Book Title: Savay Pannatti
Author(s): Haribhadrasuri, Balchandra Shastri
Publisher: Bharatiya Gyanpith
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022026/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haribhadrasUri-viracita vRttisamanvita sAvayapannattI (zrAvakaprajJapti) sampAdana-anuvAda paM. bAlacandra zAstrI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAvayapannatI (zrAvakaprajJapti) AcArya gRddhapiccha yA umAsvAmI ke 'tattvArthasUtra' kA AdhAra lekara AThavIM zatAbdI ke AcArya haribhadrasUri ne 401 gAthAoM meM prAkRta bhASA meM nibaddha isa 'sAvayapannatI' ( zrAvakaprajJapti) zrAvakAcAra grantha kI racanA kI / zrAvakAcAra kA artha hai- samyagdRSTi vyakti kA sAdhu-santa ke nikaTa ziSTa janoM ke yogya AcaraNa (samAcArI) ko sunanA / isa bAta meM kahIM koI matabheda nahIM hai ki binA samyagdarzana ke koI zrAvaka nahIM ho sakatA hai| samyagdarzana zrAvakadharma kA mUla hai| samAcArI sunane se vyakti ko jina apUrva guNoM kI prApti hotI hai unakA ullekha bhI granthakAra ne kiyA hai| zrAvakadharma bAraha prakAra kA kahA gayA hai| digambara aura zvetAmbara donoM paramparAe~ yaha mAnatI haiM ki vratoM ke pAlana karane para hI samyagdarzana-sampanna vyakti zrAvaka kahalAtA hai| bAraha vratoM meM pA~ca aNuvrata mukhya haiN| ve haiM - ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha | zrAvakadharma ke antargata mUla aura uttara guNoM ke vibhAga meM antara hai| ATha prakAra ke mUlaguNa (5 aNuvratoM kA pAlana yA 5 udumbarAdi phaloM kA tyAga aura madya, mAMsa, madhu kA tyAga) meM madya, mAMsa, madhu kA sevana nahIM karanA jahA~ pradhAna hai, vahIM ahiMsA - aNuvrata kI rakSA ke lie kandamUla, vanaspati Adi ke sevana kA bhI niSedha kiyA gayA hai / yaha saba isalie kahA gayA hai kyoMki zrAvaka banane para ahiMsA dharma kA pAlana jIvana meM anivArya ho jAtA hai| jaina dharma meM AcAra-sambandhI vibhinna paramparAoM ke adhyayana ke lie isa grantha kI vizeSa upayogitA mAnI gayI hai| vivecana-paddhati evaM zailI meM bhI isakI navInatA draSTavya hai / Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MOORTIDEVI GRANTHAMALA : Prakrit Grantha No18 HARIBHADRA SURI'S SAVAYAPANNATI [ SRAVAKA-PRAJNAPTI ] with Introduction, Hindi Translation and Index of the verses etc. Edited and Translated by PT. BAL CHANDRA SHASTRI CE BHARATIYA JNANPITH Second Edition : 1999 Price Rs. 90.00 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya jJAnapITha ( sthApanA : phAlguna kRSNa 6, vIra ni. saM. 2470, vikrama saM. 2000, 18 pharavarI, 1644) sva0 puNyazlokA mAtA mUrtidevI kI pavitra smRti meM sva0 sAhU zAntiprasAda jaina dvArA saMsthApita - evaM unakI dharmapatnI sva0 zrImatI ramA jaina dvArA saMpoSita mUrtidevI jaina granthamAlA isa granthamAlA ke antargata prAkRta, saMskRta, apabhraMza, hindI, kannar3a, tamila Adi prAcIna bhASAoM meM upalabdha Agamika, dArzanika, paurANika, sAhityika, aitihAsika Adi vividha-viSayaka jaina-sAhitya kA anusandhAnapUrNa sampAdana tathA unakA mUla aura yathAsambhava anuvAda Adi ke sAtha prakAzana ho rahA hai| jaina-bhaNDAroM kI sUciyA~, zilAlekha-saMgraha, kalA evaM sthApatya para viziSTa vidvAnoM ke adhyayana-grantha aura lokahitakArI jaina sAhitya grantha bhI isI granthamAlA meM prakAzita ho rahe haiN| granthamAlA sampAdaka (prathama saMskaraNa) siddhAntAcArya paM. kailAzacandra zAstrI DaoN. jyotiprasAda jaina prakAzaka bhAratIya jJAnapITha 18, insTITyUzanala eriyA, lodI roDa, nayI dillI- 110003 mudraka : Ara. ke. oNphaseTa, dillI- 110032 bhAratIya jJAnapITha dvArA sarvAdhikAra surakSita Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MOORTIDEVI GRANTHAMALA : Prakrit Grantha No18 HARIBHADRA SURI'S SAVAYAPANNATI [ SRAVAKA-PRAJNAPTI ] with Introduction, Hindi Translation and Index of the verses etc. Edited and Translated by PT. BAL CHANDRA SHASTRI OSPEDAL BHARATIYA JNANPITH Second Edition : 1999 O Price Rs. 90.00 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BHARATIYA JNANPITH Founded on Phalguna Krishna 9, Vira N. Sam. 2470 Vikrama Sam. 2000. 18th Feb. 1944 MOORTIDEVI JAIN GRANTHAMALA Founded by Late Sahu Shanti Prasad Jain In memory of his late Mother Smt. Moortidevi and promoted by his benevolent wife late Smt. Rama Jain In this Granthamala Critically edited Jain agamic, philosophical, puranic, literary, historical and other original texts available in Prakrit, Sanskrit, Apabhramsha, Hindi, Kannada, Tamil etc., are being published in the respective languages with their translations in modern languages. Also being published are catalogues of Jain bhandaras, inscriptions, studies, art and architecture by competent scholars, and also popular Jain literature. General Editors (First Edition) Siddhantacharya Pt. Kailash Chandra Shastri Dr. Jyoti Prasad Jain Published by Bharatiya Jnanpith 18, Institutional Area, Lodi Road, New Delhi-110003 Printed at : R. K. Offset, Delhi-110032 All Rights Reserved by Bharatiya Jnanpith Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAna sampAdakIya (prathama saMskaraNa, 1981 se) 'sAvayapannattI' yA 'zrAvakaprajJapti' apane nAma ke anusAra zrAvakAcAra viSayaka prAcIna racanA hai| yaha prAkata gAthAbaddha hai aura usa para saMskRta TIkA hai| na to mala grantha meM aura na usakI TIkA meM granthakAra kA tathA TIkAkAra kA nAma diyA hai| phira bhI kucha ullekhoM ke AdhAra para, jinakA nirdeza prastAvanA meM kiyA gayA hai, zrAvakaprajJapti ko AcArya umAsvAti kI kRti mAnA jAtA hai| yaha umAsvAti vahI mAne jAte haiM jinakI kRti 'tattvArthasUtra' pAThabhedoM ke sAtha digambara-zvetAmbara donoM paramparAoM meM mAnya hai| yadyapi tattvArthasUtra ke sAtaveM adhyAya meM varNita zrAvakAcAra hI vistAra se isa grantha meM varNita hai phira bhI donoM kRtiyoM kA ekakartRka honA sandigdha hai| hA~, itanA avazya kahA jA sakatA hai ki zrAvakaprajJapti kA AdhAra tattvArthasUtra kA sAtavA~ adhyAya honA caahie| samyagdarzana, pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata, cAra zikSAvrata tathA anta meM samAdhimaraNa yaha pUrNa zrAvakAcAra samasta jaina-paramparA ko mAnya hai| tattvArthasUtra meM tIna guNavrata aura cAra zikSAvratoM ko guNavrata aura zikSAvrata ke rUpa meM vibhAjita na karake sAtoM kA nirdeza vratarUpa meM kiyA hai| kintu zrAvakaprajJapti meM tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata ke rUpa meM unakA kathana kiyA hai| tathA prathama digvrata ke pazcAt bhogopabhogaparimANavrata kA kathana guNavratoM meM aura dezavrata kA kathana bhogopabhogaparimANa vrata ke sthAna meM na kara zikSAvratoM meM kiyA hai| yaha donoM meM antara hai| sva. paM. sukhalAla jI ne apane tattvArthasUtra ke vivecana ke pAda-TippaNa meM likhA hai 'sAmAnyataH bhagavAn mahAvIra kI samagra paramparA meM aNuvratoM kI pA~ca saMkhyA, unake nAma tathA krama meM kucha bhI antara nahIM hai| parantu uttaraguNarUpa meM mAne hue zrAvaka ke vratoM ke bAre meM prAcIna tathA navIna aneka paramparAe~ haiN| zvetAmbara sampradAya meM aisI do paramparAe~ dekhI jAtI haiM-pahalI tattvArthasUtra kI aura dUsarI jainAgamAdi anya granthoM kii| pahalI meM digviramaNa ke bAda upabhogaparibhogaparimANavrata ko na ginAkara dezaviramaNavrata ko ginAyA hai| dUsarI meM digviramaNa ke bAda upabhogaparibhogaparimANavrata ginAyA hai tathA dezaviramaNavrata sAmAyika ke bAda ginAyA hai|' paNDita jI ke ukta kathana ke prakAza meM yaha spaSTa hai ki zrAvakaprajJapti kI racanA zvetAmbara-mAnya AgamoM ke anusAra kI gayI hai ataH usake racayitA tattvArthasUtrakAra se bhinna honA caahie| donoM kRtiyoM meM bhASAbheda to hai hii| tattvArthasUtra ke zvetAmbara-mAnya pATha para jo bhASya hai-jise sUtrakArakRta mAnA jAtA hai usake anta meM kartA kI vistRta prazasti pAyI jAtI hai kintu zrAvakaprajJapti meM kartA kA nAma taka nahIM hai| zrAvakaprajJapti (gA. 107) meM sthUla prANivadha ke do bheda kiye haiM-saMkalpa se aura Arambha se| unameM se prathama aNuvrata kA dhAraka zrAvaka saMkalpa se hI tyAga karatA hai, Arambha se nhiiN| isa prakAra kA bheda tattvArthasatra aura usakI TIkAoM meM upalabdha nahIM hotaa| ratnakaraNDazrAvakAcAra meM prathama aNuvratI ko saMkalpI hiMsA kA tyAgI avazya kahA hai| amitagati ne apane zrAvakAcAra meM hiMsA ke do bheda kiye Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH haiM-ArambhI aura anaarmbhii| tathA likhA hai, jo gharavAsa se nivRtta hai vaha donoM prakAra kI hiMsA kA tyAga karatA hai| kintu jo gRhavAsI hai vaha ArambhI hiMsA nahIM chor3a sktaa| ataH zrAvakaprajJapti uttarakAla kI racanA honI caahie| zrAvakaprajJapti kI kaI carcAe~ paM. AzAdhara ke sAgAradharmAmRta meM milatI haiM aura ye carcAe~ hemacandrAcArya ke yogazAstra meM bhI haiN| yogazAstra paM. AzAdhara ke sAmane thA yaha tulanAtmaka adhyayana se spaSTa hai, ataH AzAdhara ne zrAvakaprajJapti ko bhI dekhA ho yaha asambhava nahIM hai| zrAvakaprajJapti kI carcAe~ mananIya haiN| yaha zrAvakAcAra kA eka mahattvapUrNa grantha hai aura isameM aisI bhI aneka carcAe~ haiM jo digambara zrAvakAcAroM meM nahIM pAyI jaatiiN| prastAvanA meM paM. bAlacandra jI ne unakA kathana kiyA hai| 1. gAthA 72 meM jinakA saMsAra ardhapudgalaparAvarta mAtra zeSa rahA hai unheM zuklapAkSika aura zeSa ko kRSNapAkSika kahA hai| 2. gAthA 77 kI TIkA meM tIrthaMkaroM ko bhI strIliMga se siddha huA kahA hai kintu pratyekabuddhoM ko pulliMgI hI kahA hai| anuvAda meM yaha aMza chUTa gayA hai| 3. karma aura jIva meM kauna balavAn hai isakA nirUpaNa karate hue kahA hai katthai jIvo valiyo katthai kammAi huMti vliyaaii| jamhA NaMtA siddhA ciTuMti bhavami vi aNaMtA // 101 // yadi kahIM jIva balavAn hai to kahIM para karma balavAn hai| kyoMki ananta jIva siddhi ko prApta ho cuke haiM aura ananta jIva saMsAra meM vartamAna haiN| svAmikArtikeyAnuprekSA ke kathana se, jisameM kevala karma kI balavattA batalAyI hai, ukta kathana adhika saMgata pratIta hotA hai| 4. ahiMsANuvrata ke sambandha meM zaMkA-samAdhAnapUrvaka jo vivecana kiyA gayA hai vaha mahattvapUrNa hai| usI kI kucha jhalaka puruSArthasiddhyupAya ke ahiMsAvarNana meM pAyI jAtI hai| vaha varNana gAthA 107 se 259 taka hai| isameM eka zaMkA yaha kI gayI hai ki AtmA to nitya hai usakA vinAza hotA nahIM, taba ahiMsAvrata nirarthaka kyoM nahIM hai? isake uttara meM kahA hai tappajjAyaviNAso dukkhuppAo a saMkileso y| esa vaho jiNa bhaNio tajjeyavvopayatteNa // 191 // isI gAthA kI chAyA sAgAradharmAmRta ke nIce likhe zloka meM hai duHkhamutpadyate jantormanaH sNklishyte'syte| tatparyAyazca yasyAM sA hiMsA heyA prytntH||4.13 // jisameM jIva ko duHkha hotA hai, usake mana meM saMkleza hotA hai aura usakI vaha paryAya naSTa ho jAtI hai, usa hiMsA ko prayatna karake chor3anA caahie| ahiMsA pAlana ke lie paDisuddhajalaggahaNaM dAruya ghanAiyANa taha cev| gahiyANa vi paribhogo vihIi tasarakkhaNavAe // 259 // trasa jIvoM kI rakSA ke lie vastra se chAnA huA trasarahita zuddha jala grahaNa karanA caahie| usI prakAra IMdhana aura dhAnya Adi bhI janturahita lenA caahie| tathA gRhIta jalAdi kA bhI upabhoga vidhipUrvaka Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAna sampAdakIya karanA caahie| isameM pA~caveM aNuvrata kA nAma icchAparimANa diyA hai| 'ratnakaraNDa zrAvakAcAra' meM bhI yaha nAma AtA hai| guNavratoM se lAbha batalAte hue ratnakaraNDa meM bhI zrAvaka ko 'tattAyogolakalpa' kahA 1 isameM bhI ' tattAyaNolakappo' pada diyA hai| 7 5. upabhogaparibhogaparimANa kA kathana karate hue isameM usake do bheda kiye hai- bhojana aura karma / tathA una donoM ke aticAra alaga-alaga kahe haiN| bhojana sambandhI upabhogaparibhogaparimANavrata ke to vahI aticAra haiM jo tattvArthasUtra meM sacitta AhAra Adi kahe haiM aura karmaviSayaka bhogopabhogaparimANa ke aticAra ve hI haiM jinakA kathana sAgAradharmAmRta ke pA~caveM adhyAya meM kharakarma ke aticArarUpa se karake usakA nirAkaraNa kiyA hai, astu, grantha bahuta upayogI hai aura paM. bAlacandra jI siddhahasta anuvAdaka haiN| svAdhyAyapremiyoM ko isakA svAdhyAya karanA caahie| - kailAzacandra zAstrI - jyotiprasAda jaina granthamAlA sampAdaka Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 1. prati-paricaya 1. a-yaha prati zrI lA. da. bhA. saMskRti vidyAmandira ahamadAbAda kI hai| vaha hameM zrI paM. dalasukha bhAI mAlavaNiyA kI kRpA se prApta huI thii| usakI lambAI-caur3AI 10=x4 iMca hai| usakI patra-saMkhyA 51 hai| antima zvA~ patra naSTa ho gayA hai, jisake sthAna para mudrita prati ke AdhAra se likhakara dUsarA patra jor3a diyA gayA dikhatA hai| isake pratyeka patra meM donoM ora 15-15 paMktiyA~ haiN| pratyeka paMkti meM lagabhaga 45-55 akSara haiN| pratyeka patra ke ThIka madhya meM kucha sthAna rikta rakhA gayA hai| prati dekhane meM sundara dikhatI hai, para hai vaha atyadhika ashuddh| isake lekhaka ne u, o, tu aura na e, pa aura ya; tta aura nta, ta aura na; ccha, tya; ca, da aura va; bha aura sa; su aura sta tathA dda aura ddha ina akSaroM kI likhAvaTa meM prAyaH bheda nahIM kiyA hai| i ke sthAna meM bahudhA e likhA gayA hai| A (1) aura e () mAtrA ke lie bahudhA 'T' isI mAtrA kA upayoga kiyA gayA hai| pUrva samaya meM e kI mAtrA ke lie vivakSita varNa ke pIche 'T' isakA upayoga kiyA jAtA rahA hai| prastuta prati meM yaha paddhati A aura e ke lie atizaya bhrAntijanaka rahI hai| jaise- 'vAhA' ise 'vaho' ke sAtha 'vAhA' bhI par3hA jA sakatA hai| yadi ise 'vAhA' aisA isa rUpa meM likhA jAtA to prAyaH bhrAnti ke lie sthAna nahIM rhtaa| prati meM bIca-bIca meM svecchApUrvaka lAla syAhI se daNDa ( / ) diye gaye haiN| bahudhA gAthA ke anta meM usake pRthakkaraNa ke lie na koI cihna diyA gayA hai aura na saMkhyAMka bhI diye gaye haiN| isake atirikta adhikAMza patroM meM bIca-bIca meM prAyaH 1-2 paMktiyA~ likhane se raha gayI haiN| kahIM-kahIM para to kucha Age kA aura tatpazcAt usake anantara pIche kA pATha atizaya avyavasthA ke sAtha likhA gayA hai| (udAharaNArtha dekhie gAthA 325 ke paatthbhed)| prati kA prArambha // 60 // namaH siddhebhyaH // ' isa vAkya ke anantara huA hai| antima patra ke naSTa ho jAne se usameM lekhanakAla aura lekhaka ke nAma Adi kA nirdeza rahA yA nahIM, yaha jJAta nahIM hotaa| 2. pa-yaha prati bhANDArakara orieNTala risarca iMsTITyUTa pUnA kI hai| isakI lambAI-caur3AI 1144- iMca hai| patra saMkhyA usakI 24 (24vA~ patra dUsarI ora korA hai) hai| isake patroM meM paMktiyoM kI saMkhyA aniyamita hai-prAyaH 21-28 paMktiyA~ pAyI jAtI haiN| pratyeka paMkti meM lagabhaga 60-70 akSara pAye haiN| kAgaja patalA hone se syAhI kacha phaTa gayI hai, isalie par3hane meM bhI kahIM-kahIM kaThinAI hotI hai| yaha bhI azuddha hai tathA pATha bhI jahA~-tahA~ kucha likhane se raha gaye haiM, phira bhI pUrva prati kI apekSA yaha kucha kama azuddha hai aura pATha bhI kama hI chUTe haiN| gAthAoM ke anta meM gAthAMka prAyaH 245 (patra 15) taka pAye jAte haiM, tatpazcAt ve upalabdha nahIM hote| jahA~ gAthAMka nahIM diye gaye haiM vahA~ gAthA ke anta meM do daNDa (1) kahIM para diye gaye haiM aura kahIM ve nahIM bhI diye gaye haiN| isa prati meM ekAra kI mAtrA (') isI rUpa meM dI gayI hai, para kahIM-kahIM usake lie akSara ke pIche daNDa (1) kA bhI upayoga kiyA gayA hai| 'o' ko vahA~ 'u' isa rUpa meM likhA gayA hai, jabaki pUrva prati meM u aura o donoM ke lie 'u' hI likhA gayA hai| prati kA prArambha // 80 // zrI gurubhyo namaH' isa vAkya ke anantara kiyA gayA hai| antima puSpikA Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA isa prakAra hai-"|| iti dikpradA nAma zrAvakaprajJaptiTIkA // samAptA // kRtiH sitapaTAcArya jinabhadrapAdasevakasyAcArya haribhadrasyeti ||ch|| // saMvat 1583 varSe likhitamidaM punaM vAcyamAnaM munivaraizciraM jIyAt // ||ch|| zrI stAt // ||shriiH|| // " vizeSa-hameM kheda hai ki isa prati se pAThabheda le lene para bhI ve prastuta saMskaraNa meM diye nahIM jA ske| kAraNa yaha hai ki unakI pANDulipi sva. DaoN. e. ena. upAdhye ke pAsa kolhApura bhejI gayI thI, para vaha vahA~ se vApasa nahIM mila skii| 2. grantha-paricaya jaisA ki maMgalagAthA ke pUrva usakI utthAnikA meM TIkAkAra ke dvArA sUcita kiyA gayA hai, prastuta grantha kA nAma sAvayapanattI (zrAvakaprajJapti) hai| yaha gAthAbaddha grantha prAkRta bhASA meM racA gayA hai| gAthAoM kI samasta saMkhyA 401 hai| inameM kucha gAthAe~ prAcIna granthAntaroM se lekara usI rUpa meM yahA~ AtmasAt kI gayI bhI dikhatI haiM (jaise-35-37, 68, 116-18, 223, 299, 329 aura 390-91 aadi)| jaisA ki grantha kA nAma hai, tadanusAra usameM zrAvakadharma ke parijJApanArtha bAraha prakAra ke zrAvakadharma kI prarUpaNA kI gayI hai| maMgalasvarUpa prathama gAthA meM hI granthakAra ne yaha nirdeza kara diyA hai ki maiM prakRta grantha meM guru ke upadezAnusAra bAraha prakAra ke zrAvakadharma ko khuuNgaa| isa bAraha prakAra ke dharma kA mUla cU~ki samyaktva hai aura usakA sambandha karma se hai, isIlie yahA~ sarvaprathama saMkSepa meM karma kA vivecana karate hue prasaMgavaza usa samyaktva aura usake viSayabhUta jIvAdi tattvoM kI bhI prarUpaNA kI gayI hai| pazcAt aNuvratAdisvarUpa usa zrAvakadharma kA yathAkrama se nirUpaNa kiyA gayA hai| sthUlaprANivadhavirati ke prasaMga meM vahA~ hiMsA-ahiMsA ke viSaya meM aneka zaMkA-samAdhAna ke sAtha vistAra se vicAra kiyA gayA hai (107-256) / sAmAyika zikSApada ke prasaMga meM eka zaMkA ke samAdhAnasvarUpa zikSA, gAthA, upapAta, sthiti, gati, kaSAya, bandhaka, vedaka, pratipatti aura atikrama ina dvAroM ke Azraya se sAdhu aura zrAvaka ke madhyagata bheda ko dikhalAyA gayA hai (265-311) / sAtha hI Age yahA~ zrAvaka ke nivAsa, dinacaryA, yAtrA aura saMlekhanA Adi ke viSaya meM bhI prakAza DAlA gayA hai| yaha grantha isake pUrva saMskRta TIkA ke sAtha jJAnaprasAraka maNDala bambaI se saMvat 1661 meM prakAzita ho cukA hai| usakA kevala saMkSipta gujarAtI bhASAntara bhI jJAnaprasAraka maNDala bambaI se saMvat 1667 meM prakAzita huA hai| 3. granthakAra grantha meM kahIM granthakAra se sambandhita kucha prazasti Adi nahIM hai| isase prastuta grantha kA kartA kauna hai, yaha nirNaya karanA kucha kaThina pratIta hotA hai| jaisA ki jJAnaprasAraka maNDala dvArA prakAzita prakRta grantha ke Amukha meM nirdeza kiyA gayA hai, grantha kI kucha hastalikhita pratiyoM ke anta meM 'umAsvAti viracitA sAvayapanattI saMmattA' yaha vAkya pAyA jAtA hai| isake atirikta paMcAzaka ke TIkAkAra abhayadeva sUri ne 'vAcakatilakena zrImatomAsvAtivAcakena zrAvakaprajJaptau samyaktvAdi zrAvakadharmo vistareNAbhihitaH' isa vAkya ke dvArA vAcaka umAsvAtiviracita zrAvakaprajJapti kI sUcanA kI hai| isI prakAra dharmabindu ke TIkAkAra municandra ne bhI vahA~ yaha kahA hai-tathA ca umAsvAtivAcakaviracitazrAvakaprajJaptisUtram / 1. dekhie. 'anekAnta' varSa 18, kiraNa-1 meM pR. 10-14 para 'zrAvakaprajJapti kA kartA kauna' zIrSaka lekh| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH yathA-atithisaMvibhAgo nAma atithayaH sAdhavaH, sAdhvyaH zrAvakAH zrAvikAca, eteSu gRhamupAgateSu bhaktyA'bhyutthAnAsanadAna- pAdapramArjana-namaskArAdibhirarcayitvA yathAvibhava-zakti-anna-pAnavastrauSadhAdipradAnena saMvibhAgaH kArya iti (dha. vi. TIkA 3-18, pR. 35) / isa sabase vAcaka umAsvAti ke dvArA zrAvakaprajJapti ke race jAne kA saMketa milatA hai| para isase yaha nahIM kahA jA sakatA ki prastuta zrAvakaprajJapti hI vAcaka umAsvAti ke dvArA racI gayI hai| sambhava hai unake dvArA saMskRta meM koI zrAvakaprajJapti nAmaka grantha racA gayA ho aura vaha vartamAna meM upalabdha na ho| athavA tattvArthAdhigamasUtra ke sAtaveM adhyAya meM jo zrAvakadharma kI prarUpaNA kI gayI hai use hI zrAvakaprajJapti samajha liyA gayA ho| prastuta zrAvakaprajJapti ke umAsvAti dvArA race jAne meM aneka bAdhaka kAraNa haiM jo isa prakAra haiM 1. jaisA ki pAThaka pIche pratiparicaya meM dekha cuke haiM, prastuta zrAvakaprajJapti kI do hastalikhita pratiyA~ hamAre pAsa rahI haiM-eka lA. da. bhAI bhAratIya vidyAsaMskRti mandira ahamadAbAda kI aura dUsarI, jisakA lekhanakAla saMvat 1563 hai, bhANDArakara oriyaNTala risarca iMsTITyUTa pUnA kii| ina donoM hI pratiyoM ke Adi-anta meM kahIM bhI mUla granthakAra ke nAma kA nirdeza nahIM kiyA gayA hai (pahalI prati kA antima patra naSTa ho gayA dikhatA hai)| 2. dharmabindu kI TIkA meM jisa zrAvakaprajJapti ke sUtra ko uddhRta kiyA gayA hai vaha prAkRta gAthAbaddha isa zrAvakaprajJapti meM nahIM hai| itanA hI nahIM, usa sUtra meM jo sAdhu, sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikA ko atithi kahA gayA hai vaha mUla zrAvakaprajJapti meM to sambhava hI nahIM hai, sAtha hI vaha usakI haribhadrasUri viracita TIkA meM bhI nahIM hai| usakI TIkA meM haribhadra sUri ke dvArA granthAntara se uddhRta eka zloka ke / atithi kA lakSaNa prakaTa kiyA gayA hai usake anusAra to zrAvaka aura zrAvikA ko atithi hI nahIM kahA jA sktaa| hA~, tadanusAra unheM abhyAgata kahA jA sakatA hai| isa prakAra dharmabindu ke TIkAgata ukta ullekha se prastuta zrAvakaprajJapti umAsvAti ke dvArA racI gayI siddha nahIM hotii| 3. vAcaka umAsvAti prAyaH sUtrakAra hI rahe dikhate haiM aura vaha bhI saMskRta meM, na ki prAkRta meN| prAkRta meM na unakA koI anya grantha upalabdha hai aura na kahIM anyatra vaisA koI saMketa bhI milatA hai| 4. umAsvAti viracita tattvArthAdhigamasUtra ke 7veM adhyAya meM jisa zrAvakAcAra kI prarUpaNA kI gayI hai, usase isa zrAvakaprajJapti meM aneka matabheda pAye jAte haiM jo eka hI granthakAra ke dvArA sambhava nahIM haiN| ina matabhedoM ko Age tulanAtmaka vivecana meM 'zrAvakaprajJapti aura tattvArthAdhigama' zIrSaka ke antargata dekhA jA sakatA hai| vahA~ unakI vistAra se carcA kI gayI hai| isa prakAra kA koI matabheda umAsvAti viracita prazamaratiprakaraNa meM dekhane meM nahIM aataa| udAharaNArtha tattvArthasUtra meM guNavrata aura zikSApada kA vibhAjana kiye binA jisa prakAra aura jisa krama se digvata Adi sAta vratoM kA nirdeza kiyA gayA hai usI prakAra aura usI krama se unakA nirdeza prazamarati meM bhI kiyA gayA hai, jabaki prastata zrAvakaprajJapti meM unakA nirdeza guNavrata aura zikSApada ke rUpa meM bhinna krama se kiyA gayA hai| yathA - 1. sthUlavadhAnRta-caurya-parastrIratyarativarjitaH satatam / digvratamiha dezAvakAzikamanarthadaNDaviratiM ca // sAmAyikaM ca kRtvA pauSadhamupabhogapArimANyaM c| nyAyAgataM ca kalpyaM vidhinA pAtreSu viniyojyam ||-prshmrtiprkrnn 303-4 / 2. guNavrata aura zikSApada ke vibhAjana ke lie dekhie TIkA meM gA. 280 aura 292 kI utthAnikA tathA gAthA 280, 284, 289, 282, 318, 319, 321-322 aura 325 / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA paMceva aNuvvayAiM guNavvayAI ca huMti tinnev| sikkhAvayAI cauro sAvagadhammo duvAlasahA // 6 // 5. gAthA 334 meM 'tA kaha nijjuttIe' isa prakAra se AcArya bhadrabAhu dvitIya (5-6ThI zatI) viracita niyukti kA ullekha kiyA gayA hai jo ki vAcaka umAsvAti ke bAda kI racanA hai| 6. umAsvAti ne apane tattvArthasUtra ke sAtaveM adhyAya meM, jahA~ ki zrAvakAcAra kI prarUpaNA kI gayI hai, zrAvaka pratimAoM kA koI nirdeza nahIM kiyA, jaba ki zrAvakaprajJapti (376) meM unakA vizeSa karaNIya ke rUpa meM ullekha kiyA gayA hai| 7. umAsvAti ke samakSa saMlekhanA ke viSaya meM kucha matabheda rahA nahIM dikhatA-vahA~ (7-17) use zrAvaka ke dvArA hI anuSTheya sUcita kiyA gayA hai, jaba ki zrAvakaprajJapti (382-384) meM tadviSayaka matabheda dekhA jAtA hai| isa matabhedasvarUpa vahA~ usa saMlekhanA meM sAdhu adhikRta hai yaha bhAva prakaTa kiyA gayA hai| ___ina bAdhaka kAraNoM ko dekhate hue yaha nahIM kahA jA sakatA ki prastuta zrAvakaprajJapti vAcaka umAsvAti ke dvArA racI gayI hai| isake viparIta kucha aise kAraNa haiM, jinase aisA pratIta hotA hai ki vaha svopajJa TIkA ke sAtha svayaM haribhadra sUri ke dvArA racI gayI hai| ve kAraNa isa prakAra haiM 1-haribhadra sUri kI prAyaH yaha paddhati rahI hai ki ve abhISTa grantha kI racanA ke pUrva meM yaha abhiprAya vyakta karate haiM ki maiM amuka grantha ko guru ke upadezAnusAra racatA huuN|' tadanusAra prakRta zrAvakaprajJapti ke prArambha meM (gAthA 1) bhI yahI abhiprAya vyakta kiyA gayA hai ki maiM yahA~ bAraha prakAra ke zrAvakadharma ko guru ke upadezAnasAra khNgaa| isake atirikta hiMsAjanaka hone se jinapUjA kA niSedha karanevAloM ke abhimata, jo unhoMne nirAkaraNa kiyA hai, vaha guru ke Azraya se kiyA hai| yathA Aha gurU pUyAe kAyavaho hoi jai vi jinnaannN| taha vi taI kAyavvA pariNAmavisuddhi heUo // 346 // pUrva gAthA 345 ke sAtha yaha gAthA samantabhadra viracita svayambhUstotra ke isa padya se kitanI prabhAvita hai, yaha bhI dhyAna dene yogya hai| usase isakA milAna kIjie pUjyaM jinaM tvArcayato janasya sAvadyalezo bhupunnyraashau| doSAya nAlaM kaNikA viSasya na dUSikA zItazivAmburAzau // 58 // haribhadra sUri samantabhadra ke bAda hue haiN| vA. umAsvAti ke Upara samantabhadra kA kucha prabhAva rahA ho, yaha kahanA zakya nahIM dikhtaa| para haribhadra sUri ke Upara unakA prabhAva avazya rahA hai-unake zAstravArtAsamuccaya ke 7veM stava meM jo 2 aura 3 saMkhyA ke antargata do kArikAe~ haiM ve svAmI samantabhadra kI AptamImAMsA (56-60 ) se vahA~ AtmasAt kI gayI haiN| 1. saparuvagAsTThAe jiNavayaNaM gurUvadesato nnaauN| vocchAmi samAseNaM payaDatthaM dhammasaMgahaNiM ||-dh. saM. 3 NamiUNa mahAvIraM jiNapUjAe vihiM pvkkhaami| saMkhevao mahatthaM guruuvesaannusaarennN||-pNcaashk 145 paMcAzaka meM Age 295, 595 aura 645 gAthAoM dvArA bhI yahI bhAva prakaTa kiyA gayA hai| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH isake atirikta prastuta zrAvakaprajJapti kI gAthA 122 kA uttarArdha bhI AptamImAMsA kI ukta kArikA 60 se prabhAvita hai| 2-kahIM ve prakArAntara se yaha bhI kahate haiM ki amuka viSaya ko maiM sUtranIti-zruta yA paramAgama ke anusAra khuuNgaa| 3-kahIM ve apanI prAmANikatA va nirabhimAnatA ko vyakta karate hue yaha kahate haiM ki yadi yahA~ mere dvArA ajJAnatA ke vaza kucha Agamaviruddha vyAkhyAna kiyA gayA ho to bahuzruta vidvAn kSamA kreN| ye donoM (2-3) vizeSatAe~ bhI prakRta zrAvakaprajJapti kI antima (401) gAthA meM prakaTa haiN| 4-prakRta zrAvakaprajJapti meM aisI bIsoM gAthAe~ haiM jo haribhadra sUri dvArA viracita anya granthoM meM prAyaH usI krama se upalabdha hotI haiN| jaise-dharmasaMgrahaNi, paMcAzakaprakaraNa, samarAiccakahA aura zrAvakadharmaprakaraNa aadi| isakA vizeSa spaSTIkaraNa Age una-una granthoM ke sAtha zrAvakaprajJapti kI tulanA karate hue kiyA jAnevAlA hai, ataH jijJAsu jana vahIM para use dekha leN| 5-haribhadra sUri viracita paMcAzaka prakaraNa kI TIkA meM abhayadeva sUri (12vIM zatI) ne 'pUjyairevoktam' aisA nirdeza karate hue prastuta zrAvakaprajJapti kI 'saMpattadasaNAI' ityAdi gAthA (2) ko uddhRta kiyA hai| isase yahI pratIta hotA hai ki abhayadeva sUri ise haribhadrasUri viracita mAnate rahe haiN| yahA~ yaha AzaMkA ho sakatI hai ki haribhadra sUri ke dvArA race gaye granthoM ke anta meM kisI na kisI rUpa meM 'viraha' zabda kA upayoga kiyA gayA hai jo isa zrAvakaprajJapti meM nahIM dekhA jAtA hai| isake samAdhAna meM yaha kahA jA sakatA hai ki yadyapi haribhadra sUri ke adhikAMza granthoM meM ukta 'viraha' zab avazya pAyA jAtA hai, phira bhI unake 'yogaviMzikA' Adi aise bhI grantha haiM jahA~ usa 'viraha' zabda kA upayoga huA bhI nahIM hai| ina kAraNoM se yahI pratIta hotA hai ki prastuta zrAvakaprajJapti svayaM haribhadra sUri ke dvArA svopajJa TIkA ke sAtha racI gayI hai| usake Upara jo saMskRta TIkA kI gayI hai vaha haribhadra sUri ke dvArA kI gayI hai, yaha nirvivAda siddha hai| isameM yadi kucha zaMkAspada hai to vaha yaha hai ki prakRta zrAvakaprajJapti kI TIkA meM haribhadra sUri ne granthakartA ke lie kahIM-kahIM 'tatra cAdAvevAcAryaH' (gAthA 1 kI utthAnikA) 'ityayamapyAcAryo na hi na ziSTaH' (gAthA 1 kI TIkA), 'avayavArthaM tu mahatA prapaJcena granthakAra eva vakSyati' (gAthA 6 kI TIkA), 'bhAvArthaM tu svayameva vakSyati' (gAthA 65 kI TIkA) tathA 'etat sarvameva pratidvAraM svayameva vakSyati granthakAraH' ( 295 kI TIkA) jaise prathama puruSa ke sUcaka padoM kA prayoga kyoM kiyA, jaba ki ve svayaM mUla grantha ke bhI nirmAtA the| inake sthAna meM kahIM para ve aise zabdoM kA bhI upayoga kara sakate the ki jisase aisA pratIta hotA ki ve svayaM apane dvArA nirmita grantha para TIkA kara rahe haiN| para isameM koI vizeSa virodha 1. khIravigaipaccakkhANe dahiyaparibhogakiriyavva // 2. payovrato na dadhyatti na payo'tti ddhivrtH| ___ agorasavato nobhe tasmAttattvaM trayAtmakam // 3. dekhie paMcAzaka gAthA 1, 445, 665, 847 aura 897 tathA SoDazaka 16-16 / 4. yadihotsUtramajJAnAd vyAkhyAtaM tad bhushrutaiH| kSantavyaM kasya saMmohazchadmasthasya na jAyate ||-nndiisuutrvRtti (samApti 1) Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 13 nahIM dikhatA, kyoMki TIkAkAra granthakAra ke rUpa meM anya puruSa ke sUcaka 'Aha granthakAraH' athavA 'vakSyati' jaise padoM kA prayoga kara sakatA hai / 4. viSaya - paricaya prastuta grantha apane sAvayapannattI (zrAvakaprajJapti) isa nAma ke anusAra zrAvaka ke kartavya kAryoM kA vivecana karanevAlA hai| isameM samasta gAthA saMkhyA 401 hai / yahA~ granthakAra ne sarvaprathama maMgala ke rUpa meM arhanta parameSThiyoM ko namaskAra karate hue guru ke upadezAnusAra bAraha prakAra ke zrAvakadharma ke prarUpaNa kI pratijJA kI hai tathA usa dharma ke adhikArI zrAvaka kA nirukti ke anusAra yaha svarUpa batalAyA hai - saMprAptadarzanAdiryo yatijanAt pratidivasa sAmAcArIM zRNoti taM zrAvakaM bruvate / ' arthAt jo samyagdRSTi jIva pratidina munijana ke pAsa sAmAcArI ko -ziSTa janoM ke AcAra ko - sunatA hai vaha zrAvaka kahalAtA hai / 'saMprAptadarzanAdi' pada yaha bhAva pradarzita kiyA gayA hai ki jisane samyagdarzana ko prApta nahIM kiyA hai aisA mithyAdRSTi jIva zrAvaka kahalAne kA adhikArI nahIM hai (2) / ukta sAmAcArI ke sunane se jIva ko jina apUrva guNoM kI prApti hotI hai una guNoM kA bhI yahA~ nirdeza kara diyA gayA hai (3-5) / vaha zrAvakadharma bAraha prakAra kA hai - 5 aNuvrata, 3 guNavrata aura 4 zikSApada (yA zikSAvrata ) / isa zrAvakadharma kA mUla kAraNa cU~ki kSAyopazamikAdi tIna bhedarUpa samyagdarzana hai, ataH granthakAra ne prastuta zrAvakadharma ke nirUpaNa ke pUrva yahA~ usa samyagdarzana ke nirUpaNa kI AvazyakatA kA anubhava karate hue prathamataH usase sambaddha jIva va karma ke sambandha ke nirUpaNa kI pratijJA kI hai (7-8) va tatpazcAt karma kI mUla aura uttara prakRtiyoM kA nAmollekha karate hue unakI utkRSTa aura jaghanya sthiti kI prarUpaNA kI gayI (6-30) / jJAnAvaraNAdi ATha karma-prakRtiyoM meM mohanIya karma pramukha hai / usakI utkRSTa sthiti - jIva ke sAtha sambaddha rahane kI kAlamaryAdA -sattara kor3Akor3I sAgaropama pramANa nirdiSTa kI gayI hai| isa utkRSTa karmasthiti meM se jaba gharSaNa - ghUrNana ke nimitta se - aneka prakAra ke sukha-duHkha kA anubhavana karane se - eka kor3Akor3I mAtra sthiti ko chor3akara zeSa saba kSaya ko prApta ho jAtI haiM tathA avaziSTa rahI usa eka kor3Akor3I meM bhI jaba palya ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra sthiti aura bhI kSaya ko prApta ho taba isa bIca granthi abhipUrva rahatI hai (31-32) / jisa prakAra vRkSa kI granthi (gA~Tha ) atizaya durbhedya hotI hai- kulhAr3I Adi ke dvArA bahuta kaSTa ke sAtha kATI jAtI hai-usI prakAra karmodayavaza jIva kA jo tIvra rAga-dveSasvarUpa pariNAma hotA hai vaha bhI ukta granthi ke samAna hI cU~ki atizaya durbhedya hotA hai isI kAraNa usako 'granthi ' isa nAma se nirdiSTa kiyA gayA hai / bhavya aura abhavya ke bheda se jIva do prakAra ke haiM / unameM bhavya jIvoM ke yathApravRttakaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa ye tInoM hI karaNa sambhava haiM; para abhavya ke eka yathApravRttakaraNa hI hotA hai| artha pariNAma hai| jIva kA jo pariNAma yathApravRtta hai - anAdikAla se karmakSapaNa ke lie pravRtta hai - usakA nAma yathApravRttakaraNa hai| jisa prakAra parvatIya nadI meM par3e hue pASANakhaNDa upayoga se rahita hote hue bhI paraspara ke saMgharSaNa (ragar3a) se aneka prakAra ke AkAra meM pariNata ho jAte haiM usI prakAra isa yathApravRttakaraNa ke dvArA jIva ukta prakAra kI vicitra karma sthitivAle huA karate haiM / prakRta karaNa ke Azraya se utkRSTa karmasthiti ko kSINa karate hue jaba vaha eka kor3Akor3I sAgaropama meM bhI palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 . zrAvakaprajJaptiH hIna ho jAtI hai isa bIca abhinnapUrva granthi hotI hai| dUsarA apUrvakaraNa pariNAma sthitighAta va anubhAgaghAta Adi rUpa apUrva kArya ko-jo pUrva meM kabhI nahIM huA thA-kiyA karatA hai| vaha cU~ki anAdi kAla se aba taka jIva ko kabhI pUrva meM nahIM prApta huA thA, isIlie ise apUrvakaraNa kahA gayA hai| isa apUrvakaraNa pariNAma ke dvArA pUrvokta karmagranthi kA bhedana hotA hai| jisakI nivRtti samyagdarzana ke prApta hone taka nahIM hotI hai usakA nAma anivRttikaraNa hai| yaha tIsarA karaNa samyagdarzana kI prApti ke abhimukha hue jIva ke hI hotA hai| ye tInoM hI AtmapariNAma uttarottara adhikAdhika vizuddhi ko prApta hote gaye haiN| inameM se abhavya jIvoM ke kevala eka yathApravRttakaraNa hI huA karatA hai, zeSa do karaNa unake sambhava nahIM haiN| isa prakAra apUrvakaraNa ke dvArA usa karmagranthi ke ho jAne para prANI ko mokSa ke hetubhUta usa samyagdarzana kA lAbha hotA hai aura taba vaha utkRSTa sthitiyukta karma ko phira kabhI nahIM bA~dhatA hai (33) / yahA~ prasaMgavaza yaha zaMkA upasthita kI gayI hai ki jaba taka jIva ke usa samyagdarzana kA lAbha nahIM ho jAtA hai taba taka cUMki usake bahutara bandha honevAlA hai, ataeva usake usa granthisthAna taka karmasthiti kI hInatA Adi kA jo nirdeza kiyA gayA hai vaha sambhava nahIM hai| isa zaMkA kA tathA isake Upara se udbhUta kucha dUsarI zaMkAoM kA bhI yahA~ aneka dRSTAntoM ke Azraya se samAdhAna kiyA gayA hai (34-42) / isa prakAra prasaMgaprApta karma ke bheda, unako utkRSTa va jaghanya sthiti tathA samyagdarzana kI prApti ke sAdhanoM kI prarUpaNA karake Age usa samyagdarzana ke vividha bhedoM aura usake anumApaka upazama-saMvegAdirUpa kucha bAhya cihnoM kI bhI prarUpaNA kI gayI hai (43-59) / tatpazcAt isa sabakA upasaMhAra karate hue tattvArthazraddhAnarUpa usa samyagdarzana ke viSayabhUta jIvAjIvAdi tattvArthoM va unake bheda-prabhedoM kA vizadatApUrvaka vivecana kiyA gayA hai (60-83) / prakRta samyagdarzana kA paripAlana karate hue jina pA~ca aticAroM kA parityAga karanA cAhie ve ye haiM-1 zaMkA. 2 kAMkSA. 3 vicikitsA. 4 parapASaNDaprazaMsA aura 5 prpaassnnddsNstv| yahA~ prasaMgaprApta ina aticAroM ke svarUpa, unakI aticAratA aura unase AvirbhUta honevAle pAralaukika va aihika doSoM kA bhI digdarzana karAyA gayA hai| aihika doSoM kA kathana karate hue yahA~ krama se ye udAharaNa bhI diye gaye haiM1. peyApeya (do zreSThiputra), 2. rAjAmAtya, 3. vidyAsAdhaka zrAvaka va zrAvaka-putrI, 4. cANakya aura saurASTra zrAvaka (86-93) / gAthA 86 meM prayukta 'Adi' zabda se yahA~ inake atirikta anya aticAroM kI bhI sambhAvanA prakaTa kI gayI hai| yathA-sAdharmikAnupabRMhaNa aura sAdharmika-asthitIkaraNa Adi (94-95) / sAticAra samyagdarzana cU~ki mukti kA sAdhaka nahIM ho sakatA hai, ataeva prakRta aticAroM ke parityAga kI preraNA karate hue yahA~ una aticAroM kI asambhAvanAviSayaka zaMkA ko upasthitara karake usakA sayuktika samAdhAna kiyA gayA hai (96-105) / isa prakAra isa prAsaMgika kathana ko samApta karake prastuta bAraha prakAra ke zrAvakadharma ke nirUpaNa kA upakrama karate hue yahA~ sarvaprathama sthUlaprANivadhaviramaNa Adi pA~ca aNuvratoM kA nirdeza kiyA gayA hai va unameM prathama sthUlaprANighAtaviramaNarUpa aNuvrata kA vivecana karate hue usa sthUlaprANighAta kI sambhAvanA saMkalpa va Arambha ke dvArA do prakAra se batalAyI gayI hai| gRhastha cU~ki Arambha meM rata rahA karatA hai, ataeva vaha ukta sthUlaprANivadha kA parityAga kevala saMkalpapUrvaka kara sakatA hai| hA~, yaha avazya hai ki ArambhakArya ko bhI vaha itanI sAvadhAnI se karatA hai ki usameM nirarthaka prANivadha nahIM hotaa| prakRta aNuvrata ko vaha mokSAbhilASI hokara guru ke pAdamUla meM cAturmAsa Adi rUpa kucha niyata kAla taka athavA Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA jIvanaparyanta ke lie bhI svIkAra karatA hai (106-108) / prasaMga pAkara yahA~ yaha zaMkA kI gayI hai ki jaba zrAvaka ke pariNAma svayaM dezaviratarUpa hote haiM taba garu ke samakSa usa vrata kA grahaNa karanA nirarthaka evaM garu va ziSya donoM ke lie doSakAraka hai| isa zaMkA kA yuktipUrvaka sundara samAdhAna kiyA gayA hai (109-113) / tatpazcAt dUsarI zaMkA yaha uThAyI gayI hai ki jo guru mana, vacana aura kAya tInoM prakAra se prANighAta kA parityAgI hokara pUrNatayA mahAvratI hotA hai vaha yadi zrAvaka ko sthUlaprANAtipAta kA hI parityAga karAtA hai to isase usakI sUkSmaprANAtipAta meM anumati samajhanI cAhie aura taba isa prakAra se usakA ahiMsAmahAvrata kaise surakSita raha sakatA hai| isa zaMkA kA samAdhAna yahA~ sUtrakRtAMga kA anusaraNa karake eka seTha ke chaha putroM kA dRSTAnta dekara kiyA gayA hai (114-118) / isI prakAra kI aura bhI anekoM zaMkAoM ko upasthita karake unakA yukti aura Agama ke Azraya se samAdhAna karate hue prastuta sthUlaprANAtipAtaviramaNa aNuvrata kA vizadatApUrvaka vistAra ke sAtha vivecana kiyA gayA hai (119-256) / tatpazcAt usakA nirdoSa paripAlana karAne ke uddezya se usake pA~ca aticAroM kA nirdeza karake unake parityAga ke sAtha trasarakSaNa ke lie anyAnya prayatna karane kI ora bhI sAvadhAna kiyA gayA hai (257-259) / isa prakAra prathama aNuvrata kA vistAra se nirUpaNa karake tatpazcAt yathAkrama se sthUlamRSAvAdavirati, sthUlaadattAdAnavirati, paradAraparityAga va svadArasantoSa aura sacittAcitta vastuviSayaka icchAparimANa ina zeSa cAra aNuvratoM kA (260-279); digvrata, upabhoga-paribhogaparimANa aura anarthadaNDavirati rUpa tIna guNavratoM kA (280-291); tathA sAmAyika, dezAvakAzika, pauSadhavrata aura annAdidAna (atithisaMvibhAga) ina cAra zikSApadoM kA (292-327) aticAroM ke ullekhapUrvaka varNana kiyA gayA hai| isa prakaraNa meM saMskata TIkAkAra ne kahIM parvoktAcAryavidhi. kahIM vRddhasampradAya aura kahIM sAmAcArI Adi kA nirdeza karake Agamika paramparA ke anusAra yathAsthAna ina vratoM va unake aticAroM kA prAyaH vistAra ke sAtha spaSTIkaraNa kiyA hai| sAmAyika ke prakaraNa meM yahA~ yaha zaMkA uThAyI gayI hai ki sAmAyika ko svIkAra karanevAlA gRhastha jaba kucha samaya ke lie samasta sAvadha yoga kA parityAga kara detA hai taba use sAdhu hI samajhanA caahie| isake uttara meM usa samaya usake isakI asambhAvanA prakaTa karake sAdhu aura zrAvaka ke madhya meM do prakAra kI zikSA, 'sAmAiyaMmi u kae' ityAdi gAthA, upapAta, sthiti, gati, kaSAya, bandha, vedanA, pratipatti aura atikrama; ina dvAroM ke dvArA bheda batalAyA gayA hai (293-311) / isa bAraha prakAra ke zrAvakadharma meM pA~ca aNuvratoM va tIna guNavratoM ko yAvatkathika-eka bAra svIkAra karake jIvanaparyanta paripAlanIya aura cAra zikSApadoM ko itvara-alpakAlika-nirdiSTa kiyA gayA hai (328) / gRhastha jo pratyAkhyAna karatA hai usake mana, vacana, kAya va kRta, kArita, anumodanA inake pArasparika saMyoga se samasta bhaMga 147 hote haiN| yahA~ yaha AzaMkA uThAyI gayI hai ki gRhastha cU~ki dezavratI hai ataH usake jaba anumati kA niSedha sambhava nahIM hai taba prakRta pratyAkhyAna ke ve 147 bhaMga kaise ho sakate haiN| isa zaMkA kA bhagavatIsUtra ke anusAra samAdhAna karane para jo pratyAkhyAna niyukti ke Azraya se dUsarI zaMkA upasthita huI usakA tathA isI prakAra kI anya zaMkAoM kA bhI samucita samAdhAna kiyA gayA hai (329-338) / ___ zrAvaka ko aise sthAna para rahanA cAhie jahA~ para sAdhuoM kA Agamana hotA rahatA ho, caityAlaya hoM aura anya sAdharmika bandhujana bhI rahate hoM (339-342) / vahA~ rahate hue use vidhipUrvaka hI rahanA caahie| yathA-prAtaHkAla meM uThane ke sAtha namaskAra mantra kA uccAraNa karate hue zayyA ko chor3anA, vratAdi kA Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 zrAvakaprajJaptiH anusmaraNa karanA va usameM upayukta honA, caityavandanA va guru Adi kI vandanA karate hue vidhipUrvaka pratyAkhyAna ko grahaNa karanA, tatpazcAt caityAlaya meM jAkara jinapUjAdi karanA va grahaNa kiye hue pratyAkhyAna ko sAdhu ke samakSa grahaNa karanA aadi| prasaMgavaza yahA~ pUjA ke viSaya meM uThanevAlI zaMkAoM kA samAdhAna karake use avazya karaNIya siddha kiyA gayA hai ( 343-350) / tatpazcAt yahA~ guru kI sAkSI meM pratyAkhyAna ke grahaNa meM kyA lAbha hai, ise prakaTa karate hue zrAvaka kI dainika caryA kA tathA sote se uThakara kyA vicAra karanA cAhie, isakA varNana kiyA gayA hai ( 351-364) / anta meM sAdhu va zrAvaka kI vihAraviSayaka sAmAcArI (364-376), anya anupAlana karane yogya pratimA Adi (376), mAraNAntikI sallekhanA kI ArAdhanA ( 377-385) aura jinopadiSTa kSAnti Adi guNoM kI bhAvanA; ityAdi vizeSa karaNIya kriyAoM kA vivecana (386 -400) karake anta meM granthakAra ne yaha bhI nirdeza kara diyA hai ki maiMne sUtra, sUtrakAra evaM AcAryaparamparA se prApta tattva kA uddhAra mAtra kiyA hai| yadi isameM kadAcit kucha viruddha huA ho to paramAgama ke jJAtA kSamA kareM (401 ) / 5. digambara va zvetAmbara sampradAyoM meM zrAvakAcAra viSayaka samAnatA jaisA ki pAThaka pIche viSayaparicaya va tulanAtmaka vivecana meM dekha cuke haiM zrAvakAcAra ke viSaya meM di. aura zve. sampradAyoM meM koI vizeSa matabheda nahIM rahA, tadviSayaka samAnatA hI unameM adhika dikhatI hai / yathA 1. zrAvakadharma kA anuSThAna samyaktva ke Upara nirbhara hai, ise donoM hI sampradAyoM meM samAna rUpa se svIkAra kiyA gayA hai| usa samyaktva viSayaka vivecana bhI prAyaH donoM sampradAyoM meM samAna rUpa meM upalabdha hotA hai / 2. pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata ina bAraha vratoM ke svarUpa Adi kA vivecana ukta donoM sampradAyoM meM samAna rUpa meM kiyA gayA hai / guNavrata aura zikSAvrata ke viSaya meM jo kucha matabheda rahA hai vaha una donoM sampradAyoM meM se pratyeka meM bhI pAyA jAtA hai| jaise- di. tattvArthasUtra (7-21) meM jahA~ guNavrata aura zikSAvrata kA bheda na karake sAmAnya se digvrata, dezavrata, anarthadaNDavrata, sAmAyika, proSadhopavAsa, upabhogaparibhogaparimANa aura atithisaMvibhAgavrata inakA ullekha zIlavratoM (7-24) ke rUpa meM kiyA gayA hai, vahA~ ratnakaraNDaka meM digvrata, anarthadaNDavrata aura bhogopabhogaparimANa ina tIna ko guNavrata (67) tathA dezAvakAzika, sAmAyika, proSadhopavAsa aura vaiyAvRttya ( atithisaMvibhAgavrata ) ina cAra ko zikSAvrata (91) kahA gayA hai | cAritraprAbhRta meM zikSAvratoM ke madhya meM dezAvakAzikavrata ko grahaNa na karake usake sthAna meM sallekhanA ko grahaNa kara una cAra ko zikSAvrata kahA gayA hai (26) / isa prakAra cAritraprAbhRta meM sallekhanA ko bAraha vratoM ke hI antargata kara liyA gayA hai| yaha ratnakaraNDaka kI apekSA yahA~ itanI vizeSatA hai| di. sampradAya ke anusAra zve. sampradAyasammata tattvArthasUtra (7-16 va 19) meM bhI ukta divratAdi sAta vratoM kA ullekha zIlavratoM ke rUpa se hI kiyA gayA hai, guNavrata aura zikSAvratoM kA vibhAga nahIM kiyA gyaa| uvAsagadasAo meM (1-12, pR. 6 va 1-58, pR. 12-13 ) guNavrata kA nirdeza na karake ukta diggratAdi sAta kA ullekha 'zikSApada' ke nAma se kiyA gayA hai / parantu prastuta zrA. pra. (gA. 6 tathA gA. 280 va 292 kI utthAnikA) Adi meM divrata, upabhogaparibhogaparimANa aura anarthadaNDavrata ina tIna ko guNavrata tathA sAmAyika, dezAvakAzika, pauSadhopavAsa aura atithisaMvibhAga ina cAra ko zikSAvrata kahA Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 17 gayA hai| ukta sAtoM vratoM kA kramavinyAsa uvAsagadasAo aura zrA. pra. Adi meM samAna va tattvArthasatra se kucha bhinna hai| isa prakAra dezAvakAzika yA dezavrata ke viSaya meM ukta donoM sampradAyoM meM tathA pratyeka meM bhI matabheda rahA hai| ___3. kisI-kisI vrata ke aticAroM ke viSaya meM jaise eka hI sampradAya meM kucha matabheda upalabdha hotA hai vaise hI vaha ubhaya sampradAyoM ke madhya meM bhI dekhA jAtA hai| yathA-di. sampradAya meM upabhogaparibhogaparimANavrata ke pA~ca aticAroM ke viSaya meM ta. sUtra (7-35) aura ratnakaraNDaka (90) ke madhya meM jaisA matabheda rahA hai vaisA hI matabheda zve. sampradAya meM bhI ukta upabhogaparibhogaparimANa ke aticAroM ke viSaya meM ta. sUtra (7-30) aura uvA. da. (1-51) evaM zrA. pra. (287-288) ke anusAra bhI kucha anya prakAra kA rahA hai| pauSadhopavAsa-viSayaka aticAroM ke viSaya meM bhI ta. sU. (7-29) aura uvA. da. (55) tathA zrA. pra. (323-324) ke anusAra kucha matabheda dekhA jAtA hai| vizeSatA-1. zrAvakadharma ke antargata mUla aura uttara guNoM kA vibhAga jaisA di. sampradAya meM dekhA jAtA hai vaisA vaha zve. sampradAya meM dRSTigocara nahIM hotaa| udAharaNArtha di. sampradAya ke ratnakaraNDaka (66) meM pA~ca aNuvratoM ke sAtha madya, mAMsa aura madhu ke tyAga ko ATha mUla guNa kahA gayA hai| puruSArthasiddhyupAya (61) meM madya, mAMsa, madhu aura pA~ca udumbara phaloM ke tyAga ko ATha mUla guNa batalAkara ahiMsANuvrata ke saMrakSaNArtha prayatnapUrvaka inake paripAlana kI preraNA kI gayI hai| Age vahA~ (62-74) ukta madyAdi AThoM ke doSoM ko kucha vistAra se dikhalAte hue unakA parityAga kara dene para prANI jinadharmadezanA ke pAtra hote haiM, aisA bhI spaSTa nirdeza kiyA gayA hai| sA. dha. (2-3) meM prathama pAkSika zrAvaka ke lie hI jinavANI ke zraddhAna (samyagdarzana) pUrvaka ukta. pu. si. meM nirdiSTa una madyAdi ATha ke parityAga ko ahiMsAvrata kI siddhi ke lie Avazyaka batalAyA gayA hai| vahA~ (2-3 va 2-18) ina mUla guNoM ke viSaya meM jo kucha thor3A matabheda rahA hai usakA bhI ullekha kara diyA gayA hai| upAsakAdhyayana (314) aura sA. dha. (4-4) meM pA~ca aNuvratoM', tIna guNavratoM aura cAra zikSAvratoM ina bAraha vratoM ko zrAvaka ke uttaraguNa kahA gayA hai| ye cUMki mUla guNoM ke anantara sevanIya haiM tathA unase utkRSTa bhI haiM, isIlie unheM ukta zloka kI svo. TIkA meM uttara guNa kahA gayA hai| ta. bhASya meM digvratAdi sAta ko jo uttaravrata kahA gayA hai, sambhava hai usase bhASyakAra ko ahiMsAdi pA~ca aNuvrata mUlavrata ke rUpa meM abhISTa rahe hoN| 2. padmanandipaMcaviMzati (6-7, 403) Adi kucha di. granthoM meM devapUjA, gurUpAsanA, svAdhyAya, saMyama, tapa aura dAna ina chaha ko pratidina anuSTheya gRhastha ke chaha Avazyaka karma kahA gayA hai| zve. granthoM meM kahIM aise dainika Avazyaka karmoM kA ullekha kiyA gayA yA nahIM yaha mujhe dekhane meM nahIM aayaa| 3. zrAvakadharma ke antargata gyAraha pratimAoM ke pAlana kA ullekha ukta donoM hI sampradAyoM meM kiyA gayA hai| sarvaprathama dezavirata rUpa meM ina pratimAoM ke paripAlana kA ullekha cAritraprAbhRta (22) meM dRSTigocara hotA hai| isake pazcAtkAlIna ratnakaraNDaka (136-147) meM zrAvakapada bhedoM ke rUpa meM una gyAraha pratimAoM kA nirdeza karate hue pRthak-pRthak unake svarUpa ko bhI prakaTa kiyA gayA hai| bAda ke to 1. sA. dha. kI isa svo. TIkA meM matAntara se rAtribhojana vrata kA bhI ullekha aNuvrata ke rUpa meM kiyA gayA hai| yathA-asya paJcadhAtvaM bhumttvaadissyte| kvacittu raatrybhojnmpynnuvrtmucyte| sA. dha. svo. TIkA 4-4 / 2. ebhizca digvatAdibhiruttaravrataiH sampanno'gArI vratI bhvti| ta. bhASya 7-16 / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 . zrAvakaprajJaptiH kitane hI di. granthoM meM-jaise kArtikeyAnuprekSA, upAsakAdhyayana, cAritrasAra, amitagatizrAvakAcAra, vasunandizrAvakAcAra aura sAgAradharmAmRta Adi meM-unakA vivaraNa upalabdha hotA hai| zvetA. sampradAya meM inakA nirdeza saMkSepa meM prastuta zrA. pra. meM kiyA gayA hai (376) / vahA~ TIkA meM 'dasaNa-vaya' ityAdi rUpa se unase sambaddha eka gAthA ke prArambhika aMza ko uddhRta kiyA gayA hai| yaha gAthA cAritrAprAbhRta meM isa prakAra upalabdha hotI hai dasaNavayasAmAiya posaha sacitta rAyabhatte y| baMbhAraMbhapariggaha aNumaNa uddiTTa desavirado ya // 22 // zrA.pra. ke TIkAgata nirdeza ke anusAra vaha gAthA isI rUpa meM haribhadra ke sAmane rahI hai yA kucha bhinna rUpa meM, yaha kahA nahIM jA sktaa| sambhava hai pratyAkhyAnaniyukti meM vaha gAthA ho aura vahA~ se haribhada sUri ne usake utane aMza ko uddhRta kiyA ho, athavA ukta cAritraprAbhRta se hI unhoMne use uddhRta kiyA ho| 6. zrA. pra. se sambaddha pUrvottarakAlavartI sAhitya hama aba yahA~ yaha vicAra karanA cAheMge ki prastuta zrA. pra. para apane pUrvavartI kina-kina granthoM kA prabhAva rahA hai tathA usakA bhI prabhAva pazcAdvartI kina granthoM para rahA hai| isake lie yahA~ tulanAtmaka dRSTi se kucha vicAra kiyA jAtA hai| (1) zrAvakaprajJapti aura pravacanasAra pravacanasAra AcArya kundakunda (prathama zatI prAyaH) viracita AdhyAtmika grantha hai| isake tIsare cAritrAdhikAra meM nimna gAthA upalabdha hotI hai jaM aNNANI kamma khavei bhvsyshsskoddiihiN| taMNANI tihiM gutto khavei ussAsametteNa // 3-38 // yaha gAthA zrA. pra. (156) meM isa prakAra hai jaM neraio kammaM khavei bahuAhi vaaskoddiihiN| . tannANI tihi gutto khavei UsAsamitteNa // donoM gAthAoM kA uttarArdha sarvathA samAna hai| parvArdha meM pra. sAra meM jahA~ 'aNNANI' hai vahA~ zrA. pra. meM usake sthAna meM 'Neraio' hai jo prasaMga ke anusAra parivartita ho sakatA hai| zrA. pra. meM vahA~ prasaMga nAraka jIvoM kA hai, ataH 'aNNANI' ke sthAna meM 'Neraio' pada upayukta hai| haribhadra sUri ne dhyAnazataka kI apanI TIkA meM isa gAthA ko uddhRta kiyA hai| vahA~ 'annANI' ke sthAna meM zrA. pra. 'bahuAhi vAsakoDIhiM' hI pATha hai, 'neraio' pATha vahA~ nahIM hai (dakhie dhyA. za. gA. 45 kI ttiikaa)| bhavasayasahassakoDIhiM' hai| donoM hI pATha kAla kI adhikatA ke sUcaka haiN| ho sakatA hai prakRta gAthA anyatra kahIM niyuktiyoM Adi ke bhI antargata ho| (2) zrAvakaprajJapti aura mUlAcAra mUlAcAra AcArya vaTTakera (1-2 zatI) viracita, muni ke lie AcAraviSayaka, mahattvapUrNa grantha hai| bAraha adhikAroM meM vibhakta isake sAtaveM Avazyaka adhikAra meM sAmAyika Avazyaka ke prasaMga meM nimna gAthA prApta hotI hai Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA sAmAiyammi du kade samaNo ira sAvao havadi jmhaa| edeNa kAraNeNa du bahuso sAmAiyaM kujjA // 7-34 // yaha gAthA prakRta zrA. pra. (299) meM bhI upalabdha hotI hai| vizeSa itanA hai ki mUlAcAra meM jahA~ 'ira' hai vahA~ zrA. pra. meM usake sthAna meM 'iva' hai| zrA. pra. meM prasaMga sAmAyika zikSApada kA hai| vahA~ eka zaMkA ke samAdhAna meM do prakAra kI zikSA gAthA, upapAta Adi 10 dvAroM ke (295) Azraya se sAdhu aura zrAvaka ke bIca bheda prakaTa kiyA gayA hai| ukta gAthA 'gAthA' nAmaka dUsare dvAra ke prasaMga meM prApta hotI hai| isase itanA to nizcita hai ki vaha mUla grantha kI gAthA na hokara granthAntara se vahA~ prastuta kI gayI hai| prakRta gAthA Avazyakaniyukti (584) aura vizeSAvazyakabhASya (3173) meM bhI upalabdha hotI hai| jisa zaMkA (293) ke samAdhAna meM sAdhu aura zrAvaka ke madhya meM bheda dikhalAyA gayA hai vaha zaMkA yahI thI ki zrAvaka jaba niyamita kAla ke lie samasta sAvadhayoga kA parityAga kara cukatA hai taba vaha sAdhu hI hai| mUlAcAra meM jo 'ira (kila) pATha hai vaha zakA ke anurUpa dikhatA hai| (3) zrAvakaprajJapti aura tattvArthAdhigamasUtra vAcaka umAsvAti viracita tattvArthAdhigamasUtra grantha se saMkSipta hokara bhI artha se vizAla eka mahattvapUrNa grantha hai| vaha digambara va zvetAmbara donoM sampradAyoM meM labdhapratiSTha hai| usameM mokSa ke mArgabhUta samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kA vivecana karate hue prasaMgaprApta jIvAdi sAta tattvoM evaM naya-pramANAdi vividha viSayoM kI prarUpaNA kI gayI hai| usake sAtaveM adhyAya meM Asrava tattva kA vicAra karate hue vratoM kI prarUpaNA meM sAmAnya se vrata ke aNuvrata aura mahAvrata ye do bheda nirdiSTa kiye gaye haiN| vahA~ kahA gayA hai ki jo mAyA, mithyA va nidAna ina tIna zalyoM se rahita ho vaha vratI hotA hai| vaha agArI-gRha meM nirata zrAvaka, aura anagArI-gRha se nivRtta zramaNa-ke bheda se do prakAra kA sambhava hai| inameM jisake ve vrata aNurUpa meM (dezataH) sambhava hote haiM vaha agArI -upAsaka yA zrAvaka kahalAtA hai| vaha una aNuvratoM ke sAtha digvatAdi sAta zIloM yA uttarakhatoM se sampanna hotA hai| ukta bAraha vratoM kA paripAlana karate hue vaha mAraNAntikI sallekhanA kA bhI ArAdhaka hotA hai| isa prakAra yahA~ zrAvaka ke bAraha vratoM ke pazcAt anta meM anuSTheya sallekhanA kA bhI ullekha karake Age samyagdRSTi aura tatpazcAt yathAkrama se una bAraha vratoM ke sAtha sallekhanA ke bhI aticAroM kA nirdeza kiyA hai| tattvArthasUtra se zrAvakaprajJapti kI vizeSatA prastuta zrAvakaprajJapti meM ina vratoM kI vistAra se prarUpaNA kI gayI hai| vahA~ aneka prasaMga aise haiM jo tattvArthasUtra aura usake bhASya se sarvathA samAnatA rakhate haiM, para vahA~ kucha aise bhI prasaMga haiM jo ukta se apanI alaga vizeSatA rakhate haiN| yathA 1. sUtra 7-2 / 2. sUtra 7-13 / 3. sUtra 7-14 / 4. sUtra 7-15 / 5. sUtra 7-16 / 6. sUtra 7-17 / 7. sUtra 7-18 / 1. tattvArthasUtra 7, 19-32 / 2. jaise-atithisaMvibhAgo nAma nyAyAgatAnAM kalpanIyAnAmannapAnAdInAM (ca) dravyANAM dezakAla-zraddhA- satkAra-kramopetaM parayA''tmAnugrahabuddhayA saMyatebhyo daanmiti| (tattvArthabhASya 7-16) nAyAgayANa annAiyANa taha ceva kppnnijjaannN| desaddhasaddha-sakkAra-kamajuyaM prmbhttiie|| (zrAvakaprajJapti 325) Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH 1. tattvArthasUtra meM guNavrata aura zikSAvratoM kA vibhAga na karake sAmAnya se zIlavratoM ke rUpa meM una digvatAdi sAta vratoM kA ullekha kiyA gayA hai tathA bhASya meM unakA nirdeza uttaravratoM ke rUpa meM kiyA gayA hai| parantu zrAvakaprajJapti meM ukta guNavratoM aura zikSAvratoM kA vibhAga spaSTa rUpa meM kiyA gayA hai| isake atirikta tattvArthasUtra kI apekSA zrAvakaprajJapti meM unakA kramavyatyaya bhI dekhA jAtA hai| 2. samyaktva ke dUsare aticArasvarUpa kAMkSA kA lakSaNa tattvArthabhASya meM isa prakAra kahA gayA hai-aihalaukika-pAralaukikeSu viSayeSvAzaMsA kaaNkssaa| tattvArthabhASya 7-18 / paranta zrAvakaprajJapti meM usakA svarUpa kacha bhinna rUpa meM isa prakAra kahA gayA hai-kaMkhA annannadaMsagaNaggAho / (gAthA 87) 3. tattvArthasUtra (7-21) meM satyANuvrata ke aticAroM meM jahA~ nyAsApahAra aura sAkAramantrabheda ko grahaNa kiyA gayA hai vahA~ zrAvakaprajJapti (263) meM unake sthAna meM sahasA-abhyAkhyAna aura svadAramantrabheda ina do aticAroM ko grahaNa kiyA gayA hai| 4. tattvArthasUtra (7-27) meM jahA~ anarthadaNDavrata ke aticAroM meM 'asamIkSyAdhikaraNa' ko grahaNa kiyA gayA hai vahA~ zrAvakaprajJapti (291) meM usake sthAna meM 'saMyuktAdhikaraNa' ko grahaNa kiyA gayA hai| 5. tattvArthasUtra (7-29) meM pauSadhopavAsavrata ke aticAra isa prakAra kahe gaye haiM-apratyavekSita aura apramArjita utsarga, apratyavekSita-apramArjita AdAna-nikSepa, apratyavekSita-apramArjita saMstAropakramaNa, anAdara aura smRtynupsthaan| parantu zrAH pra. (323-324) meM ye aticAra kucha bhinna rUpa meM isa prakAra nirdiSTa kiye gaye haiM-apratilekhita-duHkhapratilekhita zayyA-saMstAraka, apramArjita-duSpramArjita zayyA-saMstAraka, apratilekhitaduHpratilekhita uccArAdibhU, apramArjita-duSpramArjita uccArAdibhU aura samyak annupaaln| 6. ta. sUtra va usake bhASya (7-16) meM pauSadhopavAsa ke una AhArapauSadhAdi cAra bhedoM kA ullekha nahIM kiyA gayA jinakA nirdeza zrA. pra. (321) meM pauSadhopavAsa ke lakSaNa ke rUpa meM hI kiyA gayA hai| 7. isI prakAra donoM granthoM meM upabhogaparibhogaparimANavrata ke aticAra bhI kucha bhinna rUpa meM pAye jAte haiN| jaise sacitta, sacittasambaddha, sacitasaMmizra, abhiSava aura duSpakva aahaar| (ta. sU. 7-30) sacittAhAra, sacittapratibaddhAhAra, apakva, duSpakva aura tucchaussdhibhkssnn| (zrA. pra. 286) 1. vrata-zoleSu paJca paJca ythaakrmm| tattvArthasUtra 7-16 / 2. ebhizca digvatAdibhiruttaravrataiH sampanno'gArI vratI bhvti| (tattvArthabhASya 7-16) 3. zrAvakaprajJapti 6 / 4. tattvArthabhASya (7-16)-digvirati, dezavirati, anarthadaNDavirati, sAmAyika, pauSadhopavAsa, upabhogaparibhogaparimANa, atithisNvibhaagvrt| zrAvakaprajJapti-digvata (280), upabhogaparibhogaparimANa (284), anarthadaNDavirati (286), sAmAyika (292), dezAvakAzika (318-19), pauSadhopavAsa (321), atithisaMvibhAga (325-326) / 5. zrAvakaprajJapti ke antargata yaha gAthA bhASyagAthA ke rUpa meM nizIthacUrNi (1-24) meM usI rUpa meM upalabdha hotI hai| tattvArthasUtra ke vRttikAra siddhasena gaNi ne ukta kAMkSA ke lakSaNa meM darzana ko bhI grahaNa kara liyA hai| yathA-prakarSAprakarSavRttitvAt anyAnyadarzane sati grAho'bhilASastadviSayaH, AzaMsA prItirabhilASaH kAkSetyanAntaram, darzaneSu vaa| tathA cAgame-kaMkhA annnnnnnndNsnnggaaho| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 8. ta. sU. (7-32) meM sallekhanA ke aticAra jIvitAzaMsA, maraNAzaMsA, mitrAnurAga, sukhAnubandha aura nidAna ye pA~ca kahe gaye haiM / parantu zrA. pra. (385) meM ve isa prakAra nirdiSTa kiye gaye haiM- ihalokAzaMsAprayoga, paralokAzaMsAprayoga, jIvitAzaMsAprayoga, maraNAzaMsAprayoga aura bhogAzaMsAprayoga / 9. ta. sUtra aura usake bhASya meM zrAvaka kI darzana va vrata Adi pratimAoM kA kahIM kucha nirdeza nahIM kiyA gayA jaba ki zrA. pra. (376) meM unakA ullekha bhI vizeSa karaNIya ke rUpa meM kiyA gayA hai| 10. ta. sUtra meM bAraha vratoM aura sallekhanA ke pazcAt dAna va usakI vizeSatA kA bhI alaga se nirdeza kiyA gayA hai (7, 33-34) / para usakA vidhAna zrA. pra. meM kahIM nahIM kiyA gayA / (4) zrAvakaprajJapti aura AcArAMga aMgasAhitya kA nirmAtA gautama gaNadhara athavA sudharmA svAmI ko mAnA jAtA hai| vartamAna meM jo AcArAMga AdirUpa aMga sAhitya upalabdha hai vaha apane yathArtha svarUpa meM upalabdha nahIM hai / use sAdhusamudAya kI smRti ke AdhAra para vI. ni. saM. 980 ke AsapAsa valabhI meM tIsarI vAcanA ke samaya AcArya devarddhi gaNi (5vIM zatI) ke tattvAvadhAna meM pustaka rUpa meM grathita kiyA gayA hai| AcArAMga yaha 12 aMgoM meM prathama hai / prakRta zrI. pra. (61) jo 'jaM moNaM taM sammaM' Adi gAthA avasthita hai vaha AcArAMga ke sUtra 156 (pR. 192) se prabhAvita hai / isakI TIkA meM haribhadra sUri ne 'uktaM cAcArAMge' aisA nirdeza karate hue 'jaM moNaM ti pAsahA' Adi ukta sUtra ko apanI TIkA meM uddhRta bhI kara diyA hai| vizeSa itanA hai ki AcArAMga meM jo usakA pUrvArddha hai vaha yahA~ uttarArddha ke rUpa meM aura jo vahA~ uttarArddha hai vaha yahA~ pUrvArddha ke rUpa meM upalabdha hotA hai| prastAvanA (5) zrAvakaprajJapti aura sUtrakRtAMga sUtrakRtAMga bAraha aMgoM meM dUsarA aMga hai / vaha do zrutaskandhoM meM vibhakta hai / usake dvitIya zrutaskandha ke antargata nAlandIya nAmaka antima adhyayana meM indrabhUti gaNadhara ke dvArA pArzvapatyIya peDhAlaputra udaka nirgantha ke praznAnusAra gRhasthadharma kI prarUpaNA kI gayI hai / prakRta meM zrA. pra. kI gAthA 115 meM ahiMsANuvrata ke prasaMga meM eka zaMkA kA samAdhAna karate hue kisI gRhapati ke putra coroM ke grahaNa aura mocana kA udAharaNa diyA gayA hai| isa gAthA kI TIkA meM haribhadra sUri ne usase sambaddha kathAnaka ko uddhRta karate hue yaha kahA hai ki yaha kevala apanI buddhi se kI gayI kalpanA nahIM hai / sUtrAMga meM bhI yaha kahA gayA hai-gAhAvaisuyacoraggahaNa - vimokkhaNayAyetti / aisI sUcanA karate hue unhoMne Age 'etatsaMgrAhakaM cedaM gAthAtrayam' aisA nirdeza karake ukta kathAnaka se sambaddha una tIna (116-118) gAthAoM kA bhI ullekha kara diyA hai| ina gAthAoM meM ukta kathAnaka kI saMkSipta sUcanA mAtra karate hue dRSTAnta kI saMgati dAta se baiThAyI gayI hai| isa prakAra zrAvakaprajJapti ke antargata vaha zaMkA-samAdhAna pUrNatayA sUtrAMga (2, 7, 75, pR. 267-268) se prabhAvita hai| Age zrA. pra. (119-123) meM vAdI ke dvArA nAgarakavadha kA dRSTAnta dete hue sAmAnya se kI jAne vAlI trasaprANaghAtavirati ko aniSTa batalAkara yaha kahA gayA hai ki isIlie sAmAnya se trasaprANaghAtavirati ko na karAkara vizeSa rUpa meM trasabhUtaprANaghAtavirati ko karanA cAhie / isa zaMkA kA samAdhAna karate hue Age (123 - 132 ) vAdI ke dvArA upanyasta 'bhUta' zabda ke artha-viSayaka upamA aura tAdarthyarUpa do vikalpoM ko uThAkara una donoM hI vikalpoM meM 'bhUta' zabda ke Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 zrAvakaprajJaptiH upAdAna ko nirarthaka siddha kiyA gayA hai| yaha saba kathana bhI ukta sUtrAMga se prabhAvita hai| vizeSa itanA hai ki sUtrakRtAMga ke TIkAkAra zIlAMkAcArya ne prasaMgaprApta usa sUtra (2, 7, 75) kI vyAkhyA meM prakRtakathA ko spaSTa karate hue prathamataH yaha kahA hai ki kisI gRhapati ke chaha putra the| unhoMne usa prakAra ke karma ke udaya se pitA va pitAmaha ke krama se calI AyI pracura sampatti ke hote hue bhI rAjavaMza ke bhANDAgAra meM jAkara corI kii| bhavitavyatA ke vaza ve rAjapuruSoM dvArA pakar3a liye gye| ukta TIkAkAra Age prakRta kathAnaka ke viSaya meM matAntara ko prakaTa karate hue kahate haiM ki anya AcArya prakRta kathAnaka kA vyAkhyAna isa rUpa meM karate haiM-ratnapura nagara meM ratnazekhara nAma kA rAjA thaa| usane santuSTa hokara ratnamAlA paTarAnI Adi samasta antaHpura ko kaumudI utsava manAne ke lie idhara-udhara jAne-Ane kI anumati de dii| - isI prasaMga meM zrA. pra. kI ukta gAthA (115) kI TIkA meM jo kathA dI gayI hai usameM nirdiSTa nAma Adi usase kucha bhinna haiN| vahA~ kahA gayA hai-vasantapura nagara meM jitazatru rAjA va usakI dhAriNI nAma kI patnI thii| kisI prakAra se rAnI ke Upara santuSTa hone para rAjA ne usase kahA ki bolo tumhArA kyA bhalA kruuN| isa para rAnI ne kahA ki rAta meM icchAnusAra ghUma-phirakara kaumudI mahotsava manAne kI prasatratA prakaTa kiijie| rAjA ne use svIkAra kara nagara meM yaha ghoSaNA karA dI ki Aja rAta meM nagara ke bhItara jo bhI puruSa rahegA use mere dvArA bhayAnaka zArIrika daNDa diyA jaayegaa| Age kI kathA kA prasaMga prAyaH samAna hai| isa prakAra prakata kathA ke viSaya meM tIna mata daSTigocara hote haiN| inameM prathama mata satrakatAMgagata ukta sUtra ke sAtha saMgati ko prApta hai| kAraNa yaha ki sUtra meM ullikhita corapada kI sArthakatA isI mata se ghaTita hotI hai| (6) zrAvakaprajJapti aura vyAkhyAprajJapti vyAkhyAprajJapti (bhagavatIsUtra) 12 aMgoM meM pA~cavA~ hai| zrA. pra. (333) meM gRhasthadharma sambandhI 147 pratyAkhyAnabhedoM ke prasaMga meM zaMkA ke rUpa meM kahA gayA hai ki kitane hI jaina matAnusArI yaha kahate haiM ki gRhastha ke kRta-kAritAdi rUpa tIna prakAra ke sAvadha kA pratyAkhyAna tIna prakAra se sambhava nahIM hai| isa mata kA nirAkaraNa karate hue vahA~ kahA gayA hai ki tIna prakAra se tIna prakAra ke sAvadha kA vaha pratyAkhyAna gRhastha ke bhI sambhava hai, kyoMki prajJapti-vyAkhyAprajJapti meM usakA vizeSa rUpa meM nirdeza kiyA gayA hai| isa prakAra yahA~ 'prajJapti' ke nAma se granthakAra ne vyAkhyAprajJapti yA bhagavatIsUtra kI ora saMketa kiyA hai| TIkA meM 'prajJapti' se 'bhagavatI' ko grahaNa kiyA gayA hai tathA vahA~ 'tivihaM pi' ityAdi rUpa se usa sUtra kI ora saMketa bhI kiyA gayA dikhatA hai| grantha samakSa na hone se hama usa sUtra ko nahIM khoja ske| (7) zrAvakaprajJapti aura uvAsagadasAo uvAsagadasAo 12 aMgoM meM sAtavA~ aMga hai| vaha 10 adhyayanoM meM vibhakta hai, jinameM krama se Ananda Adi 10 upAsakoM kA jIvanavRtta varNita hai| usake prathama adhyayana meM jisa Ananda upAsaka kA jIvanavRtta hai vaha zramaNa bhagavAn mahAvIra kI dharmasabhA meM phuNcaa| vahA~ usane vinayapUrvaka bhagavAn kI vandanA kI aura unase dharmazravaNa kiyaa| tatpazcAt usane apane muNDita hone-nirgrantha dIkSA lene kI Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 23 asamarthatA prakaTa karate hue unase upAsaka dharma ke grahaNa karane kI prArthanA kii| tadanusAra bhagavAn kI anumati pAkara usane unake samakSa bAraha prakAra ke upAsaka dharma meM se prANAtipAtAdirUpa pratyeka vrata kA nAmanirdeza karate hue kisa vrata kA vaha dezarUpa meM kahA~ taka pAlana karegA, isakA vizadatApUrvaka spaSTIkaraNa kiyA va tadanusAra pratijJA kii| icchAparimANa nAmaka pA~caveM aNuvrata meM to usane pRthak-pRthak sonA-cA~dI, gAya-bhaiMsa Adi, dAsI-dAsa Adi, vastrAbhUSaNa aura bhojana ke vividha prakAroM meM pratyeka kA pramANa kiyaa| isa prakAra prastuta uvAsagadasAo meM zrAvaka ke vratoM kA svarUpa jisa prakAra se nirdiSTa kiyA gayA hai ThIka usI prakAra se vaha zrAvakaprajJapti meM bhI upalabdha hotA hai| uvAsagadasAo meM zramaNa mahAvIra ne Ananda zrAvaka ko lakSya karake sarvaprathama use zramaNopAsaka ke rUpa meM niraticAra samyaktva ke pAlana karane kA upadeza dete hue usake pA~ca aticAroM kA ullekha kiyA hai| prastuta zrA. pra. meM bhI sarvaprathama (gA. 2) zrAvaka ke svarUpa kA nirdeza karate hue use samyaktva se sampanna honA anivArya batalAyA hai| Age (86) vahA~ samyaktva ke jina pA~ca aticAroM kA nirdeza kiyA gayA hai ve uvAsagadasAo meM nirdiSTa (1-44) una aticAroM se sarvathA samAna haiN| yahA~ (87-99) unakA vistAra se vizadIkaraNa bhI kiyA gayA hai| bAraha vratoM kA svarUpa va unake aticAra bhI donoM granthoM meM prAyaH samAna rUpa meM upalabdha hote haiN| yathA viSaya uvA. zrA. pra. 1-45 1-46 1-47 106-107 257-259 260 263 265 268 270-271 273 275-276 278 280 1-16 va 48 1-48 1. sthUlaprANAtipAtavirati usake aticAra 2. sthUlamRSAvAdavirati aticAra 3. sthUlaadattAdAnavirati aticAra 4. svadArasantoSa aticAra 5. icchAparimANa aticAra 6. digvrata aticAra 7. upabhogaparibhogaparimANa aticAra 8. anarthadaNDavrata aticAra 9. sAmAyika aticAra 10. dezAvakAzika 1-49 1-50 283 284 1-51 286-288 289-290 291 292 312 318 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 zrAvakaprajJaptiH 1-55 aticAra 11. pauSadhopavAsa aticAra 12. atithisaMvibhAga aticAra 13. saMlekhanA aticAra 1-56 320 321-322 323-324 325-326 327 378-384 385 zrAvakaprajJapti kI vizeSatA yaha prAyaH sunizcita hai ki kisI saMkSipta prAcIna grantha ke pazcAt usake AdhAra se jo anya grantha racA jAtA hai dezakAla kI paristhiti evaM granthakAra kI manovRti ke anusAra usase usameM kucha vizeSatA rahA hI karatI hai| prakRta meM uvAsagadasAo yaha eka aMgazruta ke antargata grantha hai, bhale hI use pustakArUr3ha pIche kiyA gayA ho; phira bhI usake viSayavivecana kI paddhati meM prAcInatA dekhI jAtI hai| vaha prastuta zrA. pra. kI racanA kA AdhAra ho sakatA hai| usase zrA. pra. meM jo kucha vizeSatAe~ dikhatI haiM ve isa prakAra haiM 1. prANAtipAtaviratirUpa prathama aNuvrata ke prasaMga meM prakRta zrA. pra. meM aneka zaMkA-samAdhAnoM ke sAtha hiMsA-ahiMsAviSayaka mahattvapUrNa vicAra bhI kiyA gayA hai| (107-259) / 2. caturtha aNuvrata ke prasaMga meM jahA~ uvAsagadasAo meM svadArasantoSa kA hI vidhAna kiyA gayA hai vahA~ zrA. pra. meM pApasvarUpa hone se paradAragamana kA bhI parityAga karAyA gayA hai (270-271) / yahA~ isa vrata ke do rUpa ho gaye dikhate haiM-eka paradAraparityAga aura dUsarA svdaarsntoss| TIkAkAra ke abhiprAyAnusAra paradAraparityAgI vezyA kA parityAga nahIM karatA tathA svadArasantoSI vezyAgamana nahIM krtaa| 3. uvAsagadasAo meM icchAparimANavrata ke aticAroM kA nirdeza isa prakAra kiyA gayA haikSetra-vAstu-pramANAtikrama, hiraNya-suvarNapramANAtikrama, dvipada-catuSpadapramANAtikrama, dhana-dhAnyapramANAtikrama aura kupy-prmaannaatikrm| para zrA. pra. meM vAstu, suvarNa, catuSpada aura dhAnya inakA nirdeza na karake unake sthAna meM 'Adi' zabda kA upayoga kiyA gayA hai| yathA-zretrAdipramANAtikrama, hiraNyAdipramANAtikrama, dhanAdipramANAtikrama aura dvipdaadiprmaannaatikrm| isase granthakAra ko sambhavataH vAstu, suvarNa, dhAnya aura catuSpada ke atirikta tatsama anya vastue~ bhI abhISTa rahI haiN| 4. uvAsagadasAo meM jahA~ digvata Adi sAta uttakhatoM kA ullekha kevala 'zikSApada' ke nAma se kiyA gayA hai (sUtra 12 va 58) vahA~ zrA. pra. meM digvata, upabhoga-paribhogaparimANa aura anarthadaNDaviramaNa ina tIna kA ullekha guNavrata ke nAma se tathA zeSa sAmAyika Adi cAra kA ullekha zikSApada ke nAma se kiyA gayA hai (dekhie gA. 6, 280, 284, 289, 292, 318, 321, 326 aura 328) / 5. u. da. meM sAmAyika zikSApada kA svarUpa saMkSepa meM prakaTa kiyA gayA hai, parantu prakRta zrA. pra. meM usakA vivecana bahuta kucha vistAra se kiyA gayA hai| yahA~ sarvaprathama sAvadyayoga ke parivarjana aura asAvadyayoga ke Asevana ko sAmAyika kA svarUpa prakaTa karate hue yaha AzaMkA vyakta kI gayI hai ki sAmAyika meM adhiSThita gRhastha jaba parimita samaya ke lie samasta sAvadhayoga ko pUrNatayA chor3a detA hai taba vastutaH use sAdhu hI mAnanA caahie| isa AzaMkA ke uttara se use sAdhu na mAnate hue yahA~ zikSA, gAthA, upapAta, sthiti, gati, kaSAya, bandhaka, vedaka, pratipatti aura atikrama ina dvAroM ke Azraya se gRhastha Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA kI sAdhu se bhinnatA prakaTa kI gayI hai (292-311) / Age yahA~ sAmAyika ke aticArasvarUpa manoduSpraNidhAna Adi ko bhI pRthak-pRthak spaSTa kiyA gayA hai (312-317) / 6. u. da. meM jina apadhyAnAdi cAra anarthadaNDoM kA parityAga icchAparimANavrata (43) ke prasaMga meM karAyA gayA hai unakA parityAga zrI. pra. (289) meM anarthadaNDavirati ke antargata karAyA gayA / yaha vidhAna icchAparimANa kI apekSA anarthadaNDavirati se adhika saMgata pratIta hotA hai / 7. zrA. pra. meM pauSadha ke prasaMga jina AhArapauSadhAdi cAra bhedoM kA ullekha kiyA gayA hai ( 321-322) unakA nirdeza u. da. (55) meM nahIM kiyA gayA / 8. u. da. (56) meM caturtha zikSApada kA ullekha athAsaMvibhAga ke nAma se kiyA gayA hai jaba ki zrA. pra. (325-326) meM usake nAma kA kahIM koI nirdeza nahIM kiyA gayA, yahA~ usakA ullekha antima zikSApada ke rUpa meM kiyA gayA hai| TIkA meM avazya usakA nirdeza atithisaMvibhAga ke nAma se kiyA gayA hai ( gA. 6 kI utthAnikA va gA. 326 ) / 25 9. zrI. pra. meM pUrvokta 12 vratoM ke pazcAt zrAvaka ke nivAsa, dinacaryA, caityavandana, pratyAkhyAnagrahaNa, caityapUjA aura vihAraviSayaka sAmAcArI kA nirUpaNa karate hue anya abhigraha aura pratimA Adi ko bhI anuSTheya kahA gayA hai| (8) zrAvakaprajJapti aura prajJApanA zyAmArya vAcaka viracita isa prajJApanA (pannavaNA) sUtra ko cauthA upAMga mAnA jAtA hai| vaha prajJApanA Adi 36 padoM meM vibhakta hai / zrA. pra. kI 52 vIM gAthA meM yaha kahA gayA hai ki 'samaya' meM samyaktva ke anya jina dasa bhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai ve prakRta kSAyopazamikAdi bhedoM se bhinna nahIM haiM - unake hI antargata haiN| 'samaya' zabda se yahA~ sambhavataH prakRta prajJApanAsUtra kA abhiprAya rahA hai| vahA~ 115-130 gAthasUtroM meM samyaktva ke una isa bhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai|' zrA. pra. kI isa gAthA kI TIkA meM haribhadrasUri ne 'yathoktaM prajJApanAyAm' aisA nirdeza karate hue una dasa bhedoM ke sUcaka prajJApanAgata 'nisagguvaesaruI' Adi gAthAsUtra ko uddhRta bhI kara diyA hai| (9) zrAvakaprajJapti aura uttarAdhyayana uttarAdhyayana- yaha mUlasUtroM meM prathama mAnA jAtA hai / 36 adhyayanoM meM vibhakta yaha kisI eka kI racanA nahIM hai| mahAvIra nirvANa se lekara hajAra varSoM ke bhItara vibhinna sthaviroM ke dvArA usake una adhyayanoM kA saMkalana kiyA gayA dikhatA hai| isake 28veM adhyayana meM bhI samyaktva ke una dasa bhedoM kI prarUpaNA kI gayI hai ( 28, 16-31) jo zabdazaH uparyukta prajJApanA ke hI samAna hai / (10) zrAvakaprajJapti aura jIvasamAsa jIvasamAsa - yaha eka prAcIna grantha hai / kisake dvArA racA gayA hai, yaha jJAta nahIM hotaa| isameM satsaMkhyAdi ATha anuyogadvAroM ke Azraya se jIvasamAsoM kI prarUpaNA kI gayI hai / zrA. pra. meM gA. 68 ke dvArA anAhAraka jIvoM kA nirdeza kiyA gayA hai| yaha gAthA jIvasamAsa (1-82 ) meM pAyI jAtI hai| ise 1. samyaktva ke ina dasa bhedoM kA nirUpaNa kucha thor3e se parivartana ke sAtha tattvArthavArtika ( 3, 32, 2) Adi anya granthoM meM bhI kiyA gayA hai| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 zrAvakaprajJaptiH AcArya vIrasena dvArA SaTkhaNDAgama kI TIkA dhavalA (pu. 1. pR. 153 ) meM uddhRta kiyA gayA hai| yaha go. jIvakANDa (665) aura pravacanasAroddhAra ( 1319) meM bhI usI rUpa meM upalabdha hotI hai| (11) zrAvakaprajJapti aura pratyAkhyAnaniyukti AcArya bhadrabAhu dvitIya (chaThI zatAbdI) niyuktikAra ke rUpa se prasiddha haiN| unhoMne AvazyakasUtra, dazavaikAlika, uttarAdhyayana, AcArAMga, sUtrakRtAMga, dazAzruta, kalpasUtra, vyavahArasUtra, sUryaprajJapti aura RSibhASita ina granthoM kI niryukti karane kI pratijJA kI hai / ' prakRta meM AvazyakasUtra ke chaThe adhyayanasvarUpa pratyAkhyAna Avazyaka kI niyukti apekSita hai / zrA. pra. gA. 334 meM zaMkAkAra ne gRhastha ke lie anumati kA niSedha hai, ise niyukti ke AdhAra se puSTa kiyA hai| usakI TIkA meM haribhadra sUri ne 'niryukti' se pratyAkhyAnaniryukti apekSita hai, yaha spaSTa kara diyA hai| jahA~ taka merA apanA vicAra hai, prastuta zrAvakaprajJapti, kI racanA kA pramukha AdhAra Avazyakaniryukti aura AvazyakacUrNi rahI hai / dazavaikAlika cUrNi (pR. 211 ) meM bhI kahA gayA hai ki isa bAraha prakAra ke zrAvakadharma kA vyAkhyAna pratyAkhyAnaniyukti ke samAna karanA cAhie - etassa bArasavihassa sAvagadhammassa vakkhANaM jahA paccakkhANaNijjuttIe / samyaktva ke zaMkA Adi aticAroM ke spaSTIkaraNa meM zrA. pra. kI TIkA meM jo kathAe~ dI gayI haiM ve prAyaH jyoM kI tyoM AvazyakacUrNi (pR. 279-281) meM pAyI jAtI haiN| isI prakAra TIkA meM jahA~-tahA~ jo pUrvoktAcAryoktavidhi, vRddhasampradAya aura sAmAcArI Adi ke ullekhapUrvaka vivakSita viSaya kA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai vaha bhI sambhavataH AvazyakacUrNi ke anusAra kiyA gayA hai / haribhadra sUri ne dazavaikAlika niyukti 186 (pR. 102 ) kI apanI TIkA meM zaMkA- kAMkSA Adi samyaktva ke aticAroM ko spaSTa karate hue 'udAharaNaM cAtra peyApeyakau yathAvazyake' aisI sUcanA karate hue yaha spaSTa kara diyA hai ki inakA vivecana jaisA AvazyakasUtra meM kiyA gayA hai vaisA hI prakRta meM samajhanA caahie| ye udAharaNa ve hI haiM jo zrA. pra. gA. 91 aura 93 kI TIkA meM diye gaye haiN| (12) zrAvakaprajJapti aura nisI cUrNi zrI. pra. kI TIkA ke antargata samyaktvAticAroM se sambaddha jo kathAe~ AvazyakacUrNi meM upalabdha hotI haiM ve lagabhaga usI rUpa meM nisIthacUrNi (1, pR. 15 Adi) aura paMcAzakacUrNi (pR. 44 ) meM bhI upalabdha hotI haiM / zrA. pra. kI 'saMsayakaraNaM saMkA' Adi gAthA (87) prakRta nisIthacUrNi (1-24 ) meM bhASyagAthA ke rUpa meM upalabdha hotI hai / (13) zrAvakaprajJapti aura vizeSAvazyakabhASya vizeSAvazyakabhASya yaha jinabhadrakSamAzramaNa ( 7vIM zatI) viracita eka mahattvapUrNa vizAla grantha hai / vaha AvazyakasUtra ke antargata prathama sAmAyika adhyayana mAtra para likhA gayA hai| usameM A. bhadrabAhu viracita niyuktiyoM kI vistAra se vyAkhyA kI gayI hai| isameM prasaMgAnusAra Agama ke antargata aneka viSayoM kA samAveza huA hai| prastuta zrA. pra. meM yathAprasaMga carcita kitane hI viSaya isa bhASya se prabhAvita haiM tathA usakI kucha gAthAe~ bhI isameM usI rUpa meM athavA kucha zabdaparivartana ke sAtha pAyI jAtI haiN| yathA 1. dekhie malayagiri viracita vRtti sahita AvazyakasUtra, pa. 100, gA. 83-86 / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA vi. bhASya meM sAmAyika lAbha ke prasaMga meM palya, girisarit pipIlikA, tIna manuSya, patha, jvara, kodrava, jala aura vastra inake dRSTAnta diye gaye haiM / (vi. bhA. 1201, niM. 107) / Age vahA~ ina dRSTAntoM ko yathAkrama se spaSTa bhI kiyA gayA hai| zrA. pra. kI gA. 35-37 meM palya kA udArahaNa dekara bandha aura nirjarA kI hInAdhikatA ko dikhalAyA gayA hai| ye tInoM gAthAe~ vi. bhASya kI svopajJa vRtti (1202-3) meM 'asaMyatasya ca bahutarasya cayaH alpatarasya cApacayaH, yato'bhihitam' yaha kahate hue uddhRta kI gayI haiM / zrA. pra. kI gA. 31-33 meM yaha abhiprAya vyakta kiyA gayA hai ki karma kI jo sthiti pUrva meM kahI jA cukI hai usameM jaba jIva gharSaNa aura ghUrNana ke nimitta se eka kor3Akor3I ko chor3akara zeSa saba sAgaropama kor3Akor3iyoM ko kSINa kara detA hai tathA zeSa rahI usa eka kor3Akor3I sAgaropama sthiti meM bhI jaba stoka mAtra - palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga ko aura bhI kSINa kara detA hai, taba taka jIva kI karmagranthi - karmajanita ghana rAga-dveSarUpa pariNAma - abhinnapUrva hI rahatA hai / pazcAt usakA apUrvakaraNa pariNAma ke dvArA bhedana kara dene para parama pada ke hetubhUta samyaktva kA niyama se lAbha hotA hai / zrA. pra. kA yaha abhiprAya vizeSAvazyaka bhASya kI 1188-93 gAthAoM se prabhAvita hai| gA. 32 kI TIkA meM to haribhadra sUri ne 'uktaM ca tatsamayajJaiH' aisA nirdeza karate hue vi. bhA. kI 'gaMDitti sudubbheo' Adi gAthA (1193) ko uddhRta bhI kara diyA hai| zrA. pra. kI ye gAthAe~ vi. bhASya meM upalabdha hotI haiMgAthAMza keI bhAMti gihiNo zrA. pra. vi. bhA. 4268 4269 1219 1220 tA kaha nijjuttI sammattammiya laddhe evaM apparapaDie 333 334 390 391 607-23 744-47 751-52 27 (14) zrAvakaprajJapti aura dharmasaMgrahaNa granthakAra ke sambandha meM vicAra karate hue yaha pahale kahA jA cukA hai ki zrA. pra. meM aisI bIsoM gAthAe~ haiM jo haribhadra sUri viracita anya granthoM meM abhinna rUpa meM usI krama se pAyI jAtI haiN| unameM prathamataH hama dharmasaMgrahaNa ko lete haiM / yaha haribhadra sUri ke dvArA prAkRta gAthAoM meM racA gayA hai| isameM samasta gAthAsaMkhyA 1369 hai / racanAzailI prAyaH dArzanika hai / yathAprasaMga isameM aneka mahattvapUrNa viSayoM kI carcA kI gayI hai / aisI yahA~ aneka gAthAe~ haiM jo zrAvakaprajJapti meM prasaMgAnusAra usI krama se pAyI jAtI haiN| yathAdharma saM. zrA. pra. 10-26 dharmasaM. 