotA hai| * utarUpavyApya udbhutapA kI andhakAra meM Apatti ** na cod, ini / yahA~ yaha zaGkA kI jA sakatI hai ki -> "udbhata rUpa uddhata sparza kA nyAya hai / ataH andhakAra meM uddhRta rUpa mAnane para usameM adbhuta sparza kI bhI Apatti hogI / isaliye yaha Apatti hI andhakAra ke nIlarUpavAna hone meM bAdhaka hai| ataeva 'nIlaM tamaH' isa pratIti ko bhramAtmaka mAnanA Avazyaka hai / isa sthiti meM andhakAra meM dravyatva kI siddhi nahIM hogI, kyoMki rUpavattvasvarUpa hetu svarUpA'siddha hai| ataH lAyava tarka ke sahakAra se andhakAra ko tejo'bhAvasvarUpa mAnanA ucita hai| indra, iti / padi yaha kaheM ki . 'indranIla maNi kI prabhA taijasa dravya hone se svabhAvataH zubha hai, kintu usameM nIlimA kI pratIti hotI hai| usake anurodha se usa prabhA meM udbhUta sparza se zUnya kisI nIla dravya kI anusyUni mAnanA Avazyaka hai / usa nIla dravya meM uddhRta rUpa udbhuta sparza kA vyabhicArI hai, kyoMki usa dravya ke udbhuta sparza kA bhAna nahIM 14
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 303 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 - kA.5 * udbhUtarUpasyodbhUtasparzavyApyatvavimarzaH * | indranIlaprabhAsahacaritanIlabhAgastu smaryamANAropeNaiva tatprabhAyAM nIladhInirvAhAda gauravAja kalyata iti na tatra vyabhicAraH; kuGkumAdipUritasphaTikabhANDe bahirAsepyamANapItAzraye'pi na vyabhicAraH, tagApi smaryamANAropeNaiva bahiHpItadhInirvAhAt, == == =* jayalatA *= = rUpasattve'pi nodbhutasparzApAdanasambhavaH, ApAdakavirahAditi syAdvAdyAzaGkAmapAkartuM para Aha- indranIlaprabhAsahacaritanIlabhAgastviti / asya 'na kalpyata' ityanenA'nvayaH / tadakalpane hetumAha. smaryamANAropeNaiveti / dUrasthanIladravyasamavetasya smayamANasya nIlarUpasya AropeNa / ekkAreNa tatsahacaritanIlAMzavyavacchedaH kRtaH / tatprabhAyAM = indranIlaprabhAyAM nIladhInirvAhAt = nIlimApratItyupapattisambhavAt / tataH kimityAha- gauravAditi / indranIlaprabhAyAM tatsahacaritanIlabhAgAikalpane'pi gatyantareNa naganItisambhane sahacaritanI nAgapanamA gIgragrastatvAdityarthaH / iti = indranIlamaNiprabhAsahacaritanIlabhAgA'kalpanAhetoH, na tatra = nIlabhAge udbhUtarUpasya vyabhicAraH - udbhutasparzayabhicAraH / tato'ndhakArasyodbhUtarUpavattve udbhUtasparzavattvAbhAvasya bAdhakatvamanirAkAryamiti parAzayaH / nanvevamapi nodbhutarUpamudbhUtasparzAbhAvavadavRtti, sphaTikamANDasya taijasatvena svabhAvataH zubhratve'pi tadantaHkuGkumAdipUraNadazAyAM tadahiHpItimopalaLyanyathAnupapattibhiyA tadbahiHpItimAzrayAnudbhUtasparzavadbhAgakalpanAyA avazyAzrayaNIyatve anubhUtasparzAzrayatAdRzApItadravye udbhUtarUpasya vyabhicAritvAt / na ca tAdRzapItadravyasyodbhUtasparzavatvAdeva na vyabhicAra ityudgIraNIyam, / tatsparzA'spArzanAnyathAnupapatterityAzaGkAmapAcikIrSuH para Aha- kuzmAdipUritasphaTikabhANDe = kezarAdinibhRtasphaTikapAtre, bahirAroSyamANapItAzraye = bahirbhAge AropyamANasya pItarUpasya adhikaraNe, api uddhRtarUpasya na vyabhicAraH = na udbhutasparzavyabhicAritvam / ekAntavAdI atra hetumAha- tatrApIti / bahirAropyamANapItatvAdhikaraNe, kimuta indranIlaprabhAsahacaritanIlabhAge ityapizabdArthaH / smaryamANAropeNaiva = smaryamANasya dUrasthapItadravyasamavetodbhUtarUpasya AropeNaiva, bahiHpItadhInirvAhAt = kuGkumAdipUritasphaTikamANDabahiHpItarUpavattAbuddhisambhavAt, tAdRzasphaTikabhANDabahirbhAge'nudbhUtarUpAzrayapItaThavyA kalpanAt, smaryamANapItarUpAzrapIbhUtadUrasthadravye tUbhUtaspasyA'bAdhAt nodbhUtarUpasyodbhUtasparzavyabhicAritvamityandhakAre adbhuta pApagame udbhUtasparzaprasaGgastatra vajralepAyita eveti parAzayaH / nanu bhavatu smaryamANarUpAropeNaiva sphaTikabhANDe pItarUpabattAdhIH paraM tatra gandhopalambhaH na smaryamANagandhAropeNa bhavitumahati / ato gandhAzrayadravyasannidhAnenA'vazyaM kuGkumapUritasphaTikamANDe bhavitavyam / pratIyamAnagandhAzrayasannidhAnasya tatrA'vazyakluptatve tUpalabhyamAnapItarUpAzrayatvenA'pi lAbabAt gandhAzrayeNaiva bhavitavyam, sati sambhave tyAgAnaucityAt, gauravAt / na ca tasya phalamukhatvenA'doSatvamiti zaGkanIyam, pramANapravRnisamaye gaba tadupasthiteH, laghugatyantarasya sattvAt, / ato % 3D honA hai aura udbhuta nIlarUpa kA bhAna hotA hai| ataeva udbhuta rUpa ko udbhuta sparza kA vyApya nahIM mAnA jA sakatA' |' - to yaha nAmunAsira hai / isakA kAraNa yaha hai ki dUrastha udbhatasparzavAn nIladravya ke nIla rUpa kA smaraNa mAna kara usake Aropa se bhI indranIla kI prabhA meM nIlimA kI pratIti kA nirvAha kiyA jA sakatA hai / ataH prabhA meM udbhUtasparzazUnya nIladravya kI anusyUti kI kalpanA gauravagrasta hone se tyAjya hai / kuGka, iti / yahA~ syAdvAdI yadi yaha kahe ki . 'sphaTika maNi se nirmita zukla bhANDa meM kuGkama bhara dene para bhANDa ke bahiraMga meM pIta varNa kI pratIti hotI hai| usakI upapatti ke lie bhANDa ke UparI bhAga meM kisI aise pIta dravya kA astitva mAnanA Avazyaka hai, jisameM udbhata sparza na ho aura jisake sAnidhAna se zubha bhANDa ke gahara pItimA kI pratIti ho sake / usa pIta dravya meM udbhUta rUpa udbhUta sparza kA vyabhicArI hai, kyoMki usake sparza kA bhAna nahIM hotA hai| kevala sphaTika ke sparza kA hI jJAna hotA hai| ataH andhakAra meM utkaTa rUpa ke sababa utkaTa sparza kI Apatti nahIM dI jA sakatI . to yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki sphaTika bhANDa kuGgama se pUrita hone kI dazA meM bhANDa ke bAhara jo pItimA pratIta hotI hai, usakA nirvAha bhI kisI dUrastha udbhutasparzayukta pItadravya meM samaveta pIta rUpa kA smaraNa mAna kara usake Aropa dvArA sampanna ho sakatA hai| ataH sphaTika bhANDa ke bAharI bhAga meM kisI pItadravya ke sannidhAna kI kalpanA anAvazyaka hai| ataH udbhuta rUpa meM utkaTa spardhA kI vyApti (= vyApyatA) jyoM kI tyoM banI rahatI hai, jisake bala para andhakAra meM utkaTa nIla rUpa kA aMgIkAra karane para udbhuta sparza kI Apatti vajralepa hotI hai|
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ * udbhUtarUpaspazavyAtyanaGgIkAraH * bahirgandhopalabdhestu vAyvAkRSTAnudbhUtarUpabhAgAntareNaivopapatte:, tathA ca tamasa udbhUtarUpavattve udbhUtasparzA'bhAva evaM bAdhaka iti vAcyam, tAdRzavyAptau mAnAbhAvAt, 304 * jayalatA hai = nodbhUtarUpazrotriyasya vyabhicAritvacANDAlasparzakalaGgitatvaM kSAlayituM zakyaM paraiH / ata evAndhakAre udbhUtarUpAGgIkAre'pi || | nodbhUtasparzasya tatrAvakAza iti siddhaM tamaso dravyatvamiti syAdvAdyAzaGkAyAM para Aha- bahirgandhopalabdhestu = kuGkumAdipUritasphaTika bhANDabahirbhAge gandhopalambhasya turvizeSArthe / tadevAha bAyvAkRSTAnudbhUtarUpabhAgAntareNaiva vAyUpanItAnutkararUpa - || | zAlidravyAMzavizeSeNaiva, upapatteH / evakAreNa sphaTikabhANDavahirbhAge'nudbhUtaspazazriyadravyAMzavyavacchedaH kRtaH / ayamekAntavAdi| no'bhiprAyaH sphaTikabhANDavahirbhAge yo gandha upalabhyate tannirvAhArthaM nedamAvazyakaM yaduta sphaTikamANDabahirbhAgA'vacchedena gandhAzrayadravyAMzena bhavitavyam, tatra bhAgAntara tatsambandhAdikalpanAgauravAt, laghugatyantarasya sattvAt / tathAhi zakyata idaM kalpayituM yad vAyUpanItagandhAznayadravyAMzenaivorAdhinA tatra gandhopalabdhiH / na caivaM gandhAzrayasamavetarUpopalabdhiprasaGgasya durnivAratvaM syAditi vaktavyam, tasyAnudbhUtarUpAzrayalenA'pi tadAraNasambhavAta. kalpanAyA dRSTAnusAritayaiva pravRttervyAyyatvAt / ata eva pratIyamAna| pItarUpasyA''ropyamANatvamapi ghaTAkoTisaTamATIkate / anenodbhUtarUpasyodbhUtasparzavyabhicAritvamapi pratyuktam, sphaTikabhANDasya pItarUpAzrayabhAgA'saMvalitvAt, smaryamANadUrasthadravyavRttipItarUpasyodbhUtasparzAzrayavRttitvAt / tataH kiM ? ityAzaGkAyAmAha tathA ceti / udbhUtarUpasyodbhUtasparzatvAvacchinnapratiyogitAkA bhAvIyAdhikaraNatAzrayanirUpitavRttitvazUnyatvAdityarthaH / tamasa udbhUtarUpavattve abhyupagamyamAne, udbhUtasparzAbhAva eva bAdhaka itiM / udbhUtarUpasyodbhUtasparzavyApyatvAt tamasi udbhUtarUpasya sattve tadryApaka udbhUtasparzo'pi tatra syAdeva / na ca so'sti, upalabdhiyogyatvaM satyanupalabhyamAnatvAt / tato vyApakAbhAvAdeva tatra vyApyAbhAvaH sidhyati / ata eva 'tamo nIlamiti pratIterapi bhrAntatvaM suvacam / evaJca rUpavattvahetoH svarUpAsiddhikalaGgitatvena na tataH tamasi dravyatvasiddhiriti tamo'bhAvavAdino'bhiprAyaH / tamodravyatvadarzanI syAdvAdI darzitadIrghazaGkAmapAkaroti tAdRzavyAptAviti / udbhUtarUpaniSThAyAmanudbhUtasparzA bhAvavadavRtti| svalakSaNAyAM vyAptI, mAnAbhAvAt = vipakSabAdhakatarkavirahAt / 'astu tamasyudbhUtarUpaM mA'stUdbhUtasparzaH' ityatra bAdhakayuktibirahAnnopadarzitavyAptiH svIkartumarhati 'mAnAdhInA meyasiddhiriti vacanAt anyathA vahnerapi dhUmavyApyatvaprasaGgAt / nanu vahneH dhUmAbhAvavadayogolakavRttitvena tadvyabhicAritvAdastu vahneH dhUmavyApyatve mAnAbhAvaH parantu prakRte tudbhUtarUpasya nodbhUtasparzAbhAvavadvRttitvaM kvApi dRSTam / ataH tAdRzavyAptI bAdhAbhAva eva mAnaM, kiM mAnAntaragaveSaNagauraveNa ? iti parAzaGkAyAM bahirgandho iti / yadi syAdvAdI kI ora se yaha kahA jAya ki 'sphaTika bhANDa ke bAhara pItimA ke sAtha gandha kI bhI upalabdhi hotI hai| pItimA kI pratIti kA nirvAha to dUrastha dravya ke smaryamANa pIta rUpa ke Aropa se kiyA jA sakatA hai, magara gandha kI upalabdhi to gandhavAn dravya ke sannidhAna ke binA nahIM ho sakatI hai / gandhabuddhi kI anyathA anupapatti se gandhavAn anya sannihita mAnanA Avazyaka hai / to phira pratIyamAna pIta rUpa bhI lAghava se usIkA rUpa mAnA jAyegA, kyoMki anAropita kA bhAna ho sake vahA~ bhI Aropa kI kalpanA karanA gauravagrasta hai / ataeva udbhUta rUpa meM utkaTa sparza kA vyabhicAra aparihArya hai, kyoMki andhakAra meM sphaTika bhANDa kI bhA~ti dUrastha dravya ke smaryamANa rUpa kA Aropa nahIM kiyA jA sakatA / ataeva andhakAra meM udbhUta nIla rUpa hone para bhI utkaTa sparza kA ApAdana nahIM kiyA jA sakatA hai' to yaha bhI ayukta hai| isakA kAraNa yaha hai ki kuMkumapUrita sphaTikabhANDa meM gandha kI upalabdhi vAyu dvArA AkRSTa anudbhUtarUpavAn dravya ke gandha se bhI sambhava hone se ukta rIti se vyabhicAra kI zaMkA anucita hai / matalaba ki jisa dravya kI gandha upalabdha hotI hai, vaha utkaTa rUpa se zUnya hone kI vajaha, pratIyamAna rUpa ko Aropita mAnanA Avazyaka hai / phalataH udbhUta rUpa meM utkaTa sparza kI vyApti nirvAdha hone ke sabana andhakAra meM udbhUta sparza kI Apatti usake udbhUtanIlarUpavAn hone meM bAdhaka ho sakatI hai| ataH 'nIlaM tamaH " yaha pratIti bhramAtmaka siddha ho sakatI hai / isa taraha andhakAra meM rUpavattva hetu svarUpA'siddha hone se andhakAra ko dravyAntarasvarUpa nahIM mAnA jA sakatA, balki use AlokAbhAvAtmaka mAnanA hI ucita hai / isake phalarUpa meM naiyAyika Adi manISiyoM kA jaya aura syAdvAdI kA parAjaya siddha ho jAyegA" --- udbhUtarUpa udbhUtasparza kA vyApya nahIM hai - syAdvAdI x lAdRza iti / magara vicAra karane para yaha zakti Apatti nirAdhAra ho jAtI hai, kyoMki udbhUta rUpa meM udbhUta sparza kI
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 305 madhyamasyAvAdarahasye khaNDaH 2 - kA.5 * prabhAyAmudbhUtarUpasyodbhUtasparzavyAptibhaGga: * prabhAyAM vyabhicArAcca / na ca udabhUtanIlarUpavatvamevodbhutasparzavyApyAmaH na ca dhUme vyabhicAraH, tatrA'pyubhUta =* gayalatA * = syAdrAdI hetvantaraM praha- prabhAyAM vyabhicArAcceti / prabhAyA uddhRtarUpavattve'pyudbhUtasparzaviraheNa hetorvyabhicAritvAdityarthaH / etenodbhUtarUpamudbhutasparzavyApyaM, tasya udbhUtasparzAbhAvabadvRttitvasya kyApyadRSTatvAditi pratyuktam / ata eva 'nIlaM tama' ityAdipratItentatvamapi pratyAkhyAtam / ityazca sAdhUktam - 'tamaso dravyatve rUpavattvameva mAnami' (dRzyatA 302 tame pRSThe) ti / / yattu -> 'indranIlaprabhAsahacaritanIlabhAgastu smaryamANAropeNaiva taTAbhAyo nIladhInirvAhAd gauravAnna kalApyate' <(dRzyatAM 303 tame puTe) iti tadapyasat, anubhavAnanusAritvAt / na hi tatra dUrasthanIladravyarUpasmaraNA''ropA'nubhavo'sti, indranIlanabhAyA dRgviSayatve satyevA''bAlAGganAnAM nIlatvapratIterudayAt / etena 'kuGkumAdipUritabhANDe smaryamANAropeNaiva bahiHpItadhInirvAhAdi' (dRzyatAM 303 tame pRSThe) ti pratyuktam, mAnAbhAvAt / yadapi -> 'bahirgandhopalabdhestu vAyvAkRSTAnudbhUtarUpabhAgAntaraNaidopapatteH - (dRzyatAM 304 tame puTe) ityuktaM, tadapi na cAru, gandhadranyasya vAyvAkRSTatvAnudbhUtarUpavattvakalpanAyAM mAnAbhAvena gauravAt / sthite caivamudbhatarUpasyodbhutasparzavyabhicAritve na tamasa udbhUtarUpavattve udbhutasparzAbhAvo bAdhaka iti sidbhamandhakArasya dravyatvamiti syAdvAdino'bhiprAyaH / vastutastu indranIlamaNyAdeH pRthvItvameva na tu taijasatvam, -> 'phalihamaNirayaNaviduma' <- (jI.vi.lo.3) iti jIravicAravacanAt / ata eva na tatrA''ropitanIlAdibhAgakalpanAyA Avazyakatvamiti / nanu prabhAyAM vyabhicArAt mAstUdbhUtarUpasyodbhUtasparzavyApyatvam, udbhUtanIlarUpasya tu tattvamanbAdhitameva / ataH tamasa udbhutanIlarUpavattve udbhUtasparzAbhAvasya bAdhakatvamavyAhatam / ata eva 'nIlaM tama' iti pratItebhrAntatvamanapAyam, jyApakAbhAvena vyAyAbhAvanizcayAditi na tamaso dravyatvamiti naiyAyikAdyabhiprAyamapAkartuM tadAzakAM syAdvAdyAviSkaroti - na ceti / asya vAcyamityanenAinvayaH / udbhatanIlarUpavattvamevodbhatasparzavyApyamiti / ekkAreNa uddhRtarUpavasvaM vyavacchinnam / prayogazcAtravam - tamo nIlarUpavana, udbhUtasparzazUnyatvAt, guNavat / ata eva 'nIlaM tama' iti prItiH bhramAtmikA, tadabhAvayati tadavagAhitvAta, 'pItaH zaGkha iti pratItivat / na ca tasyA nIlatvAMze bhramAtmakatve'pi rUpatvAMze'bhramatvAt rUpavattvahatostamasi dravyatyamabAdhitamiti vAcyam, nIlarUpasyA'sattvena nIletararUpasya cAisaMbhavena yAvadrUpavizeSAbhAvakUTasya rUpasAmAnyAbhAvasAdhakatvAt / atastamo na dravyamiti sthitam / nanadbhUtarUpavadudbhUtanIlarUpamapi nodbhUtasparzavyApyam, udbhUtasparzazUnyadhUmavRttitvAt / ato nA'ndhakArasya udbhUtanIlarUpavattve udbhatasparzAbhAvasya bAdhakatvamityAzaGkAM nirAkartuM para Aha- na ca dhUme vyabhicAra iti / vaktavyamiti zeSaH / tannirAse paraH hetumupadarzayati-tatrApIti / dhUme pIti / udbhUtasparzasatyAditi / dhUmasyodbhUtarUpAzrayatvenodbhUtanIlarUpasya nodbhUtasparzavyabhivyApti kA grAhaka koI pramANa nahIM hai, pratyuta ukta vyApti ko vighaTita karane vAlA prabhA ke udbhata rUpa meM udbhUta sparza kA vyabhicAra vidyamAna hai / pradIpa Adi kI prabhA meM udbhUta rUpa hone para bhI udbhuta sparza nahIM hotA hai / dUrastha dravya ke smaryamANa rUpa ke Aropa kI kalpanA gauravagrasta evaM aprAmANika hone se syAjya hai / ataH andhakAra meM udbhUta rUpa kI vajaha udbhUta sparza kA ApAdana nahIM kiyA jA sakatA; kyoMki udbhuta rUpa meM udbhuta sparza kI ApAdakatA hI nahIM hai / ata eva 'nIlaM tamaH' yaha pratIti bhramAtmaka siddha nahIM kI jA sktii| isalie rUpabattva detu se andhakAra meM dravyatva kI siddhi nirAbAtha hai| *uta nIlarUpa bhI 3.tasparza kA vyApya nahIM hai - syAdAdI na' co, iti / yadi ekAntavAdI kI ora se yaha kahA jAya ki > "prabhA meM vyabhicAra hone se yadi udbhUta rUpa i meM udbhUta sparza kI nyApti nahIM hai, to mata ho, para uddhRta nIla rUpa meM to udbhuta sparza kI vyApti nirbAdha hI hai / ataH andhakAra meM udbhuta nIla rUpa rahane kI vajaha udbhuta sparza kI Apati to aparihArya hai| isa vyApti meM yaha zahA kI jAya 'ki - 'dhUma meM uddhata nIla rUpa hone para bhI udbhata sparza kI upalabdhi nahIM hone se udbhata sparza kA abhAva siddha hotA hai| udbhUta sparza se zUnya dhUma meM udbhUta nIla rUpa raha jAne se uddhRta nIla rUpa udbhUta sparza kA vyabhicArI siddha hotA hai, jisase tAdRza vyApti bAdhita hotI hai| ataH andhakAra meM uddhata nIla rUpa se utkaTa sparza kA ApAdana nahIM kiyA jA sakatA' . to yaha vyartha hai, kyoMki cakSu ke sAtha dhUma kA sambandha hone para cakSu se azrupAta hone ke kAraNa dhUma meM udbhuta sparza
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ * nIlatrasareNI vyabhicArA''vedanam * sparzasattvAt, ata eva tatsambandhAccakSuSi jalanipAta iti vAcyam, cakSurdhUmasaMyogenaiva jalanipAtajanakatvAt, udbhUtasparzasya dhUme'sideH, nIlatrasareNI vyabhicArAcca / na ca pATitapaTa sUkSmAvayavavattatrA'pyudbhUtasparzavattvAnumAnam; anudbhUtarUpasyodbhUtarUpa* jayalatA hai cAritvam / atrA'pi hetumAha ata eveti / dhUmasyodbhUtasparzavattvAdeveti / tatsambandhAt = dhUmasaMyogAt, cakSupi jalanipAtaH = azrupatanam / yadi dhUma udbhUtasparzavAn na syAt, tadAnunasparzAdhikaraNamArAMyogavat tatsambandhAt netrajalanipatanaM na syAt / na caivamasti / ato dhUmasyodbhUtasparzavattvamabhyupeyam / ato na dhUme udbhUtanIlarUpasyodbhUta sparzavyabhicAritvamiti pareSAmAzayaH / 306 syAdvAdI tannirAkaroti - cakSurdhUmasaMyogatvenaiva jalanipAtajanakatvAditi / jalanipAtaniSThakAryatAnirUpita kAraNatAyAH cakSurdhUmasaMyogatvAvacchinatvAdityarthaH / evakAreNa cakSurudbhUtaspazazriyasaMyogatvasya jalanipAtakAraNatAvacchedakatvaM vyavacchinnam / ayaM syAdvAdino'bhiprAyaH cakSurdhUmasaMyogo na cakSurudbhUtasparzacadravyasaMyogatvenAzrupAtajanakaH cakSurudbhUtasyazazriyadravyAntarasaMyogatvAvacchinnAdapi jalanipAtaprasaGgAt / na caivamasti / ataH cakSurdhUmasaMyogatvenaiva tattvamupagantavyam / ato na jalanipAlakAraNatAbacchedakaghaTakatayA dhUme udbhUtasparzasiddhiH / anena tamasa udbhUtanIlarUpavattve udbhutasparzAbhAva eva bAdhaka iti pratyAkhyAtam, ! dhUme udbhUtanIlarUpasyodbhUtasparzavyabhicAritvAt / anyatrApi vyabhicAramupadarzayati syAdvAdI- nIlatrasareNI vyabhicArAcceti / | nIlarUpAzraye dvaNukatrayAtmake paTAdyavayave udbhUtanIrUpasyodbhUtasparzavyabhicAritvAcetyarthaH / nIlatrasareNAvudbhUtanIlarUpasya sattve'pi udbhUtasparzavirahAttasya tatra vyabhicAraH / na ca tatrodbhUtanIlarUpameva nAstIti na vyabhicAra iti vaktavyam, tacAkSuSAnupapattiprasaGgAt / ataH tamasa udbhUtanIlarUpavattve udbhUtasparzAbhAvasya bAdhakatvamiti bhAvaH | L nanu nIlatrasareNAvapyudbhUtasparzo'styeva, anyathA tajjanyacaturaNukAdamkudbhUtasparzAnutpattiprasaGgAnna kadApi nIladravyasya spArdAnatvaM ghaTakoTimazveteti naiyAyikAdyAzaGkAmapAkartuM darzayati na ca pATitapaTasUkSmAvayavavattatrA'pyudbhUtasparzavattvAnumAnamiti / vAcya| miti zeSaH / prayogastvevam - nIladravyatrasareNuH udbhUtasparzavAn svasamavetadravyasamavetodbhUtasparzajanakatvAt, pATitapaTasUkSmAvayavavat yadvA nIlatrasareNusparzaH udbhUtaH svasamavAyisamavetadravyasamavetodbhUtasparzA'samavAyikAraNatvAt pATitapaTasUkSmA'vayavasparzavat / hetutAvacchedakaM tu udbhutasparzAsamavAyikAraNatAtvameva / anudbhUtasparzasyodbhUtaspadA'samavAyikAraNatvA'sambhavAt caturaNukasamaye - kA honA anivArya hone se udbhUta nIla rUpa meM udbhUta sparza kA vyabhicAra asiddha hai / isa prakAra jaba udbhUta nIla rUpa meM utkaTa sparza kI vyApti nirbAdha hai, taba andhakAra meM yadi udbhUta nIla rUpa mAnA jAyagA to usameM udbhUta sparza kI bhI Apati hogI / ataH usameM udbhUta nIla rUpa nahIM mAnA jA sakatA aura nIletara rUpa usameM pramANa ke abhAva se mAnya nahIM ho sakatA / isa taraha rUpavizeSA'bhAvakUTa se andhakAra meM rUpasAmAnyAbhAva kI siddhi hotI hai / aba andhakAra meM anyatva kI siddhi kaise hogI ? kyoMki dravyatvavyApya rUpa kA usameM abhAva rahatA hai / phalataH andhakAra meM dravyatva kA anumAna durghaTa hai" to yaha kahanA ucita nahIM hai, kyoMki cakSu dhUmasaMyoga ko anupAta kA janaka mAna lene se dhUma meM udbhUta sparza mAnanA Avazyaka nahIM hai| matalaba ki cakSudhUmasaMyogatvarUpa se anupAta kI janakatA lAghava sahakAra se mAnI jA sakatI hai, na ki cakSu udbhUtarUpaviziSTasaMyogatvena / ataH dhUma meM udbhUta sparza kI siddhi nahIM ho sakatI hai| ataeva dhUma ke udbhUta nIla rUpa meM udbhUta sparza kA vyabhicAra durnivAra hai| isalie udbhUta nIla rUpa meM udbhUta sparza kI vyApti na hone se udbhUta nIla rUpa se udbhUta sparza kI Apatti kA koI bhaya nahIM hai / isa taraha koI bAdhaka na hone se andhakAra meM uddhRta nIla rUpa siddha hai aura isaliye rUpa se andhakAra meM ivyatva kA anumAna karane meM koI bAdhA nahIM ho sktii| dUsarI bAta yaha hai ki nIlI dravya ke trasareNu meM bhI udbhUta rUpa meM udbhUta sparza kA vyabhicAra aparihArya hai, kyoMki nIla trasareNu meM udbhUta nIla rUpa hone para bhI udbhUta sparza upalabdha nahIM hotA hai / ataH udbhUta nIla rUpa meM udbhUta sparza kI vyApti aprAmANika hai / * nIla trasareNu meM vyabhicArApatti ke udvAra kA prayatna na ca pATi iti / yahA~ yaha zaGkA ho sakatI hai ki "kisI paTa ko phAr3ane para jo usake sUkSma avayatra nikalate haiM, unakA sparza udbhUta hotA hai, kyoMki yadi vaha udbhUta na hogA to usase paTa meM uddhRta sparza kI utpatti na hogI aura na usake sambandha se azrupAta hogA / taba paTa ke una sUkSma avayavoM ke dRSTAnta se nIlI dravya ke trasareNu meM
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 307 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 kA. 5 udbhUtasparzasyAnudbhUtasparzajanyatve vipratipattiH * janakatAyA ivA'nudbhUtasparzasyA'pi nimittabhedasaMsargeNodbhUtasparzajanakatAsambhavAt dRSTAntA'sampratipatte: / janyA'nudbhUtarUpaM pratyanudbhUtetararUpAbhAvasya kAraNatvapakSe taptatailasthAdanudbhUtarUpAd vaheH udbhUtarUpabhAgAntarA''karSeNaivoddhRtarUpotpattisvIkArAt atra dRSTAntA'sampratipatiriti cet ? * gayalavA * - |todbhUtasparzA'samavAyikAraNIbhUtasya nIlavasareNusparzasyodbhUtatvameveti nIlasareNI nodbhUtanIrUpasyodbhUtasparzavyabhicAritvamiti tamaso nIlarUpavattve udbhUtasparzAbhAva evaM vyApakAbhAvatvena rUpeNa bAdhaka ityekAntavAdizakkAzayaH / sthAdvAdI tannirAkaraNe hetumAha anudbhUtarUpasya = tvanbhate tatatailasthavayavayavAjnudbhUtarUpasya, udbhUtarUpajanakatAyAH dahanodbhUtarUpA'samavAyikAraNatAyAH iva anudbhUtasparzasyApi = nIlatrasareNusamavetAnudbhUtasparzasyApi nimittabhedasaMsargeNa adRSTAdinimittavizeSasambandhavazena udbhUttasparzajanakatAsambhavAt = caturaNukasamavetodbhUtasparzA'samavAyikAraNatvasambhavAt | dRSTAntA'sampratipatteH = pATitapadasUkSmAvayavodAharaNe vipratipatteH / prayogastvevam - nIlatrasareNvanudbhUtasparzA'samavAyikAraNaka| spardhAH udbhUtaH adRSTAdinimittavizeSasamavahitvAt, atitaptatailAntaH paratidahanAvayavAnudbhUtarUpA'samavAyikAraNakarUpavizeSavat / etena yadi tamo dravyaM rUpavadravyasya sparzA'vyabhicArAt spaviddravyasya mahataH pratidhAtadharmmatvAt tamasi saJcarataH pratibandhaH | syAt, mahAndhakAre ca bhUgolakasyeva tadavayavabhUtAni khaNDA'vayavidravyANi pratIyeranniti pratyuktam, yathA pradIpAnnirgatairavayavairadRSTa| vazAdanudbhUtasparzamaniciDAvayavamapratIyamAnakhaNDA'vayavidravyapravibhAgamapratizrAtiprabhAmaNDalamArabhyate tadeva tamaH paramANubhirapi tamo = dravyArambhasambhavAt / ekadezIyaH paraH zaGkate janyA'nudbhUtarUpamiti / iti cediti paryantaH zaGkAgranthaH / janyA'nudbhUtarUpaM prati anudbhUtetararUpAbhAvasya pratibandhakAbhAvavidhayA kAraNatvapakSe taptatailasthAt anudbhUtarUpAt = anutkaTarUpAzrayAt vahneH anudbhUtarUpotpattiH na sambhavinI, tasya udbhUtarUpAzrayadahanabhAgAntarasaMvalitatvAt udbhutarUpasya pratibandhakatvAt / rUpasAmAnyasAmagrIsattvAt || anudbhUtarUpapratibandhakasattvAcca tatrodbhUtarUpotpattiH / evamapyanudbhUtarUpAdudbhUtarUSotpAdo durnivAra ityata Aha- udbhUtarUpabhAgAntarAkarSaNenaivodbhUtarUpotpattisvIkArAditi / evakAreNA'titaptatailasthadanA'vayavasa matAnudbhUtarUpavyavacchedaH kRtaH / atra = udbhUtasparzasyAnudbhUtasparzajanyatve dRSTAntA'sampratipattiH = taptatailasthadahanAnudbhutarUpajanyodbhUtarUpanidarzanavipratipattirityarthaH / bhI udbhUta sparza kA anumAna ho jaayegaa| ataH nIla dravya ke trasareNu meM bhI uddhRta nIla rUpa meM udbhUta sparza kA vyabhicAra nahIM ho sakatA" < kintu yaha nAmunAsiba hone kA kAraNa yaha hai ki phAde hue nIla paTa ke sUkSma avayava meM bhI udbhUta sparza ke hone meM pramANa na hone se sampratipanna svIkRta nahIM hai / yadi naiyAyika kI ora se yaha kahA jAya ki - -> "paTa ke sUkSma avayavoM meM udbhUta sparza na mAnane para paTa = avayavI meM udbhUta sparza hI nahIM ho sakegA " - to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki jaise udbhUta rUpa kI utpatti anudbhUta rUpa se hotI hai, ThIka vaise hI anudbhuta sparza se adRSTa Adi nimittavizeSa ke sahayoga se udbhUta sparza kI bhI utpatti ho sakatI hai| paTa ke sUkSma avayava ke sambandha se cakSu se azrupAta kI utpatti bhI azrunipAta ke prati cakSu aura phAr3a hue pada ke sUkSmAvayatra ke saMyoga ko kAraNa mAna lene se sampanna ho sakatI hai / ataH paTa ke sUkSma avayavoM meM udbhUta sparza kI kalpanA aprAmANika evaM gauravagrasta hone se tyAjya hai| isa prakAra udbhUta rUpa paTa ke sUkSma avayavoM meM bhI udbhUta sparza kA vyabhicArI siddha hotA hai / athavA 'na ca pATita..' se 'dRSTAntA'sampratipatte:' paryanta grantha kI vyAkhyA isa prakAra kI jA sakatI hai ki paTa ke sUkSma avayavoM kA dRSTAnta nIladravya ke asareNu meM udbhUta sparza kI anumiti ke anukUla dRSTAnta ke rUpa meM svIkArya nahIM ho sakatA hai, kyoMki anudbhUta rUpa meM udbhUta rUpa kI janakatA ke samAna nimittavizeSa ke sahayoga se anudbhUta sparza meM udbhUta sparza kI janakatA saMbhava hone se yaha anumAna ki -> " nIla dravya kA trasareNu udbhUtasparzavAna hai, kyoMki udbhUtasparzavAn caturaNuka Adi kA janaka hai, jaise pATita paTa kA sUkSma avayava, athavA 'nIladravya ke trasareNu kA sparza udbhUta hai, kyoMki vaha caturazuka meM udbhUta sparza kA janaka hai, jaise pATita paTa ke sUkSmAvayava kA sparza" <- nirAdhAra hai / reNu meM udbhuta sparza nAmumakina syAddhAdI janyAnu iti / yadi naiyAyika- vaizeSika manISiyoM kI ora se yaha kahA jA sakatA hai ki ++ - " syAvAdI kA yaha
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ * yogasiddhAnta tadekadezimatabhedavidyotanam na, tathApi trasareNorudbhUtasparzavattve tatsparzaspArzanaprasaGgAt / OM jayalatA etena nIlatrasareNvanudbhUta sparzA'samavAyikAraNakasparza udbhUtaH adRSTAdinimittavizeSasamavahitatvAt atitaptatailAntaH pAtidahanA'| vayavA'nudbhUtarUpA'samavAyikAraNarUpavizeSavaditi parAkRtam / itthaJcodbhUtanIlarUpasyodbhUtasparzavyApyatvena tamasi prakaTasparzAbhAva evodbhUtanIlarUpavattve bAdhaka iti na tamaso dravyatvasiddhiriti naiyAyikaikadezIyAzayaH / 308 idantvatrA'vadheyam - nyAyasiddhAntanaye niyatArambhavAdasvIkArAt samavAyena kAryasamavetaguNaM prati kAraNasamavetasadRzaguNasya svasamavAyisamavAyasambandhalakSaNayA kAraNaikArthaM pratyAsattyA'samavAyikAraNatvam, yathA ghaTanIlarUpaM prati kapAlanIlarUpasya / ata | eva tanmate janyasamavetodbhUtaguNaM prati svasamavAyisamavAyenodbhUtaguNasyaiva kAraNatvam janyasamavetAnudbhUtaguNaM prati svanudbhUtaguNasya / | nyAyaikadezinaye tudbhUtaguNaM pratyudbhUtaguNasyaiva svasamavAyisamavAyasaMsargeNa kAraNatve'pi janyA'nudbhUtaguNaM prati nAnudbhUtaguNasya | kAraNatvaM kinnbudbhUtA kAraNatvam / evameva janyA'nudbhUtasparzaM prati svAzrayasamavAyenodbhUtasparzA'bhAvasya pratibandhakAbhAvavidhayA kAraNatvam / tathA janyAnudbhUtarUpaM pratyudbhUtarUpAbhAvasya kAraNatvam / na codbhUtarUpAbhAvasyaivA'nudbhUtarUpatvaM lAghavAditi vAcyam, nIrUpe AtmAdAvudbhUtarUpA'bhAvasya sattve'pyanudbhUtarUpaviraheNa tayorasamanaiyatyAt / ghaTaM prati tantubhinnasya kapAlasya kAraNatve yathA tantorakAraNatvaM tathaiva janyA'nudbhUtarUpaM pratyanudbhUtarUpabhinnasyodbhUtarUpA'bhAvasya kAraNatve'nudbhUtarUpasyA'nyathAsiddhatvamiti / na ca vinigamakA bhAvenAnudbhUtetararUpAbhAvavat anudbhUtarUpasyA'pi janyA'nudbhUtarUpaM prati kAraNatvamanirAkAryamiti vAcyam anudbhUtarUpaM prati pratibandhakA'bhAvavidhayA anudbhUtetararUpAbhAvakAraNatAyA ubhayamatasiddhatvAt, anudbhUtarUpakAraNatAyA ubhayamatA siddhatvenA'klRptatvAt / udbhUtarUpAbhAvasyaivA'nudbhUtarUpajanakatvenA'nudbhUtarUpasyodbhUtarUpajanakatvadRSTAntavipratipatteH, tataile udbhUtarUpAzrayajvAlAlakSaNA'nalasya taptatailasthA'nudbhUtarUpAzrayabahvacavayavairudbhUtarUpaviziSTadahanA'vayavasahakAribhirjanyatve'pi yathA ghaTarUpA'samavAyikAraNatvaM kapAlasthasya rUpasyaiva na tu gandhAdeH tathaiva prakRte jvAlodbhUtarUpA'samavAyikAraNatvamudbhUtarUpasyaiva na tvanudbhUtarUpasyeti phakkikArthaH / syAdvAdI tatpratyAcaSTe neti / tathApi udbhUtasparzasya kadApyanudbhUtasparzajanyatvAnupagame'pi, trasareNoH nIlacaturagukasamavAyikAraNIbhUtatrasareNoH udbhUtasparzavattve tatsparzaspArzanaprasaGgAt = tAdRzanIlatrasareNusamavetodbhUtasparzaviSayaka 8 = = kathana yukta nahIM hai ki 'anudbhUta rUpa se udbhUta rUpa kI utpatti hotI hai, vaise anudbhuta sparza se udbhUta sparza kI utpatti ho sakatI hai' isakA kAraNa yaha hai ki anudbhUta rUpa se udbhUta rUpa kI utpatti hI hameM asvIkArya hai / vAstavikatA to yaha hai ki janya anudbhUta rUpa ke prati anudbhUtetara (= udbhUta) rUpa kA abhAva kAraNa hai, jo anudbhUtarUpasvarUpa nahIM hai| jaise nIla rUpa ke prati nIletararUpAbhAva pratibandhakAbhAvavidhayA kAraNa hai, ThIka vaise hI anudbhUta rUpa ke prati anudbhUte tararUpAbhAva pratibandhakAbhAvavidhayA kAraNa hotA hai / atyanta garama tela Adi meM jo agni rahatI hai, vaha anudbhUtarUpaviziSTa hotI hai; magara usa garama tela Adi meM bhItara udbhUtarUpavAle analAvayava rahate haiM / udbhUtarUpa anudbhUta rUpa kI utpatti kA pratibandhaka hone kI vajaha atitapta tela meM anudbhUtarUpa kI utpatti nahIM ho sakatI hai / vahA~ rUpa sAmAnya kI sAmagrI upasthita hai aura anudbhUta rUpa kA pratibandhaka bhI vidyamAna hai| ataH pArizeSa nyAya se utkaTarUpavAle sUkSma dahanAvayava se atitapta tela meM jvAlA ke rUpa meM utkaTa rUpaviziSTa agni kI utpatti ho sakatI hai / ataH anudbhUta rUpa se udbhUta rUpa kI utpatti kA dRSTAMta hameM mAnya nahIM hai / tapta tela meM anudbhuta rUpa vAle dahanAvayava hone para bhI jvAlAsvarUpa agni ke udbhUta rUpa kI utpatti anya dahanAvayatra ke utkaTa rUpa se hI hotI hai / pradarzita dRSTAMta asaMgata hone se usa para avalaMbita dArzantika bhI asaMgata hI hai / ataH anudbhUta sparza se udbhUta sparza kI utpatti kI kalpanA aprAmANika hai / ataH Apa syAdvAdI ne jo kahA thA ki pATita paTa ke sUkSma avayava ( trasareNu) meM udbhUta rUpa na hone para bhI tatsthita anudbhUta rUpa se udbhUta rUpa kI utpatti ho sakatI hai| yaha ThIka nahIM hai / udbhUta rUpa se hI udbhUta rUpa kI utpatti mumakina hone se caturaNuka Adi meM utkaTa rUpa ke janaka trasareNu ke sparza ko utkaTa mAnanA Avazyaka hai / isa sthiti meM to nIladravya ke trasareNu meM utkaTa nIla rUpa utkaTa sparza kA vyabhicArI nahIM hogA, kyoMki donoM hI usameM rahate haiM / ataH udbhUta nIla rUpa meM udbhUta sparza kI vyApti abAdhita hai / ataeva andhakAra meM uddhRta nIla rUpa kI sattA ko mAnyatA pradAna karane para usameM udbhUta sparza kI Apatti aparihArya hI banI rahatI hai" - na. tathApi, iti / magara vicAra karane para naiyAyikAdi kI ora se kiyA gayA yaha ApAdana nirAdhAra hai / isakA kAraNa yaha hai ki trasareNu meM udbhUta sparza hone para usake spArzana pratyakSa kI Apatti hogI / trasareNu tIna dvyaNuka se nirmita
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ ...:.-.. 3309 madhyamasyAvAdarahasye khaNDaH 2 . kA.5 * muktAvalI-maJjUSA-prabhAkAramatanirAkaraNam * || 'dravyA'nya-dravyasamavetaspArzanajanakatAvacchedakIbhUtaprakarSavanmahattvA'bhAvAbhAyaM doSa' iti / cet ? na, tAdRzaprakarSasyaikatve'pi kalpayituM zakyatvena vinigamanAvirahAt / ----..-..........= =* jayalatA * spArzanapratyakSodayA''patteH / tasyodbhutatvena yogyatvAdayazyamupalabdhiH syAt / na caivamasti / pramANA'viSayasyA'pyabhyupagame'tiprasaGgAt / ityaJca nIlabasareNusparzA'spArzanA'nyadhAnupapattyA tatrodbhUtarapazbhiAvasiddheH pAridoSanyAyAt anubhUtasparzaparikalpanam / trasareNusparzasyA'nubhUtatve'pi tajjanyacaturaNukasparzasyodbhUtatvenodbhutasparzasyA'nubhUtasparzajanyatvamavyAhatam / anena -> 'adRzyasya dRzyA'nupAdAnatvAt, anyathA cakSuruSmAdisantataH kadAcit dRzyatvaprasaGgAt' - (muktA.37 pR.245) iti muktAvalIkAravacanaM pratikSiptam, tejolejhyAdilabdhimataH cakSuruSmAdisantaterdRzyatvA'bhyupagameneSTApatteH navyanaiyAyikairapi cakSurAdidhvanudbhUtasparzAnabhyupagamAca / etena 'tailAntargataradRzyadanAvayavereva sthUladahanotpattisvIkAra sthUladahame'pyanudbhUtarUpApattyA tatpratyakSaraya durupapAdatvA''pAtAdi' (mu.ma.pR.286)ti muktAvalImaJjUSAkAravacanamapi nirAkRtam / evaJca nIlatrasareNAbudbhUtanIlarUparalobhUtapaya gArAnha to bhUtasparzAbhAvaH bAdhaka iti samAdhAnAzayaH / nanu nIlasareNorubhUtaspavitve'pi spArzanakAraNIbhUtamahattvavizeSavirahAnna tatsparzaspArzanaprasaGga ityAzayena gautamIyAdiH zaGkane - dravyA'nya-dravyasamavetaspArzanajanakatA'vacchedakIbhUtaprakarSacanmahattvA'bhAvAt = dranyAnyatve sati yo dravyasamavetaH tadgocaraspArzanapratyakSasya kAraNatAvacchedakIbhUto yaH prakarSaH tadviziSTamahattvasya nIlatrasareNI virahAt, nA'yaM = na basareNusamavetasparzaspArzanaprasaGgalakSaNaH dopaH / ayaM bhAvaH trasareNusparzaH dravyAnyo dravyasamavetazca / dranyAnyatvaviziSTadravyasamavetaspArzanapratyakSaM prati mahattvasya kAraNatvam / na ca mahattvasya trasareNusamavettatvana tatparzaspArzanaM durnivAram, taduktaM muktAvalIprabhAkRtA 'trasareNumahattvasya nityatvasvIkArAdi' (mu.pra.pR.204) ti vaktavyam, mahattvasya taba samavetatveH pi dravyA'nyatvaviziSTadravyasamavetaspArzanakAraNatAcacchedakIbhUtaprakarSazUnyatvena tatsparzaspArzanA nApatteH / ata evodbhUtanIlarUpasyodbhUtasparzavyApyatvA bAdhena tamasa udbhUtanIlarUpavattve tatspArzanaM syAdvAdinaye durnivAram / na caivaM bhavati / ato 'nIlaM tama' iti pratItentitvAd rUpavattvasya svarUpA'sidbhigrastatvam / ato na tamaso dravyatvaM saGgatimaGgatIti naiyAyikAdyabhiprAyaH / syAdbAdI tannirAkaroti- neti / tAdRzaprakarpasya = dravyA'nyatvaviziSTadravyasamavetaspArzanajanakatAvacchedakIbhUtaprakarSasya, ekatve'pi = ekatvasaMkhyAyAmapi kalpayituM zakyatvena vinigamanAvirahAt / tAdRzaprakarSaH kiM mahattve yaduta ekatve ? hotA hai, jisakA hameM sparza ho sakatA hai / ataH yadi usameM adbhuta sparza hogA, taba to usakA spArzana pratyakSa avazya hogA, kyoMki udbhuta sparza sparzanendriyajanya pratyakSa kA viSaya hotA hai| magara sareNu ke sparza kA spArzana pratyakSa to naiyAyika Adi ko bhI amAnya hai evaM anubhavaviruddha hai / ataH trasareNu meM udbhUta sparza nahIM mAnA jA sakatA / ataH nIladravya ke trasareNu ke udbhuta nIla rUpa meM udbhUta sparza kA vyabhicAra durnivAra hai / isalie udbhUta nIla rUpa meM udbhUta sparza kI nyApti na hone se uddhRta nIla rUpa se udbhuta sparza kI Apatti kA koI bhaya nahIM hai| ata: bAdhaka na hone se andhakAra meM nIla . rUpa siddha hotA hai aura isaliye rUpa se andhakAra meM vyatva kI anumiti karane meM koI bAdhA nahIM hai / ataH andhakAra dravyAtmaka siddha hotA hai, na ki AlokAnyantAbhAvasvarUpa / mahattvavizeSa ke abhAva se prasareNusparzapratyakSaviraha anupapanya - syAdAdI TravyAnya. iti / yadi naiyAyika Adi manISiyoM kI ora se yaha kahA jAya ki --> "trasareNu | udbhUta sparza hone para bhI vijAtIya mahatva na hone kI vajaha trasareNu ke sparza kA spArzana pratyakSa nahIM hotA hai / Azaya yaha hai ki jo dravya se bhinna hotA hai evaM dravya meM samaveta hotA hai, usakA spArzana pratyakSa hone meM mahattvavizeSa kAraNa hotA hai aura kAraNatAvacchedaka dharma prakarSa hotA hai / trasareNu meM mahattva hone para bhI tAdRza prakarpaviziSTa mahattva na hone kI vajaha trasareNusamavettasparzaviSayaka spArzana kI Apatti nahIM dI jA sakatI / kAraNatAvacchedakadharmaviziSTa kAraNa ke na rahane para kArya kA ApAdana nahIM kiyA jA sakatA / isa taraha nIla trasareNu kA sparza udbhUta hone para bhI sareNusparzapratyakSa kA ApAdana ayukta hone se utkaTa nIla rUpa udbhuta sparza kA avyabhicArI siddha hotA hai / ataeva andhakAra meM uddhata nIla rUpa mAnane para udbhUtasparzA'bhAva bAdhaka bnegaa| isalie andhakAra ko dravya nahIM mAnA jA sakatA" - to yaha naiyAyikakathana nAmunAsiba hai / isakA kAraNa yaha hai ki nAiza kAraNatAavacchedaka dharma ke Azraya ke rUpa meM mahattva kA aMgIkAra kiyA jAya yA ekatva saMkhyA kA ?
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ *pakatve jAtivizeSakalpane sAyam * atha ekatve tAdRzajAtikalpane svatantramatasindadravyacAkSuSajanakatA'vacchedakI taikatvaniSThajAtyA sAryameva vinigamakamiti cet ? ---------------* jayalatA * ityatrakatarapakSapAtiyuktivirahAt na vijAtIyamahattvasya adravyadravyasamavetaspArzanakAraNatvaM siddhayati, yena tadviraheNa nIlatrasareNusparipArzanamupapagreteti lAbabAt nIlanasareNusparzasyA'nudbhUtatvameva kalpanIyam / evaJcodbhUtanIlarUpasyodbhUtasparzajyAptyasiddherna tamasa udbhUtanIlarUpabattve udbhUtasparzAbhAva bAdhakaH / ata eva 'nIlaM tama' iti pratItebhraMmatvamapyapAkRtam / tatazca rUpavattvAddhetoH tamaso dravyatvaM nirapAyameveti syAdvAdyAzayaH / / ekAntavAdI zaGkatte - atheti / 'cedityanenA'syA'nvayaH / ekatve tAdRzajAtikalpane = ekatvavRtti-dravyA'nyatvaviziSTadravyasamavetarapArzanajanakatAvacchedakAjAtyaGgIkAre, svatantramatasiddha-dravyacAkSuSajanakatA'vacchedakIbhUtaikatvaniSThajAtyA = naiyAyikaikadezimataprasiddhadravyaviSayakacAkSuSapratyakSakAraNatAvacchedakIbhUtaghaTAdisthaikatvavRttijAtyA, samaM sAryameva dravyA'nyadravyasamaveta - spArzanakAraNatAvacchedakaprakRSTatvajAtyAH mahattvavRtnitve vinigamakamiti / ayaM athAzayaH svatantramate dravyacAkSuSakAraNatAkchedakajAtiH dravyagataikatve vartate yathA prabhAvasareNvAdigocaracAkSuSapratyakSaniSThajanyatAnirUpitAyA janakatArA avacchedakIbhUtA jAtiH prabhA-basareNvAdiniSThaikatve vartate / na ca tatra dravyetara-dravyasamavetaviSayaka spArzanapratyakSaniSThakAryatAnirUpitAyAH kAraNatAyA avacchedikA prakRSTatvajAtiH vartate; prabhA-trasareNvAdisamavetaspardo'nityapratyakSagocaratvavirahAt / vAyu-nidAghomAdiniSThakatve dravyAnya-dravyasamavetaspArzanapratyakSanirUpitakAraNatAyA avacchedakIbhUtA prakRSTatvajAtiH vartate na tu dravyacAkSuSakAraNatAvacchedakIbhUtA jAtiH, vAya-nidAghoSmAdisparzasya pratyakSaviSayatve'pi bAbAdeH cAkSaSA'viSayatvAt / parasparatyadhikaraNIbhUte tAdadAjAtI ghaTAdiniSThakatve samAnAdhikaraNe; ghaTasya cAkSuSagocaratvAt tatsparzasya ca spArzanaviSayatvAt / adravya-dravyasamavetagocaraspArzanakAraNatAvacchedakIbhUtAtyajAtyA rakatvasaMsAmiAjIkAre dradhvacAkSuSakAraNatAvacchedakajAtyA ekatvavRttyA saha sAyasya suraguruNA'pi nivArayitumadAsyatvena tAdRzaprakRSTatvajAtyA mahattvavRttitvamevopagantumarhati / tathA ca na saGkarakaluSitatAlezo'pi, dravyagocaracAkSuSapratyakSakAraNatAvacchedaqajAtyA ekatvaniSThatvena, adravya-dravyasamavetaguNa-jAti-karma-vizeSaviSayakarapArzanapratyakSaniSThaisa samasyA kA koI samAdhAna nahIM hai| kAraNatAvacchedaka dharma kA Azraya hI jaba anizcita hai, taba kAraNa kaise nizrita ho sakegA ? aura kAraNa anizrita hone para 'vijAtIya mahatva kA abhAva hone se nIla trasareNu ke udbhata sparza kA pratyakSa nahIM hotA hai' yaha kaise kahA jA sakatA hai ? matalaba ki . 'guNaspArzana pratyakSa meM vijAtIya mahattva kAraNa hai, usareNu meM usakA abhAva hone se usake spA kA pArzana pratyakSa nahIM hotA hai' - isake sthAna meM vinigamanAviraha ke sarara yaha bhI kahA jA sakatA hai ki- 'spArzana pratyakSa meM vijAtIya ekatva kAraNa hai, unakA abhAva hone se trasareNu ke sparza kA spArzana pratyakSa nahIM hotA hai / ataH ina kalpanAoM kI apekSA yahI mAnanA ucita hai ki trasareNu kA sparza anubhUta hotA hai aura usa anuzata sparza se bhI nimitta vizeSa ke sahayoga se caturaNuka Adi meM udbhata sparza kI utpatti hotI hai| ataH udbhUta nIla rUpa trasareNu meM udbhuta sparza kA vyabhicArI siddha hotA hai| ataeva udbhutasparmA'bhAva bhI udbhUtanIlarUpA'bhAva kA vyApya (yA sAdhaka) nahIM ho sakatA / isalie andhakAra meM 'nIlaM tamaH' isa pratIti se udbhUta nIla rUpa kA aMgIkAra karane meM koI doSa nahIM hai| isalie 'rUpavattva' hetu andhakAra meM vyatva kA sAdhaka ho sakatA hai / ataH andhakAra ko dravyAtmaka mAnanA hI susaMgata hai| 15 syAdAdI mata meM Hinrya - jaiyAyika ekadezIya 55 naiyAyikadezIya :- athai, iti / dravyetara aise dravyasamaveta kI spArzanakAraNatAvacchedaka prakarpajAti ko ekatvavRtti mAnane para sAMkarya dopa prasakta hone se use mahatvagata mAnanA hI ucita hai / vaha sAMkarya dopa isa taraha samajhA jA sakatA hai / hamAre (= naiyAyika ekadezIya ke) mata se vAyu ke sparza kA spArzana pratyakSa hotA hai / dravyAnya dravyasamaveta ke spArzana pratyakSa kI kAraNatAvacchedaka prakRSTatva (= prakarSa) jAti ko ekatvasaMkhyAvRtti mAnane para vAyuniSTha ekatva meM tAdRza jAti rahegI / magara vAyu kA cAkSuSa pratyakSa na hone se vahA~ (= vAyugata ekatvasaMkhyA meM) dravyacAkSuSajanakatA bacchedaka jAti nahIM rahatI hai| pATitapaTasUkSma avayava kA cAkSuSa pratyakSa hone se pAditapaTasazmA'vayavagata ekala meM cAkSuSa pratyakSa kI kAraNatAavacchedaka jAti rahatI hai, magara pATita paTa ke sUkSma avayava ke sparza kA spArzana pratyakSa na hone se dravyAnya aise dravyasamaveta ke spArzana pratyakSa kI kAraNatAvacchedaka jAti pATitapaTasUkSmA'vayavagata ekatva meM nahIM rahatI hai| isa taraha dranyA'nyadravyasamavetaspArzanakAraNa.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 311 madhyamasvAvAdarahasye khaNDaH 2 - kA.. *vinigamanAviraheNa sakarApAkaraNam * / zApi sA jAtimahatve kalapyatAm, iyaM tvekatve ityauva vinigamakamanveSaNIyam / = --- --- --- = * jayalatA. * === kAryatAnirUpitakAraNatAvacchedakA bhUtaprakRSTatvajAtyAzca mahattvAMnaSThatvena byadhikaraNatvAt / ityaJca nIlatrasareNorudbhUtasparzavattve'pi tAdRzaprakRSTatvaviziSTamahattvavirahAnna tatsparzaspArzanaprasaGgaH / ata evodbhUtanIlarUpasyodbhUtasparzajyApyatvamavyAhatam / tatazca suSUktaM 'tamasa udbhUtarUpavattve udbhUtasparzA'bhAva eva bAdhaka' iti (dRzyatAM 304 tame puTe) sthitam / atra syAdvAdI prAha- tathApIti / dranyetara-dravyasamavetagocararapArzanakAraNatAvacchedakaprakRSTatvajAtyA ekatvavRttitvopagame naiyAyikaikadezimatAnusAreNekatvavRttyA dravyacAkSaSakAraNatAvacchedakIbhatajAtyA samaM tatsAGkaryasya bAdhakatve | gocaracAkSuSanirUpitakAraNatAyA avacchedakIbhUtA, jAtiH mahattve = mahattvavRttiH kalyatAM = svIkriyatA, iyaM = dravyetaradravya-samavetagubhAdigocaraspArzanakAraNatAvacchedakIbhUtA prakRSTatvajAtiH, tuH vizeSArthe / tadevA''ha. ekatve = ekatvavRttiH ityatraiva vinigamakaM = niyAmakaM anveSaNIyaM = mArgaNIyam / yathA naiyAyikaikadezIyamatAnusAreNakatvasaMkhyAvRttyA dravyacAkSuSakAraNatAvacchedakajAtyA samaM sAkarSasya nirAkaraNakRte naiyAyikasiddhAntinA dravyAnyadravyasamavetaguNAdispArzanakAraNatAcacchedakaprakRSTatvajAtyA mahattvavRttitvamupakalpyate tathaiva syAdvAdinA'pi dravyAnya-dravyasamavetaspAnikAraNatAvacchedakaprakRSTatvajAtyA ekatvavRttitvA'GgIkAre sAyaparihArakRte dravyagocaracAkSuSasAkSAtkAraniSThakAryatAnirUpitakAraNatAyA avacchedakIbhUtAyAHjAtyA mahattvavRttitvaM kalpayituM nA zakyam / etena dravyacAkSuSakAraNatAvacchedakajAtirekatve eva na tu mahattve, dravyAnya-dravyasamavetaspArzanakAraNatAvacchedakaprakRSTatvajAtizca mahattve va na tvekatve iti pratyuktam, dravyacAkSuSajanakatAvacchedakajAtiH mahattve eba na tvekatve, dralyAnya-dravyasamavetaspArzanakAraNatAvacchedakaprakarSajAtizcaikatvavRttireva na tu mahattvavRttirityasyA'pi vinigamakAbhAvena suvacatvAt / na caivamapi saGkaro'parihArya iti vaktavyam, tayoH vyadhikaraNatvAt / ata eva nIlatrasareNArudbhutasparzavattve'pi dravyAinya-dravyasamavetaspAnikAraNatAvacchedakaprakRSTatvajAtiviziSTamahattvazUnyatvAnna tatpazeviSayakaspAniprasaGga ityapi pratyuktam, nIlabasareNusamavetaikatvasya dravyA'nya-dravyasamavetaspArzanakAraganAzrayatvasambhavAt / na ca tasya tatkAraNatve'pi dravyA'nya-dravyasamaveta tAvacchedaka jAti evaM anyacAkSuSajanakatAavacchedaka jAti vyadhikaraNa hai, bhinna bhinna ekatvasaMkhyA meM rahatI hai / paraspara asamAnAdhikaraNa ye do jAti ghaTagata ekatvasaMkhyA meM rahatI hai, kyoMki ghaTa kA cAkSuSa pratyakSa bhI hotA hai evaM ghaTa ke sparza kA spArzana pratyakSa bhI hotA hai| yahI sAMkarya hai, kyoMki asamAnAdhikaraNa jAti kA eka dhamI (= ghaTagata ekatva saMkhyA) meM samAveza hotA hai / isa sAMkarya dopa kA nirAkaraNa taba hI ho sakatA hai, yadi dravyA'nya-dravyasamavetaviSayaka syArzanajanakatAvadaka prakRSTatva jAti ko mahattvagata mAnI jAya, na ki ekatvagata / aisA hone para sAMkarya doSa kI saMbhAvanA nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki (naiyAyika ekadezIva matAnusAra) dravyaviSayakacAkSuSajanakatAvacchedaka jAti dravyagata ekatvasaMkhyA meM rahatI hai aura dravyA'nya-dravyasamavetaspArzanakAraNatAvacchedaka jAni dravyagata mahattva meM rahatI hai| matalaba ki ghaTacAkSuSajanakatAvanodaka jAti ghaTagata ekatva saMkhyA meM rahatI hai aura ghaTasamavetasparzaviSayakaspArzanakAraNatAvacchedaka jAti ghaTagata mahattva meM rahatI hai| donoM vyadhikaraNa hI haiM, samAnAdhikaraNa (= ekAdhikaraNatti) nahIM hai| isa taraha dravyA'nyadravyasamavetaspArzanakAraNatAvacchedaka jAti ko mahattvavRtti mAnane meM sAMkarya doSa aprasakta hai, jaba ki ekatvavRtti mAnane meM sAMkarya doSa prasakta hai / ataH tAdRza prakRSTatva jAti kI ekatvagata mAnyatA kA sAMkarya hI vinigamaka (= bAdhaka) hai, evaM mahattvagata mAnyatA meM sAMkaryA'bhAva hI pinigamaka (= sAdhaka) hai / udbhUtasparzAzraya nIlavasareNu meM tAdRza prakarpa (= prakRSTatva) jAti nahIM hone se nIlAsareNusparzaviSayaka spArzana pratyakSa kA ApAdana nahIM kiyA jA sakatA / ataH udbhutanIlarUpAzraya trasareNu meM bhI udbhata nIlarUpa udbhuta sparza kA vyabhicArI nahIM hai / ataH andhakAra meM udbhUta nIla rUpa mAnane meM udbhUtasparzA'bhAva (= byApakA'bhAva) hI gadhaka hai| cyApakAbhAva se vyApyA'bhAva kI siddhi hotI hai| niSkarSa :- andhakAra dravya nahIM hai / jaiyAyika mata meM vinigamakAbhAva doSa anekAntavAdI :- tathApi, iti / ustAda ! ApakI isa rAmakahAnI kA mUlAdhAra hai, dravyaviSayaka cAkSuSakAraNatAvacchedaka jAti ko ekatvagata mAnanA / magara dravyaviSayakacAkSuSajanakatAvacchedaka jAti ko mahattvagata evaM dravyA'nya dravyasamavetaspArzanakAraNatA. vacchedaka prakRSTatva jAti ko ekatvavRtti kyoM na mAnI jAya ? isa viSaya kA cinigamaka = nirNAyaka kauna hogA ? pahI abhI taka khoja kA viSaya hai| matalaba yaha hai ki ghaTagata ekatva meM dravyaviSayakacAkSuSakAraNatAvacchedakajAti ke sAtha dravyA'nyadravyasamavetaspArzanakAraNatAavacchedaka prakRSTatva jAti ke sAMkarya kA nivAraNa karane ke lie jaise svataMtra (= naiyAyika ekadezIya)
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ * puna utkaTanIlasyotkaTasparzavyAptyApAdanam * atha dravyacAkSuSajanakatAvacchedake katvaniSThajAtivyApyaiva dravyAnya- dravyasamavetaspArzanajanakatAvacchedakajAtirabhyupeyatAm, 312 * jayalatA hai spArzanakAraNatAvacchedakIbhUtaprakRSTatvajAtizUnyatvAnna nIlatrasareNusparzaspArzanaprasaGga ityArekaNIyam, nIlatrasareNusamavetaikatve ghaTAdisamavetaikatvavaijAtyakalpane mAnAbhAvAt / dravyAnya-dravyasamavetaspAinikAraNatAvacchedakaprakRSTatvaviziSTakatvasya ghaTanA. sambhave bAdhakAbhAvAt nIlatrasare gorudbhUtasparzavattve tatsparzaspArzanasya vajralepAyamAnatvAt / na caivamasti etena nIlatrasareNorudbhUtasparzavattve tatsparzaspAryAMnA bhAva evaM bAdhaka iti pradarzitam / ata evodbhUtanIla-rUpasyoddhRtaspanya yatyamapi nirAkRtam / ato na tamasa udbhUtanIlarUpavattve udbhUtasparzAbhAvasya bAdhakatvam / ata eva tamaso dravyatvaM rUpavanyAddhetAravyAhatamiti syAdvAdino'bhiprAyaH / ekAntabAdI punaH pratyavatiSThata atheti / cedityanenA'syA'nvayaH / dravyacAkSuSajanakatAvacchedakai katvaniSThajAtivyApyaiva = naiyAyikaikadezimatasiddhA yA dravyaviSayakacAkSuSaniSTha janyatAnirUpitAyA janakatAyA avacchaMdakIbhUtA ekatvasaMkhyA niSThA | jAtiH tadabhAvAdhikaraNanirUpitavRttitvazUnyA eva, evakAreNa vyApakavyavacchedaH kRtaH / ivyA'nya- dravyasamaveta spArzanajanaka - tAvacchedakajAtiH prakRSTatvavizeSalakSaNA abhyupeyatAmiti / ayaM parAzayaH dravyacAkSuSaM kAryaM tanniSThakAryatAnirUpitakAraNatAyA avacchedakIbhUtA jAti: ekatve vartate / SakArAcalatrasaMraMgI vartamAnatvAt viSayatAsambandhena nIlanasareNucAkSuSamapi tatra jAyata eva / paraM syAdrAdinA yaduktaM dravyAnya- dravyasamavetaspArzanajanakatAvacchedakaprakRSTatvajAtyA ekatvavRttitvasambhave bAdhakAbhAvAt nIlavasareNusparzaspArzanaprasaGgo durnivAra iti tana samyak, nIlatrasareNu - ..... mata ke anusAra danyacAkSuSakAraNatA avacchedakajAti ko ekatvagata evaM dranyA'nya- dravyasamavetaspArzanakAraNatA avacchedaka prakRSTatva jAti ko mahattvagata mAnI jAtI hai, vaise sAMkarya doSa kA nirAkaraNa karane ke lie dravyagocaracAkSuSakAraNatA avacchedaka jAti ko mahattvagata evaM dravyA'nya-dravyasamaveta spArzanakAraNatA avacchedaka prakRSTatva jAti ko ekatvasaMkhyAgata mAnI jA sakatI hai, kyoMki ina donoM pakSa meM na to koI pramANa sAdhaka hai aura na to bAdhaka / arthAt ghaTadravyaviSayaka cAkSuSa kI kAraNatAvacchedaka jAti ghaTagata mahattva meM rahatI hai evaM ghaTasamavetasparzaviSayaka spArzana kI kAraNatAvacchedaka prakarSa jAti ghaTagata ekatva meM rahatI hai aisA mAnane se sAMkarya doSa nirAkRta ho jAtA hai / ataH dravyA'nya- dravyasamavetaspArzanakAraNatAvacchedaka prakarSa jAti ko ekagata mAnane meM sAMkarya doSa kI saMbhAvanA nahIM rahatI hai / jaisI ekatvasaMkhyA ghaTa meM rahatI hai, tAdRza hI ekatvasaMkhyA pAdita nIla paTa ke trasareNu meM bhI rahatI hai; na ki vijaatiiy| ataH jaise ghaTagata ekatvasaMkhyA dravyA'nya- dravyasamavetaviSayaka : spArzanakAraNatAvacchedaka prakarSa jAti kA Azraya hai, ThIka vaise hI nIla trasareNu meM samaveta ekatva saMkhyA bhI tAdRza prakarSa kA Azraya banegI / ataeva ghaTa ke sparza ke spArzana pratyakSa kI bhA~ti nIlatrasareNusparza ke spArzana kI Apatti vajralepAyamAna banI rahI hai / matalaba kI nIlatrasareNu meM udbhUta nIla rUpa kA vyApaka udbhUta sparza evaM adravyaspArzanakAraNatAvacchedakaprakarSa jAti donoM rahane se nIlatrasareNusparza kA spArzana avazya honA cAhie / magara tAdRza spArzana nahIM hotA hai / isalie viSayavidhayA kAraNIbhUta uddhRta sparza kA nIla trasareNu meM abhAva mAnanA hI ucita hai / aisA hone para to utkaTa nIla rUpa utkaTa | sparza kA vyabhicArI ho jAyegA, kyoMki utkaTa sparza se zUnya trasareNu meM bhI utkaTa nIla rUpa rahatA hai / udbhUta nIla rUpa meM utkaTa sparza kI vyApti na hone kI vajaha andhakAra meM udbhUta nIla rUpa ke svIkAra meM utkaTasparzAbhAva bAdhaka nahIM ho sakatA hai, kyoMki utkaTa sparza to utkaTa nIla rUpa kA vyApaka hI nahIM hai / avyApaka ke abhAva se vyApyA'bhAva kI siddhi nahIM kI jA sakatI / ataeva 'nIlaM tamaH ' yaha pratIti bhI pramitisvarUpa siddha hotI hai / isalie rUpavattva hetu ke dvArA andhakAra meM dravyatvasiddhi nirvAdha hai / niSkarSa :- andhakAra dravyAtmaka hai / OM vAyucAkSuSApati kA nirAkaraNa naiyAyika kI ora se ekAntavAdI :- atha iti / janAba ! hama yaha mAna lete haiM ki dravyA'nya- dravyasamaveta spArzanakAraNatAvacchedaka prakRSTatva jAti ekatvasaMkhyA meM rahatI hai / isase Apake vacana kA hama svAyata karate haiM / magara sAtha hI hama yaha bhI mAnate haiM ki anyAnya- dravyasamavetavipayakaspArzanajanakatAvacchedaka prakRSTatva jAti dranyacAkSuSajanakatAvacchedaka jAti kI, jo ekatvasaMkhyA meM rahatI hai, vyApya hai aura dravyacAkSupajanakatAvacchedaka jAti usakI vyApaka hai / isalie trasareNusparza ke spArzana pratyakSa kI Apatti nahIM dI jA sakatI, kyoMki trasareNuvRtti ekatva saMkhyA meM dravyacAkSuSakAraNatAvacchedaka jAti hone para bhI dravyAnya-dravyasamaveta
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 313 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 - kA. * ApAditavyAptipratyAkhyAnam * || vAyoracAkSuSatvaM tu viSayavidhayA vAyozcAkSuSA'hetutvAditi cet ? tarhi evameva truTisparzA'- | = = =* jayalA == == | samavetakatce dravyacAkSuSajanakatAvacchedakIbhUtajAtisattve'pi dravyAnya-draz2yasamavetaviSayakaspArzanakAraNatAvacchedakaprakRSTatvajAterasattvAt, tasyAH tadvyApyatvAt / na hi vyApakasattvena vyApyaprasaJjanamarhati, anyathA'yogolake dhUmApAdanamapi samyak syAt / ityaJca | syAdvAdivacanAnusAreNa dravyAnya-dravyasamavetaspArzanakAraNatAvacchedakaprakRSTatvajAtyA ekatvavRttitvopagame'pi udbhUtasparzAzrayanIlai| sareNusamavetasparzaspArzanaM nApAdyatAmarhati, nIlatrasareNI dravyAnya-dravyasamavetaspArzanakAraNatAvacchedakaprakRSTatvaviziSTaikatvalakSaNasyA''pAdakasya virahAt / tatazcodbhUtanIlarUpasyodbhUtasparzacyApyatvamabAdhitameveti tAtparyam / nanu dravyA'nya-dravyasamavetaspArzanakAraNatAvacchedakaprakRSTatvajAtyA dravyagocaracAkSuSajanakatAvacchedakaikatvavRttijAtivyApyatvamaGgIkAra nAIti, vAyoH cAkSuSatvaprasaGgAt, naiyAyikakadezIyasya taba mate vAyusparzaspArzanasya sidbhatvena dravyA'nya-dravyasamavetaspArzanakAraNatAvacchedakaprakRSTatvajAteyusamavetaikatvaniSThatvAta tadvyApakIbhUtadravyacAkSuSakAraNatAvacchedakajAtyabhyupagamasyA''vazyaka| tvAt / na hi vyApyasattve vyApakAbhAvaH kalpanAmarhati / na ca vAyucAkSuSaM bhavati / ata eva dravyAnya-dravyasamavettasyArzanakAraNatAvacchedakIbhUtaprakRSTatvajAtyA dravyacAkSuSasAkSAtkArakAraNatAvacchedakaikatvaniSThajAtivyApyatvamapi na yuktamiti zaGkAyAM para Aha. vAyoracAkSuSatvamiti / vAyugocaracAkSuSAbhAva iti / viSayavidhayA + viSayatvena rUpeNa, bAyoH cAkSuSA'hetutvAditi / viSayatAsambandhena dravyaviSayakacAkSuSaM prati tAdAtmyena viSayavidhayA pRthvI-jala-tejasAmeva hetutvena vAyoH dravyaviSayaka| cAkSuSajanakatAvacchedakajAtiviziSTakalAzrayatve'pi viSayavidhayA tAdAtmyanacAkSaSA'kAraNatvAnna tatra (= va cAkSuSapratyakSaM jAyate / ato vAyoracAkSuSatve'pi dravyAnya-dravyasamavetaspArzanajanakatAvacchedakaprakRSTajAteH dravyacAkSuSajanakatvAbacchedakaikatvasamavetajAtivyApyatvA'GgIkAre bAdhaka nAstIti naiyAyikakadezIyasya vAyusparzaspArzanavAdino'bhiprAyaH / syAdvAdyAha- tahIti | viSayavidhayA vAyozcAkSuSA hetutvAbhyupagamena dravyaviSayakacAkSuSajanakatAvacchedakIbhUtajAtiviziSTakatvayattve'pi viSayatAsambandhena vAyau dravyacAkSuSAnutpAdopapAdane iti / evameva = dravyAinya-dranyasamavetaspArzanakAraNatAbacchedakIbhUtaprakRSTatvajAtiviziSTaikatvasya sAmAnAdhikaraNyena nIlatrasareNusamavetasparzaniSThatve'pi viSayavidhayA tAdAtmyena nIlabasa spArzanajanakattAapaDedaka prakRSTatva jAti kA hama svIkAra nahIM karate hai / yaha koI niyama nahIM hai ki jahA~ vyApaka ho, vahA~ vyApya bhI avazya ho / niyama to aisA hai ki jahA~ vyApya ho, vahA~ vyApaka avazya ho / prastuta meM dravyacAkSuSajanakatAbacchedaka jAti vyApaka hai, na ki vyApya / ataH nIlatrasareNuniSTha ekatva meM dravyacAkSupajanakatAvacchedaka jAti rahane para dravyAnyadravyasamavetaviSayakaspArzanajanakatAvacchedaka jAti kA ApAdana nahIM kiyA jA sakatA / isalie nIla trasareNu meM udbhUta sparza ko mAnane para bhI usake pratyakSa kI Apatti kA avakAza nahIM hai / ataH uddhRta nIla rUpa kA vyApaka udbhUta sparza hai - aisA mAnane meM koI dopa nahIM hai| vAyA. iti / yahA~ yaha zaMkA ho ki -> "dravyacAkSuSajanakatAavacchedaka jAti ko drvyaany-drvysmvetspaarshnjnktaaab| chedaka jAti kI vyApaka mAnI jAya, taba to vAyu kA bhI cAkSuSa pratyakSa hone lagegA / isakA kAraNa yaha hai ki Apake mata ke anusAra vAyu kA sparza spArzana pratyakSa kA vipaya banatA hai| isalie vAyugata ekatva meM Apa dravyAnya-dravyaspArzanajanakatAvacchedaka prakRyatva jAti ko mAnate haiN| vyApya ke adhikaraNa meM vyApaka kA honA anivArya hai| isalie vAyugata ekatva meM tAdRza prakRSTatva jAti kI vyApaka dravyacAkSuSajanakatAvacchedaka jAti bhI siddha ho jAyegI / jahA~ jahA~ vyApya hotA hai vahA~ yahA~ vyApaka hotA hI hai, yaha sabhI ko mAnya hai| dravyacAkSuSajanakatAvacchedaka jAti hone para to vAyu kA cAkSupa pratyakSa honA Avazyaka hai" - to yaha ThIka nahIM hai / isakA kAraNa yaha hai ki vAyu dravyacAkSupa kA kAraNa hI nahIM hai| Azaya yaha hai ki viSayatAsambandha se dravyapratyakSa ke prati tAdAtmya sambandha se dravya viSayavidhayA kAraNa hotA hai| jaise ghaTaviSayaka pratyakSa vipayatAsambandha se ghara meM rahatA hai aura tAdAtmya sambandha se ghara bhI yahA~ rahatA hai, jo viSayavidhayA svaviSayaka pratyakSa kA kAraNa hai| sAmAnyataH yaha kArya-kAraNabhAva mAnA gayA hai| magara bAyu kA kabhI bhI cAkSupa pratyakSa nahIM hotA hai / isalie viSayatAsambandha se dravyacAkSupa ke prati viSayavizyA tAdAtmya sambandha se vAyu ko kAraNa nahIM mAnA jA sakatA / pRthvI, jala aura tejasa dravya ko hI dravyacAkSupa ke prati viSayavidhayA kAraNa mAnA gayA hai| isalie vAyugata ekatva meM dravyacAkSupajanakatAvacchedaka jAti hone para bhI vAyuviSayaka cAkSuSa pratyakSa kI viSayatA sambandha se vAyu meM utpatti hone kI koI saMbhAvanA nahIM hai| anekAntavAdI :- nahi. iti / ustAda ! Apa dravyAnya-dracyasamavetaviSayakaspArzanajanakatAavacchedaka jAti ko dravyacAkSuSa % 3D
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ * viSayasya tattadUvyaktitvaMnA'kAraNatvasamarthanam * spArzanasyApyupapatteH dravyacAkSuSajanakatAvacchedakai katvaniSTha jAte rdravyAnya- dravyasamavetaspArzanajanakatAvacchedakajAtivyApyatve vinigamakAbhAva:, viSayasya tattadvyaktitve kAraNatAyAM mAnAbhAvazca / 314 * jayalatA hai reNuniSThasparzasya spArzanA hetutvA'bhyupagamenaiva truTisparzA'spArzanasyApyupapatteH = viSayatAsambandhena nIlatrasareNusparze spArzanapratyakSAnutpAdasyApi sambhavAt / trasareNusamavetasparzA'spArzanikRte caivaM dravyA'nya-dravyasamavetaspArzanajanakatAvacchedakaprakRSTatvajAtedravyacAkSuSajanakatAvacchedakaikatvavRttijAtivyApyatvA'bhyupagamo'pi nAtiprayojanaH, dravyAnya- dravyasamavetaspArzanajanakatAvacchedakaprakRSTa'tvajAterdravyacAkSuSakAraNatAvacchedakaikatvaniSThajAtivyApakatvA'bhyupagame'pi kSativirahAdityAzayena syAdvAdyAha- dravyacAkSuSajanakatAcacchedakatvaniSThajAteH dravyAnya- dravyasamaveta spArzanajanakatAvacchedakajAtivyApyatve vinigamakAbhAva iti / dravyacAkSuSajanakatAvacchedakaikatvaniSThajAteH dravyAnya- dravyasamavetajanakatAvacchedakajAtivyApakatvameva, na tu tadvyApyatvamityatrA'nukUlatarkavirah ityarthaH / nanvastu dravyacAkSuSajanakatAvacchedakajAteH dravyA'nya- dravyasamavetasthArzanajanakatAvacchedakaikatvaniSThajAtivyApyatvaM kiM nazchinnaM ? nIlatrasareNusamavetaikatve dravyacAkSuSakAraNatAvacchedakajAtivyApakadravyAnyadravyasamavetaspArzanajanakatAvacchedakaprakRSTatvajAteH sattve'pi viSayavidhayA tAdAtmyena vAyozcAkSuSA hetutvavat nIlasareNusamavetasparzasyA'pi tathaiva spArzanA'hetutvAditi naiyAyikaikadezIyazaGkAyAM syAdvAgrAha viSayasyeti / viSayasya svaviSayakapratyakSe viSayatvanaiva kAraNatvaM na tu tattadvyaktitvena, gauravAt pramANAbhAvAt / yathA viSayatAsaMbandhena pratyakSaM prati tAdAtmyena viSayaH kAraNamiti sAmAnyakAraNakArya bhAvabalena viSayatAsambandhena nIlavasareNusparzaspArzanaM prati tAdAtmyena tatsparzakAraNatAyA anapahnavanIyatvAt svasAkSAtkAraM prati ghaTasyeva / yadvA svaviSayapratiyogikasamavAyena dravyasamavetasAkSAtkAraM prati tAdAtmyena dravyasya kAraNatvamate ghaTanIlarUpasparza-ghaTatvAdisAkSAtkAraM prati tAdAtmyena ghaTasyeva nIlatrasareNusparzaspArzanaM prati nIlatrasareNI: kAraNatvasyA'bAdhitatvAt / na ca tAdRzaH sAmAnyakAryakAraNabhAva evA'sammataH, tattatkAryakAraNabhAvasyaivA'bhyupagamAt svapratiyogikasamavAyena ghaTasparzaspArzanaM prati tAdAtmyena ghaTasya kAraNavopagame'pi nIlatrudisparzaspArzanaM prati tAdAtmyena trasareNoH kAraNatvasyA'naGgIkArAt, ApAdakaviraheNa nIlatruTisparzajanakatAvacchedakajAti kI vyApya mAna kara bhI vipayavidhayA vAyu ko dravyacAkSuSa kA ahetu mAna kara vAyucAkSupa kA nirAkaraNa karate haiM, taba to anyacAkSupajanakatA avacchedaka jAti ko dravyAnya- dravyasamaveta spArzanajanakatA avacchedaka jAti kI vyApya mAnane para bhI trasareNu'sparza yA trasareNu ko viSayavidhayA dravyAnya- dravyasamavetaspArzana kA akAraNa mAna kara trasareNusparza ke spArzana pratyakSa ke prasaMga kA nirAkaraNa kiyA jA sakatA hai| matalaba yaha hai ki trasareNusparza ke spArzana ke abhAva kI upapatti karane ke lie naiyAyika manIpiyoM kI ora se jo kahA gayA thA ki 'dravyA'nya- dravyasamavetaspArzanajanakatAvacchedaka jAti dravyacAkSupajanakatAvacchedaka jAti kI vyApya hI hai, na ki vyApaka' vaha saMgata nahIM hai, kyoMki dravyAnya- dravyasamavetajanakatAvacchedaka jAti ko vyApaka evaM dravyacAkSupajanakatAvacchedaka jAti ko vyApya mAnane para bhI asareNusparzaviSayaka spArzana pratyakSa ke abhAva kI upapatti ThIka usI taraha kI jA sakatI hai jaise vAyu ke cAkSuSa ke abhAva kI upapatti / yahA~ naiyAyika kI ora se yaha to nahIM kahA jA sakatA hai ki 'dravyAnya- dravyasamavetaspArzanajanakatAvacchedaka jAti vyApya hI hai aura dravyacAkSupajanakatAvacchedaka jAti usakI vyApaka hai'; kyoMki naiyAyika ke isa kathana meM koI yukti nahIM hone se yaha bhI kahA jA sakatA hai ki 'dravyAnya- dravyasamaveta spArzanajanakatAvacchedaka jAti vyApaka hI hai aura dravyacAkSupajanakatAvacchedaka jAti vyApya hI hai'| vyaktigatarUpa se viSaya pratyakSa kA kAraNa nahIM hai - syAdvAdI viSa iti / yahA~ naiyAyika kI ora se yaha kahA jAya ki "calo mAna liyA, dravyAnya dravyasamavetaspArzanajanakatAvacchedaka jAti, jo ekatvasaMkhyAgata hai, vyApaka hI hai aura dravyatrAkSupajanakatAvacchedaka jAti usakI vyApya hI hai / magara phira bhI nIlatrasareNusparzaviSayaka spArzana kI Apatti nahIM dI jA sktii| isakA kAraNa yaha hai ki nIlatrasareNugata ekatva meM dravyacAkSupajanakatAvacchedaka jAti hone kI vajaha usakI vyApaka pranyAnya- dravyasamavetasyArzanajanakatAvacchedaka jAti hone para bhI cAkSuSa pratyakSa ke prati vAyu kI bhA~ti, spArzana pratyakSa ke prati trasareNu akAraNa hai, aisA kahA jA sakatA hai" <- to yaha ThIka nahIM hai / isakA kAraNa yaha hai ki koI bhI viSaya pratyakSa ke prati tat tat vyaktitvarUpa se kAraNa nahIM hai, kintu viSayatvarUpa se hI kAraNa hai| vaiyaktika rUpa se viSaya ko pratyakSakAraNa mAnane para kAraNatA avacchedaka dharma aneka
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 315 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 . kA.5 * truTispA'syArzanavicAra: * yatta -> mahattvoddhatasparzayo: kAraNatvA'kalpanalAghavAt tvasaMyuktatvAcavatsamavAyatvena dravyA'nya-dravyasamavetaspArzanaM prati pratyAsattitvAnna truTisparzaspAnimiti - --....------ ------- - -- -- ...-* jayalatA * =-- - spArzanasyA nApAdyatvAditi vaktavyam, tattadvyaktitvena pratyakSakAraNatopagame'nantakAryakAraNabhAvakalpanAgauravAt / na ca tasya phalamukhatvenAidoSatvamiti vAcyam, pramANapravRttipUrvameva tAdRzagaurabasyopasthiteH tAdRzakAryakAraNabhAvabAhulyakalpane mAnAbhAvAt. sAmAnyakAryakAraNabhAvakalpane lAghavAt / tatazcodbhUtanIlarUpasyodbhUtasparzavyApyatvA pagame dravyacAkSuSajanakatAvacchedikAyA ekatvavRttijAteH dravyA'nya-dravyasamavetaspArzanajanakatAvacchedakaprakRSTatvajAtivyApyatve bAdhakAbhAvena nAlAsareNusparzaspArzanasya suraguruNA'pyapAkartumazakyatvAt / na ca tatspArzanaM bhavati / ata eva nIlayuTaH udbhUtasparzA:bhAvasyAyasyamupagantavyatve utkaTanIlarUpasya nodbhUtasparzavyApyatvaM, yena tamasa udbhUtanIlarUpavatvaM utkaTaspazAbhAvasya bAdhakatvaM syAt / anena 'nIlaM namaH' iti pratIte prAmANikatvamAveditam / tataH suSTUktaM 'tamaso dravyatve rUpabattvameva mAnami' (dRzyatAM 302 tame puTeM) ti syAvAdino bhiprAyaH / atha yasya dravyasya spArzanaM bhavati tatraiva samavetasya sparzasya spArzanaM bhavati, yathA "gharTa spRzAmI' tipratItyA spArzanaviSayIbhUtaghade samavetasya sparzasya spArzanam / itthazca svaniSThaviSayitAnirUpitaviSayatAsambandhena spArzanaviziSTe samavetasya : parzasya pAnaviSayatvasiddheH tvagindriyaM na svasaMyuktasamavAyasambandhena spArzanakAraNaM kintu viSayatayA svasaMyuktarapArzanaviziSTAnuyogikasamavAyasaMsargeNaiva / yuktazcaitat mahattvodbhUtasparzayoH sparzapratyakSakAraNatvA kalpanena lAghavAta. darzitapratyAsattyA evA'tiprasaGgabhaJjakatvAdityabhiprAyakaM naiyAyikadezIyAntaramatamAvedayati nirAkartuM prakaraNakAra: - yattviti / 'tatre' tyanenA:syA'nvayaH / tvaksaMyuktatvAcavatsamavAyatveneti / tvAcapratyakSanirUpitaviSayatAsaMsargeNa tyaksaMyuktatvAcapratyakSaviziSTAnuyogika. samavAyatvena, anena 'tvakasaMyaktasamavAyatvene tyasya vyavacchedaH kRtaH / dravyAnya-dralyasamavetaspArzanaM = dravyAnyatve sati yo | dravyasamo mAzAdiH nahocaraM sAnimajanyAzAlAra prati pratyAsattitvAt = samavAyasya saMsargatvopagamAt na truTisparzaspArzanaM = dravyAnyatve sati trasareNusamaveto yaH sparzaH tadviSayakarapArzanapratyakSApatiH / trasaMraNusamavetasparzapratiyogikasamavAyasya sparzanendriyasaMyuktasamavAyatve'pi trasareNI: spArzanAviSayatvAt tvagindriyasaMyuktatvAcapratyakSaviziSTAnuyogikatvaviraheNa prasakta banane se kAryakAraNabhAva meM gaurava hotA hai / jaise ghaTapratyakSa ke prati ghaTa meM ghaTatvena kAraNatA, paTapratyakSa ke prati paTa meM paTatvena kAraNatA ityAdi kA aMgIkAra kartavya banane se kAryakAraNabhAva meM bAhulya AtA hai| jaba ki viSayatvarUpa se viSaya ko pratyakSakAraNa mAnane para, cAhe ghaTapratyakSa ho yA paTaviSayaka pratyakSa ho, ghaTa yA paTa meM viSayatvarUpa se hI pratyakSakAraNatA kA aGgIkAra hotA hai| jisake phalasvarUpa kArya-kAraNabhAva meM gaurava kI prasakti nahIM rahatI hai| isalie gaurakha dopa kI | vajaha vaiyaktikarUpa se vipaya meM pratyakSa kI kAraNatA aprAmANika hai| vyaktigatarUpa se viSaya ko pratyakSakAraNa mAnane meM koI pramANa na hone kI vajaha yaha nahIM kahA jA sakatA ki "cAkSupa pratyakSa ke prati vAyu akAraNa hai tathA spArzana pratyakSa ke prati trasareNu yA trasareNusparza akAraNa hai| ataH trasareNugata ekatva meM dravyacAkSupakAraNatAvacchedaka jAti rahane se jaise nIla brasareNu kA cAkSupa pratyakSa hotA hai, ThIka vaise hI usakI vyApaka dravyAnya-dravyasamavetaspArzanakAraNatAvacchedaka jAti ke usImeM rahane se nIlatrasareNusparza kA spArzana pratyakSa hone kI Apatti jyoM kI tyoM banI rhegii| isakA nirAkaraNa taba hI ho sakatA hai, yadi utkaTa nIla rUpa ko utkaTa sparza kA byApya na mAnA jaay| isa paristhiti meM andhakAra meM rUpavattA ke prati sparzAbhAva bAdhaka nahIM ho sakatA / niSkarSa andhakAra dravyAtmaka hai / he epAnendriya meM saMyuktaratAtatatsamadAya se. pAtA - nayAyikadezIya yana. iti / anya naiyAyika bhanIpiyoM trasareNusparza ke aspArzana kA nirvAha karane ke lie isa vyavasthA kA svIkAra karate haiM ki dravyAnya-dravyasamavetaviSayaka spAna ke prati svasaMyuktatvAcapratyakSaviziSTasamavAya sambandha se svagindriya kAraNa hai| | ina vidvAnoM kA Azaya yaha hai ki jisa dravya kA spArzana pratyakSa hotA hai, usImeM samaveta spAdi kA spArzana pratyakSa hotA hai| jisa dravya meM mahattva aura udbhuta sparza rahatA hai, usI dravya kA pratyakSa hotA hai, na ki anya dravya kA / ataH spArzanapratyakSamAtra ke prati mahattva aura udbhuta sparza ko kAraNa mAnane kI AvazyakatA nahIM hai| jaise mahatparimANa evaM udbhUtasparza se yukta hone se ghaTa kA spArzana pratyakSa hotA hai / mahatparimANa se zUnya paramANu kA yA udbhutasparzazUnya prabhA-AkAzAdi kA spArzana pratyakSa nahIM hotA hai| isalie mahattva aura udbhutasparza meM danyaviSayaka spArzanapratyakSa kI kAraNatA mAnanI anivArya hai| magara sparza
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ *tvAcavattvasya vizeSaNatvopalakSaNatvakalpanamayuktam * tA, AzrayatvAcasya niyamataH pUrvamabhAvena tvAcavattvasya vizeSaNatvA'yogAta, - - - - -- -=-* jayalatA * -- - = =:| truTisamavetasparzagocaraspArzanajanakatAvacchedakapratyAsattitvA'yogAt, kAraNatAvacchedakasaMsargeNa tvagindriyasya dravyAnya-dravyasamaveta| spArzanakAraNasya truTisparza-vidyamAnatvenA''pAdakavirahAt na viSayatAsambandhena truTisparza spArzanaprasaGga iti nodbhUtanIlarUpasyodbhUtasparzacyApyatve vyabhicArI, yena tamasa udbhUtarUpavattve sparzAbhAvasya bAdhakatvaM na syAditi naiyAyikaikadezIyAntarAbhiprAyaH / nanu parzanendriyasaMyuktAnuyogikatvamiva viSayatAsambandhena tvAcapratyakSaviziSTAnuyogikatvaM kiM samavAyasya vizeSaNaM yadutopalakSaNaM 1 iti kalpanAyugalI maJjulakalamarAlavihaGgamayugalIya vimalIbhAvaM kalayanti kaM layanti tInai praguNayatyeva / guNajJagaNacittAGgaNeSvityAzayena prakaraNakRttannirAkurvannAha- taneti / prathamakalpanAyAmAha- AzrayatvAcasya = dravyAnyatve sati / yo dravyasamavetaH tadadhikaraNaviSayakarapArzanapratyakSasya niyamataH pUrvamabhAvena = dravyAnya-dravyasamavetaspArzanajanmA'vyavahita|| pUrvakSaNA'nyApakatvena, tvAcavattvasya = svaniSThaviSayitAnirUpitaviSayatAsaMsargeNa spArzanapratyakSaviziSTAnuyogika tvA'yogAt = dravyAnya-dravyasamavettaspArzanajanakatAvacchedakasaMsargavizeSaNatvAisambhavAta, jyAvRttibuddhisamaye vizeSyasambadbhasyaiva vyAvartakasya vizeSaNatvokteH / tanmate vAyoraspArzanatve'pi vAyusparzaspArzanasya jAyamAnatvAttvaco na svasaMyuktatvAcavatsamavAyena | hetutvaM kintu svasaMyuktasamavAyenaiva / tathA ca truTisparzaspAnisya durnivAratvamityAzayaH / - - - - - - ke spArzana pratyakSa ke prati mahattva aura udbhutasparza ko kAraNa mAnanA anAvazyaka hai| phira bhI trasareNu, paramANu, prabhA Adi dravya ke sparza ke spArzana pratyakSa kI Apatti nahIM dI jA sakatI, kyoMki usake nivAraNArtha hama tvagindriya ko dravyetaradravyasamaveta spAdi ke spArzana pratyakSa ke prati svasaMyuktasamavAyasambandha se kAraNa nahIM mAnate haiM, kintu svasaMyuktatvAcapratyakSaviziSTasamavAya sambandha se kAraNa mAnate haiM / svapada se tvagindriya kA grahaNa abhipreta hai| usase saMyukta trasareNu, paramANu, prabhA Adi dravya haiN| unameM yadyapi sparza guNa kA samavAya rahatA hai, magara trasareNu, paramANu Adi dravya spArzana pratyakSa (= tvAca) kA aviSaya hone se vipayatA sambandha se tvAcariziSTa nahIM banate haiN| isalie trasareNu, paramANu Adi ke sparza meM jo samavAya rahatA hai, vaha sparzanendriyasaMyukta-tvAcaviziSTa-dravyAnuyogika nahIM hai / ataeva tvagindriya svasaMyuktatvAcaviziSTAnuyogika samavAya sambandha se trasareNu, paramANu Adi ke sparza meM nahIM rahatI hai| kAryatAvacchedakIbhUta viSayatAsambandha se trasareNusparzaviSayaka spArzana pratyakSAtmaka kArya ke adhikaraNavidhayA abhimana basareNusparza meM kAraNatAvacchedakIbhUta svasaMyuktatvAcaviziSTAnuyogika samavAya sambandha se sparzanendriyAtmaka kAraNa nahIM rahane se trasareNusparzaviSayaka spArzana pratyakSa kI Apatti nahIM dI jA sktii| kAryAdhikaraNavidhayA abhimata padArtha meM kAraNatAvacchedaka sambandha se sabhI kAraNa ke rahane para hI kAryotpatti kA ApAdana kiyA jA sakatA hai| kyA tAdAtmya sambandha se taMtuzunya kapAla meM paTotpatti kA ApAdana kiyA jA sakatA hai / yahA~ yaha zaMkA karanA ki -> 'svasaMyuktasamavAya kI apekSA svasaMyuktatvAcaviziSTAnuyogika samavAya ko dravyAnya-dravyasamavetagocara spArzana pratyakSa kA kAraNatAvacchedaka sambandha mAnane meM gaurava hai' -bhI nAmunAsiba hai| isakA kAraNa yaha hai ki svasaMyukta-vAcaviziSTa-dravyAnuyogika samavAya ko tAdRzakAraNatAavacchedaka sambandha mAnane para mahatva aura udbhUta sparza meM dravyAnya-dravyasamavetavipayakaspArzanapratyakSa kI kAraNatA kI kalpanA anAvazyaka bana jAne se kAraNazarIra meM lAghava hotA hai, kAraNatAvacchedaka-dharmadeha meM lAyaba hotA hai| niSkarSa :- trasareNusparza ke aspArzana kA nirvAha hone se udbhUta nIla rUpa meM uddhRta sparza kI vyApti abAdhita hai| * svAtapratyakSa meM samavAya kI vizeSaNatA yA upalakSaNatA nAmumakina - syAdAdI * tanna. ini / uparyukta vidvAnoM ke mata kA pratikAra karate hue prakaraNakAra zrImadjI kahate haiM, naiyAyika manIpiyoM kA yaha kathana ki * 'sparzanendriya svasaMyuktatvAcaviziSTa samavAya sambandha se dravyAnya-dravyasamavetaviSayaka spArzana pratyakSa kA kAraNa hai' - asaMgata hai| isakA kAraNa yaha hai ki tyAca pratyakSa darzita sambandha kA na to vizeSaNa ho sakatA hai aura na to upalakSaNa / vyAvartaka dharma yA to vizeSaNa hotA hai, yA to upalakSaNa / sAmAnyataH vizeSya kI anya se jyAvRtti karane ke samaya jo niyamataH vizeSya meM vidyamAna rahatA ho vaha vizeSaNa kahA jA sakatA hai| jaise 'daNDI puruSaH' yahA~ adaNDI se vivakSita purupa kI byAvRtti + vyavaccheda karane ke samaya para daNDa puruSa meM avazya rahane se vaha purupa kA vizeSaNa hotA hai| ataH prastuta meM tyAca pratyakSa ko samavAya kA vizepaNa mAnane kA matalaba yaha hotA hai ki dravyAnya-dravyasamavetasparzAdiviSayaka spAni pratyakSAtmaka kArya kA janma hone kI pUrva kSaNa meM vyasparza meM svasaMyukta-svAcaviziSTAnuyogika samavAya sambandha se = = = = = = = = = = = = =
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 317 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 - kA,5 *vizepaNopalakSaNasvarUpamImAMsA * | upalakSaNatve ghaTAdhutpattidivatIyakSaNe spAdisvAzanApatteH / / == --* garAlatA * dvitIyakalpanAyAmAha- upalakSaNatva iti / ghaTAdyutpattidvitIyakSaNe sparzAdispArzanApatteriti / tadAnIM ghaTAdisamavetasparzAdispArzanaprasaGgAt, Adizabdena ghaTatya-dravyatvAdergrahaNam / vyAvRttidhIkSaNe vizeSyA'sambadbhasya vyAvartakasyopalakSaNatvokteH ghaTAderviSayatAsambandhena yadAkadAcittvAcasambaddhatvAt tvAcaviziSTAnuyogikatvasya dravyAnyadravyasamavetaspArzanakAraNatAbacchedakIbhUtasambandhopalakSaNatvasambhavena vaTAdyutpattyavyavahitottaragAvaccheTena ghaTAdisAvetamAlAdimpArzataM danivAram, tadAnIM tvaco ghaTAdisaMyuktatvadazAyAM ghaTAdispardo svasaMyuktatvAcavatsamavAyena tvagindriyasya sattvAt / na ca kAryotpAdA'vyavahitapUrvakSaNAvacchedena kAryatAvacchedakasambandhena kAryAdhikaraNe viSayatvena kAraNasya sparzasyA'vidyamAnatvAta, utpattikSaNAvacchedena dravyANAM nirguNatvAditi vAcyam, viSayasya kAryasahabhAvena hetutvAt / tasya vidoSaNatve upalakSaNatve vA vAyoratvAcatvena tadvRttisparzatvAcAnupapattirapyatrA'nusandheyA / idantvavadheyam - viziSTajJAnaprakArIbhUto dharmA dvividho byAvartako'vyAvartakazca / tatrA'cyAvartakaH prameyatvAdilakSaNa uparaJjaka iti gIyate / tattvaJca vyAvRttibuddhijanakatAnavacchedakavaiziSTyapratiyogitvam / bhavati hi prameyatvAdivaiziSTyaM tathA, vyatirekavizeSaNavaiziSTyavadvizeSyajJAnatvasyaivA'tavyAvRttibodhajanakatAvacchedakatvAt / atAdRzo byAvartakaH / sa ca vizeSaNopalakSaNabhedAda dvividha iti zAstramaryAdA / tatra vyAvRttitruddhijanakajJAnaprakAratve sati sad viDoSaNam, asadupalakSaNaM yathA 'daNDI puruSaH' 'kuruNA kSetramityeke / vyAvRttibodhasamaye vyAvartaka sad vizeSaNamasadapalakSaNamityapare / vyAvartakatve sati kriyAnvayi vizeSaNamanyadupalakSaNamitItare / vyAvartakaM sAkSAt sambaddhaM nIlAdi vizeSaNaM paramparAsambaddhaM kAkAdyupalakSaNamiti zivAdityamizrAH / cintAmaNikRtastu pratyAyyavyAvRttyadhikaraNatAvacchedakatye sati vyAvartakaM vizeSaNaM tadanyavyAvarttakamupalakSaNaM vyAvRttyulekhAunantarameva vizeSaNatvabuddhiH / tadAhurAcAryAH 'sadasaddhA samAnAdhikaraNaM vyavacchedakaM vizeSaNaM vyadhikaraNamupalakSaNamiti / asyArthaH, svAdhikaraNamAtravRttivyAvRttibodhakatvaM svAvacchinnAdhikaraNatAkavyAvRttibodhakalvaM svAnadhikaraNA'dhikaraNakavyAvRttyabodhakatve sati vyAvattibodhakatvaM veti / upalakSaNanta svAnadhikaraNe'pi vyAvattiM bodhayati / athavA vi vacchedakaM vizeSagaM. 'daNDinamAnaye' tyAdI daNDastadhA / tadanavacchedakamapalakSaNaM 'kAkena devadattasya gahA' ityAdau kAko na gRhasya | devadattAnvayapratiyogitAvacchedakaH, tadvirahadazAyAmapi devadattAntravAivAmAta, kintu gRhavizeSa eca upalakSaNaparicitaH / ata ekA'nvayA'pratiyogitve'pi nopalakSaNavaiyarthyam / yadA yadancitatayA jJAta eva vizeSye tAtparyaviSayetarAinvayadhIstavyavacche. dakaM vizeSaNaM, anevambhUtaM tadpalakSaNaM, upalakSaNAnavacchinne'pyupalakSye tAtparyaviSayIbhUtAnvayabodhAt / ayameva kAryAnvayi vizeSaNaM tadananyapyupalakSaNamityasyA'rthaH, na tu tAtparyaviSayIbhUtavizeSyA'nvayabodhaviSayatvaM viziSTajJAnaviSayatvaM bA, pratiyogyabhAvabuddhiviSaya iti mate tadabhAvAt / yadvA vizeSyAnvayinA yasyA'yazyamanvayastadavacchedakaM vizeSaNaM tadanyadupalakSaNamiti tatropalakSyavizeSyamAtrAnvayAta padavyAvarttakaM vizeSyAnvayinyancIyate tadvizeSaNaM tadanyadapalakSaNamiti vA / yadvA tAtparyaviSayAnvayapratiyogI tvagindriya (= sparzanendriya) rahane se tAdaza sparza ke AzrayIbhUta dravya meM viSayatA sambandha se spArzana pratyakSa (= tvAca) niyamataH rahatA hai, arthAt sparzaviSayaka spArzanapratyakSasvarUpa kArya ke janma kI pUrva kSaNa meM spardhA ke adhikaraNIbhUta dravya kA avazya spArzana pratyakSa hotA hai taba hI trasareNu-paramANu Adi meM rahanevAle sparza ke samavAya se ghaTAdisparzasamavAya kI vyAvRtti karane vAlA tyAca pratyakSa kAraNatAvacchedakIbhUta samavAyasambandha kA vizeSaNa bana sakatA hai / magara aisA nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki sparza kA pratyakSa hone kI pUrva kSaNa meM sparzAzrayIbhUta dravya kA avazya spAni pratyakSa ho aisI koI IzvarAjJA nahIM hai 1 naiyAyika-matAnusAra vAyu kA spArzana pratyakSa na hone para bhI vAyusparzaviSayaka spArzana sAkSAtkAra hotA hai| vAyusparzaspArzana se vAyu kA naiyAyika manISI anumAna karate haiN| isalie 'vAyusparza kA spArzana nahIM honA hai' - aisA naiyAyika kI ora se nahIM kahA jA sakatA / anyatra bhI, ghaTAdisparzaviSayaka spArzana pratyakSa kI avyavahita pUrva kSa pratyakSa avazya hotA hai - aisA sAvalaukika anubhava bhI nahIM hai| isalie dravyAnya-dravyasamaveta (sparza)viSayaka-spArzanapratyakSakAraNatAbacchedaka-pratyAsattisvarUpa samavAya kA tvAcavasva (= spArzanapratyakSaviziSTAnuyogikanya) vizeSaNa nahIM ho sakatA hai / upalakSaNa, iti / evaM tvAcavatva ko tAdRza samavAya kA upalakSaNa bhI nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki taba ghaTAdijanmAu| vyavahitottarakSaNAvacchedena ghaTAdisparzaviSayakaspArzanapratyakSodaya kI Apatti mu~ha phAr3e khar3I rahatI hai| Azaya yaha hai ki vyAvRttisamaya
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 * truTisparzasyAnunatvasamarthanam * | kAlabhedenaikasyAmeva satAtAmA sambhava batvAcapravezA'pekSayA mahattvodbhUtarUpayoreva pratyAsattimadhye pravezasya bhuTisparza'nubhUtatvakalpanasya cocitatvAt / ===* yalatA * uddezyAnvayapratiyogI vA dharmo vizeSaNyaM tadanyadupalakSaNaM' (ta.ciM.pra.khaM.pR.834) iti vadanti / vizeSaNamupalakSaNaM ca jJAnavizeSamAdAya dharmivizeSamAdAya ca nirUpyata iti na sarvatrA'nugatamasti, kintu tattadvyavahArAnurodhena / viSayatAvizeSarUpaM tadubhayalakSaNamavamantavyam / avadhAraNAtyaviSayatAvad vizeSaNaM taditaraccopalakSaNamiti tu syAdrAdinaH samAkalitasarvatantrarahasyAH / sAmprataM prakRtaM prakriyate - kAlabhedena = bhinnakAlAvacchedena ekasyAmeva ghaTAdilakSaNAyAM vyaktI anantatvAcAnAM - anantAnAM tvagindriyajanyapratyakSANAM sambhavena tAvattvAcapravezA'pekSayA = dravyAnya-dravyasamavetaspArzanajanakatAvacchedakasambandhakukSau anantaspArzananivezA'pekSayA mahattvodbhUtarUpayoreva pratyAsattimadhye = tAdRzakAraNatAvacchedakasambandhazarIre, pravezasya ucitatvAdityanenA'syA'nvayaH / tvAcopalakSaNatvA'bhyupagame vizeSyasambaddhA'sambaddhAnAM sarveSAmeva tyAcapratyakSANAM vinigamanAviraheNa sambandhadArIre avazyanivezyatvenA'nantatvAcapravezaprasaGgaH, ekasminnapi ghaTAdivastuni kAla-deza-puruSAdibhedenA'nantatvAcAnAM viSaya / tathA ca mahadroravamApatitaM kathaM apasAraNIyama : ato lAghavAta taadshjnktaavcchedksmbndhkkssii| mahatvodbhUtarUpanivezaH samIcInaH / etena viSayatayA dravyAnya-dravyasamavetaspArzanaM prati tvagindriyasya svasaMyuktatvAcaviziSTAnuyogikasamavAyena kAraNatvamiti nirastam, upalakSaNIbhUtAnantatvAcaghaTitasamavAyApekSayA svasaMyuktamahattvodbhUtarUpavanuyogikasamavAyasyaiva tadhAtaucityAt / mahattvapadenAtra prakRSTamahattvaM bodhyaM, tena na yazukaspArzanaprasaGgaH / __ atha tvAcaM vihAya prakRSTamahattvodbhUtarUpayoH pratyArarattighaTakatvenopAdAne truTisparzaspArzanaM durnivAraM, truTI prakRSTamahattvAdbhUtarUpayo: sattvena truTisparza svasaMyuktamahattvodbhUtarUpabadanuyogikasamavAyena tvagindriyasya sattvAditi naiyAyikAzaGkAyAmAha truTisparze'. nudbhUtatvakalpanasya cocitatvAditi / trasareNusparzA'spArzananirvAhakRte tadanutkaTatvakalpanocitA, na tu tvaksaMyuktatvAcabadanu meM vizeSya se asambaddha raha kara bhI jo vizepya kI anya se vyAvRtti (= vyavaccheda) karatA hai, vaha upalakSaNa kahA jAtA hai / jaise kAka se upalakSita (= paricita) devadattagRha kA, kAkAnupasthiti hone para bhI, anya gRha se vyavaccheda hone se kAka devadattagRha kA upalakSaNa banatA hai / devadattagRha meM sarvadA yA vyAvRti kAla meM kAka kA honA anivArya nahIM hai / isa taraha tyAcapratyakSAnuyogikatva ko samavAya kA upalakSaNa mAnana kA matalaba yaha hai ki sparzaviSayaka pratyakSa kI pUrva kSaNa meM sparzAzraya kA avazya tvAca pratyakSa ho yaha jarUrI nahIM hai| kisI kAla meM ghaTAdi kA spAni pratyakSa honA cAhie - itanA hI Avazyaka hai| ghaTAdi padArtha meM utpattikSaNAvacchedana guNamAtra kA abhAva hotA hai| dravyotpatti ke anantara kSaNa meM dravya meM guNotpatti hotI hai. yaha naiyAyika siddhAnta hai| isake anusAra ghaTotpAdadvitIyakSaNAvacchedena ghaTa meM udbhUta sparza guNa kI utpatti hogii| tvAcavattva samavAya kA vizeSaNa nahIM, balkei upalakSaNa hone kI vajaha dvitIya kSaNa meM ghaTasparza kA spArzana pratyakSa hone lagegA, kyoMki tvagindriya svasaMyuktatvAcavadanuyogika samavAya sambandha se taba ghaTasparza meM rahatI hai| kisI na kisI kAla meM ghaTa kA spArzana pratyakSa hone vAlA hai| isalie ghaTasparzapratiyogika samacAya kA vAcapratyakSAzraya(- ghaTa)anuyogikatva vizeSaNa bana sakatA hai| isa taraha ghaTotpatti ke dvitIya kSaNa meM ghaTasparza kA spArzana pratyakSa hone lagegA / magara dravyotpani kI dvitIya kSaNa meM dravya indriyasaMyukta hone para bhI dravyasamaveta guNa-karma kA sAkSAtkAra naiyAyikamatAnusAra nahIM hotA hai / isalie kAraNatAavacchedaka sambandha meM upalakSaNavidhayA bhI tvAcavattva kA praveza nahIM ho sakatA hai / jo na upalakSaNa ho aura na to vizeSaNa ho vaha dharma vyAvartaka nahIM bana sakatA hai| isalie svasaMyuktasamavAya sambandha se hI sparzanendriya ko lyAnyadravyasamavetaviSayaka spArzana kA kAraNa mAnanA saMgata pratIta hotA hai| upalakSaNavidhayA tyAcapratyakSA 1 sambandhakukSi meM praveza gauravagrasta - syAdAdI * kArabhe. iti / dUsarI bAta yaha hai ki tyAcavattva ko dravyAnya-dravyasamavetaSiyaka spArzana ke kAraNatAracchedaka sambandha kA upalakSaNa mAnane para prazra yaha upasthita hotA hai ki eka-eka dravya meM bhinna-bhinna-kAlAvacchedena evaM eka kAla meM bhI puruSabheda se ananta spArzana pratyakSa viSayatA sambandha se rahane se kisa sthAna kA sambandhazarIra meM praveza kiyA jAya ? cinigamaka ke abhAva se tAdRza ananta tvAca pratyakSa kA sambandhazarIra meM niveza karanA hogA / yaha to bahata bar3A gaurava hai| isakI apekSA ucita to yaha hai ki sambandha ke aMza meM mahatva aura udbhuta sparza kA hI niveza kiyA jAya ? ananta svAca pratyakSa 17
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 319 madhyamasyAhAdarahasye ramaNDaH + - kA.'. * vyAsajyavRttiguNA'spArzananirvAhavicAraH * [ kecit -> vyAsajyavRtiguNA'spArzananirvAhAya prakRSTamahatvodbhutasparzayoH pratyAsatya----.. :-=- ===- =-===* jayatatA * = --- ----- yogikasamavAyasya tAdRzapratyAsattitvakalpanA / anenodbhutanIlarUpasyodbhUtasparzavyApyatvakalpanA'pi pratyuktA, nIlatrasareNI / / nyabhicAmat / ata eva tamasa udbhUtarUpavattve udbhUtasparzAbhAva eva bAdhaka ityapi nirAkRtam / itthazca 'nIlaM tama' iti pratIte; pramAtvena rUpabattvAttamaso dravyavasiddhiriti syAdvAdino'bhiprAyaH / / adha dravyAnya-dravyasamavetasyAniM prati svasaMyukta-prakRSTamahattvodbhUtasparzavadanuyogikasamabAyena sparzanendreiyasya kAraNatve yaTAkAzasaMyoga-dvitvAdivyAsajyavRttiguNaspArzataprasaGgaH / na ca tadbhavati / ato noktapratyAsattimadhye prakRSTamahattvodbhUtasparzayonivezaH samIcInaH / vyAsajyavRttiguNaspArzanavAraNAya jyAsajyabRttiguNatvAcaM prati svAzrayasamavetatvasambandhena laukikaviSayatvAvacchinnatvAcAbhAvasya pratibandhakatvamAvazyakam / tasya ca pratibadhyatAvacchedakaM na vyAsajyavRttiguNatvAcatvaM, guNAditvAcaM prati prakRSTamahattvavadudbhutasparzavatsamavAyasyAtiriktakAraNatvakalpanApatteH / api tu nikhilaguNa-karmatvAcasAdhAraNaM dravyAnya-sattvAcatvameva tayatibadhyatAvacchedakam / evaJca ghaTAyekaikapratiyogikalvaksaMyogadazAyAM na ghaTapaTavRttivyAsajyavRttisaMyoga-dvitvayoH spArzanaprasaGgaH, laukikaviSayatvAvacchinnatvAcAbhAvalakSaNapratibandhakasya svasaMyuktaphTasamavetasaMyogadvitvayoH sattvAt / anna tvaksaMyogasya kAryatAbacchedakaH sambandho na viSayatvamAtram, 'caitrasyAyaM putra' ityAdisvArzane caitrAdyaze vyabhicArAta, kintu laukikatvAbhidhAno viSayatAvizeSaH ityAdyAzayavatAM mataM prakaraNakAraH pradarzayati- kecittviti / vyAsajyavRttiguNA'spArzananirvAhAya = dravyAnyavyasamavetasaMyoga dvitvAdigocarA'spArzanopapattaye / asyAnupadaM 'prakRSTamahattvodbhUtasparzayoH pratyAsatyaghaTakatvene tyabA'nvayaH / kI apekSA ina donoM kA praveza karane meM lAghava hai| dravya meM mahattva aura udbhuta rUpa ananta nahIM hote haiM / naiyAyika kI ora se yahA~ yaha zaMkA kI jAya ki --> 'viSayatAsambandha se dravyAnya-dravyasamacetaviSayaka tyAca pratyakSa ke prati svasaMyuktamahattvodbhUtasparzAzrayAnuyogika samavAya sambandha se tvagindriya ko kAraNa mAnane para trasareNusparza ke spArzana pratyakSa kI Apani hogI, kyoMki sva (sparzanendriya) saMyukta trasareNu meM mahattva aura udbhUtasparza hone se sparzanendriya svasaMyukta mahattvodbhUtasparzAzrayAnuyogika samavAya sambandha se trasareNusparza meM rahatI hai to yaha asaMgata hai, kyoMki trasareNusparza ke spArzana pratyakSa ke abhAva kI upapatti to trasareNusparza ko anudbhuta mAnane para bhI ho sakatI hai| matalaba ki sareNu meM mahatva hone para bhI udbhUta sparza nahIM hone se trasareNusparza meM svasaMyukta-mahattvodbhutaspazriyAnuyogika samavAya sambandha se sparzendriya nahIM rahatI hai / kAraNatAavazedaka sambandha se kAraNa kI kAryAdhikaraNalena abhimata meM anupasthiti hone se kAryotpatti kA ApAdana nahIM kiyA jA sktaa| isa taraha truTispardhA ke aspArzana kI upapatti ho sakatI hai| magara isa paristhiti meM udbhuta nIla rUpa udbhuta sparza kA vyabhicArI ho jAyegA, kyoMki nIla truTi meM uddhRta nIlarUpa hone para bhI udbhUta sparza nahIM rahatA hai / udbhUta sparza udbhuta nIla rUpa kA avyApaka hone se andhakAra ko nIlarUpavAna mAnane meM udbhUtasparzAbhAva bAdhaka nahIM ho skegaa| ataH rUpabattva hetu se andhakAra meM dravyatva kI siji nirAparAdha hai . yahA~ prakaraNakAra kA yaha tAtparya dhvanita hotA hai| * AzrayaspArzajAbhAva guNAdispArzana meM pratiSandhaka - naiyAyikaikadezImata kecitta. iti / anya naiyAyika vidvAnoM kI yaha rAya hai ki dravyAnya-dravyasamavetaviSayaka spArzana pratyakSa ke prati sparzanendriya ko svasaMyuktaprakRzmahattvAdbhUtasparzaviziSTAnuyogika samavAya sambandha se kAraNa mAnane para ghaTa-paTa parasparasaMyukta hone kI dazA meM kevala ghaTa ke sAdha sparzanendriya kA saMyoga hone para bhI ghaTa-paTasaMyoga kA pArzana pratyakSa hone lagegA, kyoMki saMyoga vyAsajyavRtti guNa hone se ghaTa aura paTa donoM meM samavAya sambandha se rahane kI bajaha sparzanendriya svasaMyukta evaM prakRSTamahattva aura udbhUta sparza vAle ghaTa meM samaveta ghaTapaTasaMyoga guNa meM svasaMyukta-prakRSTamahattvadudbhutasparzavadanuyogika samavAya sambandha se rahatI hai| isalie viSayatAsambandha se ghaTapaTasaMyoma meM spArzana pratyakSa utpanna honA cAhie, arthAt ghaTapaTasaMyogaviSayaka spArzana sAkSAtkAra honA caahie| magara hakIkata yaha hai ki ghaTa-paTasaMyoga kA spArzana sAkSAtkAra kevala ghaTa ke sAtha sparzanendriya kA saMyoga hone para nahIM hotA hai, kintu ghaTa-paTobhaya ke sAtha sparzana indriya kA saMyoga hone para hI hotA hai| saMyoga, dvitva Adi vyAsajyavRtti guNa ke eka Azraya ke sAtha sparzendriya kA saMyoga hone kI avasthA meM una vyAsajyavRtti (anekavRtti) guNa ke spArzana sAkSAtkAra kA nivAraNa kAraNatAvacchedaka sambandha kI kukSi meM prakRSTa mahattva aura udbhuta sparza kA niveza karane para bhI nAmumakina hone se dravyAnya-dravyasamavetaguNAdigocarasAkSAtkArakAraNatAvacchedaka sambandha ke zarIra meM una donoM kA niveza karanA anAvazyaka hai| isakA nirAkaraNa karane ke lie nimnokta pratibadhya-pratibandhakabhAva kA svIkAra karanA Avazyaka hai / vaha isa taraha - dranyAnya
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. .. ---.::- : *tvAcAbhAvasya pratibandhakatAvicAra ghaTakatvena lAghavAd dravyAnyasattvAcatvAvacchinnaM pratyeva laukikaviSayatvAcchematvAcAbhAvasya svAzrayasamavetatvasambandhena pratibandhakatA kalyate / vAyoraspArzanatvaM tu na yauktikamiti na tadavRttisparzaspArzanAnupapatti: / tathA ca prasareNAraspArzanatvAnna tavRtisparzAdispArzanaprasaGga iti, <-- * AyalatA yathA caitattattvaM tathA bhAktimevaitadaktaraNikAyAmiti na punaH pratanyate / lAghavAdinna / dravyAnnya-dravya bhavenaviSayakampArzanakAraNatAbachedakapratyAsattI tayoraprayezaprayuktalAghavAditi / 'tarhi ghaTAyeMkakatvakasaMyAMnA na paTayAH saMyogasya dvitvAdezca ramAdarzanaM ?' ityAzaGkAyAmAha- dravyAnyasattvAcatvAvacchinnaM pratyeveti / evakAreNa vyAsajyaniguNatvAca tyAvacchinna pratItyasva vyavacchedaH kRtaH, etanniSedhahenastu prakRtamatApAyAte vimAvitatvAnonyate / laukikaviSayatvAvannitvAcAbhAvasya svAzrayasamavetatvasambandhana pratibandhakatati / tathAhi - 'ghaTa spRzAmI tyatra laukikavidhayatayA tvAcapratyakSaM ghaTa barnata, laukikaviSayatAsambandhAvacchintrapratiyogitAkatadabhAvazca paTe vartate, tatsamaratastu ghaTasaMyogAdiH, tasya viSThatvAta / lAMkikaviSayatAsaMsarga tvAcaM svAzrayasamavetatvasambandhena ghaTaspaI-karmAdau vartate / ataH tadgocaraM spArzanaM jAyate, tadabhAvastu ghaTapaTasaMyogAdau paTaspazAdI ca vartate yena tatspArzanaM ghaTatvasaMyogadzAyAM nopajAyate / ata eva tatpratibandhakatvaM kalpanAmahatyeca / 'tahi vAyusparzaspArzanaM kathaM syAta ? nAgoragaralena tAdAlAnAbhAvasya svAzrayasamavetattvasambandhena vAyusparze vartamAnatvAdi'tyAzaGkAyAmAhuH - bAyoraspArzanatvaM = spArzanapratyakSAviSayatvaM tu na yauktikamiti | 'vAyuM spRzAmI'tyabAdhitAnubhavabalAd vAtasya laukikaviSayatvAvacchinnatvAcAzrayatvasiddhayA vAyasparze tAdAtvAcAbhAvasya svAzrayasamavetatvasaMsargeNA'vartamAnatvAta na tadatisparzaspArzanAnupapattiH = vAyusamavetasparzaspArzanAnupapattiH / darzitapratibadhyapratibandhakabhAvaphalamupadarzayanti - tathA ceti / viSayatAsambandhAcchinna-dravyAnyasattvAcatvAcchinna pratibadhyatAnirUpitasvAzrayasamavetatvasambandhAvacchinna-laukikaviSayatvAvacchinnapratiyogitAkatvAcAbhAvaniSThapratibandhakatA'bhyupagamaprakAreNa ca / trasareNoH aspArzanatvAt = tvagindriyajanyapratyakSAviSayatvAt, na tavRttisparzAdispArzanaprasaGgaH trasareNusamavetasparza-saMyogAdispArzanApattiH, kAryAdhikaraNatvenA'bhimate trasareNusparze pratibandhakasya sattvAt, pratibandhakAbhAvasyA'pi kAraNatvenA''pAdakavirahAtraiva tadApAdayitumarhattIti nodbhUtanIlarUpasyodbhUtasparzavyApyatva abhicAraH / ata eba 'nIlaM tama' iti pratIte; bhramatvaM tamasa udbhUtanIlarU vacce codbhUtaspA bhAvasya bAdhakatvaM vyavatiSThate / tatazca tamaso na davyatvasidbhiH kalpakoTibhirapi svAtmalAbhakSameti phakkikArthaH / sat padArtha ke spArzana sAkSAtkAra ke prati laukikaviSayatAvacchivapratiyogitAkaspArzanapratyakSAbhAva svAzrayamamaretatvasambandha se prativanyaka hai / Azaya yaha hai ki dravya se bhinna guNa, kriyA Adi kA spArzana pratyakSa karanA ho tara usa guNa, kriyAdi ke Azraya kA spArzana pratyakSa honA Avazyaka hai / yadi guNAdi ke Azraya kA spArzana pratyakSa na ho, to guNAdi kA spArzana pratyakSa nahIM ho sakatA, kyoMki AzrapatripayakaspArzanA'bhAva usameM Azrita (rahanevAle) sparzAdi guNAdi ke spArzana meM pratibandhaka hai| prativadhya aura pratibandhaka samAnAdhikaraNa yAnI ekAdhikaraNa meM rahane vAle ho tabhI una donoM ke bIca pratibadhya-pratibandhakamAtra ho sakatA hai| kyA candrakAnta maNi jalada meM hone para anyatra agni se dAha nahIM hotA hai ? yahA~ pratibadhya hai dravyabhinnamaviSayaka ghaTapaTasaMyogaviSayaka spArzana pratyakSa, jo ki viSayatAsambandha (kAryatAavacchedaka sambandha) se dravyetara sat ghaTapaTasaMyogAdi meM rahatA hai / ataH pratibandhakIbhUta lokikaviSayatAsambandhAvacchinnapratiyogitAka spArzanapratyakSAbhAva bhI yahA~ rahanA cAhie / vaha taba ho sakatA hai yadi svAthayasamavetavasambandha ko pratibandhakatAacacchedaka mAnA jAya, kyoMki sva = spArzanAbhAva, usakA svarUpasambandha se Azraya hai paTadravya, (kyoMki ghaTa-paTasaMyukta hone kI dazA meM ghaTa ke sAtha tvagindriyasaMyoga hone para eTa dravya kA hI spArzana hotA hai, na ki paTa dravya kA) aura usa paTa dravya meM samaveta paTasparza, ghaTapaTasaMyoga Adi guNa vagairaha / ataH ghaTapaTasaMyoga svAzrayasamavetatva sambandha se laukikaspArzanAbhAva (= pratibaMdhaka) kA Azraya evaM viSayatAsambandha se dravyAnyasadgocaraspArzana ke adhikaraNavidhayA abhimata hone se kevala ghaTa ke sAtha tvagindriya kA saMyoga hone kI dazA meM ghaTapaTasaMyoga Adi vyAsajyavRtti guNa kA spArzana pratyakSa nahIM ho sakegA; kyoMki pranibandhakAbhAva bhI kAraNa hai, jo yahA~ avidyamAna hai| isa pratibadhya-pratibandhakabhAva ko mAnya karane para kAraNatAvacchedaka sambandha meM prakRSTa mahatva aura utasparza kA praveza anAvazyaka hone se lAghava bhI hai| vAyAra, iti / magara yahA~ yaha hAr3A ho ki --> "laukika spArzanAbhAva ko svAzrayasamavetatva sambandha se dranyetara-sadavipayaka sArzana kA prativandhaka mAnane para vAyugatasparza kA spArzana pratyakSa kaise ho sakegA ? kyoMki vAyu kA spArzana pratyakSa na hone
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 321 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDa: 2 kA. 5 * utasparzAbhAvasya pratibandhakatA tana, lAghavAda, vAyoH spArzanatvasya sAmpradAyikatvAcca samavAyasambandhAvacchinnodbhUtasparzAbhAvasyaiva svAzrayasamavetatvasambandhena dravyAnya- dravyasattvAcatvAvacchinnaM prati pratibandhakatvaM OM jayalatA - prakaraNakAraH kecittumataM pratyAcaSTe tatreti / lAghavAditi / laukikaviSayatAvacchinnatvAcAbhAvasya pratibandhakatve upa|| nItabhAnaprayojyaviSayatvabhinnaviSayatvasambandhAvacchinna- tvagindriyajanyasAkSAtkAratvAvacchinnapratiyogitAkAtyantAbhAvatvasya || pratibandhakatAvacchedakatvaM syAt / tadapekSayA samavAyasambandhAvacchinnodbhUtasparzatvAvacchinnapratiyogitAkAtyantAbhAvatvasya tattvaM lAghavaM syAt / ataH laukikaviSayatAvacchinnatvAcAbhAvApekSayA samavAyAvacchinnodbhUtasvabhAvasya pratibandhakatve lAghavAditi bhAvaH / || dravyAnyad killa, dravyA'nyadravyavRttigocaraspArzanaM prati laukikaviSayatvAvacchinnatvAcA bhAvasya svAzrayasamavetatvena sambandhana pratibandhakatve vAyupasparzanaM na syAt, navyanaiyAyikamate vAyo: spArzanatve'pi jaranaiyAyikasampradAyeM vAyuspArzanatvasyAsiddhatvena vAyusparze svAzrayasamavetatvasambandhena pratibandhakasya sattvAdityAzayena prakaraNakAraH hetvantaraM prAha- bAyoriti / spAnitvasya || " sparzanindriyajanyasAkSAtkAraprayojyaviSayatvasya sAmpradAyikatvAceti / nanyanaiyAyikasampradAye'smatsampradAye ca vAyoH spArzanatve siddhe'pi prAcInaiyAyikasampradAye tadasiddhatvena vAyuspArzanatvasya nAnAsampradAyavipratipattikavalitattvAcetyarthaH / tato laukikaviSayatvAcchinnapratiyogitAkatvAcA bhAvasya tAdRzapratibandhakatvasvIkAre tu prAcInanaiyAyikamatAnurodhena vAyusparzaspArzanaM naivopapadyeta / vipratipattiM vinaiva vAyusparzaspArzanopapattaye api laukikaviSayatvAvacchinnaspArzanAbhAvasya pratibandhakatvaM na yuktamityAhasamavAyasambandhAvacchritrodbhUtasparzAbhAvasyaiva samavAyasambandhAvacchinnodbhUtasparzatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasyaiva / evakAreNa laukikaviSayatAsambandhAvacchinnapratiyogitAkaspArzanAbhAvasya vyavacchedaH kRtaH / dravyAnya- dravyasattvAcatvAvacchinnaM = vRtti tadviSayakatvAcatvalakSaNapratibadhyatAvacchedakAvacchinnaM prati pratibandhakatvaM kalpayitveti / itthaca sevAyukta sparza meM sva (spArzanAbhAva) Azraya (vAyu) samavetatva sambandha se laukikaviSayatAsambandhAvacchinnapratiyogitAka spArzanAbhAva rahatA hai / pratibandhaka hone se vAyusparzaviSayaka spArzana pratyakSa pratibadhya ho jAyegA, anutpanna hI rahegA" - to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki vAyu kA spArzana pratyakSa nahIM hotA hai yaha bAta aprAmANika hai / 'zItaM vAyuM spRzAmi ityAdi anubhava barphIle deza yA kAla meM suprasiddha hI hai| isalie vAyusparza meM svAzrayasamavetatva sambandha se laukikaviSayatAsambandhAvacchinnapratiyogitAka spArzanAbhAva nahIM rahatA hai| vAyusparza meM pratibandhakAbhAvasvarUpa kAraNa hone se vAyusparzaviSayaka spArzana kI utpatti hone meM koI anupapatti nahIM hai / evaM truTisparza ke spArzana kI Apatti bhI nahIM dI jA sakatI, kyoMki truTi (= trasareNu) kA spArzana pratyakSa na hone se vaha spArzanA'bhAva kA Azraya bana jAne kI vajaha svAzrayasamavetatvasambandha se laukikaspArzanasAkSAtkArAbhAvAtmaka pratibandhaka truTisparza meM rahatA hai / isalie nIla truTi meM udbhUta sparza hone para bhI truTisparzaspArzana kA ApAdana nahIM kiyA jA sktaa| udbhUta nIla rUpa to udbhUta sparza kA vyApya hone se andhakAra ko uddhRtanIlarUpavAn mAnane meM udbhUtasparzAbhAva bAdhaka ho sakatA hai / ataeva 'nIlaM tamaH ' yaha pratIti bhI bhrama hai| isalie rUpavattva hetu se andhakAra meM dravyatva kI siddhi nAmumakina hai / svarUpAsiddha hetu svAbhISTa sAdhya kI siddhi karane meM sadA asamartha hI rahatA hai / udbhUtamparA bhAva hI guNAdirapArthana kA pratibandhaka syAdAdI yad dravye sat - = = tantra iti / uparyukta anya naiyAyikamata ke pratikArArtha vyAkhyAkAra zrImadjI mahopAdhyAya mahArAjA kahate haiM ki yaha mata anupAdeya hai| isakA kAraNa yaha hai ki lIkikavipayatAvaccitratvAcAbhAva kA matalaba hai upanItajJAnA'prayojyaviSayatAvacchinnapratiyogitAkatvagindriyajanyasAkSAtkArAbhAva | isakI apekSA samavAyAvacchinnoddhRtasparzA'bhAva laghu hai| ataH samavAyAvacchinnapratiyogitAka udbhUtasparzAbhAva ko hI dravyetaravyavRttiviSayakatvAcasAkSAtkAra kA pratibandhaka mAnanA ucita hai| pratibandhakatAvacchedakasambandha hai svAzrayasamavetatva | svapada se samavAyAvacchinna udbhUtasparzAbhAva kA grahaNa abhipreta hai| usakA Azraya prabhA Adi dravya hote haiM, kyoMki samavAya sambandha se udbhUtasparza prabhA Adi meM nahIM rahane se samavAyasambandhAvacchinnapratiyogitAka udbhUtasparzAbhAva kA vaha Azraya hotA hai / usameM jo guNAdi samaveta hai usameM svAzrayasamavetatva sambandha se darzita udbhUtasparzAbhAva rahatA hai, jo dravyetara dravyavRttiguNAdiviSayaka spArzana pratyakSa kA pratibandhaka hai| ataeva prabhA Adi dravya ke sparza Adi kA spArzana sAkSAtkAra nahIM ho sakatA hai| dUsarI bAta yaha hai ki ukta laghu pratibadhya pratibandhakabhAva kA aMgIkAra karane para vAyusparza kA spArzana sAkSAtkAra bhI upapanna ho sakatA hai, kyoMki vAyu meM udbhUta sparza rahatA hI hai| vAyuviSayaka spArzana
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ * truTisparzasyAnuddhRtatvam 625 kalpayitvA truTi sparze'nudbhUtatvakalpanasyaivaucityAt / na cA'vayavyudbhUtasparzaM prati avayavodbhUtasparzasyaiva hetutvAtkathaM caturaNukodbhUtasparzArambhakasya truTisparzasyA'nudbhUtatvamiti vAcyam, mayalatA & ghaTAkAzasaMyogAdivyAsajyavRttiguNaspArzanaprasaGgo'pi pratyuktaH, ghaTasaMyogAzrayAkAzasya smvaayaavcchinnprtiyogitaakodbhuutsprshaabhaavaashrytven tAdRzasaMyogAdau svAzrayasamavetatvasambandhena pratibandhakasya sattvAt / na ca tathApi ghaTAyekaikapratiyogikatvaksaMyogadazAyAM ghaTapaTasaMyogAdispArzanaM durvAramiti vAcyam, saMyogAdyAzrayatvAvacchedena tvaksaMyogasya dravyAnya-dravyasattvAcatvAvacchinnaM prati niyAmakatvA'bhyupagamAt / tAdRzaniyamasya phalabalakalpyatvAnna gauravamiti tAtparyam / 'tathApi truTi sparzaspAnaM durnigaraM syAna purI karaparzasya sattvena tatra samavAyAvacchinnapratiyogitAko dbhUta sparzAbhAvasya | pratibandhakasya virahAdityAzaGkAyAM prakaraNakAraH prAha- truTisparze'nuddhRtatvakalpanasyaivaucityAditi / tathA ca pratibandhakIbhUtasya | samavAyAvacchinnodbhUtasparzAbhAvasya sattvAnna tvagindriyasaMyuktatruTisparze viSayatAsambandhena dravyAnya- dravyasattvAcatvAvacchinnotpattiH / evaJca nIlatrasareNAvudbhUtanIlarUpasyodbhUtasparzavyabhicAritvAnna tamasa uddhRtanIlarUpavattve udbhUtasparzAbhAvasya bAdhakatvaM yena 'nIlaM tama' iti pratIteH bhramatvaM syAt / tatazca rUpavattvasya svarUpAsiddhikalaGkapaGkakSAlitatvena tamodravyatvasiddhirityAzayaH / vastutastu ghaTaprabhAsaMyogAdA~ dravyAnya dravyasattvAcapratibadhyatAvacchedaka- parAbhimata-jAtisthAnIyatvaga'grAhyatAsvabhAvAdeva na spArzanatvamiti na dravyAnya- dravyasattvAcatvAvacchinnaM prati samavAyasambandhAvacchinnapratiyogitAkodbhUtasparza bhAvasyaiva svAzrayasamave tatvasambandhena pratibandhakatvakalpanAvazyakI / ata eva samavAyAnabhyupagame syAdvAdinA kathametAdRzapratibandhakakalpanA kartuM yujyata ityuktAvapi na kSatiH iti dhyeyam / atha basareNoranudbhUtasparzavattve caturaNukasparza udbhUtatvaM na syAditi zaGkAM nirAkartumupakramate na ceti / 'bAcyami tyanenA'syA'nvayaH / avayanyudbhUtasparza prati avayavodbhUtasparzasyaiva, evakAreNa adRSTAdinimittavizeSavyavacchedaH kRtaH / hetutvAt asamavAyikAraNatvAt / tatazvAvayanyudbhUtasparzatvAvacchinnakAryatAnirUpitA'samavAyikAraNatA avayavodbhUtasparzatvanirUpiteti phalito'rthaH / kathaM caturaNukodbhUtasparzArambhakasya truTisparzasyAnudbhUtatvamiti / 'syAditi zeSaH / tathAhi caturbhiH trasareNubhirekazcaturaka Arabhyate / tasya tatsamavetasparzasya ca spArzanatvA caturazukasparzasyodbhUtatvaM nirvivAdasiddham / tadasamavAyikAraNatvaM truTisparza tadeva syAt yadi truTisparza udbhUtaH syAt, samavAyena avayasyudbhUtasparza prati svasamavAyisamavetatvasambandhenA'vayavosAkSAtkAra to sAmpradAyika hai / usake viSaya meM bhinna bhinna sampradAya meM vivAda hai ki vaha hotA hai yA nahIM ? isalie | usakI ora dRSTi kendrita kiye binA bhI hamArA pratibadhya pratibandhakabhAva saMgata ho sakatA hai / isalie uparyukta do hetu ke kAraNa hamArA abhimata pratibadhya pratibandhakabhAva samIcIna hai| yahA~ yaha zaMkA karanA ki "yadi dravyAnya dravyavRttiviSayaka spArzana sAkSAtkAra ke prati svAzrayasamavettatvasambandha se samavAyasambandhAvacchinnapratiyogitA uddhRtasparzAbhAva ko pratibandhaka mAnA jAya aura usake abhAva ko kAraNa mAnA jAya taba to trasareNuviSayaka spArzana pratyakSa hone kI Apatti mu~ha phAr3e khar3I rahegI, kyoMki trasareNu meM udbhUta sparza rahane kI vajaha samavAyasambandhAvaccicapratiyogitAka udbhUtasparzAbhAva usameM nahIM rahane se svAzrayasamavetatva sambandha se vaha trasareNuvRtti guNAdi meM bhI nahIM rahatA hai| pratibandhaka na rahane se tvagindriyasaMyoga jaba trasareNu ke sAtha hogA taba usakA spArzana pratyakSa honA anivArya hai| magara sareNusparzavipayaka spArzana sAkSAtkAra hotA nahIM hai / isalie darzita pratibadhya pratibandhakabhAva amAnya hai" < = isa udbhUtanIlarUpa udbhUtasparza kA vyApya nahIM hai - syAdvAdI truTipa iti / bhI ThIka nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki jaba lAghava tarkAdi ke sahakAra se sAmAnyataH darzita pratibadhya pratibandhakabhAva nizrita hone para use amAnya karanA nAmunAsiva hai| hA~, sareNusparzaviSayaka spArzana sAkSAtkAra kI Apatti kA nirAkaraNa jarUra karanA caahie| isakA apAkaraNa karane ke lie yaha mAnA jA sakatA hai ki trasareNu kA sparza adbhuta hai / trasareNu meM sparza ke hone para bhI udbhUta sparza kA abhAva, jo guNAdispArzana pratyakSa kA pratibandhaka hai, hone se trasareNusparzaviSayaka spArzana sAkSAtkAra kA udaya nahIM hotA hai yahI kalpanA samucita hai, na ki laukika-vipayatAsambandhAvacchinnapratiyogitAka spArzanAbhAva meM tAdRkSa pratibandhakatA kI kalpanA / isa taraha nIla trasareNu meM udbhUta nIlarUpa udbhUta sparza kA vyabhicArI hone se andhakAra meM nIlarUpavattA kA bAdhaka udbhUtasparzAbhAva nahIM ho sakatA hai, kyoMki udbhUta sparza -
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 323 madhyamasyAvAdarahasye khaNDaH 2 - kA. * arthasamAjasiddhasya kAryatAnavacchedakatA * | uddhatasparzatvasyA'rthasamAjasibdatvena kAryatAnavacchedakatvAdityanyatra vistaraH / / -- ---* jayalatA * mRtasparzasyA'samavAyikAraNatvAt, yadhA ghaTodbhUtaspardA prati kapAlodbhUtaspardAsya / tatazca caturaNukodbhUtasparzAnyathAnupapattyA truTisparzasyodbhUtatvaM sidhyatIti nodbhUtanIlarUpaM udbhUtaspazavyabhicAri / itthaM 'nIlaM tama' iti pratItyA bhramatvasiddheH rUpAntarasya ca tatrA sattvAt vizeSAbhAvakUTasya sAmAnyAbhAvasAdhakatvena na tamaso rUpavattvaM. yenaM tadravyatvasiddhimanorathaH pUryateti zaGkAgranthAzayaH / prakaraNakArastAM pratyArakhyAti - udbhUtasparzatvasyeti / 'kAryatAnavacchedakatvAdi'tyatrA'nvayo'sya / tatra hetumAha - ardhasamAjasiddhatveneti / ardhasamAjasiddhatvaM nAma sAmagrIdvayanayojyaM, arthaH = sAmagrI, samAjaH - tatsamudAyaH, tasiddhaM -- tatprayojyamiti tadarthAt / yaddhA arthAnAM = kAraNAntarANAM samAjaH - samadAyaH. tatsiddhaM = tatprayojyadharmaghaTitamiti / bhavati ca nIlaghaTatvaM vizeSaNa-vizeSyAMzaprayojakasAmagrIdrayagrayojyamiti tadhA / ghaTatvasyaiva kapAlAdijanyatAvacchedakatvAd ghaTIyanIlarUpatvasyaiva ca kapAlanIlajanyatAvacchedakatvAnIlaghaTatvasthA'rthasamAjasiddhatvaM pratIyata eva / ata eva na tasya kAryatA. bacchedakalbamabhiyuktAnAM sammatam / prakRte codbhUtasparzatvamapi vizeSaNa- vizeSyAMzaprayojakasAmagrIdvayaprayojyamiti tathA / ata eva na tasyA:pi avayavodbhUtasparzakAryatAvacchedakatvaM saNTaGkakoTIratAmaTATyate, anyathA nIlaghaTatvasyApi nIletarakapAlakAryatA- / / barachedakatvamApadyeta / na ca tathApi ghaTavRttinIlatva-ghaTatvayoH kapAlasamavetanIlarUpa-kapAlanirUpitakAryatAvacchedakatvamibAbayavisparzodbhUtatvatsparzatvayorapyavayavasparNodbhUtatva-rapAkITAvacchetamAlamvana karapaNe dUrasApAbhaka-trasareNusparzodbhUtatvakalpanAyA AvazyakatvenogatanIlarUpasyoddhatasparzAvyabhicAritvAta nIlaM tamaH' iti pratIteH bhramalasiyA na rUpavattvAttamaso dravyavasiddhiriti vAcyama, niyatArambhavAdasya sAilyayAtAyAM nirastatvAta / etenA'vayanyUdbhatarUparza pratyavayavodbhatasparzasyaka hetulamini pratyuktam, adRSTAdiniminavizeSAdapi avayaviragarmodbhutatvasambhavAditi saddhapaH / udbhUta nIla rUpa kA vyApaka hI nahIM hai / atryApaka ke abhAva se vyApyAbhAva kI siddhi nahIM ho sakatI hai| yahA~ yaha zaMkA ho ki -> "sareNu ke sparza ko anuddhata mAnane para caturaNuka (cAra tryaNuka se nippanna dravya) meM udbhuta sparza asamavAyikAraNa hai / prasareNu caturaNaka kA avayava hai / ataH yadi usameM udbhuta sparza nahIM hogA to usake kArya caturaNaka meM udbhUta sparza kA janma nahIM ho sakegA / kArya aura kAraNa ke dharma meM sAjAtya hotA hai, vaijAnya nahIM 1 yahI naiyAyika manIpiyoM ke abhISTa niyatArambhavAda kA marma hai| taMtu meM nIla rUpa hone para paTa meM kyA zukla rUpa janma mumakina hai ? caturaNuka dravya :' meM to vadbhUta sparza hI hotA hai, anyathA na to caturaNuka kA smArzana pratyakSa hogA aura na no caturaNukasparza kA / magara caturaNuka evaM usake sparza kA spArzana sAkSAtkAra hotA hai / isalie caturaNuka ke sparza ko uddhRta mAnanA anivArya hai| vaha tabhI mumakina hai yadi caturaNuka evaM usake sparza ke Arambhaka trasareNu ke sparza ko uddhRta mAnA jAya / isalie trasareNusamaveta sparza ko udbhuta hI mAnanA ucita hai, na ki anubhUta / isa paristhiti meM Apase darzita pratibadhya-pratibandhakabhAva kA svIkAra karane para punaH trasareNusparza viSayaka spArzana pratyakSa kI Apatti vajralepa ho jAyegI" -to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki avayavasamaveta udbhUta sparza kA kAryatAvacchedaka udbhUta-sparzatva nahIM hai kintu sparzatva hI hai, kyoMki uddhRtasparzatva no arthasamAjasiddha hai / / jaba do pRthak pRthak sAmagrI se do pRthak pRthaka kArya kA janma hotA hai taba vaha kArya arthasamAjasiddha kahA jAtA hai, jaise kapAlAdi se ghaTa kA enaM kapAlanIlarUpa se gharanIlarUpa kA janma hone para nIla ghaTa arthasamAja(aneka sAmagrI) se siddha = janya banatA hai| isa paristhiti meM nIlaghaTatva na to kapAla kA kAryatAvacchedaka bana sakatA hai aura na to kapAlanIlarUpa kaa| ThIka isI taraha sparza apanI sAmagrI se utpatra hotA hai aura usameM udbhutatA anya sAmagrI se / ataH udbhUtasparvA arthasamAjasiddha kahA jAtA hai / ataeva uddhRtaruparzatva bhI nIlaghaTatva kI bhA~ti avayavasparza yA avayavasparzaudbhutatA kA kAryatAvacchedaka nahIM ho sakatA hai / taba 'avayatrI ke udbhuta sparza kA avayavaudbhutasparza kAraNa hai yAnI avayavIuddhRtasparzatvAvacchinnakAryatAnirUpita kAraNatA kA Azraya avayavasamaveta uddhRtasparza hai' yaha kaise kahA jA sakatA hai ? dUsarI bAta yaha hai ki niyattArambhabAda meM koI pramANa na hone se vaha bhI hameM amAnya hai / isa bAta kA vistAra se anyatra nirUpaNa kiyA gayA hai| isalie sareNu ke anudbhUna sparza se bhI adRSTAdi nimittavizeSa ke sAnnidhya se caturaNuka meM uddhRta sparza kA janma ho sakatA hai / isalie jasareNu ke sparza ko anudbhuta mAnane meM koI bAdha nahIM hai| ataH udbhUta nIla rUpa ko udbhUta sparza kA vyApya nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki nIlIdravya ke brasareNu meM udbhUta nIla rUpa bhI udbhUta sparza kA vyabhicArI hai| isalie andhakAra meM rUpabattva hetu se dravyatvasiddhi nirAvAdha hai| andhakAra meM nIla rUpa rahatA hI hai /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAcInajainAcAryamataprakAzanam 'idAnIM me zarIraM zItalIbhUtamiti pratItyA tamasaH udbhUtasparzavattvamapyAnubhavikamiti tu vRdAH / teSAmayamAzaya:, yathAhi udbhUtazItasparzavata eva jalasya saMyogAd dehe zaityaM pratIyate tathA tamaso'pyudbhUtazItasparzavattva eva tatsaMyogAccharIre zaityapratItirupapattimatI, tAdRzasyaiva tasya paramparAsambandhena zaityapratItijanakatvAt tatpariNAmakatvAdavA / nanu tarhi tamasi tatpratIti: kuto na bhavatIti cet ? yogyatAmevedaM paripRccha / 'nIla jayalavA = sAmprataM prAcIna jainAcAryANAM mataM pradarzayati- 'idAnImiti / ghanatarAndhakArakAle iti / udbhUtasparzavattvamapIti / apizabdenodbhUtanIlarUpavattvasamuccayaH kRtaH / AnubhavikaM sArvajanInAnubhavasiddham / vRddhAH zrIvAdideva - ratnaprabhAAdipUrvAcAryAH, mImAnsitavanta iti zeSaH / teSAM zrutavRddhasyAdrAdipUrvAcAryANAm / tatsaMyogAt = tamaH saMyogAt / anena zarIre zaityasya pratIyamAnatvAt zItasparzaH zarIrasyaiva na tu tamasa iti pratyuktam, 'jalasaMyogAccharIre zaityapratIteH zItasparzo dehasyaiva na tu jalasyetyasyA'pi vaktuM zakyatvAt / na codbhUtazItasparzayatA eva jalena svasaMyuktasamavetatvasambandhena zarIrasparze zItatvapratItirjanyata iti vAcyam, udbhUtazItasparzavitava tamasA svasaMyuktasamavetatvasaMsargeNa zarIrasparze zItatvapratItirjanyata ityasyApi suvacatvAdityAzayena prakaraNakAraH prAha- tAdRzasyaiveti / udbhUtazItasparzavatta eveti evakAreNA'nudbhUtazItasparzayataH sparzazUnyasya vA vyavacchedaH kRtaH / tasya = tamasaH / paramparAsambandheneti / svasaMyuktasamavetatvasambandhena, svapadena tamograhaNaM, tatsaMyuktaH dehaH, tatsamavettacaM dehasparzaH / tAdRzatamazca svasaMyuktasamavetatva saMbandhena tatra vartata iti tatra zItatvaprakArakapratItiH viSayatAsambandhenopajAyate iti bhAvaH / idaca paramatAbhyupagamenoktam / vastutastu svamate yadhodbhUtaratarUpavajjapAkusumena svasannihitasphaTike raktimApariNAmo janyate tathaivodbhUtazItasparzabadandhakAreNa svasambaddhazarIre zailyapariNAma utpAdyata ityAzayenA''ha tatpariNAma - katvAddheti / zaityapariNAmakalAddheti / namo dehAtItatvena pariNAmayatIti tamasa udbhUtazItasparzavattvasiddhiH / na hi nIlotpalaM svasamIpasthasphaTikarUpaM kadApi raktatvena pariNAmayati / zaityadhIH, naiyAyika zaGkate nanviti / tati / tamasa udbhUtazItasparzavattve'bhyupagamyamAne / tamasi tatpratItiH - = 324 -andhakAra zItasparzavAlA hai - prAcIna mainAcArya idAnIM iti / prakaraNakAra mahopAdhyAyajI ne yahA~ taka 'uddhRta nIla rUpa uddhRtasparza kA avyApya hone se andhakAra meM uddhRta sparzAbhAva se uddhRtanIlarUpAbhAva kI siddhi nahIM ho sakatI hai' aisA apanI pratibhA se pratipAdana kara ke aba pUrva jainAcArya ke mata ko batAte haiM / pUvAcAryoM kA yaha kathana hai ki 'gADha andhakAra ke samaya rAtri meM "abhI merA zarIra zItala ho gayA hai" aisA sabhI logoM kA anubhava hai / isa anubhava se andhakAra meM udbhUta sparza bhI siddha hotA hai / isalie " andhakAra meM udbhUta sparza na hone se udbhUta nIla rUpa bhI nahIM rahatA hai" aisA nahIM kahA jA sakatA / aisA pratipAdana karane vAle jJAnavRddha jainAcAryoM kA abhiprAya yaha hai ki jaise jala meM udbhUta zIta sparza hone para hI jalasaMparka se apane zarIra meM zItalatA kA bhAna ho sakatA hai| ThIka vaise hI andhakAra meM uddhRta zIta sparza hone para hI usake saMyoga se apane zarIra meM sainya kI pratIti ho sakatI hai / udbhUta zItasparzabAle jala se jaba zarIra saMyukta hotA hai taba zarIra meM rahe hue zItatva kA jJAna hotA hai / arthAt udbhUtazItasparzaviziSTa hI jala svasaMyukta(zarIra ) samavetatvasambandha se zarIrasparza meM zItatvaprakAraka jJAna kA janaka hotA hai| ThIka usI taraha udbhUta zIta sparza se viziSTa hI andhakAra sva (andhakAra) saMyukta (zarIra ) samavetatvasambandha se, jo prakaraNastha paramparAsambandhazabda se batAyA gayA hai, zarIrasparza meM zItatvavizepaNaka pratIti kA janaka ho sakatA hai| agni Adi meM zIla sparza nahIM hone se paramparAsambandha se bhI agni zarIrasparza meM zItatva kI pratIti kA janaka nahIM hotA hai / isI taraha yadi andhakAra meM udbhUta zIta sparza na ho to kabhI bhI vaha paramparAsambandha se zarIrasparza kA zItatvarUpa se bhAna nahIM karA sakatA / magara tAdRza pratIti ko andhakAra utpanna karatA hai / ataeva vaha udbhUta zItasparzabAlA hai / athavA yaha bhI kahA jA sakatA hai ki jaise zItasparza vAlA hI jala zarIrasparza kA zItatvena pariNamana kara ke 'zarIrasparza zIta hai' isa pratIti kA janaka hai| ThIka usI prakAra udbhUta zItasparza vAlA hI andhakAra zarIrasparza kA zItatvena pariNamana karA yaha bhI mAnA jA sakatA hai / andhakAra meM yadi udbhUta zIta sparza na ho kara sakatA ? ataH andhakAra meM uddhRta zItasparza kA svIkAra Avazyaka hai / ' "yadi andhakAra meM udbhuta zIta sparza hai, to andhakAra meM zIla sparza kA . kara zarIrasparza kA zItatvena bhAna karAtA hai| taba vaha zarIrasparza kA zItatvena rUpAMtara kaise nanu iti / yahA~ yaha prazna ho ki -
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 325 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 * kA.5 * tabhanyatA pASthApanA * | rUpavatastasya zItasparzavatvaM kathaM saGgacchate' iti cet ? 'zaktivaicitryavazAdeveti' bUmaH / / atha AlokAbhAvenaiva tamovyavahAropapatterna tasya dravyatvakalpanamiti ceta ? = = = = = = =* gayalA E = = kutaH kAraNAta na bhavati ? yathodbhUtazItasparzavajalasaMyogAcharIra iba jale'mi zaityaM pratIyate tathodbhutazItasyAzriyA'ndhakArasannikAMccharIre ivA'ndhakAra zaityaM kano nAyarIyate ? iti zaGkAzayaH / prakaraNakatsamAdhane- yogyatAmevedaM paripaccheti / || | andhakArodbhutazItasparzaniSThayogyatAM viSayavidhayA zItatvaprakArakarapArzanadhIjanakatAvacchedakadharmavatvasvarUpAM evedaM tvaM pRccha 'kutastva bhagavati ! yogyate / zarIravizeSyaka-zItasparzaprakArakaM spArzanaM prayojayasi. nata tamovizeSyaka-zItasparza svasparzanendriyaniSThayogyatAM karaNavidhayA spAnijanakatAvacchedakadharmavattvalakSaNAmevedaM tvaM paryanayuzca yadata - 'amce ! yogyate : kutaH bhaktyA dehadharmika-zaityarapArzanaM saMpAdyate na punaH tamodharmikadazItasparipArzanaM ? ahaM na paryunuyojyaH kintu yogyatA tvayA paryanuyojyetyevakArArthaH / yogyatAbirahAdeva tamovRttitvena zItasparzaspArzanaM na bhavati, yogyatAvaicitryAt / dRSTaM hyayasyAtra| bhedane samasyA'pi pAradasyA'lAbupAtrabhede'yogyatyamiti tAtparyam / bastutastu jale haritakyAdinA bhivyajyamAno raso yadhA paramatenubhUyate tathaiva mamApi tamasi pavanAbhivyajyamAna; zItasparmoinubhUyata eva / etena sa sparzaH pavanagata eva na tu tagovRniriti pratyAkhyAttama, tyanmate bAte zItasparzaviraheNA'pasiddhAntApAtAca / parthanuGkte punarnayAyikaH nIlarUpavataH iti / ramAdvAdisiddhAntAnusAreNeti gamyate / tasya = tamasaH zItasparzavattvaM kathaM saGgacchate ? zItasparzasya jalamAtravRttitvAttamaso jalalaM syAt / parantu tadA tasya nIlarUpavattvaM na syAt, nIlarUpasya zItasparzazUnyapRthivImAtravRttitvAt / tasya nIlarUpacance tu pRthvItvaM syAt / ata eva na tasya zItasparzavatvaM syAt nIlarUpasya zItasparzAbhAvavyApyatvAditi / etena tamaso'tiriktadanyatvakalpanA-pi pratyAkhyAteti praznArthaH / prakaraNakRduttarayati- zaktivaicitryavazAdeveti / yadhA pRItvA'vizeSa'pi mArtaghaTAdAveca lohalekhyatvaM na tu vaje tathaiva nIlarUpabattvA'vizeSe'pi tamasye - vodbhUtadatisparzavatvaM na tu nIlAstarAdA, zaktInAM vaicitryAt / etena nIlarUpasya dItaspadabhAvavyApyatvamapi pratyuktam, bAdhAta, anyathA 'vajraM lohaleracyaM pRthvItyAd ghaTavadi' tyasyA'pi prarAGgAditi / ata eva tamasa utanIlarUpayattve udbhutaspazAbhAva evaM bAdhaka ityapi nirastam, udbhUtazItasparzasya sattvAditi prAcAM jainAcAryANAmabhiprAyaH / nanu tamA na dravyAntaraM kinvAlokAbhAva evetyAzagyavatAM gaiyAyikAnAM mataM khaNDayitumupakramate - atheti / AlokAbhAve| naiveti / ekkAreNA'tiriktadravyajyavacchedaH kRtaH / tamovyavahAropapateriti / 'idaM tama' iti zabdaprayogalakSaNavyavahArasambhavAt / bhAna kyoM nahIM hotA ? jaise jalasaMyoga se zarIra kI bhA~ti jala meM bhI zIta sparza kA spArzana hotA hai ThIka vaise hI andhakArasannidhAna se zarIra kI bhA~ti andhakAra meM bhI zIta sparza kA spArzana pratyakSa honA cAhie / magara vaha nahIM hotA | hai / aisA kyoM?" to yaha prazna hamase mata pUcho, yogyatA ko hI pUcho / matalaba yaha hai ki prativAdI meM yA usakI sparzendriya meM andhakArazItasparzaviSayaka spArzana kI yogyatA - sAmarthya hone para jarUra use andhakAra meM bhI zarIra kI bhA~ti zIta sparza kA bhAna hotA / magara tAdRza yogyatA usameM na hone se andhakAravRttitvena zIta sparza kA bhAna nahIM hotA hai kintu zarIravRnitvena bhAna hotA hai / yahA~ yaha zaMkA karanA ki - "andhakAra meM udbhuta nIla rUpa kA svIkAra karane para usameM zIta sparza kaise rahegA ? kyoMki nIla rUpa kevala pRthvI dravya meM rahanA hai aura zIta spardhA kevala jala meM rahatA hai| ataH andhakAra meM nIla rUpa ko mAnya karane para zIta sparza kaise rahegA ?" - bhI anucita hai / isakA kAraNa yaha hai ki bhinna bhinna dravya meM guNAdijanaka zakti meM vicitratA hotI hai| ataH nIlarUpazunya jala meM kevala zIta spardhA evaM zInasparzazUnya pRthvI meM nIla rUpa hone para bhI andhakAra vya meM gativizepa hone kI vajaha udbhuta zIta sparza aura nIla rUpa bhI raha sakate haiN| isameM koI virodha nahIM hai / anapada andhakAra dravya hI hai / 88 andhakAra AlokAtmaka nahIM hai - syAdAdI athAlA. iti / andhakAra ko naiyAyika manIpI loga AlokAbhAvasvarUpa mAnate haiN| unakA yaha kathana hai ki- : andhakAra hai" isa pratIti kA viSaya 5 dravya se atirikta dravya mAnane meM gaurava hai / isakI apekSA AlokAbhAra -
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 * mahAdeva nRsiMhazAstrimatasamIkSaNam * 326 'viparItameva kiM na rocaye:' ? 'Alokasya cAkSuSajanakasaMyogAzrayatvena naivamiti cet ? la, cakSuraprApyakAritAvAdinAmasmAkaM tamaH saMyuktacAkSuSaM prati yogyatAvizeSakAraNatvasyaiveSTa * gayalatA vyavahArazvopalakSaNaM tAdRzajJAnasya / yathA ghaTAbhAvAbhAvasya ghaTasamaniyatatvena ghaTenaiva ghaTAbhAvAbhAvavyavahAropapatteH ghaTAbhAvAbhAvasya na baTAtiriktatvaM tathaiva tamasa AlokAbhAvasamaniyatatvena tenaiva tamovyavahAropapattI tasya nAlokA bhAvavyatiriktatvaM, gauravAditi naiyAyikAzayaH / tadapAkaraNAya prakaraNakRt pratibandhA prAha viparItameva = 'tamo'bhAvenaivA''lokavyavahAropapatternAlIkasya ivyatvakalpanamityeva kiM na rocayeH 1 'ghaTo nAstIti pratItyA yathA ghaTAbhAvo'vazyaklRptaH tathA 'tejo nAstI' tidhiyA | tejo'bhAvo 'pyavazyavalRptatvenopapAdanIyaH yena tamasaH tadAtmakatvaM syAt / tacca na sambhavati, tejolakSaNA'tiriktadravye mAnA- ! bhAvAt tamodravyA'bhAvasyaiva tejastvasambhavAt, tamo dravyAbhAvenaibA''lokavyavahAropapatteH, tasyA'lokasamaniyatatvAdityeva kinna syAt ? iti pratibandyAzayaH / etena 'andhakArAbhAva eva tejaH kinna syAditi tu na samyak, uSNaspardA bhAsvararUpabuddheranupapatteH' (mu.di.pra.93) iti mahAdeva bhaTTavacanamapi pratyAkhyAtam, 'AlokAbhAva eva tamaH kinna syAditi tu na samyak, | tamasyudbhUtazItasparza-nIlarUpa-karma-vibhAgAdibuddheranupapatteH' ityasyA''pi jAgarUkatvAt / etenoSNasparzAnyadhAnupapattyA tejasobhAvarUpatvamAvazyakamiti ( mu.pra. pU. 13) nRsiMhazAstrivacanaM pratibandyAkalitamiti darzitam / na naiyAyikaH sAmpratamAlIkasya tamo'bhAvAtmakatve bAdhakamAha- Alokasyeti / cAkSupajanakasaMyogAzrayatvena = cakSurindriyajanyasAkSAtkArajanakasaMyogAdhikaraNatvena naivaM nAlokasya namo'bhAvAtmakatvakalpanaM, saMyogasya guNatvena dravyamAtravRtti - tvAt, tadAzrayasya dravyatvaucityAt / ekAvacchedenA''lokavati aparabhAgAvacchedena cakSuH saMyogAccAkSuSApatternirAkaraNAya cakSuHsaMyogAvacchedakAvacchinnAlIkasaMyogasya hetutvA'bhyupagamena tadAzrayasyA''lokasya dravyatvamAvazyakamiti naiyAyikAbhiprAyaH | I bho ! naiyAyika ! yadi cakSuH prApyakAri syAttadA tu cakSuH saMyogAvacchedakAvacchinnAlokasaMyogatvena cAkSuSahetutvaM sampanIpadyeta / paraM tadeva nAsti / ato na tadAzrayatvenAlokasya dravyatvamupapadyeta / astu vA 'tuMSyatu' iti nyAyena cakSuSaH prApyakAritvaM tathApi na tAdRzAlokasaMyogatvena cAkSuSakAraNatAvacchettumarhati AlokasaMyogaM vinA'pi mandAndhakAradazAyAM zuklabalAkAdivAkSuSopalambhena vyatirekavyabhicArAt / tadanurodhena tamaH saMyuktaviSayakacAkSuSatvAvacchinnaM prati tamaH saMyuktaviSayakajJAnAvaraNakarmakSayopazamalakSaNayogyatAvizeSasya kAraNatA'smAkamabhimateti na cAkSuSatvAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatAzrayatvenAlokasaMyogakalpanA yuktimatI, yena tadAzrayatvenA''lokasya dravyatvaM sidhyetetyAzayena prakaraNakAraH darzitanaiyAyikamataM nirAkaroti neti / cakSuraprApyakAritAvAdinAmiti / etadvizeSaNopAdAnena cakSuH saMyogasya cAkSuSakAraNatAzarIrabahirbhAcaH kRtaH / | tamaH saMyuktacAkSuSaM prati = tamaH saMyuktadravyaviSayakacAkSuSatvAvacchinnaM prati / anenA''lokasaMyogasya cAkSutrakAraNatA prati - ko usakA viSaya mAnane meM lAghava hai, kyoMki AlokAbhAva ubhayamatasiddha hai, jaba ki andhakAra nAmaka navIna dravya vAdIprativAdIubhaya ke mata meM siddha nahIM hai / jahA~ jahA~ prakAzAbhAva hotA hai, vahA~ vahA~ andhakAra kA vyavahAra hotA hai aura jahA~ jahA~ andhakAra kA vyavahAra hotA hai, vahA~ vahA~ prakAzAbhAva avazya rahatA hai / samaniyata hone kI vajaha andhakAratvaprakAraka pratIti ke vizeSyavidhayA AlokAbhAva ( = prakAzAbhAva) kA aMgIkAra karanA hI ucita hai, na ki atirikta dravya kATa-1" magara yaha naiyAyikamAnyatA ThIka nahIM hai / kyoMki isake khilApha meM yaha bhI kahA jA sakatA hai ki- " prakAza andhakArAbhAvasvarUpa hI hai, na ki atirikta dravya, cU~ki jahA~ jahA~ prakAza kA vyavahAra hotA hai, vahA~ vahA~ andhakAradravyAbhAva rahatA hai aura jahA~ jahA~ andhakAradravyAbhAva rahatA hai, vahA~ vahA~ hI prakAza kA vyavahAra hotA hai / isalie 'yaha prakAza hai' isa vyavahAra / ke viSayarUpa meM atirikta prakAza kA svIkAra karane kI apekSA andhakArAbhAva kA hI svIkAra kyoM na kiyA jAya" 1 ataH andhakAra ko prakAzAbhAvasvarUpa mAnanA yA prakAza ko andhakArAbhAvasvarUpa mAnanA ? isa viSaya meM koI niyAmaka nahIM hai / yadi naiyAyika kI ora se yaha kahA jAya ki "andhakAra prakAzAbhAvasvarUpa mAnA jA sakatA hai, kyoMki isa pakSa meM koI bAdhaka nahIM hai / magara prakAza ko andhakArAbhAvasvarUpa nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki Aloka (= prakAza) to cAkSuSapratyakSajanaka AlokasaMyoga kA Azraya hai / Aloka kA dravya ke sAtha saMyoga dravyAdiviSayaka cAkSuSa sAkSAtkAra kA janaka hai, jo AlokavRtti ho kara hI cAkSuSa pratIti ko utpanna karatA hai, anyathA andhakArasthita anya kA bhI cakSurindriyasaMyoga se sAkSAtkAra hone lgegaa| saMyoga to guNa hai / guNa kA Azraya dravya hI hotA hai / ataH Aloka ( prakAza)
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 327 madhyamaspAdvAdarahasye khaNDaH 2 - kA... * yogyatArizaMSApekSA''viSkAraH * tvAt / na ca tAzayogyatAM vinA'pi kicidaMzena tamaHsaMyuktadravyagrahAda vyabhicAra iti vAcyam, tamaHsaMyuktAMzagrahe tAdRzayogyatAyA avazyA'yekSaNAt, =-= -=-... - ---* jarAlatA * = =.. | kSiptA, taM vinava mandAndhakArasthitadravyacAzuSodayAt / gADhAndhakArAvaridhanadravyagocarajJAnAvaragakarmakSayopazamavirahAdeva nA'smAkaM || tacAkSuSamiti nAnvayavyabhicAraH / geSazcaitatyastAve bhAbitameva / nanu mA'stvanvayayabhicAraH, vyatirakavyabhicArastu kathaM parAkArthaH :, ekAvacchedenbA mAvati aparabhAgAvacchedena tamovati dravye AlokAvacchedakAbacchedena cAkSuSodayAt / na ca tatrAlokAvacchedena taccAkSuSodaya golokasaMyogasyaiva hetutvasvIkArAnna abhicAra iti vAcyam, mandatabhAsaMyogAvacchedakAvacchedena taccAkSuSodayasyApyAnubhavikatvAta, niravacchinnatamaHsaMyuktadravyaviSayakajJAnAvaraNakarmakSayopazamalakSaNayogyatAvirahe'pi tAdRzatamaHsaMyuktacAkSuSodayena vyatirekavyabhicAro duruddharaH iti zaGkAM nirasitumupa te / vAnyamityanenA syAnvayaH / tAdRzayogyatAM = AlokasaMyogAnAzraya-niravacchinnatamaHsaMyogAzrayA'nyatara viSayakajJAnAvaraNakarmakSayopazamalakSaNayogyatAM vinA'pi kizcidaMzena tamaHsaMyuktadravyagrahAt amukAvacchedakAvacchinnatamaHsaMyogAzrayadravyaviSayakacAkSuSodayAt, vyabhicAraH = vyatirekanyabhicAraH / ataH tAdRzayogyatAvidoSasya na tamaHsaMyuktadravyacAkSuSatvAvacchinnaM prati kAraNatvaM bhavitumarhatIti zaGkAzayaH / / prakaraNakAro vyatirekavyabhicAramapAkaroti / tamaHsaMyuktAMzagrahe iti / tamaHsaMyogAvacchedakAvacchedena dravyacAkSuSodaye sati / tAdRzayogyatAyAH = tamaHsaMyuktAMzaviSayaka-jJAnAvaraNakarmakSayopazamasvarUpayogyatAyAH avazyApekSaNAt / na hi vayaM tamaHsaMyuktagocaracAkSuSa prati kAraNavidhayA tamaHsaMyogAvacchedakIbhUtAMzaviSayakaM niravacchinnatamaHsaMyuktadravyaviSayakaM vA jJAnAvaraNakarmakSayopazama yogyatAzabdena pratipAdayAmaH yena vyatirekavyabhicAra: pratiSThAM labheta kintu cAkSuSaviSayaviSayakajJAnAvaraNakarmakSayopazamaM yogyatAzabdenA'bhidadhAmaH / sa ca mandAndhakArasaMyogAvacchedakAvacchedena dravyacAkSuSodayadazAyAmayastyeveti na vyabhicAraH | na hokAvacchedenAlokasaMyogavato dravyasya mandAndhakArasaMyogAvacchedakaviSayakajJAnAvaraNakarmakSayopazamavirahe mandatamAsaMyogAvacchedakAMzagocaralaukikacAkSuSaM bhavitumarhati / bhI cAkSuSajanaka saMyoga (guNa) kA Azraya hone se dravyAtmaka hI hai, na ki andhakArAbhAvasvarUpa / isalie Aloka ko dravyAtmaka evaM andhakAra ko AlokAbhAvasvarUpa mAnanA munAsina hai" - to yaha bhI ThIka nahIM hai / isakA kAraNa yaha hai ki naiyAyikasampradAya meM cakSu ko prApyakArI mAnI jAtI hai, na ki jainamata meM / hama cakSu ko aprApyakArI hI mAnate haiN| isa viSaya kA vivecana pUrva meM kiyA gayA hai| cakSu aprApyakArI hone se cakSuHsaMyogAvacchedakAvacchinna AlokasaMyoga ko cAkSuSapratyakSa kA kAraNa nahIM mAnate haiN| dUsarI bAta yaha hai ki prakAza na hone para bhI manda andhakAra meM avasthita dravya kA cAkSuSa hotA hai / isalie AlokasaMyoga ko svatantrarUpa se bhI cAkSuSa pratyakSa kA kAraNa nahIM mAnA jA sktaa| andhakArasthita dravya ke cAkSupa ke prati to yogyatAvizeSa ko hI kAraNa mAnA jA sakatA hai| jaba ki tamaHsaMyuktadravyaviSayaka cAkSuSamAtra ke prati AlokasaMyoga kI kAraNatA vAcita hai| taba cAkSupatvAvacchedena (= sabhI cAkSuSa sAkSAtkAra ke prati AlokasaMyoga ko kaise kAraNa kahA jA sakatA hai ? jisakI vajaha usakA Azraya hone ke sababa prakAza meM dravyatva kI siddhi naiyAyika mahAzaya kI ora se ho sake / maMda andhakArasthita dravya kA cAkSuSa bhI anubhavasiddha hone se yahI mAnanA ucita hai ki tamAsaMyuktadravyaviSayakacAkSupatyAvacchedena yogyatAvizeSa hI kAraNa hai / ma yogyatAvizeSa cAkSuSa kA avyabhicAsI kAraNa hai - syAdAdI na ca nAda. iti / yahA~ naiyAyika kI ora se yaha zaMkA kI jAya ki -> "tamaHsaMyukta dravyaviSayaka cAkSuSa ke prati yogyatAvizepa ko kAraNa nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki taba vyatireka vyabhicAra upasthita hotA hai / vaha isa taraha, jaba dravya ke eka bhAga meM AlokasaMyoga hotA hai aura anya bhAga meM andhakArasaMyoga hotA hai taba usa dravya kA cAkSuSa sAkSAtkAra hotA hai| magara usake prati AlokasaMyoga ko hI kAraNa mAnA jA sakatA hai, na ki yogyatAvizepa ko, kyoMki sarvathA manda andhakAra meM sthita dravya ke cAkSuSa kI jaisI yogyatA hotI hai, vaisI yogyatA to amuka bhAga meM prakAza se evaM anya bhAga meM andhakAra se saMyukta dravya ke cAkSuSasthala meM nahIM ho sakatI hai| tAdRza yogyatAvizeSa ke abhAva meM bhI amuka 1. dekhiye pRSTa, 52-72 /
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 * aMzAMzinoH kazcidbhadasamarthanam * aMzAMzinoH kathasiddhadasya ca pratyakSasindatvAt / 'mUle vRkSaH kapisaMyogI'tyatra hi 'mUlAMza =-=-=-----...-.. ---* jayalatA * nanvebamapi vyabhicAro darnivAraH, mandatamaH saMyogAvacchedakAMzaviSayakayogyatAdazAyAM cakSaSA tadaMzAgrahe tadabhinnatvenA'vayavino'pi grahAdityAzaGkA kAha.. aMzAMzikoriti / upAdhyatino . . kathamidbhedasya ca = syAdbhinnatvasya, hi pratyakSasiddhatvAditi / tadeva darzayati- mUla iti / ayaM syAdvAdino'bhiprAyaH, yatraikasyaiva ghaTasthAr3ha maMdatamasi arddhazvAloke tatra mandatamo:vacchedena na ghaTadravyasya cAkSuSaM kintu tamaHsaMyogAvacchedakAMzasyaiva cAkSuSam / yadi ca tatra ghaTabhAnamAnubhavikaM tadA tat smRtyanumAnAdirUpamavagantavyam / ata ebA''lokAvacchedena raktarUpavati tamo'vacchedena jhyAmarUpavati paTe AlokAbhimukhacakSurdazAyAM 'rakto'yami' tyasya dezApekSayA prAmANyopapatteH, anyathA yAvadavayavacakSuHsannikarSasya kutrA'pyasambhavena anekatatsaMyogasya cA'tiprasaJjakatvena na kadA'pi rUpanizcayo bhavet / dvihastAdimAtre paTenAvRtakahastAvacchedena mahattvagraho'pi dezApekSayaiva pramANam / ata eva AvaraNA'pagame skandhApekSayA parimANe dvihastatvagrahe'pi tAvadavacchedana hastatvagrahasya nADaprAmANyam, dezaskandhabhedeno bhayopapaneH / yadi cAvayavadvArA sarvatravAvayavinaH pratyakSaM bhavatyevetyaGgIkriyeta, tadA nikhAtaghaTnumnadezadarzane 'kimayaM ghaTa Ahosvit isrAva udasvit kapAlaM yaduta kapAlikA vA ?' iti saMzayo na syAt / ato yaddezAbhimukhaM cakSuH tadaMzasyaiva cAkSuSamupagantavyam / tatazca mandatamaHsaMyuktAvaviviSayakayogyatAvirahsamakAlIna-mandatamaHsaMyogAvacchedakAMzaviSayaka yogyatAdazAyAM cakSuSAM'yAgrahe'pyazino'grahAdeva na vyatirekanyabhicArAvakAzaH / idaJca bhedanayapuraskAreNoktaM draSTavyam / tena naikAntavAdapraveza iti dhyeyama / _athavA prastutazaGkA-samAdhAnabArtAsaGgatirevaM kAryA / tatrA'yaM naiyAyikAzayaH yogyatAvizeSasya tamaHsaMyuktadrAcAkSuSakAraNatA | na yuktA, ekAvaLedenAlokavatopAvacchedena ca tamaHsaMyogavato dravyaranya tamaHsaMyuktatve'pi AlokAbhimukhacakSuSA grahAt, | Alokenaiva tadupapattI tatra yogyataHvizeSakAraNatvasya kalpayitumazakyatvena vyatirekanyabhicArAt / atredaM syAdvAvAdisamAdhAnaM, evaM, tamaHsaMyuktadravyacAkSuSodayasya cakSuHsaMyogAvacchedakAvacchinnAlokasaMyogenopapAdane'pi ekAbacchedenAlokavatoparabachedana tamaHsaMyogayato dravyasya tamaHsaMyuktAMze cAkSuSasya cakSuHsaMyogAvacchedakAnichannAlokasaMyogenopapAdayitumazakyatvAta, tayAramadabhimatayogyatAvizeSasyaivAivalyAzrayaNIyatvAt, tamaHsaMyuktAMzagocaracA pattasyaiva yogyatAvizeSakAryatAvacchedakatvena vyatirakanyabhicArA'. yogAta / na cA'vayavAJvayavitAdAtmyapakSe tamaHsaMyuktacAkSuSe darzitAlA kasaMyogasya kAraNatA tamaHsaMyuktAMzacAkSuSe ca tasyA'kAraNatA kathaM syAditi vaktavyam , deza-skaMdhayoH kazcidbhedasya pratyakSasiddhatvena sarvathAtAdAtmyasya bAdhAt / dRSTo hi 'mUle vRkSaH kapisaMyogI'tyatra 'mUlAMzavRkSaH kapisaMyogI'tyAkArikA pramA / na hi tabAubhedavAdinA'pi vRkSe kapisaMyogA'pRthagbhAvabhAnaM vaktuM yujyate, anyathA tadAnIM 'zAvAyAM vRkSaH kapisaMyogI' tyasyA'pi prAmANyaM syAt / na caivamasti, mUle eva kapisaMyogatAdAtmyasattcAt, na tu zAkhAyAm / tatazca tamaHsaMyuktAMzacAkSuSe yogyatAvizeSasya na vyabhicAritvamiti phalitam / nanu, sa eva nayanAbhimukhabhAge ekatra paTAdyAvRto dravyAMzo yadA nayanaparAGmukhabhAge tamaHsaMyogavAn nayanAbhimukhAnAbRtabhAge cAlokasaMyogavAn tadA tacAkSuSa prati tu AlokasaMyogAvacchedakA'vacchinnasya cakSuHsaMyogasyaiva hetutvaM yuktaM na tu aMza meM tamaHsaMyukta dravya kA cAkSuSa pratyakSa hone se vyatireka vyabhicAra anirAkArya hai" -to yaha ThIka nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki tamaHsaMyukta aMza ke cAkSuSa ke lie to yogyatAvizeSa kI apekSA jarUra rahatI hai| amuka bhAga meM Aloka evaM amuka bhAga meM andhakAra se saMyukta dravya ke AlokavAle bhAga kA cAkSuSa bhale AlokasaMyoga se ho jAye magara AlokasaMyogazUnya andhakAravAle bhAga ke cAkSuSa ke lie to yogyatAvizepa ko hI kAraNa mAnA jA sakatA hai / ataH vyatireka vyabhicAra niravakAza hai| yahA~ yaha prazna karanA ki > 'eka hI dravya ke cAkSuSa meM Aloka kI kAraNatA evaM akAraNatA kaise ho sakatI hai? -nAmunAsiba hai, kyoMki avayava aura avayavI meM kathaMcidbheda pratyakSa pramANa se siddha hai| ataH AlokavAle bhAga ke cAkSuSa ke prati Aloka kI kAraNatA evaM AlokazUnya bhAga ke cAkSuSa ke prati Aloka kI akAraNatA ho sakatI hai| ataH tamaHsaMyukta aMza ke cAkSuSa ke prati yogyatAvizeSa kI kAraNatA abAdhita hai| aMza-aMzI meM bheda pratyakSasiddha hai isakA yaha dRSTAnta hai ki 'mUle vRkSaH kapisaMyogI' isa vAkya se 'bhUlAMzavRkSa kapisaMyoga vAlA hai aisA pramAtmaka zAndavodha hotA hai, kyoMki mUlAvayava meM hI kapisaMyoga kA apRthagbhAva hai, na ki saMpUrNa vRkSAtmaka avayavI meM / isalie mUla (= jar3a) evaM vRkSa meM kathaMcitabheda mAnanA Avazyaka hai / isa paristhiti meM tamaHsaMyukta dravyAMza ke prati yogyatAvizeSa ko kAraNa mAnanA munAsiba hI hai|
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 329 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 - kA.5 * AlokasaMyogasya cAkSuSajanakatvAsambhavavimarzaH * vRkSaH kapisaMyogI'tyeva pramIyate, tadaMza eva kapisaMyogA'vizvambhAvAt / na ta tasminnevAM'ze nayanaparAimusvatama:zAlinyapi pratyakSodayAt AlokasaMyogAvacchedakAvacchinnacakSuHsaMyogasyaiva || dravyacAkSudhe hetutvamucitamiti vAcyam, ghUkAdicAkSuSAnurodhena cakSurunmukhatamaHsaMyogavaccAkSuSaM | | prati yogyatAvizeSahetutvasyaivA'vazyA''zrayaNIyatvAt / || AlokA'janyadravyacAkSuSaM prati tasya hetutvamastviti nA'bhidhAnIyama, AlokajanyatAvacchedakaniyatarUpA'paricayAta, == = == * jayalatA *F= = = yogyatAvizeSasyeti naiyAyikAko parAkartumupakramate- na ceti / 'vAcyAmi'tyanenAH syAuncayaH / tasminnebAMze = tamaHsaMyuktadravyAMza, pratyakSodayAt = cAkSuSasAkSAtkArotpatteH / AlokasaMyogAvacchedakAvacchinnacakSuHsaMyogasyaivati / AlokasaMyogasyA'vacchedako yo bhAgaH tadavacchinnasya = tanniyantritasya cakSuHsaMyogasya / ekabhAge AlokasaMyogasyA parabhAge ca cakSuHsaMyogasya sance cAkSuSaM na bhavatItyata: 'AlokasaMyogAvacchedakAvacchinne ti cakSuHsaMyogavizeSaNamupAdattam / evakAreNa ca yogyatAvizeSasya vyavacchedaH dravyavAkSuSe hetutvaM = dravyacAkSuSatvAvacchinnakAryatvanirUpitakAraNatvam / tannirAse prakaraNakR tumupadarzayati - ghUkAdicAkSuSAnurodheneti / Adipadena mArjArAdigrahaNam / ayaM samAdhAnAzayaH, andhatamaHsaMyogAzrayAbhUtadravyacAkSarSa kauzikAdInAM bhavatyeva / na ca tatrAlokasaMyogAvacchedakAvacchinnacakSusaMyogo vartate / ataH tatra sthale yogyatAvizeSasyaiva kAraNatopagantavyA parairapi / anena dravyacAkSaSatvAvacchinnaM prati AlokasaMyogAvacchedakAvacchinnacakSaHsaMyogasya kAraNalaM patyakA vyatirekanyabhi| cArAt, AlokasaMyogasyA'nyathAsidbhatvApatteH, cakSuSoprApyakAritvena cakSuHsaMyogavirahAca / nanu bhavatu yogyatAvizeSasyA lokA'janyadravyAcAkSuSaM prati hetutvaM na tu dravyacAkSuSatvAvacchinnaM prati, kasyacit cAkSuSasyA'lokasaMyogajanyatvAt / ato'pi tadAzrayatvenA lokasya dravyatvaM setsyatIti naiyAyikAza''GkAyAM prakaraNakAra AhaAlokA'janyadravyacAkSupamiti / AlokA'janya dravyacAkSuSatvAvanchinnamiti / tasya = yogyatAvizeSasya, hetutvaM = kAraNalaM, astviti na abhidhAnIyaM = naiva vAcyam / atra hetumAha- AlokajanyatAvacchedakaniyatarUpA'paricayAditi | AlokAjanyadravyacAkSarSa prati yogyatAbizeSasya hetutvamityaGgIkAre AlokajanyadravyacAkSuSetaradravyacAkSuSatvAvacchinnaM prati tadetatvamiti labhyate / AlokajanyadravyacAkSuSasya prasiddhau taditaradravyacAkSuSatvasya yogyatAvizeSakAryatAvacchedakatvaM syAt, nA'nyathA, ghaTakA:prasiddhI ghaTitA'siddheH / na ca ghaTAdidravyacAkSuSatvasya tathAtvamastviti vAcyam, andhatamasyapi devatAyAH taccAkSuSodayAt / || na cAlokajanyadravyacAkSuSaM prasiddhamiti vAcyam, AlokajanyatAvacchedakaniyatadharmA:prasiddheH / na ca devatetarasamavetadravya - na ca te. iti / yahA~ naiyAyika kI ora se yaha kahA jAya ki --> "tamaHsaMyukta jisa dravyAMza kA yogyatAvizepajanya cAkSuSa batAyA gayA hai, vahI dravyAMza jaba cakSu ke parAGmukha bhAga meM hI andhakArasaMyogavAlA aura cakSu ke sanmukha bhAga meM AlokasaMyoga vAlA hotA hai, tabhI bhI usakA cAkSupa hotA hai / usake prati to AlokasaMyogAvacchedaka bhAga se avacchinna (= niyantrita) cakSusaMyoga ko hI kAraNa mAnanA ucita hai, na ki. yogyatA ko| isalie dravyacAkSupa ke prati AlokasaMyogAvacchedakAvacchinna cakSusaMyoga ko hI kAraNa mAnanA ucita hai" - to yaha naiyAyikakathana asaMgata hai / isakA kAraNa yaha hai ki dravyAcapayakacAkSupatvAvacchinna (= sabhI dravyacAkSuSa) ke prati AlokasaMyogAvacchedakAcacchina cakSusaMyoga ko kAraNa mAnane para vyatireka vyabhicAra upasthita hotA hai| vaha isa taraha - ulla pakSI, billI Adi kI cakSu ke abhimukha andhakAra hotA hai tabhI bhI unheM dravyacAkSuSa hotA hai| taba Apa naiyAyika mahAzaya kA abhimata ullUcakSusaMyoga AlokasaMyogAvacchedaka bhAga se avacchinna = niyantrita nahIM hai, phira bhI dravyacAkSupa hotA hai| yahA~ to yogyatAvizeSa ko hI kAraNa mAnanA hogaa| isalie, dravyacAkSuSatvAvacchinna ke prati AlokasaMyogAvacchinnacakSuHsaMyoga ko kAraNa nahIM mAnA jA sakatA, jisake phalarUpa meM kAraNatAabacchedaka AlokasaMyoga ke Azraya hone se Aloka meM dravyatva siddha ho sake / * dravyacAkSuSamAtra kA yogyatAvizeSa kAraNa hai - syAdAdI* AlokA'ja. iti / padi naiyAyika kI ora se yaha kahA jAya ki -> "ullU Adi kA dravyacAkSuSasAkSAtkAra AlokAjanya hone para bhI sara dravyacAkSuSa ko yogyatAvizeSajanya kahanA ucita nahIM hai / ullU Adi ke cAkSupa ke anurodha se yaha kahanA ThIka hai ki AlokA'janya duvyacAkSuSa ke prati yogyatAvizeSa kAraNa hai, jisase arthataH yaha siddha ho jAyegA ki usase bhinna dravyacAkSuSa ke prati AlokasaMyoga kAraNa hai| isa taraha usake AzrayarUpa meM Aloka meM dravyatva kI siddhi ho - 1
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jJaptI parasparAzyaprakAzanam * | AlokajanyatvA'jJAne tadajanyatvA'jJAnAt / 'AlokA'saMyuktacAkSuSaM prati tasya hetutvami'tyapi na vaktuM yuktama, mahadudbhUtA'nabhibhUtarUpavattaniveze gauravAt / -----* jayalatA * cAkSuSatvamevA''lokajanyatAvacchedakamiti vAcyam, cUkAdisamavete dravyacAkSudhe byabhicArAt / na ca pakSidevatetarasamavetadravyacAkSuSatvamastu tatheti vaktavyam, biDAlasamavete dravyacAkSuSe vyatirekanyabhicArAt / na ca pazupakSidevatetarasamavetadravyacAkSuSatve tattvaM baktuM yujyate, gauravAt, aJjanAdisaMskRtacakSuSAM caurAdInAM dravyacAkSuSe vyabhicArAcca / etena manuSyasamavetadravyacAkSuSatvasyA'pyAlokajanyatAvacchedakatvaM pratyuktam / satkAryatAda chedakA prasidhA savachinakAlAnirUpitakAraNatAyA AzrayatvamAlokasya kadhaM saMbhavet ? yenAlokajanyavAnuSaM sidhyeta, AlokaniSThajanakatAnirUpitajanyatAvacchedakAzrayA prasiddhI ca kadhamAlokA'janyadravyacAkSuSaM sidbhisIdhamArohet : aprasiddhaniSedhAnyogAdityAzayenA''ha- AlokajanyatvA'jJAne iti / tadajanya tvA'jJAnAt = AlokA'janyatvA prasiddheH / etena yogyatAvizeSA:janyacAkSuSatvamAlokajanyatAvacchedakamiti nirastam, jJaptI parasparAzrayaprasaGgAt / nanvastvAlokA saMyuktadravyacAkSuSatvasyaiva yogyatAvizeSajanyatAvacchedakatvamiti naiyAyikAzaGkAyAmAha- AlokA'saMyuktacAkSuSaM pratIti / AlokasaMyogazUnyadravyaviSayakacAkSupatvAvacchinnaM prati / tasya = yogyatAvizeSasya, hetutvaM - nimittakAraNatvaM, ityapi, kimutA''lokA janyadravyacAcapaM pratItyapizabdArthaH, na vaktuM yuktam / AlokaparamANusaMyuktayaTAdidravyasya mandatamasi cAkSuSodayenAilokA saMyuktadravyacAnuSatvasya yogyatAvizeSakAryatAvacchedakatvA'sambhavAt / na ca mahadA''lokA'saMyuktadravyacAkSuSatvAvacchinnaM prati yogyatAvizeSasya kAraNateti vaktavyam, tvadabhimatamahadanubhUtacakSUradimasaMyuktayaTAdidranyasya mandatamasi cAkSuSodayena mahadAlokA saMyuktacAnuSatvasyA'pyatiriktavRttitvAt / na ca mahadudbhUtAlokA'saMyuktacAkSuSatvasya tathAtvaM zraddheyam, mandatamasi mahadudbhUtarUpavadAlokalakSaNasuvarNadravyacAkSuSasyApi yogyatAvizeSajanyatvena taddoSatAdavasthyAt / na ca mahadadbhatAnabhibhUtarUpabadAlokA saMyuktacAkSaSatvasvaiva tattvam / suvarNarUpasyA'bhibhUtatvena suvarNagaganasaMyogasyA'tadhAtvAna doSaH / tatazca yogyatAvizeSakAryatAvacchedakaghaTakIbhUtatAdRzAlokasaMyogAzrayatvenA''lokasya dravyatvaM setsyatIti vAcyam, kAryatA:bacchedakakoTeratigurutvApaterityAzayenA''ha-mahadudbhUtAnabhibhUtarUpavattaniveze iti / mahatparimANodbhUtA'nabhibhUtarUpabadAlokasya yogyatAvizeSakAryatAvacchedakakoTI niveze / gauracAt = aprAmANikamahAgauravAt / tatazca dravyacAkSuSatvAvacchinnaM prati yogyatAvizeSasya kAraNatA svIkartanyA / ato nAlokasaMyogAzrayatvanA:lokasya dravyatvaM siMdhyeta / / sakatI hai" - to yaha ucita nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki yogyatAvizeSa ko AlokA'janya dravyacAkSuSa kA kAraNa kahane kA matalaba yaha hotA hai ki vaha Alokajanya dravyacAkSupa se bhinna dravyacAkSupa pratyakSa kA kAraNa hai / isalie jaba taka Alokajanyatva kA kisI dravyacAkSupa meM bhAna nahIM hogA taba taka eka bhI dravyacAkSupa meM AlokA'janyatva (=Alokajanyabheda) kA jJAna nahIM ho sakatA, kyoMki pratiyogI kA jJAna abhAvajJAna meM kAraNa hotA hai / tathA dravyacAkSupa meM Alokajanyatva kA nizcaya taba ho sakatA hai, yadi dravyacAkSuSavRttitvena AlokajanyatAavacchedaka niyata dharma kA bodha hai / avacchedaka kA jJAna na hone para tadavacchina kA jJAna nahIM ho sakatA hai / zAkhA kA jJAna na hone para zAkhAvajinnatvarUpa se kapisaMyoga kA akrodha nahIM hotA hai| magara AlokajanyatAvacchedaka niyata dharma aprasiddha hai / kauna kauna dravyacAkSuSa sAkSAtkAra Aloka se hI janya hai, na ki yogyatAvizepa se ? yaha abhI taka anizcita hai / ataH AlokAjanya cAkSupa ke prati yogyatAvizeSa ko kAraNa nahIM mAnA jA sktaa| AlokAsaM. iti / yahA~ yaha naiyAyikakathana ho ki -> "AlokA'saMyukta dravya ke cAkSupa ke prati yogyatAvizeSa ko aura AlokasaMyukta dravya ke cAkSupa ke prati AlokasaMyoga ko kAraNa mAnane meM koI bAdha nahIM hai| isa taraha bhI Aloka meM dravyatva kI siddhi ho sakatI hai / isalie AlokA'saMyuktadravyacAkSupatva hI yogyatAvizepakAryatAvacchedaka ho sakatA hai" - to yaha nAmunAsiba hai / isakA kAraNa yaha hai ki yogyatAvizeSakAryatAvacchedaka dharma ke ghaTakavidhayA jisa Aloka kA praveza kiyA gayA hai, vaha AlokasAmAnya na ho kara AlokavizeSa hai| Alokavizepa kA matalaba hai mahatparimANa evaM udbhuta anabhibhUta rUpavAlA Aloka, kyoMki manda andhakAra meM AlokaparamANu, neyAyikasaMmata nayanarazmisvarUpa Aloka evaM suvarNAtmaka Aloka ke saMyoga vAle ghaTAdi dravya kA yogyatAvizepa se cAkSapa sAkSAtkAra hotA hai| ataH yogyatAvizeSakAryatA
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 331 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 - kA.5 * AlokAdInAM kSayopazamavizeSe upakSINatvam * yogyatAvizeSazca 'tadaMze jJAnAvaraNakarmakSayopazama' iti na vizeSapadArdhA'nirukti: / / pareNa tu cakSuHsaMyogAvacchedakAvacchinna-mahadutAnabhibhUtarUpavadAlokasaMyogatvena dravyacAkSuSatvAvacchei prati kAraNatA vaktavyA / sA ca na sambhavati, ===.. ------------- vastuta AlokAanarasAyanAdInAM jJAnAbaraNakSayopazame evopakSINatvAdravyacAkSuSa prati na kAraNatvam, nirUpayiSyamANA'nyathAsiddhigrastatvAt / yadyapi tadaMzaviSayakasyA''lokAyuddhodhyajJAnAvaraNakSayopazamasya tadaMzaviSayakakSAyopazamikajJAnaM pratyeva kAraNatvaM tathApi cakSurAdivizeSasAmagrIsahakAreNa tadaMzaviSayakacAkSuSAdisAkSAtkArotpattirna viruddhetyAdikaM vibhAvanIyaM sudhIbhiH samayAnusAreNa / nanu syAdvAdinaye yogyatAvizeSasya kAraNamapi vizeSapadArdhA paricayAdasambhavaduktikamityAzaGkAyo prAha- yogyatAvizeSa - zreti / 'tadaMze jJAnAvaraNakarmakSayopazama' iti / kevalinAM cAkSuSavirahAt 'kSayopazama' ityuktam / bahalatame tamasi yUkAdInAM ghaTAdicAkSuSodayAt anyeSAzca tadanudayAt prakRte 'viSayagrahaNapariNAmarUpabhAvendriyagrAhyatApariNAmo viSayaniSTho yogyatAvizeSa' ityanuktvA 'viSayAMce jJAnAvaraNakarmakSayopazamo yogyatAvizeSa' ityuktam / yogyatAvizeSasya viSayaniSThatve tu tattatpuruSIyalanivezAvazyakatvena gauravatAdavasthyAt / / pareNa = naiyAyikena tu cakSuHsaMyogAvacchedakAvacchinna-mahadbhUtAnabhibhUtarUpavadAlokasaMyogatveneti / cakSuHsaMyogasya yo'vacchedaka; taMdavacchinno yo mahadudbhutAnabhibhUtarUpabadAlokasaMyogaH tattveneti / dravyacAkSupatvAvacchinnaM = laukikanyacAkSuSamAtra prati kAraNatA = nimittakAraNatA vaktavyA / anyathA cakSuHsaMyogAvacchedakAnavacchinna-mahatparimANazUnyAnudbhUtAbhibhUtA - lokasaMyogAdapi nayanaparAGmukhAdidravyacAkSuSApatteH / yadyapi yogyatAvizeSA'pekSayA darzitakAryakAraNabhAve gauravaM sphuTameva / na ca phalamukhatvena tasyA'doSatvamiti vAcyam, laghugatyantarasyopasthitI pramANapravRttisamaye siddhayasiddhibhyAM vyAghAtena phala avacchedaka dharma mahatparimANodbhUtAnabhibhUtarUpacadAlokasaMyogazUnyadravyacAkSuSatva hogA, jo atyaMta guru (baDA) dharma hone se gauravadoSAvaha hai| isakI apekSA ucita yahI hai ki sabhI dravyacAkSuSa ke prati yogyatAvizeSa ko kAraNa mAnA jAya, jisakA kAryatAvacchedakadharma dranyacAbhUpatva hogA, jo atyaMta laghu hai| isalie dravyacAkSuSatvAvacchedena yogyatAvizepa ko kAraNa mAnanA hI ThIka hai / ataH Aloka meM dravyatva kI siddhi nahIM ho skegii| * yogyatAvizeSa kA nirvacana.* yogya, iti / yahA~ yaha kahanA ki -> 'yogyatAvizeSa meM vizeSa padArtha kI vyAkhyA nAmumakina hone se dravyacAcapatvAvacchinna ke prati yogyatAvizepa ko kAraNa nahIM mAnA jA sakatA hai" - asaMgata hai, kyoMki yogyatAvizeSa kA artha hai usa aMza meM jJAnAvaraNakarma kA kSayopazama / tadaMzaviSayaka jJAnAvaraNa karma kA kSayopazama hone para tadaMza kA cakSu ke sahakAra se cAkSuSa sAkSAtkAra hotA hai aura usake abhAva meM cAkSupa pratyakSa nahIM hotA hai| isalie dravyacAkSupa ke prati uktasvarUpa yogyatAvizepa ko kAraNa kahane meM koI dopa nahIM hai / vastutaH tadezaviSayaka jJAnAvaraNakarmakSayopazama tadaMzaviSayaka kevala cAkSupa kA kAraNa nahIM hai kintu tadaMzavipapaka matyAdi jJAna kA kAraNa hai| phira bhI netrAdi indriyavizepa ke sahakAra se vaha cAkSupAdi jJAnavizeSa | kA janaka hotA hai / * AlokasAMyogakAraNatApakSa meM vijigamanAviraha paraNa. iti / syAdvAdI ke matAnusAra dravyacAkSupa kA kAraNatAavacchedaka dharma tadaMzaviSayaka jJAnAvaraNakSayopazamatva hotA hai, jo laghubhUta hai / jaba ki naiyAyika ko dravyacAcapa ke kAraNatAvacchedakadharmavidhayA cakSuHsaMyogAvacchedakAvacchitra-mahaGgratAnabhibhUtarUpavadAlokasaMyogatva kA aMgIkAra karanA par3egA, jo atyaMtagurubhUta hai| jisa bhAga meM cakSusaMyoga ho usI bhAga meM jaba mahat parimANa evaM uddhRta aura anabhibhUta rUpa ke adhikaraNIbhUta Aloka kA saMyoga hotA hai, tabhI usa bhAga kA cAkSuSa hotA hai - aisI naiyAyika vidvAnoM kI mAnyatA hai / magara yaha kAraNatA nAmumakina hai| isakA kAraNa yaha hai ki dravyacAkSuSa ke prati cakSuHsaMyogAvacchedakAvacchinna mahadbhutAnabhibhUtarUpAzrayAlokasaMyoga ko kAraNa mAnanA yA mahadbhutAnabhibhUtarUpAzrayAlokasaMyogAvacchedakAvacchinna cakSusaMyoga ko kAraNa mAnanA ? isa viSaya meM koI nirNAyaka yukti nahIM hai| ataH dravyacAkSuSakAraNatA -
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 * AlokasayogakAraNatAyAM vinigamanAvirahaH | AlokasaMyogasyA'pyavacchedakatvasambhave vinimamanAvirahAt / etena -> svA'vacchedakAvacchinacakSuHsaMyogasambandhenA'pyAlokasaMyogasya kAraNatvaM - pratyuktam, cakSuHsaMyogasyApi svAvacchedakAvacchinnA''lokasaMyogasambandhena tathAtve vinigamakA'bhAvAt / = = =* jayalatA * mukhatvA'yogAta, tathApi tAdRAkAraNatAyA asambhave hetvantaramAha- AlokasaMyogasyA''pIti / avacchedakatvasambhave = cakSuHsaMyogA'vacchedakayaTakatyakalpane vinigamanAvirahAditi / dravyacAkSuSatvAvacchinnaM prati cakSuHsaMyogAvacchedakAvacchinna-mahadudbhUtAnabhibhUtarUpabadAlokasaMyogaH kAraNaM yaduta mahadutAnabhibhUtarUpabadAlokasaMyogAvacchedakAvacchinna-cakSuHsaMyogaH ? ityatraikatarapakSapAtiyuktivirahAt dravyacAkSuSatvAvacchinnakSArthatAnirUpitakAra yatAvacchedakayaTakavidhayA cakSuHsaMyoga iva tAdRzAlokasaMyogo'pi kalpayituM zakyata iti dvitayamapi tAdRzakAraNatAvacchedakaghaTakaM syAdityubhayoratigurubhUtayo: taTitayoH kAraNatAkalpanApattiH / cakSuHsaMyoga-tAdRzAlokasaMyogayo: svAtantryeNa hetutvaM tu ekAvacchedena tAdRzAlokasaMyogavato dravyasyA'parabhAgAvacchedena cakSuHsaMyogAcAkSuSApatteH / eteneti / vinigamanAviraheNeti / asyA'gre 'pratyuktamityanenA'nvayaH / svAvacchedakAvacchinnacakSuHsaMyogasambandheneti / svapadenA''lokasaMyogasya grahaNam / AlokasaMyogasya = mahatparimANodbhUtAnabhibhUtarUpavadAlokasaMyogasya kAraNatvaM = dravya-cAkSuSatvAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatvam / viSayatAsambandhena dravyacAkSuSatvAvacchinnaM prati mahadudbhUtAnabhibhUtAlokasaMyogaH svAvacchedakAvacchinacakSuHsaMyogasambandhena kAraNam, yathA nayanAbhimukhAlokasaMyogAzrayadravye cakSuHsaMyoga-tAdRzAlokasaMyogayoravacchedakakyatAdazAyAM tAdRzAlokasaMyoga: svAvacchedakAvacchinnacakSuHsaMyogasambandhena yatra dravyAMze vartate tatraiva viSayatAsambandhena dravyacAkSuSaM jAyate / yadA tvekabhAgAvacchedena tAdRzAlokasaMyogo'parabhAgAvacchedena ca cakSuHsaMyogaH tadA tadavacchedakabhedAttAdRzAlokasaMyogaH svAvacchedakAvacchinnacakSuHsaMyogena na kutrA'pi vartate, tAdRzacakSuHsaMyogasyAlokasaMyogAvacchedakAnavacchinnatvAditi keSAzcinnaiyAyikAnAM matam / prakaraNakAra: tannirAse hetu kaNThata Aha - cakSuHsaMyogasyA'pi svAvacchedakAvacchinnAlokasaMyogasambandhena tathAtve = dravyacAkSuSakAraNatvasambhave, vinigamakA'bhAvAditi / viSayatAsambandhena dravyacAkSuSatvAvacchinnaM prati kiM mahadudbhUtAnanibhUtAlokasaMyogaH svAvacchedakAvacchinnacakSuHsaMyogasambandhena kAraNaM yaduta cakSuHsaMyogaH svAvacchedakAvacchinnamadudbhUtAnabhibhUtAlokasaMyogasambandhena kAraNaM ? ityatraikatarasAdhakabAdhakayuktivirahAnnaikasyaiva dravyacAkSuSakAraNatvaM vaktuM yujyate / na hi cakSuHsaMyogasya svAvacchedakAvacchinnAlokasaMyogasambandhena dravyacAkSuSakAraNatve kimapi bAdhakamasti, tayoravacchedakAbhinnatve eva cakSu:saMyogasya svAvakachedakAvacchinnAlokasaMyogasambandhenAzraye viSayatAsambandhena dravyalaukikacAkSuSasya jAyamAnatvAt / paro vinigamakaavacchedakazarIra ke ghaTakavidhayA cakSuHsaMyoga kI bhA~ti tAdRzAlokasaMyoga kA bhI nivevA mumakina hone se nizcita rUpa se eka kA grahaNa nahIM ho sakatA hai aura donoM kA grahaNa karane meM atyaMta gaurava hai| isalie dravyacAkSuSa ke prati darzita AlokasaMyoga ko kAraNa nahIM mAnA jA sakatA / pratena, iti / yahA~ naiyAyika kI ora se yaha kahA jAya ki -> "vyacAkSuSa ke prati AlokasaMyoga hI kAraNa hai aura kAraNatAvacchedaka sambandha hai svAvacchedakAvacchina cakSusaMyoga / svapada se dravyacAkSuSakAraNIbhUta AlokasaMyoga kA grahaNa abhimata hai / vaha dravya ke jisa bhAga meM rahatA hai, vaha bhAga AlokasaMyoga kA avacchedaka hotA hai, usI bhAga meM yadi cakSusaMyoga rahatA ho taba vaha AlokasaMyoga svAvacchedakAvaJchitra cakSusaMyoga sambandha se usI bhAga meM rahatA hai aura viSayatA sambandha se dranyacAkSupa bhI vahIM rahatA hai / bhina bhinna bhAgAvacchedena AlokasaMyoga aura cakSusaMyoga dravya meM rahane para cakSuHsaMyoga AlokasaMyogAvacchedaka bhAga se avajinna nahIM hotA hai| ataeva taba dravyacAkSuSa ke udaya kA Asadana nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki usa avasthA meM dravya meM AlokasaMyoga svAvacchedakAvacchinna cakSusaMyoga sambandha se nahIM rahatA hai" - to yaha bhI nAmunAsiba hai, kyoMki aba bhI vinigamanAviraha doSa se naiyAyika mukta nahIM ho sakatA / naiyAyika ke uparyukta kathana ke khilApha meM yaha bhI kahA jA sakatA hai ki viSayatA sambandha se dravyacAkSudha kA cakSusaMyoga hI svAracchedakAvacchinAlokasaMyogasambandha se kAraNa hai / yaha kathana ayukta hai aura naiyAyikakathana yuktisaMgata hai . isa viSaya meM koI sAdhaka-bAdhaka tarka nahIM hai| isalie AlokasaMyoga-kAraNatA vinigamanAvirahagrasta hogii| isa paristhiti meM yA to donoM meM kAraNatA mAnanI par3egI yA
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 333 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 kA. 5 cakSuHsaMyogakAraNatAvAdimataprakaTIkaraNam * atha cakSuH saMyogasyaiva niruktasambandhena tathAtvamasturabhibhUtarUpavadAlokasaMyogatvasya cAkSuSAnabhibhUtarUpavadAlokasaMyogatvasya vA'pekSayA cakSuH saMyogatvasya kAraNatAvacchedakatve lAghavAditi cet ? na, sambandhavidhayA tatpraveze tavA'pi sAmyAt / sambandha *nayalatA = svAvaccheda mupadarzayati atheti / cakSuH saMyogasyaiveti / evakAreNAlokasaMyogavyavacchedaH kRtaH / niruktasambandhena kAvacchinna- mahadudbhUtAnabhibhUtAlokasaMyogasaMsargeNa tathAtvaM = dravyacAkSuSahetutvaM astu / nanu mahadudbhUtAnabhibhUtAlokasaMyogasya evaM svAvacchedakAvacchinnacakSuH saMyogasaMsargeNa dravyacAkSupa hetutvaM kiM bAdhakamasti yena bhavadupadarzitakAryakAraNabhAvaH svAtmapratiSThAM | labheta ? ityAzaGkAyAM para Aha mahadudbhUtAnabhibhUtarUpavadAlokasaMyogatvasyeti / asyA'gre 'kAraNatAvacchedakatve' ityatrA'nvayaH / naiyAyikaH prativAdimate saMbhavallaghukAraNatAvacchedakamAha cAkSuSAnabhibhUtarUpavadAlokasaMyogatvasya veti / mahatparimANodbhUtarUpAzrayasyaiva paramate cAkSuSatvasambhavAt tatsthAne 'cAkSuSe' tyuktam / zeSaM pUrvavat / cakSuH saMyogatvasya kAraNatAvacchedakatve = dravyacAkSuSakAraNatAvacchedakatve lAghavAditi / kAraNatAvacchedakadharmazarIralAghavAditi / AlokasaMyogasya niruktasaMsargeNa tatkAraNatve mahaddudbhUtAnabhibhUtarUpavadAlokasaMyogatvaM cAkSuSAnabhibhUtarUpavadAlo kasaMyogatvaM vA tatkAraNatAvacchedakaM syAt / cakSuH saMyogasya niruktasaMsargeNa tathAtye tu cakSuH saMyogatvametra tatkAraNatAvacchedakaM syAt / tatra cakSuH saMyogatvasyaiva laghutvAccakSuHsaMyogasyaiva niruktasambandhena taddhetutvaM kalpayitumucitamiti athAzayaH / - - AlokakAraNatAvAdI tannirAkurute neti / sambandhavidhayA = kAraNatAvacchedakasaMsargarUpeNa tatpraveze = mahadudbhUtAnabhibhUtarUpavadAlokasaMyogatva- cAkSuSAnabhibhUtarUpavadAlokasaMyogatvA'nyataraniveze, taba naiyAyikasya api sAmyAt = tulyagIravAt / cakSuHsaMyogasya taddhetutve tUpadarzitagurutaradharmaghaTita dravyacAkSuSakAraNatAvacchedakasambandhe yAdRzaM gauravaM tAdRzameva gauravaM mahadudbhUtAnabhibhUtarUpavadAlokasaMyogasya tatkAraNatve mama dravyacAkSuSakAraNatAvacchedakadharma iti tulyagauravamubhayapakSe / nanu kAraNatAvacchedakadharmazarIragauravameva dUSaNaM na tu kAraNatAvacchedakasambandhavazarIragauravamityAzaGkAyAM syAdvAdyAha- sambandhadonoM meM akAraNatA donoM meM kAraNatA mAnane meM to bhArI gaurava hai aura eka ko bhI kAraNa na mAnane para Aloka meM anyatva kI siddhi na ho sakegI / * dharmagaurava kI bhA~ti sambandhagaurava bhI doSa syAdAdI atha ca iti / yadi yahA~ naiyAyika kI ora se aisA kahA jAya ki "viSayatA sambandha se dravyacAkSupa ke prati svAvacchedakAvacchinnacakSuH saMyoga sambandha se AlokasaMyoga kA kAraNa nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki gAva andhakArasthita dravya ke sAtha AlokaparamANu kA cakSurazmisvarUpa Aloka ko evaM suvarNAtmaka Aloka kA saMyoga hone para bhI usa dravya kA cAkSuSa nahIM hone se dravyacAkSuSakAraNatAvacchedaka dharma AlokasaMyogatva nahIM ho sakatA kintu mahaduddhRtAnabhibhUtarUpavadAlokasaMyogatva ho sakatA hai athavA cAkSuSAnabhibhUtarUpavadAlokasaMyogatva / mahatparimANa evaM uddhRta rUpavAle dravya kA hI cAkSuSa sAkSAtkAra hone se bar3ha cAkSuSa bhI kahA jA sakatA hai / magara yaha kAraNatAvacchedaka dharma atyanta guru hai / isakI apekSA cakSusaMyoga ko hI darzitasambandha se dravyacAkSupa kA kAraNa mAnanA ucita hai, kyoMki taba kAraNatAvacchedaka dharma cakSusaMyogatva hI hotA hai, jo atyanta laghu he / ataH AlokasaMyoga ko dravyacAkSuSa kA kAraNa mAnane kI apekSA casaMyoga ko hI usakA kAraNa mAnanA ucita hai" <- to yaha bhI asaMgata hai| isakA kAraNa yaha hai ki AlokasaMyoga ko svAvacchedakAvacchinnacakSusaMyogasambandha se dravyacAkSuSa kA kAraNa mAnane para hamAre mata meM jaise kAraNatAvacchedaka dharma ke zarIra meM gaurava hai, ThIka vaise hI Apa naiyAyika mahAzaya ko bakSusaMyoga ko svAvacchedakAvacchinnamadudbhUtA'nabhibhUtarUpavadAlokasaMyogasambandha se dravyacAkSuSa kA kAraNa mAnane kI vajaha kAraNatAvacchedakasambandha ke zarIra meM gaurava hotA hai / hamAre abhISTa kAraNatAvacchedakadharma kA Apa naiyAyika vidvAn kAraNatAvacchedakasambandha ke ghaTakarUpa meM svIkAra karate haiM / ataH dravyacAnupakAraNatAvacchedakadharmavazarIra meM jo hamAre mata meM gaurava prasakta hotA hai, vahI gaurava Apa naiyAyika manISI ke pakSa meM dravyavipayakacAnupakAraNatAvacchedakasambandhazarIrAMza meM hai / ataH Apake abhimata kArya kAraNabhAva kI apekSA hamAre abhISTa kArya kAraNabhAva ke aMgIkAra meM jyAdA gaurava nahIM hai, tulya gaurava hai / yahA~ yaha bhI nahIM kahanA cAhie ki > "kAraNatAvacchedaka dharma ke zarIra meM jo gaurava hai, vahI doSAtmaka hai, na ki kAraNatAvacchedaka sambandha zarIra meM praviSTa gaurava bhI / isalie viSayatAsambandha se dravyaviSayaka cAkSupa sAkSAtkAra ke prati cakSusaMyoga ko kAraNa mAnane para kAraNatAvacchedaka saMbandha ke zarIra meM jo gaurava prasakta hotA hai vaha -