754-63 780 799-814 zrA. pra. 33-42 101 27-30 31-32 43-61 isa prakAra donoM granthoM meM lagabhaga 54 gAthAe~ samAna rUpa meM upalabdha hotI haiN| inameM gA. 10-26 karma kI mUla - uttara prakRtiyoM se, 27-30 karmasthiti se, 31-32 karmagranthi se, 33-42 samyaktvalAbha va tadviSayaka zaMkA-samAdhAna se, 101 jIva va karma kI balavattA se aura 43 - 61 samyaktvabheda va usake cihnoM se sambaddha haiM / (15) zrAvakaprajJapti va paMcAzaka prakaraNa paMcAzaka yaha haribhadra sUri dvArA viracita grantha zrAvakadharma va jinadIkSAvidhi Adi 19 paMcAzakoM meM vibhakta hai | gAthAsaMkhyA usakI 940 hai / usakA prathama paMcAzaka zrAvakadharma se sambaddha hai| adhikAMza Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH gAthAe~ usakI tathA kucha anya paMcAzakoM kI zrA. pra. meM jaisI kI taisI pAyI jAtI haiN| inameM pUrvArdha-uttarArdha se milakara bhI koI gAthA bana gayI hai, kisI-kisI meM eka-Adha caraNa bhinna hai athavA kucha zabdaparivartana hI hai| yahA~ aisI kucha gAthAoM ke aMka diye jA rahe haiM jo donoM granthoM meM samAnarUpa se upalabdha hotI haiN| inameM paMcAzaka ke gAthAMka sAdhAraNa rUpa se tathA zrA. pra. ke gAthAMka koSThaka meM diye jA rahe haiM 7 (106). 8 (107). 6 (108). 10 (258), 11 (260), 12 (263). 13 (265-66), 14 (262), 16 (273), 23 (289). 24 (293), 25 (292). 26 (312). 27 (318). 28 (320), 29 (321-22). 32 (327). 39 (328), 40 (378). 41 (339). 42 (343).50 (344 va 364). 185 (345) 188 (348), 189 (349), 190 (350), 456 (299). 459 (321), 460 (323) / yahA~ yaha smaraNIya hai ki paMcAzaka meM kevala 50 gAthAoM dvArA zrAvakadharma kI prarUpaNA kI gayI hai, jaba ki zrA. pra. meM 401 gAthAoM ke dvArA usakI prarUpaNA kI gayI hai| (16) zrAvakaprajJapti aura samarAiccakahA haribhadra sUri ke dvArA viracita samarAiccakahA yaha eka prasiddha paurANika kathAgrantha hai| isameM ujjaina ke rAjA samarAditya ke nau pUrva bhavoM ke caritra kA citraNa bar3I kuzalatA se lalita bhASA meM kiyA gayA hai| rAjA samarAditya kA jIva prathama bhava meM kSitipraviSTa nagara meM pUrNacandrake rAjAke yahA~ guNesana nAma kA putra utpanna huA thaa| usI nagara meM eka yajJadatta nAma kA purohita rahatA thaa| usake eka agnizarmA nAma kA kurUpa putra thaa| use guNasena kautUhalavaza nacAtA va gadhe para baiThAkara vAditroM kI madhura dhvani ke sAtha rAjamArga meM ghumAyA karatA thaa| isase pIr3ita hokara agnizarmA ne Arjava kauNDinya nAmaka tApasa kulapati ke Azrama meM jAkara tApasa dIkSA le lii| Age calakara uttarottara kucha aisI hI anapekSita ghaTanAe~ ghaTatI gayIM ki jisase vaha agnizarmA Age ke bhavoM meM guNasena kA mahAna zatru huaa| usane usa samaya kSudhAparISaha se pIr3ita hokara yaha nidAna kiyA ki yadi isa tapa kA kucha phala ho sakatA hai to usake prabhAva se maiM pratyeka janma meM guNasena kA vadha kruuNgaa| eka dina kSitipraviSTa nagara meM vijayasena nAmaka AcArya kA zubhAgamana huaa| isa zubha samAcAra ko jAnakara guNasena rAjA unakI vandanA ke lie gyaa| vandanA ke pazcAt usane vijayasenAcArya kI rUpasampadA ko dekhakara unake virakta hone kA kAraNa puuchaa| tadanusAra unhoMne apane virakta hone kI ghaTanA use kaha sunaayii| usakA prabhAva guNasena ke hRdaya-paTala para aMkita huaa| taba usane unase zAzvata sthAna aura usake sAdhaka upAya ke sambandha meM prazna kiyaa| uttara meM unhoMne paramapada ko zAzvata sthAna batalAkara usakA sAdhaka upAya samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritrasvarUpa dharma ko btlaayaa| isa dharma kA unhoMne gRhidharma aura sAdhudharma ke bheda se do prakAra kA batalAkara usakI mUla vastu samyaktva nirdiSTa kiyaa| sAtha hI unhoMne yaha bhI kahA ki vaha samyaktva anAdi karmasantAna se veSThita prANI ke lie durlabha hotA hai| isa prasaMga meM unhoMne jJAnAvaraNAdi ATha karmoM va unakI utkRSTa evaM jaghanya sthiti kA bhI nirdeza kiyaa| ukta karmasthiti ke kramazaH kSINa hone para jaba vaha eka kor3Akor3I mAtra zeSa rahakara usameM bhI stoka mAtra-palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa-aura bhI kSINa ho jAtI hai taba kahIM jIva ko usa samyaktva kI prApti huA karatI hai| isa prasaMga meM jo vahA~ gadyabhAga upalabdha hotA hai usakI tulanA zrA. pra. kI gAthAoM se kI jA sakatI hai| donoM meM zabdazaH samAnatA hai eyassa uNa duvihassa vi dhammassa mUlavatthu smmttN| (sa. ka., pR. 43) eyassa mUlavatthU sammattaM taM ca gNtthibheymmi| (zrA. pra. 7) Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 29 evaMThiiyassa imassa kammassa ahApavattakaraNeNa jayA ghasaNa-gholaNAe kahavi egaM sAgarovama-koDAkoDiM mottUNa sesAo khaviyAo hvNti| (sa. ka., pR. 44) evaMThiiyassa jayA ghasaNa-gholaNanimittao khvi| khaviyA koDAkoDI savvA ikkaM pamuttUNaM // (zrA. pra. 31) vahA~ samyagdRSTi ke pariNAma kI vizeSatA ko dikhalAte hue jo ATha gAthAe~ (72-79) uddhRta kI gayI haiM ve prastuta zrA. pra. meM usI krama se 53-60 gAthAsaMkhyA se aMkita pAyI jAtI haiN| tatpazcAt vahA~ vijayasenAcArya ke mukha se yaha kahalAyA gayA hai ki pUrvokta karmasthiti meM se bhI jaba palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra sthiti aura bhI kSINa ho jAtI hai taba usa samyagdRSTi jIva ko dezavirati kI prApti hotI hai| itanA nirdeza karane ke pazcAt vahA~ aticAroM ke nAmanirdezapUrvaka pA~ca aNuvratoM, tIna guNavratoM aura cAra zikSAvratoM kA bhI ullekha kiyA gayA hai| pazcAt vahA~ yaha kahA gayA hai ki isa anurUpa kalpa se vihAra karake pariNAmavizeSa ke Azraya se jaba pUrvokta karmasthiti meM se usI janma meM athavA aneka janmoM meM bhI saMkhyAta sAgaropama mAtra sthiti aura bhI kSINa ho jAtI hai taba jIva sarvaviratirUpa yatidharma ko-kSamAmArdavAdirUpa dasa prakAra ke dharma ko-prApta karatA hai| isa prasaMga meM jo do gAthAe~ (80-81) vahA~ uddhRta kI gayI haiM ve zrA. pra. meM 390-91 gAthAMkoM meM upalabdha hotI haiN| ye donoM gAthAe~ sambhavataH vizeSAvazyakabhASya (1219-20) se lI gayI haiN| yahA~ vizeSa dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki prastuta zrA. pra. meM jisa krama se va jisa rUpa meM zrAvakadharma kA vistAra ke sAtha vivecana kiyA gayA hai, ThIka usI krama se va usI rUpa meM usakA vivecana sa. ka. meM guNasena rAjA ke prazna ke uttara meM AcArya vijayasena ke mukha se bhI saMkSepa meM karAyA gayA hai| sa. ka. kA pramukha viSaya na hone se jo vahA~ usa zrAvakadharma kI saMkSepa meM prarUpaNA kI gayI hai vaha sarvathA yogya hai| parantu vahA~ jisa paddhati se usakI prarUpaNA kI gayI hai vaha zrA. pra. kI vivecana paddhati se sarvathA samAna hai-donoM meM kucha bhI bheda nahIM pAyA jAtA hai| isa samAnatA ko spaSTa karaneke lie yahA~ kucha udAharaNa diye jAte haiM 1. jisa prakAra zrA. pra. gA. 6 meM zrAvakadharma ko pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata ke bheda se bAraha prakAra kA nirdiSTa kiyA gayA hai usI prakAra sa. ka. meM bhI use bAraha prakAra kA nirdiSTa kiyA gayA hai| yathA tatya gihidhammo duvAlasaviho / taM jahA-paMca aNubbayAI tiNNi guNavvayAI cattAri sikkhAvayAI ti| (sa. ka., pR. 43) 2. zrA. pra. gA.7 meM yadi isa zrAvakadharma kI mUla vastu samyaktva ko batalAyA gayA hai to sa. ka. meM bhI usakI mUla vastu samyaktva ko hI nirdiSTa kiyA gayA hai| yathA eyassa uNa duvihassa vi dhammassa mUlavatthu smmttN| (sa. ka., pR. 43) 3. zrA. pra. gA. 8-30 meM jIva aura karma ke anAdi sambandha ko usa samyaktva kA nimitta batalAkara jisa prakAra se AThoM karmoM kI prarUpaNA kI gayI hai ThIka usI prakAra se sa. ka. meM bhI vaha prarUpaNA kI gayI hai| yathA taM puNo aNAikamma saMtANaveDhiyassa jantuNo dullahaM havai tti| taM ca kammaM atttthhaa| taM jahA-NANAvaraNijjaM darisaNAvaraNijjaM.....sesANaM bhinnamahattaM ti| (sa. ka., pR. 43-44) 4. Age zrA. pra. gA. 31-32 meM jisa prakAra gharSaNa-gholana ke nimitta se usa utkRSTa karmasthiti ke kSINa hone para abhinnapUrva granthi kA ullekha kiyA gayA hai usI prakAra sa. ka. meM bhI usakA ullekha kiyA gayA hai| yathA Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH evaMThiiyassa ya imassa kammassa ahapavattakaraNeNa jayA ghaMsaNa- gholaNAe kahavi egaM sAgarovamakoDAkoDiM mottUNa sesAo khaviyAo havaMti tIse vi ya NaM thovamitte khavie tayA ghaNarAya-dosapariNAma.... kammagaMTho havai / (sa. ka., pR. 44 ) 5. zrI. pra. gA. 32 kI TIkA meM prasaMgavaza jisa prakAra 'gaMThi tti sudubbheo' Adi vizeSAvazyaka bhASya kI gA. 1195 uddhRta kI gayI hai usI prakAra vaha sa. ka. (pR. 44 ) meM bhI uddhRta kI gayI hai / 6. isake atirikta jaisA ki Upara nirdeza kiyA jA cukA hai ki sa. ka. meM prasaMgAnusAra jina anekoM gAthAoM ko uddhRta kiyA gayA hai ve prastuta zrA. pra. meM usI prakAra se upalabdha hotI haiN| jaise- zrA. pra. 54-60 aura sa. ka. 75-81 (pR. 45-46) / 30 (17) zrAvakaprajJapti aura paMcavastuka haribhadrasUri dvArA viracita isa paMcavastuka grantha meM samasta gAthAe~ 1714 haiM / isake pA~ca adhikAroM meM pravrajyAvidhi, dainika anuSThAna, vrataviSayaka praspApanA, anuyogagaNAnujJA aura saMlekhanA ina pA~ca vastuoM kI prarUpaNA kI gayI hai, isIlie paMcavastuka yaha usakA sArthaka nAma hai / zrA. pra. ke antargata 356-59 ye cAra gAthAe~ ukta paMcavastuka meM 153-59 gAthAMkoM meM upalabdha hotI haiM / 'jai jiNamayaM pavajjai' ityAdi gAthA paMcavastuka meM 171vIM gAthA ke rUpa meM avasthita hai| yaha gAthA prastuta zrA. pra. kI TIkA (61) meM haribhadra ke dvArA uddhRta kI gayA hai| ukta gAthA samayaprAbhRta kI amRtacandrasUri dvArA viracita AtmakhyAti TIkA ( 12 ) meM bhI pAyI jAtI hai / vahA~ usakA uttarArdha kucha bhinna hai / (18) zrAvakaprajJapti aura dharmabindu haribhadrasUriviracita yaha dharmabindu prakaraNa eka sUtrAtmaka grantha hai, jo saMskRta meM likhA gayA hai| vaha ATha adhyAyoM meM vibhakta hai / gadyAtmaka samasta sUtroM kI saMkhyA usakI 542 hai / pratyeka adhyAya ke prArambha aura anta meM 3-3 anuSTup zloka bhI haiM, jinakI saMkhyA 48 hai / isake tIsare adhyAya meM aNuvratAdirUpa vizeSa gRhasthadharma kI jo prarUpaNA kI gayI hai vaha prAyaH zrA. pra. ke hI samAna hai / jaise jisa prakAra dharmabindu meM aNuvratAdi dvAdazAtmaka gRhasthadharma meM divrata, bhogopabhogapramANa aura arthadaNDavrata ina tIna ko guNavrata (3-17) tathA sAmAyika, dezAvakAzika, pauSadhopavAsa aura atithisaMvibhAgavrata ina cAra ko zikSApada (3-18) nirdiSTa kiyA gayA hai usI prakAra zrA. pra. meM bhI ukta divratAdi tIna ko guNavrata ( 280, 284 va 289) tathA ukta sAmAyika Adi cAra ko zikSApada (292, 318, 321 va 329-26) kahA gayA hai| inake svarUpa aura aticAroM Adi kA nirUpaNa bhI donoM granthoM meM samAna rUpa meM pAyA jAtA hai, jabaki tattvArthAdhigamasUtra (7-16) meM inakA ullekha guNavrata aura zikSApada ke nAma se nahIM kiyA gayA tathA krama meM bhI vahA~ kucha bhinnatA hai| isake atirikta dharmabindu meM zrAvaka ke lie namaskAramantra ke uccAraNapUrvaka jAgane (3-43), vidhipUrvaka caityavandana (3-44), caitya - sAdhuvandana ( 3-50), guru ke samIpa meM pratyAkhyAna ke prakaTa karane aura jinavANI ke sunane (3-52) Adi kA jisa prakAra vidhAna kiyA gayA hai usI prakAra zrI. prajJapti meM bhI kucha Age-pIche ina sabakA vidhAna kiyA gayA hai ( 339-52) / (19) zrAvakaprajJapti aura pravacanasAra kI jayasenavRtti A. kundakunda viracita pravacanasAra ke Upara A. jayasena (12vIM zatI) kI eka vRtti hai| isameM Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA (3-18) 'uccAlayammi pAe' ityAdi gAthA ke sAtha 'na ya tassa tannimitto' ityAdi dUsarI gAthA bhI uddhRta kI gayI hai| ye donoM gAthAe~ prakRta zrA. pra. meM 223-24 gAthAMkoM meM upalabdha hotI haiN| (20) zrAvakaprajJapti aura sthAnAMgavRtti abhayadevasUri (12vIM zatI) viracita sthAnAMga kI vRtti (2, 2, 29, pR. 55) meM zrA. pra. kI 'jesimavaDDho puggala' ityAdi gAthA (72) ko uddhRta kiyA hai| __ isake atirikta unhoMne paMcAzaka kI apanI vRtti meM bhI zra.pra. kI 'saMpattadaMsaNAI' ityAdi gAthA (2) ko 'pUjyairevoktam' isa AdarasUcaka vAkya ke sAtha uddhRta kiyA hai| (21) zrAvakaprajJapti aura yogazAstravivaraNa __ AcArya hemacandra dvArA viracita (12-13vIM zatI) yogazAstra ke Upara unake dvArA svayaM TIkA kI gayI hai jo svo. vivaraNa ke nAma se prasiddha hai| isameM samyagdarzana ke prasaMga meM (2-15, pR. 182-83) upazamasaMvega Adi se sambaddha jina pA~ca gAthAoM ko uddhRta kiyA gayA hai ve prastuta zrA. pra. meM 55-59 gAthAMkoM meM upalabdha hotI haiM, jo sambhavataH vahIM se uddhRta kI gayI haiN| isI prakAra zrA. pra. kI 348-49 ye do gAthAe~ bhI vahA~ (3-120, pR. 205) uddhRta kI gayI haiN| (22) zrAvakaprajJapti aura AvazyakasUtra kI malayagiri-vRtti AvazyakasUtragata niyuktiyoM kI vistRta vyAkhyA malayagiri (12-13vIM zatI) sUri ke dvArA apanI vRtti meM kI gayI hai| vahA~ (ni. 107, pR. 113-14) para zrA. pra. kI krama se 35-41 gAthAoM ko uddhRta kiyA gayA hai| isI silasile meM 390-91 gAthAoM ko bhI uddhRta kiyA gayA hai| jaisA ki pahale kahA jA cukA hai, ye donoM gAthAe~ vizeSAvazyakabhASya meM 1216 va 1220 gAthAMkoM meM upalabdha hotI haiN| ukta malayagiri sUri ne 'jesimavaDDho puggala' ityAdi zrA. pra. kI gAthA (72) ko apanI paMcasaMgraha kI vRtti (2-13, pR. 54) meM bhI uddhRta kiyA hai| (23) zrAvakaprajJapti aura sAgAradharmAmRta sAgAradharmAmRta yaha paM. AzAdhara (13vIM zatI) viracita eka vistRta zrAvakAcAraviSayaka grantha hai| isakI racanA meM paM. AzAdhara ne apane pUrvavartI prAyaH sabhI zrAvakAcAra sambandhI granthoM kA-jaise A. samantabhadra-viracita ratnakaraNDaka, prastuta zrAvakaprajJapti, amRtacandrasUriviracita puruSArthasiddhyupAya, somadeva sUriviracita upAsakAdhyayana, A. vasunandI viracita zrAvakAcAra aura hemacandra sUriviracita yogazAstra ityAdi kA upayoga kiyA hai| yaha grantha ATha adhyAyoM meM vibhakta hai| paM: AzAdhara ne sampUrNa gRhastha dharma kA eka zloka (1-12) meM nirdeza karate hue kahA hai ki nirmala samyaktva; nirmala aNuvrata, guNavrata aura zikSAvrata tathA maraNasamaya meM sallekhanA; yaha sampUrNa gRhastha dharma hai| paM. AzAdhara ne upalabdha samasta zrAvakAcAroM kA parizIlana karake prakRta sAgAradharmAmRta kI racanA meM apanI svatantra buddhi kA bhI kucha upayoga kiyA hai| udAharaNArtha unhoMne zrAvaka ke pAkSika, naiSThika aura sAdhaka ye jo tIna bheda nirdiSTa kiye haiM (1-20) ve isa prakAra se sambhavataH dUsare grantha meM nahIM mileNge| 1. dekhie anekAnta varSa 2, kiraNa 3-4 meM prakAzita 'sAgAradharmAmRta para itara zrAvakAcAroM kA prabhAva' zIrSaka lekh| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 . zrAvakaprajJaptiH zrA. pra. meM sAmAnya se jisa bAraha prakAra ke zrAvakadharma kI prarUpaNA kI gayI hai vaha yahA~ naiSThika (dvitIya) zrAvaka ke dharma ke antargata hai| yahA~ naiSThika-niSThApUrvaka zrAvakadharma ke paripAlaka-zrAvaka ke darzanika Adi gyAraha sthAna-jinheM zrAvakapratimA kahA jAtA hai-nirdiSTa kiye gaye haiN| (3. 2-3) / inameM prathama darzanika zrAvaka kA varNana yahA~ tIsare adhyAya meM vistAra se kiyA gayA hai| dUsare vratI zrAvaka ke prasaMga meM pUrvokta pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata rUpa bAraha prakAra ke zrAvakadharma kI carcA cauthe aura pA~caveM ina do adhyAyoM meM kI gayI hai| chaThe adhyAya meM dvitIya (naiSThika) zrAvaka kI dinacaryA kA nirdeza karate hue anta meM use nirvedAdibhAvanA ke lie prerita kiyA gayA hai| tIsare se lekara gyArahaveM zrAvaka taka kI prarUpaNA yahA~ sAtaveM adhyAya meM kI gayI hai| antima AThaveM adhyAya meM samAdhimaraNa (sallekhanA) ko siddha karanevAle tIsare sAdhaka zrAvaka kA vistAra se vivecana kiyA gayA hai| aba hama yahA~ zrA. pra. se isakI kahA~ taka samAnatA hai, isakA saMkSepa meM vicAra karanA caaheNge| yahA~ yaha smaraNIya hai ki paM. AzAdhara ne jisa yogazAstra kA paryApta upayoga kiyA hai usakA AdhAra prastuta zrA. pra. bhI rahI hai| sarvaprathama yahA~ hama usa vizeSatA para vicAra kareMge jo zrA. pa. meM to nahIM dekhI jAtI, para yahA~ anivArya rUpa se vaha dekhI jAtI hai| vaha yaha hai zrA. pra. meM kahIM kisI bhI prasaMga meM una madya, mAMsa, madhu aura rAtribhojana Adi kI carcA nahIM kI gayI jinheM jaina sampradAya meM nikRSTa mAnA gayA hai| hA~, usakI TIkA (285) meM vRddha sampradAya ke anusAra upabhoga-paribhogaparimANa ke prasaMga meM utsarga va apavAda ke rUpa meM bhojana ke vidhAna ko dikhalAte hue azanAdirUpa cAra prakAra ke AhAra meM ukta madya, mAMsa va madhu Adi kA parihAra avazya karAyA gayA hai| yogazAstra meM bhI unakA heyarUpa meM vistRta varNana dekhA jAtA hai (3. 6-70) / isI prakAra isa sAgAradharmAmRta meM bhI yathAprasaMga unakI nikRSTatA ko batalAkara unake parihAra kI preraNA kI gayI hai| yahA~ dUsare adhyAya meM prathama pAkSika-dezasaMyama ko prArambha karanevAle-zrAvaka ke ATha mUlaguNoM meM hI ukta madyAdi kI sadoSatA kA vicAra karate hue unakA parityAga karAyA gayA hai (2, 2-19) / zrAvakaprajJapti se prAcIna ratnakaraNDaka (66) meM bhI unake parityAga ko ATha mUlaguNoM ke antargata nirdiSTa kiyA gayA hai tathA Age calakara bhogopabhogaparimANavrata meM punaH unake parityAga kI preraNA kI gayI hai| sA. dha. meM bhI isI prakAra se unaka bhogopabhogaparimANavrata ke prasaMgameM (5-15) punaH parityAga karAyA gayA hai| isake pUrva prathama dArzanika zrAvaka ke lie bhI vahA~ uparyukta madyAdi tathA unase sambaddha anya madyapAyI Adi ke saMsarga Adi ko bhI heya batalAyA gayA hai (3, 6-13) / prakRta zrA. prajJapti ke sAtha sA. dha. kI jo samAnatA dikhatI hai vaha isa prakAra hai 1. zrA. pra. aura yogazAstra meM bAraha vratoM ke svarUpa va unake aticAroM kA jisa prakAra se nirUpaNa kiyA gayA hai usI prakAra sA.dha. (adhyAya 4-5) meM bhI dvitIya naiSThika zrAvaka ke anuSThAna ke rUpa meM unakA nirUpaNa kucha vistAra se kiyA gayA hai| 2. sA. dha. kI svo. TIkA meM jo vratAticAroM ko vizeSa vikasita kiyA gayA hai vaha prastuta zrA. pra. athavA aise hI kisI anya grantha ke AdhAra se kiyA gayA hai| kahIM-kahIM to vaha chAyAnuvAda-jaisA dikhatA hai| udAharaNasvarUpa ahiMsANuvrata ke aticAroM ke prasaMga meM isa sandarbha kA milAna kiyA jA sakatA hai tadatrAyaM pUrvAcAryoktavidhiH-baMdho duviho dupayANaM cauppayANaM ca aTThAe anntttthaae| aNaTThAe Na vaTTae bNdhiuN| aTThAe duviho sAvekkho nnirvekkhoy|nnirvekkho NiccalaM dhaNiyaM jNbNdhi| sAvekkho 1. zrAvaka ke mUlaguNoM kA nirdeza sambhavataH kisI zve. grantha meM nahIM kiyA gayA hai| hA~, ta. bhASya (7-16) meM jo digvatAdi sAta ko uttara vrata kahA gayA hai usase pA~ca aNuvratoM ko mUla vrata kahA jA sakatA hai| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA jaM dAmagaMThiNA, jaM ca sakkei palivaNagAdisu muMciuM chiMdiuM vaa|......(shraa. pra. 258 kI TIkA) ___atrAyaM vidhiH-bandho dvipadAnAM catuSpadAnAM vA syAt / so'pi sArthako'narthako vaa| tatrAnarthakastAvacchAvakasya kartuM na yujyte| sArthakaH punarasau dvedhA sApekSo nirapekSazca / tatra sApekSo yo dAmagranthyAdinA vidhIyate, yazca pradIpanAdiSu mocayituM chettuM vA shkyte| nirapekSo yannizcalamatyarthamamI badhyante.......(sA. dha. svo. TIkA 4-15) / yahA~ pUrvokta zrA. pra. gata sandarbha ke adhikAMza padoM kA saMskRta meM prAyaH rUpAntara kiyA gayA hai va abhiprAya donoM kA sarvathA samAna hai| ___3. zrA. pra. (260-261) meM satyANuvrata ke svarUpa kA nirdeza karate hue kanyA-alIka, go-alIka-bhU-alIka, nyAsaharaNa aura kUTasAkSitva ko parityAjya nirdiSTa kiyA gayA hai| sA. dha. (4-36) meM bhI usake svarUpa ko prakaTa karate hue una pA~coM ko prAyaH unhIM zabdoM meM garbhita kara liyA gayA hai| usakI svo. TIkA meM pRthak-pRthak unakA svarUpa bhI usI rUpa meM nirdiSTa kiyA gayA hai| 4. zrA. pra. gA. 326 kI TIkA meM atithi kA svarUpa prakaTa karate hue kahA gayA hai ki jo bhojana ke lie bhojanakAla meM upasthita huA karatA hai use atithi kahA jAtA hai| apane nimitta se bhojana ko nirmita karanevAle gRhastha ke lie sAdhu hI atithi hotA hai| aisA nirdeza karate hue vahA~ Age 'tithi-parvotsavAH sarve' ityAdi zloka ko uddhRta kiyA gayA hai| sA. dha. (5-42) meM ukta atithi zabda ke nirukta artha ko prakaTa karate hue kahA gayA hai ki jo jJAnAdi kI siddhi ke kAraNabhUta zarIra kI sthiti ke nimitta bhojana ko prApta karane ke lie svayaM zrAvaka ke ghara jAtA hai (yastanusthityayAnnAya yatnena svayam atiti so'tithiH) vaha atithi kahalAtA hai| prakArAntara se yahA~ yaha bhI kahA gayA hai ki athavA jisake lie koI tithi nahIM hai use atithi jAnanA caahie| yaha kahate hue prakRta zloka kI svo. TIkA meM ukta 'tithi-parvotsavAH sarve' ityAdi zloka ko bhI uddhRta kiyA gayA hai| yaha prasaMga ukta zrA. pra. kI TIkA se prabhAvita rahA dikhatA hai| 5. zrA. pra. (329-30) meM bAraha vratoM ko prarUpaNA ke pazcAt gRhipratyAkhyAna ke kRta, kArita va anumata ina tIna karaNoM tathA mana, vacana va kAya ina tIna yogoM ke sAtha vartamAna, bhUta aura bhaviSyata ina tIna kAloM ke saMyoga se 147 bhaMgoM kA nirdeza kiyA gayA hai| sA. dha. (4-5) meM bhI sAmAnya se pA~ca aNuvratoM ke svarUpa kA nirdeza karate hue kahA gayA hai ki mana, vacana, kAya va kRta, kArita, anumata inake Azraya se sthUla vadha Adi se virata hone para krama se ahiMsA Adi pA~ca aNuvrata hote haiN| prakRta zloka kI svo. TIkA meM isakA spaSTIkaraNa karate hue mana, vacana aura kAya inameM se pratyeka ke Azrita kRta, kArita aura anumata inake saMyoga se 49 bhaMga dikhalAye gaye haiN| ve cU~ki vartamAna, bhUta aura bhaviSyat ina tIna kAloM se sambaddha rahate haiM, isalie unheM tIna kAloM se guNita karane para ahiMsANuvrata ke ve samasta bhaMga 147 (464 3) hote haiN| ___isa prakAra donoM granthoM ke isa vivecana meM paryApta samAnatA hai| vizeSa itanA hai ki zrA. pra. meM jahA~ ha vratoM kA nirUpaNa kara cukane ke pazcAt pratyAkhyAna ke rUpa meM pratyeka vrata ke ye bhaMga dikhalAye gaye haiM vahA~ sA. dha. meM prathama ahiMsANuvrata ke prasaMga meM ina hI bhaMgoM ko dikhalAkara usake samAna satyANuvrata Adi zeSa anya vratoM meM bhI inako yojita karane kA nirdeza kara diyA gayA hai| yathA-ete ca bhaGgA ahiMsANuvratavadvatAntareSvapi drssttvyaaH| isa prasaMga meM zrA. pra. kI TIkA meM anyatra kahIM se tIna gAthAoM ko uddhRta kara unake dvArA ukta 46 bhaMgoM ko tIna kAloM se kyoM guNA kiyA jAtA hai, isakA spaSTIkaraNa jina zabdoM meM kiyA gayA hai Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH lagabhaga vaise hI zabdoM meM usakA spaSTIkaraNa sA. dha. kI isa svo. TIkA meM bhI isa prakAra se kiyA gayA hai-trikAlaviSayatA cAtItasya nindayA sAmratikasya saMvaraNenAnAgatasya ca prtyaakhyaaneneti| 6. zrA. pra. gA. 343-44 meM zrAvaka kI dinacaryA ko dikhalAte hue kahA gayA hai ki prAtaHsamaya meM namaskAra mantra ke uccAraNa ke sAtha zayyA se uThakara 'maiM zrAvaka hU~' aisA smaraNa karate hue vratAdi meM yoga denA cAhie va vidhipUrvaka caityavandana karake pratyAkhyAna grahaNa karanA caahie| isa prakAra prAtaHkAlIna kRtya ko svayaM ghara para karake tatpazcAt caityoM kI pUjA Adi kare aura taba sAdhu ke samIpa meM usa pratyAkhyAna ko prakAzita kare jise pUrva meM svayaM grahaNa kiyA thaa| lagabhaga yahI abhiprAya sA. dhA. (6, 1-11) meM bhI kucha vistAra se prakaTa kiyA gayA hai| usakA prathama zloka yaha hai brAjhe muhUrta utthAya vRttpNcnmskRtiH| ko'haM ko mama dharmaH kiM vrataM ceti parAmRzet // vaise isa prasaMga meM zrAvakaprajJapti kI apekSA yogazAstra (3-122) kA anusaraNa sA. dha. meM adhika kiyA gayA pratIta hotA hai| 7. zrA. pra. (285) meM upabhoga-paribhoga-parimANavrata ke bhojana va karma kI apekSA do bhedoM kA nirdeza karake Age kI do gAthAoM (287-88) meM karma ke Azraya se aMgArAdi 15 niSiddha karmoM ke parityAga kI preraNA kI gayI hai| isa prasaMga meM sA. dha. (5, 21-23) meM kinhIM zve. AcAryoM ke abhimatAnusAra kharakarma-prANivighAtaka krUra karma-ke vrata kA ullekha karate hue vanajIvikA va agnijIvikA Adi una 15 maloM (aticAroM) ke chor3ane kI preraNA kI gayI hai va Age isI prasaMga meM yaha kahA gayA hai ki aisA kitane hI zve. AcArya kahate haiN| para vaha ThIka nahIM hai, kyoMki aise sAvadyakarma agaNita haiM, arthAt unakI koI sImA na hone se ukta 15 karmoM kA hI niSedha karanA ucita nahIM hai| phira Age vikalparUpa meM yaha bhI kaha diyA hai ki athavA atizaya jar3abuddhiyoM ko lakSya karake unakA pratipAdana karanA bhI ucita hai| isakA AdhAra sambhavataH zrA. pra. kA uparyukta prasaMga rahA hai| kAraNa yaha ki vahA~ upabhogaparibhogaparimANavrata ke prasaMga meM karma kI apekSA una pandraha karmoM kA ullekha karate hue unheM heya kahA gayA hai| vahA~ gA. 288 kI TIkA meM 'bhAvArthastu vRddhasampradAyAdeva avaseyaH, sa cAyam' isa prakAra kI sUcanA karate hue sambhavataH AvazyakacUrNi dvArA una karmoM ke svarUpa ko spaSTa kiyA gayA hai| pUrvokta sA. dha. kI TIkA meM bhI unakA svarUpa lagabhaga usI prakAra nirdiSTa kiyA gayA hai| anta meM zrA. pra. kI ukta TIkA meM yaha bhI kahA gayA hai ki isa prakAra ke sAvadha karmoM kA yaha pradarzana mAtra hai-ise unakI sImA nahIM samajhanA cAhie, kyoMki isa prakAra ke bahata-se sAvadha karma heya haiM, jinakI gaNanA nahIM kI jA sakatI hai| sA. dha. kI svo. TIkA meM jo vikalpa rUpa meM ukta abhiprAya prakaTa kiyA gayA hai vaha zrA. pra. ke TIkAgata usa abhiprAya se sarvathA milatA huA hai| 8. bAraha vratoM, dinacaryA aura vihArAdiviSayaka sAmAcArI ke nirUpaNa ke pazcAt zrA. pra. (378-85) meM eka zaMkA-samAdhAna ke sAtha antima anuSThAnasvarUpa saMlekhanA kI bhI prarUpaNA kI gayI hai| ___ yaha saMlekhanA yA sallekhanA kI prarUpaNA sA. dha. ke antima 8veM adhyAya meM bahuta vistAra se kI gayI hai| pUrvasUcita zrAvaka ke tIna bhedoM meM antima bhedabhUta sAdhaka zrAvaka ke lie usakA vahA~ vidhAna kiyA gayA hai| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 7. TIkA aura TIkAkAra haribhadra sUri prastuta zrAvakaprajJapti ke Upara haribhadra sUri ke dvArA eka saMkSipta TIkA likhI gayI hai jo prastuta saMskaraNa meM mUla grantha ke sAtha prakAzita kI jA rahI hai| jaisA ki TIkA kA 'dikpradA' yaha nAma hai, tadanusAra vaha dizA kA bodhamAtra karAtI hai| usameM prAyaH vyAkhyeya tattva kA vizeSa spaSTIkaraNa na karake gAthAgata padavAkyoM ko uddhRta karate hue zabdArthamAtra kiyA gayA hai| abhidhyeya kA abhiprAya usameM bahuta kama prakaTa kiyA gayA hai| udAharaNArtha, isa gAthA kI TIkA ko dekhie taM jAviha saMpattI na jujjae tassa niggunnttnno| bahutarabaMdhAo khalu suttavirohA jao bhaNiyaM // 34 // TIkA-taM granthim, yAvadiha vicAre, saMprAptirna yujyate na ghaTate, kutaH? tasya nirguNatvAt-tasya jIvasya samyagdarzanAdiguNarahitatvAt, nirguNasya ca bahutarabandhAt, khaluzabdo'vadhAraNe-bahutarabandhAdeva, ityaM caitadaGgIkartavyam, sUtravirodhAt anyathA sUtravirodha ityarthaH, kathamiti Aha-yato bhaNitaM ysmaaduktmiti| sarvasAdhAraNa ke lAbha ke lie TIkA meM kucha adhika spaSTIkaraNa kI AvazyakatA thii| para haribhadra sUri kI prAyaH yaha paddhati hI rahI hai, bhale hI cAhe vaha svopajJa TIkA ho athavA kisI anya granthakAra dvArA nirmita grantha kI TIkA ho| haribhadra sUri kI apekSA malayagiri sUri viracita TIkAoM meM kucha vizeSatA dekhI jAtI hai| unhoMne apanI TIkAoM meM vyAkhyeya tattva ko yathAsambhava adhika spaSTa karane kA prayatna kiyA hai| kintu haribhadra sUri ne jahA~ kucha adhika kahane kI AvazyakatA samajhI vahA~ apanI ora se kucha vizeSa na kahakara pUrva paramparA se prApta sandarbho ko jaisA kA taisA uddhRta kara diyA hai| aisA sambhavataH unhoMne apanI prAmANikatA ko surakSita rakhane kI dRSTi se kiyA hai, aisA pratIta hotA hai| udAharaNArtha, prastuta zrA. pra. kI hI gA. 13 meM nirdiSTa darzanAvaraNa ke nidrAdi bhedoM ke svarUpa ko apane zabdoM meM na vyakta karake kisI prAcIna grantha se do gAthAoM ko uddhRta karake unake dvArA prakaTa kiyA gayA hai| isI prakAra gA. 91 meM 'peyApeya' tathA gA. 63 meM rAjA va amAtya, vidyAsAdhaka zrAvaka va zrAvakasutA, cANakya aura saurASTra zrAvaka ye pA~ca udAharaNa zaMkA-kAMkSAdi aticAroM ke spaSTIkaraNa meM diye gaye haiN| haribhadra sUri ne apanI TIkA meM inakI kathAoM ko apane svayaM ke zabdoM meM na likhakara sambhavataH unheM kisI anya grantha se udhata kara diyA hai| yahI bAta gA. 115 meM nirdiSTa 'gAthApati-suta-coragrahaNa-mocana' viSayaka kathA ke sambandha meM bhI kahI jA sakatI hai| isa gAthA kI TIkA ke anta meM to unhoMne apanI prAmANikatA ko surakSita rakhate hue yaha spaSTa bhI kara diyA hai ki yaha apanI buddhi se kalpanA nahIM kI gayI hai, sUtrakRtAMga meM vaisA kahA gayA hai, ityaadi| isI prakAra Age bhI unhoMne 'tatra vRddhasampradAyaH' (283), 'tathA ca vRddhasampradAyaH' (285), 'bhAvArthastu vRddhasampradAyAdeva avaseyaH sa cAyam' (288), 'iha ca sAmAcArI, ettha sAmAyArI, ettha sAmAyArI, ettha vi sAmAyArI' (291), 'ettha puNa sAmAyArI' (292), 'bhAvattho puNa imo' (322), 'ettha bhAvaNA' (324), 'ettha sAmAyArI' (326), '...bhaNitamAgame, taccedaM (384) ityAdi prakAra kI sUcanA karate hue kitane hI sandarbho ko uddhRta kiyA hai jo sambhavataH AvazyakacUrNi Adi ke ho sakate haiN| haribhadra sUri ___ uparyukta TIkA ke kartA haribhadra sUri haiM, yaha nizcita hai| jaisI ki pIche 'granthakAra' zIrSaka meM paryApta vicAra-vimarza ke sAtha sambhAvanA vyakta kI gayI hai, haribhadra sUri mUla grantha ke bhI kartA ho sakate haiN| haribhadra sUri janmataH vaidika dharmAnuyAyI brAhmaNa vidvAna the| nivAsasthAna unakA citrakUTa rahA hai| sUra mUla grantha ke bhI katA ho sakate hai Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 zrAvakaprajJaptiH unhoMne vaidika sAhitya kA gambhIra adhyayana kiyA thA / saubhAgya se eka bAra unheM yAkinI mahattarA nAma kI viduSI sAdhvI ke darzana kA suyoga prApta huaa| usake sAtha jo unakI dhArmika carcA huI usase ve bahuta prabhAvita hue| isa prakAra se ve vaidika sampradAya ko chor3akara jainadharma meM dIkSita ho gye| unake dIkSAdAtA guru jinadatta sUri rahe haiM / haribhadra sUri viracita AvazyakasUtra kI TIkA kI samAptisUcaka antima puSpikA meM unheM zve. AcArya jinabhaTa ke nigadAnusArI aura vidyAdharakulatilaka AcArya jinadatta kA ziSya nirdiSTa kiyA gayA hai| isase aisA pratIta hotA hai ki haribhadra sUri ke vidyAguru jinabhaTa aura dIkSAguru jinadatta rahe haiN| saMskRta bhASA ke to ve pUrva meM hI adhikArI vidvAn rahe haiN| pazcAt jainadharma meM dIkSita ho jAne para unhoMne prAkRta kA bhI acchA abhyAsa kara liyA thaa| unakI jainAgamaviSayaka kuzalatA stutya rahI hai| itara darzanoM kA adhyayana unakA pUrva meM hI rahA hai| isa prakAra prakhara pratibhA se sampanna ve bahuzruta vidvAn hue / saMskRta aura prAkRta ke adhikArI vidvAn hone se unhoMne ina donoM hI bhASAoM meM mahattvapUrNa granthoM kI racanA kI hai| darzana, sAhitya, nyAya aura yoga jaise aneka viSayoM meM unakI pratibhA nirbAdha gati se saMcAra karatI rahI hai / yahI kAraNa hai jo unake dvArA viracita ina sabhI viSayoM ke mahattvapUrNa grantha upalabdha hote haiN| / mUla granthoM kI racanA ke sAtha unhoMne AvazyakasUtra, prajJApanA aura dazavaikAlika Adi aneka Agama granthoM para TIkA bhI kI hai| ina TIkAoM meM unhoMne saikar3oM prAcIna granthoM ke uddharaNa diye haiM, jinase unakI bahuzrutatA kA paricaya sahaja meM mila jAtA hai / yAkinI mahattarA ko unhoMne apanI dvitIya janmadAtrI dharmamAtA mAnA hai| usake isa mahopakAra kI smRtisvarUpa unhoMne prAyaH sabhI svanirmita granthoM aura TIkAoM ke antima puSpikA vAkyoM meM apane ko zvetAmbara matAnuyAyI yAkinI mahattarA kA sUnu nirdiSTa karake kRtajJatA kA bhAva vyakta kiyA hai| unakA samaya I. san 700 se 770 mAnA jAtA hai| kuvalayamAlA (zaka saM. 700, I. san 778) ke kartA udyotana sUri ke ve kucha samakAlIna rahe haiM / unake dvArA nirmita kucha mahattvapUrNa grantha aura TIkAe~ isa prakAra haiM 1. dharmasaMgrahaNI 2. paMcAzakaprakaraNa 3. paMcavastukaprakaraNa 4. dharmabinduprakaraNa 1. aSTakaprakaraNa 6. SoDazakaprakaraNa 1. nandIsUtra 2. pAkSika sUtra 3. prajJApanA sUtra mUla grantha 7. sambodhiprakaraNa 8. upadeza pada 9. SaDdarzanasamuccaya 10. zAstravArtAsamuccaya 11. anekAnta jayapatAkA 12. anekAntavAdapraveza TIkA grantha 4. Avazyaka sUtra 5. dazavaikAlika 6. paMcasUtra 13. lokatattvanirNaya 14. sambodhisaptatiprakaraNa 15. samarAiccakahA 16. yogaviMzikA 17. yogadRSTisamuccaya 18. yogabindu 7. anuyogadvAra 8. lalitavistarA 9. tattvArthavRtti 00 1. zrIharibhadrAcAryasya samayanirNayaH, pR. 1-23 ( jaina sAhityazodhaka samAja, pUnA) jaina sAhitya saMzo, bhAga 1, aMka 1, pR. 58 tathA 'jaina sAhitya kA bRhad itihAsa' bhAga 3, pR. 359 / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI gAthAMka viSaya 1 arahantoM kI vandanApUrvaka bAraha prakAra ke zrAvakadharma ke kahane kI prtijnyaa| 2 zrAvaka kA niruktipUrvaka lkssnn| 3-5 jinavANI ke zravaNa se prApta honevAle gunn| 6 pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvratarUpa bAraha prakAra ke zrAvakadharma kA nirdesh| 7 zrAvakadharma kI mUla vastu ke rUpa meM samyaktva kA ullekha tathA usake tIna bhedoM kA nirdesh| 8 samyaktva ke prasaMga meM prathamataH jIva evaM karma ke saMyoga ke kahane kI prtijnyaa| 9 jJAnAvaraNAdi karmoM se saMyukta anAdinidhana jIva kA nirdeza karate hue karma ke ATha bhedoM kI suucnaa| 10-11 karma kI mUla prakRtiyoM kA naamnirdesh| 12-26 yathAkrama se unakI uttara prakRtiyoM ke naam| 27-30 aSTa karmoM kI utkRSTa va jaghanya sthiti| 31-33 ukta sthiti se yukta karma kI sthiti meM kucha niyamita sthiti ke kSINa hone para jIva ke abhinnapUrva granthi ke hone kA nirdeza karate hue usake bhedana meM samyaktva kI prApti kI suucnaa| 34-42 samyaktvaprApti ke viSaya meM zaMkA aura usakA smaadhaan| 43 samyaktva ke kSAyopazamikAdi tIna bhedoM kA nirdeza karate hue usake kAraka Adi anya bhedoM kI suucnaa| 44 kSAyopazamika samyaktva kA svruup| 45-47 aupazamika samyaktva kA svarUpa aura usakI praapti| 48 kSAyika samyaktva kA svruup| 49 kAraka aura rocaka samyaktva kA svruup| 50 dIpaka samyaktva kA svruup| 51 mithyAtva paramANuoM ke usa prakAra ke kSayopazama Adi ke kAraNa samyaktva kI vicitrruuptaa| 52 upAdhi ke bheda se samyaktva ke anya dasa bhedoM kA nirdesh| inhIM meM unake antarbhAva kI suucnaa| 53-59 AtmapariNAmasvarUpa usa samyaktva ke anumApaka upazama, saMvega, nirveda, anukampA aura Astikya ina cihnoM ke nirdezapUrvaka unakA pRthak-pRthak lkssnn| 60 samyagdRSTi ke ukta prazamAdi pariNAmoM se saMyukta hone kA nirdesh| 61 nizcaya naya kI apekSA munivRtta aura samyaktva kI abhedarUpatA tathA vyavahAra naya kI apekSA samyaktva hetu ke bhI samyaktva kA nirdesh| 62 tattvArthazraddhAna ko samyaktva kA lakSaNa batalAte hue usake hone para niyamataH prazamAdikoM ke sadbhAva kI suucnaa| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH 63-64 tattvArthoM ke nAmollekhapUrvaka jIva ke bheda-prabheda / 65 saMsArI jIvoM kI prarUpaNAmeM bhavyAdi dvAroM kA nirdeza / 66-67 bhavya dvAra meM bhavya - abhavya jIvoM kA svarUpa / 38 68-69 AhAraka dvAra meM AhAraka - anAhAraka jIvoM kA nirdeza karate hue unake kAla kA ullekha / 70-71 paryApta dvAra meM aparyApta aura paryApta jIvoM kA ullekha / 72-73 zuklapAkSika dvAra meM zuklapAkSika va kRSNapAkSika jIvoM kA svarUpa va utpatti-sthAna / 74-75 sopakrama dvAra meM nirupakrama aura sopakrama jIvoM kA ullekha / 76-77 mukta jIvoM ke tIrthaMkarAdi bhedoM kA ullekha / 78 dharma, adharma, AkAza aura kAla ina cAra ajIvoM kA svarUpa / 79 Asrava kA svarUpa va usake do bheda / bandha kA svarUpa va usake cAra bheda 1 80 81 saMvara kA svarUpa va usake hetu / 82 nirjarA kA svarUpa / 83 mokSa kA svarUpa / 84-85 ina tattvArthoM ke zraddhAna- azraddhAna se honevAle guNoM va guNAbhAva kI sUcanA / 86 samyaktva ke zaMkAdi pA~ca aticAra / 87 zaMkA, kAMkSA aura vicikitsA kA svarUpa / 88 parapASaNDaprazaMsA aura parapASaNDasaMstava kA svarUpa / 89-91 zaMkA kI aticAratA ko prakaTa karate hue usase sambhava pAralaukika aura aihika doSoM kA digdarzana | 92-93 kAMkSA Adi zeSa cAra kI aticAratA ko prakaTa karate hue sodAharaNa unake doSoM kA digdarzana / 94-95 sAdharmika - anupabRMhaNa Adi anya aticAroM kI bhI sUcanA / 96 mumukSu ko ina aticAroM ke chor3a dene kI preraNA / 97 samyaktvarUpa zubha pariNAma ke hone para saMkleza ke abhAva meM aticAroM kI asambhAvanAviSayaka zaMkA / 98-99 ukta zaMkA kA samAdhAna / 100 - 105 isa prasaMga meM zaMkAkAra kI pratizaMkA kA samAdhAna karate hue pramAda ke chor3a dene kI preraNA / 106-107 pA~ca aNuvratoM kA nirdeza karate hue prathama aNuvrata kA svarUpa evaM saMkalpa tathA Arambha se honevAle vadha meM saMkalpa se usake chor3a dene kI preraNA / 108 aNuvratagrahaNa kI vidhi kA nirdeza karate hue usake pAlana kI preraNA / 109-110 zaMkAkAra dvArA dezavirati pariNAma ke hone va na hone para donoM pakSoM meM doSodbhAvana / 111-113 zaMkAkAra dvArA udbhAvita doSoM kA nirAkaraNa / 114- 118 prathama aNuvrata meM sthUlaprANAtipAta kA pratyAkhyAna karAnevAle sAdhu ke sUkSmaprANAtipAta meM anumati ke hone kI zaMkA ko uThAte hue usakA samAdhAna / 119-123 sAmAnya se trasaghAtavirati ke karAne para trasakAya se sthAvarakAya ko prApta hue jIvoM ke vadha se vrata ke bhaMga hone kI sambhAvanA ke kAraNa sAmAnya se karAyI gayI trasaghAtavirati ko sadoSa batalAnevAloM kA pUrvapakSa / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 123-132 uparyukta pUrvapakSa kA niraakrnn| 133-163 pApa ke kAraNa saMsAra meM paribhramaNa karanevAle dukhI jIvoM ke vadha kI nivRtti karAnA ucita nahIM hai, kintu sukhI jIvoM ke hI vadha kI nivRtti karAnA ucita hai, isa saMsAramocakoM ke mata kA aneka zaMkA-samAdhAnapUrvaka niraakrnn| 164-175 kucha vAdI Agantuka doSoM kI sambhAvanA se-jaise hiMsra siMhAdi ke vadha kI nivRtti se unake dvArA kisI yugapradhAna ke bhakSita hone para usake abhAva meM honevAlI tIrthahAni kI sambhAvanA se-prANivadha kI nivRtti ko pApajanaka mAnate haiM, una abhimata ko prakaTa karate hue usakA niraakrnn| 176-191 jIva ke nitya-anitya va zarIra se bhinna-abhinna pakSoM meM vadha kI nivRtti ko nirviSaya batalAnevAle kitane vAdiyoM ke abhimata kA aneka zaMkA-samAdhAnapUrvaka niraakrnn| 192-208 akAlamaraNa ke asambhava hone se prANivadha kI nivRtti ko vandhyAputra ke mAMsabhakSaNa kI nivRtti ke samAna nirarthaka ThaharAnevAloM ke abhiprAya ko dikhalAte usakA niraakrnn| 209-220 anya kitane hI vAdiyoM kA kahanA hai ki jisane jo karma kiyA hai use usakA phala sahakArI kAraNoM kI apekSA karake avazya bhoganA par3egA, isa prakAra usake vadha meM nimitta honevAle vadhaka kA koI doSa nahIM hai, aparAdha usI vadhya prANI kA hai jisane usake nimitta se marane kA vaisA karma kiyA hai, isIlie vadha-nivRtti kA kucha phala sambhava nahIM hai| ina vAdiyoM ke abhiprAya ko spaSTa karate hue usakA niraakrnn| 221-234 kucha vAdiyoM kA abhimata hai ki bAla va kumAra Adi ke vadha meM adhika karma kA upakra se pApa adhika aura vRddha Adi ke vadha meM karma kA alpa upakrama hone se pApa alpa hotA hai, unake isa abhimata ko spaSTa karate hue usakA nirAkaraNa / 235-255 anya kucha kA kahanA hai ki kRmi-pipIlikA Adi prANiyoM kA vadha sambhava hai. unake vadha kI nivRtti karAnA ucita hai, kintu nAraka Adi kA vadha asambhava hai, unake vadha kI nivRtti kA kucha phala sambhava nahIM hai, unake abhimata ko prakaTa karate hue usakA niraakrnn| 256 isa prakAra mithyAdarzana ke vazIbhUta hokara kitane hI vAdI jo ayuktisaMgata mata vyakta karate haiM use niHsAra samajha lene kI prernnaa| 257-259 vrata ko svIkAra karake va usake aticAroM ko jAnakara unake parihAra kI preraNA karate hue prathama ahiMsANuvrata ke aticAroM ke nirdezaparvaka trasarakSA ke upAyoM kA digdrshn| 260-264 dvitIya aNuvrata kA svarUpa aura usake aticAra / 265-269 tRtIya aNuvrata kA svarUpa aura usake aticaar| 270-274 caturtha aNuvrata kA svarUpa aura usake aticaar| 275-279 pA~caveM aNuvrata kA svarUpa aura usake aticaar| 280-283 prathama guNavrata kA svarUpa, usase honevAlA lAbha aura usake aticaar| 284 dvitIya guNavrata kA svruup| 285-286 dvitIya guNavrata ke do bhedoM kA ullekha karate usake aticAroM kA nirdesh| 287-288 karmAzrita upabhoga-paribhogaparimANa ke prasaMga meM aMgAra karma Adi 15 aticAroM kA nirdesh| 289-291 tRtIya guNavrata kA svarUpa aura usake aticaar| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 zrAvakaprajJaptiH 292 prathama sAmAyika zikSAvrata kA svruup| 293-294 sAmAyika meM adhiSThita zrAvaka kI sAdhutA ke viSaya meM zaMkA va usakA smaadhaan| 295-311 do prakAra kI zikSA, gAthA, upapAta, sthiti, gati, kaSAya, bandha, vedanA, pratipa atikrama ina dasa dvAroM ke Azraya se kramazaH sAdhu aura zrAvaka ke madhyagata bheda kA prdrshn| 312-317 sAmAyika ke pA~ca aticAroM kA svruup| 318-320. dvitIya dezAvakAzika zikSAvrata kA svarUpa va usake aticaar| . 321-322 tRtIya zikSAvrata kA svarUpa va usake AhArapauSadha Adi cAra bhedoM meM pratyeka ke deza va sarva / kI apekSA do bhedoM kA nirdeza karate hue unameM sAmAyika ke karane va na karane kI vishesstaa| 323-324 tRtIya zikSAvrata ke aticaar|| 325-327 antima (catutha) zikSAvrata kA svarUpa va usake aticAra / 328 ukta aNuvratAdi meM yAvatkathika kauna aura itvara kauna, isakA nirdesh| 329-331 zrAvakadharma meM 147 pratyAkhyAna bhedoM kA nirdesh| 332 ukta pratyAkhyAna bhedoM meM zrAvaka kI anumati ke viSaya meM zaMkA aura usakA smaadhaan| 333-335 isa prasaMga meM matAntara kA ullekha va usase sambaddha anya shNkaa-smaadhaan| 336-338 mana se karane, karAne va anumati ke viSaya meM zaMkA aura usakA smaadhaan| - 339-342 zrAvaka kaise sthAna meM nivAsa kare, usakI vizeSatA ko prakaTa karate hue usase honevAle lAbha ' kA digdrshn| 343-344 zrAvaka sote se uThate hue kyA kre| 345-350 caityapUjA meM honevAle kucha prANivadha se tathA usase pUjyoM kA kucha upakAra bhI na hone se usakA niSedha karanevAloM kI AzaMkA kA smaadhaan| 351 dharma gurusAkSika hotA hai, isIlie pUrva meM svayaM grahaNa kiye gaye pratyAkhyAna ke gurusAkSI meM punaH grahaNa karane kI prernnaa| 352-364 sAdhu ke samIpa meM dharma ko sunakara tatpazcAt zrAvaka kyA kre| 364-375 vihArakAlIna vidhi| 376 anya AbhigrahoM ke sAtha pratimAdikoM kI vidheytaa| 377 cAritramoha ke udayavaza dIkSA ke abhAva meM maraNakAla ke upasthita hone para vidhipUrvaka mAraNAntika saMlekhanA ke ArAdhana kA vidhaan| 378-381 saMlekhanA kA ArAdhaka zrAvaka jaba samasta Arambha Adi kriyAoM ko chor3a detA hai, taba vaha dIkSA ko hI kyoM nahIM svIkAra karatA, isa zaMkA kA smaadhaan| 382-384 kitane hI Agama se anabhijJa yaha kahate haiM ki saMlekhanA ko cU~ki bAraha prakAra kA gRhasthadharma nahIM kahA gayA, isase usameM yati ko adhikRta samajhanA cAhie, na ki gRhastha ko isa abhiprAya kA niraakrnn| 385 saMlekhanA ke aticAroM kA nirdeza karate hue saMsArapariNAma ke cintana kI prernnaa| 386-400 janmapariNAmAdirUpa saMsArapariNAma kA cintana kisa prakAra kare, ise spaSTa karate hue usase honevAle lAbha kA digdrshn| 401 granthakAra dvArA apanI nirabhimAnatA kA prakaTa krnaa| 00 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haribhadrasUriviracitavRttisamanvitA zrAvakaprajJaptiH (sAvayapannattI) smaraNaM yasya sattvAnAM tiivrpaapaughshaantye| utkRSTaguNarUpAya tasmai zrIzAntaye nmH||1|| svaparopakArAya zrAvakaprajJaptyAkhyaprakaraNasya vyAkhyA prastUyate / tatra cAdAvevAcAryaH ziSTa. samayapratipAlanAya vighnavinAyakopazAntaye prayojanAdipratipAdanArtha cedaM gAthAsUtramupanyastavAn-- arahaMte vaMdittA sAvagadhamma duvAlasavihaM pi / vocchAmi samAseNaM gurUvaesANusAreNaM // 1 // iha hi ziSTAnAmayaM sabhayo yaduta ziSTAH kvacidiSTe vastuni pravartamAnAH santa iSTadevatA. namaskArapUrvakaM pravartanta iti / ayamapyAcAryo na hi na ziSTa ityatastatsamayapratipAlanAtha, tathA zreyAMsi bahuvighnAni bhavantIti, uktaM ca zreyAMsi bahuvighnAni bhavanti mhtaampi| azreyasi pravRttAnAM kvApi yAnti vinAyakAH / / idaM ca prakaraNaM' samyarajJAnahetutvAccheyobhUtaM vartate ato mAbhUdvighna iti vighnavinAyakopazAntaye, tathA prekSApUrvakAriNaH prayojanAdiviraheNa na kvacitpravartanta ityataHprayojanAdipratipAdanArtha c| tatra arahante vaMdittA ityaneneSTadevatAnamaskAramAha, ayameva vighnavinAyakopazamahetuH / sAvagadhammamityAdinA tu prayojanAdi trayam, iti gaathaasmudaayaarthH|| granthako prArambha karate hue AcArya yahA~ sarvaprathama ziSTAcArake paripAlana, vighnoMke nirAkaraNa aura prayojana Adiko prakaTa karaneke lie yaha gAthAsUtra kahate haiM ___ maiM ( granthakAra ) arahantoMko vandanA karake guruke upadezAnusAra saMkSepameM bAraha prakArake zrAvaka dharmako khNgaa| vivecana-ziSTa janako yaha paddhati rahI hai ki ve jaba kisI abhISTa kAryameM pravRtta hote haiM taba ve prathamataH apane abhISTa devako namaskAra kiyA karate haiN| tadanusAra granthakArane bhI yahA~ sarvaprathama apane abhISTa deva arahantoMko namaskAra kiyA hai| yaha prAyaH prasiddha hai ki zreyaskara kAryameM bahutase vighna AyA karate haiN| ve vighna yahA~ kalyANakara isa zrAvaka prajJapti prakaraNake racanemeM 1. a prakINaM / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH [1___ avayavAthastu azokAdyaSTamahAprAtihAryAdirUpAM puujaamhntiityhntstiirthkraastaanhtH| vanditvA abhivndh| zrAvakA vakSyamANazabdArthAH, teSAM dhrmstm| kiMbhUtama? dvAdaza vidhAH prakArA asyeti dvAdazavidhastaM dvAdazavidhamapi saMpUrNa nANuvratAyekadezapratibaddhamiti / vakSye'bhidhAsye / tatazca yathoditazrAvakadharmAbhidhAnameva prayojanam / sa evAbhidhIyamAno'bhidheyam / sAdhya-sAdhanalakSaNazca sNbndhH| tatra sAdhyaH prakaraNArthaH, sAdhanamidameva vacanarUpApannamiti // Aha-yadyevaM nArtho'nena, pUrvAcAryaireva yathoditazrAvakadharmasya granthAntareSvabhihitatvAt / ucyatesatyamabhihitaH prapaJcena, iha tu saMkSeparucisattvAnugrahArtha samAseNa saMkSepeNaM vkssye| kiM svamanISi kayA ? netyAha-gurUpadezAnusAreNa-gRNAti zAstrArthamiti gurustasmAdupadezo gurUpadezastadanusAreNa tnnotyetyrthH||1|| zrAvakadharmasya prakAntatvAttasya zrAvakAnuSThAtRkatvAcchAvakazabdArthameva pratipAdayati saMpattadaMsaNAI paidiyahaM jaijaNA suNeI ya / sAmAyAriM paramaM jo khalu taM sAvagaM binti' // 2 // saMprAptaM darzanAdi yenAsau sNpraaptdrshnaadiH| darzanagrahaNAtsamyagdRSTirAdizabdAdaNuvratAdiparigrahaH / anena mithyAdRSTevyu daasH| sa itthNbhuutH| pratidivasaM prtyhm| yatijanAtsAdhulokAt / zRNotIti zRNotye / kim ? sAmAcAroM paramAm / tatra samAcaraNaM samAcAraH ziSTAcaritaH kriyAkalApaH, tasya bhAvo guNavacanabrAhmaNAdibhyaH karmaNi vyaJ sAmAcAryam, punaH strIvivakSAyAM upasthita na hoM, isa uddezyase granthakartAne prathamataH arahantoMko namaskAra kiyA hai| jo azokavRkSa Adi ATha prAtihAryAdi svarUpa pUjAke yogya hote haiM ve arahanta kahalAte haiN| yaha 'arahanta' kA niruktArtha hai / isa prakAra maMgalake karanese pUrvokta ziSTa janako usa paddhatikA paripAlana ho jAtA hai| grantha racanAkA prayojana zrAvaka dharmako prarUpaNA hai, isakI sUcanA bhI prakRta maMgala gAthAmeM kara dI gayI hai| sAtha hI isa gAthAmeM jo 'gurUpaesANusAreNa' yaha nirdeza kiyA gayA hai usase granthakArane apanI prAmANikatAko prakaTa karate hue yaha bhI sUcanA kara dI hai ki maiM jo isameM zrAvakadharmakA vyAkhyAna kara rahA hU~ vaha guru paramparAse prApta hI usa zrAvakadharmakA vyAkhyAna kara rahA hU~, na ki apanI kalpanAse / isa zrAvakadharma ke prarUpaka anya grantha bhI yadyapi granthakArake samakSa .vidyamAna the, para unase saMkSepameM ruci rakhanevAle ziSyoMko lAbha nahIM ho sakatA thA, isase granthakArane saMkSepameM isa granthake racanekA upakrama kiyA hai // 1 // Age 'zrAvaka' zabdake arthakA pratipAdana karate haiM jo sabhyagdarzana Adiko prApta karake pratidina muni janase utkRSTa sAmAcArIko sunatA hai use zrAvaka kahate haiM! vivecana-gAthAmeM jo 'sapattadaMsaNAI' aisA kahA hai usase yaha abhiprAya prakaTa kara diyA hai ki prakRta zrAvaka dharmake anuSThAnakA adhikArI samyagdRSTi zrAvaka hI hotA hai, mithyAdRSTi usake anuSThAnakA adhikArI nahIM hai / 'darzana' ke sAtha jo 'Adi' zabdako grahaNa kiyA gayA hai usase aNuvrata AdikA grahaNa bhI abhISTa rahA hai| ziSTa janake dvArA Acarita jo kriyAkalApa sAdhu 1. a beMti / 2. ma t zRNotyeva / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4] zrAvakasvarUpam SidgaurAdimyazceti TAp yasyetyakAralopaH, yasya hala ityanena taddhita-yakAralopaH, paragamanaM sAmAcArI, tAM sAmAcArIm / paramAM pradhAnAm, saadhu-shraavksNbddhaamityrthH| yaH khalu ya eva zRNoti / taM zrAvakaM bravate taM zrAvakaM pratipAdayanti bhgvntstiithNkrgnndhraaH| tatazcArya piNDArthaH-abhyupetasamyaktvaH pratipannANuvrato'pi pratidivasaM yatibhyaH sakAzAtsAdhUnAmagAriNAM ca sAmAcAroM zRNotIti zrAvakaH iti // 2 // sAMprataM zravaNaguNAn pratipAdayati navanavasaMvego khalu naannaavrnnkhovsmbhaavo| tattAhigamo ya tahA jiNavayaNAyannaNassa guNA // 3 // navanavasaMvegaH pratyagraH pratyagnaH saMvegaH aantiHkrnntaa| mokSasukhAbhilASa ityanye / khaluzanvaH pUraNArthaH, saMvegasya zeSaguNanibandhanatvena prAdhAnyakhyApanArtho vA / tathA jJAnAvaraNakSayopazamabhAvaH jJAnAvaraNakSayopazamasattA saMvegAdeva / tattvAdhigamazca tattvAtattvaparicchedazca / tathA jinavacanAkarNanasya tIrthakarabhASitazravaNasyaite guNA iti / tIrthakarabhASitA cAsau sAmAcAroti // 3 // kiM ca deha-svajana-vittapratibaddhaH kazcidahRdayo na zRNotItyeSAmasAratAkhyApanAya jinavacanazravaNasya sAratAmupadarzayannAha na vi taM karei deho na ya sayaNo neya vittsNghaao| jiNavayaNasavaNajaNiyA jaM saMvegAiyA loe // 4 // aura zrAvakase sambaddha hotA hai usakA nAma sAmAcAro hai / abhiprAya yaha hai ki jisane samyagdarzanake sAtha aNuvrata Adiko svIkAra kara liyA hai tathA jo pratidina sAdhu janase muni va zrAvakake AcArako sunatA hai use zrAvaka samajhanA cAhie // 2 // . aba jinAgamake sunanese prApta honevAle guNoMkA nirdeza kiyA jAtA hai navIna-navIna saMvega, jJAnAvaraNakA kSayopazama aura tattvakA parijJAna ye jinavacanake sunaneke guNa haiN| vivecana-yahAM jina devake dvArA upadiSTa usa sAmAcArIke sunanese kyA lAbha hotA hai, ise spaSTa karate hue yaha kahA gayA hai ki uttarottara AvirbhUta honevAlI hRdayakI nirmalatAke sAtha navIna navIna saMvegakA prAdurbhAva hotA hai| antaHkaraNakI ArdratA-nirmala pariNatikA nAma saMvega hai / anya AcAryoM ke abhimatAnusAra mokSasukha kI jo abhilASA huA karatI hai use saMvega kahA jAtA hai| isa saMvegake sAtha ukta jinavANoke sunanese jJAnake AvAraka jJAnAvaraNa karmakA viziSTa kSayopazama bhI hotA hai, jisase zrotAko tattva-atattvakA viveka bhI prAdurbhUta hotA hai| yaha usa jinavANIke sunanekA mahAn lAbha hai // 3 // niHsAra zarIra AdikI apekSA jinavacana zravaNakI zreSThatA lokameM jinavANIke sunanese prAdurbhUta saMvega Adi jisa zAzvatika sukhako utsanna karate haiM use na to zarIra utpanna kara sakatA hai, na kuTumbI jana utpanna kara sakate haiM, aura na dhana-sampattikA samudAya bhI utpanna kara sakatA hai| 1. mati Dop (TAp ) yasya / 2. a 'pradhAnAm' naasti| 3. a vratepi / 4. hi| 5. ma guNanavanavatvena / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH .. [5 - nApi tatkaroti deho na ca svajano na ca vittasaMghAtaH jinavacanazravaNajanitA yatsaMvegAvayo loke kurvanti / tathAhi-azAzvataH pratikSaNabhaGgaro dehaH, zokAyAsakAraNam, kSaNikasaMgamazca svajanaH, aniSTitAyAsavyavasAyAspadaM ca vittasaMghAta itysaartaa| tIrthakarabhASitAkarNanodbhavAzva saMvegAdayo jAti-jarA-maraNa-roga-zokAyupadravatAtarahitApavargahetava iti saartaa| ataH zrotavyaM jinavacanamiti // 4 // athavA hoi daDhaM aNurAo jiNavayaNe paramanivvuikarammi / savaNAigoyaro taha sammadihissa jIvassa // 5 // yadvA kimanena ? nisargata eva bhavati jAyate / dRDhamatyarthamanurAgaH priitivishessH| kA? jinavacane tIrthakarabhASite / kiviziSTe ? paramanirvRtikare utkRssttsmaadhikrnnshiile| kiMgocaro vivecana-zarIra svabhAvataH apavitra, rogoMkA sthAna va vinazvara hai| kuTumbI janakA saMyoga bhI sadA rahanevAlA nahIM hai| jisa prakAra pakSI idhara-udharase Akara rAtrimeM kisI eka hI vRkSake UAra nivAsa karate haiM aura saverA ho jAnepara ve apane-apane kAryake vaza vibhinna dizAoM meM cale jAte haiM usI prakAra mAtA-pitA, strI va putra Adi apane-apane karmake anupAra kucha samayake lie eka kuTumbake rUpa meM ekatra avasthita rahate haiM tathA Ayuke pUrNa ho jAnepara ve yathAsamaya vibhinna paryAyoMko prApta hokara vibhakta ho jAte haiM ( iSTopadeza 8-9 ) / isake atirikta jabataka parasparameM eka dUsarekA svArtha sadhatA hai tabataka to unameM sneha banA rahatA hai, kintu svArthake vighaTita honepara unhoMmeM paraspara zatrutAkA bhAva bhI udita ho jAtA hai| isa prakArase ve saMda zrI kAraNa bana jAte haiN| dhana bhI vastutaH sukhakA kAraNa nahIM hai| prathama to usa dhanake upArjanameM atizaya parizrama karanA par3atA hai, isake atirikta usake upArjanameM nyAya-anyAyakA bhI viveka nahIM rhtaa| tatpazcAt saMcita ho jAne para usake saMrakSaNako cintA vyathita karatI hai| phira rakSAkA prayatna karanepara bhI yadi vaha cora Adike dvArA apahRta kara liyA jAtA hai to atizaya kaSTakA kAraNa bana jAtA hai| (kSatracUDAmaNi 2-67 ) isake atirikta jaba parasparameM usake vibhAjanakA samaya upasthita hotA hai taba vahI pitA-putra va bhAI-bhAImeM prabala vairabhAvakA bhI kAraNa bana jAtA hai| isa prakAra yathArthatAkA vicAra karanepara uparyukta zarIra, kauTumbika jana aura dhana Adi cUMki spaSTataH dukhake kAraNa haiM, ataeva ve asAra hI haiN| isake viparIta jinavANoke zravaNase jo saMvega Adi prAdurbhUta hote haiM janma, jarA, maraNa evaM roga-zokAdiko dUra kara cUMki zAzvatika va nirbAdha muktisukhaka kAraNa hote haiM, isalie ve hI vastutaH sArabhUta haiN| yahI kAraNa hai jo yahA~ una sArabhUta saMvegAdikI prAptike lie jina vacanake zravaNakI preraNA kI gayI hai / / 4 / / athavA samyagdRSTi jIvake utkRSTa sukhako kAraNabhUta jinavANIke sunane Adi viSayaka dRr3ha anurAga svayaM hotA hai| vivecana -pIche gA. 2 meM 'zrAvaka' zabdakI niruktipUrvaka yaha batalAyA thA ki jo yati janase dharmako sunA karatA hai usakA nAma zrAvaka hai| tatpazcAt Age gA. 3 meM usa jinavANIke sunanese utpanna honevAle guNoMkA nirdeza karate hue yaha kahA gayA thA ki jinavANIke sunanese cUMki saMvega Adi guNa prakaTa hote haiM, isIlie zrAvaka usake sunane meM pravRtta hotA hai| aba yahA~ 1. aMtAsadvayava / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinavacanazravaNamAhAtmya 'nurAgo bhavatItyatrAha-zravaNAdigocaraH zravaNa-zraddhAnAnuSThAnaviSaya ityarthaH / tathA tena prakAreNa / kasyetyatrAha-samyagdRSTerjIvasya, prkraanttvaacchaavksyetyrthH| ato'sau zravaNe pravartata eva / tatazca zRNotIti zrAvaka iti yuktam, iti gAthAbhiprAyaH // 5 // nirUpitaH zrAvakazabdArthaH / sAMprata dvAdazavidhaM zrAvakadharmamupanyasyannAha paMceva aNuvvayAiM guNavvayAiM ca huMti tinneva / sikkhAvayAI cauro sAvagadhammo duvAlasahA // 6 // paJceti sngkhyaa| evakAro'vadhAraNe-paJcaiva, na catvAri SaDvA / aNUni ca sAni vratAni cANunatAni, mahAvatApekSayA cANutvamiti, sthuulpraannaatipaataadivinivRttiruupaanniityrthH| guNavratAni ca bhavanti trINyeva, na nyUnAdhikAni vA / aNuvratAnAmevottaraguNabhUtAni vratAni digvata-bhogopabhogaparimANakaraNAnarthadaNDaviratilakSaNAni, etAni ca bhavanti trINyeva / zikSApadAni ca zikSAvatAni vA--tatra zikSA abhyAsaH, sa ca cAritranibandhanaviziSTa kriyAkalApaviSayastasya padAni sthAnAni, tadviSayANi vA vratAni zikSApratAni / etAni ca batvAri sAmAyika-dezAvakAzika-proSadhopavAsAtithisaMvibhAgAkhyAni / evaM zrAvakadharmo dvAdazamA dvAdazaprakAra iti gAthAsamAsArthaH / avayavAthaM tu mahatA prapaJcena granthakAra eva vakSyati // 6 // tathA bAhaprakArAntarase yaha dikhalAte haiM ki sabhyagdRSTi jIvakA anurAga usa jinavANIke sunane, zraddhAna karane aura tadanusAra AcaraNa karane meM svayameva huA karatA hai / isIse vaha usake sunane meM saMvegAdi guNoMkI apekSA na karake bhI svayaM pravRtta hotA hai| isalie jo jinavANIko sunatA hai vaha zrAvaka kahalAtA hai, yaha jo zrAvakakA lakSaNa kahA gayA thA use sArthaka hI samajhanA caahie| yahAM yaha smaraNIya hai ki zrAvaka samyagdRSTi hI hotA hai, binA samyagdarzanake yathArthataH koI zrAvaka nahIM ho sktaa| isakA kAraNa yaha hai ki mithyAdRSTi jIvake vaisA dharmAnurAga sambhava nahIM hai / / 5 / / isa prakAra zrAvakake lakSaNako dikhalAkara aba usake bAraha prakArake dharmakA nirdeza kiyA jAtA hai pAMca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata isa prakArase vaha zrAvaka dharma bAraha prakArakA hai| vivecana-sthUla hiMsA, asatya, corI, abrahma (maithuna) aura parigraha isake parityAgakA nAma aNuvrata hai| ye aNuvrata pAMca hI hote haiM, hInAdhika nahIM hote, yaha gAthAmeM 'paMca' zabdake sAtha upayukta 'eva' padake dvArA sUcita kara diyA gayA hai / 'aNuvrata'meM jo 'aNu' vizeSaNa hai vaha mahAvratoMkI apekSA ina vratoMkI aNutAko sUcita karatA hai| kAraNa yaha ki zrAvakake ye vrata munike mahAvratoMkI apekSA alpa mAtrAmeM hI huA karate haiN| vaha munike samAna ukta hiMsAdi pApoMkA pUrNa rUpase tyAga nahIM kara sakatA, kintu sthUla rUpa meM hI vaha unakA tyAga kara sakatA hai / ina aNuvratoMke uttara guNasvarUpa vratoMkA nAma gaNavrata hai| ve digvrata, bhogopabhogaparimANakaraNa aura anathadaNDa viratike bhedase tIna hI haiN| 'zikSA' kA artha abhyAsa aura 'pada' kA artha sthAna hotA hai| tadanusAra jo vrata cAritrase sambaddha viziSTa kriyAkalApaviSayaka zikSAke sthAna hote haiM yA usako viSaya karate unheM zikSApada yA zikSAvrata kahA jAtA hai / ve cAra haiM-sAmAyika, dezAvakAzika, 1. ahoti / 2. a ato'gre'grima zikSAvatAni'padaparyantaH pAThaH skhalito'sti / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH eyassa mUlavatthU sammattaM taM ca gaMThibheyammi / khayavasamAi tivihaM suhAyapariNAmarUvaM tu ||7|| etasyAnantaropanyastasyaM zrAvakadharmasya / mUlavastu samyaktvam - vasantyasminnaNuvratAdayo guNAstadbhAvabhAvitveneti vastu, mUlabhUtaM ca tadvastu ca mUlavastu / kiM tat ? samyaktvam / uktaM camUlaM dvAraM pratiSThAnamAdhAro bhAjanaM nidhiH / [ 7 dviSaTkasyAsya dharmasya samyaktvaM parikIrtitam // 1 // tacca samyaktvaM granthibhede vakSyamANalakSaNaka maMgranthibheve sati bhavati, nAnyatheti bhAvaH / tacca kSAyopazamikA dibhedAt trividham - kSAyopazamikamaupazamikaM kSAyikaM ca yadvA kArakAdi / zubhAtmapariNAmarUpaM tu - zubhaH saMklezarvAjita AtmapariNAmo jIvadharmo rUpaM yasya tacchubhAtmapariNAmarUpam / turavadhAraNe - zubhAtmapariNAmarUpameva / anena tadvadyatiriktaliGgAvidharmaardcchedamAha, vyatiriktadharmatve tata upakArAMyogAditi // 7 // jaM jIvakammajoe jujjai eyaM ao tayaM pubi / vocchaM tao kameNaM pacchA tivihaM pi sammattaM ||8|| proSadhopavAsa aura atithisaMvibhAga / isa prakArase zrAvaka dharmaM bAraha ( 5+3+4) prakArakA hai ||6|| aba usa zrAvaka dharmakA AdhAra samyagdarzana hai, ise dikhalAte haiM isa bAraha bhedarUpa zrAvaka dharmakI mUla vastu samyaktva hai / vaha granthike--karmarUpa gAMTha-- bhede jAnepara sambhava hai / zubha AtmapariNAmasvarUpa vaha samyaktva kSAyopazamAdike bhedase tIna prakArakA hai / vivecana - yahAM samyaktrako uparyukta zrAvaka dharmaMkI mUla vastu kahA gayA hai / 'vasanti asmin aNuvratAdayo guNA iti vastu' isa niruktike anusAra jisake honepara aNuvrata Adi rUpa guNa nivAsa karate haiM use vastu kahA jAtA hai| tadanusAra jaba usa samyaktva ke honepara usake Azrayase ho ve aNuvrata Adi guNa rahate haiM aura usake binA nahIM hote taba vaisI avasthA meM ukta samyaktva ko zrAvaka dharmakI mUla vastu kahanA saMgata hI hai / abhiprAya yaha hai ki AtmAke zubha pariNAmasvarUpa vaha samyaktva jaba prakaTa ho jAtA hai taba kahIM aNuvratAdirUpa vaha zrAvaka dharma ho sakatA hai, usake binA usakA honA sambhava nahIM hai / jIva-ajovAdirUpa tattvArthoM ke zraddhAnakA nAma samyagdarzana hai / vaha apUrvakaraNa pariNAmake dvArA karmarUpa gA~Thake bhede jAnepara hI prAdurbhUta hotA hai, usake binA usakA honA sambhava nahIM hai / vaha tIna prakArakA hai - kSAyopazamika, opazamika aura kSAyika | athavA prakArAntarase usake ye anya tIna bheda bhI nirdiSTa kiye gaye haiM- kAraka, rocaka aura vyaMjaka | Age ina samyaktva bhedoMkA kathana granthakAra svayaM karanevAle haiM (43-50 ) / prakRtameM jo usa samyaktva - ko nirmala AtmasvarUpa batalAyA gayA hai usase AtmapariNati se bhinna bAhya liMga (veSa ) AdikA niSedha kara diyA gayA hai / kAraNa yaha hai ki bAhya liMgAdisvarUpa mAna lenepara usake dvArA AtmAkA upakAra sambhava nahIM hai ||7|| vaha samyaktva cU~ki jIva aura karmakA sambandha honepara hI ghaTita hotA hai, ataH pahale yahA~ usa jIva aura karmake sambandhake kathanakI pratijJA 1. a dharmmaliMgavyavaM / 2. a jujjae eyaM au tayaM puvdhaM / 3. atau / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -11] samyaktvaprasaMge karmaprarUpaNA yatoM yasmAt kAraNAt / jIva-karmayoge jIvakarmasaMbandhe sati / yujyate etat ghaTate idaM samyaktvam, karmakSayopazamAdirUpatvAt / ato'smAtkAraNAt / takaM jIvakarmayogam / pUrvamAdau / vkssye'bhidhaasye| tatastadutarakAlam / krameNa paripATyA / pazcAstrividhamapi kSAyopazamikAdi samyaktvaM vakSya iti // 8 // tatrAha jIvo aNAinihaNo naannaavrnnaaikmmsNjutto| micchattAinimittaM kammaM puNa hoi avihaM // 9 // jIvatIti jIvaH / asau anAdinidhanaH anAvaparyavasita ityarthaH / sa ca jJAnAvaraNAdikarmaNA samekIbhAvenAnyonyavyAptyA yuktaH saMbaddho jnyaanaavrnnaadikrmsNyuktH| mithyA | mithyAtvAdinimittaM mithyAtvAdikAraNam, mithyAdarzanAvirati-pramAda-kaSAya-yogA bandhahetava iti vacanAt / karma punarjJAnAvaraNAdi bhavatyaSTavidhamaSTaprakAramiti // 9 // tathA cAha paDhama nANAvaraNaM bIyaM puNa hoi saNAvaraNaM / taiyaM ca veyaNIyaM tahA cautthaM ca mohaNiyaM // 10 // prathamamAdyam / jJAnAvaraNam Aviyate'nenAvRNotIti vAvaraNam, jJAnasyAvaraNaM jJAnAvaraNam, jJAnaM matijJAnAdi / dvitIyaM punarbhavati darzanAvaraNam-punaHzabdo vizeSaNArthaH, sAmAnyAvabodhAvArakatvAt / darzanaM cakSurdarzanAdi / tRtIyaM ca vedanIyaM--sAtAsAtarUpeNa vedyata iti vedanIyam, rUDhazabdAtpaGkajAdivat / tathA catuthaM karma kim, ata Aha mohanIyam-mohayatIti mohanIyam, mithyAtvAdirUpatvAditi // 10 // AUa nAma goyaM caramaM puNa aMtarAiyaM hoi / mUlapayaDIu eyA uttarapayaDI ao vucchaM // 11 // yataH vaha samyaktva jIva aura karmakA sambandha honepara ghaTita hotA hai, ataH yahAM pahale usa jIva aura karmake sambandhakA nirUpaNa kareMge aura tatpazcAta kramase usa tIna prakArake samyaktvakA varNana kiyA jAyegA / / 8 / / jIvakA jJAnAvaraNAdi karmoM ke sAtha saMyoga jIva anAdi va anidhana hokara jJAnAvaraNAdi karmoMse saMyukta hai| mithyAtva Adike nimittase bandhako prApta honevAlA vaha karma ATha prakArakA hai / / 9 / / karmako ATha mUla prakRtiyoMmeM prathama cAra prakRtiyoMkA nAmollekhaprathama jJAnAvaraNa, dUsarA darzanAvaraNa, tIsarA vedanIya aura cauthA mohanIya // 10 // zeSa cAra mUla prakRtiyoMkA nAmanirdeza karate hue uttara prakRtiyoMke kathanakI pratijJA Ayu, nAma, gotra aura antima antarAya, ye usa karmako zeSa cAra mUla prakRtiyAM haiN| aba Age uttara prakRtiyoMkA nirUpaNa kareMge // 11 // 1. adasaNassAvaraNaM / 2. a veyaNijjaM / 3. a Auya NAmaM / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 11 - AyuSkaM nAma gotram -- tatreti yAti vetyAyurananubhUtametyanubhUtaM ca yAtItyarthaH / sarvamapi karmaivaMbhUtam, tathApi prakrAntabhavaprabandhAvicchedAdAyuSkameva gRhyate, asti ca vicchedo mithyAtvAdiSu / tathA gatyAdizubhAzubhanamanAmnAmayatIti nAma / tathA gAM vAcaM trAyata iti gotram rUDhiSu hi kriyA karma vyutpatyarthA / nArthakriyArthA ityuccairbhAvAdinibandhanamaduSTamityarthaH / caramaM punaH paryantavati, tatpunarantarAyaM bhavati, dAnAdivighno'ntarAyastatkAraNamantarAyamiti / mUlaprakRtaya 8 zrAvakaprajJaptiH vivecana - prakRta samyagdarzana jIvakA pariNAma hai jo karmake kSaya-upazama Adike bhedase tIna prakArakA hai, yaha pahale (gA. 7) kahA jA cukA hai / isase siddha hai ki usa samyagdarzanakA sambandha jIva aura karmake saMyogake sAtha hai / isalie ukta samyagdarzanake parijJAnake lie granthakAra prathamataH karmako prarUpaNAko upayogI samajhakara pahale karmakA nirUpaNa kara raheM haiM, tatpazcAt ve yathAkramase ukta samyagdarzanake una bhedoMkA nirUpaNa kareMge, ise unhoMne gA. 8 meM spaSTa kara diyA hai / jo tInoM kAloMmeM dravya va bhAva prANoMse jItA hai vaha jIva kahalAtA hai / vaha anAdi va anidhana hokara jJAnAvaraNAdi karmoMse saMyukta hai| usake isa karmabandhake kAraNa midhyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga haiN| karma mUlameM ATha haiM-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya / vastu sAmAnya vizeSAtmaka haiM / unameM jo vizeSa ( bheda ) ko viSaya karatA hai use jJAna aura jo sAmAnya ( abheda ) ko viSaya karatA hai use darzana kahA jAtA hai| inameM jo karma jJAnakA AvaraNa karatA hai usakA nAma jJAnAvaraNa aura jo darzanakA AvaraNa karatA hai usakA nAma darzanAvaraNa karma hai| jisakA vedana sAta ( sukha ) ora asAta ( dukha ) rUpase kiyA jAtA hai vaha vedanIya karma kahalAtA hai / yadyapi isa niruka lakSaNa ke anusAra saba hI karma vedanIya Thaharate haiM, phira bhI isa ' vedanIya' saMjJAko karmavizeSameM rUr3ha mAna lenese kucha virodha pratota nahIM hotA / lokavyavahAra meM bhI aise prayoga dekhe jAte haiM / jaise - paMkaja | 'paMkAjjAtam iti paMkajam' isa nirukti ke anusAra 'paMkaja' kA artha kIcar3ase utpanna huA hotA hai| isa prakArase jahA~ paMkaja ( kamala) kIcar3a se utpanna hai vahIM anya bhI kitane hI vanaspati usa kIcar3ase utpanna hote aisI avasthAmeM ukta lakSaNa yadyapi ativyApta hotA hai to bhI 'paMkaja' ko kamalameM rUr3ha mAna lenese 'kucha doSa nahIM mAnA gayA hai / yahI abhiprAya prakRta 'vedanIya' karmake viSaya meM bhI grahaNa karanA cAhie / jo AtmAko mohita karatA hai--sat-asat yA heya upAdeya ke vivekase vimukha karatA hai-- use mohanI kahate haiM / 'eti yAti vA iti Ayu:' isa niruktike anusAra jo karma ananubhUta hokara AtA hai yA anubhUta hokara jAtA hai - nirjIrNa hotA hai-usakA nAma Ayu haiM / uparyukta 'vedanIya' ke samAna usa 'mohanIya' saMjJAko bhI karmavizeSa (pAMcaveM karma) meM rUr3ha samajhanA caahie| abhiprAya yaha hai ki jisake Azrayase jIvake bhavaprabandhakA viccheda nahIM ho pAtA -- janmase mRtyu paryanta vivakSita bhavameM hI rahanA par3atA hai-vaha Ayukarma kahalAtA hai / 'nAmayatIti nAma' isa niruktike anusAra jo karma zubha yA azubha gati Adi paryAyoMke anubhavanake prati namAtA hai use nAmakarma kahA jAtA hai / 'gAM vAcaM trAyate iti gotram' isa nirukti ke anusAra yadyapi gotrakA arthaM vacanakA rakSaNa karanevAlA hotA hai, to bhI rUr3himeM kriyAkA prayojana karmavyutpatti hai, arthakriyA nahIM; aisA mAnakara 'gotra' saMjJAko bhI karmavizeSa meM rUr3ha samajhanA cAhie / athavA 'gUyate zabdyate uccAvacaiH zabdeH AtmA yasmAt tat gotram' isa nirukti ke anusAra jisake Azrayase jIva UMca yA nIca zabdoM se kahA jAtA hai usakA nAma gotra hai / isa prakAra usakA 'gotra' yaha nAma sArthaka bhI kahA jA sakatA hai / athavA jo paryAyavizeSa UMca yA nIca kulameM utpattiko prakaTa karanevAlI hai usakA Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -13] samyaktvaprasaMge karmaprarUpaNA etAH sAmAnyaprakRtaye ityarthaH / uttaraprakRtIretadvizeSarUpA / ato vakSye ata UdhvarmabhidhAsya iti / kramaprayojanaM prathamaguNaghAtAdi, yathA karmaprakRti saMgrahaNyAmuktaM tathaiva draSTavyam, granyavistarabhayAdvastuto'prakrAntatvAcca na likhitamiti // 11 / / tathA paDhamaM paMcaviyappaM maisuyaohimaNakevalAvaraNaM / bIyaM ca navaviyappaM nidApaNa daMsaNacaukkaM // 12 / / iha sUtrakramaprAmANyAtprathamamAdyaM jJAnAvaraNam / paJcavikalpamiti paJcabhedam / tAneva bhedAnAha-mati-zratAvadhi-manaHkevalAvaraNama, mtijnyaanaadyaavrnnmityrthH| dvitIyaM ca darzanAvaraNaM navavikalpaM nidrApaJcakaM darzanacatuSkaM ceti // 12 // nidrApaJcakamAha-- niddA niddAniddA payalA taha hoi payalapayalA ya / thINaDDhI auM suruddA niddApaNagaM jiNAbhihiyaM // 13 // nAma gotra hai aura usa rUpase jisa karmakA vedana kiyA jAtA hai usakA nAma gotrakarma hai / dAnAdiviSayaka vighnakA nAma antarAya hai, isa antarAyake kAraNabhUta karmako bhI antarAya kahA jAtA hai| athavA 'antarA eti antarAyaH' isa nirukti ke anusAra jo jIva aura dAnAdike madhya meM antarA arthAt vyavadhAna rUpase upasthita hotA hai use antarAya karma jAnanA cAhie / yahA~ jJAnAvaraNAdikA jo krama rahA hai usakA prayojana prathama guNake ghAta AdikA rahA hai| isakI TokAmeM haribhadra sUrine yaha sUcanA kara dI hai ki karmaviSayaka vyAkhyAna karmaprakRti saMgrahaNI granthameM vistArase kiyA gayA hai, ataH vizeSa jijJAsuoMko use vahAM dekha lenA caahie| saMkSipta grantha honese yahAM usakI vistArase carcA nahIM kI gayI hai| dUsarI bAta yaha bhI hai ki prastuta grantha zrAvakAcArakI vizeSa rUpase prarUpaNA karanevAlA hai, isase yahAM karmakI vistRta prarUpaNA prakaraNasaMgata bhI nahIM hai||8-11|| AgekI gAthAmeM jJAnAvaraNake pAMca bhedoMko dikhalAte hue. dUsare darzanAvaraNake nau bhedoMkA nirdeza kiyA jAtA hai uparyukta ATha karmoM meM prathama jJAnAvaraNa pA~ca prakArakA hai-matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa, manaHparyayajJAnAvaraNa aura kevalajJAnAvaraNa / "dUsare darzanAvaraNake nau bhedoMmeM pAMca nidrA aura cAra darzana haiN| vivecana-pAMca indriyoM aura manake Azrayase jo jJAna utpanna hotA hai unakA nAma matijJAna aura jo usakA AvaraNa karatA hai usakA nAma matijJAnAvaraNa hai / matijJAnase jAne hue padArthaka viSayameM jo vizeSa jJAna hotA hai use zrutajJAna aura isakA jo AvaraNa karatA hai use zrutajJAnAvaraNa kahate haiM / indriya aura manako apekSA na karake dravya, kSetra, kAla aura bhAvakI maryAdA liye hue jo rUpI padArthaviSayaka jJAna hotA hai use avadhijJAna aura usake AvAraka karmako avadhijJAnAvaraNa kahA jAtA hai| indriya va manakI apekSA na karake jo dUsareke manogata bhAvakA bodha hotA hai use manaHparyayajJAna aura usake AvAraka karmako manaHparyayajJAnAvaraNa kahate haiN| tInoM kAla aura tInoM loka sambandhI samasta padArthoM kA jo atIndriya va spaSTa bodha hotA hai usakA nAma kevalajJAna aura usake AvAraka karmakA nAma kevalajJAnAvaraNa hai / / 12 / / aba pUrva gAthAmeM nirdiSTa pAMca nidrAoMke nAmoMkA nirdeza kiyA jAtA hai1. a sAmAnyavizeSaprakRtaya / 2. a Nava / 3. aniddA 3 pylaa| 4. a ya suroddhaa| .. Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 zrAvakaprajJaptiH [ 14 - nidrAdInAM svarUpam - subaha niddA duhapaDibohA ya niddaniddA ya / payalA hoi Thiyassa u payalApayalA ya caMkkamao // akilimANuveyaNe hoi thI giddhI u| mahaniddA dicitiyavAvArapasAhaNI pAyam // atthaMbhUtenidrAdikAraNaM karma anantaraM darzanavighAtitvAddarzanAvaraNaM grAhyamiti // 13 // darzanacatuSTayamAha - yahi kevaladaMsaNavaraNaM cauvvihaM hoi / sAyAsAya dubheyaM ca veyaNijjaM muNeyavvaM // 14 // nayanetarAvadhikevaladarzanAvaraNaM catuvidhaM bhavati / AvaraNa-zabdaH pratyekamabhisaMbadhyate / nayanaM locanaM cakSuriti paryAyAH, tatazca nayanadarzanAvaraNaM cakSurdarzanAvaraNaM veti cakSuHsAmAnyopayogAvaraNamityarthaH / itaragrahaNAdacakSudarzanAvaraNaM zeSendriyadarzanAvaraNamiti / evamavadhi-kevalayorapi yojanIyaM / sAtAsAtadvibhedaM ca vedanIyaM muNitavyaM - sAta vedanIyamasAtavedanIyaM ca / AhlAda nidrA, nidrAnidrA, pracalA, pracalApracalA aura atizaya bhayAnaka styAnaddhi ye jina bhagavAn ke dvArA pAMca nidrAeM kahI gayI haiM / vivecana - jisa nidrA meM prANI sukhapUrvaka jaga jAtA hai usakA nAma nidrA hai / jisa nidrAmeM prANI kaThinatA se jagatA hai use nidrAnidrA kahate haiM / jisa nidrAmeM prANI baiThA-baiThA so jAtA hai use pracalA kahA jAtA hai / jisa nidrAmeM prANI calate-calate so jAtA hai vaha pracalApracalA kahalAtI hai | atizaya saMkliSTa karmakA udaya honepara prANIko jo nidrA AtI hai usakA nAma styAnaddhi hai / isa nIMdakI avasthA meM prANI sote-sote uThakara dina meM cintita duSkara vyApArako bhI prAyaH siddha karatA hai / isa prakArakI ina pAMca nidrAoMke kAraNabhUta jo karma haiM unheM yathAkramase ukta nidrAdi pA~ca darzanAvaraNa jAnanA caahie| ye saba prApta darzana ke vinAzaka aura aprApta darzanake cUMki rodhaka haiM, isalie inheM darzanAvaraNake rUpameM grahaNa kiyA gayA hai || 13 // Age cAra darzanoM aura unakI AvAraka prakRtiyoMke nirdezake sAtha sAtA - asAtArUpa do vedanIya prakRtiyoMkA bhI nirdeza kiyA jAtA hai nayana ( cakSu ) darzanAvaraNa, itara ( acakSu ) darzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa aura kevaladarzanAvaraNa isa prakAra ye cAra darzanoM ke rodhaka cAra darzanAvaraNa haiM / sAtAvedanIya aura asAtAvedanIyake bheda se vedanIya karmako do prakAra jAnanA cAhie / vivecana - gAthA meM upayukta nayana zabda cakSu vAcaka hai / cakSu indriyajanya sAmAnya upayogakA jo AvaraNa kiyA karatA hai use cakSudarzanAvaraNa kahate haiN| cakSuse bhinna anya indriyoMse honevAle sAmAnya upayogake Avaraka karmako acakSudarzanAvaraNa kahA jAtA hai| isI prakAra avadhi aura kevalarUpa sAmAnya upayogake rodhaka karmako kramase avadhidarzanAvaraNa aura kevaladarzanAvaraNa jAnanA cAhie | dhavalA (pu. 6, pR. 32 Adi) meM A. vIrasenake dvArA darzana va usake ina bhedoMkA svarUpa isa prakAra nirdiSTa kiyA gayA hai-jJAnake utpAdaka prayatna se saMbaddha AtmasaMvedanakA nAma darzana hai, jise AtmaviSayaka upayoga kahA jA sakatA hai| cakSu indriyajanya jJAnake utpAdaka prayatnase 1. atretthaMbhUta / 2. a ahlAda / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -15] samyaktvaprasaMge karmaprarUpaNA rUpeNa yadvedyate tatsAtavedanIyam / paritAparUpeNa yadvadyate tadasAtavedanIyam / muNitavyaM jJAtavyamiti // 14 // duvihaM ca mohaNiyaM daMsaNamohaM carittamohaM ca / dasaNamohaM tivihaM sammeyaramIsaveyaNiyaM // 15 // ___ dve vidhe'sya tadvividhaM dviprakAram / caH smuccye| mohanIyaM prAnirUpitazabdArtham / dvavidhyamevAha-darzanamohanIyaM cAritramohanIyaM c| tatra darzanaM samyagdarzanam, tanmohayatIti darzanamohanIyam / cAritraM viratirUpam, tanmohayatIti cAritramohanIyam / tatra darzanamohanIyaM trividhaM triprakAraM samyaktvetara-mizravedanIyam / samyaktvarUpeNa vedyate yattatsamyaktvavedanIyam / itaragrahaNAnmithyAtvarUpeNa vedyate yattanmithyAtvavedanIyam / mizragrahaNAtsamyagmithyAtvarUpeNa vedyate yattatsamyaktvamithyAtvavedanIyam / evamayaM vedanIyazabdaH prtyekmbhisNbdhyte| idaM ca bandhaM pratyekavidhameva satkarmatayA trividhamiti / Aha-samyaktvavedanIyaM kathaM darzanamohanIyam ? na hi taddarzanaM mohayati, tasyaiva darzanatvAt / ucyate-mithyAtvaprakRtitvAdaticArasaMbhavAdaupazamikAdimohanAcca darzanamohanIyamiti // 15 // sambaddha AtmasaMvedanameM 'maiM rUpake dekhane meM samartha hU~' isa prakArako sambhAvanAkA jo kAraNa hai use cakSudarzana kahA jAtA hai| isI prakAra cakSuse bhinna anya cAra indriyoM aura manake Azrayase honevAle jJAnake utpAdaka prayatnase sambaddha AtmasaMvedanakA nAma acakSudarzana hai| avadhijJAnake utpAdaka prayatnase sambaddha AtmasaMvedanako avadhidarzana kahate haiN| tInoM kAloMse sambaddha ananta paryAyoMke sAtha jo AtmasvarUpakA saMvedana hotA hai vaha kevaladarzana kahalAtA hai (pu. 10, pR. 319) gAthAmeM jina vedanIyake do bhedoMkA nirdeza kiyA gayA hai unameM jisakA vedana sukhasvarUpase hotA hai yA jo sukhakA vedana karAtA hai use sAtAvedanIya kahate haiN| isI prakAra jisakA vedana dukhasvarUpase hotA hai yA jo dukhakA vedana karAtA hai use asAtAvedanIya jAnanA cAhie // 14 // Age mohanIya karmake mUla do bhedoMkA ullekha karate hue unameM darzana mohanIyake tona bhedoMkA nirdeza kiyA jAtA hai darzanamoha aura cAritramohake bhedase mohanIya do prakArakA hai| inameM darzanamoha tIna prakArakA hai-samyaktva, itara ( mithyAtva ) aura mizra ( samyaktva-mithyAtva ) vedanIya / vivecana - 'darzana' se yahA~ samyagdarzana abhipreta hai| tatvArthazraddhAnarUpa usa samyagdarzanako jo mohita kiyA karatA hai usakA nAma darzanamoha hai / vaha darzanamoha tIna prakArakA hai-samyaktvavedanIya, mithyAtvavedanIya aura mizravedanIya / jisakA vedana ( anubhavana ) samyaktva rUpase huA karatA hai use samyaktvavedanIya kahate haiN| isake viparIta jisakA vedana mithyAtva-atattvazraddhAna-ke rUpa meM huA karatA hai usakA nAma mithyAtvavedanIya hai| jisakA vedana mizra rUpase- samyaktva va mithyAtva ubhaya rUpase huA karatA hai use mizra ( samyaktva-mithyAtva) vedanIya kahA jAtA hai / yaha darzanamohanIya bandhako apekSA to eka hI prakArakA hai, para satkarmako apekSA vaha parvokta rUpameM tIna prakArakA hai| yahAM yaha zaMkA upasthita hotI hai ki samyaktvavedanIya svayaM samyaktvarUpa honese jaba darzanako mohita nahIM karatI hai taba use darzanamohanIya kaise kahA jA sakatA hai ? isake uttarameM kahA jAtA hai ki mithyAtva prakRti honese cUMki usake Azrayase 1. a ato'gre'grima 'cAritramohanIyaM' padaparyantaH pAThaH skhalito'sti / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 . zrAvakaprajJaptiH [17duvihaM carittamohaM kasAya taha nokasAyaveyaNiyaM / solasa-navameyaM puNa jahAsaMkhaM muNeyavvaM // 16 // dvividhaM dviprakAram / cAritramohanIyaM prAGnirUpitazabdArtham / kaSAyavedanIyaM tathA nokaSAya. vedanIyaM ceti / vedanIyazabdaH pratyekamabhisaMbadhyate / tatra krodhAdikaSAyarUpeNa yadvadyate tatkaSAyavedanIyam / tathA strIvedAdinokaSAyarUpeNa yadvedyate tannokaSAyavedanIyam / asyaiva bhedAnAha-SoDazanavabhedaM punaryathAsaGkhayena muNitavyaM SoDazabhedaM kaSAyavedanIyaM navabhedaM nokaSAyavedanIyam / bhedAnanantaraM vakSyatyeveti // 16 // tatra kaSAyabhedAnAha aNa appaccakkhANA paccakkhANAvaraNA ya sNjlnnaa| kohamaNamAyalohA patteyaM cauviyappatti // 17 // aNa iti sUcanAtsUtram iti kRtvA anantAnubandhino gRhyante, iha pAraMparyeNAnantaM bhavamanubarbu zIlaM yeSAmiti anantAnubandhinaH udayasthAH samyaktvavighAtina iti kRtvaa| avidyamAnapratyAkhyAnA apratyAkhyAnA, dezapratyAkhyAnaM sarvapratyAkhyAnaM ca naiSAmudaye labhyate ityrthH| pratyA. khyAnamAvRNvanti maryAdayA ISadveti pratyAkhyAnAvaraNAH, AGmaryAdAyAmoSadarthe vA-maryAdAyAM aticArakI-samyaktvake malina honeko sambhAvanA hai isase tathA aupazamika aura kSAyika samyagdarzanako mohita karane ke kAraNa bhI use darzanamohanIya kahA gayA hai // 15 / / Age cAritramohake do bhedoMkA nirdeza karate hue una do bhedoMke avAntara bhedoMkI saMkhyAkA nirdeza kiyA jAtA hai cAritramoha do prakArakA hai-kaSAyavedanIya aura nokssaayvedniiy| inake yathAkramase solaha aura no bheda jAnanA cAhie // 16 // aba pUrvanirdiSTa kaSAyavedanIyake una solaha bhedoMkA nirdeza kiyA jAtA hai anantAnubandhI, apratyAkhyAna, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana ina cAroMmeM pratyeka krodha, mAna, mAyA aura lobhake rUpameM cAra-cAra prakArake haiN| vivecana-jo viratirUpa cAritrako mohita kiyA karatA hai usakA nAma cAritramoha hai| vaha kaSAyavedanIya aura nokaSAyavedanIyake bhedase do prakArakA hai| inameM jisakA vedana krodhAdi kaSAyake rUpase haA karatA hai use kaSAyavedanIya aura jisakA vedana strIvedAdi nokaSAyake rUpase huA karatA hai use nokaSAyavedanIya kahA jAtA hai| kaSAyake mUlameM cAra bheda haiM-krodha, mAna, mAyA aura lobha / inameM se pratyeka anantAnubandhI, apratyAkhyAna, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalanake bhedase cAra-cAra prakArakA hai / gAthAmeM jo 'aNa' zabda prayukta huA hai vaha anantAnubandho arthakA sUcaka hai / jinake Azrayase jIvake anantaM bhavoMkI paramparA calA karatI hai unheM anantAnubandhI krodhAdi kaSAya kahA jAtA hai| jinake udita honepara jIvako deza pratyAkhyAna aura sarvapratyAkhyAnakA lAbha nahIM ho sakatA hai ve apratyAkhyAna krodhAdi kahalAte haiN| pratyAkhyAnAvaraNake antargata 'AvaraNa' meM jo AG upasarga hai usakA maryAdA bhI artha hotA hai aura ISat artha bhI hotA hai| jo pratyAkhyAnakA AvaraNa karate haiM-use prakaTa nahIM hone dete haiM unakA nAma pratyAkhyAnAvaraNa krodhAdi hai| ye maryAdAmeM mahAvratasvarUpa sarvaviratiko hI AcchAdita karate haiM, na ki dezaviratiko / ISat arthameM bhI ve sarvaviratiko hI alpa mAtrAmeM AcchAdita kiyA karate haiM, dezaviratiko 1. a bhedaa'nNtrN| 2. alobhaa| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -18] samyaktvaprasaMge karmaprarUpaNA sarvaviratimAvRNvanti na dezaviratim, ISadarthe'pi ISavRNvanti sarvaviratimeva na dezaviratim / dezaviratizca bhUyasI, stoMkAdapi viratasya dezaviratibhAvAt / caH smuccye| ISatparISahAdisannipAtajvalanAtsaMjvalanAH, sam-zabda ISadarthe iti / evaM krodha-mAna-mAyA-lobhAH pratItasvarUpAH / pratyekaM caturvikalpA iti krodho'nantAnubandhyAdibhedAccatuvikalpaH, evaM bhAnAdayo'pIti / svarUpaM caiteSAmitthamAhuH jala-reNu-puDhavi-pavvayarAIsariso caumviho koho / tiNasalayAkaTThaTThiya-selatthaMbhovamo mANo // 1 // maayaa-vlehi-gomuttimiddhsiNgghnnNvsmuulsmaa| loho halidda-khaMjaNa-kaddama-kimirAgasArittho / / 2 / / pakkha-caummAsa-vaccharajAvajIvANugAmiNo kmso| devanaratiriyanArayagatisAhaNaheyavo bhaNiyA // 3 / / iti adhunA nokaSAyabhedAnAha itthIpurisanapuMsagaveyatigaM ceva hoi nAyavvaM / hAsa rai arai bhayaM soga dugaMchA ya chakkaM ti // 18 // nhiiN| kAraNa isakA yaha hai ki dezavirati bahuta-sI hai, jo alpahiMsAdise bhI virata hotA hai usake dezaviratikA sadbhAva rahatA hai / 'saMjvalana meM 'sam' kA ISat artha hai / tadanusAra jo paroSaha Adike honepara cAritravAnko bhI kiMcit jalAte haiM-~santapta kiyA karate haiM-ve saMjvalana krodhAdi kahalAte haiN| athavA 'sama' kA artha ekobhAva bhI hotA hai, tadanusAra jo cAritrake sAtha ekIbhUta hokara jalate haiM-prakAzita rahate haiM-athavA jinake udita rahanepara bhI cAritra prakAzamAna rahatA hai-use ve naSTa nahIM karate haiM-unako saMjvalana krodhAdi samajhanA caahie| yahAM yaha zaMkA ho sakatI hai ki jaba ye saMjvalana krodhAdi cAritrako naSTa nahIM karate haiM taba unheM cAritramohake antargata kyoM kiyA gayA? isakA uttara yaha hai ki ye pramAdako prApta (pramatta) saMyatake cAritrameM doSa utpanna karate haiM va yathAkhyAta cAritrako prakaTa nahIM hone dete haiM, isIlie unheM cAritramohake antargata kiyA gayA hai| ina saMjvalana krodhAdikA svarUpa isa prakAra kahA gayA hai-saMjvalana krodhakA svabhAva jalakI rekhAke sadRza, pratyAkhyAna krodhakA svabhAva dhulikI rekhAjaisA, apratyAkhyAna krodhakA svabhAva pRthivIkI rekhAke samAna aura anantAnubandho krodhakA svabhAva parvata ( zilA) kI rekhA-jaisA hai| uparyukta cAra prakArake mAnakA svabhAva kramase tRNazalAkA (tinakA), kASTha, haDDI aura pattharake stambhake samAna uttarottara adhika kaThoratAko liye hue hai| uparyukta cAra prakArako mAyAkA svabhAva kramase khurapA, gomUtra, meDheke sIMga aura saghana bAMsakI kuTilatAke samAna uttarottara adhika kuTilatAko prApta hai / isI prakAra ukta cAra prakArake lobhakA svabhAva kramase halado, khaMjana pakSI, kIcar3a aura kRmirAgakI gaharAIke samAna uttarottara tIvratAko liye hae hai| eka pakSa, cAra mAsa, eka varSa aura jIvana paryanta prANIkA pIchA karanevAla ye saMjvalanAdi kaSAyeM kramase deva, manuSya, tiyaMca aura narakagatiko kAraNa kahI gayo haiM // 17 // Age pUrvanirdiSTa nokaSAya vedanIyake nau bhedoMkA nirdeza kiyA jAtA hai stro, puruSa aura napuMsaka ye tIna tathA hAsya, rati, arati, bhaya, zoka aura jugupsA ye chaha isa prakAra ye nokaSAya vedanoyake no bheda jAnanA caahie| 1. bha muttameNhasiMga ghaNavaMsi0 / 2. a bheyaM soya du0 / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH [19 - strIpuruSanapuMsakavedatrikaM caiva bhavati jJAtavyam, nokaSAyavedyatayeti bhaavH| tatra vedyata iti vedaH-striyaH strIvedodayAtpuruSAbhiLASaH, puruSasya puruSavedodayAtsyabhilASaH, napuMsakasya tu npuNskvedodyaadubhyaabhilaassH| hAsyaM ratiH aratirbhayaM zoko jugupsA caiva SaTkamiti-tatra sanimittamanimittaM vA hAsyaM pratItameva / bAhyAbhyantareSu vastuSu prItiH ratiH / etessvevaapriitirrtiH| bhayaM traasH| paridevanAdiliGgaM shokH| cetanAcetaneSu vastuSu vyalokakaraNaM jugupsaa| yadudayAdete hAsyAdayo bhavanti te nokaSAyAkhyAH mohanIyakarmabhedA iti bhaavH| nokaSAyatA caiteSAmAdyakaSAyatrayavikalpAnuvatitvena / tathAhi-na kSINeSu dvAdazasvamISAM bhAva iti // 18 // AuM ca ettha kamma caunvihaM navaraM hoi nAyavyaM / nArayatiriyanarAmaragaIbheyavibhAgao bhaNi // 19 // AyuSkaM ca prAnirUpitazabdArtham, atra prakrame / kriyata iti karma / caturvidhaM catuHprakAram / bhavati jJAtavyaM / navaramiti nipAtaH svagatAnekabhedapradarzanArthaH / cAtuvidhyamevAha-nAraka-tiryaGna vivecana--'nokaSAya' meM 'no' kA artha ISat hai| tadanusAra jinakA vedana ISat kaSAyake rUpase huA karatA hai unheM nokaSAya vedanIya kahA jAtA hai / athavA 'no' ko sAhacaryakA bodhaka mAnakara yaha bhI kahA jA sakatA hai ki jo prathama bAraha kaSAyoMke sAtha rahA karatI haiM va una anantAnubandhI krodhAdirUpa bAraha kaSAyoMke kSINa ho jAnepara jinakA sadabhAva nahIM pAyA jAtA hai ve nokaSAya kahalAtI haiM / una strIvedAdi nokaSAyake rUpa meM jisakA vedana kiyA jAtA hai use nokaSAyavedanIya samajhanA caahie| usake nau bheda haiM-strIveda, puruSaveda, napuMsakaveda, hAsya, rati, arati, bhaya, zoka aura jugupsaa| jisake udaya se stroke puruSakI abhilASA huA karatI hai use strIveda kahate haiN| jisake udayase puruSake strIkI abhilASA huA karatI hai use puruSaveda kahA jAtA hai / jisake udayase strI va puruSa ubhayakI abhilASA huA karatI hai usakA nAma napuMsakaveda hai| jisake udayase prANIke kisI nimittako pAkara yA binA nimittake bhI haMsI AtI hai vaha hAsya kahalAtA hai| jisake udayase bAhya va abhyantara vastuoMmeM prIti huA karatI hai use rati aura jisake udayase unameM aproti ( dveSa ) huA karatI hai use arati kahA jAtA hai| jisake udayase kiso nimittake milanepara yA binA kisI nimittake hI prANI apane saMkalpake anusAra DarA karatA hai use bhaya nokaSAya kahA jAtA hai| jisake udayase prANI kisI iSTa janake viyoga AdimeM aneka prakArase vilApa karatA hai vaha zoka nokaSAya kahalAtI hai| jisake udayase cetana va acetana vastuoMmeM ghRNA utpanna hotI hai use jugupsA nokaSAya kahA jAtA hai| isa prakAra pUrvokta solaha kaSAya aura no nokaSAya ye saba milakara pacIsa bheda cAritra mohanIya karmake ho jAte haiM // 18 // aba kramaprApta Ayukarmake bhedoMkA nirdeza kiyA jAtA hai____yahAM Ayukarma cAra prakArakA jAnanA caahie| vaha nAraka, tiryaMca, manuSya aura deva ina gatibhedoMke vibhAgase cAra prakArakA kahA gayA hai| vivecana-jisake udayase Urdhvagamana svabhAvavAle jIvakA nAraka paryAya meM avasthAna hotA hai use nArakAyu, jisake udayase usakA tithaMca paryAya avasthAna hotA hai use tiryagAyu, jisake udayase usakA manuSya paryAyameM avasthAna hotA hai use manuSyAyu aura jisake udayase usakA deva 1. bha gati / 2. a bhaNiyaM / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 20 ] samyaktvaprasaMge karma prarUpaNA 15 rAmagatibhedavibhAgato gatibhedavibhAgena / bhaNitamuktaM tIrthaMkarageNadharaiH / tadyathA - nArakA ka tiryagAthuSkaM manuSyAyuSkaM devAyukamiti // 19 // nAmaM ducattabheyaM gaijAi sarIraaMguvaMge ya / baMdhana - saMghAyaNa - saMghayaNa saMThANanAmaM ca // 20 // nAma prAgabhihitazabdArthaM dvicatvAriMzatprakAram / bhedAnAha gatinAma yadudayAnnarakAdigatirgamanam / jAtinAma yadudayAdekendriyAdijAtyutpattiH / Aha-sparzanAdIndriyAvaraNakSayopazamasadbhAvAdekendriyAditvaM nAma caudayiko bhAvaH tatkathametaditi / ucyate - tadupayogAdihetuH paryAya meM avasthAna hotA hai use devAyu kahA jAtA hai / isa prakAra ye Ayukarmake cAra bheda nirdiSTa kiye gaye haiM / gAthA meM jo 'navaraM' isa nipAtako grahaNa kiyA gayA hai vaha nArakAyu Adike anya avAntara bhedoMkA sUcaka hai ||19|| Age nAmakarmake 42 bhedoMmeM gatiko Adi lekara saMsthAna paryanta ATha bhedoMkA nirdeza kiyA jAtA hai nAmakarma bayAlIsa prakArakA hai - unameM 1. gatiM, 2. jAti, 3. zarIra, 4. aMgopAMga, 5. bandhana, 6. saMghAtana, 7. saMhanana aura 8. saMsthAna ye prathama ATha bheda haiM / vivecana -jisake udayase jIva narakAdi gatiko prApta hotA hai use gati nAmakarma kahate haiM / vaha narakagati, tiryaggati, manuSyagati aura devagatike bhedase cAra prakArakA hai| jisake udayase jIva narakagatiko prApta hotA hai usakA nAma narakagati nAmakarma hai / isI prakAra zeSa tIna gatinAmakarmoM kA bhI svarUpa samajhanA caahie| jisake udayase jIva ekendriya Adi jIvoMmeM utpanna hotA hai use jAtinAmakarma kahA jAtA hai / abhiprAya yaha hai ki jIvoMmeM jo ekendriyatva AdirUpa sadRza pariNAma huA karatA hai usakA nAma jAti hai / vaha jisa karmake udayase huA karatI hai use bhI kAraNa meM kAryakA upacAra karake jAtinAmakarma kahA jAtA hai / vaha ekendriya Adike bhedase pA~ca prakArakA hai / unameM jisake udayase jIva ekendriya jAtimeM utpanna hotA hai vaha ekendriya jAtinAmakarma aura jisake udayase vaha dvondriya jAtimeM utpanna hotA hai vaha dvIndriya jAtinAmakamaM kahalAtA hai / isI prakAra trIndriya, caturindriya aura paMcendriya jAti nAmakarmoMkA bhI svarUpa samajhanA caahie| yahAM zaMkA upasthita hotI hai ki sparzana Adi indriyAvaraNoMke kSayopazamake sadbhAvase ekendriya avasthA hotI hai, aisI avasthA meM use audayika kaise mAnA jA sakatA hai ? isake uttara meM kahA gayA hai ki kSayopazama unake upayoga AdikA kAraNa hai tathA aikendriya Adi saMjJAkA kAraNa nAmakarma hai / aisA hone se yahA~ doSako sambhAvanA nahIM hai / jisake udayase jIvake dArika Adi zarIrakA sadbhAva hotA hai use zarIra nAmakarma kahate haiM / vaha pAMca prakArakA hai - audArika, vaikriyika, AhAraka, taijasa ora kArmaNa / jisake udayase jIva audArika zarorake yogya pudgaloMko grahaNa kara unheM audArika zarIra ke rUpameM pariNamAtA hai use audArika zarIra nAmakarma kahate haiM / isI prakAra zeSa vaikiyika Adi cAra zarIra nAmakarmoM kA bhI svarUpa jAnanA caahie| jisake udayase zira Adi aMgoM ko aura zrotra Adi aMgopAMgoM kI racanA hotI hai vaha aMgopAMga nAmakarma kahalAtA hai / zira, vakSa, peTa, pITha, do hAtha aura Uru ( pAMva ) ye ATha haiM / aMguli AdikoM ko upAMga aura zeSa ( aMguliyoM ke parva Adi ) ko aMgopAMga mAnA jAtA hai / yaha 1. a bhaNitaM tIrthakara / 2. ma gati gamanaM / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 zrAvakaprajJaptiH 20kSayopazama ekendriyAdisaMjJAnibandhanaM ca nAmeti na dossH| zarIranAma ydudyaadaudaarikaadishriirbhaavH| aGgopAGganAma yadudayAdaGgapAGgonivRttiH ziraHprabhRtInyaGgAni zrotrAdInyaGgopAGgAni / uktaM ca sIsamurodarapiTThI do bAhU UrubhayAya attheNgaa| aMgulimAi uvaMgA aMgovaMgAI sesAI / / bandhananAma yatsarvAtmapradezairgRhItAnAM gRhyamANAnAM ca pudgalAnAM saMbandhajanakaM anyazarIrapudgalairvA jatukalpamiti / saMghAtananAma yadudayAdaudArikAdizarIrayogyapudgalagrahaNe zarIraracanA aMgopAMga nAmakarma audArika zarIrAMgopAMga, vaikriyika zarIrAMgopAMga aura AhAraka zarIrAMgopAMgake bhedase tona prakArakA hai| jisake udayase audArikazarIra rUpase pariNata pudgaloMkA aMga, upAMga aura aMgopAMgoMke rUpa meM vibhAjana hotA hai vaha audArikazarIrAMgopAMga kahalAtA hai| isI prakAra vaikriyika aura AhAraka zarIrAMgopAMga nAmakokA bhI svarUpa samajhanA caahie| taijasa aura kArmaNa ina do zarIroMke aMgopAMgoMkI sambhAvanA nahIM hai, kyoMki ve jIvapradezoMke samAna hote haiM / jisake udayase samasta AtmapradezoMke dvArA pUrva meM grahaNa kiye gaye tathA vartamAna meM grahaNa kiye jAnevAle pudgaloMkA paraspara athavA anya zarIragata pudgaloMke sAtha lAkhake samAna sambandha hotA hai usakA nAma bandhana nAmakarma hai| vaha audArikazarIrabandhana Adike bhedase pA~ca prakArakA hai| jisake udayase samasta AtmapradezoM ke dvArA pUrva meM grahaNa kiye gaye tathA vartamAnameM grahaNa kiye jAnevAle audArika zarIragata pudgaloMkA parasparameM tathA anya zarIragata pudgaloMke sAtha ekatA rUpa sambandha hotA hai use audArika zarIrabandhana nAmakarma kahate haiN| isI prakAra zeSa cAra bandhana nAmakarmoMkA bhI svarUpa jAnanA caahie| jisake udayase audArika Adi zarIroMke yogya pudgaloMkA grahaNa honepara una zarIroMkI racanA hotI hai use saMghAtana nAmakarma kahate haiM / vaha bhI audArika Adi zarIroMke bhedase pAMca prakArakA hai| jisake udayase audArika zarIrake yogya pudgaloMkA grahaNa honepara audArika zarIrakI racanA hotI hai use audArika zarIra saMghAtana nAmakamaM kahA jAtA hai| isI prakAra zeSa cAra saMghAtana nAmakarmoM kA bhI svarUpa jAna lenA caahie| jo vajraRSabhanArAca Adi saMhananoMkA kAraNa hai use saMhanana nAmakarma kahA jAtA hai| vaha chaha prakArakA hai-vajrarSabhanArAca, ardhavajrarSabhanArAca, nArAca, ardhanArAca, kIlikA aura sapATikA saMhanana nAmakarma / vajrakA artha kIlikA, RSabhakA artha pariveSTana paTTa aura nArAcakA artha ubhayataH markaTabandha hai| tadanusAra jisakA udaya honepara ubhayataH markaTabandhase baMdhI huI va paTTake AkAra tIsarI haDDose veSTita do haDDiyoMke Upara una tInoM haDDiyoMko bhedaka kIlikAsaMjJaka vajra nAmaka haDDI huA karatI hai use vajrarSabhanArAcasaMhanana nAmakarma kahate haiN| jisa karmake udayase haDDiyoMke bandhanavizeSa meM vajra, RSabha aura nArAca Adhe hote haiM use ardhavajrarSabhanArAcasaMhanana nAmakarma kahA jAtA hai / jisa karmake udayameM haDDiyoMke bandhanameM kevala ubhayataH markaTabandharUpa nArAca hI rahatA hai use nArAcasaMhanana nAmakarma kahate haiM / jisa karmakA udaya honepara haDDiyoMke paraspara bandhanameM AdhA nArAca ( markaTabandha ) rahatA hai use ardhanArAcasaMhanana nAmakarma kahA jAtA hai / jisa karmake udayase haDDiyAM paraspara kIlikA mAtrase sambaddha rahA karatI haiM usakA nAma kIlikA saMhanana nAmakarma hai| jisa karmakA udaya honepara haDDiyAM donoM ora camar3e, snAyu aura mAMsase sambaddha rahA karatI haiM vaha sRpATikAsaMhanana nAmakarma kahalAtA hai / jo karma caturasrAdirUpa zarIra saMsthAnakA kAraNa hai use saMsthAna nAmakarma kahA jAtA hai| vaha samacaturasra, nyagrodhaparimaNDala, 1. a ziraHpravRttItyaMgAni / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 21] samyaktvaprasaMge karmaprarUpaNA bhavati / saMhanananAma vjrRssbhnaaraacaadisNhnnnimittm| saMsthAnanAma samacaturasrAdisaMsthAnakAraNam / caH samuccaya iti gAthArthaH // 20 // taha vannagaMdharasaphAsanAmaguruMlahU ya boddhavvaM / uvadhAyaparAghAyANupuviUsAsanAmaM ca // 21 // tathA varNanAma ydyaatkRssnnaadivrnnnivRttiH| evaM gandha-rasa-sparzeSvapi svabhedApekSayA bhAvanIyamiti / agurulaghu ca boddhavyaM atrAtRsvAradIrghatve'lAkSaNike sukhoccAraNArthe tUpanyaste / tatrAguru. sAci, sAdi yA svAti, kabja, vAmana aura haNDa saMsthAnake bhedase chaha prakArakA hai| jisake udayase prANiyoMke samacaturasrasaMsthAna utpanna hotA hai use samacaturasrasaMsthAna nAmakarma kahate haiN| samacaturasrasaMsthAna vaha kahalAtA hai jisameM prANiyoMke zarIrake avayava cAroM dizAoMmeM sAmudrika zAstra meM nirdiSTa pramANase yakta hote haiM-hInAdhika pramANavAle nahIM hote| jisake udayase nyagrodha ( vaTavRkSa ) ke AkArameM nAbhike Uparake saba avayava samacaturasrasaMsthAnarUpa samucita pramANase yakta hote haiM, para nIceke avayava Uparake avayavoMke anurUpa nahIM hote haiM use nyagrodhaparimaNDalasaMsthAna nAmakarma kahate haiN| jisake udayase nAbhike nIceke saba avayava samacaturasrasaMsthAnasvarUpa sundara, para UparakA bhAga tadanurUpa nahIM hotA hai use sAci, sAdi yA svAtisaMsthAna nAmakarma kahA jAtA hai| sAdi yA sAcikA artha zAlmalI vRkSa hotA hai| usake AkArameM zarIrake avayavoMkI racanA honese isa saMsthAnako sAci yA sAdi saMsthAna kahA gayA hai| tattvArthavArtika (8, 11, 8) aura dhavalA ( pu. 6, pa.71 ) AdimeM jahA~ isakA ullekha 'svAtisaMsthAna' ke nAmase kiyA gayA hai vahAM 'svAti' se sAMpakI bAmI yA zAlmalI vRkSako bhI grahaNa kiyA gayA hai| abhiprAya prAyaH vahI rahA hai| jisake udayase zira, grIvA va hAtha-pAMva Adike yathokta prabhANameM honepara bhI vakSa, udara va pITha Adi tadanurUpa na hokara pracura pudgalake saMcayase yukta hote haiM use kubjasaMsthAna nAmakarma kahate haiN| jisake udayase vakSa aura peTa Adi yogya pramANameM hote haiM, para hAtha-pAMva choTe hote haiM vaha vAmanasaMsthAna nAmakarma kahalAtA hai| jisake udayase zarIrake saba hI avayava ThIka pramANameM na hokara beDaula hote haiM usakA nAma haNDasaMsthAna hai // 20 // sa prakAra nAmakarmake prathama ATha bhedoMkA nirdeza karake aba Age usake varNAdi anya nau bhedoMkA nirdeza kiyA jAtA hai 9 varNa, 10 gandha, 11 rasa, 12 sparza, 13 agarulaghu, 14 upaghAta, 15 parAghAta, 16 AnupUrvI aura 17 ucchvAsa ye usake Ageke anya nau bheda haiN| vivecana-inakA pRthak-pRthak svarUpa isa prakAra hai-jisake udayase zarIrameM kRSNa Adi varNoM kI racanA hotI hai use varNa nAmakarma kahate haiN| vaha kRSNa, nIla, rakta, pIta aura zuklake bhedase pAMca prakArakA hai / inameM jisake udayase zarIrameM kRSNavarNakA prAdurbhAva hotA hai vaha kRSNavarNa nAmakarma kahalAtA hai| isI prakAra zeSa nIla Adi cAra nAmakarmoM kA bhI svarUpa samajha lenA caahie| jisake udayase zarIrameM gandhakA prAdurbhAva hotA hai use gandha nAmakarma kahA jAtA hai do prakArakA hai-surabhigandha nAmakarma aura asurabhigandha nAmakarma / jisake udayase zarIrameM surabhigandha ( sugandha ) kA prAdurbhAva hotA hai use surabhigandha aura jisake udayase zarIrameM asurabhigandha ( durgandha ) kA prAdurbhAva hotA hai use asurabhigandha nAmakarma kahate haiN| jisake udayase zarIrameM rasakA prAdurbhAva hotA hai use rasa nAmakarma kahA jAtA hai| vaha tikta, kaTuka, kaSAya, Amla Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH [21laghunAma yadudayAnna guru pi laghurbhavati deha iti ekAntatadabhAve sadA nimajjanordhvagamanaprasaMgaH / upaghAtanAma ydudyaaduphnyte| paraghAtanAma yadudayAtparAnAhanti / AnupUrvInAma yadudayAdapAnta. rAlagatau niyatadezamanuzreNigamanam, niyata evAGgavinyAsa ityanye / ucchvAsanAma yadudayAducchvAsaniHzvAsau bhvtH| Aha-yayevaM paryAptinAmnaH kvopayoga iti ? ucyate-paryAptiH karaNazaktiH ucchvAsanAmavata eva tannivRttau sahakArikAraNaM iSukSepaNazaktimato dhanurgrahaNazaktivat / evamanyatrApi bhinnaviSayatA suukssmdhiyaavseyaa| caH samuccaye iti // 21 // aura madhura rasa nAmakarmake bhedase pAMca prakArakA hai| inameM jisake udayase zarIrameM tikta (tIkhA) rasakA prAdurbhAva hotA hai vaha tikta rasa nAmakarma kahalAtA hai| isI prakAra zeSa kaTuka Adi cAracAra rasa nAmakarmoMkA bhI svarUpa jAnanA caahie| jisake udayase zarIrameM sparzakA prAdurbhAva hotA. hai use sparza nAmakarma kahA jAtA hai| vaha karkaza, mada, garu. lagha. snigdha, rukSa, zIta aura uSNa nAmakarmake bhedase ATha prakArakA hai| inameM jisake udayase zarIrameM karkaza ( kaThora ) sparzakA prAdurbhAva hotA hai vaha karkaza nAmakarma kahalAtA hai| isI prakAra zeSa mRdu Adi sAta sparza nAmakarmokA bhI svarUpa jAnanA caahie| jisake udayase zarIra na to bhArI hotA hai aura na halakA bhI use agarulaghu nAmakarma kahate haiN| yadi yaha karma na hotA to prANIke zarIrake nimajjana-nIce gira jAne-athavA UrdhvagamanakA prasaMga dunivAra hotaa| jisake udayase prANI apane zarIrake bhItara bar3hanevAle pratijihvA, galavRnda aura cora dAMta Adi avayavoMke dvArA pIDAko prApta hotA hai use upaghAta nAmakarma kahA jAtA hai| jisake udayase prANI dUsaroMkA ghAta kiyA karatA hai vaha paraghAta nAmakarma kahalAtA hai| jisake udayase prANI apAntarAlagati ( vigrahagati )meM zreNike anusAra niyata dezako jAtA hai usakA nAma AnupUrvI nAmakarma hai| anya kinhIM AcAryoMke matAnusAra jisake udayase nirmANa nAmakarmake dvArA nirmita zarIrake aMga-upAMgoMke viniveza kramakA niyamana hotA hai use AnupUrvI nAmakarma kahA jAtA hai| anya kinhIM AcAryoMke abhimatAnusAra AnupUrvI yA AnupUyaM nAmakarma vaha kahalatA hai jisake ki udayase vigrahagatimeM vartamAna jIvake pUrva zarIrake AkArakA vinAza nahIM hotA ( sa. si. 8-11 ) / isa prakAra AnupUrvIke lakSaNake viSayameM aneka upalabdha hote haiN| ( dekhie jaina lakSaNAvalImeM 'AnupUrvI' aura 'AnupUyaM ye do zabda ) / vaha AnupUrvI nAmaka narakagatyAnupUrvo, tiryaggatyAnupUrvI, manuSyagatyAnupUrvI aura devagatyAnuparvIke bhedase cAra prakArakA hai / jisake udayase narakabhavake abhimukha hue jIvake vigrahagatimeM pUrva zarIrakA AkAra banA rahatA hai-vaha naSTa nahIM hotA hai-use narakagatiprAyogyAnupUrvI kahate haiN| gargamaharSi viracita karmavipAka (122) ke anusAra narakAyakA udaya honepara moDA lekara gamana karate hae jIvake usa vigrahavAlI gatimeM narakAnupUrvIkA udaya hotA hai, RjugatimeM usakA udaya nahIM hotaa| isI prakAra zeSa tIna AnupUrviyoMke svarUpako bhI samajhanA caahie| jisa karmake udayase ucchvAsa aura niHzvAsa hote haiM vaha ucchvAsa nAmakarma kahalAtA hai| yahAM zaMkA upasthita hotI hai ki yadi ucchvAsa-ni:zvAsa ucchvAsa nAmakarmake udayase hote haiM to phira ucchvAsa paryAptikA upayoga kahAM hogA ? isake uttara meM kahA jAtA hai ki paryApti to karaNazakti hai jo ucchvAsa nAmakarmase yukta jIvake hI usakI racanAmeM sahakArI kAraNa hai| isake lie yaha udAharaNa diyA gayA hai ki jisa prakAra bANake calAnekI zaktise yukta dhanuSadhArIke dhanuSa grahaNako zakti usameM sahAyaka hotI hai // 21 // aba usa nAmakarmake Atapa Adi Ageke anya nau bhedoMkA nirdeza kiyA jAtA hai Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -22] samyaktvaprasaMge karmaprarUpaNA AyavaujjoyavihAyagaI' ya tasathAvarAbhihANaM ca / bAyarasuhumaM pajjattApajjattaM ca nAyavvaM // 22 // AtapanAma yadudayAdAtapavAn bhavati pRthivIkAye AdityamaNDalAdivat / udyotanAma yadudayAdudyotavAn bhavati khadyotakAdivat / vihAyogatinAma yadudayAccaMkramaNam / idaM ca dvividha prazastAprazastabhedAt / prazastaM haMsa-gajAdInAm, aprazastamuSTrAdInAmiti / trasanAma yadudayAccalanaM spandanaM ca bhavati / trasatvamevAnye / sthAvarAbhidhAnaM ceti sthAvaranAma yadudayAdaspandano bhavati / sthAvara evaanye| caH smuccye| bAdaranAma yadudayAbAdaro bhavati, sthUra ityrthH| indriyagamya ityanye / sUkSmanAma yadudayAtsUkSmo bhavati atyantazlakSNaH, atIndriya ityrthH| paryAptakanAma ydudyaadindriyaadinisspttirbhvti| aparyAptakanAma uktaviparItaM yadudayAtsaMpUrNaparyAptyanivRttina tvaahaarshriirendriypryaaptynivRttirpi| yasmAdAgAmibhavAyuSkaM badhvA niyaMta sarva eva dohanaH, taccAhAra-zarArendriyaparyAptyA paryAptAnAmevai badhyata iti // 22 // 18 Atapa, 19 udyota, 20 vihAyogati, 21 trasa, 22 sthAvara nAmaka, 23 bAdara, 24 sUkSma, 25 paryApta aura 26 aparyApta , isa prakAra yahA~ taka usake 26 bheda ho jAte haiN| vivecana-ina Atapa AdikA pRthak svarUpa isa prakAra hai jisake udayase pRthivIkAyameM jIvakA zarIra sUryamaNDalake samAna Atapase yukta hotA hai use Atapa nAmakarma kahate haiM / jisake udayase jugunU Adika samAna jIvakA zarIra udyotase yukta hotA hai use udyota nAmakarma kahA jAtA hai| jisake udayase jIvakA gamana hotA hai vaha vihAyogati nAmakarma kahalAtA hai| vaha prazasta aura aprazastake bhedase do prakArakA hai| inameM prazasta vihAyogatikA udaya haMsa aura hAthI Adike tathA aprazasta vihAyogatikA udaya UMTa Adike huA karatA hai| jisake udayase calanA aura parispandana hotA hai vaha trasa nAmakarma kahalAtA hai| anya AcAryoM ke matAnusAra isa trasa nAmakarmake udayase kavala trasatva-trasa avasthA ho-hoto hai| jisake udayase prANo spandanase rahita hotA hai use sthAvara nAmakarma kahA jAtA hai| anya AcAyoM ke abhimatA.nusAra isa sthAvara nAmakamake udayase jova sthAvara-sthira svabhAvavAlA-hI hotA hai| jisake udayase jovakA zarIra bAdara (sthUla ) hotA hai use bAdara nAmakarma kahate hai| anya AcAryoM ke abhiprAyAnusAra jisake udayase jAva indriyagAcara hotA hai use bAdara nAmakarma kahA jAtA hai| jisake udayase jIvakA zarIra sUkSma, arthAt atizaya zlakSNa yA atIndriya hotA hai usakA nAma sUkSma nAmakarma hai| jisake udayasa indriya AdikI utpatti hoto hai use payAma nAmakarma kahata h| isake viparIta jisake udaya se samasta paryAptiyoMkA nivRtti ( racanA yA utpatti ) nahIM hotA hai use aparyApta nAmakarma kahA jAtA hai| isakA abhiprAya yaha hai ki aparyApta nAmakarmakA udaya honepara AhAra, zarIra aura indriya paryAptiyoko nivRtti to sambhava hai, para samasta paryAptiyoMkA nivRtti usake udayameM sambhava nahI hai| isakA kAraNa yaha hai ki saba hI prANI AgAmI bhavako Ayuko bA~dha karake hI marate haiM aura usa AyukA bandha AhAra, zarIra aura indriya paryAptise paryApta hue jIvoMke ho hotA hai // 22 // aba usake pratyeka Adi Ageke dasa bhedoMkA nirdeza kiyA jAtA hai1. a ujjovavihAyagatI / 2. a bAyaramahuttamapajjattA0 / 3. a tathAhArazarIreMdriyaparyAptAnAmeva / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AO zrAvakaprajJaptiH [23 - patteyaM sAhAraNa-thiramathirasuhAsuhaM ca nAyAM / subhagabhaganAmaM sUsara taha dUsaraM ceva // 23 // pratyekanAma yadudayAdeko jIva ekameva zarIraM nivartayati / sAdhAraNanAma yadudayAd bahavo jIvA ekaM zarIraM nivartayanti / sthiranAma yadayAccharIrAvayavAnAM ziro'sthi-dantAdInAM sthiratA bhavati / asthiranAma yadudayAttadavayavAnAmeva calatA bhavati karNajihvAhInAm / zubhAzubhaM ca jJAtavyam-tatra zubhanAma yadudayAccharIrAvayavAnAM zubhatA, yathA shirsH| viparItamazubhanAma, yathA pAdayoH / tathA zirasA spRSTastuSyati, pAdAhatastu ruSyati / kAminIvyavahAre vyabhicAra iti cet na, tasya mohanIyanibandhanatvAt, vastusthitizceha cintyata iti / subhaganAma yadudayAtkAmyo bhavAMta / tadviparItaM ca durbhaganAmeti / susvaranAma yadudayAtsosvayaM bhavati zrotuH priitihetuH| tathA duHsvaraM caiveti susvaranAmoktaviparItamiti // 23 // AijjamaNAijDa jasakittInAmamajasakittI ya / nimmANanAmamaulaM caramaM titthayaranAmaM ca // 24 // AdeyanAma yadudayAdAdeyo bhavati-yacceSTate bhASate vA tatsarva lokaH pramANIkaroti / 27 pratyaka, 28 sAdhAraNa, 29 sthira, 30 asthira, 21 zubha, 32 azubha, 33 subhaga, 34 durbhaga, 35 susvara ora 36 duHsvara jAnanA caahie| isa prakAra yahA~ taka prakRta nAma kamake 36 bheda ho jAte haiN| vivecana-inakA pathaka svarUpa isa prakAra hai-jisake udayase eka jIva eka ho zarIrakI racanA karatA hai use pratyeka nAmakarma kahate haiN| jisake udayase bahutase jova eka zarIrako racanA karate haiM use sAdhAraNa nAmakarma kahA jAtA hai / jisake udayase zarIrake avayavabhUta sira, haDDI aura dAMta AdikI sthiratA hotI hai use sthira nAmakarma tathA jisake udayase usa zarIrake kAna aura jIbha Adi avayavoMkI hI asthiratA yA caMcalatA hotI hai use asthira nAmakarma kahA jAtA hai| jisake udayase zarIragata avayavoMkI uttamatA, jaise zirakI uttamatA hotI hai vaha zubha nAmakarma aura isake viparIta jisake udayase una avayavAma-jaisa pAMvoM meM-hInatA hotI hai vaha azubha nAmakarma kahalAtA hai| lokavyavahArameM yaha dekhA bhI jAtA hai ki yadi kisIkA sirase sparza kiyA jAtA hai to vaha prasanna hotA hai tathA isake viparIta yadi kisIko pAvase tAr3ita kiyA jAtA hai to vaha ruSTa hAtA hai| jisake udayasa prANI dUsaroke dvArA abhilaSanIya yA prazaMsanIya hotA hai use subhaga aura isake viparIta jisake udayase vaha dUsaroMke dvArA anabhilaSanIya yA nindanIya nAmakarma kahate hai| jisake udayasa prANAkA sundara svara zrotAko prItikA kAraNa hotA hai vaha susvara ora isaka viparIta jisake udayase usakA svara zrotAko aprItikara hotA hai vaha duHsvara nAmakarma kahalAtA hai / / 23 / / aba prakRta nAmakarma ke zeSa rahe Adeya Adi chaha bhedoMkA nirdeza kiyA jAtA hai 37 Adeya, 38 anAdeya, 39 yazaHkoti, 40 ayazaHkIrti, 41 nirmANa aura 42 antima anupama tIrthaMkara nAmakarma / isa prakAra usa nAmakarmake gA. 20-24 meM nirdiSTa 42 bheda ho jAte haiN| vivecana-jisake udaya se prANo dUsaroMke lie grAhya hotA hai use Adeya nArakarma kahA 1. a AyajjamaNAejja / 2. amajasa kittaM c| 3. a pramANaM karoti / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- 26 ] samyaktvaprasaMge karmaprarUpaNA 21 tadviparItamanAdeyam / yazaH kIrtinAma yadudayAdyazaH kIrtibhAvaH / yazaH kItyavizeSaH - dAnapuNyaphalA kIrtiH, parAkramakRtaM yazaH / ayazaH kIrtinAma coktaviparItam / nirmANanAma yadudayAtsarvajIvAnAM aGgopAGganivezo bhavati / jAtiliGgAkRtivyavasthA niyama ityanye / atulaM pradhAnam / caramaM pradhAnatvAtsUtrakramaprAmANyAcceti / tIrthakaranAma yadudayAtsadevamanuSyAsurasya jagataH pUjyo bhavati / caH samuccaye iti // 24 // goyaM ca duhiyaM uccAgoyaM taheva nIyaM ca caramaM ca paMcabheaM pannattaM vIyarAgehiM // 25 // gotraM prAGganirUpita zabdArtha bhavati / dvividhaM dviprakAram / uccairgotraM tathaiva nIcaM ceti nocairgotraM ca / tatroccairgotraM yadudayAdajJAno virUpo'pi satkulamAtrAdeva pUjyate / nIcairgotraM tu yadudayAjjJAnAdiyukto'pi nindyate / caramaM ca paryantavati ca sUtrakramaprAmANyAt / paJcabhedaM paJcaprakAram / prajJaptaM prarUpitaM vItarAgairarhadbhiriti // 25 // taM dANalAbhabhogovabhAgaviriyaMtarAiyaM jANa / cittaM poggalarUvaM vinneyaM savvameveyaM // 26 // taddAna- lAbha-bhogopabhoga-voryAntarAyaM jAnIhi / tatra dAnAntarAyaM yadudayAtsati dAtavye jAtA hai / isa karmakA udaya honapara prANI jaisI kucha pravRtti karatA hai bolatA hai usa sabako loga pramANa karate haiM, isake viparIta jisake udayase prANI dUsaroMke lie agrAhya hotA hai vaha anAdeya nAmakarma kahalAtA hai / isa karmakA udaya honepara prANA yuktisaMgata bAlatA hai, phira bhI loga use pramANa nahIM karate tathA Adarake yogya honepara bhA usakA Adara nahIM kiyA jaataa| jisake udayase prANIkA yaza aura kIrti phailatI hai usakA nAma yaza: koti nAmakarma hai / dAna janita puNyake phala se kIrti aura parAkrama ke prabhAvase yazakA prAdurbhAva hotA hai, yaha ina dAnoM meM bheda samajhanA caahie| usake viparIta jisa karmake udayase prANI ke yaza va kIrtikA prasAra nahIM hotA hai use ayazaHkIrti nAmakarma kahA jAtA hai / jisake udayase saba jIvoMkI jAti meM aMga- upAMgoM kA niveza hotA hai use nirmANa nAmakarma kahata haiM / anya kinhIM AcAryoka matAnusAra jo jAti, liMga aura AkRtikA niyamana karatA hai use nirmANa nAmakarma kahA jAtA hai| jisakA udaya honepara jIva deva, panuSya aura asuroMse paripUrNa samasta lokakA pUjya hotA hai use tIrthaMkara nAmakarma kahate haiM // 24 // aba gotra karma ke do bhedoM ko dikhalAte hue antarAya karmake bhedoMkI saMkhyAkA nirdeza kiyA jAtA hai-- gotrakarma do prakArakA hai-- uccagotra aura nIcagotra / antima antarAya karma vItarAga jinake dvArA pA~ca prakArakA kahA gayA hai| pUrvokta gotra karma ke do bhedoM meM jisake udayase jIva ajJAnI va virUpa hokara bhI kevala uttama kuchake kAraNa pUjA jAtA hai use uccagotra aura jisake udayase vaha jJAnAdi guNoMse sampanna hotA huA bhI nindAkA pAtra banatA hai use nIcagotra kahA jAtA hai ||25|| Age antarAya karma ke pUrva nirdiSTa pA~ca bhedoMkA nAmanirdeza kiyA jAtA hai usa antarAyako dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya antarAyake rUpameM pAMca prakArakA 1. bha virayaMtarAyaM / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 zrAvakaprajJaptiH pratigrAhake ca pAtravizeSe dAnaphalaM ca jAnannotsahate dAtum / lAbhAntarAyaM tu yadudayAtsatyapi prasiddhe dAtari tasyApi labhyasya bhAve yAJcAkuzalo'pi na labhate / bhogAntarAyaM tu yadudayAtsati vibhave antareNa viratipariNAmaM na bhuMkte bhogAn / evamupabhogAntarAyamapi / navaraM bhogopabhogayorevaM vizeSaH - sakRdbhujyata iti bhogaH AhAra- mAlyAdiH punaH punarupabhujyata ityupabhogaH bhavana - valayAdiH / uktaM ca 1 sai bhujjaitti bhogoM so uNa AhAra - phullamAIsu / uvabhogo u puNo puNa uvabhujjai bhutraNava- layAI // [ 27. - vIryAntarAyaM tu yadudayAnnirujo vayasthazcAtpavIryo bhavati / citraM pudgalarUpaM vijJeyaM sarvamevedam - citramanekarUpaM citraphalahetutvAt, pudgalarUpaM paramANvAtmakaM na vAsanAdirUpamamUrtamiti, vijJeyaM jJAtavyaM bhinnAlambanaM punaH kriyAbhidhAnamaduSTameva / sarvedaM jJAnAvaraNAdi karmeti // 26 // yasa ega pariNAmasaMciyassa uThiI samarakAyA / - ukko seyarabheyA tamahaM vucchaM samAseNaM ||27|| etasya cAnantaroditasya karmaNaH / ekapariNAmasaMcitasya / tu zabdasya vizeSaNArthatvAtprAyaH kliSTaika pariNAmopAttasyetyarthaH / sthitiH samAkhyAtA sAMsArikA zubhaphaladAtRtvenAvasthAnam / uktamAgama iti gamyate / utkRSTetarabhedAdutkRSTA jaghanyA ca samAkhyAteti bhAvaH / tAM sthitimahaM jAnanA cAhie / yaha saba hI jJAnAvaraNAdi rUpa karma pudgala paramANusvarUpa aneka prakArakA jAnanA cAhie / vivecana-ina pA~ca antarAya karmoM kA svarUpa isa prakAra hai-jisake udayase dene yogya dravya aura grahaNa karanevAle viziSTa pAtra ke rahate hue tathA dAnake phalako jAnatA huA bhI jIva dene ke lie utsAhita nahIM hotA hai usa dAnAntarAya kahate haiM / jisake udayase prasiddha dAtA aura usake pAsa prApta karane yogya vastuke honepara bhA tathA mAMganeme nipuNa hotA huA bhI prANI abhISTa vastuko prApta nahIM kara pAtA usakA nAma lAbhAntarAya hai / jisake udayase jIva vaibhavake honapara bhI tathA viratirUpa pariNAmake na hote hue bho bhogoMko nahIM bhoga sakatA hai vaha bhogAntarAya kahalAtA hai / isI prakAra upabhAgarUpa vastuoMke honepara tathA viratirUpa pariNAmake na honepara bhI jisake udayase jova unakA upabhoga nahIM kara pAtA hai use upabhogAntarAya kahate haiM / jo vastu eka hI bAra bhAgane meM AtA hai use bhoga kahA jAtA hai - jaise AhAra va mAlA Adi / isake viparIta jo vastu bAra-bAra bhogane meM AtI hai use upabhoga kahA jAtA hai - jaise mahala va cUr3I Adi AbhUSaNa / jisake udayase prANI nIroga va yogya avasthAko prApta hokara bhI hona vIryavAlA huA karatA hai usakA nAma vIryAntarAya hai / prastuta karma cU~ki diyA karatA hai isIlie use yahA~ citra - aneka prakArakA - kahA gayA hai| rUpa kahakara usako amUrtikatA ko prakaTa karate hue vAsanAdi rUpatAkA gayA hai ||26|| aneka prakArake phalako sAtha hI use pudgalaniSedha bhI kara diyA Age isa karma kI sthiti ke kahane kI pratijJA karate haiM eka pariNAma se saMcita - kliSTa eka pariNAma se upArjita - isa karmakI jo Agama meM 1. a vilayAdi / 2. a bhujjatu iti bhogo / 3. a vilayAI / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -30] samyaktvaprasaMge karmaprarUpaNA vakSye ahamityAtmanirdeze, vkssye'bhidhaasye| samAsena saMkSepeNa, na tUttaraprakRtibhedasthitipratipAdanaprapaJceneti // 27 // AillANaM tinhaM caramassa ya tIsa koddikoddiio| AyarANa mohaNijassa sattarI hoi vinneyA // 28 // AdyAnAM trayANAM jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa-vedanIyAnAM caramasya ca sUtrakramaprAmANyAtparyantavatino'ntarAyasyeti triMzatsAgaropamakoTikoTyaH / atarANAmiti sAgaropamAnAm / mohanIyasya saptatirbhavati vijJeyA sAgaropamakoTikoTya iti // 28 // nAmassa ya goyassa ya vIsaM ukkosiyA ThiI bhnniyaa| tittIsasAgarAiM paramA Aussa boddhavvA // 29 // nAmnazca gotrasya ca vizatiH, sAgaropamakoTikoTaya iti gmyte| utkaSTA sthiti NitA sarvottamA sthitiH pratipAditA tIrthakara-gaNadharairiti / trayastrizatsAgaropamAni paramA pradhAnAyuHkarmaNA boddhavyeti // 29 // adhunA jaghanyAmAha veyaNiyassa ya bArasa nAmAgoyANa aTTha u muhuttA / sesANa ahannaThiI bhinnamuhuttaM viNiddiTThA // 30 // vedanIyasya karmaNo jaghanyA sthitiriti yogaH, dvaadshmuhuurtaaH| nAmagotrakarmaNoraSTau muhUrtAH, itthaM mahartazabdaH prtyekmbhisNbdhyte| dvighaTiko muhrtH| zeSANAM jJAnAvaraNAdInAm / jaghanyA sthitibhinnamuhUtaM vinirdiSTAntarmahataM pratipAditeti // 30 // prakRtayojanAyAhautkRSTa aura anutkRSTake bhedase do prakArakI sthiti kahI gayI hai use maiM ( granthakAra) saMkSepasekevala mUla prakRtiyoMke ho Azrayase-kaha~gA // 27 // aba kRta pratijJAke anusAra usa karmasthitikA nirUpaNa karate hae yahAM prathama tIna karmoMke sAtha antima antarAya aura mohanIya karmakI bhI utkRSTa sthitikA nirdeza kiyA jAtA hai Adike tIna-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura vedanIya-ko tathA antima antarAya vamakI utkRSTa sthiti tIsa koDAkor3I sAgaropama hai| mohanIya kamaMkI utkRSTa sthiti sattara kor3Akor3I sAgaropama pramANa jAnanA caahie| karma jitane samaya taka sAMsArika zubhAzubha phalake dAtArUpase avasthita rahatA hai utane samaya pramANako usakI sthiti jAnanA cAhie // 28 // Age zeSa tIna karmoko utkRSTa sthitikA nirdeza kiyA jAtA hai nAma aura gotra karmako utkRSTa sthiti bosa koDAkor3I sAgaropama kahI gayo hai| Ayukarmako utkRSTa sthiti taiMtIsa sAgaropama mAtra jAnanA cAhie // 29 // aba una karmoMkI jaghanya sthitikA nirdeza kiyA jAtA hai jaghanya sthiti vedanIya karma bAraha muhUrta, nAma va gotra karmako ATha muhUrta tathA zeSajJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya, Ayu aura antarAya-karmoMkI antarmuhUrta mAtra kahI gayo hai||30|| 1. bha kramapramANAt / 2. a koTyAkoTya iti / 3. a 'ya' naasti| 4. ma nAmaggoyANa / . Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH [31 - evaM Thiiyassa jayA ghaMsaNa-gholaNanimittao kahavi / khaviyA koDAkoDI savvA ikkaM pamuttaNaM // 31 // evaMsthiterasya karmaNaH / yadA yasmin kAle / gharSaNa-ghUrNananimittato nAnAyoniSu citrasukhaduHkhAnubhavanenetyarthaH / kathamapi kenacitprakAreNa / kSapitAH pralayaM nItAH / koTikoTyaH sarvAjJAnAvaraNAdisaMbandhinyaH ekA vimacya vihAyeti // 31 // nII vitha thovamitte khavie itthaMtarambhi jIvassa / havai hu abhibhAvo gaMThI evaM jiNA beti' / / 32 // tasyA api ca sAgaroSamakoTikoTyAH stokamAtre plyopmaasngyeybhaage| kSapite'panIte / atrAntare'smin bhAgo / jiivsyaatmnH| bhavati-abhinnapUrvo [ha] zabdasyAvadhAraNArthatvAdvayavahito. panyAsAcAbhinnapUrva eva / zAnthiriva granthi?HkhenodveSTayamAnatvAt / evaM jinA bruvata evaM tIrthakarAH pratipAdayantIti / uktaM ca tatsamAya: gaMTThi tti sudubbheu kakkhaDaghaNarUDhagUDhagaMDhi vva / jIvassa kammajaNio ghaNarAgaddosapariNAmo / / iti / / 32 / / bhinnAmi taMmi lAmo jAyai paramapayaheuNo niymaa| sammattassa puNo taM baMdheNa na bolai kayAi // 33 // bhize'pUrvakaraNena vidyArita / tasmin granthAvAtmani lAbhaH prAptirjAyate sNpdyte| paramapada. heto kSakAraNasya / niyamAliyamenAvazyaMbhAvatAyetyarthaH / kasya ? samyaktvasya vakSyamANasvarUpasya / isa prakAra prasaMgaprApta karmakI saMkSepameM prarUpaNA karake aba AgekI do gAthAoMmeM prakRtako yojanAke lie yaha kahA jAtA hai isa prakArakI sthitivAle usa karmakI sthitimeM jaba kisI prakArase gharSaNa aura gholana (ghUrNana ) ke nimittase eka koDAkoDIko chor3akara zeSa saba kor3AkoDiyoMko kSINa kara diyA jAtA hai tathA zeSa rahI usa eka koDAkor3I mAtra sthiti meM bhI jaba stoka mAtra-palyopamake asaMkhyAtaveM. bhAgakI aura bhI-kSoNa kara diyA jAtA hai| isa bIcameM granthi abhinnapUrva hI rahatI hai, aisA jina bhagavAn kahate haiM // 31-32 // Age yaha sUcita kiyA jAtA hai ki samyaktvakI prApti isa granthike bhede jAnepara hI sambhava hai usa granthike bhede jAnepara niyamase mokSake kAraNabhUta samyaktvakI prApti hotI hai| tatpazcAt samyagdarzanase yukta huA jIva usa granthikA karmabandhake dvArA kabhI atikramaNa nahIM karatA hai- utkRSTa sthitise yukta karmoMko nahIM bAMdhatA hai| vivecana-granthikA artha gAMTha hotA hai| jisa prakAra kisI vRkSavizeSako kaThora va saghana sUkhI gAMTha tor3ane ke lie atizaya kaSTaprada hotI hai, athavA rassI AdimeM lagAyo gayI dRr3hatara gAMTha kholane meM klezakara hotI hai, usI prakAra jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAyakI sahAyatAse mohanIyakarmake dvArA nirmita jo dRr3hatara rAga-dveSarUpa pariNAma atizaya durbhedya hotA hai use yahAM anyike samAna durbhedya honeke kAraNa pranthi kahA gayA hai| pUrva meM (28-29 ) jo jJAnAvaraNAdi karmoMko utkRSTa sthiti nirdiSTa kI gayo hai use adhaHkaraNa pariNAmako prApta yaha jova jaba gharSaNa 1. a ekka pamottaNa / 2. a koTokoTyaH / 3. a tiya / 4. thevamite / 5. katthaMtarammi / 6. ma binti / . Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 35] yukti- pratyuktipuraHsaraM samyaktva prAptivicAraH 25 punastaM granthimavAptasamyagdarzanaH san bandhena karmabandhena / na vyavalIyate nAtikrAmayati / kadAcitkamaricakAle / na hyasAvutkRSTa sthitIni karmANi badhnAti tathAvidhapariNAmAbhAvAditi // 33 // atrAha - taMjAviha saMpattI na juJjae tassa nigguNattaNao | bahutarabaMdhAo khalu suttavirohA jao bhaNiyaM // 34 // taM granthim / yAvadiha vicAre / saMprAptirna yujyate na ghaTate / kutaH ? tasya nirguNatvAttasya jIvasya samyagdarzanAdiguNarahitatvAt / nirguNasya ca bahutarabandhAt / khaluzabdo'vadhAraNe - bahutarabandhAdeva / itthaM caitadaGgIkartavyam / sUtravirodhAdanyathA sUtravirodha ityarthaH / kathamiti Ahe - yato bhaNitaM yasmAduktamiti ||34|| kimuktamityAha palle mahaimahalle kuMbhaM pakkhivai sohaai nAliM / assaMjae avira bahu baMdhai nija thovaM // 35 // pallavatpalyastasmin palye / mahati mahalle atizayamahati / kumbhaM lATadezaprasiddhamAnarUpam, 'dhAnyasyeti gamyate / prakSipati sthApayati / sodhayati' nAli gRhNAti setikAm / eSa dRSTAnto'yamarthopanayaH - yo'saMyataH sakalasamyaktvAdiguNasthAneSva saMyatatvAnmithyAdRSTiH parigRhyate / avirata: kAkamAMsAderapyanivRttaH / bahu badhnAti nirjarayati stokaM stokataraM kSapayati, nirguNatvAt / guNanibandhanA hi viziSTa nirjareti // 35 // ghUrNana ke nimittase - nAnA yoniyoM meM aneka prakArake dukha-sukhakA anubhava karate hue - uttarottara kSINa karatA huA jaba eka kor3Akor3I sAgaropama pramANa kara detA hai tathA zeSa rahI isa eka Satta sAgaropama pramANa sthitimeM bhI jaba palyopamake asaMkhyAtaveM bhAga mAtrako aura bhI kSINa kara detA hai taba taka bhI vaha granthi abhinnapUrva - pUrvameM kabhI na bhedI gayI ke rUpameM - ho avasthita rahatI hai / pazcAt jo jIva usake bhedane meM samartha hotA hai vaha jaba use apUrvakaraNa pariNAmake dvArA bhedatA hai-nirmUla kara detA hai - taba kahIM use anivRttikaraNake Azrayase muktikA kAraNabhUta vaha samyaktva prApta hotA hai| isa samyaktva ke prApta ho jAnepara phira kabhI vaha uparyukta utkRSTa sthiti se saMyukta karmako nahIM bAMdhatA hai ||33|| yahA~ zaMkAkAra kahatA hai granthi taka yahAM usakI prApti ghaTita nahIM hotI, kyoMki taba taka jIvake nirguNasamyagdarzanAdi guNoMse rahita- honeke kAraNa adhikase adhika karmabandha honevAlA hai / aura yadi aisA na mAnA jAye to AgamakA virodha durnivAra hogA, kyoMki AgamameM aisA kahA gayA hai ||34|| Agama meM kyA kahA gayA hai, ise Age tIna gAthAoM dvArA spaSTa karate hue prathamataH udAharaNapUrvaka asaMyata karmabandhako prakaTa kiyA jAtA hai atizaya mahAn palya (kuThiyA - dhAnya rakhane ke lie miTTIse nirmita eka bar3A bartana ) meM kumbha ( lATa deza prasiddha dhAnya mApanekA eka upakaraNa ) ko to sthApita karatA hai aura nAli 1. a 'ca' nAsti / 2. a kathamityatrAha / 3. a pakkhivae sohai / 4. a avirai / 5. mahate / 6. a sAdhayati / 4 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka prajJaptiH palle mahaimahalle kuMbhaM sohei pakkhive nAli | je saMjaai patte bahu nijjare baMdhae thovaM ||36|| palle atizaya mahati / kumbhaM sodhayati prakSipati nAlim / eSa dRSTAnto'yamarthopanayaH - yaH saMyataH samyagdRSTirISatpramAdavAn pramattasaMyata eva nAnye / bahu nirjarayati badhnAti stokaM, saguNatvAditi // 36 // palle mahaimahalle kuMbhaM sohei pakkhivai na kiMci / 26 [ 36 - je saMjae apamatte bahu nijjare baMdhai na kiMci // 37 // palle'tizaya mahati kumbhaM sodhayati prakSipati na kicit / eSa dRSTAnto 'yamarthopanayaH - yaH saMyato'pramattaH pramAdarahitaH sAdhurityarthaH / bahu nirjarayati, badhnAti na kicidviziSTataraguNatvAt ( eka choTA mApa ) ko nikAlatA hai / isI prakArase asaMyata - mithyAdRSTi jIva-jo kAkamAMsa Adike vrata se bhI rahita hai vaha bahuta karmako bAMdhatA hai aura nirjarA thor3e karmakI karatA hai || 35 // pramatta saMyata ke lie eka dUsarA udAharaNa atizaya mahAn palyake bhItarase kumbhako nikAlatA hai aura nAliko sthApita karatA hai / ThIka isI prakArase pramatta saMyata jIva bahuta karmakI nirjarA karatA hai, para bA~dhatA thor3e karmako hai ||36|| apramatta saMyata ke lie anya eka udAharaNa - atizaya mahAn palyake bhItarase kumbhako nikAlatA hai, para sthApita usameM kucha nahIM karatA hai / ThIka isI prakArase apramatta saMyata jIva karmako nirjarA to bahuta karatA hai, para bA~dhatA kucha bhI nahIM hai ||37|| 1 vivecana - zaMkAkArakA abhiprAya yaha hai ki jaba taka vaha abhinnapUrva granthi vidyamAna hai isa bIca jo karmakI utkRSTa sthitiko kSINa karate hue use eka kor3Akor3I sAgaropamase bhI kucha (palyopamakA asaMkhyAtavAM bhAga ) hIna karanekI prakriyA dikhalAyI gayI hai ( 31-32 ) vaha yogya nahIM hai / isakA kAraNa yaha hai ki jIva jabataka samyagdarzanAdi guNoMse hIna rahatA hai tabataka usake adhikAdhika hI karmabandha huA karatA hai / aisI sthiti meM usake lie ukta prakArase utkRSTa kasthitikA hIna karanA sambhava nahIM hai| aisA svIkAra na karanepara Agamase virodha durnivAra hogA / kAraNa yaha ki AgamameM aisA kahA gayA hai ki jisa prakAra kisI dhAnya rakhane ke bar3e bartana meM kumbha pramANa dhAnyake rakhane aura nAli pramANa usameMse nikAlane usameM uttarottara niyamase adhika dhAnyakA saMcaya hotA hai usI prakAra sarvathA vratase rahita asaMyata midhyAdRSTi jIva karmako bAMdhatA to bahuta hai ora nirjarA usakI thor3I karatA hai / ata: usake karmakA saMcaya adhika ho honevAlA hai / isa sthitimeM usake ukta prakArase karmasthitikA hIna honA sambhava nahIM hai / isake sAtha Agama meM yaha bhI kahA gayA hai ki usI dhAnyake bartana meMse yadi kumbha pramANa dhAnyako nikAlA jAtA hai aura nAli pramANa usameM rakhA jAtA hai to jisa prakAra usa bartana meM dhAnyakA pramANa uttarottara hIna hotA jAtA hai usI prakAra apramatta saMyata jIva karmakI nirjarA to bahuta karatA hai, para bA~dhatA kama hai, isa prakArase usake karma kI hAni uttarottara avazya honevAlI hai / 1. bha saMjaye / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 39] yuktipratyuktipuraHsaraM samyaktvaprAptivicAraH 27 bandhakAraNAbhAvAditi // 37 // gururAha eyamiha ohavisayaM bhaNiyaM savve na evameva tti / assaMjao u evaM paDucca osannabhAvaM tu // 38 // etaditi palle mahaimahalle ityAdi / ihAsmin vicaare| oghaviSayaM sAmAnyaviSayam / bhaNitamuktama / sarve na evameveti sarve naivameva badhnanti / asyaiva viSayamupadarzayati-asaMyatastvevaM mithyATireva evaM badhnAti. nAnya iti| asAvapi prtiityaajiikRty| osannabhAvaM bAhalya. bhAvam / turavadhAraNe-osannabhAvameva, na tu niyamamiti // 38 // niyame doSamAha pAvai baMdhAbhAvo u annahA pogglaannbhaavaao| iya vuDhigahaNao te savve jIvehi jujjati // 39 // prApnoti Apadyate / bandhAbhAvastu bandhAbhAva eva / anyathAnyena prakAreNa sarve asaMyatA evaM badhnantItyevaMlakSaNena / kimityatropapattimAha-pudgalAnAmabhAvAdbadhyamAnAnAM karmapudgalAnAmasaMbhavAt / teSAmevAbhAve upapattimAha-iti vRddhigrahaNataH evamanantaguNarUpatayA vRddhigrahaNena / te isake atirikta usI bartanameM se kumbha pramANa dhAnyako nikAlA jAtA hai aura rakhA usameM kucha bhI nahIM jAtA hai taba jisa prakAra yathAsamaya vaha bartana dhAnyase rahita ho jAtA hai ThIka usI prakArase jo apramatta saMyata jIva karmako nirjarA to bahuta karatA hai aura bAMdhatA kucha bhI nahIM hai vaha karmase yathAsamaya mukta ho jAtA hai| prakRta apramatta saMyatake bandha isalie nahIM hotA ki vaha bandhake kAraNabhUta mithyAdarzanAdise rahita ho cukA hai| isa Agamake AdhArase ukta zaMkAkArakA yaha kahanA hai ki mithyAdRSTi jIvake samyagdarzanAdi guNoMse rahita honeke kAraNa jaba karmakA adhikAdhika hI bandha honevAlA hai taba Upara batalAyI gayI karmasthitikI hAni usake sambhava nahIM hai // 34-37 // Age isa zaMkAkA samAdhAna kiyA jAtA hai ukta prakArase AgamameM jo bandha aura nirjarAke kramakA nirdeza ,kiyA hai vaha sAmAnyase kiyA gayA hai| kAraNa ki saba jova isI prakArase karmako nahIM bAMdhate haiM, kintu vrata rahita mithyAdRSTi asaMyata hI usa prakArase karmako bAMdhatA hai| vaha bhI bahulatAkI apekSAse vaise bAMdhatA haisaba hI mithyAdRSTi asaMyata usa prakArase nahIM bAMdhate haiM // 38 // vaisA na mAnanepara jisa Apatti kI sambhAvanA hai use Age prakaTa karate haiM mithyAdRSTi asaMyata bhI bahulatAse hI adhikAdhika karmako bAMdhate haiM, yadi aisA na mAnA jAye to bandha yogya pudgaloMkA abhAva ho jAneke kAraNa bandhake abhAvakA prasaMga anivArya prApta hogaa| isakA kAraNa yaha hai ki ukta prakAra anantaguNI vRddhike sAtha karmapudgaloMke grahaNa kiye jAnepara ve saba pudgala jIvoMke sAtha sambandhako prApta ho sakate haiN| vivecana-pUrvokta zaMkAke samAdhAnameM yahAM yaha kahA gayA hai ki AgamameM jo asaMyatake adhikAdhika karmabandhakA nirdeza kiyA gayA hai vaha sAmAnyase kiyA gayA hai| isakA abhiprAya yaha huA ki sabhI asaMyata jIva ukta prakArase karmakA bandha nahIM kiyA karate haiM, kintu asaMyata mithyAdRSTi jIva hI ukta kramase karmakA bandha adhika aura nirjarA usakI alpa mAtrAmeM kiyA 1. bha asNytstvev| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH [40kamapudgalAH sarve jIvairyujyante kAlAntareNa sarve jIvaiH saMbadhyante, prabhUtataragrahaNAdalpataramokSAcca, sahasra miva pratidivasaM paJcarUpakagrahaNe' ekarUpakamokSe ca divasatrayAntaH puruSazateneni // 39 // Aha codakaH mokkho 'saMkhijjAo kAlAo te ajaM jiehiNto| bhaNiyA rNataguNA khalu na esa doso tao jutto // 40 // mokSaH prityaagH| asaGghayayAtkAlAdasaGkhyeyena kAlena utkRSTatasteSAM karmapudgalAnAm, tata UdhvaM karmasthiteH pratiSiddhatvAt / te ca krmaannvH| yato yasmAjjIvebhyaH sarvebhya eva / bhaNitAH pratipAditA anantaguNAH / khaluzabdasyAvadhAraNArthatvAdanantaguNA eva / naiSa doSo'nantarodito bndhaabhaavpraaptikaallkssnnH| tato yukto bahutarabandhaH, prabhUtataragrahaNe'lpataramokSe ca satyapi teSAmanantatvAt stokakAlAcca mokssaaditi| na hi zIrSaprahelikAntasya rAzeH pratidivasaM paJca. karatA hai| mithyAdRSTi asaMyatake lie bhI yaha aikAntika niyama nahIM hai, vaha bhI bahulatAse usa prakArake adhika karmabandhako karatA hai, niyamataH vaisA nahIM krtaa| yadi aisA na mAnakara yahI mAnA jAye ki sabhI asaMyata jIva niyamase karmake bandhako adhika aura nirjarA thor3I kiyA karate haiM to phira anantaguNita vRddhise karmabandhake honepara badhyamAna ve saba karmapudgala kAlAntarameM jAvAka sAtha sambaddha ho jaaveNge| kAraNa yaha ki unakA grahaNa to pracuratara mAtrAmeM hotA hai aura nirjarA alpatara mAtrAmeM hotI hai| taba vaisI avasthAmeM saba karmapudgaloMke samApta ho jAnepara anivAryataH karmabandhake abhAvakA prasaMga prApta hogaa| udAharaNasvarUpa hajAra saMkhyAmeMse pratidina yadi so puruSoMke dvArA pAMca-pAMca aMka grahaNa kiye jAte haiM aura eka-eka chor3A jAtA hai to vaha rAzi tIna dinake bhItara hI samApta ho jAne vAlI hai| ataeva ukta AgamakA yahI abhiprAya samajhanA cAhie ki sabhI asaMyata jIva ukta kramase adhika karmabandhako nahIM karate haiM, kintu asaMyata mithyAdRSTi ho aura vaha bhI bahulatAse ukta prakAra adhika karmabandhako karatA hai| isa prakAra zaMkAkArake dvArA pradarzita vaha doSa sambhava nahIM hai / / 38-39 // isapara zaMkAkAra punaH yaha kahatA hai una karmapudgaloMkA mokSa to asaMkhyAta kAlameM hI hotA hai, jaba ki ve ( karmapudgala) saba jIvoMse anantaguNe kahe gaye haiN| aisI paristhiti meM yaha jo doSa diyA gayA hai ki una pudgaloMke samApta ho jAnese bandhakA abhAva prApta hogA, vaha ucita nahIM hai| vivecana-zaMkAkArakI pUrva zaMkAkA nirasana karate hue yaha kahA gayA thA ki AgamameM jo vaha bandhakI prakriyA nirdiSTa kI gayI hai vaha sAmAnyase nirdiSTa kI gayI hai, vizeSarUpa meM kevala koIkoI asaMyata mithyAdRSTi jIva aura vaha bhI bahulatAse, na ki niyamase, pracuratara karmapudgaloMko bAMdhatA hai, sabhI asaMyata usa prakArase nahIM baaNdhte| aisA na honepara ukta prakArako bandha prakriya kAlAntarameM saba karmapudgaloMke samApta ho jAnese bandhake abhAvakA prasaMga anivArya hogaa| isa samAdhAnako asaMgata ThaharAtA huA vaha zaMkAkAra punaH yaha kahatA hai ki bandhayogya ve saba pudgala jaba samasta jovarAzise anantaguNe haiM tathA mokSa (nirjarA) unakA asaMkhyAta kAlake bhItara hI ho jAtA hai, kyoMki asaMkhyAta kAla ( sattara kor3Akor3I sAgaropama) se adhika karmasthiti sambhava nahIM hai, taba vaiso avasthAmeM na ve samApta hI ho sakate haiM aura na isIlie bandhakA abhAva bhI 1. apaMcakarUpaka / 2. mokSava divasaH trayAMtaH / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -41] yuktipratyuktipuraHsaraM samyaktvaprAptivicAraH grahaNe ekarUpakamokSe ca sati varSazatenApi puruSazatena yogo bhavati, prabhUtatvAt / evaM dAntike bhAvanIyamiti // 40 // itthaM codakenokte sati gururAha gahaNamaNaMtANa na kiM jAyai samaeNa tA kahamadoso / Agama saMsArAo na tahA gaMtANa gahaNaM tu // 41 // grahaNaM karmapudgalAnAmAdAnam / anantAnAmatyantaprabhatAnAma na kimiti gAthAbhaGabhayAdvayatyayaH-kiM na jAyate samayena, jAyata evetyrthH| samayaH paramanikRSTaH kAla ucyte| yatazcaivaM tatkathamadoSo doSa eva, zIrSaprahelikAntasyApi rAzeH pratidivasaM zatabhAgamAtramahArAzigrahaNe'lpataramokSe ca varSazatAdArata eva puruSazatena yogopptteH| evaM vAntike'pi bhAvanA kAryA / syAdetadAgamasaMsArAnna tayAnantAnAM grahaNaM tu / AgamastAvat "jAva NaM ayaM jIve eyai dheyai calaha phaMdai tAva NaM aTThavihabandhae vA sattavihabaMdhae vA chavvihabaMdhae vA egavihabaMdhae vA" ityAdi / sambhava hai| udAharaNArtha zIrSa prahelikAnta rAzi ( asaMkhyeya kAlakI parAkASThA ) meM-se pratidina * sau puruSoMke dvArA pAMca rUpoMke grahaNa karane aura eka rUpake chor3anepara unakA saMyoga sau varSameM bhI unake sAtha nahIM ho sakatA hai, kyoMki ve pracura pramANameM bane rahanevAle haiM / yahI prakriyA una karmapudgaloMke bandha-mokSakI bhI hai / tadanusAra pracura karmaparamANuoMke bane rahanese bandhakA abhAva kabhI ho nahIM sakatA-vaha nirantara calatA rahanevAlA hai / / 40 // zaMkAkArake isa kathanapara ukta doSako asambhavatAkA parihAra karate hue usakI tadavasthatAko prakaTa karanepara zaMkAkArakA punaH spaSTIkaraNa kyA pratisamayameM ananta karmapudgaloM kA grahaNa nahIM hotA hai ? hotA hI hai / taba vaisI avasthAmeM pUrvokta bandhAbhAva rUpa doSako kaise TAlA jA sakatA hai ? nahIM TAlA jA sakatA haivaha to tadavastha rahanevAlA hai| isapara zaMkAkAra punaH kahatA hai ki Agama va saMsArase bhI vaise ananta karmapudgaloMkA grahaNa sambhava nahIM hai| vivecana-vAdIke dvArA bahutara bandhake svIkAra karanepara usa paristhitimeM bandhake abhAvakA prasaMga pUrvameM diyA gayA thaa| isapara vAdone yaha kahakara ki ve karmapudgala samasta jIvoMse anantaguNe haiM aura mokSa unakA asaMkhyAMta kAlameM hI ho jAtA hai, ukta bandhAbhAvake prasaMgakA nirAkaraNa kiyA thaa| isapara yahAM usa bandhAbhAvake prasaMgako tadavastha ThaharAte hue yaha kahA jA rahA hai ki jaba pratyeka samaya meM ananta karma pudgaloMkA grahaNa hotA hai taba usa avasthAmeM una karma pudgaloMkI samApti sunizcita hai| ataH kAlAntarameM karmapudgaloMke abhAvameM jo bandhake abhAvakA prasaMga diyA gayA hai usakA nirAkaraNa nahIM kiyA jA sakatA-vaha tadavastha rahanevAlA hai| zIrSa prahelikAnta rAzimeM-se bho yadi pratidina sauveM bhAgamAtra mahArAziko grahaNa kiyA jAtA hai aura alpatara rAziko chor3A jAtA hai to vaha sau varSake pUrva hI sau puruSoMse sambaddha ho jAvegI va Ageke lie kucha nahIM rhegaa| isa udAharaNase bhI pUrvokta bandhake abhAvakA prasaMga nirbAdha siddha hotA hai / isapara vAdIkA kahanA hai ki Apa jo pratyeka samayameM ananta pudgaloMkA grahaNa batalAte he vaha asaMgata hai, kyoMki usakI siddhi na to Agamase hotI hai aura na saMsArake svarUpase bhI hotI hai| AgamameM yahI kahA hai ki jabataka yaha jIva AtA-jAtA va calatA-phiratA hai tabataka vaha AThoM prakArake, sAta prakAra Ayuko chor3a karake, chaha prakAra Ayu aura moha ko chor3a karake 1. amaNaMtANa kiM / 2. OM kAlocyate / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 - zrAvakaprajJaptiH [42saMsArastu pratisamayabandhakasattvasaMsRtirUpaH pratIta eva / evamAgamAtsaMsArAccana tathAnantAnAM grahaNameva bhavati yathA badhyamAnakarmapudgalAbhAvAd bandhAbhAva eveti // 41 // evaM parAbhiprAyamAzaGkayAha Agama mukkhAu Na kiM visesavisayattaNeNa suttassa / taM jAviha saMpattI na ghaDai tamhA adoso u // 42 // AgamamokSAt ki na vizeSaviSayatvena sUtrasya 'palle' ityAdilakSaNasya / taM granthi yAvaviha vicAre saMprAptina ghttte| dvau pratiSedhau prakRtamathaM gamayata iti kRtvA ghaTata eva / tasmAdadoSastu yasmAdevaM tasmAdeSa doSa eva na bhavati ya uktastaM yAvadiha saMprAptina yujyate ityAdi / tatrAgamastAvat "sammattaMmi u laddhe" ityAdi / mokSastu prakRSTaguNAnuSThAnapUrvakaH prasiddha eva / ato athavA eka prakAra ( mAtra vedanIya ) ke karmakA bandhaka hai; ityAdi / rahA saMsAra so vaha pratisamaya bandha va sattvarUpa pratIta hI hai| isa prakAra jaba ukta Agama aura saMsArase ananta karma pudgaloMkA grahaNa hI sambhava nahIM hai taba bhalA una badhyamAna karmapudgaloMkA abhAva kaise ho sakatA hai, jisase prasaMga prApta usa bandhake abhAvakA nirAkaraNa kiyA jA ske| isa prakAra usa doSake bane rahanese uparyukta AgamakA yahI abhiprAya saMgata mAnA jAyegA ki sabhI asaMyata jIva bahutara karmakA bandha nahIM karate, kintu asaMyata mithyAdRSTi ho, aura vaha bhI bahulatAse, bahutara karmakA bandha karatA hai / isa prakAra pUrvokta karmasthitikI hAni nirbAdha siddha hotI hai // 4 // isa prakAra zaMkAke rUpa meM vAdIke abhiprAyako prakaTa karake Age usakA prativAda kiyA jAtA hai pUrvokta Agama (35-37) kA vizeSa viSaya honeke kAraNa Agama aura mokSase usa granthi paryanta isa vicAra koTi meM kyA usako prApti ghaTita nahIM hotI hai ? avazya ghaTita hotI hai| isa kAraNa usako prAptimeM jo doSa diyA gayA thA vaha caritArtha nahIM hotaa| vivecana-pUrvameM (34) vAdone kahA thA ki granthi paryanta vicAra kiye jAneke prasaMgameM karmako pUrvokta hAnike sAtha apUrvakaraNa pariNAmake dvArA usa granthike bhede jAnepara samyaktvakA lAbha hotA hai, yaha jo kahA gayA hai vaha yogya nahIM hai, kyoMki vaisA mAnanepara Agama (35-37) se virodha honevAlA hai| isa prakAra vAdoke dvArA pradarzita usa Agama virodhakA nirasana karate hae yahAM yaha kahA gayA hai ki pUrvokta AgamameM jo pracaratara karmabandhakA nirdeza kiyA vaha sAmAnyase kahA gayA hai| vizeSa rUpameM usakA yahI abhiprAya hai ki asaMyata mithyAdRSTi hI ukta prakArase pracuratara karmakA bandhaka hai aura vaha bhI bahulatAse ( adhikAMzameM ) hai, na ki niyamataH / ataeva Agamase jo virodha dikhalAyA gayA hai vaha ucita nahIM hai| isake viparIta Agama (389-91) se hI yaha siddha hai ki guNoMke sAmarthyase bandhake hrAsa aura pUrvabaddha karmake kSayase mokSa hotA hai| isa prakAra samyaktvakA lobha ho jAnepara palyopama pRthaktva kAlameM zrAvaka bhI ho jAtA hai, ityAdi / mokSa prakRSTa guNoMke anuSThAna pUrvaka hotA hai, yaha bhI pramANasiddha hai| isase yahI svIkAra karanA cAhie ki ukta AgamakA vizeSa viSaya rahA hai, jisakA ki pUrvameM nirdeza kiyA jA cukA hai / yadi aisA na ho to Age (37) usI AgamameM jo yaha bhI kahA gayA 1. a baMdhakarmatvasaMsRtirUpaH pratIta evmaatsNsaaraacc| 2. a visayatteNeNa / 3. a Adoso / 4. ma saMprAptimaM ghaTate / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -43] sasvarUpaM samyaktvasya traividhyam yathoktavizeSaviSayameva tatsUtramiti itthaM caitadaGgIkartavyam / anyathA tadadhikAroktameva "pakkhive na kiMci" ityetadvirudhyate / apramattasaMyatasyApi bandhakatvAt / yathoktam apamattasaMjayANaM baMdhaTTitI hoi atttthmuhuttaa|' ukkosA u jahannA bhinnamuhRttaM nu vinneyA // 1 // ityAdi tasmAdoghaviSayamevaitaditi // 42 // avasitamAnuSaGgikam, adhunA prakRtaM samyaktvamAha saMmattaM pi ya tivihaM khaovasamiyaM tahovasamiyaM ca / khaiyaM ca kAragAi va pannattaM vIyarAgehiM // 43 // samyakzabdaH prazaMsArthaH avirodhArtho vA, tadbhAvaH samyaktvam, prazastaH mokSAvirodhI vAtmadharma ityrthH| api tatrividhaM etaccopAdhibhedAt triprakAram / api-zabdAcchAvakadharmasya prakRtatvAttaccAritramapyoghato'Nuvrata-guNavata-zikSApadabhedAt trividhameva / ca-zabdaH svagatAnekabhedasamuccayArthaH / uktaM ca-taM ca paMcahA sammattaM uvasamaM sAsAyaNaM khaovasamaM vedayaM thaiyaM / traividhyamupadarzayati-kSAyopazamikaM tathaupazamikaM kSAyikaM ca / kArakAdi vA kArakaM Adi kha 3 shbdaadrock-vynyjkprigrhH| etacca vakSyatyeveti na prtnyte| idaM ca prajJaptaM prarUpitaM vItarAgairahaddhi-riti // 43 // hai ki apramatta saMyata nirjarA bahuta karatA hai aura bAMdhatA kucha bhI nahIM hai vaha virodhako prApta hotA hai, kyoMki AgamameM apramattasaMyatako bhI bandhaka kahA gayA hai (gA. 42 kI ttokaa)| isase yahI siddha hotA hai ki AgamameM vaisA sAmAnya se hI nirdeza kiyA gayA hai| yadi ukta prakArase honevAlI karmako hAni va granthibhedako na mAnA jAye to samyaktvake sAtha mokSa bhI asambhava ho jAyegA, kyoMki anyathA usa bandhakI paramparo to calatI ho rhegii| isa prakArase vicAra karanepara vAdIke dvArA pradarzita doSa prakRtameM lAgU nahIM hotA // 42 // ____ isa prakAra prasaMgaprApta jIva aura karmake sambandhakI prarUpaNA karake prakRta samyaktvakA vivecana karate hue usake tIna bhedoMkA nirdeza kiyA jAtA hai vItarAga sarvajJake dvArA samyaktvako bhI tIna prakArakA kahA gayA hai-kSAyopazamika, aupazamika aura kSAyika / athavA vaha kAraka Adi (rocaka aura vyaMjaka) ke bhedase bhI tIna prakArakA kahA gayA hai| vivecana-'samyak zabdake Age 'bhAva' arthameM 'tva' pratyaya hokara 'samyaktva' zabda niSpanna huA hai / samyak zabdakA artha prazaMsA athavA avirodha hai| tadanusAra prazasta athavA mokSake avirodhI Atmadharmako samyaktvakA svarUpa samajhanA caahie| vaha samyaktva karmarUpa upAdhike bhedase tIna prakArakA hai-kSAyopazamika, aupazamika aura kSAyika / gAthAmeM jo 'api (bhI)' zabda prayukta huA hai usase yahAM zrAvaka dharmakA prakaraNa honese usake cAritrake bhI ina tIna bhedoMkI sUcanA kara dI gayI hai-aNuvrata, guNavrata aura zikSApada / prakRta gAthAmeM hI usa 'api' zabdake Age jo 'ca' zabdakA bhI upayoga kiyA gayA hai vaha samyaktvake antargata anya aneka bhedoMkA samuccAyaka hai| jaise usake ye pAMca bheda-upazama, sAsAdana, kSayopazama, vedaka aura kSAyikA ityAdi // 43 // 1. a aTra u mahattAu / 2. a mokSavirodhI / 3. a vedayIyaM khaIyaM / 4. a 'ca' naasti| . Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 zrAvakaprajJaptiH sAMprataM kSAyopazamikaM samyaktvamabhidhitsurAha 4 + micchattaM jamudinnaM taM khINaM aNuiyaM ca uvasaMtaM / masabhA pariNayaM veyijjaMtaM khaovasamaM // 44 // 3 [ 44 - mithyAtvaM nAma mithyAtvamohanIyaM karma tat / yadudIrNaM yadudbhUtazakti, udayAvalikAyAM vyavasthitamityarthaH / tatkSINaM pralayamupagatam / anuditaM ca anudIrNaM copazAntam / upazAntaM nAma viSkambhatodayamapanIta mithyAtvasvabhAvaM ca, viSkambhitodayaM zeSa mithyAtvamapanIta mithyAtvasvabhAvaM madanakodravodAharaNa tripujinyAyazodhitaM samyaktvameva / Aha-iha viSkambhitodayasya mithyAtva - syAnudIrNatA yuktA, na punaH samyaktvasya, vipAkena vedanAt / ucyate - satyametat, ki tvapanItamithyAtvasvabhAvatvAtsvarUpeNAnudayAttasyApyanudIrNopacAra iti / yadvAnudIrNatvaM mithyAtvasyaiva yujyate, samyaktvasya / katham ? mithyAtvaM yadudIrNaM tat kSINam / anudIrNamupazAntaM ceti ca zabdasya Age gAthA meM nirdiSTa samyaktvake una tIna bhedoMmeM kSAyopazamika samyaktvake svarUpakA nirdeza kiyA jAtA hai jo mithyAtva mohanIya udayako prApta hai vaha kSINa ho cukA aura jo udayako prApta nahIM hai va upazAnta hai, isa prakAra mizrabhAva - kSaya va upazamarUpa ubhaya avasthA - meM pariNata hokara anubhava meM bhI jo A rahA hai usakA nAma kSAyopazamika samyaktva hai / vivecana - jo samyaktva apane rodhaka mithyAtvake kSayopazamase prAdurbhUta hotA hai vaha kSAyopazamika samyaktva kahalAtA hai / gAthAmeM usa mithyAtvake kSayopazamake svarUpako prakaTa karate hue kahA gayA hai ki jo mithyAtva udayAvalI meM praviSTa hai vaha kSayako prApta ho cukA aura anudita haiudayAvalI meM praviSTa nahIM hai vaha upazAnta hai / upazAntakA artha hai udayakA nirodha va usake mithyAtva svabhAva - samyaktvake pratibandhaka svarUpa -kA haTa jAnA / jisa prakAra cakkI meM dalane se kodoM (eka tuccha dhAnya ) ke tIna bhAga ho jAte haiM- bhUsA, kaNa aura cUrA; usI prakAra pariNAma - vizeSase usa mithyAtva ke tIna bhAga ho jAte haiM- mithyAtva, samyaktva aura mizra ( samyag - mithyAtva ) / inameM jo mithyAtva svabhAvako chor3akara zuddhiko prApta hotA huA pradezarUpase udayako - prApta hai vaha samyaktva hI hai / abhiprAya yaha hai ki udaya prApta mithyAtva ke kSaya, udayameM nahIM prApta hue usIke upazama tathA mithyAtva svabhAvase rahita hokara pradezodayake rUpameM vartamAna usake udaya; isa prakArakI usa mithyAtvakI avasthAkA nAma kSayopazama hai / isa kSayopazamake Azrayase honevAle samyaktvako kSAyopazamika samyaktva kahA jAtA hai / yahA~ yaha zaMkA ho sakatI hai ki jisa mithyAtvakA udaya rukA huA hai use to anudIrNaM kahanA saMgata hai, kintu jo samyaktva vipAkarUpase anubhava meM A rahA hai use anudorNa kaise kahA jA sakatA hai ? isake samAdhAna meM kahA gayA hai ki yaha ThIka haiM, parantu use jo anudorNa kahA gayA hai vaha midhyAtva svabhAvase rahita hokara apane svarUpase udayameM na Aneke kAraNa upacArase kahA gayA hai| vastutaH anudIrNa to mithyAtvako hI kahanA cAhie, na ki samyaktvako / isa abhiprAyake anusAra gAthAko saMgatiko baiThAte hue TIkA meM kahA gayA hai ki jo mithyAtva udIrNa hai vaha kSayako prApta hai aura jo udayako prApta nahIM hai vaha upazAnta hai, isa prakAra anudIrNa evaM upazAnta mithyAtvako samyaktva kahA gayA hai| tadanusAra 1. a aNudIyaM / 2. a mIsabhAva / 3. a veyajjaMtaM / 4 a 'na tu' ato'gre 'mithyAtvamupazAntaM ca ' paryantaH pATho nopalabhyate / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -45] sasvarUpaM samyaktvasya traividhyam 33 vyavahitaprayogaH / tatazcAnudINaM mithyAtvamupazAntaM ca samyaktvaM prigRhyte| bhAvArthaH pUrvavat / tadevaM mizrIbhAvapariNataM kSayopazamasvabhAvamApannam / vaidyamAnamanubhUyamAnaM mithyAtvaM pradezAnubhavena samyaktvaM vipAkena kSayopazamAbhyAM nivRttimiti kRtvA kSAyopazamikaM samyaktvamucyate Aha-idaM samyaktvamaudayiko bhAvaH, mohanIyodayabhedatvAt, ato'yuktamasya kSAyopazamikatvam ? na, abhi. prAyAparijJAnAtsamyaktvaM hi sAMsiddhikamAtmapariNAmarUpaM jJAnavat, na tu krodhAdivat karmANusaMpakaMjam / tathA hi -tAvati mithyAtvadhanapaTale kSINe tathAnubhavato'pi svacchAbhrakalpAn samyaktvaparamANUn tathAvidhasavitRprakAzavat sahaja evAsau tatpariNAma iti / kSAyopazamaniSpannazcAyam , tamantareNAbhAvAt na AdINakSayAdanuvIrNopazamavyatirekeNAsya bhAvaH / krodhAdipariNAmaH punarupadhAnasAmarthyApAditasphaTikamaNiraktatAvadasahaja iti / Aha-yadi pariNAmaH samyaktvaM tato mizrImAvapariNataM vedyamAnaM kSAyopazamikamityetadvirudhyate mohanIyabhedayoreva mizrIbhAvapaMriNatayorvedyamAnatvAt ? na virudhyate, tathAvidhapariNAmahetutvena tayoreva samyaktvopacArAt / kRtaM vistareNeti // 44 // kSAyopazamikAnantaramaupazamikamAha uvasamagaMseDhigayassa hoi uksAmiyaM tu sammattaM / jo vA akayatipuMjo akhaviyamiccho lahai sammaM // 4 // mizra avasthAse pariNata-kSaya va upazama svabhAvako prApta-evaM vedyamAna-pradezAnubhavase anubhUyamAna samyaktvako kSaya aura upazamase nivRtta honeke kAraNa kSAyopazamika samyaktva kahA gayA hai| yahAM phira yaha zaMkA hotI hai ki mohanIyakA udayabheda honeke kAraNa usa samyaktvako audayika bhAvake antargata honA cAhie, taba aisI avasthAmeM use kSAyopazamika kahanA asaMgata hai| isake uttara meM kahA gayA hai ki samyaktva jJAnake samAna AtmAkA pariNAma hai, vaha kucha krodhAdike samAna karmaparamANuoMke samparkase nahIM utpanna hotA hai| isIlie use audayika nahIM kahA jA sktaa| jisa prakAra saghana kAle meghasamUhake haTa jAnepara kUcha svaccha meghoMke rahate hae bhI sUryakA kucha svAbhAvika prakAza phailA rahatA hai usI prakAra mithyAtvake haTa jAnepara samyaktvaparamANuoMkA anubhava honepara bhI vaha samyaktvarUpa AtmAkA svAbhAvika pariNAma kSayopazamase utpanna hotA hai, udIrNake kSaya aura anudIrNake upazamarUpa kSayopazamake binA usakI utpatti sambhava nahIM hai| isase bhinna karmarUpa upAdhike sAmarthyase utpanna honevAle krodha Adi pariNAma svAbhAvika nahIM haiM, kintu japAkusuma Adi upAdhike Azrayase utpanna honevAlI sphaTika maNiko lAlimAke samAna ve asvAbhAvika haiN| yahA~ phira yaha zaMkA hotI hai ki yadi samyaktva AtmAkA pariNAma hai to use kSAyopazamika kahanA asaMgata hai, kyoMki mizrIbhAvapariNata ukta donoM mohanIyake bheda hI to usameM vedyamAna haiM / isake samAdhAnameM kahA gayA hai ki usa prakArake AtmapariNAmake hetu honese una donoMko hI upacArase samyaktva kahA gayA hai, ataH usameM kucha virodha nahIM hai / / 43.44 / / __ aba aupazamika samyaktvakA nirUpaNa karate hue vaha kisake hotA hai, yaha AgekI gAthAmeM dikhalAte haiM jo upazama zreNipara ArUr3ha hai usake aupazamika samyaktva hotA hai, athavA jisane mithyAtva, samyaktva aura ubhaya ( samyamithyAtva ) rUpase tIna puMja nahIM kiye haiM yA mithyAtvakA kSaya nahIM kiyA hai vaha opazamika samyaktvako prApta karatA hai // 45 / / 1. a tAvidhi mithyAtvaghaTanapaTale / 2. a sAmaga / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH [46 - upazamakazreNigatasya aupazamikI shrennimnuprvissttsy| bhavatyaupazamikameva samyaktvam / turavadhAraNe / anantAnubandhinAM darzanamohanIyasya copazamena nivRttamiti kRtvA aupazamikam / yo vA akRtatripuJjastathAvidhapariNAmopetatvAtsamyaGamithyAtvobhayAnivatitatripuJja ev| akSapitamithyAtvo'kSINamithyAtvadarzanaH, kSAyikavyavacchedArthametat / labhate prApnoti samyaktvam, tadapyaupazamikameveti // 45 // amumevArtha spaSTayannAha khINami uinnami a aNuijjate a sesamicchatte / aMtomuttamittaM uvasamasamma lahai jIvo // 46 // kSINa evodoNe, anubhavenaiva bhukta ityarthaH / anudIryamANe ca mandapariNAmatayA udayamagacchati sati / kasmin ? zeSamithyAtve, viSkambhitodaya ityrthH| antarmuhUrtamAnaM kAlam, tata UvaM niyAmakAbhAvena niyamena mithyaatvpraapteH| etAvantameva kAlamiti kim ? aupazamikaM samyaktvaM labhate jIva iti // 46 // idameva dRSTAntenA spaSTatAranabhidhitsurAha UsaradesaM daDdillayaM va vijjhAi vaNadavo pappa // isa miccharasANudae uvasamasammaM lahai jIvo // 47 // UparadezaM UparavibhAgam / USaraM nAma yatra tRNAderasaMbhavaH / dagdhaM vA puurvmevaagninaa| vidhyAyati vanahako dAvAnala prApya / kutaH ? tatra dAhyAbhAvAt / eSa dRSTAnto'yamarthopanayaH aupazamika samyaktva kaba aura kitane kAlake lie hotA hai, yaha Age spaSTa kiyA jAtA hai udayAvalI meM praviSTa mithyAtvake kSINa ho jAne jora zeSa mithyAtvake udayako na prApta honepara jIva antarmuhUrta mAtra kAla taka upazama samyaktvako prApta karatA hai // 46 // Age aupazamika samyaktvako dRSTAnta dvArA spaSTa kiyA jAtA hai jisa prakAra USara-tRNAdikI utpattike ayogya-athavA jale hue pradezako pAkara dAvAnala svayaM bujha jAtA hai usI prakAra mithyAtvake udayAbhAvameM jIva upazama samyaktvako prApta karatA hai // 47 // vivecana--cAra anantAnubandhI kaSAyoM aura darzanamohanIyakA upazama honepara jo tattvArtha zraddhAnarUpa samyaktva prAdurbhUta hotA hai use aupamika samyaktva kahA jAtA hai| vaha upazama zreNipara ArUr3ha hue jIvake hotA hai| gA. 45 meM jo 'tu' zabdako grahaNa kiyA gayA hai usase yaha abhiprAya vyakta kiyA gayA hai ki upazama zreNimeM vaha aupazamika hI samyaktva hotA hai, na kSAyika va kSAyopazamika / isake atirikta jisa jIvane usa prakArake pariNAmase yukta honeke kAraNa darzanamohanIyake samyaktva, mithyAtva aura ubhaya ( samyagmithyAtva ) rUpa tIna khaNDa nahIM kiyA hai aura mithyAtvakA kSaya bhI nahIM kiyA hai usake bhI vaha aupazamika samyaktva hotA hai| mithyAtvakA kSayakara denepara kSAyika samyaktva hotA hai, na ki aupazamika / ataH usa kSAyika samyaktvako vyAvRttike lie yahA~ 'jisane mithyAtvakA kSaya nahIM kiyA hai' itanA vizeSa kahA gayA hai| yaha samyaktva usa avasthAmeM hotA hai jaba ki udayAvalImeM praviSTa mithyAtvakA anubhavapUrvaka kSaya ho jAtA hai tathA zeSa mithyAtva udayoM nahIM rahatA hai| kAla usakA antarmuhUrta mAtra hai| kAraNa isakA yaha Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ =48 ] sasvarUpaM samyaktvasya traividhyam 35 iya evaM tathAvidhapariNAmAt mithyAtvasyAnudaye sati aupazamikaM samyaktvaM labhate jIva iti / vanadavakalpaM hyatra mithyAtvam, USarAdidezasthAnIyaM tathAvidhapariNAma kaNDakamiti / Aha- kSAyopazamikAdasya ko vizeSa iti ucyate-- tatropazAntasyApi mithyAtvasya pradezAnubhavo'sti, na tvaupazami / anye tu vyAcakSate - zreNimadhyavartinyevau pazamike pradezAnubhavo nAsti, na tu dvitIye; tathApi tatra samyaktvANvanubhavAbhAva eva vizeSa iti // 47 // aupazamikAnantaraM kSAyikamAha khINe daMsaNamohe 'tivimi vi bhavaniyANabhUmi / niSpaccavAyamaulaM sammattaM khAiyaM hoi // 48 // kSapaka zreNimanupraviSTasya sataH kSINe darzanamohanIye ekAntenaiva pralayamupagate / trividhe'pi mithyAtva - samyagmithyAtva samyaktva bhedabhinne / kiviziSTe ? bhavanidAnabhUte bhavantyasmin karmavazavartanaH prANina iti bhavaH saMsArastatkAraNabhUte / niHpratyapAyam / aticArApAyarahitam / atulamananyasadRzam, AsannatayA mokSakAraNatvAt / samyaktvaM prAGganirUpitazabdArthaM kSAyikaM bhavati, mithyAtvakSayanibandhanatvAt iti // 48 // hai ki antarmuhUrta ke pazcAt niyAmaka na honese jIva niyamase mithyAtvako prApta ho jAtA hai / ukta aupazamika samyaktvako spaSTa karate hue yahAM yaha dRSTAnta diyA gayA hai ki jisa prakAra USara dezako athavA pUrva meM jale hue bhUmipradezako pAkara vanAgni dAhya tRNAdike abhAva meM svayameva zAnta ho jAtI hai usI prakAra USara deza jaise pariNAmako pAkara midhyAtvarUpa vanAgni ke upazAnta ho jAnepara jIva aupazamika samyaktvako prApta karatA hai / pUrvokta kSAyopazamika samyaktva meM upazamako prApta hue mithyAtvakA pradezodaya rahatA hai, parantu prakRta opazamika samyaktvameM vaha nahIM rahatA, yaha ina donoM meM vizeSatA hai, anya AcAryoMkI vyAkhyAke anusAra usa upazAnta mithyAtvakA pradezodaya kevala upazama zreNike madhyavartI opazamika samyaktvameM nahIM rahatA hai, kintu dvitIya aupazamikameM vaha rahatA hI hai / phira bhI usameM samyaktva paramANuoM ke anubhAgakA abhAva vizeSa hI huA karatA hai // 45-47 // Age kramaprApta kSAyika samyaktvake svarUpakA nirdeza kiyA jAtA hai- saMsArake kAraNabhUta tInoM hI prakArake darzana mohake kSayako prApta ho jAnepara apAya rahita ( nirbAdha ) anupama kSAyikta samyaktva hotA hai / vivecana - saMsAraparibhramaNakA kAraNa darzanamohanIya karma hai / kAraNa yaha ki samyaktvakA vighAtaka honese vaha jIvako sat-asat va heya upAdeyakA viveka prakaTa nahIM hone detA / gAthAmeM saMsArakA paryAyavAcI bhava zabda prayukta huA hai / ' bhavanti asmin karmavazavartinaH prANinaH iti bhava:' isa nirukti ke anusAra jisameM prANI karmake vazIbhUta huA karate haiM usakA sArthaka nAma bhava hai / ukta darzanamohanIya mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyaktvake bhedase tIna prakArakA hai / kSapakazreNipara ArUr3ha hue jIvake jaba yaha tInoM prakArakA darzana mohanIya karma sarvathA vilIna ho jAtA hai taba usake prakRta kSAyika samyaktva prAdurbhUta hotA hai / yaha nirmala samyaktva saba prakArakI vighna-bAdhAoMse rahita hokara mokSakA nikaTavartI kAraNa hai, isIlie use atula ( anupama ) kahA gayA hai / gAthAmeM yadyapi sAmAnyase itanA mAtra kahA gayA hai ki tInoM prakAra ke darzanamoha 1. bha zreNimadhivattinyaupa / 2. a tivihaMmi ya bhavaNidANabhUyaM viNiyanvavAya / 3. mithyAtvasamyaktvabhedaM / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 zrAvakaprajJaptiH kSAyikAnantaraM kArakAdyAha jaM jaha bhaNiyaM taM taha karei sai jami kAragaM taM tu / royagasammattaM puNa ruimittakaraM muNeyavvaM // 49 / / yadyathA bhaNitaM sUtre'nuSThAnaM tattathA karoti sati yasmin / samyagdarzane paramazuddhirUpe / kArakaM tattu kArayatIti kArakam / rocakasamyaktvaM punaH rucimAtrakaraM muNitavyam, vihitAnuSThAne tathAvidhazuddhayabhAvAt, rocayatIti rocakam // 49 // sayamiha micchaddiTThI 'dhammakahAIhi dIvai parassa / sammatamiNaM dIvaga kAraNaphalabhAvao neyaM // 50 // svayamiha mithyAdRSTirabhavyo bhavyo vA kazcidaGgAramardakavat / atha ca dharmakathAdibhidharmakathayA mAtasthAnAnuSThAnenAtizayena vA kenaciTTIpayatIti prakAzayati / parasya shrotH| samyaktvamidaM vyaJjakam / Aha -mithyAdRSTaH samyaktvamiti virodhH| satyam, kintu kAraNaphala bhAvato jJeyaM tasya hi mithyAdRSTerapi yaH pariNAmaH sa khalu pratipattusamyaktvasya kAraNabhAvaM pratipadyate taidbhAvabhAvitvAttasya, ataH kAraNe eva kAryopacArAtsamyaktvAvirodhaH yathAyughRtamiti // 50 // kSINa ho jAnepara kSAyika samyaktva hotA hai| para usakI vyAkhyA karate hue haribhadra sUrine itanA vizeSa kahA hai ki kSaeka zreNimeM praviSTa hote hue jIvake darzanamohanIyakA kSaya honepara vaha kSAyika samyaktva hotA hai| SaTkhaNDAgama ( 1, 1, 145-pu. 1, pR. 396 ), sarvArthasiddhi (1-8) aura tattvArthavArtika (9, 7, 12) AdimeM isa kSAyika samyaktvakA sadbhAva caturtha asaMyata samyagdRSTi guNasthAnase lekara ayogikevalI ( caudahaveM ) guNasthAna taka batalAyA gayA hai // 44 // aba pUrvanirdiSTa (43) kArakAdi samyaktva bhedoMmeM kAraka aura rocaka ina dokA svarUpa kahA jAtA hai jisa samyaktvake honepara prANI AgamameM jisa anuSThAnako jaisA kahA gayA hai use usI prakArase karatA hai usakA nAma kAraka samyaktva hai| abhiprAya yaha hai ki jo samyaktva 'kArayatoti kArakam' isa niruktike anusAra Agamavihita anuSThAnako usI rUpameM karAtA hai use kAraka samyaktva kahata hai| rocaka samyaktvako rucimAtra karanevAlA jAnanA caahie| isakA abhiprAya yaha hai ki Agavihita anuSThAna karane meM jIva yadyapi usa prakAra kI zuddhike abhAvameM asamartha hotA hai, to bhA isa samyaktvake honepara usake ukta anuSThAna-viSayaka ruci avazya rahatI hai| isase usakA 'rocaka' yaha sArthaka ho nAma hai / / 49 // Age dIpaka samyaktvakA svarUpa kahA jAtA hai prANI yadyapi svayaM mithyAdRSTi hai, phira bhI vaha dharmakathA Adike dvArA dUsareke samyaktvako prakAzita karatA hai, aise samyaktvako kAraNa-kAryabhAvase dIpaka jAnanA caahie| vivecana-isakA abhiprAya yaha hai ki koI jIva yadyapi bhavya yA abhavya hokara svayaM mithyAdRSTi hotA hai phira bhI vaha dharmacarcAke Azrayase, mAtA jaise viziSTa anuSThAnase athavA kisI atizaya vizeSase dUsareke samyaktyAko prakaTa karatA hai| usakI isa prakArakI pariNatiko kAraNameM 1. adhammaka hAdIhiM / 2. a mithyAdRSTirabhanbo vA / 3. a te tAhi bhAvitvAttassa / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 52 ] kArakAdisamyaktvAnAM lakSaNam samastasyaiva bhAvArthamupadarzayati tavvihakhaovasamao tesimaNUNaM abhAvao caiva / evaM vicittarUvaM sanibaMdhaNamo muNeyavvaM // 51 // 37 tadviSayopazamatasteSAmaNUnAm, mithyAtvANUnAmityarthaH / abhAvatazcaiva teSAmeveti vartate / evaM vicitrarUpaM kSAyopazamikAdibhedeneti bhAvaH / sanibandhanameva sakAraNaM muNitavyam / tathAhita eva mithyAtvaparamANavastathAvidhAtmapariNAmena kvacittathA zuddhimApadyante yathA kSAyopazamikaM samyaktvaM bhavati, tatrApi kvacitsAticAraM kAlApekSayA, kvacinniraticAram, apare tathA yathaupazamikaM, kSayAdeva kSAyikamiti // 51 // apare'pyasya bhedAH saMbhavantIti kRtvA tAnapi sUcayannAha - " kiM cehubAhibheyA dasahAvImaM parUviyaM samae / oheNa taM pimesi bheyANamabhinnarUvaM tu // 52 // ki cehopAdhibhedAdAjJAdivizeSaNa bhedAdityarthaH / dazadhApIdaM dazaprakAramapyetatsamyaktvaM prarUpitaM samaye Agame / yathoktaM 'prajJApanAyAm - sigguvasaru ANaruI suttabIyaruimeva / abhigamavitthAraruI kiriyAsaMkheva ghammaruI || kAryakA upacAra karake dopaka samyaktva kahA gayA hai / lokavyavahAra meM ghoko Ayu isIlie kahA jAtA hai ki vaha usa AyukI sthiratAkA kAraNa hai, svayaM Ayu nahIM hai / yahI abhiprAya isa dIpaka samyaktvake viSaya meM bhI samajhanA cAhie // 50 // Age, isa sabhI Azayako dikhalAte haiM na mithyAtva paramANuoMke usa prakArake abhAva se bhI isa prakArake vicitra svarUpavAle usa samyagdarzanako sakAraNa hI jAnanA caahie| abhiprAya yaha hai ki jIvake usa jAti ke pariNAma vizeSa se mithyAtva mAhanIyake paramANu kisoke isa prakArakI zuddhiko prApta hote haiM ki jisake Azrayase sAticAra athavA niraticAra kSAyopazamika samyaktva prAdurbhUta hotA hai / tathA kisI pazamika samyaktva prakaTa hotA hai / unake hI kSayase kinhIM ke kSAyika samyaktva utpanna hotA hai // 51 // Age isa samyaktvake jo anya bheda bhI sambhava haiM unakI sUcanA kI jAtI hai uparyukta bhedoMke atirikta upAdhike bhedase isa samyaktvako AgamameM dasa prakArakA bhI kahA gayA hai / vaha bhI sAmAnyase pUrvokta kSAyopazamikAdi bhedoMse abhinna svarUpavAlA hai - unase bhinna nahIM hai, unhIM ke antargata hai / vivecana - prajJApanA (gA. 115 ) va uttarAdhyayana ( 28- 16 ) Adi Agama granthoMmeM darzanaAryake prasaMgameM samyaktvake uparyukta kSAyopazamikAdi va kArakAdi bhedoMke atirikta anya dasa bheda bhI nirdiSTa kiye gaye haiM / unako pUrvokta bhedoMse bhinna nahIM samajhanA cAhie - ve yathA 1. a suNibaMdhaNamo / 2. a kSayopazamakAsteSAM / 3. a ki cehuvAyabheyA dasahAvi saMrUvihaM sama e / 4. a prajJApanAyAM ANairuittaru ityAdi / nisaggu / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SA zrIvakaprajJaptiH [52Aha-tadeveha kasmAnnoktamiti / ucyate-opena sAmAnyena tadapi dazaprakAramamISAM bhedAnAM kSAyopazamikAdInAmabhinnarUpameva, eteSAmeva kenacidbhavena bhedaat| saMkSepArambhazcAyam, atona teSAmabhidhAnamiti // 52 // sambhava ukta kSAyopazamikAdi bhedoMmeM se kisI-kisIke antargata ho sakate haiN| prakRta granthake saMkSipta hone ke kAraNa una dasa bhedoMkA nirUpaNa yahAM nahIM kiyA gayA hai| ve dasa bheda ye haiM-nisargaruci, upadezaruci, AjJAruci, sUtraruci, bIjaruci, abhigamaruci, vistAraruci, kriyAruci, saMkSeparuci aura dharmaruci / inakA svarUpa kramazaH isa prakAra hai-(1) jo paramArtha svarUpase jAne gaye jIva, ajIva, puNya, pApA, Asrava aura saMvarake viSayameM Atmasammatamatise--paropadeza nirapekSa jAtismaraNAdirUpa pratibhAse--ruci yA zraddhA karatA hai vaha nisargadarzana Arya kahalAtA hai| prakArAntarase bhI isake lakSaNameM yaha kahA gayA hai ki jo jinadaSTa cAra prakArake padArthoM ke vi. isI prakArakA hai, anyathA nahIM hai' aisA zraddhAna karatA hai use nisargaruci darzana Arya jAnanA caahie| yaha lakSaNa prajJApanA va uttarAdhyayanake anusAra nirdiSTa kiyA gayA hai| tattvArthAdhigamabhASya (1-3 ) meM nisargasamyagdarzanake svarUpako dikhalAte hue kahA gayA hai ki jova svakRta karmake vaza anAdikAlase caturgatisvarUpa saMsArameM paribhramaNa karatA huA aneka prakArase puNyapApake phalakA anubhava kara rahA hai, jJAna-darzanopayogarUpa svabhAvavAle usake una-una pariNAmAdhyavasAyasthAnAntaroMko prApta hote hue anAdi mithyAdRSTi honepara bhI pariNAmavizeSase usa prakArakA apUvakaraNa hAtA hai ki jisase binA kisI prakArake upadezake samyagdarzana utpanna hotA hai, usake isa samyagdarzanakA nAma hI nisargasamyagdarzana hai| tattvArthavArtika ( 1, 3, 8) meM kahA gayA hai ki jisa prakAra kurukSetrameM kahIM para bAhya puruSaprayatnake binA hI suvarNa utpanna hotA hai usI prakAra bAhya puruSake upadezapUrvaka jo jIvAdi padArthoMkA adhigama hotA hai usake vinA hI jo samyagdarzana utpanna hotA hai use nisagaMjasamyagdarzana kahate haiN| (2) anya kisI chadmastha yA jinake dvArA upadiSTa jIva-ajIvAdi padArthoM kA jo zradAna karatA hai use upadezaruci jAnanA caahie| tattvArthavArtika ( 3-36 ) ke anusAra tIrthaMkara aura baladeva Adike caritake upadezake Azrayase jinake tattvazraddhA utpanna hotI hai unheM upadezaruci darzanaArya kahA jAtA hai| (3) jisakA rAga, dveSa, moha va ajJAna haTa cukA hai tathA jisake jinavANIke Azrayase tattvaviSayaka ruci prAdarbhata haI hai usakA nAma AjJAruci hai| (4) jo satrakA adhyayana karatA haA aMgazratase athavA bAhyazrutase samyaktvakA avagAhana karatA hai use sUtraruci jAnanA cAhie / (5) eka padake Azrayase jisakA samyaktva-tattvaruci-pAnImeM DAle gaye eka telabinduke samAna aneka padoMmeM phailatI hai use bIjaruci kahA jAtA hai| (6) jisane arthasvarUpase gyAraha aMga, prakIrNaka aura dRSTivAdarUpa zrutajJAnako dekha liyA hai-abhyasta kara liyA hai-use abhigamaruci kahate haiN| (7) aMga-pUrva zrutake viSayabhUta jIvAdi padArtha viSayaka pramANa-nayAdike Azrayase vistArapUrvaka kiye jAnevAle nirUpaNase jinheM zraddhAna prApta huA hai ve vistAraruci darzana Arya kahalAte haiM (ta. vA. 3, 36.2)110) darzanavinaya. jJAnavinaya, cAritravinaya aura tapavinayake viSayameM tathA samiti va guptiyoMke viSayoM jo antaHkaraNapUrvaka anuSThAnaviSayaka ruci hotI hai usakA nAma kriyAruci hai| (9) anabhigRhIta mithyAdRSTiko saMkSeparuci jAnanA caahie| vaha pravacana meM vizArada ( kuzala ) na hokara zeSa mithyAmatoMke viSayameM anabhigrahIta hotA hai-unake Azrayase mithyAtvako nahIM grahaNa karatA hai| (10) jo jinapraNIta zrutadharma, astikAyadharma, aura cAritradharmakA zraddhAna karatA hai use dhamaruci jAnanA cAhie // 52 // Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 54 ] upazama-saMvegAdisvarUpam idaM ca samyaktvamAtmapariNAmarUpatvAcchamasthena durlakSyamiti lakSaNamAha-- taM uvasamasaMvegAiehi lakkhijjaI uvAehiM / AyapariNAmarUvaM bajhehiM pasatthajogehiM // 53 // tatsamyaktvamapazamasaMvegAdibhiriti-upazAntirupazamaH, saMvego mokSAbhilASaH, AdizabdAnirvedAnukampAstikyaparigrahaH / lakSyate cihanyate ebhirupazamAdibhirbAHiprazastayogairiti sNbndhH| bAhyavastuviSayatvAbAhyAH, prazastayogAH zobhanavyApArAstaiH / kiviziSTaM tatsamyaktvam ? AtmA pariNAmarUpaM jIvadharmarUpamiti // 53 // tathA cAha itthaM ya paeNriNAmo khalu jIvassa suho u hoi vinneo / kiM malakalaMkamukkaM kaNagaM jhuji sApalaM hoi // 54 // atra ce samyaktve sati / kim ?, pariNAmo'dhyavasAyaH / khaluzabdo'vadhAraNArtha:-jIvAsthya zubha eva bhavati vijJeyo na tvazubhaH / athavA kimatra citramiti ? prativastUpamAmAha-ki malakalaGkarahitaM kanakaM bhuvi dhyAmalaM bhavati ? na bhvtiityrthH| ekalavApi malakalaGkasthAnIyaM prabhUtaM kliSTaM karma, dhyAmalatvatulyastvazubhapariNAmaH, sa prabhUte kliSTa karmaNi kSINe jIvasyA na bhavati // 54 // prazamAdInAmeva bAhyayogatvamupadarzayanmAha Age durlakSya AtmapariNAmarUpa usa samyaktvake anumApaka kucha cihnoMkA nirdeza kiyA jAtA hai AtmapariNAmasvarUpa vaha samyaktva bAhya prazasta vyApArarUpa upazama va saMvega Adi . upAyoMse lakSita hotA hai-jAnA jAtA hai / / 53 // ise spaSTa karate hue Age usake kAraNakA nirdeza kiyA jAtA hai-- kAraNa isakA yaha hai ki isa samyaktvake honepara jIvakA pariNAma (vyApAra yA AcaraNa) uttama hI hotA hai-nindya AcaraNa usakA kabhI nahIM hotA hai| so Thoka bhI hai, kyA lokameM kabhI mala-kalaMka-kITa-kAlimAse rahita suvarNa malina huA hai ? nhiiN| vivecana-prakRta samyaktva atIndriya AtmAkA pariNAma hai, ataH chadmasthake lie usakA parijJAna nahIM ho sktaa| isase yahIM usake paricAyaka kucha bAhya cihnoMkA nirdeza kiyA gayA hai| ve cihna ye haiM-prazama, saMvega, nirveda, anukampA aura Astikya / ye saba bAhya pravRtti rUpa haiM / jisa jIvake ukta samyaktva prAdurbhUta ho jAtA hai usakI bAhya pravRtti prazasta hotI hai, vaha kabhI nindya AcaraNa nahIM krtaa| isIse ukta prazama-saMvegAdirUpa pravRttiko dekhakara usake Azrayase kisIke usa samyaktvakA anumAna kiyA jA sakatA hai| inake hote hue vaha samyaktva ho bhI sakatA hai aura kadAcit nahIM bhI ho sakatA hai, para inake binA usa samyaktvakA abhAva sunizcita samajhanA cAhie / kAraNa isakA yaha hai ki vaisI pravRtti antaHkaraNa pUrvaka na hokara kadAcit kapaTase bhI kI jA sakatI hai // 54 // Age una prazamAdikoMke svarUpakA nirUpaNa karate hue prathamataH prazamake svarUpako prakaTa kiyA jAtA hai 1. alkkhijje| 2. a joehi / 3. a ettha / 4. ma prinnaamH| 5. a byAmalaM / 6. 'bha'ca' nAsti / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakajJaptiH [ 55payaIi va kammANaM viyANiuM vA vivAgamasuhaM ti / avaraddhevi na kuppai uvasamao savvakAlaM pi // 55 // prakRtyA vA samyaktvANuvedakajIvasvabhAvena vA / karmaNAM kaSAyanibandhanAnAm / vijJAya vA vipAkamazubhamiti / tathAhi-kaSAyAviSTo'ntamuhUrtena yatkarma badhnAti tadanekAbhiH sAgaropamakoTAkoTibhirapi duHkhena vedayatItyazubho vipAkaH, etat jJAtvA, kim ? aparAddhaye'pi na kupyati aparAdhyata iti aparAdhyaH pratikUlakArI, tasminnapi kopaM na gacchatyupazamataH upazamena hetunaa| sarvakAlayapi yAvatsamyaktvapariNAma iti // 55 // tathA-- naravibuhesamsukkhaM dukkhaM ciya bhAvao ya mannato / saMvegao na mukkhaM muttaNaM kiMci patthei // 56 // nara-vibudhezvarasaukhyaM ckrvrtiindrsaukhymityrthH| asvAbhAvikatvAt karmajanitatvAtsAvasAnatvAcca duHkhmev| bhAvataHparamArthato mnymaanH| saMvaMgataH saMvegala hetuunaa| na mokSa svAbhAvikajIvarUpammakarmajamaparyavasAna muktvA kiMcitprArthayate'bhilaSatIti // 56 // 'samyaktvase vibhUSita jIva upazama (prazama) ke Azrayase svabhAvataH athavA karmoM ke azubha vipAkako jAnakara sadA aparAdhI prANIke Upara bhI krodha nahIM kiyA karatA hai| kara lenepara jIvakA svabhAva isa prakArakA ho jAtA hai ki yadi koI prANI pratikUla hokara usakA aniSTa bhI karatA hai to bhI vaha usake Upara kabhI krodha nahIM karatA / aise samayameM vaha yaha bhI karatA hai ki krodhAdi kaSAya ho to karmabandhake kAraNa haiN| kaSAyake vazIbhUta hokara prANI antamuharnameM jisa karmako bAMdhatA hai usake phalako vaha aneka kor3Akor3I sAgaropama kAla taka kaSTake sAtha sahatA hai| isa prakAra karmake azubha phalako jAnakara vaha aparAdha karanevAleke Upara bhI jaba krodha nahIM karatA hai . taba bhalA vaha niraparAdha prANIke Upara to krodha kara hI kaise sakatA hai ? isa prakArase jo samyaktvake prabhAvase usake krodhAdi kaSAyoMkI svabhAvata: upazAnti hoto hai usIkA nAma prazama hai // 55 // aba kramaprApta saMvegakA svarUpa kahA jAtA hai samyagdRSTi jIva saMvegake nimittase cakravartI aura indrake sukhako bhI yathArthameM dukha hI mAnatA hai| isIse vaha mokSako chor3akara anya kucha bhI nahIM cAhatA hai| vivecana yathArtha sukha use hI kahA jA sakatA hai jahA~ kucha bhI AkulatA na ho / cakravartI aura indra AdikA sukha sthAyI nahIM hai--vinazvara hai, ataH vaha AkulatAse rahita nahIM ho sktaa| isIlie samyagdRSTi jIva indra va cakravartI Adike sAtAvedanIyajanya usa sukhako vinazvara va pApakA mUla jAnakara dukha hI mAnatA hai| vAstavika sukha parAvalambanake binA hotA hai| karmodayake binA prApta honevAlA svAdhIna va zAzvatika vaha sukha mokSameM hI sambhava hai| ataeva samyagdRSTi jova kSaNanazvara, parAdhIna va pariNAma meM duHkhotpAdaka sAMsArika sukhakI abhilASA na karake nirbAdha va zAzvatika sukhake sthAnabhUta mokSakI hI abhilASA karatA hai| isa mokSako abhilASAkA nAma hI saMvega hai jo usa samyaktvake prakaTa honepara svabhAvataH hotA hai // 56 // 1. a paitI iva / 2. a aviruddha / 3. a u / 4. a makarmajaparyavasAnAM (atra 'muktvA kiMci' ityato'gre 57 tamagAthAyAH TIkAntargata 'sarveSveva nirvedha' 'paryantaH pAThaH skhlito'sti)| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 59] upazama-saMvegAdisvarUpam nArayatiriyanarAmarabhavesu nivveyao vasai dukkhaM / akayaparaloyamaggo mamattavisavegarahio vi // 57 // ____nAraka-tiryanarAmarabhaveSu sarveSveva / nirvedato nirvedena kAraNena vasati duHkham / phiviziSTaH san ? akRtaparalokamArgaH akRtasadanuSThAna ityarthaH / ayaM hi jIvaloke paralokAnuSThAnamantareNa sarvamevAsAraM manyate iti / mamatvaviSavegarahito'pi tathA hyayaM prekRtyA nirmamatva eva bhavati, viditatattvatvAditi // 57 // tathA daTTaNa pANinivahaM bhIme bhavasAgaraMmi dukkhataM / avisesao NukaMpaM duhAvi sAmatthao kuNai / / 58 // dRSTvA prANinivahaM jIvasaMdhAtam / ka? bhIme bhayAnake / bhavasAgare saMsArasamudre / duHkhAtaM zArIra-mAnasaiduHkhairabhibhUtamityarthaH / avizeSataH sAmAnyenAtmIyetaravicArAbhAvenetyarthaH / anukampAM dayAm dvidhApi dravyato bhAvatazca-dravyataH prAzukapiNDAdidAnena, bhAvato maargyojnyaa| sAmarthyataH svazaktyanurUpaM karotIti // 58 // mannai tameva saccaM nissaMkaM jaM jiNehi pannattaM / suhapariNAmo savvaM kaMkkhAivisuttiyArahioM // 19 // Age nirvedakA svarUpa kahA jAtA hai mamatArUpa viSake vegase rahita bhI prANI paralokake mArgako na karake-uttama paralokake kAraNabhUta sadAcaraNako na karake nirvedake Azrayase nAraka, tithaMca, manuSya aura deva paryAyoMmeM dukhapUrvaka rahatA hai| " vivecana-nAraka, tiyaMca aura kumAnuSa avasthAkA nAma nirveda hai (dazave. niyukti 203) / tatvArthAdhigamabhASyako siddhasena gaNi viracita vRtti (1-3) ke anusAra viSayoMmeM jo anAsakti hotI hai use nirveda kahA gayA hai / yahIMpara Age (7-7) punaH yaha kahA gayA hai ki zarIra, bhoga, saMsAra aura viSayoMse jo vimukhatA, udvega athavA virakti hotI hai usakA nAma nirveda hai| prakRta thAkA abhiprAya yaha hai ki samyagdaSTi jIva nirvedake Azrayase nAraka Adi bhavoMmeM dukhapUrvaka rahatA hai / vaha mamatvabhAvase rahita hotA huA bho yadyapi uttama paralokake yogya AcaraNa nahIM kara pAtA hai, phira bhI vaha unheM kaSTakara mAnatA hai va unako orase vimukha rahatA hai / / 57|| ...... Age anukampAke svarUpako dikhalAte haiM a samyagdRSTi jIva bhayAnaka saMsArarUpa samudra meM duHkhoMse pIr3ita prANIsamUhako dekhakara binA kisI vizeSatAke-samAnarUpase yathAzakti dravya va bhAvake bhedase donoM prakArako anukampAko karatA hai / abhiprAya yaha hai ki cAroM gatiyoMmeM paribhramaNa karate hue prANI aneka prakArake zArIrika va mAnasika dukhoMse pIr3ita rahate haiN| unheM isa prakAra dukhI dekhakara samyagdRSTi jIva svabhAvataH unake dukhako apanA samajhatA huA yathAyogya unheM prAsuka bhojanAdi dekara jahAM dravyase anukampA karatA hai vahAM unheM sanmArgameM lagAkara vaha bhAvase bhI anukampA karatA hai| yaha anukampAkA kArya vaha apanA va parakA bheda na karake sabhIke prati samAna rUpase karatA hai| uparyukta prazamAdikake samAna yaha bhI usake samyaktvakA paricAyaka hai // 58 // 1. a tathA pra / 2. a tattvAditi / 3. ma visottiyArahita / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH [60manyate pratipadyate / tadeva satyaM niHzahU zaGkArahitam / yajjinaH prajJaptaM yattIrthakaraiH pratipAditam / zubhapariNAmaH san saaklyenaanntroditsmstgunnaanvitH| sarva samastaM manyate, na tu kiMcinmanyate kiMcinneti; bhagavatyavizvAsAyogAMt / punarapi sa eva vishissyte| kiviziSTaH san ? kAMkSAdivizrotasikArahitaH kAMkSA anyonyadarzanagrAha ityucyate, AdizabdAdvicikitsAparigrahaH, vizrotasikA tu saMyama-zasyamaGgIkRtyAdhyavasAyasalilasya vizroto gamanamiti // 52 // upasaMharannAha evaMvihapariNAmo sammadihI jiNehiM pnntto| eso ya bhavasamudaM laMghai thoveNa kAleNa // 6 // evaMvidhapariNAma ityanantaroditaprazamAdipariNAmaH / samyagdRSTijanaiH prajJapta iti prakaTArthaH / asyaiva phalamAha-eSa ca bhavasamudraM laMdhayati atikrAmati / stokena kAlena, prAptabIjatvAdutkRSTato'pyupArdhapudgalaparAvartAntaH siddhiprApteriti // 60 // aba samyagdRSTike Astikya guNake astitvako dikhalAte haiM Astikya Adi rUpa zubha pariNAmase yukta samyagdRSTi jIva kAMkSA Adi vizrotasikApratikUla pravAha-se rahita hokara jinadevake dvArA jo bhI vastukA svarUpa kahA gayA hai usa sabhIko satya mAnatA hai| vivecana-jIvAdi padArtha yathAsambhava apane-apane svabhAvake sAtha vartamAna hai, isa prakArako buddhikA nAma Astikya hai, (ta. vA. 1, 2, 30 / 'AtmA Adi padArtha samUha hai' isa prakArakI baddhi jisake hotI hai use Astika aura usakI isa prakArako pariNatiko Astikya kahA jAtA hai / yaha guNa samyagdRSTi jIvameM svabhAvataH hotA hai| jina bhagavAnke dvArA jIvAdi padArthoMkA jaisA svarUpa kahA gayA hai use ho vaha yathArtha mAnatA hai| kAraNa yaha ki vaha yaha jAnatA hai ki jina bhagavAn sarvajJa va vItarAga haiM, ataH ve vastusvarUpakA anyathA kathana nahIM kara sakate / asatya vahI bolatA hai jo yA to alpajJa ho yA rAga-dveSake vazIbhUta ho| so jina bhagavAnmeM ina donoMkA . ho abhAva hai| ataeva unase asatyabhASaNako sambhAvanA nahIM kI jA sktii| aisA samyagdRSTike dRr3ha vizvAsa huA karatA hai| yahI Astikya guNakA lakSaNa hai| samyagdRSTi jIva isa Astikya guNa ke sAtha pUrvanirdiSTa prazama, saMvega, nirveda, anukampAse saMyakta hotA hai| sAtha hI vaha samyaktvako malina karanevAle kAMkSA va vicikitsA Adi aticAroMse rahitaM bhI hotA hai| ina aticAroMkA svarUpa granthakArake dvArA Age svayaM nirdiSTa kiyA jAnevAlA hai| (87-88) / yahAM kAMkSA Adiko vizrotasikA kahA gayA hai| usakA abhiprAya yaha hai ki jisa prakAra khetameM boyI gayI phasalako vRddhike lie usakA jalase siMcana kiyA jAtA hai, para siMcanake lie upayukta jalakA pravAha yadi viparIta dizAmeM jAnevAlA ho to usase phasalakA saMrakSaNa va saMvardhana nahIM ho sakatA hai, ThIka isI prakAra saMyamakA saMrakSaNa va saMvardhana karanevAlA vaha samyaktva yadi kAMkSA Adise malina ho rahA ho to usase svIkRta saMyamakA saMrakSaNa va saMvardhana nahIM ho sakatA hai| isIse samyagdRSTiko unase rahita kahA gayA hai // 59 // aba isa sabakA upasaMhAra kiyA jAtA hai isa prakAra jina devake dvArA samyagdRSTi jIvako ukta prakArake prazama-saMvegAdirUpa zubha pariNAmoMse yukta kahA gayA hai| isa prakArakI uttama pariNatise yukta yaha samyagdRSTi hI thor3e Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -61] samyaktvasvarUpam 43 evaMvidhameva samyaktvaM ityetatpratipAdayannAha jaM moNaM taM sammaM jaM sammaM tamiha hoi moNaM ti / nicchayao iyarasya u samma sammattahaU vi // 61 // manyate jagatastrikAlAvasthAmiti muniH tapasvI, tadbhAvo maunam, avikalaM munivRttamityarthaH / yanmonaM tatsamyak samyaktvam / yatsamyak samyaktvaM tadiha bhavati maunamiti / uktaM cAcArAGge jaM moNaM ti pAsahA taM samma ti pAsahA / jaM samma ti pAsahA taM moNaM ti pAsahA / / ityAdi nizcayataH paramArthena nizcayanayamatenaiva etadevamiti, jo jahavAyaM na kuNai micchaTTiI tao hu ko anno| vaDDhei ya micchatta parassa saMkaM jaNemANo / ityAdivacanaprAmANyAt / itarasya tu vyavahAranayasya samyaktvaM samyaktvaheturapi arhacchAsanaprItyAdi, kAraNe kAryopacArAt / etApa zuddhacetasAM pAramparyeNApavargaheturiti / uktaM casamayameM adhikase adhika upArdhapudgalaparAvarta kAlake bhItara hI saMsArarUpa samudra ko lAMghatA hai-- vaha bhayAnaka caturgatisvarUpa saMsArase zIghra mukta ho jAtA hai // 6 // Age munidharmako hI samyaktvakA nirdeza kiyA jAtA hai yathArthameM yahAM nizcayanayakI apekSA jo munikA cAritra hai. vaha samyaktva hai aura jo samyaktva hai vaha munikA cAritra hai / para vyavahAra nayako apekSA samyaktvakA jo kAraNa hai use bhI samyaktva kahA jAtA hai| vivecana-prakRta gAthAmeM nizcaya aura vyavahAra ina donoM nayoMkI apekSA samyaktvake svarUpako dikhalAte hue kahA gayA hai ki nizcayase jo munidharma hai vahI samyaktva hai aura jo samyaktva hai vahI munidharma hai-donoMmeM kucha bheda nahIM hai| kAraNa yaha ki nizcayase Atma-paravivekakA honA hI samyaktva hai jo usa munidharmase bhinna nahIM hai| isa Atma-paravivekake prakaTa ho jAnepara prANIko heya aura upAdeyakA jJAna hotA hai, jisake Azrayase vaha pApAcaraNa kara saMyamameM pravRtta hotA hai| 'manyate jagatastrikAlAvasthAmiti muniH' isa niruktike anusAra munikA artha hai tonoM kAlakI avasthAko samajhanevAlA tpsvii| isIse nizcayanayakI apekSA ina donoMmeM bheda nahIM kiyA gyaa| TIkAmeM isakI puSTi AcArAMga sUtra (156, pR. 192 ) se ko gayo hai| jo yathArtha AcaraNa nahIM karatA hai usase anya mithyAdRSTi aura kauna ho sakatA hai ? use hI mithyAdRSTi jAnanA caahie| aisA mithyAdRSTi zaMkAko utpanna karatA huA dUsareke bhI mithyAtvako bar3hAtA hai| vyavahAranayase jo jinazAsana viSayaka anurAga Adi samyaktvake kAraNa haiM unheM bhI kAraNameM kAryake upacArase samyaktva kahA jAtA hai, kyoMki paramparAse ve bho muktike kAraNa haiN| jainazAsanakI yaha eka vizeSatA hai ki vahAM vastutattvakA vicAra durAgrahako chor3akara anekAnta dRSTise -nizcaya va vyavahAra nayoMke AdhArase-kiyA gayA hai| paraspara sApekSa ina dAnoM nayoMke binA vastuke svarUpako yathArthameM samajhA hI nahIM jA sktaa| isIse Agama meM yaha kahA gayA hai ki jo AtmahitaiSo bhavya jIva jinamatako svIkAra karatA 1. jhaavaayN| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprAptiH [62jai jiNamayaM pavajjaha tA mA vavahAranicchae muyaha / vavahAranaya ucchee titthuccheo jo'vassaM // ityAdIni // 6 // vAcakamukhyenoktam--tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam / tadapi prazamAviliGgameveti darzayannAha tattatthasaddahANaM sammattaM taMmi pasamamAIyA / paDhamakasAovasamAdavikkhayA huti niyameNa // 62 // tattvArthazraddhAnaM' samyaktvam / tasmin prshmaadyo'nntroditaaH| prathamakaSAyopazamAgha. pekSayA bhavanti niyamena / ayamatra bhAvArtha:-na hyanantAnubandhikSayopazamAdimantareNa tattvArthazraddhAnaM bhavati / sati ca tatkSayopazame tadudayavadbhadhaH sakAzAdapekSayAsya prazamAdayo vidyanta eveti tattvArya zraddhAnaM samyaktvamityuktam // 2 // ke ete tattvArthA ityetadabhirdhitsayAha jIvAjIvAsavabaMdhasaMvarA nijjarA ya mukkho ya / tattatthA itthaM puNa duvihA jIvA samakkhAyA // 63 // jIvAjIvAtravabandhasaMvarA nirjarA ca mokSazca tattvArthA iti / eSAM svarUpaM vakSyatyeva / asamAsakaraNaM gAthAbhaMgabhayAthaM nirjarAmokSayoH phalatvena prAdhAnyakhyApanArtha ceti / atra punastattvArthacintAyAm / dvividhA jIvAH samAkhyAtAstIrthakaragaNadharairiti // 3 // hai use vyavahAra aura nizcayanayoMko nahIM chor3anA caahie| isakA kAraNa yaha hai ki vyavahAra nayake chor3a denepara jaise tIrthakA-dharmapravartanakA-vinAza avazyambhAvI hai vaise hI nizcayanayake chor3a denepara tattvakA-vastuvyavasthAkA--vinAza bhI anivArya hai| ataH tattvako samajhaneke lie mukhyatA va gauNatA yA vivakSA va avivakSAke AdhArase yathAsambhava ukta donoM nayoMkA upayoga avazya karanA cAhie // 6 // __ Age vAcaka umAsvAtike dvArA jisa samyagdarzanakA lakSaNa tatvArthazraddhAna nirdiSTa kiyA gayA hai vaha prazama-saMvegAdikA hetu hai, ise dikhalAte haiM jIvAjIvAdi tattvArthoM ke zraddhAnakA nAma samyagdarzana hai| usake ho jAnepara prathama kaSAyake upazama AdikI apekSAse pUrvokta prazama-saMvega Adi niyamase hote haiN| vivecana-tattvArthAdhigama satra (1-2) meM jIva-ajIva Adi sAta tattvArthoM ke zraddhAnako samyagdarzana kahA gayA hai| jisa jIvake tattvArtha zraddhAnarUpa yaha samyagdarzana utpanna ho jAtA hai usake pUrvokta prazama, saMvega, nirveda, anukampA aura Astikya ye guNa niyamase hote haiN| isakA kAraNa yaha hai ki vaha tattvArthazraddhAnarUpa samyagdarzana prathama anantAnubandhI kaSAyake upazama, kSaya athavA kSayopazamake honepara hI hotA hai-usake binA nahIM hotaa| ukta prazamAdi bhI prakRta kaSAyake upazamAdikI apekSA rakhate haiN| yahI kAraNa hai jo usake udaya yukta jIvoMke asambhava ve prazamAdi bhAva samyagdRSTike niyamase hote haiN| isa prakAra samyagdarzanake avinAbhAvI ve prazamAdika usa ( samyagdarzana ) ke paricAyaka hote haiM // 62 // Age una tattvArthoM kA nirdeza kiyA jAtA hai1. a 'tattvArthazraddhAnaM' ityato'gre'grima-'tattvArthazraddhAnaM' padaparyantaH pAThaH skhalito'sti / 2. a ta ete vatvArthAH iti tadabhi / 3. a ettha / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -64] samyaktvaviSayabhUtasya jIvatattvasya prarUpaNA dvaividhyamAha saMsAriNo ya muttA saMsArI chabihA samAseNa / puDhavIkAiamAdi tasakAyaMtA puDhobheyA // 64 // ca-zabdasya vyavahita upanyAsaH-saMsAriNo muktAzceti / tatra saMsAriNaH SavidhAH ssdprkaaraaH| samAsena jAtisaMkSepeNeti bhaavH| ssddvidhtvmevaah-pRthiviikaayikaadystrskaayaantaaH| yathoktam-puDhavikAiyA AukAiyA teukAiyA vAukAiyA vaNassaikAiyA tasakAiyA pRthagbhevA iti svAtantryeNa pRthagbhinnasvarUpAH, na tu paramapuruSavikArA iti // 64 // jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ye ve tattvArtha haiN| inameM jIva do prakArake kahe gaye haiN| inakA svarUpa Age kahA jAnevAlA hai / / 63 / / Age ve do prakArake jIva kaunase haiM, isakA nirdeza kiyA jAtA hai jIva do prakArake haiM-saMsArI aura mukt| inameM saMsArI jIva saMkSepameM pRthivIkAyikako Adi lekara trasakAya paryanta pRthak-pRthak bhedavAle chaha prakArake haiN| vivecana-yahAM jIvoMke sAmAnyase do bheda nirdiSTa kiye gaye haiM-saMsArI aura mukta / janma aura maraNakA nAma saMsAra hai| jo jIva nirantara janma aura maraNako prApta hote hue tiryaMca, manuSya, nAraka aura deva bhavoMkA anubhava kiyA karate haiM unheM saMsArI kahA jAtA hai| isake viparota jo jIva samasta jJAnAvaraNAdi karmoMse rahita hokara usa janma-maraNarUpa saMsArase makta ho cuke haiM ve mukta-siddha paramAtmA kahalAte haiN| unameM yahAM jAtiko apekSA saMsArI jIvoMke chaha bheda kahe gaye haiM-pRthivIkAyika, apkAyika, tejakAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika aura trasakAyika / isa prakArase yahAM sAmAnyase saMsArI jIvoMke chaha bhedoMkA nirdeza karake unameM sthAvara jIva kauna haiM aura trasa kona haiM, ise spaSTa nahIM kiyA gyaa| unake viSayameM kucha matabheda rahA hai| yathA--tattvArthabhASyasammata sUtrapAThake anusAra jahA~ tattvArthasUtra ( 2, 13-14 )meM pRthivA, ambu aura vanaspati inako sthAvara tathA teja, vAyu aura dvIndriya Adi jIvoMko isa kahA gayA hai vahAM usI tattvArthasUtra (2, 13-14 ) meM sarvArthasiddhisammata sUtrapAThake anusAra pRthivI, apa, teja, vAyu aura vanaspati inako sthAvara tathA dvIndriya Adi jovoMko trasa kahA gayA hai| prakRta tattvArthasUtra va usake bhASyameM una donoMke svarUpakA koI nirdeza nahIM kiyA gayA hai| sarvArthasiddhi ( 2, 13-14 ) meM trasa va sthAvara jIvoMke svarUpakA nirdeza karate hue yaha kahA gayA hai ki jo jIva trasa nAmakarmake vazIbhUta haiM ve trasa aura jo sthAvara nAmakarmake vazIbhUta haiM ve sthAvara kahalAte haiM / ina nAmakarmoMke bhI svarUpako dikhalAte hue yahI kahA gayA hai ki jisake udayase dvIndriya Adi jIvoMmeM janma hotA hai use trasa nAmakarma aura jisake udayase ekendriya jIvoMmeM janma hotA hai use sthAvara nAmakarma kahA jAtA hai| lagabhaga yahI abhiprAya tatvArthavAtikakArakA bhI rahA hai ( 2, 12, 1 va 3 tathA 8, 11, 21-22) / ina donoM granthoMmeM isa mAnyatAkA niSedha kiyA gayA hai ki jo jIva calate haiM ve trasa aura jo sthAnazIla-gamanakriyAse rahita-hote haiM ve sthAvara kahalAte haiN| isakA kAraNa vahAM AgamakA virodha batalAyA gayA hai / ise spaSTa karate hue vahAM yaha kahA gayA hai ki AgamameM kAyamArgaNAke dvIndriyase lekara ayogikevalI paryanta trasa jIvoMkA astitva kahA gayA hai| tattvArthavArtika ( 2, 12, 2-1) meM 1. bha tathoktaM / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH saMsAriNa eva pratipAdayan dvAragAthAmAha bhavvAhAragapajjattasukkasovakkamAuyA ceva / sappaDipakkhA ee bhaNiyA kamaTThamahaNehiM // 65 // trasta-'udvegake vaza hokara anyatra gamana karanevAloMko trasa kahanA cAhie' isa zaMkAkA samAdhAna karate hue kahA gayA hai ki vaisA mAnanepara jo jIva garbha meM sthita haiM, aNDaja haiM, mUchita haiM athavA soye hue haiM; ityAdike bAhya bhayake nimittake upasthita honepara gamana kriyA cUMki sambhava nahIM hai, ataeva unake atrasatva (trasabhinnatA) kA prasaMga anivArya prApta hogaa| isI prakAra sthAnazIla-eka hI sthAnapara svabhAvataH sthita rahanevAle-jIvoMko sthAvara mAna lenepara vAyu, teja aura jala inakA dezAntarameM gamana dekhe jAnese unake asthAvaratva (sthAvarabhinnatA) kA prasaMga bhI dunivAra hogaa| isapara yadi yaha kahA jAye ki vAyu Adike asthAvaratA to abhISTa hI hai, so yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki usa avasthAmeM unake AgamakI anabhijJatA prakaTa hotI hai| isakA kAraNa yaha hai ki satprarUpaNAmeM kAyAnuvAdase dvIndriyase lekara ayogikevalI paryanta trasa jIvoMkA sadbhAva kahA gayA hai, aisI AgamakI vyavasthA hai| vaha satprarUpaNAkA sUtra isa prakAra hai tasakAiyA vIiMdiyappahuDi jAva ajogikevlitti| SaTkhaNDAgama 1, 1, 44-pra. 1, pR. 275 / tattvArthAdhigamabhASyake AdhArase tattvArthAdhigamasUtra (2-12) ke TIkAkAra siddhasena gaNikA bhI yaho abhiprAya rahA hai ki trasa nAmakarmake udayase jIva asa aura sthAvara nAmakarmake udayase jIva sthAvara hote haiN| isa prakArase unhoMne pRthivI Adi pAMcoMko hI sthAvara mAnA hai| ___ tattvArthAdhigamabhASya ( 8-12 ) meM trasa va sthAvara nAmakarmoM ke prasaMgameM itanA kahA gayA hai ki jo karma trasa paryAyakA nivartaka hai use trasa nAmakarma aura jo sthAvara paryAyakA nivartaka hai use sthAvara nAmakarma kahate haiN| vahAM trasa aura sthAvara paryAyakA kucha spaSTIkaraNa nahIM . kiyA gyaa| yogazAstrake svo. vivaraNa (1-16) meM bhUmi, apa, teja, vAyu aura mahIruha (vanaspati) ina ekendriya jIvoMko sthAvara kahA gayA hai| isI prakAra prajJApanAkI malayagiri viracita vRtti ( 223, pR. 474 ) meM sthAvara nAmakarmake svarUpakA nirdeza karate hue kahA gayA hai ki jisake udayase uSNatAse santapta honepara bhI usa sthAnake chor3anemeM asamartha pRthivI, ap, teja, vAyu aura vanaspati jIva huA karate haiM vaha sthAvara nAmakarma kahalAtA hai| jIvAbhigama sUtrakI malayagiri viracita vRtti (9, pR. 9) meM trasa jIvoMke svarUpako dikhalAte hue kahA gayA hai ki jo uSNa Adise santapta hote hue vivakSita sthAnase trasta-udvigna hokara chAyA Adike AsevanArtha sthAnAntarako jAte haiM ve trasa kahalAte haiN| isa vyutpattise trasa nAmakarmake udayake vazavartI jIva hI sarUpase grahaNa kiye jAte haiM, zeSa-sthAvara nAmakarmake udayake vazavartI jIva nahIM // 64 // ___ aba AgekI gAthAmeM una dasa dvAroMkA nirdeza kiyA jAtA hai jinake dvArA prakRta saMsArI jIvoMkI yathA-kramase prarUpaNA kI jAnevAlI hai Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -~67] samyaktvaviSayabhUtasya jIvatattvasya prarUpaNA bhavyA AhArakAH paryAptAH, zuklA iti zuklapAkSikAH, sopakramAyuSazcaiva sapratipakSA ete bhnnitaaH| tadyathA-bhavyAzcAbhavyAzcAhArakAzcetyAdi / kairbhaNitA ityaah| aSTakarmamathanaiH tIrthakarairiti gaathaakssraarthH|| bhAvArtha tu svayameva vakSyati // 65 // tatrAdyadvAramAha bhavvA jiNehi bhaNiyA iha khalu je siddhigamaNajogAu~ / te puNa aNAipariNAmabhAvao huti nAyavvA // 66 // bhavyA jinarbhaNitA iha khalu ye siddhigamanayogyAstu-iha loke ya eva siddhigamanayogyAH khaluzabdasyAvadhAraNArthatvAt tuzabdo'pyevakArArtha:-yogyA eva / na tu sarve siddhigAmina eva / yathoktam "bhavvA vi na sijjissanti keI" ityaadi| bhavyatve nibandhanamAha-te punaranAdi. pariNAmabhAvato bhavanti jnyaatvyaaH| anAdipAriNAmibhavyabhAvayogAda bhavyA iti // 66 // vivarIyA u abhavvA na kayAi bhavannavassa te paarN| gacchisu jaMti va tahA tattu cciya bhAvao navaraM // 67 // _ vipriitaastvbhvyaaH| tadeva viparItatvamAha-na kadAcidbhavArNavasya saMsArasamudrasya te pAraM paryantaM gatavanto yAnti vA, vAzabdasya vikalpArthatvAt yAsyanti vA / tatheti kuto nimittA ___ sATha karmoMko nirmUla kara denevAle tIrthaMkaroMke dvArA ye saMsArI jIva yathAkramase apane pratipakSa-abhavya, anAhAraka, aparyApta, kRSNapAkSika aura nirupakramAyu-ke sAtha bhavya, AhAraka, paryApta, zukla ( zuklapAkSika ) aura sopakramAyuke bhedase dasa prakArake kahe gaye haiM // 65 // Age bhavyatva dvArakA nirUpaNa karate hue prathamataH bhavyoMkA svarUpa nirdiSTa kiyA jAtA hai-- yahAM lokameM jo jIva siddhi ( mukti ) prApta karaneke yogya haiM unheM jina bhagavAnne bhavya kahA hai / ve anAdi pAriNAmika bhAvase bhavya hote haiM, aisA samajhanA caahie| vivecana-jina jIvoMmeM samyagdarzana, jJAna aura cAritrako prakaTa karake mokSa karanekI yogyatA hai unheM bhavya kahA jAtA hai| ve anAdi pAriNAmika bhAvabhUta bhavyatvake Azrayase bhavya hote haiM, na ki kisI karmake udayAdikI apekssaa| yahA~ gAthAmeM upayukta ' 'khalu' aura 'tu' zabda avadhAraNArthaka haiM / isase yaha samajhanA cAhie ki jo mukti gamanake yogya hI hote haiM unheM yahAM bhavya kahA gayA hai| isakA abhiprAya yaha hai ki mukti gamanake yogya una bhavyoMmeM sabhI muktiko jAnanevAle nahIM haiN| AgamameM bhI yaha kahA gayA hai ki mukti prApta karane yogya hote hue kucha bhavya bhI usa muktiko prApta nahIM kareMge // 66 // ___aba abhavyoMkA svarUpa kahA jAtA hai pUrvokta bhavyoMse viparIta abhavya haiN| ve kabhI saMsArarUpa samudrake pAra na gaye haiM aura na jAte haiN| bhavyoMke samAna ve abhavya bhI usI bhAvase-anAdi pAriNAmika abhavyatva bhAvase--- hote haiN| vivecana-jina jIvoMmeM mukti prApta karanekI yogyatA nahIM hai ve abhavya kahalAte haiN| vaisI yogyatA na honese ve tInoM kAloMmeM kabhI bhI muktiko prApta nahIM kara sakate / gAthAmeM yadyapi mukti prApta na karaneke viSayameM atIta aura vartamAna kAlakA hI nirdeza kiyA gayA hai, phira bhI usameM prayukta vikalpArthaka 'vA' zabdase bhaviSyat kAlakI bhI sUcanA kara dI gayI hai| isase yahI samajhanA 1. a jogo u / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ** [ 68 diti Aha - tata eva bhAvAt tasmAdeva anAdipAriNAmikAdabhavyatvabhAvAditi bhAvaH / navaramiti sAbhiprAyakam, abhiprAyazca navarametAvatA vaiparItyamiti // 67 // zrAvaka prajJaptiH bhavyadvArAnantaramAhArakadvAramAha viggahagaimAvannA kevaliNo samuhayA ajogI ya / siddhA ya aNAhArA sesA AhAragA jIvA // 68 // vigrahagatimApannA apAntarAlagativRttaya ityarthaH / kevalinaH samavahatAH samudghAtaM gatAH / ayonizca kevalina eva zailezyavasthAyAmiti / siddhAzca muktibhAjaH / ete'nAhArakAH, ojAdyAhArANAmanyatamenApyamI nAhArayantItyarthaH / zeSA uktavilakSaNAH / AhArakA jIvA oja-lomaprakSepAhArANAM yathAsaMbhavaM yena kenacidAhAreNeti // 68 // te'pi yAvantaM kAlamanAhArakAH tAMstathAbhidhAtukAma graha cAhie ki abhavya jIva usa prakArakI yogyatA na honese tInoM hI kAloM meM kabhI mukta nahIM ho sakate, unakA saMsAra anAdi ananta hai ||67|| Age kona jIva AhAraka hote haiM aura kauna anAhAraka, ise spaSTa kiyA jAtA haivigrahagatiko prApta, samudghAtagata kevalI, ayogikevalI aura siddha jIva ye anAhAraka hote haiN| zeSa saba jIva AhAraka hote haiM / vivecana - odArika, vaikriyika aura AhAraka ina tIna zarIroM tathA chaha paryAptiyoMke yogya pudgalapiNDakA nAma AhAra hai| jo jIva isa AhArako grahaNa karate haiM ve AhAraka aura jo use nahIM grahaNa karate haiM ve anAhAraka kahalAte haiM / vigrahakA artha zarIra hai, zarIra ke lie - pUrvaM zarIrako chor3akara navIna zarIra dhAraNa karaneke lie jo jIvakI gati hotI hai use vigrahagati kahate haiM / athavA vigrahakA artha mor3a bhI hotA hai, isa mor3ase yukta yA usakI pradhAnatAse jo gati hotI hai use vigrahagati jAnanA caahie| isa vigrahagati meM vartamAna jIva usa AhArako nahIM grahaNa karate haiM / daNDa, kapATa, pratara ( mantha ) ora lokapUraNake bhedase kevalisamudghAta cAra prakArakA hai / unameM pratara, lokapUraNa aura punaHpratara ( lauTate hue ) inameM vartamAna sayogikevalI prakRta - samudghAtake tIsare, cauthe aura pAMcaveM samaya meM AhArako grahaNa nahIM karate / zailezya- zaileza ( meru parvata) ke samAna nizcalatA - avasthAko prApta ayogikevalI aura siddha paramAtmA bhI ukta AhArako nahIM grahaNa kiyA karate haiM / inako chor3akara zeSa saba jIva oja, loma aura prakSepa ina AhAroM meM se yathAsambhava kisI AhArake grahaNa karaneke kAraNa AhAraka hote haiM / jisa prakAra atizaya tape hue bartanako pAnI meM DAlanepara vaha saba pradezoMke dvArA pAnIko grahaNa kiyA karatA hai, athavA tape hue ghI meM prathama samayameM chor3A gayA apUpa ( duA ) jisa prakAra saba pradezoMse ghIko grahaNa kiyA karatA hai, usI prakAra aparyApta avasthA meM prathamotpatti ke samaya jIva antarmuhUrta kAla taka kArmaNa zarIrake dvArA jo saba pradezoMse pudgaloMko grahaNa kiyA karatA hai; isakA nAma oja AhAra hai / zarIra paryAptike pazcAt jIva bAharI camar3Ise romoMke dvArA jisa AhAra ( pudgalafeos ) ko grahaNa kiyA karatA hai use lomAhAra kahA jAtA hai / kavala ( grAsa ) ke rUpameM jisa bhojana-pAna AdikA mukhake bhItara prakSepa kiyA jAtA hai vaha prakSepAhAra yA kavalAhAra kahalAtA hai / uparyukta vigrahagati meM vartamAna Adi cAra prakArake jIvoMko chor3akara anya saba jIva ina tIna prakArake AhAroM meM se kisI na kisI AhArako grahaNa kiyA karate haiM, isIse unheM AhAraka kahA jAtA hai // 68 // Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -70 samyaktvaviSayabhUtasya jIvatattvasya prarUpaNA egAi tinnisamayA tinneva'ntomuhuttamittaM ca / sAI apajjavasiyaM kAlamaNAhAragA kamaso // 69 // ekAdyAMstrIn samayAn vigrahagatimApannA anaahaarkaaH| uktaM ca-eka dvau vAnAhArakaH iti / vaashbdaastrismygrhH| trIneva samayAnanAhArakAH samudghAte kevalinaH / yathoktam kAmaNazarIrayogo caturthake paJcame tRtoye c| samayatraye'pi tasmin bhavatyanAhArako niyamAt // 1 // antarmuhUtaM cAnAhArakA ayogikevalinaH, tata uurdhvmyogikevlitvaabhaavaadpvrgpraaptH| sAdyaparyavasitaM kAlamanAhArakAH siddhA vyaktyapekSayA teSAM sAditvAdaparyavasitatvAcca / ata evAha kramaza evaMbhUtenaiva krameNeti gAthArthaH // 69 // vyAkhyAtamAhArakadvAram, sAMprataM paryAptakadvAramAha nArayadevA tirimaNuya gabbhayA je asaMkhavAsAU / ee ye apajjattA uvavAe ceva boddhavvA // 7 // ___ nArakAzca devAzca nArakadevAstathA tiryamanuSyAH tiryaJcazca manuSyAzceti vigrahaH / garbhajA garbhavyutkrAntikAH, saMmUcchimavyavacche dArthametat / te ca saGghayeyavarSAyuSo'pi bhavanti, tadvayavacchedArthamAha-ye'saGghayeyavarSAyuSa' iti / ete cAparyAptA AhAra-zarIrendriya-prAgApAna. bhASA-manaHparyAptibhI rhitaaH| upapAta eva utpadyamAnAvasthAyAmeva boddhavyA vijeyAH, na tUtara. kAlaM paryAptA labdhito'poti / pUrvagAthAmeM nirdiSTa vigrahagatiko prApta Adi ve jIva kitane samaya taka anAhAraka rahate haiM, ise AgekI gAthA dvArA spaSTa kiyA jAtA hai ve kramase ekako Adi lekara tona samaya taka, tIna hI samaya, antarmuhUrta mAtra aura sAdiaparyavasita kAla anAhAraka rahate haiN| vivecana-pUrva gAthAmeM jisa kramase anAhAraka jIvoMkA nirdeza kiyA gayA hai, prakRta gAthAmeM usI kramase unake anAhAraka kAlakA nirdeza kiyA gayA hai| tadanusAra yaha abhiprAya huA ki vigrahagatiko prApta jIva eka samaya, do samaya athavA tIna samaya anAhAraka rahate haiN| isakI puSTi "ekaM dvau trIn vAnAhArakAH" isa sUtra ( ta. sU. 2-31 ) se bhI hoto hai| prazamarati prakaraNa ( 275-76 ) ke anusAra samudghAtako prApta kevalI kArmaga kAyayogase yukta hote hue tIsare, cauthe aura pAMcaveM ina tIna samayoMmeM anAhAraka hote haiN| ayogikevalI antarmuhUrta kAla anAhAraka hote haiM, tatpazcAt ve muktiko prApta kara lete haiM / siddha ( mukta ) jIva mukta honeke anantara anantakAla anAhAraka rahate haiN| isa prakAra unakA anAhAraka rahanekA kAla sAdi aparyavasita hai // 69 / ge paryAptaka dvArakI prarUpaNA karate hue jo jIva upapAta kAla meM hI aparyApta hote haiM, unakA nirdeza karate haiM nAraka, deva aura asaMkhyeya varSAyuSka (bhogabhUmija ) garbhaja tithaMca va manuSya ye upapAta kAlameM hI-utpanna hote samaya aparyApta hote haiM, aisA jAnanA cAhie // 7 // 1. a tinnivi gattomahattametaM vaa| 2. a sAdI apajjavasIyaM kAle mnnaahaarnnaa| 3. a 'asaMkhavAsAU' nAsti / 4. a 'ya' nAsti / 5. ato'gre'grimagAthAyASTIkAntargataH 'saMkhyeyavarSAyuSazca' paryantaH pAThaH skhalito'sti / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 71 - zrAvaka prajJaptiH sesA u tiriyamaNuyA laddhiM pappovavAyakAle ya / ubhao via bhaianvA pajjattiyaretti jiNavayaNaM // 71 // zeSAstu tiryaGmanuSyAH saMmUrchanajAH saGkhayeyavarSAyuSazca garbhajAH / kim ? labdhi prApya paryAptakalabdhimadhikRtya / upapAtakAle cotpadyamAnAvasthAyAM ca / kim ? ubhayato'pi bhAjyA vikalpanIyAH paryAptakA itare vAparyAptakAH / etaduktaM bhavati - labdhito'pi paryAptA aparyAptakA api bhavanti / upapAtAvasthAyAM tvaparyAptakA eva / iti jinavacanaM ityeSa Agama iti // 70-71 // vyAkhyAtaM paryAptakadvAraM, tadanantaraM zuklapAkSikadvAramAhajesimavaDDho puggala pariyo sesao u saMsAro / te sukkapakkhi khalu ahie puNa kinhapakkhIyAM // 72 // yeSAmupAdgaparAvarta eva zeSaH saMsArastata UrdhvaM setsyanti te zuklapAkSikAH kSINaprAyasaMsArAH / khaluzabdo vizeSaNArthaH - prAptadarzanA vA aprAptadarzanA vA santIti vizeSayati / adhike punarupArdhapudgalaparAvarte saMsAre kRSNapAkSikAH krUrakarmANa ityarthaH / pudgalaparAvarto nAma trailokya aba una zeSa jIvoMkA nirdeza kiyA jAtA hai jo labdhiko prApta hokara aura upapAta kAlameM bhI paryApta va aparyApta hote haiM zeSa - sammUrchana janmavAle aura saMkhyeya varSAyuSka - tiyaMca va manuSya labdhiko prApta karake aura utpattikAla meM bhI paryApta va aparyApta donoM rUpoMmeM vikalpake yogya haiM - ve kadAcit paryApta bhI hote haiM va kadAcit aparyApta bhI hote haiM, aisA Agama vacana hai / vivecana - jo jIva AhAra, zarIra, indriya, prANApAna, bhASA aura mana ina paryAptiyoMse rahita hote haiM ve aparyApta tathA jo yathAsambhava unase sahita hote haiM ve paryApta kahalAte haiM / nAraka, deva aura asaMkhyAta varSako AyuvAle ( bhogabhUmija ) tiyaMca va manuSya ye utpanna hone ke samaya meM hI antarmuhUrta kAla taka aparyApta (nivRtyaparyApta) hote haiM, tatpazcAt ve ukta paryAptiyoMse pUrNa hokara paryApta ho jAte haiM / uparyukta devAdikoMko chor3akara zeSa rahe sammUrchana janmavAle tathA. saMkhyAta varSakI AyuvAle ( karmabhUmija ) garbhaMja tiyaMca aura manuSya ye utpattikAla meM to aparyApta ho hote haiM, para paryAptakalabdhikI apekSA ve paryApta bhI hote haiM aura aparyApta bhI hote haiM - unameM se kitane hI janma grahaNa ke pazcAt antarmuhUrta meM apane yogya paryAptiyoMko pUrA karake paryApta ho jAte haiM aura kitane hI maraNako prApta hote hue una paryAptiyoMko pUrNa na kara sakane ke kAraNa aparyApta ( labdhyaparyApta ) hI bane rahate haiM || 70-71 // Age zukla pAkSika dvArakA nirUpaNa karate hue zuklapAkSika va kRSNapAkSika jIvoM kA svarUpa . kahA jAtA hai-- jinakA saMsAra upArdhapudgalaparAvarta mAtra zeSa rahA hai ve zuklapAkSika ora jinakA saMsAra usase adhika zeSa rahA hai ve kRSNapAkSika kahalAte haiM / vivecana - tInoM lokoMmeM avasthita samasta pudgaloMko audArika Adi zarIroMke rUpase grahaNa kara lene meM jitanA kAla bItatA hai utane kAlakA nAma pudgalaparAvarta hai / ardhapudgala parAvartase kucha kama kAlako upArdhapudgala parAvarta kahA jAtA hai| jina jIvoMkA saMsAra prAyaH 1. a jesi avaDho / 2. a sakkupakSiyA / 3. a ahige puNa kiNhapakkhIu / - Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -74 ] samyaktvaviSayabhUtasya jIvatattvasya prarUpaNA gatapudalAnAmaudArikAdiprakAreNa grahaNam / upArdhapudgalaparAvartastu kiMcinyUno'rdhapudgalaparAvarta iti // 72 // etadadvAropayogye ca vaktavyatAzeSamAha pAyamiha kUrakammA bhavasiddhiyA vi dAhiNillesu / neraiya-tiriya-maNuyA surA ya ThANesu gacchaMti // 73 / / prAya iha krUrakarmANaH, bAhulyenaitadevamiti darzanArtha prAyograhaNam / bhavasiddhikA apyekabhavamokSayAyino'pi / dakSiNeSu nArakatiryaGmanuSyAH surAzca sthAneSu gacchanti / ata evoktam"dAhiNadizigAmie kilpakkhie neraie" ityAdi / etaduktaM bhavati-naraka-bhavana-dvIpa-samudravimAneSu dakSiNadigbhAgavyavasthiteSu kRSNapAkSikA nArakAdaya utpadyanta iti / Aha-bhAratAditIrthakarAdibhirvyabhicAraH ? na, teSAM prAyograhaNena vyudAsAditi // 73 // zuklapAkSikadvArAnantaraM sopakramAyuAramAha devA neraiyA vA asaMkhavAsAuA ya tiri-maNuyA / uttamapurisA' ya tahA caramasarIrA ya niruvakamA / / 74 // kSayako prApta honevAlA hai unakA nAma zuklapAkSika hai| aise zuklapAkSika jIva, cAhe samyagdarzanako prApta kara cuke haiM athavA use na bhI prApta kiyA ho, adhikase adhika kucha kama ardhapudgalaparAvartakAla taka ho saMsArameM rahate haiM, tatpazcAt ve niyamase muktiko prApta kara lete haiN| inake viparIta jo atizaya krUra karma karanevAle jIva haiM unheM kRSNapAkSika kahA jAtA hai| unake saMsAraparibhramaNakA kAla ardhapudgalaparAvataMse adhika hotA hai / / 72 / / Age kRSNapAkSika jIvoMke utpattisthAnakA nirdeza kiyA jAtA hai bhavasiddhika hote hue bhI jo nAraka, tiyaMca, manuSya aura deva prAyaH krUra karma karanevAle hote haiM ve dakSiNa sthAnoMmeM jAte haiM / vivecana-isakA abhiprAya yaha hai ki prAyaH krUra karma karanevAle nAraka, tiyaMca, manuSya aura devoMmeM yadi eka bhavameM mokSagAmo bhI hoM to bhI ve dakSiNa dizAbhAgameM avasthita nArakabiloM, bhavanavAsI devoMke bhavanoM, dvopoM, samudroM aura vimAnoMmeM utpanna huA karate haiN| yahAM yaha zaMkA ho sakatI thI ki dvIpake dakSiNa dizAgata bharata kSetrAdimeM to torthaMkara Adi bhI utpanna hote haiM, para ve krUra karma karanevAle nahIM hote; ataH yaha kahanA ThIka nahIM hai ki dakSiNa dizAgata sthAnoMmeM krUra karma karanevAle jIva utpanna hote haiN| isa zaMkAko lakSyameM rakhate hue gAthAmeM 'prAyaH' zabdako grahaNa kiyA gayA hai| usakA abhiprAya hai ki adhikAMzameM krUra karma karanevAle jIva una sthAnoMmeM utpanna hote haiM / isase prakRtameM uttama pravRtti karanevAle una tIrthaMkaroM AdikI vyAvRtti ho jAtI hai // 73 // aba kramaprApta sopakramAyu dvArakA nirUpaNa karate hue nirupakrama kauna hote haiM, isakA nirdeza karate haiM deva, nAraka, asaMkhyAtavarSAyuSka tiryaMca va manuSya, uttama puruSa aura caramazarIrI ye saba jova nirupakramAyuSka hote haiN| 1. mu purihaa| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH [ 75 devA nArAcaite sAmAnyenaiva / asaGkhadheyavarSAyuSazca tiryaGmanuSyA etena saGkhayeya. varSAyuSAM vyavacchedaH / uttamapuruSAzcakravartyAdayo gRhyante / caramazarIrAzcAvizeSeNaiva tIrthakarAdayaH / nirupakramA ityete nirupakramAyuSa eva akAlamaraNarahitA iti // 74 // 52 sesA saMsAratthA bhaiyA sovakkamA va iyare vA / sovakkama-niruvakkamabheo bhaNio samAseNaM // 75 // zeSAH saMsArasthA anantaro ditavyatiriktAH saMkhyeyavarSAyuSa anuttamapuruSA acaramazarIrAzca / ca ete bhAjyA vikalpanIyAH / katham ? sopakramA vA itare vA kadAcit sopakramAH kadAcinnirupakramA ubhayamapyeteSu saMbhavatIti sopakrama-nirupakramabhedo bhaNitaH / samAsena saMkSepeNa, na tu karmabhUmijAdivibhAgavistareNeti // 75 // vivecana - Ayuke vighAtaka viSa, agni va zastra AdirUpa kAraNakalApakA nAma upakrama hai| isa upakramase jo jIvarahita hote haiM unheM nirUpakramAyuSka kahA jAtA hai / vaise kAraNakalApase bhI unakA kabhI akAlameM maraNa sambhava nahIM hai / gAthA meM nirdiSTa deva Adi isI prakAra ke jIva haiM, jinakA kabhI akAla meM maraNa sambhava nahIM hai / jambUdvIpa, dhAtakokhaNDa aura puSkarArdhadvIpa ina ar3hAI dvIpoM meM sthita pAMca devakuru, pA~ca uttarakuru, lavaNa aura kAloda samudroM meM avasthita rator Adi manuSyoMke nivAsasthAnabhUta antaradvIpa, pAMca haimavata, pA~ca harivarSa, pAMca ramyaka aura pAMca hairaNyavata ina akarmabhUmiyoM meM utpanna honevAle, manuSya va tiryaMca, aDhAI dvIpoMke Age asaMkhyAta dvIpa samudroM meM avasthita tiyaMca tathA pAMca bharata aura pAMca airAvata rUpa karmabhUmiyoMke bhItara bhI prathama, dvitIya aura tRtIya kAlavartI manuSya va tica ye saba asaMkhyAta varSakI AyuvAle hote haiM jo nArakI ora devoMke samAna kabhI akAlameM maraNako prApta nahIM hote / cakravartI, baladeva aura vAsudeva ye uttama puruSa mAne jAte haiM / carama zarIra se abhiprAya usa antima zarIra se usI bhava meM muktiko prApta kara lenevAle jIvoMkA hai| caramazarIrI unheM isalie kahA jAtA hai ki aba Age unheM anya zarIra nahIM dhAraNa karanA par3egA, yahI unakA antima zarIra hai jisase ve muktiko prApta kara lenevAle haiN| TIkAmeM caramazarIriyoM meM sAmAnyase tIrthaMkara AdikoMko grahaNa kiyA gayA hai / tattvArthAdhigamabhASya ( 2-52 ) meM tIrthaMkaroMko uttama puruSoM meM sammilita kiyA gayA hai / sAtha hI vahA~ caramazarIriyoM ko sopakramAyu aura nirupakramAyu dAnoM kahA gayA hai, jaba ki prakRta gAthA meM uttama puruSa aura caramazarorI donoMko nirupakrama hI kahA gayA hai / yaha gAthA mUla tatvArthAdhigamasUtrakA anusaraNa karanevAlI pratIta hotI hai ||74 || Age uparyukta devAdikoMke atirikta zeSa saba saMsArI jIvoM meM donoM prakArake hote haiM, ise spaSTa kiyA jAtA hai uparyukta devAdikoMse zeSa rahe saMsArI jIva - saMkhyAta varSakI AyuvAle ( karmabhUmija ) manuSya va tiryaMca, anuttama puruSa tathA acarama zarIrI ye- sopakrama aura nirupakrama donoM meM vikalpanIya haiM - ve kadAcit sopakrama ( akAlamaraNavAle ) aura kadAcit nirupakrama bhI hote haiM / isa prakAra saMkSepa meM yahAM sopakrama aura nirupakramakA bheda kahA gayA hai // 75 // 1. a karmmabhUnujAdi / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 76 ] samyaktvaviSayabhUtasya jIvatattvasya prarUpaNA uktaM sopakramadvAram, tadabhidhAnAcca saMsAriNo jIvAH / sAMprataM muktAnabhidhitsurAha - muttA agabheyA tittha - titthayara - tadiyarA ceva / saya- patteyavibuddhA buhabohiya sannagihiliMge // 76 // 53 muktAzca siddhAH, te cAnekabhedA anekaprakArAH tIrthaMtIrthaMkarataditare ceti, anena sUcanAsUtramiti kRtvA tIrthasiddhA atIrthasiddhAstIrthaMkara siddhA atIrthakara siddhAzva gRhyante / tatra tIrthe siddhAstIrthaM siddhAH / tothaM punazcAturvarNaH zramaNa saMghaH prathamagaNadharo vA / tathA coktaM- titthaM bhaMte titthaM titthagare titthaM goyamA arahaM tAva niyamA titthaMkare titthaM puNa cAuvvanno samaNa saMgho paDhamagaNadharo vA ityAdi / tatazca tasminnutpanne ye siddhAste tIrthasiddhAH / atIrthe siddhA atIthaMsiddhAstIrthAntarasiddhA ityarthaH / zrUyate ca - jiNaMtare sAhuvoccheu tti / tatrApi jAtismaraNAdinA avAptApavargamArgAH sidhyanti evam marudevIprabhRtayo vA atIrthasiddhAstadA tIrthasyAnutpannatvAt / atIrthaMkarasiddhA anye sAmAnyakevalinaH / svayaMpratyekabuddhA ityanena svayaMbuddhasiddhAH pratyeka buddhasiddhAzca gRhyante / tatra svayaM buddha siddhAH svayaM buddhAH santo ye siddhAH / pratyekabuddhasiddhAH pratyekabuddhAsanto ye siddhA iti / atha svayaM buddha pratyekabuddhayoH kaH prativizeSa iti / ucyate - bodhyupadhizrutaliGgakRto vizeSaH / tathAhi - svayaM buddhA bohyapratyayamantareNaiva budhyante, pratyekabuddhAstu na isa prakAra uparyukta pAMca dvAroMmeM saMsArI jIvoMkI prarUpaNA karake aba mukta jIvoMkA nirUpaNa kiyA jAtA hai mukta jIva aneka prakArake haiM-torthasiddha, tIrthaMkarasiddha, taditarasiddha - atIrthasiddha va atIrthakara siddha, svayaMbuddhasiddha, pratyekabuddha siddha, buddhabodhitasiddha, svaliMgasiddha, anyaliMgasiddha aura gRhiliMga siddha / vivecana - jo jIva ATha prakArake karmarUpa bandhana se chUTa cuke haiM ve mukta kahalAte haiM / yaha mukta jIvoMkA sAmAnya lakSaNa hai, isa sAmAnya svarUpako apekSA unameM paraspara kucha bheda nahIM hai / para siddhi ke anya anya kAraNoMkI apekSA unameM kucha bheda bhI hai| vaha isa prakArase - (1) tIrthaM siddha - jo kisI tIrthakarake tIrtha meM siddha hue haiM-ATha karmoMse nirmukta hue haiM - ve tIrthasiddha kahalAte haiM / tIrthanAma cAturvaNaM zramaNa saMgha athavA prathama gaNadharakA hai / isa prakArake tIrthake utpanna honepara jo siddha hue