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sambandhagauravasyAphi dUpaNatvam ** gauravA'doSatvapavAdasya niyuktikatvAt / vijAtIyAlokasaMyogatvenaiva tandetutvamityaro / / ta dravyaniSThalaukikaviSayatA-dravyasamavetaniSThalaukikaviSayatAdisambandhabhedena cAkSuSatvAvacchinnaM pratyAlokasaMyogAvacchedakAcchimacakSuHsaMyoga-tatsaMyuktasamavAyAdena nAhetutAkalpane gauravAta, = ==* jayalatA *=== gauravA'doSatvapravAdasya = 'sambandhIravasya nirdoSatvamiti prabAdasya, niyuktikatvAt = aprAmANikattAt / ata: kAraNatAvacchedakadharmazarIragauravavat kAraNatAvacchedakasambandhadehagIravasyA'pi duSTatvameva / vinigamakA'bhAvAdubhayoH sadoSatvaM nirdoSatvaM vA syAt, na tvekatarasyeti niruktasambandhena cakSuHsaMyogavat pradarzitasaMsargeNa mahadudbhutA'nabhibhUtarUpavadAlokasaMyogasyA'pi taddhetutve vinigamanAvirahasya vajralepAyamAnatvenobhayo : gurutarasambandhadharmaghaTitakAraNatvapnAptAvaprAmANikamahagauravamiti tAtparyam / yadi ca sAmpradAyikapravAdapravAhapatitaH para; sambandhagauravA'doSatvakadAgrahaM naiva parityajettadA svapakSe'pi AlokakAraNatAvAdino dravyacAkSuSakAraNatAvacchedakadharmazarIralAdhavamupadarzayanti - vijAtIyA''lokasaMyogatvenaiveti / evakAreNa mahaTugatAnabhibhUtarUpabadAlokasaMyogatvasya cAkSuSAnabhibhUtarUpavadAlokasaMyogatvasya ca garutaradharmasya vyavacchedaH kRtaH / taddhetutvaM = dravyacAkSuSatvAvacchinnaM prati kAraNatvam / upadarzitacakSuHsaMyogakAraNatAvAdimatamunmUlayitumAlokasaMyogakAraNatAvAdI upakramate - atheti / cedityanenA'syA'nvayaH / dravyaniSTalaukikaviSayatA-dravyasamavetaniSTalaukikaviSayatAdisambandhabhedeneti / AdidAbdena dravyasamavetasamavetavRttilaukikaviSayatAdravyavRttyabhAvavizeSaNatAkhyalaukikaviSayatA-dravyasamavetavRttyabhAvavizeSaNatAbhidhAnalaukikaviSayatA-dravyasamavetasamavetavRttyabhAvavizaSeNatAtmakalaukikaviSayatAnAM grahaNamabhipretam / cAkSuSatvAvacchinnaM = laukikacAkSuSasAkSAtkAratvAvacchinnaM prati, AlokasaMyogAvacchedakAvacchinnacakSaHsaMyoga-tatsaMyuktasamavAyAderiti / Adipadena tatsaMyuktasamavetasamavAya-tatsaMyuktavi ktasamavetavizeSaNatA-tatsaMyuktasamavetasamavetavizeSaNatAnAM parigrahaH kArya: / nAnAhetutAkalpane gauravAditi / cakSuHsaMyogasya cAkSuSakAraNatopagame SaTkAryakAraNabhAvasvIkAragAravam / tathAhi - (1) dravyaniSThalaukikaviSayatAsambandhena cAkSuSatvAvacchinnaM prati AlokasaMyogAracchedakAvacchinnacakSuHsaMyogasya samavAyena hetutvaM yathA ghaTacAkSuSaM prati tAdRzacakSu:saMyogasya / atra cAkSuSaniSThakAryatAvacchedakasambandhavidhayA dravyavRttiviSayatopAdAne 'caitrasyAyaM patra' ityAdicAkSaSe caitrAyaMze vyabhicAra: syAdityato doSarUpa nahIM hai / jara ki Aloka-saMyogakAraNatAbAda meM kAraNatAvacchedakadharma ke zarIra meM gaurava prApta hone se vaha sadoSa hai| isalie AlokasaMyoga ko dravyacAkSuSa kA kAraNa nahIM mAnA jA sakatA" - yaha naiyAyikakathana isaliye nAmunAsiba hai, ki 'sambandhazarIra meM gaurava nirdoSa hai| yaha pravAda niyuktika hone se hameM svIkArya nahIM hai| jaise avacchedakadharmazarIra meM praviSTa gaurava dopAtmaka mAnA jAtA hai, ThIka usI taraha avacchedakasambandhazarIragata gaurava ko bhI sadoSa mAnanA hI saMgata pratIta hotA hai / ataH cakSusaMyogakAraNatAvAdI ke mata meM kAraNatAvacchedakasambandhazarIragata gaurava meM nirdopatA kI ghoSaNA karanA nitAMta ayogya hai| ataH dono pakSa meM gaurava samAna hI hai| vijAtI. iti / yahA~ anya vidvAnoM kA yaha kathana hai ki AlokakAraNatAvAdI kI ora se mahadbhatAnabhibhUtarUpabadAlokasaMyogatva yA cAkSupAnabhibhUtarUpavadAlokasaMyogatva kI apekSA laghubhUta vijAtIyAlokasaMyogatva kA dravyacAkSuSakAraNatAracchedakadharmavidhayA svIkAra kiyA jA sakatA hai / aisA mAnane para kAraNatAvacchedakadharmazarIra meM gaurava kA avakAza nahIM hai| ataH viSayatA sambandha se dravyacAkSuSa ke prati cakSusaMyoga kI bhA~ti AlokasaMyoga ko kAraNa mAnane meM kAraNatAvacchedakadharmazarIra meM bhI gaustra kA avakAza na hone se vinigamanAviraha doSa babalopa banatA hai| isI doSa kI vajaha darzita sambandha se cakSusaMyoga ko dravyacAkSupakAraNa nahIM mAnA jA sakatA, yaha phalita hotA hai / E viSayaniSThapratyAzi se. cakSusaMyogaphAratA meM gaurava - AtmaniSThapratyAsa tivAdI ha pUrvapakSa :- atha dravya, iti / yahA~ AnmaniSThapratyAsatti se AlokasaMyoga ko vijAtIya cAkSuSa kA kAraNa mAnane vAle vidvAna loga viSayaniSTapratyAsatti se cakSuHsaMyoga ko cAkSupa kA kAraNa mAnane vAle manISiyoM ke pakSa meM doSa kA udbhAvana karate hue kahate haiM ki -> "cakSuHsaMyoga ko viSaya meM rakha kara cAkSuSa kA kAraNa mAnane para aneka kArya-kAraNabhAva kI kalpanA Avazyaka banane se kAryakAraNabhAvabAhUlya hotA hai, jo doSasvarUpa mAnA jAtA hai / vaha isa taraha-dravyaniSTalaukika | viSayatA sambandha se cAkSuSa ke prati AlokasaMyogAvacchedakAracchinacakSuHsaMyoga ko kAraNa mAnanA hogA, jaise ghaTaviSayaka
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 335 madhyamasyAvAdarahasya khaNDaH 2 - kA. * SaDvidhakAryakAraNabhASadyotanam * | lAghavAt samavAyena tamastavyApyabhinIyalaukikaviyitAvaccAkSuSaM pratyAlokasaMyogasya | ---... -----...-.-....-----* jayalatA *- =-=-=-- :laukikatvAkhyaviSayatAvizeSozadAnam / evamagre'pi svayameva bhAvanIyama / (2) dravyasamavetaniSThalaukikaviSayatAsambandhena cAkSuSatyAvacchinna prati AlokasaMyogAbaccheda kAvanchin cakSuHsayogAzrayasamavAyasya svarUpeNa yadA tAdRzacakSuHsaMyogasya svAzrayasamavAyena hetutvaM yathA ghaTarUpacAkSuSa prati damitravarUpamma / (3) dravyasamavetasamavetaniSThalaukikaviSayatAsaMsargeNa cAkSuSatvAvacchinna prati Aloka-saMyogAvacchedakAvacchinnacakSa mAMgAzrayasamaganyamavAyasya svarUpeNa yadvA tAdazacana:saMyogasya svAzrayasamaveta hetutvaM yathA ghaTApasamavetarUpatvacAkSuSaM prati vyAvarNitalakSaNasya / (4) dralyavRttyabhAvaniSThavizeSaNatAtmakalAMkikaviSayatAsambandhena cAkSaSatvAvacchinnaM prati AlokasaMyogAvacchedakAvacchinnacakSa:saMyogAzrayavizeSaNatAyA hetatvaM yathA bhUtalabusighaTAbhAvacAkSuSaM prati tsyaaH| (5) dravyasamabetavRttyabhAvaniSThavizeSaNatAsvarUpalaukikaviSayatAsambandhena cAkSuSatvAvacchinna prati AlokasaMyogAvacchedakAvacchinnacakSuHsaMyogAzrayasamavetavizeSaNatvasya svarUpeNa yadvA tAdRzacakSuHsaMyogasya svAzrayasamavetavizeSaNatAsambandhena kAraNatvaM yA ghaTanIlavRttirUpAbhAzcAkSuSaM prati nirUpitahetoH / (6) dravyasamavetasamavetavRttyabhAvaniSThavizeSaNatAlakSaNalaukikaviSayatAsaMsargeNa cAkSuSalyAvacchinnaM prati AlokasaMyogAvacchedakAvacchinnacakSu:saMyogAzrayasamavetasamavenavizeSaNatvasya svarUpeNa yadvA tAdRzacakSuHsaMyogasya svAzrayasamaretasamadetavizeSaNatAsambandhena hetutvaM yathA rUpatvabRttirUpAbhAvacAkSuSaM prati vyAkhyAtakAraNasya / kAryatA. vacchedakakAraNatAvacchedakadharmasambandhAnyatamabhede'pi kAryakAraNabhAvo bhidyate, ghaTakabhede taTitabhedAt / tatazca viSayaniSThapratyAsattyA cakSuHsaMyogakAraNatArAdinaye pradarzitaSaTkAryakAraNabhAvA'gIkArasyA''vazyakatvAnmahagauravam / / sAmpratamAtmaniSThapratyAsattthA AlokasaMyogakAraNatAvAdI svapakSe lAghavamAviskaroti - lAghavAditi / viSayaniSThapratyAsattyA cakSa:saMyogakAraNatApakSAupekSayA lAghavAditi / samavAyeneti / anena kAryatAvacchedakasambandhaH pradarzitaH / tamastad| vyApyabhitrIyalaukikaviSayitAvaccAkSuSaM = tamastadvyApyabhinnanirUpitalaukikaviSayitAzrayacAkSuSalakSaNaM kArya prati AlokasaMyoga laukikacAkSuSa nyaniSTha laukika viSayatA sambandha se ghaTa meM rahatA hai aura usI ghara ke eka hI bhAga meM AlokasaMyoga evaM cakSusaMyoga rahane para AlokasaMyoga ke apanaTedaka bhAga se avaJcheina cakSusaMyoga bhI ghaTa meM rahatA hai| kArya aura kAraNa isa taraha vipayaniSTha sambandha se samAnAdhikaraNa banane se una donoM ke bIca kAryakAraNabhAra saMgata ho sakatA hai / magara ghaTanIlarUpavipayaka cAkSupa kI upapani pradarzita kArya-kAraNabhAva se nahIM ho sakatI hai, kyoMki ukta cAkSuSa kA vipaya ghaTanIlarUpa hai, jo guNa hai na ki dravya / ataH vyaniSTa laukika viSayatA sambandha se vaha cAkSuSa ghaTanIlarUpa meM na raha sakegA (utpatra nahIM ho skegaa)| ataH yahA~ kAryatAvacchedaka sambandha dravyaniSTha laukika viSayatA na ho kara dravyasamavetaniSTa laukika viSayatA hogA, kyoMki ghaTanIlarUpa ghaTa dravya meM samaveta hone se dravyasamavetaniSTha laukika viSayatA sambandha se ghaTanIlarUpacAkSupa ghaTanIlarUpa meM raha sakatA hai / vahA~ cakSuHsaMyoga nahIM raha sakatA, kyoMki ghaTanIlarUpa guNa hai aura cakSusaMyoga bhI guNa hai tathA guNa meM guNa nahIM rahatA hai / isalie Aloka-saMyogAvacchedakAvacchinacakSusaMyogAzrayasamavAya ko hI ghaTanIlarUpacAkSuSa kA kAraNa mAnanA hogA / tAdRza cakSusaMyoga kA Azraya nIla ghaTa hai, jisakA samavAya ghaTanIlarUpa meM rahatA hai / isalie dravyasamavetaniSTha laukikaviSayatA sambandha me cAkSupa ke prati AlokasaMyogAvacchedakAvacchinacakSusaMyogAzrayasamavAya ko kAraNa mAnanA hogA / yaha dUsarA kArya-kAraNabhAva huaa| isa taraha anya kAryakAraNabhAva kA svIkAra rUpatvAdiviSayaka cAkSupa ke anurodha se karanA par3egA / ataH viSayaniSThapratyAsatti se cAkSupa pratyakSa ke kAraNavibhUyA cakSuHsaMyogAdi kI kalpanA gauravadoSagrasta hai / ___* AtmaniSThapratyAsati se AlokasaMyoga meM kAraNatAkalpanA laghu hai ** lAghavA. iti / viSayaniSThapratyAsatti se cakSusaMyoga meM kAraNatA kI kalpanA kI apekSA AtmaniSThapratyAsati se AlokasaMyoga meM kAraNatA kI kalpanA karane meM lAyaba hai| AtmA meM samavAya sambandha se cAkSuSa sAkSAtkAra rahatA hai, kyoMki baha guNa hai| ataH kAryatAvacchedaka sambandha samavAya hai / cAkSupAtmaka kArya AtmA meM rahatA hai| isalie usake kAraNa AlokasaMyoga kA bhI AtmA meM rahanA Avazyaka hai, kyoMki kArya aura kAraNa samAnAdhikaraNa hone para hI una donoM meM kArya-kAraNabhAva ho sakatA hai| AlokasaMyoga aura cakSusaMyoga eka bhAga meM rahane para hI cAkSupa sAkSAtkAra kA udaya hotA hai / tathA usa cakSusaMyoga ke Azraya cakSu se mana kA saMyoga hotA hai aura mana kA vijAtIya saMyoga AtmA ke sAtha hotA hai| ata: AlokasaMyoga sva(AlokasaMyoga) avacchedaka (viSayabhAga)avacchinacakSusaMyogAzraya(cakSu) saMyuktamanapratiyogika-AtmAnuyogika-vijAtIyasaMyogasaMbandha se AtmA meM rahatA hai| yadyapi jJAnamAtra ke prati AtmamanasaMyoga kAraNa hai| phira bhI cAkSuSajanaka AtmamanaHsaMyoga spArzanAdijanaka AtmamanaHsaMyoga se vijAtIya = bhinnajAtivAlA hotA hai / isalie kAraNatAvacchedakasambandha meM tAdRzasaMyoga
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 *AlokasaMyogakAraNatApakSe lAghavaprakAzanam * || svAvacchedakAcchimasaMyogavaccanaHsaMyuktamana:pratiyogikavijAtIyasaMyogasambandheneva kAraNatA kalayate / cakSaHsaMyogasya svAvacchedakAvacchinnAlokasaMyogAvacchedakAvacchimasvavaccana:saMyuktamana:pratiyogikavijAtIyasaMyogasambandhena tathAtve tu sphuTameva gauravam, sambandhaura =-., =* jayalatA hai | syeti / 'kAraNate' tyanenA'syA'nvayaH / AtmaniSThapratyAsattibAdI svapakSe kAraNatAvacchedakasambandhamAha - svAvacchedakAvacchinnasaMyogavaccakSuHsaMyuktamanaHpratiyogikacijAtIyasaMyogasambandheneveti / svapadena AlokasaMyogasya grahaNam / tadavacchedako yo viSayAM'zaH tavacidannaH saMyogaH = cana:saMyogaH, tadAzrapIbhUtena cakSuSA saMyuktaM manaH tatpratiyogika AtmAnuyAgikaH yo | vijAtIyasaMyogaH tatsambandhenaivetyarthaH / tena sambandhena AlokasaMyoga Atmani vartate tatraiva ca samavagyasanandhana darzitacAmapaM vartate / andhakArapratyakSe tamovyApyAlokasaMyogAbhAvacAkSuSe ca nAlokasaMyogApekSati AlokasaMyogakAryaghaTakabhedakoTI tadAbaviSayanivezaH / na ca kAraNatAvacchedakasambandhI vijAtIyatvena kimarthaM vizeSita iti vAcyama, rAsanAdisAkSAtkAra-jana mamana:saMyogavyavacchedakRte tasyA'vadayakatvAt / yadyapi pratikSaNamAtmamana:saMyogo bhidyate, manasaH caMcalalAn tathApi cayUSa - janakatAvacchedakajAtivizeSasattvAnna vyatirekavyabhicAra: / evaJcAtmaniSThapratyAsattyA AlokasaMyogasya kanidhakAraNatvena lAghavameva matpakSe vinigamakamiti bhAvaH / ___ nana bhavatu mamA'pi cakSuHsaMyogasyA''tmaniSThapratyAsattyA kAraNatvamiti cakSuHsaMyogakAraNanAvAdya-zAM manasikRtya AlokasaMyogakAraNatAvAdyAha - cakSuHsaMyogasyeti / svAvacchedakAvacchinnAlokasaMyogAvacchedakAvacchinnasvavaccakSuHsaMyuknamanaHpratiyogikavijAtIyasaMyogasambandheneti / svapadenA'tra cakSuHsaMyogasya grahaNam / cakSuHsaMyogasyA bacchedako yo viyavRttiH bhAgaH tadavacchinno ya AlokasaMyogaH tadavacchedakaH punaH sa eva viSayAMza: tadavacchinno'pi punaH sa eva cakSuHsaMyoga . tadvat yacakSaH tatsaMyaktaM yanmanaH tatpratiyogika AtmAnuyogiko yo vijAtIyaH = rAsanAdisAkSAtkArajanakatAvanachedakaja zanyaH saMyogaH sa Atmani vartate / ataH tena sambandhena cakSuHsaMyogo'pyAtmanyaiva vartate / evaJcAkSAtmaniSThapratyAsattyA cakSuH2. gasya tadhAtve = tamastadvyApyabhinnanirUpitalaukikaviSayitAvaccAkSuSakAraNatye, tu sphuTameva = spaSTameva gauravaM = kAraNatAvaka | na kaha kara 'tAdRzavijAtIyasayoga' aisA kahA hai / yahA~ yaha bhI dhyAna meM rahe ki AlokasaMyoga cAkSuSamAtra kA janaka nahIM hotA hai, kyoMki andhakAra = prakAzAbhAva evaM usake vyApya prakAzasaMyogAbhAva kA cAkSupa pratyakSa AlokasaMyoga ke binA hI hotA hai / isalie AlokasaMyoga kA kAryatAavacchedaka dharma bhI cAkSupatva na ho kara andhakAra-tadvyApyabhinnapadArthanirUpitalIkikavipapitAzrayacAkSupatva hI hogaa| yahA~ aneka kArya-kAraNabhAva kI kalpanA anAvazyaka hai, kyoMki cAhe ghaTacAkSuSa ho, cAhe ghaTanIlarUpaviSayaka cAkSupa ho, cAhe ghaTanIlarUpatvaviSayaka cAkSuSa ho, rAhe paTAbhAvaviSayaka cAkSupa ho, cAhe ghaTanIlarUpavRttipItarUpAbhAvaviSayaka cAkSuSa ho, cAhe nIlarUpavajAtivRttirUpAbhAvaviSayaka cAkSupa ho, ve sabhI samavAya sambandha se AtmA meM hI rahate haiN| ataH AtmaniSThapratyAsatti (=sambandha) se AlokasaMyoga meM kAraNatA kA svIkAra karane meM anekakArya-kAraNabhAvakalpanA'nAvazyakatAprayukta lAyaba hai| yaha lAyaba hI vinigamaka hone se 'cAkSudha kA kAraNa cakSusaMyoga hai yA AlokasaMyoga ?' ityAkAraka vinigamanAviraha kA avakAza nahIM hai / isalie AlokasaMyoga ko hI usakA kAraNa mAnanA ucita hai - yaha phalita hotA hai| * ca saMyoga ko AtmaniSThapratyAsati se. kAraNa mAnane meM gaurava cakSuHsaM. iti / yadi yahA~ cakSusaMyogakAraNatAcAdI kI ora se yahA kahA jAya ki -> "yadi viSayaniSThapratyAsatti se cakSusaMyoga ko cAkSupa sAkSAtkAra kA kAraNa mAnane meM doSa hai taba use AtmaniSThapratyAsatti se kAraNa maano| jaise AlokasaMyoga ko Apa AtmaniSThapratyAsatti se kAraNa mAnate haiM, ThIka usI taraha cakSusaMyoma ko bhI AtmaniSTapratyAsatti se cAkSuSa sAkSAtkAra kA kAraNa mAnA jA sakatA hai| ata: cinigamanAviraha doSa punaH prasakta hogA" - to yaha nAmunAsiba hai / isakA kAraNa yaha hai ki AtmaniSThapratyAsatti se cakSusaMyoga ko cAkSuSa sAkSAtkAra kA kAraNa mAnane kA matalaba yaha hotA hai ki cakSusaMyoga AtmA meM raha kara ke AtmA meM samavAya sambandha se cAkSupa ko utpanna karatA hai / magara cakSusaMyoga kevala svAzrayasaMyuktamanaHpratiyogikavijAtIyasaMyoga sambandha se AtmA meM raha kara cAkSuSa ko utpanna nahIM kara sakatA hai, gADha andhakAra meM avasthita ghaTAdi dravya ke sAtha cakSusaMyoga hone para bhI ghaTAdi kA cAkSuSa hone lagegA, kyoMki taba bhI cakSusaMyoga sva(= cakSusaMyoga)Azraya (cakSu)saMyuktamanaHpratiyogika vijAtIyasaMyoga vAle AtmA meM tAdRza sambandha se rahatA hai| isakA nivAraNa karane ke lie yahI kahanA hogA ki cakSusaMyoga svAbacchedakAvacchinAlokasaMyogAvacchedakAvacchinnasvavacakSuHsaMyukta
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 337 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 - kA.5 laghusambandhasambhave murusambandhakalpanAyA anyAyyatvam * vA'doSatvavAdinA'pi sambhavati laghusambandhe gurusambandhA'kalpanAditi cet ? na, tathApi | ==* jayalatA - - - sambandhavArIgIravam / svAzrayasaMyuktamana:pratiyogikavijAtIyasaMyogasambandhena cakSuHsaMyogasya cAkSuSakAraNatve tu bahalatame tamasi ghaTacakSuHsannikarSa dazAyAM lacAkSuSApattiriti darzitagurusambandhasyaiva kAraNatAvacchedakatvaM vAyamiti gauravameveti bhAvaH | __ nanu cakSu:saMyogakAraNatAvAdino mama mate sambandhagauravasya doSatvaM nA'DrIkriyate kintu dharmagauravasyaiveti na tAdRzacAkSuSakAraNatAvacchedakasambandhazarIragauravaM doSa iti punarvinigamanAvirahI duruddhara iti nAlokasaMyogasya tatkAraNatvaM sughaTaghaTAkoTisaNTaGkamATIkate ityAzaGkAyAmAlokasaMyogakAraNatAvAdyAha - sambandhagauravA'dopatvavAdinA'pIti / kiM punaH sambandhagaurava - doSatvavAdineti apizabdArthaH / sambhavati ladhusambandhe gurusambandhA'kalpanAditi / AlokasaMyogasya laghusambandhena tatkAraNalopapattI cakSuHsaMyogasya gurutarasambandhana tatkAraNatvakalpanAyA anyAyyatvAnna prakate vinigamanaviraha TrayAtmaniSupratyAsattyA AlokasaMyogasyaiva taddhetutvakalpanamucitamiti tadAzrayatvenAlokasya dravyattvasiddhirityathAzayaH / syAdvAdI tannirAkaroti - neti / yadyapi AlokasaMyogasya darzitasambandhena cAkSuSakAraNatve udyotasthapuruSasya bahalAndhakArasthavastucAkSuSasAkSAtkArodayApattirdvArA, AlokasaMyogasya svAvacchedakAvacchinnasaMyogavacakSuHsaMyuktamana:pratiyogikavijAtIyasaMyogasambandhenA'tmani sattvAt / na ca svAnavacchedakAnavacchinnacakSuHsayogayacakSuHsaMyuktamana:pratiyogikavijAtIyasaMyogasambandhe- || nA lokasaMyogasya taddhetutyamiti vAcyam, gauravAt, andhakArasthapuruSasyAu lokasthavastucAkSuSAnudayaprasagAcca tathApi sphuTatvA mana:pratiyogikavijAtIyasaMyoga sambandha se AtmA meM raha kara samavAya sambandha se AtmA meM cAkSuSa utpanna karatA hai| gADha andhakAra meM avasthita yadAdi meM jo cakSusaMyoga hai usake avacchedaka ghaTAdidravyAvayava se avacchina AlokasaMyoga hI nahIM hone se usase ghaTita sambandha se cakSusaMyoga bhI AtmA meM nahIM rahatA hai / magara jaba ghaTa ke nayanAbhimukha bhAga meM AlokasaMyoga rahatA hai tabhI cakSusaMyoga darzita sambandha se AtmA meM raha sakatA hai, kyoMki sva = cakSusaMyoga, usake avacchedaka ghaTAvayava |' se avacchinna = niyantrita hai Aloka saMyoga, usake avacchedakIbhUta usI ghaTAvayava se avacchinna hai vahI cakSusaMyoga, jo granthastha dvitIya svapada se abhimata hai / tAdRza cakSusaMyogavAlI cakSu hai aura usase saMyukta hai mana, jisakA vijAtIya saMyoga AtmA meM rahatA hai| ataH darzita sambandha se cacasaMyoga AtmA meM raha sakatA hai, jo usI AtmA meM samavAya sambandha se ghaTagocara cAkSuSa ko utpanna karatA hai / isa taraha cakSusaMyoga aura cAkSupa meM sAmAnAdhikaraNya evaM kAryakAraNabhAva kI upapatti karanI hogii| aba mahAzaya ! cakSusaMyogakAraNatAvAdI ! dekhiye, Apake mata meM kAraNatAvacchedaka sambandha huA svAvacchedakAracchinAlokasaMyogAbacchedakAvacchintrasvavacakSusaMyuktamanapratiyogika vijAtIyasaMyoga aura AlokasaMyoga ko kAraNa mAnane vAle hamAre mata meM kAraNatAvacchedakasambandha huA svAvacchedakAvacchinnasaMyogAzrayacakSusaMyuktamanapratiyogika vijAtIyasaMyoga / spaSTa hI hai ki AtmaniSTapratyAsati se cakSusaMyoga ko cAkSuSa kA kAraNa mAnane para Apake pakSa meM hamAre mata kI apekSA gurubhUta sambandha hai 1 isalie AtmaniSTapratyAsati se cakSusaMyoga ko kAraNa na mAna kara AlokasaMyoga ko hI kAraNa mAnanA ucita hai| yahA~ yaha kahanA anucita hai ki -> "cakSusaMyogakAraNatAvAdI hama sambandha ke gaurava ko doSAtmaka nahIM mAnate haiM / ata: bhale hamAre mata meM Apake mata kI apekSA sambandhazarIra meM gaurava ho, phira bhI AtmaniSTha ukta pratyAsatti se cakSusaMyoga ko kAraNa mAnA jA sakatA hai" - / yaha anucita na hone kA kAraNa yaha hai ki sambandhazarIpraviSTa gaurava ko dUSaNa nahIM mAnane vAle vidvAna bhI gurubhUta sambandha kA svIkAra taba karate haiM, jaba laghubhUta anya sambandha se kAryakAraNabhAva Adi kI upapatti na ho sake / jaba layu sambandha upasthita ho aura usase kAryakAraNabhAva Adi kI saMgati ho sake taba to ve bhI gurubhUta sambandha kI kliSTa kalpanA ko mAnya nahIM karate haiN| prastuta meM AlokasaMyoga ko kAraNa mAnane para layubhUta kAraNatAvacchedaka sambandha se cAkSupotpatti kA samarthana mumakina hone kI vajaha use chor3akara gurubhUta sambandha ko kAraNatAvacchedaka sambandha mAna kara cAkSupa kI kAraNatA kI cakSusaMyoga meM kalpanA karanA nitAMta ayogya hai / isalie lAghava sahakAra se AlokasaMyoga ko hI tAdRza cAkSupa sAkSAtkAra kA kAraNa mAnanA munAsiba hai - yaha phalita hotA hai / jaba AlokasaMyoga meM kAraNatA siddha ho gaI taba to usakA Azraya hone kI vajaha Aloka meM dravyatva kI siddhi anAyAsa hI ho jAyegI / ataH Aloka ko andhakArA'bhAvAtmaka na mAna kara andhakAra ko hI AlokAbhAvAtmaka mAnanA ThIka hai| yaha hama naiyAyika vidvAnoM kA tAtparya hai|" ___ AlokasaMyogAkAraNatApakSA meM vijigamanAviraha - syAtdAdI uttarapakSa :- na, tathA, iti / AtmaniSThapratyAsativAdI kA uparyukta kayana asaMgata hai / isakA kAraNa yaha hai ki
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ * abhinavadoSadrayAviSkaraNam * 338 saMyogasya sambandhavidyayA nivezA'nivezAbhyAM mahattvodbhUtarUpavattvAdivizeSaNa- vizeSyabhAve ca taddoSatAdavasthyAt / 'svAvacchedakAvacchinne 'tyAdisambandhena tatra tamaHsaMyogasya pratibandha gayalatA | detaddoSajAlamupekSya syAdvAdI doSAntaramAha tathApIti / AtmaniSThapratyAsattyA AlokasaMyogasya taddhetutvopagame'pIti / saMyogasya sambandhavidhayA kAraNatAvacchedakasaMsargarUpeNa nivezA'nivezAbhyAmiti / asyAgre 'tadoSattAdavasthyAdi' tyanenA'nvayaH | AlokasaMyogasya svAvacchedakAvacchinnasaMyogavacakSuH saMyuktamanaHpratiyogikavijAtIyasaMyogasambandhena tatkAraNatvaM yadutA'lokasya svasaMyogAvacchedakAvacchinnasaMyogavaccakSuH saMyuktamanaH pratiyogikavijAtIyasaMyogasambandhena taddhetutvaM ? ityatra kAraNatAvacchedakasambandhakoTI saMyogasya nivezAnivezAbhyAM vinigamanAvirahadoSasya tadavasthatvAnnAlokasaMyogasyA'pi kAraNatvaM saGgatimaGgati / = - nanvastvAlokasyaivopadarzitasambandhena kAraNatvaM kAraNatAvacchedakadharmalAghavAt sambandhagauravasya cAdoSatvAt / evamapyAlokasya dravyatvasiddhiravyAhateti naiyAyikAzaGkAyAM syAdvAdI gatyantareNa vinigamanAvirahadoSaM dRDhayati mahattvodbhUtarUpavattvAdivizeSaNa - vizeSyabhAve iti / AdizabdenA'nabhibhUtarUpavattvagrahaNam / taddoSattAdavasthyAt = vinigamanAvirahaprayuktagaurava| doSasya durvAratvAt / Alokasyaiva darzitasaMsargeNa kAraNatve'pi kAraNatAvacchedakadharmatvamAlIkatvasya na sambhavati AlokaparamANu| nayanarazmi - suvarNasaMyuktasya gADhAndhakArasthadravyasya cAkSuSatvApatteH kintu mahatparimANodbhUtAnabhibhUtarUpavadAlokatvasyaiva tattvaM gautamIyena vaktavyam / taca na sambhavati, udbhUtAnabhibhUtarUpa mahattvavadAlo katvasyA'nabhibhUtodbhUtarUpamahattvavadAlokatvasya mahadana| bhibhUtodbhUtarUpavadAlokatvasya vA kAraNatAvacchedakadharmale vinigamanAviraheNa sarveSAmeva teSAM tattvaprasaGgena mahAgauravAt / tato nAlokasya kAraNatA sAdhvIti syAdvAdyAzayaH / Alokasya kAraNatvopagameM na kevalaM kAraNatAvacchedakadharma-tatsambandhazarIragauravaM kintu kAryatAvacchedakadharmadehagauravamapi / samavAyena cAkSuSatvasya tattve'ndhakAracAkSuSe vyabhicArAt / tamobhicAnuSatvasya tathAtve AlokasaMyogAbhAvacAkSuSe vyabhicArAt / tamastadvyApyabhicAkSuSatyasya tathAtve gauravAt / kiJca yena sambandhenAlokasaMyogasya tatkAraNatvaM tenaiva sambandhena tamaH saMyogasya pratibandhakatvamapi tvayA'vazyamabhyupeyam, anyathA yaMtrakasyaiva paTasyArddha tamasi arddhaJcAloke tatra sthale ubhayAvacchedena cakSuH saMyoge sati nayanAbhimukhAkhilapaTacAkSuSamApadyeta / itthaJca tasya pratibandhakatvA'bhyupagamasyAvazyakatve siddhaM pratibandhakA bhAvasya kAraNatvena tava kAraNAntarakalpanAgaura| vApattiH / vastuta evamabazyaklRptaniyatapUrvavarttinaH namaH saMyogAbhAvAdeva kAryasambhave AlokasaMyogasyA'nyathAsiddhatvamityAzayena syAdrAcAha 'svAvacchedakAvacchinne' tyAdisambandheneti / svAvacchedakAvacchinnasaMyogavaccakSuH saMyukta manaH pratiyogikavijAtIyasaMyogasambandheneti / svapadena tamaH saMyogasya grahaNam / zeSaM pUrvavadbhAvanIyam / tatra = tamastadvyApyabhitrIyalaukikaviSa AlokasaMyoga ko svAvacchedakAvacchinnasaMyogavacakSuH saMyuktamanaH pratiyogika vijAtIyasaMyoga saMbandha se kAraNa mAnA jAya yA Aloka ko svasaMyogAvacchedakAvacchinnasaMyogavazcakSuH saMyuktamanaH pratiyogika vijAtIyasaMyoga sambandha se kAraNa mAnA jAya ? ina do pakSa / meM se eka bhI pakSa kI samarthaka yukti nahIM hai| matalaba ki saMyoga kA kAraNazarIra meM praveza kiyA jAya yA kAraNatAvacchedakasambandhadeha meM niveza kiyA jAya ? isakA nizcAyaka tarka na hone se 'AlokasaMyoga hI darzita AtmaniSThapratyAsatti se kAraNa hai' yaha naiyAyika pratipAdana asaMgata hai / dUsarI bAta yaha hai ki Aloka ko lAghavasahakAra se 'svasaMyogAvacchedaka...' ityAdi sambandha se kAraNa mAna bhI liyA jAya to bhI AlokasAmAnya to kAraNa nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki AlokaparamANu, taptajalastha Aloka, suvarNAtmaka Aloka hone para bhI tatsaMyukta dravya kA bApa nahIM hotA hai| isalie mahadbhUtAnabhibhUtarUpavadAloka ko hI cAnupakAraNa mAnanA hogaa| magara yahA~ kAraNatAvacchedaka dharma mahaduddhRtaanabhibhUtarUpavadAlokatva hai yA udbhUtA'nabhibhUtarUpamahattvavadAlIkatva hai yA anabhibhUtodbhUtarUpa mahattvavadAlokatvAdi hai ? isa samasyA kA koI samAdhAna nahIM hone se sabhI kA cAkSupakAraNatAvacchedaka-dharmavidhayA svIkAra karanA hogA, jisakI vajaha kArya kAraNabhAva meM atyanta gaurava hogA / isa taraha | AlokasaMyogakAraNatAvAdI ke pakSa meM uparyukta vinigamanAviraha doSa jyoM kA tyoM banA rahane se AlokasaMyoga ko cAkSuSakAraNa nahIM mAnA jA sakatA / andhakAra meM dravyatvasiddhi svAba. iti / isake atirikta yaha bhI jJAtavya hai ki jaise AlokasaMyoga ko svAvacchedakAvacchinna saMyogavaccakSuH saMyuktamanaH
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 339 madhyamasyAdvAda rahasye khaNDa 2 - kA. 5 katvenopapattezca / * ulUkAdicAkSuSena vyabhicAradUSaNam * pecakAdicAkSuSe vyabhicArazca sarvatra sAdhAraNaM dUSaNam / na ca naracAkSuSaM pratyeva kAraNatA, * jayalatA hai yitAvaccAkSuSasAkSAtkAre, tamaH saMyogasya pratibandhakatvena evaM upapattezceti / na ca ' tamaH saMyogAbhAvatvena na hetutA'pi tu AlokasaMyogatvena, lAghavAditi vAcyam, mahadudbhUtAnabhibhUtarUpavadAlokasaMyogatvApekSayA mahattamaH saMyogAbhAvatvasya laghutvAt, paramate mahatvodbhUtatvAdivizeSaNavizeSyabhAve vinigamakAbhAvAcca / itthaJca naiyAyikamate AlokadravyatvasiddhiH durghaTA / mama tu pratibandhakIbhUtasaMyogAzrayatvena tamodravyatvasiddhiH / itthaJca 'astu tamasa evaM dravyatvaM AlokavyavahArasya tu tamo'bhAvenaivopapatteH' iti syAdvAdinA paryanuyuGkte sati naiyAyikena na kimapi vinigamakamupadarzayituM pAryata iti prakaraNakudAzayaH / kicAlokaM binA pecakAdicAkSuSodayAd viSayaniSThapratyAsatyA eva caitrAdicAkSuSe taddhetutvopagamo nyAyyo na tvAtmaniSThapratyAsattyA ityAzayena prakaraNa dAha pecakAdicAkSuSa iti / ulUkAdicAkSuSasAkSAtkAra iti / taduktaM mUlakArareva abhidhAnacintAmaNI 'ghUke nizAda: kAkAri: kauzikolUkapecakA:' (abhi.ci.lo. 1324 ) iti / vyabhicAraH = vyatirekavyabhicAra: sarvatra = AtmaniSThapratyAsattyA AlokasaMyogasya cakSuH saMyogasya tamaH saMyogAbhAvasya vA taddhetutvopagame sAdhAraNaM dUSaNam / svAvacchedakAvacchinnasaMyogavaccakSuH saMyuktamanaHpratiyogikavijAtIyasaMyogasambandhenAlokasaMyogasya tamaH sayogAbhAvasya ca tathA svAvacchedakAvacchinnAlIkasaMbhogAvacchedakAvacchinnasvavaccakSuH saMyuktamanaHpratiyogikavijAtIyasaMyogasambandhena cakSuH saMyogasya pecAdAvasattve'pi tatra samavAyena ghaTAdicAkSuSodayAd vyatirekavyabhicAraH / darzitavyatirekavyabhicArazcA''tmaniSThapratyAsatyA AlokasaMyogasya tamaH sayogAbhAvasya taddhetutve'nvayavyabhicArasyopalakSaNam, AlokasthapuruSasyA'ndhakArasthadravyacAkSuSAnudayAditi / nanvastvAlokasaMyogAdeH naracAkSuSatvavAcchinnaM pratyeva hetuteti na pecakAdicAkSuSe vyatirekavyabhicAraH, tasya tatkAryatAvacchedakAnAkrAntatvAditi parAbhiprAyaM dUSayitumupakramate na ceti / naracAkSuSaM narasamavetacAkSuSatvAvacchinnaM pratyeva Aloka - pratiyogika vijAtIya saMyoga sambandha se cAkSuSa sAkSAtkAra kA kAraNa mAnA jAtA hai, ThIka usI taraha anyakArasaMyoga ko usI sambandha se cAkSuSa kA pratibandhaka bhI mAnanA Avazyaka hai, kyoMki andhakArasaMyukta dravya ke jisa bhAga meM andhakArasaMyoga ho usI bhAga meM cakSusaMyoga hone para usa dravya kA cAkSupa nahIM hotA hai| AtmA meM taba samavAya sambandha se cAkSupa nahIM hotA hai| isalie andhakArasaMyoga bhI sva ( = andhakArasaMyoga) avacchedakAvacchinnacakSusaMyogAzrayIbhUtacakSusaMyuktamanapratiyogika vijAtIya saMyoga sambandha se AtmA meM rahegA / isa taraha cAnuSa sAkSAtkAra ke prati AtmaniSThapratyAsatti se andhakArasaMyoga ko pratibandhaka evaM usake abhAva ko kAraNa mAnanA Avazyaka hai / aba to AlokasaMyoga ko cAkSuSa kA kAraNa mAnane kI bhI AvazyakatA nahIM hai, kyoMki anyakArasaMyogAbhAvasvarUpa pratibandhakAbhAva se hI cAkSupodaya ho sakatA hai| dravya ke sAtha cakSu kA saMyoga jisa bhAga meM ho usa bhAga meM andhakArAbhAva rahane para hI AtmA meM darzita sambandha se pratibandhakAbhAva rahatA hai aura tabhI AtmA meM samAya sambandha se cAkSupa kA udaya bhI hotA hI hai| isa taraha andhakArasaMyogAbhAva ko hI cApa kA kAraNa mAnA jA sakatA hai jisake phalasvarUpa meM pratibandhakIbhUta saMyoga kA Azraya hone kI vajaha andhakAra meM dravyatva kI siddhi nirAbAdha hogI / pratyuta AlokasaMyoga meM cAkSupakAraNatA asiddha rahane se Aloka meM dravyatva kI siddhi naiyAyika ke lie durghaTa banatI hai / AlokasaMyogakAraNatApakSa meM vyabhicAra pecakA iti / dUsarI bAta yaha hai ki AtmaniSThapratyAsatti se cAhe Aloka ko yA AlokasaMyoga ko yA cakSusaMyoga ko yA andhakArasaMyogAbhAva ko cAkSuSasAkSAtkAra kA kAraNa mAnA jAya, magara ullU Adi ke cAkSupa pratyakSa meM vyatireka vyabhicAra to Avazya rahegA hI, kyoMki AlokAdi ke viraha meM bhI gAda andhakAra meM ghaTAdi kA sAkSAtkAra unheM hotA hai / kAraNAbhAva meM bhI kAryotpAda hone se prApta vyabhicAra doSa Aloka, AlokasaMyogAdi meM kAraNatA kA nizcaya nahIM hone degA, kyoMki vyabhicAra doSa kArya kAraNabhAva kA vighaTaka hai| isa vyabhicAra dopa kA nivAraNa karane ke lie naiyAyika kI ora se yaha kahA jAya ki - 'AlokasaMyogAdi kA kAryatAvacchedaka dharma cAnupatya nahIM hai kintu manuSyacAkSupatva hai| arthAt AlokasaMyoga Adi kA kArya sagha cAkSuSa sAkSAtkAra nahIM hai kintu manuSyavRtti cAkSupa hI hai / ulla, billI Adi kA cAkSuSa manuSyavRtti nahIM hai / isalie usakI utpatti AlokasaMyoga Adi ke binA ho to bhI vyabhicAra doSa nahIM hogA / jo kArya apanA
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ * AlokakAraNatApakSAnmUlanam * aanAdisaMskRtacakSuSAM taskarAdInAM cAkSuSe tathApi vyabhicArAt / na ca svAbhAvikanara- ! cAkSuSatvasya kAryatAvacchedakatvAnnAyaM doSa iti vAcyam, svAbhAvikatvasyA''lokasahakRtacakSurjanyatvarUpasyA''lokakAraNatAparicayaM vinA'paricayAta, anyasya durvacatvAt / =- =* jayalatA * saMyogAdeH kAraNatA / tatra doSamAha - aJjanAdisaMskRtacakSuNamitti / Adipadena rasAyanaguTikAdigrahaNam / taskarAdInA. miti / Adipadena 'yogyAdigrahaNam / cAkSupe tathApi = naracAkSuSatvAvacchinnakAryatAnirUpitAlokasaMyogAdiniSThakAraNatvopagame'pi, vyabhicArAt = vyatirekavyabhicArAt, aanAdisaMskRtanetrANAM nizAyAM bhramatAM AlokasaMyogAdikamRte'pi cAkSuSodayAt / na ceti / asya vAcyamityannA'nvayaH / svAbhAvikanaracAkSupatvasya kAryatAvacchedakatvAt = AlokasaMyogAdinirUpitakAryatAvacchedakatvAt, na ayaM dopaH = AlokasaMyogAdyajanyA anAdisaMskArajanyanaracAkSuSodaye vyabhicAradoSaH, tasyAsvAbhAvikatvAditi naiyAyikAzayaH / syAvAdI tanirAse hetamAha - svAbhAvikatvasyeti / AlokasaMyogAdikAryatAvacchedakadharmaghaTakIbhUtasya svAbhAvikatvasyeti / AlokasahakRtacakSurjanyatvarUpasya = AlokasahakArikAraNakanetrajanyatvalakSaNasya AlokakAraNatAparicayaM = AlokaniSThakAraNatArodhaM, binA aparicayAt = ajJAnAt / nayAyika AlokakAraNatvasiddhaye pravRttaH / na cA'dyAvadhi tatkAraNatA siddhA / asiddhenA'siddhasAdhane tUnmattatvagrasaGgAnAlokasahakArikAraNakacakSurjanyatvaviziSTanaracAkSupatvasyA''lokajanyatAvacchedakatvaM sambhavatIti vyatirekanyabhicAro dura eva / 'astu svAbhAvikatvamAlokasahakRtacakSurjanyatvavilakSaNamanyadeve' ti naiyAyikAbhiprAya khaNDayituM syAdvAdyAha - anyasya = AlokasahakRtacakSurjanyatvavyatiriktasya durvacatvAt = durvyAkhyAnatvAt / na ca svAbhAvikatvaM jAtirUpameveti vAcyam, sAGkaryAt, aJjanAdisaMskRtacakSuSAmekadaivAlokasaMyoga-tacchUnyadravyANAM cAkSuSodayAt, tasyA''lokasthadravyAMze svAbhAvikatvAt tamassthadravyAMze cA'svAbhAvikatvAt / na ca ! nahIM hai, usakI utpatti apane binA ho to doSa nahIM kahA jAtA / isalie naracAkSuSa ke prati AlokasaMyoga kI kAraNatA kA vighaTana nahIM ho sakatA" -to yaha nAmunAsiba hai| isakA kAraNa yaha hai ki AlokasaMyoga ko naracAkSupa kA kAraNa mAnane para bhI vyatireka vyabhicAra doSa to jyoM kA tyoM banA rahatA hai, kyoMki aMjanAdi ke yoga se A~kha meM saMskAravizeSa kA AdhAna kara ke caura, saMnyAsI Adi manupya amAvAsyA kI rAtri meM bhI, binA AlokasaMyoga ke, ghaTAdi kA cAkSuSa sAkSAtkAra karate haiN| unake cAkSupa meM AlokasaMyoga kA kAryatAvacchedaka naravAkSupatva dharma hai, phira bhI unake cAkSuSa sAkSAtkAra kI utpatti, binA kisI AlokasaMyoga ke, hone se vyatireka vyabhicAra durnivAra hai / yadi naiyAyika kI ora se yaha kahA jAya ki --> "aJjanAdi ke sahakAra se caura, saMnyAsI Adi manuSya ko jo cAkSuSa hotA hai vaha svAbhAvika nahIM hai, asvAbhAvika hai| aJjanAdi ke binA to ve bhI gADha andhakAra meM avasthita padArtha ko nahIM dekha sakate hai| aanAdi na ho taba AlokasaMyoga hone para hI unheM cAkSuSa sAkSAtkAra hotA hai| isalie AlokasaMyoga kA kAryatAvacchedaka naracAkSupatva nahIM, kintu svAbhAvikanaracAkSupatva hI hai| aba kahA~ hai avakAza vyatirekavyabhicAra ko ? svAbhAvika naravRtti cAkSupa sAkSAtkAra AlokasaMyoga ke binA ho hI nahIM sakatA" -to yaha bhI ThIka nahIM haiN| isakA kAraNa yaha hai ki AlokasaMyoga kA kAryatAavacchedaka svAbhAvikanaracAkSuSatva hai, aisA kahane kA matalaba yaha hai ki svAbhAvikatvaviziSTanaracAkSupattva usakA kAryatAvacchedaka hai / magara yahA~ prazna yaha upasthita hotA hai ki 'kAryatAvacchedakadharma kI kukSi meM niviSTa svAbhAvikatvaM kyA hai ?' 2. paramata meM svAbhAtikAca kA nirvatana du:zApaya 47 AlAMka. iti / yadi naiyAyika kI ora se yaha kahA jAya ki ->"svAbhAvikatva kA artha hai AlokasahakRtacakSujanyatva / arthAt cAkSuSotpatti ke lie jisakA sahakArI (kAraNa) Aloka hai aisI cakSu se janya cAkSupa sAkSAtkAra meM rahane vAlA dharma hI svAbhAvikatva hai, jo AlokasaMyogajanyatAcacchedakadharmazarIra meM praviSTa hai" - to yaha ThIka nahIM hai / isakA kAraNa yaha hai ki neyAyika mahAzaya AlokasaMyoga meM svAbhAvika naracAkSuSa kI kAraNatA ko siddha karane kA prayatna kara rahe haiM, magara abhI taka usakI siddhi nahIM huI hai| usakI siddhi karane ke lie usI tarka, anumAna, vyApti Adi kA sahArA liyA jA sakatA hai, jisake zarIra meM eka bhI asiddha padArtha kA niveza na ho / yahA~ abhI taka Aloka meM cAkSupakAraNatA yA cAkSupa meM AlokajanyatA asiddha = aparicita = ajJAta hai, phira bhI naiyAyika vidvAna AlokasaMyoga ke kAryatAvacchedaka 1. pahA yogI pada se adhArasaMnyAsI Adi kA grahaNa abhimata hai, na ki kevalajJAnI Adi kA / 2. dekhiye, 'abora nagArA bAge' pustaka |
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 341 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 kA. 5 * svAbhAvikatvanirvacanA'sambhavaH * atha ajenAdyasaMskRtacakSurjanyattaM taditi cet ? na. AdipadArthAnanugamena kAryatAvacchedakAnanugamAt / 'AloketarA'saMskRtacakSurjanyatvaM taditi cet ? na, AloketarasyA'janAdevyabhicAreNa cAkSuSA'janakatvena cakSurasaMskArakatvAt / * jayalavA tAdRzacAkSuSasya vijAtIyatvAnnAyaM doSa iti vaktavyam, tasya tathAtve mAnAbhAvAt 'pazyAmItyanuvyavasAyAnupapatteH gauravAca / sAmprataM parI gatyantareNa svAbhAvikatvaM nirUpayati atheti / cedityanenA'syA'nvayaH / aJjanAdyasaMskRtacakSurjanyaAlokakAryatAvacchedakadharmaghaTakIbhUtaM svAbhAvikatvam / sthAdvAdI tannirAkurute neti / AdipadArthAnanugamena aJjanapadottarAdipadArtheSvanugata dharmaviraheNa kAryatAvacchedakAnanugamAt = AlokasaMyogakAryatAvacchedakadharmasya tadghaTitasyA'nanugamAt, niyatadharmAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatAyA AlokasaMyoge'sambhavAnnaitAdRzaH kAryakAraNabhAvo ghaTAmaJcatIti syAdvAdino'bhiprAyaH / para Aha- AloketarAsaMskRtacakSurjanyatvaM = AloketarA sahakRtacakSurjanyatvaM tat = AlokasaMyogakAryatAvacchedakadharmaghaTakIbhUtaM svAbhAvikatvam / AloketaratvenA' anAdInAmanugamAtra tadananugamaprayuktakAryatAvacchedakadharmAnanugamo na vA vyatirekavyabhicArAvakAzaH, aJjanAdisahakRtacakSuSAM cIrAdInAM cAkSuSe AlIketarA' sahakRtacakSurjanyanarasamavetacAkSuSatvalakSaNasya kAryatAvacchedakasya virahAditi naiyAyikAzayaH / tvaM tat 11 - = nanvAloketarA'sahakRtatvaM cakSuSaH kiM svarUpavizeSaNaM yaduta vyAvartakavizeSaNaM 1 iti vikalpayugalIsa mavatIryate / tatra nAyaH kSodakSama:, tasya kAryatAvacchedakadharmaghaTakatvAyogAt pardhagauravAt vyatirekavyabhicArasya tadavasthitvAcca / nApi dvitIya: samIcInaH, AloketarasyA'anAde: cAkSuSaM prati cakSuH sahakArikAraNatvavirahAt, aJjanAdikamRte'pi cAkSuSasya jAyamAnatvena vyatirekyabhicArAdityAzayena syAdvAdI tannirAkurute neti / vyabhicAreNa vyatirekavyabhicAreNa cAkSuSatvAvacchinnA'vyavahitaniyatapUrvavartitvAbhAveneti yAvat / cAkSuSA'janakatvena cAkSuSatvAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatvAsambhavena, cakSurasaMskAratvAt = cakSu: sahakArikAraNatvAyogAt / ghaTaM prati yathA daNDasya kulAlasahakAritvaM bhavati tathA cAkSuSaM prati nAJjanAdharma ke ghaTakIbhUta svAbhAvikatva ke ghaTakavidhayA AlokasahakAritva = AlokakAraNatva AlokaniSTha cAkSupasahakArikAraNatva kA grahaNa karate haiM / yaha kaise saMgata ho sakatA hai ? abhI taka svAbhAvikatva bhI asiddha hai aura AlokavRtti cAkSupasahakArikAraNatA bhI asiddha hai / taba asiddha se asiddha kI siddhi kaise ho sakegI ? tathA AlokasahakRtacakSujanyatva se atirikta anyasvarUpa bhI svAbhAvikatva nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki usake atirikta anya padArtha kA nirUpaNa karanA naiyAyika manIpI ke lie lohe ke cane cabAnA jaisA muzkila hai / = athA. iti / yadi naiyAyika kI ora se yaha kahA jAya ki "svAbhAvikatvapada kA artha hai aMjanAdi se asaMskRta cakSu se janyatva | aJjanAdi padArtha to prasiddha hai / ataH usakA svAbhAvikatva ke ghaTakavidhayA niveza ho sakatA hai| aMjanAdi ke sahakAra se caurAdi ko jo cAkSuSa sAkSAtkAra, AlokasaMyoga ke binA hotA hai, vaha aMjanAdisaMskRtacakSujanyanaracAkSupa hone se aMjanA saMskRtacakSujanyatvaviziSTanaracAkSuSatvasvarUpa AlokasaMyogakAryatAvacchedaka dharma se rahita hone se usakI utpatti, binA AlokasaMyoga ke ho to bhI vyatireka vyabhicAra doSa kA avakAza nahIM hai, kyoMki vaha AlokasaMyoga kA kArya hI nahIM hai" to yaha bhI galata hai / isakA kAraNa yaha hai cakSu meM saMskAravizeSa kA AdhAna kevala aMjana se hI nahIM hotA hai, kintu rasAyana, guTikA, maNi Adi se bhI hotA hai / ve kitane haiM ? yaha anizcita hai| ataH 'aJjanAdi' pada meM jo Adizabda hai, usakA artha ananugata hone se usase ghaTita AlokasaMyogakAryatAvacchedaka dharma bhI ananugata bana jAyegA / taba to aneka kArya kAraNabhAva kA svIkAra Avazyaka banane para mahAgaurava hogA yA to vyabhicAra hogA / isalie AlokasaMyoga kA kAryatAvacchedaka dharma aMjanAgrasaMskRtacakSujanyatvaviziSTanaravRtticAnupasAkSAtkAratva nahIM ho sakatA hai / kAryatAvacchedaka dharma anizrita hone para usase avacchinna = niyantrita kAryatA bhI aprasiddha banegI / jaba ki tAdRza kAryatA aprasiddha hai, taba usase nirUpita kAraNatA bhI AlokasaMyoga meM kaise rahegI, jisake phalasvarUpa meM AlokasaMyoga ko kAraNa mAnA jA ske| AloketarA'saMskRtacakSujanyatva svAbhAvikarUpa nahIM hai - syAdAdI = = Aloketa iti / yadi naiyAyika kI ora se yaha kahA jAya ki "AlokakAryatAvacchedakapaTakIbhUta svAbhAvikatva kA artha hai Aloketara se asaMskRta asahakRta cakSu se janyatva | ataH kAryatAvacchedaka hogA AloketarA'sahakRtacakSu
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ * AlokasaMyogakAraNatAvicAraH * | aanAdhabhAvA'kAlInacAkSuSaM pratyaanAdInAM janakatve cA''lokAbhAvA'kAlInacAkSuSatvamAtrasya || kAryatAvacchedakatvaucityAt / evamapi sindaM na: samIhitamiti cet ? ta, tadapekSayA lAdhavena / = = = = =* jayalatA = == === | dezvakSu:sahakAritvaM, yena tadnyavacchedakRte AloketarAusahakRtatvaM cakSuSo vyAvartakavizeSaNavidhayA upAdeyaM syAt / tato nAloketarA sahakRtacakSurjanyatvalakSaNasvAbhAvikatvaviziSTanarasamavetacAkSuSatvamAlokasaMyogasya kAryatAvacchedakaM bhavitumarhatIti prakaraNakRdAzayaH / nanu tRNAraNimaNinyAyenA lokasaMyogasyevAlAketarasyA'JjanAderapi svA'vyavahitottaracAkSaSaM prati padvA svA'bhAvA| kAlInacAkSuSaM prati janakave vyatirekavyabhicArAdhyogAt, tasya taM prati cakSuHsahakArikAraNatvasambhavAdAlo ketarAsahakRtatvasya cakSurvyAvartakavizeSaNatvaM sambhavatyeva / tatazcAlokasaMyogasyAloketarA'sahakutacakSurjanyanaracAkSuSakAraNatve nAsti bAdhaka kizci| dityAloketarAsahakRtanayanajanyanaracAkSuSatvasyaivAlokasaM yoganiSThakAraNatAnirUpitakAryatAvacchedakatvamabhyupeyamiti naiyApikA| zaGkAyAM rayAdvAdI prAha - aJjanAyabhAvA'kAlInacAkSuSaM pratIti / aJjanAdyabhAvakAlInanAkSuSetaracAkSuSatvAvacchinnaM pratIti / aJjanAdInAmiti Adizabdena rasAyanacUrNalepoSadhyAdigrahaNam / janakatve ca = tvayA janakatve'bhyupagamyamAne tu, tadapekSayA kAbhAvA'kAlInacAkSuSatvamAtrasyeti / mAtrapadena AloketarAusahakatacakSarjanyanaracAnaSatvasya vyavacchedaHkRtaH, tadapekSayA gurutvAt / kAryatAvacchedakatvaucityAditi / AlokasaMyoganiSThakAraNatAnirUpitAyA kAryatAyA avacchedakatvasya yuktatvAt, aJjanAderaJjanAdyabhAvA'kAlInacAkSuSatvAvacchinna prati kAraNatvamAlokasaMyogasya cAloketarA'sahakRtacakSurjanyanaracAkSuSatvAvacchinnaM prati hetutvamiti dvividhakArya-kAraNabhAvakalpanApekSayA AlokasaMyogasyA''lokAbhAbAkAlInacAkSuSatvAvacchinnaM pratyeva kAraNatvakalpane'tilAghavAditi / pecakAdInAM tAdRzacaurANAJca bahalatame tamasi jAyamAnasya ghaTAdicAkSuSasyA lokAbhAvasamakAlInatvenAUlokasaMyogakAryatAvacchedakAnAkrAntatvAnnaiva vyabhicAragandhaleyo'pIti syAvAdino'bhiprAyaH / / para: labdhAvasara; sAmpratamiSTApattitvena darzitaphala-phalavadbhAvamabhyupaiti - 'evamapIti / AlokA'bhAvAkAlInacAkSuSatvasyaivA'lokasaMyogajanyatAvacchedakatvAinyupagame pAti / siddhaM naH = asmAkaM naiyAyikAnAM samIhitam, AlokAbhAvA'kAlInacAkSuSakAraNIbhUtasaMyogAzrayatvenAilokasya dravyatvasiddhyA tamaso lAghavena tadabhAvAtmakatvopapatteriti naiyAyikAbhiprAya: / nirbhAgyazekharamanorathavadayamadhunA vizarArutAmAkalayItyAzayena syAdvAdyAha - neti / AlokAbhAvA'kAlInacAkSuSavasya tatkAryatAvacchedakatvaM na yaktamityarthaH / tadapAkaraNe hetamAha - tadapekSayeti / AlokAbhAvakAlInetarakAlikacAkSuSatva 2.DD janyanaracAkSuparasAkSAtkAratva / yahA~ Aloketarapada se aMjana, rasAyana Adi saba kA grahaNa ho sakatA hai| Aloketaratva dharma una saba meM anugata hone se kAryatAvacchedaka dharma ananugata hone kA dopa abhI asaMbhava hai| Aloketara se asahakRta yAnI Aloketara aMjanAdi jisakA sahakArI kAraNa nahIM hai aisI cakSu se jo naravRtticAkSuSa sAkSAtkAra hotA hai, usake prati to AlokasaMyoga, avazya kAraNa hone se aMjanasaMskRtacakSuvAle caura Adi ke cAkSupa meM vyatireka vyabhicAra kA bhI uddAvana nAmumakina hai, kyoMki AlokasaMyoga ke binA utpanna hone vAle usa cAkSupa meM ukta kAryatAvacchedaka dharma nahIM hai| isalie AloketarAsahakRttacakSujanyatva ko svAbhAvikatvapada kA artha mAnA jA sakatA hai" - to yaha bhI ThIka nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki cakSu kA kabhI bhI Aloketara (aMjanAdi) sahakArI ho taba usakA vyavaccheda karane ke lie Aloketara se asahakRtatva ko cakSu kA vizeSaNa banAnA ucita hai / magara cAkSupa sAkSAtkAra ke lie Aloketara aMjanAdi cakSu kA sahakArI kAraNa hI nahIM hai, kyoMki jaba jaba cAkSuSa sAkSAtkAra hotA hai, usake avyavahita pUrva kSaNa meM avazya sarvatra Aloketara aMjanAdi ho - aisA nahIM hai| Aloketara aMjanAdi ke binA bhI bahuta se cAkSupa utpanna hote haiN| isalie ve cAkSuSa ke vyabhicArI haiN| ataH jaise 'daNDa ghaTotpatti ke lie kumhAra kA sahakArI kAraNa hai" - yaha kahA jAtA hai vaise 'Aloketara aMjanAdi cAkSuSodaya ke lie cakSu kA sahakArI kAraNa hai' . yaha nahIM kahA jA sakatA / isalie AloketarA'sahakRtatva cakSu kA vyAvartaka vizeSaNa nahIM bana sakatA / jo vyAvartaka na ho usakA svarUpavizeSaNavidhayA kAryatAvacchedakadharmakoTi meM niveza karane meM gaurava hai| tathA tAdRza praveza karane para bhI vyatireka vyabhicAra to jyoM kA tyoM hI banA rahatA hai, kyoMki svarUpavizeSaNa to cakSu meM sadA hotA hI hai / SE kAryatAvaraledakadharmalAdhava se. andhakAra meM dravyatva kI siddhi - syAdvAdI 3 aMjanA. iti / yadi naiyAyika kI ora se yaha kahA jAya ki -> "aMjanAdi bhale saba cAkSuSa kA sahakArI kAraNa . na ho, magara aMjanAdi kA abhAva hone para na hone vAle bAkSupa sAkSAtkAra ke prati to vaha cakSu kA sahakArI ho sakatA | hai| isalie aMjanAdi ko aMjanAdyabhAvA'kAlIna cAkSupa ke prati kAraNa mAnA jA sakatA hai / ata: aMjanAdi bhI aMjanAdi
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 343 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 - kA.5 * vijAtIyA''lokakalpanA tama:saMyuktA'nyacAkSuSatvasyaiva tatvaucityena tamaso dravyatvasindeH / kecitu - phalabalAttatrA'lokavizeSa: kalyate / =-... =- jayalatA * paryavasitasya AlokAbhAvA'kAlInacAkSuSatvasya apekSayA, lAghavena = kAryatAvacchedakadharmazarIralAghavena, tamaHsaMyuktA'nyacAkSuSatvasyaiva tattvaucityena = AlokasaMyogakAryatAvacchedakatvaucityena, tamaso dravyatvasiddheriti / AlokAbhAvAkAlInacAnuSatvasyA bhAvayagarbhitatvenaikAbhAvaghaTitasya tama:saMyuktAnyacAkSuSatvasya tadapekSayA laghutvAt kAryatAvacchedakatvamucitam / tatazvAlokasaMyogakAryatAvacchedakayaTakIbhUtasaMyogA' zrayatvanAndhakArasya dravyatvasiddhiH tama:saMyuktAnyacAkSuSakAraNatAzrayatvena cAlokasya dravya - tvasiddhiH / tena nAndhakArasyA lokAbhAvAtmakalyaM na vA'pasiddhAnta iti syAdvAdino gUDhAbhiprAyaH / / ekadezimataM darzayatikecittviti / 'nyAkopApaleritI'tyantamayaM pUrvapakSaH / phalabalAt -- cAkSuSasAkSAtkAralakSaNa| phalodayA'nyathA'nupapattyA, tatra = pecakAdicAkSuSasthale, AlokavizeSaH = mahadudbhUtAnabhibhUtarUpavadAlokA'pekSayA vijAtIya | Aloka:, kalpyate = anumIyate / prayogAzcaivam - kauzikAdicAkSuSamAlokajanyaM cAkSuSatvAt mahadudbhUtAnabhibhUtarUpavadAlokAs bhAvA'kAlInacAkSuSavat / pakSatAvaccheda-kaJca kauzikAdicAkSuSatvam, tena na hetupakSatAvacchedakArekyam / gADhatama:sthapecakAdi ke abhAva ke kAla se itara kAla = aMjanAdikAla meM hone vAle cAkSuSa ke prati cakSu kA sahakArI ho sakatA hai / aMdherI rAta meM yadi caura Adi kI AMkha kA sahakArI aMjanAdi ho tabhI unheM, AlokasaMyoga ke binA, gADha andhakAra meM sthita ghaTAdi kA cAkSupa ho sakatA hai / ataH AlokasaMyoga ko AloketarA'sahakRtacakSujanya narasamaveta cAkSupa sAkSAtkAra ke prati kAraNa mAnA jA sakatA hai" - to yaha naiyAyikokti samIcIna nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki aMjanAdi ko aMjanAyabhAvA'samakAlIna cAkSuSa kA kAraNa mAnanA aura AloketarA'sahakRtacakSujanya naravRtti cAkSuSa ke prati AlokasaMyoga ko kAraNa mAnanA Avazyaka bana jAne se vividha kArya-kAraNabhAva kA svIkAra karanA par3atA hai, jo gauravagrasta hone se tyAjya hai / isakI apekSA acchA to yaha hai ki AlokasaMyoga ko AlokA'bhAvAkAlIna cAkSuSa ke prati hI kAraNa mAnA jAya / aisA mAnane para kAryatAvacchedaka dharma AlokAbhAvA'kAlInacAkSupatta hI hogA / isa taraha kArya-kAraNabhAva meM bhI lAghava hotA hai| ulla, billI, aMjanAdisaMskRtacakSu vAle caura Adi kA jo cAkSuSa sAkSAtkAra hai, vaha AlokAbhAvakAlIna hone se AlokasaMyogakAryatAvacchedaka dharma se zunya hai| isalie vyatireka vyabhicAra ko bhI avakAza nahIM rahatA hai| ataH yahI mAnanA ucita hai - yaha hama syAdvAdiyoM kA abhiprAya hai| yahA~ naiyAyika kI ora se yaha kahA jAya ki - "Apa syAdvAdI ko yadi ! yaha ucita hai, to hama bhI isa kAryakAraNabhAva kA saharSa svIkAra karate haiM, kyoMki isa taraha bhI AlokasaMyoga meM kAraNatA / siddha hone se AlokasaMyoga ke Azraya meM dravyatva kI siddhi hone se hamArA iSTa phala siddha ho jAyegA ki - 'Aloka dravyAtmaka hai aura andhakAra AlokA'bhAvasvarUpa hai / ataH tAdRza kArya-kAraNabhAva ko hama mAnya karate haiM" <- to yaha naiyAyika kathana asaMgata hai / isakA kAraNa yaha hai ki AlokAbhAvA'kAlInacAkSuSatva ko AlokasaMyoga kA kAryatAvacchedaka dharma mAnane kI apekSA tamaHsaMyuktA'nyacAkSuSatva ko hI usakA kAryatAvacchedaka mAnane meM lAghava hai, kyoMki AlokAbhAvAkAlInacAkSuSatva kA artha hai AlokAbhAvakAlInatvAbhAvavaccAkSuSatva jisameM do abhAva kA praveza hotA hai jaba ki tama:saMyuktAnyacAkSupatva meM eka hI abhAva kA niveza hotA hai / layubhUta dharma saMbhava ho to guru dharma meM avacchedakatva nahIM mAnA jA sakatA / isalie lAghavasahakAra se AlokasaMyoga kA kAryatAvacchedaka dharma tamaHsaMyuktAnyacAkSupatva siddha hotA hai / kAryatAvacchedaka dharma meM tamaHsaMyoga kA ghaTakavidhayA samAveza kiyA gayA hai| usakA Azraya hone se andhakAra meM vyatva kI siddhi nirAgAdha hone se andhakAra ko AlokAbhAvAtmaka nahIM mAnA jA sktaa| isa taraha kAraNa kA Azraya hone se Aloka bhI dravyAtmaka hai evaM kAryatAavacchedakaghaTakIbhUta saMyoga kA Azraya hone kI vajaha andhakAra bhI dravyasvarUpa hI hai - yaha siddha hotA hai, aisA syAdvAdI kA tAtparya hai / MulU Adi kA cAkSuSa AlokavizeSaganya - naiyAyikadezImata / :- keciH iti / yahA~ anya naiyAyika vidvAnoM kA yaha abhiprAya hai ki uha, cillI Adi kA cAkSuSa tabhI utpanna ho sakatA hai, yadi vahA~ koI na koI Aloka vidyamAna ho / ataH ullU Adi ke bAkSupa sAkSAtkAra svarUpa phala kI / anyathA anupapatti se vahA~ Aloka kI siddhi hotI hai| magara gAda andhakAra meM rahane vAle usa Aloka kA cAkSupa pratyakSa nahIM hotA hai / isalie vaha Aloka hamArI cakSu se agrAhya hai - aisA siddha hotA hai / isa taraha andhakAra meM bhI utpanna
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 * vyabhicArajJAnasya kAraNatAnizcayapratibandhakatAvicAraH vyabhicArabahe satyAlokasya kAraNatAgrahasyaivA'nupapatteH kathamevamiti cet ? na, tadavacchedena vyabhicAragrahasyaiva tatsAmAnAdhikaraNyena kAraNatAgrahapratibandhakatvAt / atra cA''lokatvasAmAnAdhikaraNyeneva tadagrahAt tatsAmAnAdhikaraNyena kAraNatAgrahasya nirapAyatvAta, anyathA =* jayAvA *-----= cakSa: AlokasaMyaktaM cAkSaSajanakabahirindriyatvAta sampratipannavata / janakatvaJcAyopadhAyakatvasvarUpaM grAhya, tena na vyabhicAra: / gADhatama:saMyuktadravyaM AlokasaMyuktaM, dravyatve sati cAkSuSaviSayatvAt sampratipannavat / pecakAdicAkSuSajanakAlokaH vijAtIya- ! | tvAdasmadAdibhirna gRhyata iti na bAdhaH na vA gauravam, phalAbhimukhatvAditi naiyAyikaikadezIyA'bhiprAyaH / mUlIthilyamatra kazcinchar3akate . vyabhicAragrahe = vyatirekavyabhicAragrahe, sati Alokasya kAraNatAgrahasya = cAkSuSakAraNatyajJAnasya eva anupapaneH = aghaTamAnatvAt, kathaM evaM = dhUkAdicAkSuSasya vijAtIyAlokajanyatvakalpanaM ghaTAmazcet ? Alokasya cAkSuSakAraNatvanizcayapUrvameva kauzikAdicAkSuSe byatirekavyabhicArajJAnAnnAloke cAkSuSakAraNatAnizcaya: sambhavati, vyabhicAragrahasya kAraNatvanizcayapratibandhakatvAditi na tatra vijAtIyAlokasidbhiriti jhAr3akAzayaH / vijAtIyAlokavAdina: tAmapAkurvanti-neti / tadavacchedeneti / vyavahitaivakArasyA'vA'nvayAt kAraNatAvacchedakAvacchedenaivetyarthaH / vyabhicAragrahasya = anvayavyatirekanyabhicArajJAnasya, tatsAmAnAdhikaraNyena = kAraNatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyena, kAraNatAgrapratibandhakatvAt = kAraNatAnizcayavighaTakatvAditi / yathA pakSatAvacchedakAvacchedena hetvasidbhigrahaH pakSatAvacchedakAvadena 'pakSatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyena ca sAdhyasiddhipratibandhakaH, pakSatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyena hetvasiddhigrahastu pakSatAvacchedakAvacchedenaiva sAdhyasiddhipratibandhako na tu pakSatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyena sAdhyanizcayaM prati tathaiva kAraNatAvacchedakAvacchedena vyabhicArajJAnaM kAraNatAvacchedakAvacchedena kAraNatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyena ca kAraNatAgrahapratibandhakaM kAraNatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyena tryabhicAragrahastu kAraNatAvacchedakAvacchedenaiva kAraNatAgrahaM prati pratirandhako na tu kAraNatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyena kAraNatAgraha prati / pecakAdicAkSuSa tu madudbhUtAnabhibhUtarUpavadAlokabirahe jAyate na tvAlokasAmAnyavirahe / atA vyatirekavyabhicAragrahaH prakRte AlokatvasAmAnAdhikaraNyenaiva na tu tadavacchedeneti tasyAlokatyAvacchedenaiva cAkSuSakAraNatAgrahapratibandhakatvaM na tvAlo katlasAmAnAdhikaraNyenetyAzayena vadanti - atra ceti / pecakAdicAkSuSasthale tviti / AlokatvasAmAnAdhikaraNyenaiveti / eyakAregA'lokatvAvacchedane' tyasya vyavacchedaH kRtaH / tadgrahAt = ancaya-vyatirekavyabhicAragrahAtU, tatsAmAnAdhikaraNyena - AlokatvasAmAnAdhikaraNyena, kAraNatAgrahasya = cAkSuSakAraNatAjJAnasya, nirapAyatvAt = apratibadhyatvAt / patkiJcidA .. .. - - hone vAle usa Adi ke cAkSuSAtmaka phala ke bala se vahA~ Alokacizepa kI siddhi hotI hai| yahA~ yaha zaMkA ho ki -> "yadi Aloka meM cAkSuSa sAkSAtkAra ke prati kAraNatA kA jJAna ho tabhI to uls cAkSuSodaya se usake kAraNavidhayA andhakAra meM AlokavizeSa kI siddhi ho sakatI hai| magara Aloka meM cAkSupakAraNatA kA nizcaya hI nahIM ho sakatA, kyoMki Aloka meM cAkSupakAraNatA ke nizcaya ke pUrva kAla meM hI vyabhicAra kA jJAna rahatA hai, jo ki kAraNatAnizcaya kA pratibandhaka hai / uhU, billI Adi ke cAkSupa kI andhakAra meM utpatti hone se Aloka meM cAkSupakArya ke prati vyatireka vyabhicAra kA graha pUrvopasthina hone se Aloka meM cAkSuSakAraNatA kA nizcaya hI nahIM ho sakatA / isa sthiti meM ullUcAkSupAtmaka phala kI anyathA anupapatti se vahA~ Alokavizepa kI siddhi kaise ho sakatI hai ?" - to yaha ThIka nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki yahA~ jo vyatireka vyabhicAra pradarzita kiyA gayA hai, vaha AlokatvasAmAnAdhikaraNyarUpa se batAyA gayA hai, na ki AlokatvA'vacchedena / matalaba ki ullUcAkSuSasthala meM sabhI Aloka kA abhAva nahIM hai kintu AlokavizeSa = mahadbhatAnabhibhUtarUpavadAloka kA abhAva hai| yatkiJcit Aloka kA abhAva hone se usa Aloka meM bhale cAkSupakAraNatA kA vyabhicAra ho, magara usa Aloka se bhinna Aloka meM to cAkSuSakAraNatA kA bhAna ho sakatA hI hai| kAraNatAvacchedakasAmAnAdhikaraNya se vyabhicAra jJAna kAraNatAvacchedakAvacchedena kAraNatAjJAna kA pratibandhaka = virodhI honA hai, na ki kAraNatAvacchedakasAmAnAdhikaraNya se kAraNatAjJAna kA bhii| kAraNatAnacchedakasAmAnAdhikaraNya se kAraNatAgraha kA pratibaMdha tabhI ho sakatA hai, yadi kAraNatAvacchedakAvacchedena vyabhicAraz2Ana ho / prastuta meM to kAraNatAvacchedakasAmAnAdhikaraNya se = AlokatvasAmAnAdhikaraNya se yAnI yatkiJcit Aloka meM vyabhicAra - kA jJAna hai, kyoMki ullUcAkSuSa AlokatvAvacchinna = yAvat Aloka ke abhAva meM utpanna nahIM hotA hai, kintu yatkiJcit / Aloka = mahadudbhUtAnabhibhUtarUpavAle Aloka kA abhAva hone para utpanna hotA hai| isa sthiti meM AlokatvAvadena = sabhI Aloka meM cAkSuSakAraNatA kA nizcaya nahIM ho sakatA hai, kintu AlokatvasAmAnAdhikaraNyena = AlokavizeSa meM do cAkSuSakAraNatA
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 345 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 - kA.5 mijasakadharmeNa kAratA gagamaH kvacitaprathamamatiprasaktenA'pi dharmeNa kAraNatAgrahottaraM pazcAdalagatAvacchedakadharmakalpanAsindAntavyAkopAyatteriti / tA, tadA''lokenA'nyeSAmapi cAkSuSAyatte1ritvAt / pecakA -- = =* jayalatA * loke'nvayavyatirekavyabhicAragrahasya taditarAloke cAkSuSakAraNatAgrahavirodhittvaM nAsti vizeSyatAvacchedakabhedenAisamAnAkArakatvAt / tatazcAlokatvasAmAnAdhikaraNyena cAkSuSakAraNatvagrahaH sambhavatyeva / - bipakSabAdhamupadarzayanti - anyatheti / kAraNatAbacchedakasAmAnAdhikaraNyena vyabhicAragrahasya kAraNatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyena kAraNatvagrahA'pratibandhakatvAnabhyupagame iti / svacit = zItaspAdikAraNatAsthale, prathamaM atiprasaste = jalalvAdidharmeNa, api kAraNatAgrahottaraM = zItasparzAdijanakatAjJAnottaraM, pazcAt jalAdiparamANoH zItasparzAdyakAraNatvena vyabhicAragrahe sati, anugatAvacchedakadharmakalpanAsiddhAntanyAkopApatteH = zItaspazAMdikAraNatvAnyUnAnatiriktAnugatajanyajalatyAdilakSaNA'vacchedakadharmakalpanAsiddhAntabhaDgaprasaGgAt / tathAhi zItasparzatvAvacchinnaM prati jalasya hetutvajJAne zItasparzatvAvacchinnakAryatAnirUpita - kAraNatA jalatvAvanichanneti sAmAnyato kAraNatAjAnamapajAyate / garaM 'jaLIyapaNo. sInA ga nita yato kAraNatAjJAnamupajAyate / paraM 'jalIyaparamANoH zItasparzasya nityatvena jalatvaM kAraNatAtiriktavRtti' iti vyabhicArajJAne sAte'natiprasaktajanyajalatvasya hatisparzakAraNatAvacchedakatvaM kalyate iti nyAyavidaH / yadi kAraNatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyena vyabhicArajJAnaM tatsAmAnAdhikaraNyena kAraNatAgrahapratibandhakaM syAttadoktarItyA jalatvasAmAnAdhikaraNyena zItasparzakAraNatvagraho naiva syAt / na caivamastIti tatsAmAnAdhikaraNyena vyabhicArajJAnasya na tatsAmAnAdhikaraNyena kAraNatAgrahavirodhitvamabhyupeyam / tatazcAlokatvasAmAnAdhikaraNyena cAkSaSakAraNatAjyabhicArajJAnasya tatsAmAnAdhikaraNyena tatkAraNatAgrahAHpratibandhakatvenopadarzitarItyA pecakAdicAkSuSasthale AlokavizeSasidbhirapratyUheti kecittumatAzayaH | prakaraNakRttannirAkurute - tanneti / tadAlokena = pecakAdinayanasaMsRSTAlokavizeSeNa, anyeSAM - pecakAdibhinnAnAM api / tadAnIM cAkSupApatte: duritvAn, kAraNatAvacchedakAvacchinnopasthitI taditarasakalakAraNasamavadhAne kAryotpAdasya nyAyyatvAt / / kA nizcaya ho sakatA hai| isalie Aloka meM sAmAnAdhikaraNya se cAkSuSakAraNatAjJAna kA sAmAnAdhikaraNya se vyabhicArajJAna pratibandhaka = virodhI nahIM ho sktaa| isalie sAmAnAdhikaraNya se Aloka meM cAkSuSa-kAraNatA kA jJAna ho sakatA hai| yadi kAraNatAracchedakasAmAnAdhikaraNya se yAnI yatkiMcit kAraNa meM vyabhicArajJAna ko kAraNatAvacchedakasAmAnAdhikaraNya se bhI kAraNatAjJAna kA pratibandhaka mAnA jAya taba to kabhI kabhI atiprasakta = kAraNatA'tiriktavRtti dharma se sAmAnyataH kAraNatAjJAna ke bAda anugata = kAraNatAunatiriktavRtti dharma meM kAraNatAvacchedakatva kA evaM usase avacchina = niyantrita kAraNatA kA jJAna karane kA jo naiyAyikasiddhAnta hai, usakA bhaMga hone kI Apatti aayegii| Azaya yaha hai ki 'zItasparza ke prati jala kAraNa hai' yAnI 'zItasparzatvAvacina kAryatA se nirUpita kAraNatA kA avacchedaka jalatva hai aura tAdRza kAraNatA jalatvAcaninna hai aisA sAmAnyataH kAryakAraNabhAva kA jJAna hone ke pazrAt kAraNatAtiriktavRtti hone se jalatva kA tyAga kiyA jAtA hai aura janyajalava kA zItasparzakAraNatAvacchedakathabhavidhayA grahaNa kiyA jAtA hai / jalava to jalIya paramANu meM bhI rahatA hai magara jalaparamANu kA zItasparza nitya hone se jalIya paramANu meM zIta sparza kI kAraNatA nahIM rahatI hai aura jalatva jAti rahatI hai 1 jalatva dharma zItasparzakAraNatA se zUnya jalaparamANu meM rahane se vaha zItasparzakAraNatA'tiriktavRtti hone se vaha kAraNatAbacchedaka dharma nahIM bana sakatA / yaha vyabhicArajJAna jalatvAvacchedena zItasparza-kAraNatAjJAna kA virodhI hotA hai, magara jalatvasAmAnAdhikaraNyena zItasparzakAraNatAjJAna kA virodhI nahIM hai| ataeva bAda meM zItasparzakAraNatAinatiriktavRtti janyajalatva yAnI aninya jala se nirUpita vRttitA se viziSTa jalatva ko zItasparzakAraNatAvacchedaka banAyA jAtA hai / kAraNatAvacchedakasAmAnAdhikaraNya se vyabhicArajJAna yadi karaNatAvacchedakasAmAnAdhikaraNya se kAraNatAjJAna kA pratibandhaka honA taba jalatvasAmAnAdhikaraNyena : jalIyaparamANu meM, zItasparzajanakatA kA vyabhicArajJAna hone se jalatvasAmAnAdhikaraNyena = janyajala. meM zItasparzakAraNatAjJAna kaise ho sakatA ? magara janyajalatva ko zItasparzakAraNatAvacchedaka to sabhI naiyAyika vidvAna mAnate hI haiN| isalie AlokatvasAmAnAdhikaraNya se vyabhicArajJAna bhI AlokatvasAmAnAdhikaraNya se cAkSupakAraNatAjJAna kA pratibandhaka = virodhI nahIM ho sakatA hai| isalie Aloka meM cAkSupakAraNatA kA jJAna ho sakatA hai| jisa Aloka meM vyabhicArajJAna huA hai usase bhinna Aloka meM ullU Adi ke cAkSuSa kI kAraNatA siddha hone se mahududbhUtAnabhibhUtarUpavadAloka se itara Aloka kI siddhi hotI hai / 2 ulUcAkSuSa meM vijAtIya Aloka kI karendl apramANa - rayAddhAdI ma uttarapakSa :- tannaH iti / ullU Adi ke cAkSuSa ke prati vijAtIya Aloka ko kAraNa mAnane meM koI pramANa nahIM | - --- ::
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zazadharamatasamAlocanA* || dinayanagolakasaMsRSTA''lokasya pecakAdimAtracAkSuSaM prati nAnAkAraNatAkalpane ca mahada- / gauravAditi dik / usahasvAstu - syAlokakAlInacAkSuSajanakavijAtIyacakSurmanoyogA'bhAvAdeva tamasi na ghaTAdicAkSuSodaya iti na tatrA''lokasya kAraNatA / == =* jayalatA *= = ==== na ca tadAlokasya pecakAdicAkSuSatvAvacchinnaM prati kAraNatvAnnAnyeSAM tadAnIM cAkSuSApAdanamarhati, anyacAkSuSatyAvacchinnaM prati mahadundtAnabhibhUtarUpayadAlokasya kAraNatvAditi vAcyam, nAnAkAryakAraNabhAvakalpanAyA gurutvenAprAmANikatvAdityAzayenA''hapecakAdinayanagolakasaMsRSTAlokasya = AlokavizeSasya, pecakAdimAtracAkSuSaM prati = pecakAdibhinnacAkSuSetaratve sati pecakAdicAkSuSatvAvacchinne prati, kAraNatvaM pecakAdibhinnacAkSuSatvAvacchinnaM prati ca mahadudbhUtAnabhibhUtarUpavadAlokasya kAraNatvamityevaM nAnAkAraNatAkalpane mahagauravAditi / kiJca pecakAdicAkSuSaM prati mahadudbhUtAnabhibhUtarUpavadAlokasya pratibandhakatvakalpanAyA Avazyakatvena tadabhAvenaiva pecakAdicAkSuSopapattI vijAtIyAlokakalpanAyA anutthAnaparAhatatvAt, saurAlokena vijAtIyAlokA:bhibhavakalpanAyAM tvaprAmANikagauravAt / etena pecakAdInAM bAhyAlokanirapekSaM cakSuhikamityasiddhameva / tatra tejAuntarasya vidyAmAnatvAt / ata eva te diyA na pazyanti, sa; saurAlokanAminUtalAta, teSAM tatsahakRtacakSuAhitvaniyamAt' (nyA. si.dI. pR.91) iti nyAyasiddhAntadIpakRtaH zazadharazarmaNo vacanaM pratyuktam, anabhibhUtatejo'ntarasya pecakAdyanyacAkSuSaM prati pratibandhakatvakalpane pecakAdicAkSuSaM prati kAraNatvakalpane cA'dipadArthAMnanugamena tadghaTitapratibandhyatAvacchedakakAryatAvacchedakadharmAnanugamAcetyAdisUcanA) digityuktamiti vibhAvanIyaM sudhIbhiH / ucchRGkhalAstviti / asya cA''huri tyanenA'nvayaH / AlokakAlInacAkSuSajanakavijAtIyacakSurmanoyogA'bhAvAdeveti / AlokasamakAlInaM yaccAnuSaM tasya janako yo vijAtIyaH cakSuHpratiyogikamana:saMyogaH tasyA'bhAvAdevetyarthaH / spArzanAdijanakasya cakSuHpratiyogikamana:saMyogasyA'pAkaraNAya 'vijAtIye' tyuktam / tamasi na ghaTAdicAkSuSodayaH iti na tatra = AlokakAlikacAkSuSe Alokasya kAraNateti / AlokakAlInacAkSuSatvAvacchinnaM prati kAraNatvaM vijAtIyacakSuHpratiyogikamana:saMyogasyaiva na lAlokasya / na ca vaiparItyamaMca kimiti na rocayeriti vAcyama, Alokasya kAraNatvakalpane'pi vijAtIyacakSurmana: saMyogasyAdhyayakalpanIyatvAt, Alokasya tatsaMpAdana evopakSINatvenA'nyadhAsidbhatvAcca / etena divA jAyamAnaM - hai, yaha syAdvAdI kA kathana hai| isakA kAraNa yaha hai ki gATa andhakAra meM AlokavizeSa se jaise ullU, billI Adi ko ghaTAdiviSayaka cAkSuSa sAkSAtkAra hotA hai, ThIka usI taraha usI Aloka se hameM bhI andhakAra meM binA aMjanAdisaMskAra ke ghaTAdiviSayaka cAkSupa pratyakSa honA cAhie - yaha Apatti mu~ha phAr3e khar3I hai| yahA~ yaha to nahIM kahA jA sakatA hai ki -> "ullU Adi ke nayanagolaka se saMyukta AlokavizeSa ullU Adi ke cAkSupa pratyakSa ke prati hI kAraNa hai, na ki manuSyavRtti cAkSuSa ke prati / isalie ullU Adi ke cAkSuSa ke janaka AlokavizeSa se hameM andhakAra meM ghaTAdi kA cAkSupa pratyakSa nahIM ho sktaa"-| yaha naiyAyikakadhana isalie ayukta hai ki ulU Adi ke cAkSuSa ke prati vijAtIya Aloka ko kAraNa aura mahadbhatAnabhibhUtarUpavadAloka ko pratibandhaka mAnanA evaM naravRtti cAkSuSa sAkSAtkAra ke prati mahadadbhutAnabhibhUtarUpabadAloka ko kAraNa aura anabhibhUta vijAtIya Aloka ko pratibandhaka mAnanA ityAdi kalpanA karane meM aneka kAryakAraNabhAva ke svIkAra kA mahAgaurava hotA hai, jo ki aprAmANika hone se mAnya nahIM kiyA jA sktaa| isalie puna: ullacAkSupajanaka Alokavizepa se andhakAra meM hameM ghaTAdiviSayaka cAkSuSa sAkSAtkAra hone kI Apatti jyoM ki tyoM banI rahatI hai| ataeva cijAtIya Aloka meM ullU Adi ke cAkSuSa kI kAraNatA mAnya nahIM ho sakatI / ata: Aloka meM cAkSuSakAraNatA kA vyabhicAra bajralepa banA rahatA hai| * vijAtIyacakSumanoyoga cAkSuSajanaka - uchRkhalamata * janmR. iti / yahA~ anya svatantra vidvAnoM kA yaha kathana hai ki cAkSuSa sAkSAtkAra ke do prakAra hote haiM (1) AlokakAlIna = AlokakAla meM utpanna hone vAlA evaM (2) AlokA'kAlIna = AlokakAla se bhinna kAla meM hone vAlA / AlokakAlIna cAkSupa kA kAraNa vijAtIya cakSumanaHsaMyoga hai| jaba andhakAra hotA hai taba AlokakAlInacAkSuSajanaka vijAtIya cakSumanasaMyoga nahIM hotA hai| isalie andhakAra meM hameM ghaTAdi kA cAkSuSa sAkSAtkAra nahIM hotA hai| andhakAra meM cAkSupa kI anutpatti kA
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 347 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 . kA.5 * AhaHpadaprayojanaprakAzanam * na ca tathApi tamasi ghaTAdInAmAlolA'kAlIlacAnapArAttiH; pecakAdInAmiSTatvAt / na cA'- ] samadAdidhaTacakSuHsaMyogAdapi tadApatti:; AlokAbhAvakAlInacAkSuSaM prati api vijAtIyacakSurmanoyogasya pRthakkAraNatvAdityAhuH - / -=-=* jayalA * =cAkSuSaM pratyAlokasya kAraNatvaM vijAtIyacakSu:mana:saMyogasya bA ? ityatra vinigamakAbhAva iti pratyuktam, kAraNatAvacchedakasambandhagauravAca / ata eva pecakAdicAkSuSa AlokanyabhicArapradarzane'pi na kSatiH, AlokakAraNatvA'nabhyupagamenAnuktopAlambhasamatvAt / nanu bhA bhavatu tamasi ghaTAdInAmAlokakAlInacAkSuSaM paraM tada samakAlInacAkSuSe kiM nAma bAdhakaM tadAnI ! tvayA AlokakAraNatyA'nabhyupagamena tadabhAvAdA''lokA'kAlInaghaTAdicAkSuSanirAkaraNasya kartumAsyatvAdityAzaGkAmapAkartumupakramante - na ceti / tathApi = AlokakAlInacAkSuSatvasya cakSurmanovijAtIyasaMyogakAryatAvacchedakatvA'bhyupagame'pi, tamasi ghaTAdInAM AlokA'kAlInacAkSupApattiH, AlokakAlInacAkSuSajanakacakSuHpratiyogikamanovijAtIyasaMyogA'bhAvenA''lokA'kAlInacAkSuSanirAkaraNAcyogAditi zaGkAzayaH / tadApAkaraNe hetumupadarzayanti - pecakAdInAmiSTatvAditi / tamasi pecakAdImAlokA:kAlInasya ghaTAdicAkSuSasya jAyamAnatveneSTApatteH / tahi pecakAdInAmivA'smadAdInAmapi tamasi AlokAukAlInacAkSuSotpattiduriti zaGkA pAkaraNAya vadanti - na ceti / asmadAdighaTacakSuHsaMyogAdapi tadApattiH = AlokA'kAlInacAkSuSApattiH / tannirAse hetumAviSkurvantei - AlokAbhAvakAlInacAkSuSaM pratyapIti / kimutA'lokakAlInacAkSuSaM pratItyapizabdArthaH / vijAtIyacakSurmanoyogasya = cakSuHpratiyogikamanovijAtIyasaMyogasya, pRthakkAraNatvAt = svatantrakAraNatyat / AlokA'kAlInacAkSuSajanakatAvacchedikA yA jAti:pecakAdicakSuHpratiyogikamana:saMyoge eva vartate tadbhinnA jAtirAlokakAlInacAkSuSajanakatAvacchedikA yAjasmadAdicakSurmana:saMyoge evaM vidyate / asmadAdicakSuHpratiyogikamana:saMyoge AlokA'kAlInacAkSuSajanakatAvacchedakajAtivirahAdevAsmadAdInAmA''lokA'kAlInacAkSuSasya ghaTAdigocarasya tadAnIM prasaGgo nAsti / etenA''loko yadi cAkSuSakAraNaM na syAttadA tadvirahe'pyasmadAdInAM ghaTAdicAkSuSaM jAyeteti pratyuktam, asmadAdInAmAlokA'kAlIna| cAkSuSakAraNatAvacchedakAvacchinnazUnyatvAt / itthazca na tamaso dravyatvasiddhiriti bhAvaH / / Ahurityanena prakaraNakRtA svakIyA'svarasodbhAvanaM kRtam / tadbIjazcedam, evaM hi vijAtIyacakSurmana:saMyogasyA'pyAlokakAlInacAkSuSakAraNatvaM vizIryeta, kAraNatAbacchedakasambandhalAghavena vijAtIyamana AtmasaMyogasya tatkAraNatvaucityAta, cakSurmanI| vijAtIyasaMyogasya tatsampAdane evopakSINatvenA'nyathAsiddhatvAce tyasyApi jAgarUkatvAt / etena 'divA jAyamAnasya cAkSuSasya / kiM vijAtAyacakSumanoyogajanyatvaM yaduta vijAtIyamanaAtmasaMyogajanyatvaM ? ityatra vinigamanAviraha' ityapi pratyuktam / na caivaM tasya mAnasalaM syAnna ta cAkSaSalamiti vAcyama, cakSaSo mana pratiyogikAtmasaMyogavaijAtyaprayojakatvenA'pi tadapapatteH / / AlokAderiva vijAtIyanetramana:saMyogasyA'pi kSayopazamodbodhe eva caritArthatvena tadudodhyakSayopazamarUpayogyatAyA ebAunugatatayA tahetutvIcitpAt / etena yadyapyAlokasaMyogasya cakSuHsaMyogAvacchedakAvanchinnasya cAkSuSahetutve biDAlAdicAkSuSe vyabhicAraH; mAnuSIyadravyacAcapatlAvabhinna prati hetutvoktAvapyaJjanAdinA tamasi pazyatAM cAkSaSe vyabhicAra: tathApi yeSAM na kadA'pyaJjanA - -- - nirvAha vijAtIya cakSupratiyogika manasaMyoga ke viraha se hI mumakina hone se AlokAbhAva se usakA nirvAha karanA nAmunAsiba hai| isalie Aloka meM AlokakAlIna cAkSuSa kI kAraNatA kI kalpanA karanA asaMgata hai| yahA~ yaha zaMkA ki -> "andhakArakAlAvacchedena AlokakAlInacAkSuSajanaka vijAtIya nayanamanasaMyoga na hone se AlokakAlIna cAkSuSa sAkSAtkAra kA udaya nahIM hotA hai, yaha to ThIka hai / magara usa kAla meM AlokA'kAlIna cAkSuSa kA udaya kyoM nahIM hotA hai ? usake janma meM koI bAdhaka to nahIM hai" - karanA ThIka nahIM hai / isakA kAraNa yaha hai ki ullU, billI Adi ko andhakAra meM AlokA'kAlIna cAkSuSa hotA hI hai, yaha hameM iSTa hai| jo abhISTa hai, usakA ApAdana karane meM kyA buddhimattA hai ? yahA~ yaha prazna karanA ki -> "yadi ulla ko andhakAra meM ghaTAdiviSayaka AlokabhinnakAlIna cAkSupa hotA hai taba hamako cakSusannikarSa se kyoM ghaTAdi kA AloketarakAlIna cAkSuSa andhakAra meM nahIM hotA hai ? vallU Adi kI bhA~ti hamako bhI andhakAra meM AlokAkAlIna ghaTAdiviSayaka cAkSupa honA cAhie"-ThIka nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki AlokA'bhAvakAlIna cAkSupa ke prati bhI vijAtIya cakSumanasaMyoga, jo ki AlokakAlInacAkSupajanaka vijAtIya nayanabhanasaMyoga kI apekSA vijAtIya hai, pRthak = svataMtra kAraNa hai| AlokA'kAlIna cAkSupa kA janaka nayanapratiyogika vijAtIya manasaMyoga ullU Adi ke pAsa hone se unheM AlokAbhArakAlIna ghaTAdicAkSuSa hotA
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ * mathurAnAdhamatasamIkSA * / yadi punarandhakAre'pi ghaTAdeH kAlikenA''lokaviziSTatvAt taddezAvacchedenA''loka-] viziSTatvasya tadhAtve gauravaM, kAryatAvacchedakA'nanugamo vinigamanAvirahazceti vibhAvyate == =-* jayalatA * = = dinA pratyakSaM tatpuruSIyadravyacAkSuSatvAvacchinnaM pratyeva niruktAlokasaMyogasya hetutvaM, yeSAM tu kadAcidaJjanAdinA'pi pratyakSaM | tatpuruSIyadravyacAkSuSe tatpuruSIyA'JjanasaMyogA'bhAvaviziSTAlokasaMyogAbhAvAbhAvatvena hetutvaM, biDAlAdicAkSuSe tu biDAlAdicakSuHsaMyogatvenaivAta na doSa' iAte mathurAnAthaprabhRtInAM pacana pratyuktam, mahAgauravAcca / ata eva viSayasya pratyakSakAraNatvamiti naiyAyikaprabAdo'pi pratyAsyAtaH, atItAnAgataviSayake sarvajJasAkSAtkAre vyabhicArAta, janyapratyakSatvasya tatkAryatAvacchedakatve'pyatItAznAgatagocare yogipratyakSe vyabhicArAt. janyalaukikapratyakSatvasya tattve'pi bhrame byabhicArAta, kAryatAvacchedakakoTI tadvadavizeSyakatatprakArakatvalakSaNapramAtvasya niveze tu mahAgauravAditi viSayAdhubodhyakSayopazamasyaiva tattvIcityAditi kRtaM prasaGgena / prakaraNakAraH kaNThata ucchRGkhalamataM dUSayati - yadIti / andhakAre'pi = andhakArasaMyuktatve'pi ghaTAdeH kAlikena | - atra svasaMyuktasaMyogalakSaNakAlikasambandhena, AlokaviziSTattvAt vijAtIyacakSurmanaHsaMyogAda ghaTAdicAkSuSamApadyeteti zeSaH / yadA baTAdiH guhAyAM nihitaH tadA'pi sa AlokakAlIna eva, tadAnImanyatra sata Alokasya svasaMyuktakAlasaMyogasambandhena ghaTAdau sattvAt / ataH tamasyapi vijAtIyacakSumanoyogAdAlokakAlInaghaTaviSayakacAkSuSApattirdurvArA ucchRGkhalamate / yadi ca | | paraiH 'AlokakAlInacAkSuSaM nAma na kAlikenA''lokaviziSTaviSayakacAkSuSaM kintu viSayadezAracchedenA''lokaviziSTaviSayakacAkSuSam / tatpratyeva vijAtIyacakSuHpratiyogikamana:saMyogasya hetutvam / viSayadezazvA'tra viSayasamavAyI grAhyaH / yadA'nyadezAvacchedenAUlokasaMyogo na tu kapAlAyacchedena tadA ghaTasya na svadezakapAlAvanmedenAilokaviziSTatvaM, 'idAnImiha kapAle nA'loka' iti pratIte: / ato na tadAnIM vijAtIyacakSaHpratiyogikamana:saMyogAdAlokakAlInacAkSuSA''pattiH, ghaTasya kapAlAvacchinnAlokaviziSTatvazUnyatvenA''lokA'kAlInatvAdi'tyucyateti manasikRtyA''ha - taddezAvacchedeneti / viSayasamavAyidezAvacchedeneti / AlokaviziSTatvasya tathAtve = cakSuHpratiyogikavijAtIyagana:saMyogakAryatAvacchedakaghaTakatve gauravaM = kAryatAvacchedakazarIragIravaM, viSayadezAvanchinnAlokaviziSTa(ghaTAdi)viSayakacAkSuSalvasya gurutarazarIratvaM spaSTameva / yadi ca paraH 'kAryakAraNabhAvanizcayA'nantaramupasthitatvena tasya phalamukhatvAnna doSatvamiti praNigadyateti cetasikRtya doSAntaramAvirbhAvayati kAryatAvacchedakAnanugama iti / kAryatA'vacchedakadharmaghaTakIbhUtakapAla-tantvAditaddezA'nanugamena cakSuHpratiyogikamanovijAtIyasaMyogakAryatAvacchedakadharmAnanugama ityarthaH / yadi ca paraiH 'viSayasamavAyitvenAnugatadharmeNa kapAla-tantvAdInAmanugamasambhavAnna kAryatAvacchedakadharmAnanugama' iti pronyateti lakSyIkRtya doSAntaramAviSkaroti - vinigamanAcirahaneti / vijAtIyacakSurmana:| hai aura hamAre pAsa usakA viraha hone se hameM AlokA'kAlIna ghaTAdicAkSupa nahIM hotA hai, na ki Aloka kA viraha hone se / niSkarSa : cAkSupa kA janaka Aloka nahIM hai, kintu nayanapratiyogika vijAtIya manasaMyoga hai| AlokakAlIna kSuSa ko kArya mAnane para doSaparamparA yadi. iti / yadi yahA~ yaha kahA jAya ki - "AlokakAlInadravyaviSayaka cAkSupa ke prati vijAtIya cakSumanoyoga ko kAraNa mAnA jAya taba to amAvasyA kI rAtri meM gADha andhakAra meM sthita ghaTAdi kA hameM cAkSupa hone lagegA, kyoMki | ghaTa anitya hone se kAlika sambandha se AlokaviziSTa = AlokakAlIna hai / ataeva taba usakA cAkSuSa AlokakAlIna dravyaviSayaka kahA jA sakatA hai aura AlokakAlIna dravyaviSayaka cAkSuSa kA janaka vijAtIya nayanamanasaMyoga hamAre pAsa hone meM koI rAdha bhI nahIM hai / yadyapi yahA~ isa Apatti ke parihArArtha yaha kahA jA sakatA hai ki * 'vijAtIya nayanamanasaMyoga ke kAryasvarUpa AlokakAlIna cAkSuSa kA artha kAlikasambandha se AlokaviziSTadravyaviSayaka cAkSuSa nahIM hai, kintu viSayadezAvacchedena AlokaviziSTadravyagocara cAkSupa hai / jaba ghaTa andhakAra se AvRta honA hai taba kAlikasambandha se ghaTa meM Aloka hone para bhI ghaTadeza = ghaTasamavAyI kapAla ke avaccheda se (= kapAlAvacchedena) ghaTa meM Aloka nahIM rahane se ghaTa svadezAvacchedena AlokaviziSTa = AlokakAlIna nahIM hai / ataeva usa kAla meM usakA cAcapa AlokakAlInadravyaviSayaka nahIM kahA jA sakatA / vivakSita vijAtIya nayanamanasaMyoma ke kAryatAvacchedaka se zUnya hone kI vajaha taba hameM ghaTa kA cAkSuSa nahIM ho sakatA hai| ataH anyakArastha yaTa ke cAkSuSa kI Apatti vijAtIyanayanamanasaMyogakAraNatApakSa meM nahIM dI jA sakatI' - tathApi yaha kathana isalie asaMgata banatA hai ki aisA mAnane meM gaurava hai, kyoMki kAryatAvacchedakakoTi meM viSayadeza - viSayasamavAyI
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 349 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 kA 5 niyogakAraNatAvacAH * tadA'stu lAghavAt tamaH saMyuktacAkSuSaM pratyeva vijAtIyacakSurmanoyogasya hetutvam / naca tamaH kAlInacakSuH saMyogAdevo''loka samavahitAghaTAdicAkSuSodayadarzanAt cakSurmanoyogasyA - pyekasyaiva sambhavAtkathamevaM ? iti vAcyam, manasaH tvaritagatitve bhA''lokasamavadhAnadazAyAM * jayalatA GYO | saMyogakAryatAvacchedakaM viSayasamavAyidezAvacchinnAlokaviziSTaviSayaviSayakalaukikacAkSuSatvaM vaduta viSayaviziSTaviSayasamavAyidezAvacchinnAlokaviSayakalaukikacAkSuSatvaM ? ityatra vinigamanAbhAvaH / tatazca nopadarzitocchraGgakhalamataM zraddheyamiti vibhAvyate, tadA'stu lAghavAt = kAryatAvacchedakadharma lAghavAt tamaH saMyuktacAkSuSaM pratyeva vijAtIyacakSurmanoyogasya hetutvamiti / precakAdInAM vijAtIyacakSuH pratiyogikamana: saMyogenaiva rAtrI tamaH saMyuktaghaTAdicAkSuSamasmadAdInAJca tadviraheNa na tadAnIM tamaH - saMyuktaghaTAdigocaracAkSuSam / itthaJca tamaH saMyuktacAkSuSatvasyaiva vijAtIyacakSuH pratiyogika manaH saMyogakAryatAvacchedakatvaM ghaTAmazvatIti kAryatAvacchedakaghaTakasaMyogAzrayatvena tamaso dravyatvaM setsyatIti bhAvaH / nanu tamaH saMyogaviziSTasyaiva dravyasya pazcAdAlokasaMyogadazAyAM cAkSuSamupajAyate / taca kathaM ghaTate ? pUrvottarakAlInasyaikapuruSIyacakSuHpratiyogikavijAtIyamana:saMyogasyAbhinnatvAt / ato na tamaH saMyuktadravyacAkSuSaM prati vijAtIyacakSurmanoyo| gasya kAraNatvaM ghaTAmaJcatItyAzaGkAmapanodayitumupadarzayati na ceti / vAcyamityanenA'syA'nvayaH / tamaH kAlInacakSuH saMyogAt viSayadezAvacchinnatamaHsaMyogAzrayaghaTAdigocaracakSuH saMyogAt eva AlokasamavahitAt AlokasaMyogA'vacchedakAvacchi nnAt ghaTAdiMcAkSuSodayadarzanAt cakSurmanoyogasya = cakSuH pratiyogikavijAtIyamana:saMyogasya, api ekasyaiva | sambhavAt kathaM evaM = vijAtIyacakSurmanoyogasya tamaH saMyuktadravyacAkSuSajanakatvaM ! AlokasamavadhAnAH samavadhAnakAlInaviSayarucakSurAderbhedAbhAvena cakSuH pratiyogikavijAtIyamana:saMyogasyA'yabhinnatvAdAlokaragbhavadhAnadazAyAmivA'lokAH samavadhAnadazAyAmapi ghaTAdicAkSuSamasmadAdInAM syAt na syAdvA'lokasamavadhAnakAle'pi taditi zaGkAzayaH / abhinnasyaiva, tadUvyapohe prakaraNakRddhetumAvedayati- manasaH tvaritagatitveneti / manasaH caJcalatveneti / AlokasamavadhAnadazAyAM C kA niveza adhika hai / dUsarI bAta yaha hai ki viSayadeza bhinna bhinna hote haiM, jaise ghaTa kA deza hai kapAla, paTa kA deza hai tantu / ghaTAdi viSaya kA deza = samavAyI ananugata hone se usase ghaTita kAryatAvacchedaka dharma bhI ananugata banatA hai / kAryatAvacchedaka dharma ananugata hone se vijAtIya nayanamanamaMyoga ko AlokakAlIna cAkSuSa sAkSAtkAra kA kAraNa nahIM mAnA jA sakatA / tIsarA doSa yaha hai ki vijAtIya nayanamanasaMyoga ke kAryatAvacchedakadharmarUpa se viSayadezAvacchinnA''lokaviziSTaviSayaviSayakacAkSuSatva kA svIkAra karanA yA viSayaviziSTaviSayadezAvacchinnA'' lokavipayakacAkSupatva kA ? isa viSaya meM koI vinigamaka nahIM hai, kyoMki ghaTasaMyuktanayanapratiyogika vijAtIya manoyoga ke kAryarUpa meM kapAlAvacchinnA''lokaviziSTaghaTacAkSuSa kI bhA~ti ghaTaviziSTa kapAlAvacchinnAlokaviSayaka vAkSupa kA bhI svIkAra kiyA jA sakatA hai / ina tIna doSa kI vajaha cakSupratiyogika vijAtIya manasaMyoga ko AlokakAlInadravyavipayaka cApa kA kAraNa nahIM mAnA jA sakatA" - OM andhakArasaMyuktadravyaviSayaka cAkSuSa bhI vibhAtIyasaMyoga kA kArya hai syAddhAdI + = tadA uti / taba ucita yahI hai ki cakSupratiyogika vijAtIyamanasaMyoga ko AlokakAlInadravyaviSayaka viSaya dezAvacchinnAlokaviziSTaviSayavipayaka cApa kA kAraNa na mAna kara andhakArasaMyuktadravyaviSayaka cAkSuSa kA hI kAraNa mAnA jAya, kyoMki yahA~ kAryatAvacchedaka dharma kA zarIra laghu hotA hai / ullU, billI Adi ko andhakArasthita dravya kA cAkSupa hone kA kAraNa vijAtIya nayanamanasaMyoga hI hai| yahA~ yaha zaMkA ho ki "eka hI ghaTa jaba andhakArakAlIna andhakArasaMyukta hotA hai taba hameM usakA cAkSupa nahIM hotA hai aura jaba usI ghaTa ke pAsa dIpaka lAyA jAtA hai taba hameM usI ghaTa kA cApa hotA hai / yahA~ andhakAra aura prakAza ke kAla meM ghaTa, puruSa, nayana, nayanasaMyoga meM koI bheda nahIM hone se pUrvottarakAlIna nayanamanasaMyogavizeSa bhI abhinna = eka hI hotA hai, yaha tarkasiddha hotA hai / Aloka yadi cAkSuSa kA kAraNa hI nahIM hai aura vijAtIya nayanamanasaMyoga pUrvottarakAla meM eka hI hai taba pUrvakAla abacchedena (= andhakAra kAla meM ) ghaTa kA cAkSuSa kyoM nahIM hotA hai ? aura pazcAt AlokakAla meM usI ghaTa kA cAkSuSa kyoM hotA hai ? yA to pUrva kAla meM bhI ghaTa kA cAkSuSa honA cAhie yA to pazcAt bhI ghaTa kA cAkSupa nahIM honA cAhie, kyoMki nayanamanasaMyogavizeSa to eka hI he" to yaha ThIka nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki mana caMcala hai, asthira hai, zIghra gati vAlA hai / isI vajaha =
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 * abhinavarItyA'pasiddhAntanirAkaraNam ** cakSurmanoyogasya bhinnasyaiva kalpanAditi tamaso dravyatvaM nirAbAdham / etena dravyacAkSuSasAmAnyaM pratyAloka saMyogahetutAyA: klRptatvAdAlokaM vinA vIkSyamANasya tamasaH kathaM dravyatvamityapi durApAstam / tautAvikaikadezina stu dravyacAkSuSaM pratyAlokasaMyogasya hetutve'pi tAmasendriyeNaiva * jayalatA << = RA cakSurmanoyogasya cakSuH pratiyogikamanovijAtIyasaMyogasya bhinnasyaiva AlokA'samabadhAnakAlikacakSuH pratiyogikamanovijAtIyasaMyogA'pekSayA vilakSaNasyaiva kalpanAt na pazcAdiva pUrvaM ghaTAdicAkSuSaprasaGgo na vA pUrvamiva pazcAd ghaTAdicAkSuSAnApattiH / ato na pradarzitahetuhetumadbhAve vyabhicAra iti = hetoH vijAtIyacakSurmanoyogakAryatAvacchedakaghaTakI bhUtasaMyogAzrayavena tamaso dravyatvaM nirAbAdhamiti / 350 eteneti / Alokasya dravyaviSayakacAkSuSatvAvacchinnakAraNatvAsambhaveneti / asya dUrApAstamityanenA'nvayaH / dravya'cAkSuSasAmAnyaM prati = dravyaviSayakalI kikaccAkSuSatvAcvacchinnaM prati AlokasaMyogahetutAyAH = cakSuH saMyogA'bacchedakAbacchinnA''lokasaMyogakAraNatAyA:, klRptatvAt = AvazyakatvAt, AlokaM binA eva vIkSyamANasya = dRzyamAnasya tamasaH kathaM dravyatvaM ? yadi hi tamo dravyaM syAttarhi cakSuH saMyogAjyacchedakAvacchinnA''lokasaMyogenaiva tacAkSuSaM syAt, dravyalaukikacAkSuSatvAvacchinnaM prati tasya hetutvAvadhAraNAta maSaM na bhavati / ata eva na tasya dravyatvamiti naiyAyikAzaya: / pATacaraviluNTite vezmani yAmikajAgaraNatulyamidam / vyAvarNitarItyA dravyalaukikacAkSuSatvasyA''lokasaMyogakAryatvAvacchedakatvAsambhavAdevedaM prantyavata iti spaSTam / etena tamaso dravyatve AlokanirapekSeNa cakSurindriyeNa graho na syAt, dravyalaukikancAkSuSe AlokasApekSacakSurindriyasya kAraNatvAdityapi pratyAkhyAtam / AlokacAkSuSe vyabhicArAcca / tatazca vijAtIyacakSurmanoyogakAryatAvacchedakapaTakIbhUtasaMyogAzrayatvena tamaso dravyasyameveti niSkarSa: 5 vijAtIyacakSuH pratiyogikamana:saMyogazca svamate kSayopazamavizeSasthAnIyayogyatAtmako bodhyaH / tena nA'pasiddhAntaprasaGga iti vibhAvanIyaM sudhIbhiH / tItAtikaikadezinastviti / bAlyavayasi tutAtikapadenA'bhidhIyamAnasya mImAMsakadhuryasya kumArilabhaTTasyA'nuyAyinaH ri AlokavirahakAla meM jo nayanapratiyogika manasaMyoga hotA hai vaha AlokasamadhAnakAla meM naSTa hotA hai aura usase vijAtIya nayanapratiyogika manasaMyoga utpanna hotA hai / andhakAra hone para hamAre pAsa andhakArastha ghaTa ke cAkSuSa kA janaka nayanamanasaMyogavizeSa nahIM hone ke sababa hameM usakA cAkSupa nahIM hotA hai aura ullU, billI Adi ke pAsa andhakArasaMyuktadravyaviSayaka cAkSupa kA janaka nayanamanasaMyogavizeSa hone se unheM taba usakA cAkSupa hotA hai / Aloka ke sAnnidhya aura asAnidhya kAla meM hamArA nayanasaMyoga alaga alaga hone kI vajaha andhakArakAla meM hameM ghaTa kA cAkSuSa nahIM hotA hai aura prakAzakAlAvacchedena ghaTa kA cAkSupa sAkSAtkAra hotA hai / ataH nayanamanasaMyogavizeSa ko andhakArasaMyuktadravyavipayaka cAkSuSa kA kAraNa mAnanA yuktisaMgata hI hai| usakA kAryatAvacchedaka dharma hai andhakArasaMyogaviziSTaviSayakalaukikacAkSuSatva, jisake ghaTakIbhUta saMyoga kA Azraya hone kI vajaha andhakAra meM dravyatva kI siddhi hotI hai, kyoMki saMyoga guNa hai, jo kevala dravya meM hI rahatA hai| ata: Aloka ko cAkSuSa pratyakSa kA kAraNa nahIM mAnA jA sakatA etena iti / yahA~ anya vidvAnoM kA yaha kathana ki "dravyaviSayaka cAkSuSasAmAnya yAnI saba dravyacAkSupa ke prati AlokasaMyoga meM kAraNatA siddha hone se andhakAra meM dravyatva kI siddhi nahIM ho sakatI, kyoMki andhakAra kA cAkSuSa to binA AlokasaMyoga ke hI hotA hai / yadi andhakAra anya hotA, taba to ghaTAdi kI bhA~ti usake cAkSuSa kI utpatti binA AlokasaMyoga ke nahIM ho sktii| magara hotI to hai| isalie andhakAra ko dravyasvarUpa na mAna kara AlokA'bhAvasvarUpa hI mAnanA saMgata hai" - isalie nirAkRta ho jAtA hai ki AlokasaMyoga meM dravyavipayakalIkikacAkSuSatvAvacchritra ke prati kAraNatA hI nAmumakina hai, jisakA hamane abhI taka vistAra se nirUpaNa kiyA hai / AlokasaMyoga meM dravyacAkSupamAtra ke prati kAraNatA asiddha hone se andhakAra kA, binA AlokasaMyoga ke, cAkSuSa hone se usameM dravyatva kA bAgha nahIM ho sakatA / ataH andhakAra dravyAtmaka hai, yahI mAnanA saMgata hai / tAmasendriyakalpanA - cautAvikadezIyamata pUrvapakSa: tautA iti / dravyacAkSuSamAtra ke prati AlokasaMyoga kI kAraNatA nizcata hI hai, phira bhI andhakArasAkSAtkAra
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 351 madhyamasyAdvAdaraharaye khaNDaH 2 . kA.5 * tamogrAhakatAmasendriyakalpanA* tamogahasAbhavAmA'nupapattiH / na ca nimIlitanayanasyApi tadagrahA''yatti:; cakSuHzrava:zrotravat tasya cakSurgolakAdhiSThAnatvAt / na cendriyAntarA'grAhyasvamAguNAbhAvAt tAdRzendriyA' --- ..= = ...==* jayalatA hai tautAtikapadenocyante / kumArilabhaTTasiddhAntaikadezAzrayatve sati svatantrArthapratipAdakAH nautatilakadezina iti gIyante / tuH nayAthikAdyapekSayA vizeSabodhakaH / vizeSazcArya - dravyacAkSupaM pratyAlokasaMyogasya hetutve'bhyupagamyamAne'pi tAmasendriyeNa cakSurAdipazcendrivatryatiriktena eva tamograhasambhavAt = tamodravyapratyakSasambhavAt nA'nupapattiH / etena dravyacAkSuSaM pratyAlokasaMyogasya hetutve AlokasaMyogamRte dRzyamAnasya tamasaH kathaM dravyatvamiti pratyuktam, tamasaH cakSuragrAhyatvenAicAkSupatvAt / cakSuSastamo'grAhakatye pihitanayanasyApi puruSasya tamaHsAkSAtkAra syAdityAzakAM nirAkurvanti / na ceti / tadgrahApatiH = tamaHpratyakSaprasaGga / prakRtApAdanasyA'pAkaraNe te hetumupadarzayanti - cakSuHzravaHzrotravat = bhujaGgamazrotramiya, 'cakSuSI eva zravasI yasya sa sapa: cakSuHzravaH padena pratipAdyate / vAsukizrotraM yathA netragolakAntarti tathA tAmasendriyamapi nayanagolakAdhiSThitamityarthaH / tasya = tAmasarapa, cakSurgAlakAdhiSThAnatvAt = akSigAlake vasthitatvAt / yathA bhogI netre nimIlya na kizcidapi pazyati zRNoti vA tadIyazrotranayanendriyayoH cakSolakasthatvena cakSa:pidhAnadazAyAM tayoH svaviSayA'sanikRSTatvAt tathaiva dayamapi nayane pidhAya na ghaTAdikaM cakSurindriyeNa tamo bA tAmasendriyeNa vijJAtuM zaknumaH, asmadIyacakSa:tAmasendriyayoH netragolakavartitayA nayananimIlanAvasthAyAM tamasaH svaviSayAsanikRSTatvAditi na nimIlitanayanIyatamaHpratyakSaprasagAvakAza iti teSAmAzayaH | nanu tAmasasyendriyatyasiddhau tamasastadgrAhyatvaM sidhyati / na ca tasyendriyatvaM sambhavati, tamasi cakSurAdIndriyA'grAhyatve sati tAmasagrAhAguNasyA'bhAvAt / yathA pRthivyAM cakSurAdIndriyA'grAhyasya ghrANagrAhyasya gandhaguNasya sattvAd prANasya cakSurAdIndriyA :tiriktendriyatvaM sidhyati tathA nA'na baktuM zakyate iti na tAmasasya cakSurAdyatiriktendriyatvasiddhiriti zaGkAmapahastayitamapakramante - na ceti / indriyAntarA'grAhya-svagrAhyaguNAbhAvAt = tamasi tAmasetaracakSurAdIndriyA'grAhya -tAmasagrAhyaguNasya birahAt, tAdRzendriyA'siddhiH = cakSurAdyatiriktendriyatvena tAmasasya na sidbhiH / indriyAntaratvavyavasthApakaguNavirahAnna tAmasendriyasiddhiriti zaGkakAzayaH / meM vyabhicAra nahIM hai, kyoMki aMdhakAra kA cAkSuSa pratyakSa nahIM hotA hai kintu tAmasendriyajanya pratyakSa hotA hai| andhakArasAkSAtkAra meM cAkSupatvasvarUpa kAryatAvacchedaka dharma nahIM hone se usakA janma, binA AlokasaMyoga ke, hone para bhI vyatireka vyabhicAra nahIM kahA jA sakatA / andhakAra kA pratyakSa cakSu indriya se nahIM hotA hai kintu tAmasa nAma kI chaThI indriya se hotA hai / yahA~ yaha zaMkA karanA ki -> "andhakAra ke sAkSAtkAra ke prati yadi cakSu indriya kAraNa nahIM hai, kintu tAmasa indriya hI kAraNa hai, taba to jaise A~kheM mUMda kara zravaNendriya se zabda kA pratyakSa hotA hai, ThIka vaise hI andhakAra kA bhI tAmasa indriya se pratyakSa hone lagegA" - nAmunAsiba hai| isakA kAraNa paha hai ki sarpakarNa kI bhA~ti tAmasendriya bhI cakSugolaka meM adhiSThita hotI hai / Azaya yaha hai ki nAga kI zravaNendriya A~kha meM hI hotI hai| isalie jaba vaha A~kheM baMda karatA hai, taba usakI karNendriya kA zabda se satrikarSa nahIM hone se vaha zabda ko nahIM suna sakatA hai| ThIka isI taraha hamArI tAmasa indriya bhI netragolaka meM hI adhiSThita hotI (= rahatI) hai / isalie jaba hama A~kheM baMda karate . haiM, taba hamArI tAmasa indriya kA andhakAra dravya ke sAtha saMyoga nahIM hone se usa samaya andhakAra kA pratyakSa hameM nahIM hotA hai / yahA~ yaha zaMkA ho ki -> "tAmasa nAma kI atirikta indriya kI kalpanA nahIM kI jA sakatI, kyoMki andhakAra dravya ko koI bhI guNa aisA nahIM hai, jo tAmasa indriya se grAhya ho aura usase bhinna indriya se grAhya nahIM ho / indriyatva kA vyavasthApaka asAdhAraNa guNa hotA hai, jo bhinna indriya se agrAhya ho evaM apane se grAhya ho / jaise ki pRthvI meM ganya guNa aisA hai, jo prANa se hI grAhya hai evaM usase atirikta cakSu Adi indriya se grAhya nahIM hai / isalie cakSu Adi se nAka ko bhima indriya mAnI jAtI hai / magara andhakAra meM koI bhI aisA guNa nahIM hai, jo tAmasa se bhinna indriya se agrAhya evaM tAmasa se hI grAhya ho| isalie tAmasa meM cakSu Adi se atirikta indriyatva hI nahIM mAnA jA sktaa| taba to andhakAra kA cAkSuSa hI mAnanA par3egA, jisase AlokasaMyoganiSTha kAraNatA meM vyabhicAra prasakta hogA" < ra indriyAntarA'grAhyagrAhakApa hI minendriyatta kA vyavasthApaka lAghavA, iti / to yaha zaMkA ThIka nahIM hai, kyoMki indriyAntarA'grAhya-svagrAhyaguNagrAhakatva ko atirikta indriyatva
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ * tAmasendriyasAdhanam siddhi:: lAghavAdindriyAntarA'grAhyagrAhakatvamAtrasyaiva bhimnendriyatvavyavasthApakatvAt tAdRzasya tamaH saMyogasyApi sahakAritvAt / na ca tamasi tamaH saMyogA'sambhavaH, gaganatamaH saMyogasya tatrA'pi sattvAt / nanvevamapi kiJcidavacchedena tamaH saMyogavati bhityAdAvAlokasaMyukte tAmasendriyeNa pratIti: * jayalatA tAmapAkurvanti - lAghavAditi / indriyAntarA'grAhya-svagrAhmaguNasyendriyAntaratvavyavasthApakatvA'bhyupagamA'pekSayA lAghavAditi / | indriyAntarA'grAhyagrAhakatvamAtrasyaiva bhinnendriyatvavyavasthApakatvAditi / cakSurAdIndriyA'grAhyasya gandhasya grAhakatvenaiva ghrANasya | cakSurAdyatiriktendriyatvasiddhiH na tvindriyAntarAjgrAhya-svagrAhyaguNagrAhakatvena, gauravAt / tAdRzasya indriyAntarA'grAhyagrAhakatvasya ca prakRte = tamograhasthale, tAmase tAmasapadapratipAdye eva sattvAt na tu cakSuSi, tasyA''lokasaMyogasahakRtasyaiva dravyagrAhakatvAta, tamasastvAlokasaMyogamRte eva grahAt / tamasaH cakSurAdIndriyA'grAhyatvena tadgrAhakasya tAmasasyA'tiriktendriyatvasiddhiriti teSAmazayaH / = na ca pecakAdInAM rAtrAviva divA'pi ghaTAdigrahApattiH ghaTAdisAkSAtkAra prasaGgaH, tadIyanayanagolakAdhiSThitatAmasendriyasannikRSTatvAdudghaTAdInAmiti zaGkAzayaH / tadayuktatvamAvirbhAvayanti tAmasendriye dravyasAkSAtkAraM prati namaH saMyogasyA'pi sahakAritvAt divA tamodravyasaMyogasya ghaTAdI virahAt na pecakAdInAM tAmasendriyeNa ghaTAdigrahaprasaGgaH / na hi sAmagrIvirahe kAryotpAda ApAdayitumarhatIti teSAmabhiprAyaH / nanu saMyogasambandhena tamasaH tAmasendriyasahakAritvIpa graho na syAt tena sambanyena tapasyasattvAditi zaGkAmapAkurvanti na ceti / gaganatamaH saMyogasya gaganapratiyogikatamaH saMyogasya tatrA'pi namasyapi sattvAt / anena tamasi tamo'ntarA'sattvAd vyatirekavyabhicAra iti pratyuktam cakSuH saMyogAvacchedakAvacchinnagaganatamaH saMyogasambandhena tamasaH tamovRttitvAt / anvayavyabhicAraM kazvicchaGkate nanviti / 'cedityanenA'syA'nvayaH / evamapi = tamasaH gaganatamaH saMyogavattvena tamogra he vyatirekavyabhicAranirAkaraNadvArA tamaH saMyogasya tamaH saMyuktadravyagrahaM prati tAmasendriyasahakAritvapratipAdane'pi kiJcidabacchedena tamaH saMyogavati = parabhAgAvacchinnatamaHsaMyogaviziSTe, bhittyAdI, AlokasaMyukte = aparabhAgAvacchinnAlokasaMyoga = = = 352 = kA vyavasthApaka mAnane meM gaurava hai / isakI apekSA indriyAntarAjgrAhyagrAhakatva ko hI bhitrendriyatva kA vyavasthApaka mAnanA ucita hai, kyoMki isameM lAghava hai / cakSu Adi indriya se agrAhya yAnI cakSu Adi indriya se janya pratyakSa ke avipaya gandha kA nAka se grahaNa yAnI pratyakSa hone se hI nAka meM cakSu Adi kI apekSA atirikta indriyatva kI siddhi hotI hai / yaha to tAmasa meM bhI abAdhita hai, kyoMki cakSu Adi indriya se agrAhya andhakAra kA grAhakatva = jJAnajanakatva tAmasa meM rahatA hI hai / isalie tAmasa meM atirikta indriyatva kI siddhi nirAbAdha hai / yahA~ yaha zaMkA karanA ki -> "yadi tAmasa indriya se hI ullU Adi ko rAta ko ghaTa Adi kA sAkSAtkAra hotA hai, taba to ullU Adi ko dina meM bhI tAmasa indriya se ghaTAdi kA sAkSAtkAra honA cAhie, kyoMki unakI tAmasendriya kA ghaTAdi ke sAtha sannikarSa dina meM bhI abAdhita hai" to yaha nAmunAsiba hai, kyoMki tAmasa indriya se janya sAkSAtkAra meM andhakArasaMyoga bhI sahakArikAraNa hai / dina meM aMdhakArasaMyogasvarUpa sahakArikAraNa ke viraha se ullU Adi ko tAmasendriyasaMyukta ghaTAdi kA sAkSAtkAra nahIM hotA hai / yahA~ yaha zaMkA ho ki "yadi tAmasendriyajanya pratyakSa meM andhakArasaMyoga bhI sahakArikAraNa hai, aisA mAnane para to andhakAra kabhI bhI tAmasendriyajanya sAkSAtkAra kA viSaya nahIM bana sakegA, kyoMki ghaTa meM jaise saMyoga saMbaMdha se andhakAra rahatA hai| vaise andhakAra meM dUsarA andhakAra saMyogasambandha se nahIM rahatA hai, jisase usameM andhakArasaMyogAtmaka sahakArikAraNa raha sake / andhakAra meM andhakArasaMyoga nAmumakina hone se usakA sAkSAtkAra tAmasendriya nahIM ho sakegA" <- to yaha nAmunAsiba hai, kyoMki andhakAra meM bhI AkAza- andhakArasaMyogAtmaka andhakArasaMyoga rahatA hI hai| isa taraha sahakArikAraNa ke rahane se andhakAra kA tAmasa indriya se pratyakSa ho sakatA hai / andhakArasaMyogAvacchedakAvacchina tAmasasaMyoga kAraNa nanvaM iti / yahA~ yaha zaMkA ho ki "tAmasendriyajanya pratyakSa meM andhakArasaMyoga sahakArI kAraNa hai, yaha nahIM 1. 'tamasa' iti mULapratI pAThaH /
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 353 madhyamasyAbAdarahasye khaNDaH 2 - kA. mImAMsAzlokavArtikamavAdaH * || syAditi zet ? tarhi tamaHsaMyogAvacchedekAvacchinnatAmasendriyasaMyogasyaiva tamaHsaMyuktadravyapAhakatvamastu / vinigamanAvirahastu parasyA'pi tulya: / candrikAyAM pevakAdestu cAkSuSa =-... --* calatA *-. ... pati sati tama:saMyuktabhittyAdarAlokasaMyuktabhAgasya tAmasendriyeNa pratItiH syAt, bhilyAde: tama:saMyuktatvAt / na caivaM tadgraho bhavatIti durnivAroinvayanyabhicAra ityekaM sIvyato parapracyutiriti zar3akAzayaH / tAmasendriyavAdino'tra pratividadhate - tahIti / tama:saMyuktabhittyAderAlIkasaMyuktabhAgasya tAmasendriyeNA'grahe satItyarthaH / tama:saMyogAvacchedakAvacchinnatAmasendriyasaMyogasyaiveti / tama:saMyogasya yo viSayadezo'vacchedakaH tadavacchintrasya tAmasendriya. saMyogasyati, evakAreNa tama: saMyogasahakRtatAmasasya vyavacchedaH kRtaH / tamaHsaMyuktadravyagrAhakatvaM = tama: saMyuktadravyaviSayakapratyakSajanakatvaM astu / na ca tamaHsaMyogAvacchedakAvacchinnatAmasandriyasaMyogasya hetutvaM yaduna tAmasasaMgogAvacchedakAvacchinnanama:saMyogasyetyatra vinigamakA'bhAvAnnaitAdazakAryakAraNabhAvasambhava: iti vAcyama. taba nayAyikasyApi 'cakSaHsaMyogAvaccheda kAvacchinnAlokasaMyogasya AlokasaMyuktadravyacAkSuSajanakatvaM yaduttA''lokasaMyogAvacchedakAvacchinacakSuHsaMyogasya ?' ityatra vinigamanAyirahasya tulyatvAdityAzayena gadanti - vinigamanAvirahastviti / kAraNavinigamakAbhAvastvityarthaH, parasyApi = naiyAyikasthApi, tulyaH = samaH / ata eba tena naitAdRzaH paryanuyogaH kartuM yujyate / taduktaM zlokavArtike yaccobhayoH samo doSa:, parihArastayo: samaH / naika, paryanuyojya: syAttAdRgarthavicAraNe / / ( ) iti / etenA''lokasaMyogAvacchedakAvacchinnasaMyogasambandhena cakSuSa ebAlokasaMyuktacAkSuSakAraNatvaM lAghavAditi naiyAyikavacanaM pratyAkhyAtam, 'tama:saMyogAvacchedakAvacchinnasaMyogasambandhena tAmasasyaiva tama:saMyuktadravyagrAhakatvaM lAghabAdityasyA'pi suvacatvAt / na caivamapi tamaHsaMyogAvacchedakAvacchinna saMyogasambandhena tAmasasya hetutvaM yadrA tAmasasaMyogAvacchedakAvacchinnasaMyogasambandhena hetutvam : ityatra vinigamanAviraha iti vaktavyam, AlokasaMyogAvacchedakAvacchinnasaMyogasambandhena cakSuSA hetutvamAhIsvit cakSuHsImAvadakAvacchinAsayogasambandhenA-lokasya ! ityatra nayAyikarapANi vinigamakasyA'nveSaNIyatvAditi teSAmabhiprAyaH / / nana tama:saMyogAvacchedakAvacchintratAmasasaMyogasya na tama:saMyuktadravyaviSayakatAmasagrahajanakatvaM sambhavati, rAkAyAM sarvataH candrikAprasAre sati ghaTAda: tamo'saMyuktatvena tama:saMyogAvacchedakAvacchinnatAmasasaMyaM bajapi pecakAde: tattAmasasAkSAtkArodayena mAnA jA sakatA, kyoMki bhitti Adi ke patrAta bhAga meM andhakAra saMyoga hone para AlokasaMyukta purovartI bhAga kA tAmasa / indriya se sAkSAtkAra hone kI Apatti muMha phAr3e khar3I rahatI hai / magara vastusthiti yaha hai ki taba andhakArasaMyukta bhitti ke AlokasaMyukta bhAga kA pratyakSa cAkSuSa (= cakSujanya) hI hotA hai, na ki tAmasendriyajanya / isalie andhakArasayoga tAmasa ' kA sahakArI kAraNa nahIM mAnA jA sakatA hai" - to yaha nAmunAsiba hai, kyoMki isake parihArartha yaha kahA jA sakatA hai ki tAmasIya sAkSAtkAra ke prati andhakArasaMyoga aura tAmasendriyasaMyoga ko svataMtrakAraNa nahIM hai kintu andhakArasaMyoga ! ke avacchedaka viSayadeza se avacchinna = niyantrita tAmasandriyasaMyoga hI kAraNa hai| bhitti ke kevala patrAt bhAga meM andhakArasaMyoga hone para tAmasendriyasaMyoga andhakArasaMyogA'vacchedaka pazcAt bhAga se avacchinna nahIM hotA hai / vizepya hone para bhI andhakArasaMyogAvacchedakAvacchinnatvAtmaka vizeSaNa kA viraha hone se viziSTakAraNa kA abhAva siddha hotA hai| ataeva bhitti ke purovartI AlokasaMyukta bhAga kA hone vAlA sAkSAtkAra tAmasIya (= tAmasendriyajanya) nahIM hogA, kinnu cAkSupa (= cakSujanya) hI hogaa| yahA~ yaha nayAyikakathana ho ki -> "tAmasIya pratyakSa ke prati andhakArasaMyogAvacchedakAvacchinna tAmasendriyasaMyoga ko kAraNa mAnA jAya yA tAmasendriyasaMyogAvacchedakAvacchinAndhakArasaMyoga ko kAraNa mAnA jAya ! isa samasyA kA samAdhAna kumArilabhaTTAnuyAyI ke ekadezIya vidvAnoM kI ora se nahIM kiyA jA sakatA hai" -- to yaha nAmunAsiba hai, kyoMki Apa naiyAyika mahAzaya ko bhI "AlokasaMyuktadravyavipayaka cAkSupa pratyakSa kA kAraNa AlokasaMyogAvacchedakAvacchinna cakSusaMyoga mAnA jAya yA cakSusaMyogAvacchedakAvacchinnAlokasaMyoga ' isa prazna kA pratyuttara denA hI par3egA / yaha dinigamanAviraha doSa naiyAyikamata meM bhI apratikArya hone se uparyukta doSa kA udbhAvana usakI ora se nahIM kiyA jA sakatA / ukta samasyA ke bAre meM to naiyAyika aura mImAMsaka ko 'terI bhI cupa aura merI bhI cupa' yahI ucita hai / cA~danI meM ullUvAkSuSa kA svIkAra ' caMdri. iti / yahA~ yaha zaMkA ho ki -> 'andhakArasaMyogAvacchedakAvacchinna tAmasendriyasaMyoga ko tAmasIya pratyakSa kA
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ * candrikAyAM pecakAdaH cAkSuSAbhyupagamaH* | mevA'bhyupeyam / na ca divA'pi tadgrahA''pattiH, phalabalAt saurAlokasya tatpratibandhakatvakalpanAdityAhU: / tatacA - 'tamaH pazyAmI'tipratIternirAlambamatvApatteH / atha 'pazyAmIti viSayatA nyAyanaye cakSuHsannikarSa-doSavizeSayoriva tAmasendriya sami * jayalatA * | vyatirekavyabhicArAdityAzaGkAyAM tayAhuH - candrikAyAmiti / pecakAdestu cAkSupamevA'bhyupeyamiti / ekkAreNa tAmasasAkSAtkAravyavacchedaH kRtaH / tadAnIM, pecakAde: tAmasendriyajanyasAkSAtkArA'nabhyupagamAdeva na vyatirekavyabhicArAvakAza iti bhAvaH / 'tarhi rAkAyAmiva divA'pi aicakAdeH paTAdicAkSuzapattiH syAditi zaGakAmapanodayanti - na ceti / tadapAkaraNe hetamAvedayanti - phalabalAditi / divA pecakAdetacAkSaSAnadayA'nyadhAnapapatteH saurAlokasya tapratibandhakatvakalpanAditi / pecakAdivAkSuSapratibandhakatvAbhyupagamAditi / candrAloke satyapi pecakAdInAM cAkSuSodayAnna tasya taccAkSuSaM prati pratibandhakatvaM paraM sIrAbloke sati teSAM tadanudayAta saurAlokasya tamokSaSa prati pratibandhakatvamunnIyate / ityazca tamasi jAyamAnaM sAkSAskAra prati tAmasendriyasya tama:saMyogAvacchedakAvacchinnasaMyogasambandhena kAraNatvaM phalitamiti tautAtikaikadezIyAbhiprAyaH / nanu 'pazyAmI vijJAnanirUpitaviSayatA cakSuHsannikarSaNa niyamyA yathA 'zuktiM pakSyAmI' tyAdau pramAyAM, yadvA doSavizeSeNa niyamyA yathA 'rajataM pazyAmI'tyAdau bhrame / yadi ca tamasaH tAmasendriyajanyasAkSAtkAraviSayatvamupeyeta tarhi tasya cAkSuSatvaM na syAt / na syAca 'tamaH pazyAmI ti pratIteH pramAtvam, 'rajataM pajhyAmI tyAdijJAnavat nirAlambanasvAdityAzayena prakaraNakAra: tItAnikakadezimataM dUSayati - tattucchamiti / 'tamaH pazyAmI'ti pratIteH nirAlambanatvApatteH = nirviSayatvaprasaGgAt / na ceSTApaniriti vaktavyam, sArvajanInatvena tarayA bhramatvA yogAta, bAdhakA bhAvAca / ata evAtiriktatAmasendriyakalpanA'pi pratyAkhyAtA, gauravAta, mAnAbhAvAceti syAdAdyAzayaH / atiriktatAmasendriyavAdinaH sAmprataM svapakSaM sAdhayanti - adheti / 'pazyAmIti viSayatA = 'pajhyAmI tipratItinirUpitaviSayatA, nyAyanaye cakSuHsanikarSa-dopavizeSayoriva tAmasendriyasanikarSasyApi niyamyA, tanmata iti zeSa: / 'zakti kAraNa mAnane para ullU ko pUnama kI rAta meM cAroM ora cA~danI hone para ghaTAdi kA tAmasIya sAkSAtkAra kaise ho sakegA? magara ullU ko cA~danI meM ghaTAdi kA sAkSAtkAra to hotA hI hai / isalie vyatireka vyabhicAra hogA" - to yaha ThIka nahIM hai| kyoMki ullU Adi ko cA~danI meM ghaTAdi kA jo sAkSAtkAra hotA hai, vaha tAmasIya nahIM hotA hai kintu cAkSupa hotA hai / yadi tAmasIya pratyakSa mAnA jAya to kAraNa ke binA kArya utpanna hone se vyatireka vyabhicAra kA avakAza hotaa| magara taba hama tAmasIya pratyakSa nahIM mAnate haiM kintu cAkSupa pratyakSa mAnane haiN| isalie vyatireka vyabhicAra kA avakAza nahIM hai| yahA~ yaha zaMkA ho ki -> "ulla Adi ko rAta meM caMdrAloka (= cA~danI) hone para bhI yadi ghaTAdi kA cAkSuSa sAkSAtkAra hotA hai, taba to dina meM saurAloka (= sUryaprakAza) hone para bhI ghaTAdi kA cAkSupa hone lagegA"- to baha ThIka nahIM hai| kyoMki dina meM ullU Adi ko ghaTAdi kA cAkSupa sAkSAtkAra nahIM hotA hai, yaha to sarvajanavidita hone se usake rala se sUryaprakAza ko ullU Adi ko honevAle cAkSuSa pratyakSa kA pratibandhaka mAnate haiM / yadi sUryaprakAza ullUcAkSupa kA pratibandhaka nahIM hotA, taba to candrAloka kI bhA~ti sUryAloka hone para bhI ghaTAdi kA ullU Adi ko cAkSuSa hotA / magara hotA nahIM hai| isalie sUryaprakAza ko usakA pratibandhaka mAnanA hI ucita hai / magara a~dherI rAta meM ullU Adi ko jo ghaTAdi kA pratyakSa hotA hai, vaha to tAmasIya (= tAmasendriyajanya) hI hotA hai, na ki cAkSupa / isa taraha hameM bhI andhakAra dravya kA pratyakSa hotA hai, vaha tAmasIya hI hotA hai, na ki cAkSupa / ataH nAmasa indriya kI kalpanA tarkasaMgata hI hai| A manondriyaelpanA aprAmANika - syAdAdI uttarapakSa :- tattucchama. ini / prakaraNakAra tautAtikaikadezIyamata kA khaNDana karate haiM ki - andhakAra kA tAmasendriyajanya sAkSAtkAra mAnanA asaMgata hai, kyoMki taba 'tamaH pazyAmi' yAnI 'andhakAra ko maiM dekhatA hU~' yaha pratIti nirAlambana hone kI Apatti mu~ha phAr3e khar3I rahatI hai| Azaya yaha hai ki 'pazyAmi' yaha pratIti cakSu indriya ke kAryatva kI jhApaka hai, na ki tAmasa indriya ke kAryatva kI / magara Apa mImAMsakadezIya mahAzaya ukta pratIti ko cAkSuSa nahIM mAnate haiM, jo ki mumakina hai aura tAmasajanya mAnate haiM, jo ki pratIti ke AdhAra para nAmumakina hai / phalataH ukta pratIti nirAlambana ho jAyegI yAnI bhramAtmaka ho jAyegI / yahA~ tAmasendriyavAdI kI ora se yaha kahA jAya ki -> "nyAyamatAnusAra 'pazyAmi'
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 355 madhyamasyAdvAdarahasya khaNDa 5 - kA. * 'pazyAmI'tiviSayatAniyAmakavicAraH * karSasthA'pi niyamyA, avyavahitottaratvasya kAryatAvacchedakakoTI dAnena vyabhicArA'pracArAditi cet ? na, sphuTagauravAta; tathApi tAmasendriyeNa tamasa iva ghaTAdInAmapi pecakAdInA == gayalata!* pazyAmI' tipratItinirUpitazuktiniSThaviSayatAyA nivAmakatvaM cakSuHsannikarSasya 'rajataM pakSyAmI tipratItiniSThaprakAritAkhyaviSayitAnirUpitAkAratAbhidhAnaviSayatAyAzca niyAmakatvaM cAkacikyAdidoSavizeSasyeti yathA gautamIyadarzane prasiddhaM tathA 'pazyAmI' tipratItinirUpitavipayatAyA niyAmakatvaM tAmasendriyasannikarSasyA'pIti mama mate'bhyupagatam / ata eva 'tamaH pazyAmIti pratIterAmAsvaM pratyAkhyAtam tamoniSThaviSayatAyAH tAmasendriyasannikarSaniyamyatvAt / itthaJca cakSuHsantrikarSajanyajJAnaviSayakAnuvyavasAya iva tAmasasannikarSajanyavyavasAyajJAnaviSayakAnuvyavasAye'pi 'pazyAmI' tiviSayitAyA nirAbAdhatvaM pradarzitam / na caivamapi vyatirekavyabhicArasya durnivAratvaM, 'ghaTaM pazyAmI tyasyAH tAmasendriyasannikarSamRte jAyamAnatvAt 'namaH pazyAmI'tipratIteH cakSuHsantrikarSamantaraivopajAyamAnatvAditi vAcyam, tAmasendriyasantrikarSAvyavahitottaratvaviziSTa pratyakSatvAvacchinna prati tAmasasannikarSasya cakSuHsannikardhA'vyavahitottaratvaviziSTapratyakSatvAvacchinna prati ca cakSuHsannikarSasya kAraNatvamityabhyupagamena tadazyogAdityAzayena tAmasendriyavAdino vadanti - avyavahitottaratvasyeti / tattadavyadahitotsaratvasya tattadabhAvAkAlInatvasyeti yAvat / kAryatAvacchedakakoTI = tattatkAryatAvacchedakakoTI, dAnena = nivezena, vyabhicArA'pracArAt = vyatirekavyabhicArA'sambhavAt / tAmarasasannikarSA'vyavahitottaratvazUnyAyAH 'ghaTaM pazyAmI' tipratIte: tAmasasannikarSA'kAryatvena cakSuHsannikarSA vyavahitottaratvavikalAyA: 'tamaH pazyAmI'tipratItezca cA:sannikarSA'kAryatvena vyatirekavyabhicAro durApAsta iti tAmasendriyavAdyabhiprAya: | prakaraNakAra: samAdhatte - neti / sphuTagauravAditi / nAnAkAryakAraNabhAvakalpanAgauravAt, kAryatAvacchedakadharmazarIragaura. / vAcetyartha: / yadi ca pare phalAbhimukhatvena tadadoSatvaM sollaNThaM baMdayuH tadA prIDhivAdena prakaraNakRdAha - tathApIti / = 'maiM dekhatA hai aisI adIti se miti nimAramA jaise cakSasannikarSa. evaM dopavizepa se niyamya hai ThIka vaise hI hamAre mata meM tAmasendriyasatrikarSa se bhI niyamya hai| matalaba yaha hai ki 'zustiM pazyAmi' yAnI 'maiM zIpa ko dekhatA hU~' ityAkAraka pratIti se nirUpita zuktiniSTa viSayatA zukti ke sAtha cakSusannikarpa se niyamya hai, cakSusambandha usakA niyAmaka hai / yaha huI pramAtmaka cAkSuSa sAkSAtkAra kI viSayatA kI bAta / magara kabhI kabhI bhramAtmaka cAkSuSa pratyakSa hotA hai, jaise usI zIpa meM cAkacikya (= camaka) Adi dopavizeSa kI vajaha 'rajataM pazyAmi' = 'maiM cA~dI ko dekhatA hU~' aisI pratIti / isa pratIti kI viSayatA kA niyAmaka cakSusannikarpa nahIM hai, kyoMki dukAna meM rahI huI cA~dI ke sAtha taba purupa kI cakSu indriya kA sannikarSa nahIM hai / ukta viSayatA kA niyAmaka hai upayukta dopavizeSa / isa taraha nyAyamatAnusa pranIti se nirUpita viSayatA kA niyAmaka cakSusannikarpa yA dopavizepa hai / magara hamAre matAnusAra tAmasendriyasatrikarpa bhI ukta viSayatA kA niyAmaka hai / ataH 'tamaH pazyAmi' yAnI 'meM andhakAra ko dekhatA hai| isa pratIti se nirUpita vipayatA nirAlambana hone kI Apani nahIM hogI, kyoMki andhakAra meM ukta vipayatA kA niyAmaka tAmasendriyasaMyoga rahatA hI hai| yadyapi cakSusatrikarSa evaM tAmasasannikarpa ko ukta vipayatA kA niyAmaka mAnane para vyatirekanyabhicAra prasakta hotA hai, kyoMki 'ghaTa pazyAmi' isa pratIti se nirUpita viSayatA tAmasendriyasaMyoga ke binA evaM 'tamaH pazyAmi' isa sAkSAtkAra se nirUpita viSayatA cakSusaMsarga ke binA hI utpanna hotI hai| binA kAraNa ke kArya kA honA hI vyatireka vyabhicAra hai tathApi kAryatAracchedakadharmazarIra meM avyavahitottaratva kA niveza karane para usakA nirAkaraNa ho sakatA hai / matalaba ki cakSusanikarSA'vyavahitottara pratyakSa ke prati cakSusannikarya kAraNa hai evaM tAmasasannikarSA'nyadahitottarakAlIna pratyakSa ke prati tAmasendriyasanika kAraNa hai, aisA mAnane para ukta vyabhicAra dopa kA nivAraNa ho sakatA hai, kyoMki 'ghaTaM pazyAmi' yaha pratIti caksatrikarSA'nyavAhitottarakAlIna hai, jisakA kAraNa tAmasamadhikarpa nahIM hai kintu cakSusanikarpa hai, jo kAryapUrvakSaNa meM vidyamAna hai / evaM 'tamaH pazyAmi' yaha sAkSAtkAra tAmasendriyamabhikarpA'jyavahitottarakAlika hai, jisakA kAraNa cakSusannikarpa nahIM hai kintu tAmasendriyasannikarpa hai, jo kAryotpATapUrvakSaNa meM upasthita hai| isa taraha 'tamaH pazyAmi' isa pratyakSa ke bhramatva kI Apatti nahIM hai" - MsendriyavAdimata meM doSasya - syAdAdI na, sphu. iti / magara tAmasendriyarAdI kA ukta pratipAdana isalie mAnya nahIM ho sakatA hai ki usa pakSa meM do | kArya-kAraNabhAva ke aMgIkAra kA evaM kAryatAvacchedakadharmazarIra meM tadavyavihitottaratva kA niveza karane kA mahAgaurava hai / dUsarA .
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - -. : tamaHsthaghaTAdicAkSuSamaJjanAdijanyam * miva mAnavAnAmapi pratItyApattezca / ___(na ca?) viSayatayA naratAmasendriyajanyajJAnaM prati tAdAtmyena tamasa: tamastvAdezca hetutvamiti ghaTAdestAdAtmyena tadadhetutvAlA'yaM doSaH, aanAdisaMskRtacakSuSAM taskarAdInAM tu bahalatame tamasi ghaTAdInAM na tAmasendriyajanyaM jJAnaM kintu cAkSuSameva / na cAlokaM = =* jayalatA * | cakSuHsannikarSA'vyavahitottarakAlInapratyakSaM prati cakSu:satrikarSasya tAmasasannikarSA'vyavahitottarakAlika pratyakSa prati ca tAmasasatrikarSasya ,hetutvamiti gurutarakAryatAvacchedakadharmaMghaTitakAryakAraNabhAvayAgIkAre'pItyarthaH / tAmasendriyeNeti / yadhA pecakAdInAM tAmasendriyeNa rAtrI tamasa iva ghaTAdInAmapi pratyakSaM bhavati tathA manuSyAyAmapi tena tamasa iva ghaTAdInAmapi sAkSAtkAra: syAt, tamaHsaMyogAvacchedakAvacchinnatAmasendriyasannikarSasyA'bAdhAt / na ca manuSyatAmasendriyasaMyoga tamasyeva na tu ghaTAdAviti vaktaM zakyane, ardhajaratIyaprasar3agAta, pecakAdInAmapi tadvadeva tAmasendriyeNa rAtrI ghaTAdisAkSAtkAraprasar3agAceti syAdvAdyAzayaH / pare etaddoSaparijihIrSavA badanti - adheti / viSayattayeti / anena kAryatAvacchedakasambandhaH pradarzitaH / naratAmasendriyajanyajJAnaM = mAnavIyatAmasendriyajanyapratyakSatvAvanchin, prati tAdAtmyena tamasaH samavAyena tamastyAdezva hetutvamiti hetoH ghaTAdeH tAdAtmyena ghaTatvAdezva samavAyena tA = viSayatAjana narAlI gajalakSe, ahetutvAt nA'yaM doSaH = na manuSyANAM tAmasendriyeNa ghaTAdisAkSAtkAraprasaGgaH / tamasi tAdAtmyena tamasaH samavAyena tamastvasya ca sattvAt tatra viSayatAsambandhena naratAmasajanyasAkSAtkAro bhavitumarhati paraM ghaTAdau tAdAtmyena tamasaH samavAyena tamastvasya cAisatvAnna tatra viSayatAsambandhena naratAmasajanya pratyakSamutpatnumahaMtIti tAmasendriyavAdyabhiprAyaH / nanyevamaJjanAdisaMskRtacakSuSAM rAtrI tAmasendriyeNa ghaTAdipratyakSaM kathaM syAt viSayatAsambandhena sAkSAtkArAdhikaraNe ghaTAdau / tAdAtmyena tamasaH samavAyena tamastvasya ca virahAdityAzaGkAmapanodayanti tAmasendriyavAdinaH - aJjanAdisaMskRtacakSupAmiti / ghaTAdInAM na tAmasendriyajanyaM jJAnaM = pratyakSaM kintu cAkSuSaM = cakSurindriyasaMyogajanyaM eva / tAdAtmyasambandhAvacchinnatamastvAvanchinnakAraNatayA samavAyAvacchinna-tamastvatvAvacchinnakAraNatayA nirUpitAyAH kAryatAyA avacchedakatvasya tAmasIyapratyakSatvasya aJjanAdisaMskRtanetrANAM ghaTAdicAkSuSe virahAnna vyatirekanyabhicArAvakAza iti teSAmAzayaH / na ceti / vAcyamitya - doSa yaha hai ki 'tupyatu durjanaH' isa nyAya se 'cakSusannikarpA'vyavahitottara pratyakSa ke prati cakSusannikarSa kAraNa hai evaM tAmasasanikAM'vyavahitottarakAlIna pratyakSa ke prati tAmasendriyasatrikarSa kAraNa hai| isa taraha gurutara do kAryakAraNabhAva ko mAnya kiyA jAya to bhI yaha Apatti mu~ha phAr3e khar3I rahatI hai ki jaise ullU Adi ko rAta meM andhakAra kA evaM ghaTAdi kA tAmasIya sAkSAtkAra hotA hai vaise manuSya ko bhI rAta meM andhakArasaMyukta ghaTAdi kA tAmasa duniya se sAkSAtkAra honA cAhie / 'manuSya ke pAsa tAmasendriya nahIM hai' aisA to nahIM kahA jA sakatA, kyoMki tAmasendriyabAdI ke matAnusAra manuSya ko andhakAra kA tAmasa indriya se hI sAkSAtkAra hotA hai / ataeva andhakAra kI bhA~ti ghaTAdi kA bhI tAmasa indriya se manupya ko sAkSAtkAra honA cAhie / nuSyatAmasIya pratyakSa meM anyakArahetutA - pUrvapakSapUrvapakSa:- Atha viSa. iti / manuSya ko tAmasa indriya se ghaTAdi kA sAkSAtkAra nahIM hotA hai, isake anurodha se hama tAmasendriyavAdI isa taraha kArya-kAraNabhAva kA svIkAra karane haiM ki vipayatAsambandha se mAnavIyatAmasendriyajanya sAkSAtkAra ke prati tAdAtmya sambandha se andhakAra evaM samavAya sambandha se andhakAratva kAraNa hai / manupya ko andhakAra kA pratyakSa tAmasa indriya se ho sakatA hai, kyoMki viSayatAsambandhAtmaka kAryatAvacchedaka sambandha se andhakArapratyakSa ke, jo manupyatAmasendriyajanyatvarUpa se abhimata hai, Azraya andhakAra meM tAdAtmya sambandha se andhakAra evaM samavAyasambandha se andhakAratva rahate haiN| kAryAdhikaraNavidhayA abhimata meM kAraNatAvacchedakasambandha se kAraNasAmagrI ke rahane para kAryotpAda honA nyAyya hai| magara manupya ko andhakAra meM ghaTAdi kA tAmamendriyajanya sAkSAtkAra nahIM ho sakatA, kyoMki vipayatAsambandha se kAryAdhikaraNavidhayA abhimata ghaTAdi meM na to tAdAtmyasambandha se andhakAra rahatA hai aura na to samayAya sambandha se andhakAratva rahatA hai| kAraNa kA abhAva hone para kAryajanma kA ApAdana kaise kiyA jA sakatA hai ? ApAdaka ke viraha meM ApAdana nahIM kiyA jA sakatA / yahA~ yaha zaMkA ho ki -> "yadi viSayatA sambandha se mAnavIyatAmasendriyajanya sAkSAtkAra ke prati tAdAtmya sambandha se andhakAra
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ - -- - - - 357 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 - kA.5 * aanAdeH cAkSuSasahakAritvavicAraH * | vinA kathaM tadAnIM teSAM taccAkSuSamiti vAcyam, AlokasyevA'sanAderapi cAkSuSajanane cakSuSaH / pRthaksahakAritvAt / / aanAdisaMskRtavakSuSa evA''lokA'janyacAcaNe hetutvAt ajanAderhetutAvacchedakatva -=-=---* gayalA = nenA'nvayaH / AlokaM binA kathaM tadAnIM = bahalatamatama: kAle, teSAM = aJjanAdisaMskRtacakSuSAM taskarAdInAM, taccAkSupaM - ghaTAdicAkSuSaM ? dravyacAkSuSaM pratyAlokasaMyogasya hetRtvAnna tadA ghaTAdicAkSupaM neSAM bhavitumarhanIti zaGkAzayaH / tadapAkaraNe pare hetumudyotayanti - Alokasyeveti / aJjanAderapi cAkSuSajanane cakSuSaH pRthaksahakAritvAditi / yathA'lokakAlInacAkSuSaM prati Alokasya tatsahakArikAraNatvaM tathA anAdikAlInacAkSupaM prati aJjanAde; tatsahakArikAraNatvam / ata evADa| anAdisaMskRtacakSuSAM taskarAdInAM bahalatama tamasi ghaTAdicAkSuSodaye'pi na nyatirekavyabhicAra :; AlokasyA anAdikAlInacAkSuSaM pratyahetutvAditi tautAtikakadezIyAbhiprAyaH / atraiva keSAJcinmatamapahastayitumupadarzayanti - aJjanAdisaMskRtacakSupa eveti / evakAreNa cAkSuSe anAdeH cakSuHsahakArikAraNatvavyavacchedaH kRtaH / AlokA'janyacAkSuSe hetutvAditi / AlokA'kAlInacAkSuSodaye kAraNatvAditi / aJjanAdeH hetutAvacchedakatvameveti / cakSuSo'JjanAdezca pRthak cAkSuSakAraNatvamiti nA'GgIkriyate kintu aJjanAdisaMskRtacakSuSaH eca cAkSuSakAraNatvaM, aJjanAdikaM tu kAraNatAvacchedakakoTI praviSTamiti ghaTaM prati daNDatvAderiya tasyA nyadhAsiddhatvamiti bahalatame | namasi aJjanAdisaMskRtacakSuSAM taskarAdInAM baTAdivAkSuSodaye pi na kazcidoSaH, tasyAlokAH janyatvena vyatirekavyabhicAranirAsAditi bhAvaH / 'keciditi / Ahuriti gamyate / evaM samavAyasambandha se andhakAratva jAti ko kAraNa mAnA jAya taba aMjanAdi se saMskRta netra vAle cIra Adi manuSya ko rAta meM ghaTAdi kA tAmasa indriya se sAkSAtkAra kaise ho sakegA ? kyoMki vipayatA sambandha se kAryAdhikaraNavidhayA abhimata ghaTAdi meM na to tAdAtmya sambandha se andhakAra rahatA hai aura na to samavAya sambandha se andhakAratva jAti rahatI hai| andhakAra se ghaTAdi abhinna nahIM hai kintu bhina hai- yaha to sarvajanavidita hai / vastusthiti to yaha hai ki aMjanAdisaMskRta cakSu vAle caura Adi manuSya ko andhakAra meM bhI ghaTAdi kA sAkSAtkAra hotA hai / kAraNa ke binA hI isa taraha kAryotpatti hone se vyatireka vyabhicAra durnivAra hogA" < * AMjanAdisaMskAra se sAta meM ghaTAdi kA zuSa hI hotA hai - pUrvapakSa gArI * aJjanA. iti / to yaha ThIka nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki andhakAra meM aMjanAdisaMskArayukta cakSu se caura || Adi ko ghaTAdi kA cAkSupa sAkSAtkAra hI hotA hai, na ki tAmasIya sAkSAtkAra / yadi taba tAmasendriyasabhikarpajanya sAkSAtkAra kA svIkAra kiyA jAya to vyatireka vyabhicAra kA avakAza hotA / magara andhakAra meM aMjanAdi ke sahayoga se caura Adi / ko ghaTAdi kA cAkSupa hI hotA hai| isa taraha kAraNa ke viraha meM tAmasIya sAkSAtkAra kI utpatti amAnya hone se vyatireka vyabhicAra kA avakAza nahIM hai| anaH viSayatAsambandha se naratAmasendriyajanya sAkSAtkAra ke prati tAdAtmya sambandha se andhakAra evaM samavAya sambandha se andhakAratva ko kAraNa mAnane meM koI doSa nahIM hai / yahA~ yaha zaMkA ho ki - "a~dherI rAta ra Adi ko ghaTAdi kA cAkSupa pratyakSa kaise ho sakatA hai ? kyoMki cAkSapa pratyakSa ke prati Aloka cakSu kA sahakArI kAraNa hai / ataH usake viraha meM cAkSupAtmaka kArya kI utpani nahIM ho sakatI" - to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki jaise Aloka cAkSuSapratyakSodaya ke lie cakSu kA sahakArI kAraNa hai vaise aMjanAdi bhI svataMtra sahakArI kAraNa hai| matalaba yaha hai AlokakAlIna cAkSuSa ke prati Aloka evaM aMjanakAlIna cAkSupa ke prati aMjana cakSu kA sahakArI kAraNa hai| isalie aMjanAdi ke sahakAra se caura Adi ko aMjanAdikAlIna ghaTAdivAnuSa gADha andhakAra meM hone para vyatireka vyabhicAra kA avakAza nahIM hai| aMjanAdi meM cAkSuSakAHNatAvara kadama ipl nirAkaraNa ____ aMja. iti / amuka vidvAna manIpiyoM kA yaha kathana hai ki -> "aMjanAdi cAkSupa ke svataMtra sahakArI kAraNa nahIM i| hai, kintu kAraNatAvacchedaka hai / vaha isa taraha . 'AlokA'kAlIna yAnI AlokA'janya cAkSuSa ke prati aMjanAdisaMskRta
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ * aparamatA'svarasabIjA''vedanam * || meveti kettit / tana, ajhanAdyabhAvA'kAlInacAkSuSaM prati svasaMskRtacakSu:saMyogasambandhenAja nAdarhetutvasyaucityAdirApare / tathA ca na tatra vyabhicAra iti cet ? na, evaM sati nAnAkAryakAraNabhAvakalpa mahAgauravAt / = = = = == jayalavA *====== tanneti / 'apare' ityanenA syA'nvayaH / darzitakecinmatA'yuktatve hetumAviSkurvanti / aJjanAyabhAvA'kAlInacAkSuSaM || = aJjanAyavyavahitottarakAlInacAkSuSatvAvacchinnaM prati svasaMyuktacakSuHsaMyogasambandheneti / svapadenA'anAde: grahaNam / tatsaMyukta| sya cakSuSaH saMyogo yasmin ghaTAdiviSayadeze tatroktasambandhenA'anAdeH sattvaM tatraiva ca viSayatAsambandhena ghaTAdicAkSuSasyA anAdyavyavahitottarakAlInasyA'JjanAdisaMskRtacakSuH samavetasya satvamiti kAryakAraNasAmAnAdhikaraNyopapatniH / aJjanAdehetutvasyaucityAditi / kAraNatAvacchedakadharmalAghavAdIcityaM bhAvanIyama, aJjanAdisaMskRtacakSuSTvA'pekSayA'janatvAdelAcAditi / 'apare' ityanena svA'svarasodbhAvanaM kRtam, dharmagauravasyeva sambandhagauravasyA'pi sadoSatvAt, cakSuSaH kAraNatAvacchedakakoTipraviSTatvenA:nyadhAsiyApatte, vinigamanAvirahAca / tathA ceti / AlokasyevA'anAderapi cAkSuSajanane cakSuSaH pRthak sahakAritvA'bhyupagamAceti / cazabdena naranAma. || sendriyajanyapratyakSaM prati tAdAtmyena tamasaH samavAyena tamastvAdezca hetutvA'bhyugamo'tra samuccIyate / na tatra vyabhicAraH ini / aJjanAdisaMskRtacakSuSAM manuSyataskarAdInAM bahalata me'pi tamasi ghaTAdInAM cAkSuSe na vyatirekanyabhicAro na vA'smadIyatAmasendriyeNA'ndhakArasthaghaTAdipratyakSe'nvayanyabhicAra iti tAmasendriyavAdino'bhiprAyaH / prakaraNakAra: tAmasendriyavAdimataM nirasyati - neti / evaM satIti / atiriktatAmasendriyA'bhyupagame satIti / nAnA| kAryakAraNabhAvakalpane mahAgauracAditi / cakSuHsantrikarSA'vyavahitottarakAlInapratyakSa prati cakSuHsannikarSasya kAraNatvaM, tAmasaMndriya sanikarSA vyavahitottarakAlikapratyakSa prati tAmasasannikarSasya kAraNatvaM, viSayatAsambandhena naratAmasendriyajanyapratyakSaM prati tAdAtmyena | tamasaH samavAyena tamastvAdezca kAraNatvaM, AlokAibhAvA'kAlInacAkSuSodaye AlokasyA'anAdyabhAvA'kAlikacAkSuSodaye cAra anAdeH cakSuHsahakArikAraNatvaM, tama:saMyuktadravyapratyakSaM prati ca tamaHsaMyogAvacchedakAvacchinnatAmasasaMyogasya kAraNatvamityAdyanekavidhakAryakAraNakalpane mahAgauravAdityarthaH / na ca tasya phalamukhatvenA'doSatvamiti vAcyam, tAmasendriyakalpanA'vinAbhAvinaH tasya pUrvamevopasthite:phalamukhatvA'yogAt / / kica, bhittyAdeH purovaryekabhAgAvacchedenA'lokasaMyogabano'parapurovartibhAgAvacchedena ca tama:saMyogavataH cakSuHtAmasendriyasaMyogAbhyAM yugapadgrahaNAnupapattiH, bahirindriyadyajanyalaukikasAkSAtkAraviSayatAyA yugapad bahirindriyadvayajanyatvA'yogAt / na ca kramikatvameva tajjJAnayoH, yogApadyapratyayasya zatapatrazatapatrIvedhanyatikaraNa bhramatvAditi baktavyam, tama:saMyogAvacchedakA = - = - =cakSu hI kAraNa hai aisA kArya-kAraNabhAva mAnane para aMjanAdi kAraNatAvacchedaka dharma ke ghaTaka hone se kAraNatAvacchedaka hI banege, na ki kAraNa / ataH aMjanAdisaMskRta A~kha se caura Adi ko andhakAra meM AlokA'kAlika ghaTAdiviSayaka cAkSupa pratyakSa ho sakatA hai|" - magara anya vidvAnoM kA ukta mata ke prativAda meM yaha kahanA hai ki - "AlokA'kAlIna dravyacAkSupa ke prati aMjanAdisaMskRta cakSu ko kAraNa mAnane para kAraNatAvacchedaka dharma aMjanAdisaMskRtacakSuTava hogA jo gurutara hai| isakI apekSA aMjanAyabhAvA'kAlIna cAkSupa ke prati svasaMskRtacakSusaMyoga sambandha se aMjanAdi ko hI hetu mAnanA ucita hai, kyoMki taba kAraNatAavacchedaka dharma aMjanatva Adi banegA jo aMjanAdisaMskRtacakSuSTya kI apekSA laghutara hai" - / ukta mata-matAntara ke bAre meM adhika carcA karanA hama tAmasendriyAdI ko yahA~ ucita nahIM lagatA hai| magara hamArA Azaya yaha hai 'aMjanAdi bhI Aloka kI bhA~ti cAkSuSa ke prati cakSu kA sahakArI kAraNa hai evaM naratAmasendriyajanyasAkSAtkAra ke prati tAdAtmya sambandha se andhakAra tathA samavAya sambandha se andhakArava jAti kAraNa hai' aisA mAnane para vyatireka vyabhicAra doSa kA avakAza nahIM hai| OM tAmasendriyapadA meM mahAgaurata - uttarapakSa OM uttarapakSa :- navaM. iti / tAmasendriyavAdI kA ukta kayana mAnya nahIM ho sakatA hai, kyoMki aisA mAnane para aneka kArya-kAraNabhAva ke aMgIkAra kA mahAgaurava hotA hai| vaha isa taraha . (1) andhakArasaMyogAvacchedakAvacchinna tAmasendriyasaMyoga |1. anAdisaMskRtamadhu: padenA va bahuvrIhisamArAzrayaNAnAdAtarakarAdigrahaNamabhimamiti peyam /
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 359 madhyamasyAdbhAdarahasye khaNDaH 2 kA 5 * dvividhayogyatApratipAdanam vastuta: sAmAnyata ekA cAkSuSajananI yogyatA'parA ca tama: saMyuktacAkSuSajananI / tatra pecakAdInAM divA na cAkSuSaM mAnavAnAtha naktaM na ghaTAdicAkSuSamityatra svabhAva eva zaraNam / na caivaM svabhAvavAdimatapravezaH, samavAyA'bhyupagame tada'pravezAt / * jayalatA - vacchinnatAmasasaMyogasyA''lokasaMyogAvacchedakAvacchinnacakSuH saMyogasya caikadA sattve bAdhakAbhAvAt AlokasaMyuktabhittipratyakSasya tamaH saMyuktabhittyanuvyavasAyasamaye vinaSTatvena 'AlokatamaH saMyuktAM bhittiM pazyAmI' tyanuvyavasAyAnupapattezva / na ca kramikajJAnA''hitasaMskArAbhyAM janitAyAM samUhAlambanasmRtAvevA'nubhavatvAropAttathAnuvyavasAyo yathA paJcavadhAnasthala iti vAcyam, upekSAtmakatajjJAnatastAdRzasmRtyasambhavAt tava laukikasannikarSajanyajJAnasyaiva viSayatayA 'sAkSAtkaromI' tyanuSyavasAyajanakatvAcca / na ca bhinnA'dhiSThAnayorindriyayoreva yugapajjJAnA'janakatvAnnAyaM doSa iti zaGkanIyam, cakSuHzravaso'pi yugapaJcAkSuSa - zrAvaNayoH prasaGgAt / na ceSTApattiriti vAcyam, sarvatraiva tathA vaktuM zakyatvena manaucchedApatteH / kiJca, tamaHsaMyuktadravyagrAhakatvaM tamaH saMyogAvacchedakA'vacchinnatAmasendriyasaMyogasya yaduta tAmasendriyasaMyogAvacchedakAvacchinnatamaH saMyogasya ? ityatra vinigamakA'bhAvaH parasyAparihArya eva / na ca tavA'pi AlokasaMyogAvacchedakAvacchinnacakSuH| saMyogasya AlokasaMyuktadravyacAkSuSakAraNatvamAhosvit cakSuH saMyogAvacchedakAvacchinnAlokasaMyogasya ? ityatra sAmyamityudbhiraNIyam, manmate cakSuSoprApyakAritvena yogyatAyA eva tanniyAmakatvAt / itthameva mandatame tamasi ghaTAdicAkSuSamapyupadyata ityAzayena prakaraNadAha - vastuta iti / sAmAnyata ekA cAkSupajananI yogyateti / yogyatAyAH cAkSuSatvAvacchinnaM prati kAraNatva| mityarthaH / aparA ca yogyatA tamaHsaMyuktacAkSupajananIti / yogyatAvizeSasya ca tamaH saMyuktadravyagocaracAkSuSatvAvacchinnaM prati kAraNatvamityarthaH / ata eva nirmalacakSuSAM mandatamaH saMyuktaghaTAdicAkSuSaM yogyatAvizeSAjjAyate / sAmAnyayogyatAtazca tamo'saMyuktaghaTAdicAkSuSamupajAyate / nanu yogyatAvizeSAtpepakAdInAM tamasi ghaTAdInAM yathA cAkSuSamupajAyate tathA divA'pi kathaM tanna bhavati, vizeSasya sAmAnyA'vinAbhAvitvAdityAzaGkAyAmAha tatreti / pecakAdInAM divA na cAkSuSaM mAnavAnAzca naktaM na ghaTAdicAkSuSa - mityatra svabhAva eva zaraNamiti / svabhAvasya cADaparyanuyojyatvAt / ata eva pecakAdInAM kuto'yameva svabhAvo yaduta teSAM rAtrAveva ghaTAdicAkSuSamupajAyate na tu dine tathA mAnavAnAM kasmAddhetorevaM svabhAvo yad divaiva teSAM ghaTAdivAkSuSotpAdana tu nizAyAM ? iti pratyuktam / taduktaM kaH kaNTakAnAM prakaroti kSamyaM ( ) ityAdi / ' tarhi bhavatAmekAntasvabhAvavAdimatapravezo durnivAra' iti parAzaGkApanodayati - na ceti / evaM svabhAvAzrayaNenokta paryanuyogaparihAre, svabhAvavAdimatapravezaH = ekAntasvabhAvavAdimatA''pAtaH / tadapAkaraNe hetumAha samavAyA'bhyupagama iti / svabhAvetarakarma-kAla- puruSakArAdikAraNakalApA'bhyupagame iti / tadapravezAt ekAntasvabhAvavAdimatA'pravezAt / paJcakAraNasamudAyA'GgIkAreNa - = - == ko andhakArasaMyuktadravyavipayaka pratyakSa kA kAraNa mAnanA (6) naratAmasendriyajanya pratyakSa ke prati tAdAtmya saMbandha se andhakAra aura samavAya sambandha se andhakAratva ko kAraNa mAnanA (3) AlokakAlIna cAkSuSa ke prati Aloka ko cakSusahakArI kAraNa mAnanA ( 4 ) aMjanAdi ke avyavahita uttara kAla meM hone vAle pratyakSa (cAkSuSa) ke prati aMjanAdi ko cakSusahakArI kAraNa mAnanA... ityAdi anekavidha kArya kAraNabhAva tAmasendriya kI kalpanA karane para mAnya karane par3eMge, jisameM mahAgaurava spaSTa hI hai / vastusthiti to yaha hai ki do prakAra kI yogyatA hI do prakAra ke cAkSupa kI janaka hotI hai / eka sAmAnya yogyatA aisI hai jo ki cAkSupasAmAnya kA kAraNa hai / arthAt kAraNatAvacchedaka yogyatAtva evaM kAryatAvacchedaka rAkSuSatva banatA hai| tabhA dUsarI vizeSa yogyatA vaha hai jo ki andhakArasaMyukta dravya ke cAkSupa sAkSAtkAra kI janaka hai / yahA~ kAraNatAvacchedaka dharma vijAtIyayogyatAtva aura kAryatAvacchedaka dharma andhakArasaMyuktacAkSutva hai / ullU Adi meM vizeSa yogyatA hone se unheM | gADha andhakArasthita ghaTAdi kA cAkSuSa hotA hai aura vijAtIya yogyatA kA viraha hone se hameM amAvAsyA rAtri ke ghane andhakAra meM ghaTAdi kA cAkSupa nahIM hotA hai / yahA~ yaha bhI dhyAtavya hai ki ullU Adi ko rAta ko ghaTAdi kA cAkSupa hone para bhI dina meM usakA cAkSuSa nahIM hotA hai tathA mAnava ko dina meM ghaTAdi kA cAkSupa hotA hai magara rAta meM gADhAndhakArastha ghaTAdi kA cAkSuSa nahIM hotA hai isa viSaya meM svabhAva hI kAraNa hai / eka paudhe para paidA hone para bhI kA~Te tIkSNa kyoM hote haiM aura gulAba kA phUla komala kyoM hotA hai ? isakA samAdhAna svabhAvavizeSa ko chor3a kara anya kyA ho sakatA hai ? yahA~ yaha zaMkA nahIM karanI cAhie ki "svabhAva kA Alambana lene para to ekAntasvabhAvabAdI ke mata meM anekAntavAdI
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ * paTTAbhirAmamatayotanam 360 bahirindriyajanyajJAne upanItasya vizeSaNatvameva mAnase tu vizeSyatvamapItyAdI pareNA'pi svabhAvasyA'vazyamAzritatvAt / OM jayalatA sAhAdAnatikramAt kvacit kadAcit kasyacitprAdhAnyaM taditareSAJcA'prAdhAnyamityanyadetat / naitAvataivaikAntavAdA'bhyupagamaH, | taditarasApekSatvenaikAntavAdapracyavAdityAzayaH / svabhAvAzrayaNaM na kevalamasmAkaM syAdvAdinAmeva kintu parasyA'pIti dRDhayati bahirindriyajanyajJAna iti / bahiSvaM manobhinnatvamiti manobhinendriyajanyasAkSAtkAre ityarthaH / upanItasyeti / jJAnalakSaNasannikarSeNopasthApitasyeti / paTTAbhirAmazAstrI tu 'upanItaH = jJAnalakSaNAzrayaH tatriSThaM bhAnaM upanItabhAnam / bhAnazabdazva viSayatApara:, 'ayaM ghaTa' iti jJAne 'ghaTo bhAti' 'ghaTo bhAsate' ityAdI bhAti bhAsatibhyAM viSayatAyA evaM pratyAyanAt / evaJca jJAnalakSaNajanyatAvacchedakIbhUtA'laukikaviSayatAvizeSasya upanItabhAnamiti saJjJA (mu.mabhU. pU. 235) ityuktavAn vizeSaNatvameveti / evakAreNa vizeSyatvavyavacchedaH kRtaH / yathA 'surabhi candanami' ti bahirindriyajanyajJAne candanavizeSaNavidhayaiva jJAnalakSaNasannikarSeNopasthApitasya saurabhasya bhAnaM bhavati / na ca saurabhasyopanItatvameva kathamiti vaktavyam, saurabheNa saha cakSuSo laukikasannikarSA'bhAvena saurabhatvaprakAratAnirUpitasaurabhatvAzrayakiJciniSThalaukikavizeSyatAzAlicAkSuSA'prasiddhayA tAdRzacAkSuSajanaka bhagrUyAH sutarAmaprasiddhatvena tatsamAnakAlInasAmAnyapratyAsatterabhAvAt saurame mAnasAnyapratyakSanirUpitaviSayatvAsambhavAt / yadyapi sAmAnyalakSaNayA'pi pratyAsattyA saurabhamAnaM sambhavati tathApi saurabhatvajAtibhAnaM jJAnalakSaNayaiveti bhAvanIyama / mAnase tviti / 'upanItasye' tyatrA'pyanuvarttate turvizeSaNArtha: / tadevA''h- vizeSyatvamapIti / apinA vizeSaNatvaM samuccIyate / tathAhi 'jJAto ghaTa:' iti mAnasapratyakSe upanItabhAnaviSayasya jJAnasya vizeSaNavidhayA ghaTasya ca vizeSyavidhayA bhAnaM, 'jJAnaviSayo ghaTa:' iti tadarthAt / 'mayi ghaTajJAnaM' iti AtmaprakAraka ghaTaviSayakajJAnavizeSyakramAnase upanItasya jJAnasya vizeSyavidhayA ghaTasya ca tadvizeSaNavidhayA bhAnaM bhavati / 'ghaTajJAnavAnahamiti mAnase upanItabhAnagonvarasya jJAnasya vizeSaNavidhayA ghaTasya ca vizeSaNatAvacchedakavidhayA bhAnaM bhavati / bahirindriyajanyajJAne tUpanItasya na kadApi vizeSyavidhayA mAnamityatra pareNa ekAntavAdinA, api svabhAvasyA'vazyamAzritatvAditi / etena svabhAvasya hetutve na kiJcidapi durvacamiti 'svabhAvAdeva pecakAdInAM divA na cAkSuSaM mAnavAnAM ca naktaM ne 'tyasamyaguttara iti pratyuktam, 'svabhAvAdeva bahirindriyajanyajJAne upanItasya vizeSaNatvameva mAnasaM tu vizeSatvamapI' tyatrA'pi prakRtaparyanuyogasya samatvAditi yatkiJcidetat / = = kA praveza ho jAyegA" <- kyoMki hama svabhAva ko kAraNa mAnane para bhI adRSTa (= puNya-pApa karma) }, kAla Adi anya kAraNa kA apalApa nahIM karate haiN| pA~ca kAraNa ke samudAya (= samavAya) kA abhyupagama karane se na to svabhAvabAdI ke ekAntamata meM praveza hogA aura na to anekAntavAda kA tyAga hogA / samajhe 11 paramata meM bhI svabhAva kA Azraya anivArya syAdvAdI bahira iti / yahA~ yaha kahanA ki "kisI prazna ke pratyuttara meM svabhAva kA Alambana karane meM koI tarka nahIM hone se 'ullU Adi ko svabhAvavizeSa kI vajaha dina meM ghaTAdicAkSuSa nahIM hotA hai aura svabhAvavizeSa kI vajaha manuSya ko rAta meM gADhAndhakArastha ghaTAdi kA cAkSuSa nahIM hotA hai' yaha kathana svIkArya nahIM ho sakatA" - ThIka nahIM hai, kyoMki ekAntavAdI ko bhI sthalavizeSa meM svabhAva kA Azraya lenA hI par3atA hai / vaha isa taraha 'vahirindriyajanya jJAna meM upanIta = jJAnalakSaNasannikarSabhAsya kA vizepaNavidhayA hI bhAna hotA hai jaba ki mAnasa sAkSAtkAra meM upanIta kA vizeSaNavidhayA aura vizeSyavidhayA bhI bhAna hotA hai' isa ekAntavAdI kI mAnyatA - siddhAnta meM svabhAva kA hI Azraya liyA gayA hai, kyoMki bahirindriyajanya jJAna meM upanIta kA vizeSyavidhayA bhAna kyoM nahIM hotA hai ? tathA abhyantara indriya = mana meM janya jJAna meM upanIta kA vizeSaNavidhayA hI bhAna kyoM nahIM hotA hai ? isa prazna ke samAdhAna meM ekAntavAdI ko yahI kahanA par3egA ki 'isa viSaya meM svabhAvavizeSa hI kAraNa hai' / 'surabhi candanaM' isa cAkSupa pratyakSa meM surabhi jJAnalakSaNasannikarSa se upanIta hai, jo vizepyabhUta candana ke vizeSaNarUpa meM hI bhAsita hai, na ki vizeSyarUpa meM mAnasa pratyakSa kI to bAta hI alaga hai / 'mayA jJAto ghaTaH' yahA~ upanIta ghaTa kA jJAna ke vizeSyarUpa meM bhAna hotA hai, kyoMki 'matsamavetajJAnavipayo ghaTa:' aisA ukta pratIti kA vizleSaNa hotA hai / isalie isa mAnasa sAkSAtkAra meM upanIta ghaTa kA vizeSyavidhayA bhAna hotA hai / tathA 'mapi ghaTajJAnaM' isa mAnasa sAkSAtkAra meM jJAna vizeSa hai aura usake vizeSaNavidhayA upanIta ghaTa kA bhAna hotA hai evaM 'ghaTajJAnavAn ahaM' isa mAnasa sAkSAtkAra meM jJAna kA vizeSaNa upanIta ghaTa hai aura 'ahaM' kA vizeSaNa paTajJAna
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 261 madhyamasyAdvAdarahasya khagaraH 2 - kA. *svabhAvapakSAnapaNavimarzaH * || sarvajJAnasvabhAvasya cAtmanaH tattadeza-tattatkAla-tattadaviSayAdyAzritya vicitrajJAnAvaraNa- | || kSayopazamavazAda vicitrajJAnotpatto ko vA vismaya: syAndAdAsvAdasundarIdhayAm ? na jJAnasvabhAvatvamevAtmanaH kathamiti cet 1 dravyatvena guNasvabhAvatvasindo pArizeSyA- || / ' diti bUmaH / = =* jAyalA * // nanu suhRdbhAvena vayamApRcchAmo yaduta pecakAdInAM kuto'yameva svabhAvo yad divA te na pazyanti ? mAnavAnAJca kuto'yaM svagAvo yatte naktaM na pazyaMti ! nazvetazcamatkArakArIdaM samiti parADakAyAM prakaraNakAraH prAha - sarvajJAnasvabhAvasya cA''tmana iti / sarvaM jJAtuM svabhAvo yasya sa tathA. tasya Atmana iti / 'AtmanaH sarvajJAnasvabhAvatve kutaH sarveSAmAtmanAM sarvadA sarvavastugIcarajJAnaM na prAdurbhavatI'tyAzar3akAyAmAha - tattaddezeti / pecakAdInAM bhavapratyAyako yaM jJAnAvaraNakarmakSayopazama: yanmahimnA te divA na pazyanti kintu nizAyAmeva / prAkRtamAnavAnAM caivaMvidhA jJAnAvaraNakSayopazamo yadvazAtsAmAnyata:te bahalatameM tamari ghaTAdikaM na prekSante / aJjanAdidravyavizeSamAsAdya gurvanugraha-zaktipAtAdikaM vA prApya tathAvidhaH kSayopazamastaMSAmayopajAyate yadbhalAdandhatamasyapi ghaTAdikaM nihitanidhyAdikaJca te'valokante anAdyapanayane tu neti / dRzyate hi sAmprataM mandatamanayanA api puruSA bahirgolakAntargaulakakAcanirmitayantravizeSA''hitakSayopazamapATvena sUkSmAkSarAdikamIkSamANAH / jJAnAvaraNakSayopazamavaicitryaprayuktajJAnavaicitryajJAtavatAM ko vA vismayaH syAdvAdAsvAdasundaradhiyAM ? ekAntavAdaviSayaviSapAnavigalita - / ' buddhInAmaprAptasarvajJapravacanAnAmeva tatrAzcaryaM na tvanekAntabAdamImAMsAmAMsalamatInAmasmAkamiti bhAvaH / / para: zakate - jJAnasvabhAvalagegA: manaH ko risida ra sarpazAgasvabhAvasyA utmanaH' ityAdikaM bhavaduktaM sarvameya bandhyAstanandhayazRGgArasahodaramAmAtIti zar3akAzayaH / tatra samAdhAna .. dravyatvena guNasvabhAvatvasiddhAviti / 'guNaparyAyatrad dravya (tattvA. 5/37) iti sUtreNa dravyatvAvacchedena guNaparyAyasvabhAvatvasya sAdhanAt Atmano dravyatvAnadvyApakaguNasva. bhAvatvaM nirAnAdhama / tathApi jJAnasvabhAvatvasidbhiH kathaM syAt' : ityAzaGkAyAmAha - pArizeSyAditi / prasaktapratiSedhe ziSyamAgasampratyayaH = pArizeSanyAyaH, tasmAdityarthaH / Atmano varNagandharasAdiguNasvabhAvatvaM na sambhavati, tasyA'mRtatvAda hai / ukta pratyakSa meM ekAntavAdI kA yahI mantabya hai ki - "bahirindriyajanya jJAna meM upanIta kA vizeSaNavithapA hI bhAna hotA hai evaM mAnasa pratyakSa meM upanIta kA vizeSaNavidhayA aura vizeSyavidhayA bhAna hotA hai, isa viSaya meM svabhAva hI zaraNa hai| isa taraha syAdvAdI kI ora se bhI yaha kahA jAnA ucita hI hai ki svabhAvavizeSa kI vajaha ullU Adi ko dina meM ghaTAdi kA cAkSupa pratyakSa nahIM hotA hai aura manuSya ko bhI svabhAvavizeSa ke sababa hI ghaTAdi kA rAta ke andhakAra meM cAkSupa nahIM hotA hai / vastutaH AtmA kA svabhAva saba cIja ko jAnane kA hai magara dezavizeSa, kAlavizeSa, viSayavizeSa Adi kI apekSA jIva kA saMsArI avasthA meM jJAnAvaraNakarmaviSayaka kSayopazama vicitra = bhitra bhitra hotA hai / jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama meM vicitratA hone se usase niyamya jJAna bhI vibhinna prakAra ke hote haiM / ullU Adi bhava kI apekSA, aMjanAdi dravya kI apekSA aisA jJAnAvaraNakSayopazama hotA hai ki rAta ke gAda andhakAra meM rahI huI cIja kA jJAna (cAkSupa) ho sakatA hai / tathAvidha kSayopazama ke viraha meM Ama janatA ko gADha andhakAra meM rahI huI cIja kA cAkSuSa pratyakSa nahIM hotA hai| isa viSaya meM syAdvAda kA gahana abhyAsa karane vAle ko Azcarya kyA ? ataH jJAnavaraNakSayopazamAtmaka yogyatAvizepa ko hI cAkSupAdi pratyakSa kA niyAmaka mAnanA susaMgata hai| HF jJAna AtmasvabhAva hai - syAdAdI I jJAnasva. iti / yahA~ yaha zaMkA ho ki --> "jJAnasvabhAvavAlI AtmA kaise ho sakatI hai ? yaha jaba taka siddha na ho taba taka jJAnAvaraNakarmakSayopazama ke vaicitrya se jJAnavaicitrya kA samarthana nahIM ho sakegA" - to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki dravyamAna guNasvabhAvabAlA hotA hai, dravyatvAvacchedena guNasvabhAvatva siddha hai| ataH AtmA bhI dravya hone se guNasvabhAvavAlI siddha honI hai / varNagandhAdi to AtmaguNa nahIM hone se AtmA varNa-gandhAdiguNasvabhAvavAlI nahIM ho sakatI / evaM icchA, dvepa Adi guNa bhI mokSAvasthA meM nahIM hone se icchAdisvabhAvavAlI AtmA nahIM ho sakatI / isalie pArizopa nyAya se jJAnaguNa hI AtmasvabhAva ! ho sakatA hai| isalie jJAnasvabhAvavAlI AtmA hone meM koI doSa nahIM hai / yahA~ yaha zaMkA ho ki - "AtmA jnyaansvbhaav| vAlI hai, to phira 'jJAna utpanna huA ityAdi vyavahAra kaise ho sakegA ?" -to yaha nAmunAsiba hai, kyoMki jJAna Atma
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ * Atmano jJAnasvabhAvatvasAdhanam * jJAnotpattivyavahAraH punarAvaraNavigamAdAvirbhAvanibandhana:; bhAnuprakAzotyattivyavahAravat / na cA''virbhAvasya sadasadavikalpo syAndAdinA doSAya; rUpabhedenaiva sadasattvA'bhyupagamAdityAya vistaraH / yatu -> tamaso dravyatvasindau tadgrahArthaM tAmasendriyasindiH, tatsindau cAlokanirapekSacana =-* jayalA * -- paugalikatvAcca, aupAdhikAnAM tu teSAmupAdhivilaya mokSA'vasthAyAmananuvRttestatsvabhAvatvA'yogAt / ata ebanchAdveSAdiguNasvabhAvatvamapi nA''tmanaH sambhavati, adRSTasya tu paulikatvasya pUrvameva sAdhanena guNatvA'yogAceti prasaktapratiSedhAdAtmanaH jJAnAtmaguNasvabhAvatvaM sidhyatItyAzayaH | nanu jJAnasvabhAvatvaM cedAtmanaH tadA 'Atmani jJAnamutpannaM vinaSTami' tyAdivyavahAro na syAt / na hi jalaparamANo: zItasparzasvabhAvatve tatra tadutpattivinAzanyavahAraH sambhavati, sarvadA tatra tatsattvAdityAzaGkAyAmAha - jJAnotpattivyavahAra iti / 'Atmani jJAnamutpannaM' iti zabdaprayogaH iti / AvaraNavig2amAt = jJAnAvaraNakarmabilayAt AvirbhAvanibandhanaH = abhivyaktinimittakaH bhAnuprakAzotpattivyavahAravaditi / yadhA savituH prakAzasvabhAvatve'pi ghanAghanAmbuvAhacchannadazAyAM sUryaprakAzo | nopalabhyate kintu tadvilayAvasthAyAmeva / tryavahanti ca lokA api tadAnIM yaduta 'sUryaprakAza utpanno'dhune ti / punazca bArivAhA''varaNakAle 'sUryaprakAzo vinaSTa' iti byabahAro'pi dRSTacara eva / tathaiva prakRte Atmano jJAnasvabhAvatve'pi dhanajJAnAvaraNakarmacchannAvasthAyAM 'mUDho'yaM na vani kiJcana' iti vyavahAra: tadbhigame punaH 'jJAnamutpanna' tadAgame ca 'jJAnaM vinaSTamiti vyavahAra iti Atmano jJAnasvabhAvatve'pi jJAnAvaraNavilyAdinimittakajJAnAvirbhAvAdinimittakatvenA'pi jJAnotpattivinAza vyavahAropapatteriti tAtparyam / nanu jJAnasvabhAvatve'pi tadAvibhAMve tadutpattivyabahAra: tadAvaraNe ca tadvinAzavyavahAro na punaH sarvadhA tadutpattyAdi / vyavahAraH iti syAdvAdyabhyupagamo na yuktaH, tadAvirbhAvasyA'pi sadasadvikalpagrastatvAt / AvirbhAvasya pUrva sattve pUrvamapi jJAnopalabdhiprasaGgAt pUrvamasattve ca pazcAdapyasattvApatteriti zaGkAmapanodayati - na ceti / tadapAkaraNe hetumAha - rUpabhedeneva sadasattvA'bhyupagamAditi / jJAnA''vibhavisya pUrva dravyatana sattvAt paryAyatvena cA sattvAnna doSaH / sadasatkAryabAdasamarthaka. pUrvoktayuktyanusAraNa bhAvanIyamidam / - yattviti / taduravavadhAnamityanenA'syA'nvayaH / tadgrahArthaM = tamodravyajJAnakRte indriyAntarAgrAhyagrAhakatvena tAmasendriyasiddhiH / tamodravyatvasidbhizca kutaH ? ityAvedayati tatsiddhI = tAmasendriyasiddhI satyAM ca AlokanirapekSacakSurgAdya svabhAva hone para bhI jJAnAvaraNa ke vilaya se jJAna kA AvirbhAva hotA hai, usa nimitta se 'jJAnaM utpana' paha vyavahAra ho sakatA hai / yaha ThIka usI taraha saMgata hotA hai jaise sUryaprakAzotpatti kA vyavahAra / sUrya prakAzasvabhAvavAlA hotA hai phira bhI jaba vAtAvaraNa meM bAdala chA jAte haiM taba sUryaprakAza nahIM dikhatA hai, bAdalasvarUpa AvaraNa dUra hone ke bAda 'sUryaprakAza utpanna huA' yaha vyavahAra sUryaprakAza ke AvirbhAvasvarUpa nimina se hotA hai| isI taraha jJAnotpattivyavahAra bhI jJAnAvirbhAvanimittaka ho sakatA hai / yahA~ yaha zaMkA karanA ki ---> "jJAnAvirbhAva jJAnAvaraNavilaya ke pUrva meM vidyamAna hai yA avidyamAna ? yadi vidyamAna hai, taba to pUrva meM usakA anubhava honA cAhie / yadi pUrva meM vaha avidyamAna hai, to patrAn kaise vidyamAna ho sakegA ? isalie jJAnAvaraNavilaya se jJAna kI utpatti mAnanI cAhie, na ki AvirbhAva" - syAdvAdimata meM saMgata nahIM hai| kyoMki jJAnAvibhAMca bhI dravyatvarUpa se pUrva meM vidyamAna hai, paryAyarUpa se avidyamAna hai| jJAnAvaraNavilaya ke pazcAt paryAyAtmanA jJAnAvirbhAva vidyamAna hotA hai / isalie pazrAt jJAna kA sAkSAtkAra hogA, pUrva meM nahIM / isa viSaya kA vistAra se nirUpaNa prakaraNakAra ne anyatra kiyA hai, isalie vizepa jijJAsu anya grantha kA avalokana kara sakate haiN| tAmasendriyamApanA meM anyonyAzraya doSa kA jirAkaraNa yattu ta. iti / yahA~ prakaraNakAra anya vidvAnoM ke vaktavya ko khaNDanArtha batAte haiM / una manISiyoM kA yaha kathana : hai ki -> "anyakAra jaba dravyAtmaka siddha ho jAya taba andhakAradravyajJAnArtha tAmasendriya kI siddhi hogii| magara tAmasendriya / kI siddhi hone para hI AlokanirapekSa cakSu se grAhyatva andhakAra meM mAnA jA sakatA hai, jisake phalasvarUpa meM andhakAra meM dravyatva kI siddhi hogii| isa taraha andhakAra meM dravyatva kI siddhi tAmasa indriya kI siddhi se hogI aura tAmasendriya kI siddhi se anyakAra meM dravyatva kI siddhi ho skegii| isalie anyonyAzraya doSa prasakta hogA" -
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 363 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 . kA.5 * tamodravyatvapakSe'nyonyAzrayApAkaraNam * hitvasya bAdhakasyA'bhAvAt tamaso dravyatvasindirityanyonyAzraya iti kasyacidabhidhAnaM 8- tadanusvadhAnam, pecakAdInAM ghaTAdigrahArthameva sAdhyamAnasya tasya tadayAhakatvena sindeH / prAmAkarAstu AlokajJAnAbhAva eva tamaH / ata eva AlokavadgarbhagRhaM pravizatastamodhIH / = =-- jayalatA * tvasya = mahadadbhutAnabhibhUta-rUpavadAlokanirapekSacakSurgolakAdhiSThitendriyajanyajJAnanirUpitalaukikaviSayatvasya. bAdhakasyA'bhAvAt | tamaso dravyavasiddhiriti jJaptau anyonyAzraya iti / tadazraddheyatvamAviSkaroti - paMcakAdInAM naktaM ghaTAdigrahArthameveti / evakAreNa 'tamograhArtha mityasya vyavaccheda: kRtaH / tasya = tAmasendriyasya, pecakAdInAM tadgrAhakatvena = andhakArasthitaghaTAdijJAnajanakatvena, dharmigrAhakapramANena siddheH / naktaM pecakAdInAM ghaTAdigrahAnyathAnupapatteH tAmasendriyasidbhisambhavAdityAzayaH / idaJca paramatAbhyupagamenoktamiti draSTavyam / svamate tu pUrvoktarItyA bhavapratyayikajJAnAvaraNakSayopazamavizeSalakSaNayogyatAbalAdeva tadupapatterna tAmasendriyasiddhiriti dhyeyam / prAbhAkarA iti / mImAMsakadhuryakumArilabhaTTaziSya-gurvaparAbhidhAna-prabhAkaramiyAnuyAyina iti / AlokajJAnAbhAvaH = AlokacAkSuSAbhAyaH eva tamaH / evakAreNa AlokAbhAvo dravyaM yA na tama iti darzitama / upalabdhiyogyAlokacAkSaSA'bhAve sati tamo'bhAvApratIte; tamolyavahArAca tamasa upalabdhiyogyAlokacAkSuSatvAvacchintrapratiyogitAkAbhAvatvamedha, lAyana samaniyatayaoNrekyAditi / jAtyandha-nimIlitanayanapuruSAdarAlokacAkSuSAbhAye'tivyAptivAraNArthaM 'upalabdhiyogye ti vizeSaNamiti teSAmAzayaH / ata eveti / tamasa AvazyakAilokA'bhAvAnAtmakatvAdeva / saurAlokavazAt AlokavadgRhaM = mahadanabhibhUtodbhUtarUpavatA saurAlokA pekSayA mandenA'lokena yuktaM gRhaM. pravizataH puruSAdeH kSaNameka 'atrA'ndhakAra' ityAkArikA tamodhIH upapadyate / tamasa AvazyakA lokAbhAvAtmakatve tu kathaM tAdRzApratItirupapadyeta ? ata: tamasa upalabdhiyogyA''lokacAkSuSAbhAvAtmakatvameva yuktam / na caivaM sati 'nIlaM tama' iti prItiH kathaM saGgacchate ? iti vaktanyam, smRtanIlimnA samamupalabdhiyogyAlokadarzanAbhAvasyA saMsargA'grahAdeva tadapapatteH / ata eca saurAlokopetabahirdezAdAlokavadarbhagRhaM vizataH puruSAde: prathamamAlokAgrahe 'nIlaM tama' iti dhIH / taduktaM 'apratItAveva pratItibhramo mandAnAM' ( ) iti teSAmAzayaH / magara yaha kathana ayukta hai, kyoMki tAmasandriya kI siddhi ke lie kumArilabhaTTAnuyAyI ke ekadezIya kI ora se yaha kahA jA sakatA hai ki tAmasa indriya kI siddhi andhakAra meM vyatva kI siddhi para nirbhara nahIM hai, kintu ulla Adi ko rAtri meM ghaTAdi ke sAkSAtkAra kI anyathA anupapatti para avalambita hai| andhakArastha ghaTAdi ke ullUcAkSupa ke lie siddha kI jAne !' vAlI tAmasandriya kI usake grAhaka (= jJAna-janaka) rUpa meM hI siddhi ho sakatI hai| andhakAra meM dravyatva kI siddhi para / tAmasa indriya kI siddhi AdhAra nahIM rakhatI hai, jisake phalasvarUpa meM anyonyAzraya dopa kA prasaGga upasthita ho sake / AlokajJAnAbhAta hI andhakAra hai - prabhAkaramata prAbhA, iti / mImAMsaka ke nIna bheda haiM (1) kumArilabhaTTa ke anuyAyI (2) kumArilabhaTTazipya prabhAkaramizra ke anuyAyI (3) murArimizra ke anuyAyI / kumArilabhaTTAnuyAyI ke ekadezIya vidvAnoM ke mata kA nirUpaNa evaM nirAkaraNa kara ke prakaraNakAra aba prabhAkaramizra ke anuyAyI ke mata ke khaNDanArtha pahale usake mata kA pratipAdana karate haiN| / prabhAkara ke anuyAyioM kA kahanA hai ki -> "AlokajJAna kA abhAva hI andhakAra hai / isakA Azaya yaha hai | ki jisa sthAna meM manupya ko Aloka nahIM dIkhatA, vahA~ vaha andhakAra kA vyavahAra karatA hai, isase siddha hotA hai ki 'AlokadarzanAbhAva hI andhakAra hai / jaba vizepyatA-sambandha se yA prakAratAsambandha se tandeza meM Alokadarzana kA abhAva hotA hai, tabhI vahA~ andhakAra kI pratIti evaM vyavahAra hotA hai / jaba manupya bAhara ke pravala Aloka se gRha ke bhItara praveza karatA hai to sahasA use vahA~ sthita Aloka kA darzana (cAkSuSa pratyakSa) nahIM hotA aura vaha jhaTa se bola par3atA hai 'atra andhakAraH' - 'yahA~ andherA hai / isa vyavahAra se bhI yahI siddha hotA hai ki AlokadarzanAbhAva hI andhakAra hai, anyathA yadi AlokAbhAva tama hotA no Aloka to vahA~ hai hI, phira AlokAbhAvasvarUpa andhakAra kA cAkSupa evaM vyavahAra kaise ho sakatA ? isa prakAra AlokajJAnAbhAva ko andhakAra mAnane meM yukti kI anukUlatA ko dekha kara prabhAkarAnuyAyI kahate haiM ki andhakAra dusarA kucha nahIM hai, magara AlokadarzanAbhAva hai| yaha mImAMsaka agraNI prabhAkara ke anuyAyioM kA mantavya hai|
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 * sambandhadvitayena cAkSupAbhAvasyA'ndhakAratvavicAraH * tatucchama, evaM sati 'andhakArakhAnahamiti pratItyApatteH / na ca sambandhavizeSeNAloka-! jJAnAbhAvavatyeva tama:pratItiniyamAlA'yaM doSaH, tathA sati 'AlokajJAnAbhAvavAnahamiti ======OM jayalatA *= == prakaraNakAra: prAbhAkaramatamapAkaroti - tanucchamiti / evaM sati = tamasa AlokadarzanAbhAvAtmakatve sati, 'andhakAranahamiti pratItyApatteH jJAnatvAvacchinnasyA''tmavRtnitvenAlokajJAnAbhAvalakSaNAndhakArasyA''tmavRnitvasya nyAyyatvAt / / 'andhakAravabhUtalami' tyAdipratIteraprAmANyaM prasajyete' tyapyupalakSaNAdatra doSatvena labhyate / nandasmAbhirna samavAyasambandhAvacchinnapratiyogitAkAlokadarzanAbhAvasya tamastvamaGgIkriyate yena tadgatyAtmani tamaHpratItiH / prasajyeta kintu svanirUpitAlokaniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatA-svanirUpitAlokaniSThavizeSyatAnirUpitA''dheyatvasambandhAvacchinnaprakAratA'nyatarasambandhAvacchinnapratiyogitAkacAkSuSAbhAvasyaiva tamastvamabhyupagamyate / prathamasambandhena 'AlokavAn dezaH' iti pratIti: dvitIyasambandhena ca 'deze Aloka' iti darzanaM deze varttate / yatra tu tadanyatarasambandhena tAdRzAcAkSuSapratItirneva vartate tatraiba tamaH pratItirbhavatIti niyamaH / Atmani tu samavAyasambandhAvacchinnapratiyogitAka AlokadarzanAbhAvo na tUpadarzitasambandhAvacchinna iti 'andhakAravAnahami'ti pratItenAvakAza iti prAbhAkarAzayaM dRSayati . na ceti / tadayuktatvameva dyotayati - tathA satIti / 'darzitAnyatarasambandhAvacchinna pratiyogitAkAlokadarzanAbhAvavatyevA ndhakArapratItivyavahArI bhavata' iti niyamA'GgIkAre sati, 'AlokajJAnAbhAvavAnahamiti pratIteH iti / apizabdastvatra gahAyA bodhya: / cilayApatteH = kadApya. *pramAnakaMdana * tattucchaM. iti / prakaraNakAra kA kahanA hai ki prabhAkaramitha ke anuyAyiyoM kA mata vicAra karane para ayukta pratIta hotA hai, kyoMki andhakAra ko AlokajJAnAbhAvAtmaka mAnane para 'andhakAravAnaha' = 'maiM anyakAravAlA hU~' isa pratIti kI Apati mu~ha phAr3e khar3I rahatI hai / AlokajJAna kA Azraya AtmA hone se AtmA meM hI AlokajJAnAbhAvAtmaka andhakAra kI pratIti honI cAhie, na ki bhUtalAdi bahirdeza meM / magara andhakAra kI pratIti AtmA meM nahIM hotI hai kintu bAhya deza meM hotI hai / isalie andhakAra ko AlokadarzanA'bhAvasvarUpa nahIM mAnA jA sakatA / yahA~ prabhAkarAnuyAyI kI ora se yaha kahA jAya ki -> "AlokajJAna AtmA meM samavAya sambandha se rahane kI vajaha vahA~ rahane vAlA AlokajJAnAbhAva bhI samavAyasambandhAvacchinnapratiyogitAka hI hogA, na ki anyasambandhAvacchinnapratiyogitAka / magara hama jisa AlokajJAnAbhAva ko andhakArAtmaka mAnate haiM, vaha samavAyasambandhAvaJcinnapratiyogitAka nahIM hai, kintu anya sambandha se avacchinna pratiyogitA kA nirUpaka hai, jo ki bahirdeza meM hI rahatA hai, na ki AtmA meM / vaha sambandha hai svanirUpitAlokaniSThaprakAratAnirUpita vizepyatA evaM svanirUpita AlokaniSThavizepyatAnirUpita AdheyatvasambandhAvacchinna prakAratA / ina donoM sampandha se jJAna kA na honA hI andhakAra hai, arthAt ukta vizeSyatA-ukta prakAratA-etadanyatarasambandhAvacchinna pratiyogitAka cAkSupAbhAva = andhakAra | jisa deza meM 'AlokavAna ayaM dezaH' isa prakAra Aloka kA cAkSupa pratyakSa hogA, usa deza meM ukta vizepyatAsambandha se yaha cAkSupa rahegA, kyoMki ukta cAkSupa meM Aloka prakAra aura deza vizepya hai / ataH ukta vizepyatAsambandha meM 'sva' zabda | se ukta cAkSupa ko lene para vaha svanirUpitaAlokaniSTaprakAratAnirUpita vizepyatA sambandha se deza meM rahegA aura jaba deza meM 'atra deze AlokaH' isa prakAra AlokacAkSupa hogA taba vaha ukta prakAratAsambandha se deza meM rahegA, kyoMki isa cAkSuSa meM Aloka vizepya hai aura deza usameM AdheyatAsambandha se prakAra hai / ataH ukta prakAratAsambandha meM 'sva' pada se isa cAkSuSa ko lene para vaha deza meM ukta prakAratAsambandha se rahegA / jisa deza meM jaba ukta cAkSuSa meM se koI bhI AlokacAkSuSa nahIM rahegA, vaisI hI sthiti meM vahA~ hI andhakArapratIti evaM andhakAravyavahAra hogA / isalie AtmA meM andhakAra kI pratIti kA prasaMga nahIM hogA" - . "AlokajJAnAbhAtavAn aha'.- pratIti kI prabhAkaramata anupapatti tathA sa, iti / to yaha kathana ThIka nahIM hai, kyoMki darzita prakAratAdi sambandha se AlokajJAnA'bhAva ke adhikaraNa 'meM hI andhakAra kI pratIti evaM vyavahAra ko aMgIkAra karane para 'AlokajJAnA'bhAvavAn ahaM' isa pratIti kA vilaya hone kI Apatti hogI, kyoMki tAdRza prakAratAdisambandha se AlokajJAnAbhAva bahirdeza meM rahatA hai, na ki AtmA meM / tathA andhakAra aura AlokajJAnAbhAva donoM eka = abhinna hI hai| isalie andhakArAtmaka AlokadarzanAbhAva kI pratIti AtmA meM kaise ho sakatI hai ? aisA kahane se hI yaha kathana ki - "viSayatAsambandhAvacchintrapratiyogitAka AlokadarzanAbhAva hI andhakAra
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 665 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 . kA.5 * prAbhAkaramate tamamanAkSupatvA'saGgatiH * pratIterapi vilayApate: / na hyAlokajJAnA'bhAvatvaM tamastvAdidAnImatiricyate / etatA viSayatAsambandhAvacchinnapratiyogitAkasyA'pi tasya tamastvaM patyAkhyAtam / kizcaivaM tamasamcAkSuSatvaM na syAt, jJAnAbhAtasya mAnasatvAt / tathA ca 'tamaH pazyAmIti pratIti: kathamupapAdanIyA ? etena tadaMze'laukikacAkSuSamapi pratyuktam, bAhyendriya =- ==* layalatA * sambhavaprasaGgAt / atraiva hetumAha - na hIti / AlokajJAnAbhAvatvaM tamastvAt idAnIM = darzitaniyamA'GgIkArakAle, ati| rinyane / uktAnyatarasambandhAvacchinnAlokadarzanatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvatvalakSaNatamasatvavadAzrayatvaM nA''tmanaH kintu bhUtalAdevati na kadApi AlokadarzanAbhAnamAmi ti pratIni: syAta / eteneti / 'AlokadarzanAbhAvabAnahami tipratItyunchedakaprasaGgeneti / 'pratyAkhyAtami tyanenA'syA'nvayaH / viSayatAsambandhAvacchinnapratiyogitAkasya = svaniSThaviSavitAnirUpita viSayatAsambandhAvacchinnapratiyogitAkasya, apizabdena prakAratAdisvarUpaviSayatAvizeSasambandhAvachinnapratiyogitAkasamuccayaH kRtaH, tasya = AlokadarzanAbhAvasya, tamastvamiti / svapadamAlokadanasya grahaNam / taca svaniSThaviSayitAnirUpitaviSayatAsambandhena bhUtalAdo vartate 'AlokavadbhUtalami' tyAdipratItibalAt / tacchUnye ca 'tamovadgRhAdikami' ti vyavahArAt svaniSThaviSayitAnirUpitaviSayatAsambandhAcacchinnapratiyogitAka AlokadarzanAbhAva eva tama iti prAbhAkarAzayaH / evaM sati 'AlokadarzanAbhAvabAnahamiti pratItirna syAt / guhAdareva viSayatAsambandhAvacchinnapratiyogitAkAlokadarzanAbhAvatvalakSaNatamastvavadAzrayatvAditi bhAvaH / doSAntarasamuccayArthamAha - kizceti / evaM = tamasa AlokacAkSuSannAnAbhAvAtmakatvA'bhyupagame sati, tamasaH cAkSupatvaM | na syAt, jJAnasya mAnasatvena jJAnAbhAvasya mAnasatvAditi / yo yadindriyeNa gRhAte tadabhAvastadgatA jAtirapi tenaivendriyeNa gRhyata iti niyamenA''lokajJAnasya manogrAhAlena tadabhAvasyApi manogrAdyatvameva syAt, na tu cakSugrahAtvam / 'iSTamevedamityA''zakAyAM prakaraNakadAha . tathA ceti / AlokajJAnA bhAvalakSaNasya tamaso mAnasatve'bhyupagamyamAne 'tamaH pazyAmI' ti pratItiH kathaM pramAtvena upapAdanIyA ? na ca tasyAH pramAtvabhapahnotumucitam, tasyAH sArvajanInatvAt, bAdhakA:bhAvAt / etena tamasa AlokakAlA'bhAvAtmakatvamapi pratyuktam , kAlasyA'tIndriyatvena nadabhAvasvarUpasya tamaso'pratyakSatvApatteH / ___eteneti / asya 'pratyuktagi tyanenA'nvayaH / tadaMze = tamo'se, alaukikacAkSuSaM = jJAnalakSaNasannikarSaprayojya| viSayatAvacAkSuSam / yathA 'surabhi candanamiti pratItI saurabhAdo'laukikacAkSuSaM candanAMze ca laukikacAkSuSaM tathaiva 'tamaH pazyAmI' tipratItau tamoudo'laukikacAkSuSaM 'pazyAmI' tyaMze laukikacAkSuSaM 'pazyAmI tiviSayatAyAH cakSurindriyasannikarSaniyamyatvAditi | bhAvaH / tadapAkaraNe prakaraNakArI hetumAha - bAhyendriyajJAne = manAbhinandriyajanyajJAne, upanItasya = jJAnalakSaNasannikarSo hai|" <-- bhI nirasta ho jAtA hai, kyoMki vipayatAsambandha se Alokadarzana bahiza meM rahane se vipayatAsambandhAvadinapratiyogitAka AlokadarzanAbhAva bhI bahirdeza meM hI rahane kI vajaha AtmA meM AlokajJAnAbhASa kI = 'AlokadarzanAbhAvavAnaha' isa pratIti kA uccheda ho jAyegA / * 'tamaH pazyAmi' ityAdi pratIti kI pramAkaramata meM anupatti OM ___kiMce. iti / dusarI bAta yaha hai ki andhakAra ko AlokadarzanAbhAvAtmaka mAnane para 'tamaH pazyAmi' = 'maiM andhakAra ko dekhatA hU~' isa pratIti kI anupapatti hogI, kyoMki andhakAra AlokacAkSupAbhAvAtmaka hai aura AlokacAkSuSapratyakSa manogrAhya hone se usakA abhAvasvarUpa andhakAra bhI manogrAhya hI hogA, na ki cakSugrAhya / jaba ki 'tamaH pazyAmi' yaha pratIti cakSu indriyajanya hai, na ki manojanya / matalaba ki 'tamaH pazyAmi' isa pratIti se andhakAra cAgrAhyatvena siddha hone se use AlokajJAnAbhAvasvarUpa nahIM mAnA jA sakatA / yahA~ yaha nahIM kahA jA sakatA ki -> "andhakAra ko maiM dekhatA hU~ - yaha pratIti andhakArAMza meM alaukika cAkSupAtmaka hai yAnI jJAnalakSaNasatrikarSa se janya hai, aisA mAnane meM koI doSa nahIM hai, kyoMki AlokadarzanAbhAva kA jJAnalakSaNasatrikarSa se bhAna ho sakatA hai|" yaha kathana isalie ayukta hai ki 'jJAnalakSaNa sanikarSa se upasthApita kA bahirindriyajanya jJAna meM vizeSaNacidhayA hI bhAna hotA hai, na ki vizepyavidhayA bhI' isa niyama ke bala se andhakAra kA vizepaNavidhayA hI alaukika cAkSupa meM bhAna ho sakatA hai / jaise candana ko dekha kara sIrabha kA smaraNa hone para 'surabhi candanaM' aise bahirindriyajanya jJAna meM upanIta = jJAnalakSaNasatrikarSa se upasthApita saurabha kA candana - -
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ *jAtyandhAnAmapi cAkSuSatvopagamaH* jJAne upanItasya vizeSaNatvenaiva bhAnaniyamAta 'nIlaM tama' iti pratItyanApattezceti kimadhikamandavivAdakSodena ! pragalbhastu prakAzakarUpAbhAva eva tamaH, prauDhaprakAzakayAvatteja:saMsargAbhAvasya tathAtve - jayalatA == pasthApitasya, vizeSaNatvenaiva bhAnaniyamAditi / ekkAreNa vizeSyatvena tadbhAnapratikSepaH kRtaH / 'tamaH pazyAmI ti bahirindriyajanyajJAne AlokajJAnA'bhAvalakSaNasya tamaso vizeSyatvenaiva bhAsanAtra tadaMzo'laukikacAkSuSatvaM sambhavatIti bhAvaH / tata eva doSAntaramAha - 'nIlaM tama' itipratItyanApatezceti / AlokajJAnAbhAvasya nIrUpatvena tatsvarUpe tamasi nIlatvabhAnAsnupapatteH / etena 'nIlaM tama' iti dhIstu smRtanIlimnA samamAlokajJAnAbhAvasyA'saMsargAgrahAdityapi pratyAkhyAtam, tathAnanubhavAt, aprAmANikagauravAt, askhalavRttezca tasyA 'idaM rajatami' tyAdipratItivadasaMsargA'graheNopapAdanA'sambhavAt / saurAlokAd | madhyaMdine AlokavadgarbhagRhaM pravizata: tamaHpratyayazca bhrama eva, AlokajJAnapratibandhakadoSasya tatra svIkArAvazyakatvAditi dik / mImAMsAkutUhale tu kamalAkarabhaTTena prabhAkaramatamapanodayatA 'saurAloke'pi tadapratisandhAne tamastvApattiH, tamasi AlokasmaraNe tadabhAvApattezca' (mI.ku.) ityAdyuktam / vastutastu kSayopazamavizeSasyaiva cAkSuSaviSayatAniyAmakatvaM cakSurAdestu tatraivopakSINatvAcAkSuSaM pratyanyathAsidbhatvam / ityameva jAtyandhAnAmapi cAkSuSamupapadyate / taduktaM vyavahArasUtrabhASye 'jo jANai ya jacaMdho bane rUve vikappaso / na te bAvarite tasya vinANaM taM tu ciTThai / / (nya.u.10, bhA.gA.66) iti / atra malayagirisUrivRttizcaivaM . 'yo nAma jAtyandhaH spaSTacakSurvarNAn rUpANi ca vikalpazo'nekaprakAra jAnAti tasya netre'pyAvRte tat vijJAnaM tiSThati andhIbhUtopi varNavizeSAn rUpavizeSAMzca sparzato jAnAtItyarthaH' (vya.sU.u.20, bhA.gA.66 vR.) / itthameva 'svapne rathAdayo mayA dRSTA ityAdipratItekhyArthatvamapyupAyA iti vibhAvanAya kovidaH / __ pragalbha iti / tattvacintAmaNivyAkhyAkAravizeSaH / tuH pUrvopadarzitamatApekSayA vizeSaNe / tadevA''ha - prakAzakarUpAsbhAva evaM tamaH / evakAreNa prauDhaprakAzakayAvatteja:saMsargAbhAva-madatAnabhibhUtarUpabadAlokAbhAvA''lokajJAnAbhAvA''lokakAlavizeSAbhAvA'tiriktadravyAdervyavacchedaH kRtaH / tadeva lezato darzayati - prIdaprakAzakayAvattejaHsaMsargAbhAvasya = prauDha ke vizeSaNarUpa meM hI bhAna hotA hai, na ki vizeSyarUpa se / ThIka vaise hI AlokadarzanAbhAvasvarUpa andhakAra kA upanItabhAna mAnane para usakA cakSuindriyajanya jJAna meM vizeSaNavidhayA hI bhAna honA cAhie magara 'tamaH pazyAmi' isa cAkSuSa pratIti meM tamastva ke vizeSyarUpa meM hI andhakAra kA bhAna hotA hai / isalie ukta pratIti ko andhakArAMza meM alaukika nahIM mAnI jA sktii| isI taraha 'nIlaM tamaH' yaha cAkSuSa pratIti bhI andhakAra ko AlokajJAnAbhAvAtmaka mAnane para prabhAkara mata meM anupapatra hI rahegI, kyoMki nIla rUpa kabhI abhAva meM nahIM hotA hai / abhAva to nIrUpa hotA hai / ataH nIla rUpa ke vizeSyarUpa meM andhakAra kA prAmANika cAkSuSa pratyakSa prabhAkaramata meM anupapatra hI rahegA / isa taraha andhakAra ko AlokadarzanAbhAvAtmaka mAnane para aneka doSoM kI paramparA prApta hone se pramAkaramata mAnya nahIM ho sakatA / maMda vyakti ke sAtha bahata vivAda ke parizrama se kyA phAyadA ? prakAzakarUpAbhAva hI andhakAra - pragalbhapragalbha. iti / yahA~ prakaraNakAra zrImadnI tattvacintAmaNigrantha ke vyAkhyAkAra navyanaiyAyika pragalbha ke mata kA nirUpaNa karate haiN| pragalbha kA kahanA hai ki andhakAra aura kucha nahIM hai, magara prakAzakarUpAbhAva hI andhakAra hai| jahA~ jahA~ prakAzaka rUpa kA abhAva hotA hai vahA~ vahA~ andhakAra kA vyavahAra hotA hai, na ki anyatra / ataH lApavasahakAra se andhakAra ko prakAzaka-rUpAbhAvasvarUpa hI mAnanA ucita hai| prauta prakAzaka yAvattejadravya ke saMsargAbhAva ko to andhakAra nahIM mAnA jA sakatA / isakA kAraNa yaha hai ki prauDhaprakAzaka yAvattejadravya meM candra, tArA, nakSatra Adi kI prabhA kA bhI samAveza hotA hai| magara candrAdi kI prabhA to atIndriya hai, kyoMki usameM udbhuta rUpa hone para bhI udbhuta sparza nahIM hotA hai| candrAdi kI prabhA ke sparza kA hameM koI anubhava nahIM hotA hai, tara use udbhuta kaise mAnA jAya ! bahirindriyajanya pratyakSa meM kevala uta rUpa niyAmaka nahIM hai, kintu udbhuta sparza bhI niyAmaka hai| jaise jahA~ udbhuta rUpa nahIM hotA hai, usakA sAkSAtkAra nahIM hotA hai / ThIka vaise hI jisameM udbhuta sparza nahIM hotA hai usakA bhI pratyakSa nahIM hotA hai / ataH udbhUta rUpa ko
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 367 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDa 2 kA 5 * prakAzakarUpAbhAvatamAMcAdipragalbhamatakhaNDanam * tamaso'tIndriyatvApatteH, atIndriyacandrAdiprabhApratiyogikatvAt vinigamanAviraheNodbhUtarUpavattvasyevodbhUtasparzavAvasyA'pi pratyakSatAyAM tantratvatAt tasyA'tIndriyatvAditi / sa pularapragalbhaH, yogyatAvizeSasyaiva pratyakSaprayojakatvAt / * jayalatA prakAzakatejastvAvacchinnapratiyogitAkasaMsargAbhAvasya, tathAtve = tamastve, tamaso'tIndriyatvApatteH / tatra hetumAha - atIndriyacandrAdiprabhApratiyogikatvAditi / vahirindriyajanyalaukikapratyakSA'gocaracandra-tAraka grahAdiprabhAniSThapratiyogitAnirUpakatvAt, atIndriyapratiyAMgikatvena prauDhaprakAzakayAvattejaH saMsargAbhAvalakSaNasya tamaso'tIndriyatvasya nyAyyatvAt / pratiyoginaH candrAdi| prabhAlakSaNasya kathamatIndriyatvaM udbhUtarUpavattvasya tatrA'bAdhAt ? ityAzaGkAnirAkaraNAyA''ha-vinigamanAviraheNa vinigamakAbhAvena udbhUtarUpavattvasyevodbhUtasparzavattvasyA'pi pratyakSatAyAM = bahirindriyajanyadravyapratyakSatAyAM tanvatvAt = niyAmakatvAt udbhUtasparzazUnyatvena tasya candraprabhAdeH, atIndriyatvAt = pratyakSatvA'sambhavAt / candraprabhAdeH prauDhaprakAzakayAvadantargatabyena tatpratiyogikasaMsargAbhAvalakSaNasya tamaso'pyatIndriyatvasya vajralepAyitvam / na ca tamaso'tIndriyatvam, 'tamaH sAkSAtkaromI' ti pratIte: sarvAnubhavasiddhatvAt / ata eva tamaso na prauDhaprakAzakayAbattejaH saMsargA bhAvatvAtmakatvaM kintu prakAzakarUpAbhAvatvameva / yuktaHcaitat prakAzakarUpe sati tatra tamo'jJAnAt, prakAzakarUpAbhAve sati ca tadAzraye tamovyavahArAttayoH samanaiyatyenaikyAditi pragalbhA'bhiprAyaH / = prakaraNakAraH tanmatamapAkartumupakramate sa = pragalbhaH, punaH apragalbhaH = apravINamatiH / sa na yathA nAma tathA guNa ityarthaH tadeva bhAvayati yogyatAvizeSasya tadaMze jJAnAvaraNakarmakSayopazamalakSaNasya AtmaniSThasya prAgvyAvarNitasvarUpasya eva pratyakSaprayojakatvAt sAkSAtkAraviSayatAniyAmakatvAt / evakAreNa viSayaniSThodbhUtarUpasparzo bhayavyavacchedaH kRtaH / candrAdiprabhApratyakSe'smadAdiyogyatAvizeSasyA'pekSitatvAt tasya cA'smadAdiSvabAdhAna candrAdiprabhAyA atIndriyatvaM vaktuM pujyate / ata eva pragalbhaM pratyasmAbhiH 'prauDhaprakAzakayAvattejaH saMsargAbhAvasya tamastvamityuktau na tena kiJcidvaktuM pAryate / idaJca prauDhivAdena jJeyam, svamate tamaso dravyatvAditi dhyeyam / - = =T nanu yogyatAvizeSasya dravyapratyakSatvaprayojakatvAbhidhAnaM tu svagRhe eva praNigadyamAnaM zobhate na tu vidvatsabhAyAmiti hI pratyakSaviSayatA kA niyAmaka mAnA jAya, na ki udbhUta sparza ko - isa viSaya meM koI vinigamaka yAnI ekatarapakSapAtI anukUla tarka hI nahIM hone se donoM ko pratyakSavipayatA kA prayojaka mAnanA cAhie / candrAdi kI prabhA meM udbhUta rUpa nahIM hone se usakA pratyakSa nahIM ho sakatA / candrAdi kI prabhA meM udbhUta rUpa nahIM hone se usakA pratyakSa nahIM ho sakatA / candrAdi kI prabhA atIndriya hone kI vajaha usake amAvasvarUpa andhakAra ke mI atIndriya hone kI Apatti AyegI, kyoMki jisa abhAva kA pratiyogI atIndriya hotA hai, vaha abhAva bhI atIndriya hI hotA hai, jaise pizAcAsbhAva / ataH prauDhaprakAzaka yAvatejadravya ke saMsargAbhAva ko andhakArarUpa mAnane meM tama atIndriya hone kI samasyA mu~ha phAr3e khar3I rahatI hai / ataH prakAzakarUpAbhAva ko hI andhakArasvarUpa mAnanA tarkasaMgata hai / ** prAgatbhamatanirAkaraNa sa puna iti / prakaraNakAra kahate haiM ki pragalbha nipuNamativAlA nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki prauDhaprakAzaka yAvatejadravya ke saMsargAbhAva ko andhakAra nahIM mAnane meM usane jo yukti dikhAI thI ki pratyakSaviSayatA meM udbhUta sparza bhI vinigamakAbhAva se niyAmaka hone se usase zUnya candrAdipramA atIndriya banatI hai / ataeva tadabhAvAtmaka andhakAra atIndriya banegA'
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ * cAkSuSe sparzasyA'kAraNatvA''vedanam * kica, pareNA'pi dravyacAkSuSatvAvachi prati uddhRtarUpasya hetutvaM vAcyam / na ca tA (tatra ca na ?) udbhatasparzavattvasyA'pi tathAtve vinigamakAbhAvaH; vAyozcAkSuSatvApattereva vinigamakatvAt / na ca bahirdavyapratyakSatvAvacchiA pratyevodbhutarUpaspabhiyanena hetutAsstu, dravyacAkSuSatvAvacchinaM pratyutarUpasya dravyaspArzanatvAvacchinaM pratyutasparzasya ca * jayalatA * parAzaGkAyAmAha - kiveti / pareNA'pi = pragalbhenApi, dravyacAkSuSatvAvacchinnaM = dravyaviSayakalaukikacAaSamAtra, prati | udbhUtarUpasya hetutvaM vAcyam / tathA ca na candrAdiprabhAdravyasyA'tIndriyatvam, tasyodbhUtarUpavattvAt / ata eva prauDhaprakA jhakayAvatteja:saMsargAbhAvasya nAtIndriya prasaGgaH, yena prakAzakarUpAbhAvasyaiva tamastvA'bhyupagamaH cArutAmaJcat / parazaGkAmapAkartumupakramate - na ceti / tatra = dravyagocaralaukikacAkSuSatvAvacchinne, udbhUtarUpavat udbhUtasparzaratvasthA'pi tathAtve - kAraNatve, vinigamakAbhAvaH / dravyacAkSuSatvAvacchinnaM prati udbhUtarUpavattvagya hetutvamAhosvit udbhutasparzavatvasya ? ityatraikatarapakSapAtiyuktiviraheNa mayodbhutasparzavatvasyaiba tathAtvamupeyate tvayodbhutarUpavattvasyeva / tathA ca candrAdiprabhAdravyasya na cAkSuSatvam, udbhUtasparzazUnyatvAttasyeti prauDhaprakAzakayAvatteja:saMsargAbhAvayava tamastve tamasAitIndriyatvasya duritvAmiti zaGkAzayaH / tasyA ayuktatvAmAviSkaroti prakaraNakRt - vAyovAkSuSatvApattareva vinigamakatvAditi / yadi codbhutasparzavattvasyaiva dravya - cAkSuSakAraNatvaM syAttarhi vAyorubhUtasparzavattvena cAkSuSatvaM syAt / na ca tathA, tasmAtrodbhutasparzavatvasya dravyalaukikacAkSuSahetutvamiti samAdhAnAzayaH / na ceti / 'vAcyami' tyanenA'syA'ndayaH / bahirdravyapratyakSatvAvacchina = bahirindriyajanyadravyagAMcaralaukikapratyakSamAtra, pratyeva udbhUtarUpa-spIbhayatveneti / evakAroM caNTAlolA-cAyanAmisambadhyate, 'udbhUte' tyAdyadIpakanyAyenA'gre sparzenA'pi sAkamanvIyate / hetutA'stviti / lAghavAditi gamyate / candrAdiprabhAdravyasyodbhUtarUpavattve'pyudbhUtasparzazUnyatvena 'ekasattve'pi dvayaM nAstI' ti nyAyAdudbhUtarUpaspabhiyatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvadattvAnna pratyakSatvam / ata: prauDhaprakAzakayAbanajodratryasaMsargAbhAvasya tamastve tamaso'tIndriyatvApattyA prakAzakarUpAbhAvasyaiva tamastvamabhyupagantumarhatIti pragalbhAbhiprAya unnIyate / pUrvoktaivakAraphalaM darzayati - dravyacAzuSatvAvacchinnaM = viSayatAsambandhena dravyaviSayakalaukikacAkSuSamAtra prati samavAyena udbhUtarUpasya dravyaspArzanatvAvacchinnaM = viSayatAsambandhena dravyaviSayakalaukikasmArza gmAtraM prati samavAyena udbhUtasparzasya ca iti hetutAdvaya usakA cAbhupa nahIM hotA hai jaise jalastha tejadranya, cakSurazmi Adi kA / candrAdi kI prabhA meM udbhata rUpa to svAnubharasiddha hI hone se candrAdi kI prabhA kA cAkSuSa hone meM naiyAyikamattAnusAra bhI koI bAdhaka nahIM hai / ataeva candrAdi kI prabhA ko atIndriya dravya nahIM kahA jA sakatA / isa taraha paramatAnusAra bhI candrAdiprabhAdravya cAkSuSayogya hone se prIdaprakAzakayAvattejodravyasaMsargAbhAva ko atIndriya nahIM kahA jA sakatA / yahA~ yaha zaMkA karanA ki -> "dravyaviSayaka cAkSuSa ke prati Trampasamaveta udUta rUpa ko hetu mAnanA yA udbhuta sparza ko ? isa viSaya meM koI niyAmaka - vinigamaka nahIM hone se udbhUta spa; ko hI dravyacAkSuSa kA kAraNa mAnA jA sakatA hai / candrAdi kI prabhA meM, jo dravyAtmaka hai, udbhuta sparza na hone se usakA cAkSuSa nahIM ho sakatA hai| ataeva andhakAra ko proDaprakAzaka yAvattejodravya ke saMsargAbhAvAtmaka mAnane para andhakAra meM atIndriSatva kI Apatti jyoM kI tyoM banI rahatI hai" - ThIka nahIM hai, kyoMki dravyacAkSuSa meM udbhUta parza ko kAraNa mAnane para vAyu kA cAkSuSa hone kI Apatti mu~ha phADe khar3I rahatI hai, kyoMki vAyu meM udbhUta sparza to rahatA hI hai| magara vAyu dravya kA kabhI bhI cAkSuSa nahIM hotA hai| isase hI nizcaya hotA hai ki dravyaviSayaka laukika cAkSuSa meM udbhuta sparza kAraNa nahIM hai, kintu udbhUta rUpa hI kAraNa hai| uddhata rUpa to candrAdi kI prabhA meM abAdhina hone se usakA bAnuSa ho sakatA hI hai| ataH uktasvarUpa andhakAra ke atIndriyatva hone kI samasyA kA avakAza nahIM hai / utarUpa-sparzobhaya meM bahirindriyajanya dravyapratyakSA kI kAraNatA nAmumakina hai na ca bahi, iti / yadi pragalbha kI ora se yaha kahA jAya ki -> "rahirindriSajanya dravyapratyakSa ke prati unnta rUpa evaM udbhuta sparza ubhaya ko hI hetu mAnanA ucita hai, kyoMki aisA mAnane para eka kAryakAraNabhAva kI hI kalpanA karanI par3atI hai| jaba ki dravyacAkSuSatvAvacchitra = yAvat dravyacAkSuSa ke prati uddhRta rUpa ko kAraNa mAnane para vyaspArzanatvAvacitra - yAvat dravyaviSayaka sparzanendriyajanya jJAna ke prati udbhuta sparza ko kAraNa mAnanA par3egA / isa taraha do kArya-kAraNabhAva - - -
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 369 madhyamasyAlAdarahasye khaNDaH 2 kA 5 * dIdhitikAramatakhaNDanam hetutAndayakalpane gauravAditi vAcyam, ubhayatvasyaikaviziSTA'paratayA vizeSaNavizeSyabhAve vinigamanAvirahAt / - * jayalatA * kalpane gauravAditi / pRthakkAryakAraNabhAvadvayakalpanAgauravasya pUrvamevopasthiterdravyalaukikacAkSuSatvAvacchinnaM prati samavAyenodbhUtarUpasya na hetutvaM sambhavati yena candrAdiprabhAdravyasya pratyakSatvena prauDhaprakAzakayAvattejaH saMsargAbhAvasyAtIndriyatvaM na syAt / tataH prakAzakarUpAbhAvasyaiva tamastvamabhyupagantumarhatIti pragalbhatAtparyam / tadvayapohAya prakaraNakAro yatate ubhayatvasyeti / ekaviziSTAparatayA vizeSaNavizeSyabhAve vinigamanAvirahAditi / udbhUtarUpasparzobhayasya bahirindriyajanyalaukikadravyapratyakSatvAvacchinnaM prati kAraNatve kAraNatAvacchedakIbhUtobhayatvaM kiM prakRte udbhUtarUpaviziSTodbhUtasparzatvarUpaM yadutodbhUtasparzaviziSTodbhUtarUpatvarUpaM ? ityatra vinigamakAbhAvAd dvayoH kAraNatAvacchedakatvakalpanAgauravasyA'dhikaMdoSatvAt / na ca pUrva 'aviziSTayorapi gotvA'zvatvayorubhayatvapratyayAttasyA'tiriktadharmatvAt' (dRzyatAM 90 tame pRSThe prathama khaNDe ) ityuktaM sAmprataHJcobhayatvamekaviziSTA'paratvalakSaNamuktamiti kathaM na pUrvAparavirodha iti vaktavyam, pragalbhamate ubhayatvasyaikaviziSTA'paratvAtmakatvena prakRte tatpurataH tathAkathane doSAbhAvAt / vastutastUbhayatvaM na sarvathA'tiriktam, aviziSTayorapi ekajJAnaviSayatvAdisambandhena vaiziSTyasya sambhavAt / etena 'ubhayatvaM hi na viziSTatvAdanatiriktaM na nA tadavacchinnAbhAvastadavacchinnAbhAvAt, vaiziSTyavirahe'pi ghaTatva - paTatvayorubhayatvasya ubhayatvena tadabhAvasya ca pratyakSasiddhatvAt' (si. dI. pR. 84 ) iti siddhAntalakSaNadIdhitikAravacanamapi pratyAkhyAtam / abhyupagamavAdena ubhayatvasyA'tiriktatvA'GgIkAre'pi prakRte udbhUtarUpasparzobhayasya vahirindriyajanyasAkSAtkAre cAkSuSe spArzane ca pratyekaM hetutA paryavasyatIti pragalbhamate gauravamanivAritameveti dravyacAkSuSe udbhUtarUpasya dravya -spArzane codRttasparzasyaiva hetutvA'bhyupagama ucitaH / etena suryadi rahirindriyajAtrA pyArzanasAkSAtkAragocaradravyaM vA syAt, udbhUtarUpa: syAt, tAdRzasAkSAtkAraviSayadravyasyodbhUtarUpajanakatvaniyamAditi pratyuktam, dravyasya rUpavatsamavetatvenaiva rUpajanakatvAt na tu tAdRzasAkSAtkAraviSayadravyatvena, kAraNatAvacchedakadharmagauravAt, tasya rUpajananottarakAlInatvAca / ata eva spArzanatve udbhUtasparzavadudbhUtarUpamapi tantraM udbhUtarUpavattve cAkSuSatvavat spArzanatvadarzanAditi parAkRtam, udbhUtarUpavattve satyapi prabhAyA aspArzanatvenodbhUtasparzasyAvazyakatve udbhUtarUpasyA'nyathAsiddhatvAt / na hi udbhUtasparze satyudbhUtarUpAbhAvAt dravye spArzanatvA'bhAvo dRSTacara: 1 - yattu navyamataM darzayatA gaGgezena 'dravyasya spArzanale udbhUtasparzamAtraM na tantraM nidAghoSmaNi vAyUpanItazItoSNadravye ca pratyakSatvena tadgatasaGkhyA parimANa saMyoga-vibhAga- karmaNAM pratyakSatvaprasaGgAt, yogyavyaktivRttitvena teSAM yogyatayA dravyagrAhakasAmagrIgrAhyatvA'vadhAraNAt / na coSmAdijAtIye doSAbhAve'pi ghaTAdAviva karaparAmarze kadAcit kenA'pi saGkhyA gRhyate / tathodbhUtarUpavattvamAtrasya tathAtve cAndrAdyudyotasya nayanagatapittadravyasya ca pratyakSatve tadgatasaGkhyAgraho'pi syAt / na ca ghaTAdAviva nipuNaM nibhAlayanto'pi tadgatasaGkhyAdvitvAdi hastavitastyAdiparimANaM karma vA vIkSAmahe ityekekavyabhicArAdviniMgama| kAbhAvAdubhayamapi bahirindriyadravyapratyakSatve prayAM jakamiti vAyurapratyakSa' (ta. ciM. pra. kha. pR. 738) ityuktaM tattu jayadevamizreNaiva tattvacintAmaNyAloke ubhayaprayojakatAgauravadoSeNa dUSitam / vastutastu 'vAtaM spRzAmI' tyAdyabAdhitAnubhavabalAdvAyo: spArzanatvameva / na ca doSA'bhAve sati dravyagrahe tadgatasaGkhyAdigrahaniyamAd vAya sarvathA tadagrahAtra sa pratyakSa iti vAcyam, yato na tAvadayaM vyaktau niyamaH, pRSThalagnavastrAdeH saGkhyAparimANA'grahe'pi tvacA tadgrahAt / nA'pi tajjAtIya, phUtkArAdI saGkhyA parimANAdInAM vAyvabhighAtasya ca zarIre pratyakSakI kalpanA karanI par3egI, jo ki gauravagrasta hone se upAdeya nahIM ho sakatI / ataH lAghavasahakAra se dravyacAkSuSamAtra, jo bahirindriyajanya ho, usake prati udbhUtarUpa- sparzobhaya ko hI kAraNa mAnanA ucita hai / candrAdi kI prathA meM udbhUta rUpa hone para bhI udbhUta sparza nahIM hone kI vajaha 'ekasattve'pi ubhayaM nAsti' nyAya se ubhayAjbhAva siddha hotA hai| kAraNa ke abhAva se candrAdi kI prabhA kA bahirindriyajanya pratyakSa nahIM ho sakatA / ataeva usameM atIndriyatva kI siddhi se prauDhaprakAzaka yAvattejodravya ke saMsargAbhAvAtmaka andhakAra ke atIndriyatva kA prasaGga jyoM kA tyoM banA rahatA hai" to yaha bhI ThIka nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki ubhayatva ekaviziSTA'paratvasvarUpa hai, na ki pratyeka se atiriktarUpa / ataeva vizeSaNavizeSyabhAva
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. %3D *dinakarabhaTTa-rAmarudrabhaTTamatasamIkSaNam * ki prakAzakarUpAbhAvasya tamastve pRthivyAdau sadA tamovyavahArApattiH, samavAyena | ---.. * gayalatA * tvAt / yadbA mAstu vAyUSmAdeH tvAcasAkSAtkAraH mAstu ca saMkhyA-parimANAdisAdhAraNajyAsajyavRttiguNatvAcatvAvacchinnaM prati AzrayatvAcAbhAvasya pratibandhakatayA vAybAdivRttisaGkhyAguNasyApi tvAcAdisAkSAtkAra; parantu vAyvAdivRttikriyAyAH vAyvAdighaTitasanikarSeNa vAyvAdivRttivAndobaraca-dranAlAjiAro manasAyAta rastu mImAMsakAbhimato durvAra eva, dravyAnya-dravyasamavetatvAcatvAvacchinnaM prati tvaksaMyuktaprakRSTamahattvodbhUtasparzavatsamavAyatvenaiva pratyAsattitvAt / tvaksaMyuktaprakRSTamahattvodbhUtarUpasparzavatsamabAyatvena pratyAsattitve gauravAt, vAyUSmAdisparzatvAce vyabhicArAceti bhAvanIyam / navyAstu 'bahirindriyajanyadravyapratyakSamAtre na rUpaM kAraNaM, pramANA'bhAvAtkintu cAkSuSapratyakSa rUpaM spArzane ca sparzaH kAraNaM, anvayanyatirekAt / 'bahirindriyajanyadravyapratyakSatvAvacchinne kiM kAraNaM ?' iti cet, na kiJcidapi, AtmA'vRttizabdabhitravizeSaguNavattvaM vA prayojakamastu / 'rUpasya kAraNatve lAghavamiti cet ? na, vAyostvagindriyeNA'grahaNaprasaGgAt / iSTApattiriti cet ? tarhi udbhUtasparzasyaiva tathAtvaM kiM na syAt ? prabhAyA apratyakSatve tviSTApatteH sambhavAt / na ca 'prabhA' pazyAmI'tyanuvyavasAyasyaiva prabhApratyakSatve pramANatvAtraivamiti vaktavyama, 'vAyaM spazAmI'tyanuvyavasAyasyA'pi vAyuspArzanalasAdhane baddhakakSatvAt / prabhAvat bAyoraNyekatvaM gRhyata eva, kvacit saGkhyAparimANAdyagraho sajAtIyasaMvalanAdisvarUpadoSAdityAhuH / yattu dinakareNa 'prabhAyA apratyakSe tviSTApattirityeva kiM na syAditi tadapi na 'uparideze vihaGgama' ityatra prabhAmaNDalasyaivoparidezatayA tatpratyakSaM vinoparideze vihaGgama iti pratyakSAnupapatteH' (mu.di. 1.425) ityuktaM tana manoramam, zAbdabodhe prathamAntapadopasthApyasyaiva mukhya vizeSyatayA bhAnaniyamena uparidezasyA pratyakSatve'pi tasya vihaGgamavizeSaNatayopanItabhAnasambhavAdanupapattyabhAvAt / yadapi rAmarudrIye 'upanItaM vizeSaNatayaiva bhAsata iti niyamAduparidezasyA pratyakSatve tasya pratyakSe mukhya vizeSyatayA bhAnAnupapattiH, vAyorapratyakSatve tu na kAcidanupapattirastei' (mu.rA. pR.425) ityuktaM tadapi na cAru, 'zItaM vAyu spRzAmI'tyacAdhitAnuvyavasAyAnupapattereva bAyoH spArzanatve pramANatvAt / etena zarIravAyusaMyogAnantaraM 'zIto vAyuAMtI'tyAdivAyumakhyavizeSyakalaukikasAkSAtkAro na spArzanaH parantu mAnasa evetyapi nirastam, 'vAyoH zItaM sparza spRzAmi', 'vAyu spRzAmI tyAdyanuvyavasAyAnupapatteH / na cA'sau bhramaH, tadanantaraM bAdhavirahAt / 'idaM rajatami ti bhramAnantaraM 'nedaM rajatami ti bAdhanizcayAdeva pUrvatanapratIte: bhramatvaM kalpyate na tUttarakAle bAdhanizcayA'bhAce, anyathA ghaTAdiviSayakapratItInAmapi bhramatvakalpanApattyA zUnyavAdimatapravezApAtAditi dik / prakaraNakAra: pragalbhamate doSAntaramAviSkaroti - kizceti / samavAyena tadabhAvasya = samavAyasambandhAvacchinnaprati meM vinigamanAviraha doSa upasthita hotA hai| arthAt bahirindriyajanya dravyaviSayaka pratyakSa ke kAraNIbhUta ubhaya ko uddhRtarUpaviziSTa nanA yA uddhatasparzaviziSTa uddhatarUpAtmaka mAnanA ? isa viSaya meM koI ekatarapakSapAtI yukti nahIM hone se udbhUtarUpaviziSTodbhUtasparzatva aura uddhRtasparzaviziSTodbhUtarUpatra donoM kA rahirindijanya dravyagocara laukikajJAna ke kAraNatAbacchedakadharmavidhayA svIkAra karane kI apatti upasthita hone se pragalbha ke mata meM hI hamAre pakSa kI apekSA mahAgaurava doSa anivArya hogaa| ataH rahirindriyajanya dravyapratyakSa ke prati udbhuta rUpa evaM udbhUta sparza ubhaya ko kAraNa nahIM mAnA jA sakatA, kintu vyacAkSuSa ke prati udbhUta rUpa ko evaM dravyaspArzana pratyakSa ke prati udbhUta sparza ko hI kAraNa mAnanA ucita pratIta hotA hai| ataH candrAdi kI prabhA kA cAkSuSa hone meM koI doSa-bAdha nahIM hai, kyoMki usameM udbhUta rUpa rahatA hai| ataH prauDhaprakAzana yAvanejodravya ke saMsargAbhAvAtmaka andhakAra ke atIndriyatva ke prasaMga ko avakAza nahIM hai| isalie 'prakAzakarUpAbhAva hI andhakAra hai' isa pragalbhavacana ko mAnya nahIM kiyA jA sakatA / * pragalbhamata meM pRthvI Adi meM sadA andhakAralyavahAra kI Apatti * kizca. iti / dUsarI bAta yaha hai ki andhakAra ko prakAzakarUpA'bhAvAtmaka mAnane para pRthvI Adi dravya meM sadA, cAhe dina ho yA sata, andhakAravyavahAra kI Apatti AyegI, kyoMki pRthvI kA rUpa prakAzaka nahIM hone se samavAya sambandha se | prakAzaka rUpa kA abhAva sadA rahatA hai| samavAyasambandhAvacchinna pratiyogitAka prakAzakarUpAbhAva hone se madhyAhna kAla meM bhI
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 371 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 kA 5 vRttyaniyAmakasambandhenAbhAvAnaGgIkAraH tadabhAvasya tatra sArvadikatvAt / 'svAzrayasaMyogasambandhena tadabhAvasyaiva tamastvamiti nAyaM doSa' iti cet ? na tasya vRtyaniyAmakatvena tatsambandhAvakinnAbhAvasyaivA'sideH / * jayalatA = yogitAkaprakAzakarUpAbhAvasya tatra pRthivyAdau, sArvadikatvAt = sarvadA vartamAnatvAt / tatazca madhyAhnakAle sUryaprakAzasaMyukte'pi pRthivyAdI samavAyAvacchinnapratiyogitAkaprakAzakarUpAbhAvasya sattvena tamovyavahAraprasaGga ityarthaH / paraH zaGkate svAzrayasaMyogasambandhena tadabhAvasyaiva = svAzrayasaMyogasambandhAvacchinnapratiyogitAkaprakAzakarUpAbhAvasyaiva, tamastvamiti / evakAreNa samavAyasambandhAvacchinnapratiyogitAkasya tasya vyavacchedaH kRtaH / svapadena prakAzakarUpasya grahaNam / tadAzrayeNa sUryaprakAzAdidravyeNa saMyukte pRthivyAdI svAzrayasaMyogasambandhena prakAzakarUpasya vartamAnatvena tadA na tamovyavahAraH saMbhavatIti hetoH nAyaM doSaH = na pRthivyAdau sadA tamovyavahAraprasaGgaH, AlokasaMyuktatvadazAyAM pRthivyAdI svAzrayasaMyogasambandhAvacchinnapratiyogitAkaprakAzakarUpAbhAvasya virahAt / prakaraNakAra: tadapAkaroti neti / tasya = svAzrayasaMyogasambandhasya, vRttyaniyAmakatvena AdhArAdheyabhAvA'niyAmakatvena tatsambandhAvacchinnAbhAvasya svAzrayasaMyogasambandhAvacchinnapratiyogitAkA bhAvasya eva asiddheriti / ayogavyavacchede'yamevakAraH / vRttiniyAmakasambandhasyaiva pratiyogitAvacchedakatvAt svAzrayasaMyogasambandhasya pratiyogitAvacchedakatvaM na sambhavati / na hi svAzrayasaMyogasambandhena nIlapRthivyAdau prakAzarUpAdhAratA pratIyate / svAzrayasaMyogasambandhasya vRttyaniyAmakatvena pratiyogitAnavacchedakatvAt tadavacchinnapratiyogitvA'sambhavAt tAdRzapratiyogitvanirUpakaprakAzakarUpAbhAvasyA'pyaprasiddheH na tamasaH tadAtmakatvaM sambhavati, anyathA tamaso bandhyAputratvAtmakatvamapi syAt, avizeSAt / nanu svAzrayasaMyogasambandhasya vRttyaniyAmakatvena mAtrastu pratiyogitAvacchedakatvaM pratiyogitAvacchedakatAvacchedakatvaM tu sambhavatyeva / ataH svAzrayasaMyogasambandhAvacchinnapratiyogitAvacchedakatAnirUpakatAdAtmyasambandhAvacchinnapratiyogitAnirUpakasya prakAzakarUpakadbhedasya tamastve naM kazciddoSaH / prakAzakarUpavatsaurAlokAdisaMyukte pRthivyAdI svAzrayasaMyogena prakAzakarUpavatprati| yogika bhedasyA'sattvAnna tadA tatra tamovyavahAraprasaGgaH / na ca vRttyaniyAmakasambandhasya pratiyogitAvacchedakatvavat pratiyogitAvacchedakatAnavacchedakatvameva kiM na syAditi vaktavyam, 'caitro na pacatI' tyAdau 'anukUlatvasambandhena pAkaviziSTakRtyabhAvavAMcaitra' ityanvayabodhasyAnubhavikatayA niruktAbhAvIyakRtiniSThapratiyogitAnirUpita pAkaniSThAvacchedakatAyA vRtyaniyAmakAnukUlatvasamba = = 'andhakAravatI pRthivI' 'andhakAravat jale' ityAdi zabdavyavahAra evaM pratIti ko mAnya karane kI Apatti pragalbhamata meM anivArya banegI / yadi ukta Apatti ke nirAkaraNArtha pragalbha kI ora se yaha kahA jAya ki "samavAya sambandha se prakAzaka rUpa kA jahA~ abhAva ho vahA~ andhakAravyavahAra nahIM hogA, kyoMki hama samavAyasambandhAvacchinapratiyogitAka prakAzakarUpAbhAva ko andhakArAtmaka nahIM mAnate haiM, kintu svAzrayasaMyogasambandhAvacchinnapratiyogitAka prakAzakarUpA'bhAva ko hI andhakArasvarUpa mAnate haiM / jaba madhyAhna kAla hotA hai taba pRthvI Adi meM sUryaprakAza kA saMyoga rahatA hai, jisakA rUpa prakAzaka = bhAsvara hotA hai / sva = prakAzaka rUpa, usake Azraya sUryaprakAzavya (= sIrAloka) kA saMyoga pRthvI Adi meM madhyAhna kAla meM rahane se svAzrayasaMyogasambandha se taba pRthvI meM prakAzaka rUpa hI rahegA, na ki prakAzaka rUpa kA abhAva, kyoMki pratiyogI apane atyantAbhAva kA virodhI hotA hai / jaba rAta kA samaya hogA aura pRthvI Adi dIpaka Adi kI prathA evaM prakAza se zUnya hogI taba prakAzakarUpa svAzrayasaMyogasambandha se pRthvI Adi meM nahIM rahegA, kyoMki taba pRthvI prakAzakarUpavAle dravya se saMyukta nahIM hai / usa kAla meM pRthvI Adi meM svAzrayasaMyogasambandhAvacchitrapratiyogitAka prakAzakarUpA'bhAva rahane se 'andhakArabI pRthivI' ityAdi pratIti evaM vyavahAra nirAbAdharUpa se ho sakegA / ataH svAzrayasaMyogasambandhAvacchinnapratiyogitAka prakAzakarUpAbhAva ko andhakArAtmaka mAnane meM koI doSa nahIM hai" to yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki svAzrayasaMyogasambandha nRtyaniyAmaka hone se pratiyogitAvacchedaka nahIM ho sakatA hai| jisa sambandha se AdhArAdheyabhAva kI pratIti ho usa sambandha ko vRttiniyAmaka kahA jAtA hai, jaise ki samavAya / jisa sambandha se AdhArAdheyabhAva kI pratIti na ho vaha vRtti-aniyAmaka kahA jAtA hai jaise svasamavetatvasaMsarga / pratiyogitAvacchedaka nahIM ho sakatA hai / prastuta meM svAzrayasaMyogasambandha vRtti aniyAmaka hai, kyoMki usa sambandha se AdhAra - AdheyabhAva kA bhAna nahIM hotA hai / ataH svAzrayasaMyogasambandhAvacchinnapratiyogitAka prakAzakarUpAbhAva hI aprasiddha hai, taba use andhakArAtmaka kaise mAnA jA sakatA ? isalie svAzrayasaMyoga sambandha se avacchinna pratiyogitA ke nirUpaka prakAzakarUpAbhAva kI kalpanA kevala kalpanA hI hai /
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ * siddhAntalakSaNadIdhiti - jAgadIzIsaMvAdaH * tatsambandhAvacchinnapratiyogitAvacchedakatAkatadvadbhedasya tathAtve tu nizIthinyAmapi bhUtalAdau tamovyavahArAnupapattiH, anyonyAbhAvasya vyApyavRttitvAditi dik / * gayalatA kai 372 ndhAvacchinnatAyAM vivAdA'bhAvena vRttyaniyAmakasambandhAvacchinnA'pi pratiyogitA'vacchedakatA sarvasammataiva / taduktaM siddhAntalakSaNadIdhitijAgadIzyAM "vRttyaniyAmakasambandhasya pratiyogitAvacchedakatvAbhAve'pi pratiyogitAvacchedakatAghaTakasambandhatvaM sarvasammatameva, 'caitro na pacatItyAdau vRttyaniyAmakA'nukUlatvasambandhena pAkaviziSTAyAH kRterabhAvasya caitrAdAvancayadarzanAt " (si.la.jA. pu. 229) iti / tathA ca prakRtA'bhAvIya prakAzakarUpavabhiSThapratiyogitAnirUpitaprakAzakarUpaniSThAvacchedakatAyA vRttyaniyAmakasvAzrayasaMyogasambandhAvacchinnatAyAM vipratipattyasambhavAdityAzaGkAnirAkaraNakRte prakaraNakRdAha - tatsambandhAvacchinnapratiyogitAvacchedakatAkatadvadbhedasya = svAzrayasaMyogasambandhAvacchinna-prakAzakarUpaniSThapratiyogitAvacchedakatAkaprakAzakarUpavatpratiyogikabhedasya, tathAtve = tamastve'bhyupagamyamAne iti zeSaH / atra pratiyogitAvacchedakatAvacchedakasambandhaH svAzrayasaMyogaH pratiyogitAvacchedakadharmaH prakAzakarUpaM pratiyogitAvacchedakasambandhazca tAdAtmyasaMsarga: saurAlokAdizUnya eva deze svAzrayasaMyogasambandhena prakAzakarUpaviziSTasya bhedo vartata iti tatraiva tamasaH pratItirvyavahArazceti prakAzakarUpavadbhedalakSaNata movAdyabhiprAyaH / prakaraNakAraH tadapAkaraNe hetumAha - tviti / pUrvA'pekSayA vizeSadyotanArthaH / tamevA''ha nizIthinyAmapi bhUtalAdau tamovyavahAranupapattiH / kutaH ? ityAha - anyonyAbhAvasya vyApyavRttitvAditi / divA bhUtalAdI svAzrayasaMyogasambandhena prakAzakarUpAzrayasya bhedaH svarUpeNa na vartata ityata eva tadAnIM tatra na tamaso jJAnaM vyavahArazca / prakAzakarUpavatpratiyogikabhedasya bhUtalAdI saurAlokAdisaMyuktatvadazAyAmavartamAnatvAtra nizAyAmapi sa tatra bhavitumarhati bhedasya vyApyavRttitvena svAbhAvAdhikaraNe'varttamAnatvAt / na ca kAle dezasyeva deze'pi kAlasyA'vacchekatvasambhavAdAlokakAlIne bhUtalAdau tAdRzabhedasyAssattve'pi AlokazUnyakAlAvacchedena niruktabhedasattve bAdhakAbhAvena na naktaM tatra tamovyavahArAnupapattiriti vAcyam, atyantAbhAvasthale eva deze kAlasya kAle ca dezasyA'vacchedakatvasambhavAt na tvanyonyAbhAvasthale / yadvA bhaktu pAkAnantaraM raktanAdazAyAM 'idAnIM nAjyaM zyAma' ityanubhavabalena pAkAnantarakAlasyA'nyonyAbhAvasthale'pi dezAvacchedakatvaM tathApi AlokabhinnakAlAvacchedena niruktabhedasya tamastvaM na sambhavi, nizIdhinyAmapyanyadezAvacchedenAjjlokasambhavAt / taddezAvacchinnAlokabhinna * svAzrayasaMyoga ko bhedapratiyogitAvacchedakatAvacchedakasambandha mAnane meM doSa syAdvAdI tatsaM0 iti / yadi pragalbha kI ora se yaha kahA jAya ki > "svAzrayasaMyoga sambandha vRtti aniyAmaka hone se pratiyogitAvacchedaka mata ho, magara pratiyogitAvacchedakatAvacchedaka to bana sakatA hai| aisA mAnanA to naiyAyikamata meM prasiddha hI hai / ataH svAzrayasaMyogasambandha se prakAzakarUpavAn ke bheda ko hI andhakArAtmaka mAnA jA sakatA hai| matalaba yaha hai ki prakAzaka- rUpavatpratiyogika bheda hI andhakAra hai / yahA~ pratiyogitAvacchedaka sambandha tAdAtmya hai evaM pratiyogitAvacchedakatAvacchedakasambandha hai svAzrayasaMyoga / pratiyogitAvacchedakadharma hai prakAzaka rUpa / prakAzaka rUpa svAzrayasaMyogasambandha se sUryaprakAzAdisaMyukta bhUtalAdi meM rahatA hai, kyoMki ukta sambandha meM svapada se prakAzaka rUpa ko lene para usakA Azraya sUryaprakAzAdisvarUpa dravya hai, jo bhUtalAdi se saMyukta hai / ataH tAdRza bhUtalAdi dravya svAzrayasaMyogasambandha se prakAzakarUpaviziSTa baneMge / usakA bheda sUryaprakAzAdi se asaMyukta deza meM rahegA / andhakAra tAdRza bhedAtmaka hI hai, kyoMki tAdRza bheda jahA~ jahA~ rahegA, vahA~ vahA~ andhakAra kI pratIti evaM vyavahAra hotA hai / ataH svAzrayasaMyogasambandhAvacchinnapratiyAgitAvacchedakatA evaM tAdAtmyasambandhAvacchinapratiyogitA ke nirUpaka prakAzakarUpaviziSTapratiyogika bheda ko hI andhakAra mAnanA tarkasaMgata hai' - to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki aisA mAnane para bheda vyApyavRtti hone se rAtri meM bhI bhUtalAdi meM andhakAravyavahAra kI anupapatti hogI, kyoMki anyonyAmAva vyApyavRtti hai / Azaya yaha hai ki jisa adhikaraNa meM anyonyAbhAva kA amAva rahatA ho vahA~ anyonyAbhAva nahIM rahatA hai tathA jahA~ anyonyAbhAva kA abhAva rahatA ho vahA~ anyonyAbhAva nahIM rahatA hai tathA jahA~ anyonyAbhAva rahatA hai vahIM usakA abhAva nahIM rahatA hai| dina meM bhUtala meM saurAlokasaMyoga hone para vahA~ svAthayasaMyogasambandha se prakAzaka rUpa se viziSTa kA tAdAtmyasambandhAvacchinnapratiyogitAka bheda nahIM rahatA hai, kyoMki sva = prakAzaka rUpa ke Azraya sUryaprakAza kA saMyoga taba bhUtala meM hone se svAzrayasaMyogasambandha se taba vaha prakAzakarUpaviziSTa hai| apane meM apanA meda nahIM rahatA hai| ataeva taba bhUtalAdi meM andhakAra kI pratIti evaM vyavahAra nahIM hotA hai| jaba yaha siddha ho gayA ki bhUtalAdi me tAdRza bheda nahIM rahatA hai, yAnI tAdRzabheda kA abhAva rahatA hai, taba rAta meM bhI tAdRzabheda bhUtalAdi meM nahIM raha sakatA, -
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 373 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 kA. 5 * tamaso'bhAvatve prasiddhavyavahArA'sambhavaH * kica tamaso'bhAvatvaM vidhimukhena pratyayaH kathamupapanIpadyatAm ? 'dhvaMsAdAviva kvAcitkanaJprayogaM vinA'trApi tadupapattI kiM vismayotkandharatayeti cet ? tathApi 'ghaTasya dhvaMsa' itivat 'Alokasya tama:' iti pratyayApatyA kiM na bibheSi 'AlokAbhAva eva * jayalatA * kAlAvacchedena deze svAzrayasaMyogasambandhAvacchinnapratiyogitAvacchedakatAkaprakAzarUpavatpratiyogika bhedasya tamastve gauravAt / na ca tadezAvacchedena kAle tAdRzabhedasyaiva tamastvamastviti vAcyam, dezasyaiva tamo'dhikaraNatvena pratIteravacchedakatvAsambhavAt, tAdRzapraNAlImaviduSI'pi tamaH pratyayA betyAdisUcanArthaM digityuktam / andhakArasyA'bhAvatvapakSe doSAntaraM samuccinoti kiJceti / tamasaH = tamaH padavAcyasya abhAvale mahadudbhUtAnabhibhUtarUpavadyAvadA lokapratiyogikAbhAvatve, tAdRzakatipayAlokapratiyogikasaMsargAbhAvatve AlokadarzanAbhAvatve prakAzakarUpAtyantAbhAvatve prakAzakarUpavatpratiyogikAnyonyAbhAvatve kAlavizeSAbhAvatve vA vidhimukhena = 'atra tamo'stI' tyevaMvidhAnvayarUpeNa pratyayaH = jJAnaM kathaM upapanIpadyatAM - saGgacchatAMtarAM ? abhAvasya tu niSedhamukhena bhAnaM bhavati 'ghaTo nAstI'tyAdivat / tamasastu na niSedhamukhena bhAnaM bhavati kintUktavidhimukhenaiveti na tasyA'bhAvatvaM saGgatimaGgatIti bhAvaH / paraH samAdhatte dhvaMsAdAviveti / kvAcitkanaJprayogamiti / kAdAcitkanaJprayogamityapi pAThaH / 'kapAle ghaTasya dhvaMso'sti', 'bhUtale ghaTAbhAvo vartate' ityAdI dhvaMsAderapi naJprayogaM vinA'pi bhAnaM bhavati sarvatrA'bhAvasthale prayogA'vazyambhAvAniyamAt / tathaiva atrApi AlokAbhAvAdyAtmakatama: sthale'pi tadupapatau naJprayogamRte 'tamo'stI' tyevaMvidhimukhabhAnasambhave kiM vismayotkandharatayA ? tamaso'bhAvatve naiva vidhimukhapratyayadarzanenAzcaryaM kAryamiti parAbhiprAyaH / syAdvAdyAha tathApIti / tamovidhAnamukhapratItyupapAdane'pi 'kapAle ghaTasya dhvaMsa' itivat upalakSaNAt 'ghaTasyA'bhAvo'stItivat, ' Alokasya tama' iti pratyayApattyA = tAdRzapratyayaprayogayoH prAmANyaprasaGgena kiM na vibheSi ? tayoH pramANatvaM durnivAramiti bhAvaH / paraH pratyuttarayati - AlokAbhAve eveti / evakAreNa pratiyogivinirmuktAbhAvasya vyavacchedaH kRtaH / tama:padenaivA'bhAvapratiyogividhayA AlokabhAnasambhavAnna 'Alokasya tama' iti pratItiH prayogo veti parAzayaH / = = kyoMki bheda aura bhedAbhAva eka adhikaraNa meM nahIM rahate haiM / andhakAra to tAdRza prakAzakarUpaviziSTapratiyogika bhedasvarUpa hI hone se usake viraha se rAta meM bhI AlokA'saMyukta bhUtalAdi meM andhakAra kI pratIti evaM vyavahAra nahIM ho sakatA / yaha to digdarzanamAtra hai / isa viSaya meM adhika bhI vicAra kiyA jA sakatA hai, isakI sUcanA dene ke lie zrImadjI ne 'dik' pada kA prayoga kiyA hai / vizeSajijJAsu yahA~ jayalatA TIkA ko dekha sakate haiM / andhakAra ko . [-abhAvAtmaka mAnane meM doSaparamparA - kiJca iti / pragalbhamata kA nirAkaraNa kara ke prakaraNakAra zrImadjI andhakAra ko abhAvAtmaka mAnane vAle naiyAyikAdi vidvAnoM ke mata kI punaH samAlocanA karate haiM ki yadi andhakAra abhAvAtmaka hI hai, na ki bhAvasvarUpa to phira andhakAra kI vidhimukha se pratIti kaise upapanna ho sakegI ? abhAva kA to nipedhamukha se jJAna honA caahie| matalaba ki ghaTAbhAva kA 'ghaTo nAsti' isa rUpa se niSedhamukhI jJAna hotA hai vaise andhakAra kA bhI niSedhamukha se jJAna honA cAhie / magara 'tamaH asti' aisA vidhimukha se andhakAra kA jJAna hotA hai / andhakAra ko abhAvasvarUpa mAnane para ukta vidhimukha jJAna kaise saMgata hogA ? yaha samasyA hai / yahA~ yaha kahA jAya ki 'dhvaMsa abhAvAtmaka hotA hai phira bhI jaise 'ghaTasya dhvaMso'sti' aisA usakA vidhimukha jJAna hotA hai ThIka vaise hI andhakAra abhAvAtmaka hone para bhI 'tamo'sti' aisA vidhimukha bhAna ho sakatA hai / isa viSaya meM vismaya se apane ko utkaNThita banAnA ThIka nahIM hai" - to yaha naiyAyikAdikathana isalie ayukta hai ki jaise 'ghaTasya dhvaMsaH kapAle'sti' aisA jJAna hotA hai vaise hI 'Alokasya tamaH' yAnI 'Aloka kA andhakAra' aisA jJAna hone para naiyAyikAdi ko DaranA nahIM cAhie / matalaba ki donoM pratIti pramAtmaka ho jaayegii| magara naiyAyikAdi vidvAnoM ko bhI 'Alokasya tamaH ' aisI pratIti nahIM hotI hai| ataH dhvaMsa kI bhA~ti andhakAra ko abhAvasvarUpa nahIM mAnA jA sakatA / yahA~ naiyAyikAdi kA yaha kathana ki "tamaH zabda se hI Aloka kI prApti ho jAne se punaH 'Alokasya' aisA adhika kahanA jarUrI nahIM hai / punarukti doSa prApta hone se 'Alokasya tamaH' aisA zabdaprayoga hone kA hameM khaupha nahIM hai" - bhI ayukta hai, kyoMki phira bhI 'karikalabha' ityAdi zabdaprayoga kI bhA~ti 'Alokasya tamaH' yaha Apatti
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ * tamaso dravyatvasamarthanam * sahaketitastama:zabda iti na tadApattyA bibhemIti cet ?' tathApi 'karikalau'tyAdivat | kiM na tathA prayuhakSe ? 'aprayogAdeva na prayuJja' iti cet ? tathApi 'Aloke nAloka' itivat 'Aloke'ndhakAraH' ityapi kiM na vyavaharasi ? api cA'ndhatamasAvatasatvAdyutkarSApakarSadarzanAdapi tasya dravyatvam / mahaddhatAnabhibhUtarUpavadyAvattejo'bhAvatvakatipayatadabhAvatvayorajJAne'pi tadvyavahArAt / = = = = = =* rAyalavA * syAdvAdyAha - tathApIti / tamasa AlokAbhAve saGketakaraNe'pi / 'karikalabhetyAdivaditi / kalabhazabdasya kari| saMtAne eva saGketitatvena kalabhapadenaiva karijJAnasambhave'pi 'karikalabhe'tyAdiprayogaH dRzyata eba / tadvadeva kiM na tathA || 'AlokatamaH' ityapi prayujhe ? 'kariNaH kalame tyAdivat 'Alokasya tama' ityasyA''yupalakSaNam / paro vadati - aprayogAdeva na prayuJja iti / loke 'Alokatama' ityAdyaprayogAdeva tathA'haM na prayogaM kurve, 'karikalabha' tyAdiprayogasya loke (laukikaprayogANAmiti parAbhiprAyaH / prakaraNakRdabhyupagamya doSAntaramAha - tathApIti / tamaH padasyAlokAbhAve sar3aketinatve'pi / 'Aloke nAloka' itivat 'Aloke andhakAra' ityapi kiM na vyavaharasi ? saptamyantAlokapadasabhivyAhRtena naJA atyantAbhAvasyaiva bodhanAt 'nAloka' ityanenAlokAtyantAbhAvasyaiva grahAt tamasazca tadrUpatvAt tatsthAne'ndhakArapadaprayogasya nyAyyatvAditi prakaraNakRdabhiprAyaH / tamaso'bhAvatve utkarSAMpakarSA'sambhavAdandhatamasAvatamasAdivizeSo na syAdityato'pi tasya dravyatvaM yuktamityAha api | ceti / andhatamasAvatamasatvAdyulkApakarSadarzanAdapi tasya = tamasaH dravyatvam / utkarSApakarSoM nA'bhAve sambhavata: kintu bhAva eva / dRzyete ca andhakAra-ndhatamastyAvatamasatvalakSaNAbutkarSApakarSoM / tadanyathAnupapattyA tamaso bhAvatvaM sidhyati / nanu mahadudbhUtAnabhibhUtarUpavadyAvattejo'bhAvo'ndhatamasaM katipayatadabhAvazvA'vatamasam / ityaJca tamaso'bhAvatve'pi mahadudbhUtAnabhibhUtarUpavadyAvattejo'bhAvatvena andhatamasatvaprakArakapratIte: katipayatadabhAvatvena cA'vatamasatvaprakArakapratIte: sambhava iti parA''zaGkAyAmAha - mahaditi / ajJAne'pi = etAvaghaTakAjJAne'pi tadavyavahArAt = andhatamasAvatamasavyavahArAt / vyavahAre anivArya hai / Azaya yaha hai ki kalabhazabda kA saMketa saMskRtabhASA meM hAthI ke bacce meM hotA hai / kalabha kahane se hI 'kari = hAthI kA rathA' aisA jJAna hotA hai| phira bhI 'karikalabha' aisA zabdaprayoga zatazaH dikhAI detA hai / kalabhazanda se hI 'kari' kA jJAna mumakina evaM Avazyaka hone para bhI 'kari' vAnda kA kalabhazabda ke Age prayoga kiyA jAtA hai| ThIka vaise hI AlokAbhAva meM tama zabda kA saMketa hone para bhI 'Alokasya tamaH' aise vAkyaprayoga kI Apatti hogii| arthAt 'karikalabha' yaha prayoga prAmANika hai ThIka vaise hI 'Alokasya tamaH' yaha vAkyaprayoga bhI prAmANika ho jAyegA / to pira naiyAyikAdi cidvAna 'Alokasya tamaH' aisA prayoga kyoM nahIM karate haiM? isa samasyA kA koI samAdhAna naiyAyikAdi ke pAsa nahIM hai| yahA~ naiyAyikAdi kI ora se yaha kahA jAya ki - "Alokasya tamaH-aisA loka meM prayoga nahIM hotA hai / isalie hama vaisA vAkyaprayoga nahIM karate haiN| 'karikalabha' ityAdi prayoga loka meM hotA hai| isalie hama tathAvidha vAkyaprayoga karate haiM" <- to yaha ThIka nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki tumhAre mata meM andhakAra AlokAbhAvAtmaka hone se jahA~ AlokAbhAva kA prayoga hotA hai vahA~ andhakArapada kA prayoga honA anivArya hone se 'Aloke nAlokaH' isa prayoga ke sthAna meM 'Aloke'ndhakAra' isa vAkyaprayoga kI Apatti to dura hogI / 'Aloka meM Aloka nahIM hai| aisA vAkyaprayoga to loka meM sahasrazaH hotA hai, jisameM 'Aloka nahIM hai' kA artha AlokAtyantAbhAva hotA hai, jo andhakAra hai, aisA naiyAyikAdi ko abhimata hai / ataH usake sthAna meM andhakArapada kA prayoga honA cAhie / ata: 'Aloke andhakAraH' = 'Aloka meM andhakAra hai' yaha prayoga bhI naiyAyikAdi ke mata meM prAmANika ho jAyegA / abhAvAtmaka andhakAra meM tAratamya kI amupapatti ke api ca, iti / isake atirikta yaha bhI vicAraNIya hai ki andhakAra yadi AlokAbhAvasvarUpa hI hai to phira 'yahA~ gADha andhakAra hai', 'vahA~ maMda anyakAra hai aise utkarSa, apakarSa kA andhakAra meM bhAna kaise hogA ? abhAva meM utkarSa yA apakarSa nahIM hotA hai / 'yahA~ gADha ghaTAbhAva hai vahA~ manda paTAbhAva hai' ityAdi pratIti yA prayoga loka meM yA zAstra meM aprasiddha haiM / ata: gADha andhakAra kA artha gAha AlokAbhAva ityAdi nahIM ho sakatA hai / utkarSa yA apakarSa bhAva padArtha 23
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 375 madhyamasyAdbhAdarahasye khaNDa: 2 - kA * udayanAcAryamatasamIkSaNam vastutaH katipaya-tadabhAvo lA'vatamasaM, divA prakRSTAloke'pi tatsattvAt / na ca chAyAyAmativyAptivAraNAya svanyUnasaMkhyabAhyAlokasaMvalane satIti vizeSaNAvazyakatvAt, OM jayalatA vyavahartavyajJAnasya kAraNatvAt ghaTakAjJAne ca yaditAnavabodhAt niruktaghaTakAjJAnavatIHndhatamasatvAdidhInaM syAt na syAccAndhatamasAdipadaprayogaH / dRzyate caitAdRzaghaTakA'pratisandhAne'pi andhatamasatyAdipratisandhAnaM tathAvyavahArazceti ghaTatvavadandhatamasatvAdeH jAtitvameva nyAyamiti bhAvaH / etena abhAvapratyakSe pratiyogijJAnApekSAyAM vinA pratiyogijJAnaM jAyamAnaM tamastvaprakArakaM namaH pratyakSaM tamaso bhAvatvameva sAdhayatItyapi darzitam / ata eva AlokaM jAnatAmeva namaH pratyakSasvIkAraH / tadAhurAcAryAH kiraNAvalyAM 'giridurIvivaravartino yadi yogino na te timirAvalokinaH, timirAvalokintu nUnaM smRtAlokA: ' (1.32) iti pratyuktam, tejaso pratisandhAne'pi tamo'nubhavasya pratyakSasiddhatvAt / na caivaM tamaso bhAvattvasAdhane'pi dravyatvaM kutaH ? iti vAcyam, nIlarUpAyAzrayatvena tasya dravyatvasiddheH / idaM nIlamityAdidhiyAM bhramatvaM tatra 'nedaM nIlami' tyAdisAkSAtkAre vastusvarUpasyAdRSTavizeSasya vA doSasya vA pratibandhakatvaM tatrA'pyaprAmANyajJAnA'bhAvaviziSTatejo'bhAvatvaprakArakajJAnAdInAmuttejakatvamityAdikAne'tigauravAt / vastu / katipayatadabhAvaH = katipaya bhUtAnabhibhUtarUpavadAlokA'bhAvaH nAvatamasam / kasmAt ? ityAha - divA prakRSTAloke'pi bhUtalAdI tatsattvAt = dezAntaravarti- kAlAntarIya-madudbhUtAnabhibhUtarUpavadAlokAbhAvasya vidyamAnatvAt, tadAnImavatamasapratItiprayogI prasajyetAmiti bhAvaH / na hokatraikadA yAvaduktAlokasambhavo ghaTAkoTimATIkate / ataH katipayatAdRzAlokAbhAvasya nAvatamasatvaM yuktamiti syAdvAdyAzayaH / parazaGkAmapAkartumupakramate na ceti / asya 'vAcyamityanenA'nvayaH / avatamasabhinnAyAM chAyAyAM katipayamahadudbhU| tAnabhibhUtarUpavadAlokAbhAvatvayuktAyAM ativyAptivAraNAya = avatamasalakSaNa pravezanirAkaraNakRte, 'svanyUna saGkhyabAhyAlokasaMbalane satIti vizeSaNAvazyakatvAditi / saMvalanaM nAma ekadezakAlayorastitvam, tatazca svasamAnadezatva-svasamAnakAlInatvobhayasambandhena svApekSayA svapratiyogyapekSayA vA nyUnasaGkhyakaniruktA''lokaviziSTatve sati katipayamahadudbhUtAnabhibhUtarUpavadAlokA bhambo'vatamasamiti tallakSaNaM paryavasitam / svapadena niruktAlokAbhAvasya grahaNam / chAyAyAstu svasamAna| dezatva-svasamAnakAlInatvobhayasambandhena svApekSayA svapratiyogyapekSayA vAkasaGkhyakA lokaviziSTatvAnnAtivyAptiH / nirukto - meM hI hotA hai na ki abhAva padArtha meM / andhakAra meM prasiddha abAdhita utkarSa, apakarSa kI pratIti kI anyathA anupapatti se andhakAra bhAvAtmaka dravyAtmaka siddha hotA hai / andhakAra meM nIla rUpAdi kI pratIti to sarvajanavidita hI hai / dUsarI bAta yaha bhI dhyAtavya hai ki andhakAra ke svarUpa se naiyAyika vidvAnoM meM bhI mata-matAntara hai / koI naiyAyika andhakAra ko mahadutAnabhibhUtarUpavadyAvadAloka ke abhAvasvarUpa mAnate haiM to koI mahadudbhUtAnabhibhUtarUpavat katipaya Aloka ke abhAva ko hI andhakAra mAnate haiN| magara isameM se eka bhI mata zraddheya nahIM ho sakatA hai / isakA kAraNa yaha hai ki abhAva kI jJAna meM pratiyogI kA jJAna evaM tAdRza abhAva kA jJAna kAraNa hotA hai| pratiyogI ghaTa evaM vizeSaNa ghaTAbhAvatva ke jJAna ke binA ghaTAbhAva kA jJAna nahIM hotA hai| isI taraha andhakAra kA jJAna bhI mahadbhUtAnabhibhUtarUpavat yAvat Aloka evaM tAdRzAlokapratiyogikAbhAvatva ke jJAna ke binA yA tAdRza katipaya Aloka evaM tAdRzakatipaya AlokapratiyogikAbhAvatva ke jJAna ke binA nahIM honA caahie| tathA tAdRza jJAna ke viraha meM andhakAravyavahAra bhI nahIM honA caahie| magara tathAvidha pratiyogI evaM tathAvidha abhAvatva ke jJAna ke binA bhI andhakAra kI pratIti evaM vyavahAra hotA hai / isalie andhakAra ko tAdRzAlokAbhAvAtmaka nahIM mAnA jA sakatA / ghaTaka ke jJAna ke binA ghaTita kA jJAna nahIM ho sakatA hai, vizeSaNa ke jJAna ke binA viziSTa kA bodha nahIM hotA hai yaha sarvamAnya siddhAnta hai / (*) katipaya AlokavizeSa kA abhAva andhakAra nahIM ho sakatA - vastuta iti / vastusthiti yaha hai ki mahatparimANayukta evaM udbhUta anabhibhUtarUpavAle katipaya Aloka kA abhAva avatamasa = manda andhakAra nahIM ho sakatA hai, kyoMki dina meM prakRSTa Aloka hone para bhI katipaya tAdRza Aloka kA abhAva hone se madhyAha kAla meM bhI avatamasa kI pratIti evaM vyavahAra ke prAmANya kI Apatti hogii| sAre jahA~ ke sabhI prakRSTa Aloka eka kAla meM aura eka deza meM nahIM hote haiM / anyatra evaM anyadA tAdRza bhAloka kI vidyamAnatA hotI hI hai / ataH
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ ..'- . ** andhatamasA'vatamasasvarUpamImAMsA * tidAnIca bAhyAlokasya svAdhikasaikhyatvAnAtivyAptiriti vAcyama, tadinAtiriktAnantadinavRttibAhyAlokAbhAvAnAmevA'dhikatvAt / * garAlatA bhayasambandhena svApekSayA svapratiyogyapekSayA vA'dhikasaGkhyakA''lokaviziSTatvAnAtivyAptiH / niruktobhayasambandhena svApekSayA svapratiyogyapekSayA bA'dhikasayakA lokaviziSTatve sati niruktAlokAbhAvasyaiva chAyAlakSaNatvamAmananti naiyAyikapravarAH / 'tathApi divA prakRSTAloke satyapi katipayoktAlokAbhAvasya sattvena kathaM na tadAnImavatamasapratItiprayogo' ? ityAzaGkAma - panoditamAha . tadAnIdheti / dinasamaye ceti / bAhyAlokasya svAdhikasakhyatvAta = katipayamahadadbhatAnabhibhUtarUpa badAlokAbhAvasya svasamAnadezatvasyasamAnakAlatvobhayasambandhena svApekSayA svapratiyogyapekSayA vAdhikasaikhyAviziSTatvAta na | doSaH divA avatamasapratItiprayogaprAmANyaprasaGgalakSaNaH / itthazcaikapariSkAreNa doSadvayalyAhatiriti parAbhiprAyaH / prakaraNakRttannirAse hetumupadarzayati - tadinAtiriktAnantadinavRttigahyAlokAbhAvAnAmeveti / avatamasapratItiprayogaprAmANyApAdanaM yasmin dine kriyate tasmAt dinAt, atirikteSu anantadineSu vRttInAM bAhyAlokAnAmiti / evakAro bAhyAlokalakSaNAnyayogavyavacchaMdAdhaH / adhikatvAta - svApekSayA svapratiyogyapekSayA bAdhikasar3akhyatvAt / tadivase niruktIbhayasambandhena bAhyAlokaviziSTakatipayaniruktAlokAbhAvasaGkhyApekSayA saMvalitabAhyAlokAnAM nyUnasaGgasyatvena niruktobhayasambandhena nyUnasaGkhyakAlokaviziSTasya katipayaniruktAlokAbhAvasya divA bhUtalAdAvakSatatvAt tadAnImavatamasapratItiprayogaprAmANyaprasaGgo durnivAra eveti syAdvAdyabhiprAyaH / kizcaitAdRzarUpA'pratisandhAna pyavatamasatvAnubhavAnna tasyaitAdRzAbhAvatvam, abhAvajJAne svapratiyogitAvacchedakaprakArakapratiyogijJAnasya hetutvAt / etena rUpatvagrAhakatejaHsaMvalitastadavAntaravizeSagrAhakayAvattejaHsaMsargAbhAvo'vatamasama, rUpatvAvAntarajAtigrAhakateja:saMvalitaH prauDhaprakAzakayAvattejaHsaMsargAbhAvazchAyA, yAvadAlokAbhAvazcA'ndhatamasamityapi pratyuktam, jJAnagarbhatayA'vatamasAdInAmacarAkSaSatvaprasagAt, tAdRzajAtyasiddhyA tatajjJAnavizeSaparicApitajAtivizeSaviziSTA''lokanivezA'sambhavAcceti bhAvanIyaM sudhIbhiH / vivakSita deza meM vivakSita kAla meM anyatra sthita katipaya prakRSTa Aloka kA abhAva sucaca hai| ____ yadi naiyAyikAdi manISiyoM kI ora se yaha kahA jAya ki => 'mahattva evaM udbhUta tathA anabhibhUta rUpa jisa tejoM meM hotA hai, unameM se katipaya teja ke abhAva ko avatamasa mAnane para chAyA meM ativyApti kA cAraNa karane ke lie ukta abhAva meM usa abhAva se athavA usake pratiyogI se ApasaGkhyaka bAhyAloka ke saMcalana kA niveza karanA hogA / saMcalana kA artha hai eka deza aura eka kAla meM astitva / isa saMcalana kA niveza karane para avatamasa kA lakSaNa yaha banegA ki sva kI apekSA yA svapratiyogI kI apekSA alpasaGkhyaka vAhyAloka se svasamAnadezatva aura svasamAnakAlatva ubhayasambandha se viziSTa jo katipaya ukta Aloka kA abhAva hai paha avatamasa hai / avatamasa kA yaha lakSaNa hone para chAyA meM ativyApti nahIM hogI, kyoMki ukta prakAra ke katipaya Aloka ke jitane abhAva ke rahane para chAyA kA vyavahAra hotA hai, una abhAvoM se yA unake pratiyogiyoM se nyUnasaMkhyaka vAdyAloka kA saMcalana chAyA meM nahIM hotA kintu adhikasakhyaka vAdyAloka kA saMcalana hotA hai| avatamasa kA yaha lakSaNa nippanna hone para dina meM prakAra Aloka ke samaya avatamasa kI pratIti evaM usake vyavahAra kI Apatti nahIM ho sakatI kyoMki usa samaya ukta prakAra ke Aloka kA jitanA abhAva hotA hai usase athavA usake pratiyogI se adhikasaGkhyaka bAhyAloka dina ke prakae Aloka ke samaya rahatA hai| ataeva ukta samaya meM vidyamAna ukta prakAra ke AlokAbhAvoM meM usakI apekSA athavA usake pratiyogI kI apekSA nyUnasaMkhyaka bAhyAloka kA saMcalana nahIM rahatA hai" - tadina. iti / to yaha kathana bhI ThIka nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki jisa dina prakRSTa Aloka ke samaya avatamasa kA ApAdana karanA hai usa dina kevala usa dina ke hI katipaya tAdRza bAhyalokoM kA abhAva nahIM hai, kintu usa dina se bhinna anya ananta dinoM ke vAhya AlokoM kA bhI abhAva hai| ata: usa dina jitane bAhya Aloka kA saMkalana usa abhAva meM hai unakI saMkhyA una abhAvoM athavA unake pratiyogioM se nyUna hI hai / ataH avatamasa kA prastuta lakSaNa svIkAra karane para bhI dina meM prakRSTa Aloka ke samaya avatamasa kI pratIti evaM vyavahAra (= zabdaprayoga) kI Apatti kA parihAra nahIM ho sktaa|
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 377 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 - kA. 5 * namaso dravyatve bAdhakanirAkaraNam * atha yadA yatra prAguktayAvattena: saMsargAbhAvo niravacchinnastadA tatrAndhatamasaM yadA tu yatrA'yaM sAvacchinnaH tadA tatrA'vatamasamiti cet ? na ghaTAderivAndhatamasAvatamasayoravacchedakAbudharAmeNaiva pratIteriti dik / eTola tamaso dravyatve 'nantasaMyogAdikalpanamapi parAkRtam, tasya phalamukhatvAt / paraH zaGkate atheti / yadA = yatkAlAvacchedena yatra = deze, prAguktayAvattejaH saMsargAbhAvaH mahadudbhUtAnabhibhUtarUpavadyAvattejaH saMsargAbhAvaH, niravacchinnaH vivacchidhikAdhika tAkSaH, tadA = tatkAlAvacchedena tatra = tadeze andhatamasaM vidyate pratIyate vyavahniyate ca / yadA yatkAlAvacchedena, turvizeSaNe yatra deze ayaM yAvanmahadudbhUtA| nabhibhUtarUpavadAlokasaMsargAbhAvaH sAvacchinnaH = sAvacchinnadezikAdhikaraNatAka:, tadA = tatkAlAvacchedena tatra deze, avatamasaM vidyate pratIyate vyavahniyate ca / samaniyatatvena lAghavAdandhatamasaM niravacchinnatAdRzA bhAvAtmakamavatamasaJca sAvacchinnatAdRzA bhAvasvarUpamiti na tayoH dravyatvakalpanA yuktimatItyathAzayaH / : = ka prakaraNakRttamapAkaroti neti / ghaTAderiva andhatamasAvatamasayoH avacchedakAnuparAgeNaiva pratIteriti / kapisaMyogAbhAvasya vRkSAdau sAvacchinnatyaM hRdAdI ca niravacchinnatvaM yathA pratIyete tathA yadi tamasa kvacinniravacchinnatvaM kvacicca sAvacchinnatvaM pratIyeta tarhi niravacchinnatAdRzAbhAvasyA'ndhatamasatvaM sAvacchinnarasya ca tasyAvatamasatvaM vaktuM sambhavet / na caitramasti / ghaTAdekhi niravacchinnatatpratIteH / andhakArAbhAvapakSasyA'caTamAnatvAttamaso dravyatvameva yuktamityAzayaH / eteneti / tamaso dravyatvasya pramANasiddhatveneti / asya parAkRtamityanenAnvayaH / anantasaMyogAdikalpanamapIti gaganAdiparamANvAdyanantadravya pratiyogikAnantasaMyoga-vibhAgakatvaparimANAdikalpanAprayuktagauravamapItyarthaH / apizabdena tatkAraNAdikalpanAgauravaMH samuccitam / tasya = tAdRzagauravasya phalamukhatvAditi / pramANena tamaso dravyatvasiddhyanantaramupasthitatvAt / pramANapravRttipUrvaM tasyAnupasthitatvenA'doSatvam, pramANapravRttyanantaraM sato'pi tasya pramANA'pekSayA durbalatvAnna pramANavighaTakatvam / syAddhAdI anyatamayAdi kI nivacchinna hI pratIti atha yadA iti / naiyAyikAdi kI ora se yaha kahA jAya ki "jisa kAla aura jisa deza meM prakRSTa yAvat Aloka kA abhAva niravacchina hotA hai, usa kAla meM aura usa deza meM andhatamasa hotA hai / jaba vivakSita deza ke amuka bhAga meM Aloka rahatA hai, taba tAdRza abhAva niravani nahIM hotA hai / ataH taba usa deza meM anyatamasa kA vyavahAra yA pratIti nahIM ho sakatI / jaba niravacchinna ukta abhAva hotA hai, tabhI usa deza meM gADha andhakAra kI pratIti evaM prayoga ho sakate haiN| jisa kAla aura deza meM prakRSTa yAvadAloka kA abhAva sAvacchinna hotA hai, vahI usa kAla aura deza meM avatamasa hotA hai / deza ke amuka bhAga meM katipaya Aloka hone para prakRSTa Aloka kA abhAva vahA~ sAvacchinna hone se taba usa deza meM avatamasa kI yAnI manda andhakAra kI pratIti evaM vyavahAra ho sakate haiM / ataH andhasatva aura avatamasatva ko jAtivizeSAtmaka evaM usake Azraya ko dravyAtmaka nahIM mAnanA cAhie" - to yaha kathana bhI asaMgata hai, kyoMki jaise ghaTAdi padArtha kI pratIti nirabacchinna hotI hai, ThIka vaise hI andhakAramAtra kI pratIti nivacchinna hI hotI hai / yadi kapisaMyogAdi kI bhA~ti andhakAra kI sAvacchinna pratIti kabhI bhI hotI, taba to sAvacchinna- niravacchina aisA bheda karanA saMgata hotA magara andhakAra kI sarvadA niravacchinna hI pratIti hone se andhatamasa ko tAdRza nisvacchina abhAva mAnanA evaM atamasa ko sAvacchinna tAdRzAbhAvasvarUpa mAnanA asaMgata hai| ataH andhakAra ko dravyasvarUpa mAnanA hI yuktisaMgata bhI hai / * andhakAra meM dravyatvabAdhaka kA nirAkaraNa * etena tama iti / andhakAra ko abhAvasvarUpa mAnane vAle vidvAna kA yaha AkSepa hai ki "abhAva ko dravyAtmaka mAnane para usameM ananta dravya ( AtmAdi) ke saMyoga kI kalpanA kA gaurava hogA" magara yaha kathana ayukta hai, kyoMki yaha gaurava phalamukha hone se doSarUpa nahIM hai / phalamukha gaurava kA matalaba yaha hai ki kArya kAraNabhAva, padArtha Adi kI pramANa se siddhi hone ke bAda upasthita hone vAlA gIrava / pramANa, tarka Adi ke sahakAra se vastusthiti kA nirNaya hone ke bAda upasthita gaurava pramANa kA virodha nahIM kara sakatA / ataH vaha dopAtmaka nahIM hai / andhakAra ko dravya mAnane se
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 * tamaso'bhAvatvA'sambhavA''viSkaraNam * itthaca 'tamacalatI'tyAdipratyakSamapi nirAbAdham / na ca svAbhAvikagateranyagatyanuvidhAnAnupapatti: parAgaprabhAyAmevAzrayacalanAnuvidhAnadarzanAt / padmarAgacalanaM vinA'pi kuDyAvaraNavigamAdinApi tatprabhAcalanamupalabdhamiti cet 1 tAha, sthire'pi stambhAdau prAk pazcAdIpasambandhAdinA tamazcalanopalambhaH kiM kAkena bhakSita: ? tamasa: prAgabhAvatve utpatti ==* jayalatA * = | idameva phalabhukhagauravasyA duSTatve bIjam, anyathA lAghavasyaiva sarvatrA'dare zUnyavAdapravezApAtAditi bahuzaH pUrvamuktam / . lamodrakalA sApa, paramaNi prakaraNabAra upadarzayati - itthakSeti / tamaso dravyatvena ceti / 'tamacalatI'tyAdipratyakSamapi nirArAdham, Adizabdena 'nIlaM tamaH' 'ghaTasaMyuktaM tama' ityAdipratyakSagrahaNam / apizabdena tamastvajAtisAdhakAnumAnAdisamuccayaH kRtaH / nanu tamaso dravyatve tasya svAbhAvikI gatiH syAta, ghaTAdigativat / na caivamastei, paTAdigatyanusAritvAt tamogateH / yathA nauyAnArUDhapuruSopalabdhavRkSAdigatiH aupAdhikI nauyAnagatA vRkSAdAvAropyate tathA paTAdigatagatiH tamasyAropyate na tu | || vastugatyA sA tamogatA, svAbhAvikagateH paradravyagatyanukaraNA'darzanAt / tataH 'tamazcalatI tyAdi pratyakSaM na tamaso dravyatvasAdhakamityAzaGkA nirAkaroti - na ceti / tannirAse hetumAha - padmarAgaprabhAyAmeveti / evakAro'yogavyavacchede AzrayacalanAnuvidhAnadarzanAta = svAzrayapadmarAgagatyanakaraNopalabdheH / padmarAgaprabhAyA rUpAdimattvena paraiH dravyatvamevA'GagIkriyate / dRzyate ca tadgate: svAzrayagatyanukAritvam / tadvadeva tamaso nIlarUpAdimattvena dravyatve'pi svAzrayapaTAdigatyanusArigatimattvamapi sambhavatyeva / etena 'tamazcalatI' tyAdipratyakSaM bhramaH paragatyanuvihitagativiSayakatvAt nauyAnagatapuruSIyavRkSacalanapratItivaditi pratyuktama, 'prabhA calatI' tyAdipratItarapi bhramatvApattaH / paraH zakate - padmarAgacalanaM binA'pi kuDyAvaraNavigamAdinA'pi tatrabhAcalanaM = padmarAgaprabhAcalanaM, upalabdha = pratItam / svAzrayagatimRte'pi padArAgaprabhAgatidarzanAta tatprabhAyA dravyatvaM yuktam / na caivaM tamasi sambhavatIti na tasya dravyatvamiti zaGkAzayaH / atra pratibandyA prakaraNakAra uttarayati - tahIti / andhakArAzraye sthire'pi stambhAdI prAkpathAdIpasambandhAdinA tamazcalanopalambha iti / prabhAvata tamaso'pi svAzrayacalanamRte calanopalambhAnna dravyatvabAdha iti bhAvaH / kiJca mahadadbhUtAnamibhUtarUpavadAlokapratiyogikasya prAgabhAvasya tamastvaM yadta pradhvaMsAbhAvasyA'tyantAbhAvasyA'nyonyA hI 'andhakAra calatA hai' ityAdi pratIti kI upapatti ho sakatI hai| abhAva meM calana kriyA kaise ho sakatI hai ? yahA~ yaha zaGkA nahIM karanA cAhie ki - "andhakAra kI gati svAbhAvika nahIM hai, kintu aupAdhika hai| ghaTAdi dravya ko calAne para hI andhakAra meM gati kA bhAna hone se vaha gati svAbhAvika nahIM hai| anyagata gati kA bhAna andhakAra meM / hone se andhakAra meM dravyatva nahIM mAnA jA sakatA" - yaha isalie ayukta hai ki padmarAga maNi kI prabhA meM, jo naiyAyikAdi ko bhI dravyarUpa se mAnya hai, bhI anya gata gati kA anuvidhAna prasiddha hai / pamarAga maNi ko gatimAna karane para usakI prabhA meM gati pratIta hotI hai| svAzraya kI gati kA anukaraNa prabhAdravya karatA hai, phira bhI vaha dravyAtmaka hI hai / ThIka isI taraha andhakAra bhI svAzraya kI gati kA anukaraNa karane para bhI dravyAtmaka siddha ho sakatA hai / yahA~ yaha kahanA ki -> 'andhakAra kI gati evaM padmarAgaprabhA kI gati meM rahuta pharka hai| padmarAgamaNiprabhA ke Azraya parAga maNi ko calita kiye binA bhiti Adi ke dUra hone se bhI prabhAdravya meM gati kI upalabdhi = pratIti hotI hai| matalaba kI Azraya meM gati na hone para bhI prabhA meM gati kriyA upalabdha hone se prabhA ko dravya mAnane meM koI doSa nahIM hai| magara andhakAra kI bAta aisI nahIM hai / andhakAra ke Azraya meM gati hone para hI andhakAra meM gati kriyA upalabdha hotI hai / ghaTAdi dranya ko calAne para hI 'andhakAraH calani' aisI pratIni hotI hai| ataH andhakAra ko dravya nahIM mAnA jA sakatA" - bhI ThIka nahIM hai, kyoMki andhakAra ke Azraya stambhAdi sthira hone para bhI dIpaka ko Age-pIche karane para andhakAra meM gati kA bhAna hotA hai / Azraya kI gati ke binA bhI prabhA kI bhA~ti andhakAra meM gati kA bhAna samAna hone se prabhA kI bhA~ti andhakAra ko dravyAtmaka mAnane meM koI doSa nahIM hai / | andhakAra ko abhAvAma mAnane meM doSa na tamasaH prA. iti / dUsarI bAta yaha hai ki andhakAra ko abhAvasvarUpa mAnane vAle andhakAra ko kisa abhAvasvarUpa
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 375 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 - kA.5 * 'tamo na naSTamiti pratIteH pramAtvApatiH * pratyayaH, itarAbhAvatve vinAzapratyayazca na syAtAmityapyAhuH / na ca rAziSveiva kizcitsamudAyisambhavavyatirekaprayuktAveva tama:sambhavavyatireko pratIyete iti vAcyam, tathA sati 'rAzirna naSTa' itivat tamo na naSTamiti pratIterapi pramAtvApatte: / * mayalatA bhAvasthya vA tattvamiti vikalpacatuSTayaM sAmparAyikacatuSkavada patiSThate / tatra Adhe Aha - tamasaH prAgabhAvatve - niruktAlokapratiyAgikaprAgabhAvasvarUpatve, utpattipratyayaH = 'tama utpannami'tyAkArakA'vabodhaH na sambhaveta, prAgabhAvasyA'nAditvenotpAdA pratiyogikatvAt / zeSavikalpatrike Aha - itarAbhAvatve = niruktaprAgabhAvabhinnA'bhAvAtmakatve, vinAzapratyayazna = 'tamo vinaSTamityAkArakabodhazca na sambhaveta, prAgabhAvabhinnAbhAvatvasyA'vinAzitvavyApyatvAt / yAbadabhAvavizeSANAM tamastvenA ghaTamAnatvAnna tamaso'bhAvAtmakatvaM yuktam vizeSAbhAvakUTasya sAmAnyAbhAvasApakatvAditi bhAvaH / / na ceti / asya vAcyamityanenAincayaH / rAzivira kiJcitsamudAyisambhavavyavatirekaprayuktAveveti / evakAreNa 'samudAyasambhavatirakaprayuktA' vityasya pratiSedhaH kRtaH / yathA dhAnyAdirAzau navInadhAnyAdisamAgame 'mahAnayaM dhAnyarAzirutpanna' ityAdipratIti: samudAyisambhavaprayuktA na tu samadAyasambhavaprayuktA, pUrvatanadhAnyAdibilaye 'mahAnayaM dhAnyarAzirvinaSTa' ityAdipratIti; samudAyivyatirekaprayuktA na nu samudAyavilayaprayuktA, tathaiva AlokasaMsargAbhAvasamudAyAtmake tamasyapi yatkiJcitsamu. dAyisambhave 'andhakAra utpanna' ityAdipratItiH AlokadhvaMsotpattiprayuktA na tvAlokasaMsargAbhAvasamudAyotpattiprayuktA, yatkizcitsamudAyinyatireka 'andhakAro vinaSTa' ityAdipratItiH niruktAlokagrAnabhAvadhvaMsaprayuktA na tvetAdRzAlokasaMsargAbhAvakUTavinAzaprayuktA / samudAyisambhavanyatirekAveca rAzAviva tamasyAro pyata iti zaGkAzayaH / prakaraNakAraH tadapAkaraNakRte doSamAviSkaroti - tathA satIti / rAzAbiva tamasi utpAdavinAzapratIteH yatkiJcisamudAyisambhavaJyatirekAvagAhitvA'bhyupagame sati, 'rAzirna naSTa' iti pratIteH yathA pramAtvaM tadvadara pradIpA'nayanadazAyA 'tamo na naSTami' tipratIterapi pramAtvApatteH, rAzibata prakRSTAlokasaMsargAbhAvasamudAyasyA'vinaSTatvAta, tAdRzasamudAyapraTakIbhUtaniruktAlokAtyantAbhAvasya nityatvena nAzA yogAt / idaJcopalakSaNaM yatkizcitasamudAyisambhave 'rAzinoMtpanna' itivat 'andhakAro notpanna' iti pratIterapi pramAtvApaneH, niruktAlokasaMsagAMbhAvasamudAyasyA'nutpannatvAt, tatsamudAyiniruktAlokAtyantAbhAvasya mAneMge ? yadi AlokaprAgabhAva ko andhakAra mAnege to 'andhakAraH utpannaH' = 'andhakAra utpanna huA yaha pratIti nahIM ho sakegI; kyoMki prAgabhAva anAdi hone se utpanna nahIM hotA hai / yadi andhakAra ko AlokapradhvaMsAbhAvAtmaka, AlokAtyantAbhAvarUpa yA AlokAnyonyAbhAvasvarUpa mAnA jAyegA to 'andhakArI vinaSTa' aisI andhakAra meM binAzAvagAhI pratIti nahIM ho sakegI, kyoMki dhvaMsa, atyantAbhAva aura anyonyAbhAva avinAzI hote haiM / yAvat vizeSa meM bAdha hone se andhakAra ko abhAvasvarUpa nahIM mAnA jA sakatA, kintu dravyAtmaka hI mAnA jA sakatA hai . aisA bhI aneka vidvAn kahate haiN| * AlokasAMsagabhiAvasa.mUha bhI andhakAra nahIM hai - syAdAdI * na na rAzi, iti / yahA~ anya cidvAnoM kA yaha kathana hai ki ---> "Aloka kA kevala atyantAbhAva hI andhakAra | nahIM hai, kintu Aloka ke saMsargAbhAva kA samudAya andhakAra hai| isa samudAya meM Aloka kA dhvaMsa aura Aloka kA prAgabhAva bhI praviSTa haiN| isa samudAya ke ghaTaka (= samudAyI) AlokadhvaMsa utpatti hone para samudAya kI utpatti kI evaM AlokapAgabhAva kA nAza hone para samudAya ke nAza kI pratIti ThIka usI prakAra upapanna ho sakatI hai, jaise rAzi ke kucha aMza = ghaTaka = samudAyI kA Agamana yA utpAda hone para yA nAza (nyatiraka) hone para rAzi kI utpatti yA nAza kI pratIti hotI hai| matalaba kI samudAyI kI utpatti aura nAza hI samudAya ke utpAda aura nAza kA prayojaka hai| samudAyI ke utpAda aura nAza kA hI samudAyajanmanAzaviSayaka pratIti avagAhana karatI hai" - kintu vicAra karane para yaha samucita nahIM pratIta hotA hai| isakA kAraNa yaha hai ki rAzi kI jaise na to utpatti hotI hai, na to vinAza evaM tAdRzasaMsargAbhAvasamudAya kI bhI na to utpatti hotI hai, na to vinAza / isalie dhAnyarAzi ke kisI avayava kA nAza hone para bhI 'dhAnyarAziH na naSTaH' aisI pratIti prAmANika mAnI jAtI hai, ThIka vaise hI niruktasaMsargAbhAvasamUha ke ghaTaka tAdRzaprAgabhAva kA vinAza | hone para bhI 'tamo na naSTa' yaha pratIti bhI prAmANika ho jaayegii| magara vastusthiti yaha hai ki pradIpa Adi ke Agamana se AlokasAgabhAca kA nAza hone para andhakAra meM nAza kI hI svAbhAvika pratIti hotI hai| isakA koI bAthajJAna pazcAt
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ * nyAyasiddhAntadIpakAra-zazadharamatasamAlocanam * syAdetat - tamaso janyadivyatve sparzavadavayavArabhyatvaM syAt, sparzavadanantyAvayavitvasya / dravyArambhakatAvacchedakatvAditi cet ? maivam, tatra sparzavatvasyeSTatvAt / / ' vastutastena rUpeNA'nArAbhakatvama, sparzavatvAdervizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAvira * jayalatA * nityatvenotpattyayogAt / etena 'AlokasaMsargAbhAvasamudAya evAndhakAraH, tatra rAziSviva kizcitsamudAyivyatirekaprayukta evaM vinAzaH, evamutpattipratyayo'pyUhyaH' (nyA.si.dI.pR.) iti zazadharazarmaNo vacanaM pratikSiptam. rAziSu bahutvavizeSanAzotpAdAbhyAM tadAzrayanAzotyAdapratItyupapattAvapi abhAvasyA'dravyatvega AlokasaMsargAbhAvasamudAye tadasambhavAt, samUhavilakSaNamahadekotpAdavinAzAnubhavAceti / kiJca, AlokasaMsargAbhAvasamUhalakSaNasyA'ndhakArasyaikatra pratItirna syAta, prAcAM mate prAgabhAvapradhvaMsathoratyantAbhAvavirodhitvAt / na ca tatriyame mAnAbhAvAdekatra tama:pratItau virodhAbhAva iti vAcyam, tathApi bhUtalAdo tamaHpratIteranupapatteH, AlokaprAgabhAvapradhvaMsayoH svapratiyogyadayavavRttitvaniyamAditi dik / nanu tamo nityadravyaM yadutA nityadravyaM ? iti vikalpayugalI samupatiSThate / nAdyaH cAru:, tamasyutpAdavinAzapratItyanupapatteH / dvitIye Aha-syAdetaditi / sparzavadavayavArabhyatvaM = sparzavadbhiravayavarjanyatvaM syAt / kasmAddhetoH ? ityAzaGkAyAmAha - sparzaradanantyA'vayavitvasya = sparzavadantyA'vayavibhinnatve sati sparzavadavayavitvasya, dravyArambhakatAvacchedakatvAt = janyadravyasamavAyikAraNatAvacchedakatvAta / ghaTAde: sparzavadravyatve'pi janyadravyAnArambhakatvAt sparzavadantyA'vayavibhinnatvacizeSaNopAdAnam, vyApakadharmasva vyApyadharmaNA'nyathAsiddhaH, anyathA'kAraNe'pi svarUpayogyatvakalpanApatteH / tatazca tamaso janyadravyatvA'bhyupagame tatsamavAyikAraNIbhUtA'vayaveSu spadavittvakalpanApattiriti zaGkAzayaH / / prakaraNakRttanirAkaroti - maivamiti / tatra = tamodravyasamavAyikAraNIbhUtA'vayaveSu, sparzavattvasya iSTatvAt / tatazca miSTamiSTaM vaidyopadiSTazceti nyAyApAtaH / idaJca sparzabadanantyA'vayavityasya janya dravyasamavAyikAraNatAvacchedakatvamabhyupagamyokta-mityAha - vastuta iti ! tena = sparzabadanantyAvayavitvena rUpeNa anArambhakatvaM - janyadravyasamavAyikAraNatAnavacchedakatvam / atra hetudvayamAcaSTe - sparzavatvAdeH cizeSyavizepaNabhAce vinigamanAvirahAditi / sparzavattve satyanantyA'kyavitvaM janyadravyasamacAyikAraNatAvacchedakamAhosvit nahIM hone se vaha pratIti prAmANika hI hai| magara ukta rIti se taba 'tamo na naSTaM' yaha pratIti bhI prAmANika hone lgegii| anaH andhakAra ko AlokasaMsargAbhAvasamudAyAtmaka nahIM mAnA jA sakatA - yaha phalita hotA hai / * akArAtayata. sparzayukta hI hai - syAdAdI * syAdatat, iti / yahA~ amuka naiyAyika vidvAnoM kA yaha AkSepa hai ki -> "andhakAra ko janya dravya mAnane para sparzavadavayava se Arabhyatva bhI usameM mAnanA hogA, kyoMki sparzavadanantyAvayavitva dravyArambhakatA kA avacchedaka hai / matalara yaha hai ki janya dravya kA samavAyikAraNa sparzaviziSTa ananya avayavI dravya hai| anya ghaTAdi avayavI kisI dravya kA samavAyikAraNa nahIM hone se prakRta meM usake vyavacchedArtha acayarI kA anantya vizeSaNa lagAyA gayA hai| janya dravya kA samavAyikAraNatAvacchedaka dharma hai sparzavadanantyAvayavitva / ataH andhakAra ko janya dravya mAnane para use sparzaviziSTa ananya avayavI dravya se Arabdha mAnanA hogA / ataeva andhakAra ke samayAyikAraNIbhUta avayavoM meM sparzavatva bhI mAnanA hogA" <- kintu / yaha bhI ayukta hai, kyoMki andhakArasvarUpa janya antya avayavI dravya ke samavAyI kAraNa avayava meM sparzavatva hameM abhimata hone se andhakAra meM sparzacadakyavajanyala kA ApAdana iSTApanisvarUpa hI hai| andhakAra evaM usake avayava jainadarzana meM paudgalika mAne gaye haiM evaM pugalamAtra meM varNa-gandha-rasa-sparza Adi guNa sarvadA rahate hI haiN| * spArthavadantyAvayavita andhakAramAthikAraNatAvarachAka nahIM ho sakatA - syAdAdI # vastutaH iti / vastusthiti kA vicAra kiyA jAya to sparzavadanantyAvayaktvirUpa se janya dravya samavAyikAraNatA hI nAmumakina hai / isakA kAraNa yaha hai ki sparzavatvAdi jaise vizeSaNa ho sakatA hai ThIka vaise hI vizeSya bhI bana sakatA hai / matalaba ki janyampasamacAyikAraNatAvacchedaka sparzavattve sati ananya avayavitla hai yA ananya avayavitve sati sparzavatva hai ? isa D
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 381 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDa: 2 kA 5 anantyAvayavatvasya kAraNatAvacchedakatvam hAt, anantyA'vayavitvasya dravyasamavAyikAraNatvaparyavasitasya kAraNatAnavacchedakatvAcca / atha dravyA'samavAyikAraNaM dravyaM antyA'vayavitadbhedazcA'bhAvatvena pratIyamAnatvAdatirikta eva, na tu dravyasamavAyikAraNatvameva / sa eva cAtra kAraNatAvacchedaka iti cet ? aa, dravyasamavAyikAraNatAparicayaM vinA'nenA'pi rUpeNa kAraNatAyA durbahatvAt / * jayalatA anantyA'vayavitvaM sati sparzavattvaM ? ityatra vinigamakAbhAvAt / Adipadena antyA'vayavibhinnatve sati sparzavadavayavitvamutat sparzavadavayavitve sati antyAvayavibhinnatvaM tathA / ityasya grahaNam / kAraNatAvacchedakadharmavinigamakAbhAvAttAdRzakAryakAraNabhAvA sambhava iti bhAvaH / astu tarhi anantyAvayavitvasyaiva janyadravyasamavAyikAraNatAvacchedakatvabhityAzaGkAyAM satyAM hetvantaramAha - anantyAvayavatvasya dravyasamavAyikAraNatvaparyavasitasya kAraNatAvacchedakatvAceti / samavAyikAraNatAvacchedakatvA'sambhavAcetyarthaH / ayamaniprAyaH alagAvavApikAH samanayatyenaikatvam / ata eva janyadravyatvAvacchinnasamavAyasambandhAbacchinnakAryatAnirUpitatAdAtmyasambandhAvacchinnA antyAvayavitvAvacchinnasamavAyikAraNatAkalpanabhayuktam, darzitasamavAyikAraNatAvacchedaka-samavAyikAraNatayoraikyena jJaptoM AtmAzrayaprasaGgAt, avacchedyAvacchedakayorbhinnatvaniyamAt, aprasiddhenA'prasiddhajJApanAyogAt / ata eva muktAvalIkRtAM kAryaM vihAya saMyogasya samavAyikAraNatAvacchedakatayA dravyatvajAtisiddhikalpAntarAnusaraNa| mapyupapadyate iti vibhAvanIyaM nyAyavidbhiH / nanu brayasamavAthikAraNIbhUtasya dravyasya bhAvatvena pratItirbhavati, anantyAvayavitvasya tu antyAvayavibhinnatvaparyavasitasyAbhAvatvena pratItirbhavati / samanaiyatye'pi viruddhadharmAdhyAsAntayoratiriktatvameva / ataH samavAyikAraNatvAnantyAvayavivayo'bhedaH / na ca samaniyatayoraikyamiti niyamAM'pi prAmANikaH, aprayojakatvAt / ghaTa-tadabhAvA bhAvayorayatiriktatvasyaiva mayA'bhyupagamAt / etena dravyasamavAyikAraNatAvacchedakakoTI samavAyikAraNatAtmakasyAnantyA'vayavitvasya pravezAdAtmAzraya ityapi pratyuktam, dravyasamavAyikAraNatAtiriktasyaivA'nantyAvayavitvasya tatkukSI pravezAdityAzayena navyanaiyAyikaH zaGkate atheti / sa eva = dravyasamavAyikAraNatAtiriktaH antyA'vayavibheda eva ca atra janyadravyasya spavidanantyAvayavyArabhyatvasthale, kAraNatAvacchedakaH = dravparAbhavAyikAraNatAvacchedakaH / zeSaJcAvataraNikAyAmeva bhAvitam / - *** prakaraNakAra : tannirAkurute neti / dravyasamavAyikAraNatAparicayaM = janyadravyatvAvanisamavAyasambandhAvacchinnakAryatAnirUpitasamavAyikAraNatAsvarUpAvabodhaM vinA anena = antyAvayavibhinnatvAvacchinnatvena, api rUpeNa kAraNatAyAH prakRte dravyasamavAyikAraNatAyA, durgrahatvAt = durjJeyatvAt / astu dravyasamavAyikAraNatAyA antyA'vayavibhedAtiriktatvaM tathApi tatsvarUpAnavabodhe'ntyAvayavibhedaH kibhvarUpAyA: kAraNatAyA avacchedakaH syAt ? na ca tatsvarUpamadyAvadhi navyena viSaya meM vinigamanAviraha = ekatarapakSapAtiyuktiviraha hone se sparzacadanantyAvayavitva ko janyadravyasamavAyikAraNatAvacchedaka nahIM mAnA jA sakatA / dUsarI bAta yaha hai ki anantya avayatrI kA matalaba hai samavAyI kAraNa ataH ananya avayavitva bhI samavAyikAraNatAvacchedakasvarUpa phalita hogA / isa sthiti meM janyadravyatvAvacchinna samavAyasambandhAvacchinna janyadravyaniSTha kAryatA se nirUpita tAdAtmyasambandhAvacchinna samavAyikAraNatA ke avacchedakavidhayA ananya avayavitva kA svIkAra nahIM ho sakatA, kyoMki samavAyikAraNatA anantyAvayavitvasvarUpa hone se anantyAvayavatva hI ananyAvayavitva kA avacchedaka banegA, jisase jJapti meM spaSTarUpa se error doSa prApta hai / avacchedaka dharma kAraNatA kA paricAyaka jJApaka hotA hai, kAraNatA usase paricAyita = jJApita hotI hai / isalie avacchedaka dharma avacchedya kAraNatA se bhinna evaM prasiddha honA cAhie / magara yahA~ samavAyikAraNatAvacchedaka aura samavAyikAraNatA eka bana jAne se AtmAzraya doSa prasakta hotA hai / ataeva anantyAvayavitva janyadravyanirUpita samavAyikAraNatA kA avacchedaka nahIM bana sakatA hai / na gAtivizeSa ko dravyasamavAyikAraNatAvacchedaka mAnanA ucita atha iti / yahA~ navyanaiyAyika manISioM kA yaha kathana hai ki dravya ke samavAyikAraNIbhUta dravya anya avayavI aura usake bheda se atirikta hI hai / yadyapi jahA~ jahA~ dravyasamavAyikAraNatA rahatI hai vahA~ vahA~ anantyA'vayavitva = antyA5vibheda rahatA hai phira bhI dravyasamavAyikAraNatA kI bhAvatvena pratIti hotI hai aura antyAvayavibheda kI abhAvatvena pratIti hotI hai / viruddha dharma kA abhyAsa hone se ve donoM paraspara bhinna haiM / dravyasamavAyikAraNatA kA avacchedaka antyAvaya
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 * natryamataM indriyAtrayatrapvanudbhUtasparzAnabhyupagamaH * kisa, navyanaiyAyikena cakSurAdIndriyAvayaveSvanudbhUtasparzamanabhyupagacchatA jAtivizeSa eva dravyArambhakatAvacchedakatvenA'bhyupeyaH / sa tu tamasyapi saMbhavatIti nAnupapatti: / ca dravyArambhakatvA'nyathAnupapatyaiva tatrA'nudbhUtasparzo'bhyupagamyatAmiti vAcyam, anantAbudbhUtasparzakalpanAmapekSya laghubhUtaikajAtivizeSakalpanAyA evocitatvAt / OM jayalatA nirUpitam / ataH tayorbhinnatvA'bhyupagame'pi na parasya nistAra iti syAdvAdyabhiprAyaH / prakaraNakAraH tamodravyatvasAdhanArthamAcaSTe kiceti / navyanaiyAyikena cakSurAdIndriyAvayave anudbhUtasparza manabhyupagacchatA tvayA jAtivizeSa eva dravyArambhakatAvacchedakatvena dravyasamavAyikAraNatAvacchedakadharmavidhayA, abhyupeyaH / yadyapi cakSurAdyavayave prAcInanaiyAyikamate udbhUtasparzo nAsti parantvanudbhUtasparzo'sti tathApi navyanaiyAyikamate'nudbhUtasparzo'pi tatra nAsti pramANAbhAvAt / prakRte cA'thavAdI navyanaiyAyika eva / tanmate'pi sparzavadanantyAvayavitvasyaiva dravyasamavAyikAraNatAvacchedakatvam / cakSurAdyavayavaiH cakSurAdIndriyaM janyate na ca tanmate tatra sparzo'sti / ataH darzitakAraNatAyAM vyatireka'vyabhicAroM labdhAvakAzo durnivAraH / tadapAkaraNAya cakSurAdyavayavasAdhAraNo jAtivizeSa eva dravyasamavAyikAraNatAvacchedakadharmavidhayA navyena svIkartumucitaH / sa = dravyArambhakatAvacchedakajAtivizeSaH tu tamasi avayavabhUte api sambhavati, tamaH sAdhAraNatAdRzajAtivizeSakalpanAt iti = to : tamo'vayaveSu tamasi vA sparzavirahe'pi nAnupapattiH = na tamaso dravyatvakSatiH / - 382 -- na caiti / asya vAcyamityanenA'nvayaH / dravyArambhakatvA'nyathAnupapattyaiva tatra = cakSurAdIndriyAvayaveSu, anudbhUtasparzaH abhyupagamyatAm / sparzabaddravyasyaiva dravyArambhakatvadarzanAccakSurAdIndriyArambhakeSu tadavayaveSu sparzo'vazyamabhyupagantavyaH / sa codbhUto na sambhavati, tadAzrayaspArzanApatteH dravyaspArzanaM prati udbhUtasparzasyaiva kAraNatvAt / ata: pArizeSanyAyena cakSurAdIndriyAvayavasparzasyA'nudbhUtatvaM kalpyate / yadi ca tatrA'nudbhUtasparzo'pi na syAt, gaganAdivat dravyArambhakatvamapi na syAt / ato dravyArambhakatvena antatogatvAnudbhUtaH sparzaH kalpanIya eveti zaGkAzayaH / prakaraNakRttannirAkaroti anantAnudbhUtasparzakalpanAM = ananteSu cakSurAdyavayaveSu pRthakpRdhaganantAnAM anudbhUtasparzAnAM kalpanAM, apekSya laghubhUtaikajAtivizeSakalpanAyA: laghubhUtasyaikasya dravyasamavAyikAraNatAvacchedakatvena jAtivizeSasya kalpanAyA, evocitatvAt / cakSurAdyavayaveSUktajAtivizeSakalpanayaiva dravyArambhakatvopapattAvanantAnudbhUtasparzakalpanAyA anyAyyatvAditi jAtivizeSasyaiva tamazcakSurAdyavayavasAdhA vibheda hI hai, jo usase atirikta hai / ataeva usako avacchedaka mAnane meM jJapti meM AtmAzraya doSa kA avakAza nahIM hai" - magara yaha kamana bhI ayukta hai, kyoMki dravyasamavAyikAraNatA aura antyA'vayavibheda ko paraspara se atirikta mAnane para dravyasamavAyikAraNatA ke svarUpa kA jJAna na hone se antyAvayavibheda kiMsvarUpa dravyasamavAyikAraNatA kA avacchedaka banegA ? ataH ukta rUpa se dravyasamavAyikAraNatA kA jJAna muzkila hai| isake atirikta bAta yaha hai ki prativAdI navyanaiyAyika cakSu Adi indriya ke avayavoM meM anudbhuta sparza kA bhI aMgIkAra nahIM karate haiM phira bhI unase cakSu Adi indriya kA Arambha hotA hai / ataH sparzacad ananya avayavI meM sparzavadanantyAvayavitva nahIM hone se use dravyasamavAyikAraNatAvacchedaka mAnanA saMgata nahIM hai, kintu jAtivizeSa ko hI dravyasamavAyikAraNatA kA avacchedaka mAnanA yukta hai / cakSu Adi indriya ke avayavoM meM sparzavadanantyA'vayavitva na hone para bhI jAtivizeSa hone se ukta kArya kAraNabhAva meM vyatireka vyabhicAra kA avakAza nahIM hogA / ataH navya naiyAyika ko bhI jAtivizeSa ko hI dravyasamavAyikAraNatA kA avacchedaka mAnanA yukta hai / vaha jAtivizeSa jaise cakSu Adi indriya ke avayavoM meM rahatA hai ThIka vaise hI andhakAra ke avayava meM bhI rahatA hai / ataH andhakAra ke avayavoM se andhakAra kI utpatti ho sakatI hai / ataH andhakAra evaM andhakAra ke avayavoM meM sparza ko na mAnane para bhI andhakAra ko janya dravya mAnane meM koI doSa saMbhavita nahIM hai, kyoMki dravyasamavAyikAraNatAvacchedaka jAtivizeSa se yukta andhakArAvayava se vaha janya hai / yahA~ yaha zaMkA ho ki ke avayavoM meM udbhUta sparza na hone para bhI anudbhUta sparza kA aMgIkAra karanA hI yukta hai, anyathA unameM dravyArambhakatva 'cakSu Adi ke avayavoM meM yA andhakAra = dravyasamavAyikAraNatva hI anupapanna hogA; kyoMki ghaTAdi ke avayavoM meM sparza hone para hI unase ghaTAdi kA Arambha hotA hai, yaha dekhA gayA hai| ataH cakSu aura andhakAra ke avayavoM meM anudbhUta sparza kA svIkAra karanA hI hogA ' <- to vaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki ananta avayavoM meM ananta pRthak pRthak anudbhUta sparza kI kalpanA karane meM gaurava hai / isakI apekSA eka jAtivizeSa kI kalpanA karanA hI ucita hai, kyoMki isa kalpanA meM lAghava hai /
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 383 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 kA. 5 * ghaTatvAdinA dravyapratibandhakatAgrotanam * tAdRzajAte rastyA'vayavinyapyabhyupagamAna jalatvAdinA sAhUkarrAm / na taitaM ghaTAdInAmapyArambhakatvaM syAt, ghaTatvAdinA ghaTAderdavyaM prati pratibandhakatvAt / * jayalatA kai raNasya dravyasamavAyikAraNatAvacchedakatvaM yuktamiti samAdhAnAzayaH / nanu jAtivizeSasyaiva dravyasamavAyikAraNatAvacchedakatve jalatvAdinA sAGkaryaM durnivAram / tathAhi kapAle tAdRzajAtivizeSo'sti jalatvaM ca nAsti, antyAvayavini jale jalatvamasti tAdRzajAtivizeSazca nAsti, tasya dravyAnArambhakatvAt / parasparatryadhikaraNayoH jalatva-jAtivizeSayoranantyAvayavini jale samAvezAjjalatvAdinA samaM niruktajAtivizeSasya saGkaraprasaGgena jAtivizeSasya na dravyasamavAyikAraNatAvacchedakatvaM kintu sparzavadanantyAvayavitvasyaiva tattvaM kalpayitumucitamityAzaGkAdUrIkaraNakRte Aha - tAdRzajAteriti / dravyasamavAyikAraNatAvacchedaka-jAtivizeSasya, antyA'vayavini jalAdo api abhyupagamAt apizabdenA'nantyA'vayavisamuccayaH kRtaH / na jalatvAdinA sAGkaryam / Adipadena pRthivItvAdigrahaH / jalatvAdinA jAtivizeSasya vaiyadhikaraNyA'siddherna parasparA'samAnAdhikaraNayorekatra samAvezalakSaNasaGkarAvakAzaH, antyAdavayavini anantyA'vayavini ca jalAdau tAdRzajAteH sattvA'bhyupagamAditi bhAvaH / nanu ghaTAdAvantyAvayavinyapi dravyasamavAyikAraNatAvacchedakajAtyabhyupagame tu ghaTAderapi dravyArambhakatvaM prasajyeta, tasya dravyasamavAyikAraNatAvacchedakavattvAt / na ca tasya dravyArambhakatvaM kasyacidapyabhimatam / na ca mahApaTasyA'ntyAvayavina: khaNDapaTArambhakatvA'nyathAnupapattyA'ntyA'vayavinyapi tAdRzajAtyaGgIkAra ucita iti vAcyam, khaNDapaTasya mahApadhvaMsajanyatvena mahApadopAdAnopAdeyatvA'bhyupagamAt / ato nAntyAJcayavini dravyasamavAyikAraNatAvacchedaka jAtyabhyupagamaH prAmANikaH / etena jalatvAdinA sAGkaryanivAraNakRte'ntyA'vayavini tAdRzajAtyaGgIkAro nyAyya ityapi pratyAkhyAtam, na hi prayojanakSatibhayena sAmagrI kAryaM nA'jayatIti ubhayataH pAzarajjunyAyApAta ityAzaGkAnirAkaraNAyopakramate na ceti / evaM = antyA'vayatrinyapi dravyasamavAyikAraNatAvacchedakajAtyabhyupagame sati ghaTAdInAmapyArambhakatvaM syAt = prasajyeta / tadyuktatvamAviSkaroti ghaTatvAdinA rUpeNa ghaTAdeH antyA'vayavina: dravyaM prati pratibandhakatvAditi / samavAyena dravyatvAvacchinnaM prati tAdAtmyenA'ntyA'vayavina: pratibandhakatvamiti niyamo 'smAbhiraGgIkriyate / ghaTAdiSvantyA'vayaviSu dravyasamavAyikAraNatAvacchedakajAteH sattve'pi samavAyena dravyaM prati tAdAtmyena teSAmeva pratibandhakatvAnna ghaTAdiSu samavAyena dravyamupajAyate, prati * dravyasamavAyikAraNatAvacchedaka nAti meM sAMkarya kA nirAkaraNa tAdRza iti / yahA~ yaha zaMkA ho ki " jAtivizeSa ko dravyasamavAyikAraNatAvacchedaka mAnane para jalatva Adi jAti ke sAtha sAMkarya hogA / vaha isa taraha antya avayavI jala meM jalatva jAti hai, magara uparyukta jAtivizeSa nahIM hai / kapAla meM jAtivizeSa hai, magara jalatva jAti nahIM hai / paraspara vyadhikaraNa jalatva jAti evaM dravyasamavAyikAraNatAvacchedaka jAtivizeSa donoM hI anantya jala dravya meM vidyamAna hai, kyoMki vaha jala hai evaM antya avayavI jala kA samavAyikAraNa hai / paraspara vyadhikaraNa dharma kA eka dharmI meM samAveza honA hI sAMkarya hai, jo ki jAtibAdhaka hai / ukta sAMkarya doSa ke kAraNa hI drayasamavAyikAraNatAvacchedakavidhayA jAtivizeSa kA svIkAra nahIM kiyA jA sakatA' - to yaha bhI nAmunAsiva hai, kyoMki antya avayavI meM bhI dravyasamavAyikAraNatAvacchedaka jAtivizeSa kA hama aMgIkAra karate haiN| matalaba yaha hai ki jalatva evaM ukta jAtivizepa ko paraspara vyadhikaraNa siddha karane ke lie jo kahA gayA thA ki 'antya avayavI jala meM jalatva jAti hai, magara dravyasamavAyikAraNatAvacchedaka jAtivizeSa nahIM hai vahI asaMgata hai, kyoMki usameM donoM hI jAti rahatI haiM / ataH parasparavyadhikaraNa dharma kA eka dharmI meM samAvezasvarUpa sAMkarya doSa nAmumakina hai| yahA~ yaha zaMkA ho ki 'antya avayavI meM dravyasamavAyikAraNatAvacchedaka jAtivizeSa kA svIkAra karane para to ghaTAtmaka antya avayavI se bhI anya dravya kI utpatti hone lagegI, kyoMki usameM dravyasamavAyikAraNatAvacchedaka jAtivizeSa vidyamAna hai / ataH kapAla kI bhA~ti ghaTa meM bhI dravyArambhakatva kI Apati hogI" - to yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki ghaTa Adi antya avayavI meM dravyasamavAyikAraNatAvacchedaka jAtivizeSa hone para bhI ghaTatvAdi dharma navIna dravya kI utpatti kI pratibandhakatA kA avacchedaka hone se usake Azraya ghaTAdi se nUtana dravya kI ArambhakatA = samavAyikAraNatA kI Apatti nahIM dI jA sakatI / navIna dravya kI utpatti ke prati tAdAtmya sambandha se ghaTa Adi dravya ko ghaTatvAdirUpa se pratibandhaka mAnane se hI ghaTAdi antya avayatrI dravya se navIna
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ * vardhamAnopAdhyAyamatanirasanam * 384 tena 'dravyatvaM kAryA'kAryavRtti na kAryatAvacchedakaM, janyadravyatvasya janyamAtravRttitve'pi tadavacchimajanakatAvacchedakajAteranahagIkAraH, jalatvAdinA sAikaryAditi vardhamAnoktiH =-* jayalatA * andhakAbhAvasyA'pi kAraNatvena sAmagrIvakalyAt / na ca gauravam, phalAbhimukhatvAt / ato ghaTAdiSu dravyasamavAyikAraNatAvacchedakajAtyabhyupagame'pi na doSa iti samAdhAnAbhiprAyaH / navyanyAyaprasthApakagaGgezaputravardhamAnamatanirAkaraNArthamupakramate - eteneti / samavAyena dravyaM prati tAdAtmyenA'ntyA'vayavinaH pratibandhakatvakalpaneneti / asya cAMpAste'tyanenA'nvayaH / dravyatvaM kAryA'kAryavRtti na kAryatAvacchedakamiti / enena samavAyena dravyatvAvacchinnaM prati tAdAtmyena dravyaM kAraNamiti kAryakAraNabhAvAt tAdAtmyasambandhAvacchinnadravyaniSThakAraNatAnirUpitA yA samavAyasambandhAvacchinnA dravyaniSThA kAryatA sA kiJcidbhAvacchinnA kAryatAtvAdityanumAnena kAryatAvacchedakadharmavidhayA dravyatvajAtisidbhiriti pratyAkhyAtam, dravyaniSThakAryatAvacchedakatvaM dravyatvasya na sambhavati, anyUnAnatiprasaktadharmasyavA'vacchedakatvaniyamena dravyatvasya nityAnityavRttitayA kAryatA'tiriktavRttitvAt / evaJca dravyatvAvacchinnakAryatvA'prasidbhayA pakSAsiddhenoktAnumAnasambhavaH / yadyapi dravyatvasyAtiprasaktatvopapAdanAthA'kAryavRttItyeva vaktumucitaM tathApi tasya kAryatAvaiyadhikaraNyaprayuktAvachedakatvAbhAvA' zakAnirAkaraNAya 'kAryA'kAryavRttI'tyuktamiti dhyeyam / ___astu, tarhi dravyatvasyA'tiprasaktatve'pi janyadravyatvasyAnaniprasaktatayA tAdAtmyasambandhAvacchinnadravyaniSThakAraNatAnirUpitasamavAyasambandhAvacchinnakAryatAyA avacchedakatvamityAdAGkAyAM vardhamAna Aha - janyadravyatvasyeti / sAmAnAdhikaraNyena | janyatvaviziSTadravyatvasya, janyamAtravRttitve'pi = janyadravyadRttitve satyajanyadravyA'vRttitvena kAryatAnatiriktavRttitve'pi, nadabacchinnajanakatAvacchedakajAteH = janyadravyatvAvacchitrakAryatAnirUpitakAraNatAvacchedakajAte: anaGgIkAraH, kutaH ? ityAha - jalavAdinA sAGkaryAditi / janyadravyatvAvacchinnanirUpitakAraNatAyA avacchedakatvaM dravyatve'sambhavi, tasyA'ntyAvayavinyapi vRtte: antyAvayavini tAdAtmyasambandhAvacchinnadravyaniSThakAryatAnirUpitakAraNatAyA asambhavena dravyatvasya kAraNatAti dravya kI utpatti kA ApAdana nahIM kiyA jA sakatA / pratibandhaka hone para kArya kA janma kaise ho sakatA hai ? * vardhamAja upAdhyAya ke mata kA nirAkaraNa ** etena dravya, iti / navyanyAya ke prasthApaka gaMgeza upAdhyAya ke putra vardhamAna upAdhyAya kA yaha kathana hai ki -> 'dravyatva jAti kArya aura akArya meM yAnI nitya aura anitya meM vRtti hone se anantya azyavI dravya kI kAryatAvacchedaka nahIM bana sakatI hai / avacchedaka dharma vaha ho sakatA hai, jo avacchedya se anyUna aura anatirikta vRtti ho / dvAdAtmyasambandhAvacchinna samavAyikAraNatA se, jo ananya avayarI meM vRtti (= rahatI) hai, nirUpita samavAyasambandhAvacchinna kAryatA ke AzrayIbhUta ghaTAdi meM evaM tAdRza kAryatA ke anAzraya gaganAdi meM bhI dravyatva jAti rahatI hai / tAdRza kAryatA se atiriktavRtti (=adhikadezavRtti) hone se dravyatva jAti nAza kAryatA kI avazedaka nahIM bana sktii| agara janyatvaviziSTadravyatva ko tAdRza kAryatA kA niyAmaka mAnA jAya to bhI janyadravyatvAcchinna = sara janya dravya kI kAraNatA kI avacchedaka jAti koI bhI nahIM ho sakatI, kyoMki usa jAti kA jalatva Adi jAti ke sAtha sAMkarya prasakta hotA hai| Azaya yaha hai ki janyadravyatvAvacchinna kAryatA se nirUpita kAraNatA ke aracchedakasthiyA dravyatva jAti kA aMgIkAra nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki dravyatva anya avayavI ghaTAdi meM bhI rahatA hai, phira bhI ve samavAya sambandha se kisI dravya kA Azraya nahIM banate haiM, anya dravya kI samarAya sambandha se unameM utpatti nahIM hotI hai / isa taraha dravyatna tAdRza kAraNatA ko chor3a kara bhI ghaTAdi meM rahane se janyadravyaniSTha kAryatA se nirUpita kAraNatA kA avacchedaka nahIM ho sakatA hai| ataH anya avayavI meM na rahanevAlI jAti ko hI tAdRza kAraNatA kA avacchedaka mAnanA hogA / magara aisA hone para jalatvAdi ke sAtha sAMkarya hogaa| vaha isa taraha-kapAla Adi dravya ghaTAdi kA AraMbhaka hone se usameM tAdRza kAraNatAvacchedaka jAti rahegI, magara vahA~ jalatva jAti nahIM rahatI hai / antya jala avayavI meM jalatva jAti rahatI hai, magara ukta kAraNatAvacchedaka jAti nahIM rahatI hai| jalatva jAti se vyadhikaraNa ukta kAraNatAvacchedaka jAtivizeSa anantya avayavI jala dravya meM jalatva kI samAnAdhikaraNa hai, kyoMki anantya jala avayacI antya jala avayavI dravya kA Arambhaka hone se tAdRzA kAraNatAvacchedaka jAtivizeSa kA Azraya hotA hai aura vahA~ jalava jAti bhI rahatI hI hai| isa taraha paraspara nyadhikaraNa dharma kA eka dharmI meM samAveza hone se sAMkarya dopa prasakta hotA hai| ataH antya avayavI se vyAvRna jAtivizeSa '-.-
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 385 madhyamasyAdvAdarahasya khaNDaH 2 - kA. * muktAvalI-mayUsakAgmatayAH samAlocanam * || apAstA / mUrtatvenaiva dravyArambhakatvaM, na ca manaso'pi mUrtatvAt tadArabhakatvApattiH, mano'nyamUrtatvenaiva tathAtvAdiyeke / == =.. -* jayalatA hai| riktavRttitvAt / etena -> 'janyaranehajanakatAvacchedakatayA janyajalatyajAteH siddhau tadavacchinnajanakatAvacchedakatayA jalatvajAtisiddheH' - (muktA. 320 pR. ) iti muktAvalIkAravacanaM pratikSiptam / yattu muktAvalImayUkhe sUryanArAyaNena "sarvasminnapi jale jalAntarasaMyogena bRhajjalajananayogyatAsatvAta jalasyA'ntyA vayavitvAnupagamenA'doSAdi'' (mu.mayU. pR.104) tyuktam tadasat, jalasyAntyAdhyayavitvAnupagame zarIralakSaNasya jalIyazarIre vyAptyA patteH / tatazca janyadravyatvAvacchinnanirUpitajanakattAvacchedakatvamantpAvayavivyAvRttajAterevopagantavyam / tathA ca jalatyAdinA sAryaM durnivArama / tathAhi ghaTArambhakatvAt kapAle janyadravyatvAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatAvacchedakatvena siddhA niruktajAtiH vartate, jalatvaJca nAsti / antyA vayavini jale jalatvamasti, niruktajAti sti / anantyAvayavini jale jalatvaM darzitajAtizca vartete iti parasparAtyantAbhAvasamAnAdhikaraNayorekA samAvezalakSaNaM sAkarya durvAramiti vardhamAnAzayaH / prAgaktayuktyA'yamapi na samIcInaH / janyadravyatvAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatAvacchedakajAterantyAvayavinyapi svIkAreNa jalavAdinA sAGkaryapracyavAt / na caivamantyAvayabinyapi samavAyena dravyAntarApattiriti vAcyam, samavAyena dravyaM prati tAdAtmyanAntyA'vayavinaH pratibandhakatvA'gIkAreNa tadayogAta / tatazca janyadanyatvAvacchinnanirUpitakAraNatAvacchedaka dravyatvamektyAzayaH / atraiva sAmpratamekeSAM matamAbeTyati prakaraNakAra: - pUrtatleTeneti ! prakAreNa davyatvavyavacchedaH kRtaH / dravyArambhakatvaM = dravyasamavAyikAraNatvam / dravyasamavAyikAraNatAyA mUrttatyAvacchinnatve manasyapi samavAyena dravyAntaramutpadyeta, tatra mUrtatvasya vRttitvAdityAzakAnirAkaraNAya vadanti / na ceti / tadArambhakatvApattiH = dravyAntarasamavAyikAraNatvaprasaGgaH / tadapAkaraNAya vyAcakSate - mano'nyamUrtatvenaiva tathAtvAt = dravyArambhakatyAt / manobhinnatve sati mUrttatvasya dravyasamAyikAraNatAvachedakallam / manasi vizeSyasattve'pi vizeSaNaviraheNa viziSTakAraNatvAvacchedakA'sattvAnna tatra samavAyena dravyAntaraprasaGgaH / dravyatvaM tu vyApakatvAnna dravyasamavAyikAraNatAvacchedakam, anatiriktavRttitvAt, anyadhA'kAraNe'pi svarUpayogyatvakalpanApatteriti tadAzayaH / ko, sAMkarya ke sababa, janyadravyalAvacchinna kI kAraNatA kA abachedaka nahIM mAnA jA sakatA aura dravyattva jAti atirikta vRtti hone se kAraNatAvacchedaka nahIM ho sakatI hai' - kintu aba pachatAye hota kyA jaba cir3iyA~ cuga gaI kheta ! hamane abhI hI batA diyA hai ki tAdRza jAtivizeSa antya avayavI meM rahane para bhI samavAya sambandha se dravya ke janma ke prati tAdAtmya sambandha se antya avayavI pratibandhaka Adi avayavI meM janyadravyatvAvacchinna kI kAraNatAvacchedaka jAti kA aMgIkAra karane se hI pUrvokta rIti se sAMkarya kA vAraNa mumakina hai tathA ukta prativadhya-pratibandhaka bhAva kA aMgIkAra karane se hI aMtya avayavI meM samavAya sambandha se dravyAntara kI utpatti kA bAraNa bhI ho sakatA hai / ataH dravyatva ko janyadravyatvAvacchinna kA kAraNatAvacchedaka mAnane meM koI dopa nahIM hai / ra manobhillAmUtti yasamatAyikAtAtaraleSaka hai - agukA vidvAnoM kA mata hA mUrna, iti / yahA~ amuka vidvAnoM kA yaha kathana hai ki dravyArambhakatvAvadaka = dravyasamavAyikAraNatAvacchedaka dharma | mUrnatva dharma hI hai / kapAla, tantu Adi meM mUrtatva dharma hone kI vajaha hI ve ghaTa, paTa Adi ke samavAyikAraNa ho sakate / haiM / yahA~ yaha kahanA ki -- 'mUrnatva to mana meM bhI rahatA hai / ata: kapAlAdi kI bhA~ti mana meM bhI samavAya sambandha se dravyAntara kI utpatti honI cAhie' <- ThIka nahIM hai, kyoMki dravyasamavAyikAraNatAvacchedaka dharma kevala mUrtatva nahIM hai, | kintu manobhinnamUtatva hai / mana mUrna jarUra hai, magara manobhinna nahIM hai| apane se koI bhI padArtha bhinna nahIM hotA hai / mana meM manobhinatva nahIM hone se manobhinnatvaviziSTamUrtatva bhI nahIM rahatA hai| vizeSaNAbhAprayukta viziSTAbhAva hone se mana . daSiyaM pR.383 /
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ * ekA'parapadasUcitA'svarasavibhAvanam * mUrttatvenaiva tathAtvam / manasi dravyAnutpattistu vijAtIyasaMyogarUpahetvantarA'bhAvAdi tyapare / rAtu - dravyAraMbhakatAvacchedakatayA pRthivyAdicatuSvaiva bhUtatvAkhyo jAtivizeSaH kalpyate / jayalatA kai eke ityevaM vadatA svakIyA'svarasodbhAvanaM kRtam / tadvIjaJcedam - manobhinnatvaviziSTamUrttatvaM tathA yaduta mUrttatvaviziSTa manobhinnatvam ? ityatra vinigamanAvirahAt / ghaTAdAvapi samavAyena dravyAntaraprasaGgasya durvAratvAt / antyAvayavibhinnatvavizeSaNopAdAne vizeSyavizeSaNabhAve vinigamakAbhAvAt mahAgauravAcceti bhAvanIyam / dravyasamavAyikAraNatvasthala evApareSAM mataM vyAkaroti mUrttatvenaiveti / evakAreNa dravyatva manobhinnamUrttatvAdervyavacchedaH kRtaH | tathAtvaM = dravyasamavAyikAraNatvam / nahi manasi vyabhicAra: kiM pANipidheyaH ? ityAzaGkAyAmAha - manasIti / mUrttattvavati / dravyAnutpattiH tu vijAtIyasaMyogarUpa hetvantarAbhAvAditi / janyadravyA'samavAyikAraNI bhUtavilakSaNasaMyogavirahAt manasi na samavAyena dravyamutpadyate, sAmagrIvaikalye kAryatpAdapAdanA'yogAt / tatazca na gauravAdidoSAvakAzaH / yuktazcaitat sambhavati klAtA gurudharmavizeSe sAmAnyadharmasya kAraNatAdyanavacchedakatvAt, anyathA dravyatvamapi ghaTattvAvacchinnajanakatAvacchedakaM prasajyetetyapareSAmabhiprAyaH / - - 'apare ' ityanena prakaraNakRtA svakIyA'svarasIdbhAvanaM kRtam / tadbhIjacaivam, manasi vijAtIyasaMyogalakSaNahetvantaravirahe mAnAbhAvAt. yatkriyayA ghaMTe Arambhako manasi cAnArambhakaH saMyogoM janitaH tatkriyAjanyatAvacchedAya tatroktavaijAtyasyA''vazyakatvAt / na ca mano'nyamUrttatvenaiva tathAtvamiti vaktavyam. gauravAt / evaJca tAdRzajAtikalpane, vijAtIyasaMyogakalpane nodanatvAdInAM tadvaijAtyavyApyatvakalpane tadavacchinnakAraNatAkalpaneca mahAgauravAt varamatizaya evA'natiprasaktaH dravyajanakaH kalyata iti / manasi sarvadA vijAtIyasaMyogavirahe ca nityatve sati svarUpayogyasya phalAvazyambhAva iti naiyAyikarAddhAntabhaGgastu parasyAdhikadoSa iti dik / = dravya atraiva kasyacinmatamapAkartu mAvedayati yattviti / nadapamatamityanenA'syAnvayaH / dravyArambhakatAvacchedakatayA samavAyikAraNatAvacchedakatayA pRthivyAdicaturSu = pRthivIjalatejovAyuSu evapadenAkAzaprabhRtivyavacchedaH kRtaH, bhUtatvAkhyo " jAtivizeSaH kalpyate = anumIyate / prayogastyam pRthivyAdicatuSkaniSThA samavAyasambandhAvacchinnadravyaniSThakAryatAnirUpitA tAdAtmyasambandhAvacchinA kAraNatA kiJciddharmAvacchinna kAraNatAtvAt kapAlaniSThaghaTakAraNatAvat / tAdRzakAraNatAyA gaganAdyameM samavAya sambandha se anya dravya kI utpatti ho sakatI nahIM hai / kAraNatAvacchedaka dharma se zUnya se kAryotpAda kA ApAdana kaise ho sakatA hai ? 386 * mUrtatva hI dravyasamavAyikAraNatAvacchedaka aparamata ) netra tathA iti / prakaraNakAra yahA~ apara vidvAnoM ke abhiprAya ko batAte haiM ki 'mUrttatva hI dravyasamavAyikAraNatAvacchedaka dharma hai, na ki manobhinnamUrttatva, kyoMki vaisA mAnane meM gaurava hai| yahA~ yaha zaMkA karanA ki "mUrttatva ko dravyasamavAyikAraNatAvacchedaka mAnane para mana meM bhI samavAya sambandha se dravya kI utpatti hone kI Apatti hogI, kyoMki mana meM mUrttatva rahatA hai" ThIka nahIM hai / isakA kAraNa yaha hai ki mana meM dravyasamavAyikAraNatAvacchedaka mUrttatva hone para bhI vijAtIyasaMyogAtmaka anya hetu na hone kI vajaha hI mana meM samavAya sambandha se dravya kI utpatti nahIM hotI hai / eka kAraNa se hI kArya kI utpatti nahIM hotI hai, kintu sAmagrI se hI kArya kA utpAda hotA hai / ataH mUrttatva ko dravyasamavAyikAraNatAvacchedaka mAnane meM koI doSa nahIM hai / - dravyArambhakatAvacchedaka bhUtatvajJAti nahIM ho sakatI yattu iti / yahA~ anya vidvAnoM kA yaha kathana hai ki dravyArambhakatAvacchedaka na to travyatva hai, na to mUrttatva kintu bhUtatva hai / isakA kAraNa yaha hai bhUtatva jAti kI siddhi hI dravyasamavAyikAraNatAvacchedakavidhayA hotI hai / dravya kA samavAyikAraNa pRthvI, jala, teja aura vAyu hotA hai / ataH bhUtatva jAti bhI ina cAroM meM hI rahegI, na ki anya meM bhUtapada kA zakyatAvacchedaka bhI bhUtatva jAti hI hai / jahA~ jahA~ bhUtatva jAti rahatI hai, usameM hI bhUtapada kA prayoga hotA
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 387 madhyamasyAhAdarahasye khaNDaH-2 kA. * tamaHsAdhAraNabhanavajAtikalpanasampatiH sa eva ca bhUtapadazakyatAvacchedakaH / AkAze bhUtatvavyavahArastu bhAkta eva iti tamo'vayavAnAM na dravyArAbhakatvamiti mataM vadayAlama, tama:sAdhAraNasyApi tasya kalpayituM zakyatvAt, manaso'natiriktatvanaye bhUta-martapadayoH paryAyatvApattezca / / = =* jayala(II * - -- vRttitayA gaganAdivyAvRttA bhUtattvajAti: tAdRzakAraNatAvacchedakatayA sidhyati / sa -- bhUtatvAkhyo jAtivizeSaH, eva ca bhUtapadazakyatAvacchedakaH = bhUtapadanirUpitazaktiviSayatAyA abacchedaka: bhUtapadapravRttinimittamiti yAvat / nanvevaM sati gagane bhUtapadaprayogasyonmattapralApatvaM prasajyeta yato bhUtatvalakSaNaM bhUtapadapravRttinimittaM nAsti bhUtapadaJca tatra / vyavahiyata ityAzaGkAyAmAcakSate - AkAze bhUtatvavyavahArastu bhAktaH = gauNa iti / pRthivyAdiSu catudhaiva bhUtapadaprayogaH mukhyaH, gagane tumacaritaH, citragate gavi gopadaprayogavat / etena gagane bhUtapadaprayogaviSayatayA bhUtatvasiddhiH pratyuktA, mANabake pi siMhatvasiddhiprasaGgAt / iti = bhUtatvajAte: pRthivyAdiSu catudhaiva vRttitvAt, tamo'vayavAnAM pRthivyAdicatuSkabahirbhUtAnAM na dravyArambhakatvaM = tamodravyasamavAyikAraNatvam / yadyapi etanmate tamaso'dravyatvena tamo'vayavAnAmapyasiddhi: tathApi abhyupagamavAdena tamo'yayavAnagIkRtya tamaso dravyatvapratiSedhArthamidamuktamiti draSTavyam, paraprasidbhAnubAdena prasaGgApAdanasya prasiddhatvAt / tadapamatamiti / tadeva samardhayati - tamaHsAdhAraNasyApi = pRthiyAdiSu caturciba tamasthapyanugatasya, tasya = bhUtatvayAbhidhAnasya jAtivizeSasya, kalpayituM - anumAtuM, zasyatvAt / prayogastvevam - samavAyasambandhAvacchinnadravyaniSThakAryatAnirUpitA tAdAtmyasambandhAvacchinnA pRdhijalatejovAyutamovRttiH samavAyikAraNatA kizcidbharmAvacchinnA kAraNatAtvAt kapAlaniSThaghaTakAraNatAvat / darzitAnumAnena tamasyapi bhUtatvajAtisiddhI tamo'vayavAnAM tamodravyArambhakatvaM sughaTamiti bhAvaH / yattUktaM - 'pRthivyAdiSu caturve bhUtatvArayo jAtivizeSa' iti tatrA''ha - manaso'natiriktatvanaye = jIyAnAmaNu. tvameva manazca na tato bhinnamiti tanmate bhUtamUrnapadayAH paryAyatvApaseriti / tatsamAnArdhakapadAntareNa tadarthakathanAt bhUtamUrtapadayoH paryAyatvaprasaGgaH / AkAze bhUtatvajAtyanahagIkArAt manasazcAtiriktasya virahAta bhUtamUrtapadAbhyAM pRthivyAdicatuSkasyaiva pratipAdanAta tatpAMyatvaM durvAramityarthaH / navyanaiyAyikairapi atiriktaM manaH nAbhyupagamyate, bhAtikA eva paramANavo manAnsi anantadharmiNAmatiriktAyAzca jAte; kalpanApekSayA klRptAnAmaMtra dharmiNAM tAdrUpyeNa hetutvasya yuktatvAta, suSuptI jJAnAnutpattiniyamastvadRSTopagrahAditi teSAmabhiprAyAt / etena mAdhyAdimate'sta manaso'natiriktavyam, naiyAyikamate tu niriktatvAbhyupagamAnna bhUtamUrtapadayoH paryAyatvApattiriti pratyAkhyAtam / bhUtamatapadA-paryAyatvopapattaye'pi manaso'natiriktatvamatAnurodhena gagane bhUtatvamupagantavyam / evaJca pRdhicIjalatejovAyvAkAzatamodravyeSu bhUtatvaM kalpanAmarhati, saGkoce mAnAbhAvAdityabhiprAyaH / hai / yadyapi AkAza meM bhI bhUtapada kA prayoga hotA hai tathApi vaha prayoga mukhya nahIM hai / AkAza meM hone vAlA bhUtapada kA prayoga gINa hai / ataH AkAza meM bhUtatva kA vyavahAra bhUtatva jAti kA sAdhaka nahIM hai| andhakAra to pRthvI Adi catuSTaya se rahita hai / anaH vaha bhUtatvajAti se zUnya hotA hai| ataeva andhakAra avayavoM se andhakAra dravya kA Arambha nahIM ho sakatA / dravyasamavAyikAraNatAvacchedaka jAti se rahita meM samavAya sambandha se dravya kI utpatti kaise ho sakatI hai? ataH andhakAra ko dravyAtmaka nahIM mAnA jA sakatA' - kintu yaha kathana bhI avicAritaramaNIya hai, kyoMki tarkazastra calane para vaha dharAzAyI ho jAtA hai / vaha isa taraha dravyasamavAyikAraNatAvacchedakavidhayA pRthvI Adi cAra meM sAdhAraNa = anugata bhUtatva jAti kI kalpanA karane kI apekSA andhakAra meM bhI sAdhAraNa = anugata bhUtatva jAti kI kalpanA kyoM nahIM karate ? andhakAra kI vAdabAkI karane kI kyA jarUrata ? pRthvI Adi kI bhA~ti andhakAra meM sAdhAraNa bhUtatva jAti kI kalpanA karane se hI andhakAra ke avayavoM meM andhakArAtmaka dravya kI samavAyikAraNatA kI upapatti ho sakatI hai / ataH andhakAra | ko dravya mAmane meM koI doSa nahIM hai / dUsarI bAta yaha hai ki jo dArzanika mana ko atirikta nahIM mAnate haiM, kintu AtmA ko hI aNu mAna kara mana ko aNu AtmAsvarUpa mAnate haiM, unake matAnusAra bhUtapada aura mUrtapada paryAyavAcaka bana jAyeMge, kyoMki Apa pRthvI Adi cAra ko hI bhUta mAnate haiM aura mana nAma kI koI svatantra vastu ko be dArzanika nahIM mAnate haiN| ataH bhUtapada evaM mUrtapada kA vAcyA pRthvI Adi dravyacatuSka hI banegA / ataH bhUtapada aura mUrtapada kA pravRttinimitna
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 - - - * vizvanAtha-mahAdeva-nRsiMhaprabhRtimataprakAzanam * __AkAze vedAdiprayuktabhUtapadasya mukhyatvAya bahirindrayagrAhyavizeSaguNajAtIyaguNavatvasya gurorapi bhUtapadazakyatAvacchedakatvAt, anyathA pazupadAderapi gotvAdiviziSTa eva shktyaapteH| =* jayalavA yattUktam - 'AkAze bhUtatvavyavahArastu bhAkta eveti tatrA''ha - AkAze iti / saptamyartho viSayatvam / vedAdi bhUtapadasyeti / vedAdo prayuktasya AkAzaviSayakasya bhUtapadasyeti bhAvaH / mukhyatvAya = pradhAnatvopapattikRte, bahirindriyagrAhyavizeSaguNajAtIyaguNavattvasya = manobhinnendriyeNa grAhyo yo vizeSaguNa: tatsajAtIyaguNavattvasya, guroH api bhUtapadazakyatAvacchedakatvAt = bhUtapadanirUpitazaktiviSayatAyA abacchedakatvAt / ayamatrAbhisandhiH bhUtatvaM jAni: na sambhavati mUrtatvena samaM sAkaryAt, bhUtatvaM vihAya manasi vartamAnasya mUrtatvasya mUrnatvaM vihAya gagane vartamAnasya bhUtatvasya ca pRthivyAdiSu sattvena parasparatyadhikaraNAyorekatra samAvezAt / kintu bahirindrayagrAhyavizeSaguNasajAtIyaguNavattvameva bhUtatvam, AtmanyativyAptivAraNAya 'bahirindraye'ti / bahirindriyagrAhyasya saMyogAdiguNasya manaAdAvapi sattvAt 'vizeSa'tyuktam / 'bahirindriyagrAhyavizeSaguNavattve'tyuktAvananugamadoSaH iti 'jAtIyaguNe' tyupAdAnam / sAjAtyaJca tAdRzavizeSaguNatvena bodhyam / tena nAtmAdAvativyAptiH / yadyapyutpattiNAvacchedena ghaTAdI sRSTiprAkakAlAvacchedena gagane ca tAdRzaguNavattvaM nAsti tathApi samavAyena tAdRzaguNasambandhitvamityatra tAtpannAvyAptiH / na ca samavAyena sparzasambandhitvameva bhUtatvamastu, lAyayAt, gagane tUpacAreNaiva bhUtapadaprayogAditi vAcyam, vedAdAvapi gaganaviSayakabhUtapadopalambhAt, vedAdI lakSaNAyA anaGgIkArAttanmukhyatvopapattaye tatrA'pi bhUtatvasyAvazyakatvAt, gauratasya phalAbhisaraNalegA doSAt / ____ muktAvalIkArastu -> "pRdhivyaptejovAvAkAzAnAM bhUtatvam / tacca bahirindriyagrAhyavizeSaguNavattvam / atra grAhAtvaM laukikapratyakSasvarUpayogyatvaM bodhyam / tena 'jJAto ghaTa' iti pratyakSa jJAnasyA'pyupanItabhAnaviSayatvAttadvati Atmani nAtivyAptiH / na vA pratyakSAviSayarUpAdimati paramAvAdAvavyAptiH, tasyApi svarUpayogyatvAt, mahattvalakSaNakAraNAntarA sannidhAnAca na pratyakSatvam / athavA AtmAvRttivizeSaguNavatvaM tattvam' <- (muktA. pR. 241, kA, 26) ityAha / atra kalpAntara pradarzanaprayojanaM tu -> 'cakSarindriyAdigatarUpAdividopagaNAnAmanadbhutatvena bahirindrigrahAgAyogyacakSurAdAyavyAseAdhavAca' -(mu. dina. pR. 241) iti mahAdevaH prAha / nRsiMhazAstrI tu -> 'samavAyena zabdasparzAnyatarasambandhitvaM samavAyaghaTitasAmAnAdhikaraNyasambandhena zabdasparzAnyatara. dhetvaM, etadanyataratvaM pRthivyAdigaganAntAnyatamatvarUpaM vA bhUtatvaM' - (muktA.pra. pu. 108) ityAcaSTe / nanu darzitabhUtatvasya gurutvAnna bhUtapadAkyAtAvacchedakatvaM sambhavatItyAzaGkAyAmAha - anyatheti / guroH zakyatAnabacchedakatve, pazupadAderapi gotvAdiviziSTa eva zastyApatteH = zaktatAprasaGgAt / evakAreNa 'lomavallAgUlabati' ityasya vyavacchedaH kRtaH / athaM bhAvaH pazutvaM na jAti: ucce: zravatvAdinA sAkaryAt kintu lomavallAGgalabattvalakSaNa: sakhaNDopA eka hI bnegaa| jina padoM kA pravRttinimitta eka hI hotA hai, ve pada paryAyavAcaka kahalAte haiN| isalie abhinna padapratinimitta rAle bhUtapada aura mUrtapada meM paryAyatva kI Apatti AyegI / gurudhA bhI zakyatAvacchetaka ho sakatA hai - syAtApI AkAze. iti / pRthvI Adi cAra meM bhUtatva jAti mAnane vAle vidvAnoM ne jo kahA thA ki --> 'AkAza meM bhUtattva jAti nahIM rahatI hai| isalie AkAza meM hone vAlA bhUtapada kA prayoga gauNa hai" - vaha bhI yukta nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki ve vidvAn vedAdi ko pramANa mAnate haiN| tathA vedAdi meM to aneka bAda AkAzAtmaka abhidheya meM bhUtapada kA prayoga dRSTigocara hotA hai / vedAdi meM AkAza meM jo bhUta pada kA prayoga kiyA gayA hai, use gINa to nahIM mAnA jA sakatA / ataH usake mukhyatva kI upapatti ke lie AkAza meM bhI bhUtatva kA aGgIkAra karanA ucita hai / bhUtapada ke zakyatAvacchedakasvarUpa bhUtatva ko jAtisvarUpa nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki taba mUrtatva jAti ke sAtha sAMkarya prasakta hai| kintu bhUtatva akhaNDa upAdhisvarUpa hai jisakA bahirindriyagrAhya vizeSaguNa ke sajAtIya guNikacarUpa nirvacana ho sakatA hai / pRthvI Adi meM bahirindriya prANa Adi se grAhya gandhAdi vizeSaguNa ke sajAtIya vizeSa guNa gandhAdi rahane se unameM tvasvarUpa bhUtatva rahatA hai| yahA~ bhUtatva kA jo nirvacana kiyA gayA hai, vaha andhakAra meM bhI abAdhita hai, kyoMki usameM nIla rUpa Adi vizepaguNa rahate haiM, jo bahirindriyagrAhya vizeSaguNa nIla rUpAdi ke sajAtIya hai| ataH bhUtatva ko
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 385 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 . kA. gurudharmasyApi zakyatAvacchedakalavivAraH * 13D% 3D% 3DD-3DD svAstu ekatvaniSTha eva dravyArambhakatAvacchedakajAtivizeSa: kalyyate / sa cA:tyA'vayavyekatvavyatirikta eveti = = ==* AyalatA - | dhireba / tadeva ca pazupadazakyatAvacchedakam / yadi ca gurudharmasya zakyatAvacchedakatvaM nopeyate tadA lomavallAgUlavati pazupadAkti: na syAta kinta lAghavena gotvAdiviziSTa eva / na caivamastIti garorapi zakyatAvacchedakatvamabhyapeyameva / tato garorapi vyAvarNitasvarUpasya bhUtatvasya bhUtapadazakyatAvacchedakatvamupagantavyam / tasya ca tamo'vayaveSvapi sattvAnna teSAM dravyArambhakatva gutiH / na caivaM muMgera yodakatvavAdo Ahanyeteti vAcyam, pazupadAdyanurodhAt naiyAyikairapi zakyatAvaccheda| kAdyatiriktasthala eba tAdRzaniyamasyopagamAditi dik / svatantrAstviti / AhurityanenA'syAinvayaH / ekatvaniSThaH = ekatvasaLyAsamavetaH, eva dravyArambhakatAvacchedakajAtivizeSaH = dravyasamavAyikAraNatAvacche dakI bhUta: ekatlatva vizeSalakSaNo jAtivizeSa:, kalpyate = anumIyate / 'yA yA kAraNatA sA sA kizciddhabichinne ti cyAptibalena samavAyasambandhAvannidravyamAyabRttikAryatAnirUpitatAdAtmyasambandhAvacchinnakAraNatAvacchedakavidhayA ekatvavRttiH ekatvatvavizeSo-numIyate / siddho dharma eko nityazcedasati bAdhake tadA lAghavamiti nyAyena sa ca jAtisvarUpa eva sidhyati / na caikatvatyavizeSastvekatvasaGkhyAyAM vartate samavAyena ghaTAdi dravyaM tu kapAlAdI vanta iti vaiyadhikaraNyAtkaMdha kAryakAraNabhAvaH sambhavet ? iti vaktavyam, jAtivizeSasya samavAyeMnaikatvavRnitve'pi svasama - vAyisamavAyasambandhena kapAlAdI vartamAnatvAt / tasyaivAtra dravyasamavAyikAraNatAvacchedakatAvacchedakasambandhatvena vivakSitatvAta / etenaikatvasamavetasyaikatvatvavizeSasya dravyArambhakatAvacchekatve ekatvasanyAyA dravyasamavAyikAraNatvaM prasajyeteti mugdhAzar3akA parihatA, vyAkhyAnato vizeSapratipatteH / nanvarya ghaTAderapi dravyArambhakatvaM prasajyata, svAzrayasamavAyasambandhenekatvatvavizeSasya tatra vartamAnatvAt / etenA'ntyAvayavino dravyArambhakatvasya kutrA "yadRSTacaratvAnna tadApAdanaM sambhavatIti pratyuktam, satyAM sAmayyAM kAryotpAdasyA'vazyaMbhAvaniyamAt / etenA'ntyA'dhayabino dravyAnArambhakalyaniyamAnnatatprasaGga ityapi pratyAkhyAtam, prayojanakSaterakiJcitkaratvAt / na / hi prayojanakSatibhiyA sAmagrI kArya nArjayatItyAzar3akAyAmAcakSate . sa ceti / dravyasamavAyikAraNatAvacchedaka ekatvasamaveto jAtivizeSazceti / antyAvayanyekatvavyatirekta eveti / antyAvayabisamataikatvasaGkhyAvyAvRttaH tadasamaveta iti yAvat / ekatvatvavizeSasyA'ntyAvayavisamavetaikatvasaGkhyAyAmasamavetatvAdeva svAzrayasamavAyasambandhena nA'ntyAvayavivRttitvaM sambhavati / dravyArambhakatAvacchedaka mAnane para bhI andhakAra ke avayavoM se andhakAra kA Arambha ho sakatA hai / yahA~ yaha kahanA ki - 'bhUtatva ko bahirindriyagrAhyavizeSaguNasajAtIyaguNavattvasvarUpa mAnane para bhUtapada kA vaha zakyatAvacchedaka nahIM bana sakatA, kyoMki laghudharma hI zakyatAvacchedaka hotA hai' <- to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki guru dharma bhI zakyatApacchedaka ho sakatA hai, anyathA pazupada kA zakyatAvacchedaka lomaballAMgulabattva kaise ho sakegA ? kyoMki vaha bhI gItyAdi kI apekSA gurubhUta hai| laghubhUta dharma ko hI zakyatAvacchaMdaka mAnane para to pazupada kI bhI zakti gotvAdi se viziSTa meM hI siddha ho jAyegI aura taba pazupada kA zakyatAvacchedaka gotvAdi hone lagegA / magara aisA nahIM hai| lomanalAMgulavatva gurudharma hone para bhI pazupada kA zakyatAvacchedaka hotA hai, vaise hI vahirindrayagrAhyavizeSaguNajAtIyaguNavattva guru dharma hone para bhI bhUtapada kA zakyatAracchedaka ho sakatA hai / niSkarSaH- andhakAra ko janya dravya mAnA jA sakatA hai / sravati nAtivizeSa. dravyAmbhakatApaledapa - svatantramata svata, iti / amuka svatantra vidvAnoM kA yaha kathana hai ki > 'dravyArambhakatAvacchedaka jAti na to dravyatva hai, na / to mUrnatvAdi hai, kintu ekatvasaMkhyA meM rahane vAlI jAti vizepa hI dravyArambhakatAvacchedaka hai / kapAlagata ekatva meM tAdRza jAtivizepa hone se ghaTa kA Arambhaka kapAla hotA hai / yadyapi tAdRza jAti samavAya sambandha se kapAla meM nahIM apitu kapAlagata ekatva saMkhyA meM rahatI hai| kAraNatAvacchedaka dharma to kAraNa meM rahanA cAhie / ataH ApAtataH tAdRza jAti ko nyArambhakatAvacchedaka nahIM mAnI jA sakatI tathApi svAzrayasamavAyasambandha se tAdRza jAti kapAla meM bhI raha sakatI hai, kyoMki sva = ekatvagata tAdRzajAti, ke Azraya ekatva saMkhyA kA samavAya kapAla meM rahatA hai / ataH svAzrayasamavAvasambandha se tAdRza jAti ko dravyArambhakatAracchedaka mAnane meM koI doSa nahIM hai| yahA~ yaha zaMkA ho ki --> 'ghaTAdi anya avayavI meM bhI ekatva saMkhyA rahane se tAza ekatvagata jAti svAzrayasamavAyasambandharUpa samavAyikAraNatAvacchedakatAvacchedaka sambandha se
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - * svatantramatanirAkaraNam * na tattadantyAvayavitvenA'nantapratibadhya-pratibandhakabhAvakalpanAgauravamityAhuH / tara, tAhazajAterjanyaikatvatvena samaM sAkaryAdityapare / = * gayalatA* = etena ghaTAdevyArambhakatvaprasaGgaH pratyuktaH, samavAyikAraNatAvacchedakatAvacchedakasaMsargeNa samannAyikAraNatAvacchedakAbhAvakto dravyArambhA'yogAt / ekatvatvavizeSasyA'ntyAvayavyekatvasamabetatvopagame tu ghaTAdInAmanArambhakatvarakSaNAya tattadantyAvayavitvena dravyapratibandhakatvakalpanAvazyakatvenA'nantapratibadhyapratibandhakabhAvagrasaGgAt / etAdRzagauravasya pUrvamevopasthitatvena na tatra jAtivizeSa: kalapyate iti na gauravamityAzayamAviSkurvanti - iti = uktahetoH, na tattadantyAvayavitvena anantaprativadhyapratibandhakabhAvakalpanAgauravamiti / ghaTe samavAyena dravyaM prati tAdAtmyena ghaTasya pratibandhakatvaM, paTe samavAyena dravyaM prati tAdAtmayena paTasya pratibandhakatvamityAdyanantapratibadhya-pratibandhakabhAvakalpanAgaurava ghaTAdisamavetaikalye ekatvatvavizeSasyA nabhyupagamenaiva parihatam / na cAntyAvayavisamavetamyagAvRttirekacanavidoM ko milA ? iti vAcyam, dharmigrAhakapramANAdeva tallAbhAt, 'samavAyasambandhAvacchinnadrazyaniSThakAryatAnirUpitA tAdAtmyasambandhAvacchinnAnantyAvayavivRttikAraNatA kizcidbharmAvacchinnA kAraNatAtvAt' 'ityanumAnenaivA'ntyAvayavimamavetaikatvAsamavetasyaiva tasya siddheriti teSAmAzayaH / apare svatantramatabhAgakurvanti - tanneti / 'apare' ityanenA'spAinvayaH / tAdRzajAteH = anantyAvayavimAnasamavetaikatyasaMkhyAsamavetakatvatvavizeSarUpAyA svAzrayasamavAyasambandhena dravyasamavAyikAraNatAvacchedikAyA jAteH, janyaikatvatvena = janyaikatvasaGkhyAsamavetaikatvatvasAmAnyena, samaM sAGkaryAditi / tathAhi ghaTAdI janye'ntyAvayavini yA ekatvasaGkhyA sA'pi janyeti tatra sAmAnAdhikaraNyena janyatvaviziSTaikatvatvajAtirvarttate paraM dravyArambhakatAvacchedaka ekatvatvavizeSo nAsti, svatantraiH tAdRzajAterantyAvayavyekatvanyAttatvA'bhyupagamAt / paramANovyArambhakatvena tadgataikatvasaGkhyAyAM dravyArambhakatAvacchedaka: ekatvatvavizeSo'sti paraM janyakatvatvajAti sti; paramANoriva tadgataikatvasyApi nityatvena sAmAnAdhikaraNyena janyatvaviziSTekatvatvA'yogAt / dvayaNughaTa Adi meM rahane se ghaTAdi meM bhI kapAlAdi kI bhA~ti samavAya sambandha se dravya utpana hogA' <- to yaha asaMgata hai, kyoMki dravyArambhakatAvacchedaka jAtivizeSa anantya avayavI meM rahanevAlI ekatva saMkhyA meM hI rahatI hai, na ki anya avayavI meM rahanevAlI ekatva saMkhyA meM / ghaTapata ekatvasaMkhyA meM tAdRza jAtivizeSa samavAyasambandha se nahIM hone se vaha svAzrayasamavAyasambandha se ghaTAdi antya avayavI meM bhI nahIM raha sakatI / ataH ghaTAdi meM samavAyasambandha se dravyAntara kI utpatti hone kA avakAza nahIM hai| aMtya avayavI meM rahanevAlI ekatva saMkhyA meM dravyArambhakatAvacchedaka jAti samavAya sambandha se nahIM rahatI hai . yaha mAnanA ucita bhI hai, kyoMki aisA na mAnane para tat tat antya avayavI ko samavAyasambandha se dravyAntara kI utpatti kA prativandhaka mAnanA hogA / tat tat anya anaMta avayavitva ko pratibandhakatAvacchedaka mAnane para ananta prativadhya-pratibandhakabhAva kI kalpanA karanI hogI, jisameM atyaMta gaurava hai| isakI apekSA antya avayavI meM vidyamAna ekatva saMkhyA meM inyArambhakatAvacchedaka jAtivijhepa ko na mAnanA hI ucita hai, kyoMki aisA mAnane para ukta ananta prativadhya-pratibandhakabhAva kI kalpanA anAvazyaka bana jAtI hai| svAzrayasamavAyasambandha se dravyArambhakatAvacchedaka jAtivizeSa kA antya avayavI meM abhAva hone se hI antya avayavI meM samavAyasambandha se dravyAntara kI utpatti kA avakAza nahIM hai| samavAyikAraNatAvacchedaka dharma se zUnya meM samaveta kArya kI utpatti kA avakAza nahIM hai / samaveta aise kArya kI utpani samavAyikAraNatAvacchedaka dharma se zUnya meM nahIM hotI hai / ataH annyAkyavigata ekatva meM avRtti (=vyAvRtta vyatirikta) aura anantyAvayavigata ekatva meM samaveta jAtivizeSa || ko hI svAzrayasamavAyasambandha se dravyasamavAyikAraNatAvacchedaka mAnanA munAsiba hai| svatantramata meM sAMkarya doSa - apara vidAna tannaH iti / uparyukta svatantramata ke khilApha. anya naiyAyika manIpiyoM kA yaha kathana hai ki -> 'anyatyAvapaviyata ekatva saMkhyA se vyAvRtta aura anantyAvayavigata ekatvasaMkhyA meM samaveta jAtivizeSa (=ekatvatvavizeSa) ko dravyArambhakatAvacchedaka mAnane meM sAMkarya doSa upasthita hone se ukta kArya-kAraNabhAva ko mAnya nahIM kiyA jA sakatA / vaha sAMkarya janya ekatvatvajAti ke sAtha isa taraha prasakta hotA hai| janyakatvatvajAtipada kA artha hai kevala janya ekatvasaMkhyA meM rahane vAlI ektvtvjaativishess| ghaTagata janya ekatvasaMkhyA meM janyaikatvatvajAti hai, magara dravyArambhakatAvacchedaka ekatvatvajAtivizeSa nahIM hai, kyoMki ghaTa dravyAnArambhaka hone se tadgata ekatvasaMkhyA meM dravyArambhakatAvantachedakIbhUta jAtivizeSa kA aMgIkAra svatantramatAnusAra nahIM kiyA gayA hai, yaha | abhI hI uparyukta kathana se spaSTa kiyA gayA hai| paramANugata ekatvasaMkhyA nitya hone se usameM janyaikatvatvajAti nahIM rahatI
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3- - -- - 351 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 1 - kA.5 *janyaikatvatvasvarUpavicAra:* yA 'janyaikatvatvaM tAdRzajAtivyApyaM bhinnamevA'bhyupeyate / na ca tAdRzajAtereva * jayalavA. .. ...... kAdigataikatve tu sAmAnAdhikaraNyena janyatvaviziSTakatvatvaM dravyArambhakatAvacchedaka ekatvatvavidoSazca sta iti sAGkaryam / yadyapi sAmAnAdhikaraNyena janyatvaviziSTekatvatvasya jAtilaM na sambhavati, viziSTasya jAtitvA'yogAt tathApi janyaikatvasaGkhyA - mAtrabRttijAtarityevaM vivakSAyAM doSAbhAvAt / yato'tra sAGkayam, ata , tyAcayavisamavetaikatvavyAvRttaikatvatvavizeSasyA:nantyAvayavyakatvasamavetasya dravyArambhakatvApacchekatvakalpanaM nAhati / tarapAntyAvavigata kalyavRttitve tu darzitAnantapratibadhya-pratibandhakabhAnagauravamanivAryamaveti jyAghrataTInyAyAvAta iti svatantramatapratikSepinAmapareSAmabhiprAyaH / yadi viti / asya cAngre 'iti vibhAvyata' ityanenAnvayaH / janyaikatvatvaM = janyaikatvasaGgyAmAtravRni baijAtyaM, tAdRzajAtivyApyaM = dravyArambhakatAvacchedakaikatvattavizeSalyApyaM, bhinnaM = antyAvayavigatakatvaniSThakatvatvAtiriktaM, evaM abhyupeyate svatantrairiti zeSaH / evaJca na sAr3akaryAvakAzaH / tathAhi ghaTAdigattaikatve dravyArambhakatAvacchedakIbhUtaikatvatvavizeSasyA: / janyakatvatvavizeSasyApi tavA bhAva:, vyApakAbhAvasya thApyAbhAvasAdhakatvAt / yaccaikatvatvaM ghaTAdigate kale vartata tannAnantyAvayavigatakatye dravyArambhakatAvacchedakakatvatsamavAyini vartate kintu tadatiriktaikatvatvaM dravyasamavAyikAraNatAvacchedakaikatvatvavizeSajyApyameva vartata iti na parasparanyadhikaraNayorekatra samAvezalakSaNasya sakarasyAbakAzaH / tatazcAntyAdhyayavigataikatvA'vRtyekatvatvavyApako'ntyAvaravisamavetakatvA'samaveta ekatyasamaveto jAtivizeSa ekalyatva vizeSalakSaNa: svAzrayasamavAyasambandhena dravyasamavAyikAraNatAvachaMdaka ityabhyupagame dopalezA'vakAzo nAstIti svatantrANAmabhiprAyaH / ___ nanu janyaikatvatvajAtyA saha dravyArambhakatAvacchedakajAte: sAGkaryanirAsakRte bhavadbhi janyaikalyatyajAte: nAnAtvamuSakalAyakatvaniSThadranyArambhakatAvacchedakajAtivizeSavyApyatvaM tatrAgIkRtam / paraM nAdhyameva pandhA vidyate sAkaryA pAkaraNakRte; ekatvaniSThadavyArAmbhakatAvacchedakajAtenAnAtvamabhyupagamya tatra janyaikatvatvajAtivyApyatvakalpanAyA api sAkaryanirAkaraNapravaNatvAdityAzaGkAparAkaraNAyopakramano - na ceti / vinigamakAbhAtra ityanenA'syAundhayaH / tAdRzajAtereva nAnAtveneti / ekatva hai, magara vyArambhakatAvacchedaka ekatvatyavizeSa jAti rahatI hai, kyoMki paramANu dvathaNukadravya kA Arambhaka hotA hai / isa taraha parasparalyadhikaraNa aisI janyaikatvatvajAti evaM draghyArambhakatAvacchedakajAtivizepa kapAlAdigata ekatvasaMkhyA meM rahatI haiN| ata: parasparabyadhikaraNa dharma kA eka dharmI meM samAveza hone se janyaikatvajAti ke sAtha dravyArambhakatAvacchedaka ekatvatvajAtivizeSa kA sAMkarya prasakta hotA hai / isalie antyAvayavigata ekatvasaMkhyA meM asamaveta aisI dravyArambhakatAvacchedaka ekatvatvajAtivizeSa kA svIkAra nahIM kiyA jA sakatA / ataeva usase ghaTita kAryakAraNabhAva bhI, jo svatantra vidvAnoM kI ora se batAyA gayA hai, mAnya nahIM kiyA jA sakatA' / yaha apara vidvAnoM kA svatantra manIpiyoM ke prati AkSepa hai / *svatantramata kA parikAra padi, iti / uparyukta sAMkarya dopa kA nirAkaraNa karane ke lie svatantra manISiyoM kI ora se paripkAra kiyA jA sakatA hai ki --> 'dravyArambhakatvAvacchedaka ekatvatvajAtivizeSa kI vyApya janyaikatlatvajAti kI, jo antyavayavigata ekatvasaMkhyA meM vidyamAna jAtivizepa se bhina hI hai, kalpanA karane se sAMkarya doSa kA avakAza nahIM hai / Azaya yaha hai ki ghaTAdi meM rahane vAlI ekatvasaMkhyA meM samaveta janyaikatvatvajAti kapAlAdigata ekatvasaMkhyA meM nahIM rahatI hai, kintu usase mitra ekatvatvajAtivizeSa kapAlAdigata ekatva meM rahatI hai, jo ki dravyArambhakatAvacchedaka ekatvaniSTha jAtivizeSa kI vyApya hai| ghaTAdigata ekala meM dravyArambhakatAvacchedaka jAtivizepa nahIM hone se usakI vyApya kapAlAdigatekatvasamaveta ekatvatvavizepa jAti kA na honA siddha hotA hai, kyoMki vyApaka kA abhAva byApyAbhAva kA vyApya hotA hai| isa taraha kapAlagataikatva meM samaveta ekatvatvajAtivizeSa ghaTAdigata ekatvasaMkhyA meM nahIM rahatI hai aura ghaTAdisamaveta ekatvasaMkhyA meM samaveta janyakatvanca jAti kapAlAdigata ekatvasaMkhyA meM nahIM rahatI hai| ataH parasparabyadhikaraNa dharma kA eka dharmI meM samAveza hI asiddha hone se janyaikatvatvajAti ke sAtha vyArambhakatAvacchedaka ekatvatvajAtivizepa ke sAMkarya doSa kA udbhAvana karanA nAmunAsiba hai / ataH ekatvaniSTha jAtivizeSa ko svAzrayasamavAyasambandha se dravyArambhakatAvacchedaka mAnane meM koI dopa nahIM hai| dratyArambhakatAvacchedaka erapatyavizeSa ko aneka mAjaje meM gaurata.* na ca tA, ini / yahA~ yaha zaMkA ho sakatI hai - 'janyaikatvatva jAti ke sAtha ekatvaniSTha dravyArambhakatAvacchedaka ||
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ *sAiyavicAraH * nAnAtvena tadvyApyatve vinigamakAbhAva:, yata: tajjAternAnAtve vyabhicArabhiyA tadavacchinnajanyatAvacchedikA'pi nAnA jAti: kalayA / * jayalatA niSThAyA dravyArambhakatvAvacchedakajAteraMbA'nekavidhatvAGgIkArasambhaveneti / evakAreNa janyaikatvatvajAternAnAtvakalpanAvyavacchedaH kRtaH / tadvyApyatve = janyaikatvamAtravRttijAtivyApyatvA'bhyupagame vinigamakAbhAvaH = vinigamanAviraha iti / tadyuktatvadarzanArthaM vinigamakamAvedayanti svatantrAH yata iti / tajjAte: ekatvaniSThadravyArambhakatAvacchedakajAteH nAnAtve anekavidhatvakalpane, vyabhicArabhiyA vyatirekavyabhicArabhayena tadavacchinnajanyatAvacchedikA = dravyArambhatAvacchedakajAtivizeSAvacchinnaniSThakAraNatAnirUpitAyA kAryatAyA avacchedikA api nAnA jAtiH kalpyeti / ayamAzaya: dravyArambhakatAvacchedakajAternAnAtvopagame ekaikasya dravyArambhakatAvacchedakatve vyatirekavyabhicArAt tatkUTasya caikatrA'vartamAnatayA kAraNatAvacchedakatvAsambhavAttRNAraNimaNinyAyayena nAnA kAryatAvacchedakajAtiH kalpanIyA / tathAhi nityaikatvadvRttijAtyavacchinnanirUpitakAryatAyA avacchedikA yazukatvajAtiH, anityaikatvaniSThajAtyavacchinnaniSThakAraNatAnirUpitakAryatAyA avacchedakaM tryaNukatvAdighaTatvapaTatvAdiparyantajAtyanyatamatvaM tryaNukAdyantyAvayaviparyantavRttivaijAtyaM vA / etena dvayAgukasyA'nityaikatvavRttijAtyavacchinnamRte vyaNukAdernityaikatvaniSThajAtyavacchinnaM vinotpattervyatirekavyabhicAro dravyArambhakatAvacchedakajAternAnAtvakalpane duvari iti pratyuktam, nAnAkAryakAraNabhAvAbhyupagamAt / = 352 = na caikatvaniSThanAnAkAraNatAvacchedakajAtyavacchinnanirUpitakAryatAvacchedakanAnAjAtikalpate'pi nistAraH, jalatvAdinA kAryatAvacchedakajAtisAGgakaryasya durvAratvAt / tathAhi pArthivadvayaNuke nityaikatvagatajAtyavacchinnanirUpitakAryatAvacchedikA drayaNakatvajAtirasti paraM jalatvaM nAsti, jalIyatryaNuke jalatvamasti paraM tAdRzadvyaNukatvaM nAsti / jalIyayaNuke ca jalatvaM tAdRzaiyakatvaJca sta iti parasparavyadhikaraNayorekatra samAvezAtsAGkaryam / tadapAkaraNAya nityaikatvavRttijAtyavacchinnakAryatAjAti ke sAMkarya kA nivAraNa karane ke lie janyekatvatva jAti ko anekavidha mAna kara janyekatvatvajAtivizeSa ko dravyArambhakatAbacchedaka jAti kA vyApya mAnA gayA thA, ThIka vaise hI sAMkarya nivAraNArtha janyaikatvatvajAti ke sthAna meM ekatvaniSTha dravyArambhakatAvacchedaka jAti ko hI anekavidha mAna kara dravyArambhakatAvacchedaka jAtivizeSa ko hI janyekatvasvajAti kA vyApya mAnA jA sakatA hai| isameM koI bAdha nahIM hai| aisA mAnane para bhI sAMkarya kA nirAkaraNa ho sakatA hai| dikheye, paramANugata ekatvasaMkhyA meM rahane vAlI dravyArambhakatAvacchedaka jAti dvyaNukAdi anantya avayavI meM samaveta ekatvasaMkhyA meM nahIM rahatI hai aura jo dravyArambhatAvacchedaka jAtivizeSa dvyaNukAdigata ekatva saMkhyA meM samaveta hai vaha aNugata ekatvasaMkhyA meM avartamAna hai / donoM alaga alaga haiM / ataH ghaTAdigata ekatva saMkhyA meM samaveta janyekatvatva jAti ke vyadhikaraNa paramANugata ekatva meM samaveta inyArambhakatAvacchedaka jAti kA hrayaNukAdigata ekatvasaMkhyAsvarUpa eka dharmI meM samaveta dravyArambhakatAvacchedaka jAti kA dvyaNukAdigata ekatvasaMkhyAsvarUpa eka dharmI meM samAveza kI sambhAvanA nahIM hai| ataH uparyukta sAMkarya ke nivAraNArtha janyekatvatvaya ko anekavidha mAna kara janyaikatvatvajAtivizeSa ko dravyArambhakatAvacchedaka ekatvaniSTha jAti kA vyApya mAnA jAya yA dravyArambhakatAvacchedaka ekatvaniSTha jAti kA vyApya mAnA jAya ? do pakSa meM se eka bhI pakSa meM sAdhaka yA bAdhaka yukti na hone se donoM kA svIkAra karanA hogA yA eka kA bhI svIkAra nahIM ho sakatA / isalie svatantramatapariSkAra nAmunAsiva he" < yataH iti / magara yaha kathana bhI asaMgata hai| isakA kAraNa yaha hai nitya ekatva meM rahanevAlI evaM anantya avayavigata anitya ekatva meM rahanevAlI do dravyArambhakatAvacchedaka jAtivizeSa kA svIkAra karane para vyabhicAra kA prasaMga hogA / dvyaguNa kI utpatti anityaikatvavRtti dravyArambhakatAvacchedaka jAtivizeSa se avacchina ke binA hI hotI hai, kyoMki paramANu gataekatva meM anityaikatvavRtti tAdRza jAtivizeSa nahIM hai / evaM tryaNukAdi ghaTAdiparyanta dravya kI utpatti nityaikatvavRtti dravyArambhakatAvacchedaka jAtivizeSa se avacchinna ke binA hI hotI hai, kyoMki dvyaNukAdi kapAlaparyanta meM rahane vAlI ekatvasaMkhyA meM nityaikatvavRtti dravyArambhakatAvacchedaka jAtivizeSa kA abhAva hotA hai / ataH kAraNatAvacchedakAvacchitra ke binA hI dvyaNuka, tryaNuka Adi kI utpatti hone se vyatireka vyabhicAra dopa hogA / isakA nivAraNa karane ke lie donoM dravyArambhakatAvacchedaka ekatvavRtti jAtivizeSa se avacchinna kAraNa dravya kA janyatAvacchedaka jAti alaga alaga mAnanI hogI / vaha isa taraha, nityaikatvavRtti dravyArambhakatAvacchedaka jAtivizeSa se avacchinna (viziSTa) kA kAryatAvacchedaka dvyaNukatva hai aura anityaikatvavRtti dravyArambhakatA
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 393 madhyamasyAdrAdarahasye khaNDaH 2 - kA. * navyAnAM svatantramate sammatiH * sApi ca jalatvAdinA saGkIryamANA jalatvAdivyAghyA nAnA svIkAryati bahutarajAtikalpanAgauravam, ekatvaniSThajAtestaLyAyyatve tvekatvajanyatAvacchedakaM jAtindayameva svIkriyata iti lAghavamiti' vibhAgate, tadA svatantramatamapi samyagiti tu tavyAH / =--* jayalatA hai vacchedakaTyaNukatyajAte: nAnAtvaM jalatyAdivyApyatvaJca kalpanIye / tatazca na saGkaraprasaGgaH, jalatvaM vihAya pArthivadruyaNuke vartamAnasya vyaNukatvasya jalIyadrayaNuke'vartamAnatvAt, jalatvavyApyadvayaNukatvasyeva tatrA'bhyupagamAt / etena jalIyadvayaNuke pRthivItvaM vihAya vartamAnasya dvayaNukatvasya pAvitryaNuke dvayaNukatvaM vihAya vartamAnasya pRthivItvasya pArthivadryaNuke samAvezAtsaGkara ityapi nirastam, jalIyadyaguke pRthivItvA'bhAve sati tadvyApyavejAtyasya yazukatvasyA'sambhavAt, tadatiriktasya jalatvanyAyadyaNukatvasyaiva tatrAbhyupagamAt / parametAdRzakalpanAyAM mahAgauravamityAzayena tryAcakSate - sA'pi ceti / dvividhajanyatAvacchaMdakajAtirapi ca, jalatvAdinA saGkIryamANA jalatvAdilyApyA nAnA pratyekaM caturvidhA, svIkAryeti bahutarajAtikalpanAgauravaM = dazabidha-jAtikalpanAgauravam / tathAhi nityaikatvagatajAteranityaikatvagatajAtesnadavacchinnajanyatAvacchedikAyA jalavAdicatuSkavyApyAyA:pratyekaM caturvidhAyA jAtezca kalpanamiti dravyArambhakatAvacchedakajAte nAtvakalpane dazavidhajAtikalpanAgauravama / svatantramate ta janyaikatvaniSThajAte nAtvaM dravyArambhakatAvacchedakajAtivyAvyatvaM ceti kalpanAtra dazavidhajAtikalpanAgauravamityAzayena badanti - ekatvaniSThajAteH = janyakatvaniSThakallatvaviSajAte:, tasyApyatve = dravyArambhakatAvacchedakakavidhajAtivyApyatvAr3agIkAra, ta ekatvajanyatAvacchedakaM jAtidvayaM = anantyAvayavigatakatvaniSThajAtivizeSo'ntyAvayavigatakatva! niSThajAtivizeSazceti jAtiyaM. eva svIkrikayane iti dazavidhajAtyakalpanAta lAghavamiti = kAraNatAdyavanaDedakalAghavamiti, vibhAjyate svatantraiH tadanusAribhivA, tadA svatantramanamapi samyagiti tu navyAH pravadantIti zeSaH / bacchedaka jAtivizeSa se avacchinna kA janyatAvaTedaka tryaNukatva, caturaNukatva Adi se lekara ghaTatva paryanta yAnI antya avayavigata ghaTatva-paTattvAdi jAtiparyanta / isa taraha kA kAryakAraNabhAva mAnane para vyatireka vyabhicAra kA nivAraNa ho sakatA hai, kyoMki vyaNukatvAvacchinna ke prati anityaikatvagata jAtivizeSa se avacchinna kAraNa hI nahIM hai aura tryaNukatvAdi ghaTatvapaTatvaparyanta jAti se avacchinna ke prati nityaikatvavRtti jAtivizeSa se avacchinna kAraNa hI nahIM hai| akAraNa ke binA svakAraNasannidhAna se kArya kI utpatti hone para vyatireka vyabhicAra kA udbhAvana nahIM kiyA jA sakatA / magara dravyArambhakatAvacchedaka jAti ko anekavidha mAnane para tadavacchinna se nirUpita kAryatA ke avacchedakavithayA aneka jAti kI kalpanA kA gaurava hogA / itanA hI nahIM, jalatvAdi jAti ke sAtha sAMkarya bhI prasakna hogaa| vaha isa taraha, pArthiva vyaNuka meM nityaikatvagata jAtividropa se avacchinna kA kAryatAvacchedaka paNukatva jAti hai, magara jalava jAni nahI hai / tyaNuka jala meM jalatva jAti hai magara tAdRza vyaNukatva jAti nahIM hai / jaba ki jalIya iyaNuka meM jalatva jAti evaM tAdRzA yaNukatva jAti bhI rahatI hai / ataH jalatva jAti ke sAtha nityaikatvavRtti jAtivizepa se avacchinna kI kAryatAvacchedaka dyaNukatva jAti kA sAMkarya hogaa| ata: isa sAMkarya ke nivAraNAta anekavidha kAraNatAvacchedaka jAni se avacchizna se nirUpita kAryatA kI anekavidha avaRdaka jAti ko bhI jalatvAdivyApyarUpa meM anekavidha mAnanI hogii| matalaba ki nityaikatvagata kAraNatAtrachedaka jAti se acacchitra kI kAryatA kA avacchedaka dvayaNukatva bhI jalavAdi jAti kA vyApya anekavidha hai / pArthiva dvayaNuka meM jo kAryatAvacchedaka jAti vyaNukatva hai, vaha pRthvItva kI vyApya hai na ki jalatya kI tathA jalIya dravyaNuka meM jo kAryatAvacchedaka vyaNukatva jAti hai, vaha jalatva jAti kI vyApya hai na ki pRthvItva kI / ataH uparyukna sAMkarya kA avakAza nahIM hogA / ve paraspara vyadhikaraNa hI hone se ekatra samAviSTa nahIM ho sakatI / magara ekatvaniSTha dravyArambhakatAvacchedaka jAti ko anekavidha mAnane para tadavacchintra kI janyatAvacchedaka jAti ko bhI anekavidha mAnanA hogA, unameM se pratyeka ko jalatvAdi kI vyApya alagaalaga mAnanI hogI / isa taraha atyanta gaurava hotA hai| jaba ki ekatvaniSTha dravyArambhakatAvacchedaka jAti ko ekavidha mAna kara usakI vyApya janyaikatvatvajAtivizepa mAnane para ekatvagatajanyatAvacchedaka do jAti kI hI kalpanA karanI par3atI hai, atyAvayavigata ekatvasaMkhyA meM samaveta janyaikatvatvajAnicizepa aura anannyAvayavigata ekatva meM samaveta janyaikatvatvajAtivizeSa / isa pakSa meM lAghava hone se nitya aura anitya ekatva meM samavena dravyArambhakatAvacchedaka jAtivizepa ko anekavidha nahIM mAnI jA * sktii| ataH janyaikatvatva ko dvividha mAnane meM evaM janyaikatvatvavizeSa ko, jo anantyAvayavigata ekatva meM samaveta hai, hI - - -
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ *janyabhAvamAtrasya sasamavAyikAraNatvA'niyama: * etanmate vijAtIyasaMyogasyApi janyadravyaM prati pRthakAraNatvA'kalpanAllAghavam / janyabhAvamAprasya sasamavAyikAraNakatvaniyamastvasindaH, sindau vA tatra dravyatvenaiva tathAtvamastviti = = = ==* jayalatA. * atraiva prakaraNakAra: svakIyamAMsalamImAMsonmeSamAvirbhAvayati - etanmata iti / svatantramate, vijAtIyasaMyogasyApi = dravyArambhakavilakSaNyAvayavasaMyogasyApi, janyadravyaM = janyadravyatvAvacchinnaM, prati pRthakAraNatvA'kalpanAt = avayavavilakSaNasaMyogatvena rUpeNa kAraNatvasyA'nabhyupagamAta, lAghavaM = kAraNatAvacchedakadharmalAghavam / janyadravyaM prati svAvayavAnAM svAvayabavijAtIyasaMyogasya ca kAraNatve'pi kAraNatAvacchedakaM na dravyatvAdi vijAtIyasaMyogatvaM vA kintvekatvatvameva / samabAyikAraNatAvacchedakatAvacchedakasambandhAH svAzrayasamavAyo samavAyikAraNatAvacchedakatAbacchedakasaMsargazca syAzrayasAmAnAdhikaraNyaM ekatvatvasya tena sambandhena yathAkramamavayaveSvavayava vijAtIyasaMyoge ca vartamAnatvAt / sAmAnAdikaraNyamapi samavAyena bodhyaM, tena na ko'pyatiprasaGagaH / samavApikAraNatAvacchedakasambandhaH tAdAtmyasaMsargo'samavAyikAraNatAbacchedakasambandhazca samavAya:, tena na dezA'niyamaprasaGga / tathAhi dravyArambhakatAvacchedaka ekatvaniSTho jAtivizeSaH svAzrayasamavAyena kapAlAdI vartate, kapAlAdeH svapadapratipAdyaikatvatvAzrayaikatvasar3akhyAsamavAyitvAta, svAzrayasAmAnAdhikaraNyena ca kapAladvayavilakSaNasaMyogAdI vartate, tasyaikatvatvAzrayaikallasaGkhyAdhikaraNakapAlAdisamavetalyAt / kapAlAdau tAdAtmyena kapAlAdeH samavAyena kapAladvayasaMyogAdezca vartamAnatvAt tatraiva samavAyena ghaTAderUtpatti: na tvanyajetyevaM janyadravyotpAdaniyamasambhavenaikatvatvena rUpeNaiva samabAyikAraNatvamasamavApikAraNatvaJcati kAraNatAvacchedakadharmalAghavamiti bhAvaH / / nanu samavAyena janyadravyatvAvacchinna prati svAzrayasamavAyenaikatvatvaviziSTasya tAdAtmyena samavAyikAraNatvaM svAzrayasAmAnAdhikaraNyenaikatvatvaviziSTasya ca samanAyenA'samabAyikAraNatvamityevaMkalpanA na yuktA, svatantramate tAdRzakatvatvasyA'ntyAcayavisamatetaikatvA samavetatvA'bhyupagamenA'ntyAvavinA ghaTAdeH samavAyikAraNatvA'sambhavena tadgataguNAdeH sasamavAyikAraNakatvaniyamo vyAnyeta / na cedaM dRSTamiSTaM vA, janyabhAvamAtrasya sasamavAyikAraNakatvaniyamAt, anyathA ghaTAderapi kapAlAdikamRte utpattiprasaGgAdityAzaGkAyAmAha - janyabhAvamAtrasya = janyattve sati bhAvatvAvacchinnasya, sasamavAyikAraNakatvaniyamastu asiddhaH = vipakSabAdhakatarkazUnyaH aprasiddhonamyupagato veti / kapAlanAzottaraM ghaTanAzAt taduttaraM tadgataguNAdinAzAt janya- / bhAvasya samavAyikAraNaM binA kSaramekamavasthitiprasiddhaH, asamavAyikAraNanAzasya hetutvamate ca kapAlAdinAzottaramasamavAyikAraNanAze satyeva ghaTAdinAzA'bhyupagamena niradhikaraNasya ghaTAdeH kSaNadvayamavasthitiprasiddheH tadeva bahutarakSaNamapi niradhikaraNasya janyabhAvasyA dhvasthAne bAdhakA bhAvAnna tAdRzaniyamo'bhyupeyata iti bhAvaH / ___ abhyupagamyAha - siddhau veti / tatra -- janyabhAvatvAvacchinnasya sasamavAyikAraNakananiyame / dravyatvenaiveti / janyadravyatvena, pavakAreNa janyabhAvatvatryavacchaMdaH kRtaH / tatazca janyadravyatvAvacchinasya tathAtvaM = sasamavAyikAraNakatvamityeva niyama: - : -- dravyArambhakatAvacchedaka jAtivizepa kA byApya mAnane meM lAghaca hI vinigamaka , pakSapAtI hai" <- aisA vicAravimarza karane para to svatantramata hI yuktisaMgata hai, aisA navya naiyAyikoM kA kathana hai / svatantramata meM lAyava * tanmate, iti / prakaraNakAra svatantramata ke prati apane vicAra ko vyakta karate hue kahate hai ki / svatantramata meM avayavavijAtIyasaMyoga kI bijAtIyasaMyogatvena pRthak kAraNatA kI kalpanA anAvazyaka hai, kyoMki ekatvatvavizeSa jAti hI asamavAyikaraNatAvacchedaka bhI ho sakatI hai| kapAlAdi avayava meM cijAtIyasaMyogasvarUpa cyAsamavAyikAraNa rahatA hai aura vahA~ ekatvatvavizeSa kA Anaya ekatva guNa bhI rahatA hai| ata: vijAtIya saMyoga meM tAdRza ekatvatvajAtivizeSa svAzrayasAmAnAdhikaraNyasambandha se raha sakatI hai| sva ekatvatvavizepa, usake Azraya ekatva guNa kA sAmAnAdhikaraNya vijAtIyasaMyoga meM rahatA hai| ata: ekatvatvavizeSa ko dravyArambhakatAvacchedaka mAnane meM lAyava hai / yadyapi antyAcayavigata ekatvasaMkhyA meM dravyArambhakatA. avacchedaka jAti nahIM rahatI hai| ataH svAzrayasamavAyasambandha se ekatvatvavizepa ke Azraya ko samacAyikAraNa mAnane para aMtyAvayI ghaTAdi samavAyikAraNa nahIM bana sakate / ataH ghaTAdigata guNa, kriyA meM sasamavAyikAraNakatva = samavAyikAraNajanyatva yA samavAyikAraNasahitatva anupapatra bana jaayegaa| niyama to yaha hai ki janya bhAvamAtra sasamarAyikAraNaka hI hotA hai| isa
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ .--.. . 35. "yamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 - kA.. * nibhAnyaM padanicAra:* na tadanurodhena dravyaniSThajAtivizeSakalpanasiti vibhAvyam / -* jayalaIld ... ... ........ - astu iti hetoH na tadanurodhena = antyAvayavisamavetaguNAdyanurodhena, dravyaniSThajAtivizeSakalpanaM = dravyaniSTatayA vaijAtyakalpanam / janyadravyatvAvacchinnasya sasamavAyikAraNakatvaniyamA'bhyupagamena ghaTAdigataguNAdyanurodhena ghaTAdivRttivejAtyaM na tatsamabAyikAraNatAracchedakatayA kalpanIyam / etena baTAdiguNAdhanyathAnupapattyA ghaTAdeH samavAyikAraNatyasampAdanAya antyAvayavigatakatve ekatvatva vizeSajAti: kalpanIyA / tathA ca janyadravyaM prati tattadantyAvayavitvenA'nantapratibadhya-pratibandhakamAvakalpanAgauravam / ghaTAdI vA vajAtyakalpane'dhikajAtikalpanAgauravam / tadakalpane na janyabhAvatvAvacchinnasya sasamavAdhikAraNakatvaniyamabhaGga iti kalpanAzastratrayI tryambakanetratritayIva bIkata ityapi parAkRtam, tatra janyadravyatvaviraheNa sasamavAyikAraNakatvAivazyambhAvAbhAvAt / yadvA tatra = janyabhAvamAtre, dravyatvenaiva tadhAtvaM = samavAyikAraNatvamityarthaH / janyadravyamAtravRnivajAtyAvacchinnaM prati svasamavAvisamavAyena ekatvatvavidoSeNA'ntyAvayavyekatvAsamavetena samacAvikAraNatA, janyasanmAtravRttibaijA tyAvacchinnaM prati dravyatvena samavAyikAraNatetyagIkAro'stu / etena antyAvayaviniguNAderAkasmikatvaprasaGgo'pi pratyuktaH, antyAyayavini janyabhAvasamavAyikAraNatAvacchedakI bhUtadravyatvasya sattvAditi na tadanurodhena = antyAvayaviguNAdyanyathAnupapattyA, dravyaniSThajAtivizeSakalpanamityevaM vyAkhyAntaraM draSTavyam / itthazca tamo'vayaveSu yadekatvaM vartate tatra dravyArambhakatAvacchedakajAtivizeSasya vartamAnatvena na tamo nyotpAdAnavakAza iti svatantramatAnusAreNApi tamaso dranyatvaM nirAbAdhamiti prakaraNakArAzayaH / vastunastu antyAvayaJyekatvAsagavetasyaikatyasamavetasya jAtivizeSasya svAzrayasamavAyena dravyArambhakatAvacchedakatvaM ca yuktam, gaganAdarapi dravyArambhakatvaprasaGgAt, gaganasamavetaikatve dravyArambhakatAvacchedakajAtivizeSasya samavetatvAt / na ca tasya vibhudranyakanyA samavetatvAinyusanamAna doSa vAcyam, tathApi bhanaso dravyArambhakalyaprasaGgAt / na ca niravayavadravyaikalve tasyA nabhyupagamAtra doSa iti vaktavyam, 'pArthivAdiparamANUnAM dravyAranArambhakatvAsaGgAt / etenAnantyAvayabigatakatvamAtrabRttitvamapi tasya pratyuktam / na ca mano'nyaniracayabadravyAntyAvayavigatakatvA samavetatve satyekatvasamavetA yo jAtivizeSa: tasyaiva dravyArambhakatAvadakatvamiti vaktavyama, tathApi janyagaNAdikaM prati janmabhAvaM prati vA pRthakAraNakalapanAyA Avazyakatvena nAnAkAryakAraNabhAvagauravasyA'vyAhatatyAt, tAdRzajAtivizeSakalpanaM punaradhikarmavetyAdisUcanArdhaM 'vibhAjyami'tyuktamiti tu dhyeyam / sAmpratamuyogitvAta zrInayodayavijayaviracitaH andhakArabhAvavAdaH pradadaryaMta / tathAhi - nipama kA bhaMga hI ekatyatyajAtivizeSa ko dravyArambhakatAvacchedaka mAnane meM bAdhaka hai tathApi nAdRza niyama meM koI pramANa na hone se vaha niyama hI hameM amAnya hai| isalie ukta niyama kA bhaMga aMtyAvayavigata ekatva meM avRti ekatvatvavizeSa ko dravyArambhakatAvacchedaka mAnane meM bAdhaka nahIM ho sakatA / yadi ukta niyama ko mAnya karanA ho to bhI janyabhAvamAtra ke sthAna meM janyadravyamAtra ko hI sasamavAyikAraNaka mAnanA cAhie / matalaba ki 'jo jo janya dravya hai, yaha vaha samavAdhikAraNayukta hI hotA hai' ityAkAraka niyama ko prasiddha-prAmANika mAnanA cAhie / ghaTAdi meM rahane vAle janya guNa kriyA to dravya se bhinna hai / ataH use samavAyikAraNasahita mAnane kI koI AvazyakatA bhI nahIM rahatI hai aura ukta niyama ke bhaMga kA bhI koI prasaMga nahIM hai / athavA janyabhAvamAtra ke prati dravyatvarUpa se samavAyikAraNatA kA svIkAra karane para bhI ghaTAdi meM utpanna hone vAle guNAdi kI utpatti kA nirvAha ho sakatA hai, kyoMki ghaTAdi meM dravyatva rahatA hI hai / janyabhAvamAtra ke prati dravyatvarUpa se samavAyikAraNatA kA svIkAra karane kA dUsarA lAbha yaha hai ki antya avayavI dravya meM guNa, kriyA kI kAraNatAvacchedaka jAticizepa kI kalpanA bhI anAvazyaka rahatI hai| ghaTAdi meM utpanna hone vAle guNa, kriyA ke prati dravyagana jAti kI tatkAraNatAvaDedakavidhayA kalpanA kA gaurava bhI svatantra mata meM aprasakta hai| isalie ekatvasamaveta jAtivizeSa ko hI dravyArambhakatAvadaka mAnanA yukta hai, na ki dravyasamaveta jAtivizeSa ko / aisA svatantramatAnusAra vicAra karane para andhakAra dravya kI utpatti kA nirvAha ho sakatA hai, kyoMki andhakAra ke avayava meM svAzrayasamavAyasambandha se evaM tAdRzAvayavasaMyoga meM svAzrayasAmAnAdhikaraNyasambandha se nyArambhakatAvadaka ekanyattvajAtivizeSa vidyamAna hai| ataH svatantramatAnusAra andhakAra | ko dranya mAnA jA sakatA hai aisA vibhAvana - vimarza karanA cAhie / niSkarSa - andhakAra cyAtmaka hai /
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ * andhakAravAdasaMvAdaH --- -* gayalatA hai| jalpantyanalpasaMkalpAH kecit karkazatArtikAH / dhvAntamatyantA'sadaMzaM tejasAmiti nizcitam / / 1 / / tanna tathyaM tatastasya tathAtve'dhyakSataH sadA / sarvatra grahaNaM nRNAM syAt traikAlikatA'sya cat / / 2 / / yathA''lokasya sattvenAndhakAro'dhyanato dhruvam / gRhyate na tatastasmin syAt traikAlikatA matA // 3 // tadapyacAruvacanaM yat tairyatnAdudIritam / yato yo yadabhAvaH syAt sa tasmin sati nekSyate / / 4 / / tad yathaikayaTe nAvyanyakambhAnAmabhAvatA / pratyakSA taijasakena syAt tathA'nyatviSAmasI ||5|| atastaraNitejoM zairanyo (d) dyotAsadaMzatA / pratyakSatastamorUpA nRbhirno gRhyate katham // 6 // adhaikasUryAloko'pi vipakSo'nyatveiSAM tataH / tamo'tpantAbhAvarUpaM na syAlocanagocaram / / 7 / / evaM ca bruvatAM teSAM kazcidevaM badatyapi / pratyakSastejasA nAsAbandhakAro guNAzrayaH ||8|| kathaM caivaM naika: kumbho'nyakumbhAbhAvavairyabhUt / tathA ca syAd ghaTAbhAvo lakSyasteSAM na cakSuSA // 9|| ___ api caikArkAlokAMzairAkrAnte jagatItale / tebhyo bhinnasvabhAvAnAmabhAvastejasAM bhavet ||10|| sojasti pratItaH sarveSAM pratyakSAcAracAkSuSAt / paraM sakaH samastIti tad vakttavyaM saMyuktibhiH // 11 // __ atra nu prAgabhAvAdeH pravezasya vimarzanam / zvapAkasparzavat tyAjayaM tad yannAGgIkRtAnugam // 12 // astu vA tat tathApi syAt tasmAt teSAM hi hitam / yasmAdatraitadaneho grahaNAnyatyapadopamam // 13 // athAbhyupagataH pUrvaM so'sau cedatra sUtritaH / anArataM tamastarhi vizadaM syAd dineGginAm / / 14 / / na cAbhAvena sarvAMsAM bhAsAM syAt tamaso grahaH / iti bAnyaM yataH kRSNarAtrI tArakatejasi // 15|| andhakAro dRzA grAhyo pathArthaH puruSAdikaH / anyavAso'pi bhAbhAyaM bhaved dRgaviSayI vizAm / / 16 / / tathA ca tairabhyupetA bhAvasyAbhAvarUpatA / tato'bhUdicchatAM teSAmAyaM mUlavyayodaya: // 17 // prakAzena prabhAtAyAM vibhAyA~ yathekSaNAt / dhvAntaM tanubhRtAM grAhyaM tathA ghastre'stu tadgrahaH // 18 // divase ca kvacittejomizritaM gRhyate tataH / pratyakSeNa pratItaM tat tathAbhUtaM satAmapi / / 19 / / tasmAt sarvatra yatra syAd dyutInAmasadaMzatA / tanmate timirAkArA tatra tAsAM kathaM na sA // 20 // api ca kacidu(d) dyotAnyantAbhAvo vibhA vinA / kRSNastasyAM ca dRggrAhyo kRSNo'pyastIti kautukam // 21|| adhAtyutkaTa (1va) - ke na tamo'bhAvarUpabhRta / bhaved vizA dRzA grAhyamityatrottaramuttamam / / 22 / / iti cet tarhi no tasmi~stAdRze rUpavattamaH / dRggrAhyamityapi vyaktuM - vakttuH kA vAkyavakratA / / 23 / / bhAbhAvavattamobhAvaH pratyakSeNa pravartataM / paraM caturzvabhAveSu taiH sthitiH kyAsya kalpitA ||24|| pratyakSa bhrAntamevedamiti cet tarhi taiH paraiH / arciSAM pratiSedhe'pi tat tathA kathitaM na kim / / 25|| kiJca rUpAvArakAdya ahInA iha hetaraH / tadA hitAhitA ete pUrvAcAryaH prarUpitAH // 26 // jJeyAste tatkRtagrandhAdhuktyADambarabandhurAH / vakra (katra) - baktR - vacovRkSavyUhapradhvaMsasindhurAH // 27 / / adhAlokaM vinA nRNAM netreNa grahaNAt tamaH | abhAvarUpaM vikhyAtaM tataste hetabo hatAH // 28 // prAgabhAvadayo bhAvA bhaNitA nAtra zobhanAH / bhUchAyeSvabhyupetA tadatyantAbhAvatA bhavet ||29|| upAyo'yamapi prauDhaH paNDitaparSadi / yukttayuktticiyukttatvAt pratIpa: syAt tadIpsite ||30|| __ yatastaijasarUpatvAdAlokApekSayekSaNAt / grAhyatAstvandhakArANAmanapAdAdidarzane ||31|| tathA cAsiddhaviddhatvAt tadukto heturAturaH / ataH pUrvagurUpanAH syurhetavaste'nupadravAH // 32 // hetAvanyAlokAkUte kathite vidyudAdibhiH / vyabhicAro du:svabhAvo bhrAjate bhISaNo bhRzam / / 33|| sAdhyAsAdhya-sadhakalve syAdasI sadRzaH sadA | ataH prakaraNasamadoSaduSTastu tanmate ||34|| ayaM heturityakAntaH sakala: zakalIkRtaH / kathaM karoti saMkrAntaM tat svAnteSu samIhitam ||35|| AtrAlokAbhAvarUpo dRSTAnto'pi cayaH zrutaH / sa tu teSAmapi mate pANDityApohapoSakaH // 36 / / athAstu heturvyatirekyasI naH paTazca dRSTAntatayA paTiSThaH / tathA'pyanaikAntikatAGganA'sya saMsargaraGgAnivRttimeti // 37 //
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 397 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 . kA. vAdidevamUkhicanAtidevAH = = jayatatA * dravyaM vibhAinyannayanapratItaM nirIkSaNIyaM kiraNena nRNAm / astIti cet tarhi tamo zuNizvapyevaM vikalpaH kriyate kathaM na / / 38|| atha dravyacAkSuSatvAvacchinnaM prati kAraNam / bhAsaMyogo na ca prokttAd vairUpyaM dhAmni bAdhate // 39 // saMyogo'bhyudito vibhA-gaganayoH so'pi prabhAyAM sthitastasyAlocanagocaratvacane syAt sAdhanaM bhUspRzAm / ityaM yat kapaTAt paTuprakaTana teSAM tu tatprojjhitaghrAgalbhyapratipAdakaM kimaparaM proktaM bhaved bhAsuram // 4 // kimasAbaMzusaMyogazca(a) kSupA gRhyate na vA / pradhA:pezala: pakSopratItyaiba parAhataH ||4|| pura:stho na puSTo'sau yAdRzA nekSyate vibhA / tathA ca syAta tayA nArthasArthagrahaNasaMkathA // 42|| athAgRhIta: saMyogaH kalazAmbakayoryathA / prakAzakaH karIrasya tadhAvApi nirUpyate / / 43|| jainAnAM vacanaM nedaM mAnyaM yatretra-kumbhayoH / saMyogo nAGgIkRto nAsti tairadhyakSavirodhataH ||4|| kazcit kuyuktyA kathitoDambakasya saGgaH svakAnte; kalIna sAkam / tathApi te darzitadoSadIptiM kadApyapAkartumakovidAH syuH // 45 // api cAloka-ghaTayoH saMyogo nAdato dazA / kaladAsya vyaJjaka: syAd vaiparItyamiti sthitam // 46 / / rociSAM cApi naiteSAM bhASayA cakSuSA grahaH / tathA ca sarvadA santu te tamobAdhitAmbakAH // 47 // ata AlokasaMyogo pleviSaya na ya: / kumAdinAkSAve.gau hetuH syAditi nizcitam // 48 // duggrAhAtAyAM na hi heturicchet saMyoga Alokagado grutezcet / so'syAstadA netyapi kozapAnapratyAyanIyaM paThanaM pareSAm / / 4 / / prapazco'pacayenApi tviSo'tyantAsadaMdAtAm / dhvAnte vaktuM na zakttAH syuH svabudbhibalino'pi ca // 50|| astu vA taijasA'tyantAbhAvatA tamasaH param / nAsyAgnirUpAt tairukttAnnevAdanubhavo bhavet // 51|| anyathA tasya sa bhavet pradIpapaTalAdapi / ubhayAtrAbizeSeNa yatairu(da) dyotatA zritA / / 52|| ____ athAmbakamanudbhUtarUpasaMsargasundaram / atastaijasAkAramandhakAraprakAzakam // 53|| dIpapeTakamudbhUtarUpabhUSaNabhAsuram / bhUcchAyA'bhivyaJjakaM tatra syAt tannoktadoSatA ||4|| iti cet tarhi saMtaptataila-toyahatAzanAta / ayasta dhvAntapratibhAvAnAM pratibhAsatA // 55|| tasvIkRtau tu tehiM niyU~DhA prahamUdatA / tathA ca tena rakSanti dakSazikSA svacetasi // 56 // yathA'nudbhUtarUpADhace netrAgnAvasti yogyatA / taptatailAdivahrau na sA bhUchAyAdibhAsane // 57 // tadapyasajjato'tejolakSaNA zrUNamIkSaNam / gRhNAti yogyatAsaGgaM kadhaM na timirAdikam // 58|| ata eva devasUripramukhaiH pUrvasUribhiH / vipazcidbhiH paraizvAsmin bahirUpamapAkRtam / / 6 / / tamapakAzakAnyathAnnupapattyAdihetubhiH / api taireva nayane niSiddhAnilarUpatA // 6 // adha rUpAdiSu paJcasu madhye rUpasya saMvakArasya / vyaJjakadravyAdambaka (23) bhagnidravyaM satAM siddham // 62|| tadakAntaM heturasI tataH syasAdhyasya sAdhako nayAH / atamonyaJjakarUpopAdhi-vyAdhivyathAnyagra: / / 63 / / vIraistu pUrvagurubhirvimbito buddhibANato bahudhA / heturayaM tadupAyo vijJayastatkRtagrandhaiH // 64|| tathApyupAyaM granthasthaM kazcit zRNvantu paNDitAH / gandhasyApi vyaJjako'sti dIpo dRSTAntatoditaH // 65 // hetustato'sau saMjAta: samakSebhyaH parAGmukhaH / tejasatvaM kuto netre vidhAtuM dhAvati dhruvam // 66 // adha pradIpoDaguvadirgandhasidbhinibandhanam / iti cet tarhi lAlA'pi rasontade paTurbhavet // 67|| tathA ca syAd rUpAdiSu paJcasvityAdisAdhanAt / rasAnAyAM payorUpaM kathaM vAcyaM vipazcitAm // 68|| cakSurna taijasaM tejovyaJjakena suhetunA / vidyate nAtra dIpena vyabhicAraparAbhavaH ||69|| bedamaratnaM nijAkAramekaM vyaJjayati sphuTam / tejasAM vyaJjakeneti tattvaM hetau tu cintitam / / 70 / / tathApi dIpe svarNAnAM bahUnAM vyaJjakatvataH / sa eva darzito doSa ityAkUtakathA vRthA ||71|| siddhaM svarNaM yato'tejo hetubhivatAdibhiH / upapanyA tathA rUpaM taccoktaM tarkakautukaiH / / 72 / / %3
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ * tamaso dravyavasthApanam * =-=* jayalAtA hai iti prapazvatasteSAM hetoH kuzalatA kadham / tadete hastavinyastatuNDAstiSThantu cintayA // 73 / / atha svarNamaridravyAyoge'tyantAgnisaMgame / nocchidyamAnadravatAzrayeNa syAdapArthivam / / 74 / / pArizeSAt ta saMsiddhaM suvarNaM taijasaM satAm / tatastejovyaJjakatveheturvairI nivAritaH ||5|| tayuktaM yato hAhA hetunA'nena hATakam / tanmate'pyanignarUpa na pAnIyaparamANuvat ||6|| tyaktvA'tra hetasta vizeSaNAni nAcyo'nyathA syAta tadapiTanA'sya / tathA ca hemno na hi bandhurAGgo dhanaJjayAbhAva udIrito'sau / / 77|| na tAmrarUpyatra sumukhyadhAtI vicakSaNAnAM vyabhicAracintA / asmin yato'nena suhetutaivAhutAzanatvaM bhavati pratItam / / 78|| yatatha pArizeSyAdityAdi gaditaM sundaraM na tat / kApyagnAcanubhUtA na kairapi dravatA yataH ||79 / / adha rUpopalambhena tasmin sAkhIkRteti cet / tarhi tena taba raso guNo nAGgIkRtaH katham // 8 // prokttaprakArato hetustejovyaJjakalakSaNaH / bAdhabandhanasaMbandhabandhyaH syAt sAdhyasAdhakaH / / 81|| vairocanaM kAJcanaM ceta tarhi tasya kathaM bhavet / nAgakaM bhUSaNaM cApi na hyetat tena tejasam // 82|| vartante yukttayo baDhyo'mbake'gnitvakSatau param / etAvAneva vistAraH sUriNA'nariNA kRtaH // 8 // te (a) dhvAntaM dIdhitevaMsaM cedUcustarhi te cudhaiH / kayAcidanayA rItyA'vagantavyA tiraskRtAH ||8|| prAgabhAvAdirUpaM te tejasasta mahatyapi / vaktuM vyakttA na yuktyA syustannaitanmatamuttamam ||85|| sthityutpatti-vipattirUpapaTutApuSTaM tamaH pudgaladravyaM rUpanibandhanAdapi budhaiH saMsthApitaM parSadi / nAsiddhAdikadUSaNe pravaNatA syAdasya tasminnidaM saMsiddhaM sutarAM yato matimatAM saJcAkSuSA'dhyakSataH // 86 // adhAndhakAro bibidhIvidigdhairyuktyoktta AropitanIlarUpaH / tasmAdasiddhena viruddhametatra sAdhanaM sAdhayati ca sAdhyam / / 87|| atreyaM pratikriyA - abhAve yena kenApi rUpAropo na cakSuSA / gRhItastena nirbAdhaM nibandhanamidaM babhI ||88|| atho yathA darpaNAdau vidyate badanabhramaH | bhUchAye'pi bhavet puMsAM tathA rUpaguNasya saH // 8 // rUpabhrAntirandhakAre tairukttA'smAnidarzanAt / paraM na sA bhAsureti bhAsate pratibhAbhRtAm // 9 // ramyaH kriyAparimANarUpaprabhatihetabhiH / pratibimba yato jaina vyatvena vinizcitam / / 9.1|| sparzaH satAM tu sphurati pratIto rUpAdapi dhvAntaguNinyayobat / / tathApi tasminnativakravAkyaiH sparzA'sadaMza kRduzo dizAnti ||92|| spo'tra zItaH kathamanyathA syuH pAndhAH prataptAstapanasya tApAt / vaktAra evaM rajanItimiskhe jAtAni gAtrANyatha zItalAni / / 23 / / athAndhakArapaTalopete'pavarakAdike / geharatne samAnIte tama:stomo'sti tatra na // 9 // pUrvavid gRhyate tatra kathaM zaityaM tvacA yataH / sattA naimittikasyApi na nimittAsadaMzataH // 15 // kArya-kAraNavaiziSTyamuddizyaitat prakAzitam / anyathA daNDanAze'pi kumbhasya syAdabhAvatA // 96 / / taduktaM tyakttakRNNAkArAstAmasapudgalAH / tatra santIti tatsaMsthaM zaityaM saMprApyate tvacA // 17 // yathA kvacidabhedasya bhAsairvA taissahAmbhasaH / zaityaM grAhyaM tathA'trApi pradhvarA tatprarUpaNA // 98 // tathogrAgnyAdisaMsargA?tyaM saMtamase sthitam / na hi syAdaGginAM grAhyaM yathA tattoyasaMgatam / / 99|| dravye svarUpavaicitryaM cintyamAnaM vipazcitAm / nimittAnAM vicitratvAd syAd tyamohanivRttaye // 10 // pramANato'pi sphuTarUpatAyA ApAdanAdapratiSedhasaudhe / / dhyAto'ndhakAro vibudhairadhA(38)ndhyaiH sadA sthitasrAsitasAdhvasAndhyaiH // 101 //
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 359 madhyamasyAdrAdarahasye khaNDaH 2 . kA.5 * tamasaH pRthivItvApattinirAsa: * : __ itthara tamaso bhAvatve'numAnamapyAhuH tamo bhAvarUpaM dhanataranikaralaharIpramukhazabdayaMpa|| dizyamAnatvAt Alokavadi'tyAdi / nanu tamaso nIlarUpavatve pRthivItvameva sthAnAtireka iti ? ta, rUpaparAvRtti=-=-=- = - = -* jayalatA * sthirAjajenetyamathopadiSTAdasmAt prakArAt parapakSabAdhaH / __ bAdaM babhUvaiva tataH pareSAM kathaM kRtArthaH svamanorathaH syAt ? ||10|| pezalapaTUpapattyA puNyAya pare parAkRtA ityam / avigAnaguNasmaraNairyaH zvacArutaracaraNaiH // 1.3|| tArkikasabhAsurendrAH jayantu te vijayadevamunicandrAH / budhaRddhivijayagurava: zrItapagaNAsAdhusurataravaH / / 104|| zrImaNDapAcale'smin mudA jihAMgIrasAhinA dattam / mahAtapeti vizadaM bibhrANaM bandhuraM birudam / / 15 / / nandAntarikSa-RSi-rAtripatipramANe (1705) / varSe sitarebhyatanayena nayodayena / yuktteH padhaH kumatakUTavinAzako'yaM yo darzito bhavatu dhruvavat sthiraH saH // 106|| ityandhakArabhAvavAdaH || pratyakSeNaiva tamaso dravyatvasiddhAvapi pratyakSeNA''kalitamapyarthamanumAnena bubhutsante tarkarasikA' itivacanena pramANasampla- | vavAdimanoraJjanArdhaM prAcAM jainAcAryANAM zrIratnaprabhasUriprabhRtInAmanumAnaprayogaM prakaraNakAra Adarzayati - ityaJca tamaso bhAvatve'numAnamapyAhariti / spaSTamustAnumAnam / Adipadena 'tamo bhAvarUpaM ghaTAdyAvArakatvAt kANDapaTavat, nAbhAvarUpaM tamaH prAgabhAvAdyasvabhAvatvAt, vyomavaditi, bhAvarUpaM tamaH utpattimattve satyanityatvAt ghaTavadi' (syA. ratnA. 518) tyAdini syAdvAdaratnAkAroktAni tatvArthAvRttyAdhuktAni cAnumAnAni grAhayANi / zakate - nanviti / cedityanenAnvayaH / tamaso nIlarUparattve = nirupAdhikanIlarUpAzrayatve, pRthivItvameva syAt, evakAraphalaM kaNThata Aha - nAtirekaH iti / tadhAhi na tAvannIlarUpasya tamasaH toyAdibhAvasambhavaH; toyatejaso: sitatvAt pavanAdInAvArUpatvAt / tatazca pArizeSanyAyena tamasaH pRthivItvameva syAt, na tu pRthivItaradravyatvamiti zaGkAzayaH / nanu nIlarUpavattvena tamasaH pRdhinItve kadAcit tatra ghaTAdAviva rUpaparAvRttirapi syAt, anyatA suvarNasyApi pItarUpavatvena pRdhivItvaM prasajyeta / na ca svarNasya pRthivItve gandhavattvaprasaGgo bAdhaka iti vAcyam, tamasyapi tasya jAgarukatvAditi | suvarNavat tamasyapi rUpaparAvRttiprayojakasya pRthivItvasyA'bhAva evopagantavya ityAzayena prakaraNakAra: tannirAkaroti - neti / prAcIna jainAcArya kA tamobhAvatvasAdhaka OM itthaM. iti / ratnaprabhari Adi prAcIna jainAcAryoM ne andhakAra meM bhAvatva kI siddhi karane ke lie anumAnaprayoga bhI ratnAkarAyatArikA Adi granthoM meM batAye haiM / vaha isa taraha - andhakAra bhAvAtmaka hai, kyoMki ghanatara, nikara, lahara Adi zabda se vaha vyavahArya hai, jaise Aloka / Aloka naiyAyikAdi mata meM bhAvAtmaka hI hai tathA jaise 'yahA~ atyanta Aloka hai, yaha Aloka kA nikara-samUha hai, prakAza kI lahara' ityAdi vyavahAra hotA hai, ThIka vaise hI 'yahA~ atyanta dhanA a~dherA hai, tago nikaraM, tamo laharI' ityAdi vyavahAra bhI hotA hai| ata: Aloka kI bhA~ti andhakAra bhI bhAvAtmaka hI hai| samAna vyavahAra hone para bhI eka ko bhAvAtmaka mAnanA aura dUsare ko abhAvAtmaka mAnanA isameM koI buddhimattA nahIM hai| ata: dAnoM meM bhAvatva kA aMgIkAra karanA cAhie / bhAvAtva yahA~ dravyatvarUpa meM abhISTa hai / ataH ukta anumAna pramANa se andhakArAtmaka pakSa meM dravyatvasvarUpa sAdhya kI siddhi ho sakatI hai| ___ andhakAra pRthvI nahIM hai nanu tama. iti / yahA~ yaha zaMkA ho sakatI hai -> "andhakAra meM nIla rUpa kA svIkAra karane para andhakAra pRthvIsvarUpa hI hogA, kyoMki pRthvI ko chor3akara anya kisI dravya meM nIla rUpa nahIM rahatA hai" <- to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki | andhakAra ko pRthvI mAnane para pAka se usaseM rUpa kI parAvRtti honI cAhie / magara andhakAra ke nIla rUpa kI parAvRtti nahIM hotI hai| ata: rUpaparAvRttiprayojaka pRthvItva kA tama meM svIkAra nahIM kiyA jA sakatA / yaha ThIka usI taraha upapana ho sakatA hai jaise taijasa cUlya meM pRthvItva kA abhAva / sphuTika, maNi Adi dravya ke rUpa meM pAka se bhI rUpa kA parAvartana
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ * laghusyAdvAdarahasya-nyAyakaNikAsaMvAdaH prayojaka pRthivItvAbhAvasya tejasIva tamasyapi tavA'pi durapahnavatvAt / nanvevaM nIlavAyikAraNatAvacchedakapRthivItvAbhAvavati tamasi nIlamAkasmikaM syAditi cet ? na, ubhayasAdhAraNajAtivizeSasyaiva nIlasamavAyikAraNatAvacchedakatvAt, vijAtIyAnuSNAzItasparzasyeva vijAtIyanIlasyaiva pRthivItvaM janakatAvacchedakamityapyAhuH / * jayalatA tavApi naiyAyikasyApi / laghusyAdrAdarahasye cAtra 'dAhapayojaka pRthivItvAbhAvasya jale iva tamasyapi tAnapalapanIyatvAt (la.syA.raha. pU. 18) ityevaM pAThaH prakaraNakAreNa likhitaH / nanu suvarNavattamasi pRthivItvA'bhAbopagame svarNarUpavat tamorUpapyopAdhikaM syAt / etena kAlindIsalilasyeva tamasaH kAlimA na paropadhAnAt, anupahitasya kadAcidapi svAbhAvikarUpAntazAlinaH tamaso'nupalabdheH, kSetrasamuddhRtasyeva kAlindIvAriNaH svAbhAvikasvaccha dhavalasyeti pratyuktam, svarNapItarUpasyA'pi tadvadeva nirupAdhikatvApatteH, tamasyapi zukletararUpasyAkasmikatvApattezvetyAzayena kazcicchaGkate nanviti / nIlamAkasmikaM syAditi, nIlatvAvacchinnaM prati pRthivItvena hetutvAtacchUnye tamasi nIlarUpotpAdAttadAkasmikatvaM prasajyeti zaGkAzayaH / = 400 tamapAkurvanti naiti / ubhayasAdhAraNajAtivizeSasyaiveti / pRthivItamaH sAdhAraNavaijAtyasyeti / evakAreNa pRthivImAtravRttijAtivyavacchedaH kRtaH / nIlasamavAyikAraNatAvacchedakatvAditi / samavAyasambandhAvacchinna-nIlatvAvacchinnakAryatAnirUpitatAdAtmyasambandhAvacchinnakAraNatAvacchedakadharmatvAditi / tatazca tamonIlarUpotpatteH svasamavAyikAraNatAvacchedakAvacchinnasamavadhAnakAlInatvAnnA''kasmikatvaprasaGgaH, tamasyapi tatsamavAyikAraNatAvacchedakajAteraGgIkArAt / 'tarhi pRthivItvaM kasya kAraNatAvacchedakaM syAt ? ityAzaGkAyAM vyAcakSate vijAtIyAnuSNAzItasparzasyeveti / vAyuSyAvRttAnuSNAzItasparzasyeva, vijAtIyanIlasyaiva = tamovyAvRttanIlarUpasya evakAreNobhayasAdhAraNanIlarUpavyavacchedaH kRtaH, pRthivItvaM janakatAvacchedakaM = samabAyikAraNatAvacchedakam / nIlavizeSe evaM pRthivIttamasoH samavAyikAraNatvaM anuSNAzItasparzavizeSa iva vAyupRthivyoH, anyathA'nuSNAzItasparzatvAvacchinnaM prati pRthivItvena samavAyikAraNatvAdanuSNAzItasparzavato bAyoH pRthivItvApatteH / Ahuriti / vAcaspatimizrAdaya iti zeSaH / taduktaM nyAyakaNikAyAM nApi pArthivaM tamaH, tadguNAnAM gandhAdInAmabhAvAt / nanu tathaiva gandhAdivyAptaM kRSNamapi rUpaM tanivRttAvasadityuktam' / 'tatkiM pavane'nuSNAzItasparzo'sabheva ? gandhAdivyAptasya tasya pRthivyAmupalabdheH pavane ca teSAmabhAvAt' / 'pAkajasya sparzasya gandhAdivyAptatvam, ayantvapAkajaH sparzo vAyavIya' iti cet ? na, ihApi sAmyAt / na hi tamaso'pi kAlimA pAkajaH / pratyakSaccobhayatrA'pi samAnam / tamaH paramANavazca pArthivAdiparamANava iva yaNukAdikrameNa mahAntaM tamo'vayavinaM pArthivamArabhante / tacca rUpavizeSe satyanekadravyatvAnmahattvAdrA cAkSuSamiti na tadutpattyanavaklutiH / na ca tasya divA''rambhasambhavaH zAzvitakavirodhe sati tejasi / na jAtu sparzavagavanmudgarAdidhAte paripaMthini kumbhArambhAya bhavanti mudavayavAH vibhrati vA kumbhamArabdhamiti / ata eva hi divA'pi nirastatamasi giriguhAyAmArabhanta eba' (nyA. ka.pU. 55 ) ityAdi / - nahIM hone se naiyAyika vijJAna usameM pRthvItva jAti kA abhyupagama nahIM karate haiM usI taraha andhakAra meM bhI rUpa kA parAvartana nahIM hone se pRthvItva ke abhAva kA naiyAyika mahAzaya apalApa nahIM kara sakate / nanvevaM iti / yahA~ yaha zaMkA ho ki 'andhakAra meM nIla rUpa kA ikarAra aura pRthvIva jAti kA inkAra karane para vahA~ nIla rUpa kI utpatti Akasmika ho jAyegI, kyoMki nIlarUpatvAvacchina ke prati pRthvItva jAti samavAyikAraNatAvacchedaka hai aura andhakAra meM pRthvItva na hone para nIla rUpa kI utpatti kA Apa svIkAra karate haiM / svasamavAyikAraNatAvacchedaka dharma se zUnya samaveta kArya kA utpanna honA hI usakI AkasmikatA hai / baisA mAnane para to pRthvItvazUnya andhakAra kI bhA~ti jalAdi dravya meM bhI nIla rUpa kI utpatti hona lagegI - to yaha bhI nAmunAsiba hai, kyoMki nIla rUpa kA samavAyikAraNatAvacchedaka pRthvItva nahIM hai, kintu andhakAra aura pRthvI ubhaya meM rahanevAlI jAtivizeSa hI hai / vaha jAtivizeSa to andhakAra meM bhI rahatI hai, isalie vahA~ nIla rUpa kI utpatti ho to bhI koI doSa nahIM hai / svasamavAyikAraNatAvacchedakAvacchina meM hI nIla rUpa kI utpatti hone se andhakAranIlarUpa meM AkasmikatA kA avakAza nahIM hai| dUsarI bAta yaha bhI hai ki