haiM unheM tIrthasiddha kahA jAtA hai / (2) atIrthasiddhajo atIrtha meM, tIrthake antarAla meM siddha hue haiM ve atorthasiddha kahalAte haiM / Agama meM bho sunA jAtA hai ki jinoMke antarAla meM sAdhuoMkA vyuccheda - unakI paramparAkA abhAva - huA hai / isa prakArake atorthameM jo jAtismaraNa Adike Azrayase mokSamArgako pAkara siddha hote haiM unheM, athavA marudevo Adike samAna jo torthake utpanna honeke pUrva ho muktiko prApta hue haiM unheM atIrthasiddha kahA jAtA hai / (3) tIrthakara siddha - tortha kara siddha torthaMkara hI huA karate haiM / (4) atIrthaMkarasiddha - tIrthaMkara se bhinna jo anya sAmAnya kevalI muktiko prApta hue haiM ve atIrthakarasiddha kahalAte haiM / (5) svayaM buddha siddha - jo svayaM hI prabodhako prApta hokara muktiko prApta hote haiM unheM svayaM buddhasiddha kahA jAtA hai / (6) pratyekabuddha siddha - pratyeka buddha hokara - eka apanI AtmAke Azrayasa - jo siddha hote haiM ve pratyekabuddhasiddha kahalAte haiM / yahA~ zaMkA sakatI hai ki isa prakArakA lakSaNa karane para svayaMbuddha aura pratyekabuddhameM kyA vizeSatA rahegI ? isake 1. a ato'gre 'tathAhi-- svayaM buddhA' paryantaH pAThaH skhalito'sti / 2. a buddhA na bAhya / 3. a maMtareNAva / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [77 - 54 zrAvakaprajJaptiH tadviraheNa, zrUyate ca bAhyapratyayavRSabhAdisavyapekSA karakaMr3avAdInAM pratyekabuddhAnAM bodhiriti / upadhistu svayaMbuddhAnAM dvAdazavidhaH pAtrAdiH, pratyekabuddhAnAM tu navavidhaH praavrnnvjH| svayaMbuddhAnAM pUrvAdhotazru te'niyamaH, pratyekabuddhAnAM niyamato bhavatyeva / liGgapratipattiH svayaMbuddhAnAmAcAryasannidhAvapi bhavati, pratyekabuddhAnAM tu devatA prayacchatItyalaM vistareNa / buddhabodhitA iti buddhabodhitasiddhAH, buddhA AcAryAstairbodhitAH santo ye siddhAste iha gRhyante / svAnya-gRhiliGgA iti svaliGgasiddhA anyaliGgasiddhA gRhilinggsiddhaaH| tatra svaliGgasiddhA dravyaliGgaM prati rjohrnn-gocchkdhaarinnH| anyaliGgasiddhAH privaajkaadilinggsiddhaaH| gRhiliGgasiddhA marudevIprabhRtaya iti // 76 // itthIpurisanapuMsaga egANega taha samayabhinnA ya / eso jIvasamAso ito iyaraM pavakkhAmi // 77 / / ete ca sarve'pi kecit strIliGgasiddhAH kecit puMliGgasiddhAH kecinnpuNsklinggsiddhaaH| Aha-ki tIrthakarA api strIliGgasiddhA bhavanti ? bhavantotyAha-yata uktaM siddhaprAbhUtesavvatthovA tityagarisiddhA, titthagarititthe notitthasiddhA asaGghayeyaguNA, titthagarititthe NotitthagarisiddhAu asaGkhaceyaguNAu titthagarititthe NotitthagarasiddhA asaGkhayeyaguNA iti / na samAdhAnameM kahA gayA hai ki una donoM meM bodhi, upAdhi, zrata aura liMga janita vizeSatA hotI hai| jaise-svayaMbuddha jahAM bAhya nimittake binA hI prabodhako prApta hote haiM vahAM pratyekabuddha binA bAhya nimittake prabuddha nahIM hote, karakaNDu Adi pratyekabuddhoMke bodhikI prApti bAhya nimittabhUta vRSabha Adiko apekSAse sunI bho jAtI hai| upadhi jahAM svayaMbuddhoMke pAtra Adi bAraha prakArako hotI hai vahA~ pratyekabuddhoMke vaha prAvaraNako chor3akara no prakArakI hotI hai| svayaMbuddhoMke pUrva adhIta zrutake viSayameM kucha niyama nahIM hai, pratyekabuddhoMke vaha niyamase hotA ho hai / svayaMbuddhoMke liMgakI pratipatti AcAryake samIpameM bhI hotI hai, para pratyeka buddhoMke lie use devatA pradAna karatI hai| isa prakAra una donoMmeM bheda hai ho| (7) buddhabodhitasiddha-jo buddhoM (AcAryoM ) se prabodhako prApta hote hue maktiko prApta hae haiM unheM baddhabodhitasiddha kahA jAtA hai| (8) svaliMgasiddha-jo dravyaliMga apekSA rajoharaNa aura gocchaka ( pAtra pochanekA vastrakhaNDa) ko dhAraNa karate hue mukta hue haiM unheM svaliMgasiddha jAnanA caahie| (9) anyaliMgasiddha-jo parivrAjaka Adi anya sAdhuoMke veSako dhAraNa karate hue siddhiko prApta hue haiM ve anyaliMgasiddha kahalAte haiN| (10) jo gRhasthake veSameM mukta hue haiM unheM gRhiliMgasiddha kahA jAtA hai - jaise marudevo Adi // 76 / / Age uparyukta sabhI mukta jIvoMko kucha anya bhI vizeSatAoMko prakaTa kiyA jAtA hai unameM kucha strIliMgasiddha, puruSaliMgasiddha va napuMsakaliMgasiddha, kucha ekasiddha va anekasiddha tathA samaya bhinna - kucha prathamasamayasiddha va aprathamasamayasiddha; isa prakArase bhI unameM bheda hai| isa prakAra jIvoMkA yaha saMkSepa hai| Age ajIva samAsako kahatA huuN| vivecana-ina saba mukta jIvoMmeM kucha strIliMgase siddha hue haiM, kucha pulligase siddha hue haiM aura kucha napuMsakaliMgase siddha hue haiN| yahAM zaMkA kI jA sakatA hai ki tIrthakara bhI kyA strIliMgase siMddha hote haiM ? isake uttarameM kahA jAtA hai ki hA~, tIrthakara bhI strIliMgase siddha hote haiN| kAraNa yaha ki siddhaprAbhRta meM siddhoMke alpabahutvake prasaMgameM aisA kahA gayA hai-tIrthakarosiddha sabase 1. aso etto iyaM pa / 2. a kecinnapuMsagasiddhA grahiliMgasiddhA ityAha kiM / 3. a asNkhejjgugaa| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -78] ajIvatatvaprarUpaNA napuMsakaliGga siddhaaH| pratyekabuddhAstu puMliGgA eva / ekAneka iti-ekasiddhA aneksiddhaashce| tatraikasiddhA ekasmin samaye eka eva siddhaH / anekasiddhA ekasmin samaye dvayAdayo yAvadaSTazataM siddhamiti / uktaM ca battIsA aDayAlA saTThI bAvattarI ya bodhavyA / culasII channa ui durahiya aThuttarasayaM ca // tathA samayabhinnAzceti-prathamasamayasiddhA aprathamasamayasiddhA ityAdi / tatra aprathamasamayasiddhAH parasparasiddhivizeSaNaprathamasamayatinaH siddhatvadvitIyasamayatina ityarthaH, jyAdiSu tu dvismysiddhaadyHprocynte| yadvA sAmAnyena prathamasamayasiddhAbhidhAnaM vizeSato dvisamayAdisiddhAbhidhAnamiti / Aha-tIrthAtIrthasiddhabhedadvaya evAntarbhAvAdalaM zeSabhedairiti, na AdyabhedadvayAdevottarabhedApratipatteH, ziSyamativikAzArthazca zAstrArambha iti / eSa uktalakSaNo jIvasamAso jIvasaMkSepa, ukta iti vaakyshessH| ata UrdhvamajIvasamAsaM pravakSyAmIti gAthArthaH // 7 // dhammAdhammAgAsA puggala cauhA ajIva mo ee| gaiThiiavagAhehiM phAsAIhiM ca gambhaMti // 78 // alpa haiM, tIrthakarItIrthameM notIrthasiddha unase asaMkhyAtaguNe haiM, tIrthakarItIrthameM notIrthakarIsiddha unase asaMkhyAtaguNe haiM, tIrthakarItIrthameM notIthaMkarasiddha unase asaMkhyAtaguNe haiN| isase siddha hai ki tIrthakaroke rUpameM strIliMgase bhI siddha hote haiM va unakA tIrtha bhI calatA hai| unhIM mukta jIvoMmeM kitane hI ekasiddha va kitane hI anekasiddha hote haiM--eka samayameM jo eka hI siddha hotA hai use ekasiddha tathA eka samaya meM jo doko Adi lekara eka sau ATha taka siddha hote haiM unheM anekasiddha kahA jAtA hai / isakA abhiprAya yaha hai ki siddhigamanameM jaba adhikase adhika chaha mAsakA antara hotA hai taba zeSa ATha samayoMmeM chaha sau ATha jIva nirantara siddha hote haiN| ve isa prakAraseprathama samayameM battIsa, dvitIya samayameM ar3atAlIsa, tRtIya samayameM sATha, caturtha samayameM bahattara, pA~caveM samayameM caurAsI, chaThe samayameM chiyAnabai, sAtaveM samayameM eka sau ATha aura AThaveM samayameM eka sau ATha (32 + 48 + 60 + 72 + 84 +96+ 108+ 108= 608) / yahA~ antameM granthakAra kahate haiM ki isa prakArase jIva tattvakA saMkSepameM nirUpaNa kiyA gayA hai (63-77 ) / Age ajIva tattvakA varNana kiyA jAtA hai| sAkSAt siddhikI apekSA prathamasamayasiddha kahalAte haiM tathA paramparAsiddhikI apekSA siddha honeke dvitIya Adi samayavartI jIvoMko aprathamasamayasiTa kahA jAtA hai / athavA sAmAnyase prathamasamayasiddha aura vizeSarUpase dvitIyAdi samayasiddha kahA gayA hai, yaha abhiprAya grahaNa karanA caahie| yahA~ zaMkA upasthita hotI hai ki jaba uparyukta mukta jIvoMkA antarbhAva tIrthasiddha aura atIrthasiddha ina do prathama bhedoMmeM hI hotA thA taba zeSa bhedoMkA nirUpaNa kyoM kiyA gayA? usakA uttara yaha hai ki Adike una do bhedoMse Ageke bhedoMkA jJAna nahIM ho sakatA thA tathA zAstrakA Arambha ziSyoMkI buddhi ke vikAsake lie kiyA jAtA hai| isIlie unakA pRthakse kathana kiyA gayA hai / / 77 // aba kRta pratijJAke anusAra ajIva tattvakA vyAkhyAna karate hue dharmAdharmAdi cAra ajIva dravyoMkA paricaya karAyA jAtA hai 1. mu anekasiddhAH / . a prathamasamayattinaH siddhAbhidhAnaM / 3. a ajIvA e caite / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH [79tatra dharmAdharmAkAzA gati-sthityavagAhaigamyante, pudgalAzca sparzAdibhiH / asamAsakaraNaM dharmAdInAM trayANAmapyamUrtatvena bhinnajJAtIyakhyApanArtham / ityeSa gAthAkSarArthaH / bhAvArthastu dharmAdigrahaNena padaikadeze'pi padaprayogadarzanAddharmAstikAyAdayo gRhayante / svarUpaM caiteSAm - jIvAnAM pudgalAnAM ca gatyupaSTambhakAraNam / dharmAstikAyo jJAnasya dIpazcakSuSmato yathA // jIvAnAM pudgalAnAM ca sthityupaSTambhakAraNam / adharmaH puruSasyeva tiSThAsoravanissamA / / jIvAnAM pudgalAnAM ca dharmAdharmAstikAyayoH / bAdarApAM ghaTo yadvadAkAzamavakAzadam // sparzarasagandhavarNazabdA mUrtasvabhAvakAH / saMghAtabhedaniSpannAH pudgalA jinadezitAH // iti kRtaM vistareNa // 7 // uktA ajIvAH sAMpratamAsravadvAramAha kAya-vaya-maNokiriyA jogo so Asavo suho so a / punnassa muNeyavvo vivarIo hoi pAvassa ||79 // dharma, adharma, AkAza aura kAla isa prakArase ajIva cAra prakArakA hai| ye dharmAdi ajIva yathAkramase gati, sthiti, avagAha aura sparza AdikoMse jAne jAte haiN| vivecana-gAthAmeM upayukta dharma Adi zabdoMse dharmAstikAya, adharmAstikAya AkAzAstikAya aura pudgalAstikAyako grahaNa karanA caahie| kAraNa yaha ki padake eka dezameM bhI padakA prayoga dekhA jAtA hai / dharmAstikAyakA parijJAna jIva-pudgaloMko gatise, adharmAstikAyakA unakI sthitise, AkAzakA unake avagAhanase tathA pudgaloMkA sparza, rasa, gandha aura varNake dvArA hotA . hai| yahAM gAthAmeM dharma, adharma aura AkAza ina padoMke madhyameM dvandva samAsa karake bhI jo pudgala - zabdako pRthak rakhA gayA hai-usake sAtha samAsa nahIM kiyA gayA hai| usase yaha sUcita kiyA gayA hai ki ukta dharmAdi tIna amarta astikAya usa marta pUgala astikAyase bhinna hai| unakA svarUpa isa prakAra hai-jisa prakAra cakSu indriyase yukta prANIke lie padArthoM ke dekhane meM dIpaka udAsIna kAraNa hotA hai usI prakAra jo gatipariNata jIvoM aura pudgaloMke gamanameM apreraka kAraNa hotA hai use dharmAstikAya kahate haiM / isI prakAra jaise Thaharaneke icchuka puruSake lie pRthivI apreraka kAraNa hotI hai vaise hI jo sthitipariNata jIvoM va pudgaloMke sthita honemeM apreraka kAraNa hotA hai usakA nAma adharmAstikAya hai / jisa prakAra ghar3A sthUla jala ko sthAna diyA karatA hai usI prakAra jo jIvoM, pudgaloM tathA dharmAstikAya aura adharmAstikAyako sthAna detA hai vaha AkAza kahalAtA hai / jo sparza, rasa, gandha, varNa aura zabdase yukta hote hue mUrta svabhAvake dhAraka hokara saMghAta, bheda aura saMghAta-bhedase utpanna hote haiM unheM jina devane pudgala kahA hai / / 78 // Age kramaprApta Asrava tattvakA svarUpa kahA jAtA hai kAya, vacana aura manakI kriyAkA nAma yoga hai| isa yogako Asrava kahA jAtA hai| puNya karmake usa Asravako zubha aura pApake usa Asravako viparIta ( azubha ) jAnanA caahie| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -80] AsravAdInAM prarUpaNA kAyavAGmanaHkriyA yogaH kriyA karma-vyApAra ityanAntaram / yujyata iti yogaH, yujyate vAnena karaNabhUtenAtmA' karmaNeti yogo vyApAra eva / sa AsravaH, Asravatyanena karmetyAsravaH saraHsalilAvAhisrotovat / zubhaH sa cAsravaH puNyasya muNitavyo viparIto bhavati pApasyeti / Atmani karmANupravezamAnaheturAsrava iti // 79 // ukta AsravaH, sAMprataM bandha ucyate sakaSAyattA jIvo joge kammassa puggale lei / so baMdho payaiThiIaNubhAgapaesabheo oM // 8 // kaSAyAH krodhAdayaH, saha kaSAyaiH sakaSAyaH, tadbhAvaH tasmAt sakaSAyatvAjjIvo yogyAnucitAn / karmaNaH jnyaanaavrnnaadeH| pudgalAn paramANUn / lAtyAdatte gRhNAtItyanAntaram / sa bandhaH yo'sau tathAsthityA tvAdAnavizeSaH sa bandha ityucyate / sa ca prakRtisthityanubhAva-pradezabheda eva bhavati / prakRtibandho jnyaanaavrnnaadiprkRtiruupH| sthitibandho'syaiva jaghanyetarA sthitiH / anubhAvabandho yasya yathAyatyAM vipAkAnubhavanamiti / pradezabandhastvAtmapradezairyogastathA kAlenaiva . viziSTavipAkarahitaM vedanamiti // 8 // vivecana-kriyAkA artha vyApAra hai| 'yajyate aneneti yogaH' isa niruktike anusAra jIva jisa vyApArake dvArA karmase sambaddha hotA hai usa kAya, vacana aura manake vyApArakA nAma yoga hai / isa yogako hI Asrava kahA jAtA hai| kAraNa yaha ki 'Asravati anena kama iti AsravaH' isa niruktike anusAra jisake dvArA tAlAbameM pAnIko lAnevAle srotake samAna AtmAmeM karma AtA hai use Asrava kahA jAtA hai| yaha Asrava zubha aura azubhake bhedase do prakArakA hai| unameM puNya karmakA jo Asrava hotA hai use zubha aura pApa karmakA jo Asrava hotA hai use azubha Asrava kahate haiN| yaha Asrava kevala AtmAmeM karmaparamANuoMkA praveza karAtA hai // 72 // Age bandha tattvakA svarUpa kahA jAtA hai kaSAya sahita honeke kAraNa jova jo karmake yogya pudgaloMko grahaNa kiyA karatA hai use bandha kahate haiN| vaha prakRti, sthiti, anubhAga aura pradezake bhedase cAra prakArakA hai| vivecana-jisa prakAra santapta loheke goleko pAnImeM DAlanepara vaha saba orase pAnIko grahaNa kiyA karatA hai usI prakAra krodhAdi kaSAyoMse santapta hA jIva jo saba orase karmake yogya yudgaloMko grahaNa kiyA karatA hai use bandha kahA jAtA hai| vaha cAra prakArakA hai-prakRtibandha, sthitibandha, anubhAgabandha aura pradezabandha / inameM jJAnAvaraNAdi rUpa svabhAvako liye hue jo karma pudgaloMkA jIvake sAtha sambandha hotA hai, ise prakRtibandha kahate haiN| jJAnAvaraNAdi rUpa ena pudgaloMke mUla va uttara prakRtiyoMke rUpameM AtmAke sAtha sambaddha rahaneke utkRSTa aura jaghanya kAlako sthitibandha kahA jAtA hai| unhIM kamapuloMmeM jo honAdhika phaladAna zaktikA prAdurbhAva hotA hai, jise AgAmI kAlameM yathAsamaya bhogA jAtA hai, usakA nAma anubhAgabandha hai| inhIM karmaparamANuoMkA AtmAke pradezoMke sAtha jo ekakSetrAvagAharUpa sambandha hotA hai tathA samayAnusAra viziSTa vipAkase rahita vedana kiyA jAtA hai, yaha pradezabandha kahalAtA hai| ukta cAra prakArake bandhameM prakRtibandha aura pradezabandha yogake Azrayase tathA sthitibandha aura anubhAgabandha kaSAyake Azrayase huA karate haiM / / 80 // 1. a vAnena prakAreNa bhUtenAtmA / 2. a baMdhocyate / 3. ja payatiTThitiaNu / 4. a bheu u / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH [81ukto bandha idAnIM saMvaramAha Asavaniroha saMvara samiIguttAiehi nAyavyo / kamANaNuvAyANaM bhAvattho hoi eyassa' // 8 // AzravanirodhaH saMvaraH-Azrava ukta eva, tanirodhaH kAtsnyena nizcayataH sarvasaMvara ucyate / zeSo vyavahArasaMvara iti / sa smiti-guptyaadibhitivyH| uktaM ca-sa samitiguptidharmAnaprekSAparISahajayacAritraiH ityAdi / karmaNAmanupAdAnaM bhAvArtho bhavatyetasya saMvarasya / iha yAvAnevAMzaH karmaNAmanupAdAnahetudharmAdInAM tAvAneveha gadyate, zeSasya tapasyevAntarbhAvAta tasya ca prAgupAttakSayanimittatvAditi / atra bahu vaktavyam, tattu nocyate, gamanikAmAtratvAdArambhasyeti // 8 // uktaH saMvaraH, sAMprataM nirjarocyate tavasA u nijjarA iha nijjaraNaM khvnnnaasmeghaa| kammAbhAvApAyaNamiha nijjaramo jinA viti // 82 // tapasA tu nirjarA iha-anazanAdibhedabhinnaM tapaH tena prAgupAtasya karmaNo nirjarA bhavati / nirjarAzabdArthamevAha-nirjaraNaM kSapaNaM nAza ityekArthAH paryAyazabdA iti / nAnAdezajavineyagaNapratipattyartha ajJAtajJApanArtha caiteSAmupAdAnamaduSTameva / asyA eva bhAvArthamAha-karmAbhAvApAdAnamiha nirjarA jinA bruvate prakaTArthametaditi // 82 // aba bandhake anantara saMvarake svarUpakA nirdeza kiyA jAtA hai samiti aura gupti Adike dvArA jo pUrvokta AsravakA nirodha hotA hai use saMvara jAnanA caahie| navIna karmoMkA grahaNa na honA saMvara hai, yaha usakA bhAvArtha hai| vivecana-jaisA ki tattvArthasUtra (9-2) meM nirdeza kiyA gayA hai, vaha saMvara-karmAgamanakA nirodha-gupti, samiti, dharma, anuprekSA, parISahajaya aura cAritrake Azrayase hotA hai| vaha sarvasaMvara aura vyavahArasaMvarake bhedase do prakArakA hai| karmAgamake kAraNabhUta mithyAtvAdi pariNAmoMkA pUrNatayA abhAva ho jAnepara jo saMvara hotA hai use nizcayase sarvasaMvara kahA jAtA hai, jo bAdara va sUkSma yogake nirodhake samaya hotA hai| zeSa-cAriyapratipattike prArambhase lekara zeSa samayameM jo saMvara hotA hai vaha-vyavahArasaMvara kahalAtA hai| yahAM itanA vizeSa samajhanA cAhie ki ukta gupti-samiti AdikA jitanA aMza karmoMke na AnekA kAraNa hotA hai utane mAtra aMzako ho saMvarake rUpameM grahaNa karanA cAhie, zeSa aMzako-jo karmanirjarAkA kAraNa hotapake antargata jAnanA cAhie // 81|| __ aba nirjarAkA nirUpaNa karate haiM__ tapase nirjarA hotI hai| nirjaraNa, kSapaNa aura nAza ye samAnArthaka zabda haiN| tadanusAra karmoM ke abhAvake ApAdanako yahAM jina bhagavAn nirjarA kahate haiN| vivecana-icchAke nirodhako tapa kahA jAtA hai| vaha bAhya aura abhyantarake bhedase do prakArakA hai| unameM anazana va Unodara Adiko bAhya tapa tathA prAyazcitta va vinaya Adiko abhyantara tapa jAnanA caahie| isa tapake dvArA jo pUrvasaMcita karmakA dezataH kSaya-AtmAse pRthagbhAva hotA hai use nirjarA kahA gayA hai / / 82 / / 1. ahoi kAyassa / 2. sarvasaMvarocyate / 3.bha hetordhammAdInAM / 4. aNiyara so jiNA / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -84] samyagdRSTisvarUpam uktA nirjarA, idAnoM mokSamAha nIsesakammavigamo mukkho jIvassa suddhruuvss'| sAI apajjavasANaM avvAbAhaM avatthANaM // 83 / / niHzeSakarmavigamo mokSaH, kRtsnakarmakSayAnmokSa iti vacanAt jIvasya zuddhasvarUpasya krmsNyogaapaaditruuprhitsyetyrthH| sAdyaparyavasAnaM avyAbAdhaM jyAbAdhAvajitamavasthAnamavasthitiH jIvasyAsau mokSa iti / sAdyaparyavasAnatA ceha vyaktyapekSayA, na tu sAmAnyena / mokSasyApi anAdimattvamiti // 8 // uktaM tattvam, adhunA prakRtaM yojayati___ eyamiha saddahaMto sammaTThiI tao a niyameNa / bhavanivveyaguNAo pasamAiguNAsao hoi / / 84 // etadanantaroditaM jIvAjIvAdi, iha loke pravacane vA, zraddadhAnaH evamevedamityAntaHkaraNatayA pratipadyamAnaH samyagdRSTirabhidhIyate aviparItadarzanAditi, takazca niyamenAsAvavazyaMtayA, bhandanirvedaguNAt saMsAranirvedaguNena, prazamAdiguNAzrayo bhavati uktalakSaNAnAM prazamAdiguNAnAmAdhArI bhavati / bhavati cetthaMjJAne saMsAranirvedaguNaH, tasmAcca prazamAdayaH / pratItametaditi // 84 // asyaiva vyatirekamAha Age antima mokSa tattvakA svarUpa kahA jAtA hai samasta karmoM ke vigama-AtmAse pRthak ho jAne kA nAma mokSa hai jo zuddharUpa-karmake saMyogase prApta vibhAva bhAvase rahita svAbhAvika svarUpase yukta-jIvake sAdi-aparyavasana nirbAdha avasthAnarUpa hai| vizeSArtha-abhiprAya yaha hai ki jIvake sAtha jabataka karmakA sambandha rahatA hai tabataka usakA svAbhAvika svarUpa prakaTa nahIM ho pAtA, vaha samasta jJAnAvaraNAdi karmoM ke AtmAse pathaka ho jAnepara hI prAdurbhUta hotA hai| yaha jo jIvake zuddha svarUpakI prApti hai usIkA nAma mokSa hai| yaha mokSarUpa jovako avasthA sAdi hokara anantakAla taka rahanevAlI hai tathA bAdhaka karmoke haTa jAnese vaha nirAkula nirbAdha sukhase sampanna hai // 83 / / isa prasaMgaprApta jovAdi tatvoMkA vyAkhyAna karake aba samyagdRSTike svarUpakA nirdeza karate hue usake guNoMko prakaTa kiyA jAtA hai isa prakArase yahAM zraddhAna karatA huA-pravacanameM pratipAdita jIvAdi tattva 'isI prakAra haiM, anyathA nahIM haiN| isa prakAra nirmala antaHkaraNase zraddhAna karanevAlA-jIva samyagdRSTi hotA hai| vaha saMsArase honevAlI viraktirUpa guNase niyamataH pUrvokta (53-60) prazamAdi guNoMkA Azraya (bhAjana ) hotA hai / / 84|| Age isase viparIta avasthAmeM kyA sthiti hotI hai, ise spaSTa kiyA jAtA hai 3. a ato'gre 'jIvasyAsI mokSa'paryantaH pAThaH skhalito'sti / 1. a addharUvassa / 2. asoi| 4. aprakRte / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH vivarIya sahANe micchAbhAvAo natthi kei guNA / abhinivesa u kayAi hoi sammattaheU vi // 85 // viparItazraddhAne uktalakSaNAnAM jIvAdipadArthAnAmanyathA zraddhAne / mithyAbhAvAnna santi kecana guNAH, sarvatraiva viparyayAditi bhAvaH / viparItazraddhAne'pyanabhinivezastu / evamevaitadityanadhyayasAyastu kadAcitkasmizcitkAle yadvA kadAcit na niyamenaiva bhavati / samyaktvaheturapi jAyate samyaktvakAraNamapi / yathendra-nAgAdInAmiti // 85 // idaM ca samyaktvamaticArarahitamanupAlanIyamiti atastAnAhasammatta saiyArA saMkA kaMkhA taheva vitimicchA / parapAsaMDapasaMsA saMthavamAI ya nAyavvA || 86 // [ 85 - samyaktvasya prAGganirUpitazabdArthasyAticArA aticaraNAni aticArA asavanuSThAna vizeSAH yaiH samyaktvamaticarati virAdhayati vA / te ca zaMkAdayaH / tathA cAha - zaMkA kAMkSA tathaiva vicikitsA parapASaNDaprazaMsA saMstavAdayazca jJAtavyAH | AdizabdAdanupabRMhaNA sthirIkaraNAdiparigrahaH / zaMkAdInAM svarUpaM vakSyatyeveti // 86 // saMsakaraNaM saMkA kaMkhA annannadaMsaNaggAho / saMtaMmi vivitimicchA sijjhijja na me ayaM aTTho // 87 // saMzayakaraNaM zaGkA - bhagavadahaMtpraNIteSu padArtheSu dharmAstikAyAdiSvatyanta gahaneSu matidaurbalyAtsamyaganavadhAryamANeSu saMzaya ityarthaH / kimevaM syAnnaivamiti / sA punadvabhedA deza sarvabhedAt / jaisA ki jIvAdi tattvoMkA svarUpa kahA gayA hai, usake viparIta zraddhAna karanepara mithyAbhAvake kAraNa koI bhI guNa nahIM hote / kintu anabhiniveza - viparIta zraddhA ke honepara bhI 'yaha isI prakAra hI hai' aise durAgraharUpa adhyavasAyakA abhAva - kisI samaya yA aniyata rUpameM samyaktvakA kAraNa bhI ho jAtA hai / jaise - indra - nAgAdikoMke // 85 // Age samyaktvake aticAroMkA nirdeza kiyA jAtA hai zaMkA, kAMkSA, usI prakAra vicikitsA, parapASaNDaprazaMsA aura saMstava ityAdi usa samyaktva ke aticAra - usako malinita karanevAle doSa jAnanA caahie| aticArase abhiprAya aise asadAcaraNa vizeSoMkA hai jinase usa samyaktvakI virAdhanA hotI hai| Adi zabdase yahAM anupabRMhaNa evaM asthirIkaraNa Adi anya aticAroMkI bhI sUcanA kI gayI hai // 86 // aba AgekI gAthA dvArA ukta aticAroM meM prathama tIna aticAroMkA svarUpa kahA jAtA haipUrvokta jIvAdi tattvoMke viSaya meM sandeha karanekA nAma zaMkA hai| bhinna-bhinna darzanoM (matoM) ke viSaya abhilASA rakhanA, yaha kAMkSAkA lakSaNa hai / samocIna padArthake viSaya meM bhI jo 'yaha artha mujhe siddha hogA yA nahIM' isa prakArase phalake viSaya meM vyAmoha hotA hai, ise vicikitsA kahA jAtA hai| vivecana - bhagavAn jinendra devake dvArA upadiSTa padArthoM meM jo dharmAstikAya Adi atyanta gahana padArtha haiM unake viSaya meM buddhikI durbalatAse ThIka-Thoka nizcaya na ho sakane ke kAraNa 'kyA yaha 1. a saMthavamAdI / 2. a ' bRMhaNAsthi -' ityato'gre'grimagAthAyASTIkAntargata 'bhagavadarhatapraNIte -' paryantaH pAThaH skhalito'sti / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 87] samyaktvAticAraprarUpaNA 61 dezazaGkA dezaviSayA, yathA kimayamAtmA'saGkhyeyapradezAtmakaH syAdatha niHpradezo niravayavaH syAditi / sarvazaGkA punaH sakalAstikAya vrAta evaM kimevaM sthAnnaivamiti / kAMkSA'nyonyadarzanagrAhaH sugatAdipraNIteSu darzaneSu grAho'bhilASa iti / sA punadvabhedA deza- sarvabhedAt / dezaviSayA ekameva saugataM darzanamAkAMkSati - cittajayo'tra pratipAdito'yameva ca pradhAno muktiheturiti, ato ghaTamAnakamidaM na dUrApetamiti / sarvakAMkSAM tu sarvadarzanAnyeva kAMkSati - ahiMsApratipAdanaparANi sarvANyeva kapila-kaNabhakSAkSapAda - matAni iha loke ca nAtyantaklezapratipAdanaparANi, ataH zobhanAnyeveti / satyapi vicikitsA - sidhyeta na me'yamarthaM iti / ayamatra bhAvArtha: - vicikitsA mativibhramo yuvatyAgamopapanne'pyarthe phalaM prati saMmohaH kimasya mahatastapaH klezAyAsasya sikatAkaNakavalakalpastha kanakAvalyAderAyatyAM mama phalasaMpadbhaviSyati kiM vA neti / ubhayatheha kriyAH phalavatyo niSphalAzca dRzyante kRSIbalAnAm / na ceyaM zaGkAto na bhidyate ityAzaGkanIyam, zaMkA hi sakalAsakalapadArtha bhAktvena dravya-guNaviSayA, iyaM tu kriyAviSayaiva / tattvatastu sarvaM ete prAyo isI prakAra hai yA vaisA nahIM hai' isa prakArakA jo sandeha rahatA hai, ise zaMkA kahA jAtA hai / yaha samyavatvako malina karanevAlA usakA eka aticAra hai| aticAra, vyatikrama aura skhalita ye samAnArthaka zabda haiM / abhiprAya yaha hai ki vivakSita vratAdise dezataH skhalita honA yA use pratikUla AcaraNake dvArA malina karanA, ise aticAra samajhanA caahie| vaha zakA dezazaMkA aura sarvazaMkAke bhedase do prakArakI hai / 'kyA yaha AtmA asaMkhyAta pradezavAlA hai athavA pradezoMse rahita niravayava hai' isa prakAra ukta astikAyoM meM se kisI ekake viSaya meM sandeha banA rahanA, isakA nAma dezazaMkA hai / sabhI astikAyoMke viSaya meM ho 'kyA isa prakAra hai athavA vaisA nahIM hai' isa prakAra - jo sandeha banA rahatA hai use sarvazaMkA kahate haiM / buddha Adike dvArA praNIta darzanaviSayaka abhilASAkA nAma kAMkSA hai | vaha dezakAMkSA aura sarvakAMkSAke bhedase do prakArakI hai / ina darzanoMmeM kisI eka hI bauddha Adi darzanaviSayaka jo abhilASA hotI hai vaha dezakAMkSA kahalAtI hai / jaise-bauddha darzana meM cittake jayakA pratipAdana kiyA gayA hai, yaho muktikA pramukha kAraNa hai, ata: vaha yuktisaMgata hai; isa prakAra eka bauddha darzanakI hI abhilASA karanA / kapila, kaNAda aura akSapAda Adi maharSiyoMke dvArA praNIta sabhI darzana ahiMsAkA pratipAdana karanevAle haiM tathA unameM atizaya klezakA bhI pratipAdana nahIM kiyA gayA hai, ataH ve uttama haiM; isa prakAra sabhI darzana viSayaka abhilASAko sarvakAMkSA kahA jAtA hai / yaha usa samyaktvakA dUsarA aticAra hai / yaha artha mujhe siddha ho sakatA hai yA nahIM, isa prakArase yukti va Agamase saMgata yathArtha bhI padArtha ke viSaya meM jo phala kI prAptiviSayaka buddhibhrama hotA hai use vicikitsA kahate haiM / isa prakArakI vicikitsA ke vazIbhUta huA prANI yaha vicAra karatA hai ki bAlukaNoM ke grAsake samAna mahAn tapajanita kleza aura parizramake janaka jo yaha kanakAvalI Adi tapa haiM unase bhaviSya meM kyA mujhe kucha phalasampatti prApta hogI yA nahIM, kAraNa yaha ki kisAnoM AdikI kriyAe~ saphala aura niSphala donoM prakArakI dekhI jAtI haiM, ityAdi / isa prakAra ke buddhibhrama se usa samyagdarzanakI virAdhanA hotI hai / yaha samyagdarzanakA tIsarA aticAra hai / yahA~ yaha zaMkA ho sakatI hai ki isa prakArake buddhibhramako zaMkAse bhinna nahIM kahA jA sakatA, ataH usase isakA pRthak nirdeza karanA ucita nahIM hai / isake samAdhAnameM yaha kahA gayA hai ki vaha zaMkA ke antargata nahIM ho sakatI / isakA kAraNa yaha hai ki 1. a kAyavratate / 2. a ' sarvadarzanAnyeva kAMkSati' ityetAvAn pATho nAsti / 3 a siddhita / 4. a prati sammo pratipAdanaparANyavAha kimasya / 5. a kanakovalyo AyAtyAM / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 zrAvakaprajJaptiH [88mithyAtvamohanIyodayato bhavanto jIvapariNAmavizeSAH samyaktvAticArA ucyante / na sUkSmeM kSikA atra kAryeti / athavA vicikitsA vidvadjugupsA-vidvAMsaH sAdhavo viditasaMsArasvabhAvAH parityaktasarvasaGgAsteSAM jugupsA nindA / tathAhi-te'snAnAtprasvedajalaklinnamalinatvAt durgandhavapuSo bhavanti, tAnnindati, ko doSaH syAdyadi prAzukena vAriNAGgaprakSAlanaM kurvIran bhagavanta iti / iyamapi na kAryA, dehasyaiva paramArthato'zucitvAditi // 8 // parapASaMDapasaMsA sakkAiNamiha vanavAo u / tehiM saha paricao jo sa saMthavo hoi nAyavyo / / 88|| parapASaNDAnAM sarvajJapraNItapASaNDavyatiriktAnAM prazaMseti samAsaH, prazaMsanaM prazaMsA stutirityarthaH / tathA cAha-zAkyAdInAmiha varNavAdastu / zAkyA raktabhikSavaH aadishbdaatprivraajkaadiprigrhH| varNavAdaH prazaMsocyate-puNyabhAja ete sulabdhamebhirmAnujaM janma dayAlava eta ityaadi| taiH parapASaNDairanantaroditeH saha paricayo yaH sa saMstavo bhavati jJAtavyaH, parapASaNDasaMstava ityrthH| saMstava iha saMvAdajanitaH paricayaH saMvasana-bhojanAlApAdilakSaNaH parigRhyate, na stvruupH| tathA ca loke pratIta evaM saMpUrvaH stautiH paricaya iti "asaMstuteSu prasabhaM bhayeSu" ityAdau iti // 8 // zaMkA jahAM samasta va asamasta padArthoMka Azrita honese dravya aura guNako viSaya karatI hai vahIM yaha vicikitsA kriyAko ho viSaya karatI hai, yaha una donoMmeM bheda samajhanA caahie| vAstavameM to mithyAtva mohanIyake udayase honevAle ye saba jIvake pariNAma vizeSa samyaktvake aticAra kahe jAte haiM, ataH unake viSayameM itanA sUkSma vicAra karanA yogya nahIM hai| athavA vicikitsAko vidvajjugupsAke rUpa meM grahaNa karanA caahie| vidvAnse yahA~ abhiprAya una sAdhuoMkA hai jo saMsArake svabhAvako jAnakara samasta parigrahakA parityAga kara cuke haiM, unakI isa prakArase nindA karanA ki snAna na karaneke kAraNa inakA zarIra pasIneke pAnIse malina va durgandhako phailAnevAlA hai, yadi ye prAsuka jalase zarIrako dho liyA kareM to kyA doSa hogA, ityAdi / yaha vidvajjugupsA bhI cUMki usa samyaktvako malina karanevAlI hai ataH usakA bhI parityAga karanA ucita hai| vAstavameM to zarIra svabhAvataH svayaM apavitra hai, use snAnAdike dvArA bAhyameM ho kucha svaccha kiyA jA sakatA hai, bhItarI bhAgameM to vaha mala-mUtrAdi apavitra padArthoMse paripUrNa ho rahanevAlA hai // 87 // Age usa samyagdarzanake anya do aticAroMkA svarUpa kahA jAtA hai zAkya AdikoMke varNavAda ( prazaMsA ) kA nAma parapASaNDaprazaMsA hai| unhIMke sAtha jo paricaya hotA hai use parapASaNDasaMstava jAnanA caahie| vivecana-pASaNDakA artha pApako khaNDita karanevAlA sadAcaraNa yA saMyama hotA hai| isa prakArake saMyamase jo sampanna hote haiM unheM yathArthataH sAdhu samajhanA caahie| inase bhinna anya zAkya (raktabhikSu) va parivrAjaka Adiko parapASaNDa kahA gayA hai| unako jo prazaMsA kI jAtI hai ki ye bahuta bhAgyazAlI haiM, inheM sundara manuSyajanma prApta huA hai, ye dayAlu hote haiM, ise parapASaNDaprazaMsA nAmaka usa samyagdarzanakA cauthA aticAra jAnanA caahie| inhIM parapASaNDoMke sAtha jo eka sAtha rahane, bhojana karane va sambhASaNa karane AdirUpa saMvAdajanita paricaya kiyA jAtA hai use parapASaNDasaMstava kahA jAtA hai| saMstavase yahAM ukta prakArake paricayako hI grahaNa karanA cAhie, na ki stutirUpa stvko| yaha usakA pAMcavAM aticAra hai / / 88 / / 1. savakAINamiha vannavAdo u / 2. a prasaMseti prasaMsA samAsaH / 3. a 'eva saMpU' ityato'gre 'adhunA zaMkAdInAmaticAratAmAha' paryantaH pAThastruTito'sti / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 90 ] samyaktvAticAraprarUpaNA adhunA zaMkAdInAmaticAratAmAha inte mAlinaM jAyat cittassa paccao a jiNe sammattANucio khalu ii aiAroM bhave saMkA ||89 // 63 zaGkAyAmuktalakSaNAyAM satyAm ? mAlinyaM jAyate'vabodhazraddhAprakAzamaGgIkRtya dhyAmalatvaM jAyate / kasya ? cittasya / antaHkaraNasyApratyayazca avizvAsazca / kva ? jine'rhati / jAyata iti vartate / na hyAptatayA pratipannavacane saMzayasamudbhavaH / samyaktvAnucitaH khalu ayaM ca bhagavatyapratyayaH samyaktvAnucita eva na hi samyaktvamAlinyaM tadabhAvamantareNaiva bhavati / ityevamanena prakAreNa / aticAro bhavati zaGkA, samyaktvasyeti prakramAdgamyate / aticArazceha pariNAmavizeSAnnayamatabhedena vA satyetasmin tasya skhalanamAtraM tadabhAvo vA grAhyaH / tathA cAnyairapyuktam ekasminnarthe saMdigdhe pratyayo'rhati hi naSTaH / mithyA ca darzanaM tatsa cAdiheturbhavagatInAm // iti // 89 // pratipAditaM zaGkAyA aticAra tvam / adhunA doSamAha - nAes imIi niyamA tattAbhinivesa mo sukiriyA ya / tatto a baMdhadoso tamhA eyaM vivajjijjA // 90 // Age zaMkAko aticAra kyoM mAnA gayA, ise spaSTa kiyA jAtA hai zaMkAse cittako malinatA hotI hai tathA sarvajJa jinake viSaya meM avizvAsa bhI utpanna hotA hai | yaha samyaktva ke lie anucita ho hai / isI kAraNa vaha zaMkA samyagdarzanakA aticAra hai / vivecana - Apta ( vizvasta ) svarUpase jisa vacanako svIkAra kiyA gayA hai usake viSaya meM kabhI avizvAsa nahIM utpanna hotA, aura yadi vaha utpanna hotA hai to vizvAsa calA jAtA hai / isa prakAra jinavANIviSayaka sandeha jinadevake viSayameM avizvAsakA sUcaka hai / vaha tattvArthazraddhAnarUpa usa samyaktvakA virAdhaka hai| isase citta bhI malina hotA hai-usakA jJAna va zraddhArUpa prakAza dhUmila hotA hai / kAraNa yaha ki vItarAga sarvajJa jinake viSaya meM jabataka avizvAsa utpanna na ho tabataka samyaktva malina ho nahIM sktaa| isa kAraNa samyavatvakI virAdhaka yA use malina karanevAlI honese zaMkAko usa samyaktvakA aticAra kahA gayA hai / samyaktvake hote hue pariNAma vizeSase athavA nayaviSayaka matabhedake kAraNa usase skhalita honA athavA usakA abhAva honA, ise aticAra samajhanA cAhie / anyoMke dvArA bhI yaha kahA gayA hai ki yadi eka bhI artha viSaya meM sandeha utpanna hotA hai to arahantake viSaya meM vizvAsa naSTa ho jAtA hai aura darzana mithyA ho jAtA hai / arahanta viSayaka vaha avizvAsa caturgatisvarUpa saMsAra meM bhramaNa karanekA pramukha hetu hotA hai // 89 // Age usa zaMkAko doSarUpa bhI dikhalAte haiM isa zaMkA ke rahanepara niyamataH tattvaviSayaka abhiniveza - samyaktvapariNAma -- aura uttama kriyA (- sadAcaraNa ) bhI naSTa hotI hai| isa kAraNa usase bandhakA doSa - karmabandhakA aparAdhahotA hai, isalie use chor3anA cAhie / 1. bha saMpAkamAlinnaM jAyae / 2. a khalu iti iya Aro / 3. tattAhiNivesa / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH [ 91 - naityanayA zaMkayA hetubhUtayA, asyAM vA satyAm / niyamAnniyamenAvazyaMtayA / tavAbhinivezaH samyaktvAdhyavasAyaH, zraddhAbhAvAdanubhavasiddhametat / mo iti pUraNArtho nipAtaH / sukriyA ca zobhanA cAtyantopayogapradhAnA kriyA ca / nazyati zraddhAbhAvAt / etadapi anubhavasiddhameva / tatazca tasmAcca tattvAbhiniveza-sukriyAnAzAt / bandhadoSaH karmabandhAparAdhaH / yasmAdevaM tasmAdenAM zaGkAM vivarjayet / tatazca mumukSuNA vyapagatazaGkena satA matidaurbalyAtsaMzayAspadamapi jinavacanaM satyameva pratipattavyaM, sarvajJAbhihitatvAttadanyapadArthavaditi // 90 // uktaH pAralaukiko doSaH, adhunaihalaukikamAha 64 loga vidiTTho saMkAe ceva dAruNo doso / avisayavisayAe khalu peyAyI udAharaNaM / / 91 / / iha loke'pyAstAM tAvatparaloka iti / dRSTa upalabdhaH / zaGkAyA eva sakAzAd / dAruNo doSaH raudro'parAdhaH / kimavizeSaNazaGkAyAH / netyAha- aviSayaviSayAyAH khalu / khaluzabdo'va- dhAraNe / aviSayaviSayAyA eva / aviSayo nAma yatra zaGkA na kAryaiva / peyApeyAvudAharaNaM / taccedam-jahA egaMmi nagare egassa seTThissa donni puttA lehasAlAe paDhanti / sihA' mAyA mA koi mucchihI appasAgArie maimehAkAri osahapeyaM dehi / tattha paribhuMjamANo ceva ego citei NUNaM-macchiyAu eyAu / tassa ya saMkAu puNo puNo vamaMtassa vivecana - sarvajJa va vItarAga jinendrake dvArA upadiSTa tattvake viSaya meM sandehake rahanepara tattvArthazraddhAnarUpa samyaktva aura azubhake parihArapUrvaka zubha pravRtti rUpa cAritra bhI naSTa hotA hai| sAtha hI samyagdarzanake binA jJAnakI yathArthatA bhI naSTa honevAlI hai / isa prakAra zaMkA ke dvArA karmabandhake rodhaka ratnatrayake abhAva meM mithyAtva va avirati Adike nimittase karmakA bandha avazyambhAvI hai / yaha jo bar3A aparAdha usa zaMkAke dvArA honevAlA hai vaha usa zaMkAkA doSa hai / isa prakAra zaMkAko anartha paramparAkA mUla kAraNa jAnakara usakA parityAga karanA zreyaskara hai / chadmastha hone se yadi buddhiko mandatAse kisI sUkSma tattvakA nirdhAraNa nahIM hotA hai to yaha samajhakara ki sarvajJa vItarAga prabhu anyathA vyAkhyAna nahIM kara sakate, ata: unake dvArA upadiSTa vastusvarUpa yathArtha hai, isa prakAra sandehase rahita hokara usapara vizvAsa karanA yogya hai ||10|| isa prakAra zaMkAse honevAle pAralaukika doSa kI sUcanA karake aba usake dvArA honevAle isa loka sambandhI ahitako dikhalAte haiM-- viSaya -- zaMkAke ayogya viSayako viSaya karanevAlI usa zaMkAke hI Azrayase isa lokameM bhI bhayAnaka doSa dekhA gayA hai| isake lie peya-apeyakA udAharaNa prasiddha hai / vivecana - jo viSaya zaMkAke yogya ho usameM yadi zaMkA rahatI hai to ucita hai / kintu jo viSaya zaMkAke yogya nahIM hai yA jahAM zaMkA nahIM rahanI cAhie vahA~ bhI yadi vaha zaMkA banI rahatI hai to vaha hAnikara hI hotI hai| isakI puSTi meM yahA~ peya-apeya kA udAharaNa diyA gayA hai / yathAkisI eka nagara meM eka seTha rahatA thA / usakI patnI eka putrako janma dekara maraNako prApta ho gayo / taba usane dUsarA vivAha kara liyA / isa dUsarI patnIke bhI eka putra huA / usake ve donoM putra lekhazAlA meM par3hate the / bhojana ke samaya pAThazAlAse Akara ve donoM gharake bhItara praviSTa 1. a peyApayA / 2. a zaMkayA / 3. a ' khalu' nAsti / 4. a peyApAyAvudAharaNaM / 5. asaNehayAe esi / 6. amucchihI atthasogArie yA mae mehAkari / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktvavicAraprarUpaNA vaggulIvAhI jAo, mao ya, ihalogabhogANa aNAbhAgI jaao| avaro na mAyA ahiyaM citei tti NistaMko piyai, NirueNa ya gahio vijjAkalAkalAvo, ihalogiya bhogANa ya, AbhAgI jAu tti / upanayastu kRta eveti // 11 // sAMprataM kAMkSAdiSvaticAratvamAha evaM kaMkhAIsu vi aiyArattaM taheva doSA y| joijjA nAe puNa patteyaM ceva vucchAmi // 92 // evaM kAMkSAdiSvapi yathA zaGkAyAmaticAratvam / tathaiva doSAMzca yojayet / yataH kAMkSAyAmapi mAlinyaM jAyate cittasya, apratyayazca jine, bhagavatA pratiSiddhatvAt / evaM vicikitsAdiSvapi bhAvanoyam / tasmAnna kartavyAH kAMkSAdayaH / jJAtAni punaH pratyekameva kAMkSAdiSu vakSye'bhidhAsya iti // 12 // rAyAmacco vijjAsAhagasaDDhagasuyA ya cANakko / soraTThasAvao' khalu nAyA kaMkhAisu havanti // 93 // ___tatra kAMkSAyAM rAjAmAtyo-rAjakumArAmacco ya asseNAvahariyA~ aDaviM paviTTA chuhaahue| usa samaya mAtAne unheM mAsakaNoMse sphoTita-ur3adake dAnoMse choMkA gayA-eka peya diyaa| taba unameMse jisako mAtA mara cukI tho vaha use lekara vicAra karatA hai ki ye nizcita hI makkhiyAM haiN| isa zaMkAke sAtha pAna karanepara use bAra-bAra vAnti huI va vagguli vyAdhi (rogavizeSa ) ho gayI, jisase vaha maraNako prApta hokara isa loka sambandhI bhogoMse vaMcita ho gyaa| isake viparIta dUsarA putra vicAra karatA hai ki mAtA kabhI ahitako nahIM soca sakatI, uttama peya samajhatA huA niHzaMka hokara pI letA hai| aisA karanepara vaha noroga rahakara vidyAkalApako grahaNa karatA huA isa loka sambandhI bhogoMkA bhoktA hotA hai // 91 / / ____ Age zaMkAke samAna anya kAMkSA Adiko bhI aticAra va doSarUpa jAnanA cAhie, yaha nirdeza kiyA jAtA hai isI prakAra-zaMkAke samAna-kAMkSA Adi anya aticAroMke viSaya meM bhI aticAratA aura uso prakArase doSoMko bho yojanA karanI caahie| abhiprAya yaha hai ki jisa prakAra zaMkAse citako malinatA aura bhagavAna jinendra ke viSaya meM avizvAsakA bhAva honese vaha samyaktvake aticArarUpa hai usI prakAra usa cittako malinatA aura jina bhagavAnpara avizvAsake janaka honese una kAMkSA AdikoMko bhI samyaktvake aticArarUpa jAnanA caahie| gAthAke antameM granthakAra unase pratyekake udAharaNa kahane kA nirdeza karate haiM // 12 // tadanusAra Age kramase una kAMkSA Adike udAharaNoMkA nirdeza kiyA jAtA hai pUrvokta kAMkSA AdikoM ke viSayameM ye udAharaNa haiM-rAjA va amAtya, vidyAsAdhaka zrAvaka va zrAvakasutA, cANakya aura saurASTrazrAvaka / vivecana-gAthokta ina udAharaNoMmeM prathama rAjA aura amAtyakA udAharaNa kAMkSAse sambaddha hai| usakI kathA isa prakAra hai-kisI samaya rAjA aura usakA kumAra amAtya ghor3eke 1. mu doSAzca / 2. aSu vidhAsya iti / 3. adRsadR [DDha] go| 4. a rAjAkumArAmayo yaH AseNA / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH [93 - paraTTA vaNaphalANi' khAyaMti / paDiNiyattANaM rAyA citei laDDuya-pUyalagamAINi savvANi khAmi / AgayA dovi jnnaa| rannA sUyArA bhaNiyA jaM loe payarai taM savvaM savve rNdheh| tehiM raMdhittA uvaTaviyaM ranno so rAyA peccharAyediTuMtaM karei kappaDiyAvaliehi dhADijjaMti evaM miTThassa avagAse hoi ti kaNaga kuMDagAINi DerANi vi khaiyANi / tehiM sUleNa mo| amacceNa puNa vamaNa-vireyaNANi kayANi so bhogANaM AbhAgI jAo ti| vicikitsAyAM vidyAsAdhakasAvago naMdIsaravaragamaNaM divvagaMdhANaM devasaMsaggeNa mittassa pucchaNaM vijjAe padANaM sAhaNaM masANe caupAyagasikkayaM heDhA iMgAlakhAyaroyastalo aTThasayavArA parijavittA pAdo sikkagassa cchijji| evaM boo taio ya cchijjai / cautthe chinne AgAseNa vcci| teNa sA vijjA gahiyA / kAlaca uddasirati sAhei msaanne| coro ya NayarArakkhiehiM pAraddho (pellio) paribhamamANo tattheva aigo| tAhe veDheuM masANaM ThiyA pabhAe ghippihI / dvArA apahRta hokara jaMgalake bhItara praviSTa hue / vahAM donoM bhUkhase vyAkula hokara vanake phaloMko khAte haiN| vApasa Ate samaya rAjA socatA hai ki laDDU aura pUyalaga Adi saba khAU~gA / donoMke ghara A jAnepara rAjAne rasoiyoMko bulAkara kahA ki jo-jo lokameM uttama bhojya padArtha pracalita haiM una sabako rAMdho / AjJAnusAra una rasoiyoMne saba rA~dhakara rAjAke sAmane upasthita kara diyaa| taba rAjA kAMkSAke vaza hokara..................(?) isa prakArase mITheke lie avakAza prApta hogA, aisA vicAra karate hue kaNaga va kuMDaga Adi tathA uMDeroM (?) ko bhI khA ddaalaa| unase utpanna huI zUlako vedanAse vyathita hokara vaha mara gyaa| parantu amAtyane kAMkSAse rahita hokara vamana va virecana karate hue una dUSita phaloM Adiko udarase bAhara nikAla diyaa| isase vaha jIvita rahakara bhogoMkA bhoktA huaa| isa udAharaNameM ukta prakArase kAMkSA aura anAkAMkSAke phalako pragaTa kiyA gayA hai| ___ tIsare aticArameM vicikitsA aura vidvajjugupsAke rUpameM do vikalpa haiN| yahAM donoMke hI pRthak-pRthak udAharaNa diye gaye haiN| unameM prathama udAharaNabhUta vidyAsAdhaka zrAvakakA kathAnaka isa prakAra hai-eka zrAvaka nandIzvara dvIpako gayA thaa| usake zarIrakA divya gandha ho gyaa| isa divya gandhako dekhakara usake eka mitra zrAvakane usase puuchaa| uttarameM usane yathArtha sthiti kahakara use vaha vidyA de do va usake sAdhaneko vidhiko samajhAte hue kahA ki ise zmazAnameM jAkara siddha karanA par3atA hai / isake lie vahA~ cAra pAdoMkA sIMkA bAMdhakara va usake nIce khadira vRkSako lakar3IkI agni aura zUla Adi astroMko rakhakara usa sIkepara car3ha jAnA caahie| pazcAt usake Upara sthita rahakara eka sau ATha bAra mantrako japate hue usake eka-eka pAdako kATanA caahie| isa kramase pahale, dUsare aura tIsare pAdake kaTa jAnepara jaba cauthA pAda kATA jAyegA taba AkAzase gamana hotA hai-AkAzagAminI vidyA siddha ho jAtI hai| isa prakAra kahanepara mitra zrAvakane vidyAko grahaNa kara liyaa| phira vaha use siddha karaneke lie kRSNacaturdazIke dina zmazAna meM jAkara nirdiSTa vidhike anusAra usake siddha karane meM pravRtta huaa| isa 1. mu vaNaphalAdiNi / 2. ataM savve savvaM / 3. a uvaviyaM vi e rnno| 4. a rAyA pettha (ccha) NayadidaMtaM karei kppddiyaavlehi| 5. a vireyaNANi so| 6. gaMdhANaM saMthameNaM / 7. a sAhaNaM samAheNa cau / 8. a (pallio)' nAsti / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktvA ticAraprarUpaNA 67 so' ya bhamaMto taM vijjAsAhagaM pecchai / teNa pucchio so bhai vijjaM sAhemi / coro bhaNai keNa te diNNo / so bhaNaMi sAvageNaM / coreNa bhaNiyaM imaM davvaM giNhAhi, vijjaM dehi / so saDDho vicikitsa sijhejjA na va itti / teNaM dinnA / coro citei sAvago ko DiyAvi pAvaM necchai, saccameyaM / so sAhiumAraddho,' siddhA / iyaro saloddo ( salutto ) gahiu~ / teNa AgAsagaeNa logo bhesio, tAhe so mukko / dovi sAvagA jAyati // vidvajjugupsAyAM zrAvaka sutAudAharaNe ego seTThI paDhavaMte vallai ( tallai ) / tastai dhUyA - vivAhe kahavi sAhuNo AgayA / sA piuNA bhaNiyA-puttie, paDilAbhehi sAhuNo / sA is sAhiyA paDilAi / sAhUNa jallAgaMdho tIe AghAto / sA citei - aho aNavajjo bhaTTAragehi dhammo sio, jai puNa phAsueNa pANIeNa vhAejjA ko doso hojjA / sA tassa sa aNAlo aDikvatA kAlaM kAUNaM rAyagihe gaNiyApADhe ' samutpannA / gabbhagayA - 93 ] prakAra sIMkA bAMdhane Adiko samasta kriyAko karake vaha yaha nizcaya nahIM kara sakA ki vidyA . siddha hogI bhI yA nhiiN| isa bIca eka cora, jisakA pIchA nagarake ArakSaka ( kotavAla Adi ) kara raheM the, bhAgatA huA vahA~ AyA / nagarArakSakoMne zmazAnako gherakara vahAM sthita hote hue vicAra kiyA ki ise savere giraphtAra kara leNge| udhara corane vahAM ghUmate hue usa zrAvakako asthiracitta dekhakara usase pUchA ki yaha kyA kara rahe ho| isapara uttarameM zrAvakane kahA ki maiM vidyAko siddha kara rahA hU~ / taba corake punaH yaha pUchanepara ki ise tumheM kisane diyA hai zrAvakane kahA ki ise mere eka mitra zrAvakane diyA hai / isapara cora bolA ki isa dravya ( hAra) ko le lo aura vidyA mujhe de do / taba 'vaha mujhe siddha hogo yA nahIM' isa prakAra buddhibhramase yukta zrAvaka use vaha vidyA de dI / corane vicAra kiyA ki zrAvaka krIr3AmeM bhI pApakI icchA nahIM karatA hai, yaha satya hai / isa prakAra sthiracitta hokara corane use siddha karanA prArambha kara diyA / vaha use siddha bhI ho gayI / udhara prAtaHkAlake ho jAnepara nagarArakSakoMne corake dvArA diye gaye usa dravyake sAtha zrAvakako cora samajhakara giraphtAra kara liyA, taba usa vidyAke prabhAvase AkAzameM gaye hue usa corane nagarArakSakoM ko DarAyA dhamakAyA / isa prakAra usase bhayabhIta hokara unhoMne use chor3a diyA / taba donoM hI zrAvaka ho gaye / isa prakAra vicikitsA ke kAraNa zrAvaka jisa vidyAsiddha nahIM kara sakA vaha usa corako vicikitsA ke abhAva meM anAyAsa hI siddha ho gayI / dvitIya vikalpabhUta vidvajjugupsA ke udAharaNa meM zrAvakasutAkA kathAnaka isa prakAra haieka seTha pratyanta ( anAryadeza ) meM rahatA thA / usakI putrIke vivAha ke samaya kahIM se sAdhu Aye / taba pitA putrI se bhojana Adike dvArA unakA svAgata karane ke lie kahA / tadanusAra vaha vastrAbhUSaNAdise susajjita hokara unake svAgata ke lie udyata huii| usa samaya use sAdhuoM ke pasIne malina zarIrase phailatI huI durgandha su~ghane meM AyI / taba usane vicAra kiyA ki bhagavAnne nirmala dharmakA upadeza diyA hai / yadi ye prAsuka jalase snAna kara liyA kareM to kaunasA doSa hogaa| isa prakAra usane sAdhuoM kI nindA kI / tatpazcAt vaha sAdhunindAjanita usa aparAdhakI AlocanA va pratikramaNa na karake maraNako prApta hotI huI rAjagRha nagara ke bhItara eka vezyAke peTameM Ayo / 1. a pamAe ghahi so / 2. a keNa i diNNA / 3. muso vicikicchai / 4. a soheumAradvA / 5. a iyaro salutto gahio / 6 a pante tassai tassa / 7 a loiya paDikkaMtA / 8. bha gaNiyApoDhe | Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 zrAvakaprajJaptiH [93 - ceva araiMjaNei, gabmasADaNehi' ya Na sddi| jAyA samANI ujji[jjhi]yaa| sA gaMdheNa taM vanaM vAsei / seNio teNa padeseNa Nigacchai sAmiNo vNdiu| so khaMdhAvAro tIe gaMdhaM Na sahai / rannA pucchayaM ki eyaM / tehiM kahiyaM dAriyAe gaMdho / gaMtUNaM diTThA bhaNai esa evaM paDhama puccha tti / gao vaMdittA pucchi| tao bhagavayA tIe uDhANapAriyAvaNiyayA khiyaa| tao rAyA bhaNai -kahiM esA paccaNubhavissai suhaM vA duvakhaM vaa| sAmI bhaNai-eeNa kAleNa veiyaM, iyANi sA tava ceva bhajjA bhavissai aggmaahsii| aTTa saMvaccharANi jAya tumbhaM ramamANassa paTrIehaM so lIlaM kAhiha, taMjANijjasUrvavitA go| sA ya avagayagaMdhA AhIreNa gahiyA, saMvaDDhiyA jovaNatthA jAyA / komuicAraM mAyAe samaM aagyaa| abhao seNio ya pacchannA komuicAraM pecchaMti / tIe dAriyAe aMgaphAseNa seNio ya ajovvnno| nAmamudaM dsiyaa| tIai baMdhai / abhayassa kahiyaM nAmamuddA hariyA, mggaahi| teNa maNussA dArehi baddhehi ThaviyA / ekkekaM mANussaM paloeUNa nniinnijji| sA dAriyA diTThA coritti gahiyA pariNIyA y| annayA ya vassokeNa ramaMti rAyaNaM rANiyAu, potteNa vAhiti / iyarI pottaM dAuM vilaggA vaha garbha meM sthita hoto huI hI arati ( kheda ) ko utpanna kara rahI thii| garbha girAnevAloMke dvArA prayatna karanepara bhI vaha girI nahIM / antameM utpanna honeke sAtha hI usakA parityAga kara diyA gyaa| taba vaha jisa vanameM sthita tho use durgandhase vyApta kara rahI thii| eka samaya rAjA zreNika bhagavAna mahAvIrako vandanAke lie jAtA huA vahA~se niklaa| usakA sainya samUha usakI durgandha ha skaa| taba rAjA zreNikane pUchA kiya ha durgandha kahAMse A rahI hai| uttarameM sainikoMne kahA ki yaha mahAn durgandha eka lar3akIke zarIrase A rahI hai| taba usane jAkara usa lar3akoko dekhA aura kahA ki bhagavAn mahAvIrake samakSa merA yahI prathama prazna rhegaa| tatpazcAt zreNikane jAkara bhagavAn mahAvIrakI vandanA kI va unase usa durgandhAke viSayameM prazna kiyaa| uttarameM bhagavAnne usake paritApajanaka karmabandhako utpattiko kathA-pUrvokta muninindAkA vRtta-ka diyaa| pazcAt zreNikane punaH prazna kiyA ki vaha kitane kAla taka sukha athavA dukhakA anubhava kregii| isapara mahAvAra svAmIne kahA ki itane kAlameM usane apane usa pUrvAjita karmakA phala bhoga liyA hai| aba vaha tumhArI patnI hokara paTarAnI bhI hogii| ATha varSa tumheM ramAte hue tumhAre pRSTha bhAgapara haMsoliyoko (?) karegI, isase tuma jAna sakoge ki yaha vahI hai| zreNika mahAvIra svAmIko vandanA kara calA gyaa| tatpazcAt vaha durgandhase rahita ho gyii| taba use eka ahIra ( gvAlA) ne grahaNa karake usakA saMvardhana kiyaa| isa prakArase vaha yauvana avasthAko prApta ho gyii| eka samaya vaha zarat pUNimAke utsavako dekhane ke lie mAtAke sAtha AyI thii| usa samaya abhayakumAra aura rAjA zreNika chipakara usa utsavako dekha rahe the| usa samaya usa lar3akIke zarIrakA sparza ho jAnese zreNika usake Upara Asaka ho gyaa| taba usane apane nAmase aMkita aMgUThIko usake vastrase bAMdha dI ora abhayakumArase kahA ki mere nAmakI aMgUTho kho gayo hai, tuma usako khoja kro| isapara abhayakumArane dvAroMpara manuSyoMko niyukta kara diyaa| ve pratyeka manuSyako dekhakara jAne dete the| unheM vaha lar3akI muMdarIke sAtha dikhI, jise cora samajhakara pakar3a liyaa| antameM rAjA zreNikane usake sAtha vivAha kara liyaa|................raajaako 1. mu gbbhsaaunnehi| 2. a eseva / 3. a tau bhagavatI tU uTThANe pAriyA venniyaa| 4. a sA te ca bhjjaa| 5. a paTThIe haMsolINa kAhie tN| 6. a nAsAmudaM dasayA tie / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -93 ] samyaktvAticAraprarUpaNA rannA sariyaM mukkA' ya pvviyaa| parapASaNDaprazaMsAyAM caannkyH| pADaliputte cANakko, caMdagutteNa bhikkhukANa vittI hriyaa| te tassa dhammaM kaheMti / rAyA tussaI cANakkaM paloei , Na pasaMsai, teNa na deii| tehi cANakkabhajjA ulggiyaa| toe so karaNI gAhiu / tehi kahie bhaNiyaM suhAsiyaM / rannA taM ca annaM ca dinnN| boyadivase cANakko bhaNai kisa te dinnaM / rAyA bhaNai tumahiM pasaMsiyaMti / so bhaNai Na me pasaMsiyaMti sadhAraMbhapabdhatA kahaloyaM pttiyaaveti| pacchAThiu~ ketiyA erisaMtti / parapASaMDasaMstave sauraassttrshraavkH| so dunbhikkhe bhikkhuehi samaM payaTTo bhattaM se deti / annayA visUiyAe mo| covareNa pacchAio avisuddhohiNA pAsaNaM bhikkhugANaM divvabAhAe AhAradANaM / sAvagANaM khisaa| jugapahANANa kahaNaM virAhiyaguNo tti AloyaNaM namokArapaThaNaM paDiboho kettiyA erisanti // 13 // smaraNa ho gyaa| taba usane use chor3a diyaa| isa prakArase mata hokara usane dokSA svIkAra kara lii| yaha usa muninindAkA pariNAma thA jo use kucha samaya taka durgandhA hokara kaSTa sahanA pdd'aa| parapASaNDa prazaMsAmeM cANakyakA udAharaNa diyA gayA hai| usakI kathA isa prakAra hailiputra nagarameM cANakya nAmakA vidvAn brAhmaNa rahatA thaa| rAjA candraguptane bhikSaoMkI AjIvikAko apahRta kara liyA thaa| ve use dharmakA upadeza karate the| rAjA santuSTa hokara cANakyakI ora dekhatA thaa| parantu vaha unakI prazaMsA nahIM karatA thaa| isase rAjA unheM kucha nahIM detA thaa| taba bhikSuoMne cANakyakI patnIkI sevAzuzrUSA kI..................... unake dvArA kahanepara usane kahA yaha subhASita hai taba rAjAne use diyA aura dUsaroMkI bhI diyaa| dUsare dina cANakyane rAjAse pUchA ki unako kyoM diyaa| uttarameM rAjAne kahA ki tumane prazaMsA kI thI, isalie diyA hai| isapara cANakyane kahA ki maiMne prazaMsA nahIM kii| kAraNa yaha ki jo saba prakArake ArambhameM pravRtta haiM ve logoMke vizvAsapAtra kaise ho sakate haiM ? isase use pazcAttApa huaa| aise kitane haiM ? ___ pAMcaveM pASaNDasaMstava aticArake viSaya meM saurASTra dezake zrAvakakA udAharaNa diyA gayA hai| usakA kathAnaka isa prakAra hai-vaha zrAvaka dubhikSake samaya bhikSuoMke sAtha pravRtta hokara unheM bhojana detA thaa| pazcAta kisI anya samayame use visacikA roga ho gayA. jisase hokara vaha mRtyuko prApta ho gyaa| taba use vastrase AcchAdita kara diyA gyaa| usa samaya usane avizuddha (vibhaMga ) avadhijJAnake dvArA bhikSuoMko divya ( devatA nirmita) bhojanakA dAna, zrAvakoMkI nindA tathA yugapradhAna AcAryoMke kathanakI virAdhanAko dekhaa| isase vaha AlocanApUrvaka namaskAra mantrakA pATha karatA huA pratibodhako prApta huaa| aise jana kitane haiM ? virale hI hote haiM / / 93 // 1. a annAyA ya vanbhokeNa ramaMti rAyANaM rANiyAu purNatte vAhiye iyarI puttaM dAUM vi gallA rannA sarIyaM mukkaa| 2. attassai / 3. a puloyai / 4. a i ti Na dei / 5. bha bhujjA ulaggiyA tIe / 6. a suhAsIyaM / 7. a vIyadinnaM se cANakko bhaNai tabbhehi pasaMsIyaMti / 8.5 pacchAviu kettiyA / 9. a divvavAhAe dANaM / 10. a AbhogaNaM / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 zrAvakaprajJaptiH anne yi aiyArA AisaNa sUiyA ittha / sAiMmiaNuvavRNamathirIkaraNAiyA te u // 94 // 1 [ 94 = anye 'pi cAticArA Adizabdena sUcitA atra - atreti samyaktvAdhikAre 'sammattassaiyArA' ityAdidvAragAthAyAmAdizabdenolliGgitA ityarthaH / samAnadhArmikAnupabRMhaNAsthirIkaraNAdayaste tu - anusvAro 'lAkSaNikaH, samAnadhAmiko hi samyagdRSTeH sAdhuH sAdhvI zrAvakaH zrAvikA ca / eteSAM kuzalamArgapravRttAnAmupabRMhaNA kartavyA / dhanyastvaM puNyabhAktvaM kartavyametadyadmavatAra - dhamiti tadbhAva upabRMhitavyaH / anupabRMhaNe 'ticAraH / evaM saddharmAnuSThAne viSIdan dharma eva sthirIkartavyaH / akaraNe praticAraH / AdizabdAtsamAnadhArmika vAtsalya - torthaprabhAvanAparigrahaH / samAnadhArmikasya hyApadgatoddharaNAdinA vAtsalyaM kartavyaM / tadakaraNe 'ticAraH / evaM svazaktyA dharmakathAdibhiH pravacane prabhAvanA kAryA / tadakaraNe 'ticAra iti // 94 // Age pUrva gAthA 86 meM upayukta 'Adi' zabdase sUcita kucha anya aticAroMkA bhI nirdeza kiyA jAtA hai 'saMthavamAI ya nAyavvA' yahA~ ( 86 ) upayukta Adi zabdake dvArA anya bhI aticAroMkI sUcanA kI gayI hai / ve sAdharmika anupabRMhaNa aura sAdharmika anupagUhana Adi haiM / vivecana --- pUrva gA. 86 meM zaMkA Adi pA~ca aticAroMkA nirdeza karake 'Adi' zabda ke dvArA jina anya aticAroM kI sUcanA kI gayI hai ve sAdharmika anupabRMhaNa, sAdharmika asthitikaraNa, sAdharmika-avAtsalya aura atorthaprabhAvanA Adi haiM / sAdhu, sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikA ye samAna dharmakA AcaraNa karaneke kAraNa samyagdRSTi ke lie sadhArmika haiM / samyagdRSTiko zreyaskara mArga meM pravRtta ina sabakI 'Apa dhanya va vizeSa puNyazAlI haiM, Apane jo yaha sadanuSThAna Arambha kiyA hai vaha stutya hai, use pUrA karanA hI cAhie' ityAdi rUpase prazaMsA karake unake utsAhako bar3hAnA caahie| yaha samyaktva kA upabRMhaNa nAmakA eka guNa ( aMga ) hai, jisake Azrayase vaha puSTa hotA hai | isake na karanepara usa samyaktvako malina karanevAlA usakA sAdharmika anupabRMhaNa nAmaka aticAra hotA hai / jo sAdharmika samIcIna dharmake AcaraNase khinna hai va usameM pramAda karatA hai use sadupadeza Adike dvArA usameM dRr3ha karanA caahie| yaha samyaktvakA sthitikaraNa nAmakA eka guNa hai, jisase vaha puSTa hotA hai| isake viparIta yadi samyagdRSTi dharmase cyuta hote hue svayaM apaneko yA anyako usameM sthira nahIM karatA hai to vaha usake samyaktvako kaluSita karanevAlA sAdharmika asthirIkaraNa nAmakA eka aticAra hotA hai / samyagdRSTikA yaha bhI kartavya hai ki jisa prakAra gAya apane bachar3e se svAbhAvika prema kiyA karatI hai usI prakAra vaha apane sAdharmika janoMse nizchala anurAga karatA huA unakI Apatti Adiko yathAsambhava dUra kre| yaha samyaktvakA poSaka usakA eka vAtsalya nAmakA guNa hai / yadi vaha aisA nahIM karatA hai to usakA samyaktva sAdharmika- avAtsalya nAmaka aticArase dUSita hotA hai / samyagdRSTike dvArA jo yathAzakti dharmaMkathA Adike dvArA tIrthako - jaina zAsanako - prasiddha kiyA prabhAvanA nAmakA eka guNa hai| usase samyagdarzana puSTa hotA hai / yadi samyagdRSTi aisA nahIM karatA hai to usake samyaktvako dUSita karanevAlA tArtha prabhAvanA nAmakA aticAra hotA hai ||14|| 1 jAtA hai, yaha samyaktvakA tIrthaM 1. a ya aiNayA AIsaddeNa / 2. a hyAddharaNAdinA / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 97] samyaktvAticAraprarUpaNA 71 tathA cAha no khalu apparivaDie nicchayao mailie va samatte / hoi tao pariNAmo jatto NuvavUhaNAIyA // 15 // na khalviti naiva / aprtiptite'npgte| nizcayato nizcayanayamatena malinIkRte vA vyavahAranayamatena / samyaktve uktalakSaNe bhavati takaH pariNAmo jAyate bhAvAtmasvabhAvaH yato yasmAtpariNAmAdanupabRMhaNAdayo bhavantIti / uktAH smyktvaaticaaraaH| ete mumukSuNA vajanIyAH // 95 // kimiti jaM sAiyArameyaM khippaM no mukkhasAhagaM bhaNioM / tamhA mukkhaTThI khalu vajjijja ime aIyAre // 96 // yadyasmAt / sAticAraM sadoSametatsamyaktvaM kSipraM zIghram / na mokSasAdhakaM nApavarganirvatakam / bhaNitaM tIrthakaragaNadharaiH, niraticArasyaiva viziSTakarmakSayahetutvAt / tasmAt mokSArthI apavargArtho khalviti khaluzabdo'vadhAraNe mokssaayeNv| varjayenna kuryAdetAnati cArAn zaGkAdIniti // // 96 // Aha suhe pariNAme paisamayaM kammakhavaNao kaha Nu / hoi taha saMkileso jatto ee aIyArA // 97 / / Age isIko spaSTa kiyA jAtA hai nizcayase usa samyaktvake patita na honepara-tadavastha rahate hue-athavA amalinitadUSita na honepara-vaha pariNAma nahIM hotA hai jisake ki Azrayase ukta anupabRhaNa Adi acicAra huA karate haiN| vivecana-prakRta gAthAko vyAkhyAmeM yaha kahA gayA hai ki nizcaya nayako apekSA yadi vaha samyaktva patita nahIM hotA hai athavA vyavahAra nayake matase yadi vaha malina kiyA jAtA hai to usa prakArakA AtmapariNAma hI nahIM utpanna hotA ki jisase upayukta anupabRhaNAdi aticAra sambhava ho skeN| gAthAmeM 'nicchayao mailie' isa pAThameM granthakArako sambhavataH 'amalie ('malie )' aisA pATha abhISTa rahA hai, aisA hameM pratIta hotA hai| tadanusAra usakA yaha abhiprAya nikalatA hai ki uparyukta anupabRhaNa Adike Azrayase yA to vaha samyaktva patita ho jAtA hai yA phira malinita hotA hai, isIlie unheM bhI usa samyaktvake aticAra samamanA cAhie // 15 // Age ina aticAroMke chor3a deneke lie preraNA kI jAtI hai aticAra sahita yaha samyaktva cUMki zIghra hI mokSakA sAdhaka nahIM aisA tIrthaMkara evaM gaNadhara Adike dvArA kahA gayA hai, isIlie mokSake abhilASI bhavya jIvako ina aticAroMkA parityAga karanA cAhie // 16 // yahA~ zaMkAkAra kahatA hai ki zubha pariNAmake honepara jaba pratisamaya karmakA kSaya hotA hai taba bhalA vaisA saMkleza kaise ho sakatA hai ki jisase ye aticAra sambhava ho skeN| 1. a mokkha / 2. a mokkhttttii| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 zrAvakaprajJaptiH [98 evaM sAticAre samyaktve ukte sati para Aha-zubhe pariNAme samyaktve sati prshmsNvegaadilkssnne| pratisamayaM samayaM samayaM prati / karmakSapaNataH viziSTakarmakSapaNAt mithyAdRSTaH sakAzAt samyagdRSTiviziSTakamakSapaNaka evetyuktam / kathaM kena prakAreNa ? nu iti kssepe| bhavati tathA saMklezo jAyate cittvibhrmH| yatoya smAtsaMklezAdete zaMkAdayo'ticArA bhavanti tatazcAnutthAnamevaiteSAmiti parAbhiprAyaH-atra gururbhaNati // 97 // nANAvaraNAdudayA tivvavivAgA u bhaMsA tesiM / sammatta puggalANaM tahAsahAvAu kiM na bhave / / 98 // jJAnAvaraNAdhudayAt / kiviziSTAta ? tIvravipAkAta, na tu maMdavipAkAttasmin satyapi aticArAnapapatteH, samyagdaninAmapi mandavipAkasya tasya udayAta. atstotaanubhaavaadev| bhraMzanAM sva-svabhAvacyutirUpA / teSAM samyaktvapudgalAnAm / tathAsvabhAvatvAnmithyAtvadalikatvAt / jAyata iti vAkyazeSaH / ataH kiM na bhavatyasau saMklezo yata ete'ticArA bhavantyevetyabhiprAyaH / uktaM ca prajJApanAyAM karmaprakRtipade bandhacintAyAm kahanaM bhaMte jIve aTTakammappagaDIu baMdhai ? goyamA, NANAvaraNijjassa kammassa udaeNaM daMzaNAvaraNijja kammaM niycchi| daMsaNAvaraNijjassa kammassa udayeNaM daMsaNamohaNijjaM kamsaM niyacchai / dasaNamohaNijjassa kammassa udaeNaM micchattaM nniycchi| micchatteNaM udinneNaM evaM khalu jIve aTukampaegaDIu baMdhaitti // 98 // tatra vivecana-zaMkAkArakA abhiprAya yaha hai ki pUrva meM (gA. 53-60) yaha spaSTa kahA jA cukA hai ki samyaktva yaha AtmAkA pariNAma hai| usake prAdurbhUta honepara samyagdRSTikI prazamasaMvegAdirUpa samasta bAhya pravRtti utkRSTa hI hotI hai| ataH prazamAdi pariNAmasvarUpa usa samyaktvake hote hue vaisA saMkleza ho hI nahIM sakatA ki jisake Azrayase ve zaMkAdi aticAra sambhava ho skeN| itanA hI nahIM, usa samyaktvake prabhAvase to mithyAdRSTikI apekSA samyagdRSTike viziSTa karmakSaya bhI hotA hai| aisI sthitimeM jaba ve aticAra samyagdRSTike sambhava hI nahIM haiM taba unake parityAgakI preraNA karanA nirarthaka hai // 17 // Age isa zaMkAkA samAdhAna kiyA jAtA hai tIvra vipAkavAle jJAnAvaraNAdike udayase una samyaktvarUpa pudgaloMkI bhraMzanA hotI haive apane svabhAvase bhraSTa ho jAte haiM, kyoMki vaisA unakA svabhAva hai| ataeva usa prakArakA saMkleza kyA nahIM ho sakatA hai ? avazya ho sakatA hai| vivecana-abhiprAya yaha hai ki jJAnAvaraNAdi karmoMkA jaba tIvra vipAkase yukta udaya hotA hai taba ve samyaktvarUpa pudgala mithyAnvake pradezarUpa honese apane svabhAvase cyuta ho jAte haiN| ataeva unase ukta aticAroMkA janaka saMkleza ho sakatA hai| hA~, yaha avazya hai yadi una jJAnAvaraNAdikA udaya manda vipAkase saMyukta hotA hai to usake honepara bhI ve samyaktvapudgala apane svabhAvako nahIM chor3ate haiM, ataH veso avasthAmeM samyagdRSTi jIvoMke bhI una aticAroMkI sambhAvanA nahIM rhtii| parantu unake tIvra vipAkodayameM vaisA saMkleza sambhava hai, ataH usake Azrayase honevAle aticAroMkA parityAga karAnA ucita ho hai / / 98 // 1. a yasmA saMklezAdayo aticaaraa| 2. a u tNbhnno| 3. bha ato'gre 'samyaktvapudgalAnAm / tathA' paryantaH pAThastraTito'sti / 4. a baMdhai / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 -101] samyaktvAticAraprarUpaNA negeteNaM ciya je tadudayameyA' kuNaMti te micchaM / tatto hutiiyArA vajjeyavvA payatteNaM // 19 // naikAntenaiva na sarvathaiva / ye tadudayabhedA jnyaanaavrnnaadyudyprkaaraaH| kurvanti tAn samyaktva. pudgalAn mithyAtvaM, api tu bhraMzanAmAtrameva / tatasmAt jJAnAvaraNAdyudayAt / bhavantyaticArAH zaGkAdayaH, te ca varjayitavyAH prayatneneti // 19 // je niyamaveyaNijjassa udayao honti, taha kahaM te / vajjijaMti iha khalu, suddheNaM jIvavirieNaM // 10 // syAdetat ye zaGkAdayo niyamavedanIyasya jJAnAvaraNAderuvayato bhavanti / tathA tena prakAreNa / kathaM punaste vrjnte| iha prakrame prastAve khaluzabdAdanyatrApi cAritrAdau tatkarmaNo aphalatvaprasaGgAt, iti AzaGkayAha-zuddhena jIvavIryeNa kathaMcitprAdurbhUtena prazastenAtmapariNAmeneti // 100 // amumevArtha samarthayannAha katthai jIvo balIo, katthai kammAi hu~ti baliyAI / jamhA jaMtA siddhA, ciTThati bhavaMmi vi aNaMtA // 10 // www wwwwwww Age usameM aura bhI kucha vizeSatA prakaTa kI jAtI hai pUrvokta jJAnAvaraNAdike jo udayabheda haiM ve una samyaktvapudgaloMko sarvathA mithyAtvarUpa nahIM karate haiM-samyaktva svabhAvase cyuta honerUpa kevala bhraMzanA mAtra ve karate haiN| isalie unake nimittase ve aticAra hI hote haiM-samyaktva naSTa nahIM hotaa| ataH prayatnapUrvaka una aticAroMkA parityAga karanA cAhie // 19 // isapara upasthita huI zaMkAko prakaTa kara usakA samAdhAna kiyA jAtA hai jo ve zaMkAdi aticAra niyamase anubhava karane yogya una jJAnAvaraNAdi karmoMke udayase hote haiM unheM kaise chor3A jA sakatA hai ? nahIM chor3A jA sakatA hai| isa zaMkAke samAdhAnameM kahA jA rahA hai ki unheM zuddha jIvake sAmarthyase chor3A jA sakatA hai| - vivecana-zaMkAkArakA abhiprAya hai ki jaba una jJAnAvaraNAdi karmoMke udayajanya phalako avazya hI bhoganA par3atA hai taba unake udayase honevAle una aticAroMko kaise chor3A jA sakatA hai ? nahIM chor3A jA sakatA hai-unheM sahanA hI pdd'egaa| aura yadi binA anubhava kiye unheM chor3A jA sakatA hai to isa prakArase cAritra Adiko dUSita karanevAle karmake bhI niSphala honekA prasaMga dunivAra hogaa| taba vaisI sthitimeM unake parityAgakA yaha upadeza nirarthaka siddha hotA hai| isa zaMkAke samAdhAnameM yahAM yaha kahA gayA hai ki kisI prakArase utpanna hue jIvake prazasta pariNAmase unheM binA phalAnubhavanake bhI chor3A jA sakatA hai // 100 // Age isIko spaSTa kiyA jAtA hai yadi kahIMpara jIva balavAn hotA hai to kahIMpara karma bhI balavAn huA karate haiN| yahI kAraNa hai jo ananta jIva muktiko prApta ho cuke haiM aura ananta jIva saMsArameM hI sthita haiN| 1. a tdubhybheyaa| 2. a e| 3. a hotaiyArA / 4. a sarvArtheva ye tdubhybhedjnyaanaa| 5. a kahaM tehaM. u / 6. arudbhvto| 10 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 zrAvakaprajJaptiH [102 kvacijjIvo balI svavIyataH kliSTakarmAbhibhavena samyagdarzanAdyavAptyA anantAnAM siddhatvazravaNAt / kvacitkarmANi bhavanti balavanti yasmAdevaM vIryavanto'pi' tato'nantaguNAH karmAnubhAvataH saMsAra eva tiSThanti prANina iti / tathA cAha-yasmAdanantAH siddhAstiSThanti / bhave'pyanantA iti // 101 // etadeva prakaTayati accaMtadAruNAI kammAiM khavittu jIvavirieNaM / siddhimaNaMtA sattA pattA jiNavayaNajaNieNaM // 102 // atyantadAruNAni kliSTavipAkAni / karmANi jJAnAvaraNAdIni / kSapayitvA jIvavIryeNa pralayaM nItvA zubhAtmapariNAmena / siddhi muktim / anantAH sattvAH prAptAH jinavacanajanitena jIvavIryeNa / iha vairAgyahetuH sarvameva vacanaM jinavacanamucyata iti // 102 / / tatto gaMtaguNA khala kammeNa viNijjiA iha aDati / sArIramANasANaM dukkhANaM pAramalahaMtA // 103 // tataH siddhimupagatebhyaH sakAzAdanantagaNA eva karmaNA vinirjitAH santa iha saMsAre'Tanti, yasmAdanAdimatApi kAlenaikasya nigodasyAnantabhAgaH siddhaH, asaGkhayeyAzca nigodA iti / vivecana-abhiprAya yaha hai ki jIvoMmeM bahatase itane balavAna hote haiM ki ve bAdhaka karmoM ko naSTa karake prApta hue samyagdarzanAdi guNoMke prabhAvase mukti ko prApta kara lete haiN| aise anante jIva haiM jinakA vRttAnta zAstroMmeM sunA jAtA hai| isake viparIta anante jIva aise bhI haiM jo apanese baliSTha una karmoMse abhibhata hokara saMsArameM hI paribhramaNa kara rahe haiN| aise saMsArameM paribhramaNa karanevAle jIva una siddhiko prApta hue jIvoMse ananta guNe haiM / / 101 / / Age ise aura bhI spaSTa karate hue usI jIvavIryako dikhalAte haiM jina bhagavAnke vacanase-paramAgamake prasAdase-utpanna jIvake sAmarthyase-apane nirmala AtmapariNAmake Azrayase-klezajanaka bhayAnaka vipAkase yukta karmokA kSaya karake ananta jIva siddhi ( mukti) ko prApta ho cuke haiN| yahAM vairAgyake kAraNabhUta sabhI vacanako jinavacana samajhanA cAhie // 102 // Age karmako bhI baliSThatAko dikhalAte haiM Upara nirdiSTa una muktiprApta jIvoMse anantagaNe aise bhI jIva haiM jo kamase jIte jAkarausake vazIbhUta hokara-zArIrika aura mAnasika duHkhoMke pArako na pAkara yahAM saMsArameM ho paribhramaNa kara rahe haiN| vivecana-yahAM karmako balavattAko prakaTa karate hue yaha kahA gayA hai ki jitane jIva apanI Atmazaktiko prakaTa karake usake Azrayase muktiko prApta ho cuke haiM unase bhI anantaguNe jIva dunivAra una jJAnAvaraNAdi karmose abhibhUta hokara caturgatisvarUpa saMsAra meM paribhramaNa karate hue jvara va kor3ha Adi roga janita aparimita zArIrika kaSToMko tathA iSTaviyoga va aniSTasaMyoga Adi janita mAnasika kaSToMko bhI saha rahe haiN| AgamameM kahA gayA hai ki eka hI nigodazarIrameM jitane jIva avasthita hote haiM unake anantaveM bhAga hI anAdi kAlase aba taka siddha hue haiN| phira aise nigodazarIra to asaMkhyAta haiM jinameM rahanevAle anantAnanta jIva ananta kAla meM 1. a voryavatopi / 2. a nigodasyAnaMtarbhAvaH siddho asaM / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 105] prathamANuvratasvarUpam kathamaTantItyatrAha-zArIramAnasAnAM duHkhAnAM paarmlbhmaanaaH| tatra zArIrANi jvarakuSThAdIni, mAnasAnISTaviyogAdIni // 103 // ' upasaMharannAha tamhA niccasaIe bahumANeNaM ca ahigayaguNami / paDivakkhadugaMcchAe pariNai AloyaNeNaM ca // 104 // yasmAdevaM tasmAnityasmRtyA sadA avismaraNena / bahumAnena ca bhAvapratibandhena c| adhikRtaguNe samyaktvAdau / tathA pratipakSajugupsayA mithyAtvAdyudvegena / pariNatyAlocanena ca teSAmeva mithyAtvAdInAM dAruNaphalA ete iti vipAkAlocanena ceti // 104 // tItthaMkarabhattIe susAhujaNapajjuvAsaNAeM ya / uttaraguNasaddhAe apamAo hoi kAyavvo // 10 // tathA tIrthakarabhavatyA paramaguruvinayena / susAdhujanaparyupAsanayA ca bhaavsaadhusevnyaa| tathottaraguNazraddhayA ca samyaktve satyaNuvratAbhilASeNa, teSu satsu mahAvatAbhilASeNeti bhaavH| evametena prakAreNApramAdo bhavati kartavya evamapramAdavAniyamavedanIyasyApi karmaNo'panayati zaktimityeSa zuddhasya jIvavIryasya karaNe upAya iti // 105 // bhI siddha nahIM ho sakate haiM / ise karmakI hI balavattA samajhanA caahie| isa prakAra kahIM jIvakI balavattA aura kahIM karmakI balavattAkA vicAra karanepara upayukta zaMkAkA samAdhAna ho jAtA hai / / 103 / / aba Ageko do gAthAoM dvArA isakA upasaMhAra kiyA jAtA hai isIlie-usa saMsAraparibhramaNase chuTakArA pAneke lie-adhikAraprApta una samyaktva Adi guNoMke viSayameM sadA smaraNa rakhane, unake prati AdarakA bhAva rakhane, unake pratipakSabhUta mithyAtva AdikI orase udvigna rahane aura unake (mithyAtva Adike) pariNAma-duHkhotpAdakatAkA vicAra karanese pramAdako dUra karanA cAhie // 104 / / isake atirikta tIrthakarakI bhakti-kalyANakAro jinendra va sadguru Adike guNoMmeM anurAga, uttama sAdhujanoMkI upAsanA ora uttara guNoMkI zraddhAse bho pramAdako dUra karanA caahie| vivecana-yaha pUrva meM (100) kahA jA cukA hai ki jIvavIryase-jIvako Atmazaktike dvArA-niyamase anubhavake yogya bhI karmake vipAkako kSoNa kiyA jA sakatA hai| vaha Atmazakti kisa prakArase prApta kI jA sakatI hai, ise spaSTa karate hue yahAM kahA gayA hai ki mokSake upAyabhUta samyaktva Adi gaNoMkA smaraNa unake prati vinayakA vyavahAra. mithyAtva Adi saMsAraparibhramaNake kAraNoMse udvega, unake duSpariNAmakA vicAra, vItarAga jinendra Adi paramaguruoMke guNoMmeM anurAga, uttama sAdhujanoMkA sevA, tathA samyaktvake prAdurbhUta ho jAnepara aNuvratoMkI abhilASA va unake honepara mahAvratoMkI abhilASA; ityAdi ye aise upAya haiM jinake Azrayase pramAdako dUra kara usa Atmazaktiko prakaTa kiyA jA sakatA hai / / 105 / / 1.a jvarakuSThAdIniti upsNhrnnaah| 2. a bhaavprbNdhen| 3. a susaahgunnpjjvaasnnaae| 4. a satsu vratAbhi / 5. bha evamanena / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 zrAvakaprajJaptiH [ 106 - sAMprataM dvAdazaprakAraM zrAvakadharmamupanyasyatA yaduktaM paJcANuvratAdInIti tAnyabhidhitsurAha - paMca u aNuvvayAI thUlagapANivahaviramaNAINi / tattha paDhamaM imaM khalu pannattaM vIyarAgehiM // 106 // paJca tvaNuvratAni -turevakArArthaH / paJcaiva / aNutvameSAM sarvaviratilakSaNamahAvratApekSayA / tathA cAha-stharaprANavadhaviramaNAdIni sthUraka prANiprANavadhaviramaNamAdizabdAtsthUramRSAvAdAdiparigrahaH / tatra teSvaNuvrateSu / prathamamAdyamidaM khalviti idameva vakSyamANalakSaNaM, zeSANAmasyaiva vastuta uttaraguNatvAt / prajJaptaM vItarAgaiH prarUpitamarhadbhiriti // 106 // thUlapANi[C] vahassa [ssa ] viraI, duviho a so vaho hoi / saMkappAraM bhehi ya, vajjai saMkappao vihiNA || 107 // prANaviratiH sthUrA eva sthUrakA dvondriyAdayasteSAM prANAH zarIrendriyocchvA sAyurbalalakSaNAsteSAM vadhaH jighAMsanaM tasya viratinivRttirityarthaH / dvividhazcAsau vadho bhavati / katham ? saMkalpArambhAbhyAm / tatra vyApAdanAbhisaMdhiH saMkalpaH kRSyAdikastvArambhaH / tatra varjaM aba bAraha prakArake zrAvaka dharmake nirUpaNakA upakrama karate hue pUrva meM (6) jina aNuvratAdikA nirdeza kiyA gayA thA unameM prathamataH pAMca aNuvratoMko prakaTa kiyA jAtA hai sthUla prANivadhaviramaNako Adi lekara aNuvrata pAMca hI haiN| unameM vItarAga jinake dvArA prathama aNuvrata ise kahA gayA hai jisakA ki svarUpa AgekI gAthA meM nirdiSTa kiyA jA rahA hai / vivecana -- sthUla prANivadhaviramaNa, sthUla mRSAvAdavirati, sthUla adattAdAnavirati, paradAraparityAga va svadArasantoSa tathA pAMcavAM icchAparimANa isa prakAra ye ve pAMca aNuvrata haiM / ina vratoM meM jo 'aNu' yaha vizeSaNa