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 401 madhyamasyAdrAdarahasye khaNDaH 2 - kA. * svaNe pRthivItvAGgIkAra* avayavanIlAdinaivA'vayovanIlopapatto parthivItvana na tatsamavAyikAraNatvam, svasamavAyisamavetatvasambandhenA'vayavanIlAdimati rUpAdau nIlAnutpattistu janyasanmAtrasamavAyikAraNatAvacchedakIbhUtadravyatvAbhAvAdeveti tavaikadezinA'pi svIkArAcca / = = = =* jayalatA *. - yacoktaM 'svarNapItarUpasyApi tadvadeva nirupAdhikatvApatteri ti tattathaiva, svarNasya svanaye pRthivItvasyecA'GgIkArAt / na caivamatyantAnalasaMyogena tadvapaparAvattiprasaGgo darnivAra iti vAcyama, vajravata svarNAdarapi rUpA'parAvRttAvapi pathitavItvasya pratikSepA'yogAt / tasya taijasatvaM tu kadAcid bhAsvarazuklarUparopalambhaprarAgAt / na ca tasya pRthivItve gandhavattvaprasaGgo bAdhakaH, anutkaTatvenApi tadupapaneriti dik / yuktyantareNa tamasaH pRdhivItvamapAkaroti - avayavanIlAdinaiveti / evakAreNa pRthivItva viziSTAvayavanIlAdivyavacchedaH kRtaH / avayavinIlotpattI = abayavinIlAdyapapattisambhAvanAyAM, pRthivItvena rUpeNa na tatsamavAyikAraNatvaM = avayavinIlAdisamavAyikAraNatvam / samavAyenA'vayavini nIlAdirUpaM prati svasamavAyisamavetatvarasambandhenA'vayavanIlAde: kAraNatvenAcayavinIlotpAdanirvAha tAdAtmyena pRthivItvena pRthivyAH samAvikAraNatvA kalpanAta / / nanu avayavanIlarUpaM yathA svasamavApisamavetatvasambandhenA'vayavini vartate tathA svasminnapi vartate svasya = avayavanIlarUpasya samavAyini = avayavevayavina iva svasyA'pi samavetatvA vizeSAt / tatazcAtyayavinIvA'vayavanIlarUpe'pi nIlarUpotpattiH prasajyeta / tadapAkaraNAya samavAyena nIlarUpaM prati tAdAtmyena pRdhinyAH sabhavAyikAraNatvasyA''vazyakatvAdityAzaGkAparAkaraNAyA'ha-svasamavAyisamavetatvasambandhene / svapadenA'vayavanIlAdigrahaNam / avayavanIlAdimati rUpAdau = abayavanIlAdau, nIlAnutpattiH = nIlAdirUpAdyanutpAdaH tu janyasanmAtrasamacAyikAraNatAvacchedakIbhUtadravyatvAbhAvAdeveti / samavAyasambandhAvacchinna-janyasanmAtravRttivaijAtyAvacchitrakAryatAnirUpitatAdAtmyasambandhAvachinnasamavAyikAraNatAvacchedakadharmasya davyatvasya cirahAdeva, upapadya iti zeSaH / avayavanIlarUpasya svasamavAyisamavetatvasambandhena svasmin sattve'pi samavAvikAraNatAvacchedakatAcchedakIbhUtasamabAyasambandhena janyasanmAtravRttibajAtyAvacchinnanirUpitasamavAyikAraNatAvacchedakasya dravyatvasya virahAdeva tatra nIlarUpaM nopajAyate, samavAyena janyabhAvamAtra prati tAdAtmyena dravyasya sabhavAyikAraNatvAt / elenA'. vayavanIlAdinavA'vayavinIlAdhutAttikalpane janyabhAvamAtrasya sasamavApikAraNatvaniyamo vyAhanye tetyapi parAstam / tavaikadezinA = naiyAyikaikadezIyena, api svIkArAceti / tatazcA'ndhakArAyayavanIlarUpAdevAvayavitamonIlarUpotvAdasambhave tamasi pRthivItva 3E janya pRthvI aura vAyu donoM meM anupNa azIta sparza utpanna hotA hai phira bhI anupNa azIta sparza kA samavASikAraNatAvacchedaka na to pRthvItva hai na to vAyutva hai, kintu vijAtIya (=pAkaja) anuSNa azIta sparza kA hI samavAyikAraNatAvacchedaka pRthvItva hai| ThIka vaise hI vijAtIya nIla rUpa kA hI pRthvIva samavAyikAraNatAvadaka hai aura vijAtIya nIla rUpa kA samastva samavAyikAraNatAvacchedaka hai| ataH andhakAra meM tamastvAvazivakAraNatAnirUpita kAryatA vAle vijAtIya nIla rUpa kI utpatti hone meM koI dopa nahIM hai - aisA bhI aneka vidvAnoM kA kathana hai| (vasApa se nIlAkAraNatA anAvazyaka - jaiyAyikaekadezIya avayadhanI. iti / isake atirikta eka bAta yaha bhI vicAraNIya hai ki avayavI meM nIlarUpa kI utpatti avayava ke ; nIla rUpa se hI mumakina hai, to phira pRthvItvena rUpeNa nIlasamavAyikAraNatA kI kalpanA karane kI kyA AvazyakatA hai? kapAla meM nIla rUpa hai vahI svasamacAyisamavetatva sambandha se avayavI ghaTa meM nIla rUpa ko utpanna karegA / sva = kapAlanIlarUpa, usakA samavAyI = kapAla, usameM samaveta hai ghaTa / ataH svasabhavAyisamavetatva sambandha se kapAlanIlarUpa ghaTa meM rahegA aura vahA~ samavAya sambandha se nIla rUpa utpanna hogaa| isa taraha kArya-kAraNabhAva mumakina hone se pRthvItva ko nIlarUpasamavAyikAraNatAvacchedaka mAnane kI koI jarUrata nahIM hai| hA~ yaha zaMkA ho sakatI hai ki - 'kapAlAdi avayava kA nIla rUpa jaise svasamavAyisamavetatvasambandha se ghaTa meM rahatA hai, ThIka vaise hI apane meM bhI usI sambandha se raha sakatA hai, kyoMki sva = pAlAdi kA nIla rUpa, usakA samavAyI kapAlAdi, usameM ghaTa kI bhA~ti kapAlAdinIlarUpa bhI samaveta hai / ata: ghaTa kI bhA~ti kapAlAdinIlarUpa meM bhI rUpa kI utpatti hone lgegii| isake nirAkaraNArtha pRthvItva ko nIla rUpa kA samavAyikAraNa1. janyasattAyAH sAmAnAdhikaraNyana janyatvaviziSTasattArUpatvAta, viziSTasya ca jAtitvA'sambhavAditdhamuknam /
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 - -.' * svabhAvavizeSasya nIlaniyAmakatvam * evaJca 'nAsAloka: kintvandhakAra' iti vyavahAro'pi samarthitaH / na hyayaM 'nAtra ghaTa: kintu tadabhAva' itivat samayituM zakyate 'nAbAleka: kintvandhakAratadabhAvAvi'ti vyavahArAntarasyApi darzanAt / * jayalA kalpanAyA anAvazyakatvAt, tamaH paramANunIlarUpasya nityatvAdeva na tatra kAraNagaveSaNam / tatazca tamodravyasya nIlarUpavattve'pi naiyAyikaikadezimatAnasAreNApi na padhivIvaprasaGaga iti niSkarSaH / ___ atha nIlajanakavijAtIyatejaHsaMyogasya jalAdAvapi sambhavAt tatra nIlAnutpattaye nIlatvAdacchinnaM prati pRthibItvena samavApikAraNatvamAvazyakamiti cet ? na, tathApi upasthitavijAtIyanIlatvAvacchinnaM pratyeva taddhetatvaucityAt / na ca vijAtIyanIlatvAtracchinnaM prati prathivyAH samavAyikAraNatvAvazyakave nIlatvAvacchinnaM pratyeva taddhetutvamastviti vaktavyama, vyAekadharmasya vyApyadharmeNA'nyathAsiddheH, itarathA'nutpAdye'pi tatkAryakalpanAprasaGgAt / mama tu svabhAvavizeSasyaiva nIlaniyAmaka tvAditi dik / ___ evaJceti / tamasa AlokAbhAvabhinnatve cati / 'nAtrAlokaH kintvandhakAra' iti vyavahAraH = zabdaprayogaH apizabdena tAdRzodha: sagRhItaH, samarthitaH syAta, anyathA punaruktiprasaGgena tAdRzaprayogAnupapatteH 'nAloka' ityanenaivoktasyAndhakArasya punaH 'andhakAra' padena pratipAdanAt / na ca 'nAtra ghaTaH kintu tadabhAva' iti vyavahAravat 'nAtrAlokaH kintu tama' itivyavahArasya vivaraNaparatayopapattiH sambhavatIti vaktavyam , tAdRzavivaraNaparatAM vinA'pi svArasikatAdRzaprayogadarzanAt / atraiba doSAntaramAviSkaroti - na hIti / agre 'samarthayituM zakyata' ityanenA'syA'nvayaH / ayaM = 'nAtrA lokaH kintvandhakAra' iti vyavahAraH, 'nAtra ghaTaH kintu tadabhAvaH' itivat = itiprayogavata, vivaraNaparatayA samarthayituM zakyate / hetumAha - 'nAtrA''lokaH kintvandhakAratadabhAvAvi ti vyavahArAntarasyApi darzanAt / andhakArasyA''lokAbhAvatve 'andhakAratadabhAvI' 'AlokAbhAvAndhakArauM' iti indrasamAso na syAt, bhinnapadArthavAcakayorevetaretaradvandvasambhavAt, AlokAbhAvAndhakAratAvacchedaka mAnanA jarurI hai' <- to yaha bhI nAmunAsiba hai| isakA kAraNa yaha hai ki janya bhAvamAtra ke prati tAdAtmyasambandha se ucya samavAyikAraNa hai / kapAlAdi avayava ke nIla rUpa ke janyabhAva kA samavAyikAraNatAvacchedaka dravyatva nahIM hone se usameM samavAya sambandha se nIlarUpa kI utpatti kA anakAza nahIM hai| yaha to naiyAyika ekadezI vidvAnoM ko bhI mAnya hai| ataH isI rIti se bhI anyakAra ko pRthvI mAnane kI AvazyakatA nahIM hai / andhakAra ke avayava ke nIla rUpa se hI avayavI andhakAra meM nIla rUpa kI utpani ho sakatI hai, kyoMki avayavI tama meM svasamavApisamavetatvasambandha se andhakArAvayavanIla rUpa rahatA hai aura avayavI andhakAra meM janyabhAvamAtra kA samavApikAraNatAracchedaka dravyatva bhI rahatA hai| ataH nIla rUpa hone se hI andhakAra avayavidravya ko pRthvI mAnane kI AvazyakatA nahIM hai| yaha phalita hotA hai| ___* vyavahAravizaSaSa se anta meM AlokAbhAvavibhatatva kI sindri ganuzca. iti / isake atirikta yaha bhI jJAtavya hai ki andhakAra ko AlokAbhAvAtmaka mAnane para 'yahA~ Aloka nahIM hai, kintu andhakAra hai' yaha vyavahAra bhI anupapanna ho jAyegA / 'Aloka nahIM hai| isase hI AlokAbhAvAtmaka andhakAra kI siddhi hone se punaH Age 'kintu andhakAra hai' yaha kahane kI jarUrata nahIM hai, kyoMki taba puna:kti dopa prasakta hotA hai / ukta vyavahAra se hI AlokAbhAva se bhinna andhakAra kI siddhi hotI hai| yahAM yaha kahA jAya ki -> "jaise loka ' meM yaha vyavahAra hotA hai ki 'yahA~ ghaTa nahIM hai, kintu ghaTa kA abhAva hai' yahA~ pUrvottara aMza meM punarukti doSa nahIM hai, kyoMki 'ghaTa kA abhAva hai' yaha aMza 'ghada nahI hai' isa pUrva bhAga kA vivaraNaparaka hai| ThIka vaise hI 'yahA~ Aloka nahIM hai, kintu andhakAra hai' isa vyavahAra meM bhI uttara bhAga se pUrva bhAga kA vivaraNa abhipreta hai / ataH punarukti doSa kA avakAza nahIM hai" <- to yaha kathana bhI ayukta hai kyoMki vivaraNaparaka mAna kara ukta vyavahAra kA samarthana karane para bhI 'yahA~ Aloka nahIM hai, kintu andhakAra aura AlokAbhAva hai' isa vyavahAra kI upapani nahIM ho sakatI hai / ramakA kAraNa yaha hai ki 'andhakAratadabhAvI' = 'andhakArAlokAbhAvI' ityAkAraka dvanddha samAsa bhinna padArtha ke vAcaka aneka paTa meM hI ho sakatA hai| jo padArtha abhinna hote haiM, unake vAcaka pada meM kabhI bhI itaretara dvandva samAsa nahIM hotA hai . kintu ekazeSa samAsa hotA hai ataH andhakAra ko AlokAbhAvAtmaka mAnane para 'nAtrAlokaH kintu AlokAbhAvAndhakArau'
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 403 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 - kA.5 * vyavahArabalenAndhakArampa nAlokAbhAvarUpatA ** yattu andhakArasthAlokAbhAvatve 'andhakAre nAloka' iti prayogo na syAditi kenaciduktaM vatu modham, 'ghaTAbhAve ghaTo nAstItitat tadapapatteH / evaM sati 'andhakAre'ndhakAra' iti prayogapattistu syAdeva / na hyandhakAratvamAlokAbhAvatvAdidAnImatiriktamAyuSmanta: sagirante / =- =*gAyalatA. *--...=yoranatiriktatve 'AlAkAbhAvAndhakArI' ityama dvivacanAnupapatteH, apakRSTAlokasattve'pi ca tamovyavahArAt / na cAta eva 'uskRSTAlokAbhAvo'ndhakAra iti vAcyam, tadutkarSapratiyogyapakarSazAlitayaiva tamasi dravyatvasidbhektatvAt / ___yattviti / asya 'tattu mobami' tyanenA'nvayaH / andhakArasya = andhakArapadapratipAdyasya, AlokAbhAvatve = mahadudbhUtAnabhibhUtarUpavadAlokAbhAvatvAbhyupagame, 'andhakAre nA''loka' iti prayogaH na syAt, AdhArAdheyabhAvasya bhedatryApyatvAt, bhedajyAvRttI tavyApyasyAisambhavAt. anyadhA 'vindhyAcale vindhyAcala' ityasyApi prasaGgAt / tatazcopadarzitaprasiddhAdhAradheyabhAvAnyadhAnupapattyA tamasaH tAdRzAlokAbhAvabhinnatvamabhyupeyam / prayogastyevam AlokAbhAvAndhakArI bhinnI parasparAdhArAdheyabhAvapratItiviSayatvAt ghaTabhUtalavadityAzayaH / nayAyika pratyuktavacanaM na bAdhakamityAzayena prakaraNakRdAha - tattu moghamiti / 'ghaTAbhAve ghaTA nAstI' tivat, tadu. papatteH = 'andhakAre nAloka' itiprayoganivAhAta / abhAdAdhikaraNakAbhAvasya lAghavAdadhikaraNA ghaTo nAstItiprayogaH tAdadAbodhazcAbhyupagamyate tadvadevAndhakArasthA''lokAbhAvatve'bhAvAdhikaraNakAbhAvasya cAdhikaraNasvarUpatve'pi 'andhakAre nAloka' itivyavahAraH AdhArAdheyabhAvAvagAhitAdRzabodhazcApapatsyete iti naiyAyikena vaktuM yujyata iti nAyaM paryanuyogAI iti bhAvaH / tarhi kIdRzI ApattirAlokAbhAvandhakAravAdimate saMbhavedityAzaGkAyAM prakaraNakAraH prAha - evaM satti = abhAvAdhikaraNakAbhAvasyA'bhAvAtmakalve'pi tatrA''dhArAdheyabhAvAbhyupagame sati, 'andhakAre'ndhakAraH' itiprayogApattiH tu syAdeva / kathaM ? ityAzaGkAyAmAha - na hIti / 'andhakAre nAloka' ityatrottarabhAgena pratipAdyAdAlIkAbhAvAdandhakArasyA'bhinnatvAt paramate 'nAloka' ityatra sthAne andhakArapadaniveze'rtha bhedAbhAvAt 'andhakAre'ndhakAra' itipadaprayogaprasako duvAraH iti bhAvaH / ....... isa vyavahAra kI vivaraNaparatayA upapatti nahIM ho sakatI / ataH ukta prasiddha vyavahAra ke bala se andhakAra ko AlokAbhAva se bhitra mAnanA Avazyaka hai, yaha phAlita hotA hai / pattu. iti / AlokAbhAvAtmaka andhakAra kA svIkAra karane vAle naiyAyika Adi manISiyoM ke khilApha andhakAra ko dravyAtmaka mAnane vAle katipaya vidvAnoM kA yaha AkSepa hai ki -> "andhakAra ko AlokAbhAvAtmaka mAnane para 'andhakAra meM Aloka nahIM hai| yaha prayoga nahIM ho sakegA, kyoMki andhakArapadakA artha AlokAbhAva hI hone se vahA~ AlokAbhAva i: = andhakAra kA AdeyavidhayA bhAna nahIM ho sakatA / abhinna padArtha meM AdhAra-AdheyabhAva kI pratIti nahIM hotI hai| ataH 'andhakAre nAlokaH' isa vyavahAra se andhakAra aura AlokAbhAva meM bheda kI siddhi hotI hai' <- kintu yaha AkSepa niSphala hai, kyoMki 'ghaTAbhAve na ghaTaH' isa vyavahAra kI bhA~ti ukta zAbda vyavahAra kA upapAdana ho sakatA hai / Azaya yaha hai ki ghaTAbhAva meM rahane vAlA baTAbhAva lAghava sahakAra se ghaTAbhAvasvarUpa hI hai, usase bhinna nahIM hai| phira bhI 'ghaTAbhAva meM ghara hai yA nahIM ?' isa prazra ke uttararUpa meM 'ghaTAbhAva meM ghaTa nahIM hai| aisA kahA jAtA hai| AdhAra aura Adheya meM abheda hone para bhI yahA~ AdAra-AdeyabhAva kA vyavahAra evaM jJAna hotA hai ThIka vaise hI andhakAra aura AlokAbhAva meM abheda hone para bhI 'andhakAre na AlokaH' ityAkAraka vyavahAra evaM pratIti kA samarthana naiyAyika Adi vidvAnoM kI ora se kiyA jA sakatA hai / ataH andhakAra ko AlokAbhAvAtmaka mAnane meM ukta AkSepa nAmunAsiba hai| hA~, naiyAyika Adi ke prati yaha Apatti dI jA sakatI hai ki -> 'AlokAbhAvasvarUpa andhakAra mAnane para 'andhakAra meM andhakAra hai' yaha prayoga durvAra hogA, kyoMki 'ghaTAbhAce ghaTAbhAvaH' yaha prayAge naiyAyikAmatAnusAra AdhAra-Adheya meM abheda hone para bhI hotA hai vaise 'andhakAre andhakAra:' yaha prayoga bhI honA cAhie, kyoMki andhakAra to usake matAnusAra AlokAbhAvasvarUpa aniSTa Apatti kA udbhAvana karanA cAhie / yahI paravAdI ke aprAmANika tatva kA khaNDana karane kI prasiddha-prAmANika paddhati hai - ueld meM 'andhakAre sukuli' pratIti amatva kA prasaMga /
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ takaMbalenAndhakArasya bhAvarUpatAsamarthanama * 404 -- - adhaitAdRzasamabhivyAhArasya zAbdabodhAjanakatvAneyamApatiH, jAyamAnapratIte: pramAtvaM tvabhimatameveti cet ? tathApi 'andhakAre nAndhakAra' iti pratIterbhamatvaM syAt / === jayalatA * paraH zakate - atheti / 'cedi'tyanenAsyAnvayaH / etAdRzasamabhinyAhArasya = saptamyantAndhakArapadAvyavahitottaralaviziSTaprathamAntAndhakArapadatvalakSaNasya prathamAntAndhakArapadAvyavahitapUrvatvaviziSTasaptampantAndhakArapadatvasvarUpasya samabhivyAhArasya, zAbdabodhA'janakatvAt - avyutpannatvAt, na iyamApattiH = 'andhakAre'ndhakAra' iti byabahArapattiH / na hyavyatpanna prayuJjante prAmANikA: / tathApi kenacittathAprayoge kRte kiM tAdRzArAdhAradheyabhAvapratAtirnavopajAyate yaduta tAdRzapratIterjAyamAnatve'pyapramAtvamiti vimaladalasamayikalpayugalI samunmilati / Ajhe bAdhaH, tathAvidhAlAnilikalAnA bAlAnAM tato jAyamAnAyA: pratIterAnubhavikatvAt / nApi dvitIyaH, tadabhAvavati tatprakArakatvAnavagAhitvAt, anyathA 'andhakAre nAloka' itiprayogAnjAyamAnapratIterapyapramAtvanasaGgAdityAzaGkAyAM para Aha - jAyamAnapratIteH = 'andhaka gAdAlAnAM jAyamAnAyAH pratIteH, pramAtvaM = tadati tatprakArakatvaM, tu abhimatameveti / prakaraNakAro'bhyupagamya doSAntaramAha - tathApIti / upadarzitasamabhivyAhArasyAvyutpannatve'pi, 'andhakAre nAndhakAra' pratIteH pramatvaM syAditi / 'andhakAre nAndhakAraH' iti zabdaprayogasyopadarzitasamabhinyAhArazUnyatvena vyutpannatvaM, nama dopasandAnAt / tatazca 'andhakAravRttiH andhakArAbhAva' itipratItirbhavitumarhati / yadyapi saMyogena jalamiva ghaTo ghaTabRttiH sambhavati paramandhakAre saMyogenA'ndhakAro na vartate / ata evaM prayuJjante laukikA api 'andhakAre nAndhakAraH' / parantu naiyAyikamate andhakAramuddizyAindhakArAbhAvavidhAnasya na pramAtvaM sambhavati, andhakArasyA''lokAbhAvarUpatvena tadabhAvasyAlokAtmakatvAt, abhAve ca saMyogena dranyasyAisambhavAt / tatazrAlokAbhAvalakSaNe'ndhakAre AlokAtmakasyAndhakArAbhAvasyAvagAhitvenopadarzitapratIternaiyAyikramatAnusAreNa tadabhAvabadrizeSyakatattakArakatvAdapramAtvaprasaGgasya duritvam / na ceSTApattiriti vAcyam, svArasikasArvalaukikapratItebhramatvakalpanA'yogAt, anyathA zUnyavAdi vijayetatarAm / .. kiJca, AlokapratiyogikAbhAvamAtraM na tamovyavahAraviSayaH, ekAlokavatyapyAlokAntarAbhAvAt / na vAlokasAmAnyAbhAvaH tathA, asambhavAt / na ca mahadudbhUtAnAbhibhUtarUpavadAlokasAmAnyAbhAvasya tadhAtvam, Alokavatyapi sambandhAntareNa tadabhAvAt / na ca saMyogasambandhAvacchinnatadabhAvaH tathA, Aloke'pi tatsattvAt / na cAlokAnyavRttitvaviziSTatadabhAvasya tattvaM, andhakAre'ndhakArApatteH / na cAlokAnyadravyavRttitvaviziSTaH sa tatheti vaktavyam, tvadAtmanyayi tatprasaGgAt / etena arthatA. iti / yahA~ naiyAyika kI ora se yaha bacAva kiyA jAya ki > "andhakAra ko AlokAbhAvAtmaka mAnane para bhI 'andhakAre andhakAraH' ityAkAraka vAkyaprayoga kI Apatti hamAre mata meM aprasakta hai, kyoki saptamI vibhakti vAle andhakAra pada kI anyacahitAMtara meM prathamAnta vibhikta vAlA andhakArapadala yA prathamAnta vibhakti vAle andhakArapada kI avyavahita pUrva meM saptamI vibhakti vAlA andhakArapadatva svarUpa samabhivyavahAra zAnda codha kA janaka nahIM hai| zAndabodhAjanaka samabhinyavahAra se ghaTita vAkya kA vidvAna loga prayoga nahIM karate haiN| isalie 'andhakAre andhakAraH' ityAkAraka vAkyaprayoga kA ApAdana karanA asaMgata hai| hA~, koI ajJa puruSa 'andhakAre andhakAraH' isa vAkya kA anajAna meM prayoga kara baiThe tara usa vAkya se hone vAlA jo zAnda bodha hai, vaha to pramAtmaka hI hai, kyoMki AlokAbhAvarUpa andhakAra meM Aloka kA abhAva rahatA hai hI, jo prathamAnta andhakArapada kA yahA~ pratipAdya hai / andhakAra meM vidyamAna AlokAbhAca kA avagAhana karane se ukta pratIti ko bhrama to kaise mAnA jAya ? isalie AlokAbhAvasvarUpa andhakAra ke svIkAra meM koI doSa nahIM hai" <- to yaha naiyAyikakathana bhI ayukta hai, kyoMki upadarzita samabhivyavahAra se ghaTita vAkya to zAbdabodha kA janaka hogA hI, kyoMki yahA~ saptamI vibhakti vAle andhakArapada kI avyavahita uttara meM prathamAnta andhakArapada nahIM hai, kintu 'na' avyayapada hai / ata: upadarzina zAndavodhA'janaka samabhivyAhAra se apaTita hone ke sababa 'andhakAre nAndhakAraH' isa vAkya ko zAbdabodha kA janaka mAnanA hogA / loka bhI uparyukta vAkya kA binA kisI hicakicAhaTa ke prayoga karate haiN| ataeva vaha vAkya pramANa bhI hai / ataH usase hone vAlI zAbdI pratIti bhI pramAtmaka hI hai / magara naiyAyikamatAnusAra usa vAkya se hone vAlI pratIti bhramAtmaka ho jaayegii| isakA kAraNa yaha hai ki naiyAyikamatAnusAra andhakAra AlokAbhAvAtmaka hai aura abhAva meM kabhI bhI saMyoga sambandha se dravya nahIM rahatA hai| saMyoga sambandha se dravya kA adhikaraNa dravya hI hotA hai| ukta bAkya ke uttarArdha 'nAndhakAra:' kA artha hai AlokAbhAva kA abhAva / abhAvapratiyogika abhAva prathamAbhAva ke pratiyAgisvarUpa hone
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 405 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 - kA.5 * tamastvasya jAtilasamarthanam * __ 'abhAvacAkSuSamAtraM prati AlokAdhikaraNasannikarSasya hetutvAdAlokaM vinA vIkSyamANasya | tamaso nA'bhAvatvamiti vacanIyaM tu na vacanIyam, Alokasatve pratiyAgisatvavirAdhinyA AlokAbhAvagrAhakAnupalabdhairavAbhAvAta, AlokAdhikaraNasannikarSasya pratyuta tadAhaparipandhitvAt / == ==* gayalatA. * = 'saMyogAdyanyatamasambandhAvacchinnapratiyogitAka tAdRzAlIkAbhAva eka eva, andhakAratvaJca bhAvavRttitvaviziSTAlokAbhAvatvam, tena na 'andhakAre'ndhakAra' iti prayogApattiH, na vA 'andhakAre nAndhakAra' itipratItarbhamatvam' ityapi pratyuktam / na ca kadAcidAlokasaMsargavavRtitvaviziSTaH sa tadheti vaktavyam, yatra kadApyAlokasaMyogo nAsti tatrApi ghoranarakAdAde tacchravaNAt, avatamase yAvadAlokAbhAvavirahAca / kiJcaitAdRzaghaTakApratisandhAne'pi tamastvapratisandhAnAta ghaTatvayat jAtirUpamevaitad nyAyyamiti tAtparyam / ____ abhAvacAkSuSamAtraM - abhAvaviSayakacAkSuSapratyakSalyAvacchinnaM prati AlokAdhikaraNasannikarpasya = Alokena sahAbhAvAdhikaraNasaMsargAsya, hetutvAt, Aloka binA vIkSyamANasya tamaso nAbhAvatvamiti / andhakArasyAlokAbhAvatve AlokasaMyogAvacchedakAvacchinnAndhakArAdhikaraNacakSuHsantrikarSamRte taccAkSuSaM na syAt / na caivamastIti tamaso nAlokAbhAvAtmakatvaM sambhavatIti vacanIyaM = garhaNIyaM tu na vacanIyaM = vaktavyam / aba hetumAha - Alokasattve = andhakArapratiyogisattve, pratiyogisattvavirodhinyA = pratiyoginaH sattvaM virodhi yasyAH sA tasyAH, kasyAH ? ityAha - AlokAbhAvagrAhakAnupalabdheH = AlokAbhArasvarUpA'ndhakAraviSayakagrahajanikAyA yogyAnupalabdhaH, eva abhAvAt = virahAt / pratiyogisattvaprasaJjanaprasaJjitapratiyogitvarUpAyA yogyAnupalabdheH abhAvagrAhakatvAt, pratiyogisattve tasyA eva virahAna nAlokasattve'ndhakArasyA''lokAbhAvAtmakasya cAkSuSaM sambhavati, viSayasyApi svagocaracAkSuSe hetutvAt, sAmAnyasAmagrIsamarahitAyA eva vizeSasAmagryAH kAryajanakatvaniyamAt / yaduktaM 'abhAvacAkSuSamAtra pratyAlokAdhikaraNasannikarSasya hetutvAditi tatrAha - AlokAdhikaraNasannikarpasyeti / prakRte AlokAbhAvAdhikaraNena sahAlokasatrikarSasya, pratyutta tadgrahaparipanthitvAt = AlokAse AlokAbhAvAbhAva AlokAtmaka phalita hotA hai| ataH 'anyakAre nAndhakAraH' isa vAkya se hone vAlI pratIti kA AkAra naiyAyika ke matAnusAra 'lokAbhAvavRttiH AlokaH' aisA hogA / abhAva meM saMyogasambandha se vastutaH dravyamAtra nahIM rahatA hai / ataH AlokazUnya AlokAbhAva meM Aloka kA avagAhana karane se ukta pratIti bhramAtmaka ho jAyegI / magara ziSTa loka meM tAdRza pratIti kA pramAtvena vyavahAra hotA hai| ataH naiyAyika ke mAthe para uparyukta pratIti ke pramatva kA kalaMka | kathamapi dUra nahIM ho sakegA / * AlokasatA AlokAbhAvajJAna kI virodhI hai * abhAvacA. iti / naiyAyika ke khilApha katipaya anya vidvAnoM kA yaha paryunuyoga hai ki - "abhAvaviSayaka sabhI cAkSuSa sAkSAtkAra ke prati Aloka aura abhAAdhikaraNa kA sannikarSa hetu hai / bhUtala meM ghaTAbhAva kA cAkSuSa pratyakSa tabhI ho sakatA hai, yadi ghaTAbhAvAdhikaraNIbhUta bhUtala ke sAtha Aloka kA sambandha (saMyoga) ho / ghane aMdhere meM bhUtala meM ghaTAbhAva kA cAkSupa pratyakSa nahIM hotA hai| ataH andhakAra bhI yadi abhAyAtmaka hai, taba to andhakAra kA cAkSuSa pratyakSa bhI AlokAbhAvAtmaka andhakAra ke adhikaraNIbhUta bhUtala ke sAtha Aloka kA saMsarga nahIM hone para nahIM ho sakatA / binA kAraNa ke kAryotpAda kaise mumakina ho sakatA hai ? magara vastusthiti yaha hai ki andhakAra kA jaba jaba cAkSupa sAkSAtkAra hotA hai, taba tara andhakAra ke adhikaraNa meM Aloka kA sambandha nahIM hotA hai| Aloka ke binA hI andhakAra kA cAkSuSa pratyakSa hone se andhakAra ko abhAvAtmaka kaise mAnA jA sakatA hai ?" <- magara yaha prazna nAmunAsiba hai / isakA kAraNa yaha ki abhAva ke jJAna kI janaka yogyAnupalabdhi hai| yogyAnalabdhi kA artha yaha hai ki 'yadi yahA~ pratiyogI hotA, to jarUra upalabdha = jJAta hotA' aisA Aropa jisa pratiyogI meM mumakina ho / jaise ghaTAbhAvacAkSupa ke prati yogyAnupalabdhi kAraNa hai, kyoMki bhUtalAdi meM AlokAdi hone para 'yadi yahA~ ghaTa hotA, to avazya upalabdha hotA' aisA Aropa kiyA jA sakatA hai / pizAca Adi atIndriya padArtha ke abhAva kA cAkSupa pratyakSa nahIM hotA hai, kyoMki 'yadi pizAca yahA~ hotA to jarura upalabdha hotA' aisA Aropa nAmumakina hai / magara jaba ghaTAdi pratiyogi vidyamAna hotA hai, taba yogyAnupalabdhi nahIM ho sakatI hai, kyoMki taba ghaTAdi kA hI cAkSupa ho jAne se 'yadi yahA~ ghaTAdi hotA to jarUra upalabdha honA' aisA Aropa nahIM kiyA jA sktaa|
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ * AlokaM binA vIkSyamANasya tamaso dravyatvam * nanu tamaso dravyatve prauDhAlokamadhye sarvato dhanatarAvaraNe sati tamo na syAt, tejo'vayavena tatra tamo'vayavAnAM prAmanavasthAnAt, sarvatastejaH saGkule cA'nyato'pyAgamanAsambhavA * gayalatA bhAvAtmakAndhakAracAkSuSavirodhitvAt / ato nAbhAvacAkSuSatvAvacchinnaM pratyAlokAdhikaraNasannikarSasya hetutvaM kintu AlokAbhAvetarAbhAvacAkSuSatvAvacchinnaM pratIti phalitArtha: / tatazvAlokaM vinA vIkSyamANasya tamasa AlokAbhAvatve na kiJcit kSuNNamiti naiyAyikena vaktuM zakyata eveti na naiyAyikaM pratyupadarzitAkSepaH kartuM yujyata iti prakaraNakRdAzayaH / vardhamAnopAdhyAyamataM nirAkartumupadarzayati nanviti / tamaso dravyatve = janyadravyatve abhyupagamyamAne, proDhAlokamadhye prakRSTazalokasaMyuktadezamadhye, sarvato dhanatarAvaraNe nivispidhAne sati tamo na syAt kutaH ? ityAha - tejo'vayavena samaM tatra prakRSTAlokasaMyuktadezamadhyabhAge tamo'vayavAnAM prAganabasthAnAt, tejo'vayavAnAM tamo'vayavAnAJca paraspara parihAravirodhAnmahadudbhUtAnabhibhUtarUpavadAlokadeze sarvataH tAdRzatejo'vayavAnAM sattvena tatrAndhakArAvayavAnAmasambhavAt tatra ghaTAdeH parAGmukhakaraNadazAyAM ghaTAdyantaH tamo'vayavyArambho naiva bhavitumarhati / na hi sAmagrImRte kAryotpattiH sambhavati / 'mA'stu prakRSTAlokasaMyuktadeze prAgandhakArAvayavAnAmavasthAnaM paraM ghaTAdeH parAGmukhakaraNadazAyAmanyataH tamo'vayavAnAmAgamanaM bhaviSyati / taireva tadAnImandhakArAvayavyArambho bhavatu kiM nazchinnaM ? ityAzaGkAyAmAha - sarvatastejaH saGkule sarvato mahadudbhUtAnabhibhUtarUpavattejovyApte ca dezamadhye anyataH = anyadezAt api AgamanAsambhavAt / sarvato jalasaGakIrNe deze'nyataH tejo'vayavAnAmitra sarvataH prakRSTAlAka sambhitra deza'nyasmAdandhakArAvayavAnAmAgamanamasambhavIti na tadAnIM tamo'vayavyArambho'pi sambhavI / ataH tamaso dravyatvaM na kalpanAmarhatIti vardhamAnasya tAtparyam / = 406 = prastuta meM AlokAbhAva kI grAhaka (= jJAnajanaka) yogyAnupalabdhi bhUtalAdi meM taba ho sakatI hai yadi bhUtalAdi meM Aloka kI anupasthiti hai / vahA~ Aloka kI sattA hone para to AlokAbhAva kI grAhaka yogyAnupalabdhi hI nAmunakina ho jAyegI, kyoMki AlokAtmaka pratiyogI kI sattA hone para usIkA cAkSuSa ho jAne se 'yadi yahA~ Aloka hotA to jarUra upalabdha hotA' aisA Aropa hI nahIM ho sakatA hai| Aloka kI upasthiti AlokAbhAvagrAhaka yogyAnupalabdhi kI virAdhI pratibandhaka hai / ata: Aloka kA bhUtalAdi ke sAtha sambandha hone para to AlokAbhAva kA cAkSuSa hI nahIM ho sakatA, kyoMki vaha AlokAbhAvaviSayaka jJAna kA virodhI hai| ataH 'Aloka ke binA hI andhakAra kA cAkSuSa hone se use AlokAbhAvAtmaka kaise mAnA jA sakatA hai ?' yaha kathana niryuktika hai / ataH uparyukta paryanuyoga AlokAbhAvAtmakAndhakAravAdI naiyAyika ke mata meM bAdhaka ho sakatA hai ?" yaha yahA~ mahopAdhyAyajI kA tAtparya phalita hotA hai / andhakAra AlokAbhAvAtmaka nahIM hai, isa vastusthiti ko anya pramANa - tarka Adi se siddha kI jA sakatI hai yaha eka alaga bAta hai / OM vardhamAna upAdhyAya kA maMtavya - nanu tama iti / navya nyAya kI nIva DAlane vAle gaMgeza upAdhyAya ke suputra vardhamAna upAdhyAya andhakAra ko janyadravyAtmaka mAnane vAle vAdI ke khilAphayaha yukti batAte haiM ki "yadi andhakAra janya dravya hotA - taba to madhyAha kAla meM prauDha Aloka vAle deza meM paTa, zarAba Adi nivida dravya ko parAGmukha karane ke para usake bhItara andhakAra utpanna nahIM ho sakatA, kyoMki prakRSTa Aloka ke avayava ke sAtha andhakAra ke avayava eka deza meM nahIM raha sakatA haiN| prakRSTa Aloka jaise andhakAra kA virodhI hai, ThIka vaise hI prakRSTa Aloka ke avayava bhI andhakAra ke avayana ke virodhI hote haiM / virodhI hone para andhakAra avayava prIDa Aloka se vyApta deza meM nahIM raha sakate haiM / ataeva vahA~ andhakAra svarUpa avayavI kI utpatti bhI nahIM ho sakatI hai / binA kAraNa ke kArya kI utpatti kaise ho sakatI hai ? yahA~ yaha kathana ki <'prI Aloka ke madhya meM niviDa AvaraNa Ane para andhakAra ke paramANu anya sthAna se vahA~ Akara andhakArAtmaka avayavI kA prArambha kareMge / ataH pahale se vahA~ andhakAra ke avayavoM kI upasthiti nahIM hone para bhI pazcAt anya sthAna se Agata andhakAra ke avayavoM se avayavisvarUpa andhakAra kA Arambha hogA' - bhI isalie nirAdhAra hai ki bhUtalAdi adhikaraNa cAroM ora se prI prakAza se vyApta hone para anya sthAna se bhI vahA~ andhakAra ke avayavoM kA Agamana nAmumakina hai / prabala virodhI jaba taka rahegA taba taka durbala kI upasthiti kaise ho sakatI hai ? kyA nadI meM agri ke avayava kA avasthAna mumakina hai ? ataH prakRSTa prakAza ke madhya meM ghaTAdi niviDa dravya ko parAGmukha karane para andhakArasvarUpa avayavI dravya kA
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4.7 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 * kA.5 * tejaHpudralAnAmandhakAratvena pariNamanam * diti cet ? maivaM vAdIH, ghanatarAvaraNasAciyena teja:pudralAnAmeva tatra tamastvena prinnmnaat| na hi niyatArAmbhavAdino vayaM, yena tejo'vayavaistimirArambho na zakyeta vaktuma / 'nIlarUpaM tamaH' iti kandalIkAravacanaM tu nAdaraNIyam, nirAzrayasya rUpasyAsambhavAt, tAhazaniyatAzrayasya cAnupalabhyamAnatvAt / == =* jayalatA * prakaraNakRttatpratyAcaSTe - maivaM cAdIriti / mApadayogAdakAralopaH / yadravyaM yadravyadhvansajanyaM tattadupAdAnopAdeyamiti niyamAt tejo'vayavidhvaMsajanyasya tamasaH tejo'vayavopAdeyatvAnna tadA tamo'vayavyArambhA'sambhavo naiyApikaniyamAnusAreNA'pItyAzayena prakaraNakRdAha - dhanatarAvaraNasAcinyena = nizchidrapidhAnasAhAyyena, tejaHpudgalAnAmeva = tejo'vayavyupAdAnAnAM, evakAreNa tamo'vayavavyavacchedaH kRtaH / tatra = ghanatarAvaraNamadhye, tamastvena pariNamanAt / tejo'vayavAnAM kathaM tamo'vayavyArambhakatvaM, tamasi tejastvavirahAt, sajAtIyairevAyayavaiH sajAtIyAvayavyArambhakatvaniyamAdityAzaGkAyAmAhama - na hi niyatArambhavAdino bayamiti / yadi niyatArambhavAdo'smAbhiraGgIkRtaH syAt, na syAt tadA tejo'vayavairandhakArArambhaH / na caivamiti tejo'vayaH prAgavasthitastimirArambho baktuM zakyata eva / na ca nipatArambhavAdasya sarvathA'nabhyupagame ekAntavAdaprasaGga iti vaktavyam, syAdvAdibhirasyAbhiH pudgalatvena niyatArambhabAdasya pudgalatvavyApyapRthivItvAdinA caaniytaarmbhvaadsyaa'giikaaraat| pudgalatvavyApyajAtyA api niyattArambhavAdasya prAmANikatve tu nizAyAM samudre baDavAnalArambhaH kathaM sagacchetatarAm / jalAvayavaiH timirAvayavaizca sAkaM tejo'vayAvAnAM prAganavasthAnAt, sarvato jalatimirasaGkule cAnyato'pi tejo'vayabAnAmAgamanA'sambhavAt / tatrA'dRSTavizeSa-gharSaNAdisAcivyena jalAvayacareba pAnasArambho kAgalA gugantavya : na ca jalAnta:pAtibhiranalAvayavaireva tadAnI baDavAnalArambha ityudgAraNIyam, AlokAnta:pAtibhiH timirAvayavaireva ghanatarAvaraNamadhye timirArambha ityasyA'pi sukcatvAt / satkAryavAdanirAkaraNe niyatArambhavAdasya nirAkRtatvAnnadAnIM tannirAse'smadIyatnaH, mRtamAraNavanirarthakatvAt / vyomazivamataM nirAkartumupakramate - 'nIlarUpaM tama' iti / Aropitasya nIlarUpasya tanmate tamastvAt / tadayukta - tvamAdarzayati - nirAzrayasya rUpasyA'sambhavAditi / bhUtalAdAvevAlokavirahadazAyAM nIlarUpAropAt bhUtalAdereba tadAzrayatvamastvityAzaGkAyAmAha - tAdRzaniyatAzrayasya cAnupalabhyamAnatvAditi / kvacidbhUtale kvacitpate kvacicca guhAyAM tatpratIte: niyatAzrayakatvaM tasya na sambhavati / na ca pRthivItvenaiva tadanugamasambhavAnnaiSa doSa iti vaktavyam, jalAdAvapi tamaHpratyayAt / na cAlokAbhAvavattvenaivAropitanIlarUpAdhikaraNAnugamo'pi sambhavati, AlokaparamANu-taptajala-suvarNAdAvapi tama:pratIterudayAt / na ca madudbhUtAnabhibhUtarUpavadAlokazUnyatvena tadadhikaraNAnugamo'sviti vAcyam, tathApi tatra pItarUpAcAropaprasaGgAt, nIli| dravyoparakteSu vastrAdiSu tamovyavahAraprasaGgAcca / na cArope sati hi nimittAnusaraNaM na tu nimittamastItyAropa iti niyamAtra | Arambha nAmumakina hai / isalie andhakAra ho dravyAtmaka nahIM mAnA jA sakatA hai" < teja:paramANu se andhakArArambhasvIkAra - vardhamAnamanirAsa mairva. iti / prakaraNakAra zrImadjI kahate haiM ki vardhamAna upAdhyAya kA uparyukta kathana andhakAradravyavAdI syAvAdI ke mata meM bAdhaka nahIM ho sakatA hai / isakA kAraNa yaha hai ki prakRSTa Aloka se saMyukta sthAna meM ghaTAdi ko parAGmukha karane para usake bhItara AlokaparamANu hI andhakAra ke svarUpa meM pariNata ho jAte haiN| jaise mahApaTa ke avayava taMtu khaNDa paTa ke svarUpa meM pariNata hote haiM vaise prakRSTa Aloka ke avayava kA andhakArAtmanA pariNAma ho sakatA hai| yahA~ yaha zaMkA karanA ki -> "taijasa avayavoM se to taijasa avayavI kA Arambha ho sakatA hai, andhakArAtmaka avayavI kA nahIM" <- ThIka nahIM hai, kyoMki hama spAdvAdI hai, niyatArambhavAdI naiyAyika nahIM / ataH tejasa paramANu se taijasa avayarI kA hI Arambha ho sakatA hai. aisA ekAnta hameM mAnya nahIM hai / jaise sahakArI vizeSa ke sAnnidhya se gobara se bhI viccha Adi kI utpatti hotI hai, ThIka vaise hI niriDa AvaraNa ke sahakAra se taijasa paramANu se bhI timira kI utpatti ho sakatI hai| ataH andhakAra ko dravya mAnane meM koI bAdhA nahIM hai| kandalIkAramatarakhaNDana nIlarUpaM. iti / nyAyakandalIkAra kA mata yaha hai ki > 'andhakAra dusarA kucha nahIM hai, kintu Aropita nIla rUpa
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zivAditya zeSAnanta-pakSadharamizramatanirAsaH * tasmA dravyatvameva sakalapramANasiddhaM nyAyyamityadhikamanayA dizA svadhiyA'bhyUhanIyam / 'yathAttha bhagavanni' tyuktyA ca bhagavaddvacane'prAmANyazaGkAkalaG kalezA'samparka sUcanA * jayalatA doSa iti vaktavyam, tathApi 'tamo nIlaM na nIlime 'ti pratyayAnupapatteH, 'iha mahAnandhakAra' iti pratIte bhramatvApatteH' 'guNe zuklAdaya: puMsi' (a.ko. 1/5/17) ityamarakozavacanena zuklAdipadajanyazuklatvAdyavacchinnamukhyavizeSyatAkazAbdabodhe puliGgakazuklAdipadazaktijJAnajanyopasthiterhetutvena 'nIlastama' itiprayogaprasaGgAcca / na ca nIlasya tamovizeSaNatvameva, anuktaliGgavizeSaNapadAnAJca vizeSyaliGgatAyA autsargikatvAd nIlapade klIbatvamiti vAcyam, nIlasya sAmAnyatayA vizeSyatvAt, vizeSaNavizeSyabhAve kAmacArabhidhAnasya parasparavyabhicAritadubhayaviSayatvAditi / tasmAttamaso dravyatvameva sakalapramANasiddhaM nyAyyamiti / -> 'nIloropaviziSTatejaH saMsargAbhAvastama iti zivAdityavacanamapi avicAritaramaNIyam, nIlAropAdyagrahe'pi tamastvagrahAt tAdRzatamastvAvacchinnadharmikanIlAropAsyogAcca / zeSAnantavacanamapi na manohAri, - tejaH pratiyogikA bhAvenaiva tamovyavahAra:, tatra tattejojJAnaM pratibandhakamiti <| spaSTagauravAt vyavahartavyajJAne sati satyAJcacchAyAM vyavahAre'dhikAnapekSaNAm / 408 -> 'udbhUtAnabhibhUtarUpavattejaH sAmAnyAbhAvo na tamaH, tejodhvaMsaprAgabhAvAdhikaraNe tatsAmAnyAbhAvAsattvena tamaH pratItya. nupapatte:, kintu tAdRzatattattejovyaktInAM vizeSAbhAvasamudAya evAndhakArapadArtha' - iti pakSadhara mizramattamapi na cAru, prakRSTAloke'pi rUpAdI saMyogenAlokAbhAvasattvAdandhakAravyavahArApatteH, 'idaM tama' iti pratItAvapi tatra bhAvatvAbhAvatvasaMzayAt, dhvaMsaprAgabhAvayoH svapratiyogyatyantAbhAvavirodhitve mAnAbhAvAcca / yattu 'saMyoga- saMyuktasamavAyAdinAnAsambandhAvacchinnapratiyogitAkanAnAlokA bhAvaniSThaM tamastvamapyakhaNDamekameva, tena na 'prakRSTAloke'pi rUpAdI saMyogenAlokAbhAvasattvAdandhakAravyavahArApattiH, na vA nAnAlokabhAveSvanugatatamovyavahArAnupapattiH, na vA 'idaM tama' iti pratItAvapi tatra bhAvAbhAvatvasaMzayAnupapattiH, idantvAvacchedena tamastvagrahe'pi AlokA bhAvatvA'grahAdi 'ti mataM tadapi na ramaNIyam, tathA sati tatrotkarSAyakarSA'sambhavAdandhatamasAvatamasAdivizeSa pratyayAnupapatteH / na ca tamastvavadandhatamasatvAderapyakhaNDopAdhitvameveti vAcyam pUrvoktarItyA'ndhakAre'ndhakArApatterduvAratvAt, mahAgauravakalaGkitatAdRzakliSTakalpanApekSayA'tiriktatamodravyakalpanA yA eva nyAyyatvAcetyAzayenAha adhikamanayA dizA svadhiyA'bhyUhanIyamiti / taccA'smAbhistraiva tattasthale lezato darzitameveti tamodravyatvavAdaH / etadvacaH prakAzAd dhvAnte'bhAvatvabhramaH tamaH / vilIyatAM pareSAM tu syAM kRtArthastadA hyaham ||1|| 'yathAtthe' tyAdikaM spaSTam / hI andhakAra hai" - kintu yaha mantavya bhI anAdaraNIya hai, kyoMki nirAzraya rUpa nyAyamata meM asambhAvita hai / yahA~ yaha nahIM kahA jA sakatA ki 'bhUtala meM nIla rUpa kA Aropa hone se bhUtala hI Aropita nIla rUpa kA AdhAra hai', <- kyoMki Aropita nIla rUpa kA Azraya nizcita nahIM hai| kabhI bhUtala meM to kabhI parvata meM to kabhI guphA meM nIla rUpa kA bhAna hone se nIla rUpa kA niyata Azraya anupalabhyamAna hai / ataH bhUtala Adi ko hI nIla rUpa kA Azraya nahIM mAnA jA sakatA hai / kintu svAbhAvika nIla rUpa ke Azraya ke svarUpa meM hI andhakAra dravya kA svIkAra karanA ucita hai, jo prakRSTa Aloka kI vidyamAnatA meM nahIM rahatA hai / sakala pramANa se andhakAra meM dravyatva hI siddha hotA hai / ataH andhakAra dravyAtmaka mAnanA hI nyAyya hai / isa sambandha meM adhika vicAra bhI kiyA jA sakatA hai| yahA~ jo kucha batAyA gayA hai, vaha to digdarzanamAtra hai| isI dizA meM apanI buddhi se vAcakavarga svayaM vicAra kareM isa bAta kI sUcanA dekara prakaraNakAra mahAmahopAdhyAyajI mahArAja andhakAravAda ko samApta karate haiM / * rAgadveSazaya ke binA satyavacana asaMbhavita yathAtma iti / kalikAlasarvajJa zrImad hemacandrasUrIzvarajI mahArAjA ne vItarAgastotra ke aSTama prakAza kI pA~cavI kArikA ke uttarArdha meM kahA hai ki 'he bhagavaMta ! Apane jaisA kahA hai vaisA mAnane para koI bhI doSa prasakta nahIM hai / isa -
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 409 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 * kA,5 * bhavAnIpatI mAnAbhAvapradarzanam * || svasyA'sAhArANI bhaktirAtizcakre tatrabhavadriH / rAga-ndeSAdyavidyAbandhakIsamparkakalaki tAnAMpareSAM vacasi prAmANyA'bhyupagamo hi mahAmohagahanavijRmbhitama, rAga-vdeSAbhAvaM vinA'vitathavacanasya kAryasyA'sambhavAt / nanu vedakartureva puruSadhaureyasya vaca: pramANaM, tasyaiva sarvajJatvAt / maivam, tatpraNetari bhavadabhimate bhavAnIpatAveva mAnA'bhAvAt / na ca 'kArya sakartRkaM kAryatvAdi'tyanumAnameva | == =* gayalatA *. IroDamaNDanaM zrIvAsUpUjyasvAminaM natvA / bhavAnIpatikartRle mAnAbhAvaH samarthyate / / 1 / / ghugNAkSaranyAyenaikAntavAdivacane kvacidvisambAdA'darzane'pi na tatrautsargika prAmANyam, bacanabaitathyasampAdakarAgAdiparavazapuruSanisRtatvAditi girI samAkarNya sakarNI naiyAyika: pratyavatiSThate - naviti / vedakartuH = pramANatvena mahAjanaparigRhItAnAM vedAnAM kartuH, eva puruSadhIreyasya bacaH pramANam, hetumAha - tasya = puruSadhuriNaH eva sarvajJatvAditi / prathamaivakAreNa dvAdazAMgIkartuH dvitIyaivakAreNa ca jinezvarasya vyavacchedaH kRtaH / syAdvAdI tatpratyAcaSTe - maicamiti / tatpraNetari = vedaracayitari, bhavadabhimate = naiyAyikAbhimate, bhavAnIpatI = trilocane, eva mAnAbhAvAditi / bodhAdibhiH vedAnAmaSTakAdinirmitatvAbhyupagamAd 'bhavadabhimata' ityuktam / tatra mAnAbhAvazcaivam, na tatra bahirindriyajanyapratyakSaM pramANaM, aNupidravyatvena bAhyapratyakSA'viSayatvAt / nApi mAnasaM, parAtmanaH pareNa manasA pratyakSavAraNAyAtmamAnasaM prati parAtmanyAvRttavijAtIyamana:saMyogatvena kAraNatvA'bhyupagamAt / nApyanumAna pramANam, IzvarasyA pratyakSatayA tasya kenacilliGgena sahacAradarzanAbhAvena vyAptigrahAbhAvAt / na vopamAnaM mAnaM, tuttulyAsyA parasyA:bhAvena sAdRzyajJAnA'sambhavAt, anyathA IzvaratvavyAhateH / nApi zabdaH pramANaM, zrutInAmIzvaroccaritatvenaiva prAmANyasya baktavyatayA tatraizvara eva sandehena zrutiprAmANyasyApi sandigdhatvAditi bhavadISTacaturvidhapramANA'gocara Izvare kathaM sarvajJatvAbhyupagamasya samIcInatvamiti syAdvAdyabhisandhiH / udayanAcAryasaMdRzdhezvarasAdhakaprathamAnumAnaM pratikSeptamupakSipati . na ceti / kArya sakartRkaM kAryatvAt ghaTavaditi gamyate, jApa kAye 5 vacana se mahanIya zrIkalikAlasarvajJa AcAryazrIne jinavacana meM aprAmANya kI zaMkA ke kalaMka ke aMza se bhI rahitatva kI sUcanA dekara jinezvara ke prati apanI asAdhAraNa bhakti kA AvirbhAva kiyA hai| jinakcana ke prati aprAmANya ke nizciya kI bAta to dUra ho, leza zaMkA bhI kumArapAlapratibodhaka AcAryazrI ke dila meM nahIM hai| yahI sarvotkRSTa bhakti hai| puruSavizvAsa se vacanavizrAsa / yadyapi kutIthiko ko bhI apane apane darzana ke praNetA ke vacana meM aTTa vizvAsa hai magara vaha mahAmoha kA mahA vilAsa hai, dUsarA kucha nahIM, kyoMki vaha rAga dveSa-avidyA Adi doSa kI paramparA se kalaMkita ekAntavAdI puruSa ke vacana meM, jisa meM prAmANya kI gandha bhI nahIM hai, prAmANya ke svIkArAtmaka hai| bhalA ! jo svayaM rAga-dveSa ke viSacakra meM pha~sA hai, usakA vacana prAmANika kaise ho sakatA hai ? rAga-dveSa-ajJAna ke abhAva ke binA avisaMbAdI vacanasvarUpa kArya hI asaMbhavita hai / dhuNAkSaranyAya ke kucha avisaMvAdI pacana unake mu~ha se kadAcit nIkala par3e, vaha eka alaga bAta hai| magara unake vacana ke Upara prAmANyamudrA nahIM lagAI jA sakatI / kyA nakalI ghaDI bhI dina meM do daphe sabA samaya nahIM batAtI hai ? jinezvara bhagavAna meM to asatya vacana kA kAraNa rAga-dveSa Adi hI nahIM hai, phira ve asatya kyoM bole ? ata: jinavacana meM aprAmANya nAmumakina hai| cAhe cA~da se Aga kI varSA kyoM na ho, cAhe sUrya pazcima dizA meM udita kyoM na ho.? magara tIna kAla meM jinavacana meM aprAmANyaleza bhI asambhava hai| OM IzvarataNDana OM nanu ve. iti / jinezvara bhagavaMta kA hI bacana prAmANika hai, yaha suna kara naiyAyika Aga babUlA hokara bolatA hai ki -- 'vedakartA pradhAnapuruSa kA hI vacana prAmANika hai, kyoMki vahI sarvajJa hai / vedakartA zaGkara bhagavAna ke vedavacana ko hI pramANa mAnanA cAhie' <- magara yaha kathana aprAmANika hai, kyoMki vedakartA ke svarUpa meM Apako abhimata bhavAnIpati zaMkara meM hI koI pramANa nahIM hai / zaMkara kI sattA kA koI pramANa hI nahIM hone se usake vacana meM prAmANya kI ghoSaNA karanA bandhyAputra ke AbhUSaNa kI yoSaNA ke samAna hai| yahA~ naiyAyika kI ora se isa anumAna se Izvara kI siddhi kI jAya ki -> "kArya sakartRkaM kAryatvAt, yaTakt - isa anumAna se parvata Adi kArya meM sakartRkatvarUpa sAdhya kI siddhi
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zarIrajanyattasyopAdhikatvavicAraH* tatra mAnaM, zarIrajanyatvarUpasandigdhopAdhinastatvAt / ==..---..---- jagalatA * ittayanumAnameva / evakAro'yogavyavacchedArthaH / tatra = maheze, mAnaM = pramANam / yat yat kArya tat tat sakartRkaM yathA ghaTaH / yatsakartRkaM na bhavati, na tatkAryamapi bhavati gaganavat / na tAvadayaM heturuddhatA'siddhAtAsiddhasIkottarIgarIyastaradustarakaTAkSalakSavikSepavikSepitaH, sadbhUtAnubhavasiddhAvinAbhAvitvasiddhadharmAdhikaraNavidyAsiddhatvAt / nApi durdharaviruddhatodbhUtatarkavitarkendhanakArkajhyAvaruddhatA, vicakSaNAkSINakSodakSamAdhyakSanirNItavipakSavyAvRttivyAptizaktiprakopapAvakAhutIbhUtapratyarthipakSatvAt / nASyanaikAntikAkrAntaviSamaviSadharIviSAvegavidhurIbhUtatA'pyAzaGkanIyA, vipakSanirNItavyAvRttima lakSitiruhAyatacchAyAsu sukhaniSaNNatvAt / nApi kAlAtyayAvadiSTatAduSTadoSadandazUkadaSTatvaM niSTakanIyam, avAdhitapakSaprayogapakSAdhirAjapakSAntaravizrAntatvAt / nApyasya hetunarezvaraspa ! prakaraNasamatAtaGkAkAntatvamudbhAvanIyaM, etatpratipandhisamardhAnumAnAbhAvAtapatrapavitraprabhutAprAptasAmrAjyasugabhatvAt / na ca zarIrA- : janyatvena kajanyatvasAdhakena sAtipakSatodbhAvanIyA, zarIrapadanivezAnAvazyakatvAt aprayojakatvAJceti naiyAyikAzayaH / tadapakSepArthaM prakaraNakRdAha - zarIrajanyatvarUpasandigdhopAdhigrastatvAditi / anyatra gato dharmo'nyatropacaryamANa upAdhirabhidhIyate yathA japAkusumasaMsargAdAruNyazUnye sphaTikazakale ruNatvaM pratIyate tadhaupAdhau vartamAnaM vyApyatvaM tacchnye heto vijJAyate / iti svA'bhAvAnumApitasAdhyAbhAvavadvRttitvamudbhAcya hetau tryaptidUrIkaraNenopArdUSaNatvam / tallakSaNaJcedam, sAdhyavyApakatve sati sAdhanAjyApakatvamiti / prakRtAnumAne zarIrajanyatvamupAdhiH, tasya ghaTIdI sAdhyavyApakatvAt, aGkurAdau sAdhanAvyApakatvAcA | na cAGkurAdau sakartRkatvarUpasAdhyasandehena upAdheH sAdhyavyApakatvasaMzayAnnopAdhitvanizcaya iti vaktavyam, tathApi sandigdhopAdhitvasya durvAratvAt / na copAdhinizcaye satyateba hetau sopAdhikatvahetunA vyabhicAranizcayaH sambhavati / tataH vAnumitigratibandhaH / upAdhisandehe tu vyabhicArasandeha eva bhavati / na ca tena vyAptijJAnaprAtirodhaH sambhavati, vyabhicAranizcayatvasyaiva vyAptijJAnapratibandhakatAvacchedakatvAditi vAcyam, upAdhisandehe vyabhicArasandehasyA''vazyakatvAt, vyApyatvajJAnaM prati lAghavena vyabhicArajJAnasAmAnyasya pratibandhakatvAta, vyApyasaMzayena vyApakandehasyA''vazyakatvAtsandigdhopAdhita na copAdhisandehA''hito vyabhicArasandehaH pakSAtarbhAvanaivAGgIkaraNIyaH, ghaTAdI sAdhyanizcayena sAdhyasandehAsambhavAt / sa ca na vyAptijJAnapratibandhakaH, pakSAntavina vyabhicArasandehasya tadapratibandhakatvAt, anyathA'numiteH pUrvaM sarvatraiva pakSe sAdhyandehasambhavena tatra ca hetornizvayAdanumAnamAtrocchedaprasaGgAt / tasmAtsAdhyAbhAvAMze nizcayAtmakaM vRttitvAMze ca saMzayanizcayasAdhAraNaM vyabhicArajJAnaM pratibandhakamityAstheyam / prakRte ca tAdRAvyabhicArasandehAsambhavAtkathaM sandigdhopAdherdUSakatvamiti vaktavyam, pakSatatsamayorapi vyabhicArasaMzayasya pratibandhatvAt / pakSa uddezyatAvacchedakAvacchinnaH tatsamastu tadbhinnatve sati sAdhyasandehAkrAntaH / na caivamuktarItyA'numAnamAtrocchedApattiriti vAcyam. dhUmo yadi vahivyabhicArI syAt tarhi bahnijanyo na syAdityanu hogii| magara parvata Adi ke kartA ke svarUpa meM AmajanatA kA svIkAra nahIM kiyA jA sakatA / ataH antato gatvA parvatAdi ke kartA ke rUpa meM Izvara kI siddhi hogI" <- to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki ukta anumAna kA kAryatvasvarUpa hetu zarIrajanyatvasvarUpa saMdigdha upAdhi se grasta hai| jo sAdhya kA vyApaka ho aura hetu kA avyApaka ho use upAdi kahate haiM / yahA~ sAdhya hai sakartRkatva = kartRjanyatva aura hetu hai kAryatva / jahA~ jahA~ kartRjanyatva rahatA hai, vahA~ vahA~ zarIrajanyatva rahatA hai yaha ghaTa, paTa Adi meM dekhA gayA hai / ataH zarIrajanyatva sakartRkatvarUpa sAdhya kA vyApaka hai / evaM kAryatva ke Azraya aMkurAdi meM zarIrajanyatva kA abhAva hone se vaha kAryatvarUpa sAdhana kA avyApaka bhI hai| ataH upAdhigrasta hone ke kAraNa prastuta anumAna se vAdI ke abhimata kI siddhi nahIM ho sakatI / yadi yaha kahA jAya ki -> 'aMkurAdi meM sakartRkala kA saMdeha hai kintu zarIrajanyatva kA abhAva nizcita hai / ataH zarIrajanyatva meM sakartRkatvarUpa sAdhya kI vyApakatA kA nizcaya nahIM ho sakane se zarIrajanyatva upAdhi nahIM ho sakatA' <- to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki nizcita upAdhi na hone para bhI aMkurAdi dvArA zarIrajanyatva meM sAdhyavyApakatA kA saMdeha hone se saMdigdhopAdhi kA honA Avazyaka hai| yahA~ yaha kahanA ki <- 'saMdigdhopAdhi ke vyabhicAra ke sandeha se hetu meM sAdhyavyabhicAra kA sandeha hI ho sakatA hai, na ki nizcaya tathA vyabhicArasaMzaya vyAptijJAna kA virodhI nahIM hone se hetu meM sAdhyanirUpita vyApti kA nizcaya ho kara anumiti ke hone meM koI bAdhA nahIM ho sakatI' <- bhI ThIka nahIM hai, kyoMki vyAptijJAna ke prati vyabhicAranizcayatvarUpa se vyabhicArajJAna ko pratibandhaka mAnane meM gaurava hai / lAyava kI dRSTi se vyabhicArajJAnatvarUpa se hI vyabhicArajJAnatva-rUpa se hI nyAsijJAna kA
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 111 madhyamasyAbAdarahasye khaNDaH 2 - kA.5 * kArya prati kancena kAraNatvanizrayavicAraH atha nAthamA doSaH, kAryatvAvacchinnaM prati kartRtvena kAraNatvanizcayAt lAghavatarkAvatAradazAyAM tatprayuktavyabhicArasaMzayasyA'pratibandhakatvAditi cet ? na, kAryatvaM hi dhvaMsa -----* jayalatA hai | kUlatarkeNa vyabhicArasandehasyA'sambhavAt / ata evAnukUlatarkavirahadazAyAM pakSetaratvaM sandigdhopAdhirityabhidhAnamapi saGgacchate / -prakRte cAnukUlatarkavirahAt noktAnumAnena naiyAyikAbhimatasiddhiriti syAdvAdyabhiprAyaH / svapakSe lAghavatarkAvatAreNa paraH sandigdhopAdheH prakRte'doSatvamudbhAvayati - atheti / 'cedi'tyanenA'syAnvayaH / na ayaM = zarIrajanyatvalakSaNasandigdhopAdhiH atra sakartRtvasAdhyaka-kAryatvahetukAnumAne doSaH / kathaM ? ityAzaGkAyAM para Aha - kAryatvAvacchinnaM = kAryamAnaM prati kartRtvena rUpeNa kAraNatvanizcayAditi / prakRte kAryatva-sakartRkatvAbhyAM phala-phalabadbhAvanizcayAdityarthaH / tatazcAMkurAdI kAryatve satyapi sakartRkatvataM na syAttarhi kAryatvAvacchinnaM kartRjanyaM na syAdityAkAraka. lAghavatarkAvatAradazAyAM tatprayuktavyabhicArasaMzayasya = upAdhisaMzayaprayuktavyabhicArasandehasya, apratibandhakatvAt = sakartRkatvanirUpitakAryatvaniSThavyAptinizcayAupratibandhakatvAt / anakalatarkAnavatAra eva sandigdhopAdheyabhicArasaMzayAdhAyakatvama, anyathA pakSetaratvopAdhizaGkayA prasiddhAnumAnocchedaprasaGgAt / sandigdhoSAdheH sattve'pi lAghavatarkAvatAre vyabhicArasaMzayasyaivAnutthAnamityatra naiyAyikatAtparyAduktAnumAnena kartRtvAzrayavidheyazvarasiddhiriti bhAvaH / atra kAryasya ghaTAde: sakartakatvasiddhayAM'zata: siddhasAdhanama / na ca pakSatAvacchedakAvacchedena sAdhyasidbherudazyatvAnnAya doSa iti vAcyam, tathApi sakartRkatvaM yadi kartRsAhityamA tadA'smadAdinA siddhasAdhanasya duritvAt / na ca kartRjanyatvaM sAdhyaM sambhavati, anantakRtInAM janakatAvacchedakatve gauravAt / nApi svopAdAnagocarAgaroajJAnacikIrSAkRtijanyatvaM tat, svatvaghaTitatvenAnanugamAt, upAdAnA parokSajJAnatvAdergurutvena janakatAnavacchedakatvAcca / anena pratyakSajanyatvecchAjanyatvAde: sAdhyatAyAmadoSaH / adRSTA'dvArA janyatvasya vizeSyatAsambandhAvacchinnakAraNatApratiyogikasamavAyAvaMcchinnajanyatvasya vA sAdhyatvAnnA'dRSTajanakA'smadAdijJAnajanyatvena siddhasAdhanamardhAntaraM veti pratyuktam, pakSatAvacchedakahetvoraikyaprasaGgazca durvAra eva / na ca 'kAryatvaM sAdhyasamAnAdhikaraNamiti sahacAragrahe'pi' kArya sakartRkamiti buddherabhAvAnnArya doSa iti vAcyam, tathApi 'kAryatAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatA sakartRkatvAvacchinne tyabhyupagame'vacchedakAvacchedyayoraikyenA''tmAzrayaprasaGgAt / na ca dhvaMsapratiyogitvarUpasya kAryatvasyA'vacchedakatvaM svarUpasambandhavizeSarUpakAryatvasya cA'vacchedyatvamiti na tayorekyamiti vAcyam, vini| gamakAbhAvena prAgabhAvapratiyogitvAderagyavacchedakatvasambhavena vyabhicAravAraNAya nAnAkAryakAraNabhAvakalpane gauravApAtena lAghavatarkADavatArA'sambhavAt sandigdhopAdhiprasayuktanyabhicArasaMzayena sakartRkatvanirUpitakAryatvavRttivyAptinizcayavighaTanAdanumiteH pratirodhasya pratibandhaka hai / ataH vyabhicArasaMzaya se bhI byAptinizcaya kA pratibandha ho jAne ke kAraNa saMdigdhopAdhikatva kA bhI anumAnavirodhitva aparihArya hai| lAgata tarka sahakAra se Izvarasiddhi - jaiyAyika V atha nA, iti / yadi naiyAyika vidvAnoM kI ora se yaha kahA jA sakatA hai ki -> "zarIrajanyatvasvarUpa saMdigdha upAdhi uparyuktta anumAna meM doSAtmaka nahIM hai / isakA kAraNa yaha hai ki kAryamAtra ke prati kartRtvarUpa se kAraNatA nizcita = pramANasiddha hai / kAryatAnirUpina kAraNatA ke avacchedakavidhayA kartRtva kA svIkAra karane meM lAyava hai, zarIratva ko mAnane meM gaurava hai . isa lAghava tarka kA avatAra hone para kAryatva hetu meM zarIrajanyatvAtmaka saMdigdha upAdhi se vyabhicAra kA saMzaya ho ki . 'kartRjanyatvacyApaka zarIrajanyatvazUnya parvatAdi meM kartRjanyavarAhitya hone para bhI kAryatva hetu mumakina hai' . to vaha uparyukta anumiti meM pratibandhaka nahIM ho sakatA, kyoMki lAghava tarka se hI tAdRza vyabhicAra ke saMdeha kA pratirodha ho jAtA hai / ataH kAryatva hetu se kSiti Adi ke kartA ke svarUpa meM Izvara kI siddhi ho sakatI hai, ukta saMdigdha upAdhi kA udbhAvana akiMcitkara hai / lAyaca tarka na hone para hI saMdigdha upAdhi se anumiti kA pratibandha ho sakatA hai" <-- * kAryarata SaDvita hone se naiyAyikamata meM lAyavatarka nAmumakina * na, kA. iti / kintu vicAra karane para naiyAyika se darzita lAyaba tarka nAmumakina hai| isakA kAraNa yaha hai ki
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAryatvasvarUpanirvacanam * pratiyogitvaM prAgabhAvapratiyogitvaM a ( na ?) vacchinnavizeSaNatAsaMsargeNa 'kAlavRttyantAbhAvapratiyogitvaM, "svAnadhikaraNIbhUtakAlavRtyatmantAbhAvapratiyogitvaM, "kAlavRtyanyo'nyAbhAvapra * jayalatA suraguruNA'pi nirAkartumazakyatvAdityAzayena syAdvAdI naiyAyikamasamapanodayati neti / kAryatvaM prakRte hetubhUtaM sakartR'katvAvacchinna janakatAnirUpitajanyatAvacchedakIbhUtaM vA kAryatvaM hi pradhvaMsapratiyogitvaM pradhvaMsaniSThanirUpakatAnirUpitapratiyogitvam / dhvaMsasya kAryatve'pi pradhvaMsA'pratiyogitvAtkalpAntaramAha prAgabhAvapratiyogitvaM prAgabhAvanirUpitapratiyogitvaM tacca dhvaMse'pyastIti nAvyApitA kAlAdivAraNAya prAgiti asambhavavAraNAya ' pratiyogI 'ti / - = = 412 dIdhitikArAdibhiH prAgabhAvasyAnabhyupagamAd gatyantaramAha - avacchinnavizeSaNatAsaMsargeNa kAlavRttyatyantAbhAvapratiyogitvamiti / janyamAtrasya yatkizcitkAlAvacchedena vRttitvAttaditarakAlAvacchinnavizeSaNatAsaMsargeNa kAlA'vRttitvena svAnabhikaraNakAlAbacchinnaMvizeSaNatAsambandhAvacchinnAtyantAbhAvapratiyogitvAllakSaNasamanvayaH / tathApi paramAgo: svAnadhikaraNadezAvacchedena kAle'tyantAbhAvasattvAdativyAptiri' tyasvarasAdanyamatamAha svAnadhikaraNIbhUtakAlavRttyatyantAbhAvapratiyogitvamiti / paramANvAdeH svAnadhikaraNadezAvacchedena kAle vRttitvena kAlavRttyatyantAbhAvapratiyogitve'pi kAlasya svAnadhikaraNatvavirahAt svAnAdhikaraNakAlavRttyatyantAbhAvapratiyogitvAbhAvAnnAtivyAptiH / na caivaM ghaTAderapi kAryatvamucchidyeta, mahAkAlasya ghaTAdyadhikaraNatvena svAnadhikaraNakAlA'prasiddheriti begarAjyam, kAlpanA karanA'bhimatatvAt anyathA 'svAnadhikaraNIbhUte' tyasya vaiyasstteH / tatazca kAlikavizeSaNattAsambandhena khaNDakAlavRttyatyantAbhAvapratiyogitvaM kAryatvamityatra tAtparyamiti phalitArtha: / na ca taddhvaMsAdisattve kathaM tadatyantAbhAvasya tatra sattvamiti vAcyam, dhvaMsAdeH svapratiyogyatyantAbhAvavirodhitve mAnAbhAvAt / navInanaiyAyikanayAnusAreNa prakRtanirvacanamiti bhAvanIyam / atraivA'nyamatamAha- kAlavRttyanyanyAbhAvapratiyogitAvacchedakasvAvacchinnAdhikaraNatAtvamiti / yaH kazcidanityapadArtha : svaprAgabhAvAdhikaraNakAle svadhvaMsAdhikaraNakAle ca nAstIti tAdRzakAlavRttistadvadanyonyAbhAvo bhavatyeva yasya pratiyogitAyA avacchedakena svena anitya padArthenAvacchinnayAH = samAnAdhikaraNAyA adhikaraNatAyA nirUpakatvataM kAryatvamityarthaH / bhedapratiyogitAvacchedakatvaJcAna kAlikasambandhAvacchinnaM grAhyam / tena sambandhAntarAvacchinnAvacchedakatAkapratiyogitAkanitpapadArtha kAryatva hI ekavidha nahIM hai kintu anekavidha hai / ataH kAryatvAvacchinna sakala kArya se nirUpita kAraNatA kA avacchedaka kartRtva bhI anekavidha ho jAtA hai, na ki ekavidha / (1) ghaTAdi bhAva kArya meM rahane vAlA kAryatva pradhvaMsapratiyogitvasvarUpa hai / jo bhAva utpanna hotA hai, usakA kabhI na kabhI dhvaMsa jarUra hotA hai / ataH usameM dhvaMsa kI pratiyogitA rahatI hai| | ataH bhAva kArya meM rahane vAlA kAryatva dhvaMsapratiyogitvasvarUpa hai / (2) magara ghaTAdi kI bhA~ti ghaTa Adi kA dhvaMsa bhI kArya hai / ataH kAryatva kA lakSaNa usameM rahanA Avazyaka hai / dhvaMsa kA kabhI bhI dhvaMsa nahIM honA / ataH dhvaMsapratiyogitA ghaTasa Adi meM nahIM rahegI, phira bhI vahA~ kAryatva rahatA hai / isalie dhvaMsa meM prAgabhAvapratiyogitvasvarUpa kArya mAnanA hogA / ghaTadhvaMsa kA prAgabhAva hotA hai / ataH prAgabhAvanirUpita pratiyogitA ghaTAdi ke dhvaMsa meM raha sakatI hai / vahI kAryatva hai / (3) navya naiyAyika kAryatva ko avacchinnavizeSaNatAsambandha se kAla meM rahane vAle atyantAbhAva kI pratiyogitAsvarUpa mAnate haiM / unakA yaha Azaya hai ki nitya padArtha kAla meM sarvadA rahatA hai, usakA atyantAbhAva kAla meM nahIM rahatA hai / jaba ki kArya = janya padArtha kAla meM amuka bhAga meM rahatA hai, amuka kAla meM usakA atyantAbhAva bhI rahatA hai| sAvacchinnakAlikavizeSaNatA sambandha se janya padArtha kA kAla meM atyantAbhAva bhI rahane se avacchinakAlikavizeSaNatAsambandhAvacchinapratiyogitAka kAlavRtti atyantAbhAva se nirUpita pratiyogitA janya padArtha meM rahatI hai, vahI kAryatva hai| jaise somavAra ko ghaTa utpanna huA aura maMgalavAra ko naSTa huA aisI sthiti meM maMgalavArAvacchina kAlikavizeSaNatA sambandha se kAla meM vaha ghaTa nahIM rahatA : hai ataH tAdRzasambandhAvacchinnapratiyogitAka ghaTAtyantAbhAva kAla meM rahegA aura usakI pratiyogitA tadghaTa meM rahegI, bahI tadudghaTaniSTha kAryatva hai / navya naiyAyika ne dhvaMsa aura atyantAbhAva meM virodha ko mAnya nahIM kiyA hai| ataH unake matAnusAra kAla meM ghaTadhvaMsa aura ghaTAtyantAbhAva bhI raha sakatA hai / (4) anya vidvAnoM kA yaha abhiprAya hai ki svAnadhikaraNa kAla meM rahane vAle atyantAbhAva kA pratiyogitva hI kAryatva hai / sva = ghaTAdi kArya / jaise pralayakAla ghaTAdi janya dravya kA anadhikaraNa hone se pralayakAlavRtti atyantAbhAva kI pratiyogitA ghaTAdi meM rahatI hai, vahI kAryatva hai / nitya padArtha meM kabhI bhI kAlavRtti atyantAbhAva kI pratiyogitA nahIM raha sakatI, kyoMki nityapadArthAnadhikaraNIbhUta kAla hI aprasiddha hai / ataH
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 413 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 - kA.5 *bahatsyAdvAdarahasyamaMvAdaH * . .. ... |-- -.--- --.-:-- tiyogitAvacchedakasvAvacchimAdhikaraNatAkatvataM yAvatkAlavRttibhimatvaM vA na tadavacchitA -- ---* jayalatA --- vadanyonyAbhAvamAdAya na paramAvAdAvativyAptiH; nityapadArthasya sarvadA kAlikasambandhena kAle sattvena kAlikAvacchinnAbacchedakatAkapratiyogitAkanityapadArdhavadanyonyAbhAvasya kAlanirUpitavRnitvazUnyalvAt / tadaghaTadhvaMsadazAyAM 'idAnIM kAlo na tadghaTAdhikaraNaka:' 'tadghaTadhvaMsaviziSTakAlo na kAlikena taTyaTaviziSTaH' ityAdipratItyA prasiddhasya kAlavRtteH tadghaTAdhikaraNakapratiyogikabhedasya tadghaTaviziSTa maMdasya ca yA pratiyogitA tadavacchedakena svena = taddhaTana avacchinnA = samAnAdhikaraNA yA kAlavRttyadhikaraNatA tannirUpakatvaM tadughaTe vyAhatameveti bhavati tatra lakSaNasaGgatiH / svapadena vivakSitakAryagrahaNam / paramAgvAde haNavAraNAya 'kAlavRttyanyonyAbhAvapratiyogitAvacchedake ti svavizeSaNam / / kAlavizeSAvacchedenaikasminneva kAle yo yadabhAvazca vartate tasyaivApadarzitAdhikaraNAtAkatvarUpasya kAryatvasya sambhavaH / darzitakAryatvasya gurutvAzaGkAyAM kalpAntaramAha - yAvatkAlavRttibhinnatvaM veti / yAvatkAlavRttiH paramANvAdiH tadbhinnatvaJca ghaTAdAviti bhAvaH / na ca yAvatkAlavRtteH paramANoH bhedasya manasi saccAdatiprasaGga iti vAcyam, yAvatkAlavRttitAvacchinnapratiyogitAkabhedasya vivakSitatvAt, manasi yAvatkAlavRnitvasya sattvena tadavacchinnabhedA'yogAdanyonyAbhAvasya svapratiyogitAvacchedakavyadhikaraNatvAt / na cAntyapakSacatuSTaye prAgabhAve'tivyAptiriti vAcyam, sAvacchinnakAlavRttipadArthasya kAryatvanaye prAgabhAvasyApi lakSyatvAt / ata eva vRhatsyAdvAdarahasye 'prAgabhAvapratiyogitvasya paryavasitasya tasya prAgabhAve'nyAptezva' (bR. syA.1. zlo.1 TIkA) ityAbhidhAnaM ghaTate / tasyA'lakSyatvanaye tu caramapakSacatupke 'sattve satIti vizeSaNaM deyamiti na doSaH / prakRte kAryatvaM svarUpasambandhavizeSarUpaM na grAhyam, pakSavRttikAryatvasya pakSAtmakatayA anugamakarUpAbhAvena ca sapakSAvRttitvAdasAdhAraNyApatteH / ata eva pakSatAbacchedakatvaM svarUpasambandhavizeSarUpakAryatvasyetyapi pratyuktam, svarUpasambandharUpakAryatAvyaktInAM tattadvyaktimAtraparyavasitatvenAnugatapakSatAvacchedakabirahAt / na ca anyatamatvenAnugatIkRtAnAM pakSatAvacchedakatvamiti vAcyam, tadbhinnatve sati tadbhinnatve sati tadbhinnabhinnatvarUpasyAnyatamasyAnugamakatve mahAgauravAt / nRsiMhastu -> 'svavRttimahAkAlAnyatva-kAlikavizeSaNatvo bhayarasambandhena sattAvattvameva kAryatvaM sarvatrA'nuganaM hetuH / mahAkAlavyAvartanAya svavRttimahAkAlAnyatvasya sambandhakoTI nivezaH / svavRttitvaM tadvattvaJca dezikavizeSaNatayA bodhyam / paramANvAdivAraNAya kAlikadizeSatAsambandhaniveza' (ma.pra.pU. 41) ityAha / 'AdyakSaNasambandhitvaM kAryatvami'tyanye / 'niyatapazcAdbhAvitvaM kAryatvami' tyapare / 'kRtisAdhyatve sati kRtyuddezyatvaM kAryatvamiti kazcit / 'abhUtvA bhAvitvaM kAryasamiti tu prAJcaH / kRtiyogyatve sati alaukikatvaM kAryatvamiti miimaaNskaaH| 'kAraNatvAbhimatavastvabhinnatvamiti vedAntinaH / 'upAdAnakSaNajanyatvaM kAryatvamiti saugatAH / 'AvirbhAvaH kAryatvamiti ativyApti doSa kA avakAza nahIM hai| (5) anya manIpiyoM kA yaha kathana hai ki kAlavRtti anyonyAbhAva ke pratiyogitAvacchedakIbhUta sva se avacchina = 'samAnAdhikaraNa adhikaraNatA kA nirUpakatva hI kAryatva hai| jaise ghaTaprAgabhAvaviziSTa yA ghaTadhvaMsaviziSTa kAlavizeSa meM ghaTAdi kArya se viziSTa kAla kA bheda rahatA hai| usake pratiyogitAvacchedaka ghaTa se avacchinna = samAnAdhikaraNa adhikaraNatA kA nirUpakatva ghaTa meM rahatA hai, vahIM ghaTaniSTha kAryatva hai / paramANu Adi nitya padArtha se viziSTa kAla kA kAla meM bheda nahIM rahatA hai| ataH paramANu Adi kAlavRtti bheda kI pratiyogitA kA apacchedaka hI nahIM ho sakatA / ataH paramANu meM tAdRza adhikaraNatA kA nirUpakatva nAmumakina hai / jo svayaM kAla meM rahatA ho aura kAlavizeSa meM usakA abhAva bhI rahatA ho usI meM darzita adhikaraNatA kA nirUpakatva rahatA hai / ataH tAdRza kAryatva nitya padArtha meM nAmumakina hai| svapada se yahA~ janya bhAva ghaTa Adi abhimata hai| (6) anya prAjJa puruSoM kA yaha mantavya hai ki kAryatva yAvatkAlavRttibhinnatvasvarUpa hai| saMpUrNa kAla meM paramANu Adi nitya padArtha rahate haiM, magara ghaTAdi janya padArtha saMpUrNa kAla meM nahIM rahate haiM, kyoMki amuka kAla meM usakA abhAva bhI rahatA hai| ataH ghaTAdi janya padArtha meM yAvatkAlavRttibhinnatva rahegA / vahI taniSTha kAryattva hai| isa taraha naiyAyika vidvAnoM ne hI kAryanva ko anekavidha mAnA hai, taba anekavidha kAryatva se avacchinna kI kAraNatA kA avacchedaka kartRtva bhI eka nahIM ho sakatA / jaba ki isa taraha kAryatvAvacchinna ke prati kartRtvena kAraNatA mAnane para bhI anekavidha kartRtva ke svIkAra kA gaurava aparAhata hI hai| kAryatva bhinna bhinna hone para usase avacchinna bhI bhitra bhinna hogA, avacchedaka bhinna hone para avabhinna eka kaise ho sakatA hai ? avacchinna bhinna bhinna hone para usase nirUpita kAraNatA kaise eka ho skegii| nirUpaka vilakSaNa hone para tatrirUpita kAraNatA bhI bhinna hogii| kAraNatA alaga alaga hone para
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 'yadvizeSayoH..... nyAyasyA'prAmANikatvam * | janakatAvacchedakaM kartRtvamekam / ghaTAdI kumbhakArAdInAM tAdUpyeNa haitutAvazyakatve sAmA- 1 nyataH kartRtvena tathAtve mAnAbhAvAt / yadivazeSayo'rityAdinyAyasyA'prAmANikatvAt / = = = =* gAyalavA * sAGkhyAH / 'pariNAmavizeSaH kAryatvamiti tu syAdvAdino vayam / itthaJca kAryatvasya nAnAtvena tadavacchinnanirUpitakAraNa dakIbhUtakartatvasyA'pi nAnAtvA''pAtena kAryatva-kartatvAbhyAM kArya-kAraNabhAvAGgIkAre lAghavatarkAvatArAsambhavena sandigdhovAdhiprayuktavyabhicArasaMzayena kAryatvaniSThavyAptigocaranizcayavighaTanAnAnumitisambhava ityAzayena prakaraNAkRdAha- na tadavacchinnajanakatAvacchedakaM = nAnAkAryatvAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatAvacchedakIbhUtaM kartRtvaM ekaM sambhavatIti zeSaH / / vastutaH kartRtvena kAryatAvacchinnanirUpitakAraNatAvacchedakatvamapi nAsti tAdrUpyeNaiva kulAlAdeH ghaTAdikartRtvAdityAzayenA'ha- ghaTAdI kumbhakArAdInAM tAdUpyeNa = ghaTAdijananapariNAmapariNatatvena, hetutAvazyakatve = hetutvaklRptI, sAmAnyataH = byApakadharmataH, tathAtve = kAraNatve, mAnAbhAvAt = pramANavirahAditi / ayaM bhAvaH kulAlAdeH ghaTajananapariNAmapariNatatve satyevetarakAraNasAkalyadazAyAM ghaTa utpadyate na tu zarAbajananapariNAmapariNatatve satIti tadhAtvenaiva kulAlAdeH ghaTAdikAraNatvam / evaM kuvindAdeH paTajananapariNAmapariNatattvenaiva paTakAraNatvaM na tu kartRtvena, anyathA kulAlAderapi paTakAraNatvaM prasajyeta / etena kAryatvaM yadi kRtijanyatvatryabhicAri syAt tadA kRtijanyatAvacchedakaM na syAdityanukUlatarkasattvAnna doSa iti pratyuktam, kRtitvena kAryatvena kAryakAraNabhAve mAnAbhAvenoktatarkAnavatArAt / na cA'nvayavyatirekAveba mAnamatreti vaktavyam, kulAlakRtisatve ghaTaH tadabhAve ca ghaTAbhAva iti viziSyavA'nvayavyatirekagrahAt viziSyaiva kAryakAraNabhAvagrahAt sAmAnyataH kRtitvakAryatvAbhyAM heta-hetamadbhAce mAnAbhAvAt ! na ca vizeSataH kArya-kAraNabhAvagrahe'pi 'yadvizeSayo' rittinyAyena sAmAnyataH kAryakAraNabhAvagraha iti vAcyam, uktanyAce mAnAbhAvena sAmAnyataH kAryakAraNabhAvAsiddherityAzayena prakaraNakRhadAha- yadvizeSayorityAdinyAyasyeti / yadvizeSayoH kArya-kAraNabhAvosati bAdhaka tatsAmAnyayorapi' iti : cAkSuSaM prati rUpa spArzanaM prati sparzaH kAraNam / bahirindriyajanyapratyakSasAmAnye na rUpaM na vA sparzaH kAraNaM, prabhAvApyoH pratyakSe vyabhicArAt / nApi guNaH kAraNaM, atiprasaGgAt / nApi rUpasparzAnyataratkAraNaM, tadbhinnatve sati tadbhinnabhinnatvarUpasyA-nyataratvasyA'pi gurutvAta, vinigamanAviraheNa gurutarakAraNatAdvayaprasAJceti nyAye sati bAdhaka ityuktam / aprAmANikatvAditi / na ca kAryAbhAvasya kAraNAbhASaprayojyatAniyamena kArya prati kRtitvena kAraNatA'naGgIkAre kAryAbhAvaH usakA avacchedaka kartRtva bhI pRthak pRthak hogA / ataH lAghaba tarka ke avatAra se 'kArya sakartRkaM kAryatvAt' - isa anumAna meM zarIrajanyatvasvarUpa saMdigdha upAdhi se prayukta vyabhicAra saMdeha kA pratirodha nahIM ho sakatA, kyoMki uparyukta rIti se lAdhara tarka hI nAmumakina hai| ataH kAryatva hetu se parvatAdi ke kartA ke svarUpa meM zaMkara bhagavAna siddha nahIM ho sakate / kumhArAdi meM tApya se helutA - syAdAdI 4 ghaTAdI. iti / isake atirikta bAta yaha bhI dhyAtavya hai ki eka hI kulAla daMDa, cakra, cIvara, miTTI Adi sAmagrI samAna hone para bhI kabhI ghaTa banatA hai, tokabhI zarAva, to kabhI khilaunA banAtA hai / yaha tabhI upapanna ho sakatA hai, yadi kumhAra jJAnAtmanA ghaTa, zarAba, khilaunA Adi ke sAtha tadpa ho jAya / ghaTajJAnapariNata kumhAra se ghaTa kI, zarAbajJAnapariNata kumhAra se zarAba kI aura khilaunAjJAnapariNata kumhAra se khilIne kI utpatti hotI hai| ataH ghaTAdi ke prati kumhAra Adi kI tadrUpa se hetutA mAnanI Avazyaka hai / ataH avazya klupta nApya ko choDa kara kartRtva rUpa se kAraNatA kA svIkAra karane meM koI pramANa nahIM hai / tathA tApya to eka nahIM hai / ghaTa ke prati ghaTajJAnAtmanA, paTa ke prati paTajJAnAtmanA ityAdi jo pariNAmavizeSa hai, vahI tApya hai, jo eka nahIM hai, alaga alaga hai / ataH tAdUpya se kAraNatA kA naiyAyika mahAzaya svIkAra kareM to bhI lAghava tarka kA avataraNa nAmumakina hai / ataH kAryatva hetu meM zarIrajanyatvasvarUpa saMdigdha upAdhi se prayukta vyabhicAra saMzaya kA nivAraNa nAmumakina hai / ataH tathAvidha tApya ke AzrayavidhayA bhI mahezvara kI siddhi nahIM | ho sakatI hai| yahA~ naiyAyika kI ora se yaha kahA jAya ki -> "tat tat pariNAmavizeSa se tat tat kArya kI kAraNatA kA nirNaya vizeSa kAryakAraNabhAva kA nizcaya hai| vizeSa kArya-kAraNabhAva se sAmAnya kAryakAraNabhAva kA nirNaya hotA hai| jaise nIla ghaTa aura nIla kapAla, pIta ghaTa aura pIta kapAla, rakta ghaTa aura rakta kapAla ke bIja kArya-kAraNabhAva nizcita hone
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 415 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 . kA.5 *zarIralAyanApekSayA sagrAhakalApavasya nyAyyatvam * za samavAyena janyasattvAvacchinnaM prati vizeSyatayopAdAnapratyakSasya hetutvAdastu vdadya * jayalalatA * kiMprayojya: ? itiprazne tattatkRtyabhAvakUTaprayojya ityuttarakaraNe gauravabhiyA sAmAnyataH kAryakAraNabhAvasyA'vazyamaGgIkartavyatvAt / tathA ca kAryA'bhAvaH kimprayojyaH ? iti prazne kRtyabhAvaprayojya ityuttarakaraNe lAghavam / taca kRtitvasya kAraNatAvacchedakatvamRte na sambhavati, kAraNatAvacchedakadharmAvacchinnAbhAvasyaiva kAryatAvacchedakadharmAvacchinnAbhAvaprayojakatvAt / tathA caitallAghavameva prakRtanyAyabIjamiti vAcyam, kAraNatAvacchedakadharmAvacchinnAbhAva eva kAryAbhAve prayojaka iti na niyamaH, kintu svarUpasambandharUpaprayojakatvaM pratItyanurodhena laghyanatiprasaktadharmAvacchedena kalpyata ityeva niyamaH / tathA ca lAghavAdeva kAraNatAnavacchedakakRtitvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasya kAryAbhAvaprayojakatvaM kRtitvena kAryatvena ca hetu-hetumadbhAvaM vinA'pi sUpapAdameva / na ca ghaTatva-paTatva-kulAlakRtitva-kuvindakRtitvAdyavacchinnAnantakArya-kAraNabhAve gauravanizcayarUpacAdhakasattvAt kAryatva-kRtitvAbhyAmeka eva kAryakAraNabhAvaH kalpyata iti vaktavyam, tantuvAyakRtisattve ghaTotpAdavAraNAya vizeSatto'nvaya-vyatirekAbhyAM ghaTatvakulAlakRtitvAdinA viDoSakArya-kAraNabhAvAnAmAvazyakatvena taadRshaanvyvytirekgrhai| kAryatva-kRtitvAbhyAM sAmAnyakAryakAraNabhAvakalpane'pi tAdRzagauravasyAvazyamaGgIkaraNIyatvAt / etena pravRttAviva ghaTAdAvapi jJAnAderanvaya-vyatirekAbhyAM hetutvasiddheH tatra ghaTatva- padatvAdInAmAnantyAtkArthatvameva sAdhAraNyAta kAryatAvacchedakama, zarIralAghavApekSayA sagrAhakalAghavasya nyAyyatvAta, kRtastu 'tadvizeSayori ti nyAyAtsAmAnyato'pi hetutvamiti pratyuktam, kAryatvasya kAlikena ghaTatva-paTatvAdimattvarUpasa nAnAtvAta, dhvaMsavyAvatyarthaM deyasya sattvasya vizeSaNa Ave vininAnAdirahegA nigaravAra niyozApAvakaTenaiva sAmAnyAbhAvo papattI atiriktasAmAnyAbhAve mAnAbhAvena 'yadvizeSayori' tyAdinyAyasyA'tyantA'yuktatvAt, anyathA karaNasyA'pyekasya siddhyApatterityatra prakaraNakRtaH tAtparyam / naiyAyikI yuktyantareNezvaraM sAdhayati- atheti / 'cedi'tyanenA'syAnvayaH / samavAyena janyasattvAvacchinnaM pratIti / janyasatvaJca sAmAnAdhikaraNyena janyatvaviziSTasattvaM, viziSTasya ca na jAtitvamiti samavAyasambandhAvacchinna-janyasanmA vaijAtyAvacchinna-kAryatAviziSTamAtraM pratItyarthaH / vizeSyatayA = svavizeSyatA''khyaviSayatAsambandhena upAdAnapratyakSasya = samavetakAryasamavAyikAraNavizeSyakA parokSajJAnasya, hetutvAt = hetutvanizcayAt / yathA samavAyena ghaTAdikaraNIbhUte kapAle para ghaTa sAmAnya aura kapAla sAmAnya ke bIca kArya-kAraNabhAva kA nizcaya hotA hai| athavA avayavirUpa aura avayavarUpa, avayavirasa aura avayavarasa, avayavigandha aura avayavagandha, avayavisparza aura avayavasparza ke bIca vizeSa kAryakAraNabhAva kA nizcaya hone para avayaviguNa aura avayavaguNa ke bIca sAmAnya kAryakAraNabhAva kA nizcaya hotA hai| isa taraha ghaTa aura ghaTapariNAma, paTa aura paTapariNAma ke bIca vizeSa kAryakAraNabhAva kA niNarya hone para bhI kAryasAmAnya aura pariNAmasAmAnya ke bIca (sAmAnya) kArya-kAraNabhAva nizcita kiyA jA sakatA hai| isalie kAryatvAvacchinna ke prati pariNAmAtmanA kAraNatA kA nirNaya mumakina hone se tAdRza pariNAma sAmAnya (-tApya sAmAnya) ke AzrayavidhayA to pArvatipati kI siddhi ho sakatI hai / nAdRza kAryakAraNabhAva meM lAyaba hone se kAryatva hetu meM zarIrajanyatvasvarUpa sandigdha upAdhi se prayukta vyabhicArasaMzaya kA pratirodha hone se tAdRza anumiti hone meM koI doSa nahIM hai" <- to yaha naiyAyikakathana nAmunAsiba hai, kyoMki 'vizeSa kArya aura . vizeSa kAraNa ke bIca kArya-kAraNabhAva nizrita hone para sAmAnya kArya aura sAmAnya kAraNa ke bIca kAryakAraNabhAra hotA hai| isa niyama meM koI pramANa nahIM hone se usakA svIkAra nahIM ho sakatA hai| apramANika niyama ke AdhAra para Izvara kI siddhi kaise kI jA sakatI ? yadi ukta niyama ko prAmANika mAnA jAya taba to dravya aura janyabhAva ke bIca hI hetu-hetumadbhAva kI siddhi hone se tantu aura paTa, kapAla aura paTa ke bIca vizeSa kArya-kAraNabhAva kA vyavahAra aura buddhi || aprAmANika banane kI Apatti AyegI / ___ * TyaNugopAdAnapratyakSa ke AzrayavidhayA Izvarasidi jAmumakina * atha sama. iti / yahA~ naiyAyika kI ora se yaha kahA jAtA hai ki -> "samavAya sambandha se janya sattAvAn ke prati vizepyatAsambandha se upAdAnavizeSyaka pratyakSa hetu hai, yaha prasiddha kArya-kAraNabhAva hai| samavAyasambandha se yada, jo ki janyasattAvAn hai, kapAla meM utpanna hotA hai, vahA~ kapAlabizepyaka kulAlapratyakSa vizepyatA sambandha se rahatA hai / yadi kumhAra ko kapAla kA pratyakSa na ho to vaha ghaTa ko kaise utpanna kara sakatA ? isa taraha dvayaNuka Adi kArya bhI janyasattAvAn hai|
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ *yaNukAdAvupAdAnapratyakSasyA'kAraNatA * NukAdijanakagratyakSAzrayatayezvarasindiriti cet ? la, anyasyopAdAnapratyakSe satyapyanyasya kAryAnutpattezcaitrIyopAdAnapratyakSatvAdinA hetutve vdayaNukAdAnupAdAna pratyakSasyA'hetutvAt / -* jayalatA. * vizeSyatAsambandhena dartamAnasyopAdAnabhUtakapAlasAkSAtkArasyAzrayatvaM kulAle tathA samavAyena vyaNukAdhikaraNIbhUte paramANau vizeSyatayA vartamAnsaya paramANuvizeSyakasAkSAtkArasyAzrayavidhayezvarasiddhirityAzayenAha-bacaNukAdijanakapratyakSAzrayatayA = vyaNukatryaNukajanakasya paramANu-dvayaNukavizeSyakapratyakSasyAzrayavidhayA, IzvarasiddhiH = asmadAdivilakSaNapuruSavizeSasidbhiH, paramANavAdyadarzinAmasmadAdInAM dvacaNukAdyupAdAnapratyakSAzrayatvabAdhena pArizeSanyAyAdasmadAdivilakSaNasya puruSamukhyasyezvarapratipAdyasya tadAzrayatvena siddhirityatra naiyAyikAkUmat / syAdvAdI tadapahastayati - neti / anyasya = maitrAdeH, upAdAnapratyakSe = ghaTAdhupAdAnavizeSyakasAkSAtkAre satyapi anyasya = caitrAdeH, kAryAnutpatteH = ghaTAdikAryAnutpAdAt / samavAyena caitrIyaghaTAdyadhikaraNatvenA'bhimate kapAlAdau vizeSyatAsambandhena kapAlAdivizeSyakasya maitrAdisamavetasya pratyakSasya sattve'pi caitrIyaghaTAnutpAdenA'nvayavyabhicArAnnAyaM kArya-kAraNabhAyo yukto yena tabalAtpAridoSanyAyenezvarasidbhiH syAditi syAdvAdyabhiprAyaH / nanu janyasanmAtrabaijAtya-samavAyikAraNapratyakSatvAbhyAM sAmAnyataH kArya-kAraNabhAvAbhyupagame'pi vizeSyatayA kulAlasamavetopAdAnapratyakSasattve paTotpattivAraNAya vizeSato'nvayavyatirekAbhyAM ghaTatva-paTatva-kapAlagocarakulAlapratyakSatva-tantuvizeSyaka zeSakAryakAraNabhAvA'bhyapagamAnopadarzitAnbayavyabhicArAbakAzaH, samavAyena cetrIyaghaTa prati svavizeSyatA sambanthena kapAladharmikacaitrIyapratyakSasya hetatvAditi naiyAyikA'zaGkAyAmAha. caitrIyopAdAnapratyakSatvAdinA hetatve = caitrIyaghaTAdikAraNatve naiyAyikenA'bhyupagamyamAne iti gamyate / atra doSamAha- dvayaNukAdAviti / Adipadena tryaNukAdigrahaNam / upAdAnapratyakSasya = paramANvAdivizeSyakasAkSAtkArasya, ahetutvAt = hetutvA'sambhavAditi / vizeSyatAsambandhAvacchinnopAdAnapratyakSatvAracchinnakAraNatAnirUpitasamavAyasambandhAvacchinnakAryatAvacchedakadharmatvasya pareNa janyasanmAtravRttivaijAtye eva svIkAreNa dvavaNukatvAdestadasambhavAnna samavAyena dvavaNukatvAdyavacchinne vizeSyatayA upAdAnapratyakSasAmAnyasya kAraNatvaM sambhavati / na ca samavAyena caNukAdau vizeSyatayezvarIyopAdAnapratyakSasya hetutvasambhavaH; anyonyAzrayakalaGkasya duHprakSAlanIyatvApatteH, IzvarasiddhI satyAM vyaNukAdAvIzvarIyopAdAnapratyakSakAraNatvasiddheH, tatsiddhau cezvarasiddheriti / caitrIyopAdAnapratyakSatvAdinA tu vyaNukAdikAraNatvA sambhava eva, sambhave vA kRtamIzvareNa / na caivaM caNukAdau janyasanmAtravRttivejAtyasyopAdAnapratyakSaprayojyatve'pi vaha samavAya sambandha se paramANu Adi meM utpana hotA hai| ataH paNukAdi ke kAraNa paramANuAdivizepyaka pratyakSa bhI vizeSyatAsambandha se paramANu Adi meM rahanA cAhie, kyoMki kAryatAvacchedakasambandha se kAryAdhikaraNavidhayA abhimata meM kAraNatAcacchedaka-sambandha se kAraNa ke rahane para hI kArya kI utpatti ho sakatI hai| magara paramANu Adi vizeSyaka pratyakSa AmajanatA ko to nahIM ho sakatA / ataH AmajanatA se vilakSaNa puruSavizeSa ko hI paramANuAdivizeSyaka pratyakSa kA Azraya mAnana || cAhie / vaha puruSavizeSa hI Izvara hai / ataH samavAyasambandhAvacchinna-vyaNukatvApacchima kArpatA se nirUpita vizepyatAsaMsargAvacchitraparamANupratyakSatvAvacchinna kAraNatA ke adhikaraNIbhUta paramANupratyakSa ke AzrayavidhayA trilocana Izvara kI siddhi ho sakatI hai" nAnya. iti / magara yaha naiyAyikakathana bhI IzvarasAdhaka nahIM ho sakatA / isakA kAraNa yaha hai maitra ko tantuvizepyaka 'ime tantavaH' ityAkAraNa pratyakSa hone para bhI caitra se paTa kI utpatti nahIM hotI hai / ataH kevala upAdAnapratyakSatvarUpa se janya bhAva padArtha ke prati kAraNatva kI kalpanA nahIM kI jA sakatI, kyoMki uparyukta ancaya vyabhicAra tAdRza kAryakAraNabhAva ke nizcaya kA vighaTaka hai / ata cetrIyopAdAnapratyakSatva Adi rUpa se hI janya bhAva kI kAraNatA kA svIkAra karanA hogaa| arthAt samavAyasa mbandha se caitrIya paTa ke prati vizeSyatA sambandha se caitrIya upAdAnapratyakSa (= tantuvizepyaka sAkSAtkAra) hetu hai, samavAya sambandha se maitrIya paTa ke prati vizeSyatA sambandha se maitrIya upAdAnapratyakSa hetu hai.... ityAdi rUpa meM kAryakAraNabhAva kA svIkAra karanA ucita hai| taba anvaya vyabhicAra kA nivAraNa ho sakatA hai| magara upAdAnapratyakSa ke vizeSaNavidhayA caitra, maitra Adi prasiddha vyaktiyoM kA hI niveza ho sakatA hai, na ki aprasiddha Izvara kA / ataH dvayaNuka Adi ke upAdAna paramANu Adi kA pratyakSa IzvarIyopAdAnapratyakSatvarUpa se to dvayaNukAdi janya bhAva kArya kA kAraNa nahIM ho sakatA / aprasiddha kA vizeSaNavidhayA niveza adRSTa hai / tathA anya vyabhicAra doSa kI vajaha iyaNuka Adi janya bhAva ke prati upAdAnapratyakSatvarUpa
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 417 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDa:-2 kA.5 * upAdAnapratyakSakAraNatAmImAMsA * astu vA lAghavAdupAdAnapratyakSasya svajanyakRtivizeSyatvasambandhenaiva hetutvam / na ca caitrakRterapyantata: kAlopAdhitayA'pi maitropAdAnapratyakSajanyatayA'tiprasaGgaH, sAmAnAdhika * jayalatA * dvayaNukatvAderAkasmikatvaprasaGgabhiyA tadAzrayajanakopAdAnapratyakSAzrayatvenezvarasiddhiriti vaktavyam, asmannaya binasApariNAmaprayo. jyatvena tadAkasmikatvAcyatvAt / prauhivAdena prakaraNakRdAha- astu veti / lAghavAt = kAraNatAvacchedakadharmabAhulyamacyavaprayuktalAghavAt, upAdAnapratyakSasya svajanyakRtivizeSyatvasambandhenaiveti NvakAreNa svavizeSyattAsambandhavyavacchedaH kRtaH / samavAyena janyasanmAtravRttivejAtyAbacchinna prati hetutvam / sambandhakukSipraviSTajanyapadaM prayojyaparaM, jJAnasyecchAjanakatvAta, cikIrSAyAH kRtijanakatvAt / kRte sambandhakukSI nivezena caitrIyopAdAnapratyakSe sati maitrIyaprayatnAdupAdeyotpattyatiprasaGgAnavakAzaH / kRtI kAraNatvakalpanAyA anAvazyakatvena lAghavaJca / ya iSTasAdhanatvAdinA jAnAti sa cikIrSati yatate niyamena kapAlapratyakSajanyacikIrSayA kapAla. vizeSyakakRtijananadazAyAmeva ghaTopAdAnagocarakulAlasamavetapratyakSa svajanyajanyakRtivizeSyatAsambandhena kapAle vartate tadaiva tatra samavAyena ghaTo'pi jAyatta eveti kRtyanutpAdAvasthAyAmupAdAnapratyakSe satyapi kAryAnutpAde pyanvayavyabhicArAnavakAzaH, kAraNatAvacchedakasambandhenopAdAne kAraNasyaivA'sattvAditi bhAvaH / nanu 'janyAnAM janakaH kAlaH' (kAri.45) iti vacanAt maitrIyakapAlapratyakSakAle yA tantugocaracaitrIyakRtiH bhaviSyatti taM prati ghaTopAdAnaviSayakamaitrIyapratyakSakAlasya kAraNatvaM tAdRzakAlopAdhinayA maitrasamavetakapAlapratyakSasyA'pi kAraNatvamiti tantuvizeSyakacaitrasamavetakRteH kAlopAdhitayA kapAlagocaramaitrasamavetapratyakSajanyatayA samavAyana caitrIyapaTaM prati svajanyakRtividoSyatAsambandhana kapAlagocaramaitrasamavetapratyakSasyA'pi kAraNatvaM prasajyeta / na ca kAlopAdhitayA janyajanakabhAvasya na prAmANikatvamiti vAcyam, sUryodayasamaye eva bhuAnasya bhujikriyAM prati kAlavizeSaNatayA sUryodgamasya hetutvasyAunapalapanI- ! yatvAt. anyathA tataH prAgapi bhojanaM prasajyeteti noktasambandhenopAdAnapratyakSasya kAraNatvaM ghaTAmazvatItyAzaGkAmarA kSipati - na ceti / zaGkAgrandhasya bhAvitatvAtspaSTatvameva / atiprasaGganirAkaraNAya hetumAha - sAmAnAdhikaraNyapratyAsattyeti / se to upAdAnapratyakSa hetu hI nahIM ho sakatA / ataH tAdRza upAdAnapratyakSa ke AzrayavizyA Izvara kI siddhi nahIM ho sktii| kAraNa asiddha hone para kAraNazraya kI kaise siddhi ho sakatI hai ? ataH Izvara kI kalpanA kevala kalpanA hai, na ki vaastviktaa| upAdAnapratyakSakAtA meM lAyata astu vA. iti / athavA upAdAna pratyakSa ko upAdeya kA kAraNa mAnA jA sakatA hai, kyoMki vaisA svIkAra karane meM lApana hai| lAghava yaha hai ki upAdAna pratyakSa ko janya bhAva kA kAraNa mAnane para icchA, prayatna kA kAraNatAvacchedakasambandha meM niveza karane se hI anvayavyabhicAra kA vAraNa ho sakatA hai / vaha isa taraha - upAdAna ke pratyakSa se upAdAnavizepyaka prayatna utpanna hotA hai / upAdAnapratyakSa ke binA tadvizepyaka prayatna nahIM hotA hai| ataH upAdAnavizapyaka prayatna ke prati upAdAnapratyakSa kAraNa hotA hai| usI upAdAna meM samacAya sambandha se upAdeya utpanna hotA hai / ataH samavAya sambandha se kArya ke prati upAdAnapratyakSa svajanyaprayatnavizepyatAsambandha saM hetu kahA jA sakatA hai| udAharaNarUpa se kapAlapratyakSa svajanyaprayatnavizepyatAsambandha se kapAla meM rahegA aura vahA~ samavAya sambandha se ghaTa utpanna hotA hai| magara jaba taka kumhAra kapAla meM prayatna nahIM karatA hai, taba taka svajanyavizepyatAsambandha se kapAlapratyakSa kapAla meM nahIM rahatA hai, kyoMki sva = kapAlapratyakSa se kapAlavizeppaka prayatna utpanna hI nahIM huA hai| isa taraha se upAdAnavizeSyaka prayatna kA kAraNatAvacchedakasambandha meM praveza karane se svatantra kAraNatA se svIkAra kA gaurava bhI aprasakta hai tathA caitrIya upAdAnapratyakSa hone para maitrIya prayatna se upAdeya kI utpatti ke atiprasaGga kI bhI sambhAvanA nahIM hai, kyoMki caitrIya upAdAnapratyakSa se maitrIya upAdAnaviSyaka prayatna janya nahIM hone se svajanyakRtivizepyatAsambandha se caitrIya upAdAnapratyakSa prayatna upAdAna meM nahIM rahatA hai / ata: caitrIyatva Adi kA upAdAnapratyakSa ke vizeSaNaviSayA niveza karane kA gaurava bhI anAvazyaka hai / ataH svajanyaprayatnavizepyatAsambandha se upAdAna pratyakSa ko samavAya sambandha se upAdeya kA kAraNa mAnanA yukta hai| * IzvarapratyakSA meM svamanyaprayatnavizeSyatAsambandha se kAraNatA nAmumakina * na ca caitra, iti / yahA~ naiyAyika kI ora se yaha kahA jAya ki ->"samavAya sambandha se janya bhAva ke prati /
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ * janyatAvizeSaprakAzanam * 418 raNyapratyAsatyA janyatAyA vivakSitatvAt / tathA cezvarapratyakSasthA'nena sambandhena na hetu- / tvamiti noktayuktyezvarasindiH / api copAdAnapratyakSAcatena na hetutva, tadanumityAdinApi yoginAM manovahanADayAdI == * gayalatA * samavAyaghaTitasAmAnAdhikaraNyasambandhenetyarthaH / tena na kAlikAdinA sAmAnAdhikaraNyamAdAya pUrvadoSatAdavasthyam / janyAtAyAH = upAdAnakRtiniSThaprayojyatAyAH, vivakSitatvAditi / maitrIyopAdAnapratyakSasya samavAyena maitrAdhikaraNakatvAccaitrIyakRtezca caitrasamavetatvena tadvyadhikaraNatvAnna sAmAnAdhikaraNyasaMsargeNa maitrIyopAdAnapratyakSajanyatvam / svajanyakRtivizeSyatAsambandhena kapAlagocaramaitrasamavetapratyakSasya caitrIyapaTopAdAne'vartamAnatvena nIparzitAtiprasaGgAvakAza iti prakaraNakRdAzayaH / "astvayameva kAryakAraNabhAvaH tathApIzvaraH setsyatyeva, yaNukopAdAnapratyakSasya dvayaNukajanakasyA'smadAdiSvasambhavAta tadAzrayatayezvarapadapratipAdyasya sidbhiH | siddho dharma eko nityazcettadA lAdhavamiti nyAyasahakAreNezvarIyajJAnAdau nityatvamekatvazca bhAsata' iti parAzaGkAyAmAha- tathA ceti / lAghavasahakAreNoktakAryakAraNabhAvasiddhI ceti / IzvarapratyakSasya - upAdAnagocarezvarasamavetasAkSAtkArasya, anena = svajanya kRtivizeSyatvalakSaNena, sambandhena na hetutvaM sambhavati, tatkRtyAdeH nityatvA'bhyupagamena sAmAnAdhikaraNyasambandhenezvarIyopAdAnapratyakSajanyatvaviraheNa svajanyakRtyasiddhI tadghaTitasambandhenezvarIyopAdAnapratyakSasya kAraNatvA'sambhavAna, na uktayuktyA = samavAyena janyasanmAnaM prati upAdAnapratyakSasya hetutvamiti yuktyA, yaNukopAdAnapratyakSAzrayavidhayA IzvarasiddhiH sambhavati / / kiJca yadbharmAvacchine yadarthipravRttiH taddharmAvacchinne tatyakArakajJAnamAtrasya hetutvAtkathamIzvarIyopAdAnajJAnasya pratyakSatvaM ! siddhayeta ? ityAzayena prakaraNakRdAha- api ceti / upAdAnapratyakSatvena na hetutvaM = upAdAnapratyakSatvAvacchinnatvaM samavAyasambandhAvacchinna-janyasanmAtravattivejAtyAvacchinnakAryatvanirUpitakAraNatAyAM nAsti / hetamAha - tadanamityAdinA'pi = upAdAnagocarAnumityAgamAdinA:pi praNidhAnAdyarthaM yoginAM manovahanADayAdI pravRttizravaNAditi / yogipadamupAdAnAnumityAdinA svajanyakRtivizepyatAsambandha se janyabhAvopAdAnavizapyaka pratyakSa ko kAraNa mAnane para to cetrIya kRti se janya ghaTa ke prati maitrIya kapAlapratyakSa meM bhI kAraNatA ke svIkAra kA atiprasaMga AyegA, kyoMki caitrIpaprayatna janya hone se kAla kI upAdhi banatA hai aura janyabhAvamAtra ke prati kAla sAdhAraNa kAraNa hotA hai| ataH kAlika sambandha se maitrIya upAdanapratyakSa bhI caitrIya prayatna kA kAraNa hogA / ata: caitrIya prayatna meM maitrIyaupAdAnapratyakSa se janyatva rahane se kSetrIya ghaTAdi ke prati svajanyakRtivizeSyatAsambandha se maitrIya kapAlAdipratyakSa meM kAraNatA ke svIkAra kA atiprasaGga hogA" <- to yaha kathana ThIka nahIM hai, kyoMki janyatA kAlikasambandha se nahIM apitu samavAyaghaTitasAmAnAdhikaraNyasambandha se vivakSita hai| kSetrIya kRti samavAya sambandha se caitra meM rahatI hai| ataH sAmAnAdhikaraNyasambanya se vaha kSetrIya pratyakSa se janya hai, na ki maitrIya pratyakSa se / samavAya sambandha se maitrIya upAdAnapratyakSa kI adhikaraNatA caitra meM nahIM rahatI hai| isa taraha samavAyacaTina sAmAnAdhikaraNya sambandha se maitrIya upAdAnapratyakSa se caitrIya upAdAnaprayatna janya hI nahIM hone se uparyukta atiprasaMga kI sambhAvanA nahIM hai| ataH samavAya sambandha se janya bhAva ke prati svajanyakRtivizepyatAsambandha se janyabhAvopAdAnapratyakSa ko kAraNa mAnA jA sakatA hai| magara yaha siddha hone para Izvara kI siddhi nahIM ho sakatI, kyoMki naiyAyika ke abhimata IzvarapratyakSa meM svajanyaprayatnavizeSyatAsambanya ke kAraNatA hI nAmumakina hai| naiyAyika ke matAnusAra Izvara ke pratyakSa kI bhA~ti IzvarIya prayatna bhI nitya hI hai / jaba ki IzvarasamavetapratyakSajanyatva hI IzvarIya prayatna meM nahIM hai, taba samavAya sambandha se janya bhAva ke prati IzvarapratyakSa svajanyaprayatnavizepyatAsambandha se kAraNa kaise ho sakegA ? uparyukta sambandha se IzvarapratyakSa meM janyabhAva kI kAraNatA hI nAmumakina hone se samavAya sambandha se iyaNuka ke prati svajanyaprayannavizepyatAsambandha se kAraNIbhUta paramANupratyakSa kI evaM usake AzrayavidhayA Izvara kI siddhi bhI upayukta naiyAyikayukti se nahIM ho sktii| ataH 'samavAya se janyasanmAtra ke prati vizeSyatAsambandha se janyasatpadArtha ke upAdAna kA pratyakSa kAraNa hai - yaha naiyAyikIya yukti bhI IzvarasAdhaka nahIM ho sakatI hai| upAdAnapratyakSapeta kAraNatA ho asinda - sthAdAdI api cA, iti / vastusthiti kA vicAra kiyA jAya taba to samarAya sambandha se janya bhAva ke prati upAdAnapratyakSa | meM kAraNatA hI asiddha hai, kyoMki upAdAna kI anumini Adi se bhI upAdAnaprayatna ho sakatA hai aura upAdeya bhI utpanna %3 - -
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 419 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 kara. 5 * mahevapratyakSasyAsiddhatA pravRttizravaNAt / tathA cezvarapratyakSamapyasiddhameva bodhyam / na ca tasyAnumityAdirUpatve parAmarzAdijanyatAvacchedakakoTau janyatvaniveze gauravamiti tadbhede side pArizeSyAtpratya * jayalatA kAryaM kurvatAmupalakSaNam / analaparamANvAdyaparokSajJAnavikalAnAmaGganAdInAmapi tadanumityAdinA analAdI zatazaH pravRtterdarzanAt asthimajjAmAMsAdyupAdAnagocarapratyakSajJAnarahitAnAmapi garbhastha bAlAdInAM nadaparokSajJAnena sahasrAzaH tatra pravRtterupalambhAt nopAdAnasAkSAtkAratvaMna kAraNatvaM kalpanAmarhati / tathA ca = upAdAnapratyakSatvena kAraNatvAsiddhyA ca samavAyena caNukAdikAryaM prati kAraNaviyA IzvarapratyakSaM paramANvAdigocarezvarasamavetapratyakSaM kAraNatAvacchedakadharmavidhayA ca tatra pratyakSatvaM, asiddhameva bodhyam / parAzaGkAM nirAkartumAha- na ceti / tasya = dvyaNukAdyupAdAnagocarajJAsya, anumityAdirUpatve AdipadenopamitizAbodhagrahaNaM, parAmarzAdijanyatAvacchedakakoTI = parAmarza-sAdRzyajJAnapadajJAnaniSThakAraNatAnirUpitakAryatAvacchedakakukSI, janyatvaniveze gauravamiti / samavAyena janyasanmAtraM prati upAdAnajJAnasya hetutvA'bhyupagamena siddhaM dvyaNukAdyupAdAnajJAnaM yadyanumirtisvarUpaM syAt tadA parAmarzajanyatAvacchedakamanumititvaM na syAt kintu janyAnumititvaM syAt, anatiriktavRttitvAt / yadi hi tadumitirUpaM syAt tarhi sAdRzyajJAnakAryatAvacchedakamupamititvaM na syAt, IzvarIyopamiternityatvenopamititvasya sAdRzyajJAnanirUpitakAryatAtiriktavRttitvAt kintu janyopamititvameva tathA syAt / yadi ca tacchAcdabodhAtmakaM syAttarhi padajJAnatvAbacchinnakAraNatAnirUpitakAryatAvacchedakatvaM zAbdabodhatvasya na bhavet nityavRttidharmasya kAryatAnavacchedakatvaniyamAditi janya - zAbdabodhattvasyaiva tattvaM vAcyamiti gauravabhiyA Izvarasamavetasya dvyaNukAdyupAdAnagocarajJAnasyAnumityAdibhinnatvaM sidhyati / tataH pArizeSanyAyAttasya pratyakSatvasiddhirityAzayena para Aha- tadbhede = anumityAdibhede siddhe pArizeSyAt IzvarIyajJAne prasaktAnumititvopamititvazAbdabodhatvAnAmanubhavatvasAkSAdracApyAnAM pratiSedhAt ziSyamANe pratyakSatve sampratyayAt tatra pratyakSatvasiddhiH / na ca tasya smRtitvamevAsthiti vAcyam, anubhavajanyatAvacchedakakoTau smRtitvaM vihAya janyasmRtitvopagame gauravAditi tasya pratyakSatvameva yuktamiti zaGkAzayaH / = ho sakatA hai / yaha to naiyAyika ko bhI avazya svIkArya hogA, kyoMki yogI puruSa manovAhaka nADiyoM kI anumiti kara ke unameM pravRtti karate haiM, samAdhi lagAte haiM - yaha naiyAyikasampradAya meM bhI sunA gayA hai| jAdUgara bhI peMDA, baraphI Adi ke upAdAna kA pratyakSa kiye binA hI apane maMtra ke bala se peMDA Adi kA nirmANa karatA hai / are 1 pAmara loga bhI ani ke paramANu Adi upAdAna kA pratyakSa kiye binA hI agni ko utpanna karate haiM / ataH paramANu Adi kA IzvarapratyakSa bhI asiddha hI hai / ataH paramANupratyakSa ke AzrayavidhayA Izvara kI siddhi nahIM kI jA sakatI / na ta iti / yahA~ naiyAyika kI ora se kahA jAya ki "yogI kI bhA~ti Izvara kA bhI paramANuviSayaka jJAna anumitisvarUpa mAnA jAya taba to parAmarza kI kAryatAvacchedaka koTi meM janyatva kA bhI niveza karane kA gaurava hogA, kyoMki anumititva ko IzvarIya anumiti meM bhI rahegA, jahA~ parAmarza kI kAryatA nahIM rahatI hai| kAryatA kI atiriktavRtti dharma kAryatA avacchedaka kAryatA kA niyAmaka kaise ho sakatA hai ? ataH parAmarzajanyatAvacchedaka janyAnumititva mAnanA hogA / isa taraha Izvara kA paramANu AdiviSayaka jJAna upamiti AdisvarUpa hogA, to sAdRzyajJAnAdi kA janyatA avacchedaka upamititva Adi na ho kara janyopamititva Adi dharma mAnanA hogA / IzvarajJAna ko pratyakSAtmaka na mAnane para parAmarzAdi kI kAryatAvacchedakakoTi meM janyatva kA niveza karane kA gaurava upasthita hotA hai, kyoMki IzvarIya jJAna to nitya hotA hai| isa gaurava dopa ke sababa hI nitya IzvarIya paramANu AdiviSayaka jJAna anumiti, upamiti, zAbdabodhasvarUpa nahIM mAnA jA sakatA / prasakta kA pratiSedha hone se tathA vaha jJAna hone se pArizeSa nyAya se IzvarIya jJAna meM pratyakSatva kI siddhi hotI hai / ataH Izvara ke jJAna ko pratyakSasvarUpa hI mAnanA ucita hai / ataH paramANuAdi ke pratyakSa ke AzrayavidhayA Izvara kI siddhi ho jAyegI" - to yaha kathana bhI asaMgata hai, kyoMki IzvarajJAna ko pratyakSAtmaka mAnane para bhI indriyAdi kI janyatAvacchedaka koTi meM janyatva ke niveza kA gaurava to avyAhata hI hai / indriya kA janyatAvacchedaka kevala pratyakSatva nahIM ho sakatA, kyoMki kAryatAzUnya nitya IzvarapratyakSa meM bhI vaha rahatA hai / indriyakAryatA se atiriktavRtti hone kI vajaha pratyakSatva indriya kA kAryatAvacchedaka nahIM ho sakatA / ataH janyapratyakSatva ko hI indriya kA kAryatAvacchedaka mAnanA hogA / ataH Izvara ke jJAna ko pratyakSasvarUpa mAnane para bhI kAryatAvacchedakakoTi meM janyatva ke niveza kA gaurava to aparihArya hI banatA hai| hA~, =
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sambhatitarkavRttisaMvAda* kSatvasiddhiH, evamapIndriyAdijanyatAvacchedakakoTau janyatvapraveze gauravasya tulyatvAt / kiJca sakalakAryajanaka nityaikapratyakSasiddhAvapi nezvarasiddhiH, guNasya sAzrayakatvavyAptau mAnAbhAvAt, * jayalatA * prakaraNakAro'bhyupagamavAdena tannirAkaroti evamapIti / dryaNukAdyupAdAnagocarezvarIyajJAne pratyakSatvA'bhyupagame'pi indrayAdijanyatAvacchedakakoTI indriya- vAsavikarSa-vAdinikA nirUpitAyAH kAryatAyA avacchedakatvakukSau janyatvapraveze gauravasya tulyatvAditi / na hI varIyopAdAnajJAnasya pratyakSatve indriyAdijanyatAvacchedakaM pratyakSatvaM sambhavati nityAnityavRttitathA tasya kAryatAnavacchedakatvAt kintu janyapratyakSatvasyaiva tattvaM pareNa vAcyam / tathA ca kAryatAvacchedakazarIre janyatvanivezastu | sama eva / na ca mayA janya pratyakSamAtravRttivaijAtyasyaivendriyAdikAryatAvacchedakatvAbhyupagamAnna doSaH janyatvAdeH tatparicAyakatvAditi vAcyam, atirikta baijAtyakalpane gauravAt mama janyAnumityAdimAtravRttivaijAtye'pi parAmarzAdijanyatAvacchedakatvasya suvacatvAt / tatazcAnumititvAdinA vinigamanAvirahAna tasya pratyakSatvasiddhiriti syAdvAdyAzayaH / 420 kiJca, upAdAnapratyakSasya laukikasya hetutvAtkathamIzvare tatsiddhiH ? astu vA tasya pratyakSatvaM tathApi nirAzrayameva | tadastu / dRSTaviparItakalpanabhiyA tu nityajJAnAdikamapi kathaM kalpanIyam ? abhihita zrAyamevA'rthaH ->> 'buddhizvezvarasya yadi nityA vyApikevA'bhyupagamyate, tadA saMvA'cetanapadArthAdhiSThAtrI bhaviSyati iti kimaparatadAdhArezvaraparikalpanayA ?' <- itanAdinA sammatiTIkAyAmapItyAzayena prakaraNakAro mahezvaramunmilayitumabhyupagamavAdena prAha- kizveti / kArya svopAdAnapratyakSajanyaM kAryatvAdityanumAnena prakRte sakalakAryajanakanityaikapratyakSasiddhAvapi nezvarasiddhiH / nanu nityaikapratyakSasiddha satyAmasmadAdiSu tadvAdhena tadAzrayavidhayezvarasiddhiravazyambhAvinI, guNatvasya sAzrayakatvavyApyattvAt / prayogazcaivaM vivAdAspadIbhUtaM pratyakSaM sAyakaM guNatvAt, ghaTanIlarUpavadityAzaGkAyAM prakaraNakAra : prAha- guNasya 'sAzrayakatvavyAptau mAnAbhAvAditi / svasamavAyikAraNanAzAnantarameva guNNAnAM nAzAbhyupagamAt kSaNamekamanantAnAM guNAnAM nira. dhikaraNatvAttAdRzavyAptI vyabhicAreNa mAnAbhAvaH / anantAnAM guNAnAM kSaNamekamiva nityasyaikasya pratyakSasyAnantakSaNaM nirAzrayatve bAdhakAbhAvAnnezvarasiddhiH / - pahale parAmarzAdi kI kAryatAvacchedaka koTi meM janyatra ke niveza kA gaurava hotA thA, aba vaha indriyAdi kI kAryatAvacchedaka koTi meM prasakta hotA hai; magara kAryatAvacchedakakoTi meM janyatva ke praveza kA gaurava to jyoM kA tyoM hI banA rahatA hai / ataH IzvarI paramANu Adigocara jJAna bhI pratyakSAtmaka mAnA jAya yA anumiti AdisvarUpa ? isa samasyA kA samAdhAna naiyAyika kI ora se nahIM dikhAyA jA sakatA / ata: paramANu AdisvarUpa upAdAnapratyakSa ke AzrayavidhayA Izvara kI sididha nahIM ho sakatI hai - yaha uparyukta vicAra se phalita hotA hai / * guNa meM sAzrayakatvavyApti aprAmANika * ki iti / dUsarI bAta yaha hai ki sakala kArya ke janaka eka nitya pratyakSa ko naiyAyika yena kena prakAreNa siddha kare to bhI usake bala se Izvara kI siddhi nahIM ho sakatI hai| yahA~ naiyAyika kI ora se yaha kahA jAya ki "nitya pratyakSa kI siddhi hone para to Izvara kI siddhi usake Azraya ke rUpa meM ho hI jAyegI, kyoMki Izvara pratyakSa guNa hai aura guNamAtra Azrita hI hotA hai - yaha vyApti hai / jaise uSNasparza guNa kA Azraya vahni hotA hai vaise nitya pratyakSAtmaka guNa kA Azraya koI na koI to honA hI caahie| usakA Azraya jo hogA usIko hama Izvara kahate haiM" to yaha naiyAyika ukti bhI ThIka nahIM hai, kyoMki 'jo jo guNa hotA hai vaha sAzrayaka = parAzrita hI hotA hai' isa vyApti meM hI koI pramANa nahIM hai| ghaTanA ke bAda ghaTaguNa kA nAza hotA hai yaha to naiyAyika kA hI siddhAnta hai / ataH usa niyama ke anusAra hI, vinA ghaTa ke, ghaTaguNa eka kSaNa to rahatA hI hai / usameM guNatva hone para bhI sAzrayakatva = ghaTAzritatva nahIM hai / ataH guNatva sAzrayakatva kA vyApya nahIM ho sakatA hai / Azraya ke binA bhI jaise anaMta guNa eka kSaNa rahate haiM, vaise eka nitya pratyakSa sadA ke lie = anaMta kSaNa taka nirAzrita raha sakatA hai / usameM koI harja nahIM hai / ataH nitya pratyakSa kI siddhi hone para bhI Izvara kI to siddhi kathamapi nahIM ho sakatI / RgIvAtmA meM hI nityajJAnAzrayatA mumakina- syAdvAdI M
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 421 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 - kA.5 khaNDanavaNDakhAyasaMvAdaH * bhAve vA jIvAtmAna eva tadAzrayA bhavantu kiM zipiviSTakalpanA-kaSTena ? adha jIvAtmanAM tadAzrayatve zuktyAdau rajatAdidhamaH kadApi na syAt, tatra rujatAbhAvadhiyaH sadA satvAditi cet ? ja, pratibandhakatAvacchedakakoTAvavazyanivezanIyasya caitrIyatvA -* gayalatA 3-- ---- = nanu mAstu janyaguNatvasya sAzrayakatyavyApyatvaM vyabhicAradarzanAt, paraM nityaguNatvasyaiva sAzrayakatvavyApyatvamastu, jalIyaparamANurUpAdo tathaiva darzanAdityato nityapratyakSAzrayavidhayezvarasiddhiH syAdeveti naiyAyikA zaGkAyAM prakaraNakAra Aha- bhAve veti / tAdRzavyAptI mAnasatto ni / idamAmamA praSTayA, zilpasyakSarUpe pakSe vyabhicArazakA nivartakAnukUlatarkaviraheNA'yayojakatvAnneyaM vyAptiH prAmANika / taduktaM khaNDanakhaNDakhAdye harSeNA'pi -> "yAvaccA'vyatirekitvaM zatAMzenApi zaGyate / vipakSasya kutastAvaddhetorgabhanikAbalam / (khaM.saM.khA. ) iti / / jIvAtmAna eva tadAzrayAH = nityaikapratyakSasya AzrayAH, bhavantu / ekkAraphalamAha- kiM zipiviSTakalpanAkaSTena = tadAzrayavidhayA trinetrAbhyupagamAyAsena sRtam / tAdRzavyApteH svIkAre pi 'kAryasvopAdAnagocarAuparokSajJAnajanya kAryatvAdi'tyanumAnena lAghavasahakRtena nityakapratyakSasiddhAvapi jIvAtmanAmeva tadadhikaraNatvasambhavAnna tadarthamIzvarakalpanA yuktimatIti prakaraNakRdabhisandhiH / naiyAyikaH zaGkate- atheti / 'cedi tyanenA syAnvayaH / jIvAtmanAM caitramaitrAyAtmanAM, tadAzrayatve = sakalakAryajanakanityaikapratyakSAzrayatve, caitramaitrAdInAM zuktyAdI rajatAdibhramaH kadApi na syAt, tatra = zuktyAdI viSayatayA rajatA. bhAvavattAdhiyaH = rajatAdyanyonyAbhAvaprakArikAyA bAdhabaH sadA satvAditi / tadabhAvavanAbadre tadvattAdhIpratibandhakatvAta zuktyAdI rajatatvAdyatyantAbhAvadhIsattve tatra rajatatvAdiprakArakadhIna bhaveta / na caivamastIti caitrAdijIvAtmasa nityaikapratyakSakalpanA naucitimahatIti tadAzrayatvaM pArvatipatAvevopagantavyamiti naiyAyikAzayaH / / nana viSayatAsambandhena tadvattAdhiyaM prati viSayatayA tadabhAvavattAbaDe: pratibandhakatvA'bhyapagame ta maitrasya zaratyAdI rajatatvAdyabhAvaprakArakajJAne sati caitrasyA'pi tatra viSayatAsambandhena rajatAdibhramo na bhaveta kAryAdhikaraNIbhatazaktyAdI viSayatAsaMsargaNa maitrIyarajatatvAdyatyantAbhAvaprakArakadhIsattvAt / pratibandhakAbhAvamRte'pi kAryo palambhena vyatirekavyabhicArAnnaitAdRzaH pratibadhya-pratibandhakamAvo ghaTAmaJcati / kintu viSayatayA caitrIyatadvattAjJAna prati viSayatayA caitrIyabAdhabodhasya pratibandhakatvaM vAcyam / zuktyAdI viSayatayA maitrIyabAdhIsattve'pi caitrIyabAdhajJAnavirahAttatra caitrIyarajatatvAdiprakArakajJAnotpAda vyabhicArA'yogAt / parantyevaM pratibadhya-pratibandhakamAvAGgIkAre jIvAtmasu nityaikapratyakSasya sakalakAryajanakasya sattve'pi teSAM zuktyAdau rajatatvAdibhramaH sambhavatyeya, caitrIyAdibAdhabuddhesteSu virahAdityAzayena prakaraNakRttanmatamataGgajaM vidArayati - neti / prativandhakatAvacchedakakoTI = bAdhadhIniSThapratibandhakatAyA avacchedakakoTI upadarzitarItyA avazyanivezanIyasya = avazyaklRptasya cetrIyatvAdereva bhAva vA, iti / yadi guNatva meM parAzritatva kI vyApti ko nayAyika manISI kathamapi siddha kare to bhI Izvara kI siddhi nahIM ho sakatI, kyoMki nitya pratyakSa (kevalajJAna) kA Azraya jIvAtmAe~ hI bana sakatI hai, paramAtmA kI tadAzrayavidhayA kalpanA karane kA kaSTa hama kyoM uThAyeM ? jIvAtmA ne kyA aparAdha kiyA hai ki unameM nitya jJAna kI kalpanA karane se Apa naiyAyika mahAzaya hicakicAhaTa mahasUsa karate haiM ? yadi naiyAyika kI ora se yaha kahA jAya ki - "jIvAtmA ko hI nitya pratyakSa kA Azraya mAnA jAya, to phira sIpa Adi meM cAkacikyAdi kI badaulata rajatAdi kA bhrama jIvAtmA ko kadApi nahIM ho sakegA, kyoMki nitya pratyakSa ke Azraya jIvAtmA meM sIpa Adi purovartipadArtha meM rajatAbhAvaprakAraka buddhi sadA ke lie rahatI hI hai / 'nedaM rajataM' aisI rajatAnyonyAbhASaprakAraka buddhi-pratyakSa hone para 'idaM rajataM' aisA bhrama kaise ho sakatA ? magara jIvAtmA ko aise bhrama aroM kI saMkhyA meM hote haiM - yaha to sarvajanavidita hI hai| ataH jIvAtmA ko nitya pratyakSa kA Azraya nahIM mAnA jA sakatA, kintu Izvara ko hI" <- to yaha naiyAyikokti bhI ThIka nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki kevala rajatatvAbhAva yA rajatAnyonyAbhAva kI buddhi rajatabhrama kI pratibandhaka nahIM ho sakatI / maitra ko sIpa meM rajatatvAtyantAbhAva kI buddhi hone para bhI caitra ko 'idaM rajataM' ityAkAraka bhrama hotA hai| ataH cetrIya rajatabhrama kI pratibandhakatAvacchedakakukSi meM cetrIyatva kA niveza karanA Avazyaka hai / taba pratibadhyapratiranyakabhAva isa taraha hogA - kSetrIya rajatabhrama ke prati caitrIya rajatAbhAvabuddhi pratibandhaka hai, maitrIya bhrama ke prati maitrIya zadhabuddhi pratibandhaka hai ityAdi / isa taraha
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ dereva tatrA'bhAvAt / avacchedakatayA caitrAdiviziSTatvaM hi tat, na ca tannityajJAne sambhavatIti / * = = jayalatA nityaikapratyakSe abhAvAt / tatra = I nanu caitrAdijIvAtmasveva nityaikapratyakSAGgIkAre kathaM na tatra caitrIyatvAdikaM, yena pratibandhakatAvacchedakaviziSTasya viSayatayA zuktyAdI virahaH syAt ? ityAzaGkAyAM prakaraNakRdAha- avacchedakatayA svaniSThAvacchedakatAnirUpitAvacchedyatAsambandhena, caitrAdiviziSTatvaM caitrAdizarIraviziSTatvaM hi tat pratibandhakIbhUtabAdhabuddhiniSThaM caitrIyatvAdikam / na ca tat = niruktasambandhena caivAdizarIravaiziSTyaM nityajJAne caitrAdijIvAtmavRttitayA'bhyupagamyamAne, sambhavAti / ayamantrAbhisandhiH anityajJAnaM vibhAvAtmani zarIrAvacchedenotpadyate iti naiyAdhikarAddhAntaH / ata eva sarveSAmAtmanAM vibhutve'pi na zarIretarAvacchedena jJAnapratIti: / caitrIyabAdhadhIzcaitrIyazarIrAvacchedena caitrAtmani vartate / svaniSThAvacchedakatAnirUpitAvacchedyatAsaMsargeNa ca caitrazarIraM tasyAM vartate, svasmin caitrazarIreniSThayA avacchedakatayA nirUpitAyA avacchedyatAyA tadvAdhabuddhI sattvAt / niruktasaMsargeNa caitrazarIraviziSTA bAdhadhIreva caitrIya vAdhabuddhirityanucyate / paramevaM nityajJAne vaktuM na pAryate, tasya nirabacchinatvena zarIrasya tadavacchedakatvA'sambhavAt / nityaikapratyakSasya caitrAdijIvAtmavRttitye'pi niruktasambandhena caitrAdizarIraviziSTatvavirahAt na tasya bhramapratibandhakatvam / itthaJca caitrAdijIvAtmanAM bhramapratibandhakatAvacchedakaviziSTazUnyatvena bhramotpAdo nirAbAdhaH / na ca bhramapratibandhakatAvacchedakakukSipraviSTaM caitrIyatvAdikaM nAvacchedakatAnirUpitAvacchedyatayA caitrAdizarIraviziSTatvaM gauravAt, kintu svasamavetatvasambandhena caitrAdyAtmavattvameva / taca caitrAdijIvAtmavRttinityaikapratyakSe'pi sambhavatIti rajjvAdau sarpAdibhramo 'nutthAnaparAhata eva jIvAtmasu nityapratyakSAbhyupagame iti vAcyam, tarhi nAnAjIvAtmasu eva vyAsajyavRtti nityaikapratyakSamabhyupagamyatAM, svamAtraniSThaparyAptinirUpakatvasambandhena caitravattvAdereva bAdhabuddhiniSThapratibandhakatAvacchedakakukSau nivezo'stu / na coktasaMsargeNa caitravattvAderbAdhabuddha nivezo'nyatrA'sambhavIti nAtraivaM tatpravezI yukto gauravAditi vAcyam, 'dvitvaM dvayoreva paryAptamitipratItyA paryAptisambandhena ghaTapadayordvitvavat 'devadattajJAnaM devadatte evaM paryAptamityabAdhitAnubhavabalena paryAptisambandhena laukikadevadattIyabAdhabuddherdevadattavRttitvopagamAt svamAtraniSThaparyAptinirUpakatvasaMsargeNa bAdhabuddherdevadattaviziSTatvAd devadattIyabhramapratibandhakatvasambhavAdityapi vibhAvanIyam / 1 = 452 bhramapratibandhakatAvacchedakadeha meM cetrIyatva, maitrIyatva Adi kA niveza karanA Avazyaka hai| magara nitya pratyakSa meM bhramapratibandhakatAvacchedaka caitrIyatva Adi nahIM rahatA hai / isakA kAraNa yaha hai ki bAdha buddhi meM rahane vAle caitrIyatvAdi kA matalaba hai avacchedakatAsambandha se caitrAdiviziSTatva / naiyAyika ke matAnusAra hamArA jJAna zarIrAvacchedena AtmA meM utpanna hotA hai rahatA hai aura pratyeka AtmA naiyAyikamata meM vibhu dravya hai / ata: caitrIya jJAna kA matalaba hai avacchedakatA sambandha caitraviziSTa jJAna yAnI svaniSThAvacchedakatAnirUpitA'vacchedyatAsambandha se caitravazarIraviziSTa jJAna / sva = caitrazarIra, jo caitrAtmaniSTha caitrAtmasamaveta = jJAna kA avacchedaka hai| maitrasamaveta bAdhajJAna (= 'nedaM rajataM' ityAkAraka jJAna) meM caitrazarIra svaniSThAvaccheda-katAnirUpita avacchedyatAsambandha se nahIM rahatA hai| ataH caitra ko 'idaM rajataM' ityAkAraka bhrama 'sakatA hai| isa taraha jaba pratibadhyapratibandhakabhAva siddha hotA hai, taba nitya pratyakSa 'idaM rajataM ityAdi bhrama kA pratibandhaka nahIM ho sakatA hai / isakA kAraNa yaha hai ki nitya jJAna naiyAyikamatAnusAra zarIrAvacchedena AtmA meM nahIM rahatA hai / nitya jJAna nirakhacchina hotA hai, saMpUrNa AtmA meM vaha rahatA hai| Izvara kA nitya pratyakSa naiyAyika ke matAnusAra Izvara meM zarIrAvacchedena nahIM rahatA hai, kyoMki Izvara ko zarIra hI nahIM hotA hai, kintu vaha paramAtmA meM niravacchinna hotA hai, saMpUrNa paramAtmA meM rahatA hai| isI siddhAntAnusAra caitra, maitra Adi jIvAtmA meM rahane vAlA nitya pratyakSa bhI nisvacchinnavRttitAka hogA, caitrAdi kA zarIra nitya pratyakSa kA avacchedaka nahIM ho sakatA / ataH caitrAdi jIvAtmA meM samaveta nitya pratyakSa meM svaniSThAvacchedakatAnirUpitAvacchedyatAsambandha se caitrAdizarIra nahIM raha sakate / isa taraha jIvAtmA meM samaveta nitya pratyakSa bhramapratibandhakatAvacchedakIbhUta caitrAdizarIra se zUnya hone se 'idaM rajataM ityAdi bhrama kA pratibandhaka nahIM ho sakatA / ataH caitrAdi jIvAtmA meM nitya pratyakSa rahane para bhI javAtmA ko bhrama hone meM koI harja nahIM hai / niSkarSa :- jIvAtmA meM samaveta nitya pratyakSa bhramapratibandhaka nahIM hai / * jIvAtmA meM jitya pratyakSa mAnane meM lAghava *
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 423 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 kA 5 * sAmAnyalakSaNasyA'prAmANikatvam to va jIvAtmavRttitve'nekAtmasambandhakalpanAgauravAt ekezvarakalpanA laghIyasIti vAcyam, tvayA tatra jIvAtmanAM svasaMyuktasaMyuktasamavAyasambandhaH kalpanIyaH, mayA tu samavAyamAtramiti lAghavAt / athaivametasya 'nityamekamanekasamavetaM sAmAnyamiti sAmAnyalakSaNaprAptau guNatvavyAghAta * jayalatA na ceti / 'vAcyami' tyanenA'syAncayaH / sakalakAryajanakanityaikapratyakSasya jIvAtmavRttitve abhyupagamyamAne jIvAtmanAM nAnAtvena tatra anekAtmasambandhakalpanAgauravAt ekezvarasambandhakalpanaiva laghIyasIti tasya trilocanasamavetatvamevA'stviti tadAzrayavidhayA mahezvarasiddhiH nirAbAdheti naiyAyikAkUtam / parapakSe gauravodbhAvanena prakaraNakRt tasya jIvAtmavRttitvaM lAghavasahakAreNa sAdhayati tvayA = naiyAyikena tatra = nityapratyakSa zazizekharasamavetatvenA'bhyupagate jIvAtmanAM svasaMyuktasaMyuktasamavAyasambandhaH kalpanIyaH = avazyakalpya iti / svapadena jIvAtmanAM grahaNam / tatsaMyuktazca teSAmeva zarIraM tena saMyuktaM mahezvare samavetaM nityapratyakSamiti jIvAtmAnaH tatra nityaikapratyakSe svasaMyuktasaMyuktasamavAyena sambadhyes / vibhUnAM saMyogAnabhyupagantRnaye svasaMyuktasamavAyena jIvAtmanAmIzvarasamavetanityapratyakSe'sambaddhatvAt dvitIyasaMyuktapadopAdAnam / jIvAtmanAM mahezvarasya nityaikapratyakSasya ca pareNopagamAt trinetrasa bhavetanityapratyakSe jIvAtmanAmuktagurubhUtasambandhakalpanAyA Avazyakatvena gauravam / mayA = nityaikapratyakSasya jIvAtmavRttitvavAdinA tu jIvAtmanAM tatra nityapratyakSe samavAyamAtraM svasamavetatvameva kevalaM kalpanIyaM yadvA pUrvoktarItyA paryAptinirUpakatvasaMsargamAtraM kalpanIyamiti pratyuta IzvaravAdyapekSayA lAghavAt nityapratyakSasya jIvAtmavRttitvameva yuktam / na ca tvayA tatra dhUrjaTeH svasaMyuktasaMyuktasamavAyasaMsargasya svasaMyuktasaMyuktaparyAptisambandhasya vA kalpane tulyagauravamiti vAcyam, nityapratyakSasya jIvAtmavRttitvopapattAvIzvarasyaivA'prasiddheH nityapratyakSe tatsambandhakalpanAyA anutthAnaparAhatatvAnna gauravamiti vizeSaH / - paraH zaGkate atheti / 'cedri' tyanenA'sthAnvayaH / evaM nityaikapratyakSasya nAnAjIvAtmasamavetatvopagame etasya = nityaikapratyakSasya 'nityamekamanekasamavetaM sAmAnyamiti sAmAnyalakSaNaprAptAviti / anekasamavetatvaM saMyogAdInAmapyastyata uktaM nityamiti / vibhudravyasaMyogA'GgIkartRnaye nityasaMyogeSvativyAptivAraNAya 'ekamityuktam / nityatve sati samavetatvaM gagana - = na ca jI. iti / yahA~ naiyAyika kI ora se yaha kahA jAya ki "hamAre mata meM Izvara eka hone se nitya pratyakSa ko Izvara meM vRtti mAnane para eka Izvarasambandha kI kalpanA karanI hogI, jo laghubhUta hai| jIvAtmA to anantara hone se nitya pratyakSa ko pratyeka jIvAtmA meM vRtti mAnane para usake anaMta jIvAtmasambandha kI kalpanA karanI hogI, jo gauravagrasta hai / ataH lAghava - sahakAra se nitya pratyakSa ko IzvaraniSTha mAnane meM lAghava hai / ataH parAzritattvanirUpita guNatvaniSTha vyApti ke bala se aura lAyaba- sahakAra se nitya pratyakSa ke AdhAravivayA Izvara kI siddhi nirAbAdha hai" <- to yaha kathana bhI asaMgata hai, kyoMki nitya pratyakSa ko anaMtajIvAtmavRtti mAnane para pratyeka jIvAtmAoM meM nitya pratyakSa ke sAtha kevala eka samavAya sambandha kI hI kalpanA hai, na ki aneka sambandha kii| jaba ki nitya pratyakSa ko paramAtmavRtti mAnane para pratyeka jIvAtmA kA nitya pratyakSa meM eka samavAya sambandha nahIM, kintu svasaMyuktasaMyuktasamavAyasambandha kalpanIya hogA / sva = jIvAtmA se saMyukta jIvAtmazarIra se saMyukta IzvarAtmA meM nitya pratyakSa samaveta hone se jIvAtmA kA IzvaravRtti nitya pratyakSa ke sAtha svasaMyuktasaMyuktasamavAyasambandha kI kalpanA karanI hogI jo gauravagrasta hai / vibhu dravya kA vibhu dranya meM saMyoga prAcIna naiyAyika ne nahIM mAnA hai, kyoMki 'aprAptayoH prAptiH saMyogaH ' yaha saMyoga kA svarUpa hai / nitya vibhu dravya sadA prApta hI hote haiM / ataH vibhu vibhu ke bIca saMyoga nahIM hotA hai| usake mutAbika svasaMyuktasamavAya nahIM kaha kara svasaMyuktasaMyuktasamavAyasambandha kA ullekha kiyA hai| jIvAtmA aura paramAtmA ke bIca jIvAtmA ke zarIra dvArA sambandha ho sakatA hai / nitya pratyakSa ko IzvaravRtti mAnane para jIvAtmA kA nitya pratyakSa ke sAtha svasaMyuktasaMyuktasamavAyasambandha kI atyanta gurubhUta kalpanA karane kI bajAya nitya pratyakSa ko jIvAtmavRtti mAna kara una donoM ke bIca kevala samavAya sambandha kI kalpanA karane meM lAghava hai| isa taraha gauravadoSa ke sabara bhI IzvarAtmA kI kalpanA nahIM kI jA sakatI yaha tAtparya hai / jIvAtmavRtti nitya pratyakSa meM bAdhaka kA nirAkaraNa = = athaiva iti / yahA~ naiyAyika kA yaha kathana ki = * " nitya pratyakSa ko IzvarAtmA meM vRtti na mAnakara ananta jIvAtmA
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ * nityapratyakSAnanuvyavasAyopapAdanam * iti cet ? kimidaM lakSaNaM tava vedaH, yena taducchede khedaH 1 rAtu 'caitrasya maitrasya vA tadAzrayatvaM ?' ityAdivinigamanAvirahAdekasyezvarasyaiva tadAzrayatvaM yuktamiti - tala, sakalajIvAtmavRttitve'pi bAdhakAbhAvAt / athaivamasmadAdInAM tatpratyakSaM kuto na bhavati ? iti cet, * jayalatA parimANAdInAmapyastIti 'aneka' tyuktam / nityatve satyekatve satyanekavRttitvaM ghaTAtyantAbhAvAdAvapyastItyato vRttitvasAmAnyaM bihAya samavetatvagrahaNam / nityaikapratyakSasya nAnAjIvAtmasamavetatve tatroktasAmAnyalakSaNaprAptau satyAM tasya jAtitvA'pAtena guNatvavyAghAtaH prasajyeta / nityaikapratyakSaM guNarUpaM na syAt kintu jAtirUpameva, tallakSaNAkrAntatvAt / ata eva tasya nAnAjIvAtmavRttitvaM kalpanAM nArhatIti naiyAyikAbhiprAyaH / prakaraNakudAha- kimidaM darzitaM lakSaNaM sAmAnyalakSaNaM tava naiyAyikasya vedaH, yena kAraNena taducchede = sAmAnyalakSaNocchede khedaH 1 upadarzitasAmAnyalakSaNasyaivA'prAmANikatvena na tatprAptI nAnAjIvAtmavRttinityaikapratyakSasya jAtitvaprasaGgo na vA guNatvavyAghAtaH tatprAmANye vA bhUtattva- kalazatva-jAtitvavizeSatvAdI sAkayaderiva 'pratyakSaM guNa' ityAdipratItipratItasya guNatvasyA'pi jAtibAdhakatvopagame kSativirahAt / yattviti / 'tanne'tyanenA'syA'nvayaH / sakalakAryajanaka nityaikapratyakSasya jIvAtmavRttitve'bhyagamyamAne caitrasya maitrasya vA jIvAtmanaH tadAzrayatvaM == nityapratyakSAzrayatvaM ? ityAdivinigamanAvirahAditi / Adipadena nityaikapratyakSe caitravRttitvaM maitra- vRttitvaM vA ? caitrasya jagatkartRtvaM maitrasya vA ? ityAdivinigamanAvirahgrahaH / tasyezvarasamavetatvA'bhyupagame tu naitAdRzavinigamanAviraha iti ekasyezvarasyaiva tadAzrayatvaM nityaikapratyakSAdhikaraNatvaM yuktamiti / evakAreNa jIvAtmavyavacchedaH kRtaH / prakaraNakRttannirAkaroti tanneti / nityapratyakSasya sakalajIvAtmavRttitve'pi bAdhakAbhAvAt lAghavatarkeNa nityapratyakSasyaikatve paryAptisambandhenaiva nikhilajIvAtmavRttitvamastu bhramocchedastu pUrvoktarItyA nivAraNIya iti prakaraNakArAbhiprAyaH / = = paraH zaGkate atheti / 'cedi' tyanenA'syA'nvayaH / evaM nityaikapratyakSasya sakalajIvAtmaniSThatve sati asmadAdInAM jIvAtmanAM tatpratyakSaM nityapratyakSasyA'nuvyavasAyAtmakaM mAnasapratyakSaM kutaH hetoH na bhavati ? 'ayaM ghaTaH' ityAdijJAne'smadAdiSu sati 'mayA ghaTo jJAtaH', 'ahaM ghaTaM jAnAmi', 'ahaM ghaTajJAnavAn', 'enaM ghaTatvena jJAtavAnahami' tyAdyAkArakAnuvyavasAyarUpeNa mAnasapratyakSeNa ghaTajJAnaM pratyakSaM bhavati, anuvyavasAyenaiva vyavasAyasya tadviSayasya ca nizvayAt / ataH nityaika = 424 = meM samaveta mAnane para to nitya pratyakSa jAtisvarUpa ho jAyegA, kyoMki jo eka ho, nitya ho aura aneka meM samavAya sambandha se rahatA hI vaha jAtipadArtha banatA hai / ataH eka nitya pratyakSa ko aneka jIvAtmA meM samaveta mAnane para usameM guNatva kA vyAghAta hogA aura phira bhI use guNasvarUpa mAnA jAya to jAti ke uparyukta lakSaNa kA uccheda ho jAyegA" Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ __525 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 - kA.5 *nityapratyakSe laukikaviSayitAyAH sattvamasattvaM vA ? * laukikaviSayitA'bhAvAta, nirvikalpakavat / nditvajanakatAvacchedikA laukikaviyitA tatra bADhamastyeveti cet ? kiM tAvatA ? indriya sannikarSAdijanyatAvacchedikAyA eva tasyAH pratyakSatAyAM tanmatvAdityeke / IT = = * jayalavA - | pratyakSasyAsmadAdivRttitve'smAkaM 'paramANvAdayo mayA sAkSAtkRtAH', 'ahaM paramANvAdikaM jAnAmi', 'ahaM paramANvAdigocarasAkSAtkAravAn,' "etAn paramANutvAdibhirahaM jJAtavAni' tyAdyAkArakeNA'nuvyabasAyena nityapratyanagocaraM mAnasapratyakSaM syAt / na caivaM bhavatIti na tasya jIvAtmavRttitvaM zraddhAtumarhatIti athAzayaH / tatsamAdhAnamAviSkaroti - laukikavipayitA'bhAvAditi / indriya sannikarSaprayojyaviSayatAnirUpitaviSayitvapirahAnA'smadAdInAM svavRttinityaikapratyakSagocarAnuvyavasAyo bhavati / tasya nityatvena taddocare indriyasabhikarSaprayojyaviSayatA nAsti / ata eva tatra tAdRzaviSayatAnirUpitaviSayitA'pi nAsti / ato na tadanuvyavasAyo bhavitumarhati / 'sarveSAmeva jJAnAnAmanuvyavasAyaviSayatvena nA'trodAharaNaM dayituM pAryata' ityAzaGkAyAmAha- nirvikalpakavaditi / nirvikalpakapratyakSasyA'smadAdivRttitve'pi asmadAdInAM tatpratyakSaM yathA na bhavati tathaivA'smadvRttinirdakapratyakSasyA'pi pratyakSaM na bhavati / prakRte dRssttaantdaaaantik| yoranuvyavasAyA'yogyatvAndo sAdharmyaM bodhyam / ___kazcicchaGkate- dvitvajanakatAvacchedikA = dvitvasaMkhyAniSThajanyatAnirUpitAyA janakatAyA abacchedikA, laukikavipayittA | tatra = nityaikapratyakSe bADhamastyeveti / udayanAdimate dvayaNukaparimANanikAyAH saGkhyAyA ekatvA'nyasaGkhyAlenA'pekSAbuddhijanyatvAt tAdRzabuddhau dvitvajanakatAvacchedakIbhUtalaukikaviSayitAyA avazyamaGgIkAryatvAttadabhAvena nitArapatyakSatvopapAdanaM na ghaTAmaJcatIti zaGkAzayaH / tatsamAdhAna keSAM viduSAM matenAniSkaroti - kiM tAvatA ? iti / jJAnapratyakSatAyAM | na dvitvajanakatAvacchedakIbhUtAyA laukikaviSayitAyA niyAmakatvaM, indriyasanikarpAdijanyatAvacchedikAyAH = indriyasannikarSaviSayAdiniSThajanakatAnirUpitajanyatvasyA'vacchedakIbhUtAyAH eva tasyA = laukikaviyitAyAH pratyakSatAyAM = anuvyavasAyaniSThaviSayitAnirUpitaviSayatAyAM jJAnaniSThAyAM tantratvAt = niyAmakatvAt / nityaikapratyakSe vyaNukaparimANajanakadvitvasaGkhyAnirUpitajanakatvasyAvacchedakIbhUtAyA laukikaviSayitAyAH sattve'pi viSayendriyasantrikarSAdijanyatAvacchedikA laukikaviSayitA nAsti, tasya nityatvenendriyasannikarSAdyajanyatvAt / tadabhAvAdeva na tasya jIvAtmavRttitve'pi jIvAtmanAmasmadAdInAM pratyakSamityekeSAmAkUtam / hai| isase hI yaha phalita hotA hai ki nitya pratyakSa pratyeka jIvAtmA meM samaveta nahIM hai, apitu paramAtmA meM samaveta hai" <- magara yaha vacanaprahAra bhI nirAdhAra hai, isakA kAraNa yaha hai ki usI jJAna kA hameM sAkSAtkAra hotA hai, jisa jJAna meM laukika vipayitA hotI hai| 'ayaM ghaTaH' ityAkAraka bahirindriyajanya jJAna meM laukika vipayitA hone se usakA 'ahaM yahaM jAnAmi' ityAdi rUpa se sAkSAtkAra = anuvyavasAya ho sakatA hai / magara nitya pratyakSa meM laukika cipayitA nahIM hai / ataH usakA 'ahaM sarva jAnAmi' ityAyAkAraka mAnasa pratyakSa nahIM ho sakatA hai| jaise nirvikalpaka pratyakSa kA mAnasa pratyakSa = anuvyavasAya nahIM hotA hai, ThIka vaise hI nitya pratyakSa ke ananuvyavasAya = mAnasA'pratyakSa kI upapatti ho sakatI hai| indriya sannikarSajanyatAvacchedaka lautikaviSayitA pratyakSa niyAmaka - anyamata dvitva, iti / yahA~ anya vidvAnoM kA yaha kathana hai ki - "nitya pratyakSa meM bhI laukikaviSayitA kA svIkAra karanA Avazyaka hai| isakA kAraNa yaha hai ki do paramANu ke nitya pratyakSa se paramANudvaya meM dvitva saMkhyA utpanna hotI hai| dvitvajanakatAvacchedaka to laukikaviSayittA hI hotI hai / ataH paramANudvaya meM dvitva saMtryA ke janaka nitya sAkSAtkAra meM laukikaviSayitA kA svIkAra karanA Avazyaka hai| yaha ThIka usI taraha upapana ho sakatA hai, jaise dvitvasaMkhyAjanaka ghaTapaTaviSayaka apekSAbuddhisvarUpa jJAna meM dvitvakAraNatAvacchedakIbhUta laukika viSayitA kA jaise naiyAyika vidvAnoM ne svIkAra kiyA hai, ThIka vaise hI paramANudvayaviSayaka nitya pratyakSa meM bhI dvitvasaMkhyAjanakatAvacchedakIbhUta laukika viSayitA kA svIkAra kiyA jA sakatA hai, anyathA paramANudvaya meM dvitva kI utpatti hI nahIM ho skegii| isa taraha nitya pratyakSa meM bhI laukikaviSayitA siddha hotI hai, taba 'usameM laukika vipayitA ke nahIM hone se usakA mAnasa sAkSAtkAra nahIM hotA hai' yaha nahIM kahA jA sktaa| ataH pratyeka jIvAtmA meM nitya pratyakSa ko samaveta mAnane para usakA mAnasa sAkSAtkAra honA anirArya hai|"- magara isake samAdhAna meM amuka naiyAyika yaha kahate haiM ki ->"nitya pratyakSa meM laukika viSayitA, jo dvitvAdisaMkhyAjanakatAvacchedaka
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ * asvarasIja vibhAvanam * tApyeNa tadaviSayasyA'hetutvAnna tatpratyakSamityataye / 'viSayatayA pratyakSamAtrakAraNIbhUtagurutvAdhanyatamabhedAbhAvAdi'trApare / -= -=- =* nAyalatA * atrevA'nyeSAM matamAha- tAdrUpyeNa = viSayAtmanA tadvipayasya = nityapratyakSagocarasya paramAvAdeH, ahetutvAt = nityapratyakSA'janakatvAt na tatpratyakSaM = nityaikapratyaznagocaro'nuvyavasAyAtmako mAnasasAkSAtkAraH ityanye manISiNo byAcakSate / 'ayaM ghaTa' ityAdyanityapratyakSa ghaTAtmanA ghaTasya kAraNatvam / tasya viSayavidhayA ghaTajanyatvena 'mayA jJAto ghaTaH' 'ahaM ghaTaM jAnAmI' tyAdyAkArako nuvyavasAyo bhavati / jJAnapratyakSe tAdrUpyeNa svaviSayajanyatvasyaiva niyAmakatvAt jIvAtmavRttinityapratyakSe tAdrUpyeNa svaviSayajanyatvasya birahAdeva na tanmAnasasAkSAtkAra iti nirgalitArthaH / anya ityamenA'svarasapradarzanamaM kRtam / nirvikalpapratyakSe tAdrUpyeNa viSayajanyatvasya sattve'pi na tadanujyavasAyo bhavati / na ca tAdrUpyeNa svaviSayajanyatve sati vaiziSTyAvagAhitvasmaiva jJAnapratyakSa niyAmakatvamastu, nirvikalpake tu vizeSyA'bhAvaprayuktaviziSTAbhAvAtra pratyakSamiti vAcyam, evaM sati vizeSaNavizeSyabhAve vinigamanAviraheNA'tigauravAta. vizeSyasyaiva niyAmakatvasambhave vyarthavizeSaNaghaTitatvena vyApyatvAsidbhayApatteH / na ca vizeSyasyaiva niyAmakatvamastu lAcavAt, avazyaklRptatvAcceti vAcyam, tathA sati jIvAtmavRttinitya- | pratyakSagocarAnuvyabasAyasya vajralepAyamAnatvaprasaGgAta, tasya vaiziSTyAvagAhityAt / atravA'pareSAmabhiprAyamAha- viSayatayA pratyakSamAtrakAraNIbhUtagurutvAdyanyatamabhedAbhAvAt na jIvAtmavRttinityapratyakSasya mAnasasAkSAtkAra iti zeSaH / idamatra tattvam, viSayatAsambandhena pratyakSatvAvanchinnaM prati svarUpasambandhena gurutvAdRSTaparamANupizAcAdibhedasya hetutvaniyamaH / yathA svarUpasambandhena gurutvAdyanyatamatvAvacchinnapratiyogitAkabhedavati ghaTe viSayatAsambandhena ghaTapratyakSaM jAyate / gurutvAdI svarUpasambandhena garutvAdyanyatamatvasya sattvena tadavacchinna pratiyogitAkabhedavirahAnna tatra viSayatA hai, siddha hone se kyA ? itane se hI nitya pratyakSa kA mAnasa sAkSAtkAra kA ApAdana nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki dvitvajanakatAvacchedakIbhUta laukikaviSayitAmAtra jJAnapratyakSa meM niyAmaka nahIM hai / jJAna ke pratyakSa meM to indriyasannikaryAdi janyatAvacchedakIbhUta laukikaviSayatA hI niyAmaka hai| jo pratyakSa jJAna indriyasatrikarSa se janya hotA hai, usameM rahane vAlI laukikaviSayitA indriyasannikarSa kI janyatAvadaka hotI hai / tAdRza laukika viSayitA ke AzrayIbhUta jJAna kA hI mAnasa sAkSAtkAra ho sakatA hai jaise 'ayaM ghaTaH' ityAkAraka laukika vyavasAya jJAna kA 'ahaM ghaTaM jAnAmi' ityAgAkAraka mAnasa pratyakSa / magara nitya pratyakSa to janya hI nahIM hone se indriyasannikarpAdi kI janyatAvacchedakIbhUta bilakSaNa laukika viSayitA usameM nahIM rahatI hai| ataeva usake mAnasa sAkSAtkAra kA ApAdana nahIM kiyA jA sktaa| ApAdaka se zUnya meM kisake bala para aniSTa ApAdana kiyA jAya ? ataH nitya pratyakSa ko pratyeka jIvAtmA meM samaveta mAnane para bhI usake mAnasa sAkSAtkAra kA aniSTa prasaMga aprasakta hai / " < tATrAyaNa, iti / anya vidvAna pratyeka jIvAtmA meM samaveta nitya pratyakSa ke mAnasa sAkSAtkAra ke nivAraNArtha yaha kahate haiM ki - "jisa jJAna kA viSaya tApya se hetu hotA hai, usa jJAna kA pratyakSa ho sakatA hai / jaise ghaTacAkSuSa ke prati ghaTa ghaTAtmanA hetu hone se 'ayaM ghaTaH' isa cAkSupa kA 'ahaM ghaTaM pazyAmi' ityAkAraka anuvyavasAya = mAnasa sAkSAtkAra hotA hai / jIvAtmAoM meM samaveta nitya pratyakSa ke prati paramANu Adi viSaya paramANvAdirUpa se viSayavidhayA hetu hI nahIM hote haiN| ataH pratyeka jIvAtmA meM samaveta nitya pratyakSa ke mAnasa sAkSAtkAra kI Apatti nahIM dI jA sktii| ataH nitya pratyakSa ke AzrayarUpa meM IzvarAtmA kI kalpanA karanI ucita nahIM hai|' < * gurutvAdi anyatamabheda hI pratyakSa kA niyAmaka - matavizeSanispapa * viSayatayA, iti / apara vidvAnoM kA yaha vaktavya hai ki . 'viSayatAsambandha se pratyakSa ke prati svarUpasambandha se gurutva Adi anyatama kA bheda kAraNa hotA hai| Adi pada se adRSTa (puNya, pApa) nitya pratyakSa Adi kA grahaNa abhimata hai / gurutva, puNya, pApa Adi kA kabhI pratyakSa. nahIM hotA hai / ataH jo gurutvAdi se bhinna ho usIkA pratyakSa hotA hai| jaise ghaTapratyakSa viSayatAsambandha se ghaTa meM utpanna hotA hai aura svarUpasambandha se tAdAtmyasambandhAvacchinnapratiyogitAka murutvAyanyatamatvAvacchimapratiyogitAka bheda bhI ghaTa meM rahatA hai| ghaTa gurutva, puNya, pApa Adi se bhinna hI hotA hai| yahA~ kAryatAavacchedakasambandha viSayatAsambandha hai / uparyukta bhedaniSTa kAraNatA kA avacchedaka svarUpa sambandha hai| gurutva Adi meM viSayatAsambandha se pratyakSa utpanna nahIM hotA hai, kyoMki gurutva meM tAdAtyasambandhAvacchina-gurutvAdyanyatamatvAvacchinapratiyogitAka bheda svarUpa
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 427 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 - kA.5 * syAdvAdadhvAntamArtaNDakhaNDanam / saMyogatvAvacchedena dravyasya hetutAgrahAt, ajasaMyoga iva jJAnatvAdyavacchedenA''tmAdihetutAgrahAta nityajJAnAdikamapi na sidhyatItyapi kazcit / -- - -- jayalatA E - = - sambandhena pratyakSaM jAyate / viSayatAsambandhAvacchinna-pratyakSatvAvacchinnakAryatAnirUpita-svarUpasambandhAvacchinnakAraNatAzrayIbhUtabhedapratiyogitAkukSI nityapratyakSasyA'pi nivezena tatra tAdRzAnyatamatvasya sattvena pratiyogitAvacchedakanyadhikaraNIbhUtabhedasya pratyakSakAraNasya virahAnna viSayatAsambandhana pratyakSaM tatrotpattumarhati, sAmagryabhAve kAryAnutpAdAt / na ityazca nityaikapratyakSasya sakala janakasya jIvAtmavRttitve'pi na tanmAnasasAkSAtkAraprasaGga iti phalitam / apara ityanena prakaraNakRtA svakIyA'svarasodbhAvana kRtam / jIvAtmanAM nityapratyakSAzrayatvasiddhI pratyakSakAraNIbhUtabhedapratiyogitAkukSo nityapratyakSanivezasiddhiH, tatsiddhI ca satyAM | bAdhakaviraheNa jIvAtmanAM nityapratyakSAzrayatvasidbhirityanyonyAzrayakavalitatvAtprakRtasamAdhAnasyeti tabIjam / nityapratyakSAnabhyupagantuH kasyacinmatamatrava prakaraNakRdAvedayati - saMyogatvAvacchedena dravyasya hetutAgrahAt = samavAyasaMsargAvacchinnasaMyogatvAvacchinnakAryatAnirUpitatAdAtmyasambandhAvacchinna-dravyatvAvacchinnakAraNatvanizcayAta, ajasaMyogaH = nityasaMyogaH iva jJAnatvAdyavacchedenAtmAdihetutAgrahAt = samAyasambandhAracchinna-jJAnatvecchAtvakRtitvAdyavacchinnakAryatAnirUpitatAdAmyAdisambandhAvacchinnAtmatyAdyavacchinnakAraNatAyA nizcayAtU, nityajJAnAdikaM = nityajJAnacikIrSAdikaM api na sidhyati / samavAyena saMyogamAtraM prati dravyasamavAyikAraNatvanizcayAt yadhA kAryatAvacchedakIbhUtasaMyogatvaviziSTe nityatvAzyogena nityasaMyogI nAsti tathA samavAyena bAnattvAdyavacchinnaM prati Atma-tanmanaHsaMyogAdetatvaniyamAta kAryatAvacchedakIbhatajJAnatvAdyAzraye nityatvAisambhavena nityajJAna-nityacikIrSA-nityakatayo na seddhamarhanti / nityajJAnAderevAgrasiddhau tadAzrayacintA vandhyAputrapitRzadbhi tulyA pratibhAtIti tAtparyam / __yattu syAdvAdadhyAntamArtaNDe nRsiMheNa -> "AdhyAbhAvena madhyAbhAvAnumAne yadi tatra kimapyupAdhyantaramAgacchet tadA pUrvodbhAvita upAdhiranupAdhimantavya iti hi dArzanikAnA sampradAyaH / anena niyamena vAdinadarzitopAdhyabhAvena sAdhyAbhAvAnumAnAkAro'yamasti yat, 'kSityakurAdikaM karcajanyaM zarIrA:janyatvAta, khAdivat' iti / atra prAgabhAvA'pratiyogitvamupAdhiH / tasya karcajanyeSu khAdiSu sAdhyavyApakatvaM zarIrA'janyaSu kSityAdiSu ca sAdhanA'vyApakatvamaratyeveti kRtvA siddhAntyanumAne pradarzitaH 'zarIrajanyatvamupAdhiranupAdhireva <-- (syA.vA.mA. ) ityuktaM tattu tatpradarzitaniyameneva kavalitam, prAgabhAvA:pratiyogitvalakSaNopAdhyabhAvena sAdhyAbhAvAnumAnAkAro'yamasti yaduta 'kSityakurAdikaM kartRjanyaM prAgabhAvapratiyogitvAt ghaTAdivadini / atra prAyogikatvamupAdhiH / tasya ghaTAdiSu kartRjanyeSu sAdhyajyApakatvaM dvayaNukAraNyAGkara-zailAdiSu prAgabhAvapratiyogiSu sAdhanA'vyApakatvamastyeveti kRtvA pUrvoktAnumAne pradarzitaH prAgabhAvA'pratiyogitvalakSaNa upAdhiranupAdhireveti mantavyam / tatazca - . . sambandha meM nahIM rahatA hai / bheda svapratiyogitAvacchaMdaka dharma kA vyathikaraNa hone se gurutvAdyanyatamatva ke adhikaraNa gurutva * meM nahIM raha sktaa| isI taraha paramANvAdiviSayaka nitya pratyakSa meM, jo ki pratyeka jIvAtmA meM samaveta hai, bhI gurutvAdyanyatamatva | rahatA hai, kyoMki gurutvapadottaravartI Adi zabda se nitya pratyakSa kA grahaNa abhimata hai| nitya pratyakSa meM ukta bhedapratiyogitApacchedaka | ke rahane se ukta bheda nahIM raha sakatA, jo ki SiyatAsambandha se pratyakSamAtra kA hetu hai| ataeca nitya pratyakSa meM vipayatAsambandha se mAnasa pratyakSa nahIM utpanna ho sakatA yAnI pratyeka jIvAtmA meM samaveta nitya pratyakSa kA mAnasa sAkSAtkAra nahIM ho sktaa| ataH nitya pratyakSa ke AzrayavidhayA jIvAtmA kI kalpanA karane meM koI doSa nahIM hai| ataeca Izvara kI siddhi nitya pratyakSa ke adhikaraNavidhayA nahIM ho sakatI - yaha phalita hotA hai / * jitya sAnAdi jAmumakina - mAtavizeSa * saMyogatvA. ini ! kisI vidvAn kA yaha mantavya hai ki -> 'saMyogatvAvacchedena yAnI saMyogamAtra ke prati dravya samavAyikAraNa hone se koI bhI saMyoga nitya nahIM honA hai, ThIka vaise hI jJAnatvAdiavacchedena yAnI jJAnAdimAtra ke prati AtmA samavAyI kAraNa hone se koI jJAna, icchA yA prayatna ninya nahIM ho sakatA / kAryatAvacchedakIbhUta jJAnatvAdi dharma Izvarasamaveta jJAnAdi meM rahatA hai, phira use akArya = nitya kaise mAnA jA sakatA hai ? ataH nitya jJAnAdi hI asiddha hone se usake AzrayavidhayA Izvara kI siddhi kaise kI jA sakatI hai ? jo jJAna siddha hogA, vaha anitya hI hogA, jisakA Azraya jIvAtmA ho sakatA hai| ataH jIvAtmA se vilakSaNa paramAtmA kI kalpanA aprAmANika hai' <- /
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ * svakRtiprayojyatAjJAnasya pravartakatvam vastutaH kRterapi ceSTAdivdArA vilakSaNasaMyogaM pratyeva hetutA na tu ghaTa mAtraM pratyapi, mAnAbhAvAt / na caivaM kumbhakArAdeH svakRtisAdhyatAjJAnaM vinA ghaTAdI pravRttiH kathaM 1 iti vAcyam, svakRtiprayojyatAjJAnasyaiva tatra pravartakatvAt / 'svaprayojyavijAtIyasaMyoga* jayalatA na prAgabhAvapratiyogitvalakSaNakAryatvAvacchinne sakartRkatvasiddhiH / astu vA yathAkathaJcit kAryamAtre sakartRtvasiddhiH / tathApi sakartRkatvaM yadi pratyakSajanyatvarUpaM tadA ghaTAdI bAdhaH, pratyakSamecchAjanakatvena tatrA'nyathAsiddhatvAt / ata eva cikIrSAjinyatvalakSaNamapi tana sambhavati, tasyA api kRtAveva hetutvAt / anena jJAnasya cikIrSAdvArA kRtijanakatvamityuktAvapi na kSatiH, tathApi ghaTAdau pratyacajanyatvA'siddheH / 'astu tarhi kRtijanyatvameva sakartRkatvaM kRteH ceSTAdidvArA ghaTAdijanakatvAt / na hi vyApAreNa vyApAriNo'nyathAsiddhiriti taiyA vikAzaGkAyAM prakaraNakRdAha- vastuta iti / kRterapi kimuta jJAnAdeH ? ityapizabdArthaH, ceSTAdidvArA Adipadena pUrvAvayavavibhAgapUrvasaMyoganAzagrahaNam, vilakSaNasaMyogaM kapAladvayAdivijAtIyasaMyogaM pratyeva hetutA na tu ghaTamAtraM ghaTatvAdyavacchinnaM pratyapi, kutaH ? mAnAbhAvAditi / kRteH ceSTAdidvArA vijAtIyasaMyogajanane evopakSINatvena ghaTAdikaM pratyanyathAsiddheH vadatvAdyavacchinnajanakatve pramANAbhAvAdityarthaH / = = 428 parakIyazaGkAmapahastayitumupakSipati na ceti / vAcyamityanenA'syAnvayaH / evaM kRteH ghaTatvAdyavacchinnajanyatAnirUpitajanakatvazUnyatve sati kumbhakArAdeH svakRtisAdhyatAjJAnaM = svasamaveta kRtiniSThajanakatAnirUpitajanyatAbodhaM vinA ghaTAdI pravRttiH = ghaTAdyuddezyakapravRttiH, uddezyakatvasya saptamyarthatvAt kathaM syAt ? yaddharmAvacchinnoddezyakaM pravartanaM taddharme svaprayatnajanyatAvacchedakatvajJAnasya taddharmAvacchinne svaprayatnajanyatvajJAnasya vA pravarttakatvaniyamAt / na hi ko'pi medyAnayane pravarttate tatra svakRtisAdhyatvAvabodhasya virahAt / tatazca ghaTAdeH kRtyajanyatve tatra svakRtisAdhyatvajJAnaviraheNa kulAlAdipravRttiH naiva syAditi tadanyathAnupapattyA kRteH ghaTAdijanakatvamakAmenA'pi vyavahArAnupAtinA 'bhyupagantavyamiti zaGkAzayaH / prakaraNakRtsamAdhatte svakRtiprayojyatAjJAnasyaiveti / evakAreNa svakRtisAdhyatAjJAnasya vyavacchedaH kRtaH / tatra - ghaTAdI, kulAlAdInAM pravarttakatvAt / idamatra prakaraNakRta AkUtam sAdhyaM nAma sAkSAt janyaM prayojyaM nAma sAkSAt paramparayA vA janyam / svakRtisAdhyatAjJAnasyaiva pravarttakatvAbhyupagame svakRtyA paramparayA janyatvajJAnasya vyavacchedaH bhavati / na caitAvAsakAMce kimapi kAraNamasti bAdhakAbhAvAt / ataH svakRtiprayojyatAjJAnasyaiva pravarttakatvamaGgIkAryam / yuktaJcaitat, anyathA kRSivalAdInAM kRSyAdI pravRttiH kathaM ghaTAmazcet ? na hi tatra teSAM svakRtisAdhyatAjJAnamasti / svakRtiprayojyatAjJAnaM tu ghaTAda kumbhakArAdeH bADhamasti ghaTAdeH kapAladvayavijAtIyasaMyAgAdijanyatvAt / ato na kulAlAdeH ghaTAdau pravRttyanupapattiH / paraH zate svaprayojyavijAtIyasaMyogasambandheneti / svapadena kulAlAdikRtigrahaNaM tatprayojyaH kapAlAdisamaveto * kulAlAdiprayatna vijJAtIyasaMyoga ke prati hI kAraNa - syAdvAdI vastuta iti / vastusthiti to yaha hai ki jJAnajanya icchA se janya prayatna bhI ceSTA ke dvArA vilakSaNasaMyoga ke prati hI hetu hai, na ki ghaTamAtra ke prati bhI, kyoMki ghaTamAtra ke prati bhI hetutA ke svIkAra meM koI pramANa nahIM hai / yahA~ yaha zaMkA ho sakatI hai ki 'vilakSaNa saMyoga mAtra ke prati hI kRti ceSTA ke dvArA kAraNa hone para ghaTAdi ke uddezya se kumhAra Adi pravRtti kaise kareMge ? svakRtisAdhyatAprakAraka jJAna pravartaka hotA hai / kumhAra ke prayatna se vijAtIya saMyoga sAdhya hone para uddezya se kumhAra pravRtti karegA, magara ghaTa to kumhAraprayatna se sAdhya = janya nahIM hone se ghaToddezyaka kumhAra pravRti nahIM ho sakatI' 8 magara yaha zaMkA ucita nahIM hai, kyoMki ghaTAdi meM svakRtisAdhyatAjJAna kumhAra Adi ko nahIM hone para bhI svakRtiprayojyatAjJAna to hotA hai| kumhArAdi ke prayatna se ceSTAdvArA vijAtIyasaMyoga (= kapAladvayavilakSaNasaMyogaAdi) janya hotA hai aura vijAtIya saMyoga se ghaTAdi janya hotA hai| ataH ghaTAdi kumhArAdi ke prayatna se janya nahIM hotA hai, kintu prayojya hotA hai / sAkSAt hetu ko kAraNa kahate haiM aura sAkSAt yA paramparayA se hetu ko prayojaka kahate haiM / ataH ghaTAdi ke prati kumhArAdi kA prayatna prayojaka hai / kumhArAdi ko svaprayatna meM ghaTAdiprayojakatA kA jJAna hone se ghaTAdi ke uddezya se kumhArAdi kI pravRtti ho sakatI hai| yahA~ naiyAyika kI ora se yaha kahA jAya ki "kumhArAdi .
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 429 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 - kA.5 * kulAlakRtaghaMTaM pratyanyathAsiddhatvam * sambandheta ghaTAdau kumbhakArAdikRterhetutve'pi bAdhakAmAva' iti cet ? na, daNDAvayavasyA'pyevaM ghaTaM prati hetutApatteH / 'tanAvazyaklupte'tyAdyanyathAsindeH na hetutvamiti yadi, tadAjJA'pi tulyam / = =* jayalatA * vilakSaNasaMyogo ghaTAdyasamavAyikAraNalvenAbhimataH, tAdRzAsambandheneti / ghaTAdI kumbhakArAdikRteH hetutve'pi bAdhakAbhAva iti / samavAcana ghaTAdikaM prati svaprayojyavijAtIyasaMyogena kulAlAdikRteH hetutvamiti kArya-kAraNabhAvopagame'pi na kiJcidrAdhakamasti, kArya-kAraNasAmAnAdhikaraNyanirvAhAt / etena kRteH ceSTAdidvArA vijAtIyasaMyogatvAvacchinnaM prati hetutA na tu ghaTatvAvacchinnaM pratyapIti pratyuktam / prakaraNakAraH tannirAkurute- neti / daNDAvayavasyA'pIti / evaM = svaprayojyabhramaNavattvasambandhena, ghaTaM prati hetutA. patteriti / yathA kulAlakRtiH ceSTAdidvArA vijAtIyasaMyogaM sampAdayati yaH samavAyena kapAle vartate tathA daNDAvayavA api daNDadvArA bhramikriyAM sampAdayanti; yA samavAyena kapAle vartate / tatazca samavAyena ghaTaM prati yadhA svaprayojyavijAtIyasaMyogena kulAlakRteH hetutvaM tathaiva samavAyena ghaTaM prati svaprayojyabhramisakttvasambandhena daNDAvayabAnAmapi kAraNatvaM sambhavati / tatra = daNDAvayaveSu, 'avazyaklRpte' tyAdyanyathAsiddheH' = 'avazyaklRptaniyatapUrvavartina eva kAryasambhabe tadbhinamanyathAsiddhami'tyanyathAsiddhRtvagrastatvAt, na hetutvaM = ghaTakAraNatvamiti yadi naiyAyikena vibhAjyata iti zeSaH / prakRtakAryanirUpitaladhuniyatapUrvavRttitvavadbhinnatvaM prakRtakAryanirUpitAnyadhAsiddhatvamiti lakSaNaM bodhyam / daNDAvayavatvApekSayA daNDatvasya kAraNatAvacchedakalve lAghavAd svajanyabhramimavattvasambandhena daNDAdeva ghaTasambhave tadbhinnAnAM daNDAvayavAnAM ghaTa pratyanyathAsiddhatvaM, svasamavetajanyabhramimattvasaMsargeNa daNDAvayavAnAM ghaTakAraNatve sambandhagauravAca na taddhetRtvasambhava iti yadi pareNa vibhAvyate, tadA atra = kulAlakRteH ghaTakAraNatvamate, api tulyaM = samasamAdhAnamiti prakaraNakAreNocyate / tathAhi ghaTaM pratyavazyaklRptaniyatapUrvavartinaH kapAladdhaya vijAtIyasaMyogAdeva ghaTasambhave tadbhinna-kulAlakRteH baTa pratyanyathAsiddhatvam / vijAtIyasaMyogasya kAraNatve samabAyasya kAraNatAvacchedakasambandhatvaM, kulAlakRteH kAraNatvaM tu svaprayojyavijAtIyasaMyogasya kAraNatAvacchedakasambandhatva ko svakRtisAdhyatAsambandha se vilakSaNasaMyoga ke prati kAraNa mAnanA aura ghaTAdi ke prati prayojaka mAnanA isakI apekSA kumhArAdi kI kRti ko svaprayojyavijAtIyasaMyogasambandha se ghaTAdi kA hetu mAnanA ucita hai / sva : kulAlAdiprayatna, usase prayojya kapAladvayAdivijAtIyasaMyoga kapAlAdi meM rahatA hai / kulAlAdiprayatna svaprayojyavilakSaNasaMyogasambandha se kapAlAdi meM rahegA / ataH samavAya sambandha se ghaTAdi bhI vahA~ hI utpanna hogaa| isa taraha kulAsAdikRti ghaTAdi kI janaka ho sakatI hai, to phira ghaTAdi meM kulAlAdi kI svakRtisAdhyatAjJAna se pravRtti hone meM kyA bAtha hai 1 ataH 'kulAlAdi svakRtiprayojyatvajJAna | se ghaTAdi ke uddezya se pravRtti karate haiN| yaha mAnanA ThIka nahIM he" < kulAlAdiprayatna ghaTAdi ke prati anyathAsinda ne, daNDA, iti / to yaha naiyAyikavaktavya bhI nAmunAsiba hai; kyoMki kulAlAdikRti ko svaprayojyavijAtIyarayogasambandha se ghaTAdi kA kAraNa - janaka mAnA jAya, tara to daNDAvayava ko bhI ghaTa kA hetu mAnane kI Apani AyegI, kyoMki svaprayojyabhramaNavatvasambandha se daNDAcayaca bhI ghaTa kA kAraNa kahA jA sakatA hai| sva = daNDAvayava, vaha daNDa dvArA bhrami kriyA ko utpanna karatA hai / tathA vaha bhramaNa kriyA samavAya sambandha se kapAla meM rahatI hai| ataH daNDAvayava svaprayojyabhramittvasambandha se kapAla meM raheMge aura samavAya sambandha se ghaTa bhI kapAla meM utpanna hotA hI hai| ataH kulAlAdiprayatna kI bhA~ti daNDAvayava bhI ghaTa kA hetu ho sakatA hai| yadi naiyAyika kI ora se yaha kahA jAya ki -> "daNDAvayava to ghaTa ke prati anyathAsiddha hai, kyoMki ghaTa ke prati avazyaklapta daNDa se hI yaTa kI utpatti sambhavita hai||<-- to yaha samAdhAna kulAlaprayatna meM bhI samAna hai| ghaTa ke prati avazya kalpanIya kapAladvayavijAtIyasaMyoga se hI ghaTa kI utpatti sambhAvita hai, to kulAlAdiprayatna | ghaTa ke prati anyathAsiddha ho jAyegA / ghaTa ke prati kapAladvayadhijAtIyasaMyoga meM kAraNatA avazya klupta hai, kyoMki kevala kulAlAdiprayatna se hI ghaTa utpanna nahIM hotA hai kintu kulAlaprayatna se kapAladvayavilakSaNasaMyoga utpanna hone ke bAda hI ghaTa utpanna hotA hai / isa taraha kulAlaprayatna meM ghaTakAraNatA kI kalpanA karane para bhI kapAlayavijAtIyasaMyoga meM yaTakAraNatA mAnanA Avazyaka hai aura usIse ghaTotpAda kA nirvAha ho sakatA hai, taba kulAlaprayatna meM kyoM ghaTakAraNatA kA aMgIkAra
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ * daNDakAryatAvacchedakasya khaNDaghaTAdinyAvRttatvam athaivaM daNDasyApi ghaTaM prati hetutA na syAt, khaNDaghaTAdoM vyabhicArAditi cet ? na tajjanyatAvacchedakasya ghaTatvasya svarNaghaTAderiva khaNDaghaTAderapi vyAvRttatvAt / kapAlajanyatAvacchedakasyaiva daNDajanyatAvacchedakatvamucitamiti cet ? bAdhakasattve kimaucityacintAsantApena 1 * jayalatA miti sambandhakRtagauravadoSAnta kulAlakRteruktasambandhena ghaTahetutvasiddhirityapi suvacamiti prakaraNakRdAzayaH / paraH zaGkate atheti / 'cedi' tyanenA'syAnvayaH / evaM = kulAlakRteH ghaTaM prati prayojakatvaM na tu hetutvamityevaM / svIkAre, daNDasyApi kulAlakRteriva ghaTaM prati hetutA na syAt daNDamRte'pi khaNDaghaTAderjAyamAnatvena khaNDaghaTAdI vyabhicArAt vyatirekavyabhicArAt / ghaTasya kiJcidazAMpagame vijAtIyasaMyoganAze ghaTanAzo bhavati tadanantaraM khaNDaghaTo daNDaM vinaiva jAyata iti vyatirekavyabhicArAt daNDasyApi ghaTakAraNatvaM na syAt / apizabdena kulAlacakrAdeH samuccayaH kRtaH / = 430 prakaraNakRt tannirAkurute neti / tajjanyatAvacchedakasya daNDacakrAdiniSThajanakatAnirUpitajanyatAyA avacchedakIbhUtasya, ghaTatvasya svarNaghaTAderiva khaNDaghaTAderapi sakAzAt vyAvRttatvAditi / yathA daNDa-cakrAdikaM vinaiva sauvarNa- rAjata tAmraghaTAdeH jAyamAnatvena daNDa-cakrAdijanyatAvacchedakIbhUtaM ghaTatvaM tato vyAvRttameveti pareNopagamyate tathaiva tat khaNDaghaTAdito'pi vyAvRttameva / khaNDaghaTa - sauvarNaghaTAdyavRtti ghaTatvaM daNDa- cakrAdijanyatAvacchedakamiti na vyatirekavyabhicArAvakAzaH / paraH zaGkate - kapAlajanyatAvacchedakasyaiva daNDajanyatAvacchedakatvamucitamiti / daNDacakrAdijanyasyaiva ghaTasya kapAlajanya - tvena kapAlaniSThasamavAyikAraNatAnirUpitAyAH kAryatAyA avacchedakasyaiva daNDa-cakrAdiniSThajanakatAnirUpitAyA janyatAyA aba cchedakadharmatvaM nyAyyaM lAghavAt / khaNDaghaTasyA'pi kapAlajanyatvena kapAlakAryatAvacchedakIbhUtasya ghaTatvasya khaNDaghaTavRttitvasiddha daNDa- cakrAdijanyatAvacchedakIbhUtasya ghaTatvasyA'pi tatra siddhiH, tayoraikyAditi daNDa- cakrAdijanyatAvacchedakIbhUta ghaTa tvasya svarNaghaTAdervyAvRttatve'pi na khaNDaghaTAdito vyAvRttatvaM yuktamiti parAbhiprAyaH / atra prakaraNakRtsamAdhatte bAdhakasattve vyatirekavyabhicAralakSaNabAdhakaprAptI, kimaucityacintAsantApena ? tenA'lamityarthaH / daNDAdi - kapAlayoH janyatAvacchedakaikye lAghave'pi khaNDaghaTAdeH daNDAdikaM vinaiva jAyamAnatvena vyatirekavyabhicAraprAptI daNDAdijanyatAvacchedakIbhUtasya ghaTatvasya khaNDaghaTAdito vyAvRttatvamabhyupagamyate, bAdhakasattve kArya kAraNabhAvasyaiva vighaTanena kiyA jAya ? niSkarSa daNDAvayava kI bhA~ti kulAlakRti bhI ghaTa ke prati anyathAsiddha hai| * daNDa bhI ghaTavizeSa kA hI kAraNa hai- syAdvAdI = athaivaM iti / naiyAyika kA yaha vaktavya ki " isa taraha vicAra kiyA jAya to daNDa bhI ghaTa kA hetu nahIM ho sakegA, kyoMki khaNDa ghaTa kI daNDa ke binA hI utpatti hotI hai| nizchidra ghaTa utpanna hone ke bAda jaba ghaTa kA koI kaMkar3a ghaTa se alaga ho jAtA hai taba sacchidra ghaTa yAnI khaNDa ghaTa utpanna hotA hai yA magara taba daNDa anupasthita hotA hai| binA daNDa ke hI khaNDa ghaTa kI utpatti hotI hai| ataH daNDa bhI paTamAtra ke prati vyatireka vyabhicAra se anyadhAsiddha = akAraNa ho jAyegA" < bhI asaMgata hai, kyoMki daNDa bhI sabhI ghaTa ke prati kAraNa hI nahIM hai| suvarNaghaTa tAmraghaTa Adi kI utpatti binA daNDa ke hI hotI hai / ataH daNDa ke janyatAvacchedakIbhUta ghaTatva svarNa ghaTa, tAmra ghaTa Adi se vyAvRtta mAnanA Avazyaka hI hai / taba to yahI kalpanA karanI ucita hai ki daNDajanyatAvacchedakIbhUta ghaTatvavizeSa sauvarNa ghaTa Adi kI bhA~ti khaNDa ghaTa meM bhI nahIM rahatA hai| isa taraha khaNDa ghaTa meM daNDajanyatAvacchedakIbhUta ghaTatvavizeSa nahIM hone se binA daNDa ke khaNDa ghaTa utpanna ho to bhI daNDa meM vyatireka vyabhicAra prasakta nahIM hogA / svakAryatAvacchedakadharmazUnya kI apane binA utpatti ho yaha vyatireka vyabhicAra kA svarUpa nahIM hai| ataH daNDa ko ghaTavizeSa kA kAraNa mAnane meM koI doSa nahIM hai / yahA~ naiyAyika kI aura se yaha kahA jAya ki "kapAlajanyatAvacchedakIbhUta ghaTatva to khaNDa ghaTa meM bhI rahatA haiM, magara Apa syAdvAdI usameM daNDajanyatAvacchedakIbhUta ghaTatva nahIM mAnate haiM / yaha ucita nahIM hai, kyoMki isameM gaurava hai / isakI apekSA kapAlajanyatAvacchedakIbhUta ghaTatva ko hI daNDa kA janyatAvacchedaka mAnanA munAsiva hai" <- to naiyAyika kI yaha aucityacintA bhI nirarthaka hai, kyoMki lAghavagaurava ke aucitya kA taba avasara AtA hai, jaba koI bAdhaka na ho / bAdhaka hone para lAghava kA aucitya akiJcitkara hotA hai / khaNDa ghaTa meM daNDa kA uparyukta vyatireka
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1: - - 431 madhyamasyAdrAdarahasye khaNDaH 2 - kA.5 * paradravyasya niyato'kAraNatvam * vastuto daNDAdeH prayojakatve'pi na kSatiH, anAtyantikatvAta, ghaTAdau nizcayata: svadravyasyaiva hetutvAt / ata eva dikapAlaghaTAderapi kapAlAntarasaMyogena trikapAlaghaTotyatti: / na hi tatra tadAnIM kumbhakArAdayo vyApriyamANA dRzyante / ___ atha nedaM yuktaM, ghaTaM pati gharajalakavijAtIyasaMyogaM prati ca kapAlatvenaiva hetutvAditi ! H----.-...----. -- * jayalalatA - - -- || kAryatAbandakalAghavasyA'kizcitkaratvAt / na ca gauravaM doSaH, phalAbhimukhatvena tasyA'doSatvAt / tatazca khaNDita-sauvarNarAjatAdiyaTabhinnaM ghaTa prati daNDa-cakrAdeH kAraNatvamiti phalitam / idaJca vyavahAranayamanurudhyoktam / nizcayanayamatena tu daNDAdeH na ghaTahetutvamiti svAzayamavirbhAvayati prakaraNakAraH - vastuta || iti / daNDAderiti / Adipadena kulAla-tatkRti-cakra-dhIvarAdergrahaNam / ghaTaM prati prayojakatve aGgIkriyamANe api na kSatiH = vyatirekavyabhicArAnabakAzaH, tasya anAtyantikatvAt = ananyathAsiddhaniyatapUrvavRttitvAbhAvenA'kAraNatvAt / tadapi kutaH ? ityAzaGkAyAmAha- ghaTAdau nizyataH = nizcayanayamavalamcya svadravyasya = mRdAdeH, eva hetutvAt daNDAdeH ghaTAdyapekSayA || paradravyatvenAkAraNatvamityarthato labhyate / prayojakamRte kAryotpAde viddhAMso na vyatirekanyabhicAramAmananti / ato daNDAdeH | prayojakatvAmbhyupagame vyatirekavyabhicArAnavakAzaH / nizcayanayAbhiprAyastu granthAntarAdavasAtavyaH / ata eveti / daNDa-cakra-cIvara-kulAlAdInAM ghaTaM prati prayojakatvaM mRdAdezca kAraNatvamityabhyupagamAdeveti / dvikapAlaghaTAdeH sakAzAt api kapAlAntarasaMyogena trikapAlaghaTotpattiriti / svadravyasyaiva hetutvakalpane iyamupapadyate, yato na hi || tatra trikapAlaghaTotyAdasthale, tadAnIM = trikapAlaghaTotpAdA'vyavahitapUrvakSaNe, kumbhakArAdayaH = kulAlacakracIvaradaNDAdAyaH, vyApriyamANAH = vyApAraM kurvanto dRzyante / kulAlAdInAmapi ghaTaM prati kAraNatve tu prakRte vyatirekavyabhicArasya durnivAratva| mAyuSmataH / ___ paraH zaGkate- atheti / nedaM yuktaM = kapAlAntarasaMyogena dvikapAlaghaTAditaH rikapAlaghaTotpAdakalpanaM na saGgatam / / kuto hetoH ? ityAzaGkAyAmAha- ghaTaM prati = samavAyasambandhena ghaTatvAvacchinne prati, ghaTajanakavijAtIyasaMyogaM prati = baTA'samavAyikAraNIbhUtakapAladvayavijAtIyasaMyogatvAvacchinna prati, ca kapAlatvenaiva hetutvAt = kapAlatvAvacchinnasya kAraNa -MAI vyabhicAra hI daNDajanyatAvacchedakIbhUta ghaTatva ko khaNDa ghaTa meM mAnane meM bAdhaka hai / ataH kapAlajanyatAvacchedakIbhUta ghaTatva ko evaM daNDajanyatAvacchedakIbhUta ghaTatva ko bhinna bhinna mAnanA hI ucita hai| niSkarSa :- daNDa ghaTamAtra kA nahIM, apitu ghaTavizeSa kA kAraNa hai| vastutaH daNDa ghara kA kAraNa jahIM, prayojaka hai - syAdAdI / varatato da. iti / vastusthiti to yaha hai ki daNDa ghaTavizepa kA bhI kAraNa nahIM hai, kintu ghaTasAmAnya kA prayojaka hai. aisA mAnane meM koI doSa nahIM hai, kyoMki daNDa ghaTa ke prati atyanta Avazyaka = kAraNa nahIM hai| nizyata: to ghaTAdi meM svadravya = mRdAdidravya hI hetu hai / para dravya meM nizcaya naya se kAraNatA hI nahIM hotI hai / daNDa to ghaTa kA svadravya nahIM hai / ataH daNDa meM nizcayataH ghaTakAraNatA nahIM hai| hA~, daNDa ko ghara kA prayojaka kahane meM koI kSati nahIM hai / nizcaya naya se ghaTa kA kAraNa mRd dravya hI hai, usase vyatirikta daNDa, cakra, cIvara, kulAla Adi to prayojaka hai / isIlie to dvikapAla yaTa meM kapAlAntara kA saMyoga hone para trikapAlavAle ghaTa kI utpatti kI upapatti ho sakatI hai| kumhAra, daNDa, cakra Adi kA koI bhI vyApAra nahIM hotA hai, phira bhI do kapAla bAlA ghaTa jaba gIratA hai taba tIsarAkapAla utpanna hotA hai aura usake saMyoga se darAravAle tInakapAla vAle ghaTa kI utpatti dvikapAlavAle ghaTa se hotI hai| usake anurodha se daNDa, cakra, cIvara, kumhAra, usake jJAna Adi ko ghaTa kA prayojaka mAnanA yukta hai, na ki kAraNa | isa paristhiti meM Izvara kI siddhi kaise ho sakatI hai| kyoMki Izvara yA IzvarajJAna Adi meM kAraNatA hI asiddha hai - yaha uparyukta vicArazRMkhalA se dhvanita hotA hai| uc meM bhI kacikapAlatta sAkSAt rahatA hai - syAdAdI / adha ne. iti / yahA~ yaha naiyAyika udAra ki -> "do kapAla bAle ghara se hI kapAlAntara saMyoga se tIna kapAlavAle %3
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 * bikapAlaghaTe kazcikapAlatvasvIkAraH* cet ? na, kazcitkapAlatvasyApi tatra svIkArAt / ata eva 'kapAlamayo ghaTa' iti / pratIti: / na hi iyaM 'ayaspiNDastejomaya' itivadupapatsyate, sAkSAtsambandhe bAdhakAmA- . =-=-=-=* jayalatA. * tvaniyamAditi / evakAreNA'nyayogavyavacchedaH kRtaH, prakRte dvikapAlaghaTasya trikapAlaghaTahetutvavyavacchedaH jJeyaH / ghaTaH kapAlaM kapAlavijAtIyasaMyogaM ca vinA na bhavitumarhati, vijAtIyasaMyogazca kapAlaM vinA na bhavitumarhati, kapAlatvasya tatkAraNatAvacchedakatvAt / tatazca kapAlAntarasaMyogena sahakRtAd dvikapAlaghaTAt trikapAlapaTo na bhavitumarhati, dvikapAlaghaTe ghaTatvAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatAvacchedakasya kapAlatvasya virahAt, anyathA tadAkasmikatvaprasaGgAt / ataH kapAlatrikAdeva vijAtIyasaMyogotpattyanantaraM trikapAlaghaTotpAda upagantumarhatIti zaGkAbhisandhiH / prakaraNakRt pratyAcaSTe - neti / kathazcikapAlatvasyApIti / apizabdena pratItaghaTatvAdeH parigrahaH / tatra = dvikapAlaghaTe svIkArAditi / dvikapAlaghaTe 'idaM kapAlami' tivyavahAraprayojakIbhUtasya kapAlatvasyA'sattve'pi ghaTatvAvacchinnakAryatAnirUpitatAdAtmyasambandhAvacchinnakAraNatAvacchedakIbhUtasya kapAlatvasya sattvena tato vijAtIyasaMyogasya ghaTasya cotpAde'pi vyatirekavyabhicArAnavakAzaH / kAraNatAvacchedakAvacchinnAdeva kAryotpatterAkasmikatvaprasaGgo'pi nAsti / 'paraM dvikapAlaghaTe kathaM kapAlatvasiddhiH ?' ityAzaGkAyAmAha- ata eveti / tatra ghaTe syAt kapAlatvasya sattvAdeva / 'kapAlamayo ghaTaH' itipratItiH upapadyate / yathA mRttvasya ghaTe sattvAdeva 'mRNmayo ghaTa' itipratItirbhavati tathaivA'pekSitakapAlatvasya tatra satvAdeva 'kapAlamayo ghaTa' iti pratItirbhavitumarhati / prakRte paramparAsambandhaparAkaraNArthaM prakaraNakAraH prakramate- na hIti / iyaM = 'kapAlamayo ghaTa' iti prtiitiH| tejastvasya samavAyenA'paspiNDe virahe'pi svasamavAyisaMyogasambandhena tatra vartamAnatvAt 'ayaspiNDastejomaya' itivat = tAdRzapratItivat, upapatsyate / kuto hetoH ! ityAha- sAkSAtsambandhe = samavAye'pRthagbhAve vA sambandhe svIkriyamANe, bAdhakAbhAvAt = doSAbhAvAt / ayogolakasya zItalIbhavane tatra tejomayatvapratIteH virahAt na samavAyana tatra tejastvaM svIkartRmarhatIti svasamavAyisaMyogalakSaNaparamparAsambandhena tatra tejasvamaGgIkriyate, svasya = tejastvasya samavAyinA = tejasA tasya saMyuktatvAt / samavAyena tatra tejasvopagame tu pUrvamiva pazcAdapi tAdRzapratItiprasaGgasyaiva bodhakatvam / na ca prakRte ghaTa kI utpatti kI kalpanA yukta nahIM hai, kyoMki ghaTa aura ghaTajanaka vijAtIyasaMyoga ke prati kapAlatvena kapAla kAraNa hotA hai / ghaTa ke prati kapAla tAdAtmyasambandha se kAraNa hotA hai aura ghadajanaka (= ghaTAsamavAyikAraNa) vijAtIya saMyoga ke prati bhI vaha tAdAtmyasambandha se kAraNa hotA hai| do kapAla vAle ghaTa meM kapAlatva hI nahIM hone se usase kapAlAntara ke saMyoga se tIna kapAla bAle ghaTa kI utpatti nahIM ho sakatI hai| evaM tIna kapAla vAle ghaTa ke janaka = asamavAyI kAraNa tInakapAlasaMyoga kI bhI utpatti tIna kapAla ke binA kaise ho sakegI ? kapAlAntarasaMyoga se do kapAla vAle ghaTa ko tIna kapAlabAle ghaTa kA janaka mAnane meM uparyukta kArya-kAraNabhAva kA bhaGga hI bAdhaka hai" <- bhI nAmunAsiba hai, kyoMki dvikapAla vAle ghaTa meM hama syAdvAdI kathaMcitkapAlatva kA bhI svIkAra karate haiM / isalie to 'kapAlamayo ghaTaH' ityAkAraka pratIni hotI hai / yahA~ yaha kahanA ki -> "jaise agni se atitapta lohapiNDa meM bhI 'ayaspiNDaH tejomayaH' ityAkAraka pranIni hotI hai| magara kyA isase agnitva loipiNDa meM siddha ho sakatA hai ? agnitva to samavAyasambandha se agni meM rahatA hai, jo ki lohapiNDa se saMyukta hai / ata: lohapiNDa meM vahnitva samavApa se nahIM, balki svasamavAyisaMyogasambandha se rahane kI vajaha 'agnimayo lopiNDaH' yaha pratIti hotI hai, yaha mAnA jAtA hai / ThIka vaise hI kapAlatva bhI dvikapAla vAle ghaTa meM samavAyasambandha se nahIM, balki svasamavAyisamavetatvanAmaka paramparAsambandha se rahegA, jisakI vajaha 'kapAlamayo yaTaH' yaha pratIti hotI hai" <- bhI asaMgata hai, kyoMki kathaJcitkapAlatva aura ghaTa ke bIca sAkSAt sambandha ke svIkAra meM koI bAdha nahIM hai| lohapiNDa jaba gIta ho jAtA hai, taba 'agnimpo loipiNDa:' yaha pratIti nahIM hone se vahA~ samavAya se vahitva ko nahIM mAnA jA sakatA magara ghara ke rahate hue to sadA ke lie 'kapAlamayo ghaTaH' yaha pratIti ho sakatI hai| isalie kathaJcitakapAlatva kA ghaTa meM sAkSAt sambandha mumakina hai| jahA~ sAkSAt sambandha mumakina ho vahA~ paramparA sambandha kI kalpanA nahIM kI jA sakatI, kyoMki taba nirarthaka gaurava doSa prasakta hotA hai / isalie samucita to yahI hai ki nirdopatA aura lAyaba hone kI vajaha sAkSAt sambandha se hI kathaJcitkapAlatva ghaTa meM rahatA hai, yaha mAnA jAya / ghaTakAraNatAvacchedakIbhUta kazcitkapAlatva ghaTa meM kAraNatAvacchedakasambandha se hone kI vajaha do kapAla vAlA ghaTa kAlAntara ke saMyoga se tIna kapAla vAle ghaTa ko utpanna kara sakatA hai, bhale kapAlatva ko ghaTamAtra kI kAraNatA kA avacchedaka mAnA jAya / ghaTa meM kathaJcikapAlava
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 533 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 - kA.5 * ArabhyA''mbhavAdasya svIkartavyattvam * vAt / caramatantupravezaparyantameva paTAnutpattau pUrva-pUrvIkrayAyA vaiya_prasagenA''rabhyArambhavAdasyaiva yuktatvAt / evaM sati 'pade paTa' itipratIti: syAditi cet ? tarhi paTatvAvacchinnAdheyatAnirUpaka * jayalatA * dvikapAlaghaTe samavAyena kapAlatvasyA'bhyupagame kiJcidbAdhakamAsta, sati baTe sarvadA 'kapAlamayo ghaTa' itipratIteH jAyamAnatvAt / sAkSAtsambandhasambhave paramparAsambandhakalpanAyA anyAyyattvAt, gauravAt / ___ vastutaH svanaye 'etAni kapAlAnyeva ghaTatayA pariNatAnI tipratItyA'vayavAvayavinoH syAdabhedasaMsargo yathA sidhyati tathaiva 'vahnipariNato'yogIlaka' itipratItyA tadAnIM tayorapi kathaJcidabheda iSTa eva / taduktaM pravacanasAre 'pariNamadi jeNa davvaM tatkAla tammayatti paNattaM' (pra.sA.1/8) iti / iyAMstu vizeSo yat - svAvayavAvayavinorekapradezabhAvenA'bhedo'nayostvekAvagAhatAbhAveneti pUrvamuktameva / nanu kathaJcitkAlatvasya ghaTavRttitve tu tayoH syAdabhedaH prAptaH / na ceSTApattiriti vaktavyam, kapAlotpattisamaye eva ghaTotpattyApaneriti cet ? maivam, tadAnIM kapAlA'bhinnatvena rUpeNa ghaTaspotpAde bAdhakAbhAvAt / na cAntyasamaye eva ghaTa | utpadyate na ca tvacaramasamaye'pIti vAcyam, tathA sati mRdAnayana-mardana-piNDavidhAna- cakrAropaNa-bhramaNAdipUrvapUrvakriyAyA vaiyarthyAMpatteH / na cotpannasya punarutpattiprasaGga iti vAcyam, syAtkapAlAbhinnatvena rUpeNa ghaTasya tadAnImutpannatve'pi ghaTatvenA'nutpannatvAt / evameva paTasthale'pi vaktavyamityAzayena prakaraNakRdAha- caramatantupravezaparyantameveti / evakAreNAJcaramatantupravezaparyantakSaNavyavacchedaH kRtaH / paTAnutpattI = acaramatantukatvena rUpeNa paTasyA'nutpattI, pUrva-pUrva kriyAyAH = dvicarama-vicaramAditantvAtAna-vitAnAdikriyAyAH, vaiyarthyaprasaGgena ArabhyArambhavAdasya = ArabhyatvenA'bhimatasya pratikarma pratikSaNaM ca kathazcidArambha iti bAdasya eva yuktattvAditi / etena dvitantukapaTAt tantvantarasaMyogena tritantukapaTotpattirapi vyAkhyAtA / paraH zakate- evaM satIti / dvitantukapaTAdeva tantvantarasaMyogena vitantukapaTotpAdAbhyupagame sati, tritantukapaTasya dvita| ntukapaTajanyatvena 'paTe paTa' itipratItiH syAt, samavAyikAraNasyaiva svakAryAdhikaraNatvAditi zaGkAzayaH / prakaraNakRt samAdhatte i - tIti / paTatvAvacchinnAdheyatAnirUpakatAvacchedakatvaM = paTatvenA'vacchinnAyA AdheyatAyA yo nirUpako dharmI taniSThAyA | hone se hI usameM tInakapAlavAle ghaTa kA janaka vijAtIya saMyoga bhI utpanna ho sakatA hai / isa taraha kulAla, daNDa, cakra, cIvara Adi ke binA bhI ghaTa kI utpatti mumakina hone se kulAlAdi ko bhI ghaTatvAvacchiba kA kAraNa na mAna kara ghara kA prayojaka mAnanA hI ucita hai / isa taraha ghaTAdi kArya svainya se janya hone ke sababa upAdAnavizepyaka pratyakSa Adi se sAdhya nahIM hai . yaha siddha hone se Izvara kI siddhi nahIM ho sakatI hai, yaha uparyukta vicAradhArA kA niSkarSa hai| OM yamANe kaDe' siddAnta se jyArambhatAda carama. iti / isake atirikta yaha bhI jJAtavya hai ki avayavavijAtIyasaMyoga ko kAryajanaka mAnane vAle naiyAyika vidvAnoM ke matAnusAra caramatantupravezaparyanta paTAtmaka kArya utpatra nahIM hotA hai| magara aisA mAnane para pUrva-pUrva kriyA vyartha hone kA prasaMga upasthita hotA hai, kyoMki pUrvakAlIna kriyA bIta jAne para bhI paTa anutpanna hI hai| pUrvakAlIna kriyA meM nirarthakatA kI Apatti ko dUra karane ke lie yahI mAnanA ucita hai ki tat tat kSaNa meM jo ArabhyamANa hai, vaha usI kSaNa meM utpanna ho jAtA hai / jaise saptatantupraveza ke samaya saptatantuka para ArabhyamANa hai aura vaha usI samaya utpanna ho jAtA hai / aSTatantupraveza ke samaya aSTatantuka paTa ArabhyamANa hai aura vaha usI samaya utpatra ho jAtA hai| aisA mAnane para pUrva-pUrva kriyA ke vaiphalya kA aniSTa prasaMga upasthita nahIM hotA / ataH caramanantupraveza ke samaya tatsaMkhyAkatantuka paTa ArabhyamANa hai aura vaha usI kSaNa meM utpanna ho jAtA hai / usa kSaNa ke pUrva vaha ArabhyamANa hI nahIM hone se pUrva-pUrva kriyA ke hone para bhI usakI utpatti nahIM hotI hai evaM pUrva-pUrva kriyA ke naiphalya kA doSa bhI prasakta nahIM hotA hai, kyoMki pUrva-pUrva kriyA se Arabhya | tat tat paTa kI utpatti tat tat kSaNa meM ho cukI hai| ataH Arabhya ArambhabAda hI yukta hai / yahA~ yaha zaMkA ho ki -> "paTAtmaka kArya kA apane kAraNa tantu se abheda mAnane para to jaise 'tantau paTa:' yaha pratIti prAmANika hotI hai ThIka vaise hI 'paTe paTaH' yaha pratIti bhI prAmANika ho jAyegI, kyoMki adhikaraNavidhayA pratIyamAna tantu se abhitra paTa kA tantu ke sthAna meM ullekha yA pravevA nirAvAdha rUpa se ho sakatA hai| ataH 'paTe paTaH' yaha pratIti prAmANika hone lagegI" ------ --
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ * vizeSAvazyakabhASyasaMvAdaH ** tAvacchedakatvaM tantutva eva kalpayataH tava kA hAniH ? atra cArthe 'karAmANe kaDe' iti siddhAntasAro'pi pramANamiti dhyeyam / * jayalatA hai = nirUpakatAyA avacchedakadharmatvaM, tantutve eva kalpayataH tava naiyAyikasya kA hAniH ? atredaM tattvam yathA pareNa 'ghaTadhvaMse ghaTo nAstI' tipratItibalena siddho vaTadhvaMsAdhikaraNako ghaTAtyantAbhAvI lAghavAda ghaTadhvaMsAtmakAdhikaraNasvarUpa eva na tvatiriktaH paraM 'ghaTadhvaMse ghaTo dhvasta' ityapratyayAt ghaTadhvaMsasya ghaTAtyantAbhAvatvena rUpeNa svAtmani sattve'pi ghaTadhvaMsatvena tatrA'sattvamaGgIkriyate / tayoraikyena ghaTadhvaMsasya vaTadhvaMsatvAvacchinnAdhikaraNatAyA nirUpakatve'pi tAdRzanirUpakatAyA avacchedakatvaM ghaTAtyantAbhAvatve eva pareNIpagamyate / tathaiva prakRte'caramatantukapaTasya caramatantukapaTAdhikaraNIbhUtatantvabhinnatvenobhayoH paTatvAvacchinnAdheyatAyA nirUpakatve'pi tAdRzanirUpakatAyA avacchedakatA tvayA pratItibalena tantutve eva kalpanIyeti na paTe paTa iti pratItyApattiH, paTatvasya padatvAvacchinnAdheyatAnirUpakatAnavacchedakatvAditi / etena ghaTe ghaTa' itipratItyApattirapi ! pratyuktA, ghaTatvAvacchinna- samavAyasambandhAvacchinnAyA AdheyatAyAyA nirUpakatA dharminiSThA tadavacchedakatvasya ghaTatve'nabhyupagamAt viziSTasattAyAH zuddhasattAnatiriktatve'pi sattAvadguNaniSThAdhikaraNatAnirUpakatAyAH sattAniSThAyA avacchedakatvasya guNakarmAnyatvavi| ziSTasattAve'nabhyupagamavaditi bhAvanIyamavahitamAnasaiH / atra cArthe = ArabhyArambhavAde, 'kayamANe kaDe' iti siddhAntasAraH naizvayikasiddhAntarahasyaM api pramANamiti / idamatrAkUtam pratisamayaM vibhinnAnyeva kAryAmi samArabhyante niSpAdyante ca svakAraNakAla-niSThAkAlayorekatvAt / atItabhaviSyatkriyAkSaNI tu na kAryakArako vinaSTAnutpannatvenA'sattvAt vyAghrazRGgavat / tadasattve'pi kAryotpattirabhyupagamyate tarhi kriyArambhAt prAgapi kAryotpAdaH prasajyeta, kriyA'sattvA'vizeSAt / na ca kriyoparame kAryaM bhavati na tu kriyAsadbhAve tasyAH svotpattAveva vyagratvAditi vAcyam, kAraNIbhUtAbhAvapratiyogitvena kriyotpAdasya pratibandhakatvApatteH / na ca tarhi kriyAkAlaspa kathaM dIrghatvaM ghaTasya prathamasamaya evotpannatvAditi vAcyam, pratisamayotpannAnAM parasparavilakSaNasvarUpANAM zivaka-sthAsa - kozakuzUlAdikAryakoTInAM kriyAkAla-niSThAkAlayorekatvena pratiprArambhasamayaniSThA prAptAnAmeva dIrghakriyAkAlopalambhAt, ghaTastu paryantasamaya evArabhyate tatraiva ca niSpadyata iti na tasya dIrtho nirvartanakriyAkAlaH / taduktaM vizeSAvazyakabhASye -> 'paisamaupaNNANaM parIpparavilakkhANaM subahUNaM / dIho kiriyAkAlo jai dIsar3a kiM ttha kuMbhassa ? || abhAraMbha annaM kiha dIsau jaha ghaDo paDAraMbhe / sikkAdao na kuMbho kiha dIsae so tadadvAra ? || aMte citra Araddho jai dIsaha tammi ceva ko doso ? | ayaM va saMpar3a gae kaha kIrau kaha va essammi ? || paisamayakajjakoDIniravekkho ghaDagayAhilAso si / paisamayakajjakAlaM dhUlamaI ! ghaDammi lAsi / ( vi. A. bhA. 2315 / 2318) iti / idaJca nizvayanayapradhAnabhAvena bodhyam / - 434 = = nagamanayAnugRhItanizcayanayena tu pratisamayaM zivaka-sthAsAdyabhinnatvena rUpeNa ghaTo jAyata eva / ata eva kulAlAdInAmAghakSaNe 'ahaM ghaTaM karomItyAdyanAhAryasvArasikAnubhavo'pi saGgacchate / ata eva kriyAvaiyarthyaprasaGgo'pi na sAvakAzaH, vidyamAne hi vastuni paryAyavizeSAdhAnadvAreNa kathaJcitkaraNakriyAdisAphalyopapatteH / sarvathA asati tu nedaM sambhavati / prasthaka<- to yaha nAmunAsiba hai, kyoMki paTatvAvacchinna paTa meM rahI huI AdheyatA kI nirUpakatA kA avacchedaka tantutva dharma hai, na ki paTatva aisI kalpanA naiyAyika kare to bhI koI doSa naiyAyika ke matAnusAra nahIM ho sakatI hai / matalaba yaha hai ki tantu meM paTa rahatA hai / paTa meM tantu kI AdheyatA rahatI hai / tantu paTaniSTha AdheyatA kA nirUpaka hai / magara tantu peTa kA tantutvena rUpeNa AdhAra hai| aura paTatvena rUpeNa paTa tantu meM Adheya hai / ataH paTa meM paTatvAvacchinna AdheyatA AyegI, jisakA nirUpaka tantu yA tantu se abhinna paTa hai, magara tAdRza AdheyatA kI nirUpakatA kA avacchedaka tantutva hai, kyoMki tantutvarUpa se tantu paTa kA AdhAra hai / 'paTe paTaH ' isa pratIti meM to paTatvAvacchica paTaniSTha AdheyatA kI nirUpakatA ke avacchedakavidhayA paTatva kA bhAna ho rahA hai / ataH yaha pratIti prAmANika nahIM hai, kintu 'tantau paTa: ' yaha AdhArAdheyabhAvAbagAhI pratIti prAmANika hai, bhale hI tantu aura paTa meM kathaJcidabheda kyoM na ho ? paTatva aura tantutva to eka nahIM hai| jaise naiyAyika mata meM viziSTasattA zuddha sattA se abhinna hone para bhI guNaniSTha adhikaraNatA kI nirUpakatA kI avacchedakatA sattAtva meM hai, na ki viziSTasattAtya (guNakarmAnyatvaviziSTasattAtva) meM / isI taraha yaha bhI saMgata ho sakatA hai / ArabhyaArambhavAda meM 'kayamANe kaDe' yAnI kriyamANa kArya usI samaya kRta hotA hai yaha siddhAntasAra bhI pramANa = sAkSI hai .
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 435 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDa 2 - kA.5 * rAmarudrabhaTTamatApAkaraNam * tela - khaNDapaTAdAdeva kumbhakArAdikRterabhAvAt khaNDaghaTAdhutpAdakatve naivezvarasindiriti - zitikRtamatamapAsatam, evaM sati ghaTatvAvacchinnaM prati kumbhakAratvAdinA'pi hetutvavilayApateH, vijAtIyakRtimattvena tathAtve punarIzvarAsindaH / --* jayalatA *dRSTAntAnusAreNa bhAvanIyamidaM tattvaM nizcayanayAnusAribhirityAdisUcanArdhaM dhyeyamityuktam / eteneti / kulAlakRtidaNDAdijanyatAvacchedakIbhUtaghaTatvasya khaNDaghaTAdivyAvRttatveneti / asya 'apAstami'tyanenA'nvayaH / khaNDaghaTAdAveveti ! gAyabacchenArgaka anArahiApUra: bandhena kumbhakArAdikRterabhAvAt, khaNDaghaTAgrutpAdakatvena eva izvarasiddhiriti / yo vizeSayoH kArya-kAraNabhAvo'sati bAdhake sa tatsAmAnyayorapI tinyAye mAnAbhAvena kAryatvAvacchinnaM prati na kRterhetutvam / ghaTatvAdyabacchinne kulAlAdikRtitvena vA'pi na hetutvaM, khaNDaghaTAyutpattikAle kulAlAdikRterasattvAt / kintu ghaTatvAdyavacchinnaM prati kRtehetutvam / ataH khaNDaghaTAdyutpattikAlapUrva kRterAvazyakatve kulAlAdikRterasattvena tadAzrayatayA lAghavasahakRtapArizeSanyAyAdatiriktakezvarasiddhiriti dIdhitikRnmataM = raghunAthaziromaNimatam / prakaraNakAraH tannirAse hetvantaramAha- evaM sati = ghaTatvAdyabacchinnaM prati kRtitvena hetutvAbhyupagame sati, ghaTatvAvacchinnaM = ghaTamAtra, prati kumbhakAratvAdinA'pi hetutvavilayApaneH = kAraNatocchedaprasaGgAt, kRtita eva ghaTotpAde kulAlAdesnyathAsiddhatvenA'kartRtvaprasaGgAditi yAvat / vijAtIyakRtimattvena = ghaTAnukUlakRtimattvena rUpeNa tathAtve = ghaTatvAdyavacchinnaM prati hetutvA'bhyupagame, kulAlAdivyakteH kartRtvasambhave'pi, punaH IzvarAsiddheH, kulAlAdeH svaprayojyavijAtIyasaMyogasambandhena khaNDaghaTAtpattikAla'pi sattvAt / etena -> 'khaNDaghaTaM pakSIkRtya kulAlAdikRtijanyattvasAdhane jIvarUpalAlakRtebAMdhAdIzvara marthasyaiva kalAlalvena tAdazakalAlatvasyezvare'pi svIkArasambhavAt / ata eva 'namaH kalAlebhya' iti zrutirapi saGgacchate' <- (mu.rA.rU.pR.46) iti rAmarudrabhaTTavacanaM pratyuktam / yaha bhI dhyAtavya hai| * dIdhitikAramanirAsa * etena kha, iti / Izvara kI siddhi ke lie dIdhitikAra raghunAthaziromaNi kA yaha mantavya hai ki -> "ghaTasAmAnya ke prati kulAla kI kRti, paTasAmAnya ke prati kuvinda kI kRti = yatna kAraNa hai| magara khaNDa ghaTa kI utpatti kulAlakRti ke binA aura khaNDa paTa kI utpatti kuvindakRti ke binA hI hotI hai| magara uparyukta kArya-kAraNabhAva to prAmANika hI hai| ataH ukta kArya-kAraNabhAva ke anurodha se khaNDa ghaTAdi ke kAraNavidhayA IzvarIya prayatna kI siddhi hotI hai / matalaba ki khaNDa ghaTAdi kA kartA Izvara hai / isa taraha khaNDaghaTAdikartA ke svarUpa meM Izvara kI siddhi hotI hai" - magara isakA nirAkaraNa to -> 'kulAlAdi kI kRti kA janyatAvacchedakIbhUta ghaTatvAdi sauvarNa ghaTa Adi kI bhA~ti khaNDa ghaTa Adi se bhI byAvRtta hai' <- isa pUrvokta kathana se hI ho jAtA hai| dUsarI bAta yaha hai ki khaNDa ghaTAdi ke kartA ke svarUpa meM Izvara kA svIkAra karane para to ghaTatvAvacchina = yAvat ghaTa ke prati kumbhakAratva rUpa se hetutA kA bhI vilaya ho jaayegaa| jisa niyama ke AdhAra para dIdhitikAra Izvara kI siddhi kara rahe haiM, usI niyama kA bhaMga Izvara kI kalpanA se ho jAtA hai| ataH khaNDa ghaTAdi ke kartRvidhayA Izvara kI kalpanA aprAmANika hai| yahA~ dIdhitikAra kI ora se yaha kahA jAya ki -> "ghaTatvAvacina ke prati kumbhakAratvena hetutA nahIM hai, kintu vijAtIyakRtimattvasambandha se hetutA hai| matalaba ki ghaTaniSTa ghaTatvAvacchinna kAryatA se nirUpita kAraNatA kA avacchedaka dharma kulAlaca nahIM, apitu vijAtIyakRtimattva hai / kuvindAdi | meM asamaveta aisI ghaTajanaka kRti = yatna kA sUcana karane ke lie vijAtIyatva kA kRti ke vizeSaNavidhayA grahaNa kiyA hai| tAdRza vijAtIyakRtimattva kA Azraya khaNDa ghaTotpattisthala meM kulAla nahIM ho sakatA hai, kyoMki binA kulAla ke khaNDa ghaTa kI utpatti hotI hai| ataH tAdRza vijAtIyakRtimattva ke adhikaraNavidhayA Izvara kI siddhi ho jAyegI aura vijAtIyakRtimattva meM ghaTatvAvacchinna kAryatA se nirUpita kAraNatA kI avacchedakatA kA rAdha = bhaMga bhI nahIM hogaa| isa taraha sauMpa bhI na mare aura lAThI bhI nahIM TUTe" - to yaha kathana bhI aprAmANika hai, kyoMki vijAtIyakRtimattva ko ghaTakAraNatAvacchedaka mAnane / para bhI Izrara kI siddhi nahIM ho sakatI hai| khaNDa ghaTa ke kAraNatAvacchedaka vijAtIyakRtimattva kA adhikaraNa caitra Adi / bhI ho sakatA hai, jo ghaTa ko girAtA hai| ataH vijAtIyakRtimattva ke AzrayaviSayA Izvara kI kalpanA nahIM kI jA sktii|
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ * vAdamahArNave ghaTe khaNDavaparyAyAbhyupagamaH * atha kRtimattvenaiva ghaTatvAdyavacchinnaM prati hetutvaM, svakRtivizeSyatvatha kAraNatAvacchedakasambandhaH, tatra daNDAderapi svaprayojyavijAtIyasaMyogasambandhena hetutvAcca nAtiprasaGga iti cet ? na, AtmatvAdinApi tathAtve svapratyakSavizeSyatvAdezva sambandhatve vini* jayalatA vastutastvatrA'smAbhiH tatra ghaTe'khaNDatvaparyAyanivRttau khaNDatvaparyAya evaM svIkriyate / yuktaJcaitat, pratyabhijJopapatteH, tatra sAdRzyAdidoSeNa bhramatvakalpane gauravAt / ata eva pAkenA'pi nAnyaghaTotpattiH, viziSTasAmagrIvazAd viziSTavarNasya ghaTAdeH dravyasya kathaJcidavinAze'pyutpattisambhavAditi vyaktaM bAda mahArNave / nanu kRtimataH kulAlAderna svaprayojyavijAtIyasaMyogasambandhena ghaTatvAdyavacchinnaM prati hetutvaM gauravAt, kintu svakRti - vizeSyatvasambandhenaiva / khaNDavAdyutpattisamaye kulAlAdeH svakRtivizeSyatAsambandhena kAryAdhikaraNe'sattvAttatkAraNatayezvarasiddhiH, 'lAghavatarkAdinA nityasya vyApakasyaikaspezvarasya svakRtivizeSyatAsaMsargeNa kAryAdhikaraNe sattvena prakRtakArya kAraNabhAvopapatteritIzvaravAdimatamupadarzayati- adheti / 'cedityanenA'syAnvayaH / kRtimattvenaiveti / evakAreNa kRtitvAdervyavacchedaH kRtaH / samavAyena ghaTatvAdyavacchinnaM prati hetutvaM svakRtivizeSyatvaca kAraNatAvacchedakasambandhaH kRtimaniSTha kRtimattvAvacchinnakAraNatAyA avacchedakaH saMsargaH svapadena kRtimataH kulAlAdergrahaNam / kapAleSu tadIyakRtinirUpitavizeSyatAyAH sattvena tena sambandhena kulAlAdeH tatra sattvaM samavAyena ca baTo'pi tatraivotpadyata itikArya kAraNabhAvasaGgatiH / khaNDaghaTAdyutpattisthale kAraNatAvacchedakIbhUtasambandhaghaTakasvapadena kulAlAdergrahaNaM na sambhavati, khaNDaghaTAdisamavAyikAraNI bhUtakapAlAdI kulAlAdikRtervizeSyatvavirahAt / ataH tatra svapadenA'smadAdivilakSaNapuruSadhaureyasya grahaNAt khaNDaghaTAdikartRtvenezvarasiddhirityabhiprAyaH parasya / - 436 I nanu khaNDaghaTAdeH kartRtvenezvarasiddhAvapi daNDAdikaM vinaiva tadutpattervyatirekavyabhicArasya durvAratvamityAzaGkAyAmIzvaravAdI gadati tatreti / ghaTatvAdyavakhine daNDAderapi Adipadena cakracIvarAdigrahaNam, svaprayojyavijAtIyasaMyogasambandheneti / anena svajanyabhramivattvasambandhAdervyavacchedaH kRtaH / hetutvAca nAtiprasaGgaH = na vyatirekavyabhicArAvakAzaH / pUrvakapAlatadvijAtIyasaMyoga| sattvaM nUtanakapAla-tadvilakSaNasaMyogAnutpAdAt khaNDaghaTajanakayoH navInakapAla-tadvijAtIyasaMyogayoH pUrvakapAla-tadvilakSaNasaMyoganAzajanyatvaM tayozca nAzayoH svapratiyogijanyatvaM tatpratiyoginozca daNDAdijanyatvamiti khaNDaghaTajanakakapAladvayavijAtIyasaMyogasya kapAlaniSThasya pUrvadaNDAdiprayojyatvam / ataH samavAyena khaNDaghaTaM prati svaprayojyavijAtIyasaMyogavattvasambandhena navInakapAlavRtteH daNDa- cakrAderhetutvamavyAhatameveti na vyatirekavyabhicArAvakAzaH / ata eva khaNDaghaTaM pratIzvarakRteritrezvarIyadaNDa-cakrAdikalpanamapyanAvazyakamiti mahezvaravAdino navyanaiyAyikasyAkUtam / prakaraNakRttannirAkurute- neti / AtmatvAdinA'pIti / Adipadena pratyakSavattvAdergrahaNam / tathAtve prati hetutve, svapratyakSavizeSyatvAdeveti / Adipadena svacikIrSAvizeSyatvAdeH parigrahaH / sambandhatve = = ghaTatvAdyavacchibhaM kAraNatAvacchedaka kRtitvena kAraNatA kA svIkAra munAsiba atha kR. iti / yadi yahA~ yaha kahA jAya ki "ghaTatvAvacchina kA kAraNatAvacchedaka dharma kRtimattva hI hai, magara caitrIya kRti se maitrIya ghaTa kI utpatti ke atiprasaGga kA vAraNa karane ke lie svakRtivizeSyatA kA kAraNatAvacchedakasambandhavidhayA grahaNa kiyA jAtA hai| svapada se caitrAdi kA grahaNa karane para svakRti kI vizeSyatA kapAla meM AyegI, jisameM samavAya saMbaMdha se caitrIya ghaTa utpanna hotA hai / isa taraha daNDAdi bhI ghaTa ke prati svaprayojyavijAtIyasaMyoga sambandha se hetu hai / daNDa bhramikriyA ke dvArA kapAladvayavijAtIyasaMyoga ko, jo ghaTa kA asamabAyI kAraNa hai, utpanna karatA hai / ataH kapAladvayavijAtIyasaMyoga daNDa se prayojya banatA hai, jo samavAya sambandha se kapAla meM rahatA hai / ataH daNDa Adi bhI svaprayojyavijAtIyasaMyogasambandha se kapAla meM rahegA jahA~ samavAya sambandha se, jo ghaTaniSTha kAryatA kA avacchedaka niyAmaka sambandha hai, ghaTa utpanna hotA hai / isa taraha daNDa Adi meM bhI ghaTakAraNatA siddha hotI hai aura khaNDa paTa kI kRtiniSTakAraNatA ke avacchedaka sambandha ke ghaTaka svapada se Izvara kA hI grahaNa kiyA jA sakatA hai / isa taraha Izvara kI siddhi kI jA sakatI hai" < na A. iti / to yaha vaktavya bhI nirAdhAra hai, kyoMki ghaTatvAdyavacchinna ke prati svakRtivizepyatAsambandha se kRti ko kAraNa mAnanA yA svapratyakSavizeSyatAsambandha se AtmA ko hetu mAnanA ? isa viSaya meM koI vinigamaka nahIM hai / Atmatvena AtmA bhI svapratyakSavizeSyatAsambandha se kapAla meM raha sakatA hai, kyoMki sva AtmA ke kapAlapratyakSa kI vizeSyatA kapAla
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 437 madhyamasyAdvAdarahasya khaNDaH 2 - kA. * vyApyadharmasance vyApakadharmeNa na hetutA * gamanAvirahAt / vijAtIyakRtimatvenaiva vyApakadharmeNa kAryamA sakartRkatvaniyamasyA'prAmANikatvena lAghavAtkRtitvenaiva vA hetutvaucityAcca / * jayalatA * sambandhatve vinigamanAvirahAditi / astu daNDAdeH svaprayojyavijAtIyasaMyogena ghaTatvAdhavacchinnaM prati hetutvaM paraM samavAyena zeSyatvasambandhena katimattvena rUpeNa kalAlAdetattvaM svIkataM na yajyate. taba svapratyabavizeSyatvasaMsargeNAss. tmatvena rUpeNa kulAlAderhetutvabhityasyApi suvacatvAt / Atmatvena kulAlaH svapratyakSavizeSyatvasaMsargeNa kapAle varttate tatraiva ca samadAyena ghaTo jAyata ityupadarzitakArya-kAraNabhAvasyA'pi sambhavAt naiyAyikoktahetu-hetumadbhAve vinigamanAvirahaH / na ca tarhi svapratyakSavizeSyatvasambandhenA''tmatvena rUpeNa ghadamAtraM prati hetutA'stu / ebamapIzvaraH khaNDaghaTAdyanurodhena setsyattIti vaktavyam, prakRte'pi samacAyena ghaTamAtra prati svapratyakSavizeSyatvasambandhenA''tmatvena rUpeNa hetutvaM yaduta upAdAnapratyakSavattvarUpeNa ? iti vinigamanAvirahAt / evaM upAdAnacikIrSAmattvena rUpeNa svacikIrSAM vizeSyatvasaMsargeNa taddhetutvamAhosvit jIvatvarUpeNa ? ityAdivinigamanAvirahasyA'pi pradarzitAkhilaphala-phalabadbhAvavighaTane baddhakakSalvAnneko'pi kArya-kAraNabhAvaH sambhavati, yadralena khaNDaghaTAyutpattyanurodhenezvaraH sidhyet / nanu 'kArya sakartRkaM kAryatvAdi'tyanumAne vijAtIyakRtimajjanyatvameva sAdhyaM, kAryatva-vijAtIyakRtimattvAbhyAmeva kAryakAraNabhAvAbhyupagamAditi parA''zaGkAyAM prakaraNakRdAha-vijAtIyakRtimattvenaiva vyApakadharmeNa kAryamAtre = kAryatvAvacchinne sakartRkatvaniyamasya aprAmANikatveneti / vyApyadharmeNa kArya-kAraNabhAvasambhave vyApakadharmeNa na kArya-kAraNabhAva; kalapyate, anyathAsiddheH, anyathA ghaTatvAvacchinnaM prati daNDatveneva dravyatvAdinA pi kAraNatvApatteH / taduktaM -> 'agRhItanyabhicArakala yApyadharmAntarasattve vyApakarUpeNa na kAraNatvaM anyathAsiddheH' -- / tatazca sauvarNa-khaNDaghaTAdivyAvRttaghaTatvAvacchinnaM prati kulAlakRtitvenaiva kAraNatvamiti nopadarzita kArya-kAraNabhAvaH prAmANikaH / yadi ca lAghavagarbhitena 'yo yad vizeSayoH kAryakAraNabhAva...' ityAdinyAyena vijAtIyakRtimattvalakSaNavyApakadharmeNa kAraNatA'bhyupeyate tadA kRtitvenaiva tadupagama ucitaH lAghavAdityAzayena prakaraNakRdAha- lAghavAt kRtitvenaiva vA hetutvaucityAceti / samavAyena kAryatvAvacchinnaM prati kRtitvena kRteH kAraNatvamiti sAmAnyakArya-kAraNabhAvaH svIkartR yujyate kAraNatAvacchedakadharmalAghabAditi bhAvaH / na caivamapi khaNDaghaTAdyutpattyanurodhena sajjanakakRtyAzrayavidhayA bhavasiddhiriti rAcyam, guNasya sAzrayakatvavyAptI mAnAbhAvasya pUrvamuktatvAt / na ca vedAntinayAnusAreNa bhavatAmevaM vaktuM na yujyata iti vAcyam, tathA'pi tatra kulAlakRtereva svaprayojyavijAtIyasaMyogasambandhena hetutvsmbhvaat| ta svavizeSyatAsambandhenaiva katerjanakatvamasta. svaprayojyavijAtIyasaMyogasambandhena tathAtveta gauravamiti vaktavyama tathApi svaprayojyasambandhenaiva taddhetutvasambhavAt / na ca vizeSyatAtvasya kRtiniSThakAraNatAvacchedakasambandhatAvacchedakatvamAhosvit meM rahatI hai| aisA kArya-kAraNabhAva bhI mumakina hai| isameM koI bAdhaka nahIM hai| magara isake aMgIkAra se Izvara kI siddhi nahIM ho sakatI hai| khaNDa yaTa Adi ke kartA ke svarUpa meM AtmA kI siddhi hogI, na ki paramAtmA kI / matalaba ki || rinimamanAviraha doSa kI vajaha prativAdI se pratipAdita uparyukta kArya-kAraNabhAva mAnya nahIM ho sakatA, jisake phalasvarUpa meM prativAdisammata mahezvara kI prasiddhi ho sake / vijA. iti / isake atirikta dUsarI bAta yaha bhI jJAtavya hai ki vijAtIyakRtimattva dharma vyApaka hai = sAmAnya hai| vyApaka dharma se kAraNatA kA aMgIkAra karane para akAraNa meM bhI svarUpayogyatA ke svIkAra kA nipprAmANika gaurava upasthita hotA hai| ataH kAryamAtra ke prati vijAtIyakRtimattva se sakartakatva = kartajanyatva kA niyama aprAmANika hai / isakI apekSA to yahI munAsiba hai ki kRtitvasvarUpa laghu dharma ko hI kAryamAtra kA kAraNatAvacchedaka mAnA jAya / matalaba ki 'kRti svavizeSyatAsambandha se kAryamAtra kA kAraNa hai' - ityAkAraka laghu kAryakAraNabhAva samucita hone se khaNDa ghaTAdi ke kAraNavidhayA kRti kI siddhi hogI, na ki Izvara kI, jyoMki ukta kArya-kAraNabhAva meM kisI bhI ghaTaka ke dvArA Izvara kA to kyA AtmamAtra yA gayA hai| tathA 'guNamAtra sAzrayaka hI hotA hai| yaha niyama bhI pUrvokta yukti se aprAmANika hone se khaNDa ghaTAdi ke janaka prayatna ke AzrayavidhayA bhI Izvara kI siddhi nahIM ho sktii| yadi tAdRzaniyama ko prAmANika mAna bhI liyA jAya to bhI jIvAtmA meM hI tathAvidhaprayatnAdhikaraNatA saMbhAvita hone se Izvara kI siddhi nahIM ho sakatI - yaha tAtparya hai| --- -..---.--.-....----...... .-:
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ * kAryamAtrasya kRtijanyatyaniyamAnaGgIkAraH * janyasattvAvacchniM prati kRtitvena hetutve'pyabhAvakartRtvA'siddhezvare jagatkartRtvaM niyuktikam / kAryatvaM tu na kAryatAvacchedakaM, kAryatAvacchedakasambandhasyaikasyA'sattvAt / OM jayalatA prayojyatvasyetyatra vinigamakAbhAvAnna svaprayojyasambandhena kRteH kAraNatvasambhava iti vaktavyam sakalavizeSyavRttitve sati taditarAvRttitvalakSaNasya vizeSyatAtvasya gurutvAt / na ca sAkSAtparamparayA vA janyatvarUpe prayojyatve'pi tulyagauravamiti vAcyam, tathApi tava vizeSaNavizeSyabhAve vinigamanAvirahasyAdhikatvAt tasyAtiriktatve saptapadArthavibhAgAtikramaprasaGgAditi dik / abhyupagamabAdenA''ha- janyasattvAvacchinnamiti / janyasanmAtravRttivejAtyAvacchinnamityarthaH / tena sAmAnAdhikaraNyena janpatvaviziSTasattvasya gurutevena kAryatAnavacchedakatvoktAvapi na kSatiH / kRtitvena hetutve = kRtitvAvacchinnakAraNatvAbhyupagame, api / kimuta tadanaGgIkAre ityapizabdArthaH / samavAyena janyasanmAtraM prati vizeSyatayA kRteH kAraNatvA'GgIkAre'pi, abhAvakartRtvA'siddheH dhvaMsakartRtvA'sambhavAt Izvare jagatkartRtvaM nikhilajanya padArthakartRtvaM, niryuktikaM aprAmANi kam / dhvaMsasya janyatve'pyabhAvatvena janyasanmAtravRtnivaijAtyalakSaNakAryatAvacchedakazUnyatvena na kRteH tajjanakatvaM sambhavati / etena kArya vizeSyatAsambandhAvacchinnakRtiniSThajanakatAnirUpitasamavAyasambandhAvacchinnajanyatAzAli prAgabhAvapratiyogitvAditi pratyuktam, pakSatAvacchedakAkrAnte dhvaMse vizeSyatAsambandhAvacchinnakRtiniSThajanakatAnirUpita samabAyasambandhAvacchinna janyatvalakSaNasAdhyasya viraheNa bAdhAt / na ca sattvaviziSTajanyatvasyaiva dhvaMsavyAvRttasya pakSatAvacchedakatvopamAtra doSa iti vAcyam, hetvadhikaraNe dhvanse uktasAdhyAbhAvena vyabhicArAt / na ca hetoH sattvavaiziSTyena vizeSaNAnna doSa iti vAcyam, evaM sati mahezvare dhvansakartRtvAsiddhayA jagatkartRtvabAdhAt, vizeSaNavizeSyabhAve vinigamakAbhAvena gauravAcca / etena vizeSyatA- samavAyAbhyAM kazviddhetuhetumadbhAvaH anyastu vizeSyatA- vizeSaNatAbhyAmiti dhvaMse'pi kRtijanyatvasiddhiH sambhavatyeveti pratyuktam, upAdAnatvA'khyavizeSyatAsambandhenaiva | kRteH kAraNatvasyA'GgIkaraNIyatayA dhvaMsasyopAdAnaviraheNa taM pratyuktavizeSyatAsambandhena kAraNatvAsambhavAcca / etena kAryamAtrasya kRtijanyatvapravAdo'pi pratyuktaH vyaya kRSijanya mAnAbhAvena tAdRzapravAdasya niryuktikatvAditi nezvare jagatkartRtve mAnamiti nihitAbhiprAyaH / H = 438 1 astu tarhi dhvaMsAnurodhena kAryatvameva kRtiniSTakAraNatAnirUpitakAryatAyA avacchedakamityAzaGkAyAmAha- kAryatvaM tu na kAryatAvacchedakamiti / yadyapi kAryatvasya kAryatAvacchedakatve'vacchedyAvacchedakayoraikyenAtmAzrayadoSaH tathApi sphuTatvAttadupekSya doSAntaramAha- kAryatAvacchedakasambandhasya ekasyAssattvAditi / samavAyasya bhAvakAryaM prati vizeSaNatyAzcAbhAvakAryaM prati kAryatAvacchedakasambandhatvena taditakAryakAraNabhAvabhedaprasaGgena gauravAdityanupadameva vistarato vibhAvitameva / ' tarhi kAlikasambandha - OM abhAvakartRtvabAdha se Izvara meM jagatkartRtva nAmumakina janya iti / isake atirikta yaha bhI dhyAtavya hai ki neyAyika vidvAn Izvara ko jagatkartA mAnate haiM, jisakI siddhi ke lie ve janyasanmAtra ke prati vijAtIyakRtimattvena hetutA kA svIkAra karate haiN| magara uparyukta lAghavasahakAra se janyasattvAvacchinna = sakala janya bhAva padArtha ke prati svavizeSyatAsambandha se prayatna ko kAraNa mAna bhI le to bhI isase janya bhAvamAtra kI janaka kRti kI siddhi hogI, magara ghaTadhvaMsa, paTadhvaMsa Adi janya abhAva padArtha ke janaka prayatna kI siddhi ukta kArya kAraNabhAva se nahIM ho sakatI, kyoMki dhvaMsa meM kRtijanyatAvacchedaka dharma janyasattva yA janyasanmAtravRttivejAtya hI nahIM rahatA hai / ataH janya bhAva ke janaka prayatna ke AzrayavidhayA naiyAyika Izvara kI siddhi kare to bhI Izvara meM anya abhAva = dhvaMsa kA kartRtva siddha nahIM hogA / jagata ke ghaTaka dhvaMsa kA kartRtva Izvara meM nahIM hai, to jagatkartRttva Izvara meM kaise siddha hogA ? yadi Izvara meM jagatkartRtva kI siddhi karane ke lie naiyAyika kI ora se uparyukta kArya kAraNabhAva meM yaha pariSkAra kiyA jAya ki" samavAya sambandha se kArya ke prati svavizeSyatAsambandha se prayatna kAraNa hai / prayatnajanyatAvacchedakIbhUta kAryatva to dhvaMsa meM bhI rahatA hai| ataH dhvaMsajanaka prayatna kI bhI siddhi hogI, jisakA Azraya Izvara ho jAne se Izvara meM janya bhAva kI bhA~ti sa kA bhI kartRtva siddha hogA / phalataH Izvara meM jagatkartRtva kI siddhi hogI" < * kAryatva kAryatAvacchedaka nahIM ho sakatA kAryatvaM tu. iti / magara yaha vaktavya bhI aprAmANika he / kRtinirUpita kAryatA kI avacchedaka kAryatA nahIM ho sakatI, 1
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 439 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDa: 2 kA 5 * rAmarudrabhaTTamatanirAsaH kAlikAdisambandhena tathAtve tu mAnAbhAva ityapyAhuH / atha dyAvApRthivyorgurutvAdipatana sAmayyAM satyAmapi yadIyadhAraNAnukUlaprayatnena patanapratibandha: sa eva bhagavAn bhavAnIpatiH sidhyati / tathA ca zrutirapi 'etasya cAkSarasya * jayalatA syaiva kAryatAvacchedakasambandhatvamastu tasya janyabhAvAbhAvasAdhAraNatvAditi na nAnA kArya kAraNabhAvagauravamityAzaGkAyAmAhakAlikAdisambandhena tathAnye === janyajanakabhAvA'bhyupagame tu mAnAbhAva iti / etena vizeSyatayA kRteradhikaraNe kapAle kAlikena ghaTo ghaTadhvaMsacopajAyateti na samavAya vizeSaNatAnyatarasambandhasya kAryatAvacchedakatvamiti nirastam, dvyaNukapArthiba-paramANupAkajarUpAdeH kRtijanyatvA'bhAvaprasaGgAt vizeSyatayA kRtyadhikaraNe paramANvAdI kAlikena dvayaNukAderavartamAnatvAt / etena 'kAlaniSThapratyAsattyaiva kAryamA prati kRtaH kAraNatvasyopagantavyatvAditi' (mu.rA.ru. pU. 41 ) iti rAmarudrabhaTTavacanamapi pratyAkhyAtam zabdAdeH kAlikena gaganAdAvavarttamAnatvena kAryatvasya kRtijanyatAnavacchedakatvAt, mahezvare zabdAdikartRtvabAdhena jagatkartRtvA'siddheH / na ca dvaNukAdeH kAlikena svasmitrevotpattirityudgIraNIyam, tadutyAdapUrvaM vizeSyatayA kRteH tatrA'sasbhavenA''kasmikotpAdaprasaGgAt / yatra tatra vA kAlikena kAryotpAde dezanaiyatyamaGgaprasaGgaH iti na kAlikavizeSaNatayAH kRtiniSThavizeSyatAsambandhAvacchinnajanakatAnirUpitajanyatAya avacchedakasambandhatvaM sambhavati / na ca daizikavizeSaNatApratyAsattyA kAryamAtraM prati kRtervizeSyatAsambandhena hetutvamiti vAcyam, dhvaMsasyopAdAnaviraheNa taM prati upAdAnatvAbhidhAnavizeSyatAsaMsargeNa kRteH kAraNatvA'sambhavAdityuktatvAditi vibhAvanIyam / nanu yadi mahezvaro na syAt tarhi guryoH svargaloka - manuSyalokayoH patanaM syAt / na ca tadbhavatIti tatra pratibandhakatvakalpanAyA AvazyakatvAt tatpatanapratibandhakIbhUtadhAraNAnukUlaprayatnAzrayavidhayaiva tripurArisiddhirityAzayenA udayanAnusArI paraH zaGkate - adheti / 'cedityanenA'syAntrayaH / dyAvApRthivyoriti / yathA patatrisamavetasya dhAraNAnukUla prayatnasya patanapratibandhakIbhUtasya sattvAt ve DayamAnapakSizArIrasya tatsaMyuktaphalAdezva gurutve'pi patanaM na bhavati tathA dyAvApRthivyoH gurutve'pi patanaM na bhavati, tatra kasyacit dhAraNAnukUlaprayatnena bhavitavyam / sa ca prayatno'smadIyo na bhavitumarhatIti pArizeSanyAyAdIzvarasya siddhiriti nirgalitArthaH / atraiva bRhadAraNyakavacanaM pramANayati - etasyeti / sAmprataM tatra 'etasya vA akSarasya prazAsane gAi kyoMki avaccheya aura avacchedaka meM abheda hone se AtmAzraya doSa hogA / dUsarI bAta yaha hai ki kAryatAvacchedaka sambandha bhI eka nahIM ho sakatA hai / kapAla meM ghaTAtmaka kArya samavAya sambandha se rahatA hai aura paTadhvaMsasvarUpa kArya svarUpa sambandha se rahatA hai| kAryatAvacchedaka sambandha ke bhinna hone se usase ghaTita kArya kAraNabhAva bhI bhinna ho jAyegA / phalataH aneka kArya kAraNabhAva ke aMgIkAra kA gaurava hogaa| eka kArya-kAraNabhAva kI siddhi ke lie IzvaravAdI kI ora se yaha kahA jAya ki "hama kAlika sambandha ko hI prayatnaniSTha kAraNatA se nirUpita kAryatA kA avacchedaka sambandha mAnate haiM / kAlika sambandha se to ghaTAtmaka kArya aura dhvaMsasvarUpa kArya kapAla meM raha sakatA hai / ataH kArya kAraNabhAva meM lAghava hogA" to yaha vaktavya bhI aprAmANika hai, kyoMki kAlika sambandha ko kAryatAvacchedaka mAnane meM koI pramANa nahIM hai / ataH uparyukta kArya kAraNabhAva ko mAnya nahIM kiyA jA sakatA, jisake phalasvarUpa meM Izvara meM jagatkartRtva kI siddhi ho sake aisA bhI amuka vidvAnoM kA kathana hai / * naiyAyika atha dyA. iti / yahA~ naiyAyika kI ora se yaha kahA jAya ki " jisa dravya meM gurutva hotA hai, usakA patana pAnI nIce kI ora gamana avazya hotA hai, yadi sthAnavizepa meM usako roka rakhanevAlA koI padArtha na ho / rokanevAle padArtha ko hI patana kA pratibandhaka kahA jAtA hai / jaise koI pakSI AkAza meM ur3atA hai aura apanI coMca meM kASTakhaNDa, tRNa, phala Adi ko rakhatA hai / unameM gurutva hotA hai, pakSI ke zarIra meM bhI gurutva hotA hai, phira bhI unakA patana nahIM hotA hai / isakA kAraNa yaha hai ki pakSI kA gurutara zarIra pakSI kI AtmA meM vidyamAna prayatnavizeSa se dhArita rahatA hai evaM pakSI ke coMca meM rahe hu gurutvaviziSTa phalAdi kA bhI pakSI ke prayatnavizeSa se patana nahIM hotA hai / ThIka isI taraha culoka aura pRthvIloka bhI gurutama hone para bhI nIce nahIM gIrate haiM / yadi patanapratibandhaka koI padArtha nahIM honA, taba to gurutvarUpa patanakAraNa hone se avazya usakA adhogamana honA cAhie / ataH mAnanA cAhie ki kisI ke prayatnavizeSa * lokapatanAbhAva se Izvarasiddhi
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ * vRhadAraNyakavacanasamIkSaNam prazAsane gArgI ! dyAvApRthivI vidhRte tiSThata' (bRhadA. 3/8/9 ) iti cet ? na, tatpratibandhakatAvacchedakIbhUtadhAraNAnukUlatvasya tatkRtAviva tajjJAnAdAvapi sambhavena vinigamanAvirahAt / tAdRzakRterghaTAdAvapi sattvena ghaTAdipatanasyA'pyanApattezca / ghaTAdibhedaviziSTavizevyatAsambandhena pratibandhakatayA'natiprasaGge tu lAghavAt ghaTAdibhedasyaiva tattvaucityAt / * jayalatA sUryAcandramasau vidyutau tiSThataH, etasya vA akSarasya prazAsane gArgi ! dyAvApRthivyAM vidhRte tiSThataH, etasya vA akSarasya prazAsane gArgi : nimeSA muhUrttA ahorAtrAbhyardhamAsA mAsA RtavaH saMvatsarA iti vidhRtAH tiSThanti etasya vA akSarasya prazAsane gArgi ! prAcyo'nyA nadyaH spandante zvetebhyaH parvatebhyaH pratIcyo'nyA yAM yAM ca dizamanu, etasya vA akSarasya prazAsane gArgi ! dadato manuSyAH prazaMsanti yajamAnaM devA dava pitaro'nvAyattA: (bR.upa. 3 / 9) ityevaM sampUrNaH pAThaH samupalabhyate / prakaraNakRttadapAsyati neti / tatpratibandhakatAvacchedakIbhUtadhAraNAnukUlatvasya = dyAvApRthivIpatananiSThayA pratibadhyatayA nirUpitAnA. pratibandhakapUtasya pAragukUlatvasya tatkRtAviva Izvarasamaveta prayatna iva tajjJAnAdAvapi = trilocanasamavetajJAnacikIrSayorapi sambhavena pratibadhya pratibandhakabhAve vinigamakAbhAvena pratibadhyalakSaNakArya pratibandhakA bhAvalakSaNakrAraNayoH phala-phalavadbhAve'pi vinigamanAvirahAt 'yadIyadhAraNAnukUlaprayatnena dyAvApRthivyoH patanapratibandhaH' iti naiyAyikoktirasaGgateti bhAvaH / doSAntaramAha - tAdRzakRte: = dyAvApRthivIpatananiSThapratibadhyatAnirUpitapratibandhakatAvacchedakI bhUtadhAra'gAnukUlatvaviziSTezvarIyaprayatnasya, svaniSThavizeSpitAnirUpitavizeSyatAsambandhena pRthivyAdAviva ghaTAdAvapi sattvena ghaTAdipatanasyA'pi anApatteH = asambhavaprasaGgAt ghaTAdau samavAyena patanakriyAyA anutpattiprasaGgAditi yAvat pratibandhakasattvaM sAma|grIvaikalyena kAryotpAdA'yogAt / etena dhAraNAnukUlajJAnacikIrSAkRtInAM svAtantryeNA'nvayavyatirekAbhyAM patanapratibandhakalpakalpa| nA'pi pratyuktA, gauravAca // - 440 = = = nanu tAdRzakRteH na svavizeSyatAsambandhana pratibandhakatvaM kintu ghaTAdibhedaviziSTavizeSyatAsaMsargeNa tattvam / candrAdI ghaTAdibhedasya dhAraNAnukUlezvarIyakRtinirUpittavizeSyatAyAzca sattvena tAdRzakRteH ghaTAdibhedaviziSTavizeSyatAsambandhena tatra sattvAnna tatyatanam | baTAdeH tAdRzakRtivizeSyatve'pi ghaTAdibhinnatvaviraheNa tatra tAdRzaH ghaTAdibhedaviziSTavizeSyatAsambandhenA'sattvAnna tatpatanAnupapattiH pratibandhakatAvacchedakasambandhena pratibandhakasya virahAditi parAzaGkAyAmAha - ghaTAdibhedaviziSTavizeSyatAsambandhena dhAraNAnukUlezvarIyakRteH pratibandhakatayA pratibandhakatAkalpanayA, anatiprasaGge ghaTAdipatanAnupapattivAraNe tu lAghavAt ghaTAdibhedasyaiva tattvaucityAt = patanapratibandhakatvakalpanAyA nyAyyatvAt / kAlikena pratibandhakatAvacchedakasambandhaghaTakIse unakA dhAraNa kiyA jA rahA hai / dhulokAdi ko manuSyAdi to apane prayatna se dhAraNa nahIM kara sakate, kyoMki ve asamartha hai| jisake prayatna se brahmANDa Adi kA pattana nahIM hotA hai, vaha Izvara se anya koI nahIM ho sakatA / ataH brahmANDadhAraNAnukUla prayatna ke AzrayavidhayA bhagavAn bhavAnIpati zaMkara siddha hote haiM / veda bhI Izvara ko hI yuloka pRthvIloka Adi kA bhAraka batAtA hai / jaise 'etasya ca akSarasya prazAsane gArgI ! dyAvApRthivI vidyute tiSThata:' isa vedavAkya meM gArgI nAmaka mahilA ko sambodhita kara ke yaha kahA gayA hai ki kabhI bhI apane svarUpa se cyuta na hone vAle paramezvara ke prazAsana meM yuloka aura pRthvIloka apane sthala meM patita na hote hue sthita hai| ataH svargalokAdi ke dhAraka mahezvara hI hai - yaha vedavAkya se bhI phalita hotA hai / ** pRthvIlokAdi ke patanAbhAva se Izvarasiddhi nAmumakina- syAdvAdI na tatpra iti / vyAkhyAkAra zrImadjI mahAmahopAdhyAyajI uparyukta naiyAyikamata ko yaha kaha kara Ayukta batAte haiM ki pRthvI Adi gurutama padArtha ke patana kA pratibandhaka kevala dhAraNAnukUla prayatna nahIM ho sakatA, magara dhAraNAnukUla jJAna evaM dhAraNAnukUla cikIrSA bhI patanapratibandhaka ho sakatI hai, kyoMki patanapratibandhakatAvacchedakIbhUta dhAraNAnukUlatva prayatna kI bhA~ti jJAnAdi meM bhI mumakina hai / ataH pRthvIloka Adi ke patanAbhAva meM prayatnavizeSa ko kAraNa = prayojaka mAnanA yA jJAnavizepAdi ko ? isa viSaya meM vinigamanAviraha hai / ataH pRthvIlokAdipatanAbhAvanimitta kRtivizeSa ke AzrayavidhayA mahezvara kI siddhi nahIM kI jA sktii| isake atirikta doSa yaha hai ki yadi brahmAMupatanapratibandhakavidhayA kRtivizeSa kI kalpanA karane para to tAdRzakRti vizeSyatAsambandha se jaise pRthvIloka Adi meM rahatI hai, ThIka vaise hI ghaTAdi padArtha meM bhI rahane
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 441 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDa: 5 kA 5 pRthivyAdipatanapratibandhavalena nezvarasiddhiH vastutaH svabhAvAzrayaNasyaiva yogyatvAcca / etena 'dyAvApRthivyoH dhRtiH kasyacit * jayalatA bhUtavaiziSTyavivakSaNe tu punaH baTAdipatanAnApatteH / daizikavizeSaNatayA vaiziSTyopagame'pi ghaTAdibhedaviziSTavizeSyatAyAH patanapratibandhakatAvacchedakasambandhatvaM yaduta svavizaSyatAviziSTaghaTAdibhedasyetyaya vinigamanAvirahasyA'nirAkAryatvAt / na ca svavizeyatA yadAdibhedo bhayasaMsargeNa pratibandhakatvA'GgIkAre na kSatiriti vAcyam, pratibandhakatAvacchedakasambandhakukSiniviSTena klusena ghaTAdibhedeneva dyAvApRthivyAdyapatanopapattI aklRptezvarIyadhAraNAnukUla prayatne gurutaroktasambandhena pratibandhakatvakalpanAyAM gauravAt, ghaTAdibhedenaiva tadanyathAsiddhezva / na ca ghaTatva paTatvAdyavacchinnAnantabhedAnAM tatpratibandhakatvakalpane gauraveNa lAghavAtkRtivizeSasyaiva tattvamastviti vAcyam, ghaTapaTAdisamUhapratiyogiva bhena tadoSatAdavasthyaM, ghaTe'pi | tAdRzabhedasya sattvAt, na hi ghaTI ghaTapaTamaThAdikUTAtmako bhavatIti vAcyam, ghaTapadAdyanyatamatvAvacchinnapratiyogitAkatvena pratibandhakatvavivakSaNAt / ghaTe ghaTapadAdyanyatamattvasya sattvena tadavacchinnapratiyogitAkAnyonyAbhAvA'sambhavAt, bhedasya svapratiyogitAbacchedakavyadhikaraNatvaniyamAditi na dyAvApRthivyAdi - patanapratibandhakAzrayavivayA zivasiddhirityatra prakaraNakRtaH tAtparyam / prakRte tadanyatve sati tadanyatve sati tadanyA'nyatvarUpasyA'nyatamatvasya pratibandhakatAvacchedakadharmakoTI pravezena gauravamityasvarasaM hRdi nidhAya prAha vastuta iti / svabhAvAzrayaNasyaiva yogyatvAceti / dyAvApRthivyAdyanugatasvabhAvasyaiva patanapratibandhakatvakalpanAyA yogyatvAcetyarthaH / evakAreNa dhAraNAnukUlakRtyAdervyavacchedaH kRtaH / svabhAvavizeSeNaiva tatpatanAbhAvopapattI na nIlakaNThasiddhirityAkUtam / etena sa vizvakRt sa hi sarvasya kartA' (bR.upa. 4/5/13), 'vaizAntAn puSkariNI navantIH sRjate sa hi kartA' (bR.upa.4 / 3 / 10 ) iti bRhadAraNyakopanipavacane niraste, 'na tasya kArya karaNaM ca vidyate' (zve. upa. 6/8) iti vetAzvataropanipavacanavirodhaprasaGgAn / se ghaTAdi kA bhI pRthvIlokAdi kI bhA~ti patana nahIM hogA / patanapratibandhaka hone para patana kaise ho sakatA hai ? yadi naiyAyika kI ora se yaha kahA jAya ki " kevala vizeSyatAsambandha se dhAraNAnukUla prayatna ko hama pratibandhaka nahIM mAnate haiM kintu ghaTAdibhedaviziSTavizepyatAsambandha se dhAraNAnukUla prayatna ko hama pratibandhaka mAnate haiM / pRthivIloka, sUrya, candra Adi meM ghaTAdibheda evaM prayatnavizeSa kI vizeSyatA donoM rahane se IzvarIya dhAraNAnukUla prayatna ghaTAdibhinnatvaviziSTavizeSyatAsambandha se pRthvIloka, sUrya Adi meM rahegA, jinakA patana nahIM hotA hai / ghaTAdi padArtha meM yadyapi tAdRzaprayatna kI vizeSyatA rahatI hai, magara ghaTAdipratiyogika bheda nahIM rahatA hai| ataH sAmAnAdhikaraNyasambandha se ghaTAdibhedaviziSTavizeSyatAsambandha se tAdRzaprayatna padAdi meM nahIM rahatA hai| ataH ghaTAdi ke patana kA kabhI bhI nahIM hone kA aniSTa prasaMga upasthita nahIM hogA / pratibandhakatAvacchedaka sambandha se pratibandhaka na hone para kAryotpAda kA pratibandha kaise ho sakatA hai ?" - * svabhAvavizeSa ho patanAbhAva meM jiyAgaka - syAdvAdI tu lAtha iti / to yaha naiyAyikakathana bhI nAmunAsiba hI hai, kyoMki IzvarIya dhAraNAnukUla prayatna ko paTAdibhedaviziSTa vizeSyatAsambandha se patana kA pratibandhaka mAnane kI apekSA ucita yahI hai ki pratibandhakatAvacchedakasambandhazarIra meM praviSTa ghaTAdibheda ko hI patana kA prativandhaka mAnA jAya, kyoMki aisA mAnane meM lAghava hai / naiyAyikamata meM gurutara pratibandhakatAvacchedakasambandha kI kalpanA kA gaurava hai, jo ghaTAdibheda ko pratibandhaka mAnane para aprasakta hai / yuloka Adi meM paTAdibheda ke rahane se usakA patana nahIM hotA hai / ghaTAdi meM ghaTAdibheda nahIM rahane se unakA patana ho sakatA hai / pratibandhaka na hone para usake patana kA pratirodha kauna karegA ? isa taraha patana aura ghaTAdipratiyogika bheda meM pratibadhyapratibandhakabhAva kI upapatti ho jAne se pratibandhakAzrayavidhayA mahezvara kI siddhi kaise ho sakegI ? vastusthiti to yaha hai ki atyaMta lAghava se guloka - pRthivIloka Adi meM anugata svabhAva ko hI patana kA pratibandhaka mAnanA munAsiva hai| sUrya, candra Adi gurutara hone para bhI unameM patanapratibandhaka svabhAvavizeSa hone kI vajaha unakA patana nahIM hotA hai / ghaTa, paTa Adi meM patanapratibandhaka svabhAvavizeSa nahIM hone se patanasAmagrI se ghaTAdi kA patana ho sakatA hai / isa taraha pratibadhyapratibandhakabhAva kI saMgati hone para Izvara kI siddhi kaise ho sakatI hai ? kyoMki ukta pratibadhya pratibandhakabhAva yA kAryakAraNabhAva ke zarIra meM kRti prayatna kA niveza hI nahIM kiyA gayA hai, jisake AzrayavidhayA zivajI kI siddhi ho ske| etena iti / yahA~ naiyAyika manISI Izvara kI siddhi karane ke lie yaha anumAna prayoga karate haiM ki "yuloka aura
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 442 * pRthivyAdidhRtaradRSTajanyatram * prayatnajanyA dhRtitvAta, asmadAdijanyaghaTAdidhativAda'tyanumAnAdIzvarasiddhirityapi nirastam, patanapratibandhakavilakSaNasaMyogArUyadhRte: dyAvApRdhivyorivezvaraprayatnavazAda ghaTAdAvapyutyatyApatteH / 'adRSTavizeSAttatraiva dhRti nyoti cet ? tarhi adRSTavizeSa eva tatpratibandha = == =* jayalatA -- - eteneti / dyAvApRthivyAdyanugatasvabhAvasyaiva ratanapratibandhakatvIcityeneti / asyAGgre 'nirastami'tyanenA'nvayaH / dhAvApRthivyo tiriti / pakSanirdezo'yat / kasyacit prayatnajanyeti / anena kRtijanyatvaM sAdhyamityupadarzitam / hetumAha- dhRtitvAditi / asmadAdijanyaghaTAdidhRtivaditi dRSTAntapradarzanam / yadhA'smadAdihastAdivRtteH guroH ghaTAdeH dhRtirasmadAdiprayatnajanyA tathaiva dyAvApRthivyoH dhRterapi kRtijanyatvena bhavitavyam / tAdRzadhRtijanakakRtyAzrayatvamasmadAdiSu na sambhavatIti pArizeSanyAyena darzitAnumAnAta Izvarasiddhiriti naiyAyikAbhiprAyaH / dyAvApRthinyoH dhRte svabhAvavizeSajanyatvena taM prati kRteranyathAsiddhatvAtkAlAtyayApadiSTatvaM dhRtitvahetoH tathApi prakaraNakAro'bhyupagamavAdena doSAntaramAviSkaroti - patanapratibandhakavilakSaNasaMyogAkhyadhRteH = pratananiSThapratibadhyatAnirUpitapratibandhakatAzrayIbhUtAyA vilakSaNasaMyogAtmikAyA dhRteH, samavAyasambandhena dyAvApRthivyoriva IzvaraprayatnavazAd = vibhu-samarthasomezvarakRtivazAd ghaTAdAvapi utpattyApatteH / tatazca dyAvApRdhinyoriva ghaTAderapi kadApi patanaM na syAt / na caivamiti na tatkRteH tAdRzadhRtijanakatvaM saGgatimaGgatItyAzayaH syAdvAdinaH / nayAyikaH zaGkate- adRSTavizeSAt tatra = dyAvApRthinyoH eva dhRtiH na anyatra = vaTAdau mahezakRtivazAt samavAyena | vilakSaNasaMyogalakSaNadhRterutpattiH / adRSTasya kAryamA prati sAdhAraNakAraNatvena nAtiriktakArya-kAraNabhAvakalpanApattirna vA ghaTAdeH patanAnupapattiprasaGga iti naiyAyikAzayaH / syAdbAdI samAdhatte- tIti / tatkRtedRSTavizeSeNa dyAvApRthivyoreva samavAyena vilakSaNasaMyogalakSaNadhRterutpAdakatvakalpanAyAM, adRSTavizeSa eva tatpratibandhakatvena = dyAvApRthivIpatanapratibandhakavidhayA, AdriyatAM pRthvIloka kI dhRti (= pakSa) kisIke prayatna se janya hai kyoMki vaha dhRti hai| jo jo dhRti hotI hai vaha saba prayatnajanya hotI hai / jaise hamAre hAtha meM rahA huA = dhArita ghaTa Adi padArtha jisa dhRti se yukta hai, ve hamAre dhAraNAnukUla prayatna se janya hai| ghulokAdi kI dhRti bhI dhRtitvaviziSTa hone se kisIke prayatna se janya honI cAhie / vaha prayatna jisakA hai vaha hama to nahIM ho sakate / hamArA vaha sAmarthya kahA~ ki sUrya, candra Adi ko hama dhAraNa kareM ? vaha dina kahA~ ki hameM aisA saubhAgya prApta ho ? usakA zreya to mahAdevajI ko hI denA cAhie, jo apane prayatna se dina-rAta sUrya-candra Adi ko dhAraNa kara rahe haiN| isa taraha Izvara kI siddhi hotI hai" <- magara naiyAyika mahAzaya ! aba pachatAye hota kyA ? jaba cir3iyA~ cuga gaI kheta ! sUrya, candra Adi meM svabhAvavizeSa hI aisA rahatA hai, jo unheM patita nahIM hone detA / svabhAvavizepa se hI unakI dhRti janya hai - yaha hama syAdvAdI abhI hI nivedita kara cuke haiN| isa sthiti meM ghuloka Adi kI dhRti meM prayatnajanyatvasvarUpa sAthya kI siddhi kaise ho sakegI ? ataH dhRtitva hetutva bAdhita = bAdhadoSa se grasta hotA hai / ataH sAdhyaghaTakIbhUta kRti ke AzrayavidhayA zaMkarajI kI siddhi nahIM ho sakatI / dUsarI rAta yaha hai ki Izvara ke prayatna se jaise yuloka aura pRthvIloka meM patanapratibandhaka vilakSaNasaMyogasvarUpa dhRti utpatra hotI hai ThIka vaise hI ghaTa Adi meM bhI tAdRza dhRti utpanna hone kI Apatti | AyegI, kyoMki Izvara to Apake mata meM vibhu evaM sarvazaktimAna hai / culoka Adi kI bhA~ti ghaTAdi meM bhI IzvarIya prayatna se dhRti utpatra hone kI Apatti kA iSTApattividhayA svIkAra naiyAyika kI ora se nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki taba culokAdi kI bhA~ti paTAdi kA bhI patana nahIM ho skegaa| isakA kAraNa yaha hai ki dhRni saMyogavizeSAtmaka hai jo patanakriyA meM pratibandhaka hai| yahA~ yaha naiyAyikakathana ki -> "mahezvara to sarvazaktimAn hai, magara kyA kareM ? jIvoM kA adRSTa = bhAgya = puNyapApa hI aisA hai ki IzvarIya prayatna se vijAtIyasaMyogAtmaka ti yuloka Adi meM hI utpanna hotI hai, na ki ghaTAdi meM / adRSTa bhI kAryamAtra kA sAdhAraNa kAraNa hai / ataH maheza bhI usakA atikramaNa kara ke ghaTAdi meM svaprayatna se dhRti ko utpanna / nahIM karate / ataH ghaTa Adi kA kabhI bhI patana nahIM hone kI Apatti ko avakAza nahIM hai" < E adRSTavizeSa se hI dhulokAditi kI upapatti - ___ taIi. iti / yaha bhI isalie nAmunAsiba hai ki dhulokAdi kI dhRti ke prati IzvarIya kRti ko kAraNa mAnane para | bhI jIvoM ke adRSTavizeSa ko kAraNa mAnanA naiyAyika mahAzaya ke matAnusAra bhI Avazyaka hI hai, to phira adRSTavizepa ko
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 13 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 . kA.5 yogazAkhasaMvAdaH * || tatvenA''driyatAM kimatiriktakRtikalpanayA, kiM vA dhRteH pratibandhakatvakalpanayA ? ___ dhRte: patanapratibandhakatvamanyatra kluptaM nA'dRSTasya, dhRtitvAvacchinaM prati ca kRtitvena hetutvamavadhRtamiti jagatpatanapratibandhakadhRtijanakaikakRtisindiriti cet ? ta, evaM * gayalatA hai naiyAyikena, ki atiriktakRtikalpanayA = aklRptanaMdIzvaraprayatnakalpanayA sRtam / kiM = alaM vA dhRteH pratibandhakatvakalpanayA = dyAvApRdhinyoH patanapratibandhakatvakalpanayA / ayaM samAdhAnAzayaH samavAyana patanakriyAM prati samayAyena dhRte: pratibandhakatvakalpanaM, samavAyena dhRti prati vidoSyatayA kRteH kAraNatvakalpanaM tatrApi ghaTAdI dhRtyanutpattaye dRSTavizeSasya kRtisahakArikAraNatvamityAdikliSTakalpanA'pekSayA baramadRSTavidoSasyaiva dyAvApRthivyAH patanapratibandhakatvakalpanaM, lAghavAt / etena patanAbhAvAvacchinnezvaraprayatnasya dhRtijanakatvamityaparAstam tAdRzajJAnecchAbhyAM vinigamanAvirahAta, klRptajAtIyasyA dRSTasyaira brahmA dhArakatvakalpanAcityAt / taduktaM yogazAstra mUlakArarapi -> nirAlambA nirAdhArA vizvAdhArA vasundharA / yaccAvatiSThate tatra dharmAdanyanna kAraNam / / (yo.zA.4/98) iti / na cA''tmA'vibhutvavAdinaH sambandhAnupapattiriti vaktavyam, asambadbhasyApi tatkAryajananazaktasya tatkAryakAritvAta, ayaskAntasyA'sambadbhasyApi lohADakarSakatvadarzanAta / adRSTa / adavizeSasyAnabhyupagame tu, jagadIzaprayatnasya vyApakatvena samare'pi jharapAtAnApatteH / tatazca lAghavAdRSTavizeSasyaiva brahmANDAdipatanapratibandhakatvamabhyupagantavyam / ziva'dRSTAnabhyupagamAjjIvAtmanAmeva tAdRzA'dRSTavizeSAzrayatvena nomApatisiddhilezagandhalezo'pi / paraH zakate atheti / 'cedi'tyanenA'syA'nvayaH / dhRteH patanaprativandhakatvaM anyatra = ghaTAdiSatane klupta = pramANasiddhaM, nAdRSTasya / aramadAdidhRtau satyAM ghaTAderapatanaM tadasattve ca tatpananamityanvayavyatirekAbhyAM dhRteH patanapratibandhakalaM siddham / na caivamanvayavyatirekAbhyAmaSTasya patanapratibandhakatvaM siddhamiti mAiSTavizeSasya dyAvApRthivyoH patanapratibandha. katvakalpanaM yuktam, dRSTahAnyadRzkalpanAdoSaprasaGgAt / dhRtitvAvacchinnaM = samavAyena vilakSaNasaMyogalakSaNadhRtimAtraM, prati ca kRtitvena hetutvaM = vizeSyatAsambandhAvacchinna-kRtitvAvacchinnakAraNatvaM avadhRtaM = anvaya-vyatirekAbhyAM nizcitaM iti nAs. nirikkakAryakAraNabhAvakalpanAgauravam / etatkArya-kAraNabhAvabalAdeva lAghavasahakRtAta jagatpatanapratibandhakakRtijanakaikakRtisiddhiriti tAdRzanityaikakRtyAzrayaviSayA candrazekharasiddhiH gauravaparihArazceti naiyAyikAzayaH / prakaraNakRttamapAkurute - neti / evaM sati = anvaya-vyatirekAbhyAM dhRtimAtraM prati kRteH hetutvA'GgIkAre sati, hI brahmAMDAdi ke patana kA pratibandhaka mAnanA ucita hai, kyoMki adRSTavizeSa aura IzvarIya kRti donoM ko brahmANDa Adi kI dhRti kA kAraNa mAnanA aura dhRti ko brahmANDa Adi ke patana meM prativandhaka mAnanA- isa kusRSTi kalpanA kI apekSA munAsiva to yahI hai ki lAghava se avazyaktRpta adRSTavizepa ko hI brahmANDa Adi ke patana kA pratibandhaka mAnA jApa / atirikta | aprAmANika IzvarIya prayatna kI aura dhRti meM patanapratirandhakatA kI kalpanA karane kA kaSTa kyoM apane zira para UThAnA ? # Izvara ko zArIsI mAnane kI Apatti atha dhR. iti / yahA~ yaha naiyAyika kadhana ki -> "ti patana kI prativandhaka hai, yaha to anyatra pada, paTa Adi kI dhRti meM prasiddha evaM Avazyaka hai / jaba taka caitrAdi ghaTa Adi ko dhAraNa karatA hai, taba taka unakA patana nahIM hotA hai / ataH patanaprativandhakanA dhRti meM ghaTAdi ke patanAbhAva ke anurodha se siddha hai / isIlie jaba caitrAdi ghaTa Adi ko pAraNa nahIM karatA hai, taba unakA zIghra hI patana hotA hai / anvaya-vyatireka se dhRti meM patanapratibandhakatA siddha hai / magara adRSTa meM ancaya-vyatireka se dhRti meM pananapratibandhakatA siddha nahIM hai / adRSTa hone para ghaTAdi kA apatana aura adRSTa nahIM hone para ghaTAdi kA patana hotA hai, yaha anvaya-vyatireka se mida nahIM hai / taba jIvoM ke adRSTa ko brahmANDa Adi ke patana kA pratibandhaka kaise mAnA jA sakatA hai ? ataH dhRti ko hI brahmANDa Adi ke patana kA prativandhaka mAnanA munAsiba hai| enaM dhRtimAtra ke prati kRti kAraNa hai, yaha bhI anvaya-vyatireka se siddha hai| isa taraha kRti meM bhI dhRtikAraNatA kalpanIya nahIM hai, avazyaklapta hai| isa paristhiti meM hamAre mata meM gaurakha kahA~ ? prasiddha prativadhya-pratibandhakabhAva aura kArya-kAraNabhAva hI lAghavasahakAra se jagat ke patana meM pratibandhaka dhRti ke janaka eka prayatna ko siddha karatA hai, jisakA Azraya hone kA zreya Izvara ko hI diyA jA sakatA hai / ataH brahmANDapatanapratibandhaka dhRti ke kartA ke svarUpa meM mahezvara kA aMgIkAra karanA
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ * mahezazarIravimarzaH * sati zarIrasyA'pi dhRtitvAvacchinnaM prati hetutAvadhAraNAt tAdRzazarIrasyA'pi sidhdayApatteH ! atha astu paramANUnAmevezvaraprayatnAdhInaceSTAvatAM sarveSAmeva vezvarazarIratvamiti cet ? mayalatA kai | zarIrasyApi anvayavyatirekAbhyAM samavAyena zrutitvAvacchinnaM prati hetutAvadhAraNAt mahezvare tAdRzazarIrasyApi zrutiniSThajanyatAnirUpitajanakatAviziSTazarIrasyApi siddhyApateH anyathA ardhavaizaprasaGgAt / etena vizeSAnvaya - vyatirekAbhyAM kartRtvena kAryasAmAnye patra hetuhatyArA bAdha ityapi pratyuktam zarIraceSTayorapyanvayavyatirekAbhyAM kAryasAmAnyahetutvAttayorapi nityayogIzvare prasakteH / kizca pravRttivizeSe cikIrSAncaya- vyatirekAviva pravRttivizeSe dveSAnvayavyatirekAvapi dRSTau duHkhadveSeNa tatsAdhanadveSaM tannAzAnukUlapravRtteH kaNTakAdI darzanAt / na ca jihAsayaiva dveSAnyathAsiddhiriti vaktavyam, taddhetorastu kiM tena ? iti nyAyena dveSasya taddhetutvaucityAt, anyathA dveSapadArtha eva na syAt, 'dveSmI' tyanubhave kvacidaniSThasAdhanatAjJAnasya kvaciccA'niSTatvajJAnasyaiva dveSapadenA tathA'bhilApAt / evaJca kAryasAmAnye dveSasyA'pi hetutvasiddhI nityadveSo'pi maheze siddhayet / atha' dveSavataH saMsAritvaprasaGga' iti cet / cikIrSAvito'pi kiM na saH 1 na ca ' dveSa cikIrSayostatra samAnaviSayatve karaNAkaraNaprasaGgaH, bhinnaviSayatvaM ca tatkAryaM na kuryAdeva, iti bAdhakAd dveSakalpanA tyajyate' iti vAcyam, evamuttarakAlopasthitabAdhakena tadbhAzropagame nityajJAnAdikalpanAgauravAdibAdhakena mahezvarasyApi tyAgaprasaGgAt / nanu pradarzitarItyA ghaTAdeH kulAlAdiceSTAyAzcA'nvayavyatirekAbhyAM hetutvasiddhI 'yadvizeSayo' rityAdinyAyena kAryatvAvacchinnaM prati ceSTAna hetutvAvazyakatvAt dvyaNukAdyutpattipUrvaM ceSTAnurodhena maheze nityazarIramapyabhyupagamyata eva ceSTAzrayatvasyaiva zarIratvAt / na cezvare'tiriktazarIrakalpanAgauravam, klRptaparamANUnAmeva taccharIratvA'bhyupagamAt / evazvezvarakRtijanyaceSTAvadbhiH paramANubhireva taccharIrabhUtaH tattatkAryANAmutyattiH, paramANukriyAyAM ceSTAtvarUpavaijAtyA'GgIkArAt zarIralakSaNe'ntyA'vayavivAsnivezAca na paramANUnAM zarIratvA'nupapattirityAzayavatAmudayanAnuyAyinAM mata nirAkartumAvedayati atheti / 'cedi'tyanenA'syA'nvayaH / astu paramANUnAmeveti / evakAreNA'tiriktazarIrapratiSedhaH kRtaH / IzvaraprayatnAdhInaceSTAvatAM IzvaravRttikRtijanyaceSTAzrayaNAm / Izvarasambandhasya sarveSveva paramANuSu avizeSeNaiva sattvAt 'idamevezazarIramiti niyamAdhyogAtkalpanAntaramAha- sarveSAmeva veti / 'paramANUnAmi' tyatrAnuvartate / kecittu 'paramANava eva prayatnavadIzvarAtmasaMyogAdhInaceSTAvanta Izvarasya zarIrANI' ti vadanti / 'vAyuparamANava eva nityakriyAvantastaccharIrANi ata eva teSAM sadAgatimattvamityapare / " = - -> = munAsiva hai' = = natra iti / bhI isalie mAnya nahIM kiyA jA sakatA ki jaise ambaya vyatireka se dhRtimAtra dhRtitvAvacchina yAvat dhRti ke prati prayatna meM kAraNatA siddha hai, ThIka vaise hI zarIra meM bhI tatkAraNatA prasiddha hai / AtmA bibhu hone para bhI yatra tatra dhRti utpanna nahIM hotI hai, kintu saMyogAdi se jahA~ zarIra hotA hai vahIM samavAya se vilakSaNasaMyogAtmaka dhRti utpanna hotI hai / caitrIya zarIra bhUtala meM hone para parvatastha pada meM dhRti utpanna nahIM hotI hai / caitrazarIrasaMyukta ghaTa meM hI vRti utpanna hotI hai / ghaTAdi ke sAtha zarIra sAkSAt sambaddha ho yA paramparA se vaha alaga bAta hai / isa taraha dhRtimAtra ke prati anvayavyatireka se zarIra meM kAraNatA siddha hone se Izvara meM dhRtijanaka kRti kI bhA~ti zarIra kI bhI kalpanA karanI hogii| aisA hone para Izvara zarIrI ho jAyegA aura lAghava sahakAra se vaha zarIra bhI nitya mAnanA hogaa| paramANu IzvarazarIra nahIM ho sakate - syAdvAdI atha a. iti / yahA~ naiyAyika kA yaha vaktavya ki -> "Izvara meM nitya kRti kI bhA~ti nitya zarIra kA bhI hama aMgIkAra karate hI haiM / nitya paramANuoM ko chor3a kara Izvara kA anya zarIra kyA ho sakatA hai ? nitya paramANuoM ko IzvarazarIra mAnane kA kAraNa yaha hai ki Izvara ke prayatna ke anusAra hI nitya paramANuoM meM ceSTA utpanna hotI hai| Atmaprayatna ke anusAra jisameM ceSTA utpanna ho use hI zarIra kahate haiN| ataH nitya paramANuoM meM zarIra kA lakSaNa bhI mumakina hone se zarIralakSaNAnusAra unheM IzvarazarIra mAnane meM koI doSa nahIM hai / IzvarIyaprayatnAnusAra ceSTA karane vAle paramANuoM ko yA sabhI paramANuoM ko hama IzvarazarIra mAnate haiM" - bhI isalie nAmunAsiba hai ki ananta paramANuoM meM IzvarIyazarIratva
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 . kA.5 * atirikezvarakalpane gauravam * na, anekeSu teSu zarIratvakalpanayA mahAgauravAta, kluptaparamANvAdiSu eva zarIratvakalpanayopapattau atiriktazarIrA'kalpane jIvAtmasveva nityakRtyAdikalpanayA nirvAhetiriktasvarA'sindervajalepAyamAnatvAcca / ____ 'sargAdau' vyavahAraprayojakatayA IzvarasindiH, pratisarmamanantAnAM manvAdInAM kalpane ---- -* jayalatA * prakaraNakRt tanmatamapAsyati neti / anekeSu = ananteSu, tepu = paramANuSu, zarIratvakalpanayA = ceSTAzrayatvakalpanayA, mahAgauravAt lAghavenA'tiriktamekaM zarIramabhyupagantavyam / ato'nantaparamANUnAmIzvarazarIratvakalpanamayuktamityarthaH / nanu paramANUnAmanantatve'pi pramANasiddhatvena kluptatvAt paramANutvasya ca pRthivItvAdinA sAryeNa jAtitvA'yogAt ceSTAzrayatvarUpaM zarIratvamasmAbhiH tatraivA'bhyupagamyate / dharmikalpanAto dharmakalpanA laghIyasI'tinyAyAta nAtiriktazarIrakalpanam / atiriktasyaikasyezazarIrasya mahattve pASANAntarvartibhakazarIrotpAdakatvAnupapattiH, tasya pASANapravezA'sambhavAt / aNutve tu dUrasthakAryotpAdakatvAnupapattiH, tasya tadasambadbhatvAditi naiyAyikA zaGkAyAM prakaraNakRdAha- klRptaparamANvAdiSviti / Adizabdena gaganaparigrahaH, AkAzazarIraM brahma' ( ) itizrUne: kaizcit 'AkAzaH zivazarIrami' tyabhyupagamAt / evakAreNA niriktazarIravyavacchedaH kRtaH / zarIratvakalpanayA upapattI = vyaNukAdisamutpAdasaGgatI satyAM atiriktazarIrA'kalpane = mahezasyA'tiriktasya zarIrasya naiyAyikena akalpane, tu lAghavAt jIvAtmasveva nityakRtyAdikalpanayA brahmANDAdipatanapratibandhakadhRtyAdeH nirvAhe = nirvAhasambhave atiriknezvarA'siddheH vajralepAyamAnatvAceti / ekasyA''tmanaH sarvadA:nekazarIradhArakatvAdarzanena mahezvarasyA sarvadA'nantazarIradhAritvakalpanAyA anyAyyatvAca / . kiJca kluptaparamANvAdiSvevezvarazarIratvakalpane klRptaghaTAdisvarUpeSveva saMsargatyakalpanayA samavAyo'pi svAtantryeNa parasya kathaM siddhayet ? nanuktabhUtibalena gaganasyaiva taccharIratvamastviti cet ? maivam, vibhudravyANAM parasparasaMyogasya tvayA'nupagatatvena tasya taccharIratvAH sambhavAta, asaMyuktasya zarIratve'tiprasaGgAt / na ca svasaMyuktasaMyogenezvarasya gaganasambadbhatvAnnA'yaM doSa iti vAcyam tathApyadRSTAbhAvena bhagavataH zarIraparigrahasyaivAisambhavAt, anyathA pradarzitasambandhasya kAlAdisAdhAraNyena kAlAderapi taccharIratve vinigamanAvirahAt / na ca 'AkAzazarIraM brahma' - iti zrutereva vinigamakatvamiti vAcyam, yuktivirahe tasyA akiJcitkaratvAt / astu vA tasyAM prAmANyaM yathAkathaJcittadhApi anyA'dRSTena gaganAtmakazarIraparigrahe caitrA'dRSTAkRSTaM zarIraM maitro'pi parigRhNIyAt / na ca prANyadRSTena ghaTAdyutpattivat bhagavataH tatparigraho'pi sambhavediti vAcyam, ghaTAdAvatadhAtve'pi tadIyazarIre tadImA'dRSTatvenaiva hetutvAta, anyathA muktAtmanAmapi tatparigrahaprasaGgaH, avizeSAt / mahAdevasya tAdRzazarIraparigrahe nityasukhaduHkhAderapi svIkArAprasaGgAt / na ca niravayavazarIratvAnna nityasukhAdeH prasaGga iti vAcyam, evaM sati nityajJAnAderapi tatra vilayaprasaGgAt / etenA'dRSTaviraheNa na tatra sukhAdyApattiH, sukhAde: nityatve mAnAbhAvAdityapi pratyuktam, IndriyAdiviraheNa jJAnAderaNyapalApaprasaGgAt, jJAnAdernityatve mAnAbhAvAdityasyApi suvacatvAt / dRSTeSTAtilaGghanena svAdhiSThAtari bhogA'janakazarIrapa - rigrahe kiM tasya vedAdipraNayanena ? sRtaM vA tatra nityajJAnAdineti dik / paraH prakArAntareNezvarasiddhimAbaMdayati - sadAviti / suSTe: prArambhe vyavahAraprayojakatayA = ghaTAdivyavahAraM prati prayo kI kalpanA karane meM mahAgIraca hai / isake atirikta yaha bhI jJAtavya hai ki klRpta paramANuoM meM hI zarIratva kI kalpanA karane se dhRtijanaka kRti kI upapatti ho jAne se naiyAyika atirikta eka zarIra kI kalpanA Izvara meM nahIM karate haiM, kyoMki aisA mAnane meM lAghava hai; magara hama syAdvAdI yaha kahate haiM ki yadi lAghavasahakAra se hI naiyAyika mahAzaya Izvara ke atirikta zarIra kI, jo klRpta - pramANasiddha paramANuoM se bhinna ho, kalpanA nahIM karate haiM taba to klupta = pramANa se ubhayamata meM siddha jIvAtmAoM meM hI nitya prayatna Adi kI kalpanA karanA naiyAyika ke lie munAsiba hai| jIvAtmAoM meM nitya prayatna Adi kI kalpanA karane se bhI brahmANDAdipatanaprativandhaka dhRti kI upapatti ho sakatI hai taba lAyaba tarka se Izrara hI asiddha ho jAyegA, kyoMki atirikta Izvara kI kalpanA karane meM bhI gaurava hI hai| isa taraha naiyAyika jyoM jyoM Izvara ko siddha karane kA prayatna karatA hai, tyoM tyoM Izvara kI asiddhi hI dRDha camatI hai /
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ *sargAdikalpanAprAmANikI * gauravAdi'tyapi manAma, sadirevA'sindaH / ___ > 'etAnyupAdAnAnyetadaghaTasyeti pratyakSaM ghaTajanakamanveSaNIyaM, taccezvaraM vinA na iti IzvarasindirapatyUhA <- iti punatimatadam, evaM satyanIhazasya kumbhakAropAdAnapratyakSasya ==jayalatA * jakatayA IzvarasiddhiH / na ca manvAdInAmeva sargArambhe jAyamAnAnAM tattadvyavahArapravartakatvamasti, alaM zazidharakalpanayeti vAcyam, pratisarga anantAnAM manvAdInAM kalpane gauravAt / lAghavenekezvarasya sargaprathamavyavahArapravartakatayA siddhiriti parAzayaH / prakaraNakAra Aha- iti vaktavyaM mandam / kutaH ? ityAha- saIderevAsiddheriti / sargasya prArambhasyaivA'siddheH, idAnImiva sarvadA pUrva-pUrvavyavahAreNaivottarottaravyavahAropapatteH / etena mAstu kAryatvaM kRteH kAryatAvacchedakaM tathApi ghaTatvAdyavacchinnaM prati kRte: kAraNatayA sargAdyakAlInaghaTAdikaM pakSIkRtyaM sakartRkatvasAdhane jIvAnAM bAdhAdIzvarasiddhirityapi pratyuktam, pakSasya pakSatAvacchedakazUnyatvenA''zrayAsiddheH / etena 'ghaTAdivyavahAraH svatantrapuruSaprayojyaH vyavahAratvAt, AdhunikakalpitalipyAdivyavahAravadityanumAnAdIzvarasiddhirityapi pratyuktam, pUrvapUrvakulAlAdinaivA'nyathAsiddheH / na ca pralayena tadvicchedAnevamiti vAcyam, pralayAnabhyupagamAt / etena brahmANDanAzaH prayatnajanyaH nAzatvAt pATyamAnaparanAzavadityapi pratyuktam, AzrayAsiddheH / na ca brahmANDaM nAzapratiyogi janyabhAvatvAt ghaTavadityanumAnenaiva tannAzasiddhiriti vAcyam, ahorAtrasyA'horAtra vavyApyatvena tadasiddheriti vibhAvanIyam / khaNDanArthamatra prakArAntareNezvarasiddhimAvedayati- "etAni upAdAnAni etaddhaTasya' iti pratyakSa ghaTajanakaM anveSaNIya kartuH vizeSata upAdAnopakaraNAdyabhijJatvAt / taca = darzitopAdAnapratyakSaJca, IzvaraM vinA na sambhavati, tasyaiva kAtsnyenopAdAnavettRtvAditi tadAzrayavidhayA IzvarasiddhipatyUheti / etAnyupAdAnAni tad ghaTasyaitaTasya ve'ti vizeSato'jJAne karturupAdAnavizeSe pravRttirna sambhavatIti tadAzrayavidhayA mahezasiddhiriti tadAzayaH / prakaraNakAraH svAbhiprAyamAha- iti = evaMvidhaM baktavyaM, punaH atimandaM, kutaH ? ityAha- evaM sati = vizeSata upAdeyopAdAnapratyakSasya kAryajanakatvA'GgIkAre sati, anIdRzasya = darzitaprakArabhinnasya, kumbhakAropAdAnapratyakSasya = %3- - - ___ sargAdi aprAmANika - syAdAdI * sAMdI. iti / prAcIna naiyAyika kA yaha kathana hai ki --> "ghaTa, paTa Adi artha meM ghara, paTa Adi zandoM ke prayogAtmaka vyavahAra ke prathama pravartakarUpa meM Izvara kI siddhi hotI hai, kyoMki sRSTi hone ke bAda Adya vyavahAra kA pravartaka anya manupya to nahIM ho sakate / unheM tat tat pada kI zakti kA jJAna nahIM hone se ve kaise sRSTi ke Aya vyavahAra ke pravartaka ho sakate haiM ? yahA~ yaha zaMkA ho ki - 'sabhI sRSTi meM manu Adi bhinna bhinna prAjJa vyaktioM kA janma hotA hai / ataH ve hI sRSTi ke prathama vyavahAra ke pravartaka ho sakate haiN| usake lie atirikta Izvara kI kalpanA anAvazyaka hai' - yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki bhinna bhinna ananta sRSTi meM manu Adi ananta vyaktioM kI kalpanA karane meM gaurava hai| isakI apekSA to yahI munAsiba hai ki sabhI sRSTi meM eka mAtra Izvara ko Adya vyavahAra kA pravartaka mAnA jAya, kyoMki aisA mAnane meM lAghava hai" < mandaM. iti / magara prakaraNakAra kA yaha kahanA hai ki ukta rIti se Izvara kI kalpanA ucita nahIM hotI, kyoMki sRSTi kA prArambha hI kisI pramANa se siddha nahIM hotA hai| kintu yahI kalpanA ucita pratIta hotI hai ki jaise isa samaya ke vyavahAra apane pUrva pUrva vyavahAroM se hI saMpanna hote haiM ThIka usI prakAra sampUrNa samaya ke vyavahAra apane pUrva vyavahAroM se hI sampanna hote haiN| aisA mAnane para koI Adya vyavahAra siddha nahIM hone se AyavyavahAra ke pravartaka kI kalpanA kI saMbhAvanA hI samApta ho jaayegii| etA. iti / IzvaravAdI anya vidvAnoM kA yaha abhiprAya hai ki -> "upAdAna kA pratyakSa upAdeya kA janaka hotA hai| magara upAdAna meM pravRtti ke lie vizeSataH upAdAna-upAdeyabhAva kA jJAna kAraNa hotA hai, anyathA upAdAnakAraNavizepa meM upAdeyavizeSa ke lie pravRtti nahIM ho sktii| jaise 'ye kapAla isa ghaTa ke upAdAnakAraNa haiM' ityAkAraka pratyakSa ghaTa kA janaka hotA hai / magara aisA pratyakSa Izvara ke binA anya kisIko nahIM ho sakatA, kyoMki tara ghaTa anutpanna hone se 'isa ghaTa ke ye upAdAna haiN| aisA pratyakSa prAkRta jana ko nahIM ho sakatA / ataH ghaTajanaka uparyukta pratyakSa ke AzrayavidhayA
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 447 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDa:-2 kA. vidhivikasaMvAdaH * ghaTahetutA'nApatteH / kizvezvarasya sarvajJatve'pi mAnAbhAvaH, upAdAnapratyakSasya kAryamA prati hetutayA tajjJAne dravyaviSayakatvamAprasyaiva sibdaH / na ca 'ya: sarvajJaH sa sarvavidityAdizrutireva tasya sarva =* jayalatA * kulAlasamavetasyopAdAnasAkSAtkArasya, ghaTahetutA'nApatteriti / etAni upAdAnAni ghaTasye' tipratyakSasya kulAle sambhave'pi 'etAnyupAdAnAni etadraTasye syevambidhasya pratyakSasya kulAle sambhavaH arthasamAjagrastasyaitadradatvayaM kAryotpAdAnantaramupalabdheH tatpUrva jJAtumazakyatvAt, taduttaraM tajjJAne satyapi tasyA'kizcitkaratvAta, kAryasyotpannatvAttadAnImiti kulAlasyA'pi ghaTakartutvamucchidyeteti naitanmatasya yuktatvamiti bhAvaH / Izamabhyupagamya mahAdevavAdimate doSAntaramAha- kizceti / Izvarasya sarvajJatve'pi mAnAbhAva iti / kutaH ? ityAhaupAdAnapratyakSasya kAryamAnaM = kevalaM kAryaM prati hetutayA tajjJAne = IzvarIyapratyakSe, dravyaviSayakatvamAtrasyaiva siddheriti / dravyasyaiva kAryamA prati samavAyikANAhan / sAmAnavAsiyatirisasiddheH, kAraNAbhAvAt, mAnAbhAvAca / vidhiviveke maNDanamizreNA'pi -> "kimete (= kalAlAdayaH) svakAryasya niravazeSopakaraNavedinaH ? ka vA ? na tAbadazeSopakaraNavedinaH te, adaSTasyAparijJAnAta / nA'pi sampradAnaprayojanavizeSavedinaH. tasyA'nekasyApi samma vAt tanmAtrajJAne na sarvajJatAsidbhiH / bAlonmattAdayazca sarvakAryANAM na prayojanAdivedinaH / sAdhyaM cet kartRtvaM, kathamanantarbhAvitasarvajJatvaM hetumantareNa sedbhumarhanti ?' <- (vi.vi.pR.150) ityuktam / kulAlAdinidarzanenezvarasya tadupakaraNAdimAtrajJAnaM syAt / na va tanmAtrajJAne sarvajJatAsiddhiH, katipayajJo hi tathA satIzvaraH syAditi bhAvaH / zrutipramANasya khaNDanArthamAha- na ceti / 'mAnami' tyanenA'syA'nvayaH / 'yaH sarvajJa' iti / sAmAnyarUpeNa sarvaviSayakajJAnanityarthaH / sAmAnyarUpeNa sarvaviSayakajJAnavattvaM jIvAnAmapItyata Aha- sa sarvaviditi / vizeSarUpeNA'pi sarva| viSayakajJAnavAnityarthaH / zlokazcaivaM muNDakopaniSadi 'yaH sarvajJaH sa sarvavid yasya jJAnamayaM tapaH / tasmAdetad brahma nAma rUpamannaM - / Izvara kI siddhi ho sakatI hai" < atimaMdaM. iti / prakaraNakAra zrImadjI uparyukta mantavya ko yaha kaha kara atyanta tuccha batAte haiM ki aisA mAnane ghara to kulAla Adi bhI ghaTa Adi ke kartA nahIM ho sakate, kyoMki kulAlAdi kA jo pratyakSa hai vaha 'ye kapAla ghaTa kA upAdAnakAraNa haiN|' ityAkAraka hotA hai, na ki 'ye kapAla isa ghada kA upAdAnakAraNa haiM' ityAkAraka / ataH ukta kAryakAraNabhAva ko mAnyatA dene para to kulAlAdi bhI ghaTa Adi ke kartA nahIM ho sakate, kumhArAdi kA pratyakSa bhI ghaTAdi kA hetu nahIM ho skegaa| magara kulAlAdi ghaTAdi ke kartA ke rUpa meM prasiddha hone se uparyukta janya-janakabhAva ko mAnya nahIM kiyA jA sakatA / isa taraha jana upadarzita kArya-kAraNabhAva hI aprAmANika- asiddha hai, taba usa para AdhArita Izvarasiddhi kaise ho sakegI ? na rahegA gA~sa, na bajegI bAMsurI ! Izvara meM sarvajJatA asiddha - syAdAdI kice. iti / yayapi vicAra karane para uparyukta rIti se kisI bhI prakAra se Izvara kI siddhi nahIM hotI hai, phira bhI yadi iyaNukAdi ke upAdAnapratyakSa ke AzrayavidhayA Izvara kA aMgIkAra abhyupagamavAda se kiyA jAya to bhI Izvara sarvajJa nahIM ho sakatA, kyoMki use jagatkartA mAnane ke lie upAdAnasvarUpa tavya ke pratyakSa kA Azraya mAnanA Avazyaka hai, kyoMki kArya mAtra ke prati dravya hI upAdAna kAraNa hotA hai / Izvara ko dravyaviSayaka pratyakSa kA adhikaraNa mAnane para bhI usameM jagatkartRtva kI upapatti ho sakatI hai taba kyoM usake pratyakSa ko guNAdiviSayaka bhI mAnA jAya ? anAvazya kalpanA karane meM kevala gaurava hai, phAyadA kucha bhI nahIM / isa paristhiti meM Izvara dravyajJAtA ho sakegA, na ki sarvajJa / yahA~ yaha nahIM kahA jA sakatA ki -> " Izvara meM sarvakatA kI siddhi 'yaH sarvajJaH sa sarvavit' ityAdi zruti se hI hotI hai"Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 448 - - * yunivikalazruterasAdhakatA* jJatve mAnamaH yuktivirahe zrutisahasasyA'pyakicitkaratvAt / na cendriyAdijanyatA'bhAvena tajjJAne niyataviSayatA'bhAve side tasya sarvajJatvaM setsyatIti vAcyam, indriyAdijanyatA'bhAve'pi lAghavAdinA tatra niyataviSayatAyA eva simdeH / yAdRcchikaniyamakalpanAyA aprayojakatvAt / * jayalatA ca jAyate / / (mu.upa.1/5) / Adipadena 'sarvajJatA tRptiranAdibodhaH svatantratA nityamaluptazaktiH / anantazaktizca vibhovidhijJAH SaDantaraGgANi mahezvarasya' / / ( ) ityAdeH parigrahaH / tasya = IzvarapadapratipAdyasya, sarvajJatve mAnamiti / atra prakaraNakRta pratividhatte- yaktivirahe zratisahasrasyA'pi akiJcitkaratvAt / yuktimasahamAnAyAH zrateraprAmANikatvAditi na tatsarvavatatvasiddhirityarthaH / etena tvameva sarvajJaH' (tri.vi.ma.upa.1/1) iti tripAdavibhUtimahAnAra nArAyaNopaniSadvacanaM, 'sarvavedyaH sarvajJaH' (nA.pari.9/20) iti nAradaparivAjakopaniSadvacanaM, 'sarvavid ya' (zve.upa.6/16) iti zvetAzvataropaniSadvacanaM ca nirastam / na ceti / asya 'vAnyami'tyanenA'nvayaH / indriyAdijanyatA'bhAvena = indriyAdiniSThajanakatAnirUpitajanyatAyA || viraheNa, tajjJAne = mahAdevasAkSAtkAre niyataviSayatA'bhAve = pratiniyatagocaratvavirahe siddhe, tajjJAnasya sarvaviSayakatvasiddhayA tasya = mahAdevasya sarvajJatvaM setsyatIti / yadi hi tajjJAnamindriyAdijanyaM syAt, tarhi mahattvazUnyAtIndriyapadArthaviSayaM na syAt / na caivamasti / tajjJAnasyendriyAdyajanyatvAt / taduktaM nAradaparivAjakopaniSadi -> 'apANipAdo javano grahItA, pazyatyacakSuH sa zRNotyakarNaH / sa vetti vizvaM na hi tasyA'sti vettA, tamAhurayaM puruSaM mahAntam / / (9/16) / prayogastyevaM mahezvarajJAnaM sarvagocaraM, indriyAcajanyatvAt, vyatireke asmadAdighaTapratyakSamudAharaNamiti parAkUtam / / prakaraNakAraH tannirAkaraNAyA''ha- indriyAdijanyatA'bhAve'pi = indriyAdiniSThakAraNatAnirUpitakAryatvA'bhAve'pi, lAghavAdinA Adipadana hetvabhAva-pramANAbhAvAdigrahaH, tatra = IzvarajJAne niyataviSayatAyAH = upAdAnamAtraniSThaviSayatAnirUpitaviSayitAyAH eva siddheH / tata eva ghaTAdikAryakartRtvopapatteH / taduktaM dharmakIrtinA'pi pramANavArtike 'sarvaM pazyatu vA mA vA, tattvamiSTaM tu pazyatu / kITasaGkhyAparijJAnaM, tasya naH kvopayujyate ? / / (pra.vA.1/33) iti / etena mahezajJAnaM saviSayakaM indriyAdyajanyatvAditi pratyuktam, yAdRcchikaniyamakalpanAyAH = yathAkathaJcidvyAptikalpanAyAH aprayojakatvAt = vipakSabAdhakatarkazUnyatvAt / etena jagadvaicitryA'nyathAnupapattyA tasya sarvajJatvasiddhirityapi pratyuktam, tatsArvayaM vinA'pi jagadvaici-tryasya zubhAzubhakarmaparipAkavazenopapadyamAnatvAt / tasya sarvajJatve tu visaMvAdi-vigItavedAdipragetRtvaM na syAt / kiJca mahezajJAnasya sarvaviSayakatve viSayatAsambandhena tat guNAdAvapi syAt / ataH tatra ghaTAderutpattivAraNAya samavAyena janyasanmAnaM prati tAdAtmyena dravyasya kAraNatA'pi svIkartavyA syAt / tasya dravyamAtraviSayakatve tu nopadarzitapradhakkAraNatAkalpanAyA Avazyakatvam, tajjJAnasya viSayatAsambandhena dravyamAtravRttitvenaivAinatiprasaGgAdityAzayena prakaraNakRdAha- tajjJAnasya na ce. ini / yadi naiyAyika kI ora se yaha kahA jAya ki -> "yadi Izvara kA jJAna indriya Adi se janya hotA taba to usameM niyata viSayatA hotI jaise indriyajanya jJAna meM atIndriyagocaratA nahIM hotii| magara Izvara kA jJAna to nitya hai, indriyAdi se ajanya hai, taba usake jJAna meM niyata viSayatA kaise hogI / ataH indriyAdi se aniyamya viSayatAzAlI IzvarapratyakSa sarvaviSayaka hI mAnanA hogA, jisake phala meM Izvara sarvajJa bana jAyegA" - to yaha bhI nAmunAsiba hai, kyoMki IzvarajJAna indriyAdi se ajanya hone para bhI usameM lAghava se niyata viSayatA = vanyamAtraviSayakatva hI mAnanA ucita hai, guNAdi. viSayakatA kI jagadIzapratyakSa meM kalpanA karane meM gaurava hai / indriyAdi se janyatA meM sarvaviSayakatva kI nyApti kI manamAnI kalpanA meM koI prayojaka tarka nahIM hai / IzvarajJAna indriyAdi se ajanya hone para bhI sarvaviSayaka na ho to kyA doSa hai ? isa samasyA kA samAdhAna naiyAyika kI ora se nahIM batAyA jA sktaa| isalie indriyAdijanyatvaviraha hetu se IzvarIya jJAna meM sarva viSayakatA kI siddhi ho sakatI nahIM hai| * IzvarajJAna ko guNAdiviSayaka na mAnane meM lAyA tajjJAnasya, iti / yahA~ yaha zaMkA karanA ki -> "IzvarajJAna ko sarvaviSayaka na mAna kara kevala dvanyaviSayaka mAnane
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 449 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 . kA. 5 * IzajJAnasya guNAdiviSayakatvamasiddham * tajjJAnasya guNAdyaviSayakatve lAghavaM dravyatvena janyasattvena pRthakkAraNatvA'kalpanAt / 'guNAdAvupAdAnapratyakSaviraheNaiva janyasadanutpatte 'rityapyeke / taccintyam, tathApi kulAlAghupAdAnapratyakSasya guNAdau sattvena dravyatvena janyasatvena kArya-kAraNabhAvasyA''vazyaka* jayalatA OM = jagannAthasAkSAtkArasya guNAdyaviSayakatve abhyupagamyamAne sati lAghavaM kutaH ? ityAha- dravyatvena janyasattvena janyasanmAtravRttibaijAtyena pRthakkAraNatvA'kalpanAditi / tajjJAnasya dravyamAtraviSayakatve viSayatAsambandhena guNAdyavRttitvena guNAdau samavAyena janyasanmAtravRttivaijAtyAvacchinnotpAdavAraNAya samavAyasambandhAvacchinna- janyasanmAtravRttibaijAtyAvacchinnakAryatAnirUpita tAdAtmyasambandhAvacchinnakAraNatAyAM dravyatvAvacchinnatvA'kalpanena lAvavAt samavAyena janyasanbhAtraM prati viSayatayA | jJAnasya kAraNatvamityavazyaklRptakArya kAraNabhAvenaiva tadvAraNasambhavAditi / etena IzvarajJAnIyaviSayatAyAM saGkoce mAnAbhAva ityapi | pratyuktam, lAghavenaiva tatsiddheH, tasya sarvaviSayakatve prayojanAbhAvAca / = atraivakeSAM matamAha guNAdI viSayatAsambandhena upAdAnapratyakSaviraheNa evaM tatra samavAyena janyasadanutpatteH janyasadutpAdApAdAnA'sambhavAt / samavAyena janyasanbhAtraM prati viSayatayA pratyakSasya na kAraNatvaM kintUpAdAnapratyakSasyaiva / ta guNAdau nAsti, guNAdau kasyacidapyupAdAnatvA'bhAvAt / sAmagrIvaikalyAdeva na tatra janyasadutpAdaprasaGgaH / ataH zambhupratyakSasya sarvaviSayakatve'pi na janyasanmAtraM prati tAdAtmyena dravyasya pRthakkAraNatvakalpanAyA AvazyakattvamitIzvarasya sarvajJatvaM | bAyakAbhAvenaiva setsyatIti parAzayaH / atra svakIyA svarasapradarzanArthaM prakaraNakRdAha- tacintyamiti / cintAbIjameva pradarzayati tathApIti / guNAdI viSayatayA IzvarIyasyopAdAnapratyakSasyAHsattve'pItyarthaH kiM ityAha kulAlAghupAdAnapratyakSasya 'idaM nIle kapAlaM ghaTopAdAnamityAdyAkArakasya yA 'idaM kapAlaM kapAlanIlarUpasyopAdAnamityAdyAkArakasya kulAlAdisamavetasyopAdAnagocarasAkSAtkArasya, viSayatAsambandhena guNAdau = kapAlanIlarUpAdau sattvena tAdAtmyasambandhAvacchinnakAraNatAvacchedakI bhUtena dravyatvena samavAyasambandhAvacchinakAryatAvacchedakIbhUtena janyasattvena janyasanmAtravRttivaijAtyena kArya kAraNabhAvasya = hetuhetumadbhAvasya guSNAdI samavAyena janyasadutpAdanivAraNakRte AvazyakatvAt = avazyamaGgIkAryatvAt pareNa / itthaJca tatpratyakSasya sarvaviSayakatve = = = meM lAghava kyA hai ? jisakI vajaha Apa use guNAdiviSayaka mAnane meM hicakicAhaTa karate haiM ? - ThIka nahIM hai, kyoMki IzvarajJAna ko guNAdiviSayaka bhI mAnane para vipayatAsambandha se vaha guNAdi meM bhI rahegA / aisA hone para guNAdi meM bhI samavAya sambandha se janya sat padArtha utpanna hone lagegA, kyoMki samavAya sambandha se janya sat ke prati vighayatA sambandha se jJAna kAraNa hotA hai / isa Apatti kA nivAraNa karane ke lie samavAya sambandha se janya sat ke prati tAdAtmya sambandha se dravya ko kAraNa mAnanA hogA / guNAdi dravyAtmaka nahIM hone se vahA~ samavAya sambandha se janya sat kI utpatti nahIM hogI / isa taraha IzvarajJAna ko sarvaviSayaka mAnane para janya sat ke prati dravyatvena pRthak kAraNatA kI kalpanA karanI hogii| jaba ki IzvarajJAna ko dravyamAtraviSayaka mAnane para janya sat padArtha ke prati ivyatvena pRthak kAraNatA kI kalpanA anAvazyaka banatI haiM, kyoMki IzvarapratyakSa viSayatAsambandha se kevala dravya meM hI rahatA hai, jahA~ sabhI janya sat = dravya, guNa, karma utpanna hote haiM / ataH guNAdi meM janya sattAvAn padArtha kI utpatti hone kI koI saMbhAvanA hI nahIM hai, jisake nivAraNArtha janyasattva aura dravyatva se svataMtra kArya kAraNabhAva kI kalpanA Avazyaka ho / ataH isa lAghava se bhI IzvarajJAna ko upAdAnadravyamAtraviSayaka mAnanA hI ucita hai / isa paristhiti meM Izvara sarvajJa kaise ho sakegA ? guNAdA. iti / yahA~ anya vidvAnoM kA yaha kathana hai ki " samavAya sambandha se janya sattAvAn ke prati viSayatA sambandha se kevala pratyakSa kAraNa nahIM hai, kintu upAdAna pratyakSa hI kAraNa hai / guNAdi to kisIkA bhI upAdAna kAraNa nahIM hai, kyoMki kevala anya hI upAdAna kAraNa hotA hai / ataH guNAdi meM viSayatAsaMbaMdha se upAdAnapratyakSa rahatA hI nahIM hai, taba usameM janya bhAva kI utpatti ke nivAraNArthaM dravyatvena pRthak kAraNatA kI kalpanA kI kyA AvazyakatA hai ? ataH IzvarapratyakSa ko sarvaviSayaka mAnane para bhI janyabhAva aura dravya ke bIca pRthak kArya kAraNabhAva kI kalpanA anAvazyaka hai / upAdAnapratyakSa to viSayatAsambandha se kevala anya meM hI rahatA hai" - magara yaha ayukta pratIta hotA hai, kyoMki IzvarIya pratyakSa ko sarvaviSayaka mAna kara samavAya sambandha se janya bhAva ke prati vipayatA sambandha se upAdAnapratyakSa ko kAraNa mAnane para bhI kulAlAdi kA
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ * IzA'siddhI vizeSAvazyakabhASya-tattvasaGgrahasaMcAdaH * | tvAt / dravyaniSThalaukikaviSayatayA pratyakSatvena hetutayaivA'natiprasage tu tajjJAnasya guNAdi-(?)viSayakatAyAmapyetallAghavA'pracyavAt / adhikamanyatra bodhyam / --.... = = * jayalatA * ----= | pradarzitapRthakkAraNatvakalpanAgauravasya vajralepAyitatvAllAghavena tasya dravyamAtraviSayakatvamevA'bhyupagantavyamiti na mahezasya sarvajJattvaM / / siddhisIdhamadhyAsta iti prakaraNakRdabhisandhiH / ___ nanu mahezasya sarvajJatve'pi na dravyatva-janyasanmAtravejAtyAbhyAM pRthakkAraNatAkalpanAyA. Avazyakatvam, samavAyena janyasanmAna prati dravyaniSThalaukikaviSayatAsambandhena upAdAnapratyakSasya kAraNatvA'GgIkAreNeva guNAdau samavAyena janyasadutpAdApatnyogAt, dravyaniSThalaukikaviSayatApratyAsattyA upAdAnapratyakSasya guNAdyavRttitvAditi / na ca mahezapratyakSe laukikaviSayitAvirahAt kathamuktakArya-kAraNabhAvasambhava iti vAcyam, bhagavatsAkSAtkArasAdhAraNa-sAkSAtkAratvAvacchinnaviSayatA'tiriktalaukikarimAlAyAM mAnAbhAnAdini naipakijhAga pramagAdAha- dravyaniSThalaukikaviSayattayeti / anena kAraNatAvacchedakasambandhapradarzana kRtam / pratyakSatveneti / anena kAraNatAvacchedakadharmo darzitaH / hetutayaiva = kAraNatAbhyupagamenaiva, anatiprasaGge = guNAdI janyasadutpAdanasaGganirAse naiyAyikena kartavye tu tajjJAnasya = zivapratyakSasya guNAdyaviSayakatAyAM abhyupagamyamAnAyAM api etallAghavAnacyavAt = dravyatva-janyasanmAtravRttivaijAtyAbhyAM pRthakkAraNatvA'kalpanasvarUpalAghavasya sattvAt, pratyuta kAraNatAvacchedakasambandhazarIre dravyaniSThatvA'nivezenA'dhikalAghavam / vastutastu indriyasannikarSa-doSavizeSAdiniyamyalaukikaviSayatAnirUpitaviSayitA'pi bhavananAdhajJAne naiva sambhavatIti dhyeyam / adhikaM anyatra = syAdvAdakalpalatA'TasahasrItAtparyavivaraNAdI bodhyamiti / prAzcastu mahezvarasyA'khilajagatkartRtve'bhyupagamyamAne zAstrAgAM pramANetarajyavasthAvilopa: syAt / tathAhi sarva zAstraM ! pramANaM IzvarapraNItatvAt, itaratatpraNItazAstravat / prativAdyAdivyavasthAvilopazca sarveSAmevezvarAdezavidhAyitvena tatpratilomAcaraNAnupapatteriti prAhuH / pramANayanti ca Izvaro jagatkartA na bhavati nirupakaraNatvAta, daNDa-cakra-cIvarAdyupakaraNarahitakulAlavat 11 // atraiva pakSe vyApitvAta, vyomavat / 2 / ekatvAt tadvat / 3 / azarIratvAt muktAtmavat / 4 / Izvaro jaganimittaM na bhavati niSkriyatvAt khavat / / iti / taduktaM vizeSAvazyakabhASye -> upagaraNAbhAvAo niceTThA'muttayAio vA ci / IsaradehAraMbhe vi tujhyA vA'NavatthA vA || <- (vi.bhA.1642) iti / jagadapaplavakaraNasvairiNaH pazcAdapi kartavyanigrahAnasurAdIMstadadhikSepakRto'smadAdIMzca sRjataH tasya nityaikasakalagocarapratyakSAzrayatvamapi kathaM saGgacchate / na ca sannivezaviziSTatvAdihetoH tatkatari nityaikasakalagocaravijJAnasiddhiriti vAcyam, saudhavalmIkAdI vyabhicArAt / taduktaM tattvasaGgrahe zAntarakSitena -> sannivezaviziSTatvaM yAdRgdevakulAdiSu / kartaryanupalabdhe'pi yadRSTau buddhimadgatiH / / tAdRgeva yadIkSyeta tanvagAdiSu dharmiSu / yuktaM tatsAdhanAdasmAd yathA bhISTasya sAdhanam / / annayanyatirekAbhyAM yatkAryaM yasya nizcitam / nizcayastasya taddaSTAviti nyAyo vyavasthitaH / / upAdAnapratyakSa viSayatA sambandha se guNAdi meM bhI raha sakatA hai, kyoMki 'yaha kapAla kapAlanIlarUpa kA upAdAna kAraNa hai, 'yaha nIlakapAla nIla ghaTa kA kAraNa hai' ityAdyAkAraka kulAlAdiniSTa upAdAnapratyakSa meM guNa bhI viSaya hone se vaha viSayatA sambandha se kapAlanIlarUpa Adi guNa meM bhI rhegaa| ataH guNAdi meM janya bhAva kI utpatti ke nivAraNArtha samavAya se janya bhAva ke prati tAdAtmya se dravya ko kAraNa mAnane kI AvazyakatA hogI / phalataH drabyatva se pRthak kAraNatA kI kalpanA kA gaurava hogA / isa gaurava ke nivAraNArtha IzvarapratyakSa ko dravyamAtraviSayaka mAnanA hI munAsiba hai| dravyaniSTha. iti / yahA~ naiyAyika kI ora se yaha kahA jAya ki ->"IzvarapratyakSa ko sarvaviSayaka mAnane para bhI guNAdi meM janya bhAva kI utpani ke nivAraNArtha janya bhAva aura dravya ke bIca svatantra kArya-kAraNabhAva kI kalpanA kA gaurava nahIM hai, kyoMki hama samavAya sambandha se janyabhAvAtmaka kArya ke prati dravyaniSTha laukika viSayatA sambandha se pratyakSa ko kAraNa mAnate haiN| upadarzita rIti se kulAlAdi kA pratyakSa guNAdi meM viSayatA sambandha se rahatA hai, kintu dravyaniSTha laukika viSayatA sambandha se vaha guNAdi meM nahIM rahatA hai, kyoMki dravyaniSTa laukikaviSayatA guNAdi kA byadhikaraNa sambandha hai / laukika viSayatA kA dravyaniSThatvavizeSaNa lagAne se vaha pratyakSa isa sambandha se kevala dravya meM hI rahegA / ataH Izvara ko sarvaviSayaka pratyakSa kA Azraya mAnane para bhI dravyaniSTa laukika viSayatA ko kAraNatAvacchedakasambandha mAnane se hI guNAdi meM janya bhAva kI utpatti - - -
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 451 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 - kA.5 * mImAMsakAnAmatimotyopadarzanam * 'rAdhe'tyasyottaravAkyopAttatvena 'tathe tyasya zA(?)bdasya nA'pekSA, 'sAdhu candramasi] --..-== =* jayalatA * = = sannivezavizeSastu naivAmISu tathAvidhaH / tanutarvAdibhedeSu zabda eva tu kevalaH / / tAdRzaH procyamAnastu sandigdhavyatirekatAm / AsAdayati ilmIke kumbhakArakRtAdiSu / / (ta.saM.61/65) nityaikabadbhipUrvatvasAdhane sAdhyazanyatA / vyabhicArazca saudhAderbahubhiH karaNekSaNAta || (ta.saM.81) tathAhi saudhasopAnagopurATTAlakAdayaH / anekA'nityavijJAnapUrvakatvena nizcitAH // ata evAyamiSTasya vidhAtakRdapISyate / anekA'nityavijJAnapUrvakatvaprasAdhanAt / / (ta.saM.13/14) ityAdi / mImAMsakAstu IzvarAnaGgIkartAro'pIzvarAGgIkartRvat svasvagranthAdau maGgalamAsenire taccAticitram / tathAhi kumArilabhaTTaH zlokavArtike --> vizuddhajJAnadehAya, trivedIdivyacakSuSe / zreyaHprAptinimittAya namaH somArdhadhAriNe || - (zlo.vA.1) iti likhitavAn / pArthasArathimizro'pi nyAyaratnamAlAdau --> 'AnandamamRtaM jJAnamajaM sAkSiNamIzvaram / brahma sarvamasarvaJca vande ! devaM hariM prabhum // - ityuktavAn / bhaTTazaGkaro'pi mImAMsAsArasaGgrahe - 'natvA gaNezavAgrAmagurvaGkrIn bhaTTazaGkaraH' - iti gaditavAn / vAcaspatimizro'pi nyAyakaNikArambhe -> 'parAmRSTaH klezaH kathamapi na yo jAtu bhagavAn | 'vAsudevaM ramAkAntaM natvA' - iti praNItavAn / zrIkRSNayajvA api mImAMsAparibhASAyAM 'sUryanArAyaNaM vande devIM tripurasundarImityAkhyAtavAn / mImAMsAnyAyaprakAze Apadevo'pi -> 'vande ! gobindaM bhaktavatsalami'tyUcivAniti kati brUmaH / vastutastu bhagavata upAsyatve na jagatkartRtvaM tantraM kintu rAgadveSA'jJAnAdyakavitA''tmavizuddhireva / na hi vayamIzvaraM nirAkurmaH, kintu tatra yatparaH jagatkartRtvakalaGkamApAditaM tadeveti nA'smAkaM nAstikatvakalaGkadUSitatvam / etena spAdvAdinastu nAstikAH IzvarA'nabhyupagantRtvAditi pratyuktam, pratyuta pareSAmeva mahAmohavilasitatvaM yadIzvare saMsAritvanibandhanaM kartRtvamAropyate / taduktaM pAramAtmikopaniSavRttAvapi -> 'kartRtvaM nAma yattasya svAtantryaM paribRMhitam / 8- (pA.upa.2 vR.) iti dik / aho mahAn pramAdo'yamIze kartRtvakalpanA / karmAdito'nyathAsiddheAtRtvameva sammatam ||1|| nanu yathAzabdasya tathAzabdasApekSatvAt mUlakArikAyAM yadhAzabdagrahaNe tathAzabdagrahasyA'NyAvazyakatvAt, anyathA nyUnatAprasaGgAdityAzaGkAyAM prakaraNakRdAha - 'yathe' tyasya zabdasya uttaravAkyopAttattvena 'tathe' tyasya zabdasya nA'pekSeti / yadi hi pUrvavAkye kArikAyAM yathAzabdasyopAdAnaM syAt, syAdeva tarhi tasya tadhAzabdasApekSatA / na caivamastIti na tasya tathAzabdasApekSateti na nyUnatAdoSaH / 'sApekSapadasya pUrvavAkyopAdAnatvaM na tatra tantrami'tyAzaGkAyAM kAvyaprakAzasaMvAdamAha - sAdhviti / ke aniSTa prasaMga kA nivAraNa ho sakatA hai" - to yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki IzvarapratyakSa ko guNAdiviSayaka na mAnane para bhI dravyatvena pRthak kAraNatA kI kalpanA nahIM karane kA lAdhaba to rahatA hI hai| IzvarapratyakSa ko kevala dravyaviSayaka mAna kara bhI pRthak kAraNatA kI kalpanA anAvazyaka banatI hai, taba kyoM use sarva viSayaka mAnane kA vyartha kaSTa uThAye 1 pratyuta IzvarapratyakSa ko kevala dravyaviSayaka mAnane para kAraNatAavacchedakasambandha ke zarIra meM dravyaniSThatva vizeSaNa ke niveza kA bhI gaurava nahIM hogA / ataH lAyava sahakAra se yaha phalita hotA hai ki IzvarIya pratyakSa kevala dravyaviSayaka hI hai, na ki sarvaviSayaka / isa pakSa meM samavAya sambandha se janya bhAva ke prati laukika viSayatA sambandha se pratyakSa kAraNa hai, ityAkAraka laghu eka kArya-kAraNabhAva kA sAmAnyarUpa se svIkAra kiyA jAtA hai| ataH tAdRza dravyaviSayaka pratyakSa ke adhikaraNa Izvara meM sarvajJatA kI kaise siddhi hogI ? Izvara sarvajJa nahIM hone se tatpraNIta vedAdi meM prAmANya kA nizcaya bhI kaise ho sakegA ? phalataH vedAdi meM bhI prAmANya pramANa se siddha nahIM hogA / ataH mUlakAra zrIhemacandrasUrIzvarajI mahArAja ne kArikA meM jo kahA hai ki - hai bhagavaMta ! Apane jisa taraha padArtha kA nirUpaNa kiyA hai, vaisA mAnane para tanika bhI doSa nahIM hai', vaha yathArtha hI hai . yaha vanita hotA hai| yathe. iti / yahA~ yaha zaMkA ho sakatI hai ki -> "yathAzabda tathAzabda kI apekSA rakhatA hai, jaise yat zabda tat / zabda kI apekSA rakhatA hai ThIka vaise hI / mUlakAra ne kArikA meM 'yathAttha bhagavan' aisA kahakara yathA zabda kA grahaNa kiyA hai / ataH tathAzabda kA bhI grahaNa karanA Avazyaka hai| magara tathAzabda kA grahaNa nahIM kiyA hai / ataH nyUnatA doSa prasakta | hotA hai" - paraMtu yaha ThIka nahIM hai, kyoMki jahA~ yathA, yat Adi zabda kA pUrva vAkya meM grahaNa kiyA jAtA hai, vahA~
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ *** nyAyasiddhAntama arITIkA zaktivAdasaMvAdaH * 452 puSkaraiH kRtaM mIlitaM yadabhirAmatAdhike' (kAvyaprakAza 7/188) ityAdI tathAdarzanAt / nanu sarvamidaM sarvajJasiddhAveva zobhate, tatraiva ca kiM mAnaM ? iti cet ? jayalatA * tathAdarzanAditi / yattado: nityasApekSatve'pi prakRte yatpadasyottaravAkyopAttatvena na tacchabdasyA'pekSetidarzanAditi / tadvadevA'trApi bodhyam / taduktaM prakaraNakRtaiva nyAyasiddhAntama arIzabdakhaNDaTIkAyAM tacchabdajanyabuddhiviSayatAvacchedakAvacchinne yatpadazaktiH, uttaravAkyasthayatpadenA'pi tatpadAkSepAt anAkSepe tatra pRthakzaktiH / evaM yacchabdajanyabuddhiviSayatAvacchedakAvacchinne tatpadazakti: prakrAntAdyarthaMkatatpadenApi yatpadAkSepAt anAkSepe tatrApi pRthakzakti: / ata eva mibhairavAntaravAkyoddezyaviSaye tatpadamityuktam / atrAnAkSepapakSa eva yukta: 'sAdhu candramasi puSkaraiH kRtaM mIlitaM yadabhirAmatAdhike' ityAdI prathamapAdajanyabodhAdeva yatpadenoddezyabodhe'nupadamAha vAkyArthabodhAt / AkSepe tu punastatpadayogena prathamapAdajanyabodhakalpane gauravAt' - (nyA. si. maM.TI. pR.27) iti / atra kRtamitipadopasthApyavyApArasya mIlitapadopasthApye mIlane'bhedasambandhenAnvayo bhavati / 'mIlanAsbhinnavyApArakatRNi puSkarANI' tyanvayabodha: | svApecayA'bhirAmatAdhike candramasi udayaM prApte sati puSkaraiH = kamalaiH yad mIlitaM tat sAdhu kRtamityudAharaNArtha: / gadAdharastu zaktivAde tacchadajanyapratipattipUrvamapi tatpratipAdyatayA vakturabhisandhiH prakaraNAdinA sugraha iti na tacchadajanyapratIteH yatpadazaktigrahe'pekSA / iyaJca vyutpattiH prakramyamANaparAmarzakayacchabdasya 'caitra: samAgato yastatrAvalokita ityAdI caitrAdidenAnupasthApitasya yacchabdena bovanAt / atra evaM 'sAdhu candramasi puSkaraiH kRtaM mIlitaM yadabhirAmatAdhike' ityAdI tatpadA'sattve'pi na doSa:, pUrvaprakrAntasya kRta padopasthApyavyApArasyaivA'bhedena mIlanAnvayitayA yacchabdena bodhanAt - (za. bA. pR. 260 ) iti vyAcaSTe / itthaJca gautamIyAbhimate bhavAnIpatAveva mAnAbhAvAt yathAkathaJcittadabhyupagame'pi tatra sarvajJatvA'sambhavAt pareSAM vacasi prAmANyA'bhyupagamasya mohavijRmbhitatvAt mUlakAraiH yathAttha bhagavannityuktyA yajjinendravacane'prAmANyazaGkAkalaGkalezA'samparkasUcanaM kRtaM tatsAdhviti mImAMsakAdiH zaGkate - nanviti / sarva idaM = jinendravacane'prAmApyalezarAhityasUcanAdikaM sarvajJasiddhAveva zobhate / tatra = sarvajJe eva kiM mAnam ? na tAvat pratyakSam anupalabdheH, nA'pyanumAnaM liGgA'darzanAt, nA'pi AgamaH teSAM vibhinnatvAt nApyupamAnaM tatsAdRzyA'jJAnAt, nApyarthApattiH tamRte'pi sarvArthopapatterityanupalabdhipramANagocaratvaM sarvajJasya / taduktaM lokavArtike kumArilena -> sarvajJo dRzyate tAvatredAnImasmadAdibhiH / dRSTau na caikadezo'sti liGga vA yonumApayet || anAderAgamasyArtho na ca sarvajJa AdimAn / kRtrimeNa tvasatyena sa kathaM pratipAdyate || atha tadvacanenaiva sarvajJo'jJaiH pratIyate / prakalyeta kathaM siddhiranyonyAzrayayostayoH ? || sarvajJoktatayA vAkyaM satyaM tena tadastitA / kathaM tadubhayaM siddhacet, siddhamUlAntarAdRte / / asarvajJapraNItAntu vacanAnmUlavarjitAt / sarvajJamavagacchantaH svavAkyAt kiM na jAnate 1 // sarvajJasadRzaM ve zabda tathA tat Adi zabda kI apekSA rakhate haiM / magara jahA~ uttara vAkya meM yA vAkya ke uttarArdha meM yathA, yat Adi zabda kA grahaNa kiyA jAtA hai, vahA~ tathA tat Adi zabda kI apekSA nahIM hotI hai| yahA~ 'yathA' zabda kA uttara vAkya meM grahaNa kiyA gayA hai / ataH vaha ' tathA ' zabda kI apekSA nahIM rakhatA hai / yaha ThIka usI taraha saMgata hotA hai jaise 'sAdhu candramasi puSkaraiH kRtaM mIlitaM yadabhirAmatAdhike' isa vAkya ke uttarArdha meM 'yat' zabda kA grahaNa hone se vaha 'tat' zabda kI apekSA nahIM rakhatA hai / udAharaNa vAkya kA artha yaha hai ki 'apanI apekSA adhika manoharatA abhirAmatAvAle candra kA udaya hone para kamaloM ne jo mIlana ( baMda hone kA kAma kiyA vaha bahuta acchA kiyA' / yahA~ uttarArdha meM 'yat' zabda kA grahaNa hone se 'tat' zabda apekSita nahIM hai / ataH nyUnatAdoSa kI zaMkA nirAdhAra pratIta hotI hai| isalie mUlakAra zrI ne kArikA ke uttarArdha meM jo kahA hai ki 'he bhagavaMta 1 Apane jaisA padArtha kA prarUpaNa kiyA hai usameM koI doSa nahIM hai' vaha yathArtha hI hai yaha siddha hotA hai / A - sarvajJasiddhi meM pramANa nanu sa iti / yahA~ yaha bhI AkSepa karanA ki 'zrIjinezvara bhagavaMta ke vacana meM prAmANya kA aTUTa vizvAsa rakhanA taba ucita mahasUsa honA, yadi vaha sarvajJa ho, kyoMki asarvajJa ke sabhI vacana meM nitAMta prAmANya nahIM mAnA jA sktaa| magara zrIjinezvara bhagavaMta kI to bAta dUra raho, isa jagata meM koI bhI sarvajJa hI nahIM ho sakatA, kyoMki sarvajJatA meM koI pramANa hI nahIM hai / pratyakSAdi pramANa se sarvajJa kI siddhi nahIM hone se zrIjinezvara bhagavaMta meM sarvajJatA ke dala
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 453 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 . kA.5 *sarvajJasiddhI pramANam * zA, tulyAyAmapyadhyayanAdisAmanyAM samAnAbhyAsazAlinoH vdayorape bundau tAratamyadarzanAt vicitrajJAnaM prati vicitrajJAnAvaraNakarmakSayopazamasya pratibandhakAbhAvavidhayA kAraNatA kalyate / na cA'dRSTavizeSasyaiva tathAtvamastu kimanena ? iti vAdhyam, sati pratibandhake'dRSTasahasasyAkizcitkaratvAta, adRSTavaijAtyasyA'nanyathAsindatvAdezca kalpane gauravAta, * jayalatA * kazcidyadi pazyema samprati / upamAnena sarvajJaM jAnIyAma tato vayam // upadezo hi buddhAderdharmA'dharmAdigocaraH / anyathA'pyupapadyeta sarvajJo yadi nA'bhavat / / sajAjIya pramANainu na gAtIpAilam / dRSTaM samprati lokasya tathA kAlAntare'pyabhUt / / pramANapaJcakaM yatra vastarUpe na jAyate / vastusattAvabodhArthaM tatrA'bhAvapramANatA // (mI.zlo.vA.) iti / tasmAnAsti sarvajJa iti na jinendrabacane sarvajJapraNItatvamUlakaM prAmANyaM saMghaTeteti pUrvapakSasakSepaH / atra yadyapi zakyate evaM pratividhAtuM yaduta -> 'svasambandhi yadIdaM syAd vyabhicAri payonighe: / ambhaHkumbhAdisaGkhyAnaiH sadbhirajJAyamAnakaiH // sarvasambandhi tadvoddhaM kizcidbodhaiH na zakyate / sarvabodho'sti cet ? kazcittadboddhA kiM niSidhyate / / sarvasambandhi sarvajJajJApakAnupalambhanam / na cakSurAdibhi: vedyamatyakSavAdadRSTavat / nAnumAnAdaliGgatvAt kvArthApattyupamAgatiH / sarvajJasyA'nyathAbhAvasAdRzyAnupapattitaH / / sarvapramAtRsambandhipratyakSAdinivAraNAt / kevalAgamagamyaJca kathaM mImAMsakasya tat / nApi vAcyaM tvayaivaM tadabhAvo'nupalabdhitaH / prasAdhyate yatastasya sarvatra hyapravRttitaH / / gRhItvA vastusadbhAvaM smRtvA ca pratiyoginam / mAnasaM nAstitAjJAnaM yeSAmakSAnapekSayA / / teghAmazeSanRjJAne smRte tajjJApake kSaNe / jAyeta nAstitAjJAnaM mAnasaM tatra nA'nyathA / / na cA'zeSanarajJAnaM sakRtsAkSAdupeyate / na kramAdanyasantAnapratyakSatvA'nabhISTitaH / yadA ca kvacidekatra bhavettannAstitAgatiH / naivAnyatra tadA sA'sti kyaivaM sarvajJanAstitA / <- tathApi prakArAntareNa prakaraNakRt samAdhatte - zRSviti / talyAyAmapyadhyayanAdisAmagrayAmiti / AdipadenA'dhyApaka-pustakAdiparigrahaH / tathApi tulyamabhyAsamarvatorvijJAnatAratamyamupapadyatetyAha - samAnA'bhyAsazAlinoriti / buddhI tAramyadarzanAditi / yadi jJAnaM prati jJAnAvaraNakarmaNaH pratibandhakatvaM na svIkriyeta tadA pradarzitajJAnavaicitryaM nopapadyeta / tadanyathA'nupapattyA jJAnAvaraNasya karmaNaH jJAna prati pratibandhakatvamunnIyate / na caivamasmadAdInAmidAnI jJAnameva nopajAyeta, jJAnAvaraNakarmasattvAditi vAcyam, vicitrajJAnotpAdA'nyathAnnupapattyA vicitrajJAnAbaraNakSayopazamaspa pratibandhakAbhAvavidhayA vicitrajJAnaM prati kAraNatvamanumIyate / na cA'vadhAraNazaktyAdivaicitryAdeva jJAnatAratamyopapattiriti vAcyam, tadvaicitryasyA'pi jJAnAvaraNakSayopazamavaicitryaprayojyatvAt, 'taretorastu kiM tena ?' itinyAyena jJAnAvaraNakarmakSayopazamavaicitryasyaiva jJAnavaicitryahetutvaucityAt / nanu vicitrajJAnaM prati vicitrajJAnAvaraNakSayopazamasya hetutvA'pekSayA adRSTavizeSasyaiva tattvaucityAt, kAraNatAvacchedakadharmalAghabAditi zakAmapAkartumupakramate na ceti / 'vAcyami' tyanenA'nvayaH / adRSTavizeSasyaiveti / evakAreNa jJAnAbaraNakarmakSayopazamavyavacchedaH kRtaH / tathAtvaM = taddhetutvaM, astu, kiM = alaM, anena = jJAnAvaraNakarmakSayopazamakalpanena, adRSTe jJAnAvaraNatvAkhyavizeSadharma kalpayitvA tatkSayopazame pratibandhakAibhAvavidhayA tatkAraNatvakalpane gauravAditi lAghavAt adRSTavizeSasyaiva tathAtvaucityAditi zaGkAzapaH / / __ prakaraNakRt tanirAse hetUnAha - sati pratibandhake adRSTasahasrasya akiJcitkaratvAt = jJAnajanane'samarthatvAt, para usake sabhI vacana meM prAmANya kA nizcaya karanA bhI asaMgata hai' -nirAdhAra hai, kyoMki sarvajJa kI siddhi meM anumAnAdi pramANa vidyamAna hai| Apa kAna khola kara suno, samakakSa abhyAsa vAle do vyakti ke pAsa adhyayana, adhyApaka, pustaka, parizrama, pAuparAvartana, lekhana Adi bAhya sAmagrI samAna hone para bhI unakI buddhi meM taratamabhAva hotA hai / eka kI buddhi teja hotI hai, to dUsare kI manda / jJAna kI bAhya sAmagrI samAna hone para bhI unake jJAna meM vicitratA kyoM ? phala meM vaicitrya hone kI vajaha sAmagrI meM bhI vaicitrya kA abhyupagama karanA Avazyaka hai| bAhya sAmagrI to samAna hone se abhyantara sAmagrI meM hI vaicitrya mAnanA hogA / vaha hogA jJAnAvaraNakarma ke kSayopazama meM vaicitrya / prAjJa vyakti ke jJAnAvaraNa karma kA kSayopazama adhika evaM usakI apekSA maMda buddhivAle ke jJAnAvaraNa karma kA kSayopazama nyUna hai - aisA hI mAnanA hogA / matalaba ki jJAna ke prati jJAnAvaraNa karma ko pratibandhaka aura usake vilaya (kSayopazamAdi) ko pratibandhakAbhAva ke svarUpa meM jJAna ke prati kAraNa mAnanA hogA / aisA hone para hI jJAnaprApti kI bAhya sAmagrI samAna hone para bhI jJAnAvaraNa karma ---3D
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 33 * pratibandhakasattvaM'dRSTasyA'kiJcitkaratvam puNya-pAparUpe tatra sAGkaryeNa vaijAtyA'sidhdezva / evaJca jJAnAvaraNasya kSayo'pi kSayopazamena ligena kvacidanumeyaH / * jayalatA * = pratibandhakA bhAvasyApi kAraNatvena tadA sAmagrIvaikalyAt / darzitajJAnatAratamyA'nyathAnupapattyA jJAnAvaraNasya tatpratibandhakatve siddhe tatsattve nA'dRSTavizeSeNa jJAnamutpattumarhati / kiJcAdRSTasAmAnyasya na taddhetutvaM sambhavati, atiprasaGgAditi vijAtIyA - dRSTasyaiva tattvaM vAcyaM, adRSTavaijAtyaM ca tatkAraNatAvacchedakatvaM kalpanIyamiti tvanmate gauravamityAha - adRSTavaijAtyasya jJAnakAraNIbhUtA'dRSTaniSThasya jJAnakAraNatAvacchedakatvena adRSTaniSThajAtivizeSasya, adRSTavizeSe jJAnaM prati ananyathAsiddhatvAdeH ananyadhAsiddhajJAnaniyatapUrvavartitvarUpakAraNatvasya ca tvayA kalpane kalpanIye gauravAt / 'astu gauravaM, tasya phalA'bhimukhatvenA'doSatvAdityAzaGkAyAM doSAntaramAvedayati- puNyapAparUpe tatra adRSTavizeSe, sAGkaryeNa = puNyatvAdinA saGkareNa, vaijAtyA'siddheH deH = tasya jAtitvA'yogAt ca / tathAhi mithyAjJAnajanakA'dRSTavizeSe jJAnakAraNatAvacchedakadharmo'sti puNyatvaM ca nAsti, sukhAdijanakAdRSTe puNyatvamasti jJAnajanakatAvacchedakadharmazca nAsti / tadubhayaJca tattvajJAnajanakA'dRSTavizeSe'stIti sAGkaryaM puNyatvena samam / ata eva tasya jAtitvaM na sambhavatIti na tadavacchinnajJAnakAraNatAkalapanAyA yuktatvam / na copAdhisAGkaryasyeva jAtisAGkaryasyA'pi na doSatvaM doSatve vA tAdRzanAnAjAtikalpanamastviti vAcyam, tanAnAtvakalpane gauravAt / na ca tasya phalamukhatvenA'doSatvamiti vaktavyam, tathApi kAryatAvacchedakakoTAvavyavahitottaratvA'niveze vyabhicArAt na cAstu tannivezo'pIti vAcyam, nAnAkArya kAraNabhAvakalpane mahAgauravAt / na ca tarhi tasyopAdhitvamevAstu iti vAcyam, anirvacanAt / na ca tasyA'khaNDopAdhitvakalpanAtrA'yaM doSa ityudgIraNIyam, tathApi jJAnatAratamyA'nupapatteH kAraNAvize'pAdityakAmenA'pi jJAnAvaraNakSayopazamasyaiva jJAnakAraNatvamabhyupagantavyam, tadvaicitrye jJAnavaicitryopapatteriti vibhAvanIyaM prAjJaH / nanvastu jJAnAvaraNakSayopazamasya jJAnahetutvaM tathApi kathaM sarvajJasiddhi: ? ityAzaGkAyAmAha evazceti / pradarzitarItyA ca jJAnAvaraNasya karmaNaH kSayo'pi = kevalajJAnaheturapi, kSayopazamena liGgena hetunA kvacit = puruSavizeSe, anumeyaH / taduktaM aSTasahasrItAtparyavivaraNe 'doSAvaraNayoniH kvacidAtmani nizA AMtaMzayavatItvAt / yA 454 < = H adRSTasAmAnya ke kSayopazama ke vaicitrya se jJAna meM vaicitrya = tAratamya kI upapatti ho sakatI hai / yahA~ yaha kahanA ki -> 'jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama ko pratibandhakAbhAvavidhayA kAraNa mAnane kI apekSA yahI mAnanA munAsiba hai ki adRSTavizeSa = karmavizeSa hI jJAna kA kAraNa hai, kyoMki aisA mAnane para kAraNatAvacchedaka dharma adRSTavizeSatva = adRSTavRtti vaijAtya hogA, jo jJAnAvaraNakarmakSayopazamatva kI apekSA laghu hai' - bhI asaMgata hai, kyoMki jJAna ke prati jJAnAvaraNa karma pratibandhaka hone se pratibandhaka kI upasthiti meM hajAroM adRSTa bhI kArya ke janaka nahIM bana sakate / dUsarI bAta yaha bhI jJAtavya hai ki ko to jJAna kA kAraNa nahIM mAnA jAtA kintu adRSTavizeSa ko hI kAraNa mAnanA hogA / ataH jJAnakAraNatAvacchedakavidhayA adRSTavaijAtya kI kalpanA karanI hogI / tathA adRSTavizeSa meM jJAnakAraNatA ubhayamata meM siddha nahIM hone se usameM ananyadhAsiddha niyata pUrvavartitva kI kalpanA karanI hogI, jo gauravagrasta hone se tyAjya hai / vAstava meM to adRSTa meM jJAnakAraNatAvacchedaka jAtivizeSa kI siddhi hI nahIM ho sakatI, kyoMki adRSTa puNya-pApAtmaka hone se nagata jAti ke sAtha tAdRza vaijAtya = jJAnakAraNatAvacchedakIbhUta jAtivizeSa kA sAMkarya hotA hai| vaha isa taraha, mithyAjJAna ke janaka adRSTavizeSa meM jJAnakAraNatA avacchedaka kSita jAti rahatI hai kintu puNyatva dharmatva jAti nahIM rahatI hai / yaza, kIrti, sukha Adi ke janaka adRSTa meM = dharmatva jAti rahatI hai kintu jJAnakAraNatAvacchedaka jAti nahIM rahatI hai / parasparavyadhikaraNa puNyatva = dharmatva jAti aura puNyatva jJAnakAraNatAvacchedaka vivakSita jAti donoM hI samyak jJAna tattvajJAna ke janaka adRSTa meM rahatI hai| isa taraha parasparavyadhikaraNa dharma kA ekatra samAveza hone se prasakta sAMkarya doSa kI vajaha adRSTagata jJAnakAraNatAvacchedakIbhUta vaijAtya = jAtivizeSa kA svIkAra nahIM kiyA jA sktaa| ataH pratibandhakAbhAvavidhayA jJAnAvaraNakSayopazama ko hI jJAna kA kAraNa mAnanA ucita hai, na ki adRSTavizeSa ko - yaha siddha hotA hai / isa taraha jaba jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama meM jJAnakAraNatA siddha hotI hai taba puruSavizeSa meM jJAnAvaraNa karma ke kSaya kA bhI anumAna ho sakatA hai / tathAhi - jJAnAvaraNa karma kI saMpUrNa hAni ho sakatI hai, kyoMki usameM taratamatA hotI hai| jisa hAni meM taralamatA hotI hai vaha saMpUrNa bhI ho sakatI hai, jaise suvarNa meM mala Adi kI AMzika = taratamabhAvavAlI hAni hotI hai, to kabhI saMpUrNa hAni bhI hotI hai / ThIka vaise hI hamArI AtmA meM jJAnAvaraNa karma kI AMzika taratamabhAvavAlI hAni hotI hai, to kisI puruSavizeSa meM usakI saMpUrNa hAni honI cAhie / matalaba ki jJAnAvaraNa karma kA saMpUrNa kSaya bhI siddha hotA hai / jisa puruSavizeSa meM jJAnAvaraNa kA saMpUrNa DrAsa
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 455 madhyamasyAdvAdaraharaye khaNDaH 2 kA 5 * aSTasahasrIvivaraNasaMvAdaH * na cAsprayojakatvaM, mUlocchede kAryocchedA'vazyambhAvAt / kSayazca svasamAnAdhikaraNatajjAtIyaparyAyaprAgabhAvA'kAlIna: tatparyAyadhvaMso * jayalatA hAniratizAyinI sA kvacinniH zeSA bhavati yathA kanakapASANAdau kikAlikAdibahiranta maMlahAniriti prayogo'tra draSTavyaH / | atrAtizAyinIlamAzrayabhedavyApAraprayuktA'lpA'lpatara- bahu- bahutarapratiyogitvam - ( ( a.sa.vi.pra.92 ) iti / etena yatrA'pyatizayo dRSTa:, sa svArdhAnatilaGghanAt / dUrasUkSmAdidRSTI syAnna rUpe zrotravRttitA / ye'pi sAtizayA dRSTA: prajJAmedhAdibhinarAH / stokastokAntaratvena na tvatIndriyadarzanAt // prAjJo'pi hi naraH sUkSmAnarthAn draSTuM kSamo'pi san / svajAtIranatikrAmannatizete parAnnarAn // ekazAstravicAreSu dRzyate'tizayo mahAn / na tu zAstrAntarajJAnaM tanmAtreNaiva labhyate / jJAtvA vyAkaraNaM dUraM buddhi: zabdA'pazabdayI | prakRSTatena nakSatratiyogi candrArkagrahaNAdiSu / na bhavatyAdizabdAnAM sAdhutvaM jJAtumarhati / tathA vedetihAsAdijJAnAtizayavAnapi / na svarga devatA'pUrva pratyakSIkaraNe kSamaH || dazahastAntaraM vyomni yo nAmollutya gacchati / na ca yojanamasau gantuM zakto'bhyAsazatairapi // ( mI.o. vA. ) iti kumArilapralApaH parAsta: / taduktaM yogabindIjJAM jJeye kathamajJaH svAdasati pratibandhane / dAhye'dihako na syAdasati pratibandhane || <- (432) iti / itarasakala kAraNasamavadhAne'sati pratibandhaka kAryAtyAdasya nyAyyatvAdityAzayena prakRtaM prayojakatvazaGkAmapAsyati na cA'prayojakatvamiti / astu jJAnAvaraNakSaya: mAstu sakalArthaviSayaH sAkSAtkAra:, tarhi ko doSa: ? ityaprayojakatvaM prakRte nAstItyarthaH / kutaH 1 ityAha- mUlocchede yAvatpratibandhakAtyantakSaye, kAryocchedA'vazyambhAvAt pratibandhakIbhUtajJAnAvaraNakAryabhUtA'jJAnatvAvacchinnadhvaMsasyA'vazyambhAvaniyamAt / ata evAkSAnapekSA yathA'JjanAdisaMskRtacakSuSa AlokA'napekSA / akSApekSA | hi jJAne viSayaspaSTatvArtham / taca saMpUrNajJAne jJAnAvaraNakSayAdeveti tasyA'kSAnapekSatve'pi na kSatiH / vizadatarakArya - siddhAvapratIyamAnamapi kAraNaM kalpanIyaM na punarapratIyamAnakalpanA bhayAtkAryavaizadyamapahnotumucitam, anyathA'tiprasaGgAt / etena 'na pratyakSaM cakSurAdijanma tAvatsavardhiSu teSAM viSayaniyamAt kiJcideva hi vartamAna sambaddhaJca tadviSayo na sarve'rthA' (vi.vi. 1.82 ) iti vidhivivekakRdvacanamapi pratyuktam, anuktopAlambhadAnAt / kSayapadArtha prarUpayati-kSayazceti / svasamAnAdhikaraNatajjAtIyaparyAyaprAgabhAvA'kAlInaH tatparyAyadhvaMsa iti / svasamAnAdhikaraNo yaH svapratiyogijAtIyaparyAyapratiyogikaprAgabhAvaH tatkAlInabhinnaH paryAyavizeSapratiyogiko dhvaMsaH kSaya ityarthaH / paryAyavizeSadhvaMsa: kSaya ityuktI tu asmadAdInAmapi sarvajJatvA''pattiH, pratisamayamasmadAdiSu jJAnAvaraNakarmaNAM nazyamAnatvAt / ataH 'svapratiyogijAtIyaparyAyaprAgabhAvA'kAlIne 'tyuktam / tena yatkizcitpratiyogikaprAgabhAvA'kAlInatvamAdAyA'pi nAtiprasaGgaH / tathApi trayodazAdiguNasthAnavarnini jJAnAvaraNadhvaMse'vyAptiH, anyajIvavRttijJAnAvaraNaprAgabhAvasamAnakALInatvAdityataH 'svasamAnAdhikaraNa' iti prAgabhAvavizeSaNam / svapadena tAdRzadhvaMsasyopAdAnam / yadi ca paraNa gauravamudbhAvyate hogA, usakA jJAna sarvArthagocara hogA / yahA~ yaha zaMkA nahIM karanI cAhie ki 'jJAnAvaraNa karma kA saMpUrNa kSaya ho to bhI kyA ? isase jJAna meM sarvArthavipayakatA kaise siddha ho sakatI hai ?" - kyoMki jJAnAvaraNa karma jJAna kA pratibandhaka hai / usakA AMzika uccheda hone para AMzika jJAna hotA hai to usakA saMpUrNa uccheda hone para saMpUrNa jJAna bhI jarUra honA cAhie, tanika bhI ajJAna kI taba saMbhAvanA nahIM hai, kyoMki ajJAna jJAnAvaraNa kA kArya hone se jJAnAvaraNa karma kA mUlataH uccheda hone para usake kArya ajJAna kA bhI saMpUrNa uccheda ho hI jAyegA / binA kAraNa kArya kaise apanA sthAna pA sakatA hai ? isalie jJAnAvaraNa karma ke saMpUrNa hrAsa se hone vAle jJAna ko sarvavipayaka mAnanA Avazyaka hai / * kSayapadArthaprarUpaNA kSayazva iti / kevala jJAna ke kAraNIbhUta jJAnAvaraNakarmakSaya kA svarUpa batAte hue prakaraNakAra zrImadjI kahate haiM ki paryAyavizeSa kA dhvaMsa kSaya hai / magara vaha dhvaMsa apane adhikaraNa meM rahane vAle svapratiyogisajAtIyapratiyogika prAgabhAva kA samAnakAlIna nahIM honA cAhie / abhI hamArI AtmA meM jo jJAnAvaraNa karma kA dhvaMsa hotA hai, vaha jJAnAvaraNakarmapratiyogika prAgabhAva kA, jo hamArI AtmA meM rahatA hai, samAnakAlIna hai, na ki bhitrakAlIna / ataH pradarzita jJAnAvaraNakarmakSaya kA
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ * yogasUtranirAkaraNam 456 na tu sarvathA'bhAvarUpaH, tasya kvacidapi syAdAdibhiranabhyupagamAt / tathA ca yatra sarvajJAnAvaraNavilayaH, sa eva bhagavAn sarvajJaH sidhyati / tAlu jJAnasya kathaM sarvaviSayatvaM ? atItAnAgatayo: svarUpA'bhAvenobhayasvarUpaviSayatA'bhAvAditi cet ? na AlekhyA''kArANAmivA'vartamAnasyA'pi vastuno jJeyAkArANAM jJAne sambhavAt / jai gayalatA tadA pratiyogivyadhikaraNajJAnAvaraNadhvaMso jJAnAvaraNakSaya iti pradarzanIyamiti dikU / nanu jJAnAvaraNatvAvacchinnapratiyogitAkAtyantAbhAvasyaiva lAghavena tathAtvamastvityAzaGkAyAM prakaraNakRdAha na tu sarvathA'bhAvarUpa iti / kutaH ? ityAha tasya kvacidapi Atmani syAdvAdibhiH asmAbhiH anabhyupagamAditi / etena klezakarmavipAkAzayaira parAmRSTaH puruSavizeSa IzvaraH' - (yo.sU.1 / 24 ) iti pataJjalivacanamapi pratyuktam, nityanirdoSapuruSe mAnAbhAvAt nityatve sati tAdAtmyasambandhAvacchinnapratiyogitAkA bhAvabhinnatvarUpasyA'tyantAbhAvatvasya janyAbhAvatvalakSaNadhvaMsatva'pekSayA gurutvAcca / dhvastadIyatvasyaivezvaratve tantratvamiti yatra Atmani sarvajJAnAvaraNavilayaH = svavRttiyAvajjJAnAvaraNadhvaMsaH, sa eva AtmA bhagavAn sarvajJa iti sidhyati / asarvajJavAdI zakate nanviti / 'cedityanenA'syA'nvayaH / jJAnAvaraNakSaya-kSayopazamayorevaM siddhatve'pi jJAnAvaraNakSayasaMpAdyasya jJAnasya kathaM sarvaviSayatvaM atItAnAgatavarta mAnavyavahitAtIndriyAdyarthagocaratvaM atItAnAgatayoH vastuno nivRttAjAtatvAt svarUpA'bhAvena nirupAkhyeyatvena, ubhayasvarUpaviSayatA'bhAvAt = vijJAnaviSayobhayAtmaka viSayatvA'sambhavAt / viSayatAyA atiriktatve gauravAt lAghavena viSayaviSayisvarUpatvameveti tadanyatarAjbhAva ubhayAtmakaviSayatAyA evAsattvAt kathaM jJAnasyA'tItAdiviSayakatvaM syAt ? na khalvatIto'jAto vA zatruH samprati saMtarpayatti vivekinaH nAnAgataH zaGkhacakravarttI mahAsaMpatrimittaM viprAnanapAnairutthApayatItizaMkAzayaH / tannirAkuruteneti / AlekhyAkArANAM = Alekhye AkArANAM, ivA'varttamAnasyA'pi vastunaH atItAnAgatapadArthasya jJeyAkAraNAM jJAne sambhavAditi / yathA vidyamAnasya puruSasya AkAro lepyAdau vartate tathA'vidyamAnasya vastuno : hama abhI Azraya nahIM hai / eka jJAnAvaraNa karma kA hamArI AtmA meM dhvaMsa hone para bhI bhAvI kAla meM hama dUsare jJAnAvaraNa karma kA adhikaraNa banane vAle haiN| ataH abhI hamArI AtmA meM jJAnAvaraNa karma kA prAgabhAva rahatA hai / ataeva hamArI AtmA meM rahane vAlA jJAnAvaraNakarmadhvaMsa tAdRza prAgabhAva kA bhinnakAlIna nahIM kahA jA sakatA / magara jisa puruSavizeSa meM bhAvI kAla meM jJAnAvaraNa karma kI adhikaraNatA nahIM hone vAlI hai, usI purupavizeSa meM rahanevAlA jJAnAvaraNakarmadhvaMsa hI svasamAnAdhikaraNa ( jJAnAvaraNadhvaMsAdhikaraNavRtti) svapratiyogisajAtIya (jJAnAvaraNakarma) pratiyogikaprAgabhAvakAlIna nahIM hone se jJAnAvaraNakarmakSayAtmaka siddha hogA / magara kSaya kA artha sarvathA abhAva yAnI jJAnAvaraNakarmAtyantAbhAva aisA nahIM hai, kyoMki hama syAdrAdI ne kisI bhI AtmA meM doSAtyantAbhAva trikAliedopazUnyatva kA aMgIkAra nahIM kiyA hai / matalaba ki ' anAdi kAla se jisa AtmA meM dopa nahIM hai, usI AtmA meM sarvajJatA hai' aisA hama nahIM mAnate haiM, kyoMki sabhI jIva anAdi kAla se doSa (= jJAnAvaraNa karma) se yukta hote haiM aura bAda meM ratnatrayAdi kI ArAdhanA ke bala se jJAnAvaraNakarmakSaya dvArA kevalajJAna = saMpUrNa jJAna ko prApta karate haiN| jisa AtmA meM jJAnAvaraNa karma kA pradarzita kSaya rahatA hai, vahI sarvajJa yAnI kevalajJAnI bhagavaMta hai, yaha siddha hotA hai / atItaviSayaka pratyakSa mumakina naMnu jJA. iti / yahA~ yaha samasyA mu~ha phAr3e khar3I rahatI hai ki 'atIta padArtha vinaSTa hotA hai aura anAgata padArtha anutpanna hotA hai, isalie unakA vartamAna kAla meM koI svarUpa hI nahIM hai / taba ve jJAna ke viSaya kaise bana sakate haiM ? kyoMki viSayatA to jJAna aura viSaya ubhayAtmaka hone se viSaya na hone para ubhayAtmaka viSayatA bhI nahIM ho sakatI / isa taraha pratyakSa meM atIta anAgatavastugocaratA nAmumakina hai, to phira trikAlavartI saba padArtha kA viSayakatva to kaise mumakina hogA ? ataH jJAnAvaraNa ke kSaya se sarvaviSayaka jJAna kI kalpanA nahIM kI jA sakatI' - magara isakA yaha samAdhAna hai ki jaise atItAdi puruSa kA AkAra Alekhya citra meM hotA hai ThIka vaise hI bhavartamAna = atItAdi vastu kA AkAra ->> = = -
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ ---- - 457 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDa 2 - kA.5 * digambaranayena sarvaviSayakajJAnasiddhiH ** athA''lekhye na puruSAkAraH, karacaraNAdirUpasya tasya puruSa eva bhAvAt, tatra 'puruSa' iti dhIstu sAdRzyajJAnadoSAdinibandhatatvAdadhamarUva, tathA ca jJAne'pi na jJeyAkAra iti cet ? na, na hi vayaM jJeyatadAtmAnaM AkAraM jJAne brUmaH, yena sAkAravAdapakSanikSiptaM dUSaNaM = jayalatA * jJeyAkArA jJAne'pi sambhavantIti nAtItAdigocaratvaM pratyakSe bAdhituM zakyate / yaccoktaM -> "vijJAnaviSayobhayAtmaka viSayatvaM' - tadasat viSayatAyA jJAnarUpatve 'ghaTavadbhUtalami' syAdijJAnanirUpitAnAM ghaTabhUtalAdivRttiviSayatAnAmabhedApattyA tAdRzajJAnAntaraM 'baTaprakArakajJAnavAnahami' tyAdipratItivad 'bhUtalaprakArakajJAnavAnahami'tyAdipratItiprasamAt, ghaTaniSThaprakAratvA''khyatajjJAnasvarUpaviSyatAyA va bhUtalavRttitvAta, evaM 'ghaTapaTAvi' tyAdisamUhAlambanadhiyo bhramatvApattizca / viSayasvarUpatve ca 'ghaTabhUtalasaMyogA' ityAdyAkArakasamUhAlambanaviziSTabuyorvelakSaNyAnupapatteriti vijJAnaviSayAbhyAmatiriktameva viSayatvamityananyagatyA svIkartavyam / ato na viSayAHsattve tAdRzajJAnAkArA'sambhavaH, yogyatAyA eva tadAkSepakatvAt / na ca jJAnAkAratA kathaM siddhA ? iti vAcyam, ghaTatvAdiprakAratAnirUpitaghaTAdivizeSyatAsthAnAbhiSiktAyA ghaTAdyAkAratAyAH 'sAgAre nANe havaI' ityAdhAgamasyArasyenA'bhyupagatatvAt / tathA ca nA'tItAdigocaratAyA nirUpakatvasaMsargeNa jJAne'sambhava iti phalitam / paraH zaGkate- adheti / 'cedi' tyanenA'syAnvayaH | Alekhye = lepya-pratimAdI vastuto na puruSAkAraH, kutaH ? ityAha - karacaraNAdirUpasya tasya = puruSAkArasya puruSe eva bhAvAt = sadbhAvAt / 'tarhi Alekhye puruSabudbhiH kiMnibandhanA kiMrUpA ca' ? ityAzaGkAyAmAha - tatra = Alekhye, 'puruSa' itithIH = puruSatvaprakArikA budbhistu sAdRzyajJAnadoSAdinivandhanAt = saMsthAnAdisAdRzyadhI-bhedAgrahAdidoSa-tAdAtmyA''ropAdinimittakatvAt, bhramarUpA = tadabhAvavati tatprakArakatvA'vagAhityena viparyayAtmikA eca / na tu prametyevakArArtha: 1 tata: kiM ? ityAzaGkAyAM nigamayati - tathA ceti / yathAlekhya na puruSAkAra tathA ca, jJAne'pi na jJeyAkAraH asti, tasya jJeyavRttitvAt, ajJeyAkAre'pi jhAne jJeyAkAratvena bhAnAdbhamatvameveti nAtItAnAgataviSayakatvaM jJAne sambhavati / atItAdipuruSIyakaracaraNAdirUpajheyAkArANAM jJAnavRttitve yogAcAramatapravezaprasaGgAditi prakRte nirgalitazaGkAbhiprAyaH / samAdhatte - neti / na hIti / 'bUma' ityanenAinvIyate / jJeyatadAtmAnaM = jJeyAtmakaM AkAra = jJeyAkAraM jJAne maH, yena kAraNena sAkAravAdapakSanikSiptaM = yogAcAramatapraviSTaM, dUSaNaM duruddharaM syAt / tarhi kIdRzo jJeyAkAro bhI pratyakSa jJAna meM ho sakatA hai| isameM koI kSati nahIM hai| isalie jJAnAvaraNakSaya se sarva viSayaka jJAna kI kalpanA yadhArtha hI pratIta hotI hai| athAle. iti / yahA~ yaha zaMkA ho ki -> "citra meM puruSAkAra kA jo dRSTAnta batAyA gayA hai, vahI asiddha hai, kyoMki puruSAkAra kA matalaba hai hAtha, pA~ca Adi / tAdRza puruSAkAra to vAstavika puruSazarIra meM hotA hai, na ki usakI pratimA, citra Adi meM / pratimA Adi meM hone vAlI 'yaha purupa hai' ityAgAkAraka buddhi to bhramAtmaka hI hai, kyoMki sAdRzyajJAna, puruSabhedA'grahAtmaka doSa Adi kI bajaha vaha buddhi utpanna hotI hai| isalie pratimAdi meM puruSatvaprakAraka buddhi ke kara-caraNAdisvarUpa puruSAkAra kI siddhi nahIM ho sakatI, dopAdi se ajanya buddhi se hI padArtha kI siddhi hotI hai| jaise pratimAdi meM puruSAkAra nahIM hotA hai, ThIka vaise hI jJAna meM jJeyAkAra bhI nahIM hotA hai| vaha to jJeya viSaya meM rahatA hai / ata: atItAdi jJeya padArtha kA AkAra jJAna meM kaise mumakina hogA, jisase sarvaviSayaka jJAna kI siddhi ho sake ? ataH sarvaviSayaka | jJAna kI kalpanA aprAmANika hai, anyathA sAkAravAda kI Apatti AyegI" - OM jJAnAtmaka jJeyAkAra kA jJAna meM svIkAra OM na, na. iti / to yaha bhI asaMgata hai, kyoMki hama syAdvAdI jJeyatadAtmaka = jJeyA'bhinna AkAra kA jJAna meM svIkAra * nahIM karate haiM, jisakI vajaha sAkAravAda kI Apatti ho aura usakI vajaha sAkArayAdamata = yogAcArapakSa meM prApta doSa kA uddhAra bhI hamAre pakSa meM muzkila ho / kintu hama to jJAna meM jJAnatadAtmaka = jJAnAbhinna AkAra ko mAnate haiM / Azaya yaha hai ki jJAna meM rahane vAlA jheyAkAra yadi jJeyA'bhitra mAnA jAya tara to bAhya vastu kA lopa, jJAnAdvaita Adi aneka doSa prasasta hote haiM, jo sAkArajJAnabAdI yogAcAra bauddha ke mata meM prasakta hote haiN| magara hama jJAna meM rahane vAle jJeyAkAra ko jJAnA'bhina mAnate haiN| ataH jJeya kI jhAna meM vRttitA ke mUlaka doSaparamparA prasasta nahIM hotI hai| yaha ThIka usI
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ * anumAnasaptakena sarvajJasAdhanam * durudaraM syAt kintu jJAnatadAtmAnam / Alekhye'pi svatadAtmaiva puruSAdyAkArI bhAsate na tu puruSAditadAtmA / ata eva 'idamAlekhyaM puruSAkAravana tu karacaraNAdimadi 'tipratItinirvahatIti digambarAH / vastuto jJAnasya sarvaviSayatvaM svabhAva eva pradIpAdevi sarvaprakAzakatvaM, tasya ca jJeyAkArazabdA'vAcyatve'pi na kSatiriti vadanti / (zlo. 1 saMpUrNaH ) OM jayalatA jJAne'bhyupagamyate ? ityAzaGkAyAmAha kintu jJAnatadAtmAnaM - jJAnAbhitra jJeyAkAraM jJAne brUma ityatrA'pyanuSajyate / yadi | jJeyAtmako jJeyAkAro jJAne svIkriyeta tadA yogAcAra matapraveza- tatprayuktadoSaprasaGgaH syAt kintu jJAnAtmako jJeyAkArI | jJAne'GgIkriyata iti nAtItAdigocarajJAnA'sambhavI na vA jJAnAdvaitamatapravezaprasaGgaH / pUrvoktadRSTAntavaiSamyamAviSkaroti Alekhye'pi = pratibhAcitrAdAvapi svatadAtmaiva AlekhyAtmaka eva, puruSAdyAkArI bhAsate, na tu puruSAditadAtmA jJeya| puruSAdisvarUpaH / atraiva kiM vinigamakaM ? ityAzaGkAyAmAha ata eveti / AlekhyAtmakapuruSAdyAkArasyaivA''lekhye mAnAditi / idaM AlekhyaM pratimAdikaM puruSAkAravat na tu karacaraNAdimadi' tipratItirnirvahatIti digambarA vadantIti zeSaH / uktapratIterayogavyavacchedA'nyayogavyavacchedAvagAhitvAdAlekhye svAtmakaH puruSAkAro'vazyamabhyupagantavyaH puruSAdyAtmakaH puruSAdyAkArazca vyavacchedya iti siddhI jJAne'pi jJAnAtmako jJeyAkAraH svIkArya : jJeyAtmakazca zeSAkAro vyavacchedya iti siddhayA kSayIpazamAdinA atItAdigocaratvamapi jJAne sambhavIti na jJAnasya sarvaviSayakatvamasiddhamiti teSAmAkUtam / - = 458 1= jJAnasya sarvaviSayakatvaM na jJAnAvaraNakSayAt kintu jJAnasvAbhAvyAdevetyAzayenAha vastuta iti / jJAnasya sarvaviSayatvaM sarvaniSThaviSayatAnirUpitaviSayitAzAlitvaM svabhAva eva, pradIpAderiveti / Adipadena sUryAnalAdiparigrahaH / yathA pradIpAdiH svabhAvata eva sarvaprakAzaka: tathApi kuDyAdipratibandhake sati na vyavahitAn prakAzayati tadapagame tu tAn prakAzayatyeva tathaiva jJAnamapi svabhAvata: sarvaviSayakaM tathApi tattadrocarajJAnAvaraNe pratibandhake sati na tattatpadArthAn gocarIkaroti tadvilaye tu tAna sarvAn viSayIkarotyeveti nAtItAdiviSayakatvaM jJAne vyAhanyata iti sarvaviSayakajJAnAzraye sarvajJatvaM sidhyatyeva / tasya - sarvaviSayakatvasvabhAvasya ca jJeyAkArazabdA'vAcyatve'pi na kSatiriti / atra 'jJeyAkArazabdavAcyatve'pi' iti yadvA 'jJeyAkArazabdAdvAcyatve'pIti zuddhaH pAThaH syAditi sambhAvyate / tAdRzajJAnasvabhAva eva digambaraiH jJeyAkArazabdena pratipAdyate tadA na doSa ityarthaH / jJAnasya sarvaviSayakatvasvabhAvAnabhyupagame tu 'tAdRzo jJeyAkAraH kathaM jJAne eva na tu kRtyAdI ?' ityatra vinigamanAvirahAt tAdRzasvabhAvAnaGgIkAre tu 'jJeyAkAro jJAnatadAtmako na tu kRtyAdi tadAtmaka' ityasya dikpaTe: vaktumazakyatvAdityAzayaH / prAstu sarvajJatvasAdhanArthaM asti sarvajJaH sunizcitA'sambhavadbAdhakapramANatvAt sukhAdivat |1| kazvidAtmA sakalArthasAkSAtkArI tadgrahaNasvabhAvatve sati prakSINapratibandhapratyayatvAt yad yadgrahaNasvabhAvatve sati prakSINapratibandhapratyayaM tat tatsAkSAtkAri, yathA'pagatatimirAdipratibandhalocanaM rUpasAkSAtkAri, sakalArthagrahaNasvabhAvatve sati prakSINapratibandhazca kazcidAtmA tasmAt sakalArthasAkSAtkArI / na cA'yaM vizeSaNA'siddha hetu:, Agama dvAreNA doSArthagrahaNasvabhAvasyAtmani prasiddhatvAt |2| = taraha upapanna hotA hai jaise citrAdi meM citrAtmaka puruSAkAra rahatA hai| citra meM bhI puruSatadAtmaka puruSA'bhinna aisA puruSAkAra nahIM pratIta hotA hai, kintu citratadAtmaka pratimA se abhitra puruSAkAra kA bhAna hotA hai| ataeva 'yaha citra puruSAkAravAlA hai, na ki kara caraNAdivAlA' isa pratIti kA nirvAha hotA hai| isalie citrAdi meM svAtmaka puruSAgrAkAra ko aprAmANika nahIM mAnA jA sakatA, kintu puruSAtmaka purupAkAra ko, jisakA hama citra meM svIkAra nahIM karate haiM, hI aprAmANika mAnA jA sakatA hai aisA digambarasampradAya hai / H vastuto. iti / vastusthiti kA jaba vicAra kiyA jAya taba to jaise pradIpAdi kA sarvaprakAzakatva svabhAva hai, ThIka vaise hI jJAna kA sarvaviSayakatva svabhAva hI hai| pradIpa kA aisA svabhAva nahIM hai ki vaha ghaTa kA prakAzaka ho aura paTa kA prakAzaka na ho| isI taraha jJAna bhI svabhAvataH sarvavastuviSayaka hotA hai| jJAna ke sarvaviSayaprakAzakatva svabhAva ko jJeyAkAra zabda se vAcya mAnA jAya to bhI koI kSati nahIM hai / ataH jJAnAvaraNakSaya se anItAdisarvArthagocara jJAna kI kalpanA karane meM koI doSa nahIM hai aisA bhI vidvAnoM kA mantavya hai /
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 459 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 kA. 5 * guDazuNThInyAyapradarzanam OM namaH paramAnandakalAkalitakelaye / zrIzasvezvarapArzvAya matpratyUhanivAriNe // 9 // pUrvasUtritAvaSTambhAya dRSTAntamAhuH 'gujhe ho'ti / * jayalatA jJAnatAratamyaM kvacidvizrAntaM tara tamazabdavAcyatvAt parimANatAratamyavat | 3 |, sarve padArthAH kasyacit pratyakSAH prameyatvAt ghaTavat |4|, asti sarvArthasAkSAtkArI anupadezA'liGgA'visamvAdiviziSTadigdezakAlapramANAdyAtmakacandrAdigrahaNAdyupadezadAyitvAt // 5 // jJAnaM kvacidAtmani prakarSavat svAvaraNAnyutkarSe sati prakAzakatvAt // 6 / samasti samastavastu vistAragocaraM vizadaM pratyakSadarzanaM, tagocarAnumAnapravRtteH // -- ityAdi byAcakSate / 'ardhA hi na vijJAne svAkAramarpayanti kintu jJAnamevArthagrAhakatvena pariNamati / tatpariNAmazva vastuno'nekasvabhAvAt, anyathA'rthaparicchedAnupapatteH / na cAtItAdyarthagrahaNaprasaGgaH teSAmasattvAditi vAcyam, sarvathA sattvA'nabhyupagamAt. sataH sarvathA'sattvAprApterasatazcotpAdAnApatteH tadA teSAM vartamAnatvameva / vartamAnA eva hi bhAvAH tathApariNAmenA'tItAdivyapadezabhAjo bhavanti, anyathA vartamAnasyA'pyanupapattiriti bhUta-bhavad-bhaviSyatsakalapadArthavistArabodhakaH sarvajJo'pi suvyava sthita' - ityapi prAhuH / jJAnAvRtikSayaprAptake valAlokazAline / namo'stu satataM tasmai, kAruNyake lizAline || 1 || vakSyamANagranthabhUmikAmAracayati pUrvasUtritA'vaSTambhAyeti / yadA tu nityA'nityatvarUpate' tyAdipUrvakAriko ktArthadAya, dRSTAntamAhuH zrIhemacandrasUraya iti zeSaH / nigadasiddho'yaM kaNThyo'yamityarthaH / tathApi lezato vyAkhyAyate yathaikAkI guDaH kaphasya = = kAraNaM syAt, hiravadhAraNe, nAgaraM kevalaM pittasya kAraNaM nimittaM syAt dvayAtmani dvayorekIkaraNana kRte guDanAgarabheSaje = guDikAvizeSe na doSaH asti, pratyuta puSTyAdiguNaH syAt / taduktaM bhAvaprakAze 'unmIlanI buddhibalendriyANAM nirmUlanI pittakaphAnilAnAM (bhA.pra.pra. khaMDa ) iti / kSemaNo hetu: = - = etatkArikAvyAkhyAnaM syAdvAdakalpalatAyAJcaivam -> 'athoktadoSanivRttirna jAtyantaranimittA kintu mithomAdhurya-kaTukalvotkarSa hAniprayukteti cet 1 na dvayorekatarabalavattve evA'nyA'pakarSasambhavAt tanmandatAyAmapi mandapittAdidoSApattezva / etenetaretarapravezAdekataraguNaparityAgo'pi nirastaH, anyataradoSApatteH anubhavAdhAva | atha militaguzuNDIkSAdena naikaM dravyamArabhyate, vijAtIyAnAM dravyAnArambhakatvAt, guDatva - zuNThItvasaGkaraprasaGgAt kintu kAraNavizeSopanItarasavizeSavad guDazuNThIzrodasamAjAdeva dhAtusAmyAd guNadoSanivRttI iti cet ? samuditaguDazuNThIdravyasyApyekapariNatibhata evopalambhAt, dhAtusAmye rasavizeSavad dravyavizeSasyA'pi prayojakatvAt dravyAdivaicitryAdAhAraparyAptivaicitryopapatteH, anekAnte sAGkaryA'sambhavAt, | nRsiMhavadupapateH / atha samuditaguDazuNThIdravyaM pratyekaguDazuNThIbhyAM vibhinnamekasvabhAvameva dravyAntaraM na tu mitho'bhivyApyAvasthito bhayasvabhAvaM jAtyantaramiti cet ? na tasya dravyAntaratve vilakSaNamAdhuryakaTukatvA'nanubhavaprasaGgAt ekasvabhAvale doSadrayApadAmA hetutvaprasaGgAt ubhayajananaikasvabhAvasya cAnekatvagarbhatvena sarvakatvAyogAt ekayA zaktyobhayakAryajanane'tiprasaGgAt vibhinnasvabhAvAnubhavAcca / tasmAd mAdhurya-kaTukatvayoH parasparAnuvedhanimittame vo bhayado SanivartakatvamAdaraNIyam / nanu jAtyantaratve'pi pratyekadopanivRttiriti na niyamaH, pRthakRsnigdhoSNayoH pittakaphakAritvavat samuditasnigdhoSNasyA'pi bhASasya tathAtvAditi cet ? na, mASe snigdhoSNatvayorjAtyantarAtmakatvA'bhAvAt, anyonyAnuvedhena svabhAvAntarabhAvanibandhanasyaiva tattvAt / atra ca snigdhoSNatvayoH guAphale raktatva- kRSNatvayoriva khaNDazo vyAptyA'vasthAnAt jAtyantarAtmakasnigdhoSNatvazAlini OM nama, iti / isa taraha sarvajJasiddhiparyanta nirUpaNa kara ke pacama kArikA kI vyAkhyA vyAkhyAkAra ne pUrNa kI hai 1 yahA~ madhyamaMgala karate hue prakaraNakAra zrImadjI kahate haiM ki mere vighnoM kA nivAraNa karane vAle aura paramAnanda kI kalA se yukta krIDA vAle zrIzaMkhezvara pAvanArtha bhagavaMta ko namaskAra ho / - - * guDazuNThInyAyapradarzana - zloka & ** - pUrva iti / vItarAgastotrakAra zrImad hemacandrasUrIzvara mahArAjA ne aSTama prakAza kI pA~cavI kArikA meM jo kahA thA ki- ' vastu nityAnitya ho taba koI doSa nahIM hai...' ityAdi, usakA samarthana karane ke lie 6ThThI kArikA meM usake anurUpa | dRSTAnta ko ve hI batAte haiM 'guDo hi... ' ityAdi kaha kara / kArikA kA artha yaha hai ki akelA guDa kapha kA kAraNa hotA
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ * syAvAdakalpalatA-nayarahaspa-dharmasaGgrahaNIvRttyAdisaMvAdaH * guDo hi kaphahetuH syAt, nAgaraM pittakAraNam / bdayAtmaji na doSo'sti, muDanAgarabheSaje // 6 // = =OM jayalatA = ca dADime zleSmapittobhayadoSA'kAritvamiSTameva, "snigdhoSNaM hRdyaM, zleSmapittavirodhi ca' iti vaidyakavacanAditi / idamiha tattvam / tadbhedasya tadekatvA'bhAvAdiniyatatve'pi jAtyantarAnAtmakasyaiva vilakSaNasya tasya tadhAtvAt, vilakSaNaguDatvasya kaphakAritAniyatatvAtra doSaH / etena mayA bhedasAmAnye taniyamaH kalpanIyaH tvayA tu jAtyantarA'nAtmake tatreti gauravamiti nirastam, prAtisvikarUpeNaiva taniyamopapatteriti digiti - (syA.ka.la.sta.7, zlo.48) barttate iti dhyeyam / tadaktaM nayarahasye'pi -> 'ekaikapakSoktadoSApatistu jAtyantaratvA'bhyupagamAnnirasanIyA / daSTA hi vaikalyaparihAreNa tatprayuktAyAH parasparA'nuvedhena jAtyantaramApanasya guDazuNThIdravyasya kaphapittadoSakAritAyA nivRttiH / 'neyaM jAtyantaranimittA kintu midhA mAdhuryakaTukatvotkarSahAninayukte'ti cet ? na, yorekatarabalavattva evA'nyA'pakarSasambhavAt, tanmandatAyAmapi mandapittAdidoSApattezca / etena itaretarapravezAdekataraguNaparityAgI'pi nirastaH; anyataradoSApatteH, anubhavabAdhAcca / atha samuditaguDazuNThIdravyaM pratyekaguDazuNThIbhyAM vibhitramekasvabhAvameva dravyAntaraM na tu mitho'bhivyApyA'vasthitobhayasvabhAvaM jAtyantaramiti | cet ? na, tasya dravyAntaratve vilakSaNamAdhuryakaTukatvAnanubhavaprasaGgAt, ekasvabhAvatve doSadvayopazamA'hetutvaprasaGgAt / ubhayajananakasvabhAvasya cA'nekatvagarbhatvena sarvathaikatvA'yogAt, ekayA zaktyobhayakAryajanane'tiprasaGgAt, vibhinmasvabhAvAnubhavAcca / tasmAnmAdhurya-kaTukatvayoH parasparAnuvedhanimittamevobhayadoSanivartakatvamityAdaraNIyam / ___ nanu jAtyantaratve'pi pratyekadoSanivRttiriti naikAntaH, pRthak snigdhoSNayoH kaphapittavikAritvavat samuditasnigdhoSNasyApi mASasya tathAtvAditi cet ? na, mASe snigdhoSNatvayoH jAtyantarAtmakatvA'bhAvAta, anyonyAnuvedhena svabhAvAntarabhAvanibandhanasyaiva tattvAt / atra ca snigdhoSNalvayorguAphale raktatvakRSNatvayoriva khaNDazo vyAptyA'vasthAnAt, jAtyantarAtmakasnigdhoSNatvazAlini ca dADime zeSmapittobhayadoSAkAritvamiSTameva, 'snigdhoSNaM dADimeM ramyaM, zleSmapittavirodhi ceti vacanAditi sampradAyaH / yadyapi jAtyantaratvaM na pratyekakAryAkAritvena niyataM bhedAbhedena bhedAbhedatryavahArAt tathApi vibhinnadharmayorabhivyApya samAveza evoktanidarzanam' - (na.2. pR.29) ityAdikam / taduktaM dharmasaGgrahaNIvRttI --> "na guDaguNThyormAdhuryaM kuTukalvAnanuviddhaM kaTukatvaM vA mAdhuryAdekAntataH pRthagbhUtaM / nApyanayorekarUpatA kinvitaretarAnavedhato jAtyantaramidama / ataH tadapabhogAta kaphAdidoSAbhAvaH, anyathA kevalaguDaguNThyapabhogAdivatadubhayopabhogAdapi kapha-pittalakSaNadoSadvayapravRddhiH prasajyeta, svasvabhAvAnapagamAt / syAdetat -> naivedaM jAtyantaraM, kiM tarhi ? mAdhuryeNa kuTukalvotkarSahAnirAdhIyate kaTukatvena ca mAdhuryotkarSahAniH / atastatra pittAdidoSAbhAva iti 5tadapyayuktama, ubhayormandatApattAyapi tadupabhogAnmandapittAdidoSasambhavApane: / etena-itaretarapravezato'nyatarekamAdhuryAdyabhyupagamo'pi nirasto draSTavyaH, tatrApyekataradoSApatteH / anubhavabAdhA caivaM prasajyate, yato'nubhUyate tatrA'vigAnena mAdhuryaM kaTutvaJceti / athocyate - pratyekaM guDazuNThibhyAmanyaiva ekarUpA jAti: guzuNThiH kaphapittalakSaNadoSadvayopazamanasvabhAvA janyate / tato | nedamu bhayAtmakaM jAtyantaramiti / tadaktaM - 'tanmUlamanyadevedaM guDanAgarasaMjJitamiti' - tadapyazlIlam, ekAntakasvabhAvAyAstasyAH kapha-pittalakSaNadoSadvayopazamakAritvA'yogAta / sA hi gaDazaSThirekatarasmina kaphopazame pitnopazame vA kAtsnyenopayuktA satI kathamanyatropayujyeta ? svabhAvAntarAbhAvAt / atha ityambhUta eva tasyA ekaH svabhAvo yenobhayamupazamayati tenA'yamadoSa iti cet ? na, itthaM citratAgarbhasya svasvabhAvasya sarvathaikatvAyogAt, anyathA'tiprasaGgato vastuvyavasthAvilopaprasaGgAt / atastatra svabhAvanAnAtvamavazyamurarIkartavyam / taccAnubhUyamAnamA bhuryakaTukatvaguNetaretarAnuvedhanimittam, anyathA mAdhuryakaTukatvayoH svasvabhAvAnapagamena svasvakaphAdidoSakAritApatteH' - (gA.341-pR.207/8) ityAdikam / ___ taduktaM candrasenasUribhirapyutpAdAdisiddhiprakaraNe -> 'guDanAgare guDamAdhuryazakti garatIvratAzaktyA pratihanyate, nAgaratIvratAzaktizvetazyA / tataH pratyekAriNatadravyadvayApekSayA tadanyonyAnurandhe guDanAgarasajJitaM jAtyantaraM tadupatiSThate / jAtyantarAtmakatve ca tasya najjanmA doSo na bhavati / bhASe tu snigdhazakti!SNazaktyA pratihanyate, zItazaktyaiva virodhopalambhAduSNa hai aura akelI zuMThI bhI pitta ko utpanna karatI hai, magara guDa-zuNThI ke mizraNa se banA huA auSaya, jo ubhayAtmaka hai, na to kapha ko utpanna karatA hai aura na to pina ko, ralki donoM doSa kA nirAkaraNa kara ke bala, Arogya Adi kA - -
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 461 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 - kA.6 * syAdrAdaM pratyakAntavAdyAkSepAH * nigadasindo'yaM zloka: / / (zlo. 6 saMpUrNa:) =--...... jayalalatAzakteH / evaM snigdhazaktyA'pi noSNazaktiH pratihantaM zakyA / tato padi mASa: snigdhoSNa: kaphapittakRt syAt tadA kimaniSTamApAditamasmAkam ? yataH svabhAvabhedanibandhanametajjAtyantaratvaM, na cAtra svabhAvabheda iti / 'zaktyapekSaJca tatkAryami'tIcchatA mASasya kaphapittakRttvamupalabhya citrayogizaktiyogitvaM svayameva devAnAmpiyeNA'bhyupagataM bhavatIti kimasmAkamevamapyaniSTamajani ? kiJca, 'kuTukAkaTuka: pAke, vIhSNazcitrako mataH / tadantIprabhAvAttu virecayati sA naram' / / tathA 'kaSAyamadhuraM zAhi hAta laghudIpAm : niyoga bAhira hRdyaM, zleSmapittA'birodhi ca / / kizcidamlaM tu saGgrAhi, kizcidamlaM bhinatti ca / yathA kapitya saGgrAhi, bhedi cAmalakaM tadhA || mUbonmizrA yantritAtmA haridrA, sAtmIkurvan hanti mASena kuSTham / tadvatpeyazcitrakaH zlakSNapiSTaH, pippalyeva pUrvavanmUtrayuktA || ityAdyabhidhIyate vidvadbhiH / tathA ca dravyazaktivaicitryaM dRSTamapalapitumazakyameva" (u.si. pR.165) ityAdikamiti bhAvanIyaM sudhIbhiH / SaSThakArikAvataraNikAmavatArayati -> atheti / virodhazaGkAmiti / virodhazaGkAnirUpaNaM zrIprabhAnandasUrikRtavivaraNa caivama - 'nanu nityAnitya-bhedAbheda-sattvAsattva-sAmAnyavizeSAtmakAbhilApyAnabhilApyAtmake tattve manyamAne durdhara virodhagandhavidhuratA dhurandharatAM dhArayati / tathAhi, . yadi bhedaH tIbhedaH kathaM ? abhedazcettarhi bhedaH kathaM syAditi virodha: za tathA yadi bhedasyAdhikaraNaM tabhadasya na bhavet, adhA'bhedasya tarhi bhedasya na syAcchItoSNasparzavata / na hi yadeva dhUpa-dahanAdikaM zItaM mapalabhyate. tathApratIteramAvAditi vaiyadhikaraNyama 2 / yathA yena rUpeNa bhedastenAbhedo'pi. yenAbhedastena bhedo'pi syAta iti vyatikaraH, 'parasparaviSayagamanaM vyatikara' itivacanAt 3 / tathA yena rUpeNa bhedastena bhedo'bhedo'pi, yena cAibhedastenA'bhedo bhedo pIti sar3akaraH 'sarveSAM yugapagrAptiH saGkara' itivacanAt / tathA yena rUpeNa bhedastena bhedAbhedaH, yena cAibhedastenApi bhedAbhedo'bhyupagantavyaH, anyathA sarvamanekAntAtmakamityasya virodhAnuSaDgAt / tathA ca bhedAbhedAvapi pratyeka bhedAbhedAtmako syAtAm / tatrApi pratyeka bhedAbhedAtmakatvArikalpanAyAmanavasthA syAt / tathA kena rUpeNa bheda: kena cAsbheda: ! iti saMzaya: (bhedAbhedAtmakatve vastuno bhedAtmakamidaM bhedAtmaka vA ? iti nirNayAbhAvAt saMzaya:) 6) tathA bhedarUpamabhedarUpaM vA dRSTaM vastu nAibhyupagamyate, adRSTazca bhedAbhedAtmakaM parikalpyata iti dRSTahAniradRSTakalpanA ca syAt 7-8 / tathA ca paraparikalpitasya vastuno bhAva evaM yuktaH / ki, ki nAnAvastudharmApekSayA sarvamanekAntAtmakaM uta tannirapekSatayA pratyeka sarva vastviti ? prathamapane siddhasAdhyatA, dvitIyapakSe'pi virodhAdirdoSa: 5 / kiJca, kiM krameNa sarvamanekAntAtmakamabhyupagamyate yogapadyena yA ! prathamarakSe siddhasAdhyatA, dvitIyapakSe tu sa eca doSa iti 10 / kiJca, anekadharmAn vastu kimekena svabhAvena mAnAsvabhAvaLa vyApnuyAditi ? yokena tadA teSAmekatvaM vastuno vA nAnAtvaM syAt, ekasyaikatra(1)prabezAditi / atha nAnAsyabhAvastarhi tAnapi nAnAsvabhAvAn kimekena svabhAvena vyApnuyAt nAnAsvabhAvaircA ? / yadyekena tadA sarvadharmANAmekatvaM vastuno vA nAnAtvaM syAt / atha nAnAsvabhAvastarhi tAnapi kimekena svabhAvena nAnAsvabhAvairvA cyApnuyAdityAdi sarvaM vaktavyaM, anavasthA ca 11 / kizca yadi sarva vastvanekAntAtmakamabhyupagamyate, tarhi jalAderayanalAdirUpatA, analAdervA jalAdirUpatA bhavet / tathA ca jalAdyarthino jalAdAvanalAdyanizcAnalAdI pravRnirna syAt, anyonyaviruddhadharmasyApi sadbhAvAt / ko hi nAma vivakSitArthe vivakSitArthakriyAkArirUpamivA'vivakSitArthakriyAkArirUpamupalabhamAno vivakSitArthakriyArthI tatra pravarneta prekSApUrvakArI ? na caivam / vivakSitArthe vivakSitArdhakriyAkAriNyeva vivakSitArtha kriyArthinaH pravRttidarzanAt 12 / kiJca pramANamaSyapramANaM apramANa pramANaM vA bhavet / tathA ca sarvajanaprasiddhapramANA'pramANavyavahArabilopo bhavet 13 / zizca sarvajJo'pyasarvajJaH syAt 143 kiJca sidbhasyApyasiddhatvaM syAt 15 / kiJca yena pramANena sarvasyAunekAntarUpatA prasAdhyate, tasya kuto naikAntarUpatAsiddhiH ? yadi svataH, tarhi sarvasyApi tathA bhaviSyati, kiM pramANaparikalpanayA ? atha paratasnInavasthA 16 / kiJcAnekAntabAdhakaM pramANamasti / tathAhi - bhedAbhedAdiko dharmoM nekAdhikaraNo parasparaviruddhadharmatvAta, zItoSNasparzavaditi / tasmAdekAntarUpameva varivati sthitam' - (dI.sto.vi. pR.75/77) janaka hotA hai| ThIka vaise hI padArtha ko kevala nitya yA kevala anitya mAnane para jo arthakriyAkAritvA'sambhava Adi doSa prasakta hote haiM, ve vastu ko nityAnityobhayAtmaka mAnane para prasakta nahIM hote haiN| isa taraha anekAntavAda kA samarthana muDa zuNThIubhayAtmaka auSadhavidopa Adi lokaprasiddha udAharaNa se bhI kiyA jA sakatA hai| yadyapi prakaraNakAra zrImadjI ne isa kArikA
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ *ekAntavAdikRtAkSepApAkaraNaM prabhAnandasUrivacanaiH * atha nityAnityatva-bhedAbheda-sattvA'satva-sAmAnyavizeSAtmakatvA-milApyAnali- | lApyatvAdidharmANAM svayaM virodhAzakAmudidhIrSavo'bhidadhati -> vdayamiti / -=-=-=-=* jayalatA * ___ tAdRzAnusandhAnavikalAnAmupakArAya atra prakaraNakArIyalyAkhyAnirUpaNapUrvaM zrIprabhAnandasUriskRtavivaraNasthasamAdhAnavacanairevAnantaropadarzitadoSanirAkaraNa kriyate'dhunA / taduktaM tairatatra -> 'ekasmin pRthvI-pRthvIdharAdau vastuni nityAnityAtmakarUpaM dvayaM na viruddham / na ca virodhopalakSitavaiyadhikaraNyAdidoSakaluSam / kathamiti cedityata Aha - asatyamANaprasiddheH / kimapi na tatpramANaM prAmANikammanyaiH pramANIkriyate, yena virodhAdInAM sidbhiH sAdhyate / tathAhi yattAvaduktam 'virodho bAdhaka: syAdi' ti, tadayuktam, paryAyarUpatayA bhedo'bhyupagamyate, dravyarUpatayA cA'bhedaH / tayozcaikatra rUparasayoriva sattvAisattvayoriva vA'virodhasiddheH / pratIyamAnayozca kathaM virodho nAma / sa hyanupalambhasAdhyaH yathA vandhyAgarne stanandhayasya / nanu sattvAsattvayoriveti dRSTAnto'pyasiddha iti cet ? tanna, svadratryakSetrakAlabhAvApekSayA sattvarUpasya, paradravyakSetrakAlabhAvApekSayA cA:sattvasyaikasmin kSaNe sarvasya padArthasya pratyakSAdibuddhI pratibhAsanAt / na khalu padArthasya sarvathA sattvameva svarUpam, svarUpeNeva pararUpeNA'pi sattvaprasagAt / nApyasattvameva, pararUpeNeva svarUpeNA'pyasattvaprasagAt / na ca svarUpeNa satvameva pararUpeNA'sattvam, pararUpeNa vA'sattvameva svarUpeNa sattvam, tadapekSyamANanimitabhedAt / svadravyAdikaM hi niminamapekSya sattvapratyayaM janayati padArthaH, paradravyAdikaM tvapekSyA'sattvapratyayama ityekatvadvitvAdisaDalyAvadekasminpadArthe satcAsattvayorbhedaH / na caikasmina vastuni vastvantaramapekSya dvitvAdisaGkhyA prakAzamAnA svAtmamAtrA prekSakatvasaGkhyAto nAnyA pratIyate / nApi sA svarUpAt tattvato bhinnaiva, asyA'saGkhyeyatvaprasaGgAt / saGkhyAsamavAyAttattvamityapyayuktam, kathazcittAdAtmyanyatirekeNa samavAyasyA'sambhavAt / tasmAt siddho pekSaNIyabhedAtsayAvat sattvA'sattvayorbhedaH / tathAbhUtayozcA'nayorekasmin padArthe pratIyamAnatvAt kathaM virodhaH ? yato dRSTAnto na syAt / 'bhrAnteyaM pratItiri'tyapi mithyA, rAdhakasyA'vidyamAnatvAt / 'virodha bAdhaka ityagyasatyama, itaretarAzrayAnaSaGagAta. sati hi virodhe tenA'syA bAdhyamAnavAda bhrAntatvama. tatazca tadvirodhasiddhiriti / virodhazcA'vikalakAraNasyaikasya bhavato dvitIyasavidhAne'sattvAnnizcIyate, yathoSNasannidhAne zItasya / na ca paryAyarUpeNa bhedasya sannidhAne dravyarUpeNA'bhedasyAbhAva upalabhyate / / kicAunayorvirodha: kiM sahAnavasthAnasvabhAvaH parasparaparihArasthitisvabhAvA vadhyaghAtakasvabhAvI vA ? tatra na tAvatsahAnavasthAnasvabhAvo ghaTate, mRdravyalakSaNe padArthe mRdravyarUpatayA'bhedasya ghaTAdiparyAyarUpatayA ca bhedasyA'dhyakSabuddhau pratIyamAnatvAt / na ca tathApratIyamAnayorapyekana tayorvirodho yuktaH, rUparasayorapi tatprasaGgAt / parasparaparihArasthitisvabhAvo virodho ghaTAdI bhedAbhedayoH sattvAsaJcayorvA rUparasayoriva satoreva nA'sato pi sadasato: sambhavati / vadhyaghAtakasvabhAvo'pi virodho'hinakulayoriva balavadabalavatoH / na ca bhedAbhedayoH sattvA'sattvayorvA balavadanalabadbhAvo dRzyate / na hi yathA nakulena bala-vatA sarvasya vighAta: kriyamANo dRzyate tathA bhedenA'bhedasyA'bhedena ca bhedasya vighAto dRzyate, tathApratIterabhAvAt / bhavatu vA kazcidvirodha iti, tathApyasI sarvathA kathaJcidvA syAt ? na tAvat prathamapakSo ghaTate zItoSNasparzayorapi prameyatvAdinA virodhA'siddheH / ekAdhAratvena caikasminnapi hi dhUpadahanAdibhAjane kvacit pradeze zItasparzaH kvaciccoSNasparza pratIyata eva / athA'nayoH pradezayorbheda eveSyate / bhavatu nAmAnayorbhedaH, dhUpadahanAdyavayavinastu na bhedaH / na cA'sya zItoSNakI vyAkhyA nahIM kI hai, kyoMki yaha kArikA atyanta sarala hai, saMskRtabhASA ke abhyAsI ko par3hane se hI isakA arthamodha ho sakatA hai, nathApi pAThakavarga kI sugamatA ke lie hamane yahA~ saMkSepa meM ukta kArikA kA lezataH nirUpaNa kiyA hai / / 6 / / sAta loka kI vyAsayA 8 milita guDa - zuNThI ke dRSTAnta se eka hI dharmI ko nityAnitya, bhinnAbhinna, sat-asat, abhilApya-anabhilApya mAnA jA sakatA hai| magara yahA~ isa virodhadopaviSayaka zaMkA kA ki -> "nityatva aura anityatva, bheda aura abheda, sattva aura asattva, sAmAnya aura vizeSa, abhilApyatva aura anabhilApyatva ye dharma paraspara virodhI haiN| ataH jahA~ nityatva ho usameM anityatva, jisameM anityatva ho vahA~ nityatva, yatra sattva ho tatra asattva, jahA~ asattva ho vahA~ hI sattva Adi kaise mumakina hogA ? paraspara virodhI hone se unakA ekatra samAveza hI nahIM ho sakatA hai, taba vastumAtra ko nityAnityobhayAtmaka, sadasaTubhayAtmaka %3D %3
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- ----- - - - - -- - 463 madhyamarayAdvAdarahasye khaNTaH 2 - kA.* anekAntavAde bhedAbhedAdivirodhAdinirAkaraNama bdayaM viruddha kA'satpramANaprasiddhitaH / virUdavarNayogo hi dRSTo mecakatastuSu | ---.. .. .. :: : ----- -* jayalatA *----- spadhiAratA nAstIti vaktuM yuktm| adhyakSavirodhAt / tasmAtra sarvadhA bhAvAnAM virodhI paTate / kathaJcidvirodhastu sarvabhAveSu tulyo na bAdhakaH / yaJcoktam -> 'vaiyadhikaraNyaM syAditi' - tadapyasatyam, nirbAdhaM pratyakSabuddhI bhedAbhedayorekAdhikaraNatvena pratibhAsanAt / na khalu tathApratIyamAnayoyadhikaraNyam, rUpassayorapi tAsaGgAt / ubhayadoSo'pi na ghaTate, pratIyamAne kathamubhayadoSo nAma ? nAnAdoSo'pi na syAt / yathaiva hi ghaTAdo bhedo'nubhUyate tathA'bhedo'pIti kathaM nAnAtvadoSaH ? ata eva saGkaranyatikarAvarSi na sta: 1 bhedAbhedayorekasmin padArtha svarUpeNa pratIyamAnatvAt / paJcAktam - 'anavasthA syAt' tadapyanupapannam, vastuna evaM bhedAbhedAtmakatvA'bhyupagamAt, na punarbhedAbhedayordharmayoH / padArthasya tu bhedo dharma evA'bhedastu dharyeveti kathamanavasthA ? na caikAntAbhyupagamo doSAya, samyagnayabiSayasya bhedAbhedasya ca syAdvAdibhirabhyupagatattvAt / saMzayo'pi na yuktaH, bhedAbhedayo: svarUpeNa pratIyamAnatvAt, ekasmin bhedAbhedA'pratIto hi saMzayo yuktaH, kvacit pradeze sthANupuruSatvA'pratItau tatsaMzayavat / calitA ca pratItiH saMzayaH / na ceyaM calitA / tathA dRSTahAniradRSTakalpanA ca na syAt, bhedAbhedAtmakasya vastunaH pratyakSAdipramANabuddhau pratIyamAnatvAt / tata evAbhAvo'pi na yuktaH / yaccoktaM --> nAnAvastudharmA'pekSayA' - ityAdi, tadasatyam, na khalu nAnAvastudharmApekSayakasyA'nekAntAtmakatvamaGgIkriyate, yena siddhasAdhanaM syAta, api tvekasyaiva vastunaH svadharmApekSayA / na ca tatra virodhAdidoSAnuSaGgaH, tasya prAgeva nirAkRtatvAt / yaccoktam - 'krameNe'tyAdi na tadyuktam, krameNA'krameNa cA'nekAntasyA'bhyupagatatvAt / kramabhAvidharmApekSayA hi krameNAkramabhAvidharmApekSayA cA'krameNeti / yahoktam- 'anekadharmAn vastu kimekena svabhAvena vyApnupAnnAnAsvabhAvaiH vA ? ityAdi, tatra naikena svabhAvena nAnAsvabhAvaH vA bhinnavastu bhinnAn svabhAvAn svato vyApnuyAditi jaino manyate, kiM tarhi ? svasvakAraNakalApAdanekasvabhAvAtmaka matamiti / paJcoktam - jalAderapyanalAdirUpatA syAdityAdi-tadapISTameva pramANasya svarUpApekSayA pramANarUpatAyAH pararUpApekSayA cApramANarUpatAyAH syAdvAdinAmiSTatvAt / tato na lokaprasiddhapramANApramANavyavahAravilopa: syAt, uktanyAyena pramANApramANavyavahArasya loke pramANe'pi suprasiddhatvAditi / ___yaboktaM -> 'siddho'pyasiddhaH syAdi'tyAdi - tadapISTameva / asarvajJarUpeNa sarvajJasyA'pyasarvajJatAyA abhyupagatatvAditi, prakArAntareNa tasyA'sarvajJatA na sambhavatyeva, pramANAdhanAditi / yaccoktam -> yena pramANena sarvasyA'nekAntarUpatA prasAdhyate tasya kuto'nekAntarUpatAsiddhiH syAdityAdi' - tatronyate, prameyaM hi dvividhamacetanaM cetanaM ca / tatrA'cetanaM svaparAdhyavasAyavikalaM na svasyaikAntarUpatAmanekAntarUpatAzca paricchettumalam / cetanena tatrA'nekAntarUpatA paricchidyate / cetanaM tu svasyA - ! pyanekAntarUpatAM paricchedayituM samartham / na ca tatrA'paraM pramANamapekSyate, yenA'navasthA syAt / tathA hi - citrarUpaM vastu yena pratyakSeNAnumAnena vA paricchidyate tat svarUpApekSayAtmano bhAvaM pararUpApekSayA cA'bhAvaM paricchinatti, anyathA yathAvadasar3akIrNasvarUpasya grAhakaM na syAta / na caibama, vyAvRttAjyAvRttasvarUpasya pramANasya siddharUpatvAditi / yasya tu kasyacit tatrApi svadarAgamA''hitavAsanAvazAdekAntasamAropaH, so'pi tasya nyAyAntarAnnirAkartavyaH / tathAhi - dhUmAdiliGgasya yathA svasAdhyaM prati gamakatvam, yathA sAdhyAntaraM pratyapi utAnyatheti / yadi gamakatvamevAGgIkriyate, tadA sAdhyAntarasyApi tata eva sidbharliGgAntarakalpanAvaiphalyaM syAt, tata: sarvasyA'pi sAdhyasya siddheriti / uttA'nyathA tarhi yathaikaM liGgaM gamakatvAgamakatvarUpeNA'nekAntarUpam, tathA sarva vastu svaparakAryakaraNasAmarthyAsAmarthenA'nekAntarUpamastu, vizeSAbhAvAditi / yadapyuktam -> 'bAdhakaM pramANamasti, bhedAbhedI naikAdhikaraNAvi' tyAdi - tadapyanupapannam, pakSasya pratyakSeNa bAdhyamAna ityAdi kaise mAnI jA sakatI hai ?" -nirAkaraNa karane ke lie svayaM mUlakAra AcAryadeveza zrImadjI 'dvayaM viruddhaM...' ityAdirUpa meM 7vIM kArikA pradarzita kara rahe haiN| kArikA kA sAmAnya artha yaha hai ki nityatva-anityatva Adi yugala dharma parasparaviruddha nahIM hai, kyoMki ve eka adhikaraNa meM rahate haiN| virodhagrAhaka pramANa prasiddha na hone se virodha asiddha hai, kyoMki mecaka vastu = zabalavarNavAlI vastu meM viruddha varNa kA yoga prasiddha hai /
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ * saptamazlokAnvayadigdarzanam * atra ekA = ekasmin vastuni vyaM na virudamiti na vyAkhyeyaM, virudapadasyaivaikAdhikaraNA'vRttyarthakatvena 'ekA' ityasya punarananvayA''patte:, virudhde ekavRttitvasya bAdhAt, avirude tu tasyA'virudatvaparyavasitasyA'pi tena rUpeNA'siSAdhiSitatvAt, avirudatvaprakArikAyA eva siSAdhayiSAyAH sattvAt / == . .= * jayalavA *----........ tvAtozca kAlAtyayApadiSTatvAta, anuSyo'gnidravyatvAjjalavadityAdivaditi / bhedAbhedayAra kAdhikaraNayana pra tibhAsanAt / na cAinayorviruddhadharmayorapi sato: kApi kSatirIkSyate iti paryAlocya stutikRdapi virodhAbhAvamAha- ' dityAdi / hiH = yasmAt virudbhavarNasambandho mecakavastaSu mizravarNapadArtheSu dRSTaH, paraM na natraitad duSaNakagaghoSaNAnyaSaNApi kartuM pAryate / !! yadi tatrApi vAriDeNDeimADambarapracaNDapANDityapATavanATyazIla: pratyakSAdipramANApapatra kApi yukti: prasmanyata tadA vamapyastu anuSNo'gnidravyatvAt jalavat / arthatatpratyakSabAdhitapakSAnantaraM nirdizyamAnatvena kAlAtyayApadiSTam / AH ! paramabandhA : piba pIyUSayUSam, vayamapi hastamukSipyavameda vadAmaH - bhecakavastuvatpratyakSopapatre'pyanekAnte kA kuyuktiniruktiprapaJcacAturI ? tasmAd virodhAdidRSaNavAraNagaNAdharSaNIyaH parAM prauDharUDhiM prapanno'nekAntakezarI' -(vI.sto.ci. pR.77/81) iti tadIyavyAkhyApradarzanamapi anena kRtaM bhavati / prakaraNakRd vyAkhyAnayati - atreti / prakRtakArikAyAmiti / ekatra = ekasmin vastuni dvayaM = nityatvAnityatvAdidvayaM na viruddhaM iti na vyAkhyeyam / kutaH ? ityAha-viruddhapadasyaiva ekAdhikaraNA'vRtyarthakatvena - ekAdhikaraNAnirUpitavRttitvAbhAvavAcakatvena, 'eko' tyasya padasya ardhasya punaH anancayApatteH = kutrA'pyanvayAsambhavaprasaGgAt / 'viruddhapadArthe eca tadancayo'stviti zaGkAyAmAha - viruddha = viruddhapadapratipAdye ekAdhikaraNanirUpitavRtitvazUnye, 'eko nipadArthasya ekavRttitvasya = ekAdhikaraNanirUpitavRttitvasya bAdhAt na tatra tadanvayaH sambhavati, anyathA 'analavAn analAbhAvavAni' tyAdAvapi tathAnvayabodhaprasaGgAt / ___ nanu na viruddhaM = aviruddham / ekAdhikaraNanirUpitavRttitvazUnyabhinne aviruddhapadapratipAdye 'ekatre tipadArthasya ekAdhikaraNanirUpitavRttitvasyA'viruddhatvalakSaNasya tvancayo na bAdhitaH / tathA ca na 'eko'tyabhidhAnArthasyA'nanvayaprasaGga ityAzaGkAyAM prakaraNakRdAha- aviruddhe = aviruddhapadArthe tu tasya = 'ekatre'tipadArthasya, aviruddhatvaparyavasitasya = ekAdhikaraNaniSThAdhAratAnirUpitAdheyatvalakSaNA'viruddhatvapadArthaparyavasantrasya, anvayayogyatve api tena rUpeNa = aviruddhapadArthavRttitvena rUpeNa, asipAdhayipitatvAt = sAdhayitumanabhimatatvAt / kuta idamajJAyi bhavadbhirityAzaGkAyAmAh - aviruddhatvaprakArikAyA eva sipAdhayipAyAH sattvAditi / idamatrA'bhisaMhitam - uddezya-vidheyabhAvasthale uddezyatAvacchedakadharmavidheyayobhinna- tvameva bhavati, anyathA 'vahimAna vahimAni' tyAdAvapyuddezyavidheyabhAvaprasaGgAt / siSAdhayiSAyAM prakArIbhUtasyaiva vidhayatvaniyamAta prakate aviruddhatvasyaiva bidheyatvamiti nAviruddhasyoddezyatvaM bhavitumarhati, uddezyatAvacchedakasyaiva vidheyatvA''pAtAt / na caivaM bhavati vidheyasyoddezye siSAdhayiyitatvenoddezyatAvacchedakasyApi tadabhinnasyA'siddhatvaprasaGgAt / na hyaprasiddhamuddizya kiJcid vidhIyate pratiSidhyate dA, bandhyAputramuddizya zyAmatvAderapi vidheyatvAdiprasaGgAt / itthazca 'ekatre'tipadArthasyAviruddhatvaphalitasya na viruddhe na dA'viruddhe'nvayo bhavitumarhatIti tadananvayaprasaGgasya durvAratvAt 'ekatra dUrya na viruddhamiti na * uddezyatAvaraleka aura vidheza miA hote haiM * atra. iti / yahA~ yaha jJAtavya hai ki isa kArikA ke pUrvArdha kA aisA artha nahIM lagAnA ki 'eka vastu meM do dharma viruddha nahIM hai, kyoMki aisA vyAkhyAna karane para 'ekatra' pada ke artha kA kahIM bhI anvaya nahIM ho skegaa| isakA kAraNa yaha hai ki 'ekatra' pada kA artha hai ekAdhikaraNavRttitva / isakA viruddha'pada ke artha meM to anvaya = sambandha nahIM ho sakatA, kyoMki viruddha pada kA artha hai ekAdhikaraNa meM avRtti / eka adhikaraNa meM nahIM rahane vAle padArtha meM eka adhikaraNa se nirUpita vRttitA = AdheyatA artha kA sambandha bAdhita hone se 'ekatra' padArtha kA viruddhapadArtha meM anvaya nahIM ho skegaa| yadi 'na viruddhaM' kA artha aviruddha kara ke usameM ekatra' padArtha kA anvaya kiyA jAya to vaha bhI munAsiba nahIM hai, kyoMki yadyapi 'ekatra padArtha ekAdhikaraNavRttitva aviruddhatva artha meM paryavasita - phalita hone se aviruddhapadArtha meM anvaya yogya hai
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 465 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 * kA.7 * ekatra ninyAninyAdipratIteH sArvajanInatvam * kintu bdayaM na virudaM = na parasparAnadhikaraNAdhikaraNakam / tatra hetugarbha vizeSaNamAH 'eko'ti, ekAzrayavRttitvaM tadarthaH / na cA'yaM heturasibdaH, ekauta ghaTAdau nityAnityAdipratIte: sArvajanInatvAt / manu neyaM pramA tatra virodhavAhakapramANaparamparAsatvena viSayabAdhAt / na ca dhamAda vastu =* jayalavA *-..... -- | vyAkhyAmahati / taha kimsvarUpaM tavyAkhyAnaM ? ityAzar3akAyAmAha - kinviti / pakSamAha - drayamiti / nityAnityatvAdiyagmamiti tadartha iti vakSyati / sAdhyaM nirdizati - na viruddhaM = na parasparAnadhikaraNAdhikaraNakamiti / parasparAnadhikaraNaniSThAdhikaraNatAnirUpakabhinnatvaM sAdhyam / tatra = tatsiddhau, hetugarbha = hetughaTitaM, vizeSaNamAhuH zrIhemacandrasUrIzvarapAdA iti zeSaH / 'ekatre'ti ekAzrayavRttitvaM = ekAdhikaraNanirUpitavRttitvaM tadarthaH = vizeSaNavAcakapadArthaH / prayogazcAtraivam - dvayaM na parasparAnadhikaraNAdhikaraNakaM ekAdhikaraNavRttitvAt rUparasayoriva / na ca ayaM = ekAdhikaraNavRttitvalakSaNa: hetuH asiddhaH = svarUpAsiddhidoSagrastaH pakSatAvacchedakIbhUtavaimatyAdhikaraNatAvacchinnanirUpitavRttitvazUnya iti yAvat saMzayatAtparyam / tadapAkaraNe hetumAha - ekatraiveti / evakAreNa bhinnAdhikaraNavyavacchedaH kRtaH / ghaTAdI dharmiNi nityAnityAdipratIteH = nityatvA'nityatva-bhedAbhedAdiprakArakadhiyaH sArvajanInatvAt / tathA ca nityatvAnityatvAdiyugme ekAdhikaraNanirUpitavRttitvasiddhI na svarUpAsiddhikavalitatve hetoriti nAma / ___nanu na iyaM = 'ghaTo drazyatvAdinA nityo ghaTatvAdinA cA'nitya' ityAdisvarUpA pramA / pradarzitapratIterAmAtvasAdhanArtha hetumAha - tatra = nityatvAnityattva-bhedAbheda-sattvAsattvAdidharmayugme, virodhagrAhakapramANaparamparAsattvena tasyA viSayabAdhAditi / nityatvAnityatvAdidharmayugme ekAdhikaraNanirUpitavRttitvA'vagAhitvasya bAdhAdityarthaH / tataH kiM ? ityAha - na tathApi tAdRza anvayatrodha yahA~ isalie nahIM svIkArya ho sakatA ki aviruddhatyarUpa se aviruddha padArtha ko siddha karanA yahA~ grandhakAra ko abhimata nahIM hai / Azaya yaha hai ki yahA~ granthakAra kI icchA abiruddhatvaprakAraka hai, sisAdhayiSA kA prakAra = vidheya aviruddhatva hai aura yahA~ aviruddhapadArtha meM usakA anvaya karane kA matalaba yaha hogA ki aviruddhapadArtha ko uddezya karake aviruddhatva kA vidhAna karanA / magara aisA nahIM ho sakatA, kyoMki taba uddezyatAvacchedaka aura vidheya eka bana jAne se tAdRza anvayatrodha nahIM ho sakatA / prasiddha ko uddezya banA kara aprasiddha kA vidhAna kiyA jAtA hai aura uddezyatAvacchedaka jJAta hone para hI uddezya prasiddha ho sakatA hai| magara vidheya ko hI uddezyatAvacchedaka banAne para vidheya aprasiddha hone se / tadabhinna uddezyatAvacchedaka bhI aprasiddha banegA, phalataH uddezya hI aprasiddha ho jAyegA, taba tAdRza vidhAna kaise ho sakegA ? anyathA 'ghaTo ghaTaH' ityAdi vAkyaprayoga bhI ziSTa banane kI Apatti AyegI / kinnu. iti / isalie sAtavIM kArikA ke prathama pAda kA vyAkhyAna aisA karanA cAhie ki nityatvAnityatvAdi do dharma viruddha = parasparAnadhikaraNAdhikaraNaka nahIM hai| kArikA meM darzita 'ekatra' aisA 'dvayaM' kA vizeSaNa hetugarbhita hai, jisakA artha hai ekAdhikaraNavRttitva / ataH anumAnaprayoga isa taraha hogA ki nityatva-anityatva Adi do dharma paraspara ke anadhikaraNa meM rahane vAle hote nahIM haiM, kyoMki ve ekAdhikaraNa meM rahate haiN| yahA~ do dharma pakSa hai, paraspara ke anadhikaraNa meM avRtitva sAdhya hai aura ekAdhikaraNavRttitva hetu hai / ekAdhikaraNa meM rahanevAle do dharma paraspara ke anadhikaraNa meM hI rahe yaha to kaise mumakina ho sakatA hai ? yahA~ yaha zaMkA karanA ki - "nityatva-anityatva Adi dharma meM, jo pakSa hai, eka adhikaraNa * se nirUpita vRttitA hI nahIM hone se hetu svarUpAsiddhi dopa se kalaMkita hai, taba usake dvArA svAbhISTa sAdhya kI siddhi ': kaise ho sakatI hai - eka dharmI meM jityatvA'nityatvobhayapratIti prAmANika ekatra, iti / bhI nAmunAsiba hai, kyoMki eka hI ghaTa Adi dharmI meM nityattva aura anityatva, bheda aura abheda Adi yugala kI pratIti sabhI logoM ko hotI hai| 'ghaTa mRtva, iyatva Adi rUpa se nitya hai aura ghaTatva Adi rUpa se anitya = nAzapratiyogI hai' ityAdi pratIti to sarvajanaprasiddha hai, jisase eka hI dharmI meM nityatva-anityatva Adi / hotI hai| yahA~ yaha saMkA nahIM karanI cAhie ki -> "yaha pratIti pramA nahIM hai kintu bhramAtmaka hai / yaha pratIti bhramAtmaka
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ * anekAntavAde virodhaparihAraprakAraH * 466 siddhirityAzaGkAyAmabhidadhati asaditi, atra virodha iti zeSaH / satpadaca bhAvaparam / tathA ca virodhe pramANaside rasattvAdeka vRttitvaM nirAbAdhamiti hArdam / na hi jalAnalayoriva tayorvirodha: sAkSAdanubhUyate, rUparasayoriva pratyutaikavRttitvasyaivA''nubhavikatvAt / na vA chAyAtapayoriva parasparaparihAreNa vartamAnatvaM, ekadaivAnubhavAt / nA'pi ghaTa- tadabhAvayorivaikajJAnAnantaramajJAyamAnatvaM, nityatvAdijJAne satyapyanityatvAderjJAnAt / svabhAvato virodhAbhidhAnaM tu svavAsanAmAtravijRmbhitam / * jayalatA ca bhramAd vastusiddhiH, atiprasaGgAt / darzitapratizramatvAM tato nityAnityatvAdidvandve ekAdhikaraNanirUpitavRttitvasiddhiriti svarUpAsiddhidoSasya vajralepAyamAnatvameveti AzaGkAyAM satyAM zrIhemacandrasUripravarA abhidadhati asaditi / satpadaca asacchabdaghaTakIbhUtaM satpadaJca, bhAvaparaM = sattvaviSayakabodhajananecchayoccaritam / tathA ca = saptamyantavirodhapadAdhyAhAre satpadasya sattve lakSaNAyAJca virodhe pramANasiddherasattvAt = nityatvA'nityatvAdivirodhaviSayakapramANasiddhyabhAvAt, nityatvAnityatvAdiyugalalakSaNe pakSe ekavRttitvaM ekAdhikaraNanirUpitavRttitvalakSaNaM liGgaM nirAbAdhaM = na svarUpAsiddhaM iti hArdam / virodhaviSayakapramANasiddhaca bhAvameva prakaraNakRt samardhayati na hIti / zeSaM sugamam / vadhyaghAtakabhAva - parasparapari hArasahAnavasthAnalakSaNaprasiddhavirodhA'sambhave'pi nityatvAnityatvAdidharmayugale svabhAvata eva virodho bhaviSyatItyAzaGkAyAM prakaraNakAraH prAh - svabhAvataH tatra virodhAbhidhAnaM tu prasiddhapratyakSatarkAdipratikUlatvena svavAsanAmAtravijRmbhitaM = ekAntavAdA'hitamithyAsaMskAravRndavilAsamAtram / itthaJcAJca pramANena virodhA'siddhI na hetorekAzrayavRttitvalakSaNasya svarUpAsiddhatvaM, yena nityAnityatvAdI parasparAnadhikaraNAdhikaraNakatvAbhAvAsiddhiH syAditi tAtparyam / - = = - hone kA kAraNa yaha hai ki nityatva- anityatva Adi dharma meM virodhagrAhaka pramANoM kI paramparA vidyamAna hone se ukta pratIti kA viSaya bAdhita hotA hai / virodha kA matalaba yaha hai ki eka adhikaraNa meM avRttitva / nityatva- anityatva Adi dharma meM ekAdhikaraNavRttittvA'bhAva kA pramANa se bhAna hone para ekAdhikaraNavRttitva kI pratIti ke viSaya kA bAdha hone se vaha bhramAtmaka siddha hotI hai / bhrama me se to nityatva-anityatva Adi yugaladharma meM ekAdhikaraNavRttitva kI siddhi nahIM kI jA sakatI" - kyoMki virodhagocara pramANa hI asiddha hai / kArikA meM jo 'asat' zabda hai usakA ghaTaka satzabda bhAvaparaka hai yAnI sattva kA bodhaka hai / ataH asatpada kA artha asattva = avidyamAnatA hogaa| 'birodhe' pada kA adhyAhAra karane para samudita artha yaha hogA ki virodhaviSayaka pramANasiddhi avidyamAna hone se nityatva-anityatva Adi yugala dharma meM hetu 'ekatra' = ekAzrayavRttitva nirAbAdha hai / ataH svarUpAsiddhi doSa kA avakAza nahIM hai / jaise eka dharmI meM agni aura pAnI ke bIca virodha kA sAkSAt anubhava hotA hai, vaise nityatva aura anityatva Adi dharmoM ke bIca virodha kA sAkSAt anubhava nahIM hotA hai, balki jaise rUpa aura rasa meM eka hI ghaTa Adi dharmI se nirUpita vRttitA kA bhAna hotA hai vaise nityatva aura anityatva Adi dharma meM bhI ghaTa Adi eka dharmI se nirUpita vRttitA kA bhI bhAna svarasataH hotA hai| nityatva aura anityatva Adi dharma meM chAyA aura prakAza kI bhA~ti parasparaparihAranAmaka virodha bhI nahIM hai, kyoMki eka hI kAla meM ve eka dharmI meM pratIta hote haiN| eka kAla meM eka adhikaraNa meM rahane vAle dharma meM parasparaparihAra virodha nahIM hotA hai / yahA~ nityatva aura anityatva ke bIca, ghaTa aura ghaTAbhAva kI bhA~ti, eka jJAna ke bAda ajJAyamAnatvAtmaka virodha bhI nahIM hai| matalaba yaha hai ki bhUtala meM ghaTajJAna hone ke bAda anantara kSaNa meM vahA~ ghaTAbhAva kA bhAna nahIM hotA hai aura vahA~ ghaTAbhAva kA bhAna hone para avyavahita uttara kSaNa meM vahA~ ghaTa kA bodha nahIM hotA hai| ataH ghaTa aura ghaTAbhAva paraspara virodhI kahe jAte haiM / magara nityatva aura anityatva ke lie aisI bAta nahIM hai / ghaTAdi meM dravyArthAdeza se dravyatvAdinA nityatva kA jJAna hone para bhI paryAyAryAdeza se ghaTatvAdinA anityatva kA abAdhitarUpa se jJAna hotA hai / isalie nityatva aura anityatva Adi dharma meM ghaTa aura ghaTAbhAva Adi kI bhA~ti virodha kA udbhAvana nahIM kiyA jA sktaa| yahA~ yaha to nahIM kahA jA sakatA ki -> 'nityatva aura anityatva ke bIca svabhAvataH virodha hai' - kyoMki aisA kahanA kevala apane darzana ekAntabAda se Ahita vAsanA kA hI vilAsa hai / isameM koI tarka yA tathya nahIM hai| virodha kA dUsarA koI prakAra hI nahIM hai, jisake anurodha se eka dharmI meM nityatva aura anityatva Adi dharma ke rahane para virodha kA udbhAvana kiyA jaay| vaisA karanA apanI buddhi kI viDaMbanA hai, dUsarA kucha nahIM / pratyayAnAM prakRtyartha... niyama meM pariSkAra kI AvazyakatA
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 467 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 - kA. * pratyayAnAM prakRtyAnvitastrArthabodhakatvaniyamavicAraH * atha pratyayAnAM prakRtyAnvitasvArthabodhakatvaniyamAt kathamasatve paJcamyAnvaya: iti cet ? ta, tavApi 'teSAM mohaH pApAna dADhatya ta:' (.sU.4/9/6) iti sUtra amuDhasyetarotpattyabhAvAdityarthakaraNena nipAtAdyAtiriktasthala evaM vastuta: prakRtitvaM nekamiti viziSyaitadavyutpattisvIkAre'tra neyaM vyutpatti: kintu bhivetyapi, bodhyam / atha uktayA'nayA dizA navayo dRSTacara iti ta ? tAtparyasattve kimadarzanamAtreNa ! =* jayalatA na naiyAyikaH zaGkate - adheti / 'cedityanenA'syA ncaya: / pratyayAnAM svAdInAM prakRtyaryAnvitasvArthabodhakatvaniyamAta = svaprakRtipadArthAMncitasvArthabodhajananavyutpatteH kathaM asatve - paJcamI vibhaktyaprakRtibhUtA'satpadArthe, paJcamyAnvayaH = pramANaprasiddhiprakRtikapaJcamyarthasyAnvayaH pramANaprasiddhayasattvAdityanvayabodhaH pradarzitaniyamavirodhAnnaiva svIkartuM yujyata iti parAbhiprAyaH / prakaraNakRttatrirAkarute - neti / taba = naiyAyikasya api 'teSAM mohaH pApIyAna nAmUDhasyetarotpatte' riti sUtre = nyAyasUtracaturthAdhyAyasUtre, 'amUDhasyetarotpattyabhAvAdityarthakaraNeneti / pradarzitasUtre 'teSAM = rAgadveSamohAnA rAgamohayordeSamohayo; madhye mohaH pApIyAn = balavadveSaviSayaH, amUDhasyetarotpattyabhAvAdi' tyoM vyAkhyAtaH / atra paJcamIvibhaktiprakRtibhUtamutpattipadaM na tu naJpadaM tathApi najAbhAvenA'nvitapaJcamyAnvayasyA'bhyupagatatvena na tAduniyamasya sArvatrikatvaM kalpanAmarhati / prakRtavyAkhyAnabalena nipAtAyaoNtiriktasthala evaitaniyamasvIkArAditi / amAvasya nipAtArthatvena tadanvitapaJcamyardhAnvayasya tAdRzavyutpaniviSayAtikrAntatvAnnAyaM doSaH, pratyayArthe prakRtinipAtAdyatiriktAnciyo'vyutpanna ityevoktaniyamatAtparyAt / / ata eva 'nAnupamRdya prAdurbhAvAta' (nyA.sU. 4/1/) itpatra nyAyasUtre anupamRdya prAdurbhAvAbhAvAdityoM vyAstyAtaH / IdRze sthale prakRtyAnvitanArtha-vibhaktyarthayoranvayasvIkArAt / tatazca pramANaprasiddhavyasattvAditi nyAralyAnaM sAdhveva / paJcamyardhazcAtra | jJAnajJApyatvaM yathA vahnimAn dhUmAdityatra dhUmajJAnajJApyayahnimAnitiyat / vastutaH prakRtitvaM naikaM ananugatatvAditi viziSya = vizeSarUpeNa, etadvyutpattisvIkAre = pariSkRtaniyamAGgIkAra, atra = asatpramANaprasidbhita iti sdhale, na iyaM = 'pratyayAnAM prakRtyAnvitasvArdhabodhakatvarUpA vyutpattiH kintu bhinnaiva - prakRtyAnvitanaJartha-vibhaktyarthAnvayaniyamarUpaiva ityapi bodhyam / tatazca na prakRte kSatirityarthaH / paraH zaGkate-atheti / uktayA anayA - prakRtpardhAnvitanaJarthavibhaktyardhayoranvayaniyamarUpayA, dizA nAncayo dRSTacaraH prakRtyAtiriktAnvitapratyayArthaprakArako'nvayaH pUrvamadRSTa iti nAyaM saGgata iti zaGkAzayaH / prakaraNakAraH samAdhatte- tAtparyasattve adha pra. iti / yahA~ yaha zaMkA kI jAya ki -> "asatapramANaprasiddhitaH meM paMcamI vibhakti prasiddhipada ke anyavahita uttara meM hone se vaha usakI prakRti hai, na ki 'asat' pada / zAbdabodhasthalIya yaha maryAdA hai ki pratyaya apane prakRtibhUta pada ke artha se ancita :- yukta hI apane artha ke bodhaka hote haiM / ataH paJcamI vibhakti ke artha kA anvaya asatpada ke artha asattva meM nahIM ho sakatA, kintu svaprakRttibhUta prasiddhipada ke artha meM hI ho sakatA hai| magara yahA~ to 'virodhaviSaya pramANa prasiddhi nahIM hone se' aisA arthaghaTana kiyA gayA hai, jisa meM asattva = abhAva meM paMcamI vibhakti ke artha kA anvaya jJAta hotA hai, jo uparyukta niyama ke viruddha hone se tyAjya hai" -- to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki 'teSAM mohaH pApIyAn nAmUDhasyatarotpatteH' isa nyAyasUtra kI vyAkhyA aisI kI gaI hai ki 'rAga, dveSa va moha meM mohaH pApiSTa hai, kyoMki moha se rahita ko rAga aura dveSa kI utpatti nahIM hotI hai / isa nyAyasUtravyAkhyA meM utpattizanna ke uttara paMcamI vibhakti ke artha meM prakRtibhUta utpattipada ke artha kA anvaya na mAna kara aprakRtibhUta 'na'pada ke artha abhAva kA anvaya karane se uparyuna niyama dupita hone se nipAtAtirikta sthala meM hI tAdRza niyama kA svIkAra kiyA gayA hai| ukta sUtra meM 'na'pada nipAna hai tathA 'asat' pada meM anipAta hai, jisakA artha abhAva hotA hai / ataH abhAvAtmaka nipAtArtha se, jo prakRta meM ubhayatra paMcamI vibhakti ke prakRti pada kA artha nahIM hai, ancita paMcamI vibhakti ke artha kA bhAna hone meM koI bAtha nahIM hai / pariSkRta niyama ke anusAra tAdRza vyAkhyA mAnya ho sakatI hai| vAstavikatA no yaha hai ki prakRti meM rahA huA prakRtitva bhI eka nahIM hai, isalie uparyukta niyama kA vizeSarUpa se svIkAra karanA hogA, jo 'asanpramANaprasiddhitaH' isa sthala meM prApta nahIM hai, kintu usase bhinna vyutpatti hI yahA~ prApta hai| ataH asatva = abhAva meM paMcamI vibhakti ke artha . :'. .....'." - : - -- ..
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468 *dvayapadArthavicAraH* anyathA 'nAmUDhasyetarotpatte'rityatrApyetatyaryanuyogApAtAt / nanu 'bdayaM na virudami'tyatra sindasAdhanaM, rUpasAdibdaya(?yA)virodhe parasyA'pyavivAdAt / vdayasAmAnye virudabhedaH punarasambhavI gotvAzvatvayoreva tadabhAvAditi cet ? na, mA dayapadasya forallnatyatvAdiyugmatAtparyakatvAt / / =========AyalatA *=1 = tathAvidhAnvayabodhajananaprakArakavakveicchAsatvadazAyAM, kimadarzanamAtreNa ? tena sRtamityarthaH / vipakSabAdhamAha- anyatheti / anyatrA'dRSTacaratvena prakRtyAtiriktAryAnvitavibhaktyarthagocarazAbdabodhA'naGgIkAre, nAmUDhasyetarotpatterityatrApi, kimuta 'asatpra| mANNaprasiddhita' ityatretyapizabdArthaH etatparyanuyogApAtAt = adRSTacaratvapraznaprasaGgAditi / atha dvitvAvacchitrasya yasya kasyacit pakSatvaM tatsAmAnyasya vA ? ityevaM vikalpayugalamatra samajambhata ityAzayena paraH zakate nanviti / cedityanenA'syAnvayaH / prathamavikaNe Aha- 'dvayaM na viruddhami tyatra siddhasAdhanamiti / kutaH / ityAha - rUparasAdidvayA'virodhe parasya = prativAdinaH apyavivAdAta = vipratipattyabhAvAta / siSAdhayiSAvirahaviziSTasiddheH sattvena paznatAvirahAnna yatkiJcidvaye viruddhabhedalakSaNasAvyaprakArakAnumiteH sambhava iti parAzayaH / dvitIyavikalpe Aha-dvayasAmAnye = dvitvAvacchinne viruddhabhedaH = avirodhaH punarasambharI, kutaH ? ityAha- gotvAzvatvayoreva tadabhAvAt = virudbhabhinnatvavirahAta, evakArocyogavyavacchedArthaH / na hi gotvAdhikaraNe'zvatvaM tadadhikaraNe gotvaM vA vartamAnaM kadApi kenA'pi dRSTamiSTaM vA / dvitvaJcA'trA'pekSAbudbhivizeSaviSayatvarUpaM bodhyaM na tu saGkhyAguNAtmakaM, tena rUparasAdI gotvAzvatvAdI ca guNatvAvacchinnapratiyogitAkAlyantAbhAvasattve'pi na atiH / vikalpadyavidhuritatvena na prakRtAnumitisambhava iti parAbhiprAyaH / / prakaraNakArastamapahastayati- neti / atra = anumAnaprayoge dvayapadasya pakSapratipAdakasya nityAnityatvAdiyugmatAtparya - katvAt = nityatvA'nityatya-bhedAbheda sattvAsattvAdiyugalaparatvAt / tathA ca na parasya siddhasAdhanaM, pakSatAvacchedakAvacchaMdana tatsAmAnAdhikaraNyena vA viruddhabhedasya 'pareNA'naGgIkRtatvAt / na bA'sambhavaH gotvAzcatvAdiyugmasya pakSAnantarbhAvAt / pakSatAbacchedakaca prakRtavicArAnukUlavivAdaviSayatvamityAdikaM svayamahanIyam / kA anvaya ho sakatA hai| yahA~ yaha zaMkA karanA ki -> 'Apane jo anvaya batAyA hai, vaha anyatra isa rIti se nahIM dekhA gayA hai, ataH upadarzita anvaya kaise mAnya kiyA jAyegA ?' -bhI nAmunAsiba hai, kyoMki anvayabodha to tAtparya = vaktA kI icchA ke anusAra hI hotA hai| yahA~ para 'virodhaviSayaka pramANa prasiddha na hone se aisA mUlakAra kA tAtparya hone se usake anusAra hI arthaghaTana karanA cAhie / anyatra tathAvidha anvayabodha na hone se kyA ? tAtparya ho to tathAvidha anvayabodha ho sakatA hai| anyathA 'nAmUDhasya itarotpatteH' yahA~ bhI yaha samasyA to hogI ki 'paMcamI vibhakti ke artha kA svaprakRtibhinna 'na pada ke artha se ancita ho kara bhAna kaise ho sakegA ?' / isalie mAnanA cAhie ki anyatra aprasiddha bhI ancayabodha nAtparya ke bala se ho sakatA hai / ataH upadarzita vyAkhyAna yukta hI hai - yaha phalina hotA hai / 0 si.sAdhanadoSa kA parihAra nanu dU. iti / yahA~ yaha zaMkA ho ki -> "do dharma aviruddha hai yAnI do dharma meM aviruddhatvAtmaka sAdhya ko siddha karane ke lie Apane uparyukta anumAna kA pradarzana kiyA hai| magara yahA~ to siddhasAdhana doSa hogA, kyoMki rUpa aura rasa Adi do dharma eka ghaTa Adi adhikaraNa meM aviruddha hote haiM, yaha to prativAdI bhI mAnate haiN| ataH siddha kA hI sAdhana karane se ukta anumAnaprayoga nirarthaka hai, piSTaSepaNatulya hai| yadi sabhI do do dharma meM avirodha ko sAdhya banAyA jAya to yaha asaMbhava hI ho jAyegA, kyoMki gotva-azrasva Adi do dharma meM hI aviruddhatva = viruddhabheda = ekAdhikaraNavRttitva bAdhita hotA hai / gotva gAya meM rahatA hai aura abatva azva meM rahatA hai, na ki donoM eka adhikaraNa meM rahate haiM / ataH na to dvitvasAmAnAdhikaraNyena anumiti ho sakatI hai aura na to dvitvAvacchedena anumiti ho sakatI hai" -'to yaha nAmunAsiba hai, kyoMki yahA~ 'dvayaM' zabda se nityatva-nityatva, bheda-abheda Adi yugala kA grahaNa karane kA tAtparya hai / ataH yahA~ prativAdI naiyAyika Adi kI ora se siddhasAdhana dopa kA udbhAvana nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki unake matAnusAra eka dharmI meM nityatva anityatva Adi pugala dharma kA samAveza asiddha hai / evaM asaMbhava doSa bhI aprasakta hai, kyoMki gotvaazvatva Adi dharma meM aviruddhatva ko siddha karane kA tAtparya hI nahIM hai| ataH vivAdAspadIbhUta nityatva-anityatva Adi
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ ______. 469 madhyamaspAvAdarahasye khabara, 2 - kA. * 'asatramANaprasiddhata' ityasya nAnAvyAkhyAnirUpaNam * nattasatpramANaprasidita ityatra 'asacca tatpramANa 'ti na samAsaH, ayogyatvAt / / pramANaprasindessaditi samAse tu asatpadasya pUrvopAdAnAnupapattiriti cet ? aA kecit - sato'bhAvo'saditi tatpuruSAdasatvamityarthaH, tatra ca paJcamyAnvayaH, sattve ca pramANaprasidhdaranvayo vyutpattivaicitryAt / vibhaktyantarAvarudaprAtipadikArthe vibhaktyantarArthAnvaya: katha ... *jayalatA samAsAsambhava paraH zaGkate - nanviti / ayogyattvAditi / pramAkaraNatvasya sattvavyApyatvena pramANe'sattvasya tAdAtmyenAsato pAinvayI yogyatvAnna bhavatIti na 'asaca tatpramANazceti karmadhArayasamAsasambhavaH / tatpuruSasamAsasyA'pyasambhava - mAha- pramANaprasiddheriti samAse = tatpuruSasamAse, tu asatpadasya pUrvopAdAnAnupapattiH avyayIbhAvasamAsAdAdeva pUrvanipAtasambhavAta, tatpuruSe saMkhyAvAcakapadasyaiva pUrvanipAtasambhavAt / na ca prakRte evamiti na tatpuruSasamAsasya sambhavaH / dvandvAderapi na sambhava iti asatpramANaprasiddhita ityatra kaH samAsaH ? iti paryanuyogasya duruddharatvamiti zaGkAzayaH / atra samAdhAnabArtAyAM, kecit bidvAMso badanti- saho'bhAvaH = asaditi tatpuruSAt = SaSThItatpuruSasamAsAta, | asatpadasya asattvamityarthaH / tatra ca = asattvArthe hi paJcampardhAnvayaH, asattvapratiyogini sattve ca pramANaprasiddheH arthasya anvayaH = sambandhaH, kutaH ? ityAha-vyutpatticicyAt = niyamavizeSAt / tatazcA'satpramANaprasidritaH ityasya pramANaprasiddhisattvapratiyogikAtyantAbhAvAdityarthaH / __nanvevaM sati pramANaprasiddhipadArtha SaSThyarthAndayo na syAt tavAcakapadasya paJcamIvibhaktyavaruddhRtvAdityAzayena kazcicchaGkatevibhaktyantarAvaruddhaprAtipadikArthe = vibhaktyantareNAvaruddhasya prAtipadikasya = nAmnaH artha. vibhaktyantarArthAnvayaH = vibhaktyantarasyA'rthasya sambandhaH kathaM ? prAtipadikArthe svavAcakapadA'jyavahitottaravibhaktyardhasyaivA'nvaya iti niyamAnna paJcamIvibhaktyantapramANaprasiddhipadArthe SaSThIvibhaktyarthAnvayasya yuktatvamiti zaGkAbhiprAyaH / dharma ko pakSa banAne meM koI doSa nahIM hai - yaha phalita hotA hai| K. 'asatpramANaprasidivaH' yahA~ samAsavivAra nanyasa. iti / 'asatpramANaprasiddhitaH' kA artha 'pramANa prasiddhi kA abhAva hone se aisA karane para bhI yaha samasyA to yahA~ mu~ha phAr3e sar3I hai ki yahA~ kisa prakAra ke samAsa kA aMgIkAra kiyA jAya ? kyoMki 'asaca tatpramANaM ca' arthAt 'asat aisA pramANa' ityAkAraka vigrahavAlA karmadhAraya samAsa to 'asatpramANa' pada meM nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki yaha samAsa ayogya hai / eka ora pramANa bolanA aura dUsarI ora use asat = avidyamAna kahanA yaha kaise ho sakatA hai? pramANa ho to use asat kaise mAnA jA sakatA hai aura asat ho use pramANa kaise kahA jA sakatA hai ? ataH karmadhAraya samAsa ayogya hai| yadi yahA~ 'pramANaprasiddharasat' yAnI 'pramANaprasiddhi se avidyamAna' aisA vigraha bAlA paMcamI tatpuruSa samAsa mAnA jAya to 'asat pada kA pUrvanipAta nahIM ho sakatA, kyoMki paMcamI natpuruSa samAsa uttarapada pradhAna hai / magara mUlakArazrI ne kArikA meM asatpada kA 'pramANaprasiddhitaH' ke pUrva meM grahaNa kiyA hai / ataH tatpuruSa samAsa kA bhI aMgIkAra nahIM kiyA jA sakatA / indra, bahuvrIhi, dvigu, avyayIbhAva Adi samAsa kI to koI saMbhAvanA hI nahIM hai| ataH 'asatpramANaprasiddhitaH' yahA~ kisa samAsa ko mAnya kiyA jAya ? yaha prazna jyoM kA tyoM banA rahatA hai / atra keci. iti / yahA~ uparyukta ulajhana ko haTAne ke lie amuka vidvAnoM kA yaha kathana hai ki - "sataH abhAvaH = asat aisA tatpuruSa samAsa karane para asatva artha prApta hotA hai / sat ke abhAva kA matalaba asattva hI hotA hai| isa asatva padArtha meM pramANaprasiddhitaH pada meM rahI huI paMcamI vibhakti ke artha kA anvaya hogA / asatva ke ghaTaka sattva meM vyutpattivizepa se pramANaprasiddhi kA anvaya hogA / ataH 'asatpramANaprasiddhitaH' kA artha hogA pramANa prasiddhi kI vidyamAnatA = sattA nahIM hone se (nityatvAnityatva Adi meM ekAzrayavRttitva nirAbAdha hai)| isa para yaha zaMkA ho ki -> 'pramANaprasiddhitaH meM pramANaprasiddhiprAtipadika ke uttara meM paMcamI vibhakti hai aura Apane 'pramANaprasiddhi kI sanA nahIM hone se' aisA arthaghaTana kara ke paMcamI vibhakti se avaruddha = AkrAnta pramANaprasiddhi pada ke artha meM paSThI vibhakti ke artha kA anvaya kiyA hai| magara aisA anvaya nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki jo prAtipadika anya vibhakti se avaruddha hotA hai usake artha meM dUsarI vibhakti ke ardha kA anvaya nahIM ho sakatA hai to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki 'nAmUDhasyetarotpateH' yahA~ bhI yaha samasyA
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ * ekatrA'vacchedakamedena nityatvAnityatvasamAveza:* | miti cet / tulyamidamanyA / apare tu 'a'iti pratiSedhArthako nipAta:, 'a-mA-no-nA pratiSedhe' ( ) ityanuzAsanAt / tathA ca satpramANaprasidhderabhAvAdityarthaH / pare tu satpadaM bhAvaparaM, virodhasyeti zeSAcca virodhasyA'satve pramANaprasidhderityarthaH / / tathAhi- nityAnityatve na virudhde, minAvacchedenaikA vizeSadarzinA pratIyamAnatvAt saMyoga ==* jayalatA aura pratibandyA samAdadhate - tulyamidaM dUSaNaM anyatra = 'nAmUDhasyetarotpatteri ti nyAyasUtre / utpattipadasya paJcamIvibhaktyantatvena tadarthe SaSThIvibhaktyardhasyA'nvayo'pi kathaM syAt ? tathA cA'mUDhasyetarotpatterabhAvAdityevamanvayo'pyanupapannaH / na caivaM pareNA'pi svIkriyata iti tAdRzaniyame saGkocasyA''vazyakatvena pradarzitanyAyasUtravyAkhyAnabat 'asatpramANaprasidbhita' ityatrApi tathAvidhAnvayasya prAmANikatvamiti tAtparyam / / atraivA'nyamatamAvedayati- apare viti / 'a' iti zabdaH pratiSedhArthakaH = abhAvavAcakaH nipAtaH, 'a-mA-nonA pratipedhe' ityanuzAsanAditi / tathA ca = darzitAnuzAsanabalAcca asatpramANaprasiddhita ityasya satpramANaprasiddherabhAvAdityarthaH / tathA nasanAsanibaMcanAnapaktirityAparavAmabhiprAyaH / atraiva pareSAM matamAviSkaroti- para iti / satpadaM bhAvaparaM = sattvabodhajananecchayoJcaritaM, virodhasyeti zeSAJca - | prakRtopayogyazrutapadakalpanAcca, asatpramANaprasiddhita ityasya virodhasyA'sattve pramANaprasiddheH = virodhAbhAvapramANaprasiddheH ityarthaH virodhasya pratiyogitAsambandhenAisattve. tasya ca viSayatAsambandhena pramANe'nvayaH tasyA'pi viSayatAsambandhena prasiddhAvandhayaH / kathaM tatprasiddhiH / ityAzaGkAyAM pradarzitArthadAyAya vadanti - tathAhIti / nityA'nityatve iti pakSanirdezaH / sAdhya - mAhaH na viruddha iti / viruddhavAbhAvaH sAdhyama / bhinnAvacchedenaikatra vizeSadarzinA pratIyamAnatvAditi hetanirdezaH / saMyoga jyoM ki tyoM banI rahatI hai, utpatti prAtipadika = nAma paMcabhI vibhakti se avaruddha hai aura usake artha kA anvaya paSThI vibhakti ke artha meM kiyA gayA hai, kyoMki 'itara kI utpatti kA abhAva hone se aisA arthaghaTana karane se spaSTa hotA hai ki utpattipadArtha meM SaSThI vibhakti ke artha kA anvaya hotA hai, na ki paMcamI vibhakti ke, jo svAcakapada ke abyavahita uttara meM hai, artha kA anvaya / ukta nyAyasUtra meM jaise uparyukta niyama kA tyAga kiyA jAtA hai ThIka vaise hI 'asatpramANaprasiddhitA' yahA~ bhI pramANaprasiddhi meM paSThI vibhakti ke artha kA anvaya bhI ho sakatA hai| jo samAdhAna naiyAyika kI ora se 'nAmUhasyetarotpaneH' sUtra kI vyAkhyA meM kiyA jAyegA, vahI samAdhAna 'asatpramANaprasiddhitaH' kI vyAkhyA meM bhI samAna hogA / ataH upadarzita dizA se vyAkhyA karanA saMgata pratIta hotA hai"| apare, ini / yahA~ anya vidvAnoM kI yaha rAya hai ki -> 'asatpramANaprasiddhitaH meM 'zabda nipAta hai, jisakA artha pratiSedha = abhAva hai, kyoMki 'a-mA-no-nA pratipedhe' isa anuzAsana se 'a' zabda kA artha pratiSedha = abhAva hai - yaha prApta hotA hai| isalie 'asatpramANaprasiddhitaH' kA artha hogA satpramANaprasiddhi kA abhAva hone se / isa taraha svaprakRti ke artha se ancita abhAva aura paMcamI vibhakti ke artha meM paraspara anvaya karane para uparyukta artha phalita hotA hai - yaha tAtparya hai' -1 pare. iti / dusare manISiyoM kA yaha baktavya hai, ki satapada bhAvaparaka hai yAnI satzanda kA artha sattAvAn nahIM kintu sattA hai / ataH asatpada kA artha asattva = abhAva / 'virodhasya' isa pada kA adhyAhAra karane para artha yaha hogA ki virodha ke abhAva meM pramANa prasiddha hone se arthAta virodhapratiyogikAbhAvaviSayaka pramANa kI prasiddhi hone se nityatva aura anityatva Adi do dharma paraspara avirodhI haiM / yahA~ yaha zaMkA nahIM karanI cAhie ki -> 'virodhAbhAvaviSayaka pramANa kIna hai ? usakA svarUpa kyA hai ?' - kyoMki anumAna prayoga se hI virodhAbhAva kI siddhi hotI hai| vaha isa taraha - nityatvAnityatva do dharma paraspara viruddha nahIM haiM, kyoMki ve vizepadI puruSa se eka dharmI meM bhinna avacchedena pratIyamAna haiM, jaise saMyoga aura saMyogAbhAva / eka hI vRkSa meM zAkhAavacchedena kapisaMyoga aura mUlAvacchedena kapisaMyogAbhAva kI pratIti hone se ve paraspara / viruddha = paraspara ke anadhikaraNa meM hI rahane vAle nahIM hai| ThIka isI taraha eka hI ghaTa meM dravyatAvacchedena nityatva aura | ghaTatvA-vacchedena anityatva pratIyamAna hone se ve eka dharmI meM parasparaviruddha nahIM hai, yaha siddha hotA hai| virodhagrAhaka 34
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 271 madhyamasyAdrAdarahasye khaNDa 2 kA 7 * sattvAsattvavirodhaparihAraH * tadabhAvavat / virodhagrAhakamanumAnAdikaM tvaprayojakatvAda durbalamiti bhAva: / nanu bhavatu prAguktadizA nityAnityatva-bhedAbhedayorekatra vRttitvaM, sattvAsattvAdInAM tu naivamiti cet ? na, satyamiha na sattAjAtimatvaM, jAtyAdiSvapi tadvyavahArAt / nApi tayA sahaikArthavRttitvaM tadapekSayA vRttitvamAtrasyaiva tattvaucityAt, 'abhAva: san' itya (pi) vyavahArAcca / ata eva na prAmANikatvaM vartamAnakAlasambandhitvaM vA tat, atItaghaTe'pi sattvakai jayalatA kai tadabhAvavaditi dRSTAntanirdeza: / yathaikatraiva vRkSe zAkhAvacchedena kapisaMyogaH mUlAvacchedena kapisaMyogAbhAvazca pratIyete iti na viruddhe tathaivaikatra ghaTe dravyatvAvacchedena dhvaMsApratiyogitvalakSaNaM nityatvaM ghaTatvAvacchedena dhvaMsapratiyogitvalakSaNamanityatvaJca pratIyete iti na parasparaviruddha iti bhAvaH / ghaTo ghaTatvena dhvasto na tu dravyatvenA'pIti pratItistu prAgupadarzitava samarthitA ceti na punaH tatrA'smAkaM yatnaH / nityatvAnityatvayoH virodhagrAhakaM anumAnAdikaM tu aprayojakatvAt = vipakSabAdhakatarkAdizUnpatvAta, durbalaM virodhasAdhanAyA'kiJcitkaram / etena bAdha-satpratipakSAdayo doSAH pratikSiptAH / = 'paraH zaGkate- nanviti / cedityanenA'syA'nvayaH | abhyupagamavAdenA''ha - bhavatviti / prAguktadizA prathamakArikAvyAkhyAnAM ktarItyA nityAnityatvabhedayoH yugalayoH ekatra ekasmin dharmiNi vRttitvaM = samAvezaH, sattvAsattvAdInAM = sattvAsattva - sAmAnyavizeSAbhilApyatvAnabhilApyatvAdiyugalAnAM tu naivaM = naikAdhikaraNanirUpitavRttitvamattvaM sattAjAtyAdeH vyApyavRttitvena tadavirodhagrAhakapramANaprasiddhivirahAditi zaGkAzayaH / prakaraNakRttannirAkurute - neti / sattvaM = sattvapadapratipAdyaM iha prakRtavicAre na sattAjAtimattvaM abhimataM kutaH ? ityAhajAtyAdiSvapi sattAjAtizUnyeSu tadvyavahArAt = satpadaprayogAt / 'jAtiH satI, vizeSaH san' ityAdinirAbAdhavyavahAraprasiddheH tatsAdhAraNasattvapadArthakalpanAyA AvazyakatvAnna sattAjAtimattvaM sattvapadapratipAdyam / yadi ca pareNa jAtyAdAvavyAptivyapohAya sattAsAmAnAdhikaraNyaM sattvapadavAcyamityabhyupagamyate tadA''ha nApIti / tayA = sattAkhyajAtyA, saha ekArthavRttitvaM ekAdhikaraNanirUpitavRttitvaM sattvapadavAcyaM jAtyAdeH sattAjAtimati vRttitve'pi tadapekSayA = sattAdhikaraNanirUpitavRttitvApekSayA lAghavena vRttitvamAtrasyaiva tattvaucityAt = sattvapadArthatvIcityAt / itthaJca lAghavena vRttitvasyaiva sattvapadArthatvAbhyupagame'pi jAtyAdiSvapi sattvavyavahAropapatteH na sattayA sahakAdhikaraNavRttitvaM tadarthatvenA'GgIkartumarhatIti bhAvaH / doSAntaramAha- 'abhAvaH san' ityapi vyavahArAca / sattayA sahakAdhikaraNavRttitvasya sattvapadArthatve'bhyupagamyamAne tu jAtyAdyadhikaraNakA bhAvaviSayakasattvavyavahAro na sambhavati, jAtyAdI sattAjAteranaGgIkAreNa tadvRttyabhAve sattAdhikaraNanirUpitavRttitvavirahAt / na ca samavAyatAdAtmyAnyatarasambandhena sattAviziSTanirUpitavRttitvasya tattvamiti vAcyam, tathApi vizeSAdau yo ghaTAdyabhAvaH tadgocarasattvavyavahArAnupapatteH / ata eva na prAmANikatvaM varttamAnakAlasambandhitvaM vA tat = sattvaM, atItaghaTe'pi vinaSTaghaTe'pi, + ekAntavAdipradarzita anumAna Adi meM prayukta hetu Adi aprayojaka vipakSAdhakatarkazUnya hone se durbala hai / ataH unase pradarzita anumAna meM satpratipakSa doSa kA utthApana nahIM kiyA jA sakatA / isalie pradarzita anumAna pramANa se nityatvaanityatva, bheda - abheda, sattva asattva Adi dharma meM paraspara avirodha kI siddhi hotI hai| yaha tAtparya hai / - = bha. iti / yahA~ isa samasyA kA ki eka dharmoM meM pUrvokta rIti se bhale nityatva aura anityatva tathA bheda aura abheda rahe magara sattva aura asattva Adi dharma meM to eka dharmI se nirUpita vRttitA nahIM ho sakatI, kyoMki usameM koI pramANa nahIM hai / jaba ki tathAvidha pramANa nahIM hai taba sattva asattva Adi meM ekadharminirUpita vRttitA kaise siddha hogI ?" <- yaha samAdhAna hai ki yahA~ sattva kA matalaba sattAtmakajAtimattva nahIM hai, kyoMki jAti Adi meM bhI sattva kA vyavahAra hotA hai / sattA hone kI vajaha satpada kA prayoga mAnA jAya to 'jAti: satI, vizeSaH san' ityAdi vyavahAra nahIM ho sakegA, kyoMki unameM sattA nahIM rahatI hai / sattA to kevala dravya, guNa, karma meM hI rahatI hai| ataH sattAjAtimattva ko sattvapadArtha nahIM mAnA jA sakatA / yahA~ yaha nahIM kahA jA sakatA ki 'sattvapada kA artha sattA jAti ke adhikaraNa meM rahanA yAnI sattAadhikaraNavRttitva hai / vaha to jAti Adi meM bhI hai, kyoMki jAti meM svayaM sattA jAti na rahane para bhI jAti to sattA ke adhikaraNa meM rahatI hai / ataH jahA~ jahA~ satpada kA prayoga hogA vahA~ sattA jAti ke sAtha eka adhikaraNa kI vRttitA avazya rahegI, jo sasvapada kA artha hai' - kyoMki sattA jAti ke sAtha ekAdhikaraNa meM rahanA =
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ - * vyadhikaraNadharmAvacchinnAbhAvasvIkAraH * vyavahArAcca / kintu vidhimukhapratyayavedyatvaM sattvaM niSedhamukhapratyayavedyatvacA'satvamiti / / tadubhayamapi ghaTAdau sva-paradravyacatuSTayAvacchedena pratyakSata eva pratIyate / pratIyanti hi pAmarA api 'ghaTaH kapAle sanna tu tantugviti / atha sattA jAtireva pratyakSavedyA yogyatvAnna tu vidhimukhapratyayavedyatvaM, ayogyapatita ---=-=-== * jayalatA ----.-.......... ..... sattvavyavahArAcca / tarhi sattvasyA'sattvasya ca kiM svarUpaM yayorekatra vRttitvasAdhanArthamayamupakramaH ? ityAzaGkAyAmAhakinviti / vidhimukhapratyayavedyatvaM = astitvaprakArakajJAnaviSayatvaM, sattvaM = sattvapadapratipAdyaM, niSedhamukhapratyayavedyatvaM = nAstitvaprakArakadhIgocaratvaM cA'sattvaM = asattvapadAvAnyamiti / tadabhayaM darzitaviSayatAdvayaM api eka dravyacatuSTayAvacchedena pratyakSata eva pratIyate, svadravya-kSetra-kAla-bhAvAvacchedena sattvaM paradravya-kSetra-kAla-bhAvAvacchedena cAsattvaM adhyakSata eva jJAyate / tadeva samarthayati * pratIyanti hi pAmarA api 'ghaTaH kapAle sanna tu tantudhviti / upalakSaNAta 'ghaTaH kAzIyatvena sanna tu prathAgIyatvene tyAdargrahaNam / / atra sopayogitvAt laghusyAdvAdarahasyasthapAThaH dayate / taduktaM tatra -> 'sarvaM hi vastu svadravyAdicatuSTayApekSayA sat paradravyAdicatuSTayApekSayA ca na sat / vyavaharanti hi 'ghaTo'yaM mArttatvena kAzIyatvenA'dyatanatvena raktatvena cAsti, na tu grAvIyatvena prayAgIyatvena zvastanatvena zyAmatvena ceti / nanvetAdRzamasattvaM vyadhikaraNatharmAvacchitrAbhAvaparyavasantramiti cet ? kiM tAratA ? tAdRzAbhAve mAnameva nAstIti cet ? na, 'ghaTatvena paTo nAstIti pratItereva tatra mAnatvAt / yatkiJcidbharmAvacchinnapratiyogitAkatvaM yatra tRtIyAntAllabhyate tatra prakArIbhUtataddharmAvacchinnapratiyogitAkasyaiva vyutpattibalalabhyatvAt / kathamanyathA 'ghaTatvena kambagrIvAdimAnAstI'tyAdipratIterapi prAmANyam ? pratyakSe hi yena rUpeNa pratiyoginAinupalambhaH taddharmAvacchinnA pratiyogitA saMsargamaryAdayA bhAsate, tAdRzadharma eva ca tRtIyAntenollikhyate iti / ghaTAstitvaJca pradezapuJjapariNamanarUpaM mAtatvena na viruddhama / na ca samayakAlasyA'navacchedakatvAd dravyAdicatuSTayadAdhaH, tatra pratItibalAta svasyaiba svAstitvAvacchedakatvAt / atha yadeva svarUpeNA'stitvaM tadeva pararUpeNa nAstitvamiti dvayameva tAbanadarzanIyamiti cet ? nayanamunmIlaya, grAvatvena nAstitvavati padAdI ki mArttatvenA'stitvamupalabdhavAnasi? mAnava-mAtabhinnatvAbhyAmastitva-nAstitvayoH tathApyadvaita palame iti cet ? tatkiM tananimittApekSAkRtavizeSaM jJAtavAnasi ? sAhajikabhedayAcA tu pRthagdratryayorevocitA" - (la.syA.raha. pR.19) iti / paraH zaGkate - atheti / ayogyaghaTitatvena cAkSuSAdyayogyapratyayaghaTitatvena vidhimukhapratyayavedyatvasyApi ayogyatvAt = / cAkSuSAdyayogyatvAt / tataH sattAjAtimattvasyaiva sattvapadArthatvamastu na tu vidhimukhapratyayavedyatvasyeti naiyAyikAbhiprAyaH / - - vRttitva ko sattvapadArtha mAnane kI apekSA vRttitva ko hI sattvapadArtha mAnanA munAsiba hai, kyoMki isameM lAghava hai / dUsarI bAta yaha hai ki 'abhAvaH san' pAnI 'abhAva vidyamAna = vRti hai' aisA vyavahAra bhI hotA hai| magara abhAva meM sarvatra sattA ke adhikaraNa meM vRttitA kA bhAna nahIM hotA hai / jAti Adi meM bhI ghaTAbhAva Adi kA bhAna hotA hai, magara jAti meM sattA jAti nahIM rahatI hai / ataH sattvapada kA artha vRttitvamAtra hai, na ki sattA ke sAya eka adhikaraNa meM vRttitvayaha phalita hotA hai| isalie prAmANikatva yA vartamAnakAlasaMbandhitva ko bhI sattvapadArya nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki vinaSTa ghaTa Adi meM bhI satva kA vyavahAra hotA hai| atIta ghaTa Adi meM prAmANikatva yA vartamAnakAlasaMbaddhatva nahIM hai, phira bhI vahA~ sattva kA vyavahAra hotA hai / isalie yahI mAnanA ucita hai ki vidhimukha jJAna se vegratA hI sattvapadArtha hai aura niSedhamukha jJAna se cegratA yAnI nipathamukha jJAna kI viSayatA hI asattvapadArtha hai / eka hI ghaTa meM svadravya-kSetra-kAla-bhASAbacchedena bidhimukha pratyakSa kI vipayatA aura paradUnya-kSetra-kAla-bhAvAvacchedena niSedhamukha pratyakSa kI vipayatA prasiddha hI hai| AcAla-gopAla yaha pratIti prasiddha hai ki 'ghaTa kapAla (miTTI) meM sat hai, na ki taMtu meM' / isa pratIti se 'kapAlAdena ghaTa vidhimukha jJAna kA viSaya hai aura taMtuavacchedena niSedhamukha pratIti kA viSaya hai| yaha siddha hotA hai| ataH eka hI pratIti se eka ghaTa meM sattva aura asattva kA niveza mumakina hai| ataH unheM paraspara avirodhI mAnanA cAhie / atha sa. iti / yahA~ yaha naiyAyika vaktavya ki -> "sattA jAti hI vidhimukha pratyakSa pramANa se vedya hai, kyoMki vaha yogya hai / cidhimukhapratItivedyatva ko pratyakSa se vega nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki vaha ayogya padArtha se ghaTita hone
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 473 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 . kA. * sAmAnya-vizezatmakavastusiddhiH * | tvenA'yogyatvAditi cet ? na, yogyatAvizeSeNa tAhazasyApi kvacitkasyacida yogyatvAt / evaM sAmAnya-vizeSAtmakatvamapi / svabhAvAdeva hi ghaTo'nuvRttidhiyaM janayati, na tadarthamatiriktasAmAnyakalpanamucitama, yataH tadapyekameva sat paTAdau ki nA'nuvRttidhiyaM !! janayet ? 'dharmitAvizeSeNa tatra tanAstIti cet ? dharmitAvizeSeNaiva tarhi sAmAnyasthAsbugatadhIniyAmakatvaM manvAnastAdAtmyenaiva tasya tathAtvaM kiM nA'bhyupaiSi, tavA'nyonyA . _* jayalatA = prakaraNakArastannirAkaroti - neti / yogyatAvizepeNa = yogyatAvizeSabalena ta dRzasyApi = ayogyaghaTitasyApi kvacit ksy| cit puruSAdeH vizeSajJasya jJAtuM yogyattvAt / 'vinaSTacatrasyA'yaM putra' ityAdI vidoSaNasyA'yogyatve'pi tadviziSTasya yogyatvena yathA kasyacitpratyakSatvaM bhavati tadvadeva prakRte'pi bodhyam / etena sattAjAtizUnyatvameva pratyakSavedyaM na tu niSedhamukhapratya- / yavedyatvaM. tasyAyogyaghATatatvenAiyopavAdityapi parAstam / evaM = nityatvAnityatvAdivirodhagrAhakapramANaprasiddhivirahAt vastuno nityAnityatvAdyAtmakatvamiva sAmAnya-vizeSAnmakatvamapi nirAbAdham / pareNa sAmAnya-vizeSayoratiriktatvasvIkArAttannirAsakRte Aha- svabhAbAdeva hi avadhAraNArthaH ghaTo'nuvRttibhiyaM = 'ayaM ghaTaH', 'ayaM baTa' ityAdyAkArakAnvayabuddhiM janayati iti hetoH na tadartha = anugatapratIti-nirvAhAya. atiriktasAmAnyakalpanaM = ghaTAdivyatiriktasya ghaTatvAdisAmAnyasya kalpanaM ucitam / tadatireke bAdhakamupadarzayati - yataH tadapi anantavyaktiniSThaM tadminnaM ghaTatvAdisAmAnyaM api ekameva svIkRtaM sat paTAdI vyaktI kiM nAnuvRttidhiyaM janayet ? janayadeva, padArdhAntarabhUtasya ghaTatvAdisAmAnyasya tatsambandhasya ca samadAyarUpasya pareNa sarvagatatvaikatvAbhyupagamAta / nana samavAyasyaikatvana rUparasAdisamavAyavati padAdI ghaTatvAdisamavAyasatve'pi samavAyana na ghaTatvAdimanA, tadAdhAratAyA ghaTAdisvarUpatvAditi noktadoSa ityAzayena para Aha- dharmitAvizeSeNa ghaTAnuyogikatvaviziSTasamavAyasambandhena tatra = paTAdau, tat = ghaTatvasAmAnyaM, nAstIti na tatrAnugatadhIriti pareNocyate cet ! tadA prakaraNakRdAha- dharmitAvizeSeNa sambandhena eva tarhi sAmAnyasya anugatadhIniyAmakatvaM manvAno gautamIyaH tvaM tAdAtmyenaiva saMsargeNa tasya sAmAnyasya tathAtvaM anugata - budbhijanakatvaM kiM nAbhyupaipi ? viSayatAsambandhenA'nugatadhiyaM prati tAdAtmyena sAmAnyasya janakatvamucitaM na tu ghaTAunuyogikatvaviziSTasamavAyarUpeNa dharmitAvizeSasambandheneti syAdrAdivaktavyArthaH / tatsAdhakamAha- taba naiyAyikasya anyonyAbhAva se ayogya hai" ThIka nahIM hai, kyoMki ayogyaghaTita hone para bhI yogyatAviyopa kI vajaha vidhimukhapratyayavedyatva bhI kabhI kisI ke lie yogya hotA hai / Vtastu sAmAnya-vizeSobhayAtmaka hai v ___ evaM sA, iti / jaise vastu satyAsattvobhayAtmaka hai, ThIka vaise hI sAmAnya-vizepaubhayAtmaka bhI hai| ghaTa apane svabhAva | se hI anuvRttipratyaya = anugata buddhi ko utpanna karatA hai / hajAroM ghaTa meM 'yaha ghaTa hai', 'yaha ghaTa hai' ityAkAraka anugana buddhi kA nirvAha ghaTa ke svabhAvavizeSa se, jo ghaTa se abhinna hai, hI upapanna ho jAne se tadartha ghaTa se atirikta nitya jAti = sAmAnya kI kalpanA karane kI AvazyakatA nahIM hai, kyoMki yaTatvAdi sAmAnya to eka evaM nitya hai aura usakA saMbandha samavAya bhI nitya aura sarvagata hai / ataH aneka ghaTa kI bhA~ti paTa Adi meM bhI anugana buddhi utpanna hone kI samasyA khar3I hotI hai| yahA~ naiyAyika kI ora se yaha kahA jAya ki -> "samavAya eka nitya aura vyApaka hone se ghaTatvasAmAnya kA samavAya to paTa Adi meM bhI hai, magara ghaTAnuyogika sambAya sambandha se ghaTatvavattA vahA~ nahIM hai, kyoMki tAdRzAdhAratA ghaTasvarUpa hone se paTAdi meM nAmumakina hai| isa taraha dharmitAvizeSa sambandha se ghaTatvasAmAnya paTAdi meM nahIM hone se paTAdi meM 'ayaM ghaTaH', 'ayaM ghaTaH' ityAdi anugata buddhi hone kI Apatti nahIM hai" - to yaha bhI nAmunAsira hai, kyoMki dharmitAvizeSa sambandha se atirikta sAmAnya ko anugata buddhi kA niyAmaka mAnane kI apekSA tAdAtmya sambandha se hI sAmAnya ko anugata buddhi kA niyAmaka kyoM na mAnA jAya ? matalaba ki ghaTa ko hI sAmAnyAtmaka mAna kara use hI 'ayaM yadaH', 'ayaM ghaTaH' ityAkAraka anugata buddhi kA niyAmaka mAnanA yukta hai / aisA mAnane meM lAbha yaha hai ki viSayatA sambandha se hone vAlI anugata buddhi ke prati sAmAnya meM tAdAtmya sambandha se kAraNatA kA svIkAra hone se
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ * anyonyAbhAvagarbhitakAraNatAyAM lAghatram bhAvagarbha vyAptipravezena kAraNatAyAM lAghavaM kiM na pratisandhatse ? atha vyaktitAdAtmye sAmAnyamanekaM sat sAmAnyarUpatAmeva jahyAditi cet ? tarchupAdhayo'pi kiM tana jaghuH 1 'teSAmapi paramparayA jAtirUpatayaikatvamiti cet ? tarhi atrApyapekSAbudivizeSaviSayatvarUpaM saGgrahanayArpaNayA sambhavadekatvaM kaH pratikSipati ? * nayalatA garbhavyAptipravezena kAraNatAyAM kAraNatAzarIre lAghavaM kiM na pratisandhatse ? ayaM bhAvaH bhedasambandhena kAraNatAsvIkAre tadabhAvavadavRttitvarUpAyA vyApteH svIkAra: kartavyaH syAt, abhedasambandhena tadaGgIkAre tu tadanyA'vRttitvarUpAyA vyApterabhyupagantavyatvena lAghavam, tAdAtmyasambandhAvacchinnapratiyogitAkA bhAva bhinnA'bhAvatvarUpAtyantAbhAvattvA'pekSayA tAdAtmyasambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvatvarUpAnyonyAbhAvatvasya laghuzarIratvAt / ataH tAdAtmyenaiva sAmAnyasya kAraNatvaM yukta, na tu samavAyena / tatazca vyaktyatiriktasAmAnyA'bhyupagamasyA'prAmANikatvamiti sthitam / paraH zaGkate atheti / sAmAnyasya vyaktitAdAtmye = vyaktyabhinnatvaM svIkriyamANaM tu vyaktInAmanekatvena tadabhinnatvAt sAmAnyaM api anekaM sat sAmAnyarUpatAM anugatabuddhijanakatAM evaM jahyAt, sAmAnyasya nAnAtvaprasaktyA ananugatatvApatteriti naiyAyikAbhiprAyaH / samAdhAnAvataraNikAyai prakaraNakRt paryanuyuGkte- tarhati / upAdhayo'pi anekatvenAnanugatatvAt kiM tat = anugatabuddhijanakatvaM na jahyuH ? na hyekameva ceSTAzrayatvalakSaNaM zarIratvamanekazarIreSu vartate na vA bahirindriyagrAhyavizeSaguNavattvasvarUpaM bhUtatvamekameva pRthivyAdiSu vartate / tathApi tayAnugatabuddhijanakatvamastyeva tadvat sAmAnyasya | vyaktyabhinnatvena nAnAtve'pyanugatabuddhijanakatvamupapatsyata iti prakaraNakRdabhiprAyaH / = paraH svAzayamAvedayati teSAM upAdhInAM api paramparayA = paramparAsambandhena jAtirUpatayA ekatvamiti nAnugatadhIjanakatvAnupapattiH / prakaraNakRdAha - tarhIti / atra vyayanisAnAn api apekSA buddhivizeSaviSayatvarUpaM saGgrahanayArpaNayA = saGgrahanayavivakSayA sambhavadekatvaM kaH pratikSipati ? darzitakatvasya vyaktyAtmakasAmAnye'pi sambhavena nAnugatabuddhijanakatvAnupapattirityapi tulyam / = 474 anyonyAbhAvagarbhita vyApti kA praveza hogA, jo atyantAbhAvagarbhita vyApti kI apekSA laghubhUta hai| isa lAghava kI vajaha tAdAtmya sambandha se he yadAtmaka sAmAnya ko anugata buddhi kA kAraNa mAnanA ucita hai na ki samavAya sambandha se ghaTatva ko Azaya yaha hai kArya vyApya hotA hai aura kAraNa vyApaka hotA hai / yadi samavAya sambandha se sAmAnya ko kAraNa mAnane para tadabhAvavadavRttitvasvarUpa vyApti anugatabuddhisvarUpa kArya meM mAnanI hogii| magara tAdAtmya sambandha se sAmAnya ko kAraNa mAnane para tadanyAvRttitvAtmaka vyApti ukta kArya meM mAnanI hogI, jo laghubhUta hai / vyApti meM tat zabda se sAmAnya kA grahaNa abhimata hai aura vyApyatA avacchedaka sambandha vipayatA hai| sAmAnyabhinna meM vipayatA sambandha se anugata buddhi avRtti hotI hai / niSkarSa : sAmAnya aura ghaTa ke bIca tAdAtmya sambandha hai, na ki samavAya / atha vya iti / yahA~ naiyAyika ko yaha zaMkA ho ki 'sAmAnya ko vyakti se abhitra mAnane para to ghaTAdi vyakti aneka hone se tadabhinna sAmAnya bhI aneka ho jAyegA / tatra to vaha ananugata hone se sAmAnyAtmakatA kA hI tyAga kara degA | ataH sAmAnya aura vyakti ke bIca tAdAtmya sambandha mAnane ke bajAya samavAya sambandha mAna kara unheM paraspara bhinna hI mAnanA cAhie' <- to isake khilApha naiyAyika ke sAmane yaha samasyA bhI khar3I ho jAyegI ki "upAdhi bhI ananugata hone kI vajaha anugatabuddhijanakatA kA kyoM tyAga na karegI ? kambugrIvAdimattvasvarUpa upAdhi ananugata hone se 'kambugrIvAdimAn ayaM', 'kambugrIvAdimAn ayaM' ityAdi anugata buddhi kI janakatA upAdhi meM kaise mumakina hogI ? yadi isa samasyA kA samAdhAna karane ke lie naiyAyika kI ora se yaha kahA jAya ki "upAdhiyA~ ananugata hone para bhI paramparAsambandha se jAtisvarUpa hone se ekapane kA tyAga nahIM karane se anugata hI haiN| ataH kambugrIvAdimattvasvarUpa upAdhi se anagutabuddhijanakatA upapanna ho sakatI hai" - to syAdvAdI kI ora se bhI yaha kahA jA sakatA hai ki sAmAnya ko ghaTAdivyaktisvarUpa mAnane para bhI saMgraha naya ko pradhAna banAne para apekSAbuddhivizeSa kI viSayatAsvarUpa ekatva to ananugata ghaTAdivyaktisvarUpa sAmAnya meM bhI mumakina hai| isa taraha sAmAnya anugata siddha ho sakatA hai, to phira kyoM usameM anugatabuddhijanakatA nAmumakina hogI yA usakA kaise tyAga hogA ? ataH sAmAnya aura vyakti ke bIca tAdAtmyasambandha mAnane para bhI anugata buddhi kI upapatti
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 475 madhyamasyAvAdarahasye khaNDaH 2 . kA. *nyAyanayasammatajAterakhaNDopAdhinA'nyathAsidbhatA * ekatvasaGkhyAvatvaM tu jAto tavA'pi nAsti / 'anekasya kathamekatvamiti cet / svabhAvAdeveti brUmaH / pradhAnugatakAryasyAnugatakAraNajanyatvaniyamAda ghaTatvAvacchimabubdo ghaTatvasyAnugatasyaiva hetutvaucityamiti cet ? na, lAghavena vyajakatvAnimatAnAmupAdhIlAmeva tattvasvIkAroci =... .....* jAyalatA *nanu vyaktisvarUpasAmAnye vartamAnasyA'pekSAbudbhividoSaviSayatvarUpasyaikatvasya gauNatvena na tato'nugatadhiya upapattirityAzaGkAyAM prakaraNakRdAha- ekatvasaGkhyAvattvaM tu jAtI taba = naiyAyikasya api nAsti, jAternirguNatvAt / tadvadeva prakRte'pi bhAvanIyam / nanu sAmAnyasya vyaktitAdAtmye vyaktInAmanekatvena sAmAnyasyA'pi nAmAtvaprAptI kathaM tatra darzi prAmANyaM sambhavedityAzayena paraH zaGkate- anekasyeti / tatsamAdhAnamidaM - svabhAvAdeveti vayaM syAdvAdino bramaH / vyavahAranayenA'nekasyApi sato vastunaH saGgrahanayagrAhyasvabhAvAdakatvamapi nirAbAdhama / ata eva syAdvAdAvirodhenaikatrApi dharmabhedoparAgeNakatva-dvitvayoravirodhamabhipretya 'ege bhavaM duge bhavamiti somilaprazne 'dabaTThayAe ege ahaM nANadaMsaNadvayAe duve ahamiti (bhaga.sU.648) pratyuvAca paramezvaraH / tatra saGgrahanayAbhiprAyeNa pradhamamuttaraM dvitIyaJca vyavahAranayAbhiprAyeNeti vibhAvyam / atiriktasAmAnyayAdI naiyAyikaH punarAzate- atheti / anugatakAryasya anugatakAraNajanyatvaniyamAt anyathA kAryA''kasmikatyApattaH ghaTatvAvacchintrabuddhI = 'ghaTo'yaM caTo'yami'tyanugatAkArapratItI, ghaTatvasya anugatasyeca prati gharTa varttamAnasyaiva viSayavidhayA hetutvIcityam / etenAtirikAnugatasanAdisiddhirapi pradarzitA sarvatrAnugatAkArapratItInAmekaviSayatvaucityAt 'satsadi'ti 'dravyami' tyAdipratItibhiH sattvadravyatvAdyatiriktAnugatasAmAnyasiddheriti gautamIyAbhiprAyaH / prakaraNakRttannirAkurute . neti / atirikta-ghaTatyAdisAmAnya parikalpyA:pi sakalaghaTAdiSu tajjJAnArthaM kambugrIvAdimattvAdInAmupAdhInAM tadvyaJjakatvena kalpanAvazyakalve tu lAghavena vyaJjakatvAbhimatAnAM = jAtijJAnajanakatvena yogAbhISTAnAM, upAdhInAmeva tattvasvIkArIcityAta = 'ghaTo'yaM. ghaTo'yamityAdyanagatAkArakapratItijanakatvAibhyupagamasya nyAyocitatvAt, hone se una donoM ke bIca samavAya sambandha kA svIkAra karanA ThIka nahIM hai| yahA~ yaha bhI zaMkA karanA ki > 'saMgraha naya kI dRSTi se aneka vyaktisvarUpa sAmAnya meM apekSAbuddhivizeSa kI viSayatAvizeSAtmaka ekatva to gauNa hai, na ki mukhya / ataH anugata pratIti kA nirvAha gINa ekatva se kaise ho sakatA hai ?' -nAmunAsiba hai, kyoMki naiyAyikasaMmata ghaTatva Adi sAmAnya meM bhI ekatva saMkhyA mukhya nahIM hone se usako bhI ghaTatva Adi sAmAnya meM gauNa ekatva kA hI svIkAra karanA homA / naiyAyikamatAnusAra kevala dravya meM hI ekatva saMkhyA Adi guNa rahate haiM / ataH jAti = sAmAnya meM anugata pratIti kA nirvAhaka ekatva gauNa hI mAnane ko use majabUra honA par3atA hai| jaise vyakti se atirikta sAmAnya meM gINa ekatla hone para bhI anugata pratIti kI upapatti naiyAyika kI ora se kI jAtI hai, ThIka vaise hI syAdvAdI kI ora se bhI vyaktisvarUpa sAmAnya meM apekSAbuddhivizeSavipayatAtmaka gINa ekatva kA saMgraha naya kI dRSTi se svIkAra kara ke anugata buddhi kI upapani kI jA sakatI hai| yahA~ yaha prazna ho kI -> 'vyakti to aneka hai, taba vyaktisvarUpa sAmAnya meM gauNa ekatva bhI kaise ho sakatA hai ?' - to isakA samAdhAna yaha hai ki svabhAvavizeSa se hI aneka meM bhI ekatva kI kalpanA kI jA sakatI hai, kyoMki maMgraha naya kI dRSTi se ghaTa, paTa Adi padArtha sat hone se eka hI hai| yAyikAMmata nAti aprAmAPiM athAnu. iti / yahA~ naiyAyika kI ora se yaha kahA jA sakatA hai ki --> "anugata kArya sadA anugata kAraNa |se upa hotA hai| isa niyama ke bala se 'ayaM ghaTaH', 'ayaM ghaTaH' ityAkAraka ghaTatvAvacchinnaviSayaka buddhisvarUpa anugata kArya kA anugata kAraNa honA cAhie aura vaha sabhI ghaTa meM anugata eka ghaTatva jAti ke sivA aura kucha nahIM ho sktaa| isa taraha 'yaha ghaTa hai', 'yaha ghaTa hai' ityAkAraka anugata buddhi kA viSayavidhayA ghaTatvAtmaka anugata kAraNa jAtirUpa meM siddha hotA hai / svayaM eka hote hue aneka meM rahane vAlA hI anugata ho sakatA hai / ataH sAmAnya = jAti vyaktisvarUpa na ho kara usase atirikta siddha hotA hai"
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ * abhAvAdisAdhAraNajAtisvIkAraucityAvedanam * 476 tyAt, anyathA pravRttyAdijanakatAvacchedakatvena kAraNatvAdInAmapyatirekakalpanApatteH / atha vyaJjakamapi paramparayA sAsnAtvAdikameveti nopAdhibhirjAtyanyathAsiddhiriti cet ? tathApyanumatadhIniyAmakatayA sidhyataH sAmAnyasyA'bhAvAdisAdhAraNasyaiva svIkartuOM jayalatA yadvA jAtitvA'GgIkAraucityAdityarthaH / etenAnugatakAryasyAnugatakAraNajanyatvaniyamo 'pi pratikSiptaH, upAdhInAmananugatatve'pi 'asmin ghaTatvamasmin ghaTatvamityanugatAkArakadhIjanakatvasya pareNApi svIkRtatvAt / ata eva kambugrIvAdimattvAdInAmupAdhInAM paramparayA kambugrIvatvAdijAtyA anugatatvena samAnAkArakapratItijanakatvakalpanApi pratyuktA vyardhagauravAt, RjugatyA sidhyato'rthasya vakreNa sAdhanA'yogAt, anyathA 'taddhetorastu kintena / itinyAyasyA'prAmANikatvApatteH / prakaraNakRdvipakSabAdhamAcaSTeanyatheti / upAdhyatiriktajAtyaGgIkAre, yadvA'nugatakAryasyAnugatakAraNajanyatvaniyamA'GgIkAre ityarthaH / pravRttyAdijanakatAbacchedakatvena kAraNatvAdInAmapyatirekakalpanApatteH / ayaM bhAvaH ananyathAsiddhatve sati kAryA'vyavahitapUrvavartitvarUpasya kAraNatvasya pratikAraNaM bhinnatvena pravRttitvAdyavacchinnamanugatakAryaM prati kAraNatvajAtyavacchinnasya hetutvaM svIkartavyaM syAt pareNa anugatakAryasyAnugatakAraNajanyatvasvIkArAt / na cAvacchedakAvacchedyayoraikyaprasaGgAnna tathAsvIkAra iti vAcyam, upAdhisvarUpAvacchedyakAraNatvApekSayA jAtisvarUpAvacchedakI bhUtakAraNatvasya bhinnatvasiddherapratyUhAt / evaJca kAraNAvyavahitottaravarttitvarUpasya kAryatvasyA'bhyananugatatvena kAryatvajAtyaGgIkAraprasaGgo'pi durnivAraH / na caivaM pareNA'pi svIkriyata iti jAterupAdhibhiranyathAsiddhiriti niSkarSaH / paraH zaGkate atheti / jAteH vyaJjakamapi paramparayA = svasamavAyisamavetatvasambandhena sAsnAtvAdikaM jAtyAtmakaM eva / svapadena sAsnAtvAdigrahaH, tatsamavAyini sAsnAdau samavetA yA gauH tasyAM sAsnAtvAdi sAmAnyaM svasamavAyisamavetatvasaMsargeNa vartate tatraiva ca gotvasAmAnyamapi vyajyate teneti nopAdheH jAtivyaJjakatvaM kintu jAtereveti nopAdhibhiH jAtyanyathAsiddhiH jAtezcaritArthatvamiti naiyAyikAkUtaH / yadyapi paramparAsambandhena jAtyapratisandhAne'pyanugatabuddherdarzanAnnedaM yuktaM, vyarthagauravAt tathApi etaddoSasya vakSyamANavA tsAmprataM prakaraNakAro'bhyupagabhavAdenA''ha - tathApIti / paramparayA jAtereva jAtivyaJjakatvA'GgIkAre'pi, anugatadhIniyAmakatayA samAnAkArakapratItijanakavidhayA sidhyataH sAmAnyasya abhAvAdisAdhAraNasyaiva svIkartumucitvAt / etena sAmAnya = = na iti / magara yaha naiyAyikavaktavya bhI nAmunAsiva hai| isakA kAraNa yaha hai ki atirikta ghaTatva Adi vyApaka jAti kA svIkAra karane para bhI ghaTa meM hI ghaTatva kA bhAna hotA hai, na ki paTa Adi meM isakA nirvAha karane ke lie 'kambugrIvAdimattvasvarUpa upAdhi ghaTatva jAti kI vyaMjaka = jJAnajanaka hai' aisA naiyAyika manISI mAnate haiN| matalaba ki 'ayaM ghaTaH' ityAdi samAnAkAraka pratIti ke prati viSayavidhayA ghaTatva jAti ko kAraNa mAnanA aura ghaTatva ke jJAna ke prati viSayavidhayA kambugrIvAdimattvasvarUpa upAdhi ko, jo pratyeka ghaTa meM bhinna-bhinna hone se ananugata hai, kAraNa mAnanA - aisI do kalpanA karane kA gaurava hogA / isakI apekSA to yahI munAsiva hai ki ukta upAdhi ko hI jAtisvarUpa mAna kara anugata pratIti kA kAraNa = niyAmaka mAnA jAya, kyoMki isa pakSa meM atirikta ghaTatva kI kalpanA anAvazyaka hone se lAghava hai / yadi upadarzita rIti se lAghava prApta hone para bhI upAdhi se atirikta jAti kA svIkAra kiyA jAya, taba to pravRtti Adi kI janakatA ke avacchedakavidhayA kAraNatva Adi atirikta padArtha kI kalpanA karane kA prasaMga hogA, jo naiyAyika vidvAnoM ko bhI mAnya nahIM hai| ataH upAdhi se hI anugata pratIti kA nirvAha hone se usake prati jAti anyathAsiddha hotI hai / "jAti kI vyaMjaka upAdhi bhI paramparAsambandha se jAtisvarUpa hI hai / vaha isa taraha sabhI gAya meM 'yaha gAya hai, yaha gAya hai' ityAkAraka anugata buddhi kA vipayavizrayA gotva jAti kAraNa hai aura 'isameM gotva hai, usameM gotva hai' ityAkAraka gotvajAtiviSayaka buddhi kA kAraNa sAsnAdimattva pratyeka gAya meM bhinna bhinna hone para bhI usameM sAsnAtva Adi anugata hai / ataH gotva kA vyaMjaka paramparAsambandha se sAsnAtva Adi hI mAnA jAtA hai, jo ki jAtisvarUpa hI hai / ataH upAdhi se jAti kI anyathAsiddhi = cAritArthatA nahIM ho sakatI" to yaha bhI nAmunAsiva hai, kyoMki anugata buddhi ke niyAmakavidhayA siddha hone vAle sAmAnya ko abhAvAdisAdhAraNa mAnanA hI ucita hai, kyoMki 'yaha abhAva hai, yaha abhAva hai' ityAkAraka buddhi bhI anugatAkAravAlI hI hai| ataH atha vya iti / yadi naiyAyika kI ora se yaha kahA jAya ki -
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 477 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 - kA.5 * akhaNDopAdhinA jAteranyathAsiddhiH * mucitatvAt, anyathA kAraNatAvacchedakatvAdinA'pyakhaNDopAdhereva svIkAraNopAdhireva | paramparAsambando jAtirityasthApi suvacatvAt / upAdheH kAraNatAdyavacchedakatve nAnAvizeSaNatAnAM kAraNatAvacchedakatAvacchedakasambandhatve gauravAta, jAtestathAtve tu samavAyasyaikasyaiva tattve lAghavAnnA'khaNDopAdhinA'pi jAtivilayApatti'riti cet ? na, vizeSaNatAyA api lAghavAtsamavAyavadekasyA eva tavA'bhyupagantuM yuktatvAta, nAnAtve'pi vizeSaNatAtvena tAsAmanugamasambhavAcca / ===-=* jayalatA * -------- TravyaguNakarmavRttyeveti pratyuktam, 'ayaM abhAvo'yamabhAva' ityAdyanugatapratIterapi sarvavedyatvAt / na cA'bhAvatvA'khaNDopAdhestatrApi sattvena nAnugatatAdRzadhiyA'nupapattiriti vAcyam, anyatrA'pyakhaNDopAdhereva svIkArApAtena tvadabhimatajAtervilayaprasaGgAdityAzayena prakaraNakRdvipakSabAdhamAha- anyatheti / abhAvatvAdilakSaNArakhaNDopAdherebA'bhAvAdAvanuvRnidhIjanakatvA'GgIkAre, kAraNatAvacchedakatvAdinA'pi akhaNDopAdhereva svIkAreNa - abhyupagamasambhavena upAdhireva paramparAsambaddhaH jAtirityasyApi suvacatvAt / tathA copAdhibhirjAtarupakSINatvaprasaGgo durnivAra evetyAzayaH / paraH zaGkate - upAdheH kAraNatAdyavacchedakatve tUpAtheH svarUpasambandhena vartamAnatvAt nAnAvizeSaNatAnAM kAraNatAvachedakatAvacchedakasambandhatve = kAraNatAdyavacchedakatAyA avacchedakasaMsargatvAbhyupagame gauravAt = tAdRzasambandhagauravAt / na ca sambandhagauravasyA'doSatvAnna kSatiriti vAcyam, sati layau gurau tadakalpanAt / sambandhagauravanirdoSatvavAdo'pi sambandhazArIragauravApekSayava, na tu nAnAsambandhakalpanAgauravApekSayA'pi / prakRte tu svarUpasambandharUpAyA vizeSaNatAyA prativyakti bhinnatvena nAnAvizeSaNatAnAM tadhAtve gauravasya nirdoSatvA'yogAt / api ca jAteH = atiriktasAmAnyasya tathAtve = kAraNatAdyavacchedakadharmatve tu samavAyasyaikasyaiva tattve = kAraNatAdyapadakatAvacchedakasaMsargave lAghavAt nA'khaNDopAdhinApi nAtinilayApani: = ganemnyathA sinTantAsaGga iti naiyAyikAbhiprAyaH / ___ gandha-rasa-rUpAdipratiyogipRthivI-jala-tejaHprabhRtyanuyogibhede'pi yathA samabAyo na bhidyate tathaiva vizeSyAdibhede'pi vizeSaNatA na nAnAtvamApadyata iti tvayA svIkartumucitatvAnna nAnAvizeSaNatAnAM kAragatAdhavacchedakatAvacchedakasaMsargatvakalpanAgauravaprasaGga ityAzayena prakaraNakRdupadarzitanaiyAyikAbhiprAyamapAkaroti- neti / vizeSaNatAyA nyAdikaM vibhAvitArthameva / yadi va paro vizeSaNatAnAM nAnAtvameva svIkuryAttadA''ha- nAnAtve'pi vizeSaNatAtvena tAsAM = vizeSaNatAnAM anugamasambhavAcana gauravagrasaGgaH / binA pakSapAta ke dravya, guNa, karma kI bhA~ti abhAva Adi meM bhI jAti kA svIkAra ucita hai, anyathA kAraNatAvacchedakavidhayA bhI akhaMDa upAdhi kA hI svIkAra kara ke upAdhi hI paramparAsambaddha jAti hai . yaha bhI acchI taraha kahA jA sakatA hai| upAdhi kAraNatAraka ho sakatI hai ] upAdhe, iti / yahA~ naiyAyika kI ora se yaha kahA jAya ki --> "akhaMDa upAdhi ko kAraNatA Adi kA avacchedaka mAnane para kAraNatAvacchedakatAvacchedaka sambandhavidhayA aneka vizeSaNatA kA svIkAra karanA hogA, kyoMki akhaMDa upAdhi svAzraya meM samavAya sambandha se na raha kara vizeSaNatA sambandha = svarUpasaMsarga se rahatI hai| pratyeka Azraya kA svarUpa alaga-alaga hone se tAdRza sambandha bhI aneka bana jAne se anekavidha sambandha meM kAraNatAvacchedakatAvacchedakasambandhatva kI kalpanA kA gaurava hotA hai| jaba ki jAti ko kAraNatAvacchedaka dharma mAnane para kAraNatAvacchedakatAvAdaka sambandha samavAya hogA, kyoMki jAti = sAmAnya svAzraya meM samavAya sambandha se rahatI hai / isa pakSa meM kevala eka samavAya meM kAraNatAvacchedakatAbacchedaka sambandhatva kI kalpanA kI jAtI hai, jo pUrvopadarzita mata kI apekSA laghu hai / ataH akhaMDa upAdhi se bhI jAti kA bilaya hone kA koI aniSTa prasaMga nahIM hai / isalie jAti kA svIkAra ucita hai" - na vi. iti / to yaha bhI nAmunAsira hai, kyoMki Apa naiyAyika mahAzaya jaise rUpasamavAya, rasasamavAya, gandhasamavAya Adi ko eka hI mAnate haiM, bhale hI rUpa, rasa, gandha Adi pratiyogI bhinna bhinna ho; ThIka vaise hI vizeSaNatA ko bhI, vizeSya alaga-alaga hone para bhI, eka mAnanI Apake lie munAsiba hai| ataH kAraNatAvacchedakatAvacchedakasambandhatva kI nAnAvidha vizeSaNatA meM kalpanA karane ke gaurava ko yahA~ avakAza nahIM hai| yadi vizeSaNanA ko ekavidha mAna kara anekavidha mAna
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 478 * anuvRtivyAninipAmakatvavicAraH * - kiJca paramparAsambandhena jAtyapratisandhAne'pi upAdhibhiranuvRttidhIjananadarzanAt svabhAvata | eva ghaTAdInAnuvRttidhIniyAmakatvamucitam / / athaivametadghadatvenApi ghaTa: kiM nAnuvarteta ? svabhAvA'pracyavAditi cet ? na, prativyakti tulyA'tulyapariNatirUpadharmayoreva svabhAvato'nuvRttivyAvRttiniyAmakatvAt / dharmI go: kAyadAtavyAvRtyubhayasvabhAva iti spaSTIbhaviSyati vyAkhyAntare purastAt / adhaivamapyUTarvatAsAmAnye mAnAbhAva:, aGgada-kuNDalAdI kAcanatvarUpatiryaksAmAnyenaiva = = = = =* jayalatA - ___ yattu 'tryaakamapi paramparayA sAsnAtvAdikameveti' (pR.576) pareNoktaM tatrA''ha- kizceti / paramparAsambandhena = svasamavAyisamavetatvasambandhena, jAtyaprattisandhAne'pi = gavAdiSu sAsnAtvAdijAterajJAne'pi, upAdhibhiH = sAsnAdimattvalakSaNaiH 'iyaM gauriyaM = gauri'tyanuvRttidhIjananadarzanAt na jAteranugatadhIniyAmakatvaM nyAyyaM kintu svabhAvata eva ghaTAdInAM gavAdInAJca anuvRttidhIniyAmakatvamucitamiti / / paraH zaGkate - atheti / evaM = svabhAvata eva ghaTAdInAmanuvRttidhIniyAmakatve tu etaddhaTatvenApi rUpeNa ghaTaH kiM nAnuvarteta ? anuvarneta eba, svabhAvApracyavAt = samAnAkArakadhIjananasvabhAvA'parityAgAt, anyathA mRgapatizRGgasahodaratvaprasaGgaH / na hi svabhAvo jAtucit parAvartate, tattvahAnyApatteH / prakaraNakAraH tannirAkurute- neti / prativyakti tulyA'tulyapariNatirUpadharmayoH = samAnA'samAnapariNAmayoH eva svabhAvato'nuvRttivyAvRttiniyAmakatvAt etadaTatvasyA'tulyapariNAmatvena na tena rUpeNa ghaTo'nuvartate kintu ghaTatvalakSaNasamAnapariNAmenaiva / na ca dharmayoreva svabhAvatastanniyAmakave dharmiNo ghaTAdessvabhAvatastaniyAmakatvAbhidhAnaM kadhaM saGgacchate iti vAcyam, dharmadharmiNoH kazcittAdAtmyA'GgIkAreNa tathAvaktuM sucacatvAt / na hi tayoH sarvadhA bheda upalabhyate / na caivamapi dharmiNo'nuvRttisvabhAvatvameva byAvRttisvabhAvatvameva vA syAt, na tu tadubhayasvabhAvatvaM, virodhAditi vaktavyam, vizeSAtmanA vyAvRttasyaiva dharmiNaH svarUpeNa sAmAnyAtmanAunuvRttasyopalambhana tayoH kathazcidavirodhAdityAzayenA'nha- dharmIti / anekAntavAdimate vastunaH sAmAnyavizeSAtmakatvam, tatra sAmAnyamanuvRttipratyayA'sAdhAraNaheturvastvanzaH / bhavati khalu / bhinnapradezakanAnAvyaktivizeSyakaikatvaprakArakapratItau tAdAtmyena tiryaksAmAnya hetuH / ekapradezakanAnAparyAyavyaktivizeSyakaika| tvaprakArakapratItA ca tAdAtmyenova'tAsAmAnyaM heturityetadvividhamaNyanuvRttipratyayA'sAdhAraNakAraNam / taduktaM parIkSAmukhe mANikya liyA jAya to bhI vizeSaNatAtva to sabhI vizeSaNatA meM anugata hone se usakA vizeSaNatAtvarUpa se anugata ho sakatA: hai| ataH vyabhicAra kA bhI koI avakAza nahIM hai| dUsarI bAta yaha hai ki . ghaTa meM kaMbugrIvAdi ko dekha kara paramparAsambandha se kamyugrIvatva Adi jAti kA bhAna na hone para bhI 'yaha ghaTa hai, vaha yaTa hai' ityAkAraka anugata buddhi utpanna hotI hai, yaha dekhA gayA hai / isa taraha jAti kA bhAna na hone para bhI anugata buddhi utpanna hotI hai, taba to yahI mAnanA munAsiba / / hai ki ghaTAdi svabhAva se hI anugata buddhi kA niyAmaka hai, kyoM atirikta ghaTatva kI kalpanA kA kaSTa uThAyA jAe ? athai. iti / yahA~ isa zaMkA kA ki > 'ghaTatvarUpa se ghaTa yadi anugata buddhi kA janaka hai, to phira etadghaTatvarUpa se bhI vaha kyoM 'ayaM zradaH ayaM ghaTaH' ityAkAraka anugata buddhi kA janaka nahIM hai ? kyoMki svabhAva kA to tyAga nahIM hotA hai" - samAdhAna yaha hai ki pratyeka ghaTAdi vyakti meM tulya pariNAma aura atulya pariNAmAtmaka dharma hI svabhAva se anumata buddhi aura vyAvRtta buddhi kA nivAmaka hai, dharmI ghaTa Adi to kathaMcit anuvRtti aura kathaMcit vyAvRtti ubhaya svabhAva vAlA hotA hai / etadghaTattva dharma vyAvRtti kA niyAmaka hai, kyoMki vaha atulyapariNAmAtmaka dharma hai| ataH eka hI vyakti tulya pariNAma se anugata buddhi kA evaM atulya pariNati se vyAvRtta buddhi kI janaka hai - yaha phalita hotA hai / isa viSapa kI adhika spaSTatA isa loka ke uttarArdha kI anya vyAkhyA meM Age ho jaayegii| * tiryasAmAnya kI bhA~ti UrvatAsAmAnya vAstavika *** ___arthava. iti / yahA~ isa zaMkA kA ki -> "prativyakti tulya pariNAma ko anugata pratIti kA niyAmaka mAnane para bhI ucaMtAsAmAnya kI kalpanA meM koI pramANa nahIM hai. kyoMki kAMcanatvAdisvarUpa tiryak sAmAnya se hI aMgada, kuNDala Adi - - ___
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 479 madhyamasyAdbhAdarahasye khaNDa: 2 kA 7 * tiryagUryatAsAmAnyasthApanaM parIkSAmukhasaMvAdaH 'kAJcanaM kAthanamityanugatapratIternirvAhAditi cet ? tra, 'yadeva kAcanamaGgadIbhUtaM tadeva kuNDalIbhUtamityAdipratItInAmekAkAratvasyordhvatAsAmAnyaM vinA'nupapatteH, visadRzapariNatiSu tiryak sAmAnyAnavakAzAcca / kiJca pratItAvanugatatvaM ==== = ekaviSayaniSThAparaviSayabhedAnavacchedakAvagAhitvaM, -> nandinA'pi 'sAmAnyaM dvedhAtiryagUrdhvatAbhedAt / sadRzapariNAmastiryak khaNDa-muNDAdiSu gotvavat / parA'paravivarttavyApi dravyamUrdhvatA mRdiva sthAsAdiSviti - (pa.mu. 8 / 3 - 4-5 sUtra ) / atra para: zaGkate - atheti / evamapi samAnA'samAnapariNAmayoreva svabhAvato'nuvRttivyAvRttiniyAmakatvA'GgIkAre'pi, utAsAmAnye tiryaksAmAnyA'tirikte mAnAbhAvaH / tarhi parA'paravivartAkalite dravye kathaM anugatabuddheH nirvAha : ? ityAdAGgAyAmAha- aGgada-kuNDalAdI kAJcanatvarUpatiryaksAmAnyenaiva 'kAJcanaM kAJcanamityanugatapratIteH nirvAhAt = upapattisambhavAt parA'parA'GgadakuNDalAdipariNAmavyApidravyAtmako rdhvatAsAmAnyakalpanamanatiprayojanam, gaurabAditi zaGkAzayaH / prakaraNakAraH tannirAkurute - neti / 'yadeva kAvanamaGgadIbhUtaM tadeva kuNDalIbhUtamityAdipratItInAM ekAkAratvasya = abhinnadravyAvagAhittasya tAsAmAnya aGgadakuNDalaparyAyavyApi dravyaM vinA anupapatteH pUrvadravyanAzAnantaraM navInadravyo| pAdAbhyupagame ekapradezakanAnAparyAyavizeSyakaikatvaprakArakapratIterasambhavAt / na ca pUrvakAJcananAzAnantaramabhinavakAJcanotpattisvIkAre'pi kAJcanatvarUpatirya. kAkA muzativAda, tathApi kASTha- daNDasya bhasmIbhavane 'yadeva | kASThaM daNDIbhUtaM tadeva bhasmIbhUtamiti pratIterekAkAratvasyAnupapatterityAzayenAha - visadRzapariNatipu tiryaksAmAnyAnavakAzAca / na hi prakRte kASThatvasya tiryaksAmAnyatvaM sambhavati / itthaJca vikArya karmasthalAnurodhenA'yantato gatvordhvatAsAmAnyAbhyupagamasyAssvazyakatvamiti phalitam / kiceti / pratIto = Gra pratItivRtti anugatatvaM meM 'yaha suvarNa hai' ityAkAraka anugata pratIti ho sakatI hai" samAdhAna yaha hai ki jo suvarNa aMgada nAmaka AbhUSaNa thA, vahI sonA abhI kuMDala bana gayA hai' ityAkAraka pratItiyoM meM ekAkAratA = ekadravyavipayakatva kI upapatti UrdhvatA sAmAnya ke binA nAmumakina hai / yahA~ yaha jJAtavya hai ki eka kAla meM vibhinna vyaktiyoM meM jo anuvRtti buddhi hotI hai, vaha prativyakti samAnapariNatisvarUpa tiryak sAmAnya kI vajaha hotI hai / jaise zAbaleya, bAhuleya Adi aneka gAya meM eka hI kAla meM 'yaha gAya hai, yaha bhI gAya hai' ityAkAraka jo anuvRtti buddhi hotI hai, vaha sAsnAdimattva Adi samAnapariNAmAtmaka tiryaksAmAnya kI vajaha hotI hai| magara eka hI dravya meM bhinna bhinna kAla meM alaga-alaga paryAya hote hue bhI jo ekAkAra pratIti hotI hai, usakA niyAmaka kavaMtAsAmAnya hai / jaise eka hI suvarNa pUrva kAla meM bAjubaMdha = kaMgana svarUpa thA bAda meM kuNDala banatA hai taba yaha vahI suvarNa hai jo pUrva meM kaMgana thA aura abhI kuNDala bana gayA hai' aisI ekAkAra pratIti hotI hai, vaha kaMgana Ara kuNDala pUrvAparaparyAyacyApaka suvarNa dravya kI vajaha hI ho sakatI hai / pUrva kaMganaparyAya vAle suvarNa kA nAza aura kuNDalapayAMcA suvarNa kI niSpatti mAnane para donoM meM abhedAvagAhinI pratIti nahIM ho sakatI / isalie utA sAmAnya kA aMgIkAra karanA Avazyaka hai / dUsarI bAta yaha hai ki yadi tiryak sAmAnya se atirikta UrdhvatA sAmAnya kA svIkAra na kiyA jAya na kAma kI bhasma hone para 'jo kASTha (= lakaDA) daNDa thA, vahI bhasma ho gayA' ityAkAraka pratIti kaise ho sakegI ? tiryak sAmAnya kA matalaba hai tulya pariNAma / visadRza pariNAma vAle dravya meM sadRzapariNatisvarUpa tiryak sAmAnya kA avakAza nahIM hai / vahA~ to daNDa aura bhasma svarUpa pUrvApara pariNAma ke vyApaka pRthvI dravyasvarUpa UrdhvatAsAmAnya kA aMgIkAra, icchA ho yA na karanA hI par3egA / isameM koI apIla nahIM hai / [ anugatatva kA nirvacana [] MAY ekaviSayaniSThAparaviSayabhedAnavacchedakAvagAhitvamiti / samAna . kizva iti / isake atirikta yaha bhI jJAtavya hai ki pratIti meM rahane vAlA anugatastra ekavipayaniSTha aparaviSayabheda kI pratiyogitA ke anavacchedaka ke avagAhityasvarUpa hai, jisakA nirvAhaka tiryak sAmAnya kI bhA~ti UrdhvatA sAmAnya bhI nirAbAdharUpa se hai / Azaya yaha hai ki zAbaleya, bAhuleya, khaNDa muNDa Adi vividha gAya meM 'yaha gAya hai, yaha bhI gAya hai' ityAkAraka jo pratIti hotI hai; vaha zAbaleya Adi gAya meM rahe hue bAhuleya Adi gAya ke bheda kI pratiyogitA ke
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ vya-guNaparyAyasAdhAraNovaMtAsAmAnyasvIkAraH * | tannivAhakatvaJca tiryaksAmAnyasyevorkhatAsAmAnyasyA'pyakSatamiti ki / ___ rAyapIhazorvatAsAmAnyatvaM cirasthAyinAM guNaparyAyANAmapi sambhavati tathApi 'pUrvAparapariNAmasAdhAraNaM dravyamUrkhatAsAmAnyami' (pra.na.ta.1/1) tyA dravyapadaM dharmiparamiti na ko'pi doSaH / =* jayalA kAlIneSu vibhinnadravyeSu khaNDa-muNDAdiSu 'ayaM gaurayamapi gAri'ti pratIteH khaNDaniSThamuNDabhedAnavacchedakIbhUtagotvAvagAhinyA anugatatvanirvAhakatvaM yathA tiryakramgamAnyasya tathaiva mRtpiNDa-sthAsa-koza-zivakAdiSu ekadravyaparyAyaSu pUrvAparakAlabhAviSu 'ayaM mAnoM yamapi mArta' iti pratIteH mRtpiNDAdiniSThasthAsAdibhedanirUpitapratiyAgitAnavacchedakIbhUtamRtpariNaH gAvagAhinyA anugata| tvanirvAhakatvaM pUrvAparapariNAmavyApimadravyalakSaNotAsAmAnyasyApi nirAvAmini na tisAmAnyanA nAsAmAnyasyAthAsiddhirityAzayenAha- tanirvAhakatvaM ca - niruktAnugatatvopapattyanukUlatvaM hi sadazapariNAmalakSaNasya tiryamAmAnyasyeva urvatAsAmAnyasyA'pyakSatamiti / adhikaM bubhutsubhiH pUrvAparapariNAmasAdhAraNaM dravyamUvaMtAsAmAnya kaTa-kaNAdyanugAmikAJcanavaditi' (pra.na.ta.5/5.) itti pramANanayatattvAlokAlaGkArasUtranyAkhyA draSTavyA / yadyapIti / 'tadhApI tyanenAH syA'nvayaH / IdRzovatAsAmAnyatvaM = pratItiniSThAnugatatvanirvAhakaniruktIvaMtAsAmAnyatvaM, cirasthAyinAM guNaparyAyANAM rUpa-rasAdi-manuSyatva-devatvAdirUpANAM api sambhavati nIlarUpanAzAnantaraM raktarUpAMtpAde'pi rUpapariNAmAvinAzAt bAlAdyavasthAnAzAnantaraM yuvAdyavasthotpAde'pi manuSyaparyAyasya tadubhayavyApitvAt / ata eva 'yadeva rUpaM nIlatayA pariNatamAsIt tadeva raktIbhUtaM' ya eva manuSya bAla AsIt sa eva yubA jAta' ityAdyakAkArapratIterapyupapattiH / tatazca pUrvAparapariNAmavyApidravyasyeva pUrvAparapariNAmavyApakaguNaparyAyANAmapyUvaMtAsAmAnyatvaM svIkartavyaM syAt / tathA ca sUtravirodhaH prasajyeteti bhAvaH / sanAdhatte - tathApIti 'pUrvAparapariNAmasAdhAraNaM dravyamavaMtAsAmAnyami'tyatra pramANanayatattvA. lokAlakArasUtre, saMpUrNa sUtraJcana pUrvAparapariNAmasAdhAraNaM dravyamUrdhvatAsAmAnyaM kaTaka-kaGkaNAdyanugAmikAJcanavaditi / atra sUtre dravyapadaM dharmiparaM dravyapadasya dhamimi lakSaNAyAH svIkArAt na ko'pi doSaH apasiddhAntAdilakSaNaH / etena 'UrdhvatAsAmAnya tu dravyameva (ratnA,aba.7/6) iti ratnAkarAbatArikAvacanamapi vyAkhyAtam / svasampradAyAnurodhenaikanyeparvatAsAmAnyena anekadravyeSu ca tiryaksAmAnyenAnugatapratItivyavahAro pradarzya sAmprataM zuklA| mbarAMzarAmaNiH prakaraNakAra AzAmbarasampradAyAnurodhena tadupapattimAha- digambarAstviti / tatraye hyastitvaM dvividha svarUpA avacchedaka bAhuleyatva Adi kA avagAhana nahIM karatI hai, kintu tadanavacchedaka sadRza pariNAma kA avagAhana karatI hai / tAdRza avagAhitya hI pratIti meM rahane vAlA anugatatva hai, jisakA nirvAhaka zAvaleya, bAhuleya Adi gAya meM rahA huA sadRzapariNAmAtmaka tiryaksAmAnya hai 1 isI taraha eka hI suvarNa meM, jo pUrva meM kaMganapariNAma vAlA thA aura abhI kuNDalapariNAma vAlA hai, hone vAlI 'jo suvarNa kaMgana thA vahI kuNDala banA hai' ityAkAraka pratIti bhI kaMgananiSTa kuNDalabheda kI pratiyogitA ke avacchedaka suvarNapariNAma kA avagAhana karatI hai / tAdRza avagAhitA = vipayitA hI usa pratIti meM rahA huA anugatatva hai, jisakA nirvAhaka kaMgana-kuNDalAtmaka pUrvAparapariNAma meM anugata - vyApaka suvarNa dravyAtmaka UrvatAsAmAnya hI hai na ki tiryak sAmAnya kyoMki kaMgana aura kuNDala sadRza pariNAma nahIM hai kintu visadRza pariNAma hai| isa taraha phalita hotA hai ki pratItiniSTha nirukta anugatatva kI nirvAhakatA tiryak sAmAnya kI bhA~ti UrdhvatA sAmAnya meM bhI akSata = nirAvAdha hai / isa viSaya ' meM adhika vicAra bhI kiyA jA sakatA hai, yaha to eka digdarzana hai - isa bAta kI sUcanA dene ke lie prakaraNakAra ne | dik zabda kA prayoga kiyA hai| adhika jijJAsu syAdvAdAtnAkara Adi grantha kA avalokana kara sakate haiN| .pA. iti / yadyapi pratIti meM rahane vAle nirukta anugatatva kA nirvAhaka UrdhvatA sAmAnya pUrvAparapariNAmavyApaka dravya kI bhA~ti cirasthAyI guNa evaM paryAya meM bhI mumakina hai tathApi 'pUrvAparapariNAmasAdhAraNaM inyaM UrdhvatAsAmAnya' isa pramANanayatatvAlokAlaMkArasUtra meM ullikhita dravyazabda kI dharmI meM lakSaNA abhimata hone se tAdRza dravya kI bhA~ti cirasthAyI guNa evaM paryAya kA bhI grahaNa ho sakatA hai, kyoMki ve bhI paryAya vizeSa ke dharmI haiM evaM pUrvAparapariNAma meM vyApaka = sAdhAraNa ho sakate haiM / ataH guNa, paryAya kA bhI UrkhatAsAmAnyavidhayA grahaNa hone se koI dopa nahIM hai / * digApradAyAnusAra anugA pyavahAra kI upapatti -- - -
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 481 madhyamasyAvAdarahasye khaNDaH 2 . kA.7 . amRtacandravyAkhyopadarzana* digambarAstu ekadravyeSu ghaTAdiSu svarUpAstitvenA'nugatavyavahAraH / svarUpAstitva payAryarutpAda-vyaya-dhAnyaizca dravyasya svabhAva eva / tadaktaM 'sabbhAvo hi sahAvo. jaehiM cittehiMdavcassa savvakAlaM umpaadnvydhvttehiN||(p.saa.2/8) "iti| ayamarthaH dravyAdicatuSTayena dravyAtprathaganapalabhyamAnaiH karta-karaNAdhikaraNarUpeNa gaNAnAM paryAyANAca svakhapamupAdAya evartamAnapavRtiyuktasya danyAstitvena niSpAditaniSpattiyuktaH guNe: paryAyaizca yadastitvaM dravyasya sa svabhAvaH / tathA dravyAdicatuSTayena guNebhyaH paryA - - jayalatA hai| stitvaM sAdRzyAstitvaJca / prathamaM hokadravyeSvanugatadhIvyavahArakAraNaM dvitIyaJcAnekadravyeSu zAbaleyabAhuleyAdiSu anugatapratItiprayogakArAma / tatsaMbAdArtha kundakundasvAmiracitapravacanasAragAthAmevopadarzayati- sambhAvo iti / tatsampradAyAvalambivyAkhyAnAnurodhena tAM vivRNoti * ayamartha iti / zrotRgAmupakArAya dRSTAntAdigabhI digambarIyavyAkhyAmeva vayaM darzayAmaH / aba amRtacandrIyacyAkhyA -> 'astitvaM hi kila nyasya svabhAvaH, tatpunaranyasAdhananirapekSatvAdanAdyanantatayA hetukayaikarUpayA vRttyA nityapravRttatvAd vibhAvadharmabailakSaNyAcca bhAvabhAvabadbhAvAnnAnAtve'pi pradezabhedAbhAbAdravyeNa sahakatvamavalambamAnaM dravyasya svabhAva evaM kathaM na bhavet ? tatta dravyAntarAgAmiva dravyagaNaparyAyANAM na pratyeka parisamApyate, yato hi parasparasAdhitasiddhiyuktatvAtteSAmastitvamekameva, kArtasvaravat / yadhA hi dravyeNa vA kSetraNa vA kAlena vA bhAvena vA kArtasvarAt / pRthaganupalabhyamAnaiH kartRkaraNAdhikaraNarUpeNa pItatAdiguNAnAM kuNDalAdiparyAyANAJca svarUpamupAdAya pravarttamAnapravRttiyuktasya / kArtasvarAstitvena niSpAditaniSpattiyuktaH pItatAdiguNaiH kuNDalAdipavizca yadastitvaM kArtasvarasya sa svabhAvaH / tathAhi dravyeNa || vA kSetreNa vA kAlena vA bhAvena vA dravyAtpRthaganupalabhyamAnaiH kartRkaraNAdhikaraNarUpeNa guNAnAM paryAyANAM ca svarUpamupAdAya pravarttamAnapravRttiyuktasya dravyAstitvena niSpAditaniSpattiyuktaiH guNaiH paryAyazca yadastitvaM dravyasya sa svabhAvaH / yathA vA dravyeNa vA kSetreNa vA kAlena vA bhAvena vA pItatAdiguNabhyaH kuNDalAdiparyAyebhyazca pRthaganupalabhyamAnasya kartRkaraNAdhikaraNarUpeNa kArtasvarasvarUpamupAdAya pravarttamAnapravRttiyuktaiH pItatAdiguNaiH kuNDalAdipayA~yaizca niSpAditaniSpattiyuktasya kArtasvarasya mUlasAdhana| tayA teH niSpAditaM yadastitvaM sa svabhAvaH, tathA dravyeNa vA kSetreNa vA kAlena vA bhAvena vA guNebhyaH paryAyebhyazca pRthaganupalabhyamAnasya kartRkaraNAdhikaraNarUpeNa dravyasvarUpamupAdAya pravartamAnapravRttiyuktaH guNaH payAyaizca niSyAditaniSpattiyuktasya dravyasya mUlasAdhanatayA taiH niSpAditaM yadastitvaM sa svabhAvaH / kiJca yathAhi dravyeNa vA kSetreNa vA kAlena vA bhAvena vA kArtasvarAtpRthaganupalabhyamAnaiH kartRkaraNAdhikaraNarUpeNa kuNDalA gadapItatAdyutpAdatryayadhrauvyANAM svarUpamupAdAya pravarttamAnapravRttiyuktasya kArtasvarAstitvena niSpAditaniSpattiyuktaiH kuNDalAGgada-pItatAdyutpAdatryayadhrauvyayaMdastitvaM kArtasvarasya sa svabhAvaH / tathAhi dravyeNa vA kSetreNa vA kAlena vA bhAvena vA dravyAtpRthaganupalabhyamAnaiH kartRkaraNAdhikaraNarUpeNotpAdanyayadhrauvyANAM svarUpamupAdAya pravarttamAnapravRttiyuktasya dravyAstitvena niSpAditaniSpattiyuktarutpAdavyayadhrauvyairyadastitvaM dravyasya sa svabhAvaH / yathA vA dravyeNa vA kSetreNa vA kAlena vA bhAvena vA kuNDalA'GgadapItatAdyutpAdajyayadhrauvyebhyaH pRthaganupalabhyamAnasya kartRkaraNAdhikaraNarUpeNa kArtasvarasvarUpamupAdAya pravartamAnapravRttiyuktaH kuNDalA'GgadapItatAdyutpAdanyayadhrIvyaniSpAditaniSpattiyuktasya kArtasvassya diga. iti / yahA~ taka vetAmbara jainasampradAya ke anusAra pratItiniSTha anugatatva ke vyavahAra kA nirUpaNa karane ke pazcAt aba prakaraNakAra zrImadjI digambarAmnAya kA nirUpaNa karate haiM / digambara jaina manISiyoM kA yaha mantavya hai ki - eka hI dravya se nippanna ghaTa, kapAla, kapAlikA Adi meM jo anugata vyavahAra hotA hai ki - 'jo miTTI ghaTa thI vahI miTTI aba kapAla bana gaI hai| isakA niyAmaka svarUpAstittva hai| svarUpAstitva kA matalaba hai apane guNa-paryAya evaM utpAdavyaya-dhaunya se dravya ke sadbhAvAtmaka dravyasvabhAva / isakA havAlA dete hue prakaraNakAra kuMdakuMdasvAmI ke pravacanasAra kI gAthA batAte haiM, jisakA zabdArtha hai 'vividha guNa, paryAya evaM utpAda-vyaya-dhrIvya se dravya kA sarva kAla meM sadbhAva = sattA hai vahI dravya kA svabhAva hai / isakA bhAvArtha yaha hai ki dravya, kSetra, kAla, bhAva se guNa evaM paryAya, dravya se pRthak = bhinna upalabdha nahIM hote haiN| jaise ki ghaTa se pRthak paTa Adi kI upalabdhi hotI hai, vaise ghaTa se pRthak paTIya nIlarUpAdi guNa evaM jalAharaNAdi paryAya kI upalabdhi nahIM hotI hai, kyoMki dravya bhI kartA, karaNa, adhikaraNavidhayA guNa evaM paryAya ke svarUpa 1. sadamAnA hi svabhAcI guNaH saha. pAyazcitraiH / dravyarUpa sarva kAragutpAdazyayadhIyaH / /
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jayasenIyantryAkhyopadarzanam yebhyazva pRthaganupalabhyamAnasya karmAdirUpeNa dravyasvarUpamupAdAya pravartamAnapravRttiyuktairguNaiH paryAyaizca niSpAditaniSpattiyuktasya dravyasya mUlasAdhanatayA taiH niSpAditaM yadastitvaM sa svabhAvaH / 482 evaM dravyAdicatuSTayena dravyAtpRthamanupalabhyamAnaiH kartRkaraNAdhikaraNarUpeNotpAdavyayadhrauvyANAM svarUpamupAdAya pravartamAnapravRtiyuktasya dravyAstitvena niSpAditaniSpatiyuktaOM jayalatA hai mUlasAdhanatayA tairniSpAditaM yadastitvaM sa svabhAva:, tathA dravyeNa vA kSetreNa vA kAlena vA bhAvena votpAdavyayadhrauvyebhyaH pRthaganupalabhyamAnasya kartRkaraNAdhikaraNarUpeNa dravyasvarUpamupAdAya pravartamAnapravRttiyuktairutpAdavyayazrInyaiH niSpAditaniSpattiyuktasya dravyasya mUlasAdhanatayA ditaM padalipa (prA.2/4, a.vyA. pR. 115) ityevaM vartate / = = atra jayasenIyavyAkhyA tvevam 'sahAvI hi svabhAvaH svarUpaM bhavati hi sphuTam / kaH kartA ? sabhAvo = sadbhAvaH zuddhasattA zuddhAstitvam / kasya svabhAvo bhavati ? davvassa = muktAtmadravyasya / taca svarUpAstitvaM yathA muktAtmanaH sakAzAtpRthagbhUtAnAM pudgalAdipaJcadravyANAM zeSajIvAnAJca bhinnaM bhavati na ca tathA kaiH saha ? guNehiM saha pajjehiM kevalajJAnAdiguNaH kiJcidUna caramaza (rAkArAdisvakIyapayayazca saha / kathambhUtaH ? citte hiM siddhagatitvamatIndriyatvamakAyatvamayogatvamavedatvamityAdibahubhedabhinnaiH na kevalaM guNaparyAyaiH saha bhinnaM bhavati / uppAdavyayadhuvatte hiM zuddhAtmaprAptirUpamokSaparyAyaspotpAdo rAgAdivikalparahitaparamasamAdhirUpamokSamArgaparyAyasya vyayastathA mokSamArgAdhArabhUtAnvayadravyatvalakSaNaM zrIvyaM cetpuktalakSaNotpAdavyayazrIvyaizva saha bhinnaM na bhavati / katham ? savvakAlaM = sarvakAlaparyantaM yathA bhavati / kasmAttaiH saha bhinnaM na bhavatIti cet ? yataH kAraNAd guNaparyAyA'stitvenotpAdavyayazrIvyAstitvena ca kartRbhUtena zuddhAtmadravyAstitvaM sAdhyate, zuddhAtmadravyAstitvena ca guNaparyAyotpAdavyayazrIvyAstitvaM sAdhyata iti / tadyathA yathA svakIyadravyakSetrakAlabhAvaiH suvarNAdibhinnAnAM pItatvAdiguNa- kuNDalAdiparyAyANAM sambandhi yadastitvaM sa eva suvarNasya sadbhAvaH tathA svakIyadravyakSetrakAlabhAvaiH paramAtmadravyAdabhinnAnAM kevalajJAnAdiguNa-kizcidUnacaramazarIrAkArAdiparyAyANAM sambandhi yadastitvaM sa eva muktAtmadravyasya sadbhAvaH / yathA svakIyadravyakSetrakAlabhAvaiH pItatvAdiguNa - kuNDalAdiparyAyebhyaH sakAzAdabhinnasya suvarNasya sambandhi yadastitvaM sa eva pItatvAdiguNa-kuNDalAdiparyAyANAM svabhAvo bhavati tathA svakIyadravya kSetrakAlabhAvaiH kevalajJAnAdiguNa - kizvidnacaramazarIrAkArAdiparyAyebhyaH sakAzAdabhinnasya muktAtmadravyasya sambandhi yadastitvaM sa eva kevalajJAnAdiguNa-kiJcidUnacaramazarIrAkArAdiparyAyANAM svabhAvo jJAtavyaH / athedAnImutpAdavyayazrIvyANAmapi dravyeNa sahAbhinnAstitvaM kathyate / yathA svakIyadravyAdicatuSTayena suvarNAdabhinnAnAM kaTakaparyAyotpAdakaGkaNaparyAyavinAza- suvarNatvalakSaNazrIvyANAM sambandhi yadastitvaM sa eva suvarNasadbhAvaH tathA svadravyAdicatuSTayena paramAtmadravyAdabhinnAnAM mokSaparyAyotpAda-mokSamArgaparyAyavyaya-tadubhayA dhArabhUta paramAtmadravyatvalakSaNazrItryANAM sambandhi yadastitvaM sa eva muktAtmadravyasvabhAvaH / yathA svadravyAdicatuSTayena kaTakaparyAyotpAdakaGkaNaparyAyavyaya suvarNatvalakSaNa| zrAvyebhyaH sakAzAdabhinnasya suvarNasya sambandhi yadastitvaM sa eva kaTakaparyAyotpAda- kaGkaNaparyAyatryaya-tadubhayAdhArabhUta suvarNatvalakSaNazrIvyANAM sadbhAvaH tathA svadravyAdicatuSTayena mokSaparyAyotpAda-mokSamArgaparyAyavyaya-tadubhayAdhArabhUtamuktAtmadravyatvalakSaNa = ko le kara hone vAlI pravRtti se yukta hotA hai tathA guNa evaM paryAya kI nippatti bhI dravyAstitva se hI nippanna hai / isa | taraha apane se apRthagbhUta guNa evaM paryAya se dravya kA jo astitva hai, vahI dravya kA mUlabhUta svabhAva hai / jaise dravya se pRthak = svataMtra guNa paryAya kI upalabdhi nahIM hotI hai ThIka vaise hI dravyAdicatuSTaya kI apekSA guNa evaM paryAya se svatantra H rahita kevala dravya kI bhI upalabdhi nahIM hotI hai, kyoMki kartA-karaNa adhikaraNAtmanA dravya ke svarUpa ko le kara hI guNa evaM paryAya kI pravRtti hotI hai aura aise guNa paryAya se hI dravyanippatti hotI hai| dravya ke mUlasAdhanavidhayA guNa evaM paryAya se jo dravyAstitva nippanna hotA hai, vahI dravya kA svabhAva hai / jaise dravya kSetra kAla-bhAva kI apekSA dravya se pRthak = zUnya guNa evaM paryAya kI upalabdhi nahIM hotI hai, ThIka vaise hI dravyAdi catuSka kI apekSA utpAda, vyaya aura zrIvya kI bhI anya se pRthak upalabdhi nahIM hotI hai, kyoMki utpAda-vyaya- zrIvya ke svarUpa ko le kara hI dravya kI pravRtti kA prAraMbha hotA hai aura dravya ke astitva se hI utpAda vyaya - dhrIvya kI niSpatti ko avakAza milatA hai| apRthagbhUta utpAdavyaya zrIvya se dravya kA jo astitva = sadbhAva hai, vahI dravya kA svabhAva hai| jaise dravyAdicatuSka kI apekSA utpAdAdi
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 483 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDa; 2 - kA. * matabhedena svarUpAstitva-sAdRzyAstitvavicAraH * rutpAdavyayadhovyairya dastitvaM dravyasya sa svabhAvaH / tathA dravyAdicatuSTayena utpAdavyayadhovyebhyaH pRthaganupalabhyamAnasya karmAdirUpeNa dravyasvarUpamupAdAya pravartamAnapravRttiyuktarutpAdavyaya-dhAnya: niSpAditaniSpattiyuktasya dravyasya mUlasAdhanatayA ternidhyAditaM yadastitvaM sa svabhAva iti / tacca svarUpA'stitvamiti gIyate / parasparakarambeitazaktyA niSpAdyaniSpattimadabhAvavatAmastitvaM svarUpAstitvamiti paramArthaH / anekadravyeSvanugatavyavahArastu sAhazyAstitvena / taduktaM - 'iha vivihalakkhaNANaM lakvaNamegaM saditti savvagadaM / udisadA khalu dhamma jiNavarakhasaheNa paNNataM' / (pra.sA.2/1) iti / ------ * gayatatA *--....------- dhrauvyebhyaH sakAzAdabhitrasya paramAtmadravyasya sambandhi yadastitvaM sa eva mokSaparyAyotpAda-mokSamArgaparyAyavyaya-tabhayAdhArabhUtamuktAtmanyatvalakSaNodhyANAM svabhAva iti / evaM yathA muktAtmadravyasya svakIyaguNaparyAyolpAdavyayazrInyaiH saha svarUpAstitvAbhidhAnamavAntarAstitvamabhinna vyavasthApitaM tathaiva samasta zeSadravyANAmapi vyavasthApanIyamityarthaH (pra.sA.ja.TI.2/4- pR.117) / ekadravyaparyAyeSu svarUpAstilvenAnugatavyabahAramupapAdyAnekadravyeSu tadupapattyarthamAha-anekadravyeSu zAbaleya- cAhuleyAdiSvekakAlikeSu anugatavyavahArastu sAdRzyAstitveneti / atra pravacanasAragAthAmAha- taduktaM- iheti / atra tattvapradIpikAvRttirevaM -> 'iha kila prapaJcitavaicitryeNa dravyAntarebhyo vyAvRtya vRttena pratidravyaM sImAnamAsUtrayatA vizeSalakSaNabhUtena ca svarUpAstitvena lakSyamANAnAmapi sarvadravyAgAmastamitavaicitryaprapaJca pravRtya vRttaM pratidravyamAsUtritaM sImAnaM bhindatsaditi sarvagataM sAmAnyalakSaNabhUtaM sAdRzyAstitvamekaM svalvarabodbhavyama / evaM 'sadityabhidhAnaM 'saditi paricchedanaJca sarvArthIparAmarza syAt / yadi punariMdameva na syAladA kizcitsadini kizcidasaditi kizcitsaccAisaceti kizcidavAcyamiti ca syAt / tattu vipratiSiddha| mevA'prasAdhyazcaitadanokahavat / yadhA hi bahUnAM bahuvidhAnAmano kahAnAmAtmIyasyAtmIyasya vizeSalakSaNabhUtasya svarUpAstitvasyAvayambhanAttiSThannAnAtvaM, sAmAnyalakSaNabhUtana sAdRzyojhAsinAnokahatyanAtthApitamekatvaM tiriyati / tathA bahUnAM bahuvidhAnAM dravyANAmAtmIyasyAtmIyasya vizeSalakSaNabhUtasya svarUpAstitvasyAvaSTambhenottiSThannAnAtvaM sAmAnyalakSaNabhUtena sAdRzyodbhAsinA 'sadi' tyasya bhAvenotthApitamekalyaM tiriyati / tathA ca teSAmanIkahAnAM sAmAnyalakSANabhUtena sAdRzyodbhAsinAnokahatyenotyApitenakatvena tirohitamami vizeSalakSaNabhUtasya svarUpA'stitvAvaTambhenAttiSThannAnAtvamucakAsti, tadhA sarvavyANAmapi sAmAnya lakSaNabhutena sAdRzyodbhAsinA 'sadityasya bhAvanotthApitenaikatvena tirohitamapi vizeSalakSaNabhUtasya svarUpAstitvasyAvaSTambhanottiSThannAnAvamucakAsti' - (pra.sA.a.2/gA., a.TI.pR.118) / atra tAtparyavRttistvevaM -> 'ihaM vivihalakvaNANaM = iha loke pratyekasanAbhidhAnena svarUpAstitvena bibidhalakSaNAnAM : bhinnalakSaNAnAM cetanAcetanamUmanapadArthAnAM, lakvaNamegaM tu ekamarakhaNDalakSaNaM bhavati / kiM ? kartR sadi' ti = sarvaM saditi kI dravya se pRthak upalabdhi nahIM hotI hai, ThIka vaise hI dravya-kSetra-kAla-bhAva kI apekSA utpAda-vyaya-dhIvya se svataMtra - pRthak = rahita dradhya kI bhI upaladhi nahIM hotI hai, kyoMki kAkaraNa- adhikaraNaviSayA dravyasvarUpa ko grahaNa kara ke hI utpAda-vyaya-aunya kI pravRtti pravartamAna hotI hai aura aise utpAda-vyaya-zrIvya se hI dravya kI nippatti kA astitva hotA hai| inya ke mUlasAdhanavidhayA aise apRthagbhUta utpAda-vyaya-zrInya se jo dravyAstitva nippanna hotA hai, vaha dravya kA svabhAva hai, vahI svarUpAstitvamabda se abhipreta hai / isakA tAtparya yaha hai ki parasparamithita zakti se nippanna hone vAlI nippani jinameM hotI hai, una bhAvoM ke Azraya kA jo astitva hai vahI svarUpAstitva hai / isI svarUpAstitva kI vajaha eka dravya ke vibhinna paryAya meM anagata vyavahAra hotA hai| anekadra, iti / jaise vibhinna kAla kI apekSA vividha paryAya vAle eka hI dravya meM anugata pratIti evaM vyavahAra hotA hai, ThIka vaise hI eka kAla meM aneka dravya meM bhI anugata pratIti evaM vyavahAra hotA hai / prathama kAla meM svarUpAstitva niyAmaka banatA hai, aura dvitIya sthala meM sAdRzyaastitva niyAmaka hotA hai / eka hI kAla meM nIla, pIta, rakta Adi aneka ghaTa meM 'yaha ghaTa hai, yaha bhI ghaTa hai' ityAdi anugata vyavahAra unake sAdRzyAstitva se hotA hai| isa viSaya meM pravacanasAra 1. ihai. vividhalakSagAnAM lakSaNamekaM saditi sarvagatam / upadizAnA rakhalu dharmaM jinavaradhabhaNa prAptam //
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 484 * samalinAgA,vyavahAravicAra: * | sAdRzyAstitvAnAmapi prativyakti svarUpabhedAt svarUpAstitvAnAmiva nA'neka- | dravyAnuvartakatvaM syAditi cet ? satra kecit satyapi prativyakti svarUpabhedA'vizedhe sAdRzyAstitvenaiva anekadravyeSvanugatadhI: ja tu svarUpAstitveneti svabhAvasyaiva vijRmbhitamityAhuH / vastuta: svarUpAstitvaM prativyakti anekameva / sAdRzyAstitvaM punarekamapIti bhitra = = = =* jayalatA. ==== mahAsattArUpam / kimaviziSTaM ? saJcagayaM = saGkaravyatikaraparihArarUpasvajAtyavirodhena zuddhasaGgrahanayena sarvagataM sarvapadArthavyApakam / irda kenoktam ? upadisadA khalu dhammaM jiNavaravasaheNa paNNattaM = dharma vastusvabhAvasaGgrahamupadizatA khalu sphuTaM jinavamvRSabheNa prajJaptamiti / tadyathA - yathA sarve mutAtmAnaH santItyukte sati paramAnandaikalakSaNasukhAmRtarasAsvAdabharitAvasthalokAkAzapramita zuddhA'savyeyAtmapradezastathA kiJcidUnacaramazarIrAkArAdiparyAyaizca saGkarabyatikaraparihArarUpajAtibhedena bhinnAnAmapi sarveSAM siddhajIvAnAM grahaNaM bhavati tathA 'sarvaM sat' ityukte saGgrahanayena sarvapadArthAnAM grahaNaM bhavati / athavA 'seneyaM banamidimi'tyukte azvahastyAdipadArthAnAM nimbAmrAdivRkSANAM svakIyasvakIyajAtibhedabhinnAnAM yugapad grahaNaM bhavati tathA 'sarvaM sadi'tyukte sati sAdRzyasattAbhidhAnena mahAsattArUpeNa zuddhasaGgrahanayena sarvapadArthAnAM svajAtyavirodhena grahaNaM bhavatItyarthaH <- (pra.sA.2/5. ja.TI. pR.118) iti / para zaGkate- atheti / anekadravyeSvanugatavyavahAranirvAhakatvenA'bhimatAnAM sAdRzyA'stitvAnAmapi, kiM punaranekadravyANAM ? ityapizabdArthaH, prativyakti = vyaktI vyaktau svarUpabhedAt, svarUpAstitvAnAmiva nAnekadravyeSvanuvartakatvaM syAt / tadananugatatve cAnekadravyeSvanugatavyabahAro'pi kathaM saGgaccheta ? na hi yadeva sAdRzyAstitvaM zAbaleye tadeva bAhuleyAdau, astitvasya svAzrayarUpatvena tadbhede'stitvabhedasya nyAyyatvAt / yadi ca sAdRzyAstitvAnugatatvavirahe'pi tenA'nekadravyeSvanugatavyavahAraH syAta, tarhi svarUpAstitvenavaikadravyaparyAyeSvivAnekadravyeSvanugatavyavahAro'stu kiM sAdRzyAstitvakalpanayA ! ityathAzayaH / / AdI keSAJcinmatena samAdhAnamAviSkaroti. atra keciditi / AhurityanenAsyAnvayaH / satyapIti 1 tRNAdI dAhya - tvAvizeSe'pi jvalanasyaiva tadAhakatvaM na tu jalasya, pAvakAdI dAhakatvAvizeSe'pi tRNAdereva taddAhmatvaM na tvAkAlAderityatra yathA tathAsvabhAvamahimA tathaiva prativyakti zAbaleyavAhuleyAdI sAdRzyAstitvasvarUpabhedA'vizeSe satyapi sAdRzyAstitvenai || anekadravyeSu zAbaleya-bAhaleya-khaNDa-maNDAdiSa anugatadhIH tathAvidhavyavahArazca na ta svarUpAstitvena iti svabhAvasyaiva vijRmbhitam / etenaikadravyeSu kadhaM na sAdRzyAstitvenA'nugatadhInyavahAro, kathaM vA'nekadravyeSu svarUpAstitvena nAnugatadhIvyavahArI '' ityapi pratyAkhyAtam, svabhAvasyA'paryanuyojyatvAt / prakaraNakAreNa Ahurityanena svakIyA'svarasodbhAvanaM kRtam / tadbIjazcaiyaM satyekAntasvabhAvavAdimatapraveza iti / ata evAha- vastuta iti / svarUpAstitvaM svadravyAtmakatvena prativyakti aneka = bhinna eva, sAdRzyAstitvaM punaH pI - 1 sapa, sA55pApA . meM kahA gayA hai ki - "isa loka meM vastu dharma ke upadeza dete hue zrIjinavaravRSabha ne aisI prarUpaNA kI hai ki vividha lakSaNa vAle aneka dravyoM meM 'sat' aisA eka lakSaNa sarvagata - sarvadravya meM rahatA hai = sarvadravyasAdhAraNa sAdRzya hai" / isa kI bajaha vibhinna dravya meM anugata vyavahAra hotA hai| OM aneka dravya meM sArayAsvipa se hI ajugata vyavahAra artha, iti / yahA~ yaha zaMkA ho sakatI hai ki -> "jaise svarUpAstitva pratyeka vyakti meM alaga-alaga hai, ThIka vaise hI sAdRzyaastitva bhI pratyeka vyakti meM bhinna-bhinna hotA hai / tara eka sAdRzyAstitva aneka dravya meM kaise anugata ho sakatA hai ? ananugata hone se sAdRzyAstitva aneka vyaktiyoM meM anugata vyavahAra kA janaka nahIM ho sakatA hai" - aba ke. iti / yahA~ amuka vidvAnoM kA yaha samAdhAna hai ki svarUpAstitva kI bhA~ti sAdRzyAstitva prativyakti bhinna svarUpa vAlA hone para bhI 'sAdRzyAstitva hI aneka dravyoM meM anugata buddhi evaM anugata vyavahAra kA janaka hai, na ki svarUpAstitva' isa viSaya meM usakA svabhAva hI niyAmaka hai / usakA svabhAva aisA hI kyoM hai ? aisA prazna sAvakAza nahIM hai, kyoMki vastusvabhAva ke viSaya meM prazna nahIM kiyA jA sakatA /
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 485 madhyamasyAhAdarahasye khaNDaH 2 - kA.. * yogamate sAdRzyaniruktiH * dravyAnuvartakamiti bodhyam / atra yogAH samirante / nanu sAdRzyaM taddhimatve sati tadAtadharmavattvam / svasmin svasAhazyavAraNAya 'taddhimatve satIti | otel 'gaganaM gaganAkArIma'tyAdAvavyAptiH; upamitikriyA'niSpatyAunanvayasthA'lakSyatvAt / ata evopameyopamAyA atAhazyA lakSyatvAdeva na tatrA'tivyApti: / .:.-....- gAyatatA * kazcitsvadravyavyatiriktatvena ekamapIti bhinnadravyAnuvartakaM = nAnAdravyAnugatamiti tenaivAnekadravyeSvanugatadhIvyavahArau na tu svarUpAstitvenetyeva baktumarhati yenaikAntasvabhAvavAdimatapravezo na syAditi bodhyam / atra = sAdRzyAstitvenAnekadravyeSyanugatadhIcyavahArasamarthAne yogAH = naiyAyikAH sagirante -> nanviti / AhurityanenAsyAnvayaH / sAdRzya - sAdRzyapanAtevAdyaM nAnirika kintu janmitve = upamAnabhinnatve sati tadvatadharmavattvaM = upamAnavRttidharmavattvam / tadgatatvaJcAtra na lakSaNaghaTaka; gauravAta, asambhavApattezca / kintu tAdAdharmasyopamAnopameyasAdhAraNatvabodhanAya / sAdRzyaghaTakadharmazca kvacijAtisvarUpo yathA 'ghaTasadRzaH paTaH' ityAdI / kvaciccopAdhirUpaH yathA gotvaM nityaM tathA'zvatvamapItyAdau yathA vA candrasadRzaM mukhamityAdau vartulatva-tejasvitvAhlAdakatvAdi / svasmin upameye svasAdRzyavAraNAya = ativyAptivAraNAya tadbhinnatve satIti vizeSaNadAnam ; ghaTAdA ghaTAdibhedavirahAnna 'ghaTo ghaTasadRza' ityAdeH prasaGgaH / na ca sAdRzyazarIre tadbhinnatvopAdAne 'gaganaM gaganAkArami' tyAdAviti 'gaganaM gaganAkAraM, sAgaraH sAgaropamaH / rAmarAvaNayoryuddhaM rAmarAvaNayoriba / / ( ) iti kArikA, atra avyAptiH, gaganAdI gaganAdipratiyogika bhedavirahAt / avyAptinirAse hetumAha- upamitikriyA'niSpattyeti / 'sAdRzyamupamAbheda' ityAlaGkArikasUtreNa bhedaghaTitasAdRzyasyaivIpamAtvapratipAdanAd gaganAdI gaganAdibhedAsambhavanopamitikriyAjanmAcyogAta nAtropamAlaGkAraH kintvananvayAlaGkAra eva / ananyasya alaGkArasya alakSyatvAt tatrotasAdRzyalakSaNAgatena dUSaNatvaM kintu bhUSaNatvameveti nA:cyAptiH / atra mahAdevastvanyAptinirAkaraNAya -> 'tadvRttidharmamAtrasya tatra vivakSitatvAta. yagabhedavivakSayA bhadasattvAdvA / ata eva yugabhedavivakSAyAmihopamAlaGkAro'nyadhAnantrayAlaGkAra ityuktamAlArika:' - (mu.dina.pR.72) ityAha / atra -> 'yugabhedavivakSayati yugabhedaprayuktatattadyugaviziSTagaganabhedavivakSayetyarthaH / bhedasattvAceti gagane gaganabhedasattvAcetyarthaH' - (mu.rAma.pR.73) iti rAmarudro vyAcaTa / ata eveti / yasyAmupamitikriyAniSpattistasyA eva lakSyatvAdevetyarthaH / upameyopamAyAH atAdRzyAH = aniSyanno| pamitikriyAvilakSaNAyA. lakSyatvAdeva = upamAlakSyatAvacchedakAkrAntatvAdeva. na tatra = upameyopamAyAM ativyAptiH kintu prakaraNakAra zrImadjI kA sujhAva yaha hai ki vastusthiti kA vicAra kiyA jAya to svarUpAstitva prativyakti alagaalaga hI hai, jaba ki sAdRzyAstitva prativyakti eka bhI ho sakatA hai / ataeva aneka dravya meM sAdRzyAstitva eka ho kara anugata ho sakatA hai, jisakI vajaha aneka dravya meM sAdRzyAstitva kI vajaha anugata buddhi evaM vyavahAra ho sakatA hai / yAyikamA se ALERya kI tyAsyA | . atra yI. iti / sAdRzyAstitva meM aneka dravya meM anugata buddhi evaM vyavahAra ke samarthana ko jAna kara naiyAyika manISI yaha kahate haiM ki sAdRzya tadbhinnatye sati tadvatadharmavattvasvarUpa' hai| jaise 'mukha candrasadRza' yahA~ mukha meM rahanevAlA candra kA / sAdRzya candrabhinnatva hote hue candragata AhAdakatva Adi dharma svarUpa hai| apane meM apanI upamA kA nirAkaraNa karane ke lie 'tadbhinnalve sati' aise vizeSaNa lagAyA gayA hai, anyathA candra meM candropamA kA aniSTa prasaMga prApta hotA hai; kyoMki candra meM / candragata saumyatva, vartulatva Adi dharma akSata haiM / magara sAdRzya ke ghaTakavidhayA upamAnabheda kA niveza karane para candra meM candra kI upamA kA prasaMga nahIM hogA, kyoMki candra meM candrabheda nahIM rahatA hai| yahA~ yaha zaMkA ho ki > 'sAdRzya ke ghaTakavidhayA naDreTa kA niveza kiyA jAya to 'gaganaM gaganAkAra, mAgaraH sAgaropamaH' ityAdi sthala meM sAdRzyalakSaNa kI avyApti hogI, kyoMki gagana meM gagana kA bheda yA mAgara meM sAgara kA bheda nahIM rahatA hai" - to yaha ThIka nahIM hai| kyoMki yahA~ upamAna aura upameya meM bheda nahIM hone se upamiti kriyA kI nippatti hI nahIM hone se yahA~ upamA alaMkAra nahIM hai, kintu ananvaya alaMkAra hai, jo sAdRzya ke lakSaNa kA alakSya hai| alakSya = lakSyetara meM lakSaNa kI pravRtti na honA doSa nahIM hai, kintu guNa hI hai| isIlie to upameyopamA meM upamiti kriyA kI nippatti hone se vaha ananvaya alaMkAra sadRza nahIM hai| ataeva %
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sAdRzyamImAMsAyAM mammada-daNDi-rudraTa-bhojaprabhRtimataprakAzanam * || mithastayorevopamAnopameyatvavivakSAmApAdasyA alhaaraantrkhypdeshaat| yattu prAcA -> 'taddhimatve sati tagatabhUyo'sAdhAraNadharmavattvaM sAdRzyam' / paDhAdI ghaTasAdRzyavAraNAya 'asAdhAraNe'ti, yatkicidasAdhAraNAdharmavati tadavAraNAya 'bhUya' <-- ityukta =- =- =* jayalatA * -- pamAlakSaNasaGgatireva / 'yadi ca tasyA lakSyatvameva tarhi kutastasyA alaGkArAntaravyavahaH : ityAzaGkAyAmAhuH- mithastayoH = parasparamupamAnopameyayoH eva upamAnopameyatvavivakSAmAtrAt asyAH = upameyA ... yA alaGkArAntaravyapadezAt / taduktaM kAvyaprakAze mammaTena 'viparyAsa upameyopamA tayoH / 91 / tayoH = upamAnApamayayoH parivRttiH arthAd vAkyadvaye itaropamAnavyavacchedaparA upameyenopameti upameyopamA / udAharaNam - kamaleva matirmatiriva kamalA, tanuriva vibhA vibheva tanuH / dharaNIva dhRtidhRtiriba dharaNI, satataM vibhAti bata yasya / / (kA.pra.sU.136 kA.91) iti / upamAyA upameyopamAyAM vaivakSika eva bhedo na tu vAstavaH / ata eva daNDi-rudraTa-bhojAdibhirupameyopamAtvasyopamAtcavyApyatvamabhyupagamyate / na cAnanvayAdupameyopamAyA abhedaH, anyopamAnyavacchedasyobhayatra sAmyAdityArekaNIyam. ananvaye ekenaiva vAkyena tadvyavacchedaH kriyate upameyopamAyAM tu vAkyadvayeneti vizeSAt / taduktaM kAvyaprakAze -> 'upamAnopameyatve ekasyaivaikavAkyage ananvayaH - (kA, pra.sa.135 kA.9.) iti / kiJcAnanvaye ekasyaivopameyatvamapamAnatvaJca, upameyopamAyAntubhayorityapi tayorvizeSaH / taduktaM kAvyAnuzAsane zrIhemacandrAcAryaH -> 'ubhayorupameyatve upamAnatve copameyopamA / ekasyaivopamAnatvopameyatve'nanvayaH (kA.a. a.6, sU.3) ityAdikaM vibhAvanIyamalaGkArarasikaiH / / yatciti / uktamityanenAsyAnvayaH / prAcA = prAcInanaiyAyikena, tadbhinatve sati tadgatabhUyo'sAdhAraNadharmavattvaM sAdRzyaM = sAdRzyapadapratipAdyam / tadeva samarthayati - paTAdau ghaTasAdRzyavAraNAya 'asAdhAraNe'ti dharmavizeSaNam / asAdhAraNyaJca sakalapadArthA'vRttitvena bodhyam / etena padArdhamAtrasya padArthamAtreNA'pi samaM sAdRzyaM syAt, tadgataprameyatva-vAnyatyAdidharmavatvasattvAditi pratyuktam, prameyatvAderasAdhAraNyA bhAvAt / tathApi ghaTabhinnatvena siMha-zRgAlayorapi sAdRzyaM prasajyetetyAzaGkAyAmAha- yatkinidasAdhAraNadharmabati = ghaTabhedAdyasAdhAraNadharmAzraye siMha-zRgAlAdo tadvAraNAya = sAdRzyApAkaragAya 'bhUya' iti asAdhAraNadharmavizeSaNam / vaha lakSya hai| ataH vahA~ uparyukta sAdRzyalakSaNa kI pravRtti ho to bhI ativyApti dopa kA avakAza nahIM hai| alakSya meM lakSaNa kI pravRtti hone para hI ativyApti doSa kA udbhAvana kiyA jAtA hai| yahA~ paraspara una donoM meM hI upamAna-upameyabhAva kI vivakSA hone se upamA alaMkAra se atirikta upameyopamA nAmaka anya alaMkAra kA vyavahAra hotA hai| prAcIjamata meM dUSaNodbhAvana [D yattuini | prAcIna naiyAyika sAdRzyalakSaNa batAte hue kahate haiM ki --> "tadbhinala hote hue tagata aneka asAdhAraNa dharmoM kA honA hI tatsAdRzya hai| tatzanda se upamAna kA grahaNa abhimata hai| jaise 'mukhaM candrasadRzaM' yahA~ mukha upameya hai aura candra upamAna hai / mukha meM candra kA bheda evaM candragata AhlAdakatva, vartulatva, tejasvitA Adi aneka asAdhAraNa dharma bhI rahate haiM, vahI mustragata candrasAdRzya hai / yadi sAdRzya kA lakSaNa kevala itanA hI banAyA jAya ki upamAnabhinatva hote hue upamAnagata aneka dharma upameya meM ho vahI sAdRzya hai, to phira vijAtIya ghaTa-paTa meM bhI sAdRzya raha jAyegA, kyoMki paTa meM ghaTabheda eva ghaTagata prameyatva, vAcyatva Adi aneka dharma rahate haiN| isa Apatti ke nivAraNArtha dharmasAmAnya na kaha kara asAdhAraNa dharma kA grahaNa kiyA gayA hai| paTa meM vAcyatva, prameyatva Adi ghaTa ke sAdhAraNa dharma rahate haiM, magara asAdhAraNa dharma nahIM rahate haiN| ataH 'pado ghaTasadRzaH' isakI Apatti nahIM hai / yahA~ ghaTa kA asAdhAraNa dharma dravyatva paTa meM bhI rahatA hai / ataH punaH 'paTaH ghaTasadRzaH' ityAkAraka prayoga kI Apatti AyegI / isake nivAraNArtha 'bhUyaH' yAnI 'aneka' aisA asAdhAraNa dharma kA vizeSaNa lagAyA gayA hai / ghaTa ke asAdhAraNa = kevalAnvayibhinna dravyatva dharma kI paTa meM vidyamAnatA hone para bhI ghaTa ke aneka asAdhAraNa dharma paTa meM nahIM rahate haiM / ataH 'paTaH ghaTasadRzaH' isa prayoga kA aniSTa prasaMga nahIM hogA / ataH sAdRzya kA ghaTaka kevala dharma nahIM hai. kintu aneka asAdhAraNa dharma haiM . yaha phalita hotA hai" - tatra. iti / magara vicAra kiyA jAya to prAcIna naiyAyika kA uparyukta vaktavya bhI nAmunAsiba pratIta hotA hai / isakA il kAraNa yaha hai ki paTa meM bhI kathaMcit yaTasAdRzya dharma kA sAdRzyalakSaNa meM praveza karanA asaMgata hai| yaMTa kI bhA~ti paTa
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 487 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 kA 7 * muktAvalI - maJjUSA - dinakarIyavRttyAdisaMvAdaH rAma, paTAderapi kathacidghaTa] sAdRzyavyavahArAt / tadvAcakAnAM ivAdipadAnAM zaktistu bhede vRttitve dharme ca khaNDaza eveti lAghavAccandrAdipadasamabhivyAhArAcca candrAdibhinatvalAbha: / * jayalatA tana = prAcInanaiyAyikoktaM na samyak / hetumAha- paTAderapi kathavighaTasAdRzyavyavahArAditi / 'ghaTa iva paTAdirapi rUpavAniti vyavahAraprasiddhariti / tatazcAsAdhAraNavizeSaNasyA'yuktatvamiti phalitam / muktAvalIkArastu sAdRzyamapi na padArthAntaraM kintu tadbhinnatve sati tadgatabhUyodharmavattvam, yathA candrabhinnatve sati ! candragatAhlAdakatvAdimattvaM mukhe candrasAdRdayamityAha - (muktA. kA. 2 pR. 72) / ' atra bhUyastvaM na vivakSitaM, ekadharmeNa | sAdRzyAnupapateH bhUyAnatizayitaH tAtparyaviSaya iti' - (muktA.maM.pU.73) maJjUpAkAro vyAcaSTe | mahAdevastu -> 'tadbhinnatve satIti idazca sAdRzyanirUpake'tivyAptivAraNAya / anuyogitAsambandhavivakSaNe tu na deyameva / tadgatabhUyo dharmavattvamiti / tatrA'sAdhAraNyena vidyamAnA ye bhUyAMso dharmAstadvattvamityarthaH ' - (muktA. di. pR. 72 ) iti vyAkhyAtavAn / aba rAmarudrastu -> yadyapi ghaTabhedapaTabhedAdayo bhUyAMso dharmAstatra sambhavantyeva, gotvAzvatvayornityatvarUpakadharmamAdAya sAdRzyamaGgIkRtyaivoktamiti bhUyastvopAdAnamasaGgatameva tathApi prAyAM bhUyadharmerava sAdRzyapratItirititAtparyaviSayArthakameva prakRte bhUyaH padamiti dhyeyam / 'naro'yaM siMhasadRza' ityAdI tu ghaTabhinnatvAdirna tAtparyaviSayaH kintu parAkramaH / tasyApi tathAtve tviSTApatteH / tasmAdasAdhAraNye - netyapi na deyam / yathA ghaTo vAcyastathA paTo'pIti vyavahArAca' <- (muktA.rA.pra.72) iti proktavAn / kecittu tadgatatvaM na lakSaNe pracintu candrabhinat sati candrazyamiti rItyA viziSyaiva dharmANAM lakSaNe pravezaH / te ca dharmA upamAnasAdhAraNA grAhyAH / tena candrabhinnatve sati kezAdimattvaM na candrasAdRzyamiti sphoraNAya tadgatatvotkIrtanamityAhuH | tadvAcakAnAM = sAhRdayavAcakAnAM ivAdipadAnAM AdinA tulyAdigrahaH, zaktistu bhede vRttitve dharme ca khaNDaza eva, na tu candrAdibhinnatvaviziSTacandrAdivRttyAhlAdakatvAdidharmavattvalakSaNasAdRzye'khaNDA zaktiH mahAgauravAt / ' tarhi mukhAdA~ candrAdibhedaH kathaM pratIyeta ? tatpratItI vA ghaTAderapi bhedaH kiM na pratIyeta ?' ityAzaGkAyA gAha- lAghavAt upasthitikRtalAghavAt, candrAdipadasamabhivyAhArAca candrAdivAcakapadasAnnidhyAcca candrAdibhinnatvalAbhaH bhede candrAdipratiyogikatvabodhaH / itthameva candrAdinirUpitatvasya vRttitve lAbha: / tAtparya sahakAreNAhlAdakatva - tejasvitvAdidharmabodhaH / = = athaivaM sati 'candra iva mukhamAhlAdakamiti vAkye ponaruktyaprasaGgaH, AhlAdakatvarayevapadenaiva labdhatvAditi cet ? atra paTTAbhirAmaH ' ivapadena sAdhAraNadharmatvenaivAhlAdakatvabodhanena paunaruktyAbhAvAt / ayaM tu vizeSaH yatra viziSya sAdhAraNadharmavAcakapadasamabhivyAhAro'sti tatra sAdhAraNadharmatvenaivAhlAdakatvamivAdirbodhayati / yatra tu sa nAsti sati tAtparye AhlAdakatvatvenaiva bodhaH, anyadA tu sAdhAraNadharmatvenaibAhlAdakatvAdirbodhyate' (muktA.maM.pR.75 ) iti samAdhatte / AhlAdakapadaM tAtparyagrAhakamiti na punaruktirityanye / = bhI rUpavAlA hone se rUpa kI apekSA 'ghaTa iva paTa:' ityAdi vAkya kA prayoga to loka meM hotA hI hai / ataH aneka asAdhAraNa dharma kA sAdRzyalakSaNa meM praveza karane se avyApti- nAmaka doSa kA prasaMga bhI prAcIna naiyAyika ke mata meM durvAra bana jAyegA / iSAdizabda kI khaMDazaH zakti naiyAyika tadrA iti / uparyukta mImAMsA se yaha phalita hotA hai ki sAdRzya tannitve sati tadvRttidharmavattvasvarUpa hai / isa sAdRzya ke bAcaka iva, tulya, sadRza Adi zabdoM kI zakti sAdRzya ke ghaTaka bheda (= bhinnatva), vRtti aura dharma meM khaNDaza: hai / yahA~ isa zaMkA kA ki > "yadi bheda, vRtti aura dharma ina tInoM meM iva Adi zabda kI khaMDazaH zakti mAnI jAya to 'mukhaM candra iva' ityAdi sthaloM meM mukha meM zabda kA bhAna ho sakegA, magara candrAdi ke bheda kA jJAna kaise ho sakegA ? kyoMki candrAdipratiyogika bheda meM ivapada kI zakti kA svIkAra nahIM kiyA gayA hai" - samAdhAna yaha hai ki upasthitikRta lAghava se evaM candrAdipada ke samabhivyAhAra se mukha meM candrAdipratiyogika bheda kA lAbha ho sakatA hai / yahA~ mukha meM ghaTAdipratiyogika bheda kA bhAna nahIM ho sakatA hai, kyoMki taba ghaTAdi kI upasthiti = jJAna nahIM hai, evaM tadvAcaka pada kA sAnidhya bhI nahIM hai /
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'paTo na ghaTasadRzaH' itivAkyavimarza:* 488 anavacchinnavizeSaNatAyA bhedasaMsargatvAcca na kapisaMyogavati kapisaMyogavatsAhazyApattiH / / avaM-> 'paTo na ghaTasahaza' itidhIna syAt, ghaTavRttidharmasAmAnyAbhAvasya paTeusambhavAt / 'anopamAnapadArthatAvacchedakaniSThAzrayatvasaMsargeNa vRttitvaviziSTadharmAbhAvabodhAnAyaM doSa' iti ===* jayalatA * ... - nanu 'candrasadRzaM mukhami' tyatra candrasya pratiyogitAsambandhena bhede nirUpitatvasambandhena ca vRttitve tasya tu svarUpasambandhena dharme'nvayamaGgIkRtya 'candrabhinnatvaviziSTa-candrabRttyAlAdakatvAdidharmavanmukhami'tizAbdabodhAbhyupagame tu zAkhAvacchedena kapisaMyogavati bRzte kapisaMyogavatsAdRzyaprasaGgo durnivAraH, vRkSe mUlAvacchinnavizeSaNatAsambandhena kapisaMyogibhedasya vRttitvAdityAzaGkAyAmAhaanavachinnavizeSaNatAyAH = niravacinnavRttitAkavizeSaNatAyAH bhedasaMsargatvAt ca = sAdRzyaghaTakabhedaniSThavRttitAvacchedakasambandhatvavivakSaNAt hi na kapisaMyogavati cunAdI kapisaMyogavatsAdRzyApattiH / na hi vRkSe niravacchinnavizeSaNatAsaMsargeNa kapisaMyogibhedo vartate, zAkhAyAM tasya kapisaMyogitvAt / evaJcAnyonyAbhAvasyA'cyApyavRttitvA'GgIkAre'pi na atiH / paraH zahate- atheti / dvitIyatpadena sahAsyAnvayaH / evaM - sAdRzyalakSaNaghaTakadharmavizeSaNavidhayA'sAdhAraNatvasyAnaGgIkAre sati, 'paTo na ghaTasadRzaH' iti dhIna syAt, paTasya prabhinnatve sati vaTavRniprameyatvAdidharmavattvena ghaTavRttidharmasAmAnyAbhAvasya paTesambhavAta / vizeSaNa-vizeSyobhayavati viziSTAbhAvasya vaktumazakyatvena viziSTavAtiyogika dasyAu sattvAt paTe ghaTasadRzabhinnatvapratItirnaba syAdityadhAbhiprAyaH / kazcit samAdhatte. 'atra = 'paTo na ghaTasadRza' ityAdI upamAnapadArthatAvacchedakaniSThAzrayatvasaMsargeNa vRttitva viziSTadharmAbhAvabodhAra nApaM dopaH = na sAdRzyodhAnupapattisamaH / upamAnabhUtaghaTanirUpitavRttitvaM AzrayatAsambandhena paTasAdhAraNe prameyatvAdI dharme vartate kintu upamAnapadArthatAvacchedakaghaTatvaniSThAzrayatvasaMsargeNa vRttitvaM ghaTatve eva vartate na tu prameyatvAdI dharme / na hi prameyatvAdikaM prakRte upamAnapadArthatAvacchedakaM, tasyA'tiprasaktatvAt, kintu ghaTatvameva tathA 1 upamAnAtmakaghaTapadArthatAvacchedakaghaTatvaniSThAzrayatvasaMsargeNa vRttitvaviziSTo yo ghaTatvadharmaH sa tu nopameye paTe vartata iti tatra ghaTasAdRzyavirahAt 'paTona ghaTasadRza' itidhIranAklini mugdhasamAdhAnAzayaH / anava. / yadyapi 'upamAnabhinnatve sati upamAnavRttidharmavatva' ko sAdRzya mAnane para zAkhAavacchedena kapisaMyoga vAle vRkSa meM 'yaha kapisaMyogisadA hai' ityAkAraka vAkyaprayoga ke prAmANya kI Apatti A sakatI hai, kyoMki 'vRkSa zAkhA meM kapisaMyogI hai, na ki mUla meM bhI' isa pratIti se mUlAvacchinnavizeSaNatAsambandha se vRkSa kapisaMyogibhinnatvaviziSTa hai / evaM upamAnagata kapi-saMyoga bhI vRkSa meM rahatA hai tathApi anacacchinnavizeSaNatAsambandha se bheda kI vRttitA kA svIkAra karane para uparyukta Apatti kA parihAra ho sakatA hai, kyoMki mUlAvacchinnavizeSaNatAsambandha se hI vRkSa kapisaMyogipratiyogika bheda bAlA hai na ki niravacchinnavizeSatAsaMsarga se / vRkSa meM zAkhAvacchedena kapisaMyoga hone se nisvacchinnavizepaNatAsambandha se kapisaMyogibheda kI vRkSa meM saMbhAvanA nahIM ho sakatI hai, anyathA taba 'vRkSo na kapisaMyogI' aisI pratIti ke prAmANya kI Apatti AyegI / zaMkA :- athaivaM. iti / yahA~ yaha kahA jA sakatA hai ki sAdRzya ko tadbhibatve sati tavRttidharmavattvAtmaka mAnane para to 'paTo na ghaTasadRzaH' aisI buddhi nahIM ho sakegI, kyoMki ghaTagata prameyatva-vAcyatva Adi dharma to paTa meM rahate hI haiM aura ghaTabheda bhI paTa meM rahatA hai| paTa meM ghaTabhinnatve sati ghaTavRttiprameyatvAdidharma rahane se 'paTo ghaTasadRzaH' aisI pratIti honI cAhie, na ki 'paTo na ghaTasadRzaH' aisI pratIti / yadi yahA~ yaha kahA jAya ki -> "sAdRzya ke lakSaNa kA jo uttara aMza hai 'upamAnavRttidharmavattva' isakA artha hai upamAnanirUpitavRttitAviziSTadharmavattva / yahA~ vaiziSTya kevala Azrayatvasambandha se grAhya nahIM hai, kintu upamAnapadArthatAvacchedakaniSThAzrayatvasambandha se grAhya hai| aisA mAnane para 'paTo na ghaTasadRzaH' yaha buddhi anupapanna nahIM hogI, kyoMki paTa meM jo vAyatyAdi ghaTavRtti dharma rahate haiM, unameM upamAnapadArthatAvacchedakIbhUtaghaTatvaniSThAzrayatA. sambandha se ghaTanirUpita vRttitA nahIM rahatI hai, kintu vAcyatvAdiniSThAzrayatvasambandha se yA AzrayatvasAmAnyasambandha se ghaTanirUpitavRttitara rahatI hai| sirpha ghaTatva dharma aisA hai ki jo ghaTAtmaka-upamAnapadArthatAvacchedaka hone kI vajaha usameM rahane vAlI ghaTanirUpita vRnitA ghaTatvaniSThAzrayatvasaMsarga se raha sakatI hai| magara vaha ghaTatva dharma paTa meM nahIM rahatA hai, bhale hI niravacchicavizeSaNatAsambandha se ghaTabheda paTa meM rahatA ho / sAdRzya ke vizepya aMza ke viraha se ghaTasAdRzya paTa meM nahIM rahatA hai| ataH 'paTo na ghaTasadRzaH' ityAkAraka buddhi evaM vyavahAra nirAvAdha ho sakatA hai" - to yaha bhI asaMgata hai, kyoMki upamAnapadArthatAvacchedakaniSThAzrayatvasambandha se upamAnanirUpitavRttitAviziSTa aise dharma kA upameya meM bhAna mAnane para to 'ghaTaH paTasadRzaH' aisI buddhi, jo svArasikatayA
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 489 madhyamasyAvAdarahaspe khaNDaH 2 - kA. * 'ghaTo na paTasadRzaH' inidhiya iSTatvam * cet ? na, evaM sati 'ghaTa: paTasahaza' iti bundayanApateriti <<- yet ? na, 'ghaDho na paTasahaza' iti bundayanApatteriSTatvAt, aniSTatve vA dharmapadaM ghaTatvAdiparaM bodhyam / evamapi ghaTabhinnatvaviziSTaghaTatvA'sindaH kathaM tadabhAvabodha iti cet ? la hyA viziSTasyAbhAvabodha: - == =* gayalatA * athavAdI tannirAcaSTe - neti / evaM = upamAnapadArthatAvacchedakaniSThAzrayatvasambandhana upamAnanirUpitavRttitvaviziSTo yo dharmastasya sAdRzyalakSaNaghaTakatvA'bhyupagame sati 'ghaTaH paTasadRzaH' iti buddhyanApatteriti / ghaTe padabhedasattve'pi upamAnabhUtapaTapadArthatAvacchedakapaTatvaniSThAzrayatvasambandhena vRttitvaviziSTasya dharmasya virahAt / ato dravyatvena ghaTe eTasAdRzyadhI-vyavahArI na syAtAmityekaM sIvyato'parapracyutirduriti nopamAnapadArthatAvacchedakaniSThAzrayatvasambandhena vRttitvaviziSTo yo dharmastadvattvasya sAdRzyalakSaNanivezo yuktaH, anyathA 'mukhaM candra ive' tyAdau sarvatra sAdRzyAnupapattiH prasajyeta, 'ghaTaH kumbha ive' tyAdeH prAmANyaprasaGgazcetyasAdhAraNatvanivezasyA''vazyakatvamevetyadhAzayaH / naiyAyikAstanirAkurvanti- neti / 'ghaTI na paTasadRza' iti buddhyanApatteriSTatvAditi / tatazca sAdRzyalakSaNaghaTakadharmavizeSaNavidhayA'sAdhAraNatvanivezo'nAvazyaka iti bhAvaH / yadi ca pareNa 'ghaTo na ghaTasadRza' iti buddheH prAmANikatvaM svIkriyate tadA vikalpAntaramAhuH - aniSTatve veti / tAdRzabaddhyanApateraniSTatve yetyarthaH / dharmapadaM = sAdRzyalakSaNaghaTakadharmavAcakapadaM, ghaTatvAdiparaM = lakSaNayA ghaTatvAdibodhakaM bodhyamiti / ghaTatvasya paTe'bhAvAt 'ghaTo na paTasadRza' iti dhiya upapanirityarthaH / paraH zaGkate - evamapi = sAdRzyalakSaNaghATakIbhUtadharmabodhakapadasya ghaTatvAdI lakSaNA'GgIkAre'pi ghaTabhinnatvaviziSTaghaTatvA'prasiddheH 'paTo na ghaTasadRza' itivAkyAta kathaM tadabhAracodhaH 1 paTe ghaTabhedaviziSTavaTatvalakSaNasAdRzyAbhAvagocara - zAbdabodho naiva syAt / yatra ghaTatvaM taba na baTabhinnatvaM yatra ca ghaTabhinnatvaM tatra na ghaTatvamiti sAmAnAdhikaraNyena ghaTa. bhinnatvaviziSTasya ghaTatvasya kutrA'pyaprasiddheH paTe na tadabhAvAtmaka-ghaTasAdRzyAbhAvabodhaH sambhavati, aprasiddhapratiyogikAbhAvasyA nabhyupagamAt / ityaJca tadbhinnatve sati tanidharmavattvarUpasya sAdRzyalakSaNasya ghaTakIbhUtadharmapadaM lakSaNayA ghaTatvAdibodhakaM syAt tadA 'paTo na ghaTasadRza' itivAkyAcchAbdabodho na kathamapi saGgaccheteti zaGkAzayaH / naiyAyikAH samAdadhate- na hIti / atra = 'paTo na ghaTasadRza' iti sthale, viziSTasya = sAmAnAdhikaraNyena ghaTa| bhedaviziSTasya ghaTavRttighaTatvasya abhAvabodhaH svIkriyate, yena 'asao Natthi Niseho' iti vacanAt aprasiddhapratiyogika sarvajanavidita hai, bhI nahIM ho sakegI, kyoMki yahA~ upamAna pada hone se upamAnapadArthatAvacchedaka paTava hai, jisameM rahane vAle Azrayatvasambandha se paTanirUpitavRttitAviziSTa kevala paTattva dharma hI hai, jo ki upameya ghaMTa meM nahIM rahatA hai| ghara meM niravacchinavizeSaNatAsambandha se paTabheda rahane para bhI paTatvaniSThAzrayatvasambandha se paTanirUpitavRttitAviziSTa aisA dharma nahIM hone se paTasAdRzya hI nahIM hai, to 'ghaTaH paTasadRza' aisI buddhi kaise ho skegii| ataH ina doSoM se mukti pAne ke lie sAdRzyaghaTaka dharma ke vizeSaNavidhayA asAdhAraNapadArtha kA niveza Avazyaka hai / tabhI 'paTo na ghaTasadRzaH' isa buddhi evaM vyavahAra kI upapatti ho skegii| samAdhAna :- na, gha. iti / magara vicAra karane para uparyukta kathana bhI asaMgata pratIta hotA hai, kyoMki 'paTo na / ghaTasadRzaH' isa buddhi kI anupapatti hI hai| matalaba ki paTa meM ghaTasAdRzya hone se 'paTo na ghaTasadRzaH' yaha buddhi svIkArya hI nahIM hone kI vajaha isakI anupapatti iSTApatti hai / ataH usake anurodha se sAdRzyalakSaNa ke zarIra meM asAdhAraNa kA dharmavizeSaNavidhayA niveza anAvazyaka hai / ataH 'tadbhinnatve sati tavRttidharmavattva' ko hI sAdRzya kA lakSaNa mAnanA munAsiba hai na ki 'tabhinnatve sati tavRttibhUyo'sAdhAraNadharmavattva' ko yaha phalita hotA hai / yadi 'paTo na paTasadRzaH' yaha buddhi abhISTa ho aura isIkI vajaha 'paTo na gharasadRzaH' ityAkAraka buddhi kI anApatti = anupapatti = asaMgati aniSTa ho to usakI upapani ke lie yaha kahA jA sakatA hai ki sAdRzyalakSaNaghaTaka dharmapada ghaTatvAdiparaka hai yAnI dharmapada kI ghaTatvAdi meM lakSaNA karanI cAhie / taba 'paTo na ghaTasadRzaH' ityAkAraka buddhi upapanna ho sakatI hai, kyoMki paTa meM ghaTabheda hone para bhI ghaTavRtti ghaTatva dharma kA abhAva hone se ghaTasAdRzya nahIM rahatA hai| vizepyAbhAvaprayukta viziSTAbhAva abAdhita hone se 'paTo na ghaTasadRzaH' ityAkAraka buddhi kA samarthana ho sakatA hai| evamapi. iti / yahA~ yaha zaMkA ho ki - "paTa meM ghaTasAdRzya kA niSedha kaise kiyA jA sakatA hai ? kyoMki
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ * ghaTabhedaviziSTaghaTadharmalakSaNasAdRzyasamarthanam * || kintu ghaTabhinatva-ghaTavRttidharmAbhAvayo: 'ekA vyamiti nyAyeneti 'ghaTabhimatvaviziSTaghaTa- | vRttidharmasya ghaTatvIyasambandhena abhAvabodhAmA'mA'nupapattirityApyAhuH / etatkalpe ca sAmAnAdhikaraNasambandhecAca bhedasya svArthe dharma evAncayo =* jayatatA *E niSedhA''krAntalvena tAdRzabodhAnupapattiH kintu ghaTabhinnatva-ghaTavRttidharmAbhAvayoH 'ekatra dvayami' tinyAyeneti / yathA 'ghaTabhUtalatvavadbhUtalami' tyatra bhUtale svatantrayoH ghaTabhUtalatvayorancayo bhavati tathA 'paTo na ghaTasadRza' ityatra paTe ghaTabhinnatvasya ghaTavRttighaTatvadharmAbhAvasya caikana dvayamitinyAyenAnvayabodho bhavati na tu viziSTavaiziSTyAvagAhI bodha iti na pratiyogyaprasidbhidoSAvakAzaH / na caikavizeSaNaviziSTeparavizeSaNavaiziSTyamiti rItyA na vA vizeSye vizeSaNaM tatrApi vizeSaNAntaramiti rItyA prakRte'nvayabodhaH; tasya sAdRzyanyavahArAnIpayikatvAt / kalpAntaramAvedayanti - ghaTabhinnatvaviziSTaghaTavRttidharmasya ghaTatvIyasambandhena = ghaTatvapratiyogikasambandhena abhAvabodhAt = abhAvAnvayabodhAbhyupagamAt, na atra = 'paTo na ghaTasadRza' itisthale anupapatiH = anvayabodhA'saGgatiriti / yadyapi paTe ghaTabhedaviziSTa-ghaTavRttidravyatvAdidharmoM vartate tathApi sa dRdhyatvAdipratiyogikasambandhena na ta ghaTatvapratiyogikasambandheneti ghaTatvapratiyogikasaMsargAvacchintrapratiyogitAkasya ghaTabhinnatvaviziSTaghaTyattidravyatvAdidharmAbhAvasya paTe sattvAt 'paTo na ghaTasadRza ityatra na zAbdabodhAnupapattiH, niruktasya ghaTasAdRzyAbhAvasya paTe'kSatatvAt / na ca ghaTabhedaviziSTadravyatvasya ghaTatvIyasambandhena kutrA'pyaprasiddheH kathametAdRzAnvayabodha iti vAcyam, vyadhikaraNasambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasya svIkArAt / ata eva pratiyogitAyA vyadhikaraNasambandhAvacchinnatvamiva vyadhikaraNadharmAvacchinnatvamapi syAdityuktAvapi na kSatiH, iSTApatteH / na hi svarasavAhipratItyapalApaH zakyate kartuM manISibhiH, anyadhA zUnyavAdimatapravezaprasaGgAt / ___etatkalpe ca = ghaTatvIyasambandhAvacchinnapratiyogitAkaghaTabhedaviziSTaghaTagatadharmAbhAvalakSaNavaTasAdRzyAbhAvavatpaTA'GgIkartRmatenantarapradarzite hi sAmAnAdhikaraNyena sambandhena ivAdyarthasya bhedasya svArthe = ivAdizabdArthe dharme dravyatvAdilakSaNe eva anvayaH ghaTabhinnatvaviziSTaghaTatvAtmaka ghaTasAdRzya kahIM bhI prasiddha nahIM hai / jahA~ ghaTabheda rahatA hai vahA~ ghaTatva nahIM rahatA hai aura jahA~ ghaTatva rahatA hai vahA~ ghaTabheda nahIM rahatA hai / ataH sAmAnAdhikaraNyasambandha se yaTabhedaviziSTaghaTatva aprasiddha hai| aprasiddha padArtha kA niSedha nahIM ho sakatA hai| ataH 'paTo na paTasadRzaH' isa vAkya se paTa meM paTabhinnatvaviziSTaghaTatvapratiyogikAbhAvAtmaka ghaTasAdRzyAbhAva kA bodha nahIM ho sakegA" -- to isakA yaha samAdhAna hai ki 'paTo na ghaTasadRzaH' yahA~ ghaTabhedaviziSTaghaTattva ke abhAva kA paTa meM bhAna nahIM mAnA gayA hai kintu paTa meM ghaTabhinatva aura ghaTavRtnighaTatvadharmAbhAva kA 'ekatra dvayaM' nyAya | se bhAna mAnA gayA hai| eka vizeSya meM do vizeSaNa kA jahA~ bhAna mAnA jAtA hai vahA~ 'ekatra dvayaM nyAya kI pravRtti hotI hai| paTAtmaka eka vizeSya meM ghaTabhinava evaM ghaTatvAbhAva-ina do vizeSaNa kA bhAna mAnA jA sakatA hai| aba pratiyogI kI aprasiddhi kA doSa nahIM hai, kyoMki abhAva kA pratiyogI kevala ghaTatva hai, jo ghaTa meM prasiddha hI hai| isake samAdhAnArtha yaha bhI kahA jA sakatA hai ki ghaTabhinnatvaviziSTa ghaTavRti dharma ke abhAva kA ghaTatvIyasambandha se rodha hone se bhI 'paTo na ghaTasadRzaH' ityAdi sthala meM anupapatti nahIM hai / maThabheda Adi ghaTavRtti dharma sAmAnAdhikaraNyasambandha se ghaTabhinnatvaviziSTa hai| ataH viziSTa dharma kI aprasiddhi kA dopa nahIM hai / magara paTa meM vaha viziSTa dharma maThabhedapratiyogikasambandha se rahatA hai, na ki ghaTatvapratiyogika sambandha se| ataH paTa meM ghaTatvapratiyogikasambandha se ghaTabhitratvasamAnAdhikaraNa (= viziSTa) yadavRtti dharma kA abhAva rahatA hai| tAdRyA viziSTa dharma ghaTatvapratiyogikasambandha - ghaTatvIyasambandha se paTa meM nahIM rahatA hai / isalie 'paTo na ghaTasadRzaH' isa vAkya se ghaTatvapratiyogikasambandhAvacchinnapratiyogitAka tAdRzAbhAva kA paTa meM bhAna ho sakatA hai. aisA naiyAyika vidvAnoM kA kathana hai / / etat, iti / 'paTo na ghaTasadRzaH' isa vAkya se hone vAle zAbdabodha ke anantara pradarzita kalpa meM ivAdizabda ke artha bheda kA ivAdizabda ke artha = svArtha dharma meM sAmAnAdhikaraNya sambandha se hI ancaya hotA hai - yaha jJAtavya hai / jaise 'candra ica mukhaM' yahA~ mukha meM candrabheda aura candragata AhalAdakatvAdi dharma rahane se sAmAnAdhikaraNyasambandha se candrabhedaviziSTa candravRttiAlAdakatvAdidharmAtmaka candrasAdRzya kA mukha meM bhAna hotA hai| sAdRzya kA nirvacana karane vAlA yahI pakSa samIcIna hai / 'paTo na ghaTasadRzaH' yahA~ 'ekatra dvayaM nyAya se paTa meM ghaTabheda aura ghaTavRttighaTatvadharmA'bhAva donoM kA bhAna mAnane vAlA prathama pakSa mAnya nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki vaisA mAnane para 'ghaTo na ghaTasadRzaH' ityAkAraka bodha anupapanna ho jaayegaa|
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 491 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDa 2 kA 7 * ghaTe ghaTasAdRzyaprasaGganirAkaraNam bodhyaH / samIcIna zvA'yameva pakSaH pUrvatra 'ghaTo na ghaTasadRza:' itibodhAnApatteH / ghaTatvAdAvapi paDhatvAtyantAbhAvAdirUpaghaTabhedavaiziSTyAd ghaTe ghaTasAdRzyaM kathaM neti cet ? tAdRzaghaTabhedasya ghaTe sattve'pi ghaTabhedatvAvacchinnAdhikaraNatAyA abhAvAt, anyathA * jayalatA sambandhaH bodhyaH / padAtmake ekasminnevAdhikaraNe ghaTabhedasya ghaTavRttidravyatvAdidharmasya ca sattvAt svasAmAnAdhikaraNyena ghaTabhinnatvaviziSTa ghaTavRttidharmasya prasiddhiH / itthaJca viziSTavaiziSTyAvagAhizAbdabodhA'GgIkAre'pi na kSatiH; abhAvapratiyogino pakSe prasiddhestatpratiyogitA bhAvasya nirapalapanIyatvAt / samIcInatra ayameva = anantarokta eva pakSaH / ' ekatra drayamiti rItyA pUrvapradarzitaprakAreNAnvayabodhasvIkartRprathamapakSasyaivakAreNa vyavacchedaH kRtaH / tasyA'samIcInatve hetumAviSkurvantipUrvatra = 'paTe ghaTabhinnatvasya ghaTavRttighaTatvadharmAbhAvasya caikatra dvayamitinyAyenA'nvayabodhA'GgIkartRpUrvile pakSe, 'ghaTo na ghaTasadRza' itibodhAnApatteH = upameye ghaMTe ghaTabhinnatvasya ghaTavRttidharmAbhAvasya ca bAdhena 'ghaTI na ghaTasadRza' ityAkArakazAbdabodhasyAnupapatteH / na ca ghaTo na ghaTasadRza itizAbdabodhAnApatteriSTatvamiti vAcyam, upamAyA upamAnopameyabhedaniyatatvAt / ata eva paTamuddizya 'ayaM sadRza' iti mugdhenokte ghaTaM vidvAn 'ayaM ghaTaeva na tu ghaTasadRza' iti prayuGkte / na hi caitraH kadApi 'ahaM caitrasadRzaH' iti prayuGkte, kintu 'ahaM caitra' ityevameva svaparicayaM datte / na ca prakRtakalpe kathaM 'ghaTo na ghaTasadRza' iti buddhiH saGgaccheteti zaGkanIyam, ghaTe ghaTatvIyasaMsargeNa ghaTatvasya sattve'pi sAmAnAdhikaraNyasambandhena ghaTabhitratvaviziSTaghaTavRtti = dharmasya ghaTatvapratiyogikasambandhenA'sattvAt, ghaTe ghaTabhedasyA'sambhavAt / itthaJca vizeSaNAbhAvaprayuktaviziSTAbhAvasya ghaTatvapratiyogikasambandhAvacchinnapratiyogitAkasya sattvena 'ghaTo na ghaTasadRza' itibuddhayupapatteH / nanu ghaTatvAdAvapi sAmAnAdhikaraNyena paTatvAtyantAbhAvAdirUpaghaTabhedavaiziSTyAt tAdRzaghaTa bhedaviziSTaghaTatvasya ghaTavRttitvAt ghaTe ghaTasAdRzyaM kathaM na bhavati ? ayaM zAzaya: 'paTatyAtyantAbhAvo na ghaTa:' ityAdipratItyA ghaTabhedaH paTatvAtyantAbhAvAdyAtmakaH sidhyati, abhAvAdhikaraNakA bhAvasyAdhikaraNAtmakatvAt / paTattvAtyantAbhAvAderghavRttitvena tadabhinnatvena ghaTabhedasyApi baTavRttitvAt ghaTatvAdeH sAmAnAdhikaraNyena paTatvAtyantAbhAvAdyAtmakaghaTabhedaviziSTatvam / itthaJca paTatvAtyantAbhAvAdisvarUpaghaTabhedaviziSTaghaTavRttighaTatvadharmasya ghaTatvIyasambandhena ghaTavRttitvasiddha ghaTabhinnatvaviziSTaghaTatvalakSaNaghaTasAdRzyaM ghaTe nirAbAdhamiti 'ghaTo na ghaTasadRza' itibuddhayanApatteriSTatvAnnaikatra dvayamitinyAyena 'paTo na ghaTasadRza' ityatra ghaTabhinnatva-ghaTatvAbhAvayoH paTe vayasyAyuktatvamiti nihitAzayo nanuvAdinaH / ghaTe ghaTasAdRzyAbhAvaM samardhayati tAdRzaghaTabhedasya = padatvAtyantAbhAvAdisvarUpasya baTabhedasya ghaTe upameye sattve'pi ghaTabhedatvAvacchinnAdhikaraNatAyAH = ghaTrabhedatvAvacchinnA''dheyatAnirUpitAdhikaraNatAyAH paTatvAtyantAbhAvAdI sattvena ghaTe abhAvAditi / yathA 'ghaTadhvaMse ghaTo nAstItipratItyA sidhyato ghaTadhvaMsAdhikaraNakasya ghaTAtyantAbhAvasya lAghavena ghaTadhvaMsAtmakatve'pi ghaTadhvaMsavati kapAle prAcInanaiyAyikamatAnusAreNa ghaTadhvaMsatvAvacchinnAdheyatAnirUpitaivA'dhikaraNatA, na tu ghaTAtyantAbhAvatvAvacchinnAdheyatAnirUpitA'pi ghaTadhvaMsasya ghaTadhvaMsatvenaiva rUpeNa kapAle sattvAt na tu ghaTAtyantAbhAvatvenApi rUpeNa tathaiva upameya ghaTa meM ghaTabheda aura ghaTavRttidharmAbhAva donoM nahIM rahate haiM / * ghara meM gharameda kI zaMkA kA parihAra nanu ca iti / yahA~ yaha zaMkA ho ki "ghaTa meM sAmAnAdhikaraNyasambandha se ghaTabhedaviziSTaghaTala ghaTasAdRzya to rahatA hai, kyoMki ghaTavRtti ghaTatva dharma meM sAmAnAdhikaraNyasambandha se ghaTabhedaviziSTatva abAdhita hai| vaha isa taraha 'paTatvAtyantAbhAvo na ghaTa:' isa pratIti se ghaTabheda padatvAtyantAbhAva meM rahatA hai yaha siddha hotA hai / naiyAyikamatAnusAra abhAva meM rahane vAlA abhAva adhikaraNIbhUta abhAvasvarUpa hone se padatvAtyantAbhAvAdhikaraNaka ghaTabheda padatvA'tyantAbhAvAtmaka siddha hotA hai| ghaTa meM paTatvAtyantAbhAva ke rahane se tatsvarUpa ghaTabheda bhI raha jaayegaa| eka hI ghaTa meM ghaTatva evaM paTatvAbhAvasvarUpa ghaTabheda ke rahane se ghaTatva sAmAnAdhikaraNya sambandha se paTatvAbhAvasvarUpaghaTabhedaviziSTa hogA / isa taraha ghaTa meM tAdRzaghaTabhedaviziSTaghaTattva rahatA hai, jo ghaTasAdRzyAtmaka hai / ata: 'ghaTo na ghaTasadRza:' ityAkAraka buddhi kI anupapatti iSTApatti hai / ghaTa meM ghaTasadRzya siddha hone para 'ghaTa ghaTasadRza nahIM hai' yaha kaise mAnA jA sakatA hai ?" - to yaha bhI nAmunAsiba hai, kyoMki ghaTa meM paTatvAtyantAbhAvasvarUpa ghaTabheda rahane para bhI ghaTabhedatvAvacchinnAdhikaraNatA P =
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ * tadbhinatvamAtrastha sAdRzyatvApAkaraNam * | 'ghado na ghaTa' iti pratItyApatteriti gRhANa / atha taddhimatvamAtrameva sAdRzyamastu prameyatvAdinA sarvatra sarvasAhazyAda vyartho vizeSyabhAga iti cet ? na, tannitvamAnasya sAdRzyavyavahArAnaupayikatvAda, viziSTAdhikaraNatAyA bhimatvena vaiyayAbhAvAcca / / * jayalatA * prakRte 'padatyAtyantAbhAvo na ghaTa' iti pratItyA sidhyataH paTatvAtyantAbhAvAdhikaraNakasya ghaTabhedasya lAghavena paTatvAtyantAbhAvasvarUpatve'pi paTalyAtyantAbhAvavati ghaTe paTatvAtyantAbhAvatvAvacchinnA''theyatAnirUpitavA'dhikaraNatA na tu ghaTabhedatvAvacchinnAdheyatAnirUpitA'pi, paTatvAtyantAbhAvasya paTatvAtyantAbhAvatvenaiva rUpeNa ghaTe sattvAt na tu ghaTabhedatvenA'pi rUpeNeti / caTabhedatvena rUpeNa ghaTabhedasya yadadhikaraNaM tatsamAnAdhikaraNasya ghaTavRttidharmasya ghaTabhinnatvavaiziSTyaM prakRtopayogi / tacca na ghaTe sambhavati ghaTabhedatvAvacchinnAdheyattAnirUpitAdhikaraNatAsambandhena ghaTavRttighaTatvadharmasya ghaTabhedaviziSTatvAbhAvena ghaTabhedaviziSTaghaTavRttidharmasya ghaTatvIyasambandhena ghaTe virahAt / nanu paTatvAsthantAbhAvAdhikaraNakasya ghaTabhedasya lAghavena paTatvAtyantAbhAvasvarUpatve paTatvAtyantAbhAravati yo kathaM na ghaTabhedatvAvacchinnAdhikaraNatA ? ityAzaGkAyAmAha- anyatheti / ghaTe ghaTabhedatvAvacchinnAdheyatAnirUpitAdhikaraNatAyAH svIkAre, / pratItyApatteH = 'ghaTo ghaTabhedavAni ti pratIteH prAmANyApatteH, ghaTe paTatvAtyantAbhAvatvena ghaTabhedasya sattve'pi ghaTabhedatvena tasyA'bhAva eveti gRhANa = jAnIhIti 'naikatra dvayamiti rItyA paTe ghaTabhedasya ghaTatvAbhAvasya cAnvayaH 'paTo na ghaTasadRza' iti sthale kartuM yujyata iti nirgalitArthaH / atha tadbhinnatvamAtrameva sAdRzyamastu, na tu tadbhinnatve sati tavRttidharmavattvam / hetumAha- prameyatvAdinA sarvatra sarcasAdRzyAd vyarthaH tavRttidharmavattvalakSaNe vizeSyabhAgaH, tadaniveze'pi prameyatva-vAcyatvAdinA ghaTAdau paTAdisAdRzyopapane: tatra padAdibhedasya sattAditi cet ! na tavRttidharmavattvalakSaNavizeSyA'ghaTitasya tadbhimatvamAtrasya sAdRzyanyavahArAnIpayikatvAt = kevalamupamAnabhedasyopameye sAdRzyaprayogAnupAyAtmakatvAt sAdRzyalakSaNe vizeSyAMzanivezo'pi Avazyaka ityarthaH / nanu nyAvRttereva lakSaNaprayojanatvAt svasmin svasAdRzyavAraNAya tadbhinnatvameva tatsAdRzyalakSaNamastu lAghavAdityAzaGkAyAmAha- viziSTAdhikaraNatAyA bhinnatvena veyarthyAbhAvAceti / na ca yathA viziSTaM zudbhAnnAtiricyate tadvadeva viziSTAdhikaraNatA'pi zuddhAdhikaraNatAyA nAtiricyateti zaGkanIyam, guNe viziSTasattAtvena rUpeNa guNakarmAnyatvaviziSTasattAyA api svIkArApatteH, sattAdhikaraNatAyA iva viziSTasattAtvAvacchinnAdhikaraNatAyA guNe svIkArAt / na caivamiti viziSTAdhikaraNatAyA nahIM rahatI hai| matalaba yaha hai ki ghaTa meM paTatvAtyantAbhAvAtmaka ghaTabheda paTatvAtyantAbhAvatvarUpa se rahatA hai, magara ghaTabhedatvarUpa se rahanA nahIM hai| isase yaha phalita hotA hai gharabhedatvAracchitra AdheyatA se nirUpita adhikaraNatA ghaTa meM nahIM hai, kintu paTatvA'tyantAbhAvatvAvacchinna AdheyatA se nirUpitta adhikaraNatA rahatI hai| ghaTavRtti ghaTatya dharma meM jo ghaTabhedavaiziSTya abhimata hai, vaha ghaTabhedatvAvacchibAdheyatAnirUpitAdhikaraNatAsambandha se vivakSita haiN| isa sambandha se ghaTatva ghaTabhedaviziSTa nahIM hone se | ghaTa meM tabhedaviziSTapaTatvasvarUpa ghaTasAdRzya nahIM hone se 'ghaTo na paTasadRzaH' yaha buddhi abhISTa hI hai| yahA~ yaha zaMkA nahIM karanI cAhie ki -> 'ghaTa meM ghaTabheda kI paTatvA'tyantAbhAvatvarUpa se adhikaraNatA hone para ghaTabhedatvarUpa se adhikaraNatA kyoM nahIM rahatI hai ?' - isakA kAraNa yaha hai ki ghaTabhedatvarUpa se ghaTabheda ghaTa meM rahane para - 'yaTo na paTa:' yAnI 'ghaTa ghaTabhedavAn hai' ityAkAraka buddhi bhI prAmANika ho jAyegI / ghaTabhedatva rUpa se paTabheda kI adhikaraNatA ghaTa meM hone para ghaTa meM ghaTabheda kI pratIti ko bhramAtmaka nahIM mAnA jA sakatA / isalie ghaTa meM ghaTabhedasvarUpa se ghaTabheda kI adhikaraNatA ko mAnya nahIM kI jA sakatI / sAdhya meM vizeSya aMza Avazyaka 7 adha na. iti / yahA~ yaha zaMkA ho ki -> "tabhinnatve sati tavRttidharmavattva ko sAdRzya mAnane ke sthAna meM dinatva ko hI sAdRzya kyoM na mAnA jAya ? kyoMki prameyatva Adi kevalAnvayI dharma kI apekSA sabhI padArtha meM sabhI padArtha kA sAdRzya rahatA hI hai / ataH tanidharmavattvasvarUpa vizepya aMza anupayogI hone se nirarthaka hai" - to yaha bhI nAmunAsiba hai, kyoMki kerala upamAnabhaMda sAdRzyavyavahAra meM upayogI nahIM hai / 'paTa paTasamAna hai' aisA prayoga karane vAle vaktA kA
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 453 madhyamasyAdrAdarahasye khaNDaH 2 - kA.7 pazutvAdeH paramparayA'khaNDatyopapAdanam * na hyatra viziSTAdhikaraNatAghaTitA vyAptirvizeSyabhAgaM vinA grahItuM zakyata iti / evama padAdI ghaTasAdRzyasyApi ghaTabhimatvaviziSTadravyatvAdyakhaNDadharmarUpatayA dravyatvamAtrasyaiva(na)sAmAnyatvamucitaM, viziSTasya ghaTa ekAunanuvRtaH / athaivaM pazutvAdinA sakhaNDadharmeNa sAdRzyaM na syAditi cet ? na, tasyApi paramparayA'khaNDatvAditi / jayalatA atiriktatvamevopagantavyam / 'tryAvRttirvyavahAro vA lakSaNasya prayojanami' ( ) tyabhiyuktoktyA vyavahArasyA'pi lakSaNa' prayojanatvAt tadarthaM vizeSyabhAgasyAvazyaMnivezanIyatvena viziSTAdhikaraNatAyAzcAtiriktatvena na tavRttidharmavattvalakSaNavidroSyAMzasya nirarthakatetyabhiprAyaH / tadeva samarthayati - na hi atra = tadbhinnatve sati nattidharmavatvasvarUpe sAkSyalakSaNe, viziSTAdhi karaNatAghaTitA tadbhedatvAvacchinnAdhikaraNatAsambandhena tadbhedaviziSTatavRttidharmabatvaniSThA byAptiHvizeSyabhAgaM tadvRttidharmavattvasvarUpaM vinA grahItuM = jJAtuM zakyate, ghaTakA'jJAne tadghaTitasyAjJAnAt / nanu yadi sAdRzyanyavahArArdhaM vizeSyabhAgasyA''vazyakatvaM tadA tanmAtrameva sAdRzyamastu, vizeSaNAMzasya nairarthakyAdityAzaGkAyAmAha- ebaJceti / paTAdau ghaTasAdRzyasyApi ghaTabhinnatvaviziSTadravyatvAdyakhaNDadharmarUpatayA dravyatvamAtrasya = zudbhadravyasvasya eva na sAmAnyatvaM = upamAnopameyasAdhAraNyaM sAdRzyamiti yAvat, ucitam / 'nanu lAghavaM kiM na pratisandhatse' ? ityAzaGkAyAM viziSTadravyatvasyaiva sAdRzyatvamupapAdayati - viziSTasya ghaTa evAnanuvRttariti / evakArazca bhinnakramaH / tataH viziSTadravyatvasyaiva ghaTe'nanuvRtterityarthaH / dravyatvamiva niruktaviziSTadravyatvasyA yaskhaNDadharmatvAnna tasya sAdRzyatvA'GgIkAre gauravam / pratyuta dravyatvasya sAdRzyatvA'GgIkAre ghaTe'pi ghaTasAdRzyaprasaGgAta, zuddhadravyatvasya ghaTe'pi sattvAt / ghaTabhinnatvaviziSTadravyatvasya ghaTasAdRzyatve tu na ghaTe ghaTasAdRzyaprasaGgaH, tasya ghaTegnanuvRtteH, asatvAditi yAvat / na ca viziSTadravyatvasya sAmAnAdhikaraNyena ghaTabhedaviziSTa dravyatvarUpatvena kathamakhaNDatvamiti vAcyam, ghaTabhedaviziSTadravyatvavanmAtravRtnivaijAtye tAtparyAta, tasya ghaTAvRttitve sati ghaTetarasakalavRttitvena ghaTe ghaTasAdRzyApatteH paTAdI tadanApattezcAisambhavAditi bhAcanIyA kazcicchaGkate- atheti / evaM = akhaNDadharmeNaiva sAdRzyA'GgIkAre, pazutvAdinA lomavallAlabattvAdisvarUpeNa sakhaNDadharmeNa gavAdeH meSAdibhiH samaM sAdRzyaM na syAt / na hi pazutvaM jAtisvarUpa sambhavati, yena nasyA'khaNDatvaM syAt / na ca tasya jAtitva kiM bAdhakamiti vAcyam, uccaiHzravatvAdinA sAkaryasyaiva tadbhAdhakatvAt / na ca lomavallAGgulavattvasvarUpeNaiva ! pazutvena meSasAdRzyaM gavAdAvastviti vAcyam, tasya sakhaNDarUpatvena gurutvAn / tannirAkurute - neti / tasyApi = pazutvAdarapi paramparayA = svasamatvAyisamavetatvalakSaNaparamparAsambandhena lomavallAlatvAtmakatayA akhaNDatvAt / svapadena lomaballAGgalalyajAtigrahaNAt tatsamavAyini lomavallAGgale samavetasya pazoH svasamavApi - ---------- kevala 'ghaTa meM paTabheda hai| aisA tAtparya nahIM hotA hai, kintu 'ghaTa meM paTagata dharma rahatA hai| aisA bhI abhiprAya hotA hai| | ataH upameya meM vRtti kevala upamAnabheda ko sAdRzya nahIM mAnA jA sakatA / dUsarI bAta yaha hai ki viziSTa kI adhikaraNatA zuddha kI adhikaraNatA se bhinna = atirikta hotI hai| isalie tadbhinnatva kI adhikaraNatA aura tannitvaviziSTa tavRtti dharma kI adhikaraNatA alaga-alaga siddha hone se vizepyAMza kA niveza nirarthaka nahIM hai, kyoMki viziSTa kI adhikaraNatA se ghaTita vyApti kA vizepyAMza ke binA jJAna hI nahIM ho sakatA hai| jaise sAdRzyazarIra meM tanidharmavattvasvarUpa vizeSya aMza kA niveza Avazyaka hai, ThIka vaise hI tadbhinnatvasvarUpa vizeSaNa aMza kA praveza bhI jarUrI hai, kyoMki ghara meM rahane vAlA ghaTasAdRzya bhI ghaTabhinnatvaviziSTa vyatvAdisvarUpa hone se akhaMDa dharmAtmaka hone se vizeSaNAMza ke niveza meM gaurava nahIM hai| kevala dravyatva ko, jo ghaTavRtti dharma hai, ghaTasAdRzya nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki vaha to ghara meM bhI rahane se 'ghaTo ghaTasadazaH' ityAkAraka prayoga evaM buddhi kI Apatti AyegI / jaba ki ghaTabhinnatvaviziSTa ghaTavRtti dravyatva dharma ko ghaTasAdRzya mAnane meM uparyukta aniSTApatti ko avakAza nahIM hai, kyoMki ghaTabhedaviziSTadravyatva hI ghaTa meM nahIM rahatA hai| ataH ghaTabhedaviziSTaghaTatvAtmaka akhaMDa dharma se hI ghaTasAdRzya kA aMgIkAra karanA yuktisaMgata hai| 5 pazutta bhI paramparA se asvadharma 55 hai 57 artha. iti / yahA~ yaha zaMkA ho ki --> 'yadi akhaMDa dharma se hI sAdRzya kA svIkAra kiyA jAya to pazutva Adi - :-:"--. --
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jainamate sAdRzyanirvacanam * 494 abhavadati - sAhazyaM na tadabhimatale sati tadgatabhUyodharmavattvama, kintu tadavRttidhamakadharmavattvam / ekatva sagrahanayA'rpaNArpitavandivizeSaviSayatvaM, tena naitadghaThatvAdeH sAmAnyatvaM, sagrahasya vistarAvadhikatvAt / nA'pi paTatvAderghaTasAdRzyatvam, tattaditarasAdhAraNasamadhyeca sahasa-pravA --OM jayalatA samavetatvasambandhena lomavallAGlatvajAtisvarUpapazutvaviziSTatvAdvAdeH niruktAkhaNDapazutvena rUpeNa meSAdisAdRzye kizcidvAdhakaM nAstIti samAthAnAbhiprAyaH / atra vadanti syAdvAdina iti zeSaH / naiyAyikasammatasAdRzyapratikSepapUrvakaM tadvaktavyamevAvedayati prakaraNakAraH - sAdRzyaM = sAdRzyapadapratipAdyaM na tadbhinnatve sati tadgatabhUyodharmavattvamiti / tadbhinnatvAMzasya vyardhatvena gauravAt, 'gaganaM gaganAkArami'tyAdAvavyApte, ekadharmeNA'pi gotvAzvatvayoH sAdRzyavyavahAreNa bhUyaHpadasyA'pi vyarthatvena gauravAt, ekadharmeNa sAdRzyasthale'vyAptezca / kintu tavRttidhakadharmavattvameva sAdRzyam / tatpadenopamAnagrahaNamabhimatam / nanu jAtitvena dravyatvAdAvekatvasyA'ghaTamAnatvenaikatmaviziSTadharmarUpasyaikadharmasyA'sambhavena netatsAdRzyanirvacanaM yuktamityAzaGkAyAmAha - ekatvaJceti / sAdRzyaghaTakadharmavizeSaNIbhUtamekatvavetyarthaH / saGgrahanayA'rpaNA'rpitabuddhivizeSaviSayatvaM = saGgrahanayavivakSAkRtapratibhAsavizeSaviSayatAsvarUpam / taba gharapaTAdisAdhAraNapariNAmeSvapi sambhavatIti na tatsAdRzyAnupapattiH / etenaitadghaTatvenA'pi ghaTa: kiM nAnuvarceteti pratyustamityAzayenAha-teneti ! saGgrahanayArpaNArpitabuddhivizeSaviSayatvAtmakaikatvavivakSaNenetyarthaH / na etadghaTatvAdeH sAmAnyatvaM = niruktasAdRzyatvaM, saGgrahasya vistarAvadhikalAt, etapaTatvAdeslekamAtravyaktivRttitvenA'tulyapariNAmatvAnna tena rUpeNoktasAdRzyasambhavaH / tarhi paTatvAdereva ghaTasAdRzyatvamastu, tasyA'nekavRttitvena sAdhAraNadharmatvAdityAzaGkAyAmAha - nApIti / tattaditarasAdhAraNadharmepu = paTatvAdibhinneSu sAdhAraNadharmeSu dravyatvAdisvarUpeSu eva saGgrahasambhavAt = saGgrahanayapravRttisambhavAt / bhedakRkSipraviSTatvena na paTatvAdinA ghaTasAdRzyaprasaGgaH / dharma se kabhI bhI sAdRzya nahIM ho sakegA, kyoMki pazutva Adi sakhaNDa dharma haiM, na ki akhaNDa dharma / pazumAtra meM rahane bAlA pazutva lomavallAlabattva = bAlacAlI pucchasvarUpa hai / yaha dharma sakhaNDa hone se pazutvarUpa se gAya Adi meM bhaiMsa, siMha Adi kA sAdRzya anupapatra ho jAyegA' -to yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki pazutva bhI paramparAsambandha se akhaNDadharmasvarUpa hI hai / Azaya yaha hai ki pazumAtra meM pAlavAdI puccha rahatI hai aura usameM lomaballAlatva jAti rahatI hai / vaha svasamavAyisamavetatvAtmaka paramparAsambandha se pazumAtra meM rahatI hai aura bahI pazutva hai| jAtisvarUpa hone se vaha akhaNDa evaM anugata aura laghudharma hai / isa taraha lomavallAlatvasvarUpa jAtivizeSarUpa hI pazutva mAnane se pazutvadharma kI apekSA gAya, bhaiMsa, siMha Adi meM sAdRzya ho sakatA hai| isalie lAghava tarka se akhaNDa dharma kI apekSA hI sAdRzya kA svIkAra karanA munAsiba hai - paha siddha hotA hai| yaha naiyAyikamata hai| * upamAnagatadhamakadharmavatva hI sAdhya - syAdAdI * atra bada. iti / uparyukta naiyAyika mata ke khilApha meM syAdvAdiyoM kA yaha kathana hai ki sAdRzya tadbhinnatve sati tatidharmavatvasvarUpa nahIM hai, kintu tadgatadharmakadharmakva hI sAdRzya hai| jaise 'paTo ghaTasadRzaH' yahA~ ghaTagatadravyatvadharmakadharma | paTa meM rahatA hai, vahI ghaTasAdRzya hai| yahA~ eka dharma aisA jo kahA gayA hai usakA artha hai ekatvaviziSTa dharma aura ekatva bhI saMkhyAtmaka nahIM, kintu saMgraha naya kI vivakSA se kRta = arpita buddhinizeSaviSayatAsvarUpa abhimata hai| aise ekatva ko gRhIta karane kA tAtparya yaha hai ki ghaTagata etadghaTatva se ghaTasAdRzya - sAmAnya ke aMgIkAra kI Apatti na ho, anyathA vaha samasyA aparihArya banI rahatI hai / saMgrahanayavivakSAkRta buddhivizeSaviSayatAsvarUpa ekatva kA grahaNa karane para ukta samasyA kA avakAza nahIM hai, kyoMki saMgraha naya vistAraviSayaka hai / etadghaTatva to kevala patat ghaTa meM, jo eka hI hai, rahatA hai, na ki sarva ghaTa meM / ataH vyApakaviSayatAvAlA saMgraha naya etadghaTatva dharma ko apanA viSaya nahIM banAtA hai / isa taraha paTattvAdi dharma se bhI ghaTasAdRzya kI Apatti ko avakAza nahIM hai, kyoMki paTatvAdi se bhina upamAna-upameyasAdhAraNa meM hI saMgraha naya kI pravRtti mumakina hai| paTatvAdi yadyapi aneka paTarAdi meM sAdhAraNa-vyApaka hai phira bhI upamAna ghaTa meM nahIM rahane
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 450 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDa; 2 - kA. * svasmin svasAdRzyAnIkAraH * || na ca svasmin svasAhazyApattiH, iSTatvAta, kathamanyathA 'asyA ivA'syA' ityAdau iva zabdaprayoga: sAdhIyAn / na caivamananvayasyA'laikArAntaratvaM na syAditi vAcyam, svasyaivopamAnopameyatvavivakSayA tA'laGkArAntavyapadezAt / atha 'asyA ivA'syA' ityAdAvapi rUpAtimAhA eva sAsyavyavahAro * jayalatA ra bastutastu phTatvAdidharmasya upamAnopameyasAdhAraNyAbhAvena 'paTo ghaTasadRzaH', 'ghaTaH paTasadRzaH' ityAde: paTatvAdinA / | prasaGga iti dhyeyam / nanu tadattidharmakadharmatattvaM tUpameya ivopamAne'pi sambhavatIti svasmin svasAdRzyaprasaGgasya durvAratvamityAzaGkAmiSTApattitvena samAdhattaM - na ca svasmina svasAdazyApattiriti / iSTattvAditi / tatazca miSTamiSTaM vaidyopadiSTazcetinyAyaprAptiH / iSTApatitvameva samardhayati - kathamanyathA 'asyA iva asyA' ityAdI idhazabdaprayogaH sAdhIyAniti / svasmin svasAdRzyADanaGgIkAre upadarzitaprayoge idazabdasyA'sAdhutvaM syAt / na ceSTApattiratraiva kiM na syAditi vaktavyam, prasiddhatvena tasyA'napalapanIyatvAt / ivazabdasya sAdRzyavAcakatvenoktasthalAnurodhAt svasminnapi svasAdRzyamaGgIkAryameva / ityameva 'rAmarAvaNayoyuddhaM rAmarAvaNayorive'tyAderapi sAdhatvopapatteH / nanu svasminnapi svasAdRzyA'GgIkAre 'gaganaM gaganAkArami' tyAdAvupamAlakAra eva syAnna tvananvayA'laGkAra ityAzakAM durIkaroti - na ceti / vAyamityanenA'syAnvayaH / tadayuktatve hetumAha - svasyaiveti evakAreNa paravyavacchedaH kRtaH / upamAnopameyatvavivakSayA tatra = 'gaganaM gaganAkArami' tyAdI, alaGkArAntaravyapadezAt = upamAbhinnA'nanvayA'laGkArAbhidhAnAt, AlaGkArikairiti zeSaH / idaM samAdhAnAkUtaM svasmin parasAdRzyavat svasAdRzyamapi vartate / paraM yadA svasmin parasAdRzyaM tadopamAlaGkAravyavahAraH, upamAnopameyayorbhede tatpravRtteH / yadA tu svasmina svasAdRzyaM tadA'nanvayAlaGkArAbhidhAnaM, upabhAnopameyayorabhede tatAvRtteH / ato nAnanvayAlaGkArocchedo na vA svasmin svasAdRzyApalApa iti / paraH zakate - atheti / cedityanenA'syA'nvayaH / nAnyathA = vaidharmyalakSaNabhedA'navabodhe tatra na sAdRzyavyavahAraH || se usameM saMgraha naya kI pravRtti nAmumakina hai| vistAragrAhI saMgraha naya to upamAna-upameyasAdhAraNa dravyatva, rUpavattva Adi | dharma meM hI pravRtta hotA hai, na ki etadghaTatva meM yA padatvAdi dharma meM / sva meM stasArazya sammata - syAdAdI na ca sva. iti / yahA~ jo sAdRzya kA nirvacana kiyA gayA hai, usameM kI tannitva kA niveza nahIM kiyA gayA | hai| isalie apane meM anya ke sAdRzya kI bhA~ti apane sAdRtya kI Apati kA udbhAvana ho sakatA, kyoMki svagata dharma to sva meM rahatA hI hai| magara yaha Apatti aniSTa nahIM hai, kintu iTa-abhimata hI hai| ataH dopAtmaka nahIM hai / 'magana gagana jaisA hai, sAgara sAgara jaisA hai' ityAdi meM upameya meM svAtmaka upamAna ke sAdRzya kI pratIti sarvajanasiddha hai| yadi apane meM apanA sAdRzya amAnya ho to phira 'asyAH iva asyAH' ityAdi vAkya meM ivazabda kA prayoga samIcIna kaise ho sakatA hai. ? kyoMki ivazabda sAdRzya kA vAcaka hai aura prakRta dRSTAnta meM upamAna aura upameya eka hone kI vajaha sva meM svasAdRzya kA svIkAra na kiyA jAya to ivazabda nirarthaka = aziSTa ho jAtA hai| magara uparyukta vAkya prasiddha evaM sarvamAnya hone kI vajaha vahA~ prayukta ivazanda ko samIcIna mAnanA Avazyaka hai| vaha tabhI saMgata hotA hai, yadi apane meM svasAdRzya kA aMgIkAra kiyA jAya / yahA~ yaha zaMkA ho ki --> 'yadi apane meM svasAdRzya kA svIkAra kiyA jAya to uparyukta sthala meM upamA alaMkAra ko mAnanA hogA, kyoMki sAdRzyasthala meM upamA alaMkAra kI pravRtti hotI hai| magara aisA mAnane para anancaya alaMkAra upamA alaMkAra se alaga siddha nahIM hogA, kyoMki sva meM svasAdRzya ko mAnya kara ke ananvaya alaMkAra ke sthAna meM upamA alaMkAra ko Apane mAnya kiyA hai| -to yaha nAmunAsiba hai, kyoMki upamAna aura upameya meM abheda kI vivakSA hone para yAnI apane meM hI upamAnatva aura upameyatva kI vivakSA hone para ananvaya alaMkAra kA vyavahAra hotA hai / magara isakI vajaha sva meM svasAdRzya kA apalApa karanA ThIka nahIM hai / bhinna dharmI meM upamAna-upameyabhAva kI vivakSA hone para upamA alaMkAra kahA jAtA hai aura eka dharmI meM upamAna-upameyabhAva kI vivakSA hone para ananvaya alaMkAra kahA jAtA hai| isalie anancaya alaMkAra ke uccheda kI Apatti bhI nahIM hai / ata: sva meM svasAdRzya kA apalAma nahIM kiyA jA sakatA hai - yaha phalita hotA hai|
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 'asyA ivAsyA' itivAkyasamarthanam * nAnyathA / anugatavyavahArastu bhedAnnuparaktA'khaNDadharmamANeti sAdRzyAtsAmAnyamatiricyata | iti ceta 1 kozapAnapatyAyanIyametada. vaidhADipatisandhAne'pi tavAdyarthabodhAnapavAdAta / 'tadapratisandhAne'nanvaya eva noyameti cet ? na, sAdRzyasya bhedagarmitatve ivAdipadAttapratisandhAnasyevA'vazyambhAvAt / ===* jayalatA * 'sAdRzyanyavahAre'vazyambhedollekhAbhyupagame kathaM tatrA'nugatavyabahAra: syAt ? vaidhaya'jJAnasyA'nugatadhIvyavahAravirodhitvAta, anyathA ghaTapaTAdiSvapyanugatIvyavahArau prasajyetAM, vaidhA'vizeSAdityAzaGkAyAmathavAdyAha - anugatanyavahArastu = 'ayaM ghaTo'yamapi ghaTa' ityAdyanugataprayogastu, bhedAnuparaktA'khaNDadharmamAtreNa = bhedAnullekhighaTatvAdilakSaNA'khaNDadharmeNa 'idaM dravyamidamapi dravyami' tyanugatavyavahArastvabhimata eva / bhedajJAne sAdRzyavyavahArAt bhedAghaTitA'khaNDadharmeNa cA'nugatavyavahArAt sAdRzyAt sAmAnyamatiricyata eveti sAdRzyakukSau tadbhinnatve satIti niveza Avazyaka eveti na tadvatadharmakadharmavaktvaM sAdRzyamahatItyathAzayaH paryavasyati / prakaraNakRttadapAkaroti - kozapAnapratyAyanIyaM = yuktivikalaM etat = 'bhedapratisandhAna pada sAdRzyavyavahAra' ityabhidhAnam / aba hetamAha - dezApratisandhAne = vaidhAtmakabhedAnavayodhe api tatra = 'asyA ivA'syA', 'gaganaM gaganA kAraM' ityAdau, ivAyarthabodhAnapavAdAt + sAdRzyadharmaprakArakadhiyaM sAdRzyavyavahArasya cAnapalapanIyatvAt / na hi 'ghaTaH paTa | iva rUpavAmityAdisthaleDA lAkA ghaTeM padabhedamavabudhyeva paTasAdRzyaM jAnanti kintu rUpaM pratisandhAyaiveti na vaidhamrthapratisandhAnasya sAdharmyapratisandhAnasamaniyatatvam / etena sAdRzyasya sAmAnyanyatiriktatvamapi pratyAkhyAtam, gauravAca / punarapi paraH zaGkate . tadapratisandhAne = vaidhaya'svarUpabhedAnavabodhe sati 'asyA iva asyA' ityAdI ananvayaH alaGkAra eva nopamA iti na tatra sAdRzyadhIvyavahArau / prakaraNakRt tannirAcaSTe - neti / yadyapi svamate sAdRzyasya na bhedaghaTitatvaM tathApi abhyupagamavAdenA''ha - sAdRzyasya = sAdRzyapadArthasya, bhedagarbhitatve = bhedaghaTitatve sati sAdRzyavAcakAt / ivAdipadAt tatpratisandhAnasya = bhedAcacodhasya eva avazyambhAvAt / 'gaganaM gaganamive tyAdI yugabhedaprayuktatattadhugaviziSTagaganabhedasyorameyagagane savAdivapadAt bhedagarmitasAdRzyabodhaH pareNA'pyavazyamagIkartavya iti bhAvaH / vaidhAjJAna ke binA bhI sAdRzyamAna mumaphina - syAdAdI athA. iti / yahA~ yaha zaMkA ho ki -> "sAdRzya ko bhedagarmita mAnanA hI yuktisaMgata hai, kyoMki 'asyA ivAsyAH' / ityAdi sthala meM bhI vaidhaya'svarUpa bheda kA jJAna hone para hI sAdRzya kA vyavahAra hotA hai, na ki bhedajJAna na hone para bhii| upamAna aura upameya meM bheda hone para bhI unameM jo anugata vyavahAra hotA hai, vaha bhedAnuparakta akhaNDadharma se hI : hotA hai / ghaTa, pada meM bheda hone para bhI bhedAnavagAhI dravyatvAtmaka akhaNDa dharma se hI unameM 'idaM inyaM, idamapi dravyaM' aisA anugata vyavahAra hotA hai| sAdRzyavyavahAra meM upamAna-upameya meM bheda kA jJAna Avazyaka hai aura anugata vyavahAra meM bhedAnavagAhI akhaNDa dharma kA jJAna Avazyaka hai / isalie sAdRzya se sAmAnya atirikta hai, aisA phalita hotA hai| ataH sAmAnya ko hI sAdRzya nahIM kahA jA sakatA" - . koza. iti / to yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki upamAna aura upameya meM bhedajJAna hone para hI sAdRzyavyavahAra hotA hai, isa vipaya meM koI yukti nahIM hai| yahA~ yaha kahanA ki > 'maiM kasama khA kara kahatA hai ki upamAna aura upameya meM bheda kA jJAna hone para hI sAdRzyavyavahAra hotA hai' - bhI asaMgata hai, kyoMki dArzanika jagata meM vAdAdisthala meM hajAroM zapatha se vastu kI siddhi nahIM kI jA sakatI, kintu yukti-pramANa se hI vastusiddhi ho sakatI hai / 'asyA ina asyA', 'gaganaM gaganAkAraM' ityAdi sthala meM upamAna aura upameya meM vaidharmya - bheda kA jJAna na hone para bhI sAdRzya kA, jo iva Adi zabda kA vAcyArtha hai, bodha hotA hai| isakA apalAe nahIM kiyA jA sakatA / isalie sAdRzya ko bhedagarmita nahIM mAnA jA sktaa| * bheda iva Adi zabda kA artha nahIM hai - syAdAdI * tada. iti / yahA~ yaha vaktavya ki > "upamAna aura upameya meM bheda kI pratIti na hone para to 'gaganaM gaganamiva' ityAdi sthala meM amanvaya alaMkAra kI hI pravRti hogI, na ki upamA alaMkAra kI" -bhI isalie nirAdhAra hai ki sAdRzya ko bhedagarmita mAnane para uparyukta sthala meM sAdRzyavAcaka ina Adi zanna se upamAna aura upameya meM bheda kA jJAna avazya
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 457 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 - kA... *sAdRzpasya ja medArbhitatvam * 'aogyatAvamAditastadapratisandhAne'nanvaya' iti cet ? tarhi yA nA'yogyatAkSamAdikaM tatra || kvacidavaidhayA'pratisandhAne'pIvAdipadAdarthabodha iti kathaM tasyevAdyarthatvam ? ___idamazrAvadheyam / 'paTo ghaTasadRza', 'paTo dravyami'tipratItyorvelakSaNyaM viSayavailakSaNyAdhInaM, viSayaM vinaiva dhiyAM vizeSe sAkAravAdApAtAt / tathA ca sAvacchinnaniravacchimaprakAratA =---* jayalatA * punarapi paraH zaGkate - ayogyatAbhramAditaH Adipadena tAdRzavyutpattivaikalyAdergrahaNam / tadapratisandhAne = upamAnabhedAnavabodhe ananvayaH alaGkAraH / 'gaganasyaikatvena tattayugaviziSTagaganabhedAnvayo gagane'yogya' iti bhramAt gagane gaganabhedAnavabodhe tu tatrA'nandhayA'laGkAro'vakAzaM labhetaiveti na tatropamA'laGkArasambhava iti sAdharmyasya bhedaghaTitatvameva vAcyamiti zahakAbhiprAyaH / prakaraNakArastamapahastayati. tIti / yatra = puruSAdau nA'yogyatAbhramAdikaM tatra kvacit kadAcit vaidhayA'pratisandhAne'pi vaidharmyasvarUpabhedAnavabodhe'pi ivAdipadAt = 'asyA ivA'syA' ityAdivAkyaghaTakAt arthabodhaH = sAdRzyAvabodho jAyata eva iti kathaM tasya = bhedasya ivAyarthatvaM / naivetyarthaH / vyutpannasya tatpadAt pAvadasyaladvRttyA. samupatiSThate tAvataH tatpadazakyatvaniyamena bhedai nAstIvAdipadazaktiriti tAtparyam / nan bhedasyevAdizabdA'vAcyatve kathaM sAdRzyabaddhacanugatabaddhayolakSapyasyopapattiH ? ityAzaDakAyAM prakaraNakadAha - idaM = anupadaM vakSyamANaM. vartamAnatvena satrikaSTatvAdidamaH zabdasyopAdAnama / atra = sAdayavicAre avadheyama / tadevA''ha . 'paTo ghaTasadRzaH' 'paTo dravyami tipratItyoH vidyamAnaM vailakSaNyaM = vaicitryaM, viSayavailakSaNyAdhInaM = viSayaniSThavaicitryanimittakamiti vaktavyam / vipakSabAdhakamAha - viSayaM = viSayalakSaNyaM vinaiva dhiyAM vizeSe = budbhivalakSaNye'bhyupagamyamAne sati sAkAravAdApAtAt = sAkArajJAnavAdiyogAcArAbhidhAnasogatamatapravezaprasaGgAt / tanmate jJAnAkArAtiriktaviSayasyA'sattvena bahirviSayavizeSamRta eva jJAnavizeSAbhyupagamAtprakRte viSayavaicitryamRte pradarzitapratItivelakSaNyAbhyupagame sAkArajJAnavAdimatapravezApatteriti bhAvaH / tathA ceti / sAkArajJAnavAdimatapravezApAkaraNAya ceti / sAvacinna-nirava honA hI cAhie / kaliyuga meM gagana tretA-dvAparAdiyuga se viziSTa nahIM hone se tretAdiyugaviziSTa gagana kA kaliyugakAlIna gagana meM bheda jJAna hokara upamA alaMkAra 'gagana gaganamiva' ityAdi meM mAnA jA sakatA hai, anyathA sAdRzyavAcaka iva zanda anupapatra-asaMgata-nirarthaka ho jAyegA / yahA~ yaha kahanA ki - 'gagana eka hone se usameM uparyukta rIti se viziSTagaganabhedAnvaya meM ayogyatA kA bhrama Adi hone kI vajaha upameya gagana meM upamAna gagana ke bheda kA zAnda bodha nahIM hone para uparyukta sthala meM ananvaya alaMkAra kI pravRtti ho sakatI hai| ataH sAdRzya ko bhedamarbhita mAnanA Avazyaka hai, jisake phalasvarUpa sAdRzyavAcaka iva zabda kI bheda meM zakti siddha hogI, arthAt bheda bhI ivAdi. zanda kA artha siddha hogA' -bhI nAmunAsiba // hai, kyoMki jisa puruSa ko ayogyatAbhrama Adi nahIM hai, use bhI kabhI gagana meM viziSTagaganabheda kA jJAna nahIM hone para bhI 'gagana gaganamiva' ityAdi sthala meM iva Adi zabda se sAdRzya artha kA zAndabodha hotA hI hai - yaha to anubhavasiddha hI hai / ipazabda kA prayoga hone para bhI bheda kA zAbda jJAna nahIM hotA hai / isa sthiti meM bheda kaise iva Adi zabda kA artha hogA ? kyA ghaTapada se paTa kA zAbdabodha nahIM hone para bhI paTa ko ghaTazabdArtha mAnA jA sakatA hai ? ataH sAdRzya ko bhedaghaTita nahIM mAnA jA sakatA / ataeva bheda sAdRzyavAcaka ivAdi zabda kA artha nahIM hai - yaha siddha hotA hai| sAsyadi aura anugatabuddhi ke lakSaNya kI upapati 4 idamatrA, iti / yahA~ isa bAta para dhyAna denA cAhie ki 'paTo ghaTasadRzaH' yaha buddhi sAdRzyAvagAhI hai, jaba ki 'paTo dravyaM', 'ghaTo dravya ityAdi buddhi anugata buddhi hai| uparyukta buddhi meM lakSaNya hai, vaha viSayavalakSaNya ke AdhIna hai| viSaya meM vilakSaNatA nahIM hone para buddhi meM vilakSaNatA nahIM ho sakatI hai, kyoMki viSayavizeSa ke binA hI jJAna meM vizeSatA | - lakSaNya mAnane para sAkAravAda : jJAnasAkAravAda = yogAcAramata meM praveza hone kI Apatti mu~ha phAr3e khar3I rahatI hai| yogAcAra bauddha jJAna se atirikta padArtha kA svIkAra hI nahIM karatA hai| usake mata meM ghaTa, paTa Adi gAirI padArtha nahIM haiM, kintu jJAna kA hI AkAravizeSa hai| ata: usake matAnusAra viSayavizeSa ke binA bhI jJAna meM bailakSaNya mAnya karane para sAkArajJAnavAdI yogAcAra ke mata meM praveza anivArya ho jAyegA / isalie viSayavelakSaNya se hI uparyukta donoM prakAra
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ * nayamate'tiriktaM sAdRzyam 498 bhyAmeva tayorvailakSaNyaM vAcyaM, na tu tadanurodhena sAdRzyameva tadbhinnatvagarbha vAcyamiti / navya (ma) (?tA) nuyAyinastu sAdRzyamatiriktameva bahuSu dharmeSu tattvakalpane gauravAt / na ca tadbhinnatve sati tadvatadharmavattvasya tadvyasekatvakalpane viparItagauravam, evaM satyaOM gayalatA. cchinnaprakAratAbhyAmeva tayoH pradarzitapratItyoH vailakSaNyaM vAcyaM abhyupagantavyamiti / ayambhAva: 'paTo ghaTasadRzaH ' itipratItI paTasya vizeSyatvaM ghaTasAdRzyasya ca vizeSaNatvam / ghaTasAdRzyasya jAtyakhaNDopAdhyatiriktatvena tanniSThaprakAratAyAH sAvacchinatvam, jAtyakhaNDopAdhyatiriktapadArthasya kiJciddharmAvacchinnatvaniyamAt / paTo dravyaM ghaTo dravyamityanugatapratItI paTAdeH vizeSyatvaM dravyatvasya ca prakAratvam / jAte: svarUpato mAnaniyamAt dravyatvajAtiniSThaprakAratAyA niravacchinnatvam / itthamevAnugatasAdRzyAvagAhibuddhayorvailakSaNyasyopapattoM sAdRzyasya bhedaghaTitatvakalpanamayuktamityAzayenAha na tu tadanurodhena | sAkArajJAnamatapravezaparihArapUrvaM pradarzitapratItivailakSaNyapratipAdanAnurodhena prathamapratItiprakArIbhUtaM sAdRzyameva tadbhitvagarbhaM upamAnabhedaghATitaM vAcyamiti na bhedasyevAdipadavAcyatvasiddhiriti bhAvaH / - kecittu bhUyo'vayatrasAmAnyayogaH sAdRzyamityAhuH ; tana cAru, niravayavadravyeSu guNAdiSu ca tadanApatteH / taduktaM syAdvAdaratnAkarena bhUyo'vayavasAmAnyayogarUpaM sAdRzyaM, api tu samAnapariNAmalakSaNameva sAdRzyam' (svA. 2, pari.4/ sU. 10 / vR. 697 ) iti / sAdRzyamatiriktameva, anyathA 'sadRza' ityAkArakapratIteH sarvatra samAnAkAratAnubhavApalApApante: / pratIteH samAnAkAratvaJcaikaprakArakatvam / tatazca tadbhinnatve sati tadgatabhUyodharmavattvalakSaNasya sAdRzyasyA'GgIkartumate 'candrasadRzaM mukhamityAdI AhlAdakatvAdeH prakAratA 'ghaTasadRzaH paTaH' ityAdI tu dravyatvapRthivItvAdeH prakArateti tAdRzapratItyoH sAdRzyAMze'nubhavasiddhAyAH samAnAkAratAyA apalApI duruddharaH / sAdRzyamatiriktaH padArtha itivAdimate tu na tadanupapattiH / na ca tasyA'tiriktatve padArthavibhAgavyAghAtaH iti vaktavyam, tasya sAkSAtparamparayA vA tattvajJAnopayogipadArtha mAtra nirUpaNaparatvAdityAzayavatAM navyanaiyAyikAnAM mataM khaNDayitumupadarzayati navyeti / anatiriktavAdimate doSabhAvedayati bahuSu ananteSu dharmeSu upameyadharmeSu tattvakalpane sAdRzyatvakalpane gauravAt / yathA'nanteSu bhUtalAdisvarUpeSu rUpAdipratiyogikatvakalpanAyAM gaura| vAdatiriktasamavAyaH sidhyati tathaivA'nanteSUpameyadharmeSu sAdRzyatvakalpanAyAM gauravAdatiriktasAdRzyasiddhirityAzayaH / anatiriktasAdRzyavAdI zaGkate na ceti / tadbhinnatve sati tadgatadharmavattvasya tadvyaJjakatvakalpane sAdRzyajJAnajanakatvakalpane, viparItagauravamiti / atiriktaM sAdRzyamaGgIkRtyA'pi tAdRzadharmavattve tAdRzajJAnajanakatvamAvazyakameveti navyamate'tirikta = = - X = = = = kI buddhi meM vailakSaNya kI upapatti karanI hogI / vaha isa taraha ho sakatI hai ki 'paTo ghaTasadRza:' isa buddhi meM jo prakAratA jJAta hotI hai, vaha sAvacchinna kizciddharmAvacchinna hai aura 'ghaTo dravyaM' isa buddhi meM jo prakAratA jJAta hotI hai, vaha nirakhacchina = kiJcit dharma se anavacchinna hotI hai / jAti aura akhaNDa upAdhi se atirikta dharma kA kiJcit rUpa se avacchina hI bhAna hone se prathama buddhi kI prakAratA sAvacchinna hotI hai aura jAti kA svarUpataH bhAna hone kI vajaha dUsarI buddhi niravacchinna prakAratA = vizeSaNatA kA avagAhana karatI hai / dravyatva to jAti hI hai, jo dUsarI buddhi kA prakAra = vizeSaNa hai / isa taraha dUsarI buddhi ko niravacchinnaprakAratAka aura prathama buddhi ko sAvacchinnaprakAratAka mAnane se hI buddhistha bailakSaNya kI upapatti ho sakatI hai / isalie yogAcAramatapravezanirAkaraNArtha uparyukta buddhi ke bailakSaNya ke samarthana ke lie sAdRzya ko bhedagarmita mAnanA anAvazyaka hai aisA syAdvAdiyoM kA vaktavya hai / sAdRzya atirikta padArtha hai nRtya naiyAyika u navya iti / sAdRzya ke bAre meM navya naiyAyikoM kA yaha vaktavya hai ki sAdRzya ko tadbhinnatve sati tadvatadharmavattvAtmaka yA tadvatadharmasvarUpa mAnane meM tAdRza anaMta dharmoM meM sAdRzyatva kI kalpanA karanI par3atI hai, jisameM gaurava hai| ananta dharmoM meM sAdRzyatva kI gurubhUta kalpanA karane kI apekSA munAsiba to yahI hai ki sAdRzya ko hI eka atirikta padArtha mAnA jAya, jo ki ananta upameya meM anugata ho / ataH lAghava tarka se sAdRzya dranyAdi sAta padArtha se atirikta hai - yaha siddha hotA hai / yahA~ yaha zaMkA ho ki " sAdRzya ko atirikta mAnane para bhI upameya meM upamAnasAdRzya kA vyaMjaka kauna hai ? yaha prazna upasthita hotA hai / jaise gotva jAti kA vyaMjaka (= jJApaka = jJAnajanaka) sAsnAdimattva hotA hai,
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 595 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 - kA.7 *sAdRzyavyaJjakalpanAgauratasya phalamukhatvam * khaNDapadArthamAtravilayApatteH, smaryamANAropAdikAraNatAdhavacchedakatvenAnugatasyaiva tasya sindii| tadaurakhasya phalamukhatvAcca / ghaTAdisAdRzyaca paTAdau dravyatvAdyavacchedena na tu guNatvAdyavacchedeneti 'paTo dravyatvena ghaTasahazo na tu guNatvene'tyAdipratItenAnupapatirityAhuH / .... jayalatA -- sAdRzyakalpanaM tAdRzadharmavattve ca sAdRzyajJAnajanakalyakalpanamiti gauravam / tadapekSayA tAdRzadharmeSveva sAdRzyatvakalpanamucitamiti zaGkAbhiprAya: / navyAH tamapAkurvanti - evaM sattIti / klupteSu vyaJjakatvakalpanAgauravabhayenA'tiriktapadArdhapratikSepa satItyarthaH / akhaNDapadArthamAtravilayApatteriti / atiriktaM sAmAnyamabhyupagamyA'pi klupteSvavayavasatriveSAdiSu sAmAnyavyaJjakatvakalpanAgAravasya tadavasthatvena sAmAnyAderapi vilayaprasaGgAdityarthaH / ataH sAmAnyapadArthAdivat sAdRzyapadArtho'pyatirikta: svIkartavya ityarthaH / tadatiriktatve helcantaramAha - smaryamANAropAdikAraNatAcacchedakatvena = sAdRzyajJAnakAraNIbhUtasmRtiviSayopamAnadharmAdhyAropaniSThakAryatAnirUpitakAraNatAvacchedakavidhayA anugatasyaiva = tattadupameyasAdhAraNasyaiva tasya = sAdRzyasya siddhI satyAM tadvauravasya = sAdRzyavyaJjakatvakalpanAgauravasya phalam khatvAta - pramANasiddhArthanirvAhakatvAt / tAdadAkAraNatAvacchedakadharmavidhayA'tiriktasAdRzyasiddhI upamAnabhinatve satyupamAnagatabhUpodharmavattvasya sAdRzyAbhivyaJjakatvakalpanAyAH pazcAdupasthitatvena tadgauravasya siddhacasidbhibhyAM vyAghAtenA'doSatvAditi bhAvaH / nanu paTAdI ghaTAdisAdRzyamagIkRtaM na vA ? iti vikalpayugalI samupatiSThate / dvitIye 'paTA ghaTasadRzaH' ityAdivyavahArAnupapattiH / Adye tu 'paTo dravyatvena ghaTasadRzaH' itivyavahAravat 'paTo guNatvena ghaTasadRza' itivyabahArasyApi prAmANyApattiH, paTe'tiriktasya ghaTasAdRzyasyA'GgIkRtatvAt / anatiriktasAdRzyasadimate tu guNatvasya paTA'vRttitvena vizeSyAdhAvaprayukta- ! ! viziSTasAdRzyAbhAvAnna 'paTo guNatvena ghaTasadRza' iti dhIvyavahArayoH prAmANyApattirityAzaGkAyAM navyAH prAhuH - ghaTAdisAdRzyaM / / ca = baTAdipratiyogikatiriktaM sAdRzyaM hi paTAdI sAdRzyAnuyomini dravyatvAdyavacchedena = dravyatva-pRthivItvAdidharmAvacchedena varttate, na tu guNatvAdyavacchedena = byadhikaraNIbhUtaguNatva-karmavAdidharmAvacchedena, itiH hetvarthaH zabdaH / tathA ca niruktahetoH 'paTo dravyatvena ghaTasadRzo na tu guNatvene tyAdipratIte: upalakSaNAttAdRzavyavahArasya ca nAnupapattiH / guNatvAvacchedena ghaTasAdRzyasya paTe virahAta / yathA daNDe ghaTakAraNatA daNDatvAvacchedena, na tu gaNatvAdyavacche deneti 'daNDo daNDatvena ghaTakAraNaM, ThIka vaise yahA~ atirikta sAdRzya ke vyaMjakavidhayA upamAnabhinatve sati upamAnagatadharmavatva kA svIkAra karanA Avazyaka hogA, anyathA upameya se bhinna padArtha meM bhI upamAnasAdRzya kI Apatti AyegI / magara isa kalpanA meM adhika gaurava hai, kyoMki atirikta sAdRzya padArtha kI kalpanA aura usake vyaMjakavidhayA tadbhinatve sati tadgatadharmaratva kI kalpanA karane meM do kalpanA | kA gaurava hai / isakI apekSA sAdRzya ko tadbhivatve sani tadtadharmavattvasvarUpa mAnanA hI munAsiba hai" <- to yaha ThIka nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki isa taraha to akhaNDa jAti Adi padArtha kA bhI uccheda ko jAyegA / prAcIna naiyAyika ke matAnusAra bhI aneka ghaTa meM anugata pratIti kI vajaha atirikta ghaTatva kI kalpanA kI jAtI hai| yahA~ akhaNDa sAmAnya kI kalpanA karane ke bAvajUda bhI kambugrIvAdimattva meM usake vyaJjakatva kI kalpanA karanI hI par3atI hai, anyathA avizeSarUpa se sarvatra akhaNDa ghaTatva ke bhAna kI samasyA avakAza pAtI hai, kyoMki sAmAnyapadArtha sarvavyApI hai / vyaMjaka kI kalpanA kA gaurava hone para bhI jaise akhaNDa jAti kI kalpanA kI jAtI hai, ThIka vaise hI atirikta sAdRzya kI kalpanA bhI kI jA sakatI hai| isalie atirikta sAdRzya kI kalpanA meM hicakicAhaTa karanA nAmunAsira hai / yahA~ yaha zaMkA karanA ki -> "phira bhI atirikta sAdRzya kI evaM vyaMjaka kI kalpanA kA gaurava to dopAtmaka hI hai - bhI nAmunAsiba hai, kyoMki smaryamANa upamAna ke dharma ke Aropa Adi kI kAraNatA ke avacchedakavidhayA upameya meM anugata sAdRzya kI hI siddhi hone kI vajaha vyaJjakakalpanA tanirvAhaka hone se naha gaurava phalAbhimukha hai| kAraNatAvacchedakavidhayA atirikta sAdRzya kI prAmANika siddhi hone ke pazcAt upasthita vyaMjakakalpanAgIrava kI badaulata pramANasiddha atirikta sAdRzya kA apalApa nahIM kiyA jA sakatA, anyathA lAghavatarka se zUnyavAda kI hI siddhi ho jaayegii| baTA. iti / yahA~ isa bAta para dhyAna denA cAhie ki sAdRzya bhI avyAppavRtti padArtha hai / eka dharmI meM ekAvacchedena sAdRzya evaM anyAvacchedena usakA abhAva bhI rahatA hai| jaise paTAdi meM ghaTAdi kA sAdRzya dravyatvAvacchedena hI rahatA hai, na ki guNatvAdidharmAvacchedena / isIlie to 'paTa dravyatvarUpa se ghaTasadRza hai, na ki guNatvarUpa se' ityAdi pratIti kI anupapatti nahIM hai| yadi tadbhiyatve sati tadvRttidharmavattva hI sAdRzya ho taba to eka dharmI meM vivakSita upamAna ke sAdRzya aura sAdRzyAbhAva
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 'paTo dravyatvena ghaTasadRzo na guNatvene 'tivAkyavicAraH * taccityam, 'ghaTasadRzaH paTaH' iti nirNayottaraM 'ghaTavRttidharmavAn na vA ?" iti saMzayAnudayAt, atiriktatanizvayasya tatpratibandhakatvAdikalpane gauravAt / na ca tavApi ghaTaOM jayalatA * na tu guNatvene 'tyAdipratItivyavahArI saGgacchete tathaiva prakRte'pi bhAvanIyam / na ca guNatvasya daNDapaTAdyasambaddhatvena kathaM tadavacchedakatvamiti vAcyam, svaviSayakajJAnaviSayatvalakSaNavaijJAnikasambandhena guNatvasyApi daNDapadAdisamvaddhatvena tadavacchedakatvasambhavAt / na caivaM vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkA bhAvasiddhirapi duSpratikAreti vAcyam iSTApatteH / tatazca sAdRzyamatiriktameveti navyanaiyAyikAbhiprAyaH / - = atrAsvarasapradarzanArthamAha tacintyamiti / cintAbIjamaMtrA''vedayati 'ghaTasadRza: paTa:' itinirNayottaraM 'paTa: ghaTavRttidharmavAn na vA '' iti saMzayAnudayAt paTavRtti yasAdRzyaM nAtiriktaM kintu ghaTavRttidharmasvarUpameva, samAnaprakArakanizcayasya samAnaprakArakasaMzayavirodhitvAt / naca vaTavRttidharmaprakArakasaMzayaM prati ghaTavRttidharmaprakArakanizcayasyevA'tiriktaghaTasAdRzyaprakArakasya nizvayasyApi virodhitvAt 'paTo ghaTasadRzaH' iti nirNayottaraM na 'paTo ghaTavRttidharmavAn na vA ?' iti saMzayodaya iti vAcyam, atiriktatanizzrayastha atiriktasAdRzyanirNayasya tatpratibandhakatvAdikalpane upamAnavRttidharmaprakAraka saMzayapratibandhakatvAdikalpane gauravAt / etena tadabhAvavattAbuddhiM prati tatprakAraka- tadvyApyaprakArakanizvayayo: pratibandhakatvamityapi pratyuktam, lAghavena tatprakArakanizcayasyaiva pratibandhakatvaucityAt / na ca tadabhAvavattAviyaM prati tadvyApyaprakArakanizvayasya tatprakArakadhIdvArA pratibandhakatvamiti vAcyam, tadvyApyaprakArakanizvayasya tatprakArakanizcaye evapakSINatvAt prakRte tathA'nanubhavAcca / na hi prathamamatiriktasAdRzyanizcayaH tadanantaraM ghaTavRttidharmaprakArakanizcayaH taduttaraca niruktasaMzayoccheda itpanubhavo'sti / kiJcopamAnavRttidharmaprakArakanizvayasya prathamamupajAtasya tAdRzasaMzayapratibandhakatvasambhave'tiriktasAdRzyanizcayasyopamAnavRttidharmaprakArakanizvayadvArA tatpratibandhakatvakalpanAyA anyAyyatvAt / etena prathamamatiriktasAdRzyanizcaya evopajAyate ya upamAnavRttidharmaprakArakanizcayamutpAdya tAdRzasaMzayaM prati pratibandhako bhavatItyapi nirastam, atiriktasAdRzyanizcayasamakAlameva tAdRzasaMzayodayaprasaGgAcca / atiriktasAdRzyavAdizaGkAmapAkartumupadarzayati na ceti / asya vAcyamityanenA'nvayaH / taba anatiriktasAdRzya kI upapatti nahIM ho sakatI / isa taraha vicAra karane para sAdRzya atirikta padArtha hai - sAdhdhyaviSayakanatyanaiyAyikramatanirAsa 500 yaha phalita hotA hai / taci iti / atiriktasAdRzyavAdI navya naiyAyika ke uparyukta vaktavya ke khilApha prakaraNakAra zrImadjI kA yaha vaktavya hai ki 'sAdRzya atirikta hI hai' aisA navyanaiyAyikakathana vicAraNIya hai, na ki A~kheM mUMdakara svIkartavya / isakA kAraNa yaha hai ki jisa dharmI meM jisa dharma kA jJAna nizrayAtmaka hotA hai, usake bAda usa dharmI meM usa dharma ke viSaya meM saMdeha nahIM hotA hai ki 'isameM yaha dharma hai yA nahIM ?' / 'paTaH ghaTasadRza: ' aisA nizraya hone ke bAda 'paTa ghaTavRttidharmatrAlA hai yA nahIM ?' ityAkAraka saMzaya kA udaya nahIM hotA hai| isase yaha phalita hotA hai ki 'paTa ghaTasadRza hai' yaha nizvaya 'paTa ghaTagatadharmavAlA hai' ityAkAraka hI hotA hai / anyathA paTa meM ghaTasAdRzya ke nirNaya meM uparyukta saMzaya kI virodhitA pratibandhakatA hI nAmumakIna ho jAyegI / samAnadharmika tatprakAraka nizcaya hI samAnadharmika tatprakAraka saMzaya yA tadabhAvaprakAraka buddhi kA pratibaMdhaka hotA haiM - yaha to sarvamAnya aTala niyama hai| isake anurodha se sAdRzya ko atirikta nahIM mAnA jA sakatA, kintu upamAnagatadharmasvarUpa, jo upamAna aura upameya meM sAdhAraNa hai, hI mAnanA caahie| sAdRzya ko atirikta mAna kara atiriktasAdRzyaviSayaka nizcaya meM upamAnagatadharmaviSayaka saMzaya kI pratibaMdhakatA kI kalpanA karane meM gaurava hai| yahA~ yaha zaMkA ho ki sAdRzya ko atirikta na mAna kara tatve sati tadvRttidharmavattvasvarUpa mAnane vAle Apake mata meM bhI 'paTo ghaTasadRzaH ' yaha nizcaya parabhinnatvaviziSTaghaTavRttidharmaprakAraka evaM paTavizeSyaka hone se vaha 'paTa ghaTavRttidharmavAlA hai yA nahIM ?" isa saMzaya ke samAnAkAraka nahIM hone se usameM tAdRza saMzaya kI pratibandhakatA uparyukta prasiddha niyama se prApta nahIM hotI hai, apitu kalpanIya hotI hai / isalie pratibandhakatA kI kalpanA to Apake mata meM bhI samAna hI hai| tadbhitvaviziSTa tadrata dharma aura tadvRtti dharma ye do eka to nahIM hI haiM, jisase uparyukta nirNaya aura saMzaya ke bIca pratibadhya - pratibandhakabhAva siddha ho sake / tadvattA kA nizcaya hI tadabhAva ke jJAna kA virodhI hotA hai" to yaha bhI nAmunAsiva hai, kyoMki 'paTa ghaTabhedaviziSTaghaTavRttidharmavAlA hai' ityAkAraka zAbda bodha hone ke pazcAt bhI 'paTa ghaTavRttidharmavAlA hai yA nahIM ?' aisA saMzaya kabhI bhI nahIM hotA hai -
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 501 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDa: 2 kA 7 * sAmAnye nityatvA'nekasamavetatvA'sambhavaH * bhinnatve sati tadvRttidharmavattArUpatabhizvayasya ghaTavRttidharmavattvasaMzayavyAvRttatayA pRthak pratibandhakatvakalpane dhruvaM sAmyamiti vAcyam, 'paTo ghaTabhinnatve sati ghaTavRttidharmavAni' tizAbdabodhottaraM tadanutpattyA tatpratibandhakatvakalpanasyA''vazyakatvAditi dik / sAmAnyasya parAbhimate nityatvA'nekasamavetatve'pi kathaM samagaMsAtAm ? 'atra mRtpiNDe ghaTatvamAsIditi pratItyA tasyA'nityatvasideH / * jayalatA vAdinaH api ghaTabhinnatve sati tadvRttidharmavattArUpatannizrayasya = ghaTabhedaviziSTaghaTavRttidharmavattvaprakArakasyA'natiriktaghaTasAdRzyanizvayasya, ghaTavRttidharmavattvasaMzayavyAvRttatayA ghaTavRttidharmaprakArakasaMzayApekSayA bhinnaprakArakatayA 'ghaTo ghaTasadRza:' iti nizvayasya 'paTo ghaTavRttidharmavAn na vA ?" ityAkArakasaMzayapratibandhakatvaM na syAt / ghaTabhinnatvaviziSTaghaTavRttidharmaprakArakanizcayasyApi ghaTavRttikAraka nirNaya prati pRzandhikatvakalpane = svAtantryeNa pratibandhakatvAbhyupagame dhruvaM sAmyaM = tulyagauravam / yathA'tiriktasAdRzyanaye'tiriktasAdRzyanirNayasyApi niruktAnatiriktasAdRzyanizcayasyeva tAdRzasaMzayaM prati svAtantryeNa pratibandhakatvaM kalpyate tathaivA'natiriktasAdRzyamate ghaTabhitratvaviziSTaghaTavRttidharmaprakArakanizcayasyApi ghaTavRttidharmaprakArakanirNayasyeva tAdRzasaMzayaM prati svAtantryeNa pratibandhakatvamupeyate iti gauravasAmyamiti zaGkAbhiprAyaH / prakaraNakRt samAdhatte 'paTo ghaTabhinnatve sati ghaTavRttidharmavAni' ti zAbdabodhottaraM tadanutpattyA = 'paTo ghaTavRttidharmavAn na vA ?' ityAkArakasaMzayAnudayena tatpratibandhakatvakalpanasya niruktasandehaM prati pratibandhakatvAbhyupagamasya, AvazyakatvAt / 'hRdo jalavAn na vA ?' iti saMzayaM prati 'hRdo jalavAn' itinirNayasyeva ' hRdo gadApahArijalavAni' ti nizvayasyApi pratibandhakatvamanubhavAnurodhAdyathA kalpyate tathaiva prakRte'pi / na hi kalpanAgauravabhiyA vizadatarakAryakAraNabhAvaH svArasikapratItibalo pajAyamAno'potumarhatIti bhAvaH / - = parasammata sAmAnyasvarUpaM khaNDayitumupakramate sAmAnyasyeti / kathaM samagaMsAtAm ? naivetyarthaH / tatra yathAkramaM | hetudrayamAha 'atra mRtpiNDe ghaTatvamAsIditi pratItyA tasya ghaTatvalakSaNasAmAnyasya anityatvasiddheH = dhvaMsapratiyogitvalakSaNA'nityatvasya laGpratyayabalAt siddheH / na ceyaM vizeSaNAbhAvameva viSayIkuruta iti vAcyam, vizeSaNIbhUtasya mRtpiNDasya vidyamAnatvena tatra dhvaMsapratiyogitvAnvayA'sambhavAt vizeSye bAdhakAbhAvAcca / etena ghaTatve gauNameva dhvaMsapratiyogitvaM tadAzraye ghaMTe evaM tanmukhyatvAditi pratyuktam, 'etanmRtpiNDavRtti ghaTatvaM dhvaMsapratiyogI' tyevoktapratItisvArasikArthAt, ghaTasyoktapratItAvanullekhAcca / yaha to sarvajanavidita hai / ukta nirNaya ke pazcAt tAdRza saMzaya kI anupapatti se ina donoM ke bIca tathAvidha pratibadhya- pratibandhakabhAva kI kalpanA avazya sabhI ko karanI par3atI hai, na ki kevala hamako / 'bhUtala meM caitrIya ghaTa hai' ityAkAraka nirNaya ke pazcAt 'bhUtala ghaTavAlA hai yA nahIM ?' aisA saMzaya kyA kisIko bhI hotA hai ? isalie viziSTa atirikta vAdI ke matAnusAra bhI uparyukta pratibaMdhakatA svIkartavya hI hone se sAdRzya ko atirikta na mAnane vAle ke pakSa meM jo samAna gaurava doSa kA udbhAvana kiyA gayA hai, vaha ThIka nahIM hai| isalie sAdRzya ko atirikta mAnane kA duHsAhasa karanA nAmunAsiva hai yaha phalita hotA hai / isa viSaya meM adhika vicAra bhI kiyA jA sakatA hai / yahA~ jina vicAroM kA ullekha kiyA gayA hai yaha to eka digdarzanamAtra hai, jisake anusAra manISI loga adhika mImAMsA kara sakeM isa bAta kI sUcanA karane ke lie prakaraNakAra ne 'dik' zabda kA yahA~ prayoga kara ke sAdRzyavipayaka bAdasthala para bhI yahA~ pardA DAla diyA hai / - * gAti maM nityatvAdi asiddha samA iti / aba prakaraNakAra naiyAyikasaMmata jAti = sAmAnyapadArtha kA pUrvAcAryoM ke matAnusAra nirAkaraNa karate haiM - | 'nityatve sati anekasamavetatva' naiyAyikasammata jAti kA lakSaNa hai| magara jAti meM na to nityatvasvarUpa vizeSaNa mumakina haiM aura na to anekasamavetatvAtmaka vizeSyAMza bhI saMbhAvita hai| isakA kAraNa yaha hai ki isa mRtpiMDa meM ghaTatva thA' aisI pratIti hone se ghaTatvAtmaka sAmAnya meM nityatva bAdhita hotA hai / jaise 'rAmacandrajI ho gaye' ityAdi pratIti se rAmacandrajI meM vinaSTatva kI siddhi hotI hai ThIka vaise ukta pranIti se ghaTatva meM vinAzapratiyogitva siddhi hotI hai| ataH dhvaMsA'pratiyogitvasvarUpa nityatva sAmAnya meM bAdhita hotA hai / isa taraha atIta aura anAgata vyakti meM sAmAnya vRtti nahIM hone se samavAyAvacchinna yAvat vyaktivRttitvasvarUpa anekasamavetatva bhI sAmAnya meM asiddha hai / atIta ghaTAdi vyakti vinaSTa hone se aura anAgata
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 * jAteryAvapaktivRttitvopapAdanApAkaraNe atItA'nAgatavyaktivRtitvasyaiva durupapAdatvena yAvadvyaktivRttitvarUpasyA'nekasamavetatvasya durvacatvAcceti prAJcaH / atha yathA bhavanmate ekasya zabdasya sarvArthavAcakatvaM atItAnAgatavyaktinirUpitatvasya kAdAcitkatve'pi tabhirUpitavAcakatAyA ekatvena nirvahati, tathA mamA'pi tattavyaktinirUpitatvasya kAdAcitkatve'pi tanirUpitasamavAyasyaikatayA yAvadvyaktisama* jayalatA sAmAnye'nekasamavetatvA'sambhavamAh atItAnAgatavyaktivRttitvasya = vinaSTAnutpannaghaTAdivyaktinirUpitasya samavAyasambandhAvacchinnasyA''preyatvasya evaM ghaTatvAdisvarUpe sAmAnye durupapAdatvena yAvadvyaktivRttitvarUpasya = atItAnAgatavarttamAnakAlIna nikhilaghaTAdivyaktinirUpita samavAyAvacchinnavRttitvAtmakasya, anekasamavetatvasya anekasamavetatvapadArthasya, durvacatvAcceti prAJcaH = pUrvajainAcAryA: prAhuriti zeSaH / parAbhimatavizeSaNavizeSyAMzayoraghaTamAnatvena viziSTAtmakasya sAmAnyasya narazRGgasamatvameveti teSAmAzayaH / na hi ghaTakAnupapattI tadghaTitopapattiH sambhavati / paro vizeSyAMzamupapAdayati atheti / cedityanenA'syAnvayaH / yathA bhavanmate syAdvAdidarzane, ekasya zabdasya pratyekapadasya, sati tAtparye sarvArthavAcakatvaM atItAnAgatasAmpratakAlikAkhilaviSayanirUpitavAcakatvaM atItAnAgatavyaktinirUpitatvasya = naSTA'jAtavyaktiniSThanirUpakatAnirUpitanirUpitatvasya, pratyekazabdaniSThavAcakatAyAM kAdAcitkatve asArvakAlikatve api tannirUpitavAcakatAyA = atItAdivyaktinirUpitavAnyakatAyA ekatvena nirvahatIti / yadyapi atItAnAgatavyaktInAM pUrvAparakAlInatvena vAcakatAyAM tannirUpitanirUpitatAnAmapi pUrvAparakAlInatvaM tathApi atItAnAgatavyaktiniSThanirUpakatAnirUpitanirUpitatvAzrayIbhUtAyAH zabdaniSThAyA bAcakatAyAH sarvadaikatvena pratyekazabdasya sarvArthavAcakatvaM syAdvAdibhirupapAdyata iti bhAva: / lokottarodAharaNapradarzane'pi yadi laukikadRSTAntabubhutsA tadA setthamupazamanIyA yathA dazarathamRtyanantaraM rAmaniSThaputratve dazarathanirUpitatvasyA'sattve'pi tannirUpitaputratvasya sarvadaikatvena 'rAmo dazarathaputra' ityevaM tadA'pyacAdhito vyavahAraH samupapadyate iti / dRSTAntamupadaryaM dASTantikamAha tathA mama = naiyAyikasya api, tattadvyaktinirUpitatvasya = atItAnAgatavyaktyanuyogikatvasyA'tItAnAgatavyaktInAM pUrvAparakAlikatvena kAdAcitkatve'pi asArvadikatve'pi, taMnirUpitasamavAyasya = atItAdivyaktyanuyogikasamavAyasaMsargasya, ekatayA = sarvadaikatvena, yAvad = = = - = = = - ghaTAdi vyakti anutpanna hone se unameM ghaTatvAdi sAmAnya kaise raha sakatA hai ? avidyamAna = asat padArtha meM koI vastu nahIM rahatI hai| isalie sAmAnya meM nityatva aura anekasamavetatva bAdhita hone se parasammata sAmAnyapadArtha kA samyakU nirvAcana nahIM ho sakatA hai| ataeva vaha bhI asiddha aprAmANika hai, yaha phalita hotA hai aisA prAcIna jainAcAryoM kA vaktavya hai / * nAti meM anekasamavetatva kI upapatti kA nirAkaraNa - 502 naiyAyika : atha ya iti / syAdvAdiyoM kI yaha mAnyatA hai ki pratyeka zabda sarva artha kA vAcaka hotA hai / magara zabdaniSTha sarvArthavAcakatA kaise mumakina hogI ? kyoMki atIta aura anAgata vyakti avidyamAna hone se unakI vAcakatA zabda meM nahIM hotI hai / ataH kevala vartamAna vyakti kI hI vAcakatA pratyeka zabda meM hogI, na ki atItAdi sarvArthaviSayaka vAcakatA / yadi yahA~ sthAdvAdiyoM kI ora se aisA kahA jAya ki "atIta anAgata vyakti avidyamAna hone se unase nirUpitatva zabdaniSTha vAcakatA meM kAdAcitka hone para bhI atItAdiviSayanirUpita vAcakatA, jo zabda meM rahatI hai, eka hone kI vajaha pratyeka zabda meM sarvArthavAcakatA kI upapatti ho sakatI hai| yaha ThIka usI taraha saMgata ho sakatA hai, jaise 'kAkavAn devadanagRha' yahA~ kAka devadana ke ghara kA upalakSaNa hai / vaha sarvadA devadattagRha meM nahIM rahatA hai, phira bhI 'devadatta kA ghara kAkavAlA hai' aisA vyavahAra hotA hai| isI taraha atItAdi viSaya meM rahane vAlI vAcyatA ananta evaM kadAcitka hone para bhI unase nirUpita = upalakSita vAcakatA devadattagRha kI bhA~ti eka hone se pratyeka zabda sarvArthAcaka kahA jAtA hai" - to phira isI taraha sAmAnya = jAti meM atItAdiyAvadUvyakti kI vRttitA bhI mumakina hone se yAbaddvyaktivRttitvasvarUpa anekasamavetatva bhI jAti meM abAdhita hai / vaha isa taraha atItAdi ghaTAdi vyakti kAdAcitka hone se atItAdi tat ghaTAdi vyakti kI nirUpitatA bhI kAdAcitka hone para bhI unase nirUpita samavAya yAnI atItAdivyakti anuyogika samavAya
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 503 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 - kA.7 * jAteAnavyaktivRttilopapAdanApAkaraNe * vetatvaM jAtervikSyati / bhavatAmekasya zabdasya yAvadarthavAcakattamita yAvadavyaktivRttitvaM jAterekadA tu na vyavahiyate / kiJca, paTAdI naSTaghaTabheda iva jAtAvatItAnAgatavyaktisamavetatvaM nA'sambhavaduktikamiti cet ? na, samavAyasyaivA'vizvambhAvAtiriktasyA'sindaH / * jayalatA - vyaktisamavetatvaM = atItAdinikhilaghaTAdivyaktinirUpita-samavAyasambandhAvacchinnavRnilaM, jAteH = ghaTatvAdisAmAnyasya nirvakSyatIti na vizeSyAMzAnupapattiH / tathApyekasmin kAle kathaM ghaTatvAdAstItAdisakalaghaTAdivyaktisamavetatvanyabahAra: saGgacchate ? ityAzaGkAyAM naiyAyika | Aha - bhavatAM - syAdvAdinAM ekasya zabdasya yAvadarthavAcakattvaM = atItAdisarvaghaTAdivyaktivAcakatvaM iva yAvadvyakti vRttitvaM = atItAdisakalaghaTAdivyaktinirUpitasamavAyAvacchinnavRttitvaM jAteH = ghaTatvAdisAmAnyasya ekadA = ekakAlAvacchedena tu na vyarahiyate asmAbhiH, kintu kAlabhedanaiveti zeSaH / 'ekameva ghaTatvAdisAmAnya pUrvakAlAvacchedenA'tItaghaTAdisamavetaM vartamAnakAlAvacchedana sAmpratikaghaTAdinirUpitasamavAyasaMsargAvacchinnavRttitAvata anAgatakAlAvacchedena ca bhaviSyadyadAdidRtti' ityevameva pratipAdyate smAbhiH, ghaTatvAdenityatvAt, na tu vartamAnakAlAvacchedenA'tItAdighaTavRtti' iti vyapadizyate iti na kA'pyanupapattigatimIyadarzane / nanu tathApyatItAdivyaktisamavetatvaM ghaTatvAdeH kathaM sambhavati ! atItAdighaTAdivyaktInAmasattyAt, anyathA bandhyAputrasamavetatvamapi tatra sambhavadustikaM syAta, asattvA-vizeSAdityAkAyAmAha - kizceti / paTAdI naSTaghaTabheTa iveti / atItaghaTasyA'sattve'pi taniSThapratiyogitAnirUpakabhedasta paTAdau vartata eva, anyathA 'naSTaghaTo na paTAdiH' itipratyayAnupapatteH / tathaiva jAtI = ghaTatvAdI aghi atItAnAgatavyaktisamavetatvaM nAsambhavaduktikam / na caivaM vandhyA putrasamavetatvamapi jAtI sambhavaduktikaM syAditi vAcyam, tasya kadA'pyasattvAt, atItaghaTAdestu yadAkadAcitsattvAditi vizeSAt / tatazca jAteranekasamavetatvaM nirAnAdhamiti phalitamiti phakkikArthaH / malazathilyapradarzanena prakaraNakAra: tamapAkaroti - neti / anekasamavetatvaghaTakIbhUtasya samavAyasyaiva parAbhimatasya aviSvagbhAvAtiriktasya asiddheriti / yadi anuyogi-pratiyogivyatiriktaH pareSTaH samavAyaH sidhyet tadA tadgarbhitaM anekasamavetatvaM jAtI sidhyet / paraM sa eva nAsti, taba mAnAbhAvasya pUrvameva (pRSTha 41-51) vistarataH pratipAditatvAt / pariNAmapariNAminostu apRthagbhAvalakSaNa eva sambandhaH / tasyeya samabAyavAcyatve'smAkaM na kazcidvirodho nAma / paraM sa ca naikAntanitvo na vA sarvathaka eva, tasya kazcitpariNAmAznatirekAta, pariNAmAnAM kathaJcidanityatvAt syAdanekatvAcca / ata evAtItAdizyaktyanuyogikatvasya kAdAcitkatve'pi tadanuyogikasambandhasyaikatvena yAvadvyaktivRttitvaM jAte!papAdayituM zakyate, AdhagbhAvasambandhasya sarvathaikatvavirahAt / etena yAvadvyaktivRttitvaM jAterekadA tu na vyavahriyata kintu kAlabhedeneti pratyuktam, . anityatvena yAvatkAlaM sAmAnyasyA'sattvAceti bhAvanIyam / sambandha eka hone kI vajaha jAti meM yAvat vyakti samavetatva bhI upapanna ho sakatA hai, yaha Age batAyA jAyegA / dRsarI bAta yaha hai ki Apa syAdvAdiyoM ke mata meM eka zabda meM eka hI kAla meM yAvadarthavAcakatA kI bhA~ti jAti meM eka kAla meM yAvat vyaktinirUpita vRttitva kA vyavahAra bhI nahIM hotA hai, kintu bhinna-bhinna kAla kI apekSA anekasamavetatva kA vyavahAra hotA hai / yahA~ yaha bhI jJAtavya hai ki vidyamAna paTa meM jaise vinaSTa ghaTa kA bhaMda mumakina hai, ThIka vaise hI jAti meM atItAnAgatavyaktisamavetatva bhI mumakina hai / isalie yAcavyaktisamavetatva kA jAti meM pratipAdana karanA nAmumakina nahIM hai / ata: 'nityatve sati anekasamavetatva' yaha jAtilakSaNa susaMgata hai - ' yaha phalita hotA hai| syAdvAdI:- na sama, iti / o naiyAyika mahAzaya ! aba pachatAye hota kyA jaba ciDiyA~ cuga gaI kheta ! avipnagbhAva se atirikta samavAya nAma kA sambandha hI asiddha hai to phira samavAyaghaTita anekasamavetatva bhI jAti meM kaise upapanna hogA ? kyoMki anekasamavetatva kA artha yAbavyaktinirUpita samavAyasambandhAvacchinna vRttitA / usakA ghaTaka samavAya asiddha hone se vizepyAMza anekasamavetatva bhI asiddha hI rahatA hai| phalataH nityatve sati anekasamavetatva bhI jAti meM nAmumakina hogaa| * turdhamAna upAdhyAya ke mata kA jirAsA *
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ *vardhamAnopAdhyAyamatAlocanam * elena anekavRttitvaM svAzrayA'nyonyAbhAvasAmAnAdhikaraNyami' ( ) ti va mAna- | vacanamadhyapAstam, vizeSe'tivyAptitAdavasthyavAraNAya sAmAnAdhikaraNyasya samavAyagarbhatvAvazyakatvAt / * jayalatA * __eteneti / apRthagbhAvAtiriktasamavAyanirAkaraNenetyarthaH / asyA'pAstamityanenA'nvayaH / sAmAnyaniSThaM anekavRnittvaM nAma svAzrayAnyonyAbhAvasAmAnAdhikaraNyaM = svAdhikaraNapratiyogikabhedAdhikaraNanirUpitavRttitvam / svapadena sAmAnyasya grahaNam / 'svAzraye'tyuktyA sAmAnye svAzrayavRttitvaM pratIyate / svAzrayabhinnanirUpitavRttitvasya cAgrabhAgena bhAnAdanekavRttitvopapattiH / tathAhi - ghaTatve svAzrayanIlaghaTanirUpitavRttitvaM svAzrayanIlaghaTapratiyogikabhedAdhikaraNIbhUtapItAdighaTanirUpitavRttitvaJca varttate ityanekavRttitvaM ghaTatvalakSaNasAmAnya upapadyate / evameva padatvAdisvarUpasAmAnye'pi bhAvanIyamityarthakaM vardhamAnavacanaM = gaGgezaputravardhamAnavacanaM api apAstam / yatkiJcitsambandhAvacchinnavRttitvAbhyupagame vizeSAdAvativyAptiprasaGgAt / vizeSe svAzrayaparamANunirUpitavRttitvasya svAzraya - paramANupratiyogikabhedAdhikaraNIbhUtaghaTAdivyaktinirUpitakAlikasambandhAvacchinnavRttitvasya ca sattvAta, ghaTAderanityatvena kAlopAdhitayA kAlikasaMsargeNa vizeSAzrayatvAt / evameva samavAyA'bhAvadravyagaNAdA-bapi sambandhabhedenAjatibyApteH / tatazca vizeSe upalakSamAtsamavAye ca ativyAptitAdavasthyavAraNAya sAmAnAdhikaraNyasya samavAyagarbhavAvazyakatvAditi / tatazcAnekavRttitvaM svAzrayapratiyogikabhedAdhikaraNanirUpitasamavAyasambandhAvacchitravRttitvamityabhyupagantavyam / tato na vizeSAdAbativyAptitAvasthyama, ghaTAdI paramANuvRttivizeSasya samavAyenA'vRttitvAta, samavAyAdezca samavAyena svAzrayabhedAdhikaraNA'vRttitvAt / na ca kapAladvayAdiprArabdhaghaTAdAvativyAptiH, svAzrayaprathamakapAlapratiyogikabhedAdhikaraNIbhUtadvitIyakapAlanirUpitasamavAyasaMsargAvacchinnavRttitvamattvAditi vAcyam, sAmAnyalakSaNe 'nityatve satI'ti vizeSaNAt / etena saMyAgAdAbativyAptirapi pratyuktA, nityasaMyogAnabhyupagamAt / parantvevamavazyakluptaM samavAyagarbhitasAmAnAdhikaraNyaM tadabhimatasamavAyasyA'sattdena na ghaTAmaJcati, samavAyanirAsenaiva tannirAsAt / aviSvagbhAvasthAnIyasamavAyA'GgIkAre tu sAmAnye'tItAnAgatavyaktinirUpitavRttitvA'sambhavena yAbavyaktivRttitvaM bAdhitam, aviSvagbhAvasya nAnAtvAt / avizvagbhAvasya kazcidekatvenA'tItAdiyAvadvyaktinirUpitavRttitvopapAdane tu abhAve'- . tivyAptitAdabasthyAt / na cA:bhAvabhinnatve satIti vidoSaNAnna doSa iti vaktavyam, gauravAt, nityasaMyoge'ticyAptezca / na ca nityasaMyoge mAnAbhAva iti vAcyam, 'gaganaM mAtmasaMyuktamiti pratIteH prAmANyApatteH tadabhyupagamasyAuvadayakatvAt / etena. iti / jAtiniSTha anekasamavetatva kI vyAkhyA vardhamAna upAdhyAya isa taraha karate haiM ki -> 'anekasamaretatva kA matalaba hai anekavRttitva aura vaha svAzrayA'nyonyAbhAvasAmAnAdhikaraNyasvarUpa hai / svapada se jAti kA grahaNa abhipreta hai| jaise sva = ghaTatvajAti kA Azraya vivakSita nIla ghaTa aura usakA bheda rahatA hai pItAdi ghaTa meM, jisameM ghaTatva rahatA hai| vahI anekavRttitva = svAzrayabhedasAmAnAdhikaraNya = svAzrayabhedAdhikaraNanirUpitavRtitva hai| isa taraha ghaTatva svAzraya = nIla ghaTa evaM svAzrayabhinna = pItAdi ghaTa meM vRtti hone se anekavRttitvaviziSTa hai / isa taraha jAtilakSaNa ke vizepya aMza kI ghaTatva jAti meM upapatti hone se jAtilakSaNa asaMbhavadopagrasta nahIM hai evaM paTatvAdi jAti meM ajyApti doSa bhI aprasakta hai, kyoMki nIlapaTa - svAzraya ke bheda ke adhikaraNa pItAdi paTa kI uttitA = svAzrayabhitravRttitva paTatva jAti meM abAdhita hai' -- magara yaha vyAkhyA bhI asaMgata hai, kyoMki isa taraha asaMbhava aura anyApti doSa kA nirAkaraNa karane para ativyApti dopa prasakta hotA hai| dekhiye, paramANu meM vizepa nAma kA padArtha naiyAyikamatAnusAra rahatA hai / ataH sva = paramANugata vizepa ke Azraya = paramANu ke bheda kA adhikaraNa = svAzrayAnyonyAbhArAdhikaraNa ghaTa, paTa Adi padArtha hote haiM, jinameM kAlikasambandha se vizeSa padArtha rahatA hai, kyoMki anitya hone kI bajaha ghaTAdi kAlopAdhi banate haiN| ataH svAdhayabhedAdhikaraNanirUpitavRttitvAtmaka anekavRttitva vizeSa meM bhI rahatA hai| vizeSa to jAti nahIM hone se alakSya hai, phira bhI usameM ukta anekavRttitva rahane se aticyApti dopa kA prasaMga AtA hai| U~Ta ko nikAlane para bhI bakarI to ghusa hI gaI / isa ativyApti kA nivAraNa karane ke lie gaMgeza upAdhyAya se sapUta vardhamAna upAdhyAya ko yahI kahanA hogA ki-> 'svAzrayabhedAmAnAdhikaraNya kAlikAdi yatkiJcit sambandha se nahIM kintu samavAya sambandha se abhimata hai / sva (= vizeSa) Azraya (= paramANu) bhedAdhikaraNIbhUta ghaTAdi meM vizeSa, jo sAta padArtha meM se pA~cavA padArtha hai, samavAya sambandha se to nahIM hI rahatA hai| ataH svAzrayabhedAdhikaraNa-nirUpita samavAyasambanthAvacchinna vRttitva to vizeSapadArtha meM nahIM rahane se ativyApti doSa kA avakAza
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 505 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 kA. 7 * vizeSapadArthA'nupapattiH * vizeSapadArtha svIkAro'pi teSAM bhedakadharmAntarAbhAvavatAM paramANvAdInAM nityadravyANAM parasparayogibhedapratyakSAnyathA'nupapatteH / so'pyanupapannaH, tadguNeSvapi tatsvIkArApatteH / * jayalatA vastutastu samAnAnAM svabhAva evaM sAmAnyaM, na tvatiriktam / ata eva sva-svAtiriktapadArtheSu prameyatvasvabhAvena 'prameyamiti buddhivat bhAvatvasvabhAvenaiva 'sadi' tidhIriti dik / naiyAyikasammatavizeSapadArthakhaNDanArthamupakramate vizeSapadArthasvIkAro'pIti / atiriktavizeSAkhyapadArthA'bhyupagamo'pi, asyAgre 'anyadhAnupapatteri' tyatrA'nvayaH / teSAM = naiyAyikAnAM bhedakadharmAntarAbhAvavatAM = vyAvarttakadharmavirahavatAM satAM paramANvAdInAM = paramANvAkAzAtmadikkAlamanasAM nityadravyANAM parasparaM yogibhedapratyakSAnyathAnupapatteH parasparapratiyogikadagocarayogajapratyAsattijanyasAkSAtkArasya bhedakadharmamantarA asaGgatiprasaGgAt / yadyapi drayaNukeSu kathaJcittrasareNuSu ca parasparasmAd bhedasya laukikapratyakSA'sambhave'pi yogyasannikarSeNa ghaTAdiSu parasparapratiyogikabhedaH pratyakSasiddha eveti na tatra vyAvarttakadharmA'pekSA tathApi paTAdiSu parasparasaMzliSTAvayaveSu cAlokAdiSu tathAvidheSu parasparAvayavabhedagrahAnvayavyatirekAnuvidhAyibhedagraho 'vayavinAM dRSTo nApahnotumarhati / sa ca kvacitpratyakSarUpaH saMzayottara pratyakSe vizeSadarzanasya kAraNatvAt / yadA tu pratyakSasAmagryAH parikaranyUnatA tadA'numitisvarUpaH / ubhayathA'pi tattadavayavabhedasya vyAvarttakatvamavyAhatam / bhedabodhajanakazrI viSayatvameva hi vyAvartakatvam / kiJca pratyakSAvagatamapi bhedamaprAmANyazaGkAkalakA upanayanAya dRDhatarasaMskArasampAdanAya paraM prati samyagupapAdanAya ca yuktibhiH sthirIcikIrSavaH tattadavayavabhedameva yuktitayA'vagacchanto dRSTAH / ayaNukAdestu yoginAM pratyakSaM paramANubhedAvabodhAtsambhavale ardhayaparamAnUna jalAdinAzumeha mominAM jAtibhedagrahAdeva sambhavati / paraM | sajAtIyaparagANUna parasparaM bhedapratyakSaM yoginAM nAvayavabhedagrahAt vaijAtyagrahAhrA sambhavati, teSAM niravayavatvAt, sajAtIyatvAcca / nava nirnimitameva tadaGgIkAryam, anyatrA'pi tathAprasaGgAt / ataH tadanurodhena paramANvAdiSu klRptapadArthAtirikto vizeSAbhidhAnaH paJcamapadArtha: svIkartavya iti naiyAyikAbhiprAyaH / prakaraNakArastannirAkaroti saH = atiriktavizeSapadArdhasvIkAra : api anupapannaH, tadguNeSu = paramANvAdiguNeSu api tatsvIkArApatteH vizeSapadArthAGgIkAraprasaGgAt teSu parasparapratiyogikabhedaviSayakayogipratyakSAnupapatteH, anyathA'rdha - - = nahIM hai magara samavAya sambandha kA to hama svAdvAdI pahale hI khaNDana kara cuke haiM, taba samavAyagarbhita svAzrayabhedasAmAnAdhikaraNya kI baoNMga pukAranA kaise samIcIna hogA ? ataH vardhamAna upAdhyAya kA vaktavya bhI asaMgata hai / OM naiyAyikasaMgata vizeSapadArtha aprAmANika viza iti / jaise naiyAyikasammata sAmAnya padArtha aprAmANika hai ThIka vaise hI naiyAyika abhimata vizeSa padArtha bhI aprAmANika hai| vizeSa padArtha kI siddhi ke lie naiyAyika manISiyoM kI ora se yaha yukti batAI jAtI hai ki *ghaTa aura paTa vijAtIya dravya ke bIca paraspara ke bheda kA sAdhaka ghaTatva paTava jAtibheda hai / sajAtIya ghaTa ghaTa ke bIca paraspara ke bheda kara sAdhaka unakA avayavabheda hai, kyoMki donoM ghaTa ke avayava kapAla mitra hote haiN| isa taraha do dvyaNuka ke bIca bheda kA sAdhaka unake avayava paramANuoM kA bheda hotA hai| magara niravayava paramANuoM ke bIca bheda kA sAdhaka kauna hogA ? kyoMki paramANuoM meM koI avayava nahIM hote haiM / hA~, pArthiva paramANu aura jalIya paramANu ke bheda kA sAdhaka pRthvItva, jalatva sAmAnyabheda ho sakatA hai, magara do pArthiva paramANuoM ke bheda kA sAdhaka jAtibheda nahIM ho sakatA, kyoMki unameM bhinna jAti nahIM hotI hai / yaha to nahIM kahA jA sakatA ki sajAtIya aneka paramANuoM meM bheda hI nahIM hotA hai, kyoMki yogI ko sajAtIya paramANuoM meM bheda kA yogaja pratyakSa hotA hai / yogajapratyAsanijanya sajAtIyaanekaparamANureasure yogipratyakSa kI anyathA anupapatti se bhinna avayavAdi bhedakadharma se zUnya sajAtIya paramANuo meM vizeSa nAmaka atirikta padArtha kI kalpanA kI jAtI hai / sajAtIya paramANuoM meM vizeSapadArtha alaga - alaga hone se yogiyoM ko una paramANuoM meM bheda kA sAkSAtkAra hotA hai / isa taraha vizeSa nAmaka paMcama padArtha kI siddhi hotI hai" - so'pya iti / magara prakaraNakAra zrImadjI kA isake khilApha yaha vaktavya hai ki ukta rIti se vizeSa padArtha kA svIkAra bhI anupapanna aprAmANika hai, kyoMki taba to paramANuoM ke guNoM meM bhI bhedasiddhi ke lie vizeSa padArtha ke svIkAra kI Apatti, jo naiyAyika ko aniSTa hai, aayegii| sajAtIya aneka paramANu ke bheda ke yogipratyakSa kI anupapatti =
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ * avAntarajAtIyarUpAdinyAvRttividhAraH * atha tatra zuklataratvAdyavAntarajAtayaH svIkriyante, paramANoM svantyakAryA'vRttitvAdavAntarajAtayaH svIkatuM na zakyanta iti cet / tathApi avAntarajAtIyeSvapi rUpAdau(?diSu) parasparakhyAvRtti: kimadhInA ? * jayalatA * || jaratIyApatteH / paraH zaGkate - atheti / 'vedi' tyanenA'syA'nvayaH / tatra = paramANugaNeSu zuklAdilakSaNeSu, zuklattaratvAdyacAntara- ! jAtayaH = zuklatvAdivyApyAH zuklasAta gurulatamakIlatA vAdinamaH lvI kriyAle asmAbhiH naiyAyikairiti zeSaH / / sajAtIyaparamANvoH zuklaguNo zuklatvavyAkhyAbhyAM zuklataratva-zuklatamattvAbhyAmeva parasparaM bhidyate iti na tadarthaM tatra vizeSa| kalpanamarhati / aklaptakalpane tu gauracamiti yogAzaya: / 'tarhi sajAtIyaparamANuSvapi pRthvItvAdyadAntarajAtayaH kalpayatastava kiM chidyate yena tatra vizeSakalpanAyAsamAtanuse ?' ityAzaGkAyAM naiyAyika Ah - paramANI tviti / paramANuguNApekSayA paramANI vizeSasUcanArthaH tuzabdaH / tadevAha - antyakAryA'vRttitvAt = sajAtIyavyaNukalakSaNAntyakAryA'samabetatvAt, avAntarajAtayaH = pRthvItvAdivyApyajAtayaH svIkartuM na zakyanta iti / pArthivajalIyadvayaNukayoH dravyatvavyApyapRthvIttvajalatvajAtyoH samavetatvena tatkAraNIbhUtaparamANuSa dravyatvanyUnavRttipRthivItvajalatvajAtivizeSo kalpayituM zakyete paraM sajAtIyadvacaNukayo: pRthivItvAdhavAntarajAtiviraheNa tatkAraNIbhUtaparamANuSu pRthivItvAdivyApyajAtayaH kalpayituM nAInti / tatazca sajAtIyaparamANuSu parasparapratiyogikabhedagocarayogipratyakSAnyathAnupapattyA atiriktavizeSakalpanamastyeveti naiyAyikAbhiprAyaH / / ___ yadyapi paramANvAdisamavetanityaikatvaparimANAdiguNeSu pareNA'vAntarajAtayo naiva svIkartuM zakyanta iti tatra vizeSapadArthAGgIkAraprasaGgasya duritvaM tathApi sphuTatvAttadoSamupekSya abhyupagamavAdena prakaraNakRdAha - tathApIti / sajAtIyaparamANuzuklAdiguNeSu zuklataratva-zuklatamatvAdInAM zuklatvAdivyApyajAtInAM kalpane'pIti / avAntarajAtIyepu shukltyaadivyaapyjaati| vizeSaviziSTeSu api rUpAdiSu zuklAdirUpAdiguNeSu sajAtIyaparamANusamaveteSu parasparayAvRttiH = itaretarapratiyogika bhedalakSaNanyAvRtti: kimadhInA ? = kiMnimittakA ? paramANasamavetayoH zaklatarazaklatamarUpayo: parasparalyAvRtteH zuklataratva zuklatamatvajAtivizeSanimittakatvopapAdane'pi sajAtIyaparamANusamavetayoH zuklatararUpayoH parasparapratiyogikabhedasya yogisAkSAkAraviSayasya nA'vAntarajAtivizeSanimittakatvamupapAdayituM zakyate, dvayoH zuklataratvajAteH samavetatvenA'vizeSAt / ataH tatra se bhedAzraya sajAtIya paramANuoM meM vizeSa padArtha kA svIkAra jaise kiyA jAtA hai, ThIka vaise hI sajAtIya paramANuoM ke sajAtIya zukla Adi guNoM ke bhedaviSayaka yogipratyakSa kI anyathAanupapani se sajAtIyaparamANuvRtti aneka zukla guNoM meM bhI, jo parasparapratiyogika bheda ke Azraya haiM, vizepa padArtha kA svIkAra bhI tulya yukti se mAnya karanA hogaa| naiyAyika :- atha ta, iti / jI nahIM, paramANugata aneka sajAtIya zukla guNoM meM vizeSa padArtha ke svIkAra kI Apatti hamAre mata meM nahIM hogI, kyoMki paramANuoM ke aneka zukla guNoM meM zuklataratva, zuklatamatvasvarUpa avAntara jAtivizepa kA hama aMgIkAra karate haiM, jo unakA bhedaka hai| magara pArthiva aneka paramANu yA jalIya aneka paramANuoM meM avAntara jAtivizeSa kI kalpanA nahIM kI jA sakatI, kyoMki aMtya kArya pArthiva dvayaNukoM meM hI avAntara jAtivizeSa nahIM rahatI hai / pArdhika dvayaNuka aura jalIya TyaNuka meM acAntara = dravyatvavyApya pRthvItva-jalatva jAtivizeSa rahane se pArthiva paramANu aura jalIya paramANu meM avAntara pRthvIvAdi jAtivizeSa kI kalpanA kI jA sakatI hai / magara do pArthiva paNuka meM avAntara jAtivizepa nahIM hone se unake avayaca pArthiva paramANuoM meM avAntara jAtivizepa kI kalpanA nahIM kI jA sakatI hai| sajAtIya paramANuoM meM paraspara bhedaka jAtivizeSa nahIM hone kI vajaha unameM vizeSa padArtha kI kalpanA Avazyaka bana jAtI hai, jisase sajAtIya paramANuoM meM paraspara bhedaviSayaka yogipratyakSa mumakina bane / syAdvAdI :- tathApi, iti / ThIka hai do zukla guNa meM zuklataratva aura zuklatamatva nAmaka jAtivizepa kI kalpanA kara ke Apa naiyAyika mahAzaya ne do zukla guNa meM bhedaviSayaka yogipratyakSa kA samarthana kiyA / magara aneka zuklatara guNoM meM, jo sajAtIya aneka paramANuoM meM rahate haiM, paraspara bhedaviSayaka jo yogipratyakSa hotA hai, usakI upapatti Apa kaise kareMge ? kyoMki unameM to zuklataratva jAti samAna hI hai| isalie avAntara jAtivizeSa kI kalpanA se bhI vahA~ bhedAvagAhI yogisAkSAtkAra kI upapatti nahIM ho sakatI hai| isalie zuklataratva jAti ke Azraya aneka zuklatara guNoM meM bhI vizeSa padArtha kA svIkAra Apake lie anivArya ho jAyegA, jisase unameM parasparabhedAvagAhI yogipratyakSa kI upapatti ho sake, anyathA
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - 507 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 - kA. * vizeSo nityadravyavRttiH guNavRttiA ? ityatrAvinigamaH * svAzrayAzritatvasambandhena vizeSAdhInaiveti cet 1 tarhi 'sa vizeSo guNaniSTha eva kalpyatAM / paramANvAdiSu parasparakhyAvRttistu svAzrayasamavAyitvasambandhena vizeSAdhInA' ityatra kiM vinigamakam ? 'guNAnAM bahutvAt tatrA'nantavizeSakalpanAyAM gauravaM bAdhakamiti cet ? || = = = =* layalavA *= = = pareNA'vazyaM vizeSAbhidhAnapaJcamapadArthakalpanaM kartavyamiti vizeSasya niravayavadravyasamavetatvarAddhAntabhamasaGgaH parasya dura iti prakaraNakRdabhiprAya: / naiyAyikaH zaGkate - svAzrayAzritatvasambandheneti | svapadena paramANusamavetAtiriktavizeSapadAdhaMgrahaH, tadAzraye = tatsamavAyini paramANI AzritaM = samavetaM yacchukalanAdirUpAdi tatra svAzrayAzritatvasaMsargeNa paramANusamavetavizeSo varnata iti paramANusamavetayoH zuklatararUpayo: parasparapratiyogikanyAvRniH svasamavAyisamavetatvasaMsargeNa vizeSAdhInA = vizeSanimittakA eveti na zuklanararUpAdau samavAyena vizeSapadArthaMkalpanAprasaGgaH, niruktasaMsargaNa tatraikasya vizeSapadArdhasyA'vartamAnatvAt, prati| paramANu tadbhedAditi gautamIyAbhiprAyaH / pratibanyA prakaraNakRt pratyuttarayati - tahIti / anyatra samavetenaiva vizeSapadArthena paramparayA kvacidanyatra parasparacyAvRttisambhave || iti / saH = parasparasajAtIyavyAvRttinimittakaH vizeSaH samavAyena guNaniSTha eva kalpyatAM naiyAyikaiH yuSmAbhiH / 'tarhi sajAtIyaparamANuSu parasparayAvRttyupapattiH kathaM ? ityAzaGkAyAmAha - paramANvAdiSu parasparavyAvRttiH turvizeSaNArdhaH tadevAhasvAzrayasamavAyitvasambandheneti / svasamavAyisamavAyitvasambandheneti / svapadena guNavRttividoSagrahaNaM, tatsamavAyiSu paramANuprabhRtisamaveta zuklatarAdiguNeSu paramAvAdInAM samavAyitvena paramANvAdiSu svasamavApisamavAyitvasaMsargeNa vizeSANAM vRttitvena tatra parasparazyAvRttiH niruktasaMsargeNa vizeSAdhInA = vizeSanimittakA sambhavatyeva kalpayituM, pratiguNaM vizeSabhedena 'paramANvAdipvekasyaiva tamya niruktasaMsargegA'vRtteH / tatazca vizeSa: niracayabadravyasamavetaH san paramparayA tadguNeSu parasparacyAvRttidhiyaM janayati yaduta niravayavadravyaguNasamavetaH san paramparayA niravayavadravyeSu parasparacyAvRttibuddhimAdadhAtItyatra kiM cinigamakaM = ekatarapakSa- | pAtiyuktyAdikaM ? naivetyardhaH / / naiyAyika: vinigamakamAvedayati - guNAnAM = paramAgvAdisamavetaguNAnAM paramANvAdyapekSayA bahutvAt = adhik|| saGkhyAkatvAt tatra = niracayavadravyaguNeSu anantavizeSakalpanAyAM = adhikAnantavizeSapadArthakalpanAyAM gauravaM bAdhakam / | na ca pratiniravayavadravyamanantaguNAnAmanabhyupagamAtkathamadhikAnantavidoSapadArthakalpanApattiH vizeSANAM tadguNasamavetatvakalpana iti 'zuklatara aneka guNoM meM parasparabhedaviSayaka yogipratyakSa kiMnimittaka hai ? yaha samasyA mu~ha phAr3e khar3I rahegI / naiyAyika:- ravAzra. iti / janAba, sajAtIya paramANuoM meM rahane vAle aneka zuklatara guNoM meM bhedavipayaka yogipratyakSa kI upapatti to parasparabheda ke Azraya aneka zuklatara guNoM ke Azraya sajAtIya paramANu meM vRni vizeSa padArtha hI svAzrayAzritatvasambandha se karegA, kyoMki sva = vizepa ke Azraya sajAtIya paramANuoM meM zuklatara aneka guNa Azrita hone se sajAtIyaparamANusamaveta vizeSa padArtha svAzrayAzritatvasambandha se zuklatara guNoM meM, jo sajAtIyaparamANugata haiM, rahate haiN| ataH zuklatara aneka guNoM meM parasparapratiyogika bheda kI upapatti ke lie samavAya sambandha se zuklatara guNoM meM vizeSa padArtha kI kalpanA anAvazyaka hai| ataH 'zuklatara guNoM meM parasparapratiyogika bheda kI upapatti kisake adhIna hogI ?' isa samasyA | ko avakAza nahIM hai| vizeSapadArtha paramANu meM hai yA unake guNa meM 2 syAdvAdI :- nahi. iti / Apa naiyAyika vizeSa padArtha ko samavAya sambandha se paramANu meM mAna kara use hI svAzrayAzritatvasambandha se sajAtIyaparamANugata sajAtIya guNoM ke paraspara bheda kA nirvAhaka mAnate hai / isakI apekSA vizeSa padArtha ko samavAya sambandha se sajAtIya guNoM meM, jo sajAtIya paramANuo meM rahate haiM, hI mAna kara use svAzrayasamavAyitvasambandha se sajAtIya paramANuoM ke parasparapratiyogika bheda kA nirvAhaka = nimitta kyoM nahIM mAnate haiM ? kyoMki sva = vizeSa ke Azraya - sajAtIya guNa kA samavAyI sajAtIya paramANu hone se guNasamaveta vizepa padArtha svAzrayasamavAyitvasambandha se sajAtIya paramANuoM meM raha sakatA hai / isalie vizeSa padArtha ko paramANusamaveta mAnA jAya yA paramANuguNasamaveta mAnA
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ * nRsiMha-mahAdevavacananirAkaraNam * || tazA pratyekaM vinigamanAvirahaH kutra lIna: ? kiza, tAdRzavizeSANAmapi vyAvRttiH kutaH ? 'svata eveti' cet ? = = =* jayalatA *== vAcyam, niravayavadravyANAmanantatvena pratiniravayavadravyamanekeSAM guNAnAM samavetatvena ca vizeSANAM niravayavadravyeSu samavetatvakalpanApekSayA tadguNeSu tattvakalpane'dhikAnantavizeSakalpanAgauravasyA vyAhataprasaratvAt / vastutastu niravayavadravyaguNeSu vizeSANAM samavetatvakalpane'nantaguNAdhikavizeSapadArthakalpanAgaurabaM, pAkajarUpAdInAmanityatvenaikasminnapi paramANavAdI kAlabhedenA'nantapAkajAdiguNAnAM sambhavAditi prakRtagauravameva vizeSANAM niravayavadravyaguNasamavetatve bAdhaka sanniracayavadravyasamavetatvanirNAyakamiti naiyAyikAbhiprAyaH / !! prIDhivAdena prakaraNakRtpratyavatiSThate - tathApIti / paramANvAdInAM sarveSu guNeSu vizeSakalpanAyAmanantaguNAdhikavizeSa - padArthakalpanAgaurakheM satyapIti / pratyekaM vinigamanAvirahaH kutra lInaH ? vizeSaH samavAyena paramAvAdI vartate Ahosvit tadIye ekasmin rUpAdI guNe ? ityasya vinigamanAvirahasya badrakakSatvamavyAhatameva, tulyagauravAditi / etena -> 'nityadravyeSu vizeSasiddhI tAdRzavizeSeNaiva tAdRzanityadravyavRttiguNakriyAdhvaMsAderapi vyAvRttisambhavAnna teSvapi vizeSAGgIkAra Avazyaka <<|! (mu.pra.pU. 129) iti nRsiMhavacanaM, tathA -> 'nityadravyeSu vidoSAH siddhAH tadguNAstu na vizeSavantaH, AzrayarUpeNa vizeSeNaiva Azrayasya ca vizeSabattayA vyAvRttatvena vizeSatvasambhavAdi' -(ma.di.pa.122)ti mahAdevavacanaJca niraste, vizeSANAM rUpAdivRttitve vinigamakAbhAvAt / 'rUpAdiniSThatve tasya sajAtIyaghaTadvayaparyantaH paramparAsaMbandho bahughaTitaH syAditi ceta ? kiM tataH ? nAnArUpavadavayavArabdhAvayavino nIrUpatvamate tatpratyakSatvAya paramANagatarUpasya tavRttitAniyAmakasambandhavizeSavadihApi tAdRzasambandhavizeSakalpane taba rasanAyA avyAhataprasaratvAt / 'yogino vizeSamIkSante' iti cet ! tarhi na eva praSTavyAH kiM te vizeSamatiriktamIkSante'natiriktaM vA ? iti zraddhAmAtragamya evAyaM vizeSapadArdha' (vAdasaMgraha-pR.111) / ityadhikaM vizeSavAde draSTavyam / laghusyAdvAdarahasye cAtra 'rUpe eva vizeSaH kalyate pRthivIparamANurUpANAM pAkAdinaiva vizeSaH, tatra vizeSAHkalpanalAghavAdityagyAhuH' (la.syA.raha.pR.21) itpadhikaH pAThaH sugamazceti na tanyate / nanu vizeSAH parasparavRttivizeSabhinnatvenA'jJAtAH kathaM parasparasmAtparamANUnAM bhedakA bhaviSyanti ? vizeSeSu vizeSA'gIkAre tvanavasthetyubhayataH pAdArajjarityAzayena prakaraNakadAha - kizceti / tAdazavizeSANAM = niravayavadravyasamavetavizeSapadArdhAnAM api smAda vyAvRttiH = bhedaH kutaH syAtta ? naiyAyika: pratyuttarayati - svata eveti / svata ityasyAvRttiH / svataH = svAtmakaliDgAta, svataH = svIyAna svasajAtIyAditi yAvad svAtmakaliGagAdityatra paJcamyA: jJAnajJApyatvamarthaH / svasajAtIyAdityatra paJcamyAH pratiyogitvamarthaH / etadubhayamapi bhede'nveti / tathA ca vizeSa: svAtmakaliGgajJAnajanyajJAnaviSayasvasajAtIyapratiyogikabhedAzraya ityarthoM labdhaH / svata evetyatraivakAreNa svabhinnaliGgajJAnajanyajJAnaviSayasvasajAtIyapratiyogikabhedazUnya jAya ? isa viSaya meM koI vinigamaka nahIM hai| ataH paramANuoM kI bhA~ti tadgata guNa meM bhI vizeSa kI kalpanA karanI pdd'egii| yahA~ naiyAyika kI ora se yaha kahA jAya ki -> "paramANuoM kI apekSA paramANugata guNa to rUpa, rasa, gandha Adi aneka hote haiN| isalie guNa meM samavAya sambandha se vizeSa padArtha kI kalpanA karane meM anantaadhika vizeSa padArtha kI kalpanA kA gIrava hogaa| isakI apekSA paramANuoM meM vizeSa padArtha ko samaveta mAnane para alpa saMkhyA meM vizeSa padArya kI kalpanA karanI hogI, jisameM lAghava hai / yaha lAghava hI vizeSa padArtha ko paramANusamaveta mAnane meM sAdhaka hai aura paramANuguNasamaveta mAnane meM bAdhaka hai" - to yaha bhI nAmunAsiba hai, kyoMki phira bhI 'paramANu meM vizeSa padArtha ko samaveta mAnA jAya yA paramANugata rUpa-rasa-gandha Adi guNoM meM se kisI eka guNa meM use samaveta mAnA jAya ?' isa viSaya meM to vinigamanAviraha kA laya = uccheda kaise naiyAyika manISI kareMge ? ataH vizeSa padArtha ko paramANuoM meM hI samaveta mAnane kA naiyAyika kA siddhAnta samIcIna nahIM hai| * vizeSa svata:vyAvRtta hai yA usakA Azraya 1 * kiva tA. iti / isake atirikta yaha bhI jJAtavya hai ki sajAtIya paramANuoM kI vyAvRtti to tadgata vizeSa padArtha | se ho jAyegI, magara aneka paramANuoM meM Azrita aneka vizeSa padArtha kI vyAvRtti kisake adhIna hogI ? kyoMki unameM no koI vizeSa padArtha Apa nahIM mAnate haiM, jisase unakI vyAni ho sake / yadi yahA~ naiyAyika kI ora se yaha kahA jAya ki --> 'vizeSa padArtha to svataH vyAvRtta hai| paramANuoM ko parasparapratiyogika bheda kI siddhi ke lie vizeSa padArtha ". -.. - - -
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 509 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 - kA. * vizeSapadArthavicAre maJjUSAkArAdimataprakAzanam * vahi tadAzrayANAmapi svata eva sA'stu / 'vaidhAryavyAptA sA kathaM tadavine 'ti cet ?, | antata: tattadvyaktitvAdInAmapi tattvasambhavAta, pratidravyamanantA'guruladhuparyAyANAM sidAntasindatvAcca / * jayatA * ityoM labhyate / atra vyAvRttatvaM bhedaniSThavidheyatAnirUpittoddezyatArUpamiti (mu.pra.pR.121) nRsiMho byAcaSTe / ___ maJjUSAkArastu - 'yathA vityakurAdikaM kRtijanyamityanumitau tasyAH kRteranityatve gauravamiti gauravajJAnasahakArAjjAyamAnAnumitiH kRtau nityatvamapyavagAhamAnA kSityakurAdikaM nityakRtijanyamityAkArikaiva jAyata evameSAM vyAvartakAntaravyAvRttatvenavasthAgauravamiti jJAnasahakArAjjAyamAnAnumiti: parasparabhinnatvamavyavagAhamAnA paramANuSu parasparabhedAnumiti: parasparamitraliGgapramAjanyetyAkArika jAyata iti na vizeSANAM paraspara bhedasiddhaye liGgAntaramapekSaNIyamiti bhAvaH / tathA ca svato jyAvRttatvaM svagrAhakamAnasiddhabhedakatvaM - (mu.maM.pR.124) ityAha / -> 'svato vyAvRttatvaJca svabhinnalijanyasvavizeSyakasvasajAtIyetarabhedAnumityaviSayatvami' - (mu.di.pR.119)ti mahAdevaH / rAmarudrastu 'svato jyAvRttatvaM svaprayojyasvaniSThasvasajAtIyapratiyogikabhedakatvami' tyAha / prakaraNakRt pratibandhA prAha - tahIti / vizeSANAM syato byAvarttakatve tadAzrayANAM paramANvAdInAM api svata eva = svAtmakaliGgAdeva, sA = svasajAtIyapratiyogikavyAvRttiH astu anantAtiriktavizeSAn kalpayitvA tatra svato vyAvartakatvakalpanApekSayA 'dharmikalpanAto dharmakalpanA laghIyasI tinyAyAt kluptaparamANvAdInAmeva svato vyAvartakatvadharmakalpanAyA ucinatvAt / para: pratyavatiSThate - vaidharmyavyAptA = bhinnadharmAbhAvanirUpitavRttitvAbhAvazAlinI sA = sajAtIyacyAvRttiH kathaM tat / = vaidhayaM vinA ? na hi sajAtIyaparamANvAdiSu vaidhaya'masti, na ca tadRte parasparacyAvRttiH sambhavatIti tasyA anyathAnupapattyA tatra vizeSapadArthalakSaNavaidharmyamaGgIkaraNIyamiti naiyAyikAbhiprAya: / prakaraNakRttannirAkarAti - neti / paramANugatatattakriyAdhvaMsAdibhedenaiva tadvyAvRttisambhavAt / na ca tattakriyAdhvaMsAderbhedo'pi kimadhIna: ? iti vAcyam, pratiyogibhedeneva tadbhedo. papatteH / tattakriyAlakSaNapratiyoginAM parasparaM vyAvRttiH kathaM? ityAzaGkAyAmAha . antataH tattavyaktitvAdInAmapi tattvasambhavAt = vyAvartakatvasambhavAt / sajAtIyaparamANvAdInAM tattavyaktitvalakSaNaprAtisvikarUpeNaiva parasparaM vyAvRtti: sambhavati / tattavyaktitvasya kathazcittattadvyaktyavyatiriktatayA nAtiriktapadArthagauravamiti na vizeSakalpanaM nyAyyamiti bhAvaH / hetvantara mAha - pratidravyaM anantAgurulaghuparyAyANAM bhinnAnAM siddhAntasiddhatvAceti / tairapi paramANvAdInAM parasparaM byAvRttiH sambhava kI apekSA rahatI hai, magara paramANugata vizeSa padArtha ko parasparapratiyogika bheda kI siddhi ke lie anya vizepa padArtha kI apekSA nahIM hai / ve svayaM hI parasparapratiyogika bheda ke nirvAhaka hote haiM, kyoMki ve svataH vilakSaNa haiM, na ki parataH' - to yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki atirikta ananta vizeSa kI kalpanA kara ke unameM svataH byAvartakatva kI kalpanA karane kI apekSA vizepAzrayavidhayA abhimata paramANuoM meM hI svata: jyAvarnakatva kI kalpanA kyoM na kI jAya ? kyoMki isa pakSa meM ananta vizeSa kI kalpanA anAvazyaka hone se lAghava hai / yahA~ naiyAyika kI ora se yaha kahA jAya ki -> 'nyAvRtti vaidharmyavyApta hai / sajAtIya paramANuoM meM vizeSa ke atirikta koI vaidharmya nahIM hai, jisakI vajaha unameM paraspara byAvRtti ho sake / ataH vizeSa kI kalpanA paramANuoM meM Avazyaka hI hai, jisase unameM parasparalyAvRtti kI upapatti ho sake / jaba vizepa kI kalpamA paramANuo meM Avazyaka hI hai, taba unheM svataH byAvRtta kaise kahA jA sakatA hai ? binA vaidhayaM ke vyAvRtti = bheda mAnane para to apane meM bhI apanA bheda rahane lagegA' - to isake khilApha syAdvAdiyoM kI ora se yaha bhI kahA jA sakatA hai ki sajAtIya paramANuoM meM dUsarA kucha vaidharmya naiyAyika mahAzaya ko bhale hI nA mile, magara aMtataH tattat vyaktitva Adi meM bhI parasparabhedakatva mumakina hai / pratyeka paramANuoM kA vyaktitva alaga-alaga hotA hai aura vaha pratyeka paramANusvarUpa hI hotA hai, na ki usase atirikta / isa taraha sajAtIya paramANuoM meM bhI parasparapratiyogika bheda kI upapatti tat tat vyaktitva Adi dharma se mumakina hone se atirikta ananta vizeSa padArtha kI tadartha kalpanA karanA anucita hai| dUsarI bAta yaha hai ki pratyeka vanya meM ananta agurulaghu paryAya hote haiM, jo paraspara vilakSaNa hote haiM evaM kathaMcit svAzrayasvarUpa hote haiN| unase paramANuo meM paraspara vyAvRtti kI upapatti ho sakatI hai| ataH paramANuoM meM parasparabheda ke nirvAha ke
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ * vizeSasAdhakAnumAnasyopAdhigrastatvam * dat -> ayamanArabdhadravya: paramANuH etatparamANuniSThajAtiguNakarmaminadharmasamavAyI paramANutvAta, anyaparamANuvadityanumAnamapi - nirastam, tarkavirahe'numAnasahamasyA'kizcikaratvAt, dravyasamavAyitvasyopAdhitvAcca / =* jayalatA * tIti na tadarthamatiriktAnantavizeSapadArthakalpanA yuktA / eteneti / tattadvyaktitvAdibhiH paramANvAdInAM parasparaM byAvRttisambhaveneti / asya nirastamityanenA'nvayaH / pakSaM | nirdizati- ayamanArabdhadravyaH paramANuriti / anArabdhaM dyaNukalakSaNaM dravyaM yena sa anArabdhadravyaH svatantraH paramANuriti pAvat / etatparamANuniSThajAtiguNakarmabhinnadharmasamacAyIti | sAdhyaJca guNakarmasAmAnyavijAtIyadharmasamavAyitvaM guNakarmasAmAnyA'tiriktadharmasamabAyitvaM vA / udAharaNamAha- anyaparamANuvaditi / samArabdhadravyaH paramANurivetyarthaH / paramANutvahetumati samArabdhadravye paramANau guNakarmasAmAnyAtiriktadvayaNukasvarUpadharmasamacAyitvaM dRSTam / na ca yaNukasya guNAdyAzrayasya kathaM dharmatvaM nAma ? iti zaGkanIyam, svasamavAyiparamANvapekSayA tasya dharmatvA'pracyavAt. anyathA guNAderapi jAtyAdyAzrayatvena dharmatvaM na syAt / uparyuktadRSTAnte vyAptehAta pakSe svatantraparamANAvapi paramANutvahetubalena guNakarmajAtivyatiriktadharma samavAyitvaM setsyati / sa ca dhanikopapadapratimA, iti prakalAmA svatankArajANI paramANutvahetunA vizeSasiddhau niravayabadravyatvahetunA samArabdhadravyeSu paramANuSa gaganAdiSu ca tatsidbhiriti naiyAyikAbhiprAyaH / / tannirAse prakaraNakAro hetvantaramAha - tarkavirahe iti / vipakSabAdhakayaktivirahe iti / asta anArabdhadravye paramANa paramANatvaM mAssa guNakarmasAmAnyAtiriktadharmasamavAyitvaM ityevaM viparItakalpane bAdhakaM kimapi naiyAyikena darzayitaM na pAryata iti bhAvaH / tadabhAve cAnumAnasahasrasyA'kiJcitkaratvAt vyabhicArasaMzayA'nivRtteH, sati pratibandhake sAdhakasya kAryotpattaye'samarthatvAt / anyathA 'anArabdhadravyaM kapAlaM guNakarmasAmAnyAtiriktadharmasamavAyi kapAlatvAt samArabdhaghaTa kapAlamiye tyAdyanumAnaiH kapAlAdAvapi vidoSasiddhiprasaGgAt / pradarzitAnumAna dUSaNAntaramAha - dravyasamavAyitvasya = dravyapratiyogikasamavAyavattvasya paramANutvalakSaNahetI upAdhitvAceti / tasya samArabdhadravyeSu paramANuSu guNakarmasAmAnyavyatiriktadharmasamavAyitvalakSaNasAdhyavyApakatve sati svatantraparamANuSu lie atirikta vizeSa padArtha kI kalpanA anAvazyaka hai| yahA~ yaha zaMkA nahIM karanI cAhie ki - 'pratyeka dravya meM anaMta aguruladhu paryAya mAnane meM pramANa kyA hai ? - kyoMki jaina Agama = bhagavatI sUtra Adi siddhAnta grantha se hI pratidravya anaMta agurulaghu paryAyavizepa siddha hote haiN| sarvajJakathita hone se jainAgama kI prAmANikatA meM saMdeha karanA anucita hai| * vizeSasA anumAja upAdhigrasta - syAdAdI * patana, iti / naiyAyika vidvAna vizeSa padArtha kI siddhi ke lie anumAna prayoga karate haiM ki -> 'anArandhadravyapAlA (= svatantra) yaha paramANu etatparamANu meM rahanevAlI jAti, guNa, karma se bhinna dharma ke samavAya vAlA hai, kyoMki vaha hai, jaise vyaNuka vAle paramANu / yahA~ svatantra vivakSita paramANu pakSa hai| etatparamANusamavetajAtiguNakarmabhitradharmapratiyogika samavAya sAdhya hai / paramANutva hetu hai / vyaNukasamavAyI paramANu = jinameM vyaNuka samaveta hai vaise paramANu dRSTAnta haiM / vyaNukasamavAyI paramANuoM meM paramANutva hetu rahatA hai evaM paramANu-samaveta jAti, guNa, karma se bhinna vyaNuka kA, jo paramANusamavata hAna kI apekSA dharmAtmaka hai, samavAya bhI, jo sAdhya hai, rahatA hai| dRSTAnta meM hetu aura sAdhya ke bIca vyApya vyApakabhAva = byApti kA nizcaya hone se pakSa = svatantra paramANu meM bhI paramANutvasvarUpa hetu se jAti, guNa, karma se bhinna dharma ke samavAya svarUpa sAdhya kI siddhi ho jAyegI / usa samavAya kA pratiyogI vyaNukAtmaka dharma nahIM ho sakatA, kyoMki svatantra paramANuoM meM vyaNuka samaveta nahIM hotA hai| dUsarA koI dharma bhI usa samavAya kA, jo sAdhya hai, pratiyogI nahIM mAnA jA sakatA 1 attaH antato gatvA vizeSa ko hI sAdhyAtmaka samavAya kA pratiyogI mAnanA hogA / arthAt jAti guNa, karma se bhinna vizeSapadArthasvarUpa dharma kA samavAya svataMtra paramANu meM siddha hone se tAdRza samavAya ke pratiyogividhayA vizeSa padArtha kI siddhi hogii| ata: vizeSa padArtha paramANusamaveta hai-yaha phalita hotA hai / isalie vizepa padArtha kA svIkAra avazya kartavya hai' - tarkavi. iti / magara isake pratividhAna meM syAdvAdiyoM kI ora se yaha kahA jAtA hai ki jaba taka vyApti meM vipakSabAdhaka
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 511 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 kA 7 * rAmarudrabhaTTa - nRsiMhamattasamAlocanA * kisa, evamapyAkAzAdau na vizeSasiddhiH zabdAdereva tatra vyAvatarkatvAcca / * jayalatA hai paramANutvalakSaNasAdhanavyApakatvAbhAvAt / na hi paramANutvazAliSu svatantraparamANuSu guNakarmasAmAnyAtiriktadharmapratiyogikasamavAyavattvaM vizeSasiddheH prAk prasiddhaM / vizeSasiddhipUrvameva vyApakIbhUtadravyasamavAyitvAbhAvenAnArabdhadravye paramANau guNakarma| sAmAnyavyatiriktadharmaMsamavAyitvalakSaNavyApyAbhAvasiddhyA tatra paramANutvahetoH tatsAdhane'pratyatvAt / yadvA dravyasamavAyitvasyAtra saMdigdhopAdhitvaM svadhiyA bhAvanIyam / etena paramANubhedaH kiJciliGgajJApyaH bhedatvAt, kapAlabhedajJApyaghaTabhedavaditi - ( mu. rA. pra. 122) rAmarudrabhoktaM nirastam ghaTAdeH parasparabhedasya pratyakSasiddhatvena dRSTAnte sAdhyAsiddheH asiSAdhayiSitatvaviziSTasiddhatvAbhAvasyopAdhitvAca / ata eva paramANvAdInAM parasparaM yogibhedapratyacAnyathAnupapattervizeSasiddhirityapi pratikSiptam, yogajadharma sahakRtamanojandhaparamANvAdigocarasAkSAtkAravatAM yoginAM tadbhedagrahe vyAvarttakadharmadarzanasyA'hetutvAt / doSAntarasamuccayArthamAha- kizceti / evamapIti / paramANutvahetunA svatantraparamANau sAdhyasvarUpasamavAyitvapratiyogividhavA vizeSa sAmane, pAlanA AkAzAdI gaganAtmadikkAlamanarasu na vizeSasiddhiH = sAdhyavaTakavidhyA vizeSapadArthasiddhiH sambhavati, tatra paramANutvaheto: svarUpA'siddhatvAt / gaganAdau vizeSasAdhane pareNa niravayavadravyatvahetupradarzana dUSaNAntaramAha zabdAdereveti / Adipadena jJAnAdigrahaNam / tatra gaganAdI vyAvartakatvAt parasparaM bhedakatvAditi / IzvarAkAzayAM nityajJAnazabdAbhyAM vyAvRtteH sambhavAtra taMtra vizeSa ityapi kecit / yattu nRsiMhaiNa -> 'nityajJAnasyezvaraniSTha bhedAnumApakatvaM na jJAnatvena vyabhicAritvAt na nityatvaviziSTajJAnatvena tadUvyaktitvena vA sAmAnyAzrayasya sAmAnyarUpeNa bhedasAdhanakatvaniyamAta, nityajJAnatvasya nityatvaghaTitatvenopAdhirUpatayA tena rUpeNa vyaktitvena vA vyAvartakatvAsambhavAt ' <- ( mu.pra. pU. 130) ityuktaM, tabha svasamAnAdhikaraNezvaratvasambandhena jJAnatvAvacchinnasmaiva taduvyAvartakatvasambhavAt / na ca tAdRzasya sambandhatve mAnAbhAva iti vaktavyam bAdhakAbhAvAt paramANugataikatvamAdAya .. = - 1 tarka na ho taba taka hajAroM anumAna prayoga kiye jAya to bhI unase svAbhimata sAdhya kI siddhi nahIM ho sakatI / yahA~ paramANu meM paramANusamavetajAtiguNakarmabhinnadharma samavAyitva kI vyApti kA vipakSavAdhaka koI tarka nahIM hai arthAt ' svatantra paramANu meM paramANutva hetu bhale rahe, magara paramANugatagurNakarmajAtibhinnadharma samavAyitva na rahe to kyA doSa hai ? isa viparIta kalpanA ke nivartaka kisI tarka kA sahArA neyAyika ko nahIM milatA hai, jisake bala para naiyAyika uparyukta vyApti ko surakSita banA sake / ataH asahAya vyApti ke AdhAra para ukta anumAna ke dvArA svatantra paramANu meM vizeSasamavAyitva kI siddhi nahIM ho sktii| naiyAyika se pradarzita vyApti meM koI anukUla tarka to nahIM hai, magara upAdhigrastatA hI hai| vaha upAdhi hai dravyasamavAyitva / jo sAdhya kI vyApaka evaM sAdhana kI avyApaka ho vaha upAdhi kahI jAtI hai| jahA~ jahA~ paramANugata guNakarma-jAtibhinna dharma samavAyitva hotA hai vahA~ vahA~ dravyasamavAyitva hotA hai, jaise pArthivadvyaNukasamavAyI paramANu, jalIyayazukasamavAyI paramANu Adi meM / isa taraha dravyasamavAyitva uparyukta sAdhya kA vyApaka hai| magara jahA~ jahA~ paramANutva hotA hai, vahA~ vahA~ dravyasamavAyitva nahIM hotA hai, kyoMki svatantra paramANuoM meM paramANutva hone para bhI kisI dvyaNuka Adi dravya kA samavAyitva nahIM hotA hai / svatantra paramANuoM meM koI dravya samaveta nahIM hone se dravyasamavAyitva = dravyapratiyogikasamavAyavattva kaise hogA ? ataH vranyasamavAyitva paramANutva hetu kA abyApaka hai / dravyasamavAyitva meM sAdhya kI vyApakatA evaM hetu kI avyApakatA hone se vaha uparyukta anumAna meM upAdhi hai / sAdhyavyApaka upAdhi apane abhAva kA nizraya karAtI hai / sAdhyAbhAvAdhikaraNavidhayA nizrita svataMtra paramANusvarUpa pakSa meM paramANutva hetu kaise svAbhimata sAdhya kI siddhi ke lie samartha ho sakegA ? kyoMki taba paramANutva hetu bAdhita = bAdhadopagrasta hotA hai / isalie naiyAyikapradarzita anumAna vizeSa padArtha kI siddhi ke lie asamartha hai yaha phalita hotA hai / OM AkAzAdi meM vizeSa kI siddhi nAmumakina- syAdAdI 3 kiJca iti / dUsarI bAta yaha hai ki bhedaka dharmAntara = anya dharma ke abhAvavAle paramANuoM meM parasparapratiyogika bhedagocara yogipratyakSa kI anyathA anupapatti ke bala para vizeSa padArtha kI siddhi karane para to AkAza Adi padArtha meM, jinameM nathAyika vizeSa padArtha ko samaveta mAnate haiM, vizeSa padArtha kI siddhi nahIM ho sakegI, kyoMki anya niravayava padArtha
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ * dinakarIyataraGgiNImatakhaNDanam ** || sidayasindivyAghAtena tu vizeSasyeva dravyasyaiva vyAvRttisvabhAvatvaM nyAyyamiti vig|| =.. ... - * jayalatA * | smaanaadhikrnntaaddauktvvttvsmbndhen| sattArUpaliGgenaiva paramANvantarabhedasAdhanasambhave vizeSAsiddheriSTatvAt / nanu pramANena vijJAto vizeSo bhavatA pratikSipyate'vijJAto vA ? iti vikalpayugalI prakRte samujjRmbhate / tatra nAdyaH zrodanamaH, pramANena siddhasya pratikSeptamazakyatvAta, anyathA ghaTAdInAmapi pratikSepapramahagAta / nApi dvitIyaH rANAM cetasi cakAsti, aprasiddhasya niSeddhamazakyatvAt abhAvasya prasiddhapratiyogikatvaniyamAt / idamevA'bhipretya -> asao patthi Niseho' (vi.A.bhA.gA. ) iti zrIjinabhadragaNikSamAzramagoktiH / vikalpAntarasya cA'sambhavAnna vizeSapadArthakhaNDanasya yuktatvamiti vizeSasya mratA nyAvartakatvamacyAhanameveti naiyAyikAzaGkAyAM prakaraNakRdAha - sidbhayasiddhicyA- / ghAtena = prasiddhacaprasiddhivikalpaddhavikalpadvayavirodhena tu vizepasyeva dravyasyaiva vyAvRttisvabhAvatvaM nyAyyaM = nyAyAnapetam / svabhAvataH parasparaM vyAvRttAni eva dravyANyutpadyanta iti pareNa svato vyAvRttaM dravyaM pramANenA'jJAyi na bA ? iti bikalpa. dvayAvatAre tu dravyasya vyAvRttizAlitvaM nirAbAdham / yuktazcaitat anantavizeSA'kalpanalAghavAt / na hi svabhAvato'vyAvRnasya sataH kasyacit kenacid vyAvRttiH kartuM pAryate / tacchaGkAnivRttyarthaM kvacid vyAvartakadharmadarzanabhupayujyate vyabhicAragar3akAnivRttau tarkasyeva / etena -> tryaNakAyayavaH sAzyava: mahadArambhakatvAdityanumAnena paramANoranyAvRttasyApi siddhisambhavana nitAdravyANAM vyAvRttatvasya dharmigrAhakamAnaH siddhatvameveti - (mu.rA. pR.123) dinakarIyataraGgiNIkRvacanaM nirastam, prakRtAnu. mAnena sidhyato vyAvartakAntaravyAvRttatve'navasthAgauravamiti jJAnasahakArAnava svato jyAvRttatvamapyavagAhamAnaivAnumiti; sambhavati, se AkAzAdi kA vyAvartaka zabda Adi vizepa guNa hI ho sakate haiN| paramANu meM zabda guNa nahIM hotA hai aura AkAza meM zabda guNa hotA hai - yaha to naiyAyika hI kahate haiN| saba to niravayava paramANu se AkAza ko vyAvRtta karane vAlA zabda guNa hI hogA, phira kyoM AkAzAdi niravayava dravya meM vizeSa padArtha kA svIkAra kiyA jAya / anAranyadravyavAle paramANu ko pakSa banA kara jo vizeSa padArtha siddhi kI gaI hai, usake mutAbika to AkAzAdi meM vizeSa padArtha kI siddhi ho hI nahIM sakatI hai, magara bhedagocara yogipratyakSa kI anupapati se bhI AkAzAdi meM vizeSa padArtha kI siddhi nahIM ho sakatI hai, kyoMki zabda Adi guNa hI unake bhedaka = ghyAvanaka ho sakate haiM - yaha abhI hI hama batA cuke haiM / ata: svataMtra vizeSa padArtha kI kalpanA aprAmANika hai| kA drA hI pyAttisvabhAvatAlA hai - syAdAdI / siddhaya, iti / yahA~ naiyAyika kI ora se yaha kahA jAya ki > 'Apa syAdvAdI jora-zora se naiyAyikasammata vizeSa padArtha kA khaNDana kara rahe haiM, magara hama Apase yaha prazna karate haiM ki 'kyA Apa syAvAdI vizepa padArtha ko pramANa se jAnate haiM yA nahIM ? yadi pramANa se vizeSa padArtha ko jAnate haiM, to phira Apa vizeSa padArtha kA khaMDana kaise kara sakate haiM ? kyoMki pramANasiddha padArtha ko khaMDita karane kA duHsAhasa koI bhI buddhimAn purupa nahIM karatA hai| yadi Apa vizeSa padArtha ko nahIM jAnate haiM, taba to usakA khaMDana nitarAM nahIM kara sakate, kyoMki koI bhI akkalamaMda AdamI ajJAta padArya kA nirAkaraNa karane meM pravRtta nahIM hotA hai| ataH syAdrAdI na to pramANa se jJAta vizeSa padArtha kA khaMDana kara sakate haiM aura na to ajJAta vizeSa padArtha kA / isalie hama naiyAyika vidvAn vizeSa ko svataH cyAvRttasvabhAvavAlA mAnate haiM / vaha yuktisaMgata hI hai" - dravya, iti / to yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki siddhi aura asiddhi se isa taraha vizeSa padArtha meM nyAvRttisvabhAva nA karane kI apekSA to yahI munAsiba hai ki siddhi aura asiddhi ke dvArA ukta rIti se dravya meM hI vyAvRttisvabhAva = bhedakatva kI kalpanA karanA yuktiyukta hai| matalaba yaha hai ki dravya hI vizeSapadArtha kI bhAMti svataH vyAvRttisvabhAvabAlA hai - yaha mAnanA susaMgata hai| yadi naiyAyika kI ora se yaha kahA jAya ki -> "vyAvRttisvabhAvavAlA dravya aprAmANika hai| -to naiyAyika se hamArA yaha prazna hai ki -> 'svataH vyAvRttisvabhAvavAle dravya ko Apa naiyAyika pramANa se jAnate haiM yA nahIM ?' yadi svata: vyAvRtti svabhAva vAle dravya ko Apa pramANa se jAnate haiM, taba usakA nirAsa :: kaise kara sakate hai ? svayaM pramANa se siddha padArtha ko jAna-bUjhakara usakA nirAkaraNa nahIM kiyA jA sakatA / yadi Apa / svataH vyAvRttisvabhAva vAle dravya ko nahIM jAnate taba to nitarAM usakA azakaraNa nahIM kara sakate / kyA ghaTa ko nahIM
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 513 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 - kA,7 * abhilASyatvAnabhilApyatvayorekA samAvezaH * | abhilApyatvAnabhilApyatve'pi na virudhde, dRSTaM hi ghaTasya yadhA ghaTapadApekSayA'bhilApyatvaM ] tathA padapadApekSayA'nazilApyatvamapIti / tanu abhilApyabhAvApekSayA'nantaguNitA anabhilApyA bhAvA bhavadruipyante / yaduktaM === = * jayalAvA * -- anyathA vizeSe'pi tadasiddhiprasaGgAt / ata eva nabInanaiyAyikairapi --> atiriktavizeSapadArthe mAnAbhAva; vizeSAGgIkartRmate pathA vizeSANAM svato vyAvRttatayA siddhiH tathA nityadravyANAmapi svato vyAvRttatayA sidbhisambhavAta - ityabhidhIyate / etena sihAgiddhibhyAM jApAnakA vika pariI dharmiNamuddizyApi anumitisvIkArAta, anyathA naiyAyikasya sAGkhyA. bhimataprakRtyAdinirAkaraNaM kathaM saGgacchet / 'prasaGgApAdanameva natra kriyata' iti cet ? narhi prakRte'pi tadeva bodhyamityAdisUcanArthaM dikpadanivezaH kRtaH / ____ abhilApyatvAnabhilASyatvalakSaNapaJcamadharmayugalA'virodhasAdhanArthaM sAmpratamupakramate prakaraNakAra:- abhilApyatvA'namilApyatve parasparaM virudbhatvena parAbhimate api vastugatyA na paraspara viruddhe / tathAhi tayohi kiM vadhyaghAtakabhAvalakSaNo virodha: syAt sahAnavasthAnarUpaH parasparaparihArAtmako bA ? iti pakSatrayI samupatiSThate / tatra nAdyaH kSemaGkaraH, ahinakulayoriva parasparamupamRdyA'navasthAnAt / nApi dvitIyaH samIcIna:, ekatraiva tayoH sahAvasthAnopalabdheH / tadeva darzayati- dRSTaM hi ghaTasya = ghaTapadArthasya yathA ghaTapadApekSayA'bhilApyatvaM = baTapadaniSThAmilApakatAnirUpitAbhilApyatvaM tathA paTapadApekSayA'nabhilApyatvaM = paTapadaniSThAbhilApakatAnirUpitAmilApyatvAbhAvavatvaM apIti / na hi ghaTapadavAcyasya pareNa paTAdavAcyalvamamyupeyate / ata eva na tRtIyo'pi samyaktvamaJcatIti siddhaM tayoravirodhitvamiti / etenA'bhilApyatvasya kevalAnvayitvamapi pratyuktam, keSucidevA'rdhadharmadhu dazabdavAcyatApariNatyabhyupagamAt, AkhyAtumazakyatve'pi pratyAkhyAtumazakyAnAM mAdhuryavizeSAdInAM bahUnAmarthadharmANAmanubhavasiddhatvAt / idamevAbhipretyA'bhyadhAthi adhyAtmopaniSatprakaraNe 'yo hyAkhyAtumazakyo'pi pratyAkhyAtuM na zAkyate / prAjJairna dUSaNIyodayaH sa mAdhurya vizeSavat // (a.upa.2/46) / ___ mugdhaH zaGkate - nanviti / abhilApyabhAvApekSayA anantaguNitA anabhilApyA bhAvA bhavadbhiH = syAdvAdibhiH upeyante = svIkriyante / sambAdamAha - yaduktamiti / vRhatkalpabhASya iti gamyate / panavaNijjeti / > ye prajJApayituM zakyante te prajJApanIyA abhilApyA ityeko'rthaH / te ca bhU-bhUdhara-vimAna-graha-nakSatrAdayaH / etadviparItA aprajJApanIyAH pahacAnane vAlA 'bhUtala meM ghaTa nahIM hai| aisA kaha sakatA hai ? ataH siddhi aura asiddhi se vyAyAta hone kI vajaha dravya hI svataH nyAvRttisvabhAva-vAlA hai - yaha phalita hotA hai / isa viSaya meM adhika vicAra bhI kiyA jA sakatA hai / yahA~ jo kucha kahA gayA hai, vaha to eka digdarzanamAtra hai| isa dizA ke anusAra akkalamaMda vAcaka varga svayaM apanI buddhi se Age vicAra kara sakate haiM , isa bAta kI sUcanA dene ke lie prakaraNakAra mahopAdhyAya zrImadjI ne 'dik' zabda kA ullekha kara ke vizeSapadArtha ke khaMDana ko yahA~ jalAMjali dI hai| * abhilApyatva aura anamilApyatva meM avirodha - syAdvAdI * abhi. / jisa taraha eka hI dharmI meM nityatva-anityatva, bhera-abheda, sava-asattva, sAmAnya-vizeSa ina yugaloM kA paraspara avirodha hai, ThIka vaise eka hI vastu meM abhilApyatva aura anabhilApyatva dharma bhI paraspara viruddha nahIM hai / eka hI ghaTa artha ghaTapada kI apekSA abhilApya hotA hai aura paTAdipada kI apekSA anabhilAgya = avAcya bhI hotA hai - yaha to lokavyavahAra meM bhI dekhA gayA hai / ghaTapadArtha jaise ghaTapada se vAcya honA hai, vaise paTa Adi pada kI apekSA vAcya nahIM hotA hai . paha to AcAla-gopAla prasiddha hai| ataH eka dharmI meM abhilApyatva aura anabhilApyatva dharma ko paraspara viruddha nahIM kahA jA sakatA yA mAnA jA sakatA / ajabhilApya artha bhI kayacit abhilASya hai - syAhAdI - nanu. iti / yahA~ naiyAyika kI ora se yaha kahA jAya ki -> "Apa syAdvAdI ne hI abhilAgya bhAva kI apekSA anabhilApya bhAvoM ko anantaguNa mAnA hai, kyoMki Apa hI ke Agama meM kahA gayA hai ki - anabhilApya bhAvoM ke ananta bhAga meM prajJApanIya = abhilApya bhAva = padArtha hai| yadi abhilApyatva aura anabhilAdhyatva eka-dUsare ke avirodhI ho kara
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ ** bRhatkalpabhApyanRtyAdisaMvAdaH 514 'pannavaNijjA bhAvA anaMtabhAgo u aNabhilappANaM' (bR.ka.bhA. 964, vi. A. bhA. 989 ) ti / teSvevedamubhayamanupapannamiti cet ? na teSAmanabhilApyapadenaivA'bhilApyatvAt / nanu tarhi kimIdRzAnabhilApyavyAvRttamabhilApyatvaM ? * jayalatA dvAvapi ca rAzI anantau paraM mahAna parasparaM vizeSaH / tathAhi prajJApanIyA bhAvAH sarve'pi samuditAH santo'nabhilApyAnAM bhAvAnAM anantabhAgo bhavati, anantatame bhAge vartata iti bhAvaH - (bR.ka. bhA. i. pR. 304 ) iti zrIkSemakIrtyAcAryavyAkhyA / prajJAyante prarUpyanta iti prajJApanIyA vacanaparyAyatvena zrutajJAnagocarA ityarthaH / ke bhAvAH ? UrdhvAdhastiryaglokAntarniviSTabhUbhavana -vimAna-graha-nakSatra - tArakArkendrAdayaH te sarve'pi militAH / kiM ? ityAha anantatama eva bhAge vartante / keSAM ? atrAhaanabhilApyAnAmarthaM paryAyatvenA'vacanagozvaratApannAnAmityarthaH / anamilApya vasturAzerabhilApyapadArthasArtha: sarvo'pyanantatama eva bhAge vartata ityarthaH <- (vi. A. bhA. 141 zlo. lyA pR. 45 ) iti zrImaladhArihemacandrasUrivyAkhyA vizeSAvazyakabhASye / yadi caikatraivA'bhilApyatvA'nabhilApyatvasamAvezaH syAt tarhi abhilApyAnabhilApyabhAvAH parasparaM tulyAH syuH / paraM abhilApyebhyo'nabhilApyabhAvAnAmanantaguNatvenA'nabhilApyabhAveSu kevalamanabhilApyatvamevAGgIkArya, na tUbhayaM tattvahAniprasaGgAt / itthaJca teSu = anabhilApyabhAveSu eva idamubhayaM = abhilApyatvA'nabhilApyatvadharmayugalaM anupapannam / tatazca sarvatra tayorekatra samAvezI durghaTa iti zaGkAzayaH / prakaraNakRttannirAkaroti neti / teSAM anabhilApyabhAvAnAM anabhilApyapadenaiveti / evakArArthaH prakRte'yogavyavacchedo bodhyaH / tenA'prajJApanIyA'vAcyA'vaktavyA: nirvacanIyA'nAkhyeyAdipadaisteSAbhilApe'pi na kSatiH / abhilApyatvAditi / anabhilApyapadaniSThAbhilApakatAnirUpitA'bhilApyatvAdanabhilApyabhAveSUbhayaM nA'nupapannam / na caivaM teSAmanabhilApyatvaM virudbhUyeta iti vAcyam. anabhilApyAtiriktapadApekSayaiva teSAmanabhilApyatvA'bhyupagamAt, anabhilApyAtiriktapadanirUpitavAcyatvazUnyatvasyaivA'nabhilApyapadapravRttinimittatvAt / etena sarvathA'nabhilApyatvaikAnto'pi parihRtaH, anabhilApyAnAM spAdanabhilApyatvaM, syAdabhilApyatvaM syAdubhayatvaM syAdavaktavyatvaM syAdanabhilApyatvA'vaktavyatvaM syAdabhilApyatvA'vaktavyatvaM, vyatvamityevaM saptabhaGgyavyAhataprasarAditi dik / syAdubhayatvA'vakta abhilApyatvapadArthaM parIkSitumupakramate nanviti / 'vacanaprAmANyAdi 'tyanto'yaM prauDhapUrvapakSa: / tarhi anabhilApyabhAvAnAmanabhilApyAtiriktapadA'vAcyatve satyanabhilApyapadavAcyatvAGgIkAre sati kiM kiMsvarUpaM IdRzAnabhilApyavyAvRttaM anabhilApyapadAtiriktapadanirUpitavAcyatvAbhAvaviziSTebhyo 'nabhilApyapadanirUpitavAcyatAzrayebhyo'nabhilApyabhAvebhyo vyAvRttaM abhilApyatvapadavAcyaM syAdvAdibhiH svIkriyate / iti mImAMsAyAM padazaktiviSayatvarUpaM tat ? yadvA pada = 4 = = abhilApyattvaM eka hI dravya meM raha sakate haiM, taba to abhilApyabhAva kI apekSA anabhilApya = anabhilApyatvaviziSTa bhAva anantaguNa kaise ho sakate ? donoM samAna hI hone caahie| ataH abhilApya bhAva kI apekSA anantaguNa anabhilApya bhAvoM meM hI abhilApyatva aura anabhilApyatva ubhaya anupapanna ho jAyegA / isalie unameM anantaguNa adhika nyUnabhAva ke pratipAdaka jaina Agama se hI abhilApyatva aura anabhilApyatva dharma meM virodha siddha hotA hai" to yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki anabhilApya bhAvoM kA bhI anabhilApyapada se abhilApa hone se unameM bhI anabhilApyazabda kI apekSA abhilApyatva rahatA hI hai, anyathA unakA pratipAdana anabhilApya zabda se kaise ho sakatA ? phira bhI unheM anabhilApya kahane kA tAtparya yaha hai ki ve anabhilApya pada se bhinna pada se abhilApya nahIM hote haiM, kevala anabhilApyapada se hI abhilApya hote haiM / ataH anabhilApya bhAvoM meM bhI abhilApyatva aura anabhilApyatva kA virodha nahIM hai - yaha siddha hotA hai| zakara kI miThAza, guDa kI miThAza, Ama ke rasa kI madhuratA, miThAI kI madhuratA meM bheda hone para bhI unakA zabda se nirvAcana nahIM kiyA jA sakatA / isa dRSTi se unake 'bIca meM bheda anabhilApya kahA jAtA hai, ityAdi dRSTikoNa se jaina siddhAnta granthoM meM anabhilApya padArtha kA nirUpaNa kiyA gayA hai, na ki anabhilApyazabda se bhI ve abhilApya = vAcya nahIM hai, isakI apekSA se / isa taraha abhilApyatva aura anabhilApyala kA eka dharmI meM samAveza siddha hone se ve paraspara viruddha nahIM hai yaha prakaraNakAra kA garbhita Azaya hai / pUrvapakSa - nanu ta iti / yahA~ abhilApyatva ko kahA gayA hai, jo pradarzita anabhilApyabhAva se vyAvRtta hai, usakA svarUpa kyA hai ? kyA padazaktivipayatvasvarUpa abhilApyatva Apako abhimata hai ? yaha to nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki = -
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 515 madhyamasyAdrAdarahasye khaNDaH 2 . kA. * abhilApyatnapadArthaparIkSA * na tAvat padazaktiviSayatvaM, atiprasaGgAt / nApi padajanyabodhaviSayatvaM, tadaviSaye kvacid ghaTAdAvabhAvAt / nApi tadabodhyatAvacchedakarUpavattvaM, ghaTasthApi paDhapadAbhilApyatvApatte:, ekasyApi padasya sarvArthavAcakatvena paTapadAmilApyatAvacchedakaprameyatvavattvasya ghaTe sattvAt / -=-* jayalatA = janyacodhaviSayatvaM tat ? udazvit 'padabodhyatAvacchedakarUpavattvaM tat ? Ahosvit "gRhItatattadarthanirUpitasaGketakapadabodhya - tAvacchedakarUpavattvaM tat ? utAho "gRhItatattadardhanirUpita-niyantritasaGketakapadayodhyatAvacchedakadharmabattvaM tat ? iti vikalpapazcatayI nirupamarUparasagandhAdiviSayapazcatayIva kanIya:kamanIyavyApArasArA prasarIsarIti varIyasI / taMtra nAdyo vikalpo'navadya ityAzayenAha nanubAdI - na tAvaditi / prathamArthako'yaM nipAtaH / padazaktiviSayatvaM = padaniSThazaktinirUpitaviSayatvaM, yathA vaTapadaniSThazaktiviSayatvaM ghaTapadArthabRtti ghaTapadApekSavA'milApyatvamiti pradhamavikalpAbhiprAyaH / nadayuktatve hetumAha - atiprasaGgAditi / anabhilApyabhAveSvAyanabhilAgyapadaniSThazaktinirUpitaviSayatvalakSaNasya niruktAbhilApyatsya sasvenAtivyApte: na padazaktiviSayatvasyAbhilApyatvalakSaNatvaM ghaTAmazvatIti nanvAzayaH / / dvaitAyikavikalpaM nirAkaroti - nApIti / padajanyabodhavipayatvamiti / padaniSThajanakatAnirUpitAyA janyatAyA AzrayIbhUto yaH zAbdabodhaH taniSTaviSayitAnirUpitamarthaniSThaM viSayatvaM niruktAbhilApyatvaM, yathA ghaTapadaniSThajanakatAnirUpitajanyatAzrayIbhUtazAbdabodhanirUpirAvidhama caM yA padAvRti kApAyAtamilAyA, ghaTapadena ghaTagocarazAbdabodhasyotpatteH prasiddhatvAditi dvitIyavikalpArthaH / yadyapi anabhilApyabhAveSvapyanabhilApyapadanirUpitajanyatAzrayIbhUta jhAndabodhanirUpitavizeSyatAkhyaviSayatvasya sattvenA'tivyAptirdArA tathApi sphuTatvAttAmupakSya doSAntaramAviSkaroti - tadavipaye = ghaTAdipadajanyazAbdabodhanirUpittaviSayatAgUnyaM kvacid ghaTAdI ghaTAdipadanirUpitajanyatAzrayazAbdabodhanirUpitaviSayatvasya abhAvAt avyApteH / yatra ghadAdI kenApi ghaTAdipadaM na prayuktaM tatra ghaTAdipadajanyazAbdabodhaviSayatvasyA'bhAve''yabhilApyatvaviraho nAbhyupeyata ityavyAptiH / na ca tasyApi sarvAdipadajanyabodhaviSayatvena nA'nyAptiriti vAcyam, pya utpattyanantarakSaNe eva vinaSTaH na ca tadutpattikSaNe kenApi sarvAdiSada prayaktaM taba ghaTAdAcavyApteH, anabhilApyabhAveSvativyAptezca / tarhi ghaTAdipadabodhyatAvacchedakarUpavattvameva ghaTAdipadApekSayA-bhilApyatvamastu, yatra vinaSTe baTAdau na kenApi ghaTAdipadaM prayuktaM tasya ghaTAdipadajanyazAbdabodhAH viSayatve'pi ghaTAdipadazedhyatAvacchedakI bhUtaghaTatvAdidharmavatvanA vyApteranakkAzAdityAzaGkAyAM tArtIyakavikalpAMcchittaye upakramate- nApi tadobhyatAvacchedakarUpavatvaM niruktAbhilApyatvama / ghAdipadaniSThazaktatAnirUpitazakyatAmA avacchedako yo dharmaH tAdRzadharmavattvasya ghaTAdipadApekSayA bhilApyatvasvIkAre tu ghaTasyApi paTapadAbhilApyatvApaneriti / paTapadaniSThazaktatAnirUpitazakyatAvacchedakIbhUtaprameyatvavattvena ghaTasyApi paTApadApekSayA bhilApyatvasvIkAragrasaGgAt / tadeva darzayati- ekasyApi padasya sati tAtparya sarvArdhavAcakatvena = sarvArthaniSThAkyatAnirUpitazaktatAvattvena syAdvAdinaye paTapadasyApi sarvArdhAntargataghaTaniSThavAcyatAnirUpitavAcakatAvattvena prameyatvasya paTApadazakyatAvacchedakatvasiddhayA paTapadAbhilApyatAvacchedakaprameyatvavatvasya = paTapadaniSThAktatAnirUpitazakyatAyA abacchedakIbhUtaprameyatvadharmavatvasya ghaTe satvAt / yo'rthaH yatpadavAcyaH tasmin tatpadayAcyatA tatpadavAcyatAbacchedakazca sta iti sarvArthAnA pratyekapadavAcyatyanaye ghaTasya paTapadavAcyatvena sardhisAdhAraNasya anabhilAgyapada kI viSayatA to anabhilApya bhAvoM meM rahane se unheM bhI abhilApya mAnane kI Apani aayegii| arthAt aticyApti dopa AyegA / yadi abhilApyatva ko padajanyabodhaviSayatAsvarUpa bhI mAnA jAya, jaise ghaTapada se janya ghaTatvaprakAraka zAbdabotha kI viSayatA ghaTapadArtha meM rahatI hai vahI ghaTapadArthaniSTha abhilApyatva hai, to yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki jo ghaTa utpanna ho kara TUTa gayA hai aura usake uddeza se kisIna paTapada kA prayoga nahIM kiyA hai, usameM to padajanya bodha kI viSayatA hI nahIM rahatI hai, phira bhI usa ghaTa ko abhilApya hI kahA jAtA hai, na ki anabhilApya / isalie padajanya bodha se nirUpita viSayatA ko abhilApyatva mAnane para tAdAvipayatAzUnya ghaTa meM abhilApyatva ke abhAva kA prasaMga AyegA arthAta avyApti dopa AyegA / yadi yaha kahA jAya ki > 'abhilApyatva padabodhyatAvacchedakadharmavatvAtmaka hai| jisa ghaTa ke uddeza se ghaTapada kA prayoga nahIM kiyA gayA hai usameM bhale hI ghaTapadajanyabodhanirUpita viSayatA na rahe, magara baTapadayodhyatAvacchedaka ghaTatva dharma | to usameM rahatA hI hai| ataH usameM avyApti kI yA abhilApyatvAbhAva kI aniSTa Apatti nahIM hai' - to yaha bhI nAmunAsiba hai, kyoMki syAdvAdiyoM ne pratyeka pada ko sarva adhaM kA vAcaka mAnA hai| isalie ghaTapadArtha meM paTapada kI apekSA bhI abhilApyatva
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 'sarve zabdAH savArthavAcakAH sati tAtparye' ityatra mImAMsA * atha paTapadAditaH prameyatvenA'bodhAnna tadavacchinne zaktiH, pasthitizAbdabodhAnAM samAnaprakArakatvenaiva kAryakAraNabhAvAditi cet ? kiM tAvatA, tathApi zaktijJAna padArthoMghaTatvAdeH paTapadabodhyatAvacchedakatvasya nirapAyatvAt / OM jayalatA = | prameyatvasya padapadavAcyatAvacchedakatvasiddhayA ghaTasya tAdRzadharmavattvAtpaTapadApekSayA abhilApyatvaprasaGga iti bhAvaH / paraH zaGkate - atheti / 'cedityanenA'syAnvayaH / paTapadAditaH ghaTasya prameyatvena rUpeNa abodhAt virahAt na tadavacchinne zAbdabodhaprameyatvAvacchinne yAvatprameya iti zaktiH / tatra hetumAha zaktijJAnetyAdi / yadi viSayatAsambandhena zAbdabodhaM prati viSayatAsambandhena padArthopasthitizaktigrahayo : kAraNatvaM viSayatAsambandhena padArthopasthitiM prati ca |viSayatAsambandhena saGketagrahasya kAraNatvamityevaM kArya kAraNabhAvA'GgIkAre'pUrvavyaktibhAnaM zaktigraha-padArthopasthitporapekSitaM bhavet / na caivamasti tathA satyavacchedaka niyamanAya tattaddharmAvacchinnaviSayatvasyaiva kAryatAvacchedakatayA kAraNatAvacchedakatayA | cA'bhyupagamaprasaktau mahAgauravAt / tatazca prakAratAsambandhena zAbdabodhaM prati prakAratAsambandhena saGketagraha-padArthopasthityoH prakAratayA padArthopasthitiM prati ca prakAratAsaMsargeNa zaktigrahasya kAraNatvamityevA'bhyupagantavyam / itthaJca zaktigrahapadArthoMpasthitizAbdabodhAnAM samAnaprakArakatvena kAryakAraNabhAvasiddhI pratyekapadasya sarvArthavAcakatvanaye ghaTasya paTapadavAcyatve'pi prameyatvasya na padapadazakyatAvakedakatvaM paTapadena Tasya prameyatvarUpeA'bodhAt / yadi ca prameyatvarUpeNa papadAd ghaTAnaM syAt | tadA prakAratAsambandhena tAdRzazAbdabodhasya prameyatvavRttitvasiddhI phalabalAt prakAratAsambandhena paTapadazaktigrahasya prameyatvavRttitvasiddhyA prameyatvasya paTapadaniSThazaktinirUpitaviSayatAvacchedakatvaM sidhyet / na caivamasti / ato na prameyatvasya paTapadazakyatAvacchedakatvam / ata eva paTapadazakyatAvacchedakadharmavattvamapi ghaMTe nAstIti na ghaTasya paTapadApekSayA'bhilApyatvaprasaGgaH / tatazca niruktAvacchedakadharmavattvamapi ghaMTe nAstIti na ghaTasya paTapadApekSayA'bhilApyatvaprasaGgaH / tatazca niruktAbhilApyatvaM padazakyatAvacchedakadharmavattvasvarUpameveti athAzayaH / nanuvAdI tannirAkurute kiM tAvatA ? iti / prameyatvasya paTapadazakyatAnavacchedakatvena kiM nazchinnam ? ityarthaH / tathApi zaktigraha - padArthopasthiti zAbdabodhAnAM samAnaprakAratAsaMsargeNa kAryakAraNabhAvasyA'GgIkAre'pi paTapadena ghaTAdeH ghaTatvAdirUpeNa bhAnAt ghaTatvAdeH paTapadavIdhyatAvacchedakatvasya = paTapadaniSThazaktatAnirUpita zakyatAyA avacchedakatvasya nirapAyatvAt = abAdhAt / pratyekapadasya sarvArthavAcakatvanaye yadi ghaTatvAdikaM paTapadazakyatAvacchedakaM na syAt tarhi paTapadAt ghaTatvAdirUpeNa zrAdimAnaM na syAt, prakAratAsambandhena zAbdabodhaM prati prakAratAsambandhena saGketagraha-padArthopasthityorhatutvAt / tAdRzazAbdabodhasya prakAratAsaMsargeNa ghaTavAdivRttitvA'nyathAnupapattyA tatkAraNIbhUta zaktigrahasya prakAratAsambandhena ghaTatvAdivRttitvasiddhau ghaTatvAdeH paTapadazakyatAvacchedakatvaM sidhyati / ghaTAdeH tAdRzaghaTatvAdidharmavattvena paTapadApekSayA'bhilApyatva = - - mAnane kA prasaMga hogA, kyoMki paTapadavAcyatAvacchedaka prameyatva dharma rahatA hai| paTapada sarva artha kA vAcaka hone se sara artha meM rahane vAle prameyatva dharma ko paTapadavAcyatAvacchedaka mAnanA hI hogA / atha iti / yahA~ yaha kahA jAya ki "paTapada kA vAcyatAvacchedaka prameyatva dharma nahIM ho sakatA hai, kyoMki paTapada se bhI ghaTa kA prameyatvarUpa se bhAna nahIM hotA hai / ataeva prameyatvAvacchitra meM paTapada kI zakti kI kalpanA nahIM kI jA sakatI, kyoMki padazaktijJAna ke kArya padArthaupasthiti aura usake kArya zAbdabodha meM prakAra samAna = eka hI hotA hai / arthAt samAnaprakAraka zaktijJAna hI samAnaprakAraka padArthoMpasthiti kA kAraNa hotA hai tathA samAnaprakAraka padArthaupasthiti hI samAnaprakAraka zAbdabodha kA kAraNa banatI hai / isalie jaba prameyatvAvacchinna meM paTapaTa kI zakti hI nahIM hai arthAt prameyatva paTapadazakyatAvacchedaka hI nahIM hai taba 'paTapadabodhyatAvacchedakIbhUta prameyatva dharma ghaTa artha meM rahatA hai' yaha kaise kahA jA sakatA hai ? ataH padabodhyatAvacchedakadharmavattva ko abhilApyatva mAnA jA sakatA hai" --- kiM tA iti / to yaha bhI ThIka nahIM hai| paTapada se ghaTa kA prameyatvarUpa se bodha nahIM hone se prameyatva paTapadabodhyatAvacchedaka na ho to kyA huA ? pratyeka pada saba artha ke vAcaka haiN| isa mata ke anusAra ghaTa artha kA paTapada se ghaTatvarUpa se to bodha ho sakatA hI hai / isakI vajaha paTapadavAcyatAvacchedaka ghaTatva dharma ho sakatA hai / paTapadavAcyatAvacchedakatAviziSTa ghaTatva dharma ghaTa meM dAne se ghaTa artha meM paTapada kI apekSA abhilApyatva kA prasaMga aparihArya hI hogA / 516
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 517 madhyamasyAdvAdarahasyaM khaNDaH 2 kA 7 anabhilApyatve vikalpaJcakAsahatvAzaGkA nApi gRhItatattadarthanirUpitasa ke takapadadbodhyatAvacchedakarUpavattvaM tat, paTapadasyApi ghaMTe saGketagrahasambhavAt doSAnativRteH / nApi gRhItatattadarthanirUpita - niyantrita - saGketakapadabodhyatAvacchedakarUpavatvaM, ghaMTe hi ghaTapadasyaiva saGketaH kozAdinA niyamyate na tu paTa* gayalatA prasaGgasya durvAratvamiti nanuvAdino'bhiprAyaH / nanu 'sarve zabdAH sarvArthavAcakAH sati tAtparye' iti nayAnurodhAt ghaTatvAdeH paTapadazakyatAvacchedakatvaM kAmamabhimatam / paraM ghaTAdau vaTAdipadasaGaketa eva gRhyate na tu paTapadaniSThasaGketo'pi 'nirUpakatAsambandhena ghaTAdI ghaTAdipadasaGketa eva vartate na tu paTapadasaGketo'pItyevAnubhavAt / tatazca niruktAnabhilApyapadArthavyAvRttamabhilApyatvaM na tattatpadazakyatAvacchedakarUpatvarUpaM kintu gRhItatattadarthanirUpitasaGketakapadazakyatAvacchedakarUpavattvasvarUpamiti caturthI vikalpa eva naH zaraNamastvityuktau nanuvAdI tamapahastayituM tvarate nApi gRhItatattadardhanirUpitasaGketakapadavIdhyatAvacchedakarUpavattvaM tat vivakSitAbhilApyatvam / gRhItaH = jJAtaH tattadarthaiH nirUpitaH saGketaH yasmin pade tasya zakyatAvacchedakadharmavattvaM vivakSitAbhilApyatvam / tattadarthAnAM vivakSitasaGketanirUpakatvena yadA tattadarthanirUpitaH saGketa: pade jJAyate tadA tAdRzaM padaM gRhItatanadarthanirUpitasaGketakaM bhavati / tAdRzapadazakyatAvacchedakadharmavattvamabhilApyatvamiti caturthavikalpatAtparyam / tadayuktatvaM nanuvAdI darzayati - paTapadasyApi kimuta ghaTapadasyetyapizabdArthaH ghaTe saGketagrahasambhavAditi / 'sarve zabdAH sarvArthavAcakA' iti nayAbhijJapuruSasya ghaTapadavat paTapadamapi ghaTavAcakamiti jJAne sati paTapadaniSThasaGketasya ghaTanirUpitatvajJAnAt ghaTasya gRhItaghaTalakSaNArdhanirUpitasaGketa kapaTapadanirUpitazakyatAvacchedakavaTatvavacena taddopAnativRtteH paTapadApekSayA'bhilApyatvaprasaGgasya durvAravAna caturthI vikalpo'rhatIti nanuvAdino'bhiprAyaH / - nanu padapadaniSThasaGketasya ghaTArthanirUpitatve'pi na kozAdiniyantritatvamiti tAdRzasaGkte niyantritatvavizeSaNadAnAdevA'tiprasaGga iti paJcamavikalpasyaiva kakSIkAro'stvityAzaGkAM nirAkartumupadarzayati nApIti / asya vAcyamityanenA'nvayaH / gRhIteti / gRhIta: = jJAtaH tattadardhanirUpitaH kozAdinA niyantritazca saGketo yasmin pade tadbodhyatAvacchedakarUpavattvaM = tanniSThavAcakatAnirUpitavAcyatAyA avacchedakarUpavattvaM vivakSitAbhilApyatvam / tattadarzanarUpitatvena jJAtasya saGketasya niyantritatvena vizeSaNIyatve kathaM ghaTasya paTapadApekSayA'bhilApyatvadoSapracyutiH ? ityAzaGkAyAmAha ghaTe hi ghaTapadasyaiva saGketaH kozAdinA niyamyate na tu paTapadasyeti na prAguktadoSa: = ghaTasya padapadApekSayA'bhilApyatvaprasaGgaH, paTapadaniSThasya = = - yahA~ yaha kahA jAya ki "sarva pada ko sarva artha ke vAcaka mAnane vAle vidvAnoM ke matAnusAra paTapadavAcyatAvacchedaka dharma bhale ghaTattva ho, magara abhilApyatva ko tat tat ardha se nirUpita saMketa kA jisameM grahaNa ( = jJAna ) kiyA gayA haiaise pada kI bodhyatA ke avacchedaka dharmavattvasvarUpa mAnane meM koI doSa nahIM hai, kyoMki ghaTa artha meM paTapadavAcyatAvacchedakIbhUta ghaTatva dharma hone para bhI ghaTa ardha meM paTa pada kA saMketa gRhIta nahIM hone se ghaTa artha meM gRhIta saMketavAle paTa pada kI vAcyatA kA avacchedaka dharma ghaTa meM nahIM hai / isa taraha vizeSaNAbhAvaprayukta viziSTAbhAva ghaTa meM hone se ghaTa ko paTapada kI apekSA abhilApya abhilApyatvadharmAlA mAnane kA aniSTa prasaMga nahIM hai" - paTapada iti / to yaha bhI anucita hai, kyoMki sarva pada sarva artha ke vAcaka hone kI vajaha puruSavizeSa ko ghaTa artha meM bhI paTapada ke saMketa kA jJAna mumakina hone se ghaTa artha meM jJAta saMketa vAle paTapada kI bAcyatA kA avacchedaka ghaTatva dharma ghaTa artha meM abAdhita hone se ghaTa ko paTapada kI apekSA abhilApya = abhilApyatvadharmazAlI mAnane kI Apatti jyoM kI tyoM banI rahatI hai / yahA~ vizeSaNAbhAvaprayukta viziSTAbhAva nahIM batAyA jA sakatA, kyoMki paTa artha meM jJAta saMketavasvarUpa vizeSaNa paTapada meM abAdhita hai / = yahA~ yaha kahA jAya ki "saba pada sarva artha ke vAcaka haiM, isa mata ke anusAra bhale hI purupavizeSa ko ghaTa artha meM paTapada ke saMketa kA jJAna ho, magara vaha saMketa yAdRcchika apanI icchA se kalpita hai, na ki koza, vyAkaraNa Adi se niyantrita / isalie tat tat artha se nirUpita kozAdi se niyantrita evaM jJAta saMketa vAle pada kI vAcyatA ke avacchedakI bhUta dharmavattva ko abhilApyatva mAnA jA sakatA hai / ghaTa artha meM paTapada kA saMketa kozAdi se aniyantrita hone kI vajaha
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ ....- -::..:-- -- * abhilApyAnAmapi zrutA'nibaddhatvAvedanam * padasyeti na prAguktadoSa iti vAcyA, zrutA'nibandeSu prajJApanIyeSu tAdRzapadasaketamahA'sambhavAt / na ca teSAmevA'sindiH, 'panavaNijjANaM puNa aNaMtabhAgo suanibando' (bR.ka.bhA.mA. | e64/vi.A.bhA.gA. 989)tivacanaprAmANyAt / === * jayalatA * saGketasya ghaTanirUpitatve'pi kozAdyaniyantritvAt / tatazca vizeSaNAbhAvaprayuktasya viziSTAbhAvasyA'nyAhatatvAna ghaTasya paTapadApekSayA'bhilApyatvaprasaGgaH / 'kozAdine' tyatrA''dipadena vyAkaraNopamAnAdigrahaNam / taduktam - zaktigraho vyAkaraNopamAnaM, kozAptavAkyAd vyavahAratazca / vAkyasya zeSAdvivRtterbadanti, sAnnidhyataH siddhipadasya vRddhAH || ( ) pradarzitapaJcamavikalpanirAkaraNe hetumAha - zrutA'nibaddheSu = zrute sUtraracanayA'grathiteSu prajJApanIyeSu = abhilApyeSu bhAveSu tAdRzapadasaGketagrahA'sambhavAt = kozAdiniyantritasya padaniSThasaGketasya jJAnA'sambhavAt, na hi zrutA'nibaddheSu prajJApanIyabhAveSu kozAdiniyantritasaGketaH sambhavati / tatazca teSu jJAtatattadarthanirUpita-kozAdiniyantritasaGketakapadanirUpitazakyatAyA avacchedakadharmavattvasyAibhAvenA'nyAptiprasaGaga iti bhAvaH / nanu prajJApanIyAzcet zrute'nibaddhAH na syuH, teSAM vaktuM zakyatvAt / zrutA'nibaddhAzcet prajJApanIyA na syuH, zrutAsnibaddhatvAt te'nabhilAgyA eva bhaveyuH / tatazca prajJApanIyAH zrutA'nibaddhA iti vacanaM 'pitA meM bAlabrahmacArI ti vacanamiva vyAhatamityAzaGkAM nirAkartumupakramate - na ceti / teSAM zrutA'nibaddhAnAM satAM prajJApanIyAnAM bhAvAnAM eva asiddhiH = pramANAgocaratvamiti / nanubAdI tatsiddhayarthamAgamapramANaM darzayati - pannavaNijjANaM ti / -> 'prajJApanIyapadArthAnAM punaranantabhAga eva caturdazapUrvalakSaNe zrute nibadbhaH = bhagavadbhirgaNadharaiH sAkSAdgrathita' - (vi.A.bhA.gA.141 ma.he.TIkA) iti zrImaladhArihemacandrasUrivyAkhyA / bRhatkalpabhASyavRttikRvacanaM tu - 'teSAmapi prajJApanIyAnAM bhAvAnAmanantatama eva bhAgaH zrute dvAdazAGgalakSaNe sUtraracanayA nibadbhaH' <<- (bR.ka.bhA. pR.304) ityevam / zrutanibaddhaprajJApanIyabhAvApekSayA zrutA'nibaddhaprajJApanIyabhAvAnAmanantaguNAdhikyasiddhau teSAM kozAdiniyantritasaGketA'viSayatvasiddhyA tatra gRhItatattadarthanirUpita-niyantrita - saGketakapadazakyatAvacchedakadharmaviraheNA'nyAptiriti na pazcamo'pi vikalpaH sthemAnamAdhatte / itthaM bikalpapazcatayIsaMtApitor3abhilApyatvapadArtho viSayapazcatayIsantrAsito jIva iva truData eveti nanuvAdyabhiprAyaH / % 3D353555535 uparyukta dharma ghaTa meM nahIM hai / ataeva ghaTa meM paTapada kI apekSA abhilApyatva = vAcyatva kI Apatti nahIM dI jA sakatI, kyoMki ghaTa artha meM koza Adi ke dvArA ghaTapada kA hI saMketa niyantrita hotA hai, na ki paTapada kA bhI" - zrutA. iti / to yaha kathana bhI asaMgata hai, kyoMki phira bhI avyApti doSa kA parihAra nahIM ho sakatA hai| dekhiye, prajJApanIya - abhilApya bhAva bhI jaina siddhAnta ke anusAra dvividha hote haiM, zrutanibaddha aura zrutaanibaddha / zruta = Agama meM aniruddha = agrathita abhilApya = prajJApanIya bhAvoM meM koza Adi se niyantrita saMketa kA grahaNa hI nAmumakina hone se kozAdi se niyantrita arthavizeSanirUpita jJAta saMketa rAle pada kI vAcyatA kA avacchedaka dharma bhI unameM raha sakatA nahIM hai| ata: prajJApanIya zrutA'nibaddha bhAvo meM uparyukta abhilApyatva nahIM rahane se anyApti doSa AyegA / yahA~ yaha to nahIM kahA jA sakatA ki - "jo bhAva prajJApanIya = abhilApya hone para bhI zruta meM ullekhita na ho sake yaha bAta asaMbhava hone se zrunA'nibaddha prajJApanIya bhAva asiddha hai, taba unameM abhilApyatva kI anyApti kA udbhAvana kaise kiyA jA sakatA hai ?" -- kyoMki zruta meM aniraddha prajJApanIya bhAvoM kA pratipAdana Agama meM hI kiyA gayA hai / yaha rahA bRhatkalpavRtti kA vacana - 'panavaNijjANaM puNa aNaMtabhAgo suaniddho'| isakA artha hai - prajJApanIya bhAva kA anaMtavA bhAga zruta meM nivajU = darzita hai| isase ardhataH phalita hotA hai ki zrutanibaddha prajJApanIya bhAva kI bhA~ti zrutaanivaddha prajJApanIya bhAva bhI hote haiM, jo zruta-nibaddha prajJApanIya bhAva se anantaguNa hote haiN| zruta = Agama meM bhI jina prajJApanIya bhAvoM kA ullekha nahIM kiyA gayA hai yA kiyA nahIM jA sakatA hai, unameM koza Adi se niyantrita saMketa kI viSayatA hI kaise ho sakatI hai ? aura vaha nAmumakina hone para tAdRzapadavAcyatAvacchedaka dharma bhI unameM kaise saMbhavita ho sake ? ataH zrutA'nibaddha prajJApanIya bhAvoM meM upadarzita abhilApyatva ke lakSaNa kI avyApti jyoM kI tyoM banI rhegii| isa taraha abhilApyatva dharma kA samyak nirvacana = vyAkhyAna nahIM kiyA jA sakatA hai, taba eka dharmI meM abhilApyatva aura anamilApyatva ke avirodha kA nirUpaNa % 3DDDDDDDD
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- - 515 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 - kA, * abhilApyatvanirvacanam * na vAhate - tattadarthasvarUpapariNAmapariNatapadabodhyatAvacchedakarUpavatvaM tata, zrutajJA- | nena tanizritamatijJAnena vA tattadrUpeNa tatadarthAn pratipAdayatpadaM hi tattadarthapariNAmabhAga bhavati, anyathA pravRtyAdipratiniyamAnupapatteH / etela 'vikalpayonayaH zabdAH, vikalA: zabdayodayaH / apaharaNa teSAM, nArtha = - =-=- jayalatA * = = = == prakaraNakAraH samAdhAnagranthamAviSkaroti - atra vadantIti / syAdvAdina iti zeSaH / tattadartheti / tattadarthasvarUpo ya: pariNAmavizeSaH tena pariNataM = kathaJcidardhatAdAtmyApatraM yatpadaM taniSThazaktatAnirUpitazakyatAyA avachedakIbhUtadharmavattvaM tat = anabhilApyabhAvavyAvRttamabhilAgyatvam / tadeva samarthayati zrutajJAneneti / zrutA nibaddhAnAM prajJApanIyabhAvAnAM saGgrahArdhamAha tanizritamattijJAnena = zrutajJAnanizritamatijJAnena vA tattadrUpeNa = tattadvivakSitadharmaNa tattadarthAn = jijJApayiSitAn arthavizeSAn pratipAdayat padaM hi tattadarthapariNAmabhAga = vivakSitArthapariNAmavizeSazAli bhavati / zrutajJAna-zrutanizritamati jJAnAnyatarakaraNaka-vivakSitadharmaprakAraka-vivakSitArthavizeSyakazAbdabodhaM janayatpadaM kathaJcidarthatAdAtmyazAli bhavatItyarthaH / vipakSe || daNDamAha - anyatheti / niruktazAbdabodhajanakAzabde kathanirdhatAdAtmyA'nabhyupagama ityarthaH / pravRttyAdipratiniyamAnupapatteH = "ghaTamAnaya' itigakyena ghaTasyaivAnayanaM na tu paTAderiti niyamA'ghaTanAt / ayaM bhAvaH 'ghadapadaM kambugrIvAdimati zaktamiti saGketagrahAtmakazrutajJAnavAn puruSa: 'ghaTamAnaye' tivAkya zravaNAt ghaTameganayati na tu paTAdikamiti pravRttiniyamopalambhena jJAyate | yat ghaTpadazravaNAt tasya ghaTajJAnameva jAtaM na tu paTAdigocaraM jJAnam / paraM ghaTApadaM kathaM ghaTameva bodhayati na tu paTAdikamapi ? iti mImAMsAyAM satyAM idameva pratibhAti yaduta ghaTapadaM kathaJciddhaTArthatAdAtmyazAli na tu paTAdyarthatadAtmatApatram / na ca padazaktyA evaM taniyamopapattiriti vAcyam, tasya atiriktatve gauravagat / na ca tasyAH zabdasvarUpatvameveti vaktavyam, tathApi zabdArdhayoH sarvathA bhede ghaTapadena ghaTArthasyaiva bhAnaM na tu paTAderityasyAunupapattitAdayasthyAt / tatazca tattadarthapariNativizeSApekSayA zabdArthayostAdAtmyamakAmenApi svIkartavyameva / tatazca ghaTArthapariNativizeSapariNataghaTapadazakyatAvacchedakIbhUtaghaTatvasya | ghaTa evaM sattvAt, tasyaiva ghaTapadApekSayA'bhilApyatvam / phTArthapariNativizeSapariNatapaTapadavAcyatAvacchedakapaTattvadharmazUnyatvAtpadapadApekSayA ghaTasyA'nabhilASyatvameva / etena vyatikarAdidoSavRndamapyapAstam / zabdA'grAmANyavAdibauddhamataM nirAkartumupakramate - eteneti / zabdArthayoH kathaJcittAdAtmyeneti / asya nirastamityanenAncayaH | vikalpayonayaH = kalpanAjanakAH zabdAH, | vikalpAH = kaMlpanA: zabdayonayaH = zabdanimittA: vaktumanasi yo vikalpaH ghaTAdyAkAro jAyate tena sa ghaTAdizabdaM .: - - - kanA to bahuta dUra kI bAta hai / __ uttarapakSa :- atra vada, iti / abhilApyatva bhale hI uparyukta svarUpa na ho, magara phira bhI koI doSa nahIM hai, kyoMki tat Ana arthasvarUpa pariNAma meM pariNata pada kI bodhyatA ke avacchedaka dharmavattva ko hI hama abhilApyatva kahate haiN| jaise ghaTa paTa kA prayoga kiyA jAya, tara yaTapada ghaTapadArtha ke pariNAma se pariNata hotA hai / ataeva logoM ko ghaTapada se ghaTa artha kA bhAna hotA hai, na ki padAdi artha kA / zrutajJAna yA zrutanizrita matijJAna ke sahakAra se vAnda tat tat dharma se tat tat ardhavizepa kA pratipAdana karatA huA zabda tat tat arthavizeSa ke pariNAma ko dhAraNa karatA hai| yadi ghaTazanda ko ghaTa artha ke pariNAma meM pariNata na mAnA jAya taba to paTazanda ko suna kara ghaTa meM hI pravRni hotI hai, na ki paTa, maTha Adi meM . yaha niyata pravRtti anupapatra bana jAyegI / 'ghaTamAnaya' = 'tuma ghaTale. Ao' isa vAkya ko suna kara koI paTa Adi ko lAne kI pravRtti nahIM karatA hai| isIse phalita hotA hai ki ghaTapratipAdaka ghaTazabda ghaTa artha ke pariNAma se pariNata hotA hai, na ki paTAdi artha ke pariNAma se / tAdRza pada kI vAcyatA kA avacchedaka dharma ghaTala hai aura vaha paTamAtra meM, cAhe usameM ghaTapada kA kisIne prayoga kiyA ho yA na kiyA ho, rahane se sabhI ghaTa meM ghaTapada kI apekSA abhilApyatva abAdhita hai / ataH avyApti kA avakAza nahIM hai| V zabda aura artha meM kathaMcit bhedA'meda - syAdAdI / etena. iti / bauddha manISiyoM kA yaha mata hai ki => 'kalpanA se vAda utpanna hote haiM aura kalpanAeM bhI zabda se utpanna hotI haiN| matalaba ki sAmane ghaTa na hone para bhI vaktA ko ghaTazabda kA uccAraNa karane kI icchA hone kI vajaha % 3 D %3 . -- -
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ * saMtAnusAreNa zabdArghatAdAtmyapariNAmaH * zabdAH spRzantyapi' / / ( ) iti nirastam, kazcittAdAtmyenaiva zabdenArthapratipAdanAt / taduktaM paramarSibhiH "khuraaggeimoaguccAraNami, jamhA u vayaNasavaNANaM / Navi cheo Navi dAho Na pUraNaM teNa bhiNNaM tu // jamhA ya moaguccAraNammi, tattheta paccao hoi / Na ya hoi sa aNNattho, teNa abhiNNaM tadatthAo // (bRhatkalpabhASya)ti / na caivamekaramAdapi * yaal * | prayukte / nirvikalpamanasa: zabdA'prayoktRtvamevetyanvayavyatirekAbhyAM vikalpasya zabdakAraNatvaM siddham / vaktRvikalpajanyaghaTAdizabdazravaNena zrotuH ghaTAyAkAro vikalpo jAyate tadazravaNe tu netyanvayavyatirekAbhyAM zabdasya vikalpakAraNatvaM siddhamiti kAryakAraNatA = kAryakAraNabhAvaH teSAM = vikalpazabdAnAmeva parasparaM, nArtha zabdAH spRzantyapi = nA'rthapariNatibhAjaH zabdAH bhavantItyarthaH, kalpanAyA vitathatvAt / visaMvAdizabdopalambhAdapi na tasyA'rthatAdAtmyamiti bauddhAbhiprAya: / tadayuktatvameva prakaraNakRdupadarzayati - kathaJcittAdAtmyena = kathaJcit ardhasya tAdAtmyaM yasmin sa tathA tena eva zabdena arthapratipAdanAt = kathaJcitsvA'bhinnArthaviSayakazrotRbodhajananAt / anyathA padArthopasthitizAbdabodhapravRttipratiniyamAnupapatteH / zabdArthayorna sarvathA bhado'bhedo vA kintu kathaJcidbhedAbheda evetyatra saMvAdamAha - taduktaM paramarSibhiriti / khureti / yadi ca zabdArthayoH sarvathA'bheda: syAt tarhi kSurazabdasyoccAraNena vadanasya tacchbaNena karNasya ca chedaH syAtAm, evamagnizabdasyoccAreNa vadanasya taJchravaNena zravaNasya ca dAha: prasajyetAm tathA modakapadoktyA vadanasya tacchravaNena zrotrasya ca pUraNaM bhavetAm / na caivamiti zabdArdhayorbhedaH na tu sarvathA bhedaH / tarhi tayoH sarvadhA bheda evA'stvityAzaGkAyAmAha - jamhA ya ityAdi / yadi zabdArthayoH sarvadhA bheda eba syAt tarhi modakazabdoccAraNe modaka iba vaTAdAvapi viSayatAsambandhena bodha upajAyata / na ca bhavati sa = modakazabdajanyazAbdabodhaH anyArthaH = ghaTAdigocara: tena kAraNena modakapadaM abhinaM = kathaJcidabhinnaM tadarthAt = !! svArthataH / ataH zabdArthayoH bhedAnuviddhAbheda eveti zlokadvayArthaH sakSepataH / / na ceti / vAcyamityanenA'syA'nvayaH / evaM = zabdArthayoH kathaJcittAdAtmyA'GgIkAre ekasmAdapi padAt = paTAdi vaha ghaTa zanda ko bolatA hai aura zrotA ko vaktRkalpanAjanya ghaTa zabda se ghaTAkAragAlI kalpanA utpanna hotI hai / isa taraha kalpanA aura zanda ke bIca hI kArya-kAraNabhAva hai, magara zabda kA vAstava meM artha ke sAtha koI saMbaMdha nahIM hotA hai| gabda tanika bhI vAstavika artha kA sparza nahIM karatA hai, kevala kAlpanika artha se hI usakA sambandha hai' - magara abhI hama syAdvAdiyoM ne jo batAyA ki 'zabda arthapariNAma se pariNata ho kara hI artha kA pratipAdana karatA hai| isase hI yaha bIddhamata nirasta ho jAtA hai| vAstava meM zabda artha ke pariNAma se kathaMcit pariNata ho kara yAnI kathaMcit artha se abhitra ho kara hI ardha kA bhAna karAtA hai, anyathA ghaTapada se tAjamahala kA bhI bodha hone lagegA / magara aisA nahIM hotA hai| isalie zabda ko artha se kathaMcit abhinna mAnanA Avazyaka hai, bhale vaha sarvathA artha se abhitra na ho / pUrvAcAryoM ne bhI kahA hai ki -> zabda sarvathA ardha se abhinna ho to talavArazanda kA uccAraNa karane para jilA kA cheda ho jAyegA, 'Aga' aisA bolane para hI jIbha jala jAyegI aura 'laDa rolane para hI mu~ha lA se bhara jAyegA, kyoMki zabda aura ardha meM sarvathA abheda pakSa kA abhI vicAra cala rahA hai| lakSmI zabda ko bolane para bhI lakSmI kI varSA nahIM hotI hai| isalie zabda aura artha meM kathaMcit bheda hai, yaha siddha hotA hai / magara zabda aura artha meM sarvathA bheda bhI nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki laDU zabda kA uccAraNa karane para laDU kA hI bhAna hotA hai, na ki dillI kA / vivakSita zabda se arthavizeSa kA hI bhAna hotA hai . isIse siddha hotA hai ki zanda aura artha meM kathaMcit abheda bhI hotA hai| isalie zabda aura artha meM na to sarvathA bheda hai aura na to sarvathA abheda, kintu kathaMcit bhedAbheda hai - yaha siddha hotA hai| * kathaMcit arthapariNata zabda saMketajJAnasahakAra se ghoSajanaka hai - syAdAdI na ce. iti / yahA~ yaha zaMkA ho sakatI hai ki -> 'sarva zabda sabhI ardha ke vAcaka = pratipAdaka hone para to eka pada se hI sarva artha meM pravRtti hone kI Apatti AyegI, kyoMki eka hI pada kA sabhI artha ke sAtha tAdAtmya mAnate 1. kSurAgnimAMdakocAraNe pasmAttu badanazravaNAnAM / nApi chedo nApi dAho na pUraNaM tana bhinnaM tu / / pasmAna mAdako dhAraNa tatraba pratyayA bhavati / na na bhavati sa anyAdhaH tanA'bhitraM tadarthAn / /
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 521 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 - kA.7 * abhilApyale mImAMsA * padAt sarvatra pravRtti: syAta, sarvavAcakasya sarvatAdAtmyAditi vAcyama yatraiva hi yatpadasya saGketo gRhyate tatraiva tattAdAtmyApariNatiriti niyamAt / na ca tattatsahaketagrahasya tattadardhabodhaM pratyeva hetutA'stu kiM tatAdAtmyapariNatihetutAkalpaneneti vAvyam, zabdAnanuvindasyA'rthasyA'bhAnAdityatyA vistaraH / == =* jayalatA * = padAt sarvatra ghaTAdI pravRttiH syAt 'sarve zabdAH sarvArthavAcakA' iti naye sarvavAcakasya = sarvArthapratipAdakasya paTAdipadasya sarvatAdAtmyAt = syAtsarvArthAbhinnatvAt / pravRttizcopalakSaNaM zAbdabodhotpatteH / tatazca pratiniyattazabdAt pratiniyatArthopasthiti - zAbdabodhapravRttiprabhRtayo vizIrceran / ataH tayorbheda evaM yukta iti zaGkAdAyaH / tatsamAdhAnamAha - yatraiva hi arthe yatpadasya saGketto gRhyate = jJAyate tatraiva arthe tattAdAtmyapariNatiH = tatpadatAdAtmyapariNAma iti niyamAt syAdvAdibhiH / paTapadasya paTa evaM zaktigrahAt paTArthena saha tAdAtmyaM na ghaTAdyarthena sAkamiti na paTapadAt sarvatra zAbdabodhAdiprasaGgaH / yadi 'sarve sandAH sarvArthavAcakA' iti nayAnurodhAt paTapadasya ghaTe saGketo gRhyate tadA ghaTArthena saha paTapadasya kathazcittAdAtmyapariNAmAd ghaTagocarazAbdabodhAdikamabhimatameva / na caivaM caitreNa paTapadasya ghaTe saGketagrahe maitrasya paTapadAd ghaTe pravRttyAdiprasaGgaH, paTapadasya baTArthatAdAtmyapariNatyaDgIkArAditi vAcyam. tatra saGaketA graheNa sAmagrIvirahAdeva paTapadena maitrasya ghaTagocarazAndabodhAderanApAdyatvAt / na ceti / zanyamityanenA'nvIyate / tattatsaGketagrahasya = vivakSitazabdasya vivakSitArthe saGketagrahasya eka tattadarthabodha = bikSitArthagocarazAbdabodhaM prati, ekkAro bhinnakramaH sa ca yojita eva, hetutA'stu avazyaklRptatvAt, kiM tattAdAtmyapariNatihetutAkalpanena = zabdArthatAdAtmyapariNAmasya kAraNatvakalpanayA sRtam, anyathAsiddhatvAt / samAdhatte - zabdAnanuviddhasya = zabdavinirmuktasya arthasya zAndabodhe abhAnAt 1 prayogastvevam - sarve bhAvA: zabdamayA; tadAkArAnusyUtatvAt / ye yadAkArAnusyUtAste tanmayAH yathA ghaTazarAbodaJcanAdayo mRdakArAnusyUtA mRNmayAH / na caivamapi zabdArthatAdAtmyamasidbhamiti vAcyam, zabdAnna kazcidvyatiricyate'rthaH tatyatItAdeva pratIyamAnatvAt / yatyatItAveba yAtIyate na tattato vyatiricyate, yathA zabdasya svarUpam / zabdapratItAyeva pratIyate cArthaH / tasmAttathA / taduktaM bhartRhariNA vAkyapadIye -> 'na so'sti pratyayo loke yaH zabdAnugamAdRte / anubaddhamiva jJAnaM sarvaM zabdena bhAsate // vAyUpatA ced vyutkrAmet avabodhasya zAzvatI / na prakAzaH prakAzeta, sA hi pratyavamarzinI / / (vA.pa.kA.1/123-124) na caivaM zabdA. daitamatapravezAsagAtredamabhidhAnaM syAdrAdinAM yuktamiti vAcyam, abhiniviSTanayAbhiprAparakhaNDane'paranayAzrayaNasyApi zAstrArthatvAt / dAntavirodha iti vAcyama. siddhAnte'pi zabdArthayoH kathaJcittAdAtmyasyAbhimatatvAta / idamevAbhipretya vizeSAvazyakabhASye'pi 'jesu anApasu tao na najjae, najjae ya nANasu / kiha tassa te na dhammA vaDassa rUvAidhamma bva' || (vi.A. bhA.zlo. 485) ityuktaM saGgacchate iti dik / upasaMharati - itthazceti / zrutajJAnena tanizritamatijJAnena vA tattadrUpeNa tattadarthAn pratipAdayat sat tattadarthapariNAma haiN| - magara yaha zaMkA isalie nirAdhAra hai ki jisa zabda kA jisa artha meM saMketa gRhIta = jJAta hotA hai usI artha kA tAdAtmya usa zabda meM hotA hai / ghaTapada kA saMketa ghaTa artha meM gRhIta hone se ghaTapada meM kathaMcit ghaTatAdAtmya hotA hai / isalie usase sabhI artha ke bodha kI yA sabhI artha meM pravRtti hone kI Apatti nahIM AyegI / yahA~ yaha zaMkA karanA ki -- tat tat artha ke codha ke prati tat tat meM saMketajJAna ko hI kAraNa mAnanA cAhie, kyoMki saMketajJAna ke binA kisI zabda se arthabodha nahIM hotA hai / magara arthabodha ke prati zabda-artha ke kathaMcit tAdAtmyapariNAma ko hetu mAnanA Avazyaka nahIM hai| zabda-artha meM tAdAtmyapariNAma nahIM hone para bhI zabda se niyata artha kA zAndabodha saMketajJAna ke sahakAra se ho no kyA doSa hai ?' -bhI nirAdhAra hai, kyoMki zabda se ananuviddha = vinimukna artha kA kabhI bhI bhAna nahIM honA hai / ghaTazanda kathaMcit gharAbhitra nahIM hone para ghaTa artha ke jJAna ke sAtha ghaTazabda kA bhI avazya bhAna nahIM honA cAhie, anyathA paTAdi zabda kA bhI bhAna honA cAhie / magara ghaTa artha ke sAtha ghaTazabda kA hI avazya bhAna hotA hai| isake anurodha se artha meM kathaMcit zabdatAdAtmya mAnanA hI cAhie / isa viSaya kA vistAra se pratipAdana anyatra draSTavya hai'. aisA kaha kara zabda aura artha meM kathaMcit tAdAtmya ke viSaya ko prakaraNakAra tilAMjali dete haiM / F kevalI zrutaviSayabhUta artha ke hI pratipAdaka hai
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAtisvikarUpamImAMsA * nAbhilApyatvaM, prAti itthaJcAnabhilApyAnAmanabhilApyatvenA'nabhilApyapadapratipAdyatve'pi svikarUpeNa padA'pratipAdyatvAt / tadarthaM parijatatattatpadaprayoktava ca puruSaH tattadarthapratipAdakatvena vyavahriyate / ata eva na bhagavatAM tattatpadaprayoktRRNAmapi zrutajJAnAviSayIbhUtArtha OM jayalatA pariNataM yatpadaM tadbodhyatAvacchedakarUpavattvasyA'bhilApyatvasiddhau ca anabhilApyAnAM bhAvAnAM anabhilApyatvena rUpeNa anabhilApyapadapratipAdyatve abhilApyapadabodhyatAvacchedakadharmavattve api nAbhilApyatvaM prasaktaM prAtisvikarUpeNa padA'pratipAdyatvAditi / = -- . atredaM vicAryate prAtistrikarUpapadenAJca kimabhimatam ? vizeSadharmasya prAtistrikarUpapadArthatvaM nArhati ghaTatvAdirUpeNa ghaTAdipadavAcyasya ghaTAderanabhilApyatvApatteH, nIlaghaTatvAdyapekSayA ghaTatvAdeH sAmAnyadharmatvAt / na ca ghaTatvAdeH dravyatvApekSayA vizeSadharmatvA vyAhatena doSa iti vaktavyam, tathA satyanabhilApyatvasyApi bhAvatvApekSayA vizeSadharmatvenA'nabhilApyapadAdanabhi lApyatvena pratipAdyAnAmanabhilApyabhAvAnAmabhilApyatvApatteH / kintvanabhilApyatvAtiriktadharmaparaM prAtisvikarUpapadamatra bodhyam / etenAtiprasaGgA'prasaGgAdayo doSA nirastAH / na caivamapi zrutAnibaddheSu prajJApanIyeSu bhAveSvavyApterduritvamiti vAcyam, zrutA'nibaddhatve'pi teSAM zabdena pratipAdayituM zakyatvAt / taduktaM zrImaladhArihemacandrasUribhiH -> 'abhilApyaM vastu sarvamakSareNocyate / atastadabhidhAnazaktirUpAH sarve'pi tasyAbhilAyA: prajJApanIyA: svaparyAMyA ucyante / zeSAstadanabhilApyAH paraparyAyAH ' < (vi.A.bhA.ma.rI.lo. 487 ) iti / yuktaH caitat teSAM zabdA'vAcyatve'nabhilApyatvApatteH / taduktaM bRhatkalpavRttau - - yAvataH padArthAn kevalI bhASate tAvata eva zrutakebalyapi / ye tu zrutajJAnasyA'viSayIbhUtA bhAvA: kevalinA'vagamyante teSAmaprajJApanIyatayA kevalinA'pi vaktumazakyatvAdi' - (bR. ka. bhA. zlo. 963) ti / yattatpadAbhyAM zrutAviSayatvA'prajJApanIyatvayorvyApyavyApakabhAsyaivA'tra darzitatvAt / na ca teSAM zabdaviSayatve'pi kathaM zrutA'nibaddhatvamityAzaGkanIyam, teSAM bahutvAdAyuSo'lpatvAcca teSAM zabdaviSayatve'pi zrutA'nibaddhatvopapatte: / taduktaM vizepAvazyakabhASye 'tIraMti na bottuM je suovaladvA | bahuta bhAvAo | sesoyaladbhabhAvA sAbhavyabahutta o'bhihiyA' / / (vi.A.bhA.gA. 139) iti / zrutAviSayA'tiriktajJAnacatuSkaviSayANAmevA'nabhilApyatvaM tathAsvAbhAvyAdityuttarArddhAbhiprAyaH / zrutA'nibaddhAnAM prajJApanIyabhAvAnAM zabdA'vAcyatve'bhyupagamyamAne tu tattadarthasvarUpa pariNAma pariNatapadabodhyatAvacchedakarUpavattvalakSaNamabhilApyatvaM kathaM teSu sambhavet ? na ca 'sarve sarvArthavAcakA' iti nayAnurodhAt teSAmabhilApyatvA'vyAhatiriti vAcyam, evaM sati ghaTasya paTapadApekSayA'vyabhilApyatvaprasaGgAt / tannivAraNakRte saGkete niyantritatvavidazeSaNasyA''vazyakatvAt / kizca prajJApanIyAnAM sarveSAmeva zrutanibaddhatve caturdazapUrvarANAM parasparaM SaTsthAnapatitatvamapi vizIryeta / taduktaM bRhatkalpavRttI -> 'yadi hi sarva eva prajJApanIyA bhAvAH zrute nibaddhA bhaveyustarhi caturdazapUrviNo'pi parasparaM tulyA eva bhaveyurna SaTsthAnapatitAH' - (bR. ka. bhA. gA. 965 ) iti / na ca zrutakevalinAM sUtrataH parasparaM tulyatvameva, SaTsthAnapatitatvaM tu teSAmekasmAdapi sUtrAdanantAdyarthagocaramatijJAnavizeSApekSayaiveti zrutanibaddhAnAmeva bhAvAnAM prajJApanIyatvamaGgIkAryamityArekaNIyam, teSAM mativizeSANAmapi zrute evA'ntarbhUtatvAt / taduktaM vizeSAvazyakabhASye 'akkharalaMbheNa samA, UNahiyA huMti maivi - sesehiM / te guNa maIvisese suyanANabhaMtare jANa // ' - (vi.A.bhA.gA. 143) / tatazva gRhItatattadarthanirUpita niyantrita 522 itthaM iti / yahA~ taka ke vicAravimarza se yaha phalita huA ki tat tat arthasvarUpapariNAma se pariNata zabda kI vAcyatA ke avacchedaka dharma kA honA hI abhilApyatva hai, jo anabhilApya bhAvoM meM nahIM hone se unameM anabhilApyatva hai / yadyapi anabhilApya zabda se anabhilApya bhAvoM kA bhI pratipAdana hotA hai, phira bhI unameM pradarzita abhilApyatva kI Apatti nahIM hai; kyoMki anabhilApya bhAva prAtisvika vizeSarUpa se kisI bhI zabda se pratipAtha nahIM hai| jaise ghaTa, paTa, maTha Adi sabhI dravya hone para bhI ghaTatva Adi prAtisvika = vizeSarUpa se ghaTa, paTa, maTha Adi zabdoM ke dvArA pratipAya hone se ve abhilApya bhAva kahe jAte haiN| magara anabhilApya bhAva kA prAtistrika rUpa se nirUpaNa nahIM ho ne se unameM ghaTAdi kI bhA~ti abhilApyatva kI Apatti nahIM dI jA sakatI / ataH ve anabhilApya hI kahe jAyeMge / tat tat artha meM pariNata tat tat pada kA prayoga karane vAlA puruSa hI tat tat artha kA pratipAdaka kahA jAtA hai / isIlie kevalI bhagavAna bhI zruta jJAna ke viSaya na hone | vAle ardha ke pratipAdaka nahIM kahe jAte haiM, kyoMki anabhilApya bhAvoM meM saMketa nAmumakina hone se zabda se unake prAtisvika
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 523 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 kA 7 * kevalina vAyogarUpaM zrutajJAnam pratipAdakatvam / idamevA'bhipretyA'bhyadhAyI 'kevalavinneyatthe suaNANeNaM jiNo prayAsei / suanANakevalI vi hU teNevatthe payAsei // (bu. ka. bhA. 166 ) ti / zrutajJAnena vAgyogenetyarthaH, anyathA * jayalatA * saGketakapadabodhyatAvacchedakarUpavattvamabhilApyatvamityapi saGgacchata eva / na caitatprakaraNakArAbhiprAyaviruddhamityAzaGkanIyam; laghusyAdvAdarahasye - - 'gRhItatattadardhanirUpita niyantritasaMketaka padavIdhyatAvacchedakarUpavattvasyaiva tattvAt / ghaMTe hi ghaTapadasyaiva kozAdinA saGketo niyamyate na tu paTapadasyeti nAtiprasaGgaH / ata eva zrutajJAnAviSayI bhUtAnAmarthAnAM prAtisvikarUpeNa saGketagrahA'sambhavAdanabhilApyatvamiti - (la.syA raha. pR.11) nirUpitatvAt / prAtisvikarUpeNeti anabhilApyatvavyatiriktadharmeNetyarthaH / tena nA'nabhilApyAnAmabhilApyatvaprasaGgaH / na caivamanyonyAzrayaH duvari: abhilApyatvalakSaNe'bhilApyatvAbhAvAtmakAnabhilApyatvavyatiriktadharmanivezAditi vaktavyam, gotvAzvatvayorivA'bhilApyatvA'nabhilApyatvayoH svatantradharmatvAt / ghaTatadabhAvayorivAbhilApyatva tadabhAvAtmakatvaM tu tayorna yuktama, "anabhilApyatvaM svatantradharmaH abhilApyatvaM tu tadabhAvarUpamityatra vinigamakAbhAvAt / ' sarve sarvArthavAcakA' itinayAnurodhAt ghaTasya paTapadApekSayA'bhilApyatvaprAptau tannirAsArthaM niyantrita pada niveza iti tu pUrvamuktameva / tattadarthasvarUpapariNAmapariNatapadabodhyatAvacchedakarUpavattvasyA'bhilApyatve tu 'sarve sarvArthavAcakA' itinadhAnu| rodhena ghaTapaTapadApekSapAtra milAyataprasaGgasya durvAratvaM tu laghusyAdvAdarahasye vyaktameva / na ceSTApattiriti vaktavyam, tathA satyanabhilApyabhAvAnAmapi padapadApecayA'bhilApyatvApattedurvAratvAditi vibhAvanIyaM samAkalitAgamarahasyai: 1 < idameva = bhagavatAM zrutA'viSayIbhUtArthA'pratipAdakatvameva, abhipretya saMpradhArya abhyadhAyIti / bRhatkalpabhASye iti zeSaH / kevala ityAdi / zrIkSemakIrttyAcAryasandRbdhavyAkhyaivam kevalena vijJeyA ye'dhastAna yAvat zrutajJAnena jinaH | kevalI prakAzayati / iha ca kevalinaH sambandhI bAgyoga eva zrotRRNAM bhAvazrutakAraNatvAt kAraNaM kAryopacArAt zrutajJAnamucyate, na punastasya bhagavataH kimapyaparaM kevalajJAnavyatiriktaM zrutajJAnaM vidyate, 'nahammi u chAumatthie nANe' (A.vi. gA. 539) iti vacanAt / zrutajJAnakevalyapi tAneva = tAvata: tenaiva zrutajJAnena arthAt = jIvAdIn prakAzayati / ataH zrutakevali - kevalinau dvAvapi prajJApanayA tulyau iti sthitam (bR.ka.bhA.gA. 966) iti / taduktaM vizeSAvazyakabhASyeapi kevalanAgeNa tthe nAI je tattha pannacaNajoge / te bhAsai titdhayaro bajoga suyaM havai sese || nAUthA kevaleNaM bhAsai na sueNa jaM suyAIo / paNNavaNijje bhAsa nAbhipe suyAIe || tatthavi joge bhAsai nAjoge gAhayANuvintIe / bhaNie va jammi sesaM samUhai bhai tammantaM || bajogo taM na suyaM khaovasamiyaM supaM jao na taoM / vinA se khaiyaM sadI uNa daJcasUyamittaM || saMsaM umatyANaM vitrANaM sudhAnusAreNaM / taM bhAvasuyaM bhaNr3a svaovasamiovaogAo || bharataM vA na suyaM sesaM kAlaM suyaM suneMtANaM / taM caiva surya bhaNNai kAraNakajjIvayAreNa || ahavA va jogasurya se sesaM ti jaM guNa-bhUyaM / bhAvasuyakAraNAo jampahANaM tao sesaM / vaijogasuyaM tesiM ti kei tesiM ti bhAsamAnANaM | ahavA suyakAraNao bajogasuyaM surNetANaM // (vi.A.bhA.gA. 829 / 836) tadeva samarthayati zrutajJAnena vAgyogenetyartha = = = svarUpa ko nahIM batAyA jA sakatA hai / isI abhiprAya se vizeSAvazyakabhASya evaM bRhatkalpabhAgya meM bhI kahA gayA hai ki -> 'kevala jJAna se jJeya arthoM ko kevalajJAnI zruta jJAna se batAte haiM tathA zrutakevalI bhI zruta jJAna se hI una arthoM kI prarUpaNA karate haiM / yahA~ jI zruta jJAna zabda kA ullekha kiyA gayA hai, usakA artha hai vacanayoga / yadi aisA arthaghaTana na kiyA jAya to kevalajJAnI bhagavaMta meM zruta jJAna nAmumakina hone se yathAzruta artha asaMgata banatA hai / mati zruta avadhimanaH paryava, ina chAnasthika jJAnoM kA nAza hone para hI kevalajJAna utpanna hotA hai| isalie kevalajJAnI bhagavAna meM zruta jJAna kA abhAva siddha hone se 'kevalajJAnI zruta jJAna se artha kA nirUpaNa karate haiM' isakA artha yahI ho sakatA hai ki 'kevalajJAnI vacanayoga se artha kI prarUpaNA karate haiM / yahA~ yaha to nahIM kahA jA sakatA ki 'kevalajJAnI meM jaise kSAyika kevala jJAna hotA hai, ThIka vaise hI kSAyika zruta jJAna mAnA jA sakatA hai / kSAyika hone kI vajaha usakA kevalajJAna kI bhA~ti nAza nahIM ho sakatA aura vaha chAisthika chadmAvasthAkAlIna jJAna nahIM hone se usakA bilaya hone para hI kevala jJAna kI utpatti mAnane kI bhI koI AvazyakatA nahIM hai / isalie 'kevalajJAnI bhagavAna zrutajJAna = kSAyika zrutajJAna se artha kI prarUpaNA karate haiM' aisA yathAzruta jaisA kahA gayA thA sunA gayA hai vaisA artha mAnane meM koI kSati nahIM hai'-- = kevalI meM kSAyika zrutajJAna nAmumakina
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ * kevalini zeSajJAnacatuSkasadbhAvamImAMsA bhagavata: zrutajJAnA'sambhavAd yathAzrutA'rthAnupapatteH, tatra kSAyikazrutajJAnAdisattvapakSasyA'nabhyupagamAt, anyathopayogavdayamAtrAbhidhAnavirodhAt / tathA ca bhagavAn sarvamarthaM saMvidAno'pi * jayalatA ityAdinA / anyathA = zrutajJAnapadasya vAmyoge lakSaNAyA anaGgIkAre, bhagavataH kevalajJAninaH 'naTThammi u chAumatthie nAge' ( A.ni. 539) iti vacanena zrutajJAnA'sambhavAt yathAzrutArthAnupapatteH = zrutajJAnapadazakyArthAnvayAnupapatteH / I = nanu santyeva matizrutAdijJAnAnyapi sayogikevalyAdau, kevalamaphalatvAt santyapi na tadAnIM vivakSyante yathA sUryodaye nakSatrAdIni / uktaJca 'anne AbhiNibohiyaNANAINi vi jigassa vijjati / aphalANi sUrudae jaheba nakkhattamAINi || ( ) iti / na cArthakriyAkArityA nAvA teSAmasattvamAzaGkanIyam matyAdAnAM svasvAvaraNakSayopazamabhAve'pi abhivyajyamAnAnAM ni:zeSataH svasvAvaraNakSaye sadbhAvasya sutarAM nyAyyatvAt cAritrapariNAmadAnAdilabdhiprabhRtivat / ata eva zrutajJAnapadalakSaNAyA anyAyyatvam, tasyA jaghanyavRttitvAt / uktaJca 'AvaraNadesavigame jAI vijjati masuyAINi / AvaraNasabbavigame, kaha tAIM huti jIvasa ? || ( ) iti / itthameva kevalajJAnavijJeyArthAnAM zrutajJAnena prakAzanamapyupapadyate zrutakevalajJAno bhayanirUpitaviSayatAzrayANAM nirUpaNopapatteH zrutajJAnasyaiva mukharatvAt / ata eva vizeSAvazyakabhASyavRttikRtAM matyavadhimanaH paryavakevalajJAnaviSayANAmanabhilApyatvapratipAdanamapi saGgacchate, zrutaviSayatAnAkrAntAmeva satAM matyAdijJAnaviSayANAmanabhilApyatvA'bhiprAyAdityAzaGkAyAM prakaraNakRdAha tatra kevalajJAnini, kSAyikazrutajJAnAdisattvapakSasya siddhAntapakSe anabhyupagamAditi / yathA bhAskarasyA'tisamunnataghanAghanazyAmaghanapaTalAntaritasyApAntarAlAvasthitakaTAdyAvaraNapraviSTaH prakAzo ghaTAdIn prakAzayati tathA kevalajJAnAvaraNAvRtasya kevalajJAnasyA'pAntarAlamatijJAnAvaraNAdikSayopazamavivaravinirgataH prakAzo jIbAdIn prakAzayati / yathA sakalaghanapaDhalakaTAdyAvaraNApagame tathAvidhaH prakAzI bhAskarasyA'spaSTarUpo na bhavati kintu sarvAtmanA sphuTarUpo'bhya eva tathehApi sakalakevalajJAnAvaraNamanaH paryavajJAnAvaraNAdivilaye na tathAvidho matijJAnAdisaMjJitaH kevalajJAnasya prakAzo bhavati kintu sarvAtmanA yathAvasthitaM vastu paricchindan parisphuTarUpo'nya eva / taduktaM 'kaTavivarAgayakiraNA mehaMtariyassa jaha disassa / kaDamehAvagame na huMti jaha taha imAIpi // ( ) iti / Avazyaka niryuktAvapi 'nadrummi u chAumatthie nANe' (A. ni. 535.) iti proktam / na ca sAmAnAdhikaraNyAvacchinnasvapUrvavartitAsambandhena kevalasyaiva svasamAnAdhikaraNaguNanAzakatve jJAnacatuSTayavat zamAdInAmapi nAzaprasaGgaH, svasamAnAdhikaraNajJAnacatuSkanAzatvasya kevalakAryatAvacchedakatve svasamAnAdhikaraNazamAdinAzatvena vinigamanAvirahAditi vAcyam, kebalini kSAyopazamikANAM zamAdInAmanabhyupagamAt / na ca kevalini kSAyikazamAdivat kSAyikamatyAdiprasaGga iti vAcyam, kevalajJAnAvaraNasya matyAdihetutvena kevalini tadApAdanA'yogAt / idamevAbhipretya tattvArthaTIkAyAmapi -> kevalajJAnavyAvRtta - jJAnatvavyApyajAtyavacchinnaM prati kevalajJAnAvaraNasyaiva hetutvAt, kevalajJAnatvAcchitre ca lAghabAd jJAnAvaraNakSayatvenaiva hetutvAt jJAnAvaraNapazcakapAdekaM kevalajJAnamevotpadyate na matyAdIni iti taiH sAhityaM na kevalajJAnasye' <- (ta.sU. a. 1 sU. 11 ) ti / jJAnabindI api mandaprakAze AvaraNasya hetutvaM samarthitam / matyAdInAM kSAyopazamikatvAdapi na kRtsnajJAnAvaraNavilaye utpattiH saGgatimaGgati / ava vivakSAdhakamAha anyathA = kevalajJAnini kSAyikazrutAdisattve, upayogadvayamAtrAbhidhAnavirodhAt = kevalajJAnini kevalajJAnakevaladarzanalakSaNopayogadvayameva kevalyavasthApekSayA, ekakAle tveka eva tadanyataralakSaNa upayoga iti siddhAnta tatra iti / uparyukta vaktavya aprAmANika hone kA kAraNa yaha hai ki siddhAnta jainAgama ke anusAra 'kevalajJAnI meM kSAyika zrutajJAna Adi hote haiM isa mata kA svIkAra kiyA gayA nahIM hai / isakA kAraNa yaha hai ki siddhAnta meM 'jIva ko eka samaya meM eka hI upayoga hotA hai, na ki do upayoga' aisA nirUpaNa kiyA gayA hai / yadi kevalajJAnI meM kSAyika kevalajJAna kI bhA~ti kSAyika zruta jJAna bhI mAnA jAya to eka samaya meM do upayoga kI Apatti AyegI / 'kevalI avasthA ke daurAna bhinna samayAvacchedena kevala jJAna aura kevala darzana do hI upayoga hote haiN| isa siddhAnta kA bhI kevalI meM kSAyika zruta jJAna mAnane para virodha hogA, kyoMki taba kevalI avasthA ke bAda kSAyika zrutajJAna, kevalajJAna aura kevaladarzana, ina tIna upayoga ke svIkAra kI Apatti AyegI / isalie 'kevalajJAnI bhagavaMta vacanayogasvarUpa zruta jJAna se kevalajJAnajJeya padArtha kA nirUpaNa karate haiN| yahI arthaghaTana karanA munAsiva hai / isa taraha vacanayoga se dezanA denA kA matalaba yahI huA vizeSAvazyakabhASyasya 130 tamalokasya maladhAravRttiH / 5. - 524 =
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 525 madhyamasyAdAdarahaspe khaNDaH 2 . kA. * navArthazlokavArtikakAramatAlocanam * vAgyogasvAbhALyAt zrutajJAnaviSayIbhUtamevArtha pratipAdayati nAnyaditi pratipattavyam / digambarAstu - parakIyaghaTAdijJAnasya sveSTasAdhanatAjJAnAttatra prayokturicchA, tata iSTaghaTAdijJAnasAdhanatayA ghaTAdipade tatsAdhanatayA ca kaNThatAlvAbhighAtAdAvicchA, tata: pravRttyAdikrameNa ghaTAdipadaprayogaH, ityetAzaparipATyA: kevalinAmabhAvAma te zabdaprayoktAra: kintu * jayalatA * vacanavirodhaprasaGgAt / etena 'jugavaM do Natyi uvaogA' (vi.A.bhA. ) ityAdivacanamapi vyAkhyAtam, ekatra ekakAlAvacchedenopayogadvayaniSedhaparatvAttasya / etena 'nopayogI saha syAtAmityAH khyApayanti ye / darzanajJAnarUpI tau na tu jJAnAtmakAviti' / / (ta.zlo.vA.a.1/sU.30/zlo.7) iti tattvArthazlokavArtikakAravacanamapi pratyuktam, kSAyikakSAyopazamikasamyagdarzanadvayavat kSAyikakSAyopazamikajJAnadvayasya parasparaM viruddhatvAt, AyopazamikadharmasaMnyAsalakSaNaprathamasAmarthyayogAnantarameva kevalajJAnotpatteH, kevalajJAna-kevaladarzana-samyagdarzana-cAritra-labdhipaJcakalakSaNanavavivakSAyikabhAvAnAmevA'bhyupagamena matizrutajJAnAdInAM kSAyikatvA'sambhavAt / taduktaM caturthaMkarmagranthe zrIdevendrasUribhiH -> 'bIee kevalajuyalaM sammaM dANAiladdhi paNa caraNaM' (ca.ka.gra.lo.65) iti dik / digambarAstviti / AhurityanenA'syAncayaH / parakIyaghaTAdijJAnasya sveSTasAdhanatAjJAnAt tatra = pUrakIyaghaTAdijJAne prayoktuH 'paro ghaTAdikaM jAnAtu' ityAkArikA icchA jAyate / tataH = niruktecchAnantaraM iSTaghaTAdijJAnasAdhanatayA = sveSTasya parakIyaghaTAdijJAnasya sAdhanatvena ca jJAte kaNThatAlvAbhighAtAdau icchA saAyate / tataH = sveSTa parakIyaghaTAdi vAdyabhighAtAdigocarecchAnantaraM, prabattyAdikrameNa = kaNThatAlvAdyabhiyAtAdau prayatnaH pravRttiH ceSTA iti rItyA ghaTAdipadaprayogo bhavati / na hi zrotRbodhotpAdecchAmRta eva prekSAvAn vakti, tattvahAnyApatteH / nApyupeyecchAM vinavopAyecchA prAdurbhavati, sarvadA tatprasakteH / nApyupAyAbhilASaM vinaiveSTasAdhanagocaraNavRttyAdikaM dRSTacaramityevamancaya-vyatirekAbhyAM zabdaprayogaM prati paramparayecchAyAH prayojakatvaM sidhyati / tataH kiM ? ityAzaGkAyAmAha - etAdRzaparipATyAH = iSTasAdhanatAjJAnecchAprayatnAdyAnupUrvyAH vItarAgatvena kevalinA = kevalajJAninAM abhAvAt na te = vItarAgAH zabdaprayoktAraH / na hi vItarAgANAM kimapISTaM bhavati, iSTatvasyecchAviSayalarUpatvena teSAM sarAgatvaprApteH / vItarAgANAM kuta icchA ? tasyA ki kevalajJAnI bhagavaMta kevala jJAna se sabhI viSayoM ko jAnate hue bhI vacanayoga ke svabhAva kI vajaha zruta jJAna ke viSayIbhUta artha kA hI pratipAdana karate haiM, na ki zrutajJAna ke aviSayIbhUta artha kA bhI / jo viSaya zabda kA agocara ho usakA zabda se nirUpaNa yA jJAna kaise ho sakatA hai ? nayana ke agocara paramANu-pizAca-kAla Adi padArthoM kA jJAna kyA nayana se ho sakatA hai ? nahIM hI ho sakatA / ataH kevalI zrutajJAnaviSayIbhUta artha kA hI nirUpaNa karate haiM . yaha avazya aMgIkartavya hai| visamApariNAma se kevalidezanA - digaMbaramata V diga, iti / kevalajJAnI kI dezanA vacanayoga se hotI hai-yaha zvetAmbara jaina manIpiyoM kA mata hai / magara digambara jaina vidvAnoM kA yaha mata hai ki kevalI kI dezanA cinasApariNAma se hotI hai| unakA abhiprAya yaha hai ki vaktA zabda kA prayoga anya = zrotA ko bodha karAne kI icchA se karatA hai, jo bodha vaktA kA iSTasAdhana ho / jaise 'caitra ko ghaTajJAna karAnA mere iSTa kA sAdhana hai' aisA jJAna devadana ko hone para devadatta ko 'caitra ghaTajJAnavAlA ho' aisI icchA utpanna hotI hai| bAda meM 'apane iSTa = icchAvipayIbhUta cetrIya ghaTajJAna kA sAdhana ghaTapada hai' aisA jJAna devadatta ko hone para ghaTazabda ke kAraNa kaMThatAlu Adi ke abhighAta = dhvanijanakasaMyoga Adi kI icchA hotI hai| jaba taka kaMThatAlu Adi meM abhighAta nahIM utpanna hotA hai taba taka ghaTazanda kI utpatti nahIM hotI hai aura jaba taka ghaTazanda kA uccAraNa na ho taba taka caitra ko ghaTaviSayaka zAbdabodha nahIM ho sakatA, jo devadatta kA iSTasAdhana hai| ata: kaMThatAlu Adi ke abhighAta Adi kI icchA devadatta ko hotI hai| bAda meM kaMThatAluabhighAta Adi kA prayatna utpanna hotA hai, jisase devadatta kaMThatAlu abhiyAta Adi meM pravRtti karatA hai| bAda meM paTazana kI utpatti hotI hai| isa krama se zabda kI utpatti hotI hai| zrotA ko ghaTAdiviSayaka jJAna karAnA vaktA ko iSTa na ho yA vaktA ke ie kA sAdhana na ho, taba vaktA ghaTAdizabda kA uccAraNa nahIM karatA hai, anyathA vaha vacana unmattapralApa bana jaayegaa| matalaba ki zabda kI utpatti ke lie paraMparA se icchA kAraNa banatI hai| isa
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - * kevalinA zabdAprayoktRtvamAzAmbaramate * visasAta eva mUhoM niritvarA dhvanayastattacchabdatvena pariNamyA'vizeSaM bodhayanti / na caivamupadezAdi tasya niyatakAlInaM na syAditi vAcyam, vaisasikasyApi tasya svabhAvato niyatakAla eva bhAvAda, ghanagarjitAdivat / uktaJca -> 'ThANaNisejjavihArA, ghammuvadeso ya niyadiNA tesiM / arahatANaM kAle mAyAcArI vva itthINaM' / / (pra.sA.9/88) <<- ityAhuH / = =* jayalatA * abhiSvaGgarUpatvAt / tasyA virahe kutaH prayatnaH / tadabhAve ca kutaH pravRttiH ? ato na te zabdaM prayuJjata iti siddham / 'kevalajJAninAM zabdAnayoktatve kathaM tIrthasthApanAdikaM sambhaveta ? ityAzaGkAyAmAha - kinviti / visasAta eva = visasApariNAmamAzritya, evakAreNa prAyogikapariNAmavyavacchedaH kRtaH, mUrdhnaH = zirasa: ni:sarantaH niritvarAH = sAtatyazAlinaH dhvanayaH, anena varNAtmakazabdavyavacchedaH kRtaH, tanacchabdatvena pariNamyAvizeSa bodhayantIti / tatazca kevalajJAninaH kaNThatAlvAdyabhighAtAdidvArA varNAtmakatAbdaM notpAdayati / na ca vaisasikadhvanyAtmakazabdAnAM varNAtmakazabdatvena pariNatatvasyA'bhyupagame mRdaGgAdidhvanInAmapi varNatvena pariNAmApaterneyaM kalpanA yukteti vaktavyam, tIrthaMkaranAmakarmodayenaiva dhvanInAM varNatvena pariNatatvA'GgIkAregA'natiprasaGgAt / etena dhvanInAM varNatvena pariNatatvakalpanAyA aprAmANikatvamapi pratyuktam, anyathA zvetapaTasyApi ardhamAgadhIbhASAtmikAyAH tIrthakaradezanAyA tattacchrotRbhASAtvena pariNAmo'pi naiva saGgaccheta / na ceti / asya vAcyamityanenA'nvayaH / evaM = bhagavaddhvanInAM vainasikatve'bhyupagamyamAne upadezAdi = upadezasthAnaniSadyAvihArAdika tasya = tIrthakarasya niyatakAlInaM na syAt kadAcidrAtrI kvacidivA dvitIyAdiprahare'pi upadezavihArAdikaM prasajyeteti zaGkAjhayaH / AzAmbarAstannirAkurvanti - cainasikasya = vinasApariNAmajanyasya api tasya upadezAdeH svabhAvataH niyatakAla eva bhAvAditi / tacchiraso'harnizaM dhvanInAM ni:saraNe'pi tattacchabdatvena pariNAmastu dinaprathamacaramapauruSyoreva bhavati niyativazAditi na tIrthaMkaradezanAyA nayatyavyAhatiriti dikpaTAbhiprAyaH / uktArthe saMvAdamAvedayanti - uktazceti / pravacanasAre kundakundasvAmineti zeSaH / ThANetyAdi / niyatipadena jJAnecchAdityavacchedaH kRtaH / kAla iti niyatakAla ityarthaH / atra tattvapradIpikAkAraH --> 'yathAhi mahilAnAM prayatnamantareNApi tathAvidhayogyatAsadbhAvAt svabhAvabhUta egha mAyopaguNThanAguNThito vyavahAra: pravartate tathAhi kevalinAM prayatnamantareNApi tathAvidhayogyatAsadbhAvAt sthAnamAsanaM viharaNaM dharmadezanA ca svabhAvabhUtA eva pravartante / api cAviruddhametadambhodharadRSTAntAt / yathA khalbambhodharAkArapariNatAnAM pudgalAnAM gamanamavasthAnaM garjanamambuvarSazca puruSaprayatnamantareNApi dRzyante, tadhA kevalinAM sthAnAdayo'buddhipUrvikA eva dRzyante / ato'mI sthAnAdayo mohodayapUrvakatvAbhAvAt kriyAvizeSA api kebalinAM kriyAphalabhUtabandhasAdhanAni na bhavanti' <<- (pra.sA.1/44 a.TI.pR.51) ityevaM vyAkhyAtavAn / D krama se kevalI zabda ko utpanna nahIM kara sakate, kyoMki kevalI ko koI icchA hI nahIM hotI hai / icchA rAgasvarUpa hai aura kevalajJAnI vItarAga hai| isa taraha jaba kevalajJAnI ko icchA hI nahIM hotI, taba sveSTasAdhanatAjJAna = apanI icchA ke vipapIbhUta padArtha kI sAdhanatA kA jJAna Adi kaise mumakina ho sakatA hai ? isalie kevalajJAnI bhagavaMta zabda kA prayoga nahIM karate haiM, kintu visasApariNAma se kevalajJAnI ke mastaka meM se satata = niritvara dhvani nikalatI haiM, jo tat tat ghaTAdizabda meM pariNata ho kara ghaTAdi tat tat artha kA zAndabodha zrotA ko karAtI haiN| yahA~ yaha zaMkA ho ki -> 'yadi kevalajJAnI ke sira se visasApariNAma dvArA dhvani nikalate haiM, taba to kevalajJAnI kI dezanA niyatakAlIna nahIM hogI, magara rAta aura dina calatI rahegI / magara jaina Agama meM to kahA gayA hai ki tIrthakara kI dezanA dina ke prathama aura antima prahara meM hI hotI hai / yaha kaise saMgata hogA ?' - to isakA samAdhAna yaha hai ki ve dhvani vinasApariNAmajanya = vainasika hone para bhI niyata kAla meM hI utpanna hotI haiM, na ki rAta aura dina 24 ghaMToM taka / yaha ThIka usI taraha saMgata ho sakatA hai, jaise AkAza meM bAdala kI garjanA vinasApariNAma se utpanna hotI hai, phira bhI sabhI Rtu meM bAdalagarjanA nahIM hotI hai, kintu bArisa ke dinoM meM yAnI varSARtu meM hI utpanna hotI hai| simrasApariNAma se janya padArtha bhI niyatakAlIna ho sakate haiM / ataH tIrthaMkara kA upadeza dina ke prathama aura carama prahara (= dina kA caturtha bhAga) meM mumakina hai / isa viSaya meM pravacanasAra grantha meM digambarAcArya kuMdakuda svAmI ne kahA hai ki 'arihaMta bhagavAna kA baiThanA, vihAra karanA, dharmopadeza denA ityAdi niyati = svabhAva se hI ucita kAla meM hotA hai| jaise strI meM mAyA kA AcAra svabhAva se hotA hai, na / 1. sthAnaniSadyAvihArA dharmopadezaca niyatyA teSAM / arhatAM kAle mApAcAra iva strINAm /
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 567 madhyamasyAdvAdarahasya khaNDa 2 . kA.7 ** digambaramatadUpaNam * tA, varNamAtraM pratyeva puruSaprayatnasya kAraNatvAt taM vinA tadanutpatteH / na ca rAgaviziSTavarNa pratyeva tasya hetutA; anantapravRttikAryatAvacchedakakoTau rAgaviziSTatvadAnApekSayA rAmaviziSTapravRttiM pratyevecchAyA hetutvakalpane lAghavAt / na ca tattanmohaviziSTatvA * jayalatA * niruktadigambaramatamAhastayitumapakramate - taceti / varNamAtra prati = varNatvAvacchinnaM prati, tena nA'nupadavakSyamANaivakArapadena saha paunaruktyaM, evakAreNa rAgaviziSTavarNatvAvacchinnaM pratItyasya vyavacchedaH kRtaH / puruSaprayatnasya = jIvayatnasya, tena na syAdiprayatnajanyazabde vyatirekavyabhicAraH / yadvA puruSapadaM paricAyaka, kAraNatAvacchedakaM tu, prayatnatvameva, lAghavAt / kAraNatvAt = anvayavyatirekAbhyAM kAraNatvasiddheH, taM = prayatnaM binA tadanutpatteH = vargotyAdAisambhAt / svakAraNatAvacchedakAvacchinnamRte kAryasya sattvA'bhyupagame nityaM sattvaprasaGgAt / nanu rAgaviziSTadAbdaM pratyeva kRterhetutvamiti rAgazUnyazabdasya prayatnamRte'pyutpanau doSAbhAvAdityAzaGkA nirAkaroti - na ceti / atra bAdhakamAvedayati - anantapravRttikAryatAvacchedakakoTI = anantaprayatnaniSThakAraNatAnirUpitAyAH kAryatAyA avacchedakatvazarIre, rAgaviziSTatvadAnApekSayA = sagavaiziSTayasya nivezApekSayA, rAgaviziSTapravRtti = rAgaviziSTaprayatnaM prati eva icchAyA = rAgasya hetutvakalpane prayatnakAryatAvacchedakadehe lAdhavAditi / idamuktaM bhavati - yadi prayatnasya kAryatA rAgaviziSTavarNa ityaGgIkAreNa vItarAgavarNasya kaNThatAlvAdyabhidhAtAdyanukUlaprayatna vinavopapAdane'pi sthAnAsana-vihAra-caGgakramaNAnaprANa-raktabhramaNa-hastAdicAlanAdika vItarAgasya prayatnaM binA naivotpattu marhati, prayalasva satkAraNatvAsAtadalpatyArodhina vItarAga prayatnasvIkAre prayatnAdeva varNotpAdasambhave kiM rAgaviziSTavarNa prati prayatnasya kAraNatAyA: kalpanena, gauravAt / atha prayatnatvAvacchinnasyecchAjanyatvA'vadhAraNAniricche bhagavati na sthAnAsanAdyanurodhAtprayatna: svIkriyate / na ca tarhi prayatnaM binA kathaM tadatpattiH ? anyatra sthAnAsanAdikaM prati prayatnasya kAraNatvAvadhAraNena vyatirakavyabhicAraprasaGgAditi vAcyam, vItarAgasthAnAsanavihArAdyanurodhena rAgaviziSTasthAnAsanavihArAdikaM pratyeva yatnasya kAraNatvakalpanAditi cet ? aho : dikpaTasyA'bhinivezaH / evaM rAgaviziSTatvasya prayatnaniSThakAraNatAnirUpitA'nantakAryatAyAavacchedakArIre praveze mAnAbhAvAt, vyarthagauravAca, tadapekSayA lAghavena rAgaviziSTaprayatnaM pratyevecchAyA: kAraNatvaM kalpayitumarhati / na caivamapi tavecchAnirUpitakAryatAvacchedakakoTI rAgaviziSTatvanivezagauravamadhyAhtameveti vAcyam, mayecchAnirUpitAyA: prayatnaniSThAyA ekasyA evaM kAryatAyA avacchedakatvazarIre rAgavaiziSTayasya nivezAt tvayA tu prayatnanirUpitAyAH sthAnAsanavihAracakrAmaNavarNAdiniSThAyA anantAyAH kAryatAyA avacchedakalakukSau rAgaviziSTatvasya pravezAttava ityA prayatnakAryatAyAM saGkoce mAnAbhAvena prayatnamRte vItarAgadezanAdikaM naiva bhavitumarhatIti sthitam / nanu tiSThAsAlakSaNamohaviziSTasthitikriyAM prati tiSThAsAlakSagamohasya kAraNatvaM, jigamiSAviziSTagamanakriyA prati jigamiSAsvarUpamohasya hetutvaM, trubhodhayiSAtmakamohaviziSTazabda prati bubhodhayiSAlakSaNamohasya nimittatvamityevamevAnvayanyatirekAbhyAM kAryakAraNabhAvakalpanamarhati / tatazca bItamohAnAM bhagavatAM na zabdaprayoktRtvamityAzAmbarAzAmapAkartumupakramate - na ceti / asya 'vAcyamityanenAnvayaH / 'tasanmohe tyAdikaM bhAvitameva / prakaraNakAraH samAdhatte - tathApIti / bubhodhayiSA-jigamiSAtiSTAsAditattanmohaviziSTatvAvacchinnavarNabihArasthAnAsanAdikaM prati bubhodhayiSA-jigamiSA-tiSThAsAditattanmohatvena kAraNatvAki chA se, ThIka vaise hI' / ata: kevalI zabda kA prayoga nahIM karate haiM / yaha phalita hotA hai / digambaramatanirAkaraNa tanna. iti / zvetAmbaraziromaNi prakaraNakAra zrImadjI uparyukta digambara mAnyatA ke khilApha yaha kahate haiM ki - 'kevalI bhagavaMta ke mastaka meM se niritvara dhvaniyauM nikalatI haiM....' ityAdi digambara AmnAya aprAmANika hai, kyoMki jIvaprayatna varNamAtra ke prati hI kAraNa hotA hai, na ki rAgaviziSTa varNa ke prati / jIva prayatna karatA hai, taba varNa - zabda utpanna hote haiM, aura varNAnukUla prayatna ke viraha meM zabda utpanna nahIM hote haiN| isa taraha ancaya-vyatireka se zandamAtra ke prati hI jIva kA prayatna kAraNa hotA hai, na ki rAgaviziSTa varNa ke prati hI, kyoMki jIvaprayatna ko rAgavizie varNa kA kAraNa mAnane para pravRtti kA kAryatAvacchedaka dharma rAgaviziSTavAndatva banane kI vajaha anaMta pravRtti kI kAryatA kI avacchedakakukSi meM rAgaviziSTatva kA adhika praveza hotA hai| isakI apekSA yahI munAsiba hai ki icchA ko hI rAgaviziSTa pravRtti ke prati prayatna ke dvArA kAraNa mAnA jAya, kyoMki isa pakSa meM pravRtti kI kAryatAvacchedakakukSi meM lApana hotA hai| yahA~ yaha kathana ho
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ * vItarAge'ppanu jivRkSAsadbhAvopapAdanam * vacchinnaM prati tattanmohatvena hetutA'stviti vAcyam, tathApi teSAM prayatnasattve zabdaprayogasya nirapavAdatvAt / bhagavatAM mohAbhivyaktacaitanyavizeSarUpAyA icchAyA asattve'pi tadanabhivyaktacaitanyavizeSarUpAnujighRkSAdisattvamavirudam / ata eva 'to bhAsai savvannU bhaviya * gayalatA mohaviziSTatvazUnyazabdaprayogasya nirapa bhyupagame'pItyarthaH / teSAM vItarAgANAM bhagavatAM prayatnasattve zabdaprayogasya bAdatvAt / na hi svakAryatAvacchedakadharmAnAkrAntasya svamRte utpAde vyatirekavyabhicAramAmananti vidvAMsaH / mohakAryatAvacchedakazUnyatvena prayatnAdisAmAyA bhagavatAM zAbdaprayoktRtve bAdhakAbhAvAt sAmagrIsattve kAryasattvasya nyAyyatvAt / tatazca mohaviziSTatvavinirmuktazabdaprayogoM bhagavatAmanapAya eva / na ca prayatnatvAvacchinnaM pratIcchAyAH kAraNatvAvadhAraNAdbhagavatAM bItarAgatvavyAhatiH, icchAyA rAgarUpatvAditi vAcyam, anugrahecchAyA vItarAge sattve bAdhakAbhAvAt, abhiSvaGgalakSaNecchAyA eva rAgAtmakatvAt / tadeva bhAvayati bhagavatAM vItarAgANAM mohAbhivyaktacaitanyavizeSarUpAyA icchAyA asave'pi tadanabhivyaktacaitanyavizeSarUpAnujighRkSAdisattvaM mohAnabhivyaktAyAzcaitanyavizeSAtmikAyA anugrahecchAyA vRttitvaM vItarAgatvena saha aviruddham / atrAnujighRkSapadapratipAdyo mohAnabhivyaktacaitanyavizeSo 'nirupAdhikahita pariNati- 'kalyANAzayo' citapariNAmA'nugrahAnukUlatAdirUpo bodhyaH / taduktaM syAdvAdakalpalatAyAM 'dezanAbIjaM bhagavato nirupadhiparaduHkhaprahANecchA na rAgaH, sAmAyikacidvivartarUpatvAt' <- (syA.ka.la. sta. 10 / 18) iti / ata eveti anujivRkSAyA vItarAgatvA'viruddhatvAdevetyarthaH / Avazyaka niryuktisaMvAdamAha - 'to' iti / 'taba niyama-nANarukakhaM ArUDho kevalI abhiyanANI' iti gAthApUrvArddha: / spaSTArthA / yadi sarvajJo na zabdaprayoktA tadA 'bhAsa' iti padaM naiva svarasataH = lakSaNAM vinA saGgacchate / yadi vItarAge'nujighRkSA nA'bhyupeyate tadA 'bhaviyajaNavibohaNadvAra' ityapi naiva svarasataH saGgacchate iti bhAvaH / na ca evaM = anujighRkSAyA bItarAgatvAviruddhatvena kevalini tasyA: svIkAre, mokSe = sakalakarmakSayAvasthAyAM api dezanAdvArA anujighRkSApattiH iti vAcyam, jinanAmakarmodayAdisAcivyAt eva H = kevaliyAM vRtte svIkAviti / etena prakRSTIdAsInyabhAvena bItarAgasya dezanApravRttirayukteti nirastam, audAsInyenaiva pravRttezca / na hi bhagavataH tiryaGganarAmareSu dezanAyA vizeSa: / tathApravRttirapyekAntAdAsInyabAdhinIti cet ? na tasyAH tIrthaMkaranAmakarmanirjaraNahetutvAt / taduktaM bhagavatA zrIbhadrabAhusvAminA 'taM ca kaI veijjai 1 agilA dhammadesaNAdihiM' (A.ni. 743) iti / na ca tatkarmabhAve tatkSayAyopAyapravRtteH kRtakRtyatvAnupapattiriti vAcyam, ekAntena kRtakRtyatvA'nabhyupagamAt / taduktaM vizeSAvazyake 'naigateNa kayattho jegodinaM jiNaMdanA se / tadavaMjhaphalaM tasya ya khavaNovAojyameva jao | - (vi. A. bhA. 1903) iti / na cAnyanimittA'pi prakRSTIdAsInyabAdhinI pravRttistadavasthaiveti vAcyam, sthitipravRttyA vyabhicArAt / sA'pravRttasyApi svarasata eveti cet ? tathAvidhakarmayuktasya dezanA - pravRttiramevaMvidhetyadoSaH / tathApyatIrthaMkaravItarAgadezanApravRttirayukteti cet ? na anabhyupagamAt / na hi sAmAnyakevalinaH tathAdezanAyAM pravartante / na copAdAnanibandhAbhAvAtkathaM bhagavadbhaktRtvamiti vAcyam bhASAdravyAtmaprayatnayostadupAdAnatvAt / eva kvacit prakrAntavastuni rAgAdyabhAve'pi satAM sAkSAdeva vaktRtvopalabdheH, anyathA tadabhAvaprasaGgAt / na ca vivakSAmantareNa - 8.28 = ki 'tat tat rAgAdisvarUpa moha se viziSTa ke prati tat tat rAgAdisvarUpa moha ko hI kAraNa mAnanA acchA hai, na ki icchA ko rAgAviziSTa pravRti ke prati kAraNa mAnanA ' - to bhI kevalajJAnI bhagavaMtoM kA prayatna, jo zabdAnukUla pravRtti kA janaka ho, hone para zabda kI utpatti hone meM koI doSa nahIM hai, kyoMki vaha zabda mohaviziSTa nahIM hone kI vajaha mohahetuka nahIM hone se mAha ke binA bhI utpanna ho sakatA hai / yahA~ yaha nahIM kahanA cAhie ki 'zabdAnukUla pravRtti kA janaka prayatna bhI icchAjanya hone se nirIha vItarAgI kevalajJAnI bhagavaMta meM tathAvidha prayatna bhI nAmumakina hogA, kyoMki rAgAtmaka icchA kA kevalI meM abhAva hotA hai' <- / yaha vaktavya anucita hone kA kAraNa yaha hai ki kevalajJAnI vItarAga bhagavaMtoM meM mor3a se abhivyakta caitanyavizeSasvarUpa icchA, jo ki vItarAgatA kI virodhI hai, nahIM hone para bhI moha se prakaTa nahIM hone vAlI anya jIvoM ke Upara anugraha karane kI icchA to ho sakatI hai, kyoMki paroparakAraviSayaka icchA ke sAtha vItarAgatA kA virodha nahIM hai / ataeva saMpUrNa zrutakevalI zrIbhadrabAhu svAmIjI ne Avazyakaniyukti meM jo kahA hai ki 'sarvajJa bhagavAna bhavya jIvoM ko pratibodha karane ke lie tIrthaMkara nAmakarma ke udaya se bolate haiM dezanA dete haiM' vaha bhI svArasikatayA upapanna ho sakatA hai, anyathA lakSaNA kA Azraya karanA par3egA / bhavyajIvoM ke pratibodhArtha bolane kA matalaba hI yaha huA ki pratibodhasvarUpa bhAva upakAra = anugraha kI icchA se kevalajJAnI bhagavaMta zabda kA prayoga karate - =
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 529 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 - kA.. * zuddhecchAyA rAgatvA'yogopapAdanam * jaNavibohaNadvAe' ityAdyAI svarasata: saGgacchate / na caivaM mokSe'pyanajighRkSApatti:, jinanAmakarmodayAdisAcivyAdeva tatpravRterityapyAhuH / ityadhika matkRtAdhyAtmamataparIkSAyAm / ====jayalatA * kathaM vaktRtvamiti vAcyam, tAmantareNApi vaktRtvasya suptamattAdiSUpalabtheH / tatrApi sA'stIti cet ? na, tathApratItyabhAvAt, prabuddhAdAbuktasmaraNAnupalabdheH, tathApi tatkalpane'tiprasaGgAt, kAtaravivakSAyAM kvacicchUrazabdaprayogadarzanAt / tatrApyantarAle zUravivakSAstIti cet ? na, pramANAbhAvAt / tacchandaprayogAnyathAnupapatteH pramANatvamiti cet ? na, sandehA'nivRtteH, avivakSApUrvakatve'pi virodhA'siddheH / tadabhAbe tvahetukatvena sadA tacchabdaprayogApattevirodhasidbhiriti cet ? na, ahetukatvA'siddheH, tathAvidhabhASAdravyAtmaprayatnahetukatvAt / teSAJca tathAvidhatvasyA'dRSTAdinibandhanatvAt, anyathA vivakSAyA api sadA bhAvenoktadoSAnativRttaH, amanaskatvena ca bhagavata icchAnupapattiH, tathAbAgyogasya ca ceSTAmAtratvAt, icchAyA:sadbhAve'pi zuddhecchAyA rAgA'yogAt, tathAlokapratIterityAdhuktaM zrIharibhadrasUracakravartinA sarvasiddhaH / vAcaspatimizreNApi nyAyakaNikAyAM -> 'na hIcchAmAnaM rAga: kintu cittamalamAtmano darzanAvaraNaM abhUtaguNAbhinandanaM | | rAgamAcakSate' - (nyA,ka. pR.8%) ityabhyadhAyi / etena --> 'geNhadi Neva Na muMcadi Na paraM pariNamadi kevalI bhagavaM / pecchadi samaMtado so jAgadi savvaM giravasesaM // -(pra.sA.1/32) iti pravacanasAravacanamapi parAstama, satyapi jJAne Atmapradeza: karmAdAnavad yogapradedaurca hirA dAnasyA'pyupapatteH / dhvanirUpA pAramezvarI vAk tu na yuktA kalpayitum, dhvanirUpAyAstasyAH pratisarvajJaM zrotRbhASApariNAmavadakSarapariNAmAcyogAt, avyaktaikarUpatayA satyA'satyAmRSAdaladvayaniSpAdakavAgyogadvayavaiyarthyAt, 'addhamAgahIe bhAsAe bhAsaMti' ( ) iti sUtravirodhAt, niyatyaiva prayatnaM vinA vacanopapattau ca tayaiva tadvinA'pi parAnugrahopapatteH / dhvanerapi pauruSeyatayA'kSararUpa- ! tayA tulyayogakSematvAt, anyathA bAhyamatapravezAce' tyAdikaM syAdvAdakalpalatAtozvaseyam / tattvArthavRttAvapi -> 'icchAM vinA kathamupadezAdI pravRttistasya ? iti tIrthAntarIyAzaGkA na zreyasI, jIvanayoniyatnAdivyAvRttasyeva bhagavadyatnavyAvRttasyaiva vaijAtyasya yatnagatasyecchAjanyatAvacchedakatvAta, evaM hi janyatvavizeSaNagauravamapi parihRtaM bhavati / pudgalagrahaNanisargAdipravRttI mohodayasyaiva hetutvamiti kSINamohasyopadezAdikaM naiyatikameveti nagnATavacanaM tu na zraddheyama, mohodayasyA'pyanvayanyatirekAbhyAmArambhAdipravRttivizeSa eva hetutvAt, anyathA guruvinayasvAdhyAyAdhyayanadAnAdipravRttInAmapi mohajanyatvApatteH, niyatAniyate sarvatra kArye vyavasthite bhagavaceSTAyA: kevalaniyatatvavacanasyA'nAgamikallAcca / icchAM vinA na pravRttiH pravRtti vinA ca na ceSTeti nizceSTataivaM tasya prasajyeta, vilakSaNaceSTAyAmeva pravRttiheturityabhyupagacchaMzca vilakSaNakRtAvevecchA heturiti nirIhapravRttiM bhagavataH kuto nA'bhyupagacchediti' - (ta.yazo.TI. kArikA-10) pratipAditam / etena bhagavataH zabdaprayoktR ve karmacandhaprasaGga ityapi pratyuktam, kevalaM prayatnasya karmabandhAjanakatvAt, karmabandhakAraNIbhUtarAgAdipariNAmasya vilayena tadApAdanasya niyuktikatvAt / taduktaM pravacanasAre -> pariNAmAdo baMdho pariNAmo rAgadosamohajudo' <<- (pra.sA.2/88) iti / matkRtAdhyAtmaparIkSAyAmiti / tatra 'eyaM sahAvavANI kaha junA jeNa tesi vayajogo / heU davvasuassA paoagNaM kammakhavaNA ya' // (a.ma.pa.lo.99) iti gAthAyAM vistareNA'nakSarabhagavadrANInirAkaraNaM kRtaM tato'baseyam / haiM / ataH mohalyAvRtta anugrahaviSayaka icchA evaM zabdaprayoktRtva sarvajJa bhagavaMta meM mAnane cAhie / yahA~ yaha nahIM kahanA cAhie ki -> 'yadi kevalajJAnI bhagavaMtoM meM bhanya jIvoM ke pratibodha kI anujighRkSA = anugrahaicchA jaise 13ve guNasthAnaka meM hotI hai, ThIka vaise hI mokSa meM bhI vaha jarUra honI cAhie / taba to bhagavaMta jaise aghAti karma kI upasthiti meM bhavya jIvoM ke pratirodhArtha dezanA dete haiM, ThIka vaise hI mokSa meM jAne ke bAda bhI pratidina dharmadezanA karate raheMge, kyoMki taba bhI bhavya jIvoM ke anugraha kI icchA rahatI hai evaM apratibodhita bhavya jIva bhI isa loka meM sadA hote hI haiM -- | paha kathana ayukta hone kA kAraNa yaha hai ki kevalI bhagana meM moznAvasthA ke daurAna bhI bhavya jIvoM ke anugraha kI icchA to hotI hI hai, magara tadartha dharmadezanArUpa pravRtti ke lie tIrthaMkara nAmakarma kA udaya Adi bhI sahakArI kAraNa hai / usake sahakAra se hI tIrthakara bhagavaMta dharmadezanAsvarUpa pravRtti karate haiN| mokSAcasthA meM karmamAtra kA abhAva hone se tIrdhakaranAma karma kA udaya hI nahIM hotA hai, tara mokSadazA meM dharmadezanA kA ApAdana kaise kiyA jA sakatA hai ? kevala eka kAraNa 1, dRzyanAM syAdrAdakara palatAyA dazamastabakasya 64 namazlokasya 18 namazlokasya ca tryAratryA /
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ * tattvArdhazlokavArtikavacanakhaNDanam 530 evaJca nityA'nityatvAdidharmANAM vastuto virodhA'bhAve'pi yadi kathaJcidvirodhaH pareNA'bhyupeyate, abhyupeyatAM tarhi vADha, tathApi teSNAokana samAse na kikhibAdhakaM pazyAmaH / kathaJcidaviruddhatvenA'bhyupetAnAmapi nIlapItAdInAmekatra samAvezasya dRSTatvAdityAhuH 'virude 'ti / mecakavastuSu = mizravastuSu viruddhavarNAnAM nIlapItAdInAM yogaH = ekatra samAvezo hi yato dRSTaH = sakalajanAnubhavasiddhaH / pratiyanti hi sarve'pi lokA: citramapi ghaTaM = jayalatA etAvatA ' na hi sarvajJasya zabdoccAraNe rasanAvyApAro'sti, tIrthaMkaranAmakarmodayoSajanitatvAdi' (ta. lo. bA. 2/18) ti tattvArthazlokavArtikakudvacanamapi pratikSiptaM mantavyaM, adRSTasyA'pi dRSTakAraNAtikrameNa kAryotpAdakatvA'sambhavAtkintu dRSTakAraNasampAdanadvariva, anyathA ekakAraNamAtraparizeSApatteriti dik / = prakaraNakAraH prakrAntavItarAgastotrASTamaprakAzasaptamakArikottarArdhaprastAvanArthamupakramate -> evaJceti / yadi kathaMJcidvirodhaH ekatraikAvacchedenA'navasthAnaM pareNa = naiyAyikAdinA abhyupagamyate / atra svasammatimAha abhyupeyatAM tarhi bAdaM / tarhi kathaM teSAmekatra samAvezasidbhiH ? ityAzaGkAyAM prAha tathApi kathaJcidviruddhatve'pi teSAM nityA'nityatvAdidharmayugalAnAM ekatra dharmiNi samAveze na kiJcidbAdhakaM pazyAmaH, zAkhA mulAvacchedenaikatraiva ghaTAdI dharmiNi nityatvAnityatvayoH samAvezasambhavAt, anyathA sarvathA viruddhatvaM syAt / = nanu saMyogasyA'vyApyavRttitvena saMyogatadabhAvayorekatra samAvezasambhave'pi nityatvasyA'tathAtvAnna nityatvatadabhAvayorekatrAvacchedakabhedena samAvezaH sambhavedityAzaGkAyAM paramata prasiddhodAharaNAntaramAha- kathavidviruddhatvena prativAdinA abhyupetAnAmapi / nIlapItAdInAM rUpANAM ekatra dharmiNi samAvezasya dRSTatvAdityAhuH zrIhemacandrasUraya iti zeSa: / 'biruddhe 'ti / zeSaM sugamam / nanu citraghaTe'vayavini na nIlapItAdirUpANi santi kintyekameva citraM rUpam, 'citro'yaM ghaTa' ityabAdhitapratIteH / ata eva tatra nIlapItAdinAnAvarNapratItaviSayo nAvayavilakSaNaghaTasamavetavarNaH kintu tadavayavasamavetanIlapItAdivarNa evaM / na caikatraiva ghaTe nIlapItAdInAM samAveze kiM bAdhakamiti vAcyam, teSAM vyApyavRttitbocchedApattereva bAdhakatvamiti gRhANa / etena 'ghaTo'yamagrAvacchedena nIlaH pRSThAvacchedena pIta' iti pratIterekatra ghaTa eva nIlAdivRttitvamityapi parAstam / na ca tarhi ghaTe nIlapItAdipratItebhramatvaM syAditi vAcyam, abhimatatvAt ghaTAvayavasamavetAnAmeva nIlapItAdInAM varNAnAM svasamavAyisamavetatva - = se kArya kI nippatti nahIM hotI hai, kintu sAmagrI se hI / ataH mokSAvasthA meM anugraha icchA hone para bhI jinanAmakarmodayasvarUpa kAraNAntara ke abhAva se dharmadezanA kI Apani nahIM hai| isa viSaya kA adhika nirUpaNa prakaraNakAra zrImadjI ne adhyAtmamataparIkSA meM kiyA hai / vizeSa jijJAsu usa grantharatna kA avalokana kara ke apane jJAna kI pyAsa kA zamana kara sakate haiM / eka dharmoM meM anekavarNasamAveza prAmANika ha + evaJca iti / 'abhilApyatva aura anabhilApyatva kA eka dharmI meM virodha nahIM hai' isa viSaya ke nirUpaNa ke prasaMga se 'kevalI bhagavaMta zabda kA prayoga karate haiM isa viSaya kA nirUpaNa karake prakaraNakAra zrImadjI bhUla viSaya kA nirUpaNa karate haiM ki pradarzita rIti ke anusAra eka dharmI meM nityatva - anityatva, sAmAnya- vizeSAdi dharmayugala kA vastutaH virodha nahIM hai, phira bhI yadi prativAdI naiyAyika Adi una dharmoM meM kathaMcit virodha kA aMgIkAra kareM to bhale vaisA svIkAra kareM / hamArI isameM anumati hai tathApi eka dharmI meM nityatva - anityatva Adi dharmo kA samAveza hone meM koI bAdhaka nahIM hai, kyoMki kathaMcit virodhI dharmoM kA eka dharmI meM samAveza ho sakatA hai| jina padArthoM kA prakArAntara se yA avacchedakAntara se virodha na ho ve hI kathaMcit virodhI kahe jAte haiN| isa bAta ko dRSTAnta se samajhanA ho to kahA jA sakatA hai ki nIla, pIta, zukla Adi rUpa paraspara kathaMcit virodhI haiM phira bhI citrapaTa, vicitraghaTa, mora ke paMkha Adi eka dharmI meM unakA samAveza hotA hai / isI bAta ko sUcita karane ke lie mUlakAra zrIkalikAlasarvajJa vItarAgastotra ke aSTama prakAza kI, jisake vivaraNarUpa meM mahopAdhyAyajI mahArAja ne isa syAdvAdarahasya nAmaka prakaraNa kI racanA kI hai, arthI kArikA ke uttarArdha meM kahA hai ki viruddha = kathaMcit virAdhI varNoM rUpoM kA mecakabastu = mizravastu mayUrapaMkha Adi meM yoga ekadharmavRttitA pratyakSasiddha hai| zabala ghaTa ko bhI loka 'yaha isa bhAga meM pItavarNavAlA hai, usa bhAga meM raktarUpavAlA hai, Upara ke bhAga meM zyAmavarNavAlA hai' ityAdi svarUpa se jAnate haiM / isalie yahA~ yaha nahIM kahA jA sakatA ki 'citra ghaTa meM kevala eka atirikta =
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 531 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 - kA.5 * viruddhavarNAnAmekatra satvasamarthanam * | nIlatvapItatvAdinA / na ca tatrA'vayavanIlAdimattaiva paramparayA pratIteviSayaH, evaM sati yogyarUpAdInAM zudimAgatatvAyatteH / citratvavyavahArastu nIlaviziSTapItAdinA ekavRttinIlapIto * jayalA * lakSaNaparamparAsambandhana ghaTe pratIyamAnatvAdityAzaGko nirAkarta mApakamate - na ceti / tatra = citrapaTe avayavanIlAdimattA = ghaTAvayavasamavetanIlAdiH eva paramparayA = svasamavAyisamavetatvasambandhena pratIteH viSaya iti vAcyamiti gamyate / tayuktatvameva samarthayati- evaM satIti / avayavasamavetanIlapItAdInAmevAyavavini bhAnA'bhyupagame sati / yogyarUpAdInAmiti / anubhUtAbhibhUtarUpAdivyavacchedArthaM 'yogye 'ti / truTimAtragatatvApatteH = asareNumAtrasamavetatvasvIkAraprasaGgAt / citrakapAlArabdhaghaTe pratIyamAnAnAM nIlapItAdivarNAnAM kapAlikAsamavetatvaM citrakapAlikAkkapAlAracaghaTe pratIyamAnAnAM nIlapItAdirUpANAM prakapAlikAsamavaMtatvamityevaM yAvatyasareNusamavetatvaprasaGgAt / yadvA ghaTa ina kapAlasyApyavayavitvAttatra pratIyamAnAnAM rUpAdInAM kapAlikAsamavaMtatvaM, tasyA api sAvayavatvAtprakapAlikapAsamavetatvamityevaM yAvatnasareNusamavetatvAHbhyupagamApatteH / na caivaM paramANugatatvamevA'stviti vAcyam, paramANoratIndriyatvena tadrUpAdereva bhAnA'sambhavAnna ghaTe'pi paramparayA bhAnaM syAdataH truTigatatvApAdanamatra kRtamityAdi bhAvanIyam / nanu yadi citradhaTe nAtiriktaM citrAkhyaM rUpaM kintu nIlapItAdirUpANi tarhi 'ghaTo nIlo raktaH pIta' ityAdipratItiya'vahArazca syAtAM na tu 'citro'yaM ghaTa' iti pratItivyavahArau / tadanugapattiH syAdvAdisAmrAjye kalaGkamityAzaGkAyAmAha- citratvavyavahArastviti / idazcI palakSaNaM citratvaprakArakAtIteH / svasAmAnAdhikaraNyasambandhena nIlaviziSTapItAdinA e ttinIlacitra rUpa hI hai, na ki nIla, pIta, zyAma Adi aneka rUpa' - anyathA uparyukta atiprasiddha svAbhAcika lokAnubhava kA apalApa karane kA doSa AyegA / yahA~ yaha bhI nahIM kahA jA sakatA ki --> "zabala (raMgabiraMgI = Colouring) ghaTa meM kevala eka citra rUpa hI hotA hai, phira bhI logoM ko jo upadarzita pratIti hotI hai, usakI upapatti to usa ghaTa ke bhinna bhinna avayava ke nIla, pIta, zyAma Adi aneka rUpa kA paraMparA sambandha yAnI svAzrayasamavetatvasaMsarga se ghaTa meM bhAna mAnane se bhI ho sakatI hai| magara eka hI ghaTa meM samavAya sambandha = sAkSAtsaMbaMdha se nIla, pIta, jhyAma Adi vividha varNa kA bhAna nahIM hotA hai / jaise japAkusuma Adi upAdhi ke rakta rUpa kA paramparAsambandha se sphaTika meM jJAna hotA hai ThIka vaise hI ghaTAvadhavagata vividha varNa kA paramparAsaMsarga se ghaTa meM bhAna hotA hai" <- / atyatagata vividhatarNa kA avayavI meM IIIMNa - syAhAdI evaM sa. iti / yaha kathana ayukta hone kA kAraNa yaha hai ki - 'avayavagata vividha varNa kA paramparA saMbaMdha se citra ghaTa meM bhAna mAnane para to usI citra ghaTa ke kapAla meM vividha vargoM kA jo bhAna hotA hai use bhI bhitra bhitra kapAlikA meM rahane vAle aneka rUpa ko paramparA sambandha se kapAla meM viSaya karane vAlA mAnanA hogA, kyoMki Apake matAnusAra to kapAlAtmaka eka dharmI meM eka citra varNa hI raha sakatA hai, na ki aneka nIla, pIta Adi varNa / evaM jisa kapAlikA meM aneka varNa kA bhAna hotA hai, usa jJAna ko bhI bhinna bhinna prakapAlikA meM samaveta aneka rUpa ko paramparA saMsarga se . kapAlikA meM viSaya banAne vAlA mAnanA hogA / isa taraha pratyakSa ke yogya nIla, pIta Adi rUpa ko trasareNu meM hI samaveta mAnanA hogaa| matalaba ki eka atirikta citra rUpa vAle ghaTa meM paramparAsambandha se vividhanasareNusamaneta vividha varNa kA hI paramparA saMbaMdha se bhAna mAnanA hogA, jisake phala meM 'pratyakSayogya nIla, pIta, zyAma Adi rUpa kevala asareNu meM hI rahane vAle haiN| isa bAta ko mAnya karanA hogA, jo prAmANika nahIM hai| isalie mAnanA hogA ki eka hI ghaTa meM nIla, pIta, zyAma Adi vividha varNa kA sAkSAtsaMbaMdha se samAveza ho sakatA hai / yahA~ yaha zaMkA ho ki -> "yadi ghaTa meM eka atirikta citra varNa nahIM hai, kintu nIla, pIta, zyAma Adi aneka rUpa haiM, to phira 'yaha ghaTa citra rUpa vAlA hai' yaha pratIti kaise ho sakegI ! kyoMki Apa syAgAdI to atirikta citra rUpa kA svIkAra hI nahIM karate haiN| Apake matAnusAra so ghaTa meM nIla, pIta, zyAma Adi aneka rUpa rahane se kevala 'ghaTa vividha varNa vAlA hai| aisI hI pratIti evaM vyavahAra honA cAhie / anaH Apake mata meM ghaTa meM citratvapratIti evaM citratvavyavahAra anupapanna banege" < syAdAdAjusAra citrattavyatahAra mumakina citratva, iti / to isakA samAdhAna yaha hai ki nIlaviziSTa pItAdi rUpa hone kI vajaha yA to eka dharmI meM rahanevAle nIlapItavarNa ubhaya Adi ke kAraNa ghaTAdi meM citratva kA vyavahAra hotA hai| Azaya yaha hai ki jo ghaTa kevala nIla rUpavAlA |
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 532 * upAthibhedAnityatvAnityavAdInAmekatra samAvezaH * bhayAdinA vA, viziSTAviziSTabhedaM tu syAvdAdino vayaM na pratikSipAma:, rUpavibhAjakopAdhInAM paJcatvAnatireka eva tAtparyAt / = gayalatA* pItobhayAdinA vA upapadyateti zeSaH / atra sAmAnAdhikarapyaM yadvA vaiziSTyaM ekathamivRttitvaM ca samavAyenA'pRthagbhAvasaMsargeNa / vA grAhyaM, tana nAtiprasaGgaH / yatra kevalaM pItaM rUpaM tatra na citratvaprakArakapratItivyavahArauM tatrimittIbhUta | bhAvAta / kinta nIlaviziSTapItarUpAdikaM tatraiva citratvapratItivyavahArI / ato na citratvapratItivyavahArAnyathAnupapattyA atiriktacitrarUpAGgIkAra AvazyakaH / aba nIlasya vizeSaNatvaM pAtarUpasya vizeSyatvamiti gauNapradhAnabhAvaH tathApi vizeSaNavizeSyabhAve vinigamanAvirahAtkalpAntarapradarzanaM-ekavRttinIlapItobhayAdinA veti / atra nIlasya pItarUpasya ca prAdhAnyam / ekavRtitvopAdAnAnnA'nekavRttinIlapItAditaH citratvapratItyAdyApattiH / vastutastu citratvapratItyAdinimittatvaM nIlaviziSTapItAdereva na tvekarminirUpitavRttitvaviziSTanIlapItobhayAdeH, gauravAt / na ca vidoSaNavizezyabhAve vinigamanAviraha iti vAcyam, tathApi tatpariNatyanatirekAt / na caivaM nIlarUpaviziSTapItarUpAzrayIbhUte | baTe pItatyaprakArakappamityAdyApattiH, nIlaviziSTapItarUpasyA-pi pAtarUpAnatirekAt, 'viziSTaM zuddhAnAtiricyata' iti niyamAditi vAjyam, viziSTasya kathaJcicchuddhAtiriktatvA'bhyupagamAt, sarvathA tadabhedastu pratItyaiva parAhata ityAzayenA''ha-viziSTA'viziSTa - bhadaM = viziSTAnuyogikA viziSTapratiyogikakathavidbhedaM tu syAdrAdino vayaM na pratikSipAma iti / nIlaviziSTapItarUpAde: pItarUpAdita: syAdbhitratvena na citraghaTe 'pIto'yamiti pramityAdyApattirityAzayaH / na caivamatiriktacitrarUpAGgIkAra evaM nAmAntaraNa bhavatA kRta iti ziroveSTanena zrotragrahaNanyAyaprasaGga iti vAcyam, nIlaviziSTapItarUpAdeH pItarUpAditaH kazcidatireka'pi tatra pItatvAdyatiriktacitratvajAtyanaGgIkArAdityAzayenA''ha- rUpavibhAjakopAdhInAM = rUpatvasAkSAdvyApyadharmANAM, paJcatvA'natireka eva tAtparyAditi / caitratvasya caitre kathazcittadatiriktadaNDaviziSTacaitre ca vRnitvamiva pItatvAdInAM rUpatvasAkSAdyA yajAtInAM paJcAnAM pItAdivarNeSu nIlaviziSTapItarUpAdiSu ca vRttitvaM na tu pItAdiSu pItatvAdInAM nIlaviziSTapItAdiSu ca citratvasya vRttitvamityatra syAdvAdinAmasmAkamabhiprAyaH / etena nIlaviziSTapItavarNasya raktarUpaviziSTapItavarNasya zuklavarNaviziSTapItavarNasyatyAdInAM bahUnAM pItAditaH kazcidatiriktatvakalpanApekSayakasya citrarUpasyaiva kalpanaM yuktamityapi nirastam, citraghaTe 'nIlaviziSTapItarUpavAn ghaTaH' ityAdipratIteranupapattezca avayavagatarUpAditaH tadupapAdanasya tu pUrvameva nirastatvAt / na ca rUpAdInAmavyApyavRttitvaprasaGga iti vAcyam, iSTatvAt / na caivaM nAnArUpavadavayavArabdhe ghaTe nIlakapAlAdyavacchedena pItAdyutpattivAraNAya samavAyena nIlamprati svasamavAyisamavetatvasambandhena nIlarUpAtiriktarUpatvena pratibandhakatvamityuktadizA pratibadhyapratibandhakabhAgA'GgIkAre tadabhAvasya kAraNatvasyApi kalpanIyatayA gauravApattiriti vAcyama, avacchedakatA hai yA kevala pItarUpayAlA hai usameM 'nIlo ghaTaH' yA 'pIto ghaTaH' ityAkAraka vyavahAra hogA, na ki 'citro ghaTaH' ityAkAraka / magara jisa ghaTa ke eka bhAga meM nIlaM rUpa aura dUsare bhAga meM pIta varNa hotA hai usImeM 'citro'yaM ghaTaH' ityAkAraka vyavahAra hotA hai, kyoMki usa ghaTa meM sAmAnAdhikaraNyasaMbaMdha se nIlarUpaviziSTa pIta rUpa rahatA hai yA eka adhikaraNa meM nIlapIta ubhaya varNa rahate haiN| vahIM citratvavyavahAra kA nimitta hai, na ki nIla, pIta Adi rUpa se sarvathA atirikta citra rUpa / yahA~ yaha zaMkA ho ki - 'viziSTa aviziSTa se to atirikta hotA nahIM hai / ataH nIlarUpaviziSTa pIta rUpa bhI zuddha pIta varNa se atirikta nahIM hai / ataH nIlarUpaviziSTa pIta rUpa vAle ghaTa meM 'pIto ghaTaH' ityAkAraka vyavahAra bhI honA cAhie' - to isakA samAdhAna yaha hai ki viziSTa aura avizie ke bheda kA hama syAdvAdI sarvathA pratikSepa nahIM karate haiM matalaba ki viziSTa aviziSTa = zuddha se sarvathA anatirikta = abhinna hai-aisA hama nahIM mAnate haiN| kintu viziSTa zuddha se kathaMcit atirikta = bhinna bhI hotA hai, aisA hama svIkAra karate haiN| ataH nIlarUpaviziSTa pIta varNa bhI sarvathA zuddha pItavarNasvarUpa nahIM hai kintu zuddha pIta varNa se kathaMcit bhinna hai / 'pIto'yaM ghaTaH' isa vyavahAra meM to aviziSTa pIta varNa hI nimitta hotA hai, na ki viziSTa pItarUpa / nIlarUpaviziSTa pIna rUpa vAle ghaTa meM pItatvajyavahAranimittabhUta kevala pIta varNa nahIM hone se usameM 'pIto'yaM ghaTaH' ityAkAraka vyavahAra kI Apatti nahIM hai| yahA~ yaha bhI nahIM kahA jA sakatA ki -> "viziSTa bhI yadi aviziSTa se bhitra hai, to phira citra rUpa ko atirikta = nIla-pItAdirUpa se bhitra mAnane meM syAdAdI ko kyA hAni hai ?' <- kyoMki hama syAvAdiyoM kA tAtparya yahI hai ki rUpavibhAjaka = rUpatvasAkSAtyApya upAdhi - dharma nIlatva, pItatya Adi pA~ca hI hai, na ki citratvasahita 6 / viziSTavarNa se hI citratvaprakAraka pratIti evaM
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ X 533 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 - kA.7 * nyAyakhaNDakhAdyavirodhaparihAraH * atha tatrApi naikAvacchedena nAnArUpasattvaM, kintu nIlapItakapAlAdyavacchedakabhedeneti cet ? satyama, ita evopAdhibhedAdeva nityatvA'nityatvAdaya ekA samAvizantItyuktam / athavA virudaM = virudhdatvenA'bhimataM, haTA - nityAnityatvAdikaM, naikagA'sat - nekA'vRtti / kuta: ? pramANaprasiditaH = ekavRttitayA pramANena pramIyamANatvAdityarthaH / ekavRttitvena pramIyamANasyApi virudatvAbhimAnAta samAvezAnabhyupagame nIlapItAdInAmapi sa na syAdityAhuH - virAdeti / tathA cAyaM prayogaH - nityAnityatvAdikaM naikatrA'vRtti = jayalatA * sambandhena nIlAdikaM prati samavAyena nIlAde; kAraNatvA'GgIkArAt / na ca prakaraNakAreNeva nyAyakhaNDakhAye -> 'nIlatyAdivacitratvamapi jAtivizeSa eca' <<- (nyA.kha.khA. ) ityabhyadhAyIti tadvirodhaprasaGga iti vAcyam, atiriktaikacitrarUpAbhyupagantRNo matamabalambya tatra tadhoktatvAditi vyaktameva nyAyaprabhAyAm / dIdhitikAreNApi -> nAnArUpavadavayavArabdhe'vayavini anyApya - nArUpANyevotpadyante, citratvabyavahArastu parasparasamAnAdhikaraNanAnArUpavattanibandhana - ityaGgIkArAt / dhaH zaGkatte - atheti / tatra - citraghaTe api naikApachedena nAnArUpasattvaM virodhAt, kintu nIlapItakapAlAyabacchedakabhedena eva / na caivamekatra ghaTe nityatlA ninavAdIti sammati. nIlakaNAlA koleja nityatvaM pItakapAlAvacchedena cA:nityatvamiti vaktumazAkyatvAt / tato na mecakavastudRSTAntenA'nyatra nityatvA'nityatvArdAni samAnAdhikaraNAni kalpayituM | yujyanta iti zaGkAtAtparyam / prakaraNakRt samAdhatte-satyamiti / ardhA'GgIkArasUcakamidaM padam / ita eva = ekaabcchede| naikatra kathaJcidviruddhadharmANAM samAvezA'sambhavAdeva, upAdhibhedAt = avacchedakabhedAt eva nityatvA'nityatvAdayo dharmA ekatra dharmiNi samAvizantIti / nIlapItakapAlayo: nityatvAnityatvAvacchedakatvA'sambhave'pi dravyatvaparyAyatvayoH tadhAtvasambhavAta / dezavata bhAvAnAmapyavacchedakatvasambhavAt / na copAdhibhedAnnityattvAnityatvAdInAmekatra samAvezo mUlakRdabhiprAyaviruddhaH, taduktaM | taireva anyayogavyavacchedadvAtriMzikAyAM- 'upAdhibhedopahitaM viruddhaM, nArtheSvasattvaM sadavAcyata ca / ityapracudhyaiva virodhabhItA jaDAstadekAntahatAH patanti // 24 // ___ yadi ca 'nityatyAnityatvayorekAzrayavRttitvAJcagAhinI buddhiH nAmamA virodhagIcarapramANaprasiddhacabhAvAditi vyAkhyAne lakSaNAyA AzrayaNAtkazcidasvarasamudbhAvayettanmanasikRtya vyAkhyAntaramAvedayati - athaveti / sugama zeSam / :::: ::vyavahAra mumakina hai, tara citratva ko bhI nIlatva Adi dharma kI bhA~ti rUpavibhAgaprayojaka upAdhi mAnanA nAmunAsiba hai| nIlarUpa se pItatvaprakAraka pratIti yA vyavahAra nAmumakina hone kI vajaha nIlarUpa se pItarUpa ko atirikta mAna kara nIlatva se atirikta pItala dharma ko rUpavibhAjaka upAdhi mAnanA Avazyaka hai / jaba ki ekarUpa se viziSTa anya rUpa ke nimina se citratvaprakAraka pratIti yA vyavahAra mumakina hone se nIla Adi rUpa se sarvadhA atirikta citra rUpa ko mAnanA aura nIlatvAdi pA~ca dharmoM se atirikta citratva dharma ko rUpavibhAjaka upAdhi mAnanA anAvazyaka hai . yahI syAdrAdiyoM kA abhiprAya hai, jo vicAra karane para samucita pratIta hotA hai / yahA~ yaha kahA jAya ki -> 'eka ghaTa meM eka hI bhAga meM aneka varNa nahIM raha sakate, kintu bhinna-bhinna bhAga meM hI vividha varNa raha sakate haiN| matalaba ki nIla rUpa ghaTa meM nIlakapAlAvacchedena, pIta varNa pItakapAlAvacchedena aura rakta rUpa raktavarNaviziSTakapAlAvacchedena rahate haiM, isI taraha mAnA jA sakatA hai' - to hama syAdvAdI bhI isa bAta kA saharSa svIkAra karate haiM / bhinnadezAvacchedena = avacchedakabheda se eka dharmI meM paraspara kathaMcit virodhI nIla, pIta, rakta Adi rUpa kA samAveza hameM mAnya hone kI vajaha hI upAdhibheda = avacchedakabheda se hI nityaanityatva Adi paraspara kathaMcit viruddha dharmoM kA eka dharmI meM samAveza hotA hai| aisA kahA hai| *sa.ticeM lokI pyAsyA* athavA. / mahopAdhyAyajI vItarAgastotra ke aema prakAza kI sAtavI kArikA kA anya rIti se nirUpaNa karate haiM ki - prativAdI ko viruddhatvarUpa se abhimata nityatva anityatva Adi dharmayugala eka adhikaraNa meM avRtti nahIM hai, kyoMki ekaadhikaraNavRttitvavidhayA pramANa se samyaka jJAyamAna hai / ekaadhikaraNanirUpitavRtitvamattvarUpa se pramANa ke hone para bhI nityatva-anityatva Adi dharmayugma ko abhiniveza se viruddha mAna kara unakA eka adhikaraNa meM samAveza mAnya
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43, * parasparAnadhikaraNavRttijAtIyatvaM na viruddhatvam * ekavRttitvena pramIyamANatvAt, nIlapItAdivat / viruddhatvaM = parasparAnadhikaraNavRtijAtIyatvamiti yathAzrutameva samyagiti tu na yuktaM, svamate nityAnityatvAdAveva tadabhAvAt, ekavarNasyApi nizcayataH parAvarNatvAcca, anyathA zuklasya pAkAdinA pazcAt zyAmatvAnupapatteH, * jayalatA nanvekAdhikaraNanirUpitavRttitvasiddhayarthaM mUlakRdbhiH viruddhatvena rUpeNa nityatvAnityatvAdidharmayugmapradarzanaM kRtaM bhavadbhistu tatparihAreNa nityAnityatAtvAdikapakSaH pradarzita iti kiM tattyAge prayojanaM ? ityAzaGkAyAmAha viruddhatvamiti / viruddhatvapadapratipAdyamityarthaH / parasparAnadhikaraNavRttijAtIyatvaM = itaretarAnadhikaraNanirUpitavRttitvamadvRttijAtimattvaM iti hetoH yathAzrutameba = 'viruddhaM dvayaM' ityeva samyagiti tu na yuktam / kuta: ? ityAha- svamate = syAdvAdidarzane, nityAnityatvAdAveva pakSe eva tadabhAvAt = niruktaviruddhatvAbhAvAt / tatazcAzrayA'siddhiprasaGgaH, nityAnityatvAdilakSaNapakSe pakSatAvacchedakIbhUtaniruktaviruddhatvavirahAt / evakAro'yogavyavacchedArthakaH | jainamate nityatvAnityatvAdidharmayugalAnAM parasparAdhikaraNAdhikaraNakatvena parasparAnadhikaraNavRttijAtIyatvasvarUpaviruddhatvA'yogAt, tanizcaye vA bAdhaprasaGgAt / nApi nIlapItAdidharmeSUdAharaNavidhayopadarziteSu niruktaviruddhavaM sambhavati, citraghaTe evaM teSAM tadapagamAt / na ca zuklaghaTe zyAmAdivarNAnAmabhAvAttatra vetimA| kAlimA-pItimAdInAM parasparAnadhikaraNAdhikaraNatvasiddhiriti vaktavyam, zuklaghaTe'pi zyAmAdivarNAbhyupagamAdityAzayenA''hekavarNasyApIti / eka evaM pratIyamAno varNo yasmin ghaTAdI se ghaTAdi: ekavarNa:, tasya kimutAnekavarNasya 1 ityapi - zabdArthaH / nizvayataH = paramArthamavalambya nizvayanayamAzritya vA paJcavarNatvAcceti / paJca varNA yasmin sa tadbhAvaH tattvaM tata ityartha: / ekaH zuklo varNo yatra pratIyate tatrApi nizcayena zyAmAdayo varNAH santyeveti na te parasparAnadhikaraNavRttaya iti bhAvaH / J = vipakSadaNDamAha - anyatheti / zuklavarNavati ghaTAdoM zyAmAdivarNAnaGgIkAre satItyarthaH / pUrva vetavarNaviziSTasya ghaTAdeH, pAkAdinA pazcAt zyAmatvAnupapatteH = kRSNavarNasattvA'saGgateH / yadi pAkapUrvakAla pAkapUrvakAlAvacchedena, 534 zuklasya na kiyA jAya taba to nIla pIta Adi dharmo kA bhI eka zabala vastu ( mayurapaMkha Adi) meM samAveza nahIM ho sakegA / isI bAta ko sUcita karane ke lie kalikAlasarvajJa zrImadjI prastuta va kArikA ke uttarArdha meM kahate haiM ki biruddha nIla-pIta Adi varNoM kA samAveza mayUra paMkha, gAya Adi mecakabastu meM pramANa se jJAyamAna hai / isI taraha eka dharmI meM nityatvaanityatva Adi dharmayugala bhI samAviSTa ho sakate haiM / matalaba ki mUlakArazrI ne 7va kArikA ke pUrvArdha meM pakSa, sAdhya aura hetu kA kramazaH ullekha kiyA hai aura uttarArdha meM udAharaNa ko batAyA hai / ataH yahA~ anumAnaprayoga isa taraha kiyA jA saMkatA hai ki nityatva - anityatva Adi dharmayugala eka adhikaraNAvRtti nahIM hai, kyoMki eka adhikaraNavRttitvavidhayA pramANa se jJAyamAna hai, jaise ki nIla, pIta, zreta Adi varNa / yahA~ yaha zaMkA ho ki - 'mUlakArazrI ne to kArikA meM 'viruddha' pada kA ullekha kiyA hai, jisakA artha hai biruddhatvAlA | vyAkhyAkAra zrImadjI ne to viruddhapada kA tyAga kara ke pakSavidhayA nityatva- anityatvAdi dharmayugala kA hI nirdeza kiyA hai, jo mUlakArathI ke Azaya ke khilApha pratIta hotA hai' - to isakA samAdhAna vyAkhyAkAra zrImadjI kI ora se isa taraha batAyA jAtA hai ki viruddhatva kA artha yaha hotA hai paraspara ke anadhikaraNa meM rahane vAle dharmoM kA sAjAtya ( = samAnajAtimattva ) / magara yaha to nityatva - anityatva Adi dharmayugma, jisakA yahA~ pakSavidhayA ullekha kiyA gayA hai, meM hI svamata = syAdvAda ke anusAra nahIM rahane se Azraya asiddhi nAma kA doSa prasakta hotA hai / nityatva aura anityatva Adi dharmayugala jainadarzana ke anusAra paraspara ke anadhikaraNa meM rahane vAle dharma ke sajAtIya nahIM hai, kintu vijAtIya haiM, kyoMki vAstava meM ve paraspara ke adhikaraNa meM rahate haiM / dUsarI bAta yaha hai ki ekavarNavAlI vastu bhI nizcaya naya se pA~ca varNavAlI hone se nIla-pIta Adi varNa bhI paraspara ke anadhikaraNa meM rahanevAle nahIM hone se sadA paraspara ke anadhikaraNa meM hI rahanevAlI koI cIja hI prasiddha nahIM hone se tatsajAtIyatvasvarUpa viruddhatva hI aprasiddha hai / andhakAra aura prakAza bhI dezAvacchedakabheda se yA kAlAvacchedakabheda se eka dharmI meM rahate haiM / ataH nirukta viruddhatvapada ke artha kI anupapatti hone se viruddhapada kA tyAga ucita hI hai / yahA~ yaha zaMkA ho ki eka varNa vAle ghaTa Adi meM pA~ca varNa kA svIkAra kyoM kiyA jAya ? kyoMki pratyakSa se to ghaTa zyAma rUpa vAlA hI upalabdha hotA hai' - to yaha nAmunAsiva hai, kyoMki yadi pAka se pUrva kAla meM zukla rUpa vAle ghaTa meM zyAma rUpa kA aMgIkAra na kiyA jAya to pAka ke pazcAtkAla meM ghaTa meM zyAma varNa kI utpatti nahIM ho skegii| zyAma rUpa kA kAraNa to zyAma rUpa hI hotA hai / ataH = - -
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 535 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 kA 7 * svarUpAsiddhinirAkaraNam lAghavAt zyAmamAtraM pratyeva zyAmasya hetutvAt, pAkA'janyatvAdestatkAryatAvacchedakapraveze gauravAt, sadasatkAryavAdasya vyavasthApitatvAcca / nityatvA'nityatvAdikaM, vizeSeNa athavA dayaM parasparakarambitasvabhAvena ruM = = OM jayalatA = bacchedena zuklarUpAzraye ghaTAdau kRSNAdirUpANi na syuH tarhi pAkAnantarakAlAvacchedena zyAmatvaM na syAt, lAghavAt kAryatAvacchedakadharmalAghavAt samavAyena zyAmamAtraM zyAmatvAvacchinnaM pratyeva svasamavAyisamavetatvasambandhena zyAmasya varNasya hetu| tvAt / na cAvayavini zyAmaM rUpaM kvacit pAkena kvacicAvayavazyAmarUpeNa janyate iti tRNAraNimaNinyAyena pAkAjanyatvAvacchinnazyAmarUpaM prati svAzrayavRttitvasambandhena zyAmarUpasya hetutvAnna pAkapUrva zukle ghaTAdI zyAmAdirUpA'GgIkArasyAvazyakatvamiti vAcyam, pAkAjanyatvaviziSTazyAmatvasyA'cayacazyAmarUpakAryatAvacchedakatvA'pekSayA zyAmatvasyaiva tattve lAghavAdityAzaye| nA''ha pAkA'janyatvAdeH tatkAryatAvacchedakapraveze avayavazyAmarUpaniSThakAraNatAnirUpitakAryatAvacchedakazarIraniveDo, kAryatA = = bacchedakakoTA gauravAt / kiJca pUrvaM tatra sarvathA'sataH zyAmavarNasya pazcAdapi pAkenotpattiH naiva sambhavati, atyantA'sato'nudAtteH | anyathA kharaviSANAderapi janmApatteH / pAkapUrvakAlAvacchedena zuklaghaTe kathaJcicchyAmarUpA'GgIkArasyApi nyAyyatvAdityAzayenA''ha - sadasatkAryavAdasya kathaJcitsadasatkAryaniyamasya pUrva (pR. 129 ) vyavasthApitatvAcceti / tatazcA'kAmenA'pi zvetakAlAvacchedena ghaTe zyAmavarNA'GgIkAraH kAryaH / tatazcaikadaikatra zuklazyAmAdivarNasamAvezena zuklazyAmAdivarNeSvapi parasparA| nadhikaraNanirUpitavRttitvamattvasyA'prasiddheH parasparAnadhikaraNavRttijAtIyatvalakSaNaM viruddhatvamapyaprasiddham / na ca tamaH prakAzayoreva niruktaviruddhatvaM prasiddhamiti vaktavyam, kAlabhedenaikatra tatsamAvezasya dRSTatvAt / na caikakAlInaparasparAnadhikaraNavRttijAtIyatvameva viruddhatvamastviti vAcyam, ekadA'pi vibhinnAvayavAvacchedena tamaH prakAzayorekatropalabdheH tayorapi niruktaviruddhatvalakSaNAyogAt / tatazca niruktaviruddhatyavinirmokeNaiva nityatvAnityatvAdidharmayugmAnAM pakSatvena nirdezasya nyAyyatvamiti nirgalito'rthaH / punaH vyAkhyAntaramAvedayati athaveti / nA'saditi / dvau naJau prakRtArthaM gamayata iti nyAyena sattvasyAtra sAdhyatvaM pAka ke pazcArakAlAvacchedena zyAma rUpa vAle ghaTa meM pUrvakAlAvacchedena bhI zyAma varNa kA aMgIkAra karanA munAsiba hai / yahA~ yaha zaMkA ho ki 'zyAma varNa kI utpatti kabhI svAzrayAvayavagata zyAma rUpa se hotI hai, to kabhI pAka = vilakSaNa agnisaMyoga se hotI hai / ataH zyAma rUpa kA kArya zyAma rUpa nahIM hai, kintu pAkA'janya zyAma varNa hai / zukla ghaTa meM zyAma rUpa pAkajanya hone kI vajaha, usakA kAraNa zyAma rUpa nahIM hai, kintu pAka hI kAraNa hai / ataeva vyatireka vyabhicAra kA avakAza nahIM hai' to yaha bhI nirAdhAra hai, kyoMki samavAya sambandha se zyAma rUpa ke prati svasamavAyisamavetatvasaMbaMdha se zyAma varNa ko kAraNa mAnane meM lAghava hai, jaba ki samavAya saMbandha se pAkA'janya zyAma rUpa ke prati svasamavAyisamavetatvasaMbaMdha se zyAma rUpa ko kAraNa mAnane meM gaurava hai / prathama pakSa meM kAryatAvacchedaka dharma kevala zyAmatva banatA hai, jaba ki dvitIya pakSa meM kAryatAvacchedaka dharma pAkAjanyatvaviziSTa zyAmatva hotA hai, jo zyAmatva kI apekSA gurubhUta hai / ataH dvitIya pakSa meM gaurava spaSTa hai / ata: zveta rUpa vAle ghaTa meM bhI zyAma rUpa kA aMgIkAra karanA Avazyaka hai, jisase pazcAt usameM zyAma rUpa kI utpatti ho ske| dUsarI bAta yaha hai ki zveta ghaTa meM yadi zyAma rUpa kA sarvathA atyantAbhAva mAnA jAya to pazcAt usa ghaTa meM zyAma rUpa kI utpatti nahIM ho sakegI, kyoMki sarvathA asat kI utpatti nahIM ho sakatI hai, kintu kathaMcit sat kI hI utpatti ho sakatI hai / isa sadasatkAryavAda kI to pUrva meM siddhi kI gaI hai| isalie yahA~ usakA punarAvartana karanA anAvazyaka hai / sadasatkAryavAda ke bala para zukla ghaTa meM bhI zyAma rUpa kA aMgIkAra karanA Avazyaka hai / ataH zukla rUpa aura zyAma rUpa bhI eka adhikaraNa meM vRtti hone kI vajaha paraspara anadhikaraNavRtti nahIM haiM / ataH 'parasparaanadhikaraNavRttisajAtIyatva-svarUpa viruddhatva kI aprasiddhi hone se usakA tyAga karanA munAsika hI hai, yaha niSkarSa hai / OM nityAnityatva nAtivizeSasvarUpa hai - syAdvAdI athavA iti / vyAkhyAkAra zrImadjI va kArikA kI anya rIti se vyAkhyA karate haiM ki - nityatva- anityatva Adi dharma vizeSarUpa se parasparamizrita svabhAva se milita (= ruddha) hai, yaha asat = kAlpanika nahIM hai, kyoMki tadekatvaviSayaka pramANa prasiddha hai / tAtparya yaha hai ki nityAnityatva narasiMhatva Adi kI bhA~ti jAtivizepAtmaka hai, kyoMki paraspara meM samAviSTa viSayaka pratIti kI usase utpatti hotI hai / kevala naratva aura kevala siMhatva se narasiMhatvaprakAraka pratIti kI bhA~ti kevala
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ * ninyAnityatvasya jAtyantaratvAvedanam * militaM, nA'sat, 'ekatra pramANaprasindita:' = ekatve pramANapasindarityarthaH / ayaM bhAva: nityAnityatvaM hi narasiMhatvAdivajjAtyantaraM, samAviSTapratItijananAt / na hi kevalanaratvasiMhatvAbhyAmekanarasiMhapratItiriva kevalanityatvA'nityatvAbhyAM saMmilitapratItirupapAdayituM zakyate / atha narasiMhatvamekavyavaktivRtti na jAtyantaraM jaratvAdikamapi sAhakabhiyA na * jayalatA labhyate / ekatve pramANaprasiddheH = ekatvaviSayakapramANaprasiddheriti heturlabhyate / na ca pakSatAvacchedakIbhUtaviziSTaruddhatvAvacchinne nityatvA'nityatvAdI hetorasattvena svarUpAsiddhiriti vAcyam, tathApi ekatvagocaraprasidbhapramANaviSayatvasya hetutve doSA'bhAvAt / etena vaiyadhikaraNyadoSo'pi pratyAkhyAtaH / na codAharaNavaikalyamAzaGkanIyam, narasiMhatvasya tathAtvasambhavAt / yathaikatvagInaraprasiddhapramANaviSayalena narasiMhalajAtelsa tathaina nata ena ninyalA'nityatvAderapi nAsatvamiti bhAvaH / etena hetughaTakIbhUtaprasiddhatvasya pramANavizeSaNasyA'siddhirapi pratyuktA / vastutastu prasidbhatvaM paricAyake, na tu hetutAvacchedakArIre praviSTamiti na byApyatvA'siddheravakAzaH / prakRtameva samarthayati - ayaM bhAva ityAdinA / prayogastvevam - nityatvAinityatvaM jAtyantaraM samAviSTapratItiviSayatvAt, narasiMhatvavat / parasparavyAmizritapratItigocaratvena narasiMhatvasya jAtivizeSatvavat tata eva nityatvA'nityatvasyApi jAtyantaratvamupapatsyata iti bhAvaH / svatantranityatvA'nityatvAbhyAM nityAnityatvaprakArapratItyupapattimapAkaroti - na hIti / bhinnAvayabAvacchedena vRttibhyAM naravasiMhatvAbhyAmekatra narasiMhatvapratIterupapAdane'pi prakRte naivaM sambhavati, parasparAnupraviSTatvena nityatvAnityatvapratIte: / pRthagdezAvacchedenA'vasthitAbhyAM nityatvAnityatvAbhyAM mitho'nuraktanityatvAnityatvapratItarasambhavAta, sambhave vA bhramatyApateH / vastutastu bhinnadezAvacchedena nityatvAnityatvavRttitvamapi nAsti, kintu dravyatva-paryAyatvAvacchedenaiva rAme jyeSTharAjaputratvaviziSTaziSTAcArapAlakatvAvacchedena rAjyAdhikAritva-puruSottamatvavat / tato na bhinnadezAvasthitAbhyAM tAbhyAM parasparasammilinanityatvAnityatvapratItirupapAdayituM zakyate / ekadezAvacchedenA'vasthitatvAt / parasparAnuraktapratyayajanakatyAca jAtyantaratvakalpanavA'haMti, samuditadravyatva-paryAyatvAbhyAM tana paraH zakate - atheti / 'cedi' tyanenA'syA'nvayaH / 'vyakterabhedastulyatvaM...' (kiraNAva.) ityudayanabacanenaika dhikatvAnna narasiMhatvaM jAtivizeSarUpamityAzayana hetagarbhavizeSaNamakhenA''ha- narasiMhatvamekavyaktivRti na jAtyantaramiti / nRsiMhazarIre hi na manuSyatvaM siMhattvaM vA'sti, ekaikamAtrasvIkAre vinigamakAbhAvAt ubhayoH svIkAreM ca jAtisaGkaraprasaGgAta, AMzikatvApAtAca / kintu, tadIyamukhAdyavayaveSu prasiddhasiMhamukhAdyavayavavRttijAtimattvaM tadIyodarapAdAya - vayaveSu ca prasiddhamAnuSIyodarapAdAdivRttijAtimattvaM svIkriyate / tezcobhayajAtIyairavayavarArabhyamANe zarIre nRsiMhatvaM jAtyantaraM kalyate / tacca na saMbhavatti, ekanyaktivRttikatvAt / ato na tadanurodhena nityAnityatvasya jAtyantaratvakalpanA yuktetyabhiprAyaH / vastuta: naratvamapi na jAtisvarUpaM kimpuna: narasiMhatvaM ? ityAzayenA''ha- naratvAdikamapi pArthivajalIyAdizarIravRttitayA sAGkaryabhiyA na jAtirUpamabhyupagamyate / jalIyanare pRthivItvaM nAsti, naratvamasti, pRthivyAM pRthivItvamasti naratvaM nAsti, asmadAdiSu tUbhayamiti pRthiyItyAdinA sAkAratvasya na jAtitvamiti phalitam / / nityatva aura kevala anityatva se nityAnityatvaprakAraka saMmilitobhayaviSayaka pratIti utpanna nahIM ho sakatI hai / isalie nityAnityatva ko jAtyantarasvarUpa mAnanA Avazyaka hai . yaha phalita hotA hai / yahA~ yaha zaMkA ho ki -> 'narasiMhatva ke udAharaNa se nityAnityatva ko jAtyantara = jAtivizepasvarUpa siddha nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki narasiMhattva bhI vastutaH eka vyakti meM hI rahane kI vajaha jAtivizeSarUpa nahIM hai| jAtitva ke 6 doSa bAdhaka hote haiM, jinameM vyaktyabheda yAnI ekavyaktivRttitva prathama jAtivAdhaka dopa hai / gaganatva kI bhA~ti narasiMhatva bhI kevala eka AdhAra meM rahane se jAtivizeSarUpa 1 nahIM mAnA jA sakatA / dUsarI bAta yaha hai ki narava yA siMhatya bhI vastutaH jAtivizeSAtmaka nahIM hai, kyoMki vaisA mAnane para pRthvItva Adi jAti ke sAdha sAMkarya prasakta hotA hai, jo jAtibAdhaka tRtIya doSa hai / ataH narasiMhatva ke dRSTAnta se nityAnityatva ko jAtivizepAtmaka nahIM mAnA jA sakatA' - = sAMkarya jAtiSAdhaka nahIM hai - syAdAdI -
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 537 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 . kA.7 manaratvasamAviSTamihatvaM = narasiMhanvam * jAtirupamabhyupagamyate iti cet ? tA, upAdhisAkaryasyeva jAtisAkaryasyA'pyadoSatvAnnaratvasamAviSTasiMhatvasyaiva tttvaat| 'jAtisAhakaryasyA'doSatve zizapAtvAdenyatra sambhAvanayA 'vRkSaH ziMzapAyA' ityAdyanumAnamapyucchidyata' iti cet ? na, upAdhisAkarye'pyasya doSasya tulyatvAta, takAdinA saMzayanivRtterubhayatra sambhavAt / = jayalatA * ___ prakaraNakRtsamAdhane - neti / ereNa pratibrahmakalpaM nRsiMhAvatArasvIkArAt upAsanAdRSTavazena nRsiMhazarIrotpAdasvIkArAca nRsiMhazarIrasya " mallega nRsiMhandanAya lAgaramA ini narasmRitvamekavyaktivRtti na jAtyantarami'tyasyA'yuktatvaM spaSTamebeti tadupekSya pareNa 'naratyAdikamapi sAGkaryabhiyA na jAtirUpamabhyupagamyate' iti yaduktaM tatra samAdhatte- upAdhisAryasyeveti / yadi jAtisAdayaM doSaH syAt tarhi tasyopAdhitve'pi doSatvaM tadavasthameva / na copAdhisAya doSatvena paregA'bhyupagamyate / tadvadeva jAtisAGkaryasyA'pyadoSatvamupapatsyata ityarthaH / guAphale raktatva-kRSNatvayorivakatra nityatvA'nityatvayoH khaNDazo vyAptyA:vasthAnaM nAbhyupagamyate, kintu dADime snigdhatvoSNatvayorikha parasparAnuvedhenA'vasthAnamaGgIkriyate / evameva naravasiMhatvayoH svAtantryeNA'vasthAnaM na svIkriyate kintu parasparavyAmizritatvenaiva. tathaiva pratyayAt / tadeva tatra jAtyantaratvamityAzayenA''hanaratvasamAviSTasiMhatvasyaiva tattvAt = jAtyantarAtmakatvAt / etena sarvathA tadatiriktatvakalpanAgauravamapi parihRtam, svarasavAhisAvalaukikapratyakSasyaiva balavattvAta / ____ paraH zakate - jAtisAryasya = parasparavyadhikaraNadharmayorekA samAvezasya adoSatve parAparabhAvAnupapatteH ziMzapAtvAdeH vyApyatvenA'bhimatajAte: anyatra = vRkSatvazUnye sambhAvanayA = vRttitvasambhAvanayA, 'vRkSaH ziMzapAyA' ityAdyanumAnamapyucchidyateti / 'ayaM vRkSaH ziMzapAyA' ityatra samavAyena vRznatvasya sAdhyatvaM tAdAtmyena zizapAyA hetutvam / prasiddhavedamanumAnam / paraM jAtisAryasvIkAre zizapAtva-vRkSatvayoppya-vyApakabhAvAnupapattyA samavAyAvacchinnavRttitAkaziMdApAtvavyApyatAdAtmyasambandhAvacchinnavRttitAkadizaMzapAhetoH samavAyasaMsargAvacchinnavRttitAkavRkSatvasAdhakatvaM na syAditi zaGkAtAtparyam / ___ pratibandyA prakaraNakAraH samAdhatte - upAdhisAparye'pi kimpunarjAtisaGkara ityapizabdArthaH, asya prasiddhAnumAnocchedalakSaNasya doSasya tulyatvAditi / ayaM ceSTAzrayaH pazutvAdityAdyanumAne pazutvAdisaMkIrNopAthe: parA'parabhAvAnupapattyA svAbhimatasAdhyasAdhakatvaM na syAdityasyApi tulyatvAdityarthaH / na ca viSakSabAdhakatarkAdinA saGkIrNApodhilakSaNahetau vyabhicArasaMzayo vilIyata iti noktAnumAnocchedApattiriti vAcyam, saGkIrNajAtilakSaNahetAvapi prakRtasamAdhAnasya tulyatvAdityAzayenA'hatarkAnadaneti / saMzayanivRtteH = vyabhicArasandehavilayasya, ubhayatra = saGkIrNajAtyupAdhyoH tulyatvAditi / / na upA. iti / to yaha bhI nAmunAsiba hai, kyoMki upAdhisAMkarya kI bhA~ti jAtisAMkarya bhI doSAtmaka nahIM hai| Azaya yaha hai ki kalpabheda se narasiMha avatAra bhI aneka hone kI vajaha narasiMhatva kevala eka adhikaraNa meM nahIM rahatA hai / ataeva vaha jAtisvarUpa ho sakatA hai| tathA naratva Adi ko jAtivizeSasvarUpa mAnane meM jo pRthvItva Adi ke sAtha sAMkarya kA dopAdbhAvana kiyA gayA thA, vaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki sAMkarya hone para bhI bhUtatva ko jaise naiyAyika manISiyoM ne upAdhisvarUpa mAnA hai, ThIka vaise hI sAMkarya hone para bhI naratva ko jAtisvarUpa mAnA jA sakatA hai / yadi sAMkarya upAdhitva kA bAdhaka nahIM hai, to phira jAtitva kA bAdhaka kaise ho sakatA hai ? saMkara ko jAtibAdhaka mAnane para upAdhibAdhaka mAnanA bhI nyAyaprApta hai| ataH naratva Adi ko bhI jAtisvarUpa mAnA jA sakatA hai| dUsarI bAta yaha hai ki hama narasiMhatva ko jAtivizeSAtmaka mAnate haiM, vaha bhI sarvathA naratva aura siMhatva se bhinna tRtIya jAtisvarUpa nahIM mAnate haiM, kintu nrtvsmaa| viSTasiMhattva ko hI hama narasiMhatva kahate haiM / eka adhikaraNa meM naratva aura siMhatva jAti kA sAMkarya doSarUpa nahIM hone se maratvamizrita siMhatva ko hI narasiMhavarUpa jAnyantara kahA jA sakatA hai| yahA~ yaha zaMkA ho ki -> 'sAMkarya ko jAtibAdhaka na mAnane para to eka jAti aura dUsarI jAti ke bIca parA'parabhAva yAnI vyApya byApakabhAva kA hI uccheda ho jAne se ziMzapAtva jAti kI vRkSatvazUnya meM bhI saMbhAvanA hone se 'ayaM vRkSaH ziMzapAyAH' ityAdi anumAna kA bhI uccheda ho jaayegaa| tAdAtmyasaMbaMdha se ziMzapAviziSTa vyakti vRkSabhinna bhI ho sakatI hai, kyoMki jAtisAMkarya ko nirdoSa mAnane kI Apane ijAjata de dI hai' <-to yaha doSa to upAdhisAMkarya ko nirdoSa mAnane para bhI samAnarUpa se prasakta ho sakatA hai, kyoMki saMkIrNa upAdhi meM bhI parA'parabhAva = vyApya vyApakabhAva durghaTa hone se 'ayaM ceSTAzrayaH pazutvAdi'tyAdi anumAna kA uccheda hone vAlA
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sAGkaryasya jAtyabAdhakatvanirUpaNam atha ghaTatvapaTatvAderniyatavirodhadarzanena parasparA'tyantAbhAvasamAnAdhikaraNajAtitvasya virodhitAvacchedakatvakalpanAnna tadavacchinnajAtyoH samAvezasambhava iti cet ? na, parasparatvasya nAnAtvena taniyamasya viziSya vizrAmAt, * jayalatA paraH zaGkate atheti / 'cedi' tyananA'syA'nvayaH / ghaTatvapaTatvAdeH niyatavirodhadarzanena sarvatra parasparAdhikaraNA'vRttitvopalambhena, parasparAtyantAbhAvasamAnAdhikaraNajAtitvasya virodhitAvacchedakatvakalpanAca tadavacchinnajAtyoH = virodhitAvacchedakI bhUtaparasparAtyantAbhAvasamAnAdhikaraNajAtitvAvacchinnajAtyo: samAvezasambhava iti / ghaTatvAdyatyantAbhAvasamAnAdhikaraNajAtitvaM paTatvAdI vartate paTatvAdyatyantAbhAvasamAnAdhikaraNajAtitvaM ca ghaTatvAdau vartata iti ghaTatva paTatvAdyoH jAtyorvirodhasiddhayA naikatra samAveza iti na jAtisAGkaryaM nirdoSamiti athAzayaH / atra yadyapi jAtisAryasya svarUpaM yadi siddhaM tadA tadAdhArabhUtaM jAtidvayamapi siddhamiti na tasya dUSaNatvam / atha - na siddhaM tadA svarUpA'siddherevA'dUSaNatvam / atha yadipadopasandAnenApAdakIbhUya dUSaNametat yadi jAtisAryaM syAt tadA ghaTatvapaTatvayorapyekadezavRttitvaM syAditi cet ? na ApAdakA'prasiddheH / na hi jAtisAGkaryaM kvacitprasiddhaM yena tatsvAtmani ApAdakatvaM svIkuryAt / yadi ca saGkIrNayorbhUtatvamUrtattvayoH jAtitvaM syAda, ghaTatvapaTatvayorapi sAmAnAdhikaraNyaM syAditi vibhAvyate, tadapi phalgu, ApAdyApAdakayorvaiyadhikaraNyena pareNoktA pattipradAnasyA'sambhavAt / etena jAtitvaM yadi tAdRzadharmavRtti syAt, ubhayavAdisammatatAdRzadharmavRtti syAdityevaM yadi jAtisAGkaryaM syAt ghaTatvapaTatvayorapi sAmAnAdhikaraNyaM syAdityApAdanasyArthopavarNanaM tannirastam, aprayojakatvAt / ata eva svasAmAnAdhikaraNya-svAbhAvasAmAnAdhikaraNyobhayasambandhena jAtiviziSTajAtitvAvacchedena svasamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitvAbhAva iti niyamasya bhaGgaprasaGga evaM jAtisAGkarye bAdhaka ityapi pratyAkhyAtamityAdi vaktuM zakyate tathApi spaSTatvAttadupekSya prakArAntareNa nirAkaroti neti / parasparatvasya nAnAtveneti / parapadArthaghaTitasya para paradAdezaH valiyamasya = parasparAtyantAbhAvasamAnAdhikaraNajAtitvasya virodhitAvacchedakatvaniyamasya viziSya vizrAmAt parasparAtyantAbhAvasamAnAdhikaraNa- parasparA'samAviSTajAtitvasya virodhitA = hI hai| tarka Adi se vyabhicAra zaMkA kA nivartana to saMkIrNa upAdhi kI bhA~ti saMkIrNa jAti meM bhI samAnatayA ho sakatA hai / ata: upAdhisaMkara bhI bhA~ti jAtisaMkara bhI dopAtmaka nahIM hai| yaha mAnanA Avazyaka hai / " nastvAbhAvasamAnAdhikaraNa siMhatvatva virodhitAnavacchedaka = = 538 atha ca iti / yahA~ yaha zaMkA ho ki ghaTatva aura paTatva Adi meM paraspara niyata virodha pratyakSataH siddha hai / jahA~ ghaTatva hotA hai, vahA~ paTatva nahIM hI hotA hai aura jahA~ paTatva hotA hai, vahA~ ghaTatva bhI nahIM rahatA hai / matalaba ki ghaTatva jAti paTatvA'tyantAbhAvasamAnAdhikaraNa hai aura paTatva jAti ghaTatvA'tyantAbhAvasamAnAdhikaraNa hai / ghaTatva, paTatva Adi jAti meM isa taraha rahane vAlA parasparA'tyantAbhAvasamAnAdhikaraNa jAtitva hI parasparavirodhitA kA avacchedaka - niyAmaka hai / virodhitAvacchedaka jAtitva ghaTatva, paTatva meM rahane kI badIlata ghaTatva aura paTatva jAti kA, jo parasparavirodhitAvacchedakIbhUta jAtitva se avacchina viziSTa haiM, eka adhikaraNa meM samAveza nahIM ho sakatA hai, anyathA ghaTatva, padatva meM rahane vAlA jAtitva virodhitA kA niyAmaka hI nahIM ho sakatA / ghaTatva, paTatva Adi kI bhA~ti naratva aura siMhatva kA bhI eka dharmI meM samAveza nahIM ho sakatA' - to yaha nAmunAsiba hai, kyoMki parasparatva kA ghaTaka parapadArtha ananugata hone se parasparatva bhI anekavidha hone kI bajaha parasparatva se ghaTita yaha niyama ki 'parasparA'tyantAbhAvasamAnAdhikaraNajAtitva parasparavirodhitAvacchedaka hotA hai' bhI ghaTatva, paTatva Adi prasiddha viruddha dharma meM hI pravRta ho sakatA hai, na ki sarvatra / ananugata padArtha se ghaTita niyama kabhI bhI sArvatrika nahIM ho sakatA hai| phira bhI yahA~ yaha kahA jAya ki 'ghaTatva, paTatva Adi meM rahanevAle jAtitva kI bhA~ti naratva aura siMhatva meM rahane vAlA jAtitva bhI parasparavirodhitAvacchedaka to ho sakatA hai, jisakI vajaha eka dharma meM donoM kA samAveza nahIM ho sakegA to yaha bhI besirapaira kA vaktavya hai, kyoMki eka hI dharmI meM naratva aura siMhatva kI, jo paraspara saMmilita haiM, pratIti hone se naratvA'tyantAbhAvasamAnAdhikaraNasiMhatvatva parasparavirodhitA kA avacchedaka hI nahIM hai, jisakI vajaha tAdRza siMhatvatva se avacchinna viziSTa siMhatva ke adhikaraNIbhUta nRsiMha meM naratva kA samAveza na ho / ataH parasparamizrita naratva siMhatva ko hI jAtyantarAtmaka mAnanA munAsiba hai / ataH upAdhisAMkarya kI bhA~ti jAtisAMkarya =
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 539 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 - kA. * utpAdAdisiddhisaMbAdena sAmAnyavizeSA'virodhapradarzanam * nastvAtyantAbhAvasamAnAdhikaraNasiMhatvatvAdevirodhitAnavacchedakatvAt / atha jAtyantararUpateva vyaktyantararUpatavA'sya kuto na sahagIyata iti cet ? svatantraparibhASAyA aparyanuyojyatvAt / evaJca sAmAnya-vizeSAtmakatvasyApi tadhAtvaM sAdhu saGgacchate / ekaikanayArpaNayA == =* jayalatA * banchedakatvamityevaM vizeSarUpeNa paryavasAnAt / ata eva ghaTatva-paTatvayorvirodhadarzanena virodhitAvacchedakamanugataM kiJcidavazyamupagantavyam, anyathA gotvAzvatvayorapi virodhitvA'vagataye'vacchedakAntarasya vaktavyatAyAM vizeSato jAtivizeSavirodhitAvacchedakopavarNana eva janmasahasra manISiNo vyApriyarana tathApi na tadantamApnuyuH / tacca rUpaM parasparAtyantAbhAvasamAnAdhikaraNatvameva yadanaGgIkAre sajAtIya-vijAtIyavyavasthocchidyateti pareSAmabhinivezo'pi pratyAkhyAtaH, parasparasamAviSTadharmasthale tathA vaktumazakya - tvAt / tathApi narasiMhasthale pradarzitaniyamAvRtiH syAdita cala traiva dharmiNi parasparakarcuritanarasiMhaprItiralena naratvAtyantAbhAvasamAnAdhikaraNasiMhatvatvAdeH virodhitAnavacchedakatvAditi / nanu yathA narasiMhatvasya jAtyantaratvameva kalpyate tathA narasiMhasya vyaktyantaratvameva kuto na kalpyate ? ityAzayena zaGkate - atheti / samAdhatte - svatantraparibhASAyA aparyanuyojyatvAditi / "dharmikalpanAto dharmakalpanA zreyasI'ti nyAyAdapi na vyaktyantarakalpanamastIti dhyeyam / evaJca = virodhasya viziSyaiva vizrAntatvena ca, sAmAnya-vizeSAtmakatvasyApi tathAtvaM = aviruddhatvaM jAtyantarAtma| katvaM vA sAdhu saGgacchata iti / abhedagrAhinayavivakSayA vastuni sadRzapariNatiH kevalamanuvRttidhiyamutpAdayati bhedanAhinayAnu| rodhena vastuni visadRzapariNatiH kevalaM vyAvRttidhiyaM janayati / tAdRzasadRzapariNatireva kevalasAmAnyAtmikA tAdRAvasAdRzyapari. Natireva ca kevalavizeSAtmikocyate / nayabhedenaivaM vyavasthite ta eva pramANApekSayA punarekadaivAnuvRttivyAvRttidhiyaM sampAdayataH ata eva pramANArpaNayA te jAtyantaram / evaM pramANena vastu syAdanugamayatirekapariNatimajjAtyantaravadevetyAzayavatA matenA'ha| ekaiketi / bibhAvitArthamabaitat / ___utpAdAdisiddhiprakaraNakRtastu- 'na dravya- paryAyayoH pratyekamanuvRttirUpatA pratipadyAmahe, pratiniyatasya dravyaparyAyalakSaNasya | padArthavyasya svatantrasya kadAcidanabhyupagamAt / ekameva hi tadvastu anuvRttiprAdhAnyena vivakSitaM tadeva paryAyavyapadezamAsAda| yati / tataH kathaM paryAyadvayaM syAt / na hi ghaTapaTatvavadravyaparyAyau kaucit svatantrI staH / anuvRttivyAvRttI ca vastusvabhAva | eva yuktaH, tayoranuvartamAnacyAvarttamAnAdhInatvAt / tadeva vastvanuvarttate ityanuvartamAnAkAraprAdhAnyena vivakSitamanuvRttirityucyate / bhI nirdopa hI hai . yaha phalita hotA / yahA~ yaha prazna ki - 'narasiMhatva ko jAtyantarasvarUpa mAnA jAtA hai, vaise narasiMha ko hI vyaktyantarAtmaka kyoM nahIM mAnA jAtA hai jaise nRsiMhatva na to kevala naratvasvarUpa hai aura na to kevala siMhatvasvarUpa hai kintu zuddha donoM se vilakSaNa jAtivizeSasvarUpa hI hai, yaha kalpanA kI jAtI hai| usake sthAna meM yaha kalpanA ki, narasiMha na kevala zuddha naravyakti hai aura na to kevala siMhavyakti hai, kintu una donoM se vilakSaNa vyaktivizeSa hI hai, kyoM nahIM kI jAtI ?' -bhI nirAdhAra hai, kyoMki svatantra paribhASA meM yaha prazra nahIM ho sakatA ki- 'yaha aisA kyoM mAnA gayA hai ? caisA kyoM nahIM ?' Arya puruSoM kI icchA aparyanuyojya = prabhA'naI hotI hai| narasiMhatva kI bhA~ti nityA'nityatva bhI nityatyasaMmilitA'nityatvasvarUpa jAtyantarAtmaka hai| isa taraha jAtivizeSa se hI vilakSaNa pratIti kI upapatti ho jAtI hai, taba nityA'nityAtmaka vyaktivizepa hI kalpanA karanI anAvazyaka hai. yaha uparyukta vaktavya se dhanita hotA hai / * sAmAnya aura vizeSa parasparA'visada evaM vastudeza haiM - syAhAdI * evazva. iti / jaise ghastu meM nityAnityatva jAtivizepAtmaka samyaka upapanna hotA hai, ThIka vaise hI sAmAnyavizeSAtmakatva bhI jAnyantarUpa samyaka saMgata ho sakatA hai| jaba abhedanaya kI vivakSA kI jAya taba aneka vastuoM meM rahI huI sAmAnyapariNati = sadRzapariNati kevala anugata buddhi ko utpanna karatI huI kevala sAmAnyasvarUpa kahI jAtI hai aura bhedanaya kI vivakSA se vastustha visApariNati kevala jyAvRtibuddhi ko utpatra karatI huI kevala vizeSasvarUpa kahI jAtI hai| jaise abhedanaya kI vivakSA hone para aneka ghaTa meM ghaTatvAtmaka yA kaMbugrIvAdimatvasvarUpa sadRzapariNati 'yaha ghaTa hai, yaha ghaTa hai' ityAkAraka anugata buddhi
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sAmAnya-vizeSayoH samudrodAharaNena vastvaMzatvasamarthanam * || pratIyamAne sahaza-visahazapariNatI hi kevalAnuvRtti-vyAvRttidhiyAvarpayantyo kevalasAmAnyavizeSarUpe pramANArpaNayA pratIyamAnaM vastu punaryugapabhayadhiyaM janayatkazcidanugamavyAvRttimajjAtyantaramevetyAhuH / athaivaM sAmAnya vastu na syAditi rot ? na vastu tApyavastu kintu vastvekadeza ityeva sidAntaH / -- ===* jayalatA * na cAnayovastusvabhAvatA ? bhAvo hi bhavitradhInastadaiva bhavati tadA tadvastusvabhAva evArya syAt, anyathA yadyanuvRttivyAvRttiminne eva tadA na bhAvo'nuvartate yAvartate vA, tadA tadaparavastvantaravata' - (u.si.pR.154) ityAdi vyAcakSate / nanu nayabhedAcatAre sadRzAH sadRzapariNatirUpI sAmAnyavizeSAvityaGgIkAre kevalaM sAmAnyaM vizeSo vA kathaM pUrNavastusvarUpamAsAdayet ? ataH tayoH svatantrayoravastutvamevApadyatetyAzayena mugdhaH zaGkate - adheti / samAdhAnamAha- na bastvityAdi / vastunoinantadharmAtmakatvenakekabhAgasya na vastutvaM nA'dhyavastulam / na ca vastutvAivastutvayoH parasparabiraharUpatve nakaniSadheDaparavidhAnameva prAptaM baTa-tadabhAvayoriveti vAcyaM yatra prakArAntarA'sambhavaH tavaikaniSedhe niSadhenakAntavidhAnaM, prakRte ta samadrAMzadaSTAntena vastvaMzarUpaprakArAntarasambhavena tathAprasaGgavirahAta / tadaktaM - 'nAyaM vasta na cA'vastu vastvaMza: kathyate budhaiH / nAisamudraH samudro vA samudrAMzo yathaiva hi // ( ) na codAharaNamapi na no'bhimatamiti vaktavyam, samudraikadezasya samudratve zeSAMzAnAM samudratvAnApatteH, vinigamanAviraheNAMzAMntarANAmapi pratyeka samudratve vekatrApi samudre 'bahavaH samudrA' iti dhIvyavahArau prasajyetAm / samudraikadezasyA'samudratve tvaMzAntarANAmapyasamudratvApattI samUhivyatiriktasamUhasya viraheNa samudradhInyavahArAvevocchidyetAm / tasmAdananyagatyA tasya samudrAMzatvamevA'bhyupagantavyam / evaM vastvaMzasyA'pi bhAvanIyaM. yuktarapakSapAtitvAt / tadataM . 'ekAMzasya samudratve zeSAMzasyA'samudratA / samudrabahatA vA syAt ko utpanna karatI hai| ata: vaha sadazapariNati hI kevala sAmAnyAtmaka kahI jAtI hai| magara bhedanaya kI pravRtti hotI hai, taba vaha aneka ghaTa meM rahI huI visadRzapariNati ko grahaNa karatA hai| bhedanayaviSayIbhUta visadRzapariNati aneka ghaTa meM 'paha rakta hai, yaha zyAma hai, yaha amadAvAdIya hai, vaha vApIya hai' ityAdyAkAraka vyAvRttibuddhi ko utpanna karatI hai| isI sabara vaha kevala vizeparUpa kahI jAtI hai / isa taraha pratyeka naya kI vivakSa hone para anugatabuddhijanaka sadRzapariNati zuddha sAmAnya aura nyAvRttibuddhijanaka visadRzapariNati zuddha vizeSa kahI jAtI hai / magara jaba pramANa kI vivakSA hotI hai taba aneka vastuoM meM eka hI kAla meM anuvRtti aura vyAvRtti kI buddhi ko sadRza-visadRza pariNani utpanna karatI hai| isakI vajaha vastu kathaMcit anugamanyAvRttivAlI jAtyantaravAlI hI kahI jAtI hai / pramANa sarvanayasamUhAtmaka hotA hai / ataH pramANa kI vivakSA hone para vaha bhedanaya aura abhedagrAhI. naya ke viSaya ko pradhAnarUpa se grahaNa karatA hai| ataeva nayavizeSa kI apekSA bastu ke aMzabhUta hone kI bajaha parasparA'virodhI sAmAnya aMza aura vizeSa aMza hI milita ho kara pramANa kI vivakSA hone para jAtyantararUpa jAtivizeSAtmaka bana kara eka hI kAla meM anuvRttivyAvRttiubhayaprakAraka = anvayavyavacchedaprakAraka buddhi evaM vyavahAra ke nimitta banate haiM . aisA prAcIna jainAcAryoM kA vaktavya hai| athe. ini / yahA~ yaha zaMkA ho ki -> 'yadi naya kI apekSA vastu kI sadRza pariNati hI sAmAnya hai aura visadRza pariNati hI kevala vizeSapadArtha hai to phira sAmAnya aura vizeSa donoM vastusvarUpa nahIM bana pAyeMge, kyoMki vastu pariNAma nahIM hai, kintu vaha pariNAmavAlI = pariNata hai / ataH sAmAnya aura vizeSa avastu banane kI vajaha narazuMga kI bhA~ti asat bana jAyeMge' - to yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki sAmAnya yA vidoSa na to vastu hai aura na to avastu yAnI sarvayA vastumina nagIM hai, kintu vastu kA eka deza = aMza hai - yahI jainasiddhAnta hai| jaise samaMdara kA choTA bhAga na to pUrNa samaMdara hai aura na to sarvathA samaMdara se bhina hai kintu usakA eka aMza kahA jAtA hai, ThIka vaise hI samAnapariNAmasvarUpa sAmAnya padArtha evaM asamAnapariNAmAtmaka vivodha padArtha bhI na to saMpUrNa vastu hai aura na to sarvathA vastu se bhinna hai, kintu vastu kA eka aMza hai / samAna pariNAma ko pUrNa castusvarUpa mAnane para vastu ke zeSa pariNAma sarvathA vastubhinna bana jAyege yA jitane pariNAma haiM utanI saMkhyA meM vastue~ bana jAyeMgI aura samAnapariNati ko sarvathA vastubhinna mAnane para zeSa pariNAma bhI vastu se sarvathA bhinna banane kI vajaha vastu tat tat pariNAma se zUnya ho jAyegI aura usIkI vajaha vastu kI hI asiddhi ho jaayegii| ataH mAnanA hogA ki sAmAnya aura vizeSa donoM hI vastu ke aMza haiN|
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 541 madhyamasyAdvAdarahasya khaNDaH 2 kA 7 * tattvasaGgrahakAramatasamAlocanA sAviSayameva vinuvRttivyAvRtti vyavahArasyaikadA sambhavAt tayoreva jAtyantararUpatA'stviti cet ? atha miti * jayalatA tattve kvA'stu samudravit // ( ) evaM vastuna evA'nuvRttya'zaH sAmAnyaM vyAvRttyaMzazca vizeSapadArtha iti siddhAntAzayaH / yattu zAntarakSitena tattvasaGgrahe syAdvAdaparIkSAprakaraNe 'manu satyekarUpatve dharmabhedo na siddhyati / akalpito vibhedo hi nAnAtvamabhidhIyate // nAnAtmatvaM tu zaktInAM vivakSAmAtranirmitam / ekavastvAtmakatve hi na bhedo'trApi yuktimAn // ekamityucyate taddhi yattadeveti gIyate / nAnAtmakaM tu tannAma na tadbhavati yatpunaH / / tadbhAvazcA'pyatadbhAvaH parasparavirodhata: / ekavastuni naivA'yaM kathaJcidavakalpyate // vidhAnapratiSedhI hi parasparavirodhinau / zakyAvekatra no kartuM kenacitsvasthacetasA // sajAtIyavijAtIyA'nekavyAvRttavastunaH / tatastataH parAvRtterdharmabhedastu kathyate / / ekasyApi tato yuktA kalpitA'saGkhyarUpatA / vAstavaM naikabhAvasya dvairUpyamapi saGgatam // narasiMhAdayo ye hi dvairUpyeNopavarNitAH / teSAmapi dvirUpatvaM bhAvikaM naiva vidyate // sAnekA sandohasvabhAvo naikarUpavAn / yaccitraM na tadekaM hi nAnAjAtIyaratnavat // aikye sthAna dvirUpatvAnnAnAkArAvabhAsanam / makSikA padamAtre'pi pihitenAvRtizca na // nRsiMhabhAgAnusyUtapratyabhijJAnahetavaH / te cANavaH prakRtyaiva viziSTapratyayodbhavAt // etenaiva prakAreNa citraratnAdayo gatAH / nAnAtmanA hi vaicitryamekatvena virudhyate // - tatra mayA arthaM kriyAsamarthatvaM vastutvamabhidhIyate / yadi tasyAnugAmitvaM sarvaM syAtsarvakAryakRt / / (ta.saM. 1725 / 1737) ityuktam / dravyAtmanaikarUpatve'pyatra bhedo na duSyati / paryAyApekSayA vAstavo vibhedo'bhidhIyate || 1|| nAnAtmatvaM na zaktInAM vivakSAmAtranirmitam / ekavastvAtmakatve'pi kathaJcidabodhataH ||2|| ekamityucyate taddhi yadanuvarttate khalu / nAnAtmakaM tu tannAma tatra yad vyatiricyate // 3 // avacchedakabhedena parasparAvirodhataH / ekatrA'pyubhayaM hyevaM kathacidavakalyate ||4|| vidhAnapratiSedhI hi parasparAvirodhinau / ekatra rUpabhedena zakyete dUSituM na 1 ||5|| kathaJcidanuvRttasya vyAvRttasya ca vastunaH / ekAnekasvabhAvatvaM bAdhituM naiva zakyate || 6 || ekasyApi tato yuktA kalpitA'saGkhyarUpatA / vAstavaM caikabhAvasya dvairUpyamapi saGgatam ||7|| narasiMhAdayo bhAvA dvairUpyeNA'bhyupetA hi / teSAmapi dvirUpatvaM bhAvikaM caiva vidyate ||8|| kathaJcidasandohayatiriktAH svabhAvata: / ato na sarvathA nAnAtvamAbibhrati te khalu ||9|| nAnAtvaM syAtkuto'khaNDAkArAvabhAsanaM tadA / tadekadezakarSe kuto nA'nya bhAgakarSaNam ||10|| nRsiMhabhAgAnusyUtapratyabhijJAnahetavaH / te cA'NavaH prakRtyaivetyatra mAnaM na vidyate || 11|| etenaiva prakAreNa citraratnAdayo matAH / dravyaikatvaM viruddhaM na citraparyAyarAzibhiH ||12|| dravyAtmanA'nugAmitvaM paryAyairvyatirekitA / vastutve'pi tato naiva sarvaM syAtsarvakAryakRt // 13 // vyavahArAnurodhena tattadardhakriyA matAH / ekAnekasvabhAvatve'pyarthakriyA na duSyati ||14||" -paraH zaGkate atheti / 'cedityanenA'syA'nvayaH / militAbhyAM sAmAnyavizeSAbhyAmeveti 1 evakAreNa parasparAs| sammilitayostayoH parasparasammilitatadubhayavyatiriktasya jAtyantararUpasya sAmAnyavizeSatvasya ca vyavacchedaH kRtaH / tayoreveti / militayoH sAmAnyavizeSayoreveti / evakAreNa cA'militatadubhaya-tadUvyatiriktasAmAnyavizeSatvayorvyavacchedaH kRtaH / yugapadanu ityevaM pratividhIyate / atha mi. iti / yahA~ yaha zaMkA ho ki 'naya ki dRSTi se sAmAnya aura vizeSa do pariNAma aura pramANa kI dRSTi se una donoM se bhinna jAtivizeSarUpa sAmAnyavizeSAtmakatva kI kalpanA karane kI apekSA yahI kalpanA karanI ucita mahasUsa hotI hai ki nayagocara sAmAnya aura vizeSa hI saMmilita ho kara eka kAla meM kathaMcit anuvRttibuddhi aura vyAvRttibuddhi ko
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 * santAnitvena jAtyantaratvakhyApanam pramANArpaNayaikatvena paryavasitayorAdhAratayA pratIyamAnayostayoreva samudAyitvena tathAtvamutpazyAmaH / aMzAMzinorvivakSAbhedejaiva bhedAt paramArthato bhe'zAMzibhAvA'sambhavAt / yathA hi kaNAnAmeva samuditAnAM rAzitvaM, asamuditAnAM tu tadekadezatvaM tathA'JA'pi bhAvanIyamiti dik / atra dRSTAntamAhuH - virudeti / viruddhAnAM parasparakarambitasvabhAvAnAM varNAnAM = nIlapItAdInAM yoga: samAvezaH, hi = yataH dRSTaH = pramANasiddhaH, mecakavastuSu = nAnArUpavada = * jayalatA vRttivyAvRttidhIvyavahArakRte jAtyantarAtmakasya militasAmAnya-vizeSavyatiriktasya nayasamUhAtmakapramANasammatasya sAmAnyavizeSatvasya kalpanamanAvazyakamityathAzayaH / nayabhedenA'nekavidhatvena siddhayorapi pramANenaikatvavidhayA phalitayoH sAmAnyavizeSayorAdhAratvena pratIyamAnatvAt santAnitvavidhayA jAtyantaratvamityAzayena prakaraNakRtsamAdhatte pramANArpaNayA pramANavivakSayA, ekatvena = abhinnatvena rUpeNa, paryavasitayoH = prasiddhayoH AdhAratayA = dharmitvena rUpeNa pratIyamAnayoH tayoH = sAmAnyavizeSayoH eva samudAyitvena aMzatvena tathAtvaM jAtyantaratvamiti / sAmAnyavizeSayoH pramANAvatAre'bhinnatvaM tayordharmitvena jJAyamAnatvAt / dharmitvena jJAyamAnatye'pi dharmarUpeNa tayoreva jAtyantaratvam / na ca vastvaMzabhUtasya sAmAnyasya vizeSasya vA kathaM tato'bhinnatvaM yena tayostato'bhinnatvamityAzaGkanIyam, vastvaMzasya vastuto vastuno bhinnatve'pi vivakSAvizeSeNaiva tadbhedAdityAzayena prakaraNakRdAhaaMzAMzinoH = vastu-tadekadezayoH vivakSAbhedenaiva bhedAt = parasparaM bhinnatvAt / evakAraphalamAha - paramArthataH = vastugatyA, vastu tadezayoH parasparaM bhede abhyupagate sati tayoH aMzAMzibhAvA'sambhavAt / na hi vastu tadekadezayoH parasparaM sarvathA bhede satyaMzAMzibhAvaH sambhavati, anyathA vindhyahimAcalayorapi parasparamaMzAMzibhAvaprasaGgAt / samudAyasamudAyinoH kathaM vastuto'bhedaH sambhavatItyAzaGkAyAmAha - yatheti / atrA'pi bhAvanIyamiti / sAmAnyavizeSayoH samuditayoH vastutvaM buddhyA pRthakkRtayoH tayoreva vastvekadezatvamityevaM bhAvanA kAryetyarthaH / : 4 = = = nanu sAmAnya-vizeSayoH parasparaM viruddhatvena kathamekatra dharmiNi tadubhayasamAvezo ghaTAmazcedityAzaGkAyAmAh- atra = sAmAnyavizeSayorekatra samAveze, dRSTAntamAhuH zrIhemacandrasUraya iti zeSaH / viruddhAnAM = viruddhatvena parAbhimatAnAM paraM vastugatyA parasparakarambitasvabhAvAnAM = anyo'nyAnuraktazIlAnAM varNAnAM nIlapItAdInAM samAvezaH pramANasiddhaH = lokaprasiddhapratyakSAdipramANaprasiddhaH, ekatraiva mecakavastudhviti / nIlapItAdInAM viruddhatvaM parasparakarambitasvabhAvatvaJcA'bhidhIyamAnaM kathaM 542 utpanna karate haiM / ataH samAnapariNAma aura asamAnapariNAmarUpa sAmAnya aura vizeSa ko hI jAtivizeSAtmaka mAnanA yukta hai / sAmAnya aura vizeSa se atirikta sAmAnyavizeSatvarUpa jAtivizeSa kI kalpanA karane meM gaurava hai' <- to yaha bhI asaMgata hai| isakA kAraNa yaha hai ki pramANa kI vivakSA hone para ekatvena abhirUpa se phalita hote hue aura AdhAratvarUpa se pratIyamAna samAna pariNAma aura asamAna pariNAma hI samudAyIrUpa se jAtivizeSAtmaka banate haiN| yahI hameM (= prakaraNakAra mahAmahopAdhyAyajI ko) saMgata lagatA hai / aMza aura aMzI meM vastutaH vivakSAbheda se hI bheda hai, na ki paramArtha se / yadi aMza aura aMzI ke bIca paramArtha se bheda mAna jAya taba to viMdhyAcala aura himAlaya kI bhA~ti una donoM ke bIca aMzAMzibhAva avayavA'vayavabhAva hI nAmumakina ho jaayegaa| ataH una donoM ke bIca kathaMcit abheda mAnanA yukta hI hai| jaise dhAnyakaNa ikaTThe hote haiM, taba ve rAzi yA samudAya kahalAte haiM aura jaba ve svataMtra hote haiM taba samudAya kA eka deza kahalAte haiM / ThIka vaise hI sadRza pariNAma aura asadRza pariNAma paraspara milita hote haiM, taba samudAya yA vastu kahalAte haiM / magara jaba buddhi se ve alaga kiye jAte haiM, taba ve vastu ke eka deza kahalAte haiN| isa viSaya meM adhika vicAra bhI kiyA jA sakatA hai / yaha to eka digdarzanamAtra hai| isa bAta kI sUcanA dene ke lie prakaraNakAra ne dik zabda kA prayoga kiyA hai| citra ghaTa meM nIlapItAdivarNa parasparAnuvindasvabhAvavAle hote haiM atra dR. iti / yahA~ yaha prazna ho ki 'sAmAnya aura vizeSa to paraspara viruddha hone kI vajaha eka dharmI meM kaise samAviSTa ho sakate haiM ?' - to isakA samAdhAna dene ke lie mUlakAra zrImad hemacaMdrasUrIzvarajI mahArAjA vItarAgastotra ke aSTama prakAza kI sAtavIM kArikA ke uttarArdha meM yaha batAte haiM ki nIla, pIta, rakta Adi varNa ko prativAdI parasparaviruddha mAnate haiM magara phira bhI ve parasparamilitasvabhAva vAle hote haiM / ataeva anekavidha varNa se Arabdha avayavI meM, jinheM mecakavastu
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- -- 543 madhyamasyAdvAdarahasya khaNDaH 2 - kA.. * atiriktacitrarUpAnaGgIkAraH * | vayavA''rabdhAvayaviSu / nIlapItAdInAM parasparakarambitasvabhAvaM vinA 'ekazcimo ghaTaH' iti || vilakSaNapratItyanupapatteH / aryatatpratItyanurodhAncitramatiriktamevAstviti cet ? na, nIlatvAdinApi tatpratIteH / paramparayA'vayavanIlAdikameva tatpratIteviSaya iti cet ? tahavayavAnAmevA'vayavitayA == ==* jayalatA * ----- sambhavedi tyAgar3hAyAmAha- nIlapItAdInAM paraivisndratvenA'GgIkRtAnAmapi vastuta: parasparakarambittasvabhAvaM = itaretarAnuviddhazIlaM binA ekatritro ghaTa' itivilakSaNapratItyanupapatteriti / na hi nAnAvarNAnAmekatra pramitiH parasparAnudhamRte sambhavatItyAzayaH / ___ para; zaGkate - adheti / etatpratItyanurodhAt = 'ekazcitro ghaTa' iti pratItibalAta, citraM = citrapadavAcyaM rUpaM, atiriktameva = nIlapItAdivyatiriktameva astu / tathA ca naikatra dharmiNi nIlapItAdIni, tadA 'apaM ghaTo'tra nIlaH tatra ca pItaH' ityAdipratItirnavopapadyeta / tadanyathAnupapattyA avayavinyapi nIlapItArdAni rUpANi svIkAryANi, anyathAnupapatte: sarvato balavattvAdityAzayena prakaraNakAra: pratikaroti - neti / nIlAdinA'pi, kimuta citratvenetyapizabdArthaH, tatpratIte: = avayavivarNapratyayAt / yadi cA'vayavini citrameva rUpaM syAt tarhi 'citro'yaM ghaTa' ityeva pratIyeta, na tu 'atrA'yaM nIla' ityAdikam / ato nA'vayavini kluptanIlAdivyatiriktacitrarUpamabhyupagantabyamityabhiprAyaH / / nanu 'citro'yaM ghaTa' itidhIbalAdatiriktacitrarUpasiddhau 'atrA'yaM nIlastatra ca pIta' ityAdipratItistvavayavasamavetanIlapItAdivagairavopapadyeta, svasamavAyisamavetatvasambandhenA'vayavanIlAdirUpANAmavayavini sattvAt / tatazca na citrapaTAdau samavAyena nIlapItAdisvIkAraH prAmANika ityabhiprAyeNa citrarUpavAdI zaGkate- paramparayeti / svasamavAyisamavetatvalakSaNamaramparAsaMsargeNa / svapadavAcyAnAM nIlapItAdirUpANAM samavAyiSvavayaveSu avayavino ghaTAdeH samavetatvAnniruktasaMsargeNa avayavanIlAdikameva = kapAlAdisamavetanIlapItAdirUpameva, tatpratIteH = 'ghaTo'yamatra nIlo'parabhAge ca pIta' itidhiyaH viSayaH, na tu ghaTasamavetanIlapItAdikamityevakArArthaH / varNAdApyavRttitvena citrarUpasamavAyinyavayavini na tadviruddhAnAM nIlapItAdInAM sambhava iti citrarUpavAdino'bhiprAyaH / prakaraNakatsamAdhatte- tahIti / 'etAni kapAlAnyeva ghaTatayA pariNatAnI'tyAdipratItyA kahate haiM, nAza nIla, pIta, rakta Adi varNa kA samAveza hotA hai, jo pratyakSa Adi pramANoM se prasiddha hai| prativAdI naiyAyika vagairaha nIla, pIta, rakta Adi varNa ko parasparaviruddha mAnate haiN| magara vastutaH ve paraspara virodhI nahIM haiM, kintu parasparamizritasvabhAva vAle hote haiN| yadi unheM parasparAnuviddhasvabhAva vAle na mAne jAya, taba to 'yaha eka ghaTa citrarUpavAlA hai' ityAdi pratIti hI anupapanna bana jAyegI / eka hI ghaTa meM nIla, pIta, rakta Adi varNa ke nahIM mAnane para to 'nIlo ghaTaH pIto ghaTaH, rakto ghaTaH' ityAdi pratIti hogI, na ki 'yaha ghaTa citrarUpa vAlA hai' ityAkAraka pratIti / magara 'zaralo'yameko ghaTaH' ityAkAraka pratIti prasiddha evaM prAmANika hone kI vajaha nIla, pIta, rakta Adi varNa ko parasparamizritasvabhAvavAle mAnane Avazyaka haiN| jaise nIla, pIta, rakta Adi varNa parasparAnuviddhasvabhAvavAle hote haiM, ThIka vaise hI pratyeka vastu meM sAmAnya, vizeSa Adi bhI parasparAnuviddha svabhAvavAle hI hote haiN| ataH eka dharmI meM unakA samAveza mAnane meM koI virodha Adi doSa nahIM hai . yaha phalita hotA hai| ev citra rUpa sarvathA atirikta nahIM hai 54 arthata, iti / yahA~ yaha naiyAyikavaktavya ki -> "yadi uparyukta 'eka: citro ghaTA' isa pratIti ko prAmANika hI | mAnI jAya, tara to usa pratIti ke bala se hI Apako atirikta citra rUpa kA svIkAra karanA par3egA, jo nIla, pIta, rakta Adi pratyeka varNa se sarvadhA mina hI hogA / agara yaha svIkAra kiyA jAya, taba to nIla, pIta, rakta Adi aneka varNa ko parasparamizrita svabhAva vAle mAnane kI AvazyakatA nahIM hai; kyoMki usa yaTa meM nIla, pIta, rakta Adi varNa nahIM haiM, kintu eka hI citra varNa hai' -bhI asaMgata hai| isakA kAraNa yaha hai ki citra ghaTa meM kevala eka citra varNa kA hI svIkAra kiyA jAya, tara to ghaTa ke eka deza meM 'yaha nIla hai', anya bhAga meM 'yaha pIta hai', itara aMza meM 'yaha rakta hai' ityAdi pratIti nahIM ho sakegI, kyoMki Apa naiyAyika mahAzaya citra ghaTa meM nIla, pIta, rakta Adi varNa kA svIkAra karate hI nahIM haiM / magara uparyukta nIlatvAdiprakAraka pratIti to citra ghaTa meM bhI hotI hI hai, yaha to sarvajanavidita hai / ina pratItiyoM kI anyathA anupapatti se citra ghaTa meM bhI nIla, pIta, rakta Adi aneka varNa kA svIkAra karanA ucita hai| ataeva una nIla, pIta, rakta Adi varNa ko parasparamizrita svabhAva vAlA bhI mAnanA hogA / yahA~ yaha zaMkA ho ki->
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ * citrapadapravRttinimittanirUpaNam * pariNamanAsindamavayavinyapi nIlAdikaM, utanIlaviziSTodbhutapItAdinA citratvavyavahArAcca | nobhUtanIlamAtravati tadApatti: / sAmAnyatastu citrapadAdUpaviziSTarUpatvenaiva bodhastena nA' == === ===* jayalatA * avayavAnAmeva avayavitayA pariNamanAt pariNAmapariNAmino: syAdabhedAt siddhaM avayavini ghaTAdI api nIlAdikam / / svavRtteH svA'bhinnavRttitve'vivAdAt / sAkSAtsambandhena niruktapratIterupapattau paramparAsambandhakalpane mAnAbhAvAta, gauravAca / nanyavayavini citrarUpaM tiraskRtya nIlapItAdivarNAbhyupagame kathaM 'eko'yaM citro ghaTa' itipratItervyavahArasya copapattiH ? nIlAdereva tatpratItiviSayatve kathaM na nIlamAtrayatpavayavini citratvaprakArakapratItivyavahAraprasaGgaH ? ityAzaGkAdvayaM 'ekenaiva zastregobhayanyAhatiriti nyAyenA'pAkartumupakramate - udbhUtanIlaviziSTodbhutapItAdineti / citratvabyavahArAceti / cakAreNa citratvaprakArakapratIterupagrahaH / pratiskandhaM paJcavarNAnAmabhyupagamAtsarvaskandhe citratvaprakArakapratItivyavahAranirAkaraNArdhamudbhUtetyuktamubhayatra, tena nAnubhUtanIlaviziSTodbhUtapItAdimati anubhUtanIlaviziSTAnubhUtapItAdimati bA citratvaprakArakapratItivyavahAraprasaGgaH / vaiziSTayaJca samavAyenA'pRthagbhAvasambandhena vA gAhAM tena nAnipasaGgaH / etenAtiriktacitrarUpA'naGgIkAre 'citro'yaM ghaTa' pattirAMpe pratyuktA / doSAntaramapAkaroti - nodbhUtanIlamAtravati tadApattiH = citratvaprakArakapratItivyavahAraprasaGgaH, tanimittIbhUtodbhUtanIlaviziSTodbhUtapItAdervirahAt / ata eva 'citro dvirepha' ityAdervyavahArA'satyattvamupavarNitaM saGgacchate, vyAvahArikasatyatvanimittavirahAta, tatra pItAderanudbhUtatvAt / nanu tathApi sarvatra bhavannaye udbhUta zuklaviziSTodbhUtapItAderudasvit udbhUtapItaviziSTodbhUtazuklAderityatra vinigamanAvirahAttanimittAnanugamasya duritvam / ata eva citrapadajanyapratItinirUpitavizeSyatAyA avacchedakamudbhUtanIlaviziSTodbhUtapItatvAdikamudbhUtapItaviziSTodbhutanIlatvAdikaM vA ? ityatrApi vibhigamanAviraho'parihArya ityAzaGkAyAM prakaraNakRdAha - sAmAnyatasviti / 3'citra ghaTa meM jo nIla, pIta, rakta Adi varNa kI pratIti hotI hai, vaha vastutaH ghaTasamaveta varNa ko apanA viSaya nahIM banAtI hai, kintu ghaTa ke avayava kapAla meM samaveta nIlAdi varNa ko apanA viSaya banAtI hai| ghara meM svAzraya-samavetatvasambandhAtmaka paramparAsaMsarga se nIlAdi varNa kA bhAna hotA hai| sva - kapAlavarNa ke Azraya = kapAla meM ghaTa samareta hone se svAzrayasamavetatvasaMbandha se kapAlavarNa ghaTa meM rahate haiM / nirukta paramparAsambandha se hI citra ghaTa meM nIla, pIta, rakta Adi varNa kA bhAna hotA hai' - to yaha bhI anucita hai, kyoMki phira bhI akyaca hI azyavI ke svarUpa meM pariNata hone se avayavagata varNa avayavI | meM bhI sAkSAt sambandha se hI raha sakatA hai| Azaya yaha hai ki 'ye kapAla hI ghaTa ho gaye' ityAkAraka pratIti sarvajanavidita hai, jo avayava-avayanI meM pariNAma-pariNAmibhAva ko apanA viSaya banAtI hai| jinake bIca pariNAma-pariNAmibhAva hotA hai, ve paraspara kathaMcit abhinna hote haiM / ataH naiyAyika manIpI kapAla meM nIla, pIta, rakta Adi varNa kA svIkAra karate haiM, ve kapAlAbhitra ghaTa meM bhI siddha ho jAte haiN| ataeva citra avayavI ghaTa Adi meM bhI aneka varNa kA samAveza siddha hotA hai| yahA~ isa zaMkA kA ki - 'yadi avayavI ghaTa Adi meM nIla, pIta, rakta Adi aneka varNa mAne jAya aura unase atirikta citra varNa na mAnA jAya tara to 'citro'yaM ghaTaH' ityAdi vyavahAra evaM pratIti kaise ho sakegI ?' - samAdhAna yaha hai ki citratvaprakAraka pratIti evaM vyavahAra kA nimina atirikta citra varNa nahIM hai, kintu udbhUtanIlavarNaniziSTa pIta rUpa Adi hai / ghaTa meM sAkSAt saMbandha (samavAya yA apRthagbhAva) se nIla, pIta, Adi aneka udbhUta rahate haiM / ataH sAkSAtsaMbandhaghaTita sAmAnAdhikaraNyasaMpandha se udbhutanIlavarNaviziSTa pIta varNa Adi ghaTa meM rahane se tannimittaka citratvaprakAraka pratIti evaM vyavahAra nirAbAdha haiN| udbhutazabda kA vizeSaNavidhayA niveza karane kA prayojana yaha hai ki jainAgama ke anusAra pratyeka bAdara skandha meM pA~ca varNa rahate haiN| ataH nIlaviziSTapIta varNa Adi ko citratvaprakAraka pratIti evaM vyavahAra kI Apatti muMha phAr3e khar3I rahatI hai| usake nivAraNArtha 'udbhUta' aisA kahA gayA hai| kevala udbhUtanIlavarNa-vAlI vastu meM bhI vahI Apatti jyoM ki tyoM banI rahatI hai / ataH udbhUtanIlaviziSTa udbhUta pIta varNa Adi ko usakA nimitta mAnA gayA hai / aba baha Apatti nau-do-gyAraha ho jAtI hai, kyoMki kevala uddhata nIlavarNavAlI vastu meM sAmAnAdhikaraNya saMbandha se utanIlavarNaviziSTa udbhUta pIta varNa nahIM hai, jo citratvapratIti evaM tathAvidha vyavahAra kA nimitta hai| IF rUpaviziSTasvapatta citrapadapratinimitta hai - syAdAdI ! sAmA. iti / yahA~ yaha dhyAtanya hai ki 'citro'yaM baTaH' ityAdi vAkya ko suna kara sAmAnyataH udbhutanIlavarNaviziSTa % 3DD . -. -.
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 546 mAdhyamasyAdvAdarahasye khaNDa 2 - kA.7 * vivaraNe'pInaruktyam nanugamaH / athaivaM citro ghaTo rUpaviziSTarUpavAniti sahaprayogo na syAditi cet ? na, vivaraNAdirUpatayA tadupapatteH // 7 // athAnekAnte pareSAmapi saMmatimupadidarzayiSava: prathamatastAthAgatasaMmatimAviSkurvAnte -> ==. jayalatA * citrapadAt = citrapadaM zrutvA, rUpaviziSTarUpatvenaiva = udbhUtarUpaviziSTA'parodbhUtarUpatvenaiva bodhaH = zAbdabodhaH na tUdbhUtanIlaviziSTapItatvAdinA udbhUtapItaviziSTanIlArAdilovakArartha: / na ... dipAyajanya apamiziSTarUpatvaprakArakazAbdabodhAbhyupagamena na citrapadajanyazAbdabodhavizeSyatAvacchedake ananugamaH / etena citrapadapravRttiniminAnanugamo'pi pratyAkhyAtaH / na : hi 'citro ghaTa' iti vAkyAt udbhUtanIlaviziSTodbhutapItatvAdiprakArikA udbhUtapItaviziSTodbhutanIlatvAdiprakArikA vA zAbdI pramopajAyate kintUdbhutarUpaviziSTAparodbhUtarUpaprakArikaiva / na ca lAghavAccitratvamatiriktamevAbhyupagantavyaM, na tUdbhUtarUpaviziSTAparodbhUtarUpatvaM gauravAditi vaktavyam, lakSyatAvacchedakatvasyeva zAkyatAvacchedakatvasyApi gurudharme svIkArAt / na hi niruktaviziSTarUpatvaM vihAyAtiriktaM citratvaM svapne'pi pratIyate prekSAvadbhiH / paraH zakate - atheti / evaM = rUpaviziSTarUpatvasyaiva citrapadadazakyatAvacchedakatve'bhyupagamyamAne, 'citro ghaTo rUpa| viziSTarUpavAni ti sahaprayogaH = rUpaviziSTarUpavatpadasamabhivyAhRtacitrapadaprayogaH na syAt, paunaruktyAt / ataH citra / rUpamatiriktamevetyathAbhiprAya: / prakaraNakRttannirAkaroti - neti / vicaraNAdirUpatayA tadupapatteH = pradarzitavAkyaprayogasya sambhavAt / tatsamAnArthakapadAntareNa tadarthakathanaM vivaraNamunyate / yathA 'nAtrAlokaH kintu tama' itiprayogo vivaraNecchayocaritatvenA'duSTaH tathaiva 'citro ghaTo rUpaviziSTarUpavAniti prayogo'pi doSAnAvaha iti bhAvaH / tatazca nAsti nIlapItAdita: sarvadhA vyatiriktaM vijAtIyaM citrarUpamiti praghaTTakArthaH / aSTamakArikAprastAvArthamupakramate . atheti / pareSAM = anekAntadveSiNAmekAntavAdinAM, api saMmatimupadidarzayiSavaH %3 : - - udbhUtapItavarNatvarUpa se citra varNa kA bhAna ghaTa meM nahIM hotA hai kintu rUpaviziSTarUpatva prakAra se hI citra varNa kA bodha hotA hai| ataH citrapadajanya pratIti kA prakAra kabhI udbhutanIlaviziSTa udbhutapItatva Adi banane kI vajaha jo ananugama doSa prasakta hotA thA, vaha nirAkRta ho jAtA hai / 'ghaTa kA varNa citra hai' isa vAkya se yaTa meM aneka rUpa kA yAnI ekarUpasamAnAdhikaraNa apara rUpa kA hI bhAna hotA hai-yaha to sarvavidita hI hai| ataH citrapada ke pravRttinimittavidhayA rUpaviziSTarUpatva kA hI svIkAra karanA ucita hai, na ki nIlatvAdi se vyatirikta citratva jAti kA . yaha phalita hotA hai| yahA~ yaha zaMkA karanA ki -> "yadi citrapada kA pravRttinimita rUpaviziSTarUpatva hai, taba to 'citro ghaTo rUpaviziSTarUpavAn' ityAdi sthala meM citrapaTa aura rUpaviziSTarUpavAn pada kA sahaprayoga = eka vAkya meM pUrvottara prayoga nahIM ho sakegA, kyoMki rUpaviziSTarUpa pada se jisa varNa kA bhAna karAnA hai usakA bhAna no citrapada se hI ho cukA hai| matalaba ki 'zuklo ghaTaH kumbhaH' yaha vAkya jaise punarukti doSa se grasta hai, ThIka vaise hI uparyukta vAkyaprayoga bhI punaruktidoSa se kalaMkita hogA / ataH citrapada ke pravRttinimittavidhayA atirikta citratva jAti kA svIkAra karanA hogA, jo rUpaviziSTarUpatva se bhinna hone kI vajaha uparyukta vAkya se janya zAndabodha ko adhikAMzAvagAhI bnaayegaa| phalataH punarukti dopa kA nivAraNa ho jAyegA" - bhI nAmunAsiba hai, kyoMki uparyukta sahaprayoga kI upapatti to ukta vAkya ko vivaraNarUpa mAnane se bhI ho sakatI hai| matalaba yaha hai ki 'ghaTapadArtha kyA hai ?' isa jijJAsA ke samAdhAnArtha 'ghaTaH kumbhaH' ityAkAraka vAkyaprayoga hotA hai, jo vivaraNAtmaka hone kI vajaha punarukti doSa kA ApAdaka nahIM hai / vivaraNa kA artha hai 'tatsamAnArthakapadAntareNa tadarthakathanaM' yAnI tat pada kA jo artha hai, usake samAna artha ke vAcaka anya pada se usI artha kA kathana karanA / prastuta meM citrapada kA prayoga hone ke bAvajUda bhI rUpaviziSTarUpavAn pada kA prayoga nirukta vivaraNasvarUpa hone kI vajaha punarukti dopa kA AkSepaka nahIM hai / ataH rUpaviziSTarUpatva ko citrapada kA pravRttinimitta mAnane meM koI kSati nahIM hai - yaha dhvanita hotA hai // 7 // E Iodi kArikA kI tyAsa yA EX athA. iti / sAtavI kArikA meM nityatva-anityatva Adi dharmayugala kA eka dharmI meM samAveza siddha kara ke anekAntavAda kI pratyakSa pramANa se pratiSThA kI gaI hai| aba mUlakAra zrIhemacandrasUrIzvarajI mahArAja anya darzanIoM kI anekAntabAda meM
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ vijJAneti / ** vItarAgastotrAvacUrNyAdisaMvAdaH ** vijJAnasyaikamAkAraM nAnAkAskarambitam / icchaMstathAgataH prAjJo nAnekAntaM pratikSipet // 8 // vijJAnasya = saMvidaH, eka AkAraM = svarUpaM, nAnAkArakarambitaM = citrapaTAdyanekAkAramizritaM, icchat = abhyupagacAna tathAgata: : caudaH, nAnekAntavAdaM pratikSipet = nirAkuryAt / tasyA'nekAntavAdanirAkaraNaM na balavadaniSTAnanubandhItyarthaH / yadi pratikSipettadA prADA: = prakarSeNa ajJaH = bhAnta eva / yadi tu prAjJaH = paMDita: abhrAnta iti yAvatadA na pratikSipedeva / sa hi paramANa mAnAbhAvAt tatsidayadhInasthUlAvayavitvasyA'pyasideH = * jayalatA syAdvAda na zrIhemacandrasUrayaH, prathamataH tAthAgatasaMmatiM = yogAcArAbhidhAnabauddhavizeSasvIkRtiM AviSkurvanti vijJAneti / sopayogitvAtsaGkSiptatvAcAtrA'nyavyAkhyAM darzayAmaH / vItarAgastotrAvacUrNI -> 'vijJAnasyaikamAkAra vicitrA ye AkAra ghaTAdInAM taiH karambitaM = svarUpaM, nAnA = mizraM icchan = abhilaSan, tathAgataH - bauddhaH anekAntaM pratikSipet = utthApayet / kathambhUtaH ? prAjJaH = jJAtA, prakarSeNa ajJaH = mUrkho'pi yataH syAdvAdaM svIkurvaMstvAM nopAste' (vI. sto. aba.pU. 82) ityuktam / vItarAgastotravivaraNe ca 'vijJAnasya saMbida ekameva svarUpaM nAnAcitrapaTAdyanekAkAramizraM samabhilaSan bauddho nAnekAntaM nirAkuryAt / ata eva prAjJaH / jJAnAdvaitavAdinAM hi mate ekameva citrajJAnaM grAhakaM tasya | cAMzA grAhyA ityekasyaiva grAhyatvaM grAhakatvaJcAbhyupagacchan kathamanekAntavAdaM nirAkuryAt ? yadi prakarSaNA'jJo na syAt / yata ekatra citrapaTIjJAne nIlA nIlayoH parasparaviruddhayorapyavirodhenorarIkArAt / tasmAttAthAgatairabhyupagata eva syAdvAdaH ' (vI. sto. vi. pR. 82 ) vyAkhyAtam / - iti = yadi pratikSipet syAdvAdaM tadA prAjJaH prakarSeNA'jJaH bhrAnta eva, ekAkAre jJAne'nekAkArAnabhyupagamya ApekSikaviruddhadharmavibhUSinadharmipratipAdakasyAdvAdapratikSepe 'nindAmi ca pivAmi ce 'ti nyAyApAtena devAnAMpriyatvaM spaSTameva ! abhrAntatvasyAnekAntavAdA'pratikSepitvavyApyatvasamarthanArthamAha sa iti / asya 'jJAnAdvaitameva svIkuruta" ityanenAnvayaH / tatra hetUnAvedayati paramANau mAnAbhAvAditi / pUrvadigavasthito yathA paradigavasthitena paramANunA paradigavacchedenAvRta utpannastathaiva kiM pUrvadigavacchedenA'pi na vA ubhayathA vA ? iti vikalpaya samupatiSThate / tatra nAdyaH samyakU, ubhayato'pyanulabdhiprasaGgAt / nApi dvitIyaH, ubhayato'pyupalambhApatteH / tRtIye punarvirodha iti nAsti paramANuH / tadabhAve ca kutaH | tadUrghaTitA'vayavinaH siddhi: : ityAha - tatsiddhyadhInasthUlAvayavitvasya : paramANusiddhaghupajIvakasya sthUlAvayavitvasya, api sammati batAne kI icchA se sarvaprathama tathAgata = bauddha kI saMgati ko AuvIM kArikA meM prakaTa karate haiM / kArikA kA sAmAnya artha yaha hai ki aneka AkAra se mizra eka AkAra vAle vijJAna ko mAnya karane vAlA prAjJa bauddha anekAntavAda kA pratikSepa nahIM kara sakatA / prakaraNakAra zrImad mahopAdhyAyajI mahArAja isa kArikA meM nihita artha kA aviSkAra karate hue kahate haiM ki vijJAna yAnI saMvedana ke eka svarUpa ko citrapaTa Adi aneka AkAra se mizrita mAnane vAlA bauddha anekAntavAda kA nirAkaraNa nahIM kara sakatA hai / arthAt anekAntavAda kA nirAkaraNa bauddha ke lie balavadaniSTa kA ananubaMdhI nahIM hai / Azaya yaha hai ki grAhakatvarUpa se jJAna kA eka svarUpa hone para bhI nIla, pIta, Adi aneka svarUpa bhI hai yaha mAnyatA anekAntavAda kA avalambana karane para hI sthira ho sakatI hai| apane siddhAnta kI nIMva anekAntavAda ko tiraskRta karane kA matalaba yahI huA ki vaha tiraskAra apane pA~va para hI kuThAraprahAratulya hai / ataeva vaha balavAn aniSTa kA anubaMdhI hogA / balavadaniSTa ke anubandhI syAdvAdapratikSapa karane para to bauddha (= yogAcAra ) prAjJa yAnI prakarSa se ajJa ho jAyegA, kyoMki apasiddhAnta doSa kA Azraya buddhimAn nahIM karatA hai, kintu mUrkha hI karatA hai / yadi bauddha prAjJa yAnI paMDita abhrAnta hogA, taba to vaha sApekSavAda kA nirAkaraNa kabhI bhI nahIM karegA / = bhrAnta * jJAnAdaivasidi sa hi iti / yahA~ yogAcAra bauddhavizeSa kA yaha mata hai ki jJAna se atirikta koI bhI padArtha nahIM hai / = 546 1 =
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5547 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 - kA, * jJAnAdvaitapratipAdane pramANavArtikAdisaMbAdaH * |' nIlAdeH pratibhAsatvAnyathAnupapattyA viSayaM vinApi vAsanAmAtreNa dhiyAM vizeSAcca jJAnAdaitameva svIkurute / tacca jJAnaM grAhakatayaikasvabhAvamApi yAhyatayA'nekIbhavataH svAMzAn ..........- ---====* nical asiddheriti / nanvevaM viSayasyaivA'siddhI tatsiddhayazrInasiddhikasya viSayago jJAnasyA'pyasiddhirevetyAzaGkAyAmAha- nIlAdeH pratibhAsatvA'nyathAnupapanyA viSayaM vinApi bAsanAmAtreNa = kevalaM vitathavikalpena dhiyAM vizepAca jJAnAdvaitameva svIkuruta iti / yadi hi viSayavat jJAnamapi na syAt tarhi prasiddhapratibhAso'pi naiva sambhavet / na caivam / ato jJAnamabhyupagantavyameba, nIlAdayastu tadAkArA eva na tu tadvyatiriktAH sahopalambhAdeH / taduktaM pramANavArttike - nIlAdizcitravijJAne jJAnopAdhizcAnanyabhAk / azakyadarzanastaM hi. patatyarthe vivecayan / / (pra.yA. ) iti / ayaM tallezArthaH -> yo nIlAdizcitrajJAne pratibhAsate sa jJAnopAdhiH jJAnavizeSaNo jJAnAtmaka iti yAvat / ananyabhAk = vijJAnAdanyamarthaM na bhajate, bAhyavastusamaveto na bhavati jJAnAtmabhUtatvAt / ata eva pItAkAravibekena kevalo nIlabhAgo na zakyate draSTumityazakyadarzana uktaH / yadi ca nIlabhAgaM pItabhAgayikena pazyet pazyannapi ca vivecayet pratipattA patatyarthe, jJAnAtmakaH pratipattA vastunyeva pravRno bhavati, na tvAtmabhUte AtmabhUte vA kRSNanIlAdI pravarteta na vA kvacidapIti / na ca viSayamRte jJAnA'sambhava iti vaktavyam kezoNDukAdijJAnasya viSayaM vinaiva darzanAt / etena bhramagocarasya tatrAisattve'pi dezAntare sattvAna sarvathA'rthA'sidbhirityapi pratyuktam, vandhyAputrAdivikalpa tathA'sambhavAt / taduktaM yogasUtre 'zabdajJAnAnupAtI vastuzUnyo vikalpa:' (yo.sU. ) iti / ato jJeyAkAro'pi jJAnasvarUpa eveti na jJAnAtiriktajJeyasiddhiH / taduktaM pramANavAttikAlaGkAre - 'grAhyagrAhakanIlAyAkArA buddhireca citrAdvaita' (pra.bA,a. ) iti / jJAnAdvaitanaye kathamanekAntAbhyupagama: ? ityAzaGkAyAmAha - taceti / vAsanAmAtraprabhavaM jJAnaM grAhakatayA grahaNasvabhAvatathA ekasvabhAvamapi sat grAhyatayA nIlAdyAkAravidhayA anekIbhavataH svAMzAn jJAna se atirikta ghaTa, para Adi avayavisvarUpa jJeya padArtha aprAmANika hai, kyoMki unakI siddhi paramANu kI siddhi ke adhIna hai, jo prAmANika nahIM hai / paramANu pratyakSa Adi pramANa se siddha nahIM hai| yadi vaha hotA, to vaha cakSu Adi se janya upalabdhi kA viSaya hotA / magara cakSu Adi se vaha anupalabdha hone se usameM koI pramANa nahIM hai / jaba paramANu hI asiddha hai, taba paramANusamaharUpa yA anekaparamANujanya dravyAtmaka avayavI bhI asiddha ho jaayegaa| avayana ke cinA avayavI kI siddhi kaise ho sakatI ? magara viSaya ke binA jJAna kI asiddhi nahIM ho sakatI hai, kyoMki nIlAdiprakAraka pratibhAsa kI, jo sarvajanavidita hai. anyathA anupapatti hotI hai / ataH jJAna kA apalApa nahIM kiyA jA sktaa| -> 'viSaya ke binA jJAna meM vizeSatA nahIM ho sakatI' - isa zaMkA kA samAdhAna yaha hai ki vAsanAmAtra se hI jJAna meM vizeSatA ho sakatI hai| vitatha vAsanA ke prabhAva se jJAna meM nIla, pIta, rakta Adi AkAravizepa kI upapatti hone se jJAna se atirikta jJeya kA svIkAra karane meM koI pramANa nahIM hai| ataeva jJAna hI kevala eka pAramArthika tattva hai| vizeSAkAra : kI saMpAdaka vAsanA bhI jJAna se atirikta nahIM hai, kintu jJAnAtmaka hI hai / isa taraha jJAnA'dvaita kI siddhi hotI hai| yaha yogAcAra nAma ke bauddhavizeSa kA mantabya hai|| - yogAcAra kA syAbAda meM praveza naca. iti / prakaraNakAra zrImad kahate haiM ki uparyukta rIti se jJAnAdvaita kA svIkAra karane vAlA bauddha eka hI jJAna meM do svabhAva kA svIkAra karatA hai / jJAna meM eka to nIla, pIta Adi kA grAhakatvasvabhAva hai, jo ekasvarUpa hI hai| dusarA hai jJeyAkArasvabhAva / nIla, pIta Adi jJeyAkAra bhI jhAnasvarUpa hone se jJAna kA svabhAva hI hai / nIla, pIta Adi jheyAkAra aneka hone kI vajaha usase abhinna jJAna bhI anekAtmaka ho jAtA hai / eka hI samuddAlambana jJAna meM nIla, pIta, rakta Adi aneka jJeyAkAra kA bhAna hotA hai / ve jJeyAkAra bhI jJAna ke aMzAtmaka hone kI vajaha anekavidha jJeyAkAra kA grAhaka jJAna bhI aneka svabhAva vAlA hotA hai / yaha yomAcAra cauddha kA siddhAnta hai| isa siddhAnta meM anekAntavAda kA pratibiMba spaSTatayA pratIta hotA hai| jJAna meM grAhakanvarUpa se eka svabhAva aura grAhyatvarUpa se aneka svabhAva kA svIkAra sApekSavAda ke avalambana ke binA kathamapi saMgata nahIM ho sktaa| isa taraha jJAnAdvaitavAdI yogAcAra bauddhavizeSa kA bhI anekAntavAdI
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ * syAdvAdasyA'nirAkAryatA * guladanekamapIti kathaM na tasyA'nekAntavAdikakSApare praveza: 1 // 8 // -=-- = === = = EjayalatA * = gRhat jJeyAkArA'bhinnatayA anekamapi bhavatIti kathaM na tasya = yogAcArasya anekAntavAdikakSA-paJjare pravezaH ? sutarAM tatra praveza ityarthaH / na hi syAdvAdamRte ekasmin jJAne ekAnekasvabhAbo'bhyupagamyamAnaH saGgacchate / tathApi syAdvAdavidveSe 'turagArUDho turagaM vismRtavAn bhavAni ti nyAyApAtaH / jJAnAdvaitanayanirUpaNa-tadapAkaraNe vistarato bubhutsubhiH pramANa!! cArtika-tattvasaGgraha-hetubindu-syAdvAdakalpalatA-ratnAkara-nyAyakhaNDakhAdyAdikamabhyasanIyamiti zam ||8|| . . iti mahopAdhyAyazrIyazovijayaviracitasya madhyamaparimANopetasya zrIsyAdvAdarahasyasya muniyazovijayaviracitAyAM jayalatAbhidhAnAyAM TIkAyAM dvitIyaH khaNDaH / | kI kakSAsvarUpa piMjare meM praveza ho hI jAtA hai / isase syAdvAda kI vyApakatA siddha hotI hai // 8 // madhyama syAdvAdarahasya kI muniyazovijayaracita ramaNIyA vyAkhyA kA dvitIya khaMDa pUrNa huA / IP
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcArya
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 mahopAdhyAya-nyAyAcArya-zrImad-yazovijaya-prakAzitam ((laghu) syAhAdarahasyam eNkArasphAramantrasmaraNakaraNato yAH prasarpanti bAca:, svacchAstAH kartumicchuH sakalasukhakaraM pArzvanAthaM praNamya / rAcATAnAM pareSAM pralapitaracanonmUlane baddhakakSo, bAcAM zrIhemasUrervivRtimatirasollAsabhAjAM tanomi // 1 // abhyasya tarka syAdvAdarahasyaM zasyayustikam / nirastadurnayaM mArgapravezAya nibadhyate // 2 // ___ iha hi nikhilakuvAdikutarkasantamasacchannaM jagataH zuddhanayalocanamunmimIlayiSavaH zrIhemasUrayo yathAvasthitArthavyavasthApanadvArA || bhagavataM stotamapakramate "sattvasye" ti / (malAvItarAgastotra kAga-2) sattvasyaikAntanityatve kRtanAzA'kRtAgamI / syAtAmekAntanAze'pi kRtanAzA'kRtAgamI // 1 // atra sattvamekAntanityaM na veti na vipratipattiH, ekAntanityatvakoTyaprasiddheH / kintu nityatvamanityavRtti na vA, anityatvaM nityavRtti na vetyAdirUpA / na caivamapi tadbhAvA'vyayatvarUpa nityatvaM paramate prasiddhama, nityacyavahAraviSayatvenaiva sattvasya - padArthatvenobhayamatasaMpratipatrasya / utpAdavyayadhIcyAtmakasyeti vyAkhyAnaM tu svamatAvaSTambhena zobhate, paramate dharmitAvacchedakA nizcayAt / ekAntanityatvaM = anityatvA'samminnanityatve / kRtanAzI = ghaTAdiparyAyANAM kumbhakArAdikRttAnAM sarvathA nAzaH syAt, anityasya nityatvavirodhAt / etaca pratyakSaviruddhaM, paryAyANAmapi dravyArthato'nAzAt / ayaM daMDyAsIditibadidaM mRdravyaM ghaTa AsIditi pratIterekasyaivAtItavidyamAnatvabhAnAta, rUpabhedenevobhayadharmasamAvezasaMbhavAt / na hi kamyugrIvatvAdineva mRttvenA'pi ghaTo naSTa iti kazcitpratyeti, pratyuta pUrvamayameva matpiNDaH (tat) kambagrIvatyAdinAsIditi sarvo'pi pratyabhi||jAnIte / na ceyaM vizeSaNAbhAvameva viSayIkurute vizeSye natrardhA'nvaye bAdhakA'bhAvAta, pratItiprAtivyAca / yattu yadi hyatItavizeSaNAvacchedena vidyamAnasyaiva vizeSyasya dhvaMsa: syAta tadA kSaNarUpAtItavizeSaNAvacchinnatvena pranikSaNaM / ghaTasya vinAzaH syAdityabhidadhe maNikatA, tattu tAdRzakSaNabhaMgasya doSAnAvahattvAt tadIyareva dUSitam / kazcittu saMsargAvachinnakizciddharmAvacchinnapratiyogitAkasyA'bhAvasyA'tyantAbhAvatvaniyamAtra prAguktapratItervizeSaNAvacchinnavizeSyA'bhAvaviSayatvamiti, tattuccha, ghaTatvasya dhvaMsapratiyogitA'tiriktavRttitve'pi prAguktavizeSaNasyA'tathAtvAt, yadatpattI kAryasyA'vazyaM vipattistasya pradhvaMsatvA'bhyupagamAca / nanvatra vipatipadArthA'paricayo, vibhAgAdeH saMyogAdinAzatA''pattizceti ceta ? na, pratiyogyuttarakAlInA'bhAvatvAdI tAtparyAt, uttaratreSTApattezca / syAdetat . ghaTatvena ghaTadhvaMsasyevA''tmatvAdinA''tmAdeva~sA'bhAvAdAtmAderekAntanityatvaM syAditi / maivaM, dhvaMsapratiyogitve sati dhvaMsApratiyogitvenaivaikAntatvApAyAt / iyAMstu vizeSo-yadAtmatvenA''tmano nityatvaM tadbhAvA'vyayatvAt, ghaTatvena ghaTasya | tu neti / nanu tadbhAvena vyayazcet prasiddhaH tadA tadabhAva(va)rUpaM nityatvamAtmatvAdinA''tmAdau sambhavet, sa eva tu gaganAravindasodara iti cet / na, dhvaMsapratiyogitAnavaccheda(ka)rUpavattvasyaiva tadarthatvAt / na caivaM kamyugrIcAdimattvena ghaTasya nityatvaM | syAditi vAcyam, gurudharmasyApi pratItibalenA'vacchedakatvasvIkArAt / dhvaMsapratiyogitA'vacchedakaM yaddharmavaniSThA'tyaMtA'bhAvapratiyogitAnavacchedakaM tadanyadharmavattvasya vA tadarthatvAt / atha kapAlanAzAde; kapAlAdisamavetanAzaM prati kAraNatvAt ghaTatvena ghaTadhvaMsa , kasmika iti cet ? na, kAraNatvaparyAyANAM pratItibalena viziSya vidhAntAnAmeva kalpanAditi dika / ___athA'kRtAgamaH - paryAyANAmapi nityAnAmeva satAmAgantukatvAdanyathA paryAyavato'pyanityatvA''pattI nityatvapakSahAneH / atha ghaTatvAdereva kapAlAdijanyatA'vacchedakatvAt, ghaTatvasya ca kapAlAyavRttitvAnA'yaM doSa iti cet ? na, kapAlaM ghaTIbhUtamiti - - - - - - - - - - - - - - -
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 madhyamasyAdrAdarahasye khaNDaH 2 pratItyA tayoH syAdabhedasiddheH / atra kizcidvicAryate nanvevaM kapAlaghaTayorjanyajanakabhAvo na syAt, abhede tadasambhavAt / na ca kathaJcidbhedo'pyabhyupagamyata iti vAcyam, avacchedakabhedaM vinaikatra bhedAbhedavizeSapaNakRta --:: tavo'vacchedakabhedena varttate, | jJAyate ca yathA saMyogAjbhAvaH, zyAmAvacchinnasya tasyaivA'nyonyA'bhAvaH tatraiva raktA'vacchinne, tadanyonyAbhAvazca zyAmAvacchedena / | tadihApi nIlasyA'nyonyAbhAvo ghaTatvAvacchedeneti nIlAdghaTasya bhedo'stu, abhedastu nIlAnyonyAbhAvA'bhAvarUpo ghaMTe na ghaTatvA vacchedenaiva virodhAt, ekAvacchedena bhAvA'bhAvayorekatrAvRtterajJAnAca / nApyavacchedakAntareNa ghaTatvAvacchinne ghaTe tadabhAvaH, tadajJAne'pi nIlo ghaTa ityanubhavAcceti * cet ? atra vadanti na hi bhedAbhedo bhedaviziSTA'bhedo, abhedaviziSTabhedasyApi sambandhatve vinigamakAbhAvAt kintu jAtyantararUpa eva guNaguNyAdiviziSTapratItiniyAmakatvena siddha iti kvAvacchedakabhedAnupalabdhibAdha: ? ekAntabhede'vayaveSvavayavI kiM bhedena samaveyAtkAtsnyena vA ? nAsstho'vayavAtiriktasya tadezasyA'bhAvAt / na | dvitIyaH pratyavayavasamavetAvayavibahutvaprasaGgAt / < atha samavAya evaM prAguktapratItiniyAmakatvena kalpyatAmiti cet 1 na tasyaikatve'tiprasaGgAt, nAnAtve caitasyaiva nAmAntarakaraNAt, atiriktakalpanAyAM gauravAt / etena " samavAyasambandhena janyabhAvatvAvacchinnaM prati saMyogatvAvacchinnaM prati vA dravyasya kAraNatvena samavAyasiddhiH" ityapAstam, lAghavAdubhedAbhedasambandhena pariNAmatvAvacchinnaM prati pariNAminastattvakalpanAyA evocitatvAt / bhedAbhedasya jAtitve'pi sambandhatvaM pratItibalAdevA'viruddham / nanu " nIlotpalaM, prameyA'bhidheyami"tyAdI karmadhAraye'bhedasyaiva saMsargatayA pradarzanAnnA'bhedAtiriktabhedAbhedasiddhiriti cet na, kathaMcittasya tadanatirekAt / iyAMstu vizeSo yad dharma - dharmibhAvA'pekSayA dvayorbhedAbhedaH, pratisvaM prAtisvikarUpeNa kevalAbhedo, gotvAzvatvAdinA tu kevalabheda iti / na caivamekAntA'nupravezo'bhedasambhinnabhedavattvenaiva tadapAyAt / itthaJcaitadavazyamaGgIkarttavyam, kathamanyathA syAdbhinaM syAdabhitramityatra syAtpadaM nA'natiprayojanamiti dhyeyam / atha bhedAbhedasyA'bhedatve 'kapAle ghaTa' ityAdAvAdhArAdheyabhAvapratItirna syAditi cet ? na bhedAbhedatvena tasya vRttiniyAmaka - tvAt / ghaTAbhAve ghaTo nAstItyAdAvapi ghaTAbhAvatvena dharma- dharmibhAvavivakSayaiva nistAra iti tattvam / vastutaH tattatpratItimanusmRtya tattatpratiyogikatvaviziSTata ttatsambandhasyA''dhAratAtvaM kalpyate, tena rUparasayorbhedAbhedasambhave'pyAdhArA''dheyabhAvA'bhAve'pi na kSatiriti dhyeyam / - nanvevamapi bhavatu bhagavAn bhedAbhedo jAtyaMtararUpa:, tathApyasAvekatrA'nyonyAbhAvatadabhAvapratItivyaMgyaH, tayozcai katrAvacchedakabhedaM ! vinA pratItyanupapattirityuktameveti cet ? na ghaTatvadravyatvayoreva tadavacchedakayoH sambhavAt / yadavadAma stutI " ekatrai" ti // kazcittu bhedo'nyonyAbhAvo'bhedastu dharmAntaramityabhyupaiti / atra tAdRzAbhedasya vyavahArAnIpayikatvaM yadAvizcakre maNikRtA, tattuccham prameyamabhidheyamityAdI tasyaiva zaraNIkaraNIyatvAt / digambaramatAnuyAyinastu bhedAbhedo bhedaviziSTA'bheda eva sambandhatA tu tayorubhayatvena rUpeNa / na cobhayatvamapi ekaviziSTAparatvamiti vizeSaNavizeSyabhAve vinigamanAvirahaH, aviziSTayorapi gotvAzvatvayorubhayatvapratyayAttasyA'tiriktadharmatvAt / na ca bhedAbhedayorekatra virodhaH na hi vayaM yatra yasya yo bhedaH tatra tasya tadabhAvameva brUmahe kintvanyameveti / | tathAhi bhedo dvividhaH pRthaktvarUpo'nyonyAbhAvarUpa / tatra pRthaktvaM pravibhaktapradezatvarUpamanyonyAbhAvastvatadbhAva iti yattu pRthakRttvamanyonyAbhAva eva ityabhidadhe dIdhitikRtA, tanna, evaM sati ghaTaH paTAtpRthagitivadvapAtpRthagityapi pramIyeta / yadavocAma zrIpUjyalekhe 'aNNaM ghaDAu" tti / tathA cAnyonyAbhAvAdapi pRthaktvasya bhedAbheda eveti tattvam / na caivamanavasthA, prAmANikatvAt / tatra ghaTapaTAdInAM naitadanyattarAbhAva iti kevalabhedaH teSAM bhedatvAvacchinnA'bhAvAsaMvalitatvAt / pratisvaM ! prAtisvikarUpeNobhayAbhAvAtkevalA'bhedo, avayavAvayavyAdInAM tvatadbhAvasattve'pi pArthakyAbhAvAt bhedAbheda iti / - * laghusyAdvAdarahasya atredamasmAkamAbhAti - pravibhaktapradezatvamityatra bahubrIhyAzrayaNe paramANavaH kuto'pi na pRthagbhaveyuH / evaM karmadhArayAzrayaNe dezaskandhayorapi sa eva doSaH / skandhAzritaparamANUnAmeva pradezatvasaMjJayA tadanAzritaparamANUnAJca kuto'pi na pRthaktvaM ghaTeta / / kiJca - pradezeSu kiM pravibhaktatvaM ? na tAvadanyatvaM, ekadravyasyaiva pradezAnAM tAdRzatvAt / nApi pRthaktvaM, tasya pravi| bhaktaskandhakatvarUpatayA'nyonyAzrayAt / tathAhi pradezAnAM pravibhaktatvasiddhau pravibhaktapradezatvarUpaM skandhAnAM pArthakyaM sidhyati, . 1. eka vRttI hi virodhabhAjIrveSAmavacchedakabhedayAcA / draSyatvaparyAyattayovibhedaM vijAnatAM sA kathamastu vastu // iti madhyamasyAdvAdarahasye / 2. aNNaM ghaDAu rUvaM Na potti visAradANa trahAro / bhedA uNo puDhattaM bhijjadi travahAravANaM // iti madhyamaM / (anya ghaTAt rUpaM na pRthagiti vizAradAnAM vyavahAra: / bhedAtpunaH pRthakatvaM bhidyate vyavahArabAdhana)
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ * laghusyAvAdarahasya * siddhe ca skandhAnAM pravibhaktatve pravibhaktaskandhakatvarUpaM pradezAnAM pArthakyaM sidhyatIti / atha pRthakatvaM jAtyaMtararUpameveti cettarhi bhedAbheda eva tAdRzaH kimiti nAsthIyate ? dharmidharmobhayabhAsakasAmagryA eva tadbhAsakatvena byAkagaveSaNavizrAmAt / etena "pRthaktvavyavahArA'sAdhAraNakAraNaM tadi" syapyupekSitam, kAraNatAvacchedakarUpaparicayaM binA tAdRzanirvacanA'sambhavAca / yattu - 'vibhinAzrayA''zritatvameva pArdhakUyaM, vibhinnAzrAzrayAH skandhAnAM dezA iva dezAnAM skandhA api sambhavanti, tantI paTa itivatpade tantaba iti pratIterapyavAdhitatvAt / anyatra rUpAdipratiyogikatvaviziSTabhedAbhedasyAdhAratAtve'pyatrAnyatarapratiyogikatvaviziSTasyaiva tasya pratItibalena tadhAtvakalpanAt / tadaktamudayanenApi "saMvideva hi bhagavatI vastUpagame naH zaraNamiti" / paramANunAmapi zuddhasya svasyaiva svAzrayatvaM bhAvibhUtAzrayasambhavenaiva vA tadAzritatvamakSatamanyathA dravyacatuSTapasya sArvatrikatvA'sambhavAditi' tacintyam, atyantavibhinAnAmapi AkAzAdirUpaikAzrayasambhavena bhedAbhedasambandhAvacchinnAzrayatAvivakSaNe sphuTadoSAt / javastu - sArvajanInapratItisvArasyAdeva bhedAbhedayorna virodhaH / ata eva na saMkara-vyatikara-saMzayA'navasthA-dRSTahAnyadRSTakalpanAH / bhedana svarUpAntarAt svarUpanyAvRttirUpaH / sa caikadravyaguNaparyAyeSvapi sambhavati / ayambhAvaH - yathAhi sUtragrathitamuktAphalAnAmapekSAbuddhivizeSaviSayatvarUpaM hAratvaM sUtramuktAphalAdhAratAvacchedakaM tathA guNaparyAyANAM tAdRzaM dravyatvamapi tathA / yathA ca hAratvasUtratvamuktAphalatvAvacchedena zuklatvapratItistathA dravyatvaguNatvaparyAyatvAvacchedena sattvapratItirapi / yathA ca zuklatvAdyavacchinne hAratvAdyavacchinnabhedastathA sattvatvAdhavacchinne dravyatvAyavacchinnabheda iti / taduktaM - "sahavva sanca guNotti" / vistAraH = tattaddharmAvacchinnavizeSyatAnirUpitAH prakAratAH / nanvevaM vRkSo vanamitivat sad dravyamiti prayogo na syAt, yatra hi yaddharmAvacchinnaprakArakabuddhiviSayatvaM vyavahArIpayika tattaddharmAvacchedenevAbhedenAnvetIti vyutpatteriti cet na, etaniyamasya viziSya vizrAmAditi dik / yadvA kRtasya = kumbhakArAdiprayatnasya nAzaH = 'upadhAnA'vyApyatvam. akRtasya kumbhakArAdiprayatnA'bhAvasyA''gamA'nupadhAnA'vyApyatvaM ca syAtAm, vastunaH sarvathA nityatvAt, tathA ca vyavahAravAdhaH iti bhAvaH / __ atredaM vibhAcyate-sAMkhyairhi sadeva vastvabhimanyate / taduktaM - "asadakaraNAdupAdAnagrahaNAtsarvasambhavA'bhAvAt / zaktasya zakyakaraNAtkAraNabhAvAcca satkAryam" / / (sAMkhyakArikA-9) iti / asanaH = zazaviSANAdeH kartumazakyatvAt, sata eva satkaraNasvAbhAvyAt / upAdAnena grahaNAt = sambandhAt / na hyasataH sambandho'sti / asambaddhasyaiva karaNamiti ceta ? na, sarvasaMbhavA'bhAvAt = asambaddhatvA'vizeSe hi sarve sarvasmAdbhaveyuH, na caivamiSTamiti / tathA'zaktasya janakatve'tiprasaMgAt zaktasya janakatvaM vAcyam, zaktizca kAryasya prAgasattve niyatA na syAt, ito'pi kAraNAt prAk kAryasya sattvamupeyam / tathA tAdAtmyAdapi satkAryama, akyavino'vayavabhedApratIteriti / tadayuktama, yato ghaTazcetkAraNacyApArAmAgapyasti tarhi tadAnImupalambhaprasaGgaH / athA'nAvirbhAvAta nopalabhyate iti cet ? ko'yamanAvirbhAvaH ? 1 upalabdhyabhAco vA, 2 artha kriyAkArirUpA'bhAvo vA, 6 cyaJjakA'bhAvo bA, 4 yogyatA'bhAvo vA, 5 kAlavizeSaviziSTatvA'bhAvo vA, 6 jijJAsA'bhAvo vA, 7 tirodhAnaM / vA, 8 anyadvA ? nAyaH, yasyaivAkSepastasyaivottare ghaTTakuTIprabhAtA''pAtAt / atha ghaTAnupalabhyAkSepe saMsthAnAyanupalambhasyottaratvamiti cet ? na, saMsthAnajJAnasya saMsthAnijJAnAt pUrva niyatamanapekSaNAttasyApi prAkRsattve upalabdherApAyatvAt, asattve vakSyamANadoSAnuSaGgAca 11 // na dvitIyaH, arthakriyArUpasya prAgasattve'satkAryavAdApAtAt / / ata eva na tRtIyo'pi, prAthamikopalabdhI kuvindAdisamudAyasyopalabdhimAtre vA vijAtIyasaMyogasya kAraNatve'pi tayoH prAkasattvAvazyakatvAt / AvirbhUtayoreca tayoH tathAtvamiti cet ? na, AvirbhAvasyApi sadasadvikalpagrAsAt / vijAtIyasaMyogAdyAvirbhAvasya prAksattve'pi vijAtIyasaMyogena samaM tasya sambandho nAstItyapyasamIkSitAbhidhAnaM, tadoSA'nativRtteH / etena "viSayitAvizeSasambandha eva ghaTatvAdeH vijAtIyasaMyogajanyatAvacchedakatAvacchedako'stvanaMtaprAgabhAvapradhvaMsAyakalpanalAghavAta" ityapi parAstama / tadabhAve'pi ghaTatvavinirmaktaviSayatAkaghaTasAkSAtkArA''pattezca / kiJca ghaTAdeH kumbhakArAdivyajyatve janyatvabyavahAro nirAlambanaH syAta, anyathA dinakarakaranikarA'bhivyaJjite ghaTe tajjanyavyavahArA''patteH / / __ nA'pi turIyaH - mahattvasamAnAdhikaraNodbhUtarUpavattvAdirUpAyAcAkSuSAdiyogyatAyAHprAguktadizA prAgapi sattvAt / / nApi 1. sadazvaM sanca guNI, macceva ya gajjaoni vitthAro / jo khalu tassa abhAvo, so tadabhAvo atambhAtro // prava. sAra0 a0 2 gA0 15 // 2. phaTAtpatyacyApyattvamityarthaH / pradivastuno nityatvAt kumbhakArAdiprayatnasya baphalyameva, na tu phalaniSpatticyApyatvamiti bhAvaH / -" - --- - - - -
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDa: 2 * laghusyAdvAdarahasya * paJcamaH, kAlavizeSasya kAraNatvennA'natiprasaMge ekakAraNaparizeSA''patteH / vizeSasyA''gantukopAdhirUpasya sadasadvikalpagrAsAca |2| nApi SaSThaH, satyAmapi jijJAsAyAM kAraNavyApArAtprAcAryA'nupalambhAjjijJAsAyA jJAnamAtraM pratyahetutvAcca / jijJAsitabodhaM | prati jijJAsAyA hetutve jijJAsAM vinApi tatrA'jijJAsitabodhA''pattezva / 6 / nApi saptamaH, anAvirbhAvasyaiva tirodhAnapadArthatvAttasya ca lakSyatvAdadyApi niyatanirvacanA'paricayAt // 7a nApyaSTamo'nirvacanAt 18] (iti) syAdetat "vijAtIyasaMyogasya janyasAkSAtkAratvaM janyatAvacchedakamastu na tu janyadravyatvaM anaMtaprAgabhAva pradhvaMsA| bhAvakalpanAgauravAt / na ca vijAtIyasaMyogaM vinApi guNAdau dravyasAkSAtkArodayAd vyabhicAraH, dravyaniSThalaukikaviSayatAyAH |kAryatAvacchedakasambandhatvena taduddhArAt / etena " dravyasAkSAtkAratvasya tatkAryatAvacchedakatve mUrttasAkSAtkAratvAdinA vinigamanAvirahaH, svAzrayacipayatAsambandhaM kAryatAvacchedakIkRtya dravyatvAdinA tathAtvaM'pi mUttatvAdinA sa eva doSaH " - ityapAstam / itthaJca dravyamAtraM sarvathA nityamastu / na caivaM taMtUnAmeva paTatvAttaMtau paTa iti pratyayo na syAditi vAcyaM, phalavalena | vilakSaNasaMyogavattvaghatpapaTatvAdiviziSTAdhAratAvacchedakatvasya vilakSaNasaMyogatvarUpatantutve svIkArAt / ata eva na tantupaTa - padayoH paryAyatA'pi, vilakSaNasaMyogavattvarUpazakyatAvacchedakabhedAt / 'taMtusaMyogAtpaTa utpanna' iti vyavahArastu bhrAnta eva, paTapadaM vA paTAbhivyaktiparam / 'paTa utpanna' ityAdipratItistu paTatvAdighaTakasaMyogotpAdamAtramavagAhate / 'taMtuH paTa' iti pratItistu vRkSo vanamitivadeva nodeti / 'paTa: taMtaba' iti pratItistu ekatvadharmitAvacchedakakabahutvaprakArikA satIcchAvizaSamapekSate / ekatra dvayamiti nyAyena tadancayabodhApAdane zabdA'sAdhutvameva vA / 'adhikaM matkRtanyAyavAdArtheSu bodhyam / " atra brUmaH - paryAyatvAvacchedenaiva dravyasya kAraNatA sAmAnyato gRhItetyasamAnajAtIyadravyaparyAyarUpasya ghaTasya kathaM na janyatvam ? anyathA kapAlasyaiva ghaTatvAtkapAlarUpa-ghaTarUpayorbhedo na syAt, tathA ca pratyakSabAdhaH / kiJcaivaM daNDAdau ghaTasAdhanatAjJAnena pravRttirna syAt / atha " vijAtIyasaMyoga ( ba ) tvameva ghaTatvaM yuktaM caitat kathamanyathA ghaTatvasya jAtitvaM ? mRttvasvarNatvAdinA sAMkaryAt / na ca kulAlAdijanyatAvacchedakatayA mRttvasvarNatvAdivyApyaM nAnAghaTatvameva svIkarttavyamanugatadhIstu kathaJcit sausAdRzyAt ghaTapadaM tu nAnArthakamiti vAcyam, kumbhakArAdervijAtIyakRtimattvena tattve ghaTatvasyaikatvaucityAt iti cet ?" na, evaM sati ghaTavatyapi bhUtale saMyogena ghaTo nAstIti pratIteH pramAtvApAtAt ghaTaH paTasaMyukta ityAdipratIterapramAtvApAtAceti dikU / - atha anityatvaikAntapakSe'pi doSamAhuH " syAtAmiti / ekAntanAze nityatvA'saMbhinnanAze kRtasya nAzo = akRtatulyatA / tanmate hi vastunaH sarvasya kSaNikatvAdutpattisamanaMtarameva ghaTasya nAza:, iti pRthubudhnodaratvAdiparyAyANAmAdhAreNa kena bhavitavyam ? tathA'kRtasyA''gamaH = arthakriyAkAritvam / yaddhi kumbhakArAdinA ghaTAdikaM kRtaM tena tu durjanamana:praNayaparaMparAbattadAnImeva dadhvaMse, tathA ca jalAharaNAdikriyAsu vyApriyamANena tenAkRtenaivopasthAtavyamiti dUSaNadvayamidaM bauddhabudhyupanItakAkuvyAkulIkaraNapravaNaM prasajyeteti bhAvaH / (kSaNikavAdapUrvapakSa: ) kiM kSaNabhaMgurameva vastvanyathA vA ! tatra bauddhA: 1 idamapyatra vicAryate "mudgarAdisamavadhAnadazAyAM ghaTAderyat svarUpaM | varIvartti tena prAgAsInaM na vA 1 antye svarUpabhAvadAnyApattiH, anAyAsenaiva siddhA kSaNabhaMguratA bhagavatI / kiMca tattatkSaNAvacchedena ghaTAdeH pradhvaMsA'pratiyogitvakalpanApekSayA pradhvaMsapratiyogitvakalpanaiva ladhIyasI / vastutaH tattatkSaNeSvevAstu ghaTatvapaTatvAdikam / naca saMkaraH, vAsanAkRtavizeSeNa tannirAsAt / ata eva na sthitikAle ghaTa utpanno, ghaTo dhvasta ityAdi pratItiH / viziSTotpAdadhvaMsayorvizeSaNasattvaviruddhatvAt / na ca ' sa evAyaM ghaTa' iti pratyabhijJA kSaNikatve bAdhikA, sa evAyaM | makAra ityAdipratyabhijJAyA iva tasyAstajjAtIyAbhedaviSayatvAt / kiJca nityasya sato vastunaH sarvadArthakriyAkAritvApatti:, svataH sAmarthyA'sAmarthyAbhyAM paropakArAnavakAzAt / svataH samarthamapi tatkAraNAMtarasahakRtameva kAryamupadhAtIti cet ? na, | kAryAnupadhAnasamaye sAmarthye mAnAbhAvAt / tasmAt kurvadrUpasyaiva kAraNatvAdvastuno maduktadUSaNabhArabhaMgurasya sataH kSaNavizrAma | evocita iti / " < - (kSaNikavAdanirAsa:) tadattijasttaraM vinAzasvabhAvatvena kSaNikatve sthitisvabhAvatvena nityatvasyApyA''pateH / sthitipratyayo bhrAnto vinAzapratyayastu | prameti tu nijapraNayinImanovinodamAtram / dhvaMsapratiyogitvaM tu yathA tvayA vidhiparyAyeNa kalpyate tathA mayA niSedhaparyAyeNApIti 1. adhika adhika pUrvapakSavacanamityarthaH /
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ ** laghusyAdvAdarahasya * na doSaH / vAsanAyA dhruvatve tu nAmAntareNa dravyamevA'bhyupetavAn bhavAn, kRtAMtaM ca kopitarAn, adhruvatve tu kimanayA'jAgalastanAyamAnayA ? kurcadrUpatvena tu na kAraNatA, tasya prAgaparicayAt iSTasAdhanatAjJAnavilambAt ghaTArthino daMDAdI pravRttyanudayApatteriti dik / / zrIhematrivAcAmAcAmati cAturIparavicAram / vyAkhyAtAyazloko jasavijayastA paricinoti ||shaa (pradhamalokavivaraNaM samAptam) nanu bhavatu kadAcidvAhyavastuno nityAnityatvamaH emAnusta na kathamapi / na ca jJAnAyabhedAt tathAtvaM, tathA sati duHkhAbhedAdu duHkhadhvaMsasyApi AtmadhvaMsarUpatvAttadarthino yamAdau pravRttirna syAt / na ca daHkhadhvaMsatvameva kAmyatAvacchedaka, tatrA''tmadhvasatvarUpA'niSTatAvacchedakajJAnasya pravRttipratibaMdhakatvAt / na cA''tmatvAvacchintradhvaMsatvameva cArvAkAdimataprasiddhamaniSTatAvacchedaka, vijAtIyasukhatvameva vA kAmyatAvacchedakamiti vAcyam, tathApi "nityaM vijJAnamAnandaM brahma" (taittarIya-AraNyaka) ityAdizrutyA tasya nityatvaucityAt nityasukhAdinaiva samamabhedabodhAt / na ca "AnandaM brahmaNo rUpaM, taca mokSe pratiSThitami" ti bhedabodhakazrutisadbhAbAdupacaritArthatvameva tasyA yuktamiti vAcyam, 'rAhoH ziraH' ityAdI SaSThyA abhede'pi darzanAt / atrA'bhedaprakArakabodhadarzanAllakSaNeva, zrutau tu sA na yukteti cet ? naH subvibhaktI lakSaNA'nabhyupagamAt, anyathA vyatyayAnuzAsanavaiyayAn / atha vibhaktyaMtarArthe vibhaktyaMtarasya lakSaNAyA niSiddhavajJApakaM vyatyayAnuzAsanam / ata eva ghaTaM jAnAtItyAdau dvitIyAyA viSayitve lakSaNA nA'nupapannA / kaJyoge pazcanuzAsanaM ca dvitIyA'sAdhutvajJApakaM, niSThAdivarjanaM ca niSTAyAM tatsAdhutvajJApakaM, kutyayoge vikalpavidhAnaM ca niSThAyAM zepaSaThyasAdhutvajJApakamiti cet ? na, tathApi tatra sambandhatvaprakArakabodhasyaiveSyamANatvAt / ata AhaH 'AtmanI'ti - AtmanyekAntanitye syAt na bhogaH sukhaduHkhayo / ekAntA'nityarUpe'pi na bhogaH sukhadu:khayoH / / 2 / / AtmanyekAntanityeabhyupagamyamAna iti zepaH / sukhaduHkhayorbhogaH = sAkSAtkAro na syAt / yadyapi bhogapadaM sukhasuHkhAnyatarasAkSAtkAre rUDhamiti punaH "sukhaduHkhayo"rityupAdAne pInaruktyaM, tathApi 'viziSTavAcakAnAmityAdinyAyAt bhogapadamatra sAkSAtkAramAtraparaM dRSTavyam / na ca zakyAdananye'rthe kathaM lakSaNA, zamyatAvacchedakarUpabhede eva lakSaNAsvIkArAt, yathA jayateH prakRSTajaye / tadAhuH "zakyAdanyena rUpeNa jJAte bhavati lakSaNe"ti / ___ naiyAyikaikadezinastu - "bhogatvaM cAkSuSAdisAmagrIprativadhyatAvacchedakakukSipraviSTatayA siddho jAtivizeSaH / na ca svasama-|| vAyilaukikavipayitayA bhogAnyamAnasapratibandhakatAvacchedakIbhUtasukhadaHkhavRttijAtivizeSavadanyajJAnatvAdikameva mAnAsAnyasAmagrIpratibadhyatAvacchedakaM, sukhaduHkhavRttijAtivizeSavatpratibadhyatAvacchedakamapIdameva tena na tatpraviSTatayA bhogatvasiddhiriti vAcyaM, anayA dizA sAkSAt, sukhAdivRttirjAtiH pratibadhyatAvacchedakakoTI pravezyA, sAkSAt mAnasadRttirmogatvajAtirvA svasamavAyilaukika viSayatAsambandhena pratibandhakatAvacchedakakoTI pravezyetyanna vinigamakAbhAvAt, prAgumtajAtenitvaparyantasambandhena prativadhyatAvacchedakatvaprasaMgAce" tyAhuH / (tanmate sukhaduHkhayorityasya na paunaruktyam / ) atha prakRtaM prastumaH / ) 'ayaM bhAvaH . ekAntanityaH sanAtmA sukhaduHkhe yugapadbhuJjIyAt, krameNa vA ? nAyo, virodhAt / na dvitIyaH svabhAvabhedena sarvathAnityavahAneH / sukhaduHkhAnubhavakAle'pi tatsvabhAvatvamAtmanaH kathamiti cet ? tasya gunnruuptvaat| guNaguNinozca bhedAbhedasya nipuNataramupapAditatvAditi gRhANa / svabhAvo hi svadanya-guNa-paryAyA'nugataM svarUpAstitvaM, tacca sAdRzyA(da)stitvenaikIbhavato'pyanyasmAdredapratItimAdhatte / __ athaivamapi dhvaMsA'pratiyogitvarUpaM sarvathA nityatvamakSatameveti cet ? na, jJAnatvAdinA taddhvaMsAdAtmatvAdinA neti tu prAgeva pratyayIpadAma / Atmatva-jJAnatvayorapi bhede kA pratyAzeti cet ? na, tathApi jJAnAdisAkSAdvattenitvAdereva dhvaMsapratiyogitAvacchedakatvAt / AtmatvabyApakatvamapi tasya na sAkSAditi na ko'pi doSaH / idamana dhyeyam - yadyapi yatkiJcidghaTA'nyantAbhAvavatyajAyamAnayA ghaTA'tyaMtAbhAvapratItyA tatra ghaTatvAvacchinnapratiyogitA sidhyati, vase tu naivaM, tathApi 'ghaTatvenAyaM dhvasto na tu mRttvene tyAdipratItyA tatra sA sidhyati / avacchedakatA tu svarUpavi. zeSaH / sA ca kacidatiprasakte'pi dharme pratItibalAtkalpyata iti / prAJcasta . pUrvAkAraparityAgenottarAkArapariNatirUpaM. 1. viziSTavAcakapadAnAM sati vidoSaNavAcakapadasamavadhAne vidoSyArdhabhAvaparatvamiti nyAyAt / 2. samAdhane vApatetyAdinA. 3, koSadvapAntargatI pAThI madhyamavRtteojinI AvazyakatvAt / 4. 'ayaM bhaga' pATho nAvazyako nAsti ca madhyavartI / - - - - -
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 madhyamasyAdvA rahasye khaNDaH 2 * laghusyAdvAdarahasya kAryatvamAtbhatvAvacchedenaiva gAyanti / nanvevamAtmanaH kAryatvavyavahAraH syAna tu jJAnAdeH, tasyA'nIdRzatvAt iti cet ? na dravyakAryatvasyaivai tallakSaNatvAt / paryAyakAryatvasya tu dhvaMsapratiyogitvameva lakSaNam / ata eva dravyasya hi pUrvAkAraparityAgenottarAkArapariNAmaH kAryatvamityeva ratnAkarAvatArikAyAmabhihitam / dhvaMsapratiyogitAnavacchedakarUpavattvasya nityatve tadanavacchedakarUpavattvamevobhayAnugataM kAryatvamityabhipretya tu prAgupadarzitaH panthAH / dhvaMsasyApi kiJcidutpattirUpatvAttaddhvaMsasaMbhavAnnA'vyAptiH / | ghaTAdinAzasya kAlavizeSaviziSTakapAlatvAdinaye'pi kapAlatvAdinA tannAzasaMbhavo'nanyathAsiddhaniyato ttaravarttitAvacchedakarUpavattve vA tAtparyamiti dhyeyam / athA'nityatvapakSespi doSamAhuH - "ekAntAnityarUpe'pi " iti nigadasiddhamidam / ayaM bhAvaH - ekAntAnityasyApi sataH AtmanaH sukhaduHkhayoryugapaddhogo viruddhatvAdeva neSTaH / kramabhoge tu kSaNikatvahAni:, tattatkSaNa sAdhikaraNasamayasyaiva kramapadArthatvAt, kSaNikasya tu tadasaMbhavAditi / M hemasUrigirAM gumphe, yasyAsti paramA gatiH / dvitIyAnuSTubho vyAkhyAM sa yazovijayotanot ||2|| zrI athobhayoH pakSayordUSaNAMtaramubhAbhyAmamanuSTubhyAmAhuH 'puNyapApa' iti puNyapApe bandhamokSI, na nityaikAntadarzane / puNyapApe bandhamokSI, nA'nityaikAntadarzane // 3 // kramAkramAbhyAM nityAnAM yujyate'rthakriyA na hi 1 ekAntakSaNikatve'pi yujyate'rthakriyA na hi // 4 // ekAntanityAtmavAdimate puNyapApayorasambhavaH / te hi " yAgabrahmahatyAdInAM kSiprabhaMgurANAM svarga narakAdikaM prati zrutibodhitakAraNatAyAH phalaparyantacyA pAravyAptatayA taMtra vyApArasya cAnyasyAsaMbhavAt parizeSAdadRSTasiddhiH / na ca dhvaMsenaiva nirvAhastasya phalAsnAzyatvAt / na cA'pUrvasyApi prathamasvargAdinA nAzAt phalasantAno na nirvahet iti vAcyam, tasya caramaphalanAzyatvAt / caramatvaM ca svasamAnajAtIyaprAgabhAvA'samAnakAlInatvAdikaM jAtivizeSo vA / na cA'pUrvotpattyanantarameva phalaM kuto na bhavatIti vAcyam, vRttilAbhakAlasyApi niyAmakatvAt / atha nirvyApArasyaiva yAgAderavyavahitatvAMzavinirmuktakAraNa'tAgrahaH sambhavatIti cet na, avyavahitapUrva samayAvacchedena kAryavati yadabhAvo jJAyate tatraiva kAraNatAbuddhyanudayena tadgarbhAyAH kAraNatAyA aucityAt kIrttanAdinAzyatvenA'pUrvasiddhezva / tacAdRSTamAtmano guNarUpaM vihitaniSiddhakriyAjanyamityAhuH / taccA'yuktam svabhAvabhedenaivAtmanA dharmAdharmayorjanane ekAntanityatApakSakSateH / vastutaH zubhAzubhopayogAveva dharmAdharmI, tadupanItaprakRtivizeSA'bAdhAkAlaparipAkAcca phalodaya iti dig / ata eva bandhamokSayorapi karmAdAnasakalakarmavipramokSalakSaNayostatpakSe'sambhavaH / evamekAntA'nityetyAdinA kSaNikatvapakSe'pi doSo vibhAvanIyaH // 3 // - - = = kramAkramAbhyAmiti apracyutA'nutpannasthirekarUpANAM hi krameNa yugapadvA'rthakriyAkAritvaM na ghaTamaTATUyate / tathAhi arthasya ghaTAdeH, kriyA jJAnAdirUpA, tatkAritvaM-tajjanakatvam, sarvathA nityAnAmAtmAdInAM dezakrameNa kAlakrameNa vA na sambhavati, yatkiJciddezakAlAvacchedenaiva sakalakAryakaraNasAmarthyAt / anyathA dezakAlabhedena svabhAvabhedAdanityatvApAtAt / athAtmAdInAmarthakriyAkAritve'pi sarvatra sarvadetyApAdakA'bhAvastatsvabhAvavatAM dezakAlAdInAM vilambAca kAryabilamba iti cet ? na, tattaddezapratibaddhetarakAlatvena tattatkAlapratibaddhetaradezatvena ca kAraNatAyA adhyAtmamataparIkSAyAM pradarzitatvAt / evaM ca tatadezakAlAvacchedena svabhAvabhede sarvathA nityatvApAyAt / syAdetat evaM sati ghaTAdInAM kAraNatA na syAt / maivaM vinigamanAviraheNa teSAmapi tatsambhavAt / na caivaM gauravaM, pratItisiddhasvabhAvasyaivameva kalpanAt / kiJca kAraNakAlApamelakasya kAryopadhAyakatve'pi tasyApi vaicitryAt svabhAvA'vaicitrye kA pratyAzA ? tasmAt svabhAvA'vaicitrye'pyanyAdRzaM nityatvameva tatrAstIti svAgrahameva gRhANa / tameva gRhNAmIti cet ? pathaH smara, mocito'si tataH prAk / atha pUrvapUrvapariNAmAnAmevottarottarapariNAmajananasvabhAvatvAdAtmanaH kUTasthanityatvamevocitamiti cet ? na tasya tadabhedenaiva kartRtvAt / ata ebaikasya SaTkArakI bhAvo'nyatra prAsAdhi / atha nityacetanAsvabhAvatvarUpArthakriyAkAritvAdAtmanaH kUTasthanityatvamevocitamanityacetanAyAstu pradhAnasAdhyatvamiti cet ? na, cetanAyAH svato nityatvAt paryAyato'nityatvasyaitadapakSapAtitvAt / jJAnakarmaphalarUpAyA: svatantraprApyatvena karmIbhUtAyAzcetanAyAstattadupayogapariNatena svataMtratayA''tmanaiva kartrA sambhavAt, pradhAne mAnA'bhAvAt /
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ * laghusyAdvAdarahasya * athaivamapi dravyakarmarUpArthakriyAkAritvamAtmanaH kathamiti cet ? nimittIbhUtabhAvakarmakartRtvenopacArAditi gRhANa / evaM ghaTAdikartRtvamapyAtmanaH upacArAdeva bodhyam, prApyatvagarbhakarmatvasya pariNAmavizeSa eva paryavasAnAt / na hi kriyAjanyaphalazAlivAdikaM parAbhimataM karmatvamapi sArvatrika, ghaTaM jAnAtItyAdAveva tadabhAvAta / etenA'rthakriyetyatra pratyAkhyAtaH / yugapatapakSe tu pratyakSarAdhaH / ekAntA'nityapakSe'pi doSamabhidadhAti "ekAntA'nityapakSe'pi" iti - kramAkramayorasambhavapratItibAdhAbhyAmiti bhAvaH ||4|| athaikAntavAdopakampitakarkazataratarkatimiranikaranirAkaraNena prakaTIbhUtapratApaM bhAsvatamanekAntabAdamabhinandanti - 'yadA viti yadA tu nityAnityatvarUpatA bastuno bhavet / pathAtya bhagavannaiva tadA doSo'sti kazcana // 5 // nan pare'pi pRthivyAdInyapi paramANurUpANi nityAnyanyAni anityAni pratijAnata iti ko vivAdo'taH prA ||ti / bhagavAn hi ghaTAdikamapyekaM bastu 'syAnityaM1, 2syAdanityaM, 3syAnityAnityaM, 4syAdavaktavyaM, 5syAnityamavaktavyaM, syAdanityamavaktavyaM6, 7syAbhisyA'nityazvA'vaktavyazceti prakAzayati na tathA pare svapne'pi saMvidrata iti bhAvaH / / idamidAnIM nirUpyate / sarvatra hi vastuni syAnityatvAdayaH sapta dharmAH pratyakSaM pratIyante / tathAhi - ghaTo dravyatvena nityaH, paryAyatvenAnityaH, kramika vidhiniSedhArpaNAsahakAreNa syAnityAnityo'pi pratIyate / na ca samuditAbhyAM nityatvA'nityatvAbhyAmeva tanirvAhAddharmAntarakalpanaM kimarthakamiti vAcyaM, smudityostyovilkssnntvenaittsthaanaa'bhissecniiytvaat| na cAtra pratyakSe icchAyAH kathaM niyAmakatvaM, pratItibalAdetAdRzecchAviziSTabodhaM pratyetAdRzecchAyAH kAraNatvakalpanAt / yugapadubhayA'rpaNAsahakAreNa syAdavaktavyo'pi na tu sarvathA, avaktavyapadenA'pyavaktavyatvApatteH / na cA'vaktavyatvaM zabdAJcodhyatvarUpaM kathaM yogyamiti vAcyam, upadezasahakAreNa padmarAgAdivattadgrahAt / nityatvasyAtra ka upakAra iticedavaktavyatvena pariNamanamityeva gRhANa / vaktavyatvena pariNamanaM tu nityatvAdivizeaiNaiva vizrAmyatIti na tadatirekAvakAzaH / kramAkramAbhyAM vidhyubhayakalpanAsahakAreNa syAnityaH syAdavaktavyaH / tAbhyAM niSedhobhayakalpanAsahakAreNa syAdanityaH syAdavaktabyazca / tAbhyAmubhayakalpanAsahakAreNa ca syAnityaH, syAdanityaH, syAdavaktavyazca / atrApi samudAyapakSA''zaMkA prAgvat samAdhAtavyA / na ca vizeSaNa-vizeSyabhAve vinigamanAvirahA, nathApyetatkRtapariNatyanatirekAt / nityAnityatvAdayo jAtyantararUpA ityapyAhuH / ata eva amUnabalambya sarvatra saptabhaMgI saMgatimaMgati / ____ atha keyaM saptabhaMgIti cet ? ekatra vastunyekakadharmaparyanuyogavazAdavirodhena vyastayoH samastayotra vidhiniSedhayoH kalpanayA syAtkArAtisaptadhA vAkprayogaH saptabhaMgI'ti sUtram / (pramANanayatattvAloka-pariccheda-4 sUtra 14) yaH khalu prAgupadarzitAn vastunaH sapta dharmAnavalambya saMzete, jijJAsate, paryanuyukte ca taM pratIyaM phalavatI, praznasya tulyottaranivartyatvAt / yathA ca sAmAnyataH zabdaH sarvavAcako'pi saMketa vizeSa sahakRtyA'nvayaM bodhayati tatheyamapyarpaNAvizeSasahakRtvarI satIti / zAbde / icchA'niyAmakatvabaco mogham / saptabhaMgIvinirmuktazabdabhAtrasyA'vodhakatvaM tu nA''zaMkya, vidhipratiSedhAbhyAM svArthamabhidadhAna || ityanenA'rpaNAvizeSasthala evaM tadanuvartanA'bhidhAnAt / ___ atra ca syAnnityatvAdiSu saptabhaMgeSu evakAro'vadhAraNArthako'nyathA'nustasamatvApAtAt / syAt padaM tu tatra tadavacchedakarUpaparicAyakaM, || tadaparicaye sAMkaryApAtAt / seyaM sakalAdezasvabhAvA, vikalAdezasvabhAvA ca / tatra pramANapratipannAnaMtadharmAtmakavastunaH 1kAlAdibhirabhedavRttiprAdhAnyAdabhedopacArAdvA yogapadyena pratipAdakaM vacaH sakalAdezaH (pramANanayaH pariH 4 sU0 54) / tadanyo vikalAdezaH / nityatvAdInAM kAlAdibhirabhede hi ekenA'pi zabdenekadharmapratyAyanamukhenA'nekatharmarUpasya tadAtmakatApatrasya vastunaH pratipAdanasambhavAt yogapadyam / bhedavivakSAyAM tu 2sakRducaritetyAdinyAyAdekazabdasyA'nekArthAnAM yugapadabodhakatvAt kramaH / atha sakRdacaritetyAdinyAyasya prAmANikatve ekaziSTaghaTAdipadasyAnekayaTAdivodhakatvaM na syAt / na syAca kasmAdapi ghaTapadAt prAtItiko ghaTa-ghaTatvayorapi bodhaH iti cet ? na, agrimasakRtpadasyaikadharmAvacchinnArthakatvAt / ekazeSasthale tu padAntarasmaraNameva kalpyamanyathA ghaTapadAta samavAyakAlikavizeSaNatAbhyAM ghaTatvA'vacchinnayoryugapadrodhaprasaktibhiyA taddharmAvacchinnasya sambandhAvacchinnatvagarbhatvAvazyakatayA viSayitA-samavAyAbhyAM guNatvabodhakaikaziSTatadAdipadAbhayapratItirna / / ekapadasyaikasmin kAle ekasambandhAvacchikadharmaprakAratAnirUpitavizeSyatAzAlibodhopadhAyakatvamiti niSkarSaH / tena naikapadasya vastuto nAnAdharmAvacchinnArthabodhakatve'pi kSatiriti dhyeyam / dharme ekatvaJca yAcabodhyavRttitvAdikam / 1. ke puna kAlAdayaH ? kAlaH, AtmarUpam, arthaH, sambandha, upakAraH, muNidezaH, saMsarga, dAda ityaSTAviti ratnAkarAvanArikApAm / 2. sakRduparitaH zAbdaH sakRdevA'tha gabhayatIti nyAyAta /
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 madhyamasyAdvAdarahasye saNDaH 2 / yattu - svAzrayavodhyatAvacchedakatvasambandhenaikavRttimattvaM tadbodhyatvaM, tena na pazutvAdernAnAtve'pi doSa iti nyAyanayAnuyAyinaH, tanna, sarvasya sarvapadazakyatvAta / na caivaM lakSaNAcchedaH, sAkSAtsaMketAsaMbhave tadavakAzAta / na ca ghaTatva-paTalyA gauravaM, prameyatvAdinaiva tatkalpanAttattaddharmeNa bodhasya saMketavizepaniyamyatvAt / na caivaM zaktirantariti vAcyaM, vAcakatApratiniyamasya tayA vinA'nupapatterityAkare spaSTatvAt / kAlASTakasvarUpaM ca zrIpUjyalekhAdabaseyamiti digmAtrametat / tasvitratyAH asmatkRtasaptabhaMgItaraMgaNIto'vaseyAH / / ___ nanu bhavatu kadAcidanyasya vastuno nityAnityatvaM, pradIpAdestu sarvathA'nityatvamevocitamiti cet ? na, pradIpAdipudgalAnAmeva tamastvena pariNamanAdravyatvenA'nAzAt / athaivaM tamaso dravyatvaM syAditi cet ? syAdeva / tejasaH kila nivRttirUpatA, yAndhakAranikare paroditA / dravyatAM vayamamI samIkSiNastatra patramavalambya tanmahe / / tatra tamaso dravyatve rUpabattvameva mAnam / na ca tadevAsiddhaM, tamo nIlamiti pratIteH sArvajanInatvAt / na codbhUtarUpavattvamudbhUtasparzavyApyaM, indranIlaprabhAsahacaritanIlabhAgastu smaryamANanIlAropeNava nirvAhAt gauravAt na kalpyate iti na tatra vyabhicAraH, kuMkumAdipUritasphaTikabhAMDe bahirAropyamANapItAzraye'pi na vyabhicArastatrApi smaryamANAropeNeva nirvAhAbahirgandhopalabdhestu vAyyAkRSTAnudbhUtarUpabhAgAntareNaivopapaneriti vAnyaM, tAdRzavyAptI mAnA'bhAvAt, prabhAyAM vyabhicArAt / na ca nIlarUpavattvamevodbhUtasparzavyApyaM, trasareNI vyabhicArAt / na ca pATitapaTasUkSmAvayavavattatrApyudbhUtasparzavattvAnumAnaM, anubhUtarUpasyodbhUtarUpajanakatAyA ivA'nudbhUtasparzasyA'pi nimittabhedasaMsargeNodbhUtasparzajanakatAsambhavAdRSTAntA'saMpratipatteH / janyAnubhUtarUpaM pratyanubhUtetararUpA'bhAvasya kAraNatvapakSe taptatailasthAdanudbhUtarUpAbanerudbhUtarUpabhAgAMtarAkarpaNenaivodbhUtarUpotpattisvIkArAdatra dRSTAntA'sampratipattiriti cet ? na, tathApi trasareNorudbhUtasparzavattve tatspArzanaprasaGgAt / dracyAnyadravyasamavetaspArzanajanakatAvacchedakI. bhUtaprakarSavanmahattvA'bhAvAnnAyaM doSa iti cet ? na, tAdRzaprakarSasyaikatve'pi kalpayituM zakyatvena vinigamanAvirahAt / athaikatve tAdRzajAtikalpane svatantramatasiddhadravyavAkSuSajanakatAvacchedakIbhUtaikatvanijAtyA sAMkaryameva vinigamakamiti cet ? tathApi sA | jAtimahattce kalyatAmiyaM tvekatva ityatraiva vinigamakamanvepaNIyam / atha dravyacAkSuSajanakatAvacchedakaikatvaniSThajAtivyApyeva dravyAnyadravyasamavetaspArzanajanakatAvacchedakajAtirabhyupeyatA, bAyoracAkSupatvaM tu viSayavidhayA'kAraNatvAditi cet ? tarhi evameva truTisparzA'spArzanasyApyupapattedravyacAkSuSajanakatAvacchedakaikatvaniSThajAtedravyAnyadravyasamavetaspArzanajanakatAvacchedakajAtivyApyatve vinigamakA'bhAvaH, viSayasya tattadvayaktitvena kAraNatAyAM mAnA:bhAvazca / yattu tvaksaMyuktatvAcavatsamacAyatvena pratyAsattitvAnna truTisparzaspArzanamiti tanna, AzrayatvAcasya niyamataH pUrvamabhAvena tvAcavattvasya vizeSaNatvA'yogAdupalakSaNatve ghaTAyutpattidvitIyakSaNe sparzAdispArzanA'patteH kAlabhedenekasyAmeva byaktAvanaMtatvAcAnAM sambhavena tAvattvAcapravezA'pekSayA mahattvodbhUtasparzayorepa pratyAsattimadhye pravezasya truTisparze'nudbhUtatvakalpanasya cocitatvAt, cAyoratvAcena tavRttisparzatvAcAnupapattezcetyadhikamanyatra / 'tamasyudbhUtasparzavattvamapi pratItisiddhamebeti' tu prAJcaH / athA''lokAbhAvenaiva tamovyavahAropapatterna tasya dravyatvakalpanamiti cet 1 viparItameva kiM na rocayeH ? Alokasya cAkSuSajanakasaMyogAzrayatvena klRptatvAnnevamiti cet 1 na, cakSukhApyakAritAvAdinAmasmAkaM tama:saMyuktacAkSupaM prati yogyatAvizeSakAraNatvasyeveSTatvAt / na ca tAdRzayogyatAM vinA'pi kizcidaMzena tamaHsaMyuktadravyagrahAnyabhicAra iti bAnyam, mandatamaHsaMyuktAMzagrahe tAdRzayogyatAyA avazyA'pekSaNAt / aMzAMzinoH kathaMcidbhedasya ca pratyakSasiddhatvAt / na ca tasminnevAMze! nayanaparAGmukhatamaHzAlinyapi pratyakSodayAdmalokasaMyogAvacchedakAvachinnacakSuHsaMyogasyaiva dravyacAkSupe hetutvamucitamiti vAcyam, ghakAdicAkSuSAnurodhena cakSurunmukhatamaHsaMyogavaccAkSupaM prati yogyatAvizeSahetutvasyaivA'vazyamAzrayaNIyatvAt / AlokA'janyadravyacAkSupaM pratyevetasya hetutvamastviti tu nAbhidhAnIyaM, AlokajanyatAvacchedakaniyatarUpasyaivAparicayAt / AlokAsaMyuktacAkSuSaM prati tasya hetutvamityapi na vaktuM yuktam, mahadudbhUtarUpavattanniveze goravAdanyathA sphuTadoSAt / adhikamanyatra prapaJcitamasmAbhiH iti zreyaH / pareNa hi cakSuHsaMyogAvacchedakAvacchinnamahadbhutA'nabhibhUtarUpavadAlokasaMyogatvena dranyacAkSuSatvAvacchinnaM prati kAraNatA vaktavyA / sA ca na sambhavati AlokasaMyogasyApyavacchedakatvasambhave vinigamanAvirahAt / etena svAvacchedakAvacchinnacakSuHpratiyogikasaMyogasambandhena tasya kAraNatAspi pratyAkhyAtA / atha dravyaniSThalaukikavipayitAsambandhena cAkSuSatvAvacchinnaM prati paryavasantyAstasyAH kAraNatAyA apekSayA lAghavAt samavAyena tamobhitrIyalaukikaviSayatAvaccAkSuSaM pratyAlokasaMyogasya svAvacchedakAvacchinnasaMyogavacakSuHsaMyuktamanaHpratiyogikavijAtIyasaMyogasambandhena kAraNatA kalpyate / cakSuHsaMyogasya svAvacchedakAvacchinnAlokasaMyogAvacchedakAvacchinnasvavaccakSuHsaMyuktetyAdisambandhena kAraNatAyAM gauravameva vinigamakamiti cet ? na, tathApi
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ *laghusyAdvAdarahasya * kAraNatAvacchedakAMtargatakatipayabhAgAnAM sambandhavidhayA nivezA'nivezAbhyAM tadoSAt, svAvacchedakAvacchinnetyAdisaMbaMdhena tatra tamaHsaMyogasya pratibandhakatvakalpanAyA apyabakAzAca / pecakAdicAkSuSe vyabhicAra sarvatra sAdhAraNadRSaNam / na ca naracAkSuSaM pratyeva tasya kAraNatA, aJjanAdisaMskRtacakSuSAM taskarAdInAM cAkSuSe tathApi vyabhicArAt / na ca svabhAvikanaracAkSuSalaga kAryatAlacchedakalAbAyaM doSaH, svAbhAvikatvasyAlokasaMskRtacakSurjanyatvarUpasyAlokakAraNatAparicayaM vinA'paricayAt, anyasya durvacatvAt / athA'anAdyasaMskRtacakSurjanyatvaM taditi cet ? na, AdipadArthAnanugamena kAryatAvacchedakA'nanugamAt / nApyAloketarA'saMskRtacakSurjanyatvaM tat, AloketarasyAJjanAveLabhicAreNa cAkSuSA'janakatvena cakSurasaMskArakatvAt / aMjanAyabhAvakAlInacAkSuSaM pratyaMjanAdInAM janakatve cAlokAbhAvA'kAlInacAkSuSatvamAtrasyAlokasaMyogakAryatAvacchedakaucityAt / evamapi siddhaM naH samIhitamiti cet ? na, tadapekSayA lAghavena tamaHsaMyuktAnyacAkSupatvasyaiva tatraucityena tamaso dravyavasiddheH, pUrvoktamatpathi lAghavatarkasya sarvAtizAyitvAca / yattu phalabalAttatrAlokavizeSaH kalpyate, vyabhicAragrahe satyAlokasya kAraNatAgrahasyaivAnupapatteH / kathamevamiti cet ? na, tadavacchedena vyabhicAragrahasyaiva tatsAmAnAdhikaraNyenApi kAraNatAgrahapratibandhakatvAt, atra cAlokatvasAmAnAdhikaraNyenaiva tadgrahe tatsAmAnAdhikaraNyena kAraNatAgrahasya nirapAyatvAt, anyathA kacitprathamamatiprasaktenApi dharmeNa kAraNatAgrahottaraM pazcAdanugatAbacchedakadharmakalpanAsiddhAMtacyAkopA''patteriti, tanna, tadAlokenAnyepAmapi cAkSuSApatte(ritvAt / anantapratiniyatasaMskArakatAkalpane ca mahaddIravAditi diga / etena "dravyacAkSuSasAmAnya pratyAlokasaMyogakAraNatAyAH klaptatvAdAloka binA vIkSyamANasya tamasaH kathaM dravyatvaM" ityapi daramapAstam / / tItaratikakadazinastu - dravyacAkSupaM pratyAlokasaMyogasya hetutve'pi tAmasendriyeNaiva tamograhasambhavAnAnupapattiH / na ca mIlitacakSuSo'pi tadgrahApattiH, cakSuHzvazrotravattasya cakSurgolakAdhiSThAnatvAt / na ca tavyasthApakaguNAbhAvAttAdRzendriyA'siddhiH, guNatvasya vyavasthApakatAyAmatantratvAt, indriyAntarAgrAhyagrAhakatAmAtrasya prakRte'pi satrAt / na ca pecakAdInAM divApi ghaTAdi. grahApattiH, tAmasendriye tamaHsaMyogasyApi sahakAritvAt / na ca tamasi tamaHsaMyogAsaMbhavage gaganatamaHsaMyogasyaiva jAgarUkatvAt / nanvevamapi kizcidavacchedena tamaHsaMyogavati bhittyAdAvAlokasaMyukte'pi tAmasendriyeNa pratItiH syAditi cet ? tarhi tamaHsaMyogAvacchedakAvacchinnatAmasendriyasaMyogasyaiva tadgrahahetutvamastu, vinigamanAvirahastu tavApi tulyaH / candrikAyAM pecakAdestu | cAkSuSamaivA'bhyupeyam / na ca divA'pi tadgrahA''pattiH, phalabalAtsaurAlokasya tatpratibandhakatvakalpanAdityAhuH / tattuccham, tamaH pazyAmIti pratItenirAlambanatvApatteH / atha pazyAmIti viSayatA nyAyanaye cakSuHsaMnikarSadoSavizeSayoriva manmate tAmasendriyasaMnikarSasyApi niyamyA, avyavahitottaratvasya kAryatAvacchedakakoTI dAnena jyabhicArA'pracArAditi cet ? na, tathApi tAmasendriyeNa tamasa iba ghaTAdInAmapi, pecakAdInAmiva narANAmapi jJAnA''patteH / na ca naratAmasendriyajanyajJAnaM prati tAdAtmyena tamasastamastvAdeva kAraNatvaM, aMjanAdisaMskRtacakSuSAM taskarAdInAM tu bahalatame tamasi ghaTAdInAM na tAma|| sendriyajanyaM jJAnaM kintu cAkSuSameva / na cAlokaM vinA kathaM tadAnIM teSAM tacAkSuSamiti vAcyam, AlokasyevAanAderapi cAkSuSe cakSuSaH pRthak sahakAritvAt / / ___aJjanAdisaMskRtacakSupa evAlokAjanyacAkSuSe hetutvAdaMjanAdehetutAvacchedakatvamevetyapi kazcit / tanna, aMjanAvabhAvAkAlIna. cAkSuSaM prati svasaMskRtacakSuHsaMyogasambandhenAJjanAdereva hetutvIcityAdityapare / vastutaH sAmAnyataH ekA cAkSuSajananI yogyatA'parA ca tamaHsaMyuktacAkSuSajananI / tatra pecakAdInAM divA na cAkSupaM mAnavAnAM ca naktaM na ghaTAdicAkSuSamityatra svabhAva eva zaraNam / / na caivaM svabhAvavAdimatapravezaH samavAyA'bhyupagame tadapravezAta, 'bahirindriyajJAne upanItasya vizeSaNatvameva, mAnase tu vizeSyatva mapi', ityAdI parasyApi svabhAvasyAzrayaNIyatvAt / sarvajJAnasvabhAvAvagame tattatpuruSatattaddezatattatkAlatanaviSayAyAzritya vicitrajJAnAvaraNakSayopazamavazAdvicitrajJAnadarzane ko bA bismayaH syAvAdA''svAdasuMdaradhiyAm ? kizca tamaso'bhAvatve vidhimukhapratyayo na prAdAsyAt / na ca dhvaMsAdivadupapattistathApi ghaTasya dhvaMsa itivadAlokasya tamaH iti pratyayApatteH / na cAlokAbhAva eva saMketitastamaHzabdaH iti na tadApattistathApi karikalabhetyAdivattatprayogasya sAdhutvApatteH / kiJca, aMdhatamasAvatamasAdyutko'pakarSadarzanAdapi tasya dravyatvaM, mahadudbhutA'nabhibhUtarUpavadyAvattejo'bhAvatvakatipayatadabhAvatvayorajJAne'pi taduvyavahArAt / itthaM ca tamacalatItyAdi pratyakSamapi tadravyatvasAkSi / na ca svAbhAvikagateranyagatyanuvidhAnAnupapattiH, padmarAgaprabhAyAmevAzrayacalanAnuvidhAnadarzanAt / padmarAgacalanaM vinApi kuDyAvaraNavigamAdinApi tatprabhAcalanamupalabyamiti cet / tarhi sthire'pi stambhAdau prAka pazcAt dIpasambandhAdinA tamazcalanopalaMbhaH kiM kAkena bhakSitaH! !! 1. pecako . dhUkaH, taduktaM zrIhemaripUjyaiH, "ke nizATaH kAkAri: kauzikolUpecakA: zlo. 1324 abhi* cintAmaNi ||
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 madhyamasyAhAdarahasye khaNDaH 2 * laghusyAhAdarahasya kina, tamasaH prAgabhAvatve uttpattipratyaya itarAbhAvatvaM vinAzapratyayana na syAtAm / syAdetat - tamaso janyadravyatve sparzavadavayavArabhyattvaM syAt, sparzavadanaMtyA'vayavitvasya dravyAramkabhakatAvacchedakatvAditi || cet ? maivaM, tatra sparzavattvasyeSTatvAta / kizca, najyanaiyAyikena cakSurAdIndriyAvayavevanabhUtasparzamanabhyupagacchatA jAtivizeSa evaM prasArampakatArakara nAnyupapaH, ca tamasyapi sambhavatIti / na ca dravyArambhakatvA'nyathAnupapattyaiva tatrAnubhUtasparzo'bhyupagamyatAmiti vAcyam, anantAnubhUtasparzakalpanAmapekSya jAtivizeSakalpanAyA evocitatvAt / tAdRzajAterannyAvayavinyapyabhyupagamAna suvarNatvAdinA sAMkaryam / na ca ghaTAdInAmapyArambhakatvaM syAta, tattadantyAvayavitvena prativandhakatvAt / mUrttatvenaiva dravyArambhakatvaM, na ca manaso'pi mUrtatvAnadArambhakatvA''pattiH, mano'nyamUrtatvenaiva tathAtvAdityeke / mUrttatvenaiva tathAtvaM, | manasi dravyAnutpattistu vijAtIyasaMyogarUpahetvantarAbhAvAdityapare / yattu - dravyArambhakatAvacchedakatayA pRthivyAdicaturceva bhUtatvAkhyo jAtivizeSa: kalpyate, AkAze bhUtatvavyavahArastu bhAkta " iti, tanna, tamaHsAdhAraNasyA'pi tasya kalpayituM zakyatvAt / manaso'natiriktatvanaye bhUtamUrtapadayoH paryAyatvApattezca / svatantrAstu . ekatvaniSTa evaM dravyArambhakatAvacchedakajAtivizeSa: kalyate / sa cAnnyAvayavyekatvavyatirikta eveti na tattadantyAvayavitvena pratibandhakatvakalpanAgIravamityAhuH / ityazca tamaHsadbhAve mAnamapyAhuH - tamo bhAvarUpaM, dhanataranikaralaharIpramukhazabdaya'padizyamAnatvAt, Alokavat / nanu tamaso nIlarUpabattve pRthivItvameva syAnAtireka iti cet ! na, dAhaprayojakapRthivItvAbhAvasya jala iva tamasyapi tavAnapalapa yatvAt / nanvevaM nIlasamavAyikAraNatAvacchedakapathivIvAbhAvavati tamasi nIlamAkasmika syAditi cetana, ubhayasAdhAraNajAtivizeSasyaiva nIlasamavAyikAraNatAvacchedakatvAt / vijAtIyAnuSNAzItasparzasyeva vijAtIyanIlasyaiva pRthivItvaM janakatA'vacchedakatvamityapyAhuH / avayavanIlAdinaivAkyavinIlopapattI pRthivItvasya tatsamavAdhikAraNatA'navacchedakamityapyAhaH / avayavanIlAdinavAvayavinIlopapatI pRthivItvasya tatsamavAyikAraNatA'navacchedakatvaM, svasamavAyisamavetatvasambandhenAvayavanIlAdimati rUpAdI nIlAnutpattistu janyasanmAtrasamavAyikAraNatAvacchedakIbhUtadravyavAbhAvAdeveti tokadezinA'pi svIkArAcca / evaM ca 'nAtrAlokaH kintvaMdhakAra' iti vyavahAro'pi samarthitaH / na hyayaM 'nAtra ghaTa: kintu tadabhAvaH' itivatsamardhayituM zakyate, nAtrAlokaH kintvandhakAratadabhAvAviti vyavahArAMtarasyApi darzanAt / yakvandhakArasyA''lokAbhAvatve'dhakAre nAloka iti pratItina syAditi kenaciduktaM, tattu moghaM, ghaTAbhAve ghaTo nAstItivattadapapatteH / evaM satyaMdhakAre'ndhakAra iti pratItyApattistu syAdeva / na hyandhakAratvamAlokAbhAvatvAdidAnImatiricyate / athaitAdRzasamabhitryAhArasya zAbdabodhajanakatvAneyamApattiH, jAyamAnapratIteH pramAtvaM viSTameveti cet ? tathApyaMdhakAre nAMdhakAra iti pratItebhraMmatvaM syaat| abhAvacAkSupaM pratyAlokAdhikaraNasaMnikarpasya hetutvAdAlokaM vinA dRzyamAnasya tamaso nA'bhAvatvaM ityapi kazciditi diga // 5 // etadavaSTambhAya dRSTAntamAhuH . 'guDA hI ti - guDo hi kaphahetuH syAnnAgaraM pittakAraNam / dvayAtmani na dopo'sti guDanAgarabhepaje / / 6 / / nigadasiddho'yam // 6 // atha nityatvA'nityatva-bhedAbheda-sattvAsattva-sAmAnyavizeSAtmakatvA'bhilApya(vA) namilApyatvAdidharmANAM virodhazaMkA| muhidhIrSavo'bhidadhati dvayamiti'' . dvayaM viruddhaM naikatrA'satpramANaprasiddhitaH / viruddhavarNayogo hi dRSTo menakavastuSu // 7|| P3 = prakAthayavRttisat / dvayaM - nityatvA'nityatvAdika, na viruddhaM - na parasparAnadhikaraNAdhikaraNam / tatra hetumAhuH - aditi-pramANaprasiddharasattvAt / na hayekatra satorvastunovirodhagrAhakaM kiMcitpramANamasti / tathAhi, na hi jalAnalaporiva tayorvirodho'nubhUyate, rUparasayorivaikavRttitvasyaivAnubhavikatvAt / na caikajJAnAnantaramajJAyamAnanvaM tathA, nityatvAdijJAne satyapyanityatvAderjJAnAt / svabhAvato virodhAbhidhAnaM tu svavAsanAmAtravijUMbhitam / / nanu nityAnityatva bhedAbhedayorbhavatu prAguktadizaikatravRttitvaM, sattvA'satcayostu kuta iti cet ? zruNu / sarvaM hi vastu , paradravyAdicatuSTayApekSayA ca na sata / vyavaharati hi ghaTo'yaM mAtatvena kAzIyatvenA'yatanatvena | raktatvena cAsti, na tu grAcIyatvena prayAgIyatvena zvaratanatvena zyAmatvena ceti / nanvetAdRzamasattvaM vyadhikaraNadharmAvacchinnAbhAvaparyayasannamiti cet ? kiM tAvatA ? tAdRzA'bhAve mAnameva nAstIti cet !
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ * laghusyAdAdarahasya * na, 'ghaTatvena paTo nAstIti pratItereva mAnatvAt / yatkiMciddharmAvacchinnapratiyogitAkatvaM yatra tRtIyAntAllabhyate tatra prakArIbhUtataddharmAvacchitrapratiyogitAkasyaiva vyutpattibalalabhyatvAt / kathamanyathA ghaTatvena kambugrIvAdimAnAstItyAdipratIterapi prA. mANyam ? pratyakSe hi yena rUpeNa pratiyogino'nupalambhastaddharmAvacchinnA pratiyogitA saMsargamaryAdayA bhAsate tAdRzadharma eva ca tRtIyAntenollikhyate iti / paTAstitvaM ca pradezapuJjapariNamanarUpaM mArttatvena na viruddham / na ca samayakAlasyA'navacchedakatvAd dravyAdicatuSTayabAdhastatra pratItibalAt svasyaiva svAstitvAvacchedakatvAt / ___ adha yadeva svarUpeNA'stitvaM tadeva pararUpeNa nAstitvaNiti kAmeva nAvAprada rakhidiyet / nananunmilaya, grAvatvena nAstitvavati paTAdI kiM mArttatvenAstitvamupalabdhavAnasi ? mArnatvamArttabhinnatvAbhyAmastitvanAstitvayostathApyadvaitamevopalame iti cet ? tatkiM tattannimittApekSAkRtavizeSaM na jJAtavAnasi ? sAhajikabhedayAcA tu pRdhadravyayorevocitA / ___sAmAnyavizeSAtmakatvamapi, vastunaH sadRza-visadRzapariNanI apekSya anuvRtti-cyAvRttipratyayajananAt / na hyetadanurodhena tayoH padArthAntaratAsvIkAra ucitaH / yataH sAmAnya nityamekamanekasamavetaM ca parairabhyupeyate, tadayuktaM - atra mRtpiDe ghaTatvamAsIditi pratItyA tsyaanitytvsiddhe| / ekatvamapyanityatayA pratIyamAnasyA'sya sadazapariNatirUpasyeca saMgrahanayArpaNayA maajte| tathA (hi)anekasamavetatvamapi jAteyAMvavyaktivRttitvarUpa na saMgacchate, atItA'nAgatavyaktivRttitvasyaiva durupapAdatvAdityAhuH / atha yathA bhavanmate ekasya zabdasya sarvArthavAcakatvaM atItAnAgatavyaktinirUpitatvasya kAdAcitkatve'pi tannirUpitavAcakatAyA ekatvena nirvahati tathA mamApi tattavyaktinirUpitatvasya kAdAcitkatve'pi tabirUpitasamavAyasyaikatayA'nekasamavetatvaM jAtenirvakSyate iti cet ? na, samavAyasyevAviSvambhAvAtiriktasyA'siddheH / etenA'nekavRttitvaM ca svAzrayAnyonyAbhAvasAmAnAdhikaraNyamiti vardhamAnavacanamapyapAstaM, vizeSe'tivyAptitAvasthyavAraNAya sAmAnAdhikaraNyasya samavAyagarbhavAvazyakatvAt / kiM ca - anugatadhIjanakatvena sidhyata sAmAnyamabhAvAdisAdhAraNyenaiva svIkamacitam / api ca kvacidakhaMDopAdhisvIkartustaba svAmipretajAtyA palAyitameva / kiJca - lAghavAdvyaJjakatvenA'bhimatAnAmupAdhInAmeva saMgrahanayArpaNayekIbhavatAM tattvakalpanamucitam, anyathA pravRttyAdijanakatAvacchedakatvena kAraNatvAdInAmapyatirekakalpanA''patteH / ___athaivamapi urdhvatAsAmAnye mAnAbhAvoM gadakuMDalAdI kAMcanatvarUpatiryaksAmAnyenaiva kAMcanaM kAMcanamityanugatapratIternivAhAditi cet ? na, yadeva kAMcanamaMgadIbhUtaM tadeva kuMDalIbhUtamityAdipratItInAmekAkAratvasyordhvatAsAmAnyaM vinA'nupapatteH / yadyapIdRzamUrdhvatAsAmAnyaM cirasthAyinAM guNaparyAyANAmapi sambhavati tathApi pUrvAparapariNAmasAdhAraNa dravyamavaMtAsAmAnyamityatra dravyapadaM dharmiparamiti na ko'pi dopaH / vizeSapadArthasvIkAro'pi teSAM bhedakadharmAntarA'bhAvavattAM paramANyAdInAM nityadravyANAM parasparaM yogibhedapratyakSAnupapatteH / so'pyanupapannastadguNeSvapi tatsvIkArA''patteH / atha tatra zuklataratvAdyavAMtarajAtayaH svIkriyante, paramANI tvantyakAryA'vattinyastAH svIkartuM na zakyante iti cet ? tathApyavAMtarajAtIyeSvapi rUpAdau parasparacyAvRttiH kimadhInA ? svAzrayAzritatvasambandhavizeSAdhInA cet ? tarhi sa vizeSo guNaniSTha eva kalpyatAM, paramANI parasparavyAvRttistu syAzrayasamavAyitvasambandhena vizeSAdhInatyatra kiM vinigamaka ? gaNAnAM bahatvAt tatrAnantavizepakalpanAyAM gauravameva cinigamakamiti cet ? tathApi pratyeka vinigamanAvirahaH kutra lIna: ? rUpa eva vizeSaH kalpyate pRthivIparamANurUpANAM pAkAdinaca vizeSaH, tatra vizeSAkalpanalAghavAdityapyAhuH / kizca - tAdRzavizeSANAmapi bhedaH kutaH ? svata eveni cet ? tarhi tadAzrayANAmapi svata evAyamAsthIyatAmantatastattadvayaktitvAdInAmapi bhedakatvasambhavAt, pratidravyamanaMtAgurulaghuparyAyANAM vilakSaNAnAM siddhAMtasiddhatvAca / abhilApyatvA'nabhilApyatve api na viruddhe / dRSTa hi ghaTasya yathA ghaTapadApekSayA'bhilApyatvaM tathA paTapadApekSayA'namilApyatvamapIti / nanvabhilApyabhAvApekSayA'naMtaguNitA anabhilApyA bhAvA bhavadbhirUpeyante - yadaktaM bRhatkalpavRnI "panavaNijja". ti' / teSvevedamanpapannamiti ceta ? na, tasyA'nabhilApyapadenavA'bhilApyatvAt / / nanu kimidamabhilApyatvaM na tAvatpadajanyabodhaviSayatvaM, tadaviSaye'pi kacid ghaTAdAvabhAvAt / nA'pi tadbodhyatAvacchedakarUpavatvaM, ghaTasyA'pi paTapadAmilApyatvApatteH, pakasyApi padasya sarvArthavAcakatvAt / nApi gRhItatattadarthanirUpitasaMketakapadabodhyatAvacchedakarUpavatvaM tata, paTapadasyApi yaTe saMketagrahasaMbhavAttadoSA'nativRtteH / ata eva na tattadarthasvarUpapariNAmapariNatapadabodhyatAvacchedakarUpavatvamiti cet ? maivaM, gRhItatattadarthanirUpita-niyaMtrita-saMketakapadavodhyatAvacchedakarUpavatsa hi ghaTapadasyaiva kozAdinA saMketo niyamyate na tu paTapadaspeti nAtiprasaMgaH / ata eva zrutajJAnAviSayIbhUtAnAmarthAnAM prAti1. panavaginA bhAvA aNaMtabhAgo u abhilaNANaM" / = 'prajJApanIyA; bhAvA anaMtabhAgastvanamilAppAnAm /
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 madhyamasyAjhAdarahasye khaNDaH 2 * laghusyAdvAdarahasya * svikarUpeNa saMketagrahAsaMbhavAt anamilApyatvam / ___adha ghaTAdipadaspaiva tattadardhapuraskAreNA'pi saMketagrahaH kuto na bhavati iti cet ? tAdRzazrutajJAnAvaraNakarmakSayo. pazamalakSaNayogyatA'bhAvAditi gRhANa / yatra ca yatpadasya niyaMtritasaMketo gRhyate tatpadaprayoktA pupaH tadarthapratipAdakatvenaiva vyavadriyate / ata eva bhagavatAM tattatpaprayoktRNAmapi zrutajJAnA'viSayIbhUtArthA'pratipAdakatvam / idamevA'bhipretyAbhyadhAyi | "kevalapineyatya" ti / / digaMbarAstu . parakIyaghaTAdijJAnasya sveSTasAdhanatAjJAnAt tatra prayokturicchA, tata iSTaghaTAdijJAnasAdhanatayA ghaTAdipade, tatsAdhanatayA ca kaMThatAlvAdyabhidhAtAdAviratA, tAtyAvikrameNa pAzcidaprayoga ityetAdazaparipATyAH kevalinAmabhAvAta na te zanaprayoktAraH kintu vizrasAta eva mUnoM niritvarA dhvanayastanacchandatvena pariNamyArthavizeSaM bodhayantItyAhuH / tatprati- | vihitamanyatrA'smAbhiH / / evaM ca nityA'nityatvAdidharmANAM vastuto virodhA'bhAve'pi yadi kathaJcivirodhaH pareNA'bhyupeyate, abhyupeyatAM tarhi bAdaM, tathApi teSAmekatra samAveze na kinidAdhakaM pazyAmaH / kathaMcidviruddhatvenA'bhyupetAnAmapi nIlapItAdInAmekatra samAvezasya dRSTatvAt ityAhuH virudeti' / mecakavastuSa = mizravastupu, viruddhavarNAnAM nIlapItAdInAM, yoga = ekatra samAvezo, hi = yato, dRSTaH = sakalajanAnubhavasiddhaH / pratiyanti hi sarve'pi lokAbhitramapi ghaTaM nIlatvapItatvAdinA / na ca tatrA'vayavanIlAdimattaiva paramparayA pratIterviSayaH, evaM sati yogyarUpAdInAM truTimAtragatatvApattezcitrAyavyavahArastu nIlaviziSTapItAdinaikavRttinIlapItobhayAdinA vaa| viziSTA'viziSTabhedaM tu syAdvAdino vayaM na pratikSipAmaH, nIlAdivibhAjakopAdhInAmeva paMcabhyo'natireke tAtparyAt / / (saptamazlokavyAkhyA saMpUrbhA) atha , anekAnte pareSAmapi saMmatipadidarzayiSavaH prathamataH tathAgatasaMmatimAviSkurvante - vijJAnasyaikamAkAraM nAnAkArakarambitam / icchaMstathAgataH prAjJo nAnekAntaM pratikSipet / / 8 // "vijJAna' ti / vijJAnasya saMvida ekamAkAra svarUpaM nAnAkAra(karamvitaM-) citrapaTAdyanekAkAramibhitamamyupagacchana bauddho !! nAnekAntaM(pratikSipat =) nirAkuryAta - tasyAnekAntavAdanirAkaraNa na balabadaniSTAnanubandhItyarthaH / sa hi paramANI mAnAbhAvAtatsiddhyadhInasthUlA'vayavitvasyApyasiddhernIlAdeH pratibhAsatvA'nyathAnupapattyA viSayaM vinApi vAsanAmAtreNa dhiyAM vizeSAJca jJAnAdanekamapi, iti kathaM na tasyAnekAntabAdikakSApaMjare pravezaH ? // 8 // atha anekAnte yogavaizeSikAyapi saMmAnayaMti - citramiti / citramakamane kaM ca rUpa prAmANikaM vadan / yogI baizeSiko vA'pi nAnekAnta pratikSipet // 5 // yadyapi - citrarUpAbhyupagantArI sAMpradAyiko naiyAyikavaizeSikI citre ghaTe na rUpAntaramabhyupagacchato, nIlAdipratIteravayavanIlAdinavopapatteH / nIlAdisAmagrIsattvAta tatra nIlAdikamapi kRto notpadyata iti cet ? svasamavAyisamavetatvasambandhena nIletarAdeH prativandhakatvAt / nIlAdyabhAvasyaiva svAzrayasamavetatvasaMbaMdhena virodhitvamiti tu vAyupanItasurabhibhAgAdenIrUpatve na zobhate / citrasAmAnya prati ca rUpatvenaiva hetutA / na ca nIlamAtrArabdhe api tadApattiH, rUpajacitre nIlAbhAvAdipaTakasyApi hetutvAt / nanvanIlapItobhayakapAlArajye ghaTe pAkanAzitAvayavapItasvacitre'vayave vyApyavRttinIlotpattikAle tadApattiH, kAryasahabhAvena nahetutvAn / nIla-nIlajanakatejaHsaMyogA'nyataratvAvacchinAbhAvaspa vA tathAtvAn / nIletara-pItetaratvAdinaiva taddhetutetyapyanye / agnisaMyogajacitraM prati ca vijAtIyatejaHsaMyoga eva hetuH, rUpamAtrajA'tirikta eva vA sa hetuH phalabalena vaijAtyakalpanAt, tena nobhayaje ubhayoH kAraNatvakalpanam / pAkajacitre vA mAnA'bhAvaH, pAkAdavayave nAnArUpotpattyanaMtaramevA'vayavini citrasvIkAre lAghavAt / citrarUpe rUpatvenaiva hettA, nIlamAtrArabdhe tu prAgabhAvAbhAvAdeva na citrotpattiriti / astu vA citraM prati citretararUpAbhAvasya citretAtprati ca citrAbhAvasya kAryasahabhAvena hetutA'to nA'tiprasaMgaH iti rAmabhadrasArbabhaumAH / kecittu nIletararUpA'samavAyikAraNatva-pItetararUpAsamavAyikAraNatvAdinaiva citraM prati hetuteti pAkarUpayoH na pArthakyena kAraNatetyAhaH / tacintyam - asamavAyikAraNatvasyA'nanugatatvAta, gurutvAca / nIlAdikaM prati nIletararUpAdeH pratibandhakatAvacchedakasaMbaMdha: svAsamavAyikAraNasamavAyisamavetatvameva / na cetaratvasyApi sambandhamadhye nivezA'nivezAbhyAM vinigamanAvirahaH nIle 1. kAlacitravatye suanAgaNaM jiNI garAsei / suanANakavAlI bihu teNevatthaM payAsa~i / kebalavijJayAni zrutajJAnena jinaH prakAdApati / zrutajJAnakavalyApa khara, nevArthAna prakAzapani / /
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ * laghusyAdvAdarahasya * |tararUpatvAdinA svAzrayasamavetatva saMbandhena pratibandhakatAvAdino'pi tulyatvAt / janyarUpatvAvacchinnaM prati ca rUpatvenaivA'samavAyikAraNatvaM na tu nIlAdau nIlAde:, prayojanAbhAvAt / na ca prAkRpakSoktadoSA'nativRttiH, saMbaMdhAnanugamasyAdoSatvAt / anyathA cAkSuSatvAvacchinnaM prati cakSuSTvenA'pi kAraNatA na syAt saMyogAdipratyAsattInAmananugamAt / itthaM ca nAnArUpavadavayavArabdhe citrarUpasiddhirnirAbAdhA | citraM pratyapi prAguktadizA nIletarapItetaratvAdinaiva hetutAto na kazvidoSa iti tu nyAyavAdArthe'smaTekakalpanAnijRmbhitam / vijAtIyaM citraM prati rUpaviziSTarUpatvenaiva hetutvaM vaiziSTyaM na | svavijAtIyatva - svasaMcalitatvobhayasambandhena / svavaijAtyaM ca citratvAtiriktaM yatsyavRtti tadbhitradharmasamavAyitvam, svayaMcalitatvaM ca svasamavAyisamavetadravyasamavAyivRttitvam / vijAtIyacitraM prati ca vijAtIyatejaH saMyogatvena hetutetyapi kazcit / yatu nIlapItobhayAbhAva- pItaraktobhayAbhAvAdInAM svasamavAyisamavetatva saMbaMdhAvacchinnapratiyogitAkAnAM samavAyAnacchitrapratiyogitAkAnAM ca vijAtIyavijAtIyapAkobhayAbhAvAdInAM yAvattvAvacchinnapratiyogitAkAbhAva ekatritvAvacchinnaM prati heturiti tantra, pratiyogikoTAvudAmAnapravezA'pravezAbhyAM vinigamanAvirahAt / citratvAvacchinne rUpatvenaiva hetutA, nIlapIto| bhayajanyacitratvA'vAMtarajAtyavacchinne nIlapItobhayatvenaiva, tritayArabdhe tattritayatvena hetutA, nIlapItobhayArabdhacitre ca nIlapItAnyata||rAdItararUpaM pratibandhakamiti na tritayArabdhacitravati dvitayArabdhacitrApattiH, gauravaM tu prAmANikatvAdiSTamityanye / atra nIlataranIlatamobhayatvAdinA tadubhayajanyacitra yapi ca nIlataranIlatamAnyataretararUpatvAdinA pratibandhakatA tena na nIlapItobhayArabdhacitravati tadApattiriti bodhyam / kecittu nAnArUpavadavayavArabdho ghaTo nIrUpa eva / na caivamapratyakSaH syAt, dravyatatsamavetacAkSuSasAdhAraNyena cAkSupatvAvacchinnaM pratyeva svAzrayasamavetavRttitvasambandhena rUpasya kAraNatvAt / ata eva truTicAkSuSAnurodhena paramANuyaNukayorapi siddhirityAhuH / taciMtyam - citrakapAlikAsthale tadasambhavAt / kiM na ghaTAkAzasaM yAMgAyacAkSupatvAnurodhAya cAkSuSatvAvacchinnaM prati svAzrayasamavetatva saMbaMdhana rUpAbhAvasya pratibandhakatvakalpanamevocitam / svAvacchinnaguNAdhikaraNatAvatpratyakSa saMbaMdhena paryAptimataH svAvicchinnAdheyatAvadguNapratyakSatvasaMbaMdhena paryAptimattvAvacchinnaM prati hetutvakalpane 'pyavyAsajyavRttyAkAzAdiguNAcAkSuSatvopapattaye rUpavattvasya pratyAsattighaTakatve gauravAt / cacAkSupAbhAvasyaivAstu cAkSuSaM prati pratibandhakatvaM AzrayAcAkSuSatvenaiva vyaNukAyacAkSuSatvopapattI mahattvasyApi pratyAsattyaghaTakatve lAghavAditi vAcyam truTicAkSupAnurodhena dravyAnyatvasya pratibadhyatAvacchedakakoTI dAne gauravAt / laukika viSayatAvacchinnacAkSuSAbhAvApekSayA samavAyasaMbandhAvacchinnarUpAbhAvasya laghutvAca / athaivaM rUpAyutpattikSaNe'pi rUpAdeH pratyakSaM kuto neti cet ? viSayA'bhAvAditi gRhANa / rUpanAzakSaNe saMyogAdicAkSuSaM / tu na, zapathamAtrazraddheyatvAt / itthaM na tAdRzaghaTasya nIrUpatve tAdRzaghaTavRttisaMyogAdicAkSuSaM na syAt / etena udbhUtaikatvasyAyogyavyAvRttadharmavizeSasya vA dravyacAkSuSakAraNatvena rUpaM vinA'pi yadAdicAkSupatvopapAdanena tAdRzaghaTasya nIrUpatvasamarthanaM - pratyAkhyAtam | truTAveva vizrAme vAyo: spArzanatve ca spArzanaM prati spArzanAbhAvasya pratibandhakatvaM na tu sparzAbhAvasya truTi - ! samavettAspArzanAnurodhena saMyuktasamavAyapratyAsattimadhye prakRSTamahattvasya ghaTakatvaM gauravAt / evaM ca tAdRzaghaTasya niHsparzale tu na kSatiriti dhyeyam / - - ekadezinastu tatra avyApyavRttIni nAnArUpANyeva / na cAvacchedakatayA nIlAdyabhAvAdisAmagrIbalAtpItAdyavayavAvacchedena | nIlAdyApattiravacchedakatayA rUpatvAyavacchinnAbhAvasya tathAtve'pi nIlapItAvayavArabdhe pItAvayavAvacchedena pAke raktotpattikAle sA kAryasahabhAvena tadabhAvAt / avacchedakatayA nIlAdIkaM prati samavAyena nIlAdeH kAraNatAbhyupagamAdvA / nanvevaM yadAdAvapyavacchedakatayA nIlAdyutpattiH syAt, sAmagrIsastrAditi cet ? atra kecit avacchedakatayA nIlAdikaM prati samavAyenAjyayavanIlatvAdinA dravyaviziSTanIlatvAdinA vA hetutvamityAhuH / anya tu - avacchedakatayA tadvAraNAya svAzrayavRttidravyasamavAyasaMbandhenA'vazyakalpyahetutAkasya nIlAdyabhAvasyaiva tAdRzapadAdAva| bhAvAnnAvacchedakatayA nIlAdyutpattiH / tadravyatvAdinA hetutve tu mUrttatvAdinA vinigamanAvirahAdbahu hetuhetumadbhAvA''patteriti dhyeyam / kecittu kevalanIlakapAlAdiSvavacchedakatayA nIlAdivAraNAyAvayavAntaravRttinIletararUpAdeH svasamavAyisamavetadravyasamavAyasaMbaMdhana hetutvamabhyupagacchanti / tannetyanye / kapAlAMtarAvacchedena pAkAdraktarUpotpattikAle kapAlAMtaravidyamAnAnIlAderavyApyavRttinIlAsnApatteH / raktotpattyanaMtarameva tatrA'vyApyavRttinI lotpattiM svIkurvantyaparaM / nanvevamapi nAnArUpavatkapAlAdyArabdhe ghaMTe tatka pAlAvacchedena nIlAdyApattiriti cet ? nIlakapAlikAvacchinnatadavacchedeneSTatvameva tasyAH / yattu avacchedakatayA nIlAdikaM prati samavAyena nIlAdInAM na kAraNatvaM kintu nIletararUpAdInAmeva pratibandhakatvamiti na tat nIlAdyavacchedakaM kintu nIlakapAlikaiva tAdRzIti tattuccham kapAlAnIlAyacacchedikAyAH kapAlikAyA ghaTanIlAya 13 - - -
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 * laghusyAdvAdarahaspa* vacchedakatvA'yogAt nIlAdInAmapi nIletararUpAdipratibandhakatAyAM vinigamakAbhAvAca / nIlatvAdinA prativadhyatAyAM lAghavaM tu na pakSapAti, pratibandhakatAyAmapi tatsaMbhavAt / 'avayogAnyA nIlAgi prati samayAmena nIzAdikaM hetaH, avacchinnanIlAdikaM prati ca svAzrayasamavetatvasaMbaMdhena nIlAdyabhAco hetuH' ityapyAhuH / sAmAnAdhikaraNyasaMbaMdhAvacchinnapratiyogitAkanIletarAyabhAvasyAvacchedakatayA nIlAdikaM prati kAraNatA iti kazcit / avyApyavRttirUpasvIkAra eva ca "mukhe pucchre ca pAMDura" ityAdAvavacchedakatyArthikA saptamI sNgcchte| na caivaM nIlakapAlAvacchedena saMnikarSe pItAdigrahApatiH / avyApyavRtticAkSupaM prati cakSuHsaMyogAvacchedakAvacchinnasamavA yasaMbaMdhAvacchinnAdhAratAyAH saMnikaSatvasya saMyogAdisthale klRptatvAdityAhuH / / atra kecit - citrarUpavAdinA nIlAdikaM prati nIletarAdInAM pratibandhakatvaM, nIlAbhAvAdInAM citraM prati hetutA ca kalpyA, avyApyavRttirUpavAdinA'pi avacchedakatayA nIlAdikaM prati samavAyena nIletarAdInAM pratibandhakatvaM, kevalanIlAvacchedakatayA nIlotpatnivAraNAya prAguktadravyaghaTitasaMbaMdhena nIlAbhAvAdInAmavacchedakatayA nIlAdikaM prati hetutvaM ca kalpanIyamiti yadyapi tulyam, tathApi citrarUpavAdimate'naMtA'vyApyavRttirUpatadhvaMsaprAgabhAvAdyakalpanalAghavamityAhaH / tatrA'vyApyavRttirUpavAdimate vinigamanAviraheNa nIletarAdikaM prati nIlAdInAmapi sya kalyatvAt tulyatvokteranaucityAt / avyApyavRttirUpasvIkAre nIlapItavatyagnisaMyogAnIlanAzAttadavacchedena raktaM na syAt, rUpaM prati rUpasya pratibandhakatvAt ityapyAhuH / apare tu . tatra vyApyavRttInyeva nIlApItAdInyutpadyante, nIlAdikaM prati nIletarAdipratibandhakatvanIlAbhAvAdikAraNatvA'. kalpanayA lAghavAt / na ca nIlakapAlAcacchedena cakSaHsaMnikarSe pItAderupalaMbhApattiH, pItA pItAdigrAhakatvakalpanAt / yattvetatkapAlAvacchinnasaMyogAdipratyakSAnurodhenaitatkapAlAnavacchitravRttikatve sati yattatpItAnyaM tadbhinaM yadetadghaTasamavetaM tasyaitatkapAlaviSayakasAkSAtkAraM pratyetatkapAlAvacchedenaitaghaTacakSuHsaMyogasya hetutvAt na nIlAdyavayavAvacchedena cakSuHsanika pItAdicAkSuSamiti - tanna, tathApi nIlAvayavAvacchedena cakSaHsanika etatkapAlAviSayakatatsAkSAtkArApatte 'tvAt / "mukhe pucche ca pAMDura' ityAdI tu mukhavRttipAMDuratvameva paraMparayA'vayacini pratIyata ityAhuH / 'tathA'pi ye nIlapItaraktAdhArayaghaTAdau nIlapItaraktebhya eca nIlapItobhayaja-raktapItobhayaja-tatritayajacitrANAM cotpattiH, sarveSAM sAmagrIsattvAt, anubhavasiddhatvAca, tatra tritayajacitraM vyApyavRni, anyattvacyApyavRtti, ekameva vA tadrUpamastu jAteravyApyavRttitvopagamena tu kiMcidavacchedena nIlatvapItatvAdikaM vilakSaNacitratvAdikaM ca vyavahriyate - iti ye'numanyate tadabhiprAye dam' / svayaM hi ye ekatra ghaTe cyApyavRttyekaM citramavyApyavRtticitrAMtaraM cAbhyupagacchanti teSAmanekAntavAdA'nAdaro na jyAyAniti bhAvaH iti sarvamacadAtam // 9 // adhAunekAntavAdaprAmANikatAM kApilamatenA'pi saMvAdayati "icchatri" ti - __icchan pradhAna sattvAdyevirukhaimusphitaM guNaH / sAMkhyaH saMkhyAvatAM mukhyo nAnekAntaM pratikSipet // 10 // sattvAdyaiH = sattva-rajastamobhiH, 'sattvaM laghuprakAzakamityAdikArikAlAkSitaiH, viruddh| gumphitaM tatsAmyAvasthAtvamApatraM pradhAnamaGgIkurvan sAMkhyo yadi anekAntavAdaM nirAkuryAt tarhi kathaM na svAdhirUDhazAkhAcchedanakauzalamAsAdayediti bhAvaH // 10 // atha lokAyatikAnAM vyavahAradarnayAvalambinA sakalatAntrikabAhyAnAM kiM sammatyA'sammatyA vA iti teSAmavagaNanAmevA''viSkurvate "vimati' riti - vimatiH sammati,pi cArvAkasya na mRgyate / paralokAtmamokSeSu yasya muhyati zemuSI / / 11 / / yeSAM paralokAtmamokSeSveva mohaH taiH saha vicArAntaravimatisaMmatI aparyAlocitamUlAropaNakaprasAdakalpanasaMkalpakalpe iti | bhAvaH / 1. - ayamatra saMdarbha: - paTaNyA bahvaH putrAH, yoko'pi gayo brajet / yajeta vA'zvamedhena nIlaM vA vRSagarajeta // 1 / / atra vRSavizeSaNabhUnanIlapadArthasyeyaM paribhASAlohito yastu varNena. guse pucche ca pAMDuraH / cana: khura-viSANAbhyAM sa nIlo vRSa ucyate // 2 // anna saptamyA avacchinnatvAghe saMgatiH / 2. etacchlokavyAkhyArambhe vidyamAne 'yadyapI ti padamatrAnusaMdheyam / 3. citra kAma tyAdi zlokenA'nekAntasamarthanam / 4, "satvaM laghu prakAzakamiTamuparabhaka caraM ca rajaH / guruvaraNakameva tamaH, pradIpazcArdhato vRttiH // 13|| (sAMkhyakArikA) kizvibhyAraNyA-kAryAgamana hetuH dharmo lAghavam, gauravaM pratidvandi, yathAgneH Urya jvalanama, kaspacittiryagamane'pi heturyathA vAyoH / evaM karaNAnAM lipaTutvaretulAghavama / sattvatagasI svayamakriye rajasopaTabhyete = svakArye utsAha = prayatna kAryate 1 varaNakaM = Ararakag, AcchAdakamiti yAvat / pradIpabacati - yathA vartitale analabirodhinI, atha milite sahAnalana rUpaprakAzalakSaNaM kArya kuruta evaM sattvAdInyapi miyo viruddhAnyapi anuvasyanti svakArya kArappanti ca / arthataH = purussaardhtH|| iti /
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ * laghusyAdvAdarahasya * ( cArvAkamatapUrvapakSa: ) - te hItthaM bruvate na khalu nikhile'pi saMsAre bhUtacatuSTayA'tiriktaM kimapyAtmAdi vastu vidyate, anupalabdheH / kintu | kAyAkArapariNataM bhUtacatuSTayameva caitanyamAvibhartti / na ca pratyekamacetanAnAM samudAye'pi kathaM caitanyamiti vAcyaM madavyaktivadu| papatteH / navyacAvakAstu avacchedakatayA jJAnAdikaM prati tAdAtmyena kalpyakAraNatAkasya zarIrasyaiva samavAyena jJAnAdikaM prati hetutvakalpanamucitam / na caivaM AtmatvaM jAtirna syAt pRthivItvAdinA sAMkaryAt iti vAcyam, upAdhisAMkaryasyeva jAtisAMkaryasyApyadoSatvAt / na caivaM parAtmana iva tatsamavetajJAnAdInAmapi cAkSupaspArzane syAtAmiti vAcyam, rUpAdiSu jAtivizeSamabhyupagamya rUpAnyatadrattvena cAkSuSaM prati sparzAnyatattvena ca spArzanaM prati pratibandhakatvakalpanAt / itthameva rasAdInAmacAkSuSAspArzanatvanirvAhAtU / athaivaM svajJAnAderapi pratyakSaM kathamiti cet ? manasaivetyavehi / mana: siddhAveva kiM mAnamiti cet ? anumAnameva / na cAnumAnopagame'pasiddhAMtaH, anumititvasya mAnasatvavyApyatvAbhyupagamAt / Atmana: zarIrAnatireke saMyogasya pRthak pratyAsattittvA'kalpanena lAghavamapi / . atha dryaNuka - paramANurUpAdyapratyakSAya cakSuH saMyuktamanudbhUtarUpavatsamavAyatvAdinA pratyAsattitve truTigrahArthaM saMyogasya pratyAsattitvamAvazyakamevezi pravyatatsamaveta pratyakSaM mahattvasya samavAya sAmAnAdhikaraNyAbhyAM pRthag niyAmakatvAt / nanu mama zarIramityAdipratItyAtmano'tirekaH setyasyatIti cet ? na uktalAghavabalenedRzapratItebhraM matvakalpanAt, zyAmo'haM, | goroshaM, ityAdisAmAnAdhikaraNyAnubhavAca / nanu tathApi bhUtacatuSkaprakRtitvena zarIrasya pRthivyAdibhinnatvAtpRthivyAdicatuSTayameva | tattvamiti pratijJAsaMnyAsa iti cet ? na svAzrayasamavetatvasambandhena gaMdhAbhAvasya gandhaM prati pratibandhakatvena tasya bhUtacatuSkaprakRti - tvAyogAt pArthivAdizarIre jalAdidharmasyevIpAdhikatvAditi dig / itthaM ca zarIrAyatiriktasyAtmana evAsiddhI kasya nAma paralokaH kasya vA mokSa ityAhuH 15 ( cArvAkamatanirasana uttarapakSaH ) te'tipApIyAMsaH sarvApalApitvAt / tatra yattAvaduktaM bhUtacatuSTayAtiriktamAtmAdi vastu nAstyevAnupalabdheriti tatra keyamanupalabdhiH ? svabhAvAnupalabdhirvA ( 1 ), vyApakAnupalabdhirvA (2), kAryAnupalabdhirvA (3), kAraNAnupalabdhirvA (4), pUrvacarAnupalabdhirvA (5), uttaravarAnupalabdhirvA ( 6 ), sahacarAnupalabdhirvA ( 7 ) ? tatra na tAvadAyA, yataH svabhAvAnupalabdhirhi | upalabdhilakSaNaprAptasya tatsvabhAvasyAnupalaMbho, bhavati caitAdRzo muMDabhUtale ghaTAderanupalambho na tu pizAcAdeH, tasyopalabdhila| kSaNaprAptattvA'bhAvAt / na ca siddhyasiddhibhyAM vyAghAta, Aropye tadrUpaniSedhAt / na cAdRzyasyApi dRzyatayA''ropya pratiSedho yuktaH, AropayogyasyaivA''ropasaMbhavAt / upalaMbhakAraNa sAkalye sati hi yadupalabhyate sa eva doSavazAt kacitkadAcidAropyate, tAdRzastu ghaTAdireva na tu pizAcAdiH / ekajJAnasaMsargiNi pradezAdI ghaTAdeH prAganubhUyamAnatvAt, pizAcAderatathAtvAditi spaSTaM syAdvAdaratnAkare | athaivaM staMbhe pizAcAnupalabdhiH kathaM ? tatraikajJAnasaMsargitayA pizAcasya pUrvamananubhUtatvenA'nAropyatvAt iti cet ? na | yogya sahakArisaMpannatvaparyantasya vivakSaNAdatrA'dhikaraNayogyatAyA eva niyAmakatvAditi vig / itthaM cAtmani cakSurAdinA svabhAvA|nupalabdhirnAstyevA''tmanazcakSurAdyayogyatvAt / manasA tUpalabdhiraivAsti vADha, ahaM sukhItyAyanubhavasya sArvaja- nInatvAt (1) / na dvitIyatRtIye, vyApakakAryajJAnAdyupalaMbhAdeva / kAraNAdyanupalaMbhastu kAryapUrvI ttaraniSedhakatvAdAtmanazcAnIdRzatvAt na bAdhakaH | | (2-3-4-5-6 ) | sahacarAnupalabdhirapi nAsti AtmasahacarANAM ceSTAdInAM bADhamupalaMbhAdeva / kiM ca parasparasAMkaryasyA'nyonyAbhAvA'nabhyupagame du:pariharatvAdbhUtacatuSTayamapi lokAyatikena kathaMkAramupapAdanIyam 1 yadapi madavyaktibaccharIre jJAnotpAdAbhidhAnaM tadapi tuccha, pratyekamapi kramukAdiSvasmAbhirmadazakteH svIkArAt tvayA punaranumAnApalApinA pratyekaM bhUteSu jJAnazakteH svIkarttumazakyatvAt / yadapi navya- cArvAkamatAnuyAyibhirUce avacchedakatayetyAdinA, tattu naiyAyikaireva parAkRtam / tathAhi jJAnAde: pratyakSaM tAvat | sArvajanInaM tattu na cAkSuSAdikaM cakSurAdyavyApAre'pi jAyamAnatvAt / na ca mAnasameva, manaso'numAnApalApe'bhyupagantumazakyatvAt / atha parAmarzajanyajJAnAbhyupagame'pi tatrAnumititve mAnAbhAvAt sarvapramAyAH pratyakSarUpatvAtra pramAbhedAdhInaH pramANabhedaH iti etAvadevAbhimatamiti cet ? na 'vahnivyApyadhUmavAn parvataH ' etAdRzanizcayasyaitaduttaradahanAnumititvasya janyatAvacchedakatvena dharmavizeSasiddhI dharmivizeSasiddheH / na caitaduttarajJAnatvameva tajjanyatAvacchedakaM, aprAmANyajJAnazUnyatAdRzanizzrayaM vinApi tadavacchinnasaMdehasaMbhavena vyabhicArAt / viziSTA'nyavahitottaratvadAne ca gauravAt /
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 2 * laghusyAdvAdarahasya yattvaprAmANyajJAnAbhAvasya pRthakkAraNatvAnnAyaM doSa iti tanna tattadvyaktitvenAprAmANyagrahAbhAvAnAM tattadaprAmANyagrahAbhAva| viziSTadhUmAdiliGgakAnumitiM prati hetutvakalpanApekSayA sAmAnAdhikaraNyaviziSTavizeSyatAsaMbaMdhAvacchinnapratiyogitAkAprAmANyagrahA| bhAvAnAmavacchedakatvakalpanaucityAt / yattu 'vahnimanuminomI' tyanuvyavasAyenAnumititvasiddhiriti tatra tatra vidheyatAvizeSasyaiva viSayatvAt / anyathA parvatamanuminImItyapi syAt / parAmarzajanyatAvacchedakatAyAmapi sa eva pravezyatAmiti cet / na tadIyasaMbaMdhopekSayA'numititvIyasaMbaMdhasya samavAyarUpasya kAryatAvacchedakatve lAghavAt / nanu tathApi anumititvasya mAnasatvavyApyatvameveti prAgaMgIkRtam / na cAnumiteH sAkSAtkAratve 'vahiM na sAkSAtkAro - mIti pratItiH kathamiti vAcyaM tatra laukikaviSayatayA sAkSAtkArAbhAvAdeva gurutvAdAviva tadupapateH / ata eva laukikaviSayatAvatyeva sAkSAtkaromIti pratItyutpatteH 'pItaM zaMkhaM sAkSAtkaromI' tyAdipratItibalAddoSavizeSajanyatayApi laukikacipayatAM kalpayanti grAnthikAH / yuktaM caitat cAkSupAdisAmagrIsattve mAnasatvarUpavyApakadharmAvacchinna sAmagrayabhAvAdevAnumityanudayotpattI anumititvAdestatpratibadhyatAvacchedakatvA'kalpanena lAghavAt / athAnumitsAdyutejakabhedena vibhinnarUpeNa pratibadhyapratibandhakabhAva Avazyaka iti cet ? na tattadicchAnaMtaropajAyamAnabhinnamAnase jAtivizeSaM svIkRtya tadavacchinnaM prati mAnasAnyasAmagracAH pratibandhakatvakalpanAdanumititvAdermAnasavRttitvakalpanIcityAt / atha tattadicchAvirahakAle uttadicchAnaMtazepajAyamAnamAnasApattiriti cet ? na tAdRzamAnasaM prati tattadicchAnAM | hetutvAt / na caivaM gauravaM phalamukhatvAt / atha susmUrSAnaMtaropajAyamAnabhinnajJAne jAtivizeSaM svIkRtya tadavacchedena cAkSupAdisAmagryAH pratibandhakatve'numititvAdeH parokSavRttitvamevAstu iti cet 1 na tadavacchedena smRtyanyajJAnasAmagrathA evaM pratibandhakatvAt tajjAtivizeSasya smRtittvavyApyasyaiva yuktatvAt / tajjAtivadanyajJAnasAmagrItyAdinA pratibandhakatve'pi vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnajanyatAvacchedakatayA siddhasya 'pratyakSasyaivAnumito yuktatvAt iti cet ? atra vadanti tadAnIM vahnimAnasasvIkAre liGgAdInAmapi mAnasA''pattiH / na cA''cAryamata iva tatra tajJAnamAtre iSTApattiH | evamapyucchRMkhalopasthitAnAM ghaTAdInAM tatra bhAnAsspatteH / na ca taddharmikatatsaMsargakatattaddharmAvacchinnavyApyavanAjJAnAtmakaparAmarzAdirUpavizeSa sAmagrI virahAt na tadApattiriti vAcyaM sAmAnya sAmagrIvazAttadApatteH / na ca ghaTamAnasatvasya parAmarzAdipratibadhyatAbacchedakatayA na tadApattiH, paTamAnasatvAderapyucchRMkhalopasthitapaTAdibhAnavAraNAya tatpratibadhyAvacchedakatve'naMtapratibadhyapratibandhaka| bhAvakalpanA''patteH / atha bhogaparAmarzajanyabhinnajJAne jAtivizeSaM svIkRtya tadavacchinnamAnasaM prati tajjAtIyAnyajJAnasAmagryAH pratibandhakatyAna tadAnIM vallItarajJAnAsspattiriti cet ? na mAnasatvasyaiva tatpratibadhyatAvacchedakatvaucityAt / na caivaM anumitisAmagrIsatyAM bhogo'pi kathaM bhavediti vAcyaM bhogAnyajJAnapratibaMdhakatAvacchedakatayA samAnItajAtivizeSavatAM sukhaduHkhAnAmuttejakatvAt / na ca tAdRzasukhaduHkhakAle'numitisAmagrIbhUtaparAmarzAdI samavAyena tadabhAvAdanumityApattiH, sAmAnAdhikaraNya- kAlikobhayasaMbaMdhAvacchinnatadabhAvasya nivezAt / 7 atredaM cintyam - anumitisAmagryA mAnasaM prati pratibaMdhakatvasya tattadicchArUpottejakabhedena viziSya vizrAntyAnumitermAnasatva eka valayAdidharmikamAnasaM pratyapratibaMdhakatvakalpanayA lAghavam, tattadicchopajAyamAnabhine pratibadhyatAvacchedakajAtisvIkArastu parAmarzajanyabhinne'pi svIkartuM zakyate iti na valavAdyanumitisAmagrIkAle ucchRMkhalopasthitaghaTAdibhAnavAraNAya mAnasatvaspa tattatpratibadhyatAvacchedakatvakalpanaucityenAnumiterapratyakSatvAbhidhAnaM yuktamiti 1 prAzvastu upanItabhAnasthale vizeSaNajJAnaviziSTabuddhayoH kAryakAraNabhAvenaivAsmAkaM caritArthatA / anumitermAnasatvavyApya tAvAde tu pakSAdarmukhyavizeSyattayaiva bhAnAnnAnena gatArthatA, ityatiriktakAryakAraNabhAvakalpane gauravamityAhuriti dig / sidhyatu vA yathAkathaMcit manaH anumAnena, tathApi yatsaMyogavyatirekAt suSuptikAle kAryAnutpAdastasyaiva manastvAttasya bhautikAt pRthivItvajatvAdI vinigamanAvirahAt, navyanaye pRthivyAderapi rUpavattvAbhAvena vAyutve'pi vinigamanAvirahAdatirekasiddhyA bhUtacatuSTayamAtrasya padArthatvapratijJAsaMnyAsAt / na cAtmanaH zarIrAnatireke saMyogAdeH pRthak pratyAsattitvAkalpana| lAghavamapi paramANI pRthivItvAdigrahavAraNAya mahattvodbhUtarUpayoH pratyAsattimadhye'vazyaM nivezyatvena truTigrahArthaM tatsvIkArAt, | ityanyatra vistaraH / * udayanAcAryamata iva
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ * laghusyAdvAdarahasya 17 kiMca zarIrasyAtmatve'hamAtmetivadahaM zarIramiti pratyayo'pi pramA syAt, na syAccAhamAtmavAnitivadahaM zarIravAnityapi / 'api ca :- ege AyA ityAdyAgamo'pyAtmAnamudyotayatIti / sa cAyaM "caitanyasvarUpaH pariNAmI kartA sAkSAdbhoktA svadehaparimANaH pratikSetraM bhinnaH pohalikAdRSTavAMzceti" "sUtram / itthaJcAtmana: siddhau tasiddhyadhInau paralokamokSAvapi siddhAveva / nanu | mokSazcedazeSavizeSaguNocchedarUpastarhi tatra kasyApi pravRttirna syAt, vizeSaguNocchedatvasyA'niSTatAvacchedakatvAt / atha duHkhadhvaMsatvameva kAmyatAvacchedakamiti cet ? na samaniyatAbhAvAnAmaikatvena tadAnIMtanasukhaduHkhadhvaMsayore kyAdduH khadhvaMse sukhadhvaMsatvarUpA'niSTatAvacchedakajJAnasya pravRttipratibandhakatvAt / atha nityaniratizaya sukhAbhivyaktirUpaH sa iti cet na tAdRzasukhe mAnAbhAvAditi cet ? atrAhuH - ' kRtsnakarmakSaya eva mokSa:' / sa ca sUkSmarjusUtranayA'rpaNayA nityasukhAbhivyaktikSaNasvarUpo, vyavahAranayArpaNayA nityasukhasvarUpaH, pramANArpaNayA tu dravyaparyAyobhayasvarUpa iti dig / kAmyatAvacchedakaM tu vijAtIya sukhatva- / meva / na ca nityasukhe pramANAbhAva:, Agamasyaiva mAnatvAt / na ca sukhatvAvacchedena zarIrAdInAM kAraNatvAttAdRzaM sukhaM kathamiti vAcyaM evaM sati pareSAmIzvarAdI nityajJAnAdikamapi na sidhyet, jJAnatvAyavacchedenAtmamanoyogAdInAM kAraNatvAvadhAraNAt / | pramANAntarAnnityajJAnAdisiddhI kAryatAvacchedakasaMkocastvanyatrApi tulya iti dig / mImAMsakAstu prAyazo'nekAntavAdasvayameva na dina zubha saMmatyanuktyA nyUnatvamiti dhyeyam // 11 // itthamanekAntavAdaM pareSAmapi saMmatyA pramANayitvA saMprati vastusvarUpamAhuH " teneti" tenotpAdavyayasthaimasaMbhinaM gorasAdivat / tvadupa kRtadhiyaH prapannA vastu vastusat ||12|| tena prAguktayuktpara pareSAmapi saMmatyA ca kRtadhiyaH satparIkSAdakSAH tvadupajJaM = tvadaMgIkRtameva vastusat pAramArthika ||vastu prapannAH = aMgIkRtavantaH / kIdRzaM vastu ? utpAdavyavaprIvyasaMbhinnametattritayasvabhAvamityarthaH / ayaM bhAvaH - dravyasyotpAdocchedadhrIcyaikyapariNAmaH svabhAvastathA ca pAramarSaM " upane vA, viMgamei vA, dhuber3a va" tti yathaiva hi dravyavAstunaH sAma. styenaikasyApi viSkaMbhakramapravRttivarttinaH sUkSmAMzAH pradezAstathaiva hi dravyavRtteH sAmastyenaikasyA api pravAhakramapravRttivarttinaH | sUkSmAMzAH pariNAmAH / yathA ca pradezAnAM parasparavyatirekanibandhano viSkaMbhakramaH tathA pariNAmAnAM parasparavyatirekanibaMdhanaH pravAhakramo'pi yathaiva ca te pradezAH svasthAne svarUpapUrvarUpAbhyAmutpannocchannatvAtsarvatra parasparAnusyUtisUtritaikavAstutayAnutpanna - pralInatvAcotpattivyayazrIvyatritayAtmakamAtmAnaM vibhrati tathaiva te pariNAmAH svAvasare svarUpapUrvarUpAbhyAmutpatrocchanatvAtsarvatra parasparAnusyUti sUtritaikapravAhatayA'nutpannapralInatvAccotpattitryayadhrauvyatritayAtmakamAtmAnaM vibhrati / yathaiva ca ya evaM pUrvapradezocchedanAtmako vAstusImAntaH sa eva hi taduttarotpAdAtmakaH sa eva ca parasparAnusyUtisUtritakavAstutayA tadubhayAtmaka iti tathaivAtrApi ya evaM pUrvapariNAmocchedanAtmako vRttisImAntaH, sa eva taduttarotpAdAtmaka:, sa eva ca parasparAnusyUti sUtritaikavRttitayA tadubhayAtmaka iti / dRSTAnto'tra muktAdAma / yathA dIrghe lambe muktAdAmani sarveSvapi svadhAmasUtrakasatsu muktAphaleSu uttrottressu| dhAmasUttarottaramuktAphalAnAmudayanAt pUrveSAM pUrveSAM cAnudayanAt sarvatrA'pi parasparAnusyUti sUtraka sUtrasthAvasthAnAca trailakSaNyaM prasiddha tathAntrApi dhyeyamiti / = = atra nizcayataH pradezAdInAmutpattinAzasaMbhave'pi vyavahArataH pariNAmAnAmeva tau / yadavacchedena ca zrIvyaM tadavacchedena tu notpattinAza, anyathA saMkarApatteH / utpAdavyayayoH dravyatvaM tu svAbalaMbitaparyAMyAlaMbanatvAdbodhyam / utpAda-sthiti-bhaMgAzva na parasparaM sarvathA bhinnA: kuMbhasarga - mRtpiNDasaMhAra - mRttikAsthitInAmaikyenaivAnubhavanAt / dravyasya sthitikAla eva ca paryAyANAmutpattinAzasaMbhavAna kSaNabhedo'pIti paramasamayAmRtAsvAdodgAraH / itthaM ca sarveSAM dravyANAmekasvabhAvatve'pyayaM kazcidvizeSo yadiha pudgalajIvadravya eva parapariNAmAdvaicitryamanubhavataH / bhavanti hi yathA paramANavaH snigdharukSatvAdivizeSeNa parasparamekIbhavaMto drNu| katryaNukAdisamAnajAtIyadravyaparyAyabhAjo rAgadveSAdipravRttipArataMtryeNAtmAnazvAsamAnajAtIyadravyaparyAyabhAja iti na hyevamAkAzAdaya iti dig / nanvekasmin samaye viruddhotpattyAdidharma samAvezaH kathamityAzaMkAyAM dRSTAntamAhuH gorasAdivaditi / yathAhi gorase sthAyini pUrva dugdhapariNAmavinAzottaradadhipariNAmotpAdau pratyakSapramANasiddhatvAnna viruddhI, taduktaM ""payovratI na dadhyattI "tyAdi, tathehApi dravye sarvadA sthAyini pUrvapariNAmocchedottarapariNAmotpAdI pratItibalAdeva na viruddhAviti bhAva iti zreyaH zrIH ||12|| (atha granthakAraprazastyAdi ) - sthAdbhAdopanipaniSaNNavilasadyuktipracAre'pi yA vyutpattyai dadhire'tra kAvana mahatnaiyAyika 1. sthAnAMgasUtraM prathamam / 2. pramANanayatattvAyeka pari0 (7) sU0 (56) / 3. yotI na dadhyatti, na prayo'tti vivrataH / agorasavrato nobhe, tasmAttatvaM trayAtmakam / zAstravAtasamucaya ra 7 lI za
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. .. ..... . 15 malyAhAko sAhA * laghusyAdvAdarahasya * prakriyA: / kiM citraM bhuvi cAturIparicitapremAmRtAsvAdinA, tatrAsmadguravo nayAdivijayaprAjJAH prasannA yadi // 1 / so'yaM zrItapagacchamaMDanamabhUt zrIhIrasUrIzvaro, raMbhAgItajagadgurutvabirudaprayotamAnodayaH / yasya zrImadakambarapratihattapratyarthisImaMtinI netrAstrairmalInIkRtAmapi mahIM kIrtiH sitAmAtanot // 2 // rizrIvijayAdisenasugurastejasvinAmagraNIstatpaTTodayaparvate sma nitamAM puSNAti pUSNaH prabhAm / azAyAtadigIzacaMdamahaso dillIpatteH parSadi dhvastA yena na ke kubAdinivahA dhvAntaprabandhA iva // 3 / / sUriH zrIvijayAdidevasuguruH prayotate sAMprataM, tatpa kavibhUSaNaM munijanastutyakramAMbhoruhaH / sAyujyaM bhajato'numeyavasati bharalena zItadhutA, yaM sevatyalamaSTamI pratidinaM tAdRk tapodarzanAt // 4 // bhAti zrIvijayAdisiMhasugurarnAmnA samAnaujasA, tatpaTTAbharaNIbhaviSNuranizaM yogIndrahRtpaJjare / viMdhyAdrI dvipattAM kukIrtinivahe tasmAtsukhaM zeratA, caMcacaMcalakarNatAlaracanAdikuMjarAH kAtarAH / / 5 / / nyAyAlaMkRtikAjyanATakamahacchaMdaHkakuJcelagIrjenagraMthapicaMDilA kila martiyeSAM jaz2ubhetarAm / zrImadbhAcakapuMgavA samabhavan || zrIhIrasurIzitaH zrIkalyANavirAjamAnavijayAH ziSyAH jayazrIbhUtaH // 6 // zrIhemasUritulanAM dadhataH zabdAnuzAsanogradhiyA / zrIlAmavijayavibudhAstepA ziSyottamAH zuzubhuH // 7 // abhavan teSAM ziSyA vibudhAH zrIjItavijayanAmAnaH / rAjati tatsatIrthyAH zrInayavijayAbhidhAH vibudhAH // 8 // syAdvAdarahasyamidaM vyadhAyi tatpAdapadmabhRgeNa / jasavijayA'bhidhagaNinA ziSyeNa navInatarkadhiyA // 9 // (laghu)zrIsyAdvAdarahasyagraMthaH saMpUrNaH / saMvat 1701 jasavijayenAMtarapallayAM kRta iti zreyaH / aMtarapalyA prakaraNamenamanusmRtya tarkazAstrANi / adhyAtmamataparIkSAdIkSAdakSo yatiya'tanot / / 1 / / zrIH / svairamidamupAdAtuM ! kRtatvarA evaM sajjanA jagati / parahitamAtraikaphalA guNagRhyAnAM yato vRttiH shaashrii|| (saMpUrNa:)