diyA gayA hai vaha sarvaviratirUpa mahAvratoMkI apekSAse diyA gayA hai / usakA abhiprAya yaha hai ki mahAvratoMme jisa prakArase prANivadhAdirUpa pAMca pApoMkA parityAga sarvathA - mana, vacana, kAya va kRta, kArita, anumodanAse - kiyA jAtA hai usa prakAra - prakRta aNuvratoMmeM unakA sarvathA parityAga nahIM kiyA jAtA, kintu dezataH hI unakA tyAga kiyA jAtA hai / kAraNa yaha ki ArambhAdi gRhakAryoM ko karate hue gRhasthake unakA pUrNa rUpase tyAga karanA zakya nahIM hai, vaha to sthUla rUpameM hI unakA parityAga kara sakatA hai // 106 // jaisA ki pUrva gAthAmeM saMketa kiyA gayA hai, aba Ageko gAthA dvArA usa prathama aNuvratakA svarUpa kahA jAtA hai sthUla prANiyoM ke vadha se virata honekA nAma sthUlaprANivadhavirati aNuvrata hai / vaha vadha saMkalpa aura Arambhake bhedase do prakArakA hai / usameM prakRta prathama aNuvratakA dhAraka zrAvaka Agamokta vidhike anusAra saMkalpase hI usa vadhakA parityAga karatA hai / vivecana-sthUla nAmakarmake udayase jinakA zarIra sthUla ( pratighAta sahita ) hotA hai unheM sthUla aura sUkSma nAmakarmake udayase jinakA zarIra sUkSma ( pratighAta rahita ) hotA hai unheM sUkSma kahA jAtA hai / prakRtameM sthUla prANiyoMse abhiprAya dvIndriyAdi jIvoMkA hai| unake zarIra, indriya, ucchvAsa, Ayu aura bala prANoMke vighAtakA parityAga karanA, ise sthUla prANavadhavirati kahate haiM / yaha una pAMca aNuvratoM meM prathama hai| prathama aNuvratI zrAvaka usa vadhakA parityAga saMkalpase hI 1. a 'sthUraprANavadha' ityato'gre'grima' prANavadhU' paryantaH pAThaH skhalito'sti / 2. a prANivedhyasya / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 109] dezaviratipariNAmaviSaye zaMkA-samAdhAnam 77 yati saMkalpataH pariharati asau zrAvakaH prANavadhaM' saMkalpena, na tvArambhato'pi, tatra niyamAt prvRtteH| vidhinA pravacanoktena varjayati, na tu yathAkathaMciditi // 107 // sa cAyaM vidhiH ___ uvautto gurumUle saMviggo ittaraM va iyaraM vaa| aNudiyahamaNasaraMto pAlei visuddha pariNAmo // 108 // upayukto'ntaHkaraNena smaahitH| gurumUle aacaarysnnidhau| saMvigno mokSasukhAbhilASI na ta riddhikaamH| itvaraM caaturmaasaadikaalaavdhinaa| itaratA yAvatkathikameva / prANavadhaM varjayatIti vartate / evaM varjayitvAnudivasamanusmaran, smRtimUlo dharma iti kRtvA / pAlayati vizuddhapariNAmaH, na punastatra cetasApi pravataMta iti // 108 // atrAha desaviraipariNAme sai kiM guruNA phlssbhaavaao| ubhayapalimaMthadoso niratthao mohaliMgaM tu // 109 // ___ iha dhAvako yadANuvrataM pratipadyate tadAsya dezaviratipariNAmaH syAdvA na vA ? kiM cAta ubhayathApi dossH| tamevAha / dezaviratipariNAme sati / svata eva tathAvidhANuvratarUpAdhyavasAye sati ki gurunnaa| kimAcAryeNa yatsaMnidhau tadgRhyate / kutaH ? phalasyAbhAvAttatsaMnidhAvapi / pratipattaH sa eva phalalAbhaH, sa ca svata eva saMjAta ityphlogurumaargnnaa| kiM ca ubhayapalimanyakaratA hai / nirantara ArambhameM pravRtta rahanevAlA vaha gRhastha zrAvaka Arambhase usakA parityAga nahIM kara sakatA hai| prANivighAtakA jo abhiprAya rahatA hai usakA nAma saMkalpa hai| Arambhase abhiprAya khetI Adi kAryoMkA hai| isa prakAra gRhameM sthita rahate hue zrAvaka usa Arambhako nahIM chor3a sakatA hai, ataH usake Arambhajanita hiMsAkA honA anivArya hai| hAM, yaha avazya hai ki Arambha kAryako karate hue bhI vaha use sAvadhAnIke sAtha karatA hai, tathA nirarthaka Arambhase bhI bacatA hai / para saMkalpapUrvaka vaha kabhI prANivighAta nahIM karatA- isa prakArase usakA vaha sthUla prANavadhavirati aNuvrata surakSita rahatA hai // 107 / / aba jisa vidhike sAtha vratako svIkAra kiyA jAtA hai usa Agamokta vidhikA nirdeza kiyA jAtA hai vratakA icchuka zrAvaka mokSasukhakI icchAse guruke pAdamUlameM upayogase yukta ( sAvadhAna ) hokara niyata kAla-cAturmAsa Adi ke lie athavA jIvana paryantake lie svIkRta vratakA pratidina smaraNa karatA huA pAlana karatA hai // 108 / yahAM zaMkA vratake icchuka zrAvakake dezavirati pariNAmake honepara guruse kyA prayojana hai ? kucha bho nahIM, kyoMki usakA kucha phala nahIM hai| isake atirikta guru aura ziSya donoMke hI usa vyartha vyApArakA doSa bhI hotA hai, jo nirarthaka va mohakA hetu hai| vivecana-yahAM zaMkAkArakA kahanA hai ki isa prathama aNuvratake icchuka zrAvakake usa dezaviratike grahaNakA pariNAma hai yA nahIM hai| yadi hai to phira AcAryake samIpameM usake grahaNa karanekA kyA prayojana hai ? kucha bhI nahIM, kyoMki vese pariNAmake honepara guruko samIpatAke binA bhI vaha usakA pAlana karanevAlA hI hai| isase gurukA vratako grahaNa karanA aura ziSyakA guruke 1. a prANivadhaM / 2. a pravartata ityatAha / 3. a sati / 4. a 'cAta' nAsti / 5. a bhAvAtsannidhAvapi pratipattu sa eva saMjJAna ityphlaa| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka prajJaptiH [ 110 - doSaH tathAvidhANuvratarUpAdhyavasAye satyeva gurusaMnidhau tatpratipattyabhyupagame ubhayorAcAryaziSyormudhAvyApAradoSaH / sa ca nirarthako mohaliMga eva na hi amUDhasya prayojanamantareNa pravRttiriti // 109 // dvitIyaM vikalpamurarIkRtyAha - 78 duhavi' musAvAo tayabhAve pAlaNassa vi abhAvo / na ya pariNAmeNa viNA icchijjai pAlaNaM samae // 110 // yadi na dezaviratipariNAma eva tarhi dvayorapi pratipattapratipAdakayoH ziSyAcAryayoH / mRSAvAdaH ziSyasyAsadabhyupagamAdgurozcAsadabhidhAnAditi / ki ca tadabhAve dezaviratipariNAmasyAbhAve / pAlanasyApi vratasaMrakSaNasyApyabhAvaH / etadeva spaSTayanti na ca naiva / pariNAmenAntaroditena / vinA iSyate'bhyupagamyate / pAlanaM saMrakSaNaM, vratastheti prakramAd gamyate / samaye siddhAnte, paramArthena tasyaiva vratatvAditi // 110 // evaM parAbhiprAyamAzaGkaya pakSadvaye'pyadoSa ityAvedayannAha - samIpameM use grahaNa karanA, isa prakArakI vaha donoMkI pravRtti nirarthaka siddha honeke sAtha ajJAnatAkI bhI sUcaka hai, kyoMki koI bhI vicArazIla vyakti prayojanake binA kisI kArya meM pravRtta nahIM hotA hai // 109 // Age zaMkAkAra dUsare pakSa meM bhI doSako dikhalAtA hai vaha kahatA hai ki yadi svIkRta dezaviratike pAlanakA usakA pariNAma nahIM hai to ziSya aura guru donoMke hI asatyabhASaNakA prasaMga prApta hotA hai, kyoMki usa vratake pAlanake pariNAmake abhAva meM usakA pAlana karanA sambhava nahIM hai / Agama meM bhI pariNAmake binA vratakA pAlana svIkAra nahIM kiyA gayA hai / vivecana - vrata ke icchuka zrAvakake usake pAlanakA pariNAma hai yA nahIM, una do vikalpoMmeM se prathama vikalpa meM guruko samopatAko zaMkAkAra nirarthaka batA cukA hai / aba dUsare vikalpameM bhI doSako dikhalAte hue vaha kahatA hai ki yadi vratake pAlanakA pariNAma nahIM hai to guruke samIpa meM vrata grahaNa karanepara una donoMke asatyavAdakA prasaMga prApta hotA hai / kAraNa yaha ki usa dezavirati vrata pariNAmake vinA hI jaba ziSya use grahaNa kara rahA hai taba spaSTa ho usakA vaha AcaraNa asatyatA se paripUrNa hai / sAtha hI vratapAlanakA pariNAma na honepara bhI guru jo use vrata de rahA hai, yaha usakA bhI prakaTameM asatya AcaraNa hai| isake atirikta jaba ziSyake usa vrata pAlanakA pariNAma hI nahIM hai taba vaha usakA pAlana bhI kyoM karegA ? nahIM karegA / Agama meM bhI pariNAmake binA vratakA grahaNa karanA va karAnA svIkAra nahIM kiyA gyaa| isa prakAra vratako grahaNa karanevAle zrAvakake cAhe usake pAlanakA pariNAma ho bhI aura cAhe vaha na bhI ho, donoM hI avasthA meM guruko samIpatA nirarthaka siddha hotI hai / isa prakArase zaMkAkArane guruke samIpa vrata grahaNakI nirarthakatAko siddha karanekA prayatna kiyA hai // 110 // aba zaMkAkArake dvArA ubhaya pakSameM diye gaye doSoMkA nirAkaraNa karate hue gurukI samIpatAkA prayojana batalAte haiM 1. a dohavi / 2. a Na pariM / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 79 - 113 ] sthUlaprANAtipAtapratyAkhyAne zaMkA-samAdhAnam saMte viya pariNAme gurumUlapavajjaNaMmi esa gunno| daDhayA ANAkaraNaM kammakhaovasamavuDDhI ya // 111 // satyapi ca pariNAma deshvirtiruupe| gurumUlapratipAdane AcAryasannidhau pratipattikaraNe / eSa guNa eSo'bhyuccayaH / yaduta dRDhatA tasminneva guNe dADhayaM / tathAjJAkaraNaM ahaMdAjJAsaMpAdanam, yatastasyaiSa upadezo gurusannidhau vratagrahaNaM kAryamiti / tathA karmakSayopazamavRddhizca tathAkaraNe dADhiisaMpAdanazubhapariNAmataH adhikatarakSayopazamopatteriti // 111 // iya ahie phalabhAve na hoi ubhayapalimaMthadoso u / tayabhAvammi vi dunhavi na musAvAovi guNabhAvA // 112 // iya evamadhike phalabhAve pUrvAvasthAtaH abhyadhikatarAyAM phalasattAyAm, na bhavati na jaayte| ubhayapalimanthadoSaH ziSyAcAryayornudhAvyApAradoSa ityarthaH / evaM parihRtaH prathamo viklpH| dvitIyamadhikRtyAha-tadabhAve'pi dezaviratipariNAmAbhAve'pi / dvayorapi prtyaakhyaat-prtyaakhyaapyitrorguru-shissyyoH| na mRSAvAdo'pi prAkcoditaH / kuto guNabhAvAdguNataMbhavAditi // 112 / / guNabhAvamevAha taggahaNau cciya tao jAyai kAleNa asaThabhAvassa / iyarassa na deyaM ciya suddho chalio vi jai asaDho // 113 // ziSyake dezaviratike pAlanakA pariNAma honepara bhI guruke samIpameM use svIkAra karanepara yaha guNa ( lAbha ) hai-aisA honepara ukta vratake paripAlanameM dRr3hatA hotI hai, sAtha hI usase jinAjJAkA bhI pAlana ho jAtA hai| kAraNa yaha ki 'guruke samIpameM hI vratako svIkAra karanA cAhie' aisI jinAgamakI AjJA hai| isake atirikta dRr3hatApUrvaka vratake pAlana karane aura usa jinAjJAkA sampAdana karanese karmake kSayopazamameM vRddhi bhI hotI hai // 11 // isa prakAra guruke samIpameM vratake grahaNake lAbhako dikhalAkara Age zaMkAkArake dvArA nirdiSTa guru va ziSya donoMke usa vyApArako nirarthakatA va asatyabhASaNa doSoMkA nirAkaraNa kiyA jAtA hai ___ isa prakAra guruke samIpameM vratake grahaNase adhikatara phalake sadbhAvameM guru va ziSya donoMke usa vyApArako nirarthakatAkA vaha doSa prakRtameM sambhava nahIM hai| vrataparipAlanapariNAmake na honepara jo dUsare pakSameM donoMke lie asatyavAdakA doSa prakaTa kiyA gayA thA vaha bhI sambhava nahIM hai| kAraNa yaha ki garuke samopameM vratake grahaNase gaNako hI sambhAvanA vizeSa hai, isIlie donoMke usa kAryako asatyatApUrNa nahIM kahA jA sakatA / / 112 // Age vaha guNa kauna-sA hai, ise hI spaSTa kiyA jAtA hai yadi vratako grahaNa karanevAlA zrAvaka zaThatA ( dhUrtatA ) se rahita hai to vidhipUrvaka guruke samIpameM usake grahaNase hI samaya pAkara usake usa svIkRta vratake pAlanakA vaha pariNAma bhI ho sakatA hai| itarako-zaThatAse yukta dhUrta vyaktiko vratakA denA avazya yogya nahIM hai| para yadi koI dhUrta pratyAkhyAna karAnevAle sarala hRdaya sAdhuko dhokhA detA hai to bhI vaha sAdhu zaThatAse rahita honeke kAraNa zaddha hI hai-use vratake dene meM koI doSa nahIM hai| 1. mu. dRDhayA / 2. a dohavi / 3. aMpAdhyAvyAra / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH [114 tadgrahaNata eva vidhinA gurusannidhau vratagrahaNAdeva / tako jAyate kAlena asau dezaviratipariNAmo bhavati kAlena tat gurusnnidhikaarnntvaadityrthH| kiviziSTasya ? azaThabhAvasya zrAddhasya satvasya / zaThaviSayaM doSamAzaGkayAha-itarasya zaThasya' na deyameva-vratam, asthAnadAne bhagavadAzAtanAprasaGgAt / tadajJAnaviSayaM doSamAzaGkayAha-zuddhaH chalito'pi yatirazaThaH chadmasthapratyapekSaNayA~ kRtayatno mAyAvinA kathaMcidvayaMsito'pi vipratArito'pyAjavaH sAdhuradoSavAneva, AjJAnatikramAditi // 113 // aparastvAha thalagapANAivAyaM paccakkhaMtassa kaha na iyaraMmi / hoiNamai jaissa vi tiviheNa tidaMDavirayassa // 114 // sthUrakaprANAtipAtaM dvIndriyAdiprANajighAMsanam / pratyAcakSANasya tadviSayAM nivRtti kAra. yataH / kathaM netarasmin kathaM na suukssmpraannaatipaate| bhvtynumtiryterbhvtyevetybhipraayH| kiM. viziSTasya yatestrividhena tridaNDaviratasya manasA vAcA kAyena sAvadhaM prati kRta-kAritAnumati vivecana-ina sabakA abhiprAya yaha hai ki AcAryake samIpameM vidhipUrvaka vratake grahaNa karane para usakA paripAlana dRr3hatAke sAtha hotA hai| sAtha hI jinAgamakA jo yaha vidhAna hai ki gurukI sAkSImeM vratako grahaNa karanA cAhie, usakA anusaraNa karanese jinadevake prati zraddhAbhAva bhI pragaTa hotA hai| isa sarala pariNatike kAraNa bAdhaka karmakA kucha vizeSa kSayopazama bhI hotA hai| yadi kadAcit vratako svIkAra karanevAlekA usake pAlanakA pariNAma bhI na ho to bhI yadi vaha saralahRdaya hai to gurukI samIpatAmeM grahaNa karanese kabhI usakA pariNAma bhI usake pAlanakA ho sakatA hai| hAM, yadi vaha dharta hai aura garuko usakI dhartatAkA patA laga jAtA hai to nizcita hI use vrata nahIM grahaNa karAnA cAhie, anyathA jinakI AzAtanA prasaMga dunivAra hogaa| para yadi sarala hRdaya sAdhuko usakI dhUrtatAkA patA nahIM calatA hai to vratake grahaNa karAnemeM vaha vizuddha pariNAmavAlA honeke kAraNa doSakA bhAgI nahIM hotaa| isa prakAra guruke samIpameM vratake grahaNase itane lAbhake honepara guru va ziSyako isa prakriyAko na to vyartha ThaharAyA jA sakatA hai aura na unake isa vizuddha AcaraNameM asatyavAdakA bhI prasaMga diyA jA sakatA hai // 111-13 / / . isa prasaMgameM anya koI zaMkA karatA hai jo yati tIna prakArase tridaNDase virata hai-mana, vacana, kAya aura kRta, kArita, anumodanase pApakA parityAga kara cukA hai-vaha jaba kisIko sthUla prANiyoMke prANavighAtakA pratyAkhyAna karAtA hai taba usakI anumati itarameM-sthUla prANiyoMse bhinna sUkSma prANiyoMke vighAtameM-kaise anumati na hogI? vivecana-jo mahAvratI muni mana, vacana, kAya aura kRta, kArita, anumodanAse svayaM samasta sAvadha karmakA parityAga kara cukA hai vaha yadi kisIko sthUla prANiyoMke vighAtakA vrata grahaNa karAtA hai to usase yaha siddha hotA hai ki usakI sUkSma prANiyoM ke vighAtaviSayaka anumati hai / anyathA vaha sthUloMke sAtha sUkSma prANiyoMkI bhI hiMsAkA parityAga kyoM nahIM kraataa| 1. bhaitarazaThasya / 2. a prasaMgAt viSamAzaMkyAha / 3. yatirazabdaH chdmsthyprpekssnnyaa| 4. ahoyaNamato jaissA tiviheNa / 5. abhvtynumtirbhvtye| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 115 ] sthUlaprANAtipAtapratyAkhyAne zaMkA-samAdhAnam 81 viratasya / tathA cAnyatrApi niSiddha eva yaterevaM jAtIyo'rthaH / yata uktam- 'mANumatI kerisA tumhe ti // 114 // atre gururAha - afaate ho ci vihIra no suyavisuddhabhAvassa / gAhAvasu acoraggahaNa - moaNA ittha nAyaM tu / 115 // avidhinA bhavatyeva aNuvratagrahaNakAle samyaganAkhyAya saMsArAsAratAkhyApanapuraHsaraM sAdhudhamaM pramAdato'NuvratAni yacchato bhavatyevAnumatiH / vidhinA punaH sAdhudhamaMkathanapuraHsareNa / neti na bhavatyanumatiH / kiviziSTasya ? zrutavizuddhabhAvasya tattvajJAnAnmadhyasthasyetyarthaH / asminnevArthe dRSTAntamAha - gRhapatisuta coragrahaNa-mocanA atra jJAtamihe udAharaNamityarthaH / taccedam vasaMtauraM nagaraM jiyasattU rAyA, dhAriNI devI, daNaTThAtisaega (?) parituTTho se bhattA / isa prakAra sUkSma prANiyoMkI hiMsAviSayaka anumati ke honepara usakA mahAvrata bhaMga hotA hai / yaha interest abhiprAya hai // 114 // Age isa zaMkAkA samAdhAna kiyA jAtA hai yadi sthUla prANiyoMke ghAtakA pratyAkhyAna karAnevAlA vaha yati Agamokta vidhike binA use usakA pratyAkhyAna karAtA hai to nizcita hI usakI sUkSma prANiyoMke ghAtameM anumati hotI hai / para zrutase vizuddha antaHkaraNavAlA vaha yadi vidhipUrvaka hI use usakA pratyAkhyAna karAtA hai to sUkSma prANiyoM ke ghAtameM usakI anumati nahIM ho sakatI / yahA~ corake rUpameM pakar3e gaye gRhapati ke putroMke grahaNa aura mocanakA udAharaNa hai / vivecana - pratyAkhyAna karAnekI sAmAnya vidhi yaha hai ki jo AtmahitaiSI vratako grahaNa karanA cAhatA hai use AcArya prathamataH saMsArako asAratAko dikhalAkara sAdhudharmakA upadeza de / isapara yadi vratagrahaNakA icchuka zrAvaka sAdhudharmake grahaNa meM apanI asamarthatAko prakaTa karatA hai to phira usa sthiti meM use aNuvratoMkA upadeza dekara prathama aNuvratako grahaNa karAte hue sthU prANiyoM kI hiMsAkA parityAga karAve / isa vidhike anusAra hI yadi AcArya prathama aNuvrata meM prANiyoMko hiMsAkA parityAga karAtA hai to usakI sUkSma prANiyoMke ghAtameM anumati nahIM ho sakatI / para yadi vaha isa pratyAkhyAna vidhikI upekSA kara use prArambhameM hI aNuvratoMkA upadeza dete hue sthUla prANiyoMkI hiMsAkA parityAga karAtA hai to usake lie avazya ho usa sUkSma jIvoM ghAtaviSayaka anumatikA prasaMga prApta hotA hai / AcArya amRtacandrane prathamataH munidharmakA upadeza na dekara gRhasthadharmaMkA upadeza karanevAle sAdhuko alpabuddhi kahakara use nigrahakA pAtra batalAyA hai ( pu. si. 17-18 ) / vidhipUrvaka sthUla jIvoMkI hiMsAkA pratyAkhyAna karAnevAle AcAryakI anumati sUkSma prANiyoM ke ghAtameM kaise nahIM hotI hai, isake spaSTIkaraNa meM yahA~ eka seThake chaha putroM kA udAharaNa diyA jAtA hai jo corIke aparAdhameM pakar3e gaye the va jinameM se eka bar3e putra ko hI seTha chur3A sakA thaa| vaha kathA isa prakAra hai vasantapura nagara meM eka jitazatru nAmaka rAjA rAjya karatA thA / usakI patnIkA nAma 1. a 'atra' nAsti / 2. a mocanArtha jJAtamiha / 3. a devI gaTThA tusieNa parituTThA / 11 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 zrAvakaprajJaptiH [115 - bhaNiyA ya NeNa, bhaNa kiM te piyaM kIrau / tIe bhaNiyaM-komudIe aMteurANaM jahicchApayAreNa nisi uussvpsaautti| pddisuymnnenn| sapAgao so diyho| kArAviyaM ca aNeNa bhosaNaM jahA jo ettha ajja puriso vasihI tassa mae sArIro Niggaho kAyavvo, uggadaMDo ya raaytti| tato giragayA' savve purisaa| Navaramegassa seTTiNo cha puttA saMvavahAravAvaDyAe lahu gnniggyaa| DhakkiyA polio| bhaeNa tattheva khusiyA vatto rynniiuusvo| bIyadivahe ya pauttA cAriyA gavesaha ko Na Niggautti / tehiM niuNNabuddhIe gavesiUNa sAhiyaM ranno, amugaseTrissa chasuyA Na Niggaya tti / kuvio raayaa| bhaNiyaM cANeNa vAvAeha te durAyAre / gahiyA te raaypuriseNhiN| eyaM vAyaM NiUNa garavaIsamIvaM samAgao tesi piyaa| vinnato yaNa rAyA-deva, khamasu egamavarAha, muyaha ekkavAraM mama ee mA anno vi evaM kAhitti Na muyaI raayaa| puNo puNo bhannamANeNa mA kulakhao bhavau ti mukko se jeTTaputto, vAvAiyA iyare / ja ya samabhAvassa savvaputtesu seThissa sesavAvAyaNesu aNumaI ti| esa dilNto| imo eyassa uvaNao-rAyAtullo sAvago, vAdAijjamANavaNiyatullA jIvaNikAyA, piyatullo sAhU, vinnavaNatullA aNuvayagahaNakAle saadhudhmmdesgaa| evaM ca asuyaNe vi sAvagasta, Na sAdhussa dhAriNI devI thaa| eka samaya rAtI dhAriNI devIke danadAtizaya(?)se santuSTa hokara rAjAne usase pUchA ki bola terA kauna-sA abhISTa pUrA kiyA jAve? isapara usane kahA ki pUrNimAke dina rAtameM icchAnusAra ghUma-phirakara antaHpurakI rAniyoMko komudo ( rajanI) utsava manAnekI prasannatA prakaTa kiijie| rAjAne use svIkAra kara liyaa| vaha utsavakA dina A gyaa| taba rAjAne nagarameM yaha ghoSaNA karA dI ki Aja jo puruSa yahA~ rahegA use maiM zArIrika daNDa karAUMgA jo bhayAnaka hogaa| rAjAkI isa ghoSaNAko sunakara saba puruSa nagarase nikala gaye, kevala eka seThake chaha putra vyavahAra kAryameM vyApta honese zoghra nahIM nikala sake / pazcAt jaba unhoMne rAjAko usa ghoSaNApara dhyAna diyA taba bhayabhIta hokara ve vahIM chipa gye| rajanI utsava samApta ho gyaa| dUsare dina guptacaroMko isa bAtake khojane meM pravRtta kiyA gayA ki kauna puruSa nagarase nahIM nikalA hai| unhoMne apane buddhicAturyase khojakara rAjAse kaha diyA ki amuka seThake chaha putra nahIM nikle| isapara rAjA krodhako prApta huaa| taba usane kahA ki una durAcAriyoMko mAra ddaalo| tadanusAra rAjapuruSoMne unako pakar3a liyaa| isa vRttako jAnakara unakA pitA rAjAke samIpa gyaa| usane rAjAse prArthanA kI ki he deva ! inake eka aparAdhako kSamA kara dIjie aura ina mere putroMko chor3a dIjie / parantu rAjA 'anya bhI koI aise aparAdhako na kare' isa vicArase unheM nahIM chor3a rahA thaa| jaba seThane bAra-bAra kahA taba 'vaMzakA kSaya na ho' isa vicArase rAjAne usake bar3e putrako chor3a diyA aura zeSa pAMca putroMko prANadaNDa de diyaa| seTha apane una chahoM putroMmeM samAna anurAga rakhatA thaa| para rAjAne jaba una sabako na choDA taba seThane eka bar3e putrako chddaayaa| isase seThako anya putroMke ghAtameM anumati nahIM raho, bAdhya hokara hI use eka putrako chur3AnA pdd'aa| yaha dRSTAnta hai / isakA upanaya isa prakAra hai-prakRtameM zrAvaka rAjAke samAna hai, jIvanikAya mAre bhAnevAle seTha putroMke samAna haiM, sAdhu pitAke samAna hai tathA aNuvrata grahaNake samayameM sAdhuke dvArA diyA jAnevAlA upadeza seThako vijJaptike samAna hai| isa prakAra zrAvakake asujana (dhUrta) honepara 1. a ugradaMjorAya tti nniggyaa| 2. a DhakkIyA palIu / 3. a tatyeNa / 4. a ko Nigrautti / 5. a. 'te' nAsti / 6. ma gahiyo rAya / 7. a 'te' nAsti / 8. a samAgau siMthiyA / 9. a ya ya / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 118] ___sthUlaprANAtipAtapratyAkhyAne zaMkA-samAdhAnam 83 voso| na caitatsvamanISikayA parikalpitam / uktaM ca sUtrakRtAGge-pAhAvaisuyacoragahaNavimokkhaNayAetti / etatsaMgrAhakaM cedaM gAthAtrayam devItuTTho rAyA orohassa nisi UsavapasAo / ghosaNa naraniggamaNaM chavvaNiyasuyANanikhevo // 116 // cAriyakahie vajjhA moei piyA na millaI raayaa| jiTTamuyaNe samassa u nANumaI tassa sesesu // 117 // rAyA saDDho vaNiyA kAyA sAhU ya tesi piytullo| moyai aviseseNaM na muyai so tassa kiM ittha // 118 // etadgatArthamiti na vyAkhyAyate Navaramoroho aMteuraM bhannai / sAMpratamanyadvAdasthAnakam - bhI vaha doSa usa zrAvakakA hI hai, sAdhukA kucha doSa nahIM hai| yaha vRttAnta kucha hamArI buddhike dvArA kalpita nahIM hai, kyoMki sUtrakRtAMgameM kahA bhI hai-gAhAvaisuyacoraggahaNavimokkhaNa. yaaetti| isa vRttAntako saMgrAhaka ye tIna gAthAeM haiM rAjA apanI paTarAnIpara santuSTa huA, isase usane usakI icchAnusAra rAtameM utsava manAneke viSayameM antaHpurakI prasannatA prakaTa kii| isake lie usane puruSoMke lie nagarase bAhara nikala jAneke viSayameM ghoSaNA karA dii| usa samaya chaha vaNikaputra nagarake bAhara nahIM nikala sake // 116 // guptacaroMke kahanepara rAjAne unakA vadha karanekI AjJA de dii| taba pitA unako chur3AtA hai, para rAjA unheM nahIM chor3atA hai| taba saba putroMke viSayameM samAna bhAva rakhanevAlA seTha jyeSTha putrako chur3AtA hai| isase usakI zeSa pAMca putroMke vadhameM kucha anumati nahIM rahI // 117 // rAjA zrAvaka jaisA hai, vaNikputra jIvanikAya jaise haiM, sAdhu unake pitA jaisA hai| pitA samAna rUpase sabako chur3AnA cAhatA hai, para rAjA nahIM chor3atA hai| isa paristhitimeM seThakA kyA doSa hai ? abhiprAya yaha hai ki jisa prakAra seTha apane sabhI putroMko chur3AnA cAhatA hai, para usake bahuta prArthanA karanepara bhI jaba rAjA unheM nahIM chor3atA hai taba saba putroMmeM samabuddhi hotA huA bhI vaha eka bar3e putrako ho chur3AtA hai| isase yaha nahIM kahA jA sakatA ki usako anya putroMke vadha karAne meM anumati rahI hai| ThIka isI prakAra sAdhu zrAvakase sthUla va sUkSma sabhI jIvoMke vadhako chur3AnA cAhatA hai, para zrAvaka jaba samasta prANiyoMke vadhake chor3anemeM apanI asamarthatA prakaTa karatA hai taba vaha usase sthala prANiyoMke hI vadhakA pratyAkhyAna karAtA hai| isase samasta prANiyoM meM samabuddhi usa sAdhuke anya sUkSma prANiyoMke vadhaviSayaka anumatikA prasaMga kabhI bhI nahIM prApta ho sakatA // 118 // ___aba jinako ukta trasa prANiyoMke ghAtakA vaha vrata abhISTa nahIM hai unake abhiprAyako spaSTa kiyA jAtA hai 1. a Na mellaI / 2. advAdazakasyAnaM / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH [119 - tasapANaghAyaviraI tatto thAvaragayANa vahabhAvA / nAgaragavahanivittInAyAo kei necchaMti // 119 / / tresaprANaghAtavirati dvIndriyAdiprANavyApattinivRttim / tatastasmAt trasakAyAt / sthAvaragatAnAM pRthivyAdisamutpannAnAm / vadhabhAvAdvayApattisaMbhavAnnAgarakavanivRttijJAtato nAgarakavadhanivRtyudAharaNena / kecana vAdino necchanti nAbhyupagacchantIti gAthAkSarArthaH // 119 // bhAvArtha tvAha paccakkhAyaMmi ihaM nAgaragavahammi niggayaM pi to| taM vahamANassa na kiM jAyai vahaviraibhaMgo u // 120 // pratyAkhyAte iha parityakte atra / kasmin ? naagrkjighaaNsne| nirgatamapi niHkrAntamapi / tato nagarAt / taM nAgarakam / ghnato vyApAdayato'nyatrApi / na ki jAyate vadhaviratibhaGgaH pratyAkhyAnabhaGgo jAyata eveti // 120 // itthaM dRSTAntamabhidhAya adhunA dArTAntikayojanAM kurvannAha iya avisesA tasapANaghAyaviraI kAu taM ttto| thAvarakAyamaNugayaM vahamANassa dhavo bhaMgo // 121 // iya evamavizeSAtsAmAnyenaiva saprANaghAtaviratimapi kRtvA taM trasam / tatastrasakAyAt dvIndriyAdilakSaNAt / sthAvarakAyamanugataM vicitrakarmapariNAmAtpazcAtpRthivyAdiSUtpannam / ghnato vyApAdayato dhra vo bhaGgo'vazyameva bhaGgo nivRtteriti / saMbhavati caitadyattraso'pi mRtvA zrAvakA. rambhaviSaye sthAvaraH pratyAgacchati, sa ca taM vyApAdayatIti // 12 // tatazca vizeSyapratyAkhyAnaM kartavyamanavadyatvAditi / Aha ca kitane hI vAdI nAgarikavadhako nivRttike udAharaNase usa trasa prANiyoMke ghAtakI viratiko isalie nahIM svIkAra karate haiM ki usase trasa avasthAko chor3akara sthAvaroMmeM utpanna hue una prasa jIvoM ke ghAtakI sambhAvanAse svIkRta vrata bhaMga ho sakatA hai // 119|| . Age pUrvanirdiSTa usa nAgarikavadhanivRttinyAyako hI spaSTa kiyA jAtA hai yahA~ kisIke dvArA nAgarikavadhakA pratyAkhyAna karanepara jaba nagarase nikale hue kisIkA vaha vadha karatA hai taba kyA usakA vaha vadhakA vrata bhaMga nahIM ho jAtA hai ? vaha bhaMga hotA hI hai / / 120 // ____ aba isa dRSTAntako yojanA dAntake sAtha kI jAtI hai ... isa prakAra sAmAnya rUpase trasaprANaghAtaviratiko karake usase-dvondriyAdirUpa trasa pa.yise-sthAvarakAyako prApta hue usa trasakA ghAta karate hue zrAvakakA vaha vrata nizcita ho bhaMga hotA hai / / 121 // isalie vAdIke abhimatAnusAra vizeSita karake pratyAkhyAna karanA cAhie, tabhI vaha nirdoSa raha sakatA hai / kisa prakArase vizeSita kare, ise vaha Age spaSTa karatA hai 1. bhaNecchaMti / 2. a tatra prANa / 3. a tatastrasa / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -122] trasaprANaghAtavirato zaMkA-samAdhAnam tasabhUyapANaviraI tabbhAvami vi ne hoi bhaMgAya / khIravigaipaccakkhAtadehiyaparibhogakiriya vvaM // 122 // trsbhuutpraannvirtistrspryaayaadhyaasitpraannvnivRttiH| tadbhAve'pi sthAvaragatavyApattibhAve'pi / na bhavati pratyAkhyAnabhaGgAya, vizeSyakRtatvAt / kiMvat ? kSIravikRtipratyAkhyAtadadhiparibhogakriyAvat / na hi kSIravikRtipratyAkhyAturdadhiparibhogakriyA pratyAkhyAnabhaGgAya, kSIrasyaiva dadhirUpatvApattAvapi vizeSyapratyAkhyAnAditi // 122 // upasaMharannAha trasabhUta-trasa paryAyase adhiSThita prANiyoMke vadhakA vrata trasa paryAyase sthAvarako prApta una prANiyoMkA vadha karanepara bhI vinAzake lie nahIM hotA hai| jaise dUdharUpa vikAra ( gorasa ) kA pratyAkhyAna karanepara dahorUpa vikArakA upabhoga karate hue vaha vinAzake lie nahIM hotA hai // 122 // vivecana-vAdokA abhiprAya yaha hai ki yadi sAmAnyase trasa prANiyoMke ghAtakA vrata karAyA jAtA hai to vaisI avasthAmeM jo dvodriyAdi trasa jova marakara sthAvaroM meM utpanna hue haiM unakA ArambhameM pravRtta huA zrAvaka ghAta kara sakatA hai / isa prakAra sthAvara avasthAko prApta hue una sa jIvoMkA ghAta honepara zrAvakakA vaha vrata bhaga ho jAtA hai| isake lie nAgarikavadhakI nivattikA udAharaNa bhI hai-jaise kisIne yaha niyama kiyA ki 'maiM kisI nAgarikakA ghAta nahIM kruuNgaa'| aisA niyama karanepara yadi vaha nagarase bAhara nikale hae kisI nAgarikakA vadha karatA hai to jisa prakAra usakA vaha vrata bhaMga ho jAtA hai usI prakAra jisa zrAvakane sAmAnyase 'maiM trasa jIvoMkA ghAta nahIM karUMgA' isa prakArake vratako svIkAra kiyA hai vaha jaba trasa paryAya ko chor3akara vara paryAyako prApta hae una trasa jovoMkA prayojanake vaza ghAta karatA hai taba usakA bhI vaha vrata bhaMga hotA hai| aura yaha asambhava bhI nahIM hai, kyoMki kucha trasa jAva maraNako prApta hokara usa trasa paryAyase sthAvara paryAyakA prApta ho sakate haiN| ataH sAmAnyase trasa jIvoMke ghAtakA vrata karAnA ucita nahIM hai| taba kisa prakArake vizeSaNase vizeSita una trasa jovoMke ghAtakA vrata karAnA ucita hai, ise spaSTa karatA huA vAdo kahatA hai ki 'bhUta' zabdase vizeSita trasabhUta-- trasa paryAyase adhiSThita-una trasoMke vighAtakA vrata karAnepara trasa paryAya ko chor3akara sthAvaroMmeM utpanna hue una jovoMkA ghAta karanepara bhI vaha usakA svokRta vrata bhaMga honevAlA nahIM hai| kAraNa yaha ki taba ve trasabhUta-trasa paryAyase adhiSThita nahIM rhe| isake lie vAdoke dvArA udAharaNa diyA gayA hai ki jisa prakAra koI manuSya kSorabhUta gorasakA pratyAkhyAna karake yadi dahIkA upabhoga karatA hai to usakA vaha vrata bhaMga nahIM hotA hai| kAraNa yaha ki gorasake rUpameM donoMke samAna honepara bhI dahI kSIrabhUta nahIM rahA / yahI abhiprAya prakRtameM samajhanA cAhie / / 119-22 / / Age vAdo apane abhimatakA upasaMhAra karatA hai tathA siddhAnta pakSa dvArA usake nirAkaraNakA upakrama kiyA jAtA hai 1. a virau / 2. anni.| 3. ma paccakkhANeda / 4. a vvA / 5. akhyAnAviti / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH [123 - tamhA visesiUNaM iya viraI ittha hoi kAyavvA / abbhakkhANaM dunha vi' iya karaNe nAvagacchati // 123 // yasmAdevaM tasmAdviziSya bhUtazabdopAdAnena / iya evN| viratinivRttiratra prANAtipAte bhavati kartavyA, anyathA bhaGgaprasaGgAt / iti puurvpkssH| atrottaramAha-abhyAkhyAnaM tadguNazUnyatve'pi tadguNAbhyupagamalakSaNam / dvayorapi pratyAkhyAta pratyAkhyApayitrorAcAryazrAvakayoH / iyakaraNe bhUtazabdasamanvitapratyAkhyAnAsevane / nAyagacchanti nAvabudhyante pUrvapakSavAdina iti // 123 // tathA cAha ovaMme tAdatze va hujja esitthaM bhUyasaddo tti / umao paogakaraNaM na saMgayaM samayanIIe // 124 // aupamye tAyeM vA bhavedeSo'tra pratyAkhyAnavidhau bhUtazabda iti / ubhayathApi prayogakaraNamasya na saMgatam / samayanItyA siddhAntavyavasthayeti gAthAkSarArthaH // 124 // bhAvArthamAha ome deso khalu eso suraloyabhUya mo ettha / dekheM cciya suralogo na hoi evaM tasA tevi // 125 // ___ aupamye upamAbhAve bhUtazabdaprayogo yathA-dezaH khalveSa lATadezAdiH RdhyAdiguNopetatvA. suralokopamaH bho ityavadhAraNArtho nipAtaH-suralokabhUta eva / atrAsmin pksse| deza eva suraloko na bhavati, tenopanIyamAnatvAddezasya evaM prasAste 'pi yadviSayA nivRttiH kriyate te 'pi sAnA bhavanti, trasabhUtatvAt sairupamIyamAnatvAditi // 125 // tataH kimityAha isalie-ukta doSako dUra karaneke lie vizeSatAke sAtha-'bhUta' zabdake upAdAnapUrvakatrasabhUta prANiyoMke ghAtakA yahAM vrata karAnA cAhie, na ki sAmAnyase trasa prANiyoMke ghAtakA / isa prakAra yahA~ taka vAdone apane pakSako sthApita kiyA hai| Age ( 123 uttarArdha) usakA nirAkaraNa karate hue kahA jAtA hai ki aisA karanepara bhUta zabdase vizeSita una trasa jIvoMke ghAtakA pratyAkhyAna karanepara-vivakSita guNase rahita honepara bhI usI guNake svIkAra karanerUpa jisa abhyAkhyAnakA prasaMga donoMko-pratyAkhyAna karanevAle va usake karAnevAleko prApta hotA hai use ve vAdI nahIM samajhate haiM // 123 // Age isoko spaSTa kiyA jAtA hai yaha 'bhUta' zabda yA to upamA arthameM vyavahRta hotA hai yA tAdarthyameM / so Agama vyavasthAke anusAra donoM hI prakArase usakA prayoga karanA saMgata nahIM hai / / 124 // Age usake abhiprAyako spaSTa kiyA jAtA hai upamA arthameM jaise--yahAM yaha deza nizcita hI 'suralokabhUta' hai| aisA kahanepara vaha deza hI kucha suraloka nahIM ho jAtA hai| isI prakAra prakRtameM 'trasabhUta' kahanepara ve trasa jIva bhIjinake ghAtakA pratyAkhyAna karAyA jAtA hai-trasa nahIM raheMge, kintu trasakI samAnatAko prApta ho jAveMge jo vAdIko bhI abhISTa nahIM hai / / 125 / / isase kyA hAni honevAlI hai, ise Age batalAyA jAtA hai 1. bha dohavi / 2. a tasmAdvizeSya / 3. a tAdetthe vva hojja isottha / 4. a nItIe / 5. bha dese / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A7 - 127] trasaprANaghAtaviratI zaMkA-samAdhAnam atasavahanivittIe thAvaracAe vi pAvae tassa / vahaviraibhaMgadoso atasattA thAvarANaM tu // 126 // uktanyAyAvatrasavadhanivRttau satyAm / sthAvaravadhe'pi kRte / prApnoti tasya nivRttikartubaMdhaviratibhaGgadoSaH / kutaH ? atrasatvAtsthAvarANAmeva atrasAzca trasabhUtA bhavantIti // 12 // avasitaH aupamyapakSaH, sAMprataM tAdathyapakSamAha tAdatthe puNa eso sIIbhUyamudagaMti niddidyo / tajjAiaNuccheyA na ya so tasathAvarANaM tu // 127 // isa prakAra atrasavadhako nivRttike honepara arthAt upamArthaka 'bhUta' zabdase vizeSita karanepara jo yathArthameM trasa haiN| ve to trasa nahIM raheMge, kintu jo soMke samAna haiM-atrasa haiM-ve trasa mAne jAyeMge, isa prakAra vaha trasavadhanivRtti na hokara atrasavadhanivRtti hI prasakta hogii| aisA honepara sthAvara jIvoMke ghAtameM bhI usa atrasavadhanivRtti vratake bhaMga honekA prasaMga anivArya prApta hogA, kyoMki ve ghAte jAnevAle sthAvara atrasa ( trasabhinna ) hI to haiM // 126 // vivecana-vAdIne sAmAnyase trasajIvoMke vadhakA pratyAkhyAna karanepara vratake bhaMga honekA prasaMga pradarzita karate hue jo usake parihArAthe 'bhUta' zabdase trasako vizeSita karane kI preraNA kI thI use asaMgata batalAte hue yahAM vAdIse pUchA gayA hai ki 'bhUta' zabdakA prayoga upamA aura tAdarthya ( tadarthatA yA tadrUpatA) ina do arthoM meM huA karatA hai| inameM se yadi usakA prayoga Apako upamA arthameM abhISTa hai to usase ApakA abhISTa siddha na hokara aniSTatAkA hI prasaMga prApta honevAlA hai| udAharaNArtha 'yaha deza (lATa Adi ) suralokabhUta hai' yahA~ upamA arthameM usa bhUta zabdakA upayoga huA hai| usase deza kucha svayaM suraloka nahIM ho jaataa| kintu vaha Rddhi Adi guNoMse sampanna honeke kAraNa suralokake samAna hai, yahI abhiprAya prakaTa hotA hai| isI prakAra prakRtameM bhI trasake sAtha upamArthaka usa bhUta zabdakA upayoga karanepara 'trasabhUta' se jina trasa jIvoMke ghAtakA pratyAkhyAna karAnA abhISTa hai ve svayaM trasa na rahakara trasa samAna ho jAnese atrasatva (trasabhinnatA) ko prApta ho jaaveNge| taba usa sthitimeM prakRta prasavadhakA pratyAkhyAna atrasavadha pratyAkhyAnake rUpameM pariNata ho jaavegaa| isa prakAra aniSTakA prasaMga prApta honepara tadanusAra prayojanavaza sthAvara jIvoMke ghAtameM pravRtta honepara usakA vaha atrasatvavadhanivRtti vrata avazya bhaMga ho jAnevAlA hai| kAraNa yaha ki upamArthaka usa bhUta zabdake upayogase ve trasabhUta sthAvara bhI trasa samAna ( atrasa ) siddha hote haiN| isa prakAra unakA ghAta honepara prasaMgaprApta vaha atrasavadhanivRtti vrata bhI surakSita nahIM raha sakA-bhaMga ho gyaa| yaha vAdIke lie aniSTa prasaMga prApta hotA hai| isase trasake sAtha upamArthaka usa bhUta zabdakA upayoga asaMgata hI ThaharatA hai / / 123-26 / / aba dUsare vikalpameM bhI doSa dikhalAyA jAtA hai 1. atyAvaratthAe vi paavtii| 2. a asyA gAthAyA ayamuttarArdhabhAgaH skhalito'sti / 3. a nyAyAdatra saMbaMdhanivRttau ('ukta' nAsti) / 4. a atra sthAvarAM / 5. a bhavaMti / 6. a aupamyaH pakSaH / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH [128tAdarthya punastadarthabhAve punareSa bhUtazabdaprayogaH, zItIbhUtamudakamuSNaM satparyAyAntaramApannam / iti nirdiSTastallakSaNaH evaM pratipAditaH, tajjAtyanucchedAt atrApi tadudakajAtyanucchedenaivoSNaM sacchItIbhUtam / na cAsau jAtyanucchedastrasa-sthAvarayobhinnajAtitvAditi // 127|| siya jIvajAimahigicca asthi kiM tIi apaDikuTThAe / bhUagahaNevi evaM doso aNivAraNijjo o // 128 / / syAjjIvajAtimadhikRtyAsti jAtyanucchedaH, dvayorapi jIvatvAnucchedAdityAzaGkayAha-ki tayA jIvajAtyA apratikuSTayA aniSiddhayA, na tena jIvajAtivadhaviratiH kRtA yena sA cintyate / tatazca bhUtagrahaNe'pyevamuktanyAyAt doSo'nivAraNIya eveti // 128 / / kiM ca tasabhUyAvi tasacciya jaM tA kiM bhUyasaddagahaNeNaM / tabbhAvao a siddhe haMta visesatthabhAvammi // 129 // trasabhatA api vastusthityA trasA eva, nAnye / yadyasmAdevaM tattasmAt / kiM bhUtazabdagrahaNena, na kiMcidityarthaH / tadbhAvata evaM trasabhAvata eva siddha hanta vizeSArthabhAve saparyAyalakSaNe na hi trasaparyAyazUnyasya trasatvamiti // 129 / / kiM ca tAdarthya meM usa 'bhUta' zabdakA prayoga karanepara jaise 'yaha zItobhUta jala uSNa hai' aisA kahA jAtA hai, yahAM jo zotIbhUta jala uSNatAko prApta huA hai usameM jalatva jAtikA vinAza nahIM huA hai-zIta bhI jala hI thA aura uSNa bhI jala hI hai, isa prakAra jalapanA donoM hI avasthAoMmeM samAnarUpase banA rahatA hai| isIlie yahA~ tAdarthya meM usa 'bhUta' zabdakA prayoga saMgata hai| vaise hI yadi usa 'bhUta' zabdakA prayoga prakRtameM trasake sAtha kiyA jAtA hai to yahAM jAtikA avinAza sambhava nahIM hai, kyoMki trasa aura sthAvara ye donoM bhinna jAtiyAM haiN| isa prakAra prakRtameM tAdarthyake asambhava honepara trasake sAtha usa 'bhUta' zabdakA prayoga saMgata nahIM kahA jA sakatA // 127|| Age prakRtameM bhI jAtike avinAzaviSayaka zaMkAko uThAkara usakA bhI samAdhAna kiyA jAtA hai yadi kahA jAye ki prakRtameM bhI-trasa aura sthAvara jIvoMmeM bhI-jIva jAtikA avinAza hai ho to isake samAdhAnameM kahA jAtA hai ki ThIka hai, usakA niSedha nahIM kiyA gayA hai, parantu usa aniSiddha jIva jAtise prakRtameM kyA prayojana siddha honevAlA hai? kucha bhI nahIM, kyoMki yahAM jIvajAtike vadhakA pratyAkhyAna nahIM karAyA gayA hai, kintu savadhakA pratyAkhyAna karAyA gayA hai / ataeva tAdarthyameM bhI usa 'bhUta' zabdakA prayoga asaMgata hai| isa prakAra 'bhUta' zabdake grahaNa meM bhI doSakA nivAraNa nahIM kiyA jA sakatA hai / / 128 // dUsare bhata zabdake grahaNa karanepara caki trasabhata bhI ve jIva trasa hI to hoMge, anya to nahIM ho sakate, ataeva usa bhUta zabdake grahaNase kyA lAbha hai ? kAraNa yaha ki trasabhAvase hI jaba vizeSa arthatA-trasa paryAya-siddha hai taba kheda hai ki usa bhUta zabdake grahaNase koI vizeSa prayojana siddha honevAlA nahIM hai, kyoMki trasa paryAyase rahita jIvoMmeM trasatA sambhava nahIM hai // 129 / / Age prakArAntarase bhI trasa va sthAvara jIvoMmeM bhedako prakaTa kiyA jAtA hai1. zeSazabdabhUtaprayogaH / 2. aM stallakSaNairevaM / 3. a tasAvao u siddhe hita / 4. a tadbhAva eva / 5. a evaM siddhe hita vazezArthabhAve / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -131] trasaprANaghAtaviratI zaMkA-samAdhAnam thAvarasaMbhArakaDeNa kammaNA jaM ca thAvarA bhnniyaa| iyareNaM tu tasA khalu itto cciya tesi bheou // 130 // sthAvarasaMbhArakRtena pRthivyAdinicayanivatitena / krmnnaa| yacca yasmAcca sthAvarA bhaNitAH, paramamunibhiriti gmyte| itareNa tu trasasaMbhArakRtenaiva / trasAH khalviti sA eva, khaluzabdasyAvadhAraNArthatvAt / ata evAsmAdeva nimittabhedAttayostrasasthAvarayorbhedaH, tasmin sati anarthako bhUtazabda iti // 130 // idAnIM dRSTAntadAntikapayorvaiSamyamAha nAgaragaMmi vi gAmAisaMkame avagayaMmi tabbhAve / natthi hu vahe vi bhaMgo aNavagae kimiha gAmeNa // 131 // nAgarake'pi dRSTAntatayopanyasya idaM vintyate-grAmAdisaMkrame tasya kimasau nAgarakabhAvo. 'paiti vA na vA ? yadyapaiti tato grAmAdisaMkrame sati / apagate tadbhAve naagrkbhaave| nAstyeva vadhe'pi bhaGgaH pratyAkhyAnasya tathAbhisandheH / atha nApaityatrAha-anapagate ApuruSamabhisandhinA anivRtte nAgarakabhAve / kimiha grAmeNa tatrApi vadhavirativiSayastathApuruSabhAvAnivRtteriti // 131 // isake atirikta sthAvarasambhArakRta-pRthivI Adi nikAya rUpase nirvatita-karmake nimittase cUMki sthAvara kahe gaye haiM tathA isake viparIta trasa nAmakarmake nimittase trasa kahe gaye haiM, isI kAraNase una donoM meM bheda hai| isa prakArase bho una donoMmeM bhedake honepara usake lie bhUta zabda kA prayoga karanA nirarthaka hai / / 130 // aba pUrvameM vAdIke dvArA jo nAgarikavadhakA dRSTAnta diyA gayA thA usakI viSamatA dikhalAte haiM vAdIke dvArA dRSTAntarUpase upasthita kiye gaye nAgarikake grAma AdimeM pahu~cane para yadi usakI nAgarikatA na ho jAtI hai to phira usake vadhameM bhI vrata bhaMga honevAlA nahIM hai aura yadi vahA~ bhI usako nAgarikatA banI rahatI hai to phira grAmase kyA prayojana siddha hotA hai ? kucha bhI nhiiN| vivecana-vAdIne nAgarikakA dRSTAnta dete hue yaha kahA thA (119) ki jisa prakAra nagarase bAhara grAma AdimeM gaye hue nAgarikA vadha karanepara nAgarikavadhakA pratyAkhyAna karanevAlekA vrata bhaMga hotA hai usI prakAra maraNako prApta hokara trasa paryAyase sthAvara paryAyako prApta hue trasa jIvoMkA vadha karanepara trasavadhakA pratyAkhyAna karanevAle zrAvakakA bhI vaha vrata bhaMga hotA hai, ataH vizeSatAke sAtha trasavadhakA pratyAkhyAna karAnA cAhie, na ki sAmAnya rUpase / isapara yahA~ vAdose yaha pUchA gayA hai ki nagarake bAhara jAnepara usakI nAgarikatA naSTa hotI hai yA tadavastha banI rahatI hai ? yadi vaha naSTa ho jAtI hai taba to usakA vahA~ vadha karanepara bhI usakA vaha nAgarikavadhakA vrata bhaMga nahIM hotA hai, kyoMki vaha usa samaya nAgarika nahIM rahA-usakI nAgarikatA vahA~ vAdIke abhiprAyAnusAra samApta ho jAtI hai| isapara yadi yaha kahA jAye ki usakI nAgarikatA vahA~ bhI banI rahatI hai to phira gA~va meM jAneke nirdezase kyA lAbha hai, kyoMki nAgarikatAke vahAM bho tadavastha rahanese vaha vahAM bhI usake lie avadhya hai| isa prakAra vAdoke dvArA upanyasta vaha nAgarikavadhakA dRSTAnta yahA~ lAgU nahIM hotA // 131 / / 1. a kmmunnaa| 2. a etto| 3. thAvarasaMhArakRtena / 12 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH [132 - na ya sai tasabhAvaMmi thAvarakAyagayaM tu so vahai / tamhA aNAyameyaM muddhamaivilohaNaM neyaM // 132 // na ca sati trasabhAve naiva vidyamAna eva trasatve / sthAvarakAyagatamasau hanti', aparityakte trasatve sthAvarakAyagamanAbhAvAt / tasmAdajJAtametat uktanyAyAdanudAharaNametat / mugdhativilo. bhanaM jJeyaM RjumativismayakaraM jJAtavyamiti // 132 // idAnIm anyadvAdasthAnakam anne u duhiyasattA saMsAraM pariaDaMti pAveNa / vAvAeyavvA khalu te takkhavaNaTThayA viti // 133 // anye tu saMsAramocakA bruvata' iti yogH| kiM bruvata ityAha-duHkhitasattvAH kRmi pipiilikaadyH| saMsAraM paryaTanti saMsAramavagAhante / pApenApuNyena hetunA / yatazcaivamato vyApAdayitavyAH khalu te / khalvityavadhAraNe-vyApAdayitavyA eva te duHkhitasatvAH / kimarthamityAha- tatkSapaNArtha pApakSapaNanimittamiti // 133 // tA pANavahanivitto no aviseseNa hoi kAyavvA / avi a suhiesu annaha karaNijjanisehaNe doso // 134 / / isIko Age kUcha aura spaSTa kiyA jAtA hai isake atirikta saghAtakA pratyAkhyAna karanevAlA vaha zrAvaka trasa avasthAke rahanepara kucha usa sthAvarakAyako prApta hue jIvakA ghAta nahIM karatA hai| isalie yaha nAgarikavadhakA udAharaNa vastutaH udAharaNa na hokara mUr3habuddhiyoMko lubdha karanevAlA anudAharaNa ho samajhanA cAhie / .. vivecana-yaha pUrvameM (130) kahA jA cukA hai ki jina jIvoMke trasa nAmakarmakA udaya rahatA hai ve trasa kahalAte haiN| isase jo jIva maraNako prApta hote hue sthAvarakAyako prApta hote haiM ve trasa nahIM rahate, kintu sthAvara nAmakarmake udayase sthAvara hote haiN| isa prakAra trasa paryAyake vinaSTa ho jAnepara yadi trasa prANivadhakA pratyAkhyAna karanevAlA koI zrAvaka prayojanavaza unakA ghAta karatA hai to isase usakA vaha vrata bhaMga honevAlA nahIM hai| vAdIke abhimatAnusAra 'bhUta' zabdakA prayoga karanepara bhI ve trasa nahIM ho sakate, kintu sthAvara nAmakarmake udayase ve sthAvara hI rahanevAle haiN| kAraNa yaha ki trasa paryAyake rahate hue koI jIva sthAvara ho hI nahIM sktaa| isase yaha nizcita hai ki nAgarikavadhakA vaha udAharaNa yathArthameM udAharaNa nahIM hai| isa prakAra prathama aNuvratako grahaNa karAte hue jo zrAvakase trasa prANiyoMke vadhakA pratyAkhyAna karAyA jAtA hai vaha sarvathA nirdoSa hai, yaha siddha hotA hai / / 132 // aba yahAM anya vAdiyoMke abhimatako dikhalAte haiM anya kitane hI vAdo (saMsAramocaka ) yaha kahate haiM ki dukhI prANI cUMki pApase saMsArameM paribhramaNa karate haiM ataeva unakA usa pApake kSayake nimitta ghAta karanA cAhie / / 133 / isase una vAdiyoMko kyA abhISTa hai, ise AgekI gAthA dvArA spaSTa kiyA jAtA hai isase prANiyoMke prANavadhakA pratyAkhyAna binA vizeSatAke-sAmAnyase-nahIM karAnA 1. bha hvNtii| 2. a mukhamati / 3. bha idAnI dvAdazasthAnakaM / 4. a veti / 5. a vratate / 6. a hetunA nAyacassaiva / 7. bha dhAraNe vyApAdanIyA eva / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnyena prANavadhaviratI zaMkA samAdhAnam 91 yasmAdevaM tattasmAt / prANavadhanivRttirnAvizeSeNa bhavati kartavyA, api ca sukhiteMSu sukhitaviSaye kartavyA, tadvyApAdana eva doSasaMbhavAt / anyathA yadyevaM na kriyate tataH / karaNIyaniSedhane doSaH kartavyo hi paralokArthinA duHkhitAnAM pApakSayaH, tannivRttikaraNe pravrajyAdidAnanivRttikaraNavaddoSa ityeSa pUrvapakSa: // 134 // atrottaramAha - 136 ] bhAve pAvakkhao tti na u aTTajjhANao baMdho / simiha kiM pramANaM nAraganAovagaM vayaNaM // 135 // tathA tena prakAreNa / vadhabhAve vyApattikaraNe / pApakSaya eva na tvArtadhyAnato bandhasteSAM duHkhitAnAmapi / ki pramANam ? na kicidityarthaH / atrAha - nArakanyAyopagaM vacanaM nArakanyAyAnusAri vacanaM pramANamiti // 135 // etadeva bhAvayati tesiM vahijjamAna vi paramAhammiasurehi aNavarayaM / rudajjhANagayANavi na to baMdho jahA vigamo // 136 // | cAhie, kintu sukhI jIvoMke viSaya meM usa vadhake pratyAkhyAnako karAnA cAhie, anyathA kartavya kAryakA niSedha karanepara doSakA honA anivArya hai / vivecana - isa prasaMga meM saMsAramocakoM kA kahanA hai ki sAmAnyase prANiyoMke vadhakA parityAga karAyA jAtA hai vaha ucita nahIM hai / parityAga vAstavameM sukhI jIvoMke vadhakA karAnA cAhie thA, na ki kRmi-pipIlikA Adi una dukhI jIvoMke vadhakA bhI jo pApake kAraNa saMsArameM paribhramaNa kara rahe haiM / kAraNa yaha ki unake vadhase jisa pApake kAraNa ve saMsAra meM paribhramaNa kara rahe haiM usa pApakA kSaya honevAlA hai / ataeva yaha kartavya kAryake antargata hai / isa vastusthiti ke honepara bhI yadi sukhI va dukhokI vizeSatA na karake sAmAnyase hI prANiyoM ke prANavadhakA parityAga karAyA jAtA hai to isase dukhI prANiyoMke vadhakA bhI, jo avazya karaNIya thA, niSedha ho jAtA hai / isa avazya karaNIya kAryakA niSedha karanA, yaha aisA doSajanaka hai jaisA ki dIkSA Adi satkAryo kA niSedha / isa aparAdhase bacaneke lie vizeSatAka sAtha sukhI jIvoMke ho vadhakA parityAga karAnA ucita hai, na ki dukhI jIvoMke vadhakA, kyoMki jIvita rahanepara ve usa pApa se chuTakArA nahIM pA sakate haiM // 133-34 // vAdIke isa pUrvapakSa niSedhake prasaMga meM vAdIkA pratyuttara isa pUrvapakSa ke prasaMga meM vAdIse pUchA jAtA hai ki usa prakArase dukhI jIvokA vadha karanepara unake pApakA kSaya hI hogA, kintu AtaMdhyAnake nimittase unake karmakA bandha nahIM hogA, isame kyA pramANa hai ? isa praznake pratyuttara meM vAdI kahatA hai ki usameM nArakanyAyakA anusaraNa karanevAlA vacana hI pramANa hai // 135 // Age vAdI isa nArakanyAya vacanako hI spaSTa karatA hai parama adhArmika suroMke dvArA - atizaya saMkliSTa, amba va ambarISa Adi pandraha prakAra ke asurakumAra devoMke dvArA - nirantara pIr3ita kiye jAnepara raudradhyAnako prApta honepara bhI una 1. bha tezi vahaatANa vi paramAhaMpiyasurehi / 2. bha doTUjjANavaNa tahA / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJapti: teSAM nArakANAm / vadhyamAnAnAM hanyamAnAnAmapi / kai: ? paramAdhArmikasurairambAdibhiH / anavarataM satatam / raudradhyAnagatAnAmapi na tathA bandho yathA vigamaH karmaNI duHkhAnubhavAditi gAthArthaH // 136 // . 92 kathametannizcIyata ityatrAha - naragAubaMdhavirahA anaMtaraM taMmi aNuvavattIo / " tadabhAve vi ya khavaNaM parupparaM dukkhakaraNAo // 137 // [ 137 apaTTA mivi saMkilesao caiva kammakhavaNaM tti / na hi tayabhAvaMma suro tattha vi ya khavei taM kammaM // 138 // - narakAyubandhavirahAt na kadAcinnArako narakAyurbadhnAti / atraiva yuktimAha - anantaraM narakodvartanasamanantarameva tasminnaraka evAnutpatteranutpAdAt na cAvyavahitamutpadyata iti siddhAntaH / tatazca yathedaM na badhnAti tathAnyadapItyabhiprAyaH / tadabhAve'pi ca paramAdhAmikAdyabhAve'pi ca paGkAdipRthivISu / kSapaNaM karmaNasteSAM parasparaM duHkhakaraNAdanyonya pIDAkaraNena, parasparodIritaduHkhA iti vacanAt nAnyanimitta kSepaNamiti // 137 // syAdapratiSThAne nAnyanimittamityetadAzaGkayAha nArakiyoMke vaisA bandha nahIM hotA jaiso ki nirjarA hotI hai / abhiprAya yaha hai ki tIsare naraka taka asurakumAra ( bhavanavAsiyoM ko eka jAti ) devoMke dvArA satAye jAnepara raudradhyAnake vazIbhUta honepara bhI vahAM nArakiyoMke karmakA bandha to alpa hotA hai, para dukhAnubhavana se usakI nirjarA hI adhika hotI hai| isa nArakanyAyase siddha hai ki dukhI jIvoMkA vadha karanepara unake pApakA kSaya adhika hotA hai // 136 // isakA kaise nizcaya kiyA jA sakatA hai ki unake pApakA kSaya adhika hotA hai, ise vAdI dvArA Age spaSTa kiyA jAtA hai una nArakiyoMke nArakAyukA bandha nahIM hotA hai, isIse nizcita hai ki unake pApakA kSaya ho jAtA hai / nArakAyukA bandha na hone kA bhI kAraNa yaha hai ki anantaranaraka se nikalakara avyavahita agale bhavameM - ve narakameM utpanna nahIM hote / karma siddhAnta meM bho nArakiyoMke nArakAyukre bandhakA niSedha kiyA gayA hai| yahA~ yaha zaMkA ho sakatI thI ki cauthI Adi pRthiviyoM meM, jahAM asurakumAroMkA gamana sambhava nahIM hai, vahA~ una nArakiyoM ke pApakA kSaya kaise hotA hai, isa AzaMkAko hRdayaMgama karake vAdI kahatA hai ki vahAM una nArakiyoM ke pApakA kSaya parasparameM eka dUsareko diye jAnevAle duHkhake anubhavana se hotA hai // 137 // apratiSThAna naraka meM karmakSapaNakA anya nimitta to nahIM hai, taba vahAM vaha kaise hotA hai, isa zaMkAkA uttara vAdI Age detA hai sAtavIM pRthivImeM sthita apratiSThAna naraka meM saMklezase hI vahAM utpanna honepara janmabhUmise nIce girakara Upara uchalane Adike kaSTake anubhavana se hI - vahA~ke nArakiyoMkA karmakSaya 1. a* mapi ke suraireSAdibhi / 2. a tayabhAve / 3. asyA pratiSThAne nAnimittaM kSapaNamiti syAthatiSThAne mAnimittamityetadA / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 139] sAmAnyena prANavadhaviratau zaMkA-samAdhAnam apratiSThAne'pi saptamanarakapRthivInarake' / saMklezata eva tathotkSepanipAtajanitaduHkhAdeva / karmakSapaNamiti, naanythaa| na yasmAttadabhAve saMklezAbhAve / suro devastatrApi narake yathAsaMbhavaM kathaMcidgataH san / cazabdAdanyatra ca sNkleshrhitH| kSapayati tatkarma yatpravAhato narakavedanIyamiti // 138 // upasaMharannAha tamhA te vahamANo aTTajjhANAisaM jaNaMto vi / takkammakkhayaheU na dosavaM hoi NAyavvo // 139 // yasmAdevaM tasmAttAn duHkhitAn praanninH| nan vyApAdayan / AtaMdhyAnAdikaM janayanta Arta-raudradhyAnaM citraM ca saMklezaM kurvnnpi| teSAM karmakSayahetusteSAM duHkhitAnAM karmakSayanimittamiti kRtvA / na doSavAn bhavati jJAtavyaH saMsAramocaka iti ayamapi puurvpkssH||139|| ___ atrottaramAha hotA hai / yaho kAraNa hai jo usa saMklezake abhAvameM vahA~ pahu~cA huA nArako usa karmakA kSaya nahIM karatA hai| vivecana-vAdIke kahanekA abhiprAya yaha hai ki sAtavIM pRthivIgata apratiSThAna narakameM sthita nArakiyoMke narakameM anubhava karane yogya usa karmake kSayakA yadyapi dUsarA koI nimitta nahIM hai phira bhI vahA~ nAraka bilake Upara sthita janmabhUmi meM utpanna nArakI usa UMcI janmabhUmise svabhAvataH nIce girakara geMdakI taraha punaH punaH uchalate haiM aura girate haiN| isase jo unheM mahAn kaSTa hotA hai usIke anubhavanase unake usa karmakA kSaya hotA hai| yahI kAraNa hai jo narakoM meM kucha samayake lie jAnevAle devoMke usa jAtike saMklezake na honese usa karmakA kSaya nahIM hotA / / 138 // Age vAdo isa sabakA upasaMhAra karatA hai isa kAraNa una dukhI jIvoMkA vadha karanevAlA vyakti unake Arta aura raudra dhyAnako utpanna karatA huA bhI unake pApake kSayakA hI vaha kAraNa hotA hai| isIlie vaha doSavAn ( aparAdhI ) nahIM hai, aisA jAnanA caahie| vivecana-saMsAramocakoMkA mata hai ki jo kITa-pataMga Adi dukhI jIva haiM ve saMsArameM paribhramaNa karate hue dukha bhoga rahe haiN| unakA vadha karanese ve usa dukhase chuTakArA pA sakate haiM / isa prakAra mAre jAnepara unake yadyapi Arta va raudrarUpa dAna ho sakatA hai. phira bhI caki mAra denepara unake pApakA kSaya hotA hai. isalie mAranevAlA doSI nahIM hotA, apita unake pApake kSayakA kAraNa ho vaha hotA hai| isa vastusthitike honepara prathama aNuvratameM sAmAnyase sthUla prANiyoMke ghAtakA pratyAkhyAna na karAkara vizeSarUpameM sukhI prANiyoMke hI prANaghAtakA pratyAkhyAna karanA cAhie / anyathA, dukhI prANiyoMke bhI prANaghAtakA parityAga karAnese ve jIvita rahakara usa pApajanita dukhako dIrgha kAla taka bhogate raheMge, jabaki isake viparIta mAre jAnepara ve usa pApase chuTakArA pA jaaveNge| isa prakAra yahAM saMsAramocakoMne apane pakSako sthApita kiyA hai||139|| Age usakA nirAkaraNa karate hue vAdIse yaha pUchate haiM ki unake karmakSapaNase ghAtakako kyA lAbha honevAlA hai 1. saptamanarake / 2. ma heuM / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH ciTThau tA iha annaM takkhavaNe tassa ko guNo hoi / kammakkhau tti taM tuha kiMkAraNagaM viNidiTuM // 14 // tiSThatu tAvadiha prakrame'nyadvaktavyam / tatkSapaNe duHkhitasattvakarmakSapaNe tasya kSepayituduHkhitasattvavyApAdakasya / ko guNo bhavati, na hi phalamanapekSya pravartate prekSAvAniti / athaivaM manyase karmakSaya iti karmakSayo guNa ityAzaGkayAha-tatkarma tava he vAdin kiMkAraNaM kiMnimittaM nirdiSTaM pratipAditaM zAstra iti // 140 // annANakAraNaM jai tadavagamA ceva avagamo tassa / kiM vahakiriyAe tao vivajjao tIi aha heU // 141 / / ajJAnakAraNaM ajJAnanimittaM yadi, etadAzaGkayAha-tadapagamAdevAjJAnanivRtterevApagamastasya nivRttistasya karmaNaH, kAraNAbhAvAt kAryAbhAva iti nyAyAt / kiM vadhakriyayA, tataH apratipakSatvAtasyA viparyayaH tasyA vadhakriyAyAH atha heturavadhakriyaiveti // 141 // etadAzaGkayAha muttANa kammabaMdho pAvai evaM niratthagA muttI / aha tassa punnabaMdho tao vi na aNtraayaao||142|| muktAnAM karmabandhaH prApnoti, tasyAvadhakriyAnimittatvAt muktAnAM cAvadhakriyopetatvAt, evaM nirarthakA muktibandhopadrutatvAt / athaivaM manyase-tasya duHkhitasattvavyApAdakasya / puNyabandho guNo na tu karmakSaya ityetadAzaGkayAha-tako'pi na asAvapi guNo nAntarAyAkAraNAditi // 142 // isa prasaMgameM anya kathana to rahe, hama vAdose pUchate haiM ki una dukhI jIvoMke karmakSayameM unakA vadha karake karmakSaya karAnevAle ko kyA lAbha hai ? isake uttarameM yadi kahA jAye ki usako usake karmake kSayakA honA hI lAbha hai to isapara punaH prazna kiyA jAtA hai ki tumhAre matAnusAra usa karmakA kAraNa AgamameM kyA nirdiSTa kiyA gayA hai jisakA kSaya abhISTa hai // 140 // Age isI prasaMgameM aura bhI uttara-pratyuttarakA krama cala rahA hai isapara vAdI kahatA hai ki usa karmakA kAraNa ajJAna hai| isake uttarameM vAdIse kahA jAtA hai ki taba to usa ajJAnake vinAzase hI usa karmakA kSaya ho sakatA hai, arthAt kAraNake abhAvase kAryakA abhAva hotA hai, aisA jaba nyAya hai taba tadanusAra kAraNabhUta usa ajJAnake dUra karanese hI kAryabhUta karmakA vinAza sambhava hai| aisI sthitimeM una dukhI jIvoMkA vadha karanese kyA prayojana siddha honevAlA hai ? usase vadhakako kucha bhI lAbha honevAlA nahIM hai| isapara vAdI kahatA hai ki usa vakriyAkA viparyaya-una dukhI jIvoMkA vadha na karanA-hI usa karmabandhakA kAraNa hai // 141 // Age vAdIke dvArA nirdiSTa usa karmabandhako kAraNabhUta avadha kriyAmeM doSa dikhalAte haiM yadi vAdI avadha kriyAko karmabandhakA kAraNa mAnatA hai to vaisI avasthAmeM mukta jIvoMke karmabandhakA prasaMga anivArya prApta honevAlA hai, kyoMki unake dvArA kisI bhI prANIkA vadha nahIM kiyA jAtA hai / taba aisI sthitimeM mukti nirarthaka ho jaavegii| isakA parihAra karate hue vAdI kahatA hai ki usa vadhakake una dukhI jIvoMke vadhase puNyakA bandha hotA hai| isakA bhI nirasana 1. ma te / 2 akSapayituM duHkhita / 3. ma kiriyAha / 4. a vaSaH kriyAyAH iti hetu| 5. ma nno| . . Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 143 ] sAmAnyena prANavadhavirato zaMkA-samAdhAnam etadeva bhAvayati vahamANo te niyamA karei vahapunnamaMtarAyaM se / tA kaha Nu tassa punnaM tesiM khvaNaM va heUo // 143 // ghnan vyApAdayaMstAn duHkhitasattvAn / niyamAdavazyameva karoti nirvartayati asau vyaapaadkH| vadhapuNyAntarAyamamISAM du:khitasattvAnAma, jIvanto hi te'nyaduHkhitavadhena puNyaM kurvanti / vyApAdane ca'teSAM anyavadhAbhAvAtpuNyAntarAyam / yasmAdevaM tatasmAtkathaM nu tasya vyApAdakasya puNyaM, naivetyrthH| kutaH ? ahetukatvAditi yogH| na hyanyapuNyAntarAyakaraNaM puNyaheturiti siddha eva hetuH| dRSTAntamAha-teSAM kSapaNavat teSAM duHkhitasatvAnAM vyApAdyamAnAnAM karmakSapaNavaditi / karate hue kahA jAtA hai ki usake vaha puNyabandha bhI sambhava nahIM hai, kyoMki isa prakArase vaha dukhI jIvoMkA vadha karake unake puNyabandha meM antarAya karatA hai // 142 / / vaha kaise antarAya karatA hai, ise Age spaSTa kiyA jAtA hai kAraNa isakA yaha hai ki vaha unakA vadha karatA huA unake anya jIvoMke vadhase honevAle puNyake bandhameM antarAya karatA hai| aura taba vaisI sthiti meM-dUsaroMke puNyabandhameM svayaM antarAya bana jAnepara-usa vadhakake puNyakA bandha kaise ho sakatA hai ? nahIM ho sakatA hai| jaise unake karmakSayameM-jo dUsaroMke karmakSayameM svayaM antarAya karatA hai usake karmakA kSaya bhI jisa prakAra asambhava hai| isa prakAra vAdIne jise puNyabandhakA hetu mAnA hai vaha vastutaH ahetu hai-usakA hetu nahIM hai / / 143 / / vivecana-saMsAramocakoMke pUrvokta matakA nirAkaraNa karate hue yahAM unase pUchA gayA hai ki tuma jo dukhI jIvoMke karma kSayArtha unake vadhase vadhakartAke karmakSayakA lAbha mAnate ho vaha yuktisaMgata nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki kAraNake abhAvameM kAryakA abhAva hotA hai, aisA nyAya hai| tadanusAra yahAM yaha vicAraNIya hai ki usa karmakA kAraNa kyA hai ? yadi usa karmakA kAraNa ajJAna mAnA jAtA hai taba to usakA kSaya usa ajJAnake vinaSTa ho jAnepara hI sambhava hai, na ki dukho jovoMke usa vadhase; kyoMki vaha usakA pratipakSabhUta nahIM hai| jo karmakA pratipakSabhUta hogA usIse usakA vinAza ho sakatA hai| isalie prANivadhako karmakSayakA kAraNa mAnanA nyAya-saMgata nahIM hai / isapara yadi vAdo yaha kahe ki karmakA kAraNa dukho jovoMke vadhakA na karanA hI hai, to aisA kahanA bhI yuktisaMgata nahIM hai, kyoMki vaisA mAnanepara mukta jIvoMke kamaMbandhakA prasaMga anivArya prApta hogaa| isakA kAraNa yaha hai ki tuma ( saMsAramocaka ) jisa avadhakriyAko karmabandhakA kAraNa mAnate ho usase ve mukta jIva sahita haiM-unake dvArA kabhI kisI jIvakA vadha sambhava nahIM hai| phira jaba isa prakArase mukta jIvoMke bhI karmabandha hone lagA taba usa muktikA prayojana ho kyA rahA? vaha nirarthaka siddha hotI hai| isapara vAdo yadi yaha kahatA hai ki dukhI jIvoMke vadhase vadhakartAke karmakA kSaya to nahIM hotA hai, kintu usase usake puNyakA bandha hotA hai, to usako yaha mAnyatA bhI yuktike viruddha hai| isakA kAraNa yaha hai ki vAdI jaba yaha svIkAra karatA hai ki dukhI jIvoMke vadhase vadhakartAke puNyakA bandha hotA hai taba vaisI sthitimeM jina jIvoMkA vaha vadha karatA hai ve bhI yadi jIvita rahate to anya jIvoMkA vadha 1. a sattvAnAM jIvAnAM te anya / 2. a teSAmanyabhAvA puNyAMtarAyAM / 3. a 'tattasmAta ka' ityato'gre 'bhIkhAM duHkhitasattvAnAM' ityAdi-puNyAMtarAyaM' paryantaH pUrvalikhitasaMdarbhaH punaH punaH pratilikhito'sti / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH ayamatra bhAvArtha:-duHkhitasattvavyApattyA karmakSaya ityabhyupagamaH, tatazca vyApAdyamAnAnAmanyavyApAdanAbhAvAdahetukatvAtkutaH karmakSaya iti // 143 // aha sagayaM vahaNaM ciya heU tassa tti kiM paravaheNaM / appA khalu haMtavyo kammakkhayamicchamANeNaM // 144 / / athaivaM manyase-svagatamAtmagatam / hananameva jighAMsanameva / hetustasya karmakSayasyaitadA. zaGkayAha iti kiM paravadhena evaM na kiMcitparavyApAdanenAtmaiva hantavyaH karmakSayamicchatA, svagata. vadhasyaiva tannimittatvAditi // 144 // aha ubhayakkha yaheU vahu tti no tassa tnnimittaao| __ aviruddha heujasse ya na nivittI iyarabhAve vi // 145 // athaivaM manyase-ubhayakSayahepUrvadhaH vyApAdya-vyApAdakakarmakSayahetuLapAdanam, kartR karmabhAvena tdubhynimitttvaadsyetyetdaashngkyaah-naitdevm| kutaH ? tasya karSaNamtannimittatvAttadviruddhavadhakriyAjanyatvAt / yadi nAmaivaM tataH kimiti ? atrAha -aviruddhahetujasya ca nivRttihetutvAbhimatAviruddhakAraNajanyasya ca vastuno na nivRttina vinaashH| itarabhAve'pi vinAzakAraNAvirodhipadArthabhAve'pIti // 145 // etadeva bhAvayati / karake puNyakA bandha kara sakate the| isa prakArase jo una jIvoMke puNyabandhameM svayaM antarAya banatA hai usake bhalA puNyakA bandha kaise ho sakatA hai ? asambhava hai vaha, kyoMki dUsaroMke puNyabandhameM antarAya karanA kabhI puNyabandhakA hetu nahIM ho sktaa| yahAM jo karmakSayakA udAharaNa diyA gayA hai usakA abhiprAya yaha hai ki dukhI jIvoMke vadhase karmakA kSaya hotA hai, isa mAnyatAke anusAra karmakSayake lie jina jIvoMkA vadha kiyA jA rahA hai ve bhI jIvita rahanepara anya jIvoMkA vadha karake apane karmakA kSaya kara sakate the| isa prakAra jo anya jovoMke karmakSayameM antarAya bana rahA hai usake karmakA kSaya asambhava hI hai| isase siddha hotA hai ki dUsaroMke karmakSayameM bAdhaka honA svayaMke karmakSayakA hetu nahIM ho sktaa| isase yaha niSkarSa nikalA ki dukhI jIvoMke vadhase vadhakartAke na to karmakA kSaya sambhava hai aura na puNya kA bandha bhI sambhava hai| isake atirikta dukhI jIvoMke vadhase unake pApakA kSaya hotA hai, isakA nirAkaraNa bho Age (156 Adi) kiyA jAnevAlA hai // 140-43 // Age Atmavadha karmakSayakA kAraNa hai, isa vAdoMke abhimatakA nirAkaraNa kiyA jAtA hai yadi vAdIko yaha abhISTa hai ki apanA vadha ho usa karmakSayakA hetu hai to vaisI sthitimeM anya prANiyoMke vadhase kyA prayojana siddha honevAlA hai ? kucha bhI nahIM, ukta mAnyatAke anusAra to karmakSayako icchA karanevAleko nizcayase apanA hI ghAta karanA ucita hai, kyoMki, vahI to karmakSayakA kAraNa hai // 144 // Age vAdoke abhiprAyAntarakA bhI niSedha kiyA jAtA hai yadi vAdI yaha kahanA cAhatA hai ki vaha vadha vadhya aura vadhaka donoMke hI karmakSayakA kAraNa hai to aisA kahanA bhI saMgata nahIM hai, kyoMki vaha karma uso vadhake nimittase bA~dhA jAtA hai| isa prakAra vaha vadha jisa karmakA aviruddha hetu hai vaha karma apane vinAzake kAraNake avirodho 1. a ato'gre'grima 'karmakSaya'padaparyantaH pAThaH skhalito'sti / 2. a heussa / 3. a ApAdana karmakSatabhAvena dubhymitttvaadsy| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -147] sAmAnyena prANavaSaviratau zaMkA-samAdhAnam himajaNiyaM sIyaM ciya avei analAo nAyavo vei / evaM aNabhuvagame aippasaMgo balA hoi // 146 // himajanitaM zItamevApaityanalAt, shiitkaarnnvirodhitvaadnlsy| nAtapo'paiti, tatkAraNAvirodhitvAdanalasya / evamanabhyupagame kAraNavirodhinaH skaashaannivRttiritynnggiikrnne| atiprasaGgo balAd bhavati tannivRttivattadanyanivRttilakSaNA avyavasthA niyamenApadyata iti // 146 // etadevAha tabbhAvaMmi ajaM kiMci vatthu jatto kuo vi na havijjA / evaM ca savva'bhAvo pAvai annunnavikkhAe // 147 // tadbhAve'pi cAtiprasaGgabhAve ca / yatkicidatra vastujAtam / yataH kutazcitsakAzAnna bhavet, apratipakSAdapi nivRttyabhyupagamAt / atrAniSTamAha-evaM ca sati sarvAbhAvaH prApnoti azeSapadArthApadArthake rahanepara bhI usa aviruddha hetubhUta vadhase kabhI naSTa nahIM kiyA jA sakatA hai-usakA vinAza viruddha kAraNase hI sambhava hai, na ki aviruddha kAraNase // 145 / / isIko Age udAharaNa dvArA spaSTa kiyA jAtA hai hima (barpha) se utpanna haA zaitya hI agnike nimittase naSTa hotA hai. Atapa usake nimittase naSTa nahIM hotA hai / isa sAmAnya niyamako na mAnanepara atiprasaMga anivArya hogaa| vivecana-yaha eka nizcita siddhAnta hai ki jo jisake kAraNakA virodhI hotA hai usakI samIpatAmeM vaha naSTa ho jAtA hai| jaise-agni yadi zItatAke kAraNabhUta himako virodho hai to usakI samIpatAmeM vaha himase utpanna haI zItatA svabhAvataH naSTa hotI haI dekhI jAtI hai| i viparIta jo jisake kAraNakA virodhI nahIM hotA hai usakI samIpatAke honepara bhI vaha usake Azrayase naSTa nahIM hotA hai| jaise--vaho agni cUMki AtapakI kAraNabhUta sUryako kiraNoMko virodhI nahIM hai, isIlie usake samIpa rahanepara bho vaha Atapa ( uSNatA ) naSTa nahIM hotA hai| prakRtameM vadhakriyA cUMki karmake kAraNabhUta ajJAna Adi kI virodhI nahIM hai isIlie usa vadhakriyAke Azrayase vaha ajJAnajanita karma naSTa nahIM ho sakatA hai| itanA spaSTa honepara bhI yadi uparyukta sarvasammata siddhAntako nahIM svIkAra kiyA jAtA hai to phira jisa kisIke bhI sadbhAva meM jo bhI koI naSTa ho sakatA hai, isa prakArase jo avyavasthA honevAlo hai usakA nivAraNa nahIM kiyA jA sakatA hai // 146 // Age usa atiprasaMgase honevAlI avyavasthAko dikhalAte haiM aura usa atiprasaMgake sadbhAvameM jo koI bhI vastu jisa kisIke nimittase nahIM ho skego| taba vaisI sthiti meM parasparako apekSAse saba hI padArthoM ke abhAvakA prasaMga balAt prApta hogaa| vivecana-isakA abhiprAya yaha hai ki kisI vastukA vinAza usake virodhIke dvArA hI hotA hai. jaise zItakA vinAza usako virodho agnike dvaaraa| para vAdo jaba isa svabhAvasiddha niyamako na mAnakara avirodhI padArthake nimittase bhI vivakSita vastukA vinAza svIkAra karatA hai taba vaisI avasthAmeM jo kisI vastukI utpattikA kAraNa hai vaha to avirodhI hotA huA bhI 1. a aippsNvego| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH [ 148 - bhAva Apadyate / kuto'nyonyApekSayA avirodhinamapyanyamapekSyAnyasya nivRttiranyaM pAnyasyeti zUnyatApattiriti // 147 // aha taM aheugaM ciya kahaM nu atthi tti avagamo kaha ya / nAgAsamAiyANaM kuovi siddho iha viNAso // 148 // ___ athaivaM manyase tatkarmAhatukameva nirhetukamevetyetadAzaGkayAha-kathaM tvastIti naivAsti, tadahe tvAt kharaviSANAdivat / AkAzAdinA ahetukena satA vyabhicAramAzaGkayAha-apagamaH kathaM vinAzazca kathamasyeti / etadeva bhAvayati-nAkAzAdInAM nAkAzadharmAstikAyaprabhRtInAm / kutazcillakuTAdeH siddha iha vinAzaH, ahetukatvena nitvatvAditi // 148 // ittu cciya asaphalattA no kAyavvo vahu tti jIvANaM / vahaheugaM ciya tayaM kahaM nivittI tao tassa // 149 // ato'pi cAhetukakarmAvinAzitvena / aphalatvAt karmakSayaphalazUnyatvAt / na kartavyo vadho jIvAnAmiti / vadhahetukameva tatsyAdvadhanimittameva tatkarmetyetadAzaGkayAha-kathaM kena prakAreNa / vAdIke abhimatAnusAra vinAzakA kAraNa sambhava hai| isa paristhitimeM kisI vastuko utpatti to hotI nahIM aura vinAza unakA hotA rahegA, taba isa prakArase samasta vastuoMkA abhAva ho jAnepara zUnyatAkA prasaMga dunivAra hogaa| isase virodhIke dvArA hI kisI vastukA vinAza mAnanA ucita hai na ki avirodhIke dvaaraa| isa prakAra prANivadha avirodhI honese karmake kSayakA kAraNa nahIM ho sakatA // 147 // Age karmako ahetuka mAnanepara usake viSayameM bhI doSa dikhalAte haiM yadi vAdIke abhimatAnusAra vaha kama ahetuka hai-kAraNase rahita hai-to vaha 'hai' aisA kaise kahA jA sakatA hai ? nahIM kahA jA sakatA-vaisA svIkAra karanepara usakA kharaviSANa Adike samAna nirhetuka honese astitva hI samApta ho jaavegaa| isapara yadi yaha kahA jAye ki nirhetuka AkAzAdike samAna usake astitvameM kucha bAdhA sambhava nahIM hai, to isapara kahA gayA hai ki taba usakA vinAza kaise hogA ? nahIM ho skegaa| abhiprAya yaha hai ki ahetuka nitya AkAza va dharmAstikAya AdikA jisa prakAra kisI daNDa Adike dvArA vinAza siddha nahIM hai usI prakAra usa ahetuka karmakA bhI Apake matAnusAra vinAza nahIM ho sakegA // 148 / / ___ isakA kyA pariNAma hogA, ise Age spaSTa kiyA jAtA hai isase-nitya AkAza Adike samAna usa karmakA vinAza na ho sakaneke kAraNa-niSphala honese jIvoMke vadhako nahIM karanA caahie| isapara yadi yaha kahA jAye ki vaha kama vadhahetuka ho hai to isake uttara meM vAdose kahA gayA hai ki vaisA honepara vadhake Azrayase honevAle usa karmakI nivRtti usI vadhake dvArA kaise ho sakatI hai ? nahIM ho sakatI hai| vivecana--yaha pUrvameM kahA jA cukA hai ki yadi vAdo karmako akAraNaka mAnatA hai to usakA nitya AkAza Adike samAna vinAza asambhava ho jaayegaa| aura jaba isa prakArase usakA vinAza hI asambhava hogA taba vAdIne jo apanA abhimata prakaTa karate hue yaha kahA thA ki dukhI jIvoMke vadhase unake karmakA kSaya hotA hai, yaha asaMgata ThaharatA hai| isIlie karmakSayake uddezyase 1. bha gogAsamAiNaM kuiiyo| 2. a etto| 3. a kAyavvA vAho tti / 4. a karmavinAzahetutvena / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 152 ] sAmAnyena prANavadhaviratI zaMkA-samAdhAnam nivRttiAvRttistatastasmAdvadhAttasya krmnnH| na hi yadyato bhavati tattata eva na bhavati, bhavanAbhAvaprasaGgAditi // 149 // tamhA pANavahovajjiyassa kammassa kkhavaNa heuttaa| tanviraI kAyavvA saMvararUva tti niyameNaM // 150 // yasmAdevaM vadhahetukameva tattasmAt / prANavadhopAjitasya karmaNaH kSapaNahetutvAttadvirativaMdhaviratiH kartavyA saMvararUpeti vadhavirativizeSaNA niyamenAvazyatayeti // 150 // ki ca suhiesu vi vahaviraI kaha kIrai natthi pAvamaha tesu / punnakkhao vi hu phalaM tabbhAve muttivirahAo // 151 // sukhiteSvapi prANiSu / vdhvirtiaapaadnnivRttiH| kiM kriyate bhavadbhiH ? nAsti pApaM kSapaNIyamatha teSu sukhiteSu puNyanimittatvAtsukhasya, etadAzaGkayAha-puNyakSayo'pi tadvapApattijanitaH phalameva, atasteSvapi vadha[dhA] viratiprasaGgaH / kathaM puNyakSayaH phalam ? tadabhAve puNyabhAveM muktivirahAt mokSAkhyapradhAnaphalAbhAvAt puNyApuNyakSayanimittatvAttasyeti // 15 // aha taM sayaM ciya tao khavei iyaraM pi kiM va emeva / kAleNaM khavai cciyaM uvakkamo kIrai vaheNa // 152 // jIvoMkA kabhI vadha nahIM karanA caahie| isapara yadi vAdI usa karmako ahetuka na mAnakara use vadhake nimittase mAnanA cAhe to vaha bhI asaMgata hogaa| kAraNa yaha ki jo jisake nimittase utpanna hotA hai vaha usoke nimittase kabhI naSTa nahIM ho sakatA hai, yaha eka anubhavasiddha bAta hai / tadanusAra jIvavadhake Azrayase ba~dhanevAlA karma kabhI uso jIvavadhase naSTa nahIM ho sakatA hai // 149 / / isase jo niSkarSa nikalatA hai, use Age dikhalAte haiM isalie prANavadhase upAjita karmake kSayakI kAraNa honese niyamataH saMvarasvarUpa usa vadhako virati (parityAga ) karanA ho ucita hai| abhiprAya yaha hai ki jisake Azrayase karma AtA hai use Asrava aura usake nirodhako saMvara kahA jAtA hai| tadanusAra prANavadhase cAka karma AtA hai, ataH usake nirodhasvarUpa saMvarakA kAraNa honese usa prANavadhakA parityAga karanA hA zreyaskara hai // 150 // vAdIne sukhI jIvoMke vadhako viratiko jo avazyakaraNIya kahA thA usake bhI viSaya meM Age doSa dikhalAte haiM sukhI jIvoMke vadhako viratiko bhI kisa lie kiyA jAtA hai ? use bhI nahIM karanA cAhie / isapara vAdI yadi yaha kahatA hai ki unake kSaya karaneke yogya pApa nahIM hai, isIlie unake vadhakI virati karAyo jAtI hai| isake uttarameM yaha kahA gayA hai ki unake puNya tA hai jisake nimittase ve sukhako prApta haiM, ataH vAdIke matAnusAra puNyakA kSaya bhI unake vadhakA phala ThaharatA hai| kAraNa yaha ki puNyake sadbhAvameM bhI mukti prApta honevAlI nahIM hai, kyoMki vaha mukti puNya aura pApa donoMkA kSaya honepara hI sambhava hai // 15 // 1. akhavii cciya / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 zrAvakaprajJaptiH [153 - ___ athaivaM manyase-tatpuNyaM svayameva taka AtmanaivAsau sukhitH| kSapayatyanubhavenaiva vedayatItyetadAzaGkayAha-itaradapi pApaM ki na evameva kiM na svayameva duHkhitaH kSapayati, kSapayatyevetyarthaH / athaivaM manyase-kAlena pradIrghaNa kSapayatyeva, naanaanythaabhaavH| upakramaH kriyate vadhena tasyaiva pradIrghakAlavedyasya pApasya svalpakAlavedyatvamApAdyate vyApattikaraNeneti // 152 // etadAzaGkayAha iyarassa kiM na kIrai suhINa bhogaMgasAhaNeNevaM / na guNa tti taMmi khavie suhabhAvo ceva tattuttiM // 153 // itarasyeti puNyasya / kina kriyate upakramaH ? sukhinA bhogAGgasAdhanena kAzmIrAdeH kuMkumAdisaMpAdanena ? athaivaM manyase-evamupakramadvAreNa na guNa iti tasmin puNye ksspite| kutaH ? sukhabhAvAdeva tat iti tataH puNyAtsukhasyaiva prAdurbhAvAditi // 153 // etadAzaGkayAha niruvamasukkho mukkho na ya sai punne tao tti kiM na guNo / pAvodayasaMdiddho iyarAma u nicchao keNa // 154 // nirupamasaukhyo mokSaH, sa~kalAbAdhAnivRttarubhayasiddhatvAt / na ca sati puNye tako'sau, puNyakSayanimittatvAttasya / iti evaM katha na guNaH ? puNyopakramakaraNe guNa eva / athaivaM manyase sukhI jIvoMke puNyakSayake viSaya meM vAdoM ke abhimatako dikhalAte hue usakA nirAkaraNa sukhI jIva usa puNyako svayaM hI kSINa karatA hai, arthAt sukhopabhogapUrvaka vaha usa puNyakA kSaya svayaM karatA hai, ataH usake lie usakA vadha anAvazyaka hai, aisA yadi vAdIkA abhimata hai to usake uttarameM yaha bhI kahA jA sakatA hai ki isI prakArase dukho jIva bhI apane pApako duHkhopabhogapUrvaka kyoM nahIM svayaM kSINa kara de ? isapara yadi vAdI yaha kahe ki vaha usa pApako kSINa to karatA hI hai, para use vaha dIrghakAlameM kSINa kara pAvegA, jaba ki vadhake dvArA usakA upakrama kiyA jAtA hai-dIrghakAlameM bhogane yogya use alpakAlameM bhogane yogya kara diyA jAtA hai / isase dukhI jIvoMke vadhakA parityAga karAnA ucita nahIM hai, kintu sukhI jIvoMke vadhakA parityAga karAnA ucita hai / isa prakAra vAdIne apane abhimatako vyakta kiyA hai // 152 / / vAdIke isa abhimatakA nirAkaraNa va usapara vAdIkI punaH AzaMkA___ isake uttarameM yahAM kahA gayA hai ki sakho jIvoMke bhogopabhogake sAdhanabhata kazmorI kUkama Adiko sampAdita karAkara unake puNyakA bhI upakrama kyoM nahIM karAyA jAtA? isapara vAdIkA kahanA hai ki usase-upakrama dvArA puNyakA kSaya karAnese-kucha lAbha nahIM hai, kyoki usa puNyase unako sukhakI hI prApti honevAlI hai, ataH dukhI jAvoMke pApakA upakrama karAnA hI ucita hai, na ki sukhI jIvoMke puNyakA upakrama karAnA // 153 // ___ Age vAdIkI isa zaMkAkA samAdhAna kiyA jAtA hai mokSa anupama sukhase saMyukta hai, vaha puNyake rahate hue sambhava nahIM hai, isa prakAra upakrama dvArA usa puNyakA kSaya karAneme lAbha kyoM nahIM hai ? mokSa prApta karA denA hI usakA bar3A lAbha hai| isapara vAdo yadi yaha kahe ki puNyakA upakrama karanepara vaha pApake udayase sandigdha hai, arthAt 1. a kinna evameva duHkhitaH payatyevetyarthaH / 2. a vedyakAlasya svalpaM / 3. a gunno| 4. a tatto -ti / 5. bha sokkho mokkho Na ya sati / 6. asNdiro| 7. ma sklaavdhaa| 8. aneva sati / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AAAAA - 156] sAmAnyena prANavadhavirato zaMkA-samAdhAnam 101 pApodayasaMdigdho'sau na Atra nizcaya upakrameNa puNye kSapite tasya mokSa eva bhaviSyati na tu pApodaya iti, etadAzaGkayAha-itarasmin tu duHkhitapApakSapaNe nizcayaH kena yaduta tasyaivamevArtho na punaranartha iti // 154 // etadeva bhAvayati duhio vi naragagAmI vahio so avahio bahU anne / vahiUNa na gacchijjA kayAi tA kaha na saMdeho // 155 // duHkhito'pi matsyabandhAdirnarakagAmI hataH san kadAcitsyAditi yogaH, narakasaMvartanIyasya karmaNaH AsakalanasabhavAt, vedyamAnopakrame ca tadudayaprasaGgAt / sa evAhato'vyApAditaH san bahUnanyAn duHkhitAn hatvA tvanmatenaiva pApakSayAnna gacchet kadAcit / yasmAdevaM tasmAtkathaM na saMdehaH ? duHkhitapApakSapaNe'pi saMdeha eveti // 155 // adhunA prAgupanyastaM nArakanyAyamadhikRtyAha neraiyANa vi taha dehaveyaNAtisayabhAvao pAyaM / nAIvasaMkileso samohayANaM va vinneo // 156 // nArakAnAmapyudAharaNatayopanyastAnAm / tathA tena prakAreNa narakavedanIyakarmodayajanitena / dehavedanAtizayabhAvataH zarIravedanAyAstovabhAvena / prAyo bAhulyena / nAtovasaMklezaH krUrAdi. puNyakA upakrama karAnepara usake mokSa hI hogA aura pApakA udaya nahIM hogA, yaha sandehApanna hai, ataH puNyakA upAkama karAnA ucita nahIM hai| isa prakAra vAdoke kahanepara uttarameM yaha bhI kahA jA sakatA hai ki dukhI jIvoMke pApakA upakrama karAnepara bhaviSyameM unake pApakA udaya na hokara puNyakA hI udaya hogA, jisase ve dukhI na hokara sukho hI hoMge, isakA nizcaya bhI kaise kiyA jA sakatA hai ? nahIM kiyA jA sakatA hai| ataH vadha karake upakrama dvArA unake pApakA kSaya karAnA bhI yuktisaMgata nahIM hai // 154 // ise hI Age spaSTa kiyA jAtA hai-- dukhI jIva-machaliyoMke ghAtaka dhIvara Adi-bhI mAre jAkara kadAcit narakagAmI ho sakate haiM tathA isake viparIta ve na mAre jAkara-jIvita rahate hue-Apake matAnusAra anya bahutase jIvoMkA vadha karake kadAcit pApakA kSaya ho jAne se narakameM na bhI jaayeN| isa paristhiti. meM dukhI jIvoMke pApakSayameM kaise sandeha nahIM hai ? usake viSaya meM bhI vaha sandeha tadavastha hai / / 155 / / Age vAdIne jisa nArakanyAyake anusAra dukhI jIvoMke vadhako ucita batalAyA thA usa nArakanyAyake sambandhameM vicAra kiyA jAtA hai nArakI jIvoMke bhI usa prakArase-narakameM vedanake yogya karmake udayase-jo atizaya tIva zArIrika vedanA hoto hai usake nimittase vedanAsamudghAtako athavA mUrchAko prApta jIvoMke samAna prAyaH atyanta saMkleza nahIM hotA hai, aisA jAnanA caahie| vivecana-vAdIne pUrvameM ( 35-38 ) nArakiyoMkA udAharaNa dete hue dukhI jIvoMke vadhase unake pApa karmakA kSaya hotA hai, isa apane abhimatako puSTa kiyA thaa| use dUSita karate hue yahA~ yaha kahA gayA hai ki nArako jovoMko bhI prAyaH atizaya tIvra zarIrako vedanAse abhibhUta honeke mUrchAko prApta hue jIvoMke samAna antaHkaraNake vyApArase rahita ho jAneke kAraNa atizaya 1. bha punarartha / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 zrAvakaMprajJaptiH [157pariNAmalakSaNaH / samavahatAnAmiva vijeyaH vedanAtizayenAntaHkaraNavyApArAbhibhavAditi // 156 // etadevAha ittha vi samohayA mUDhaceyaNA veynnaannubhvkhinnaa| taMmittacittakiriyA na saMkilissaMti annattha // 157 / / atrApi tiryagloke / samavahatA vednaasmudghaatenaavsthaantrmupniitaaH| mUDhacetanA vishissttsvvyaapaaraakssmcaitnyaaH| vedanAnubhavakhinnAH tIvravedanAsaMvedanena zrAntAH / tanmAtracittakriyA vednaanubhvmaatrcittvyaapaaraaH| na saMklizyante na rAgAdipariNAma yAnti / anyatra stryAdau, tantrava nirodhAditi // 157 // tA tivvarAgadosAbhAve baMdho vi payaNuo tesi / sammohaoM cciya tahA khao vi NegaMtamukkoso // 158 // ___ yasmAdevaM tattasmAt / tovarAgadveSAbhAve bandho'pi pratanusteSAM samavahatAnAm, nimittadaurbalyAt / sammohata eva tathA kSayo'pi bandhasya naikAntotkRSTasteSAM samyagjJAnAdiviziSTatatkAraNAbhAvAditi // 158 // saMkleza nahIM hotA hai / ataeva pUrvameM jo yaha kahA gayA hai ki adhama asurakumAra devoMke dvArA athavA parasparameM eka dUsareko diye gaye dukhako sahate hue nArakiyoMke rodradhyAnako prApta honepara bhI bandhakI apekSA kamakI nirjarA hI adhika hoto hai, vaha yuktisaMgata nahIM hai // 156|| Age ise hI puSTa kiyA jAtA hai yahAMpara-madhyaloka-meM bhI vedanAsamudghAtako prApta hokara avasthAntarako prApta honepara jinako cetanA-antaHkaraNakA vyApAra-kisI kAryake karane meM asamartha ho cukA hai aise jIva vedanAke anubhavase vyAkula hokara kevala usI vedanAke anubhavameM apane cittake vyApArako saMlagna karate haiM, isose anyatra-anya viSayoMmeM-saMklezako prApta nahIM hote haiM // 157 / / isakA kyA pariNAma hotA hai, ise Age spaSTa karate haiM___ isIlie-tIvra vedanAke anubhavase-cetanAke vimUr3ha honeke kAraNa-tIna rAga-dveSake abhAvameM unake mU ke nimittase bandha bhI atizaya kama hotA hai tathA usa kamekA kSaya bhI sarvathA utkRSTa nahIM hotaa| vivecana-lAkameM dekhA jAtA hai ki jo prANI tova vedanAse abhibhUta hote haiM ve mUchita ho jAte haiM, isase unakA citta ekamAtra vedanAke anubhavame saMlagna rahaneke kAraNa anya viSayoMmeM rAga-dveSako prApta nahIM hotaa| isIlie unake bandha jese kama hotA hai vaise ho nirjarAke kAraNabhUta viziSTa samyagjJAnAdike abhAvameM karmakI nirjarA bhI kama hI hotI hai| yahI bAta una nArakiyAke viSayameM bhI samajhanA cAhie / ve bhI vedanAse abhibhUta hokara jaba anyatra rAga-dveSase rahita hote haiM taba unake bhI bandha aura nirjarA alpa mAtrAmeM hI sambhava hai| ataeva vAdokA jo yaha kahanA hai ki nArakiyoMke jaise karmakA bandha kama aura pApakA kSaya adhika hotA hai vaisa hI dukho jIvokA vadha karanese unake bhI bandha kama aura pApakA kSaya adhika sambhava hai, yaha yuktisaMgata nahIM // 158 // 1. ma tammatta / 2. a saMkilesaMti / 3. a 'annattha' nAsti / 4. a samohana / 5. amukssoso| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -161] sAmAnyena prANavadhaviratau zaMkA-samAdhAnam 103 yathA notkRSTakSayastathA cAha jaM neraio kammaM khavei bahuAhi vAsakoDIhiM / tannANI tihi gutto khavei UsAsamitteNa // 159 // yannArakaH karma kSapayati bahvIbhirvarSakoTIbhistathA duHkhitaH san kriyAmAtrakSapaNAt tajjJAnI tisRbhiguptibhiguptaH kSapayatyucchvAsamAtreNa, saMvegAdizubhapariNAmasya tatkSayahetostIvatvAt // 159 // nigamayannAha eeNa kAraNeNaM neraiyANaM pi pAvakammANaM / taha dukkhiyANa vi ihaM na tahA baMdho jahA vigamo // 160 // etenAnantaroditena kAraNena nArakANAmapi pApakarmaNAM tathA tena prakAreNa duHkhitAnAmapoha vicAre na tathA bandho yathA vigamaH, prAyo raudradhyAnAbhAvAditi // 160 / / aha u tahAbhApi hu kuNai vahaMto na annahA jeNa / tA kAyavvo khu tao no tappaDivakkhabaMdhAo // 161 / / unake utkRSTa kSaya kyoM nahIM hotA, isakA kAraNa Age batalAyA jAtA hai jisa karmako nArako jIva bahuta-sI varSakoTiyoM meM aneka karoDa varSoM meM kSINa karatA hai use jJAnI jIva tIna gaptiyoMse surakSita hokara ucchavAsa mAtra kAlameM hI kSINa kara detA hai| abhiprAya yaha hai ki karmakSayakA kAraNa samyagjJAnake sAtha saMvegAdirUpa zubha pariNAma haiN| unake honepara samyagjJAnI jIva jisa kliSTa karmakA kSaya alpa samayameM hI kara DAlatA hai usakA kSaya nArako jIva ukta pariNAmoMke binA asahya vedanAkA anubhava karate hue karor3oM varSoM meM bhI nahIM kara pAte haiN| isIlie vAdIke dvArA diyA gayA nArakiyoMkA vaha udAharaNa prakRtameM lAgU nahIM hotA / / 159 // isase niSkarSa kyA nikalA, ise Age prakaTa kiyA jAtA hai--- isa kAraNa pApakarmase saMyukta nArakiyoMke tathA dukhI jIvoMke bhI yahAM-prakRta vicArameMvaisA bandha nahIM hotA jaisA ki vinAza hotA hai| abhiprAya yaha hai ki jaise atizayita vedanAse vyathita nArakiyoMke adhika saMkleza na honeke kAraNa na bandha adhika hotA hai aura na pApakarmakA kSaya bhI adhika hotA hai vaise hI dukhI jIvoMke bhI vadhajanita ma kI avasthAmeM abhAvameM na bandha adhika hotA hai aura na pApakSaya bhI utkRSTa hotA hai| isIlie pApakSayake uddezyase dukhI jIvoMkA vadha karanA kabhI ucita nahIM ThaharatA // 160 // Age vAdIke dvArA jo punaH zaMkA kI jAtI hai usakA bhI samAdhAna kiyA jAtA hai isapara vAdI kahatA hai ki jisa kAraNa vadha karatA huA prANI usa prakArake bhAvakoalpa bandhake sAtha karmakSayakI kAraNabhUta mUrkhAko-bhI karatA hai, kyoMki usake binA karmakSaya sambhava nahIM hai, isIlie usa vadhako karanA hI caahie| isake samAdhAnameM yaha kahA gayA hai ki vaisA ho nahIM sktaa| kAraNa yaha ki vadhase karmakSayake mAnanepara usake pratipakSabhUta avadhasevadha na karanese-bandhakA prasaMga prApta hotA hai| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 zrAvakaprajJaptiH . [162 - athaivaM manyase-tathAbhAvamapi sammohabhAvamapi pratanubandhena karmakSayahetuM karoti / nanneva vyaapaadynnev,naanythaa| yena kaarnnen| tattasmAtkartavya eva tako vadha ityAzaGkayAha-no naitadevaM / tatpratipakSabandhAdvadhapratipakSo'vadhastasmAdbandhAdanyathAvadhAttatkSayAnupapattiravirodhAditi // 16 // evaM ca muttabaMdhAdao ihaM puvvavanniyA dosA / aNivAraNijjapasarA abbhuvagamabAhagA niyamA // 162 // evaM cAvadhAdbandhApattau / muktabandhAdaya iha pUrvavaNitA doSA anivAritaprasarA abhyupagamabAdhakA vadhAtkarmakSaya ityaGgokRtavirodhino niyamena avazyatayeti // 162 // upasaMharannAha iya evaM puvvAvaralogavirohAidosasayakaliyaM / muddhajaNavimhayakara micchattamalaM pasaMgeNaM // 163 // iya evametatpUrvAparalokavirodhAdidoSazatakalitaM mugdhajanavismayakaraM saMsAramocakamataM mithyAtvam alaM paryAptaM prasaGgeneti // 163 / / vivecana--yahAM vAdI zaMkA karatA hai ki jaba dukhI jIvoMkA vadha kiyA jAtA hai taba ve mUrchAko prApta ho jAte haiN| isa mUrchAkI avasthA meM unake alpa bandhake saMklezake abhAvameM sAtha karmakA kSaya hotA hai| isa kAraNa unakA vadha karanA zreyaskara hai, kyoMki vadhake binA unake karmakSayakA anya koI kAraNa sambhava nahIM hai| vAdIkI isa zaMkAke samAdhAnameM yahAM yaha kahA gayA hai ki vaisA sambhava nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki karmakA bandha aura kSaya ye do kArya paraspara viruddha hai, ataH inake kAraNa bhI paraspara bhinna hone caahie| aisI paristhiti meM vAdo yadi vadhase kamakA kSaya mAnatA hai to karmabandhakA kAraNa usakA pratipakSo avadha-vadhakA na karanA-ThaharatA hai| yaha vAdIke lie aniSTakA prasaMga hai| ise TAlane ke lie yadi vAdI avadhako karmabandhakA kAraNa nahIM mAnanA cAhatA hai to phira vaha vadha karmakSayakA bhI kAraNa nahIM ho sakatA hai, kyoMki virodhI hI vivakSita vastuke vinAzakA kAraNa hotA hai| tadanusAra vadha kucha karmakA virodhI nahIM hai / / 161 // ___ uparyukta avadhase karmabandhake prasaMgameM aura kyA anartha ho sakatA hai, ise bhI Age spaSTa kiyA jAtA hai isa prakAra-avadhase karmabandhakA prasaMga prApta honepara-mukta jIvoMke bhI karmabandhakA prasaMga anivArya hogA, ityAdi jina doSoMkA varNana pUrva meM kiyA jA cukA hai unake prasArako nahIM rokA jA skegaa| ye saba doSa 'vadhase karmakA kSaya hotA hai,' isa vAdIko mAnyatAmeM niyamase bAdhaka haiM // 162 // aba Age isa prakaraNakA upasaMhAra karate haiM isa prakArase pUrvApara virodha aura loka virodha Adi saikar3oM doSoMse yukta yaha mithyAtvasaMsAramocakoMkA miyyAmata kevala mUr3ha janoM ke lie Azcaryacakita karanevAlA hai-vAstavameM vaha asaMgata va ahitakara honese AtmahitaiSiyoMke lie agrAhya hai / / 163 / / 1. apratipakSabaMdho sattasmAdabaMdhA / 2. a baMbAdaho ahe ghumvanniyA / 3. ato'gre TokAgata "vismayakara' padaparyantaH pAThaH skhalito'sti / 4. a 'prasaGgeneti' nAsti / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanivRttinirarthakatvavAdinAmabhimatanirAsaH adhunAnyadvAdasthAnakamAha anne AgaMtugadosasaMbhavA biti vahanivittIo / doNha vi jaNANa pAvaM 'samayaMmi adiTThaparamatthA // 164 // anye vAdinaH AgantukadoSasaMbhavAtkAraNAt / bruvte| kim ? vanivRtteH sakAzAdvayorapi janayoH pratyAkhyAta-pratyAkhyApayitroH / pApaM samaye Agame / adRSTaparamArthA anupalabdha. bhAvArthA iti // 164 // AgantukadoSasaMbhavamAha savvavahasamattheNaM paDivanANuvvaeNa siMhAI / __Na ghAIo tti teNaM tu ghAito jugappahANo u // 165 // sarvavadhasamarthena siMhAdikrUrasattvavyApAdanakSameNa / pratipannANuvratena staa| siMhAdiH siMhaH zarabho vA / na ghAtita iti / tena tu siNhaadinaa| ghAtito yugapradhAno'nuyogadhara eka evaacaaryH| saMbhavatyetaditi // 165 // tatto titthuccheo dhaNiyamaNattho pabhUyasattANaM / tA kaha na hoi doso tesimiha nivittivAdINaM // 166 // ANM aba isa prakaraNako samAha kara Age anya kinhIM vAdiyoMke abhimatako dikhalAte hue usakA nirAkaraNa kiyA jAtA hai AgamameM paramArthako na dekhanevAle-paramAgamake rahasyako na samajhanevAle anya kitane hI vAdI vadhako nivRttise honevAle Agantuka-bhaviSyameM AnevAle-doSoMkI sambhAvanAse pratyAkhyAna karanevAle aura use karAnevAle ina donoM hI janoMke pApa batalAte haiM // 16 // ukta Agantuka doSoMko spaSTa karate hue Age ahiMsANuvratake grahaNase kyA anartha ho sakatA hai, ise dikhalAte haiM samasta duSTa prANiyoMke vadhameM samartha kisI zrAvakane aNuvratako svIkAra kara leneke kAraNa siMha Adi hiMsra prANIkA ghAta nahIM kiyaa| udhara usa siMhane kisI yugapradhAna-anuyogake dhAraka parama hitaiSI sAdhu-kA ghAta kara ddaalaa| vivecana-abhiprAya yaha hai ki zrAvaka yadyapi siMha Adi kisI bhI duSTa prANIkA ghAta kara sakatA thA, para aNuvratameM prANavadhanivRttiko svIkAra kara lenese vaha ukta siMha AdikA vadha nahIM karatA hai / udhara vaha siMha Adi jIvita rahakara kisI lokopakAraka sAdhukA bhakSaNa kara letA hai| isa prakAra ukta sAdhase jo bahatase bhavya jIvoMkA upakAra honevAlA thA usase ve vaMcita ho jAte haiN| isalie vAdoke abhimatAnusAra prANavadhako nivRtti karAnA ucita nahIM hai / / 165 // yugapradhAnake ghAtase kyA anartha honevAlA hai, ise Age spaSTa kiyA jAtA hai usase-yugapradhAnake ghAtase-bahutase AtmahitaiSI jIvoMkA atizaya anartha karanevAlA tIrthakA-dharmapravartanakA-vinAza honevAlA hai| isase una nivRttivAdiyoMke lie doSa kaise nahIM hotA hai ? 1..bha jaNANa bhAvaM / 2. a No ghaaiutti| x Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka prajJaptiH [ 167 - tatastasmAdAcAryaMghAtAttIrthocchedaH dhanitamatyarthamanarthaH prabhUtasattvAnAM darzanAdyanavAptyA mumukSUNAm / yatazcaivaM tattasmAt / kathaM na bhavati doSaH / teSAM pratyAkhyAtRpratyAkhyApayitRRNAm / iha vinAzakaraNe | nivRttivAdinAM bhavatyeveti // 166 // tamhA neva nivittI kAyavvA avi ya appaNA ceva / 106 addhociyamAlociya aviruddhaM hoi kAyavvaM // 167 // yasmAdevaM tasmAnnaiva nivRttiH kAryA api cAtmanaivAddhocitaM kAlocitamAlocya aviruddhaM bhavati kartavyaM yadyasyAmavasthAyAM paralokopakArIti eSaH pUrvapakSa: // 167 // atrottaramAha sIvaharakkhio so uDDAhaM kiMpi kaha vi kAUNaM / kiM apaNo parassa ya na hoi avagAraheu tti // 168 // gaaf doSasaMbhave nandimapi saMbhavati - siMhavagharakSito'sAvAcArya uDDAhamupaghAtam / vivecana -- vAdIkA abhiprAya yaha hai ki yadi zrAvakako aNuvrata meM prANavadhanivRtti na karAyI gayI hotI to vaha usa yugapradhAna ke ghAtaka usa siMha AdikA vadha karake usakI rakSA kara sakatA thaa| isa prakAra jIvita rahanepara vaha bahutase jIvoMko sadupadeza dekara unheM samyaktva Adi grahaNa karA sakatA thA, jisase unakA kalyANa honevAlA thA / kintu usake asamaya meM mara jAnese usake dvArA jo una prANiyoMkA hita honevAlA thA usase ve vaMcita raha jAte haiM / yaha aparAdha prANavadhakA pratyAkhyAna karanevAle aura karAnevAle donoMkA hai / ataH isa Agantuka doSako sambhAvanA se prANavadhakA pratyAkhyAna karanA va karAnA ucita nahIM hai, yaha usa vAdokA abhiprAya hai || 166 // isase vAdIko kyA abhISTa hai, ise vaha Age prakaTa karatA hai isa kAraNa prANavanivRtti nahIM karAnA caahie| kintu svayaM hI samayocita AlocanAko karake jisameM kisI prakArakA virodha sambhava na ho aisA AcaraNa karanA caahie| vivecana - vAdI apane abhimatakA upasaMhAra karatA huA kahatA hai ki isa prakArase jo lokakA ahita honevAlA hai usake saMrakSaNakI dRSTise kisIko prANavadhakA pratyAkhyAna nahIM karAnA cAhie / yadi kabhI lokahitako dRSTise kisI krUra prANIkA ghAta bhI karanA par3e to use karake samayAnusAra yathAyogya AlocanApUrvaka prAyazcitta grahaNa karake apaneko doSase mukta karanA hI ucita hai| isa prakAra vAdIne yahAM ( 164-67 ) apane pakSako sthApita kiyA hai || 167 || vAdI ukta abhimatakA nirAkaraNa karate hue Age ukta yugapradhAnase ahitakI bhI sambhAvanA prakaTa kI jAtI hai siMhake vadhase rakSita vaha yugapradhAna kyA kisI parastrIsevanAdirUpa nikRSTa AcaraNako kisI prakAra se - kliSTa karmake udayase - karake apane va anya ke apakArakA kAraNa nahIM ho sakatA thA ? yaha bhI sambhava thA / vivecana - abhiprAya yaha hai ki vAdone jisa prakAra Agantuka doSako sambhAvanA meM prakRta yugapradhAna ke jIvita rahanepara usake dvArA honevAle lokakalyANako sambhAvanA vyakta kI hai, ThIka 1. bha doSo theSAM / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 170] vadhanivRttinirarthakatvavAdinAmabhimatanirAsa: 107 kimapi yoSitAsevanAdikam / kathamapi kliSTakarmodayAt kRtvA / kimAtmano'bodhilAbhanivartanIyakarmabandhahetutvena / parasya ca zrAvakAdevipariNAmakaraNena / na bhavatyapakAraheturbhavatyeveti // 16 // kiM iya na titthahANI kiM vA vahio na gacchaI narayaM / sIho kiM vA sammaM na pAvaI jIvamANo u // 16 // kimevaM na tiirthhaanistiirthhaanirev'| kiM vA vadhito vyApAvitaH krUrAzayatvAnna gacchati naraka siMho gcchtyev| kiM vA samyaktvaM na prApnoti jIvana siMho'tizayavatsAdhusamIpe saMbhavati prAptiriti // 169 // kiM vA teNAvahio kahiMci ahimAiNA na khjjejaa| so tA ihapi doso kahaM na hoi ti ciMtamiNaM // 17 // kiM vA tena siMhenAhato'vyApAditaH san / kathaMcidrajanyAM pramAdAdahyAdinA sarpaNa gonasena vaa|n khAdya ta sa AcAryaH ? saMbhavati sarvametat / yasmAdevaM tasmAdihApi doSo bhavadabhimataH kathaM na bhavatIti cinsyamidaM vicAraNIyametaditi // 170 // yatazcaivamataH usI prakAra Agantuka doSakI hI sambhAvanAse yahA~ usake samAdhAnameM bhI yaha kahA jA rahA hai ki siMhake vadhase bacakara vaha sAdhu kisI nikRSTa AcaraNako karake kliSTa kamako bAMdhatA huA kyA usake udayase svayaM apanA ahita nahIM kara sakatA thA? yaha bhI sambhava thaa| isI prakAra vaha kumArgakA upadeza karake kyA dUsare jovoMke ahitakA bhI kAraNa nahIM bana sakatA thA ? yaha bhI asambhava nahIM thaa| tAtparya yaha hai ki Agantuka doSakI sambhAvanAse kisI bhI prANIkA vadha karanA nyAyasaMgata nahIM hai| kAraNa yaha ki Agantuka doSako sambhAvanAmeM jahAM lokakalyANa ho sakatA hai vahAM usakI sambhAvanAse apanA va dUsaroMkA ahita bhI ho sakatA hai // 168 / / usase aura bhI kyA anartha ho sakatA hai, ise Age spaSTa kiyA jAtA hai isa prakAra-siMhase bacakara nikRSTa AcaraNa karanepara-bhI kyA usa yugapradhAnake dvArA tIrthakI hAni nahIM ho sakatI thI? isa prakArase bhI vaha tIrthahAni ho sakatI thii| athavA kyA isa prakArase mArA jAkara vaha siMha duSTa AbhaprAya ke kAraNa narakako nahIM jA sakatA hai ? avazya jA sakatA hai / athavA vahI siMha jIvita rahakara kyA samyaktvako nahIM prApta kara sakatA hai ? jIvita rahakara vaha kisI atizayavAn sAdhuke samIpameM usa samyaktvako pA karake AtmakalyANa bhI kara sakatA hai| isa kAraNa Agantuka doSako sambhAvanAse siMhAdika kisI bhI prANAkA vadha karanA ucita nahIM hai / / 169 / / isake atirikta ___ athavA ukta AcArya siMhake dvArA na mArA jAkara kyA kisI prakAra-aMdherI rAtame pramAdake vaza hokara-sapaM Adike dvArA nahIM khAyA jA sakatA hai ? yaha bhI sambhava hai| isa prakAra yahAM bhI-siMhase bacAye jAnepara bhI-kaise doSa nahIM ho sakatA hai? siMhase usake bacAye jAne para bhI uparyukta doSa sambhava hai| isa prakAra vAdokA uparyukta kathana socanIya hai-vaha yuktisaMgata nahIM hai // 170 // ___Age Agantuka doSoMkI sambhAvanAse samasta lokavyavahArakA bhI lopa ho sakatA hai, ise dikhalAte haiM1. mana tIrthahAnireva / 2. a bhAiNo na hjjejjaa| 3. ma visUigAdINaM saMbhavaM tattha ki doso| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.8 zrAvakaprajJaptiH [171 savvapavittiabhAvo pAvai evaM tu annadANe vi / tatto visUiyAI na saMbhavaMtittha kiM dosA // 171 // sarvapravRttyabhAvaHprApnotyevamAgantukadoSasaMbhavAt / evaM ca satyannadAne'pi na pratitavyam / api-zabdAdadAne'pi / tato'nnadAnAdevisUcikAdayo visUcikA maraNam adAne pradveSato dhanaharaNavyApAvanAdayo na sambhavantyatrAnnadAnAdau ki doSAH ? saMbhavantyeveti // 171 // tathA sayamavi ya aparibhogo etto cciya evaM gamaNamAI vi / savvaM na jujjai cciya dosAsaMkAnivittIo // 172 / / svayamapi caapribhogo'nnaadeH| ata evAgantukadoSasaMbhavAdeva / evaM gamanAdyapi gamana. mAgamanamavasthAnam / sarva na yujyate eva doSAzaMkAnivRtteH gacchato'pi kaNTakavedhAdisaMbhavAdAgacchato'pi avasthAne'pi gRhapAtAdisaMbhavadarzanAditi // 172 // isa prakAra-Agantuka doSako sambhAvanAse-samasta pravRttike abhAvakA prasaMga prApta hotA hai| vaisI avasthAmeM AhArake dene meM bhI kyA usase visUcikA Adi doSoMkI sambhAvanA nahIM hotI hai ? unakI sambhAvanA bhI banI rahatI hai| - vivecana-jaisIkI vAdokI mAnyatA hai tadanusAra to kisI bhI kAryakA karanA sambhava na hogA, kyoMki prayojanake vaza jo bhI jisa kAryako karanA cAhegA usameM kisI na kisI Agantuka doSakI sambhAvanA banI hI rahanevAlI hai| udAharaNArtha yadi koI kisI sAdhuko AhAra denA cAhatA hai to usameM bhI visUcikA (ajIrNa vizeSa) roga Adi Agantuka doSako sambhAvanA banI rahatI hai| kAraNa yaha ki kinhIM prANiyoMke usa bhojanase ajIrNa Adi roga utpanna hote hue dekhe jAte haiN| isa Agantuka doSako sambhAvanAse yadi koI use nahIM denA cAhe to usameM bho bhojanake prApta na honese usake abhilASoke dvArA dhanake apaharaNa va prANaghAta AdikI sambhAvanA banI rahatI hai| yadi koI prayojanavaza rela athavA basa Adike dvArA bAhara jAnA cAhe to usameM apaghAta Adike honekI zaMkA raha sakatI hai| isa prakAra Agantuka doSake bhayase koI kisI bhI kAryameM pravRtta nahIM ho skegaa| pariNAma yaha hogA ki isa prakArase to samasta lokavyavahAra bhI Thappa ho jAyegA // 171 / / usa Agantuka doSako zaMkAse svayaMko bhI durgati ho sakatI hai, yaha Age dikhalAte haiM ukta Agantuka doSake bhayase bhojana AdikA upabhoga svayaM bhI nahIM kiyA jA sakatA hai| isake atirikta usake bhayase gamana Adi-kahIM anyatra jAnA, AnA va avasthita rahanA AdisabhI kucha karaneke ayogya ThahareMge, kyoMki una sabhImeM doSakI zaMkA dUra nahIM ho sakatI hai| jaise-jAne-AnemeM kATe Adike dvArA vedhe jAne va sthita rahanemeM gharake gira jAnekA bhayaH ityAdi rUpase sarvatra bhaya banA rahanevAlA hai / / 172 / / 1. bha adAne pi prdvessto| 2. visUcikAkA lakSaNa sUcIbhiriva gAtrANi tudan saMtiSThate'nilaH / yasyAjIrNena sA vadyarvisUcIti nigadyate // Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 174] vadhAsambhavatvavAdinAmabhimatanirAsaH 109 aNi vittI vi hu evaM kaha kAyavva tti bhnniydossaao| AloyaNaM pi avarAhasaMbhavAo Na juttaM ti // 173 // anivRttirapyevaM kathaM kartavyeti bhaNitadoSAnivRttita eva rAjamayUrAdivyApAdanena voSasaMbhavAt / Alocanamapi prAgupadiSTam AtyantikakAryavighnatvAt kimapyete AlocayantIti cAnyApakArapravRtteraparAdhasaMbhavAnna yuktameveti // 173 // upasaMharannAha iya aNubhavalogAgamaviruddhameyaM na nAyasamayANaM / maivinbhamassa heU vayaNaM bhAvatthanissAraM // 174 / / iya evaM anubhavalokAgamaviruddhametat-nivRttau pariNAmazuddhayanubhavAdanubhavaviruddham, samudrAdiprataraNAdipravRtterlokaviruddham, yasya kasyacidvidhAnAdAgamaviruddham etatpUrvapakSavAdivacanamiti yogH| na jJAtasamayAnAM nAvagatasiddhAntAnAM mativibhramasya henuH kathametacchobhanaM mativiplavasya kAraNam, kiMviziSTaM vacanam ? bhAvArthanissAraM abhipretagarbhArthazUnyamiti // 174 // ukta doSase anivRtti bhI kaise raha sakatI hai, ise Age spaSTa kiyA jAtA hai jina doSoMkA nirdeza kiyA jA cukA hai unhIM doSoMke kAraNa anivRtti-prANavadhakA apratyAkhyAna-bhI kaise kiyA jA sakatA hai ? vaha bhI sambhava nahIM hogaa| isake atirikta aparAdhakI sambhAvanAse AlocanA karanA bhI, jisakA ki nirdeza vAdIke dvArA pUrvameM (167) kiyA gayA hai, yogya nahIM hogI // 173 / / uparyukta vAdIkA abhimata anubhava Adike bhI viruddha hai, isakA nirdeza Age kiyA jAtA hai vAdIkA yaha kathana anubhava, loka aura Agamake bhI viruddha hai| isalie vaha Agamake jJAtAjanoMke lie buddhibhramakA kAraNa nahIM ho sakatA hai, kyoMki vaha vacana bhAvArthase niHsAra haiyathArtha vastusvarUpaka pratipAdanase rahita hai| vivecana-anya kitane hI vAdiyoMke dvArA yaha kahA jAtA hai ki prANavadhakI nivRttise cUMki kitane hI Agantuka doSoMkI sambhAvanA hai, isalie usakI nivRttiko grahaNa karane aura karAnevAle donoMke hI lie vaha pApajanaka hai| unakA yaha kahanA anubhava, loka aura Agamase viruddha hai| isakA kAraNa yaha hai ki jitane aMzameM prANAtipAtAdi pApoMkA parityAga kiyA jAtA hai utane aMzameM pariNAmoMmeM adhika nirmalatAkA anubhava hotA hai| isalie usa prANavadhakI vRttiko pApajanaka batalAnA usa anubhavake viruddha hai| lokameM kitane hI sAhasI puruSa samudra Adiko pAra karate hue dekhe jAte haiM, ataH maraNAdi rUpa Agantuka doSoMkI sambhAvanAse ukta nivRttiko pApotpAdaka kahanA, yaha lokake viruddha hai| usa prANivadhAdikI nivRttikA AgamameM jahAM tahAM vidhAna kiyA gayA hai, ataH use Agantuka doSoMkI zaMkAse pApajanaka batalAnA Agamake bhI viruddha hai| isIlie jinhoMne Agamake Azrayase vastuke yathArtha svarUpako samajha liyA hai unakI buddhi to tattvavicArase rahita isa anubhava, loka aura Agama viruddha kathanase bhramita honevAlI nahIM hai, para jo mandabuddhi jana haiM ve kadAcit bhramako prApta ho sakate haiN| isalie ukta 1. a doSAdi / 2. a samudrAdipravRtterloka / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 zrAvakaprajJaptiH [175 - yasmAdevam tamhA visuddhacittA jiNavayaNavihIi dovi sddhaalaa| vahaviraisamujjuttA pAvaM chidaMti dhiiblinno||17|| tasmAdvizuddhacittau apekSArahitau' jinavacanavidhinA pravacanoktena prakAreNa / dvAvapi pratyAkhyAta prtyaakhyaapyitaarau| zraddhAvantau vadhaviratisamudyuktI yathAzaktyA paalnodytau| pApaM chintaH karma ksspytH| dhRtibalinau apratipatitapariNAmAviti // 175 // sAMpratamanyadvAvasthAnakam niccANa vahAbhAvA payaiaNiccANa ceva nivvisayA / egaMteNeva ihaM vahaviraI kei mannaMti // 176 // jIvAH kila nityA vA syuranityA vetyubhayathApi doSaH-nityAnAM vadhAbhAvAta, prakRtyanityAnAM caiva svabhAvabhaGgarANAM caiva vadhAbhAvAt / niviSayA niraalmbnaa| ekAntenaiva / atra pakSadvaye / kA vadhaviratiH ? saMbhavAbhAvAt / kecana vAdino bhanyanta iti // 176 // etadeva bhAvayatikathanameM yahAM aneka doSoMko dikhalAyA gayA hai / Agantuka doSoMkI sambhAvanAse to kabhI kisIke dvArA koI kArya hI nahIM kiyA jA sakatA hai // 174 / / Age isakA upasaMhAra kiyA jAtA hai isalie-anubhavAdikase viruddha honeke kAraNa vAdIke upayukta kathanako heya jAnakara cittakI vizuddhi pUrvaka zraddhAna karanevAle donoM pratyAkhyAtA aura pratyAkhyAna karAnevAlA ye donoM hI jinAgamokta vidhike sAtha vadhako viratimeM udyata hokara dhairyake balase pApako naSTa karate haiM // 175 / / Age dUsare kinhIM vAdiyoMke abhimatako prakaTa karate hue vAdIko ora usa prasaMga prApta vadhaviratiko nirviSaya ThaharAyA jAtA hai vAdIke abhimatAnusAra nitya jIvoMke vadhake asambhava honese tathA prakRtise anitya jIvoMke svayaM vinazvara hone ke kAraNa vaha vadhakI virati sarvathA niviSaya hai-usakA koI viSaya ( vadhya ) hI nahIM hai| isIliye kitane hI vAdo usa viratiko nirarthaka mAnate haiN| ___ vivecana-yahA~ vAdI vaviratiko nirarthaka ThaharAtA huA yaha pUchatA hai ki jIva nitya haiM yA anitya ? yadi ve nitya haiM--eka hI svabhAvase sadA avasthita rahanevAle haiM-taba to unakA vadha ho hI nahIM sktaa| aura yadi unakA vadha hotA hai to vaisI sthitimeM unakI nityatAkI hAni hotI hai, kyoMki utpanna va vinaSTa na hokara sadA eka hI svarUpase sthita rahanA, yaha ni kA lakSaNa hai| taba yadi unheM anitya svIkAra kiyA jAtA hai to svabhAvataH jo naSTa honevAle haiM unakA bhI vadha kaise sambhava hai ? unakA bhI vadha sambhava nahIM hai| isa prakAra ukta donoM ho pakSoMmeM jaba vadhakI sambhAvanA nahIM hai taba usa vadhakI virati karanA nirarthaka hai // 176 / / Age vAdo apane isI abhiprAyako spaSTa karatA hai1. acitto apekSA to jin'| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -179] vadhAsambhavatvavAdinAmabhimatanirAsaH egasahAvo nicco tassa kaha vaho anniccbhaavaao| payaiaNiccassa vi annaheUbhAvANavekkhAo // 177 // ekasvabhAvo'pracyutAnutpannasthiraikadharmA nityH| tasya kathaM vadhaH jighAMsanamanityabhAvA. datAdavastho naanitytvaapttrityrthH| prakRtyanityasyApi svabhAvato'pyanityasya / kathaM vadha iti vrtte| kathaM ca netyAha-anyahetubhAvAnapekSAtaH' svavyatiriktahetusattAnapekSatvAt, tatsvabhAvatve ca svata eva nivRttariti // 177 // . prakrAntopacayamAha kiM ca sarIrA jIvo anno Nanno va hujja jai anno| tA kaha dehavahaMmi vi tassa vaho ghaDaviNAsevva // 178 // ki cAnyaccharorAtsakAzAjjIvo'nyo'nanyo vA bhavet dvayI gtiH| ki cAtaH yadyanyastatkatham vehavadhe prakRtivikAratvenArthAntarabhUtadehavinAze tasya jIvasya vadho naivetyarthaH, ghaTavinAza iva-na hi ghaTe vinAzite jIvavadho dRSTaH, tadarthAntarasvAditi // 17 // dvitIyaM vikalpamadhikRtyAha aha u aNano deha vva so tao savvahA viNassijjA / evaM na puNNapAvA vahaviraI kiMnimittA meM // 179 // atha tvananyaH zarIrAjjIva ityetadAzaGkayAha-deha ivAsau tataH ananyatvAddhetoH sarvathA vinazyet / zarIraM ca vinazyatyeva, na paralokayAyi / evaM ca na puNyapApe, bhokturabhAvAt / vadha jo sadA eka hI svabhAvase sthita rahatA hai use nitya mAnA jAtA hai, tadanusAra usakA vadha kaise ho sakatA hai ? nahIM ho sktaa| anyathA, anityatAkA prasaMga dunivAra prApta hogaa| isase yadi ukta jIvako anitya mAnA jAtA hai to jo prakRtise anitya hai-svabhAvataH kSaNanazvara haiusakA bhI vadha kaise sambhava hai? usakA bhI vadha sambhava nahIM hai, kyoMki vaha apane vinAzameM kisI anya kAraNakI apekSA nahIM rkhtaa| isa prakAra jese nitya mAnanepara una jIvoMkA vadha sambhava nahIM vaise hI anitya mAnanepara bhI unakA vadha nahIM sambhava hai| aisI avasthAmeM unake vadhakI virati karanA va karAnA nirarthaka hai / / 177 // Age vAdI jIvako zarIrase bhinna mAnanepara usake vadhako asambhavatAko prakaTa karatA hai__ isake atirikta jIva kyA zarIrase bhinna hai yA abhinna? yadi vaha zarIrase bhinna hai to zarIrakA vadha karanepara usase bhinna usa jIvakA vadha kaise ho sakatA hai ? nahIM ho sakatA, kyoMki jaise ghaTakA vinAza karanepara usase bhinna jIvakA kabhI vinAza nahIM hotA hai vaise hI zarIrake vinaSTa honepara usase bhinna jIvakA vinAza nahIM ho sakatA // 178 // __ Age zarIrase use abhinna mAnanepara bhI vAdI doSa dikhalAtA hai vaha kahatA hai-yadi jIva zarIrase abhinna hai to jaise zarIra sarvathA vinaSTa ho jAtA hai vaise hI usa zarIrase abhinna jIva bhI sarvathA vinaSTa ho jaavegaa| taba isa prakArase zarIrake samAna hI usa jIvake sarvathA naSTa ho jAnepara paralokameM gamanake asambhava ho jAnese-nirAzraya 1. ma hetubhAvAdanApekSAtaH / 2. a deho / 3. a vinnaasojjaa| 4. ahi| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [180 112 zrAvakaprajJaptiH viratiH kinimittA bhe bhavatAM virativAdinAmiti / eSa puurvpkssH||179|| atrottaramAha niccANicco jIvo bhinnAbhinno ha taha sarIrAo / tassa vahasaMbhavAo tavviraI kahamavisayA u // 180 // ekAntanityatvAdibhedapratiSedhena nityAnityo jIvo dravya-paryAyarUpatvAt / bhinnAbhinnazca tathA zarIrAta, tathopalabdhaH anyathA dRSTeSTavirodhAt / tasya vdhsNbhvaaddhetostdvirtirvdhvirtiH| kathamaviSayA ? naivetyarthaH // 180 // nityAnityatvavyavasthApanAyAha puNya aura pApakA bhI sadbhAva na rhegaa| taba vaisI avasthAmeM usa vadhakI viratikA Apake yahAMvadhakI viratiko abhISTa mAnanevAloMke yahAM--prayojana hI kyA rahegA ? prayojanake binA vaha nirarthaka hI siddha hotI hai| isa prakAra vAdIne ina 176-79 gAthAoMmeM apane pakSako sthApita kiyA hai // 179 // Age vAdIke uparyukta abhimatakA nirAkaraNa karate hue vadhakI sambhAvanA prakaTa ko jAtI hai vaha jIva kathaMcit nitya aura kathaMcit anitya bhI hai| isI prakAra vaha zarIrase kathaMcit bhinna aura kathaMcit abhinna bhI hai| isa prakArase usakA vadha sambhava hai| ataeva usake vadhakI viratiko aviSaya kaise kahA jA sakatA hai ? nahIM kahA jA sktaa| vivecana-vAdIne jIva nitya hai yA anitya ina do vikalpoMmeM vadhako asambhAvanA pragaTa kI thii| isI prakAra vaha zarIrase bhinna hai yA abhinna ina do vikalpoMko uThAkara unameM bhI usa vadhako asambhavatAko pragaTa kiyA thaa| yahAM usake uttarameM yaha kahA gayA hai ki jIva na to sarvathA nitya hai aura na sarvathA anitya bhI hai, kintu vaha dravya dRSTi se jahA~ nitya hai vahIM vaha paryAya dRSTise anitya bhI hai / abhiprAya yaha hai ki jo svAbhAvika cetanA guNa ( jJAna-darzana ) hai usakA kabhI kisI bhI paryAyameM jIvake avasthita rahanepara vinAza sambhava nahIM hai| isa apekSAse jova nitya hai / sAtha hI 'amukakI mRtyu ho gayo tathA amukake putrakA janma huA hai' ityAdi paryAyakI pradhAnatAse cUMki lokameM vyavahAra dekhA jAtA hai, ataH paryAyako vivakSAse vaha anitya bhI hai| isa prakAra jIvake kathaMcit nitya aura kathaMcit anitya mAnane meM koI virodha nahIM hai| isI prakAra jIvako saMsArameM sadA zarIrake Azrita dekhA jAtA hai tathA zarIrake Azrayase kiye jAnevAle zubha-azubha kAmoMse vaha puNya-pApako upArjita karatA hai va yathAsamaya usake phalako bhI bhogatA hai, isa apekSA use kathaMcit zarIrase abhinna mAnA gayA hai| sAtha hI jIva jahA~ svabhAvataH cetana va amUrtika hai vahIM vaha zarIra jar3a ( cetanAse rahita ) va mUrtika hai, isa prakAra svarUpa-bhedake kAraNa una donoM meM kathaMcit bheda bhI hai / isase vAdIke dvArA uparyukta ekAnta pakSoMmeM diye gaye doSoMke sambhava na honese vaha vadha jaba sambhava hai taba usakI viratiko niviSaya nahIM kahA jA sakatA hai // 180 // Age isa nityatA va anityatAko ho spaSTa kiyA jAtA hai 1. bha bhavAu tinvirai / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vadhAsambhavatvavAdinAmabhimatanirAsaH niccANicco saMsAra - logavavahArao muNeyavvo / na ya egasahAvaMmI saMsArAI' ghaDaMti tti // 189 // nityAnityo jIva iti gamyate / kutaH ? saMsArAllokavyavahArato muNitavyaH -ta eva savA narakaM vrajantItyAdi saMsArAt, gata Agata iti lokavyavahArAcca vijJeya iti / vipakSavyavacchedArthamAha-na caikasvabhAve na ca nityAdyekadhamaNyevAtmani saMsArAdayo ghaTanta iti gAthAsamudAyArthaH // 181 // - 183 ] adhunA avayavArthamAha 113 niccassa sahAvaMtaramapAvamANassa kaha Nu saMsAro / jaMmANaMtaranaTThassa caiva egaMtao mUlo // 182 // nityasyApracyutAnutpannasthiraikasvabhAvena hetunA, svabhAvAntaramaprApnuvataH sadaivaikarUpatvAt, kathaM nu saMsAro naiva vicitratvAttasya / jenmAnantaranaSTasyaiva ca sarvathotpasyanantarApavagiNaH / ekAntatolaH tasyaiva tathApariNAmavaikalyata ekAntenaivAkAraNaH kutaH saMsAra iti // 182 // toci vavahAro gamaNAgamaNAi logasaMsiddho / na ghaDai jaM pariNAmI tamhA so hoi nAyavvo // 183 // ata evAnantaroditAdekAnta nityatvAderhe to vyavahAro gamanAgamanAdinaM ghaTate, ekatraika saMsAra aura lokavyavahArake kAraNa jIvako kathaMcit nitya-anitya jAnanA cAhie / kAraNa yaha ki usake nitya va anitya Adi eka svabhAvavAlA honepara ve saMsAra Adi ghaTita nahIM hote haiM / vivecana - saMsaraNa arthAt janma-maraNako prApta hote hue caturgatimeM paribhramaNa karanekA nAma saMsAra hai / yaha saMsAra jIvake eka rUpa meM avasthita honepara ghaTita nahIM hotA hai / vaha jaba apane svAbhAvika zAnta svarUpako chor3akara rAga-dveSa ke vazIbhUta hotA hai taba yathAsambhava narakAdi gatiko prApta hokara sukha-dukha ko bhogatA hai / isa prakAra apane caitanya svabhAvako na chor3atA huA hI una gatiyoM meM paribhramaNa karatA hai / tathA jo vahAM gayA thA vaha A gayA hai, ityAdi prakArakA lokavyavahAra bhI nityatA va anityatAke ekAnta pakSa meM sambhava nahIM hai / isa prakArake saMsAra va lokavyavahArako dekhate hue jIvakI apekSAkRta nityatA va anityatA donoM siddha hote haiM || 181 // Age jIvako eka svabhAva mAnanepara vaha saMsAra ghaTita nahIM hotA hai, yaha prakaTa karate haiMjo nitya hotA hai vaha dUsare svabhAvako prApta nahIM hotA hai, kAraNa yaha ki utpatti va vinAzase rahita vaha sadA ekarUpa hI rahatA hai| aisI paristhitimeM usake vaha saMsAra kaise sambhava ho sakatA hai ? asambhava hogA vaha / isake viparIta anitya pakSameM janmake anantara hI vinaSTa honevAle usa jIvake saMsArakA mUla kAraNa hI nahIM sambhava hogA / abhiprAya yaha hai ki jIvake kSaNabhaMgura mAnane para jo hiMsAdi pApako karatA hai vaha to anantara pUrvaM taba usa paristhiti meM jaba usake phalako vaha bhoga hI nahIM sakatA hai sambhAvanA kaise kI jA sakatI hai ? pApa yA puNyakA AcaraNa eka kare bhoge, yaha hAsyAspada hI hogA // 182 // kSaNa meM vinaSTa ho cukA / taba usake bhI saMsArakI aura phala usakA dUsarA 1. bha saMsArAtI / 2. a janmAntara / 15 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH [ 184 - svabhAvasyAdhyAsitadezavyatirekeNa dezAntarAdhyAsAyogAt anyatra ca tasyaivAbhAvenAparAnutpatteriti / AdizabdAtsthAna - zayanAsanabhojanAdiparigrahaH / yadyasmAdevaM tasmAt / pariNAmyasAvAtmA bhavati jJAtavyaH / pariNAmalakSaNaM cedam - pariNAmo hyarthAntaragamanaM na tu sarvathA vyavasthAnam / na ca sarvathA vinAzaH pariNAmastadvidAmiSTaH // 1 // iti // 183 // etadeva bhAvayati 114 jaha kaMcaNasya kaMcaNabhAveNa avadviyassa kaDagAI / uppajjaMti viNassaMti ceva bhAvA aNegavihA // 184 // yathA kAJcanasya suvarNasya / kAJcanabhAvena sarvabhAvAnuyAyinyA suvarNasattayA / avasthitasya kaTakAdayaH kaTaka-keyUra-karNAlaMkArAdayaH / utpadyante Avirbhavanti, vinazyanti ca tirobhavanti ca / bhAvAH paryAyAH / anekavidhA anvayavyatirekavantaH svasaMvedanasiddhA anekaprakArA iti // 184 // kathaMcit nitya-anitya mAnaneke binA lokavyavahAra bhI ghaTita nahIM hotA, ise Age spaSTa kiyA jAtA hai isIse - jIvako sarvathA nitya yA anitya mAnaneke kAraNa - gamanAgamanAdirUpa lokaprasiddha vyavahAra bhI ghaTita nahIM ho sakatA hai / isIlie vaha pariNAmI hai, aisA jAnanA cAhie / vivecana -- jIvako sarvathA nitya mAnanepara jo gamana, Agamana, anya sthAnase Akara sthita honA, zayana, Asana aura bhojana AdikA vyavahAra lokameM dekhA jAtA hai vaha bhI ghaTita nahIM hogA / kAraNa isakA yaha hai ki gamana kriyA karate hue eka sthAna se dUsare sthAnapara jAnemeM ekarUpatA (nityatA ) raha nahIM sakatI, sthitirUpa avasthAko chor3akara jaba vaha gamana kriyAse pariNata hogA tabhI vaha anya abhISTa sthAnapara pahu~ca sakegA / yahI abhiprAya Agamana Adi anya vyavahArake viSaya meM samajhanA caahie| isake viparIta jo usa jIvako sarvathA anitya mAnatA hai usake matameM bhI uparyukta gamanAgamanAdikA vyavahAra nahIM bana sakatA / kAraNa yaha ki yaha saba vyavahAra kAlakramakI apekSA rakhatA hai, ataH jIvako kSaNabhaMgura mAnanepara aneka samayoM meM niSpanna honevAlA vaha saba vyavahAra kArya bana nahIM sakatA / isIlie jIvako sarvathA nitya yA anitya na mAnakara pariNamana svabhAvavAlA mAnanA cAhie / padArthakA na sarvathA avasthita rahanA aura na sarvathA vinaSTa honA, kintu usakA avasthAntarako prApta honA, yahI pariNamanakA lakSaNa hai / udAharaNArthaM suvarNake kar3eko tur3avAkara usakI sAMkala banavAne meM jahA~ kar3erUpa paryAyakA vinAza va sakalarUpa paryAyakI utpatti hotI hai vahIM una donoM avasthAoM meM suvarNarUpatA barAbara banI rahatI hai, na usakA vinAza hotA hai aura na utpAda hI hotA hai, yahI usa suvarNakI pariNamanazIlatA hai / isa pariNamanasvabhAvako jIdameM hI nahIM, balki cetana-acetana sabhI padArthoM meM anivArya rUpa se samajhanA cAhie / taba hI lokameM pracalita saba vyavahAra bana sakatA hai, anyathA nahIM bana sakatA // 183 // Age granthakAra isI abhiprAyako ukta udAharaNake dvArA svayaM vyakta karate haiM jisa prakAra suvarNarUpase sabhI vyavasthAoM meM avasthita suvarNakI aneka prakArakI -- kaTaka, keyUra aura karNaphUla Adi - avasthAeM utpanna hotI haiM aura vinaSTa bhI hotI haiM // 184 // 1. a sarvabhedAnuyAjinyA / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vadhAsambhavatyavAdinAmabhimatanirAsaH evaM ca jIvadavvassa davva pajjava visesa bhaiyassa / niccattamaNicattaM ca hoi NAovalabhaMtaM // 185 // evaM ce jIvadravyasya / kiviziSTasya ? dravya-paryAya vizeSa bhaktasyAnubhavasiddhayA ubhayarUpatayA vikalpitasya / nityatvamanityatvaM ca bhavati nyAyopalabhyamAnam / pRthagvibhaktikaraNaM dvayorapi nimittabhedaNyApanArtham / nyAyaH punariha nArakAdyavasthAsu mitho bhinnAsvapi jIvAnvaya upalabhyate, tasmizca nArakAdibheda iti // 185 // - 186 ] dvitIyapakSamadhikRtyAha egateNa sarIrAdanatte tassa takao baMdho / 115 na ghaDai na ya so kattA dehAdatthaM tarabhUo || 186 // ekAntena sarvathA / zarIrAdanyatve abhyupagamyamAne / tasya jIvasya / kim ? tatkRto bandhaH isI prakAra dravya va paryAyarUpa vizeSoM meM vibhakta jIva dravyako nityatva va anityatva rUpa avasthA nyAya se upalabdha hotI hai / vivecana -- pramukhatA se nayake do bheda svIkAra kiye gaye haiM-- eka dravyArthika aura dUsarA paryAyArthika | inameM jisakA prayojana dravya rahatA hai, arthAt jo paryAyako gauNa kara dravyakI mukhyatAse vastuko grahaNa kiyA karatA hai, use dravyAthika naya kahate haiM aura jo dravyako gauNa kara paryAyakI pramukhatA se vastuko grahaNa kiyA karatA hai use paryAyArthika naya kahate haiM / prakRtameM jIvakA dravya jIvatva yA cetanA hai, isakI pramukhatAse jaba usakA vicAra kiyA jAtA hai taba use kathaMcit nitya kahA jAtA hai / kAraNa yaha ki nara-nArakAdirUpa jitanA bhI jovako avasthAeM haiM una sabhI meM usa cetanAkA anvaya rahatA hai, nara-nArakAdirUpa avasthAkA vinAza honepara bhI kabhI usa cetanAkA vinAza nahIM hotA, anyathA jar3atAkA prasaMga anivArya prApta hogA / isake viparIta jaba usa dravyako gauNa kara paryAyako pramukhatA se usa jIvakA vicAra kiyA jAtA hai taba ukta nara-nArakAdi paryAyoMke utpanna va vinaSTa honeke kAraNa usa jIvako paryAyArthika nayako apekSA kathaMcit anitya bhI kahA jAtA hai| isa prakAra apekSAkRta usake nitya va anitya mAnane meM koI virodha nahIM hai / lokavyavahAra meM bhI yahI dRSTi rahatI hai / jaise - eka hI vyaktiko apane putrakI apekSA pitA aura apane pitAkI apekSA putra kahA jAtA hai / isameM kisI prakArakA virodha nahIM mAnA jAtA / ukta donoM nayoMke binA vastutaH tattvakA vicAra hI sambhava nahIM hai / isa pravAdIke dvArA jo nitya pakSameM yA anitya pakSa meM doSa diye gaye haiM unake prakRta meM sambhava na hone se vaha vadhakI virati sArthaka hI hai, nirarthaka nahIM hai // 185 // Age dUsare pakSa meM jo vAdIke dvArA doSa pradarzita kiye gaye haiM unakA bhI nirAkaraNa karate hue zarIra se jIvake sarvathA bhinna mAnane meM doSa dikhalAte haiM jIvako zarIra se sarvathA bhinna mAnanepara usake zarIra ke Azrayase kiyA gayA bandha ghAMTata nahIM hogA, isake atirikta zarIrase sarvathA bhinna hokara vaha kartA bhI nahIM ho sakatA hai / vivecana-- prANI zarIrake mAzrayase jaba prANaghAtAdirUpa pApAcaraNameM pravRtta hotA hai taba usake bandha hotA hai / para vAdIke matAnusAra yadi vaha zarIrase sarvathA bhinna hai to usa avasthA meM 1. atu / 2. a 'ca' nAsti / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 zrAvakaprajJaptiH [ 187 - jIvasya zarIranirvAtato bandho na ghaTate, na hi svata eva girizikharapatitapASANato jIvaghAte devadattasya bandha iti / syAdarthAntarasyApi tatkaraNakartRtvena bandha ityetadAzaMkyAha - na cAsau kartA dehAdarthAntarabhUtaH, niHkriyatvAnmuktAdibhiratiprasaGgAditi // 186 // syAdetatprakRtiH karoti, puruSa upabhuMkta ityetadAzaMkyAhaannakayaphaluvabhoge aippasaMgo aceyaNaM kaha ya / itakaM tadabhAve bhuMjai ya kahaM amuttoti // 187 // anyakRta phalopabhoge prakRtyAdinivartitaphalAnubhave'bhyupagamyamAne 'tiprasaGgaH, bhedAvizeSe'nyakRtasyAnyAnubhavaprasaGgAt vAstavasaMbaMdhAbhAvAt / acetanaM ca kathaM karoti tatpradhAnam, kicidadhyavasAyazUnyatvAt ghaTavat / na hi ghaTasyAparApreritasya kvacitkaraNamupalabdham / na ca prerakaH puruSaH, udAsInatvAdekasvabhAvatvAcca / tadabhAve bhogyAbhAve zarIrAbhAve vA / bhuMkte ca kathaM amUrta iti usake zarIra ke Azrayase honevAlA vaha kamabandha ghaTita nahIM ho sakegA / yadi kaho ki zarIrase usake bhinna honepara bhI zarIra ke dvArA kI gayI kriyAse usake bandha mAnA jAtA hai, so yaha kahanA bhI ThAka nahIM hai / kAraNa yaha ki aisA mAnanepara parvata ke zikhara se svayaM nIce gire hue pASANase kinhIM jovoMkA ghAta honepara usase devadattakeM karmabandhakA prasaMga prApta hogA, kyoMki bhinnatA donoM jagaha samAna hai-vAdIke matAnusAra jaise jIvase bhinna zarIrake Azrayase usa jIvake bandha hotA hai usI prakAra devadattasa bhinna usa pASANakI kriyAse devadatta ke bhI bandha honA cAhie / para vaha vAdIko bhI iSTa nahIM hai / isapara yadi vAdI yaha kahe ki yadyapi jIva zarIrase bhinna hai, phira bhI jIva kI preraNA pAkara ho cUMki zarorameM kriyA hotI hai isalie kAraNakartRtvarUpase usake bandha mAnanA ucita hai, to yaha kahanA bhI Thoka nahIM hai, kyoMki zarIrase bhinna honepara vaha svayaM to kriyAse rahita hai, ataH niSkriya honese vaha kartA nahIM ho sakatA / aura yadi niSkriya hote hue bhI usake bandha mAnA jAtA hai to mukta Adi jIvoMke sAtha atiprasaMga prApta hotA hai - niSkriya hote hue unake bhI bandha honA caahie| parantu unake bandha honA vAdIko bhI abhISTa nahIM hai || 186 // yadi vAdI ise abhISTa mAnakara yaha kahe ki kartA to usakA samAdhAna Age kiyA jAtA hai prakRti hai, puruSa to mAtra bhoktA hai, anya (prakRti) ke dvArA kiye gaye kAryake phalakA upabhoga mAnanepara atiprasaMga anivArya hogA / dUsare, jaba vaha prakRti ( pradhAna ) acetana hai taba vaha kara bhI kaise sakatI hai ? nahIM kara sakatI hai / isake atirikta usake - bhogya athavA zarIrake - abhAva meM vaha amUrtika puruSa bhoga bhI kaise sakatA hai ? nahIM bhoga sakatA hai / vivecana - sAMkhya matameM prakRtiko kartA aura puruSako bhoktA mAnA gayA hai / isa abhimatadUSita karate hue yahA~ yaha kahA gayA hai ki yadi prakRtike dvArA kiye gaye karmake phalako puruSa bhogatA hai, aisA mAnA jAtA hai to isameM avyavasthA honevAlI hai - udAharaNArtha devadatta ke zarIrake dvArA kiye gaye karmakA phala jinadattake bhogane meM A sakatA hai| kAraNa yaha ki jaise devadattakA zarIra usa devadattase bhinna hai vaise hI vaha jinadatta se bhI bhinna hai / aisI avasthA meM devadattake 1. kuNDa tavvatayabhAve / 2. a myupagamyamAne ' ityato'gre X etaccihnaM dattvA 'kiMcidadhyavasAyazUnyatvAH' paryanto'grimasaMdarbhoM na likhito'tra dRzyate / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 188] vadhAsambhavatvavAdinAmabhimanirAsaH 117 buddhipratibimbodayarUpo'pi bhogo na yujyate, amUrtasya pratibimbAbhAvAt / bhAve'pi muktaadibhirtiprsnggH| na ca sannihitamapi kiMcideva pratibimbyate na sarva tatsvabhAvamiti, vizeSahetvabhAvAt / alaM prasaGgena // 18 // kiM ca na ya ceyaNA vi aNubhavasiddhA dehami pAvaI evaM / ... tIe virahaMmi daDhaM suhadukkhAI ne jujjati // 188 // na ca cetanApi anubhavasiddhA spRSTopalabdhidvAreNa dehe prApnoti / evamekAntabhede sati / na hi ghaTe kASThAdinA spRSTe caitanyam, vedyate ca deha iti / tasyAzcetanAyA virahe cAbhAve ca / dRDhamatyartham / sukha-duHkhAdayo na yujyante, na hi pASANapratimAyAM sukhAdayo'cetanatvAditi // 18 // zarIrake Azrayase kiye gaye karmakA phala devadattako hI bhoganA par3e aura jinadattako nahIM bhoganA par3e, yaha niyamavyavasthA kaise raha sakatI hai ? uparyukta mAnyatAmeM vaha saba pracalita niyamavyavasthA bhaMga ho sakatI hai| kAraNa yaha ki puruSase sarvathA bhinna usa prakRtikA usake sAtha koI vAstavika sambandha nahIM mAnA gayA / taba vesI avasthAmeM vaha svayaM acetana honese kucha kara bhI kaise sakato hai ? lokameM acetana ( jar3a) vastuoMmeM jo kriyA dekhI jAtI hai vaha kiso cetanakI preraNAse hI dekhI jAtI hai| jaise- rela va moTara aadimeN| yadi kahA jAye ki vaha prakRti bhI cetana puruSako preraNA pA karake kAryako karatI hai, so yaha kahanA bho Thoka nahIM hai, kyoMki sAMkhya matAnusAra puruSa udAsIna va sarvathA eka hI svabhAvavAlA hai, usake svabhAvameM pariNamana kucha hotA nahIM hai aura usa pariNamanake binA preraNA karanA asambhava hai| anyathA, usake anityatAkA prasaMga anivArya prApta honevAlA hai| usake atirikta puruSa jaba prakRtise sarvathA bhinna hai taba amUrtika honese vaha zarIrake binA bhoktA bhI kaise ho sakatA hai ? zarIrake binA vaha bhoga bhI nahIM kara sakatA hai| yadi kahA jAye ki buddhike pratibimbakA jo udaya hai vahI puruSakA bhoga hai to yaha kahanA bhI asaMgata hogaa| kAraNa yaha ki pratibimbakA mUrtika darpaNa Adipara hI par3anA sambhava hai, na ki amUrtika usa purusspr| yadi amUrtika para bhI pratibimba mAnA jAtA hai to phira amUrtika mukta jIvoMmeM bhI ukta pratibimbakI sambhAvanA rahanese unheM bhI bhoktA mAnanA pdd'egaa| samIpastha honepara bhI kisIke Upara pratibimba par3e aura kisIke Upara vaha na par3e, yaha niyamavyavasthA kaise bana sakatI hai ? nahIM bana sakatI, kyoMki usakA niyAmaka koI vizeSa hetu nahIM hai / / 187 / / jIvase zarIrake sarvathA bhinna honepara usameM cetanA va sukha-duHkha Adi bhI sambhava nahIM hai isa prakArase zarIrase jIvate. sarvathA bhinna honepara--anubhavasiddha cetanA bhI zarIrameM nahIM prApta hotii| tathA usa cetanAke abhAvameM sUkha-dukha Adi bhI sarvathA nahIM ho sakate vivecana-yaha anubhavasiddha hai ki zarIrake komala gAdI AdikA sparza honepara sakhakA anubhava tathA tIkSNa kAMTe AdikA sparza honepara dukhakA anubhava hotA hai| parantu jaba zarIrako AtmAse sarvathA bhinna mAnA jAtA hai taba AtmAse bhinna usa zarIrake cetanAse rahita honeke kAraNa ukta gAdI Adi athavA kAMTe AdikA sparza honepara bhI sukha-dukhakA vedana nahIM honA cAhie, jisa prakAra ki jar3a ghaTake komala yA kaThora kisI vastukA sparza honepara use sukha-dukhakA vedana nahIM huA karatA hai| pASANa nirmita manuSyako mUrti meM bhI acetana honese kabhI sukha-dukhakA 1. bha suhaduhAdA Na / 1. bha tasyA cetnaayaa| 3. madegthaM suhRduhAdayo na yujyate / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 zrAvakaprajJaptiH yadi na yujyante nAma kA 'hAnirityetadAzaMkyAha [ 189 - sa- caMdaNa - visa- satthAijogao tassa aha ya dIsaMti / tabhAvaM vibhinnavatthupae Na evaM tu // 189 // sak-candana- viSa- zastrAdiyogatastasya zarIrasyAtha ca dRzyante svakIye'nubhavena anyadIye romAJcAdiliGgata iti / vipakSe bAdhAmAha-tadbhAve'pi khagAdibhAve'pi / tadbhinnavastupragate AtmabhinnaghaTAdivastusaMgate na evaM sukhAdayo dRzyante / na hi ghaTe sragAdibhizcacite'pi devadattasya sukhAdaya iti // 189 // upasaMharannAha annunnANugamAo bhinnAbhinno tao sarIrAo / tas ya vahami evaM tassa vaho hor3a nAyavvo // 190 // anyonyAnugamAjjIva- zarIrayoranyAnuvedhAdbhinnAbhinno'sau jIvaH zarIrAt / Aha - anyonyarUpAnuvedhe itaretararUpapattistataraca nAmUrta mUrtatAM yAti mRtaM nAyAtyamUrtatAm / dravyaM triSvapi kAleSu cyavate nAtmarUpataH // vedana nahIM hotA / parantu komala yA kaThora vastukA sambandha honepara zarIra meM cUMki sukha-dukhakA vedana avazya hotA hai isIlie vaha AtmAse sarvathA bhinna nahIM ho sakatA || 188|| Age isI abhiprAyako spaSTa kiyA jAtA haiparantu mAlA va candana Adi iSTa vastuoMke saMyogase aura viSa va zastra Adi aniSTa vastuoM ke saMyoga se usa zarIrake ve sukha-dukha avazya dekhe jAte haiM - apane zarIrameM jahA~ unakA vedana apane anubhavase siddha hai vahIM dUsareke zarIra meM unakA vedana romAMca Adi hetuke Azrayase anumita hai| isake viparIta devadatta AdikI AtmAse bhinna ghaTa Adise ukta mAlA AdikA sambandha honepara kabhI devadatta Adiko usa prakArase sukha-dukha AdikA 'anubhava nahIM hotA hai / isase siddha hotA hai ki jisa prakAra jIvase ghaTapaTAdi padArtha sarvathA bhinna haiM usa prakArase zarIra jIvase sarvathA bhinna nahIM hai, kintu una donoM meM kathaMcit abheda bhI hai // 189 // Age isakA upasaMhAra karate hue niSkarSa prakaTa kiyA jAtA hai" isalie paraspara meM anupraviSTa hone ke kAraNa use ( jIvako ) zarIrase kathaMcit bhinna aura kathaMcit abhinna mAnanA caahie| isa prakAra zarIrakA vadha karanepara usa jIvake vadhako jAnanA cAhie / vivecana - jisa prakAra dUdhameM pAnIke milanepara ve donoM eka dUsare meM anupraviSTa hokara eka kSetrAvagAharUpase rahate haiM va isIlie una donoM meM sAdhAraNa janake lie bheda parilakSita nahIM hotA hai, para svabhAvataH ve donoM pRthak-pRthak hI haiM, athavA suvarNa meM tAMbe ke milAnepara jisa prakAra una donoM meM sAdhAraNa janako bhinnatAkA bodha nahIM hotA, kintu haiM ve donoM svabhAvataH pRthak pRthak, yahI kAraNa hai jo suvarNakAra rAsAyanika prakriyAse unako alaga-alaga kara detA hai| - 1. a yujyate nAma ka no hAni / 2. a tabbhinnavaugae / 3. a Mttistatajja / 4. a nAmRttaM nAyAti mUrtatAM / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -192] akAlamaraNAbhAvavAdinAmabhimatanirAsaH iti vacanAdbhagavanmatavirodhaH ? na, bhagavadvodRDhadAnAt' AladAnAt / nAnubhavaviruddhavastuvAdI bhagavAn, nayaviSayatvAt / tasya ca zarIrasya vadhe ghaate| evamuktanyAyAjjIvAnuvedhasiddhau tasya jIvasya vadho bhavati jJAtavya iti // 190 // adhunA vadhalakSaNamevAha tappajjAyaviNAso dukkhuppAo a saMkileso ya / esa vaho jiNabhaNio tajjeyavo payatteNaM // 191 // tatparyAyavinAzaH manuSyAdijIvaparyAyavinAzaH, duHkhotpAdazva vyApAdyamAnasya cittasaMklezazce kliSTacittotpAdazcAtmanaH / eSa nadho vyastaH samasto vA oghato jinabhaNitaH tIrthakarokto varjayitavyaH prayatnenopayogasAregAnuSThAneneti // 191 // idAnImanyadvAdasthAnakam-- anne akAlamaraNasabhAvao vahanivittimo mohA / vaMjhAsuapisiyAsaNanivittitullaM vavaisaMti // 192 / / ThIka isI prakArase jIva aura zarIra ekakSetrAvagAharUpa hokara eka dUsareke pradezoMmeM anupraviSTa hote hue sthita rahate haiN| isase unameM kathaMcit abheda hokara bhI vastutaH bheda ho hai| unake isa bhedakA anubhava samyagdRSTiko hotA hai, mithyAdRSTiko nahIM hotaa| yahAM yaha zaMkA ho sakatI hai ki jaba ve donoM eka dUsareke pradezoMmeM anupraviSTa haiM to unameM itaretararUpatAkA prasaMga prApta hotA hai-- vaisI avasthAmeM jIvako zarIra aura zarIrako jIva ho jAnA caahie| isake atirikta AgamameM jo yaha kahA gayA hai ki amUrta dravya kabhI mUrta nahIM hotA aura mUrta dravya kabhI amUrta nahIM hotA hai, isa Agamavirodhako bhI vaisI avasthAmeM kaise TAlA jA sakatA hai ? nahIM TAlA jA sktaa| isake uttarameM yahAM yaha kahA jA rahA hai ki AgamameM jo vaisA kahA gayA hai vaha yathArtha hai, usameM kucha virodha nahIM hai| sarvajJa vItarAgake dvArA jo kucha kahA gayA hai vaha anubhavasiddha hai, anubhavake viruddha AgamameM kucha nahIM kahA gyaa| vaha saba kathana nayasApekSa hai| yathA-vyavahArameM zarIrase pRthak jIvako nahIM dekhA jAtA tathA usa zarIrake Azrayase use sukha-dukhakA vedana bhI hotA hai, isalie vyavahAra nayakI apekSA jIva va zarIra meM kathaMcit abheda mAnA gayA hai| parantu jIva jahAM cetana hai vahAM vaha zarIra jar3a hai-vetanAse zUnya hai, isI prakAra jahA~ svabhAvataH varNAdise virahita hokara amUrta hai vahAM vaha zarIra varNAdise sahita hokara mUtaM hai / isa prakAra nizcayanayako apekSA svarUpabheda honese una donoMmeM kathaMcit bheda bhI hai| isIlie zarIrake vadhase usase sambaddha jIvakA vadha avazya honevAlA hai| yahI usa AgamakA rahasya hai / / 190 / / Age usa vadhakA hI lakSaNa kahA jAtA hai jisase jIvako usa paryAyakA-manuSya va hiraNa Adi avasthA vizeSakA-vinAza hotA hai, use dukha utpanna hotA hai, tathA pariNAmameM saMkleza hotA hai use jina bhagavAnke dvArA vadha kahA gayA hai / use prayatnapUrvaka chor3anA cAhie // 19 // aba jo akAlamaraNako nahIM mAnate haiM unake abhimatAnusAra vadhako asambhavatAko prakaTa kiyA jAtA hai 1. a virodho na bhavadvoDhadAnAta / 2. amAnasya saMklezazca / 3. a vvidisNti| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH [ 193 - anye vAdinaH svakRtakarmaphalaM pratyupabhogabhAvena akAlamaraNasyAbhAvAdvadhanivRttimeva mohAdvetorvandhyAsutapizitAzananivRttitulyAM vyapadizanti - vandhyAsutasyaivAbhAvAttatpizitasyApyabhAvaH, pizitaM mAMsamucyate, tadabhAvAcca kutastasyAzanaM bhakSaNam ? asati tasminniviSayA tannivRttiH / evamakAlamaraNAbhAvena vadhAbhAvAdvadhanivRttirapIti // 192 // etadeva samarthayati - 120 ajjhI yovakae na marai jhINe ya jIvai na koi / sayameva tA kaha vahI uvakkamAo vi no jutto // 193 // akSINe pUrvakRte AyuSkakarmaNi / na mriyate kazcit svakRtakarmaphalaM pratyupabhogAbhAvaprasaGgAt / kSINe ca tasmin jIvati na kazcit, akRtAbhyAgama- kRtanAzaprasaGgAt / svayamevAtmanaivaitadevamiti / tattasmAtkathaM vadho nimittAbhAvAt ? nAstyevetyabhiprAyaH / karmopakramAdabhaviSyatItyetadAzaGkayAha -- upakramAdapi apAntarAla eva tatkSayalakSaNAnna yuktaM iti // 193 // atraivopapattimAha kammo kA mijjai apattakAlaM pi jai tao pattA / akayAgama-kayanAsA mukkhANAsAsayA~ dosA // 194 // anya kitane hI vAdI akAlamaraNake abhAva se usa vadhakI nivRttiko ajJAnatA ke kAraNa vandhyAputra ke mAMsa bhakSaNako nivRttike samAna batalAte haiM / vivecana - kitane hI vAdI yaha mAnate haiM ki prANI jo bhI karma bA~dhatA hai usakA pUrA phala bhoga leneke pazcAt hI vaha yathAsamaya nirjIrNa hotA hai / tadanusAra jisa jIvane jitane kAla pramANa Ayu karmako bA~dhA hai utane kAla usake phalako bhoga lenepara hI vaha samayAnusAra naSTa hotI hai, pUrva meM usakA vinAza sambhava nahIM hai| isa prakAra jaba prANIke akAlameM maraneko sambhAvanA hI nahIM hai taba usake vadhakI nivRtti karAnA isa prakAra hAsyAspada hai jisa prakAra ki vandhyAputra ke mAMsa bhakSaNakI nivRtti karAnA / abhiprAya yaha hai ki jaba bA~jha strIke putrakA honA hI asambhava hai taba usakA mAMsa bhI AkAzake phUlake samAna asambhava hogA / aisI avasthA meM jisa prakAra usake mAMsa bhakSaNakA tyAga karAnA ajJAnatAse paripUrNa hai usI prakAra akAlameM kisI bhI jIvake maranekI sambhAvanA na honese usake vadhakA parityAga karAnA bhI ajJAnatA se paripUrNa hogA // 192 // ukta vAdI Age apane isI abhimatakA samarthana karatA hai pUrvakRta Ayukarmake kSINa na honepara koI jIva maratA nahIM hai tathA usake kSayako prApta ho jAnepara koI svayaM hI jIvita nahIM raha sakatA hai / phira aisI avasthA meM vadha kaise ho sakatA hai ? vaisI avasthA meM usa vadhakI sambhAvanA hI nahIM rahatI / yadi kahA jAye ki upakramase vaha vadha ho sakatA hai to aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki upakramase bhI vaha vadha yogya nahIM hai / / 193 / / upakramase vaha vadha kyoM yogya nahIM hai, isake lie vAdI Age yukti detA hai yadi samaya ke prApta hone ke pUrvaM bhI karmakA upakrama karAyA jA sakatA hai to isase akRtakA abhyAgama -- usakI prApti - aura kRtakA nAza tathA mokSa ke viSaya meM AzvAsatA ye doSa prApta hote haiM / 1. amaraNAbhAvAdvaghanivRttirapIti / 2. a jIvita na kazcit kRtanAzAkRtAbhyAgamaprasaMgAt / 3. a mokhANosAsayA / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 195] akAlamaraNAbhAvavAdinAmabhimatanirAsaH 121 karmopakrAmyate ardhamArga eva kssymupniiyte| aprAptakAlamapi svavipAkApekSayA yadi / tataHprAptAvakRtAgama-kRtanAzau-apAntarAla eva maraNAdakRtAgamaH, prabhUtakAlopabhogyasyArata eva kssyaatkRtnaashH| mokSAnAzvAsatA ataH mokSe'nAzvAsatA anAzvAsabhAvaH mRtyavat akRtasyApi karmaNo bhAvAzaGkAnivRtteH kRtasyApi ca karma [ karmaNaH kSayazca nAzasaMbhavAt / eta eva doSA iti eSa puurvpkssH||194|| adhunottarapakSamAha na hi dIhakAliyassa vi nAso tasmANubhUio khippaM / bahukAlAhArassa vaM duyamaggiyarogiNo bhogo // 195 // na hi naiva / dIrghakAlikasyApi prabhUtakAlavedyasyApi upakramataH svalpakAlavedane'pi naashH| tasya karmaNaH / anubhUtitaH kSipraM samastasyaiva shiighrmtubhuuteH| atraiva nidarzanamAha-bahukAlAhArasyeva setikA-palabhogena varSazatAhArasyeva / drutaM zoghra agnikarogiNo bhasmakavyAdhimato bhogaH, vivecana-jo vAdI akAlamaraNako svIkAra nahIM karate haiM unakA kahanA hai ki prANone jitanI sthiti pramANa-Ayukarmako pUrvameM bAMdhA hai usako utanI sthitike kSINa ho jAnepara hI jIva maraNako prApta hotA hai, isake pUrva vaha nahIM maratA hai| tathA Ayukarmako sthitike kSINa ho jAnepara prANI kabhI jIvita nahIM raha sakatA hai| isa prakAra vaha anya kiso nimitake binA svayameva maraNako prApta hotA hai| aiso sthitimeM jaba vadhako sambhAvanA hI nahIM hai taba usa vadhakI nivRtti karAnA mUrkhatApUrNa ho hogaa| isapara yadi koI vAdose yaha kahe ki upakramase--viSazastrAdirUpa Ayuke apavartanake nimittase-usa AyukarmakA kSaya niyata sthitike pUrva meM bhI karAyA jA sakatA hai to vaha bhI yogya nahIM hai, kyoMki samayake prApta honeke pUrvameM hI yadi AyukA kSaya hotA hai to isase akRta-Agama aura kRtanAza doSa upasthita hote haiN| kAraNa yaha ki jitane kAla pramANa Ayuko kiyA gayA thA utanI Ayusthitike bhoge binA ho cUMki prANo bIcameM hI upakramase maraNako prApta ho jAtA hai, isalie yaha to akRtAgama humA tathA doghaM kAla taka jisa Ayukarmako bhoganA cAhie thA usakA pUrva meM hI vinAza ho gayA, yaha kRtakA nAza huaa| isa prakAra upakramase bIca meM hI AyukarmakA vinAza mAnanepara ye do doSa balAt upasthita hote haiM / sAtha hI mokSake viSayameM bhI isa prakArase koI azvAsana prApta nahIM hotA, kyoMki bIca meM hue maraNake samAna akRta karmake sadbhAvakI zaMkA banI rahane ke sAtha kRta karmake nAzako bhI sambhAvanA banI rahatI hai| isa prakAra prasaMgaprApta ina doSoMke kAraNa jaba akAlamaraNako sambhAvanA nahIM hai taba kisI prANIkA vadha kiyA hI nahIM jA sakatA hai| aisI sthitimeM usa vadhakA nivRtti karAnA nirarthaka va ajJAnatApUrNa ho kahI jaayegii| isa prakArase vAdone apane pakSako sthApita kiyA hai // 192-194 // aba isa abhimatakA nirAkaraNa karate hue dIrghakAlika karmakA bhI zoghra nAza ho sakatA hai, ise spaSTa kiyA jAtA hai vAdokAM vaha kathana yuktisaMgata nahIM hai, kyoMki lambe samaya taka bhoge jAnevAle usa karmakA upakramake vaza zIghra hI bhogane meM A jAnese nAza ho jAtA hai| jaise-bahuta kAla taka upabhogake 1.a bhogyasyAtarata / 2.a mokSAnAsAzvatA ata eva mokSe anAzvAsastadabhAvaH mRtyuvat / 3. a bhUtiu / 4. a vi duyamaggIya / 5. a palAbhogena / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 zrAvakaprajJaptiH [196 - sa hi tamekadivasenaiva' bhuktaM vyAdhisAmarthyAt / na ca tatra kiMcinnazyati saMpUrNabhogAt / evamupakramakarmabhoge'pi yojyAmiti // 195 // etadevAha savvaM ca paesatayA bhujjai kammamaNubhAvao bhaiyaM / teNAvassANubhave ke kayanAsAdao tassa // 196 // sarva ca pradezatayA krmprdeshvicttn-ksspnnlkssnnyaa| bhujyate karma / anubhAvato bhAjyaM vikalpanIyam / vipAkena tu kadAcidbhujyate kadAcinneti, kSapakaNipariNAmAdAvanyathApi bhogasiddheranyathA nirmokSaprasaGgAt / tena kAraNena / avazyAnubhave pradezatayA niyamavedane / ke kRtanAzAdayaH ? naiva kRtanAzAdaya iti // 196 // ki ca udayakkhayakkhaovasamovasamA jaMca kaMmuNo bhaNiyA / davvAipaMcayaM par3a juttamuvakkAmaNamao vi // 197 // udaya-kSaya-kSayopazamopazamAH yacca yasmAtkAraNAt karmaNo bhaNitAstIrthakaragaNadharaiH / yogya AhAraka agnika ( bhasmaka ) rogI zIghra hI bhoga letA hai| abhiprAya yaha hai ki jisa prakAra sau varSa taka calanevAle AhArako bhasmakarogI eka hI dinameM khAkara samApta kara detA hai usI prakAra upakramake vaza dIrgha kAla taka bhoge jAnevAle karmakA vinAza zIghra ho jAtA hai / / 195 // Age isIko spaSTa karate haiM-- vaha karma pradezarUpase to saba hI bhogane meM A jAtA hai, para anubhAga rUpase vaha bhAjya haivipAkake rUpameM vaha kadAcit bhogA bhI jAtA hai aura kadAcit nahIM bhI bhogA jAtA hai| isa kAraNa usakA avazya anubhava kara lenepara vAdIke dvArA udbhAvita ve kRtanAzAdika doSa kahAM sambhava hai ? unakI sambhAvanA yahA~ sarvathA nahIM hai| vivecana-abhiprAya yaha hai ki jaba usa karmako upakramake vaza pradezasvarUpase pUrA bhoga liyA jAtA hai va usakA kucha zeSa nahIM rahatA hai taba vAdIne akRtAbhyAgama, kRtanAza aura mokSaviSayaka anAzvAsatArUpa jina doSoMko udbhAvita kiyA thA unako sambhAvanA nahIM hai| vipAkasvarUpase jo use bhAjya kahA gayA hai, isakA kAraNa yaha hai ki kSapakazreNimeM apUrvakaraNAdi viziSTa pariNAmoMke dvArA usake vipAkakA vedana anya rUpa meM bhI haA karatA hai| yadi aisA na ho to bandha va nirjarAke kramake nirantara cAlU rahanepara mokSa kabhI na ho skegaa| isa prakAra vipAkarUpase bhale hI usakA anyathA vedana ho, para pradezarUpase jaba vaha pUrA bhoga liyA jAtA hai taba ukta kRtanAzAdi doSa sambhava nahIM hai // 196 / / isake atirikta ___karmake viSayameM cUMki udaya, kSaya, kSayopazama aura upazama kahe gaye haiM isalie bhI dravya Adi pAMcake nimittase upakrama karAnA yogya hai vivecana-AgamameM karmakI udayAdirUpa vividha avasthAoMkA nirdeza kiyA gayA hai| ve 1. a vyAdhimAto bhoge sati tadeka sati tadekadivasenaiva / 2. a kmmaa| 3. a kSapaNa kazreNIpariNAmodavenyathA bhoge / 4. adavvAtipaMcayaM / 5. ma mto| 6. a yasmAcca kAraNAt / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 199 ] akAlamaraNAbhAvavAdinAmabhimatanirAsaH 123 dravyAdipaJcakaM prati dravyaM kSetraM kAlaM bhavaM bhAvaM ca pratItya / yathA-dravyaM mAhiSaM dadhi, kSetraM jAMgalam, kAlaM prAvRDlakSaNam, bhavamekendriyAdikam, bhAvamaudayAdikamAlasyAdikaM vA pratItyodayo nidrAvedanIyasya / evaM vyatyayAnAM kSayAdiyojanA kAryA / yuktamupakrAmaNamaMto'pi anena kAraNaM karmaNa upakramo yujyata iti itthaM caitadaGgIkartavyam // 197 // anyathedamaniSTamApadyate iti darzayannAha jaha yA bhUio cciya khaMvijjae kamma nannahANumayaM / teNAsaMkhabhavajjiyanANA gai kAraNattaNao // 198 // yadi cAnubhUtita eva vipAkAnubhavenaiva / kSapyate karma, nAnyathAnumatamupakramadvAreNa / tena prakAreNAsaGkhyAta bhavAjitanAnAgatikAraNatvAt karmaNaH asaGkhyAtabhavAjitaM hi vicitragatihetutvAnnArakA dinAnAgatikAraNameva bhavatIti // / 198 / / tatra- nANAbhavANubhavaNAbhAvA egaMmi pajjaeNaM vA / aNuo baMdhAo sukkhAbhAvo sa cANiho // 199 // nAnAbhavAnubhavanAbhAvAdekasmin / tathAhi - nAnupakramato nArakAdinAnAbhavAnubhavanamekasmin bhave / paryAyato vAnubhavataH vipAkAnubhavakrameNa vA kSapayataH / bandhAditi nArakAdibhaveSu cAritrAbhAvena prabhUtatarabandhAnmokSAbhAva Apadyate sa cAniSTa iti // 199 // jaba dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAvake Azrayasa huA karatA haiM taba usa karmakA upakrama yuktisaMgata hI hai / udAharaNArtha - nidrA darzanAvaraNakA udaya dravyame bhaiMsake daho, kSetrameM jAMgala kAla meM varSAkAla, bhava meM ekendriyAdi avasthA aura bhAva meM audayikAdi bhAva yA Alasya Adike Azrayase huA karatA hai / isI prakAra viparIta rUpase usake kSaya Adiko bhI jAnanA caahie| isa kAraNa - sabhI karmakA upakrama mAnanA ucita hai || 197 // Age upakrama ke binA jo aniSTakA prasaMga prApta hotA hai use dikhalAte haiM yadi anubhava nase hI karmakA kSaya hotA hai, anya prakArase - upakramake binA - usakA kSaya nahIM mAnA jAtA hai to usa prakArase asaMkhyAta bhavoM meM upArjita nAnA gatiyoMke kAraNabhUta usa karma phalakA eka bhavameM bhoganA azakya hogA || 198 || azakya kaise hogA, ise Age spaSTa kiyA jAtA hai kAraNa yaha ki eka bhavameM aneka bhAvoMkA anubhava karanA sambhava nahIM hai / athavA paryAyase--vipAkake kramase-- karmakA yadi anubhava kiyA jAye to bandhakA prasaMga anivArya prApta hotA hai, taba vaisI sthiti meM mokSakA abhAva ho jAyegA, jo iSTa nahI hai / vivecana - jaisA ki vAdIko abhISTa hai tadanusAra anubhAga ke kramase phalake bhoga lenepara hI karma kSapako prApta hotA hai, upakramase vaha kSINa nahIM hotA; aisA mAnanepara yaha eka Apatti upasthita hotI hai ki asaMkhyAta bhavoM meM jisa karmako upArjita kiyA gayA hai vaha una aneka gatiyoM kA kAraNa hogA, jinakA upakramake binA eka bhavameM anubhava karanA asambhava hai / isapara yadi yaha kahA jAye ki vipAkake kramase anubhava karate hue ho usakA kSaya sambhava hai to yaha 1. amupakramaNamato / 2. a khavijjai kammamannahANumayaM / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 zrAvakaprajJaptiH [200nidarzanagarbhamupapattyantaramAha kiMcidakAle vi phalaM pAijjai paccae ya kAleNa / taha kammaM pAijjai kAleNa vipaccae cannaM // 20 // kiJcidakAle'pi pAkakAlAdArato'pi / phalamAmraphalAdi / pAcyate gartAprakSepa-kodravapalAlasthaganAdinopAyena / pacyate ca kAlena kicittatrasthameva svakAlena pcyte| yathedaM tathA karma pAcyate upakAmyate vicitrarupakramahetubhiH / kAlena vipacyate cAnyat viziSTAnupakramahetUn vihAya vipAkakAlenaiva vipAkaM gacchatIti // 20 // dRSTAntAntaramAha bhinnoM jahehaM kAlo tulle vi pahaMmi gaivisesAo / satthe va gahaNakAlo maimehAbheyao bhinno // 201 // bhinno yatheha kAlo 'dhapraharAdilakSaNastulye'pi pathi samAne yojanAdau mArge / gativizeSAd gamanavizeSeNa zIghragatirardhaprahareNa gacchati, madhyamaH prahareNetyAdi / zAstre vA vyAkaraNAdau grahaNakAlo matimedhAbhedAdabhinnaH kazcidvAdazabhirvarSeH tadadhIte, kazcidvarSadvayenetyAdi // 201 // eSa dRSTAnto'yamarthopanayaHbhI ucita nahIM hogA, kyoMki yathAkramase nArakAdi bhavoMmeM usakA anubhava karate hue vahAM cAritrake sambhava na honese uttarottara bandha hI adhika honevAlA hai| aisI avasthA meM bandhakI usa prakriyAke cAlU rahanepara mokSakI prApti asambhava ho jAvegI jo vAdoko bhI iSTa nahIM hogo / / 198-199 // isake lie dRSTAntapUrvaka anya yukti bhI dI jAtI hai Ama Adi koI phala akAlameM bhI-pAka-kAlake pUrvameM bhI gaDDhe meM yA kodoMke palAla AdimeM rakhakara kRtrima upAyase-pakA liyA jAtA hai, aura koI phala bAharI upAyake binA vRkSapara hI saMlagna rahakara samayapara bhI pakatA hai| usI prakArase koI karma tapazcaraNa Adi rUpa upakramake vividha kAraNoMke dvArA apanI sthitike pUrvameM vipAkako prApta karA diyA jAtA hai tathA anya koI karma upakramake binA samayake anusAra hI vipAkako prApta hotA hai // 20 // Age dUsarA dRSTAnta bhI upasthita karate haiM jisa prakAra mAgaMke lambAImeM samAna honepara bhI pathikoMkI gatikI bhinnatAse usake pUrA karane meM bhinna-bhinna samaya lagatA hai-zoghra gativAlA puruSa jahA~ use ghaNTe-bharameM pUrA kara letA hai vahIM manda gativAlA use Der3ha-do ghaNToMmeM pUrA kara pAtA hai| athavA jaise vyAkaraNa Adi viSayaka kisI zAstra adhyayanameM buddhi va medhAko bhinnatAse bhinna samaya lagatA hai-koI tIkSNabuddhi ziSya jahA~ use chaha mAsameM par3ha letA hai vahIM mandabuddhi ziSya usIko varSa-bharameM yA usase bho adhika samayameM par3ha pAtA hai // 201 // Age ina dRSTAntoMse dAntikI samAnatA prakaTa ko jAtI hai1. ameva kAlena / 2. a upakramyate / 3. a bhinne / 4. a 'jahe-' ityato'ne TIkAgata 'lakSaNastulye' padaparyantaH pAThaH skhalito'sti / 5. ma mAmragati / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 -203] akAlamaraNAbhAvavAdinAmabhimatanirAsaH taha tullaMmi vi kamme prinnaamaaikiriyaavisesaao| bhinno aNubhavakAlo jiTTho majjho jahanno ya // 202 // tathA tulye'pi karmaNi karmadravyatayA / prinnaamaadikriyaavishessaattiiv-tiivrtrprinnaambaahysNyogkriyaavishessenn| bhinno'nubhavakAlaH krmnnH| katham ? jyeSTho madhyo jaghanyazcajyeSTho nirupakramasya yathAbaddhavedanakAlaH, madhyastasyaiva tathAvidhatapazcaraNabhedena, jaghanyaHkSapakazreNyanubhavanakAlaH zailesyanubhavanakAlo vA; tathAvidhapariNAmabaddhasya tattatpariNAmAnubhavanena, anyathA virodha iti // 202 // dRSTAntAntaramAha jaha vA dIhA rajjU Dajjhai kAleNa puMjiyA khippaM / viyaoM paDo vi sUsai piMDIbhUo u kAleNaM // 203 / / uso prakAra karmake samAna honepara bhI pariNAma Adi kriyAvizeSase usake anubhavakA kAla utkRSTa, madhyama aura jaghanya rUpase bhinna huA karatA hai| vivecana-abhiprAya yaha hai ki jisa prakAra vRkSase saMlagna Ama Adi phala svAbhAvika rUpase kucha lambe samayameM paka pAte haiM, para unhIM phaloMko jaba vRkSase tor3akara palAla Adike madhyameM rakha diyA jAtA hai taba ve phala kucha jaldI ho paka jAte haiN| athavA kiso nagaravizeSako jAnevAle mArgako dUrIko manda gatise jAnevAlA puruSa usa mArgase calakara vilambase nagara meM pahuMcatA hai, kintu zIghra gatise jAnevAlA anya puruSa usI mArgase calakara pUrva puruSakI apekSA zIghra hI nagarameM jA pahuMcatA hai| athavA jisa prakAra mandabuddhi ziSya jisa vyAkaraNAdi viSayaka grantha ko par3hakara dIrghakAlameM samApta kara pAtA hai use hI par3hakara tIna buddhivAlA ziSya zIghra samApta kara detA hai| ThIka isI prakArase jo koI karma jisa sthiti aura anubhAgake sAtha bAMdhA gayA hai vaha upakramake binA svAbhAvika rUpameM utanI sthiti va anubhAgake bhoga lenepara hI savipAka nirjarAse nirjIrNa hotA hai / yaha usakA utkRSTa kAla hai| para ukta sthiti va anubhAgake sAtha bAMdhA gayA vahI karma upakramake vaza tapazcaraNa vizeSase baddha sthiti aura anubhAgako hona kara samayake pUrva ho nirjarAko prApta karA diyA jAtA hai| ise usakA madhyama kAla kahA jaayegaa| vahI karma kSapakaNi ArUr3ha hue saMyatake pariNAmoMko vizeSatAse atizaya hona sthiti va anubhAgake rUpameM bhogA jAtA hai, athavA zailezI avasthAmeM ayogakevaloke vaha karma sarvajaghanya sthiti va anubhAgake sAtha ho nirjIrNa hotA hai| yadi aisA na mAnA jAye to muktiko prApti bhI asambhava ho jaavegii| ise usakA jaghanya samajhanA caahie| isa prakAra pariNAmoMkI vizeSatAke anusAra karma jaba bandhakI apekSA bhinna svarUpase anubhavameM AtA hai taba pUrvokta akRtAgama va kRtanAzAdi doSoMko sambhAvanA nahIM hai / / 200-202 / / Age rasso va vastrakA bhI dRSTAnta diyA jAtA hai 1. a 'pariNAmA' ityato'gre TIkAgata pariNAmA' paryantaH pAThaH skhalito'sti / 2. ma yathAvadvedana / 3. a dRSTAMtamAha / 4. a. viyto| Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 zrAvakaprajJaptiH [204 yathA vA dIrghA rajjuH paryantadIpitA satI tathAkrameNaiva dahyate, kAlena pradIrgheNeti bhaavH| puJjitA kSipraM zIghrameva dahyate / vitataH paTo vA jalArdo'pi zuSyati / kSipramiti vrtte| piNDIbhUtastu kAlena zuSyati pradIrgheNeti hRdayam, na ca tatrAdhikaM jalamiti // 203 // atrAha naNu taM na jahovaciyaM tahANubhavao kayAgamAIyA / tapAoggaM ciya teNa taM ciyaM sajjharogu' vva // 204 // nanvevamapi tatkarma / na yathopacitaM tathAnubhavataH varSazatabhogyatayopacitaM upakrameNArAdevAnubhavato'kRtAgamAdayastadavasthA eva / atrottaramAha-tatprAyogyamevopakramaprAyogyameva tena taccitaM baddham / kivadityAha-sAdhyarogavat sAdhyarogo hi mAsAdivedyo'pyauSadhairapAntarAla evopakramyata iti // 204 // tathA cAha aNavakkamao nAsai kAleNovakkameNa khippaM pi / kAleNevAsajjho sajjhAsajhaM tahA kammaM // 205 // anupakramataH auSadhopakramamantareNa / nazyatyapaiti / kAlenAtmIyenaiva / upakrameNa kSipramapi nazyati / sAdhye roge iyaM sthitiH| kAlenaivAsAdhya ubhayamatra na sNbhvti| sAdhyAsAdhyaM tathA karma sAdhye ubhayam, asAdhye eka eva prakAra iti // 205 // . athavA jisa prakAra kramase jalato huI lambo rassI dIrgha kAlameM jala pAtI hai, para vahI puMjita ( ikaTTA) kara denepara zoghra ho bhasma ho jAto hai, athavA jaise phailAyA gayA golA vastra bhI zIghra sUkha jAtA hai, para vahI piNDAbhUta ( ikaTThA ) honepara dIrgha kAlameM sUkha pAtA hai // 283 // Age vAdoke dvArA kI gayI zaMkAko dikhalAkara usakA samAdhAna kiyA jAtA hai yahA~ vAdI kahatA hai ki jIvane jisa prakArase karmakA saMcaya nahIM kiyA hai usa prakArase yadi vaha usakA anubhava karatA hai to ve akRtAbhyAgama Adi doSa tadavastha rahanevAle haiMunakA nirAkaraNa nahIM kiyA jA sakatA hai| isa zaMkAke samAdhAnameM kahA jAtA hai ki jovane usake yogya-upakramake yogya hI use saMcita kiyA hai, jaise sAdhya roga // 20 // ise Age spaSTa kiyA jAtA hai karma upakramake binA samayAnusAra hI vinaSTa hotA hai, vahI upakramake dvArA zIghra bhI naSTa ho jAtA hai| jaise-asAdhya roga samayapara hI naSTa hotA hai, kintu sAdhya roga samayapara bhI naSTa hotA aura usase pUrva bhii| yahI sthiti sAdhya va asAdhya karmake viSayameM bhI jAnanA caahie| vivecana-abhiprAya yaha hai ki karmako sau yA do sau varSa Adi kAlameM bhoganeke yogya jisa avasthAmeM bAMdhA gayA hai vaha usa rUpameM na naSTa hokara yadi usake pUrva bhI upakramake dvArA naSTa hotA hai to usa avasthA meM pUrva meM diye gaye akRtAbhyAgama Adi doSa tadavastha hI rheNge| isa zaMkAke uttara meM yahA~ yaha kahA gayA hai ki jisa prakAra sAdhya roga upakramake binA samayapara ho naSTa hotA hai, kintu vaha upakramake dvArA-auSadhi Adike Azrayase-samayake pUrva bhI naSTa hotA 1. sbbhrogo| 2. ati| 3. a kAleNevA sabbhosabhaM thaa| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -208] akAlamaraNAbhAvavAdinAmabhimanirAsaH 127 sAdhyAsAdhyayoreva svarUpamAha sovakkamamiha sajhaM iyaramasajhaM tti hoi nAyavvaM / sajjhAsajjhavibhAgo eso neo jiNAbhihio // 206 // sopakramamiha sAdhyam, 'tathAvidhapariNAmajanitatvAt / itarannirupAmasAdhyameva bhavati jJAtavyam / sAdhyAsAdhyavibhAgaH eSa jJeyo jinAbhihitastIrthakarokta iti / / 206 // nigamayannAha Aussa uvakkamaNaM siddhaM jiNavayaNao ya sddheyN'| jaM chaumattho samma no kevalie muNai bhAve // 207 / / AyuSa upakramaNaM siddhamuttanyAyAt / jinavacanAcca bhavati shrddheym| kimityatropapattimAha-- yadyasmAcchadmasthaH agdirzI / samyagazeSadharmApekSayA / na kevalajJAnagamyAn muNati bhAvAn jAnAli padArthAniti // 207 // prakRtayojanAyAha eyassa ya jo heU so vahao teNa tnnivittiiy| vaMjhAsuyapisiyAsaNanivittitullA kahaM hoi / / 208|| huA dekhA jAtA hai usI prakAra sAdhya-upakramake yogya bAMdhA gayA-karma bhI upakramake binA to samayapara hI naSTa hotA hai. kintu upakramake vaza vaha bAMdhI gayI sthitike pUrva bhI naSTa ho jAtA hai| isalie una akRtAbhyAgama Adi doSoMkI sambhAvanA vahAM nahIM rhtii| hA~, jisa prakAra asAdhya rogameM yaha krama sambhava nahIM hai-vaha samayapara hI naSTa hotA hai-usI prakAra asAdhya karma bhI samayapara hI naSTa huA karatA hai| isa prakAra rogake samAna karmako bhI sAdhya va asAdhyake bhedase do prakArakA jAnanA cAhie // 204-205 // Age isa sAdhya va asAdhyake svarUpako hI prakaTa kiyA jAtA hai prakRtameM upakrama sahita karmako sAdhya aura itara-usa upakramase rahita-ko asAdhya jAnanA caahie| yaha karmakA sAdhya va asAdhya rUpa vibhAga jinadevake dvArA kahA gayA jAnanA cAhie / / 206 // Age isa sabakA niSkarSa prakaTa kiyA jAtA hai prakRtameM AyukA upakrama jinAgamase siddha hai, aisA zraddhAna karanA caahie| kAraNa yaha hai ki chadmastha (alpajJa ) jIva kevalajJAnake viSayabhUta padArthoM ko samIcInatayA nahIM jAnatA hai // 207|| aba Age isakA prakRtase sambandha jor3A jAtA hai isa upakramakA jo hetu hai-daNDa Adike dvArA prANIko por3A pahuMcAne vAlA hai- vaha vadhaka ( hatyArA ) hai| isalie usa vadhako nivRtti bA~jha strIke putrake mAMsake bhakSagako nivRtti ke samAna kaise ho sakatI hai| 1. anAussavakkamaNasisiddha jaNavayaNau ya seddheyaM / 2. a prakRtiyojanAmAha (ato'gre 'yadyasmAva chadmasthaH' ityetAvAnadhikaH pAThaH likhito'sti puurvgaathaagtttiikaayaaH)| 3. a vahago jeNa taM nivittevaM / 4. a pisiyaasinninivttitullaa| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH [209 etasya copakramasya yo heturdaNDAdipIDAkaraNena sa vadhakeH asau hantA yena kAraNena tannivRttiH vadhanivRttiH evaM vaMdhyAsutapizitAzananivRttitulyA kathaM bhavati saviSayatvAdvadhanivRtteriti // 208 // 2 128 adhunAnyadvAdasthAnakam - anne bhAMti kammaM jaM jeNa kathaM sa bhuMjaI tayaM tu / * cittapariNAmarUvaM aNegasahakAri sAvikkhaM // 209 // anye bhaNanti - karma jJAnAvaraNAdi / yadyena kRtaM prANinA / sa bhuGkte tadeva citrapariNAmarUpaM karmAne sahakArisApekSam asmAdidaM prAptavyamityAdirUpamiti // 209 // takkaya sahakAritaM pavajjamANassa ko vaho tassa / tasseva tao doso jaM taha kammaM kayamaNaM // 210 // tatkRta sahakAritvaM vyApAdyakRta sahakAritvam / prapadyamAnasya ko vadhastasya vyApAdakasya / tasyaiva vyApAdyasyAsau doSo yattathA karma asmAnmayA martavyamiti vipAkarUpam / kRtamanena vyApAdyeneti // 290 // etadeva samarthayati - jai teNa tahA akae taM vahai tao sataMtabhAveNa / annaM pi kiM na evaM vahe aNivAriyappasaro // 211 // vivecana - prakRta meM vAdIne akAlamaraNako asambhava batalAkara prANivadhakI nivRttiko vandhyAputrake mAMsake bhakSaNakI nivRttike samAna ajJAnatApUrNaM kahA thA (gA. 192 ) / usakA nirAkaraNa karate hue yahA~ yaha siddha kiyA gayA hai ki upakrama dvArA jaba AyukA vinAza pUrvameM bhI sambhava hai taba akAlamaraNako asambhava nahIM kahA jA sakatA / isa prakAra jaba akAlamaraNa pramANase siddha hai taba usa vadhako nivRtti karAnA sarvathA ucita hai-- use bandhyAputrake mAMsa ke bhakSaNakI nivRttike samAna ajJAnatApUrNa nahIM kahA jA sakatA hai, kyoMki vaha nirviSaya nahIM hai, yaha siddha kiyA jA cukA hai / jo vyakti usa Ayuke upakramakA kAraNa hotA hai-lAThI va churI Adi dvArA prANIko pIr3A pahu~cAtA hai - vaha vadhaka kahalAtA hai / usake isa krUratApUrNa kRtya se pApakA saMcaya hotA hai / isase use prANivadhakA parityAga karAnA yogya hI hai || 208 || aba Age cAra ( 209-212 ) gAthAoM meM anya kinhIM vAdiyoMke abhimatako dikhalAte haiMdUsare kitane hI vAdI yaha kahate haiM ki jisa jovane jisa karmako kiyA hai vaha niyamase aneka prakAra ke pariNAmasvarUpa usa karmako aneka sahakArI kAraNoM kI apekSAse bhogatA hai || 209 // vadhyamAna usa jIvake dvArA kI gayI sahakAritAko prApta honevAle vadhakake usa vadhyamAna jo vadhakA kauna-sA doSa hai ? usakA usameM kucha bhI doSa nahIM hai / vaha doSa to usa vadhyamAna prANIkA hI hai, kyoMki upane usa prakArake - usake nimittase mAre jAnerUpa - karmako kiyA hai // 210 // 1. a baMdhaka / 2. bha tannivRttirvadharevaM / 3. a jeNa sayaM pujjai / 4. akArivAvekkhaM / 5. a paThati / 1 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 - 212] karmAyattasya vadhakasya nAstyaparAdha ityetannirAkaraNam yadi tena vyaapaachain| tathA tena prakAreNa asmAnmatavyamityAdilakSaNena / akRte anupAte, karmaNIti gmyte| taM vyApAdyama / hanti vyApAdayati / tako vdhkH| svatantrabhAvena svayameva kathaMcit / atra doSamAha-anyamapi devadattAdikam / ki na evaM hanti yathA tam, nimittAbhAvasyA. vizeSAt / anivAritaprasaraH svAtantryeNa vyApAdanazIla iti // 21 // na ye savvo savvaM ciya vahei niyayassabhAvao aha ne / vajjhassa aphalakammaM vahagasahAveNa maraNAo' // 212 // na ca sarvo vyApadakaH / sarvameva vyApAdyaM hanti, adarzanAt / niyatasvabhAvato'tha na athaivaM manyase niyatahantasvabhAvAt na sarvAn hantItyetadAzaGkayAha-vadhyasya vyApAdyasyAphalaM karma / kuto vadhakasvabhAvena maraNAt / yo hi yadvayApAdanasvabhAvaH sa taM vyApAdayatIti niHphalaM krmaapdyte| na caitadevam / tasmAttasyaivAsau doSo yattathA karma kRtmneneti| vadhako'naparAdha iti eSa pUrvapakSaH // 212 // vadhyamAna prANIke dvArA usa prakArake karmake na kiye jAnepara bhI yadi vaha svatantratAse use mAratA hai to phira vaisI avasthAmeM vaha usa prakArase anya bhI kisI prANoko binA rukAvaTake ( svatantratAse ) kyoM nahIM mAratA hai ? anya kisI bhI prANIko mAra sakatA thA // 211 // para saba ( vadhaka) sabhIkA vadha nahIM karate haiN| isapara yadi yaha kahA jAye ki niyata svabhAvavAle honese saba vadhaka sabako nahIM mArate haiM, niyata prANIko hI mArate haiM to vaisI avasthAmeM vadhya ( mAre jAnevAle) prANIkA vaha karma niSphala ho jAyegA, kyoMki vaha vadhakake svabhAvase maraNako prApta hotA hai, na ki svakRta karmake prabhAvase // 212 // vivecana-ina vAdiyoMkA abhiprAya yaha hai ki jisa jIvane jisa prakArake karmako kiyA hai use usa karmake vipAkake anusAra usake phalako bhoganA hI par3atA hai| vadha karanevAlA prANI to usake isa vadhameM nimitta mAtra hotA hai| vaha bhI isalie ki usane 'maiM isake nimittame marUMgA' aise hI karmako upAjita kiyA hai| isa prakAra vadha karanevAleko jaba usake ho karmake anusAra usake vadhameM sahakArI honA par3atA hai taba bhalA isameM usa becAre vadhakakA kona-sA aparAdha hai ? usakA kucha bhI aparAdha nahIM hai| kAraNa yaha ki vadhyamAna prANIne na vaisA karma kiyA hotA na usake hAthoM maranA pdd'taa| prakRta vAdiyoMke dvArA apane uparyukta abhimatako puSTa karate hue kahA jAtA hai ki maranevAle prANIne yadi 'maiM amukake nimittase marUMgA' isa prakArake karmako nahIM kiyA haiM to phira jaba vadhaka isa vadhakArya meM svatantra hai taba kyA kAraNa hai jo vaha usI prANIko to mAratA hai aura anya prANIko nahIM mAratA hai| parantu yaha pratyakSameM dekhA jAtA hai ki saba sabhI prANiyoMko nahIM mArate haiM, kintu vadhaka kisI vizeSa prANIkA ho vadha karatA hai, anyakA nhoN| isase siddha hotA hai ki jisane amuka prANoke dvArA mAre jAnepara karmako bAMdhA hai vahI usake dvArA mArA jAtA hai, anya nahIM mArA jaataa| isapara yadi prativAdI yaha kahe ki vadhaka apane niyata svabhAvake anusAra vivakSita prANokA hI vadha karatA hai, anyakA vadha vaha nahIM karatA hai, so yaha bhI yuktisaMgata nahIM hai| kAraNa yaha hai ki vaisA mAnanepara mAre jAnevAle prANokA vaha kama nirarthaka siddha hogaa| isakA bhI kAraNa yaha hai ki prativAdIke ukta abhimatake anusAra vaha apane dvArA upAjita karmake udayase to nahIM mArA gayA, kintu vadhakake niyata svabhAvake anusAra mArA 1. a Nahi / 2. a bhAvao aNaho / 3. a sahAveNa paramAu / 17 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 zrAvakaprajJaptiH [213 - atrottaramAha niyakayakammuvabhoge vi saMkileso dhuvaM 'vahaMtassa / tatto baMdho taM khalu taviraIe vivajjijjA // 213 // nijakRtakarmopabhoge'pi vyApAdyavyApattau svakRtakarmavipAke'pi sati / tasya saMklezo. 'kuzalapariNAmo dhravamavazyaM nato vyApAdayatastatastasmAtsaMklezAdbandhastaM khalu tameva bandham / tadviratyA vadhaviratyA varjayediti // 213 // tattu cciya mariyavvaM iya baddhe AuyaMmi tazviraI / naNu kiM sAhei phalaM tadArao kammakhavaNaM tu // 24 // tata eva devadattAdeH sakAzAt / martavyam iya evamanena prakAreNa / baddhe AyuSi upAtte AyuSkarmaNi vyApAdyena / vadhaviratirnanu kiM sAdhayati phalam, tasyAvazyabhAvitvena tadasaMbhavAt viratyasaMbhavAt ? na kiMcidityabhiprAyaH / atrotaram-tadArataH karmakSapaNaM tu maraNakAlAdArataH vadhaviratiH karma yameva sAdhayatIti gAthArthaH // 214 // etadeva bhAvayati tatta cciya so bhAvo jAyai suddheNa jIvavIrieNa / kassai jeNaM tayaM khalu avahittA gacchaI mukkhaM // 215 // gayA hai| isase yahI siddha hotA hai ki mAre jAnevAle prANone jisa prakArake karmako upArjita kiyA hai tadanusAra ho vaha amuka vadhake dvArA mArA jAtA hai| isalie isameM jaba mAranevAlekA kucha aparAdha nahIM hai taba ukta prakArase vadhakako nivRtti karAnA vyartha hai| isa vAdIne uparyukta cAra gAthAoMmeM apane pUrva pakSako sthApita kiyA hai // 202-212 / / Age vAdIke isa abhimatakA nirAkaraNa kiyA jAtA hai svakRta karmake upabhogameM bhI vadha karanevAleke pariNAmameM nizcayase jo saMkleza hotA hai usase usake karmakA bandha hotA hai| use usa vadhakA vrata karAnese chur3AyA jAtA hai| vivecana-jo prANI kisI vadhakake hAthoM mArA jAtA hai vaha yadyapi apane dvArA kiye gaye karmake hI udayase mArA jAtA hai va tajjanya dukhako bhogatA hai, phira bhI isa krUra kAryase mAranevAleke antaHkaraNameM jo saMkleza pariNAma hotA hai usase nizcita hI usake pApa karma kA bandha honevAlA hai| uparyukta usa vadhaviratike dvArA use isa pApa karmake bandhase bacAyA jAtA hai jo usake lie sarvathA hitakara hai // 213!! Age vAdIko orase prasaMgaprApta zaMkAko uThAkara usakA samAdhAna kiyA jAtA hai___ vAdI pUchatA hai ki maranevAle prANIne jaba usake nimittase hI mAre jAne rUpa Ayu karmako bAMdhA hai taba usake hote hue vadhakI virati karAnese kauna-sA prayojana siddha hotA hai ? usakA kucha bhI phala nahIM hai / kAraNa yaha ki ukta prakArase bAMdhe gaye karma ke anusAra use usIke hAthoM maranA pdd'egaa| vAdokI isa zaMkAke uttarameM yahAM yaha kahA gayA hai ki maraNakAlake pUrva meM grahaNa karAyI usa vadhakI viratise usake karmakA kSaya honevAlA hai, yahI usa vadhaviratikA phala hai // 214 // ise Age spaSTa kiyA hai1. aniyakamma kammavi bhoga vi saMkilese sAhavaM / 2. a AugaMmi / 3. a jAyai tuTreNa jIvaviriNa / 4. ajaNeNa / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 217 ] karmAyattasya vardhakasya nAstyaparAdha ityetannirAkaraNam 131 tata eva vadhavirateH / sa bhAvaH cittapariNAmalakSaNaH / jAyate zuddhena jIvavIryeNa karmAnabhibhUtenAtmasAmarthyena / kasyacitprANinaH / yena bhAvena / takaM vyApAdyam / avadhitvA ahatvaiva / gacchati mokSaM prApnoti nirvANamiti // 215 // iya tassa tayaM kammaM na jahakayaphalaM ti pAvaI aha tu / taM no ajjhavasANA ovaTTaNamAibhAvAoM // 216 // iya evamuktena nyAyena / tasya vyApAdyasya tatkarma asmAnmartavyamityAdilakSaNam / na yathAkRtaphalameva tato maraNAbhAvAtprApnotyApadyate / atha tvamevaM manyase ityAzaGkayAha tanna tadetanna, adhyavasAyAttathAvidhacittavizeSAdapavartanAdibhAvAttathA hAsa-saMkramAnubhava zreNivedanAditi gAthArthaH // 216 // sakayaM pi aNegavihaM teNa pagAreNa bhuMjiuM savvaM / avvakaraNa jogA pAvai mukkhaM tu kiM teNa // 217 // kiM ca svakRtamadhyAtmopAttamapyanekavidhaM caturgatinibandhanam / tena prakAreNa caturgativedya usa vadhaviratise kisI jIvake nirmala AtmAke sAmarthyase vaha pariNAma prAdurbhUta hotA hai| ki jisake Azrayase vaha usa prANIkA ghAta na karake mokSako prApta kara letA hai / vivecana--yaha aikAntika niyama nahIM hai ki jisane amuka ( devadatta Adi ) ke hAthase mAre jAnerUpa Ayu karmako bA~dhA hai vaha usIke dvArA mArA jAye / kAraNa yaha ki usa vadhaka ke grahaNa karAyI gayI. vadhako viratise kadAcit nirmala AtmapariNAmake bala se vaha bhAva utpanna hotA hai ki jisake prabhAvase vaha usa vadhya prANokA ghAta na karake muktiko prApta kara letA hai / / 215 / / isapara vAdIke dvArA jo AzaMkA uThAyo gayI hai usakA nirAkaraNa kiyA jAtA hai--- vAdI kahatA hai ki isa prakArase to usa vadhya prANoke dvArA jisa prakArake phalase yukta karmako kiyA gayA hai usake usa prakArake phalase rahita ho jAnekA prasaMga prApta hogaa| isake samAdhAna meM yahA~ yaha kahA jA rahA hai ki aisA nahIM hai, kyoMki adhyavasAyake vaza - usa prakArakI cittakI vizeSatAse - prANo ke ukta karmake viSaya meM apavartana Adi sambhava haiM / vivecana - vAdIke kahane kA abhiprAya yaha thA ki vadhya prANIne 'maiM amukake hAthoM mArA jAUMgA' isa prakArake karmako bAMdhA thA, para vadhako viratike prabhAvase jaba vaha usake dvArA naho mArA gayA taba vaha usakA karma nirarthakatAko kyoM na prApta hogA ? isakA samAdhAna karate hue yahA~ yaha kahA gayA hai ki prANI jisa prakArake vipAkase yukta karmako bA~dhatA hai usame AtmAka pariNAma vizeSa se apakarSaNa, utkarSaNa aura saMkramaNa Adi bhI sambhava haiM / ataeva jo karma jisa rUpase bA~dhA gayA hai usakI sthiti meM honAdhikatA ho jAnese athavA usake anya prakRtirUpa pariNata ho jAne ke kAraNa yadi usane vaisA phala nahIM diyA to isameM koI virodha sambhava nahIM hai || 216 // isake atirikta svakRta bho jo aneka prakArakA karma hai usa sabako usa prakArase na bhogakara apUrvakaraNake sambandhase jIva mokSako pA letA hai| phira bhalA usa kamase kyA honevAlA hai ? kucha bhI nahIM / vivecana - pUrva gAthA meM yaha kahA jA cukA hai ki mAre jAnevAle prANIne 'maiM amuka (devadatta 1. a kammaM Na ya jahaM / 2. bha annA avanbhaNasANA apavattaNamAdibhAvAu / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 zrAvakaprajJaptiH [ 218 tvena / abhuktvA sarvamananubhUya niravazeSam / apUrvakaraNayogAt kSapakazra NyArambhakAdapUrvakaraNa - saMbandhAt / prApnoti mokSamevAsAdayati nirvANameva / ki tena vyApAdaka bhAvanibandhanatva parikalpi tena karmaNeti // 217 // syAttasmin sati na caraNabhAva eveti / atrAha parakaya kammanibaMdhA caraNAbhAvami pAvai abhAvo / sakayassa niSphalattA suhaduhasaMsAramukkhANaM ||218 // parakRtakarmanibandhAdvayApAdya kRtakarmanibandhanena vyApAdakasya caraNAbhAve abhyupagamyamAne / prApnotyabhAvaH sukha-duHkha- saMsAra- mokSANAmiti yogaH / kutaH ? svakRtasya niHphalatvAnniHphalatvaM cAnyakRtena pratibandhAditi // 218 // akayAgamakayanAsA saparegataM ca pAvaI evaM / 'taccaraNAu cciya tao khao vi aNivAriyappasaro // 219 // , Adi) prANI ke hAtha se mArA jAU~ / ' isa prakArake phalayukta jisa karmako bAMdhA thA vaha adhyavasAya vizeSase saMkramaNa Adiko prApta hotA huA usa prakArake phalako nahIM bho detA hai / aba yahA~ yaha kahA jAtA hai ki vadhaka prANIke dvArA bho jo caturgaMti ke kAraNabhUta aneka prakArake karmako bA~dhA gayA hai use vaha usa rUpa meM nahIM bhI bhogatA hai aura kSapakazreNipara ArUr3ha hotA huA apUrvakaraNa pariNAmake vaza mokSako prApta kara letA hai / tAtparya yaha hai ki karma cAhe svakRta ho yA parakRta ho vaha jisa rUpameM bA~dhA jAtA hai, adhyavasAya vizeSa ke vaza vaha apakarSaNa, utkarSaNa aura saMkramaNAdi rUpa avasthAntarako prApta hotA huA usa prakArake phalako nahIM bho detA hai / aisI paristhitime jo vadhako virati karAyI jAtI hai vaha nirarthaka na hokara prANoke lie hitakara hI hai, aisA nizcaya karanA cAhie || 217|| parakRta karmake vaza cAritra ke abhAva meM kyA aniSTa ho sakatA hai, ise Age spaSTa kiyA jAtA hai parakRta- vadhya prANIke dvArA kiye gaye - karmake kAraNa vadhakake cAritrakA abhAva mAnanepara svakRta karmake niSphala ho jAnese sukha, dukha, saMsAra aura mokSake abhAvakA prasaMga prApta hogA / vivecana -- abhiprAya yaha hai ki mAraNonmukha prANIne amuka prANIke nimittase mAre jAnerUpa jisa karmako bAMdhA hai usake prabhAvase yadi dUsareke - usake marane meM nimitta bananevAle vadhaka ke -- vadhako viratirUpa cAritrakA pratibandha hotA hai to vaisI avasthA meM usake svakRta karmake niSphala ho jAne se sukha, dukha, saMsAra aura mokSa Adike abhAvakA bhI prasaMga durnivAra hogA / isase yahI siddha hotA hai ki prANo svakRta karmake anusAra hA yathAsambhava sukha-dukha AdikA upabhoktA hotA hai, na ki parakRta karmake vazIbhUta hokara, anyathA uparyukta aniSTakA prasaMga anivAryaM prApta hogA ||218|| uparyukta mAnyatA meM jo anya doSa sambhava haiM unheM bhI Age prakaTa kiyA jAtA hai isa prakArase - parakRta karmake prabhAvase - cAritrakA lopa honepara akRtAgama va kRtanAza doSoMke sAtha stra aura parameM abhedakA bho prasaMga prApta hotA hai / isake atirikta usake cAritrase hI - vadhyake cAritrase hI - vadhaka ke karmakSaya bhI be-roka-Toka ho sakatA hai / 1. a taccaraNau cciya tara khau aNi / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 222] bAlAdivaviSayakadurabhiprAyanirAkaraNam 133 akRtAgamakRtanAzau-tenAkRtamapi tasya pratibandhakamityakRtAgamaH, zubhapariNAmabhAve'pi ca tataH pratibandhAttatphalamiti' kRtanAzaH / svaparaikatvaM ca pratibandhakAvizeSAt prApnotyevaM taccaraNata eva / tataH kSayo'pyanivAritaprasarastasyetyupasaMharannAha // 219 // evaMpi ya vahaviraI kAyavvA ceva savvajatteNaM / tadabhAvaMmi pamAyA baMdho bhaNio jiNiMdehiM // 220 // evamapi coktprkaaraad| vadhaviratiH kartavyaiva srvytnenaaprmaadenetyrthH| tavabhAve va viratyabhAve c| pramAdAdabandho bhaNito jinendrariti // 220 // idAnImanyadvAdasthAnakam kei bAlAivahe bahutarakammassuvakkamAu tti / mannaMti pAvamahiyaM buDDhAIsuM vivajjAsaM // 221 // kecidvAdino bAlAdivadhe baal-kumaar-yuvvyaapaadne| bahutarakarmaNa upakramaNAtkAraNAnmanyante pApamadhikam / vRddhAdiSu viparyAsaM, stokatarasya karmaNa upakramAditi // 221 // atrottaramAha eyaM pi na juttikhamaM jaM pariNAmAu pAvamiha vuttaM / davvAibheyabhinnA taha hiMsA vaniyA samae // 222 // vivecana-isake atirikta ukta mAnyatAke anusAra vadhakane cAritrake rodhaka jisa karmako nahIM kiyA hai vaha usakA rodhaka ho jAtA hai, ataH akRtAbhyAgama doSakA prasaMga prApta hotA hai| sAtha ho usane cAritrake utpAdaka zubha pariNAmako to kiyA hai, para vadhyake dvArA kiye gaye karmake prabhAvase usake cAritrakA prAdurbhAva ho nahIM sakA ataH 'kRtanAza' doSa bhI prasakta hotA hai / isa prakAra vadhya aura vadhakameM vizeSatA na rahane se donoM meM abheda prApta hotA hai| aura jaba donoM meM bhinnatA na rahI taba usake cAritrase karmakSaya ke prasArako bhI nahIM rokA jA sakatA hai / / 219 // aba isa prakaraNakA upasaMhAra kiyA jAtA hai isa prakAra-vAdAke dvArA vadhaviratimeM pradarzita doSoMkA nirAkaraNa ho jAnepara-pUrNa prayatnake sAtha usa vadhakI viratiko karanA ho cAhie / kAraNa yaha ki ukta vadhaviratike abhAva meM pramAdake vaza jinendra devake dvArA bandhakA sadbhAva kahA gayA hai // 220|| Age anya kinhoM vAdiyoM ke abhimatako prakaTa kiyA jAtA hai kitane ho vAdI yaha mAnate haiM ki bAla Adi-bAlaka, kumAra, yuvA aura vRddha-inakA vadha karanepara adhikAdhika karmakA upakrama honese kramase adhika pApa hotA hai| isake viparIta vRddha Adi-vRddha, yuvA, kumAra aura bAlaka-inakA vadha karanepara atizaya stoka karmakA upakrama honese kramase uttarottara alpa pApa hotA hai / / 221 / / Age isa abhimatakA nirAkaraNa karate haiM yaha bhI-vAdokA uparyukta abhimata bhI-yuktisaMgata nahIM hai| kAraNa isakA yaha hai ki yahAM pApakA upArjana pariNAmake anusAra kahA gayA hai| tathA AgamameM hiMsAkA varNana dravyakSetrAdike bhedase bhinna-bhinna rUpameM kiyA gayA hai| 1. a pratibaMdhAnna tatphalaM / 2. a jutti saha jaM pari / 3. a tathA / 4. a vnnitaa| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH [23 - etadapi na yuktikSamaM yadyasmAtpariNAmAtpApamihoktam / sa ca na niyato bAla- buddhAdiSu kliSTetararUpaH / dravyAdibhedabhinnA tathA hiMsA varNitA samaye / yathoktam- -vavva NAmege hiMsA Na bhAvau ityAdi // 222 // 134 prathama hiMsA bhedamAha uccA liyaMmi pAe iriyAsamiyarasa saMkamaTThAe / vAvajjijja kuliMgI marijja taM jogamAsajja // 223 // uccAlita utkSipte pAde saMkramArtha gamanArthamiti yogaH / IryAsamitasyopayuktasya sAdhoH / kim ? vyApadyeta mahatIM vedanAM prApnuyAt sriyeta prANatyAgaM kuryAt / kuliGgI kutsita liGgavAn dvandriyAdisattvaH / taM yogamAsAdya tathopayuktasAdhubyApAraM prApyeti // 223 // na ya tassa tannimitto baMdho sumo vi desio samae / jamhA so apamatto sa u pamAu ti niddiTThA || 224 // vivecana - yahA~ ukta abhimatakA nirAkaraNa karate hue kahA gayA hai ki bAlaka Adike adhika aura vRddha Adike vadha meM alpa pApa hotA hai, yaha jo vAdIkA abhimata hai vaha yuktiko sahana nahIM karatA - yuktise vicAra karanepara vaha vighaTita ho jAtA hai / isakA kAraNa yaha hai ki pApakA janaka saMkleza hai, vaha bAla va kumAra Adike vadhameM adhika hai / aura vRddha va yuvA Adi ke vadha meM alpa ho, aisA niyama nahIM hai- kadAcit bAlake vadha meM adhika aura kumArake vadhameM kama bhI saMkleza ho sakatA hai / kabhI paristhiti ke anusAra isake viparIta bhI vaha ho sakatA hai / isake atirikta Agama meM dravya va kSetra Adike anusAra hiMsA bhI aneka prakArakI nirdiSTa kI gayI hai / yathA- koI hiMsA kevala dravyase hotI hai, bhAvase vaha nahIM hotii| koI hiMsA bhAvase hI hotI hai, dravyase nahIM hotI / jo hiMsA bhAvake binA kevala dravyase hotI hai vaha saMkleza pariNAmase rahita hone ke kAraNa pApakI janaka nahIM hotI / jaise - IryAsamiti se gamana karate hue sAdhuke pA~voM ke nIce A jAnese cIMTI Adi kSudra jantukA vighAta / isake viparIta jo kisIko zatru mAnakara usake vadhakA vicAra to karatA hai, para usakA ghAta nahIM kara pAtA / isameM ghAtarUpa dravya hiMsA na honepara bhI saMkleza pariNAmarUpa bhAvahisA ke sadbhAvameM usake pApakA saMcaya avazya hotA hai ||222 // aba Agamokta una hiMsA ke bhedoM meM prathama bhedabhUta hiMsAkA svarUpa dikhalAte haiMgamana meM pA~va ke uThAnepara usake sambandhako pAkara sakatI hai va kadAcit ve maraNako bho prApta ho samiti ke paripAlana meM udyata sAdhuke kSudra dvandriya Adi kinhIM prANiyoMko pIr3A ho sakate haiM ||223|| phira bhI vaha hiMsAkA bhAgI nahIM hotA, yaha Age spaSTa kiyA jAtA hai parantu usake nimittase IryAsamiti meM udyukta usa sAdhuke AgamameM sUkSma bhI karmakA bandha nahIM kahA gayA hai / isa kA kAraNa yaha hai ki vaha pramAdase rahita hai - prANirakSaNa meM sAvadhAna hokara hI gamana kara rahA hai / aura pramAda ko hI hiMsAkA nirdeza kiyA gayA hai || 224 // 1. adavtraguNamegA / 2. a to soya manAu ti NiddiTTho / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 226 ] bAlAdivaviSayakadurabhiprAyanirAkaraNam na ca tasya sAdhostannimittaH kuliGgivyApattikAraNo bandhaH sUkSmo'pi dezitaH smye| kimiti ? yasmAtso'pramattaH, sUtrAjJayA prvRttH| sA ca hiMsA pramAda ityevaM nirdiSTA tIrthakaragaNadharairiti iyaM dravyato hiMsA, na bhAvataH // 224 // sAMprataM bhAvato na dravyata ityucyate-- maMdapagAse dese rajjukinAhisarisayaM drch| acchittu tikkhakhaggaM vahijja taM tapparINAmo // 225 // mandaprakAze deze dhyAmale nimnAdau / rajju darbhAdivikArarUpAm / kRSNAhisadRzIM kRSNasarpatulyAm / dRSTvA AkRSya tIkSNakhaDgaM badhet tAm hnyaadityrthH| tatpariNAmo vadhapariNAma iti // 225 // sappavahAbhAmi vi vahapariNAmAu ceva eyassa / niyameNa saMparAiyabaMdho khalu hoi nAyavyo // 226 / / sarvavadhAbhAve'pi tattvataH vadhapariNAmAdevaitasya vyApAdakasya / niyamena sAMparAyiko bandho bhavaparaMparAhetuH krmyogH| khalu bhavati jJAtavya iti // 226 // _ vivecana-karmabandhakA kAraNa saMreza aura vizuddhi hai| saMklezase prANoke jahAM pApakA bandha hotA hai vahAM viddhise usake paNyakA bandha hotA hai| isa prakAra jo sAdha IryAsamitisecAra hAtha bhUmiko dekhakara sAvadhAnIse-gamana kara rahA hai usake pAMvoMke dharane-uThAnemeM kadAcit jantuoMkA vighAta ho sakatA hai, phira bhI AgamameM usake tannimittaka kiMcit bhI karmabandha nahIM kahA gayA hai| kAraNa isakA yahI hai ki usake pariNAma prANipIr3anake nahIM hote, vaha to unake saMrakSaNameM sAvadhAna hokara hI gamana kara rahA hai| udhara AgamameM isa hiMsAkA lakSaNa pramAda ( asAvadhAnI ) hI batalAyA hai ( ta. sU. 713 ) / isolie pramAdase rahita honeke kAraNa / gamanAdi kriyAmeM kadAcit jantupIr3Ake honepara bhI sAdhuke usake nimittase pApakA bandha nahIM kahA gayA hai / yaha dravyahiMsAkA udAharaNa hai // 223-224 // Age dravyase hiMsA na hokara bhAvase honevAlI hiMsAkA svarUpa dikhalAyA jAtA hai manda prakAzayukta dezameM kAle sarpa-jaiso rassIko dekhakara va tIkSNa khaDgako khIMcakara usake mAranekA vicAra karanevAlA koI vyakti usakA ghAta karatA hai // 225 // isa prakArase sarpake vadhake na honepara bhI hiMsAjanita pApakA vaha bhAgI hotA hai, ise Age prakaTa kiyA jAtA hai tadanusAra sapevadhake binA bhI usake kevala sarpaghAtake pariNAmase hI niyamase sAmparAyika -saMsAraparamparAkA kAraNabhUta-bandha hotA hai, yaha jAnanA cAhie // 226 / / vivecana-aba yahA~ dUsare prakArako hiMsAkA svarUpa dikhalAte hue dRSTAnta dvArA yaha spaSTa kiyA gayA hai ki koI manuSya aMdheremeM par3I huI rassIko bhramavaza kAlA sarpa samajhakara use mAra DAlaneke vicArase usake Upara zastrakA prahAra karatA hai| parantu yathArthameM vaha sarpa to thA nahIM, isIlie sarpake ghAtake na honepara bhI usa vyaktike sarpaghAtarUpa hiMsAse janita pApakA bandha avazya hotA hai / isa prakAra yahAM dravyase hiMsAke na honepara bhI bhAvahiMsArUpa usa hiMsAke dUsare bhedakA udAharaNa diyA gayA hai / / 225-226 / / 1. a gaNadharerityAditIrtha drvyto| 2. a tppriinnaame| 3.a sAMprataM praayiko| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 zrAvakaprajJaptiH [227 tRtIyaM hiMsAbhedamAha migavahapariNAmagao AyaNNaM kaDDhiUNe kodaMDaM / muttaNamisuM ubhao vahijja taM pAgaDo esa // 227 // mRgavadhapariNAmapariNataH sannAkarNamAkRSya / kodaNDaM dhanurmuktveSu bANam / ubhayato vadhet hanyAt dravyato bhAvatazca / taM mRgam / prakaTa eSa hiMsaka iti // 22 // caturtha bhedamAha ubhayAbhAve hiMsA dhaNimittaM bhaMgayANupuvIe / tahavi ya daMsijjaMtI sIsamaivigovaNamaTThA / / 228 / / ubhayAbhAve dravyato bhAvatazca vdhaabhaave| hiMsA dhvanimAtram, na viSayataH bhgkaanupuuaayaataa| tathApi ca daryamAnA ziSyamativikopanaM vineyabuddhivikAzAyAduSTaiveti // 228 // iya pariNAmA baMdhe bAlo vuDDhutti thovamiyamittha / bAle vi so na tivvo kayAi buDDhe vi tivyutti / / 229 // Age tIsare prakArako hiMsAko dikhalAte haiM koI manuSya mRgaghAtake vicArameM magna hokara kAna paryanta dhanuSako khIMcatA huA usake Upara bANako chor3atA hai| isa prakAra vaha prakaTameM donoM rUpameM-dravyase va bhAvase bhI usa mugakA vadha karatA hai| vivecana-eka vyAdha mRgake ghAtake vicArase dhanuSakI DorIko khoMcakara usake Upara bANako chor3a detA hai, jisase viddha hokara vaha maraNako prApta ho jAtA hai| yahA~ vyAdhane mRgake vadhakA jo prathama vicAra kiyA, yaha to bhAvahiMsA huI, sAtha hI usane bANako chor3akara usakA jo vadha kara DAlA, yaha dravyAhiMsA huii| isa prakArase vaha vyAdha dravya aura bhAva donoM prakArase hiMsaka hotA hai / / 227 // aba ukta hiMsAke cauthe bhedako dikhalAte haiM dravya aura bhAva donoM prakArase vadhake na hone para bhaMgakAnupUrvIse-usa prakArake vAkyake uccAraNa mAtrase-dhvani ( zabda ) mAtra hiMsA hotI hai| yaha vastuta: hiMsA nahIM hai, phira bhI ziSyakI buddhi ke vikAsake lie vaha kevala dikhalAI jAtI hai, ataeva vaha doSase rahita hai| vivecana-abhiprAya yaha hai ki kabhI-kabhI guru ziSya kI buddhiko vikasita karaneke lieuse suyogya vidvAn banAne ke vicArase-kevala zabdoM dvArA mArane-tAr3ane Adike vicArako prakaTa karatA hai, para antaraMgameM vaha dayAlu rahakara usake hitako hI cAhatA hai| isa prakAra dravya va bhAva donoM prakArase hiMsAke na honepara bhI vaise zabdoMke uccAraNa mAtrase hiMsA hotI hai jo yathArthameM hiMsA nahIM hai, kyoMki isa prakArake AcaraNa meM na to mAraNa-tAr3ana kiyA jAtA hai aura na gurukA vaisA abhiprAya bhI rahatA hai // 228 // ___ Age hiMsAko tara-tamatAko kAraNa bAla va vRddha Adi avasthA nahIM hai, yaha abhiprAya prakaTa kiyA jAtA hai1. a migavihapariNAmo gao yAyannaM kaTThiUNa / 2. a pariNAmagataH / 3. ja vigo| NumaduddA / 4. a kayAti buDDhe / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -232] bAlAdivaviSayakadurabhiprAyanirAkaraNam 137 iya evaM pariNAmAbandhe sati bAlo vRddha iti stokamidamatra hiNsaaprkrme| kimiti ? bAle'pyasau na tIvraH pariNAmaH kadAcidvaddhe'pi tIvra iti, jighAMsatAmAzayavaicitryAditi // 229 // aha pariNAmAbhAve vahe vi baMdho na pAvaI' evaM / / kaha na vahe pariNAmo tabbhAve kaha ya no baMdho // 230 // athaivaM manyase pariNAmAbhAve sati vadhe'pyabandha eva prApnotyevaM pariNAmavAde etadAzaGkayAha-kathaM na vadhe pariNAmaH ? kiM tahi ? bhavatyevAduSTAzayasya ttraaprvRtteH| tadbhAve vadhapariNAmabhAve / kathaM ca vadhe na bandho bandha eveti // 230 // siya na vahe pariNAmo annANa-kusatthabhAvaNAo ya / ubhayattha tadeva tao kilihabaMdhassa heu tti // 231 // syAnna vadhe pariNAmaH kliSTaH / ajJAnAt ajJAna vyApAdayataH, kuzAstrabhAvanAtazca yAgAdAvetadAzaGkayAha-ubhayatra tadevAjJAnamasau pariNAmaH kliSTabandhasya heturiti sAMparAyikasyeti // 231 // jamhA so pariNAmo annANAdavagameNa no hoi| tamhA tayabhAvatthI nANAIsu sai jaijjA // 232 // ___ isa prakAra-pUrvapradarzita yuktisaMgata vicArake anusAra-pariNAmase bandhake siddha honepara bAla athavA vRddha yaha isa prasaMgameM stoka mAtra hai-ve hiMsAkI hInAdhikatAke kAraNa nahIM haiN| kAraNa yaha hai ki bAlakake vadhameM bhI kadAcit vaha tIna saMkleza pariNAma na ho aura kadAcit vRddhake vadhameM vaha tIvra saMkleza pariNAma ho sakatA hai| yaha saba mAranekA vicAra karanevAle vyaktiyoMke abhiprAya vizeSapara nirbhara hai // 229 // ... Age prasaMgAnurUpa zaMkAko uThAkara usakA samAdhAna kiyA jAtA hai isa prasaMgameM yadi yaha kahA jAye ki isa paristhitimeM pariNAmake abhAvameM-vadhake saMkalpake vinA-vadhake karanepara bhI bandha nahIM prApta hotA hai-usake abhAvakA prasaMga prApta hogA, isa zaMkAke samAdhAna meM pUchA jAtA hai ki jovaghAtake karanepara tadviSayaka pariNAma ( saMkalpa ) kaise na rahegA? vaha avazya rahanevAlA hai| kyoMki duSTa abhiprAya binA prANI kabhI jIvavadhameM pravRtta nahIM hotaa| aura jaba vaisA pariNAma rahegA taba usake rahate hae vaha bandha kaise nahIM hogA? avazya hogA // 230 // Age prasaMgaprApta dUsarI zaMkAko uThAkara usakA bhI nirAkaraNa kiyA jAtA hai yadi yahA~ yaha kahA jAye ki vadha karanevAlA cUMki ajJAnatAse athavA mithyAtvake poSaka kuzAstroMke cintanase usa vadhameM pravRtta hotA hai, ataH usakA usameM pariNAma nahIM rahatA hai| isase usake bandha nahIM honA caahie| isake uttarameM kahA gayA hai ki donoM jagaha-ajJAnatA yA kuzAstrake vicArase kiye jAnevAle vadhameM-jo ajJAna hai vahI usa saMsAraparamparAke kAraNabhUta kliSTa bandhakA kAraNa hotA hai // 231 // isIlie Age jJAnake viSaya meM prayatnazIla rahanekI preraNA kI jAtI hai1. a bhAve hi baMdho tti pAvatI / 2. a kaha Na vihe pariNAmo tahAve kaha ye No bNdho| 18 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 zrAvakaprajJaptiH [233yasmAdasau vadhapariNAmo ajJAnAdyapagamena hetunA na bhavati, sati tvajJAnAdau bhavatyeva, vastutastasyaiva tadrUpatvAt / tasmAttadabhAvArthI vadhapariNAmAbhAvArthI / jJAnAdiSu sadA yateta, tatpratipakSatvAt iti // 232 // evaM vastusthitimabhidhAyAdhunA paropanyastahetoranekAntikatvamudbhAvayati bahutarakammovakkamabhAvo vegaMtio na jaM kei / bAlA vi ya thovAU havaMti' vuDDhA.vi dIhAU // 233 // bahutarakarmopakramabhAvo'pi bAlAdi-vRddhAdiSvekAntiko na / yadyasmAtkecana bAlA api . stokAyuSo bhavanti vRddhA api dIrghAyuSastathA loke darzanAditi // 233 // tamhA savvesi ciya vahami pAvaM apAvabhAvahiM / bhaNiyamahigAibhAvo pariNAmavisesao pAyaM // 234 // yasmAdevaM tasmAt / sarveSAmeva bAlAdInAM vadhe pApamapApabhAvairvItarAgairbhaNitam / adhikAdibhAvastasya pApmanaH pariNAmavizeSataH prAyo bhaNita iti vrtte| prAyograhaNaM tapasvItarAdibhedasaMgrahArthamiti // 234 // cUMki jIvavadhakA vaha pariNAma ukta ajJAnAdike abhAvase nahIM hotA hai-kintu ukta ajJAnAdike rahate hue hI hotA hai, isIlie jo jIvavadhake pariNAmako nahIM cAhatA hai use nirantara jJAna Adi ( samIcIna zAstrake adhyayana Adi ) meM prayatnazIla rahanA cAhie / / 232 / / Age vAdoke dvArA nirdiSTa hetukI anaikAntikatA ko prakaTa karate haiM bahutara karmakA upakramapanA aikAntika nahIM hai-vaha bAla AdimeM bahutara aura vRddha AdimeM hInatara ho, aisA sarvathA niyama nahIM hai, kyoMki koI-koI bAlaka bhI alpAyu hote haiM aura vRddha bhI dIrghAyu hote haiN| vivecana-vAdIne pUrva ( 221 )meM yaha kahA thA ki bAla Adike vadhameM bahutara karmakA upakrama honese adhika pApa aura vRddha Adike vadhameM vaha hona hotA hai| isako dUSita karate hue yahAM yaha kahA gayA hai ki bAla Adike vadhameM bahutara karmakA hI upakrama ho, aisA aikAntika niyama nahIM hai| kAraNa isakA yaha hai ki koI bAlaka bhI alpAyu aura vRddha bhI dorghAyu dekhe jAte haiN| ataH bAla Adike vadhameM adhika pApako siddhi meM jo bahutara karmakA upakrama rUpa hetu vAdoke dvArA prayukta kiyA gayA thA vaha vipakSameM bhI sambhava honese anaikAntika doSase dUSita hai / / 233 // aba prakRtavAdakA upasaMhAra kiyA jAtA hai isalie pApa pariNAmase rahita ( vItarAga) jinadevake dvArA bAla va vRddha Adi sabhI jIvoMke vadhameM pApa kahA gayA hai| usa pApako adhikatA Adi prAyaH pariNAma vizeSake anusAra jAnanA caahie| vivecana-bAla Adi vadhameM karmakA adhika upakrama honese adhika aura isake viparIta vRddha Adike vadhameM alpa pApa hotA hai, isa mAnyatAkA nirAkaraNa karate hue yaha kahA jA cukA hai ki kamaMkA bandha vadhakartAke pariNAma vizeSake anusAra hotA hai, na ki bAla-vRddhAdi avasthA vizeSake aadhaarpr| ina sabakA upasaMhAra karate hue yaha kahA gayA hai ki vItarAga jinendrane sabhI jIvoMke vadhameM pApa batalAyA hai| isameM jo adhikatA aura hInatA hoto hai vaha vadhakartAke 1. a thoAu bhavaMti / 2. ma 'bhaNita iti vartate prAyo' etAvAn pAThaH skhalito'sti / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 236 ] vadhaviSayANAmeva vadhanivRttiyuktA ityetannirAkaraNam - sAMpratamanyadvAdasthAnakam- saMbhavaI vaho jesiM jujjai tesiM nivittikaraNaM pi / AvaDiyAkaraNami ya sattinirohA phalaM tattha // 23 // saMbhavati vadho yeSu kRmi-pipiilikaadissu| yujyate teSu nivRttikaraNamapi, viSayApravRttaH / ApatitAkaraNe ca paryupasthitAnAsevane ca sati / zaktinirodhAtphalaM tatra, yujyata iti vrtte| aviSayazaktyabhAvayostu kutaH phalamiti // 23 // tathA cAha no avisae pavittI tannivittii acaraNapANissa / jhasanAyadhammatullaM tatatha phalamabahumayaM kei / / 236 / / no'viSaye naarkaadau| prvRttirvdhkriyaayaaH| tatazca tannivRttyA avissyprvRttinivRttyaa| acaraNapANeH chinnagodukarasya jhaSajJAtadharmatulyaM chinnagodukarasya matsyanAze dharma ityevaM kalpam / tatra nivRttau| phalaM' abahumataM viduSAmazlAghyaM kecana manyanta ityeSa pUrvapakSaH // 236 // pariNAma vizeSake anusAra huA karato hai--yAda vadhakartAkA pariNAma atizaya saMkliSTa hai to usameM adhika pApa hogA aura usakA pariNAma manda saMklezarUpa hai to pApa kama hogaa| gAthAmeM jo 'prAyaH' zabdako grahaNa kiyA gayA hai usase yaha niSkarSa nikalatA hai ki yadi kiso tapasvI athavA lokopakAraka guNo puruSakA vadha kiyA jAtA hai to usase pracura mAtrAmeM pApakA bandha honevAlA hai aura yadi kisI sAdhAraNa prANIkA vadha kiyA jAtA hai to usa guNI janake vadhako apekSA isameM kama pApakA bandha hogA // 234 // Age anya vAdiyoMke abhimatako prakaTa kiyA jAtA hai kinhIM vAdiyoMkA kahanA hai ki jina prANiyokA vadha sambhava hai unake vadhaviSayaka nivRtti. kA karAnA yogya hai, kyoMki Apatitake na karane meM upasthitakA sevana na karanepara-zaktikA nirodha hotA hai, ataH usakA vahA~ phala sambhava hai / / 235|| Age isIkA spaSTIkaraNa kiyA jAtA hai jo nAraka va deva Adi vadhake viSaya nahIM haiM unake vadhameM cUMki pravRtti sambhava nahIM hai, ataeva unake vadhakI nivRttise sambhAvya phala hAtha-pAMvase rahita prANIke machaloke vadhako nivRttise honevAle dharmake udAharaNake samAna bahutoMko sammata nahIM hai| vivecana-kinhIM vAdiyoMkA abhimata hai jina cIMTI Adi kSudra jantuoM athavA hiraNa va kabUtara Adi pazu-pakSiyoMke vadhako sambhAvanA hai unake vadhako nivRtti karAnA ucita hai| kAraNa yaha ki unake vadhakA avasara prApta honapara usa vadhase nivRtta huA puruSa apanI usa vadhazaktiko rokakara unake vadhase vimukha rahatA hai, ataH usakA phala use avazya prApta honevAlA hai| kintu jo nAraka va deva Adi usa vadhake viSayabhUta nahIM haiM unake vadhako nivRtti karAnA ucita nahIM hai, kyoMki unake vadhakI nivRttise kucha phalako prApti sambhava nahIM hai| isakA bhI kAraNa yaha hai ki 1. asaMbhavau / 2. a kiraNaMmi ya satta sttnnirohaa| . a karaNamaviSayApravRtte sptitaa| 4. aNA aNaviSaye pavattIya mivvattI acaraNa / 5. a acalanaprANAH chinnagodurakarasya / 6. a chinnagodhukarasya matsyamAze matsyanivRttI dharma ityevaM phalaM / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 zrAvakaprajJaptiH [237 - atrottaramAha-saMbhavati vadho yeSvityuktaM atha ko'yaM saMbhava iti ? kitAba tavvahu cciya uyAhu kAlaMtareNa vahaNaM tu / kiMvAvahu tti kiM vA sattI ko saMbhavo ettha // 237 / / kiM tAvattadvadha eva teSAM vyApAdyamAnAnAM vadhastadvadhaH kriyArUpa eva / utAho kAlAntareNa hananaM jighAMsanameva vaa| ki avadho avyaapaadnmityrthH| kiM vA zaktiH vyApAdakasya vyaapaadyvissyaa| kaH saMbhavo'tra prakrama iti / sarve'pyamI pakSA duSTAH // 237 // tathA cAha jai tAva tavvahu cciya ala nivittii avisayAe u / kAlaMtaravahaNaMmi vi kiM tIe niyamabhaMgAo // 238 // yadi tAvattadvadha eva teSAM vyApAdyamAnavadhakriyaiva saMbhava iti / atra doSamAha-alaM nivRttyA na kicidvadhanivRttyAviSayayota hetuH, nimitta kAraNa hetuSu sarvAsAM prAyo darzanam' iti vacanAt / aviSayatvaM ca vakriyAyA eva saMbhavatvAt, saMbhave ca sati nivRttyabhyupagamAt, tatazca vadhakriyAunakA jaba vadha karanA hI sambhava nahIM hai taba usameM zaktike nirodhakI kalpanA hI nahIM hoto| udAharaNArtha jo prANo hAtha aura pAvase rahita hai vaha yadi machaloke vadhase nivRtta hokara usa anivRttike phalakI abhilASA karatA hai to jisa prakAra yaha hAsyAspada hai usI prakAra vadhake viSayabhUta nArakAdike vadhako nivRttise phalako prAptikI sambhAvanA karanA bhI vidvajjanoMke lie hAsyAspada hai| isa prakAra kitane vAdA apane pUrva pakSako sthApita karate haiM / / 235-236 / / Age isa abhimatakA nirAkaraNa karate hue prathamataH 'sambhava' zabdase vAdoko kyA abhipreta hai, yaha pUchate haiM ___ jinakA vadha sambhava hai, yaha jo vAdoke dvArA kahA gayA hai usameM 'sambhava' se use kyA abhISTa hai, isameM cAra vikalpa uThAye jAte haiM-kyA vadhya prANIkA kriyAtmaka vadha karanA yaha 'sambhava' se abhISTa hai, athavA bhaviSyameM usakA vadha karanA yaha kyA 'sambhava'kA artha hai, athavA vadha na karanA yaha 'sambhava' se abhipreta hai, athavA vadhya prANIke vadhaviSayaka zakti usa 'sambhava' se iSTa hai, isa prakAra vAdIko 'sambhava'se ina vikalpoMmeM kauna-sA vikalpa abhISTa hai, yaha prazna yahAM pUchA gayA hai // 237 / / aba ina vikalpoMko dUSita ThaharAte hue unameM se prathama do vikalpoMmeM doSa dikhalAte haiM yadi vAdIko vadhya prANIkA vadha ho 'sambhava'se abhISTa hai to viSayase rahita usa nivRttise basa ho-vaha taba nirarthaka siddha hotI hai| kAlAntarameM vadharUpa dUsare vikalpameM bhA usa nivRttise kyA prayojana siddha honevAlA hai ? taba bhI vaha nirarthaka rahanevAlA hai, kyoMki vaisI paristhitimeM niyama bhaMga honevAlA hai| vivecana-uparyukta cAra vikaloMmeM vadhya prANIko vadhakriyArUpa prathama vikalpa to nahIM banatA, kyoMki vadhakriyAko sambhava svIkAra karanepara usa vadhako nivRtti kA viSaya hI kucha nahIM rahatA, ataH vaha nirarthaka siddha hoto hai / abhiprAya yaha hai ki jisa vadhako nivRtti karAyI jAto hai vaha vadha to pUrva meM hI kiyA jA cukA, taba vaiso avasthAmeM usa vadhakI nivRttikA prayojana hI 1. a tnvho| 2. a udAhu / 3. a vahaM tuH| 4. a jighAMsanamevA avadho / 5. a NivattIe / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 240] vadhaviSayANAmeva vanivRttiyuktA ityetannirAkaraNam 141 niyamabhAve aviSayA' vanivRttiriti / kAlAntarahanane'pi niyamataH saMbhave'bhyupagamyamAne / kiM tayA nivRttyA ? na kiNcidityrthH| kuta ityAha-niyamabhaGgAt saMbhava eva sati nivRttyabhyupagamaH, saMbhavazca kAlAntarahananameveti niyamabhaGga iti // 238 // caramavikalpadvayAbhidhitsayAha avahe vi no pamANaM suThThayaraM avisao ya visao se / sattI u kajjagammA sai taMmi kiM puNo tIe // 239 / / avadhe'pi na pramANaM yadyavadhaH saMbhavaH ityatrApi pramANaM na jJAyate eteSAmasmAdavadha iti / suSThutaraM atitarAm / aviSayazca viSayaH setasyA nivRtteH| aviSayatvaM tu teSAM vadhAsaMbhavAt, avadhasyaiva, saMbhavatvAt, asmizca sati nivRttyabhyupagamAditi / zaktistu kAryagamyA vadhazaktirapi saMbhavo na yujyate, yato'sau kAryagamyaiveti na vadhamantareNa jJAyate / sati ca tasminvadhe kiM punastayA nivRttyA, tasya saMpAditatvAdeveti // 239 // saMbhavamadhikRtya pakSAntaramAha jajjAIo a hao tajjAIesu saMbhavo tassa / tesu saphalA nivittI na juttameyaM pi vabhicArA // 240 // kyA raha jAtA hai ? kucha bhI nhiiN| isase yadi sambhavakA artha kAlAntarameM usa vadhya prANokA vadha hI vAdoko abhISTa ho to vaha bho ucita na hogA, kyoMki kAlAntarameM vadhake karanepara pUrva meM jo usa vadhakA niyama kiyA gayA thA vaha niyamase bhaMga ho jAnevAlA hai, kyoMki vAdIne bhaviSyameM kiye jAnevAle usa vadhako hI sambhava mAnA hai / / 238|| Age antima do vikalpoMmeM bhI doSa dikhalAye jAte haiM tIsare vikalpabhUta avadhameM koI pramANa nahIM hai, isa prakAra jo vadhakA atizaya aviSaya hai vahI usa vadhako nivRttikA viSaya ThaharatA hai| taba sambhavase yadi zaktiko grahaNa kiyA jAtA hai to vaha zakti to kAryase jAnI jA sakato hai, isa prakAra kArya ho jAnepara usa nivattikA prayojana hI kyA raha jAtA hai ? kucha bhI nahIM / vivecana-tIsare vikalpabhUta sambhavakA artha yadi avadha kiyA jAtA hai to isameM 'ye prANI amuka prANIse avadhya haiM' isakA jJAna kaise ho sakatA hai ? vaha azakya hai| isake atirikta jisake dvArA jinakA vadha nahIM ho sakatA hai unake avadhako sambhava svIkAra karate hue tadanusAra jo vadhake viSaya nahIM haiM ve ho usa vanivRttike viSaya Thaharate haiN| isa prakAra isa tIsare vikalpameM aviSayako viSaya karaneke kAraNa vaha vanivRtti niSphala hI siddha hotI hai| taba antima vikalpakA Azraya lekara yadi sambhava zabdase vadhazaktiko grahaNa kiyA jAtA hai to usa vadhazaktikA paricaya vadharUpa kAryase hI ho sakatA hai| isa prakAra usa zaktiko jJAta karane ke lie yadi vadha hI kara diyA jAtA hai to vaisI sthitimeM usa vadhakI nivattise kucha prayojana siddha honevAlA nahIM hai| isa prakAra vicAra karanepara jaba 'sambhava' kA artha hI ghaTita nahIM hotA taba 'jina prANiyoMkA vadha sambhava hai unhIMke vadhakI nivRtti karAnA cAhie' yaha jo vAdIke dvArA kahA gayA hai vaha asaMgata hI ThaharatA hai / / 237-239 / / isa prakAra ukta cAra vikalpoMmeM sambhavake ghaTita na honepara vAdIke dvArA sthApita sambhavake anya pakSako dikhalAte hue usakA nirAkaraNa kiyA jAtA hai--- 1. a kriyAimabhAve apivissyaa| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH [ 241 - yajjAtIya eva hataH syAt kRmyAdistajjAtIyeSu saMbhavastasya vadhasya / atasteSu saphalA nivRttiH, saviSayatvAditi etadAzaGkayAha-na yuktametadapi, vyabhicArAt // 240 // vyabhicAramevAha 142 vAijjai koI hae vi manuyaMmi annamaNuNaM / ahae vi ya sIhAo dIsai vahaNaM pi vabhicArA // 249 // vyApAdyate kazcideva hate'pi manuSye sakRt anyamanuSyeNa, tathA loke darzanAt / ato yajjAtIyastu hatastajjAtIyeSu saMbhavastasyeti naikAntaH, tenaiva anyamanuSyeNaiva vyApAdanAt / tathA ahate'pi ca siMhAdau Ajanma dRzyate hananaM kAdAcitkamiti vyabhicAra iti // 241 // niyamo na saMbhavo iha haMtavvA kiM tu sattimittaM tu / sA jeNa kajjagammA tayabhAve kiM na sesesu // 242 // jisa jAtikA prANI mArA jA cukA hai usa jAtike prANiyoM meM usa vadhakI sambhAvanA hai, ataH aise prANiyoM ke vadhakI nivRtti saphala ho rahatI hai / yaha bhI vAdokA kahanA yuktisaMgata nahIM hai, kyoMki usameM vyabhicAra ( doSa ) sambhava hai // 240|| Age usI vyabhicArako dikhalAyA jAtA hai manuSya ke mAre jAnepara koI prANI anya manuSyake dvArA mArA jAtA hai| tathA siMhAdike na mAre jAnepara bhI unakA mArA jAnA dekhA jAtA hai, isase isa pakSa meM vyabhicAra sambhava hai / vivecana-vAdIkA abhiprAya yaha hai ki kisI manuSyake dvArA eka mRgakA vadha karanepara yaha jJAta ho jAtA hai ki mRgajAtike sabhI prANI manuSyake dvArA vadhya haiM, ataH use mRgoMke vadhako jaba nivRtti karAyI jAtI hai to vaha saphala hI rahatI hai, aisI avasthA meM use niSphala kahanA ucita nahIM, vAdIke isa kathana meM yahA~ doSa dikhalAte hue yaha kahA gayA hai ki vAdIkA vaisA kahanA yuktisaMgata nahIM hai, kyoMki usameM vyabhicAra ( anaikAntikatA ) dekhA jAtA hai / jaise-- kisI sarpane manuSyako DaMsa liyA, jisase vaha maraNako prApta ho gayA / ise dekhate hue bhI yaha niyama nahIM bana sakatA ki sarpa manuSya jAtike sabhI prANiyoMkA vadha kara sakatA hai, kyoMki anya manuSya ke dvArA usa sapakA bhI mArA jAnA dekhA jAtA hai / isake atirikta kisIne kabhI siMhakA vadha nahIM kiyA thA, para antameM kabhI usake dvArA siMhakA vadha karate bhI dekhA jAtA hai / isase yaha niyama nahIM bana sakatA ki siMha manuSya ke dvArA avadhya hai / isa kAraNa vAdIkA yaha kahanA ki jisa jAtikA prANI mArA gayA hai usa jAti ke sabhI prANo usake dvArA vadhya haiM, yuktisaMgata nahIM hai, kyoMki usa prakAra ke niyamameM Upara doSa dikhalAyA jA cukA hai // 240-241 // Age vAdIke dvArA prakaTa kiye jAnevAle 'sambhava' ke anya abhiprAyakA bhI nirAkaraNa kiyA jAtA hai - vAdI kahatA hai ki usa jAti ke sabhI vadhya haiM, aise niyamakA nAma sambhava nahIM hai, kintu va kI zakti mAtrakA nAma sambhava hai / isa abhiprAyakA bho nirAkaraNa karate hue kahA gayA hai ki yaha kahanA bhI yogya nahIM hai, kyoMki vaha zakti kAryake honepara hI jAnI jA sakatI hai / yadi kaho ki varUpa kAryake binA bhI usa zaktikA bodha ho sakatA hai to usa avasthA meM zeSa prANiyoM 1. ati / 2. a kezcit hate pi manuSyeNa tathA / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vadhaviSayANAmeva vadhanivRttiryuktA ityetannirAkaraNam niyamo na saMbhava ihAvazyatA' na saMbhava ihocyate yaduta yajjAtIya eko hatastajjAtIyA: sarve'pi hantavyAH, yajjAtIyastu na hatastajjAtIyA na hantavyA eva / kintu zaktimAtrameva tajjAtIyetareSu vyApAdanazaktimAtrameva saMbhavaH / tatkathaM doSo'nantarodito naivetyabhiprAya iti etadAzaGkayAha-sA yena kAryaMgamyeti sA zaktiryasmAtkAryaMgamyA vartate ato doSa iti, vadhamantareNa tadaparijJAnAt / sati ca tasmin ki tayetyabhihitamevaitat / atha sA kAryamantareNApyabhyupagamyate iti etadAzaGkayAha - tadabhAve kAryAbhAve / ki na zeSeSu satveSu sAbhyupagamyate ? tathA ca satyavizeSata eva nivRttisiddhiriti // 242 // - 243 ] syAdetanna sarvasatveSu sA ato nAbhyupagamyata iti / Aha canAgadevAIsuM asaMbhavA samayamANasiddhIo / tu citasiddhI asuhAsayavajjaNamaduTThA ||243 // 143 nAraka- devAdiSvasaMbhavAdvayApAdanazaktenirupakramAyuSasta iti AdizabdAddeva kuru nivAsyAdiparigrahaH kuta etaditi cet samayamAnasiddherAgamaprAmANyAditi / etadAzaGkayAha-ata eva ke viSaya meM bhI usa zaktiko sambhAvanA kyoM nahIM ho sakatI hai ? unake vadhaviSayaka zaktikI bhI sambhAvanA kI jA sakatI hai / vivecana - jisa jAtikA eka prANI mArA gayA hai usa jAtike saba prANiyoMke vadhakI zakti hai, ise vAdIne sambhava batalAyA thA, jisakA nirAkaraNa karate hue use vyabhicarita ThaharAyA gayA thA / isa vyabhicAra doSako asambhava batalAte hue yahA~ vAdI kahatA hai ki jisa jAtikA prANI mArA gayA hai usa jAtike sabhI prANI vadhya haiM tathA jisa jAtikA prANI nahIM mArA gayA hai usa jAti ke saba vadhya nahIM haiM, isa prakAra ke niyamako hama sambhava nahIM kahate, jisake Azrayase vyabhicAra doSa diyA gayA hai / kintu vivakSita vadhakake dvArA jisa jAtikA eka prANI mArA gayA hai usa jAti ke saba prANiyoMke vadhaviSayaka zakti usameM hai / ataH usa zaktike nirodhake lie use unake vadhakI nivRtti karAnA ucita va saphala hai| isase jo pUrva meM ( 240 ) vyabhicAra doSa diyA gayA hai vaha doSa lAgU nahIM hotA / vAdoke isa kathanako asaMgata ThaharAte hue yahA~ punaH yaha kahA gayA hai ki usa zaktikA bodha vadharUpa kAryake binA nahIM ho sakatA hai / aura yadi vadharUpa kAryake binA bhI usa zaktikA parijJAna sambhava hai to phira vivakSita jAtike atirikta anya prANiyoMke vadhaviSayaka zaktikI bhI sambhAvanA usameM kyoM nahIM kI jA sakatI hai ? unake viSaya meM bhI vaha sambhava hai / isalie sAmAnyase sabhI prANiyoM ke vadhaviSayaka nivRtti karAnA cAhie, na ki kisI vizeSa jAtike || 242 || isa para vAdI punaH kahatA hai nAraka va deva Adike viSaya meM vadhazakti sambhava nahIM hai, yaha AgamapramANase siddha hai / isake uttara meM kahA jAtA hai ki usa Agama pramANase to samasta prANiyoM ke vadhakI nivRtti bhI siddha hai / sAmAnyase kI jAnevAlI vadhako nivRtti meM cUMki azubha abhiprAyakA parityAga kiyA jAtA hai, isIlie vaha nirdoSa hai / vivecana-vAdI kahatA hai ki jaba nAraka va deva Adike vadhako zakti kisImeM nahIM hai taba unake bhI vadha kI nivRtti karAnA asaMgata hai / ukta nAraka Adi kisIke dvArA nahIM mAre jA 1. a ihAvasyatA / 2. devagurunivAsyA parigrahaH / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH [244samayamAnasiddhaH tatsiddhiH sarvaprANAtipAtanirvRtti siddhiH "savvaM bhaMte pANAivAyaM paccakkhAmi" ityAdivacanaprAmANyAd / AgamasyApyaviSayapravRtiduSTaiveti etadAzaGkayAha-azubhAzayavarjanamiti kRtvA aduSTA tadvadhanivRttiH, antaHkaraNAdisaMbhavAlaMbanatvAcceti vakSyatIti // 243 // AvaDiyAkaraNaM pi hu na appamAyAo niyamao annaM / annatte tabbhAve vi haMta vihalA taI hoi // 244 // ApatitAkaraNamapi pUrvapakSavAdyapanyastam / nApramAdAniyamato'nyat, api svapramAda eva taditi / anyatve'pramAdAdantiratve ApatitAkaraNasya / tadbhAve'pyapramAvabhAve'pi haMta viphalAsau nivRttirbhavati, iSyate cAvipratipattyA apramattatAyAM phalamiti // 244 // sakate haiM, yaha AgamapramANase siddha hai, kyoMki paramAgamameM unheM nirupakramAyuSka kahA gayA hai| vAdIke isa abhimatakA nirAkaraNa karate hue yahAM yaha bhI kahA gayA hai ki jisa AgamameM ukta deva-nAraka Adiko nirupakramAyuSka kahA gayA hai usI AgamameM samasta prANiyoMke vadhake pratyAkhyAnako bhI vidheya kahA gayA hai| tadanusAra sAmAnya saba hI prANiyoMke vadhakI nivRttiko kyoM na ucita mAnA jAye ? use hI ucita mAnanA cAhie / isapara vAdI punaH yaha kahatA hai ki AgamakI isa aviSaya pravRttiko nirdoSa nahIM kahA jA sktaa| isako lakSya meM rakhakara yahA~ kahA gayA hai ki saba prANiyoMkA vadha sambhava ho yA na bhI ho to bhI sAmAnyase samasta prANiyoMke vadhako nivRttiko svIkAra karanepara pratyAkhyAna karanevAlekA abhiprAya nimala rahatA hai, ataH samasta prANiyoMke hI vadhaviSayaka nivRttiko ucita mAnA gayA hai // 243 / / Age vAdoke dvArA jisa ApatitAkaraNakA pUrvameM ( 235 ) nirdeza kiyA gayA hai usakA yathArtha abhiprAya kyA hai, yaha dikhalAte haiM ApatitakA akaraNa-vadhakI nivRttike svIkAra karanepara vadhaviSayaka zaktike hote hue bhI avasara prApta honepara use na karanA -bhI apramAdase kucha bhinna nahIM hai, kintu vaha apramAda (pramAdake abhAva ) svarUpa hI hai| yadi aisA na mAnakara ukta Apatitake akaraNako usase (pramAdake abhAvase ) bhinna mAnA jAtA hai to Apatitake na karanepara bhI kheda hai ki vaha nivRtti niSphala ho rahanevAlI hai| vivecana-vAdIne apane pakSako sthApita karate hae yaha kahA thA ki jina prANiyoMkA vadha kiyA jA sakatA hai unhoMke vadhako nivRtti karanA yogya hai, kyoMki taba nivRttiko svIkAra karanevAlA Apatitake akaraNameM upasthita vadhya prANIke vadhakA avasara prApta honepara bhI vaha apanI vadhaviSayaka usa zaktiko rokakara usakA vadha nahIM karatA hai| isalie yahAM usa vadhako nivRttiko saphalatA dekhI hai| para jina nAraka aura devAdikA vadha zakya hI nahIM hai unake vadhakI nivRttikA kucha phala sambhava nahIM hai, kyoMki vahAM usa avidyamAna zaktikA nirodha sambhava nahIM hai| isa prakAra vAdIne jisa ApatitAkaraNako sambhavakA artha prakaTa kiyA thA usake yathArtha abhiprAyako vyakta karate hue siddhAnta pakSako orase kahA gayA hai ki uparyukta ApatitAkaraNa apramAdase kucha bhinna nahIM hai, kintu vaha usa apramAda-pramAdake abhAvasvarUpa hI hai| isake viparIta yadi use apramAdase bhinna-pramAdasvarUpa mAnA jAtA hai to usa ApatitAkaraNake hote hue bhI usa nivRttikA kucha phala sambhava nahIM hai, kyoMki pramAdake rahanepara kiyA jAnevAlA 1. a bhAve hit| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 247 ] vadha viSayANAmeva vadhanivRttiryuktA ityetanirAkaraNam 145 aha parapIDAkaraNe IsiMvahasa ttiviSphuraNabhAve | jo tI niroso khalu AvaDiyAkaraNameyaM tu // 245 / / athaivaM manyeta paraH - parapIDAkaraNe vyApAdyapIDAsaMpAdane sati / ISadvadhazakti visphuraNabhAve vyApAdakasya manAgvadhasAmarthyavijaM bhaNasattAyAM satyAm / yastasyAH zaktenirodho duSkaratare ApatitAkaraNametadeveti etadAzaGkayAha // 245 // vihiuttarameveyaM aNeNa sattI u kajjagambhatti / viSphuraNaM pi hu tI buhANa no bahumayaM loe || 246 // vihitottaramevedam / keneti atrAha - anena zaktistu kAryagamyeti / trisphuraNamapi tasyAH zakterbudhAnAM na bahumataM loke maraNAbhAve'pi parapIDAkaraNe bandhAditi // 246 // evaM ca jAnivattI sA ceva vaho'havAvivahaheU / visao visu cciya phuDaM aNubaMdhA hoi nAyavvA ||247 || koI bhI pratyAkhyAna saphala nahIM ho sakatA / isa prakAra vaha apramAdabhAva jisa prakAra zakya vadhavAle prANiyoM ke viSayameM raha sakatA hai usI prakAra azakya vadhavAle prANiyoMke viSaya meM bhI vaha sambhava hai / ataeva sAmAnyase samasta prANiyoMke vadhaviSayaka nivRtti ho ucita ThaharatI hai || 244 || Age vAdI prakArAntarase usa ApatitAkaraNake abhiprAyako vyakta karatA hai - vaha kahatA hai ki vadhake yogya anya prANIko pIr3ita karanepara jisa vadhaviSayaka usa zaktikA kucha paricaya prApta hotA hai usa zaktiko rokanA - usakA vadha na karanA, yahI nizcaya se vaha ApatitAkaraNa hai / isa prakAra vAdokI orase yaha zaMkA kI gayI hai / vivecana -- vadhaka kisI jAtike eka prANIko jo pIr3A pahu~cAtA hai usase usa jAti ke samasta prANiyoM ke vadhaviSayaka zaktikA paricaya vadhakriyAke na karanepara bhI prApta ho jAtA hai / avasara prApta honepara isa zaktiko rokanA, yahI usa ApatitAkaraNakA abhiprAya hai / tadanusAra pUrvokta doSa kI sambhAvanA nahIM rahatI || 245 // isa abhiprAyakA nirAkaraNa karate hue yahA~ yaha kahA jAtA hai- 'vaha zakti vadharUpa kAryaMse hI jAnI jA sakatI hai' yaha jo pUrva meM ( 242 ) kahA jA cukA hai usIse isakA uttara ho jAtA hai| isake atirikta prANIko pIr3A pahu~cAkara jo usa zakti ke vikAsakA paricaya pAnA hai vaha bhI lokameM vidvajjanako bahumata nahIM hai, kintu ghRNAspada hI hai; kintu mArane ke binA bhI jo prANIko pIr3A pahuMcAyI jAtI hai usase bhI saMklezake kAraNa karmakA bandha honevAlA hI hai ||246|| aba isa prakaraNakA upasaMhAra kiyA jAtA hai- isa prakAra - uparyukta vyavasthA ke anusAra jo vadhase anivRtti hai vahI vadha athavA vadhakA hetu hai, vadhakA viSaya bhI spaSTatayA vahI anivRtti hai, kyoMki vadhakI nivRttike na honepara usakI pravRttikA sambandha banA hI rahatA hai / 1. a duHkaratara / 2. asatto e / 3. bha tI savve vahI havAvi / 19 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH [ 248 - evaM ca vyavasthite sati / yA anivRttiH saiva vadho nizcayataH, pramAdarUpatvAt / athavApi vaSaheturanivRttito vadhapravRtteH / viSayo'pi vastuto gocaro'pi saivAnivRttirvadhasya / sphuTaM vyaktam / anubaMdhAtpravRttyadhyavasAyAnuparamalakSaNAdbhavati jJAtavyA asyA eva vadhasAdhakatvaprAdhAnyakhyApanArthaM hetuviSayAbhidhAnamaduSTa meveti // 247 // 146 amumevArthaM samarthayannAha - hiMsAipAyagAo appeDivirayassa asthi aNubaMdho / atto' aNivittIo' kulAiveraM va niyameNa // 248 // hiMsAdipAtakAdAdizabdAt mRSAvAdAdiparigrahaH / aprativiratasyAnivRttasyAstyanubandhaH ' pravRttyadhyavasAyAnuparamalakSaNaH / upapattimAha-ata evAnivRtteH pravRtteH kulAdivairavanniyamenAvazyaMtayeti // 248 // dRSTAntaM vyAcikhyAsurAha jesi miho kulaveraM appaDiviraIu tesimanonnaM / vaha kiriyAbhAvaM vina taM sayaM ceve uvasamai // 249 // vivecana -- yahA~ vadhakI nivRttiko Avazyaka batalAte hue sarvaprathama usa vadhaviSayaka anivRtti - usake pratyAkhyAna na karane ko hI vadha kahA gayA hai| kAraNa isakA yaha hai ki jabataka jIva vadhakI nivRttiko svIkAra nahIM karatA tabataka pramAda banA hI rahatA hai, aura jabataka pramAda hai tabataka tajjanya karmakA bandha bhI sambhava hai / yahI kAraNa hai jo jantupIr3Ake parihAra meM sadA sAvadhAna rahanevAle sAdhuke gamanAgamanAdi rUpa pravRtti meM prANipIr3Ake sambhava honepara bhI usake ahiMsA mahAvratameM koI doSa nahIM lagatA / isIse usake pramAdajanita bandha bhI nahIM hotA hai / Age calakara vadhakI anivRttiko usa vadhakA kAraNa bhI kahA gayA hai| isakA bhI kAraNa yaha hai ki jabataka usa vadhakI nivRttiko svIkAra nahIM kiyA jAtA tabataka usakA parihAra sambhava nahIM hai - tadanurUpa paristhitike nirmita honepara vaha vadhameM pravRtta ho sakatA hai| isake atirikta cU~ki usako nivRtti ke binA vadhaviSayaka saMkalpakA anta hotA nahIM hai, ataeva usa vadhaviSayaka anivRttiko vadhakA viSaya bhI batalAyA gayA hai| isa prakAra jaba yaha vadhaviSayaka anivRtti svayaM vadhasvarUpa, vadhakI kAraNa ora usa vadhakI viSaya bhI hai taba usa vadhakI nivRttiko Avazyaka aura kalyANa karanevAlI samajhanA cAhie || 247|| Age isIkA samarthana karate haiM jo hiMsA va asatyabhASaNa Adi pApoMse virata nahIM hai usake isa anivRttise kulAdi vairake samAna tadviSayaka anubandha --- usase sambandha rakhanevAlI pravRttike pariNAmase avirakti - niyamase banI hI rahatI hai || 248 // Age ukta dRSTAntako spaSTa kiyA jAtA hai jina manuSyoM meM paraspara kauTumbika vera rahatA hai unake madhya meM paraspara vadharUpa kAryake na honepara bhI vadhakriyAse nivRtta na honeke kAraNa vaha bairabhAva svayaM upazAnta nahIM hotA / 1. a hiMsAepAegAu appa / 2. a etto / 3. ma aNivattIo / 4. virataatthimaNubaMdhosyApravRttyavyavasAyAM / 5. a viNiyavaMsa ceva / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 250 vadhaviSayANAmeva vadhanivRttiyuktA ityetannirAkaraNam yeSAM puruSANAm / mithaH parasparam / kulavairamanvayAsaMkhaTam / aprativirateH kAraNAt / teSAm anyonyaM parasparam / vadhakriyAbhAve'pi sati na tatsvayamevopazAmyati kiM tUpamitaM saditi // 249 // tatto ya tannimitta iha baMdhaNamAi jahaM tahA bNdho| savvesu nAbhisaMdhI jaha tesuM tassa to natthi // 250 // tatazca tasmAdanupazamAt / tannimittaM vairanibandhanamiha bandhanAdi bandhavadhAdi yathA bhavati teSAM tathetareSAmanivRttAnAM tannibandhano bandha iti / atrAha-sarveSu prANiSu / nAbhisaMdhi vivecana-abhiprAya yaha hai ki jisa prakAra paraspara vairake vazIbhUta hue do kuTumboMmeM eka dUsarekA ghAta to karanA cAhate haiM, para tadanukUla avasara na milanese unameM koI kisIkA cAta nahIM kara pAtA hai| phira bhI jabataka unakA vaha vairabhAva zAnta nahIM ho jAtA hai tabataka ve eka dUsareke aniSTakA cintana kiyA hI karate haiN| isase ve nirantara saMkliSTa pariNAmake vazIbhUta hone. se pApa karmako bAMdhate hI rahate haiN| Thoka iso prakArase gRhastha jabataka hiMsAdi pApoMkA parityAga nahIM karatA hai tabataka vaha unase nivRtta na honeke kAraNa samaya Anepara vaha hiMsAdi pApoMmeM pravRtta bhI ho sakatA hai / ataH karmabandhake kAraNabhUta saMkleza pariNAmase bacAne ke lie una hiMsAdi karanA hI zreyaskara hai| prANAke prANoMkA vidhAta karanA hI hisA nahIM hai, kintu jaisA ki Upara nirdeza kiyA jA cukA hai usake viSaya meM rAga-dveSAdi rUpa pariNAmoMkA banA rahanA hI vastutaH hiMsAkA lakSaNa hai| AcArya amRtacandrane ahiMsA aura hiMsAkA lakSaNa isI . prakArakA nirdiSTa kiyA hai| yathA--- aprAdurbhAvaH khalu rAgAdInAM bhavatyahiMseti / teSAmavotpattihiMseti jinAgamasya sakSepaH / pu. si, 44 // arthAta rAga-dveSAdi pariNAmoMke utpanna na hAna denakA nAma ahiMsA aura unhI kI utpatti kA nAma hiMsA hai| saMkSepameM yaha paramAgamakA rahasya hai // 249 / / Age usa kulAdi verakA kyA pariNAma hotA hai, ise spaSTa karate hue vAdoke dvArA phirase ko gayo zaMkAko vyakta karate haiM ukta kulAdi vairake svayaM zAnta na honese usake nimittase yahAM jisa prakAra unake vadhabandhana Adi hote haiM usI prakAra pApakI nivRttise rahita jIvoMke saMzleza pariNAmake nimittase karmakA bandha huA karatA hai| yahAM vAdo punaH mAzaMkA karatA hai ki jisa prakAra jina do kuloM meM vairabhAva hotA hai unhIMke madhyameM paraspara duSTa abhiprAya rahatA hai, na ki sabhI jIvoMke viSayameM, ataH utane mAtra Azraya hI unake bandha sambhava hai / isI prakAra pratyAkhyAna karanevAle jIvake bhI samasta prANiyoMke Azrayase bandha nahIM hotA hai, kintu vadha karane yogya jina prANiyoMke vadha. viSayaka nivRtti nahIM ko gayo hai mAtra unake Azrayase hI bandha sambhava hai| vivecana-yahA~ Upara diye gaye kulavairake Azrayase vAdI apanA abhimata prakaTa karate hue kahatA hai ki jisa kulake manuSyoMse dUsare kulake manuSyoMmeM vairabhAva haiM ve kevala uso kulake manuSyoM1. a tannimitto vahabaMdhaNamAti naha / 2. bha esi / 3. bha miha baMdhavadhAdiyathA bhavati tathA ( ato'gre'tra pUrvagAthA 249 gata 'vadhakiriyAbhAvaMmi' ityAdisaMdarbho'grimagAthA 250 gata 'savvesu nAbhi' paryantaH punalikhito'sti / tadane ca 'kiMtu' likhitvA 'vairidraMganivAsinAmeva' prabhRtiragnimasaMdarbho likhito'sti / 3 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 zrAvakaprajJaptiH [ 251 - ryApAdanapariNAmaH / yathA teSu draMga nivAsiSu vairavata iti / tasya pratyAkhyAtustato nAsti bandhaH iti / tathAhi te'pi na yathAdarzanameva prANinAM bandhAdi kurvanti, kiMtu vairidraMganivAsinAmeva / evaM pratyAkhyAturapi na sarveSu vadhAbhisaMdhiriti tadviSaye bandhAbhAva iti // 250 // etadAzaGkyAha atthi cciya abhisaMdhI avisesapavittio jahA tesu / apavittIya viNivittojo uM tesiM va doso u // 251 // astyevAbhisaMdhiranantaro | datalakSaNaH sarveSu / kuto'vizeSa pravRttitaH sAmAnyena badhapravRtteH / yathA teSu ripudraM nivAsiSu vairavataH / tatazcApravRtAvapi vadhe anivRttija eva teSAmiva vairavatAM doSa evamanivRttasya garbhArtho bhAvita eveti // 252 // adRSTAnta evAyam, sarvasatvairvairA saMbhavAditi AzaGkayAha savvesiM virAhaNao paribhogAo ya haMta verAI / siddhA aNAinihaNo jaM sasAro vicitto ya / / 252 // sarveSAM prANinAm / virAdhanAttena tena prakAreNa paribhogAcca srak candanopa karaNatvena / hanta 'bairAdayaH siddhAH haMta saMpreSaNe sthAnAntaraprApaNe sati vaironmAthakAdayaH kUTayantrakAdayaH ke mAraNa-tAr3ana AdikA abhiprAya rakhate haiM, na ki vizvake sabhI prANiyoM ke viSaya meM / isalie kevala unake nimittase ho unameM karmakA bandha sambhava hai, na ki samasta prANiyoM ke nimittase / isI prakAra se vizeSa rUpa meM zakya vadhavAle prANiyoMke vadhakI nivRttiko svIkAra karanevAlekA duSTa abhiprAya jaba azakya vadhavAle anya samasta prANiyoMke viSaya meM nahIM rahatA hai taba unake nimittase usake karmakA bandha kyoM hogA ? vaha nahIM honA cAhie || 250|| Age vAdIkI isa zaMkAkA uttara diyA jAtA hai sAmAnyase saba jIvoMke vadhake viSaya meM nivRttiko svIkAra na karanevAle manuSyakA vadhaviSayaka abhiprAya rahatA hI hai, kyoMki vaha sAmAnyase pravRtti karatA hai| jisa prakAra kulavairavAlekA abhiprAya sAmAnyase usa kulameM vartamAna sabhI manuSyoMke vadha-bandhanAdi-viSayaka rahA karatA hai| isa prakAra sabake vadhame pravRtta na honepara bhI usake ativRttijanita doSa hotA hI hai || 251 // kulaverakA jo dRSTAnta diyA gayA hai vaha vastutaH dRSTAnta nahIM hai kyoMki kulaveravAloMkA vizva ke saba prANiyoM se vera sambhava nahIM hai, vAdIkI isa AzaMkAko hRdayaMgama kara Age yaha kahA jAtA hai-- sabhI jIvoM kI virAdhanA karaneke kAraNa tathA mAlA va candana Adi sabakA upabhoga karaneke kAraNa sabake sAtha vaira Adi siddha haiM, kyoMki saMsAra anAdi-nidhana va vicitra hai / vivecana-vAdIkI ukta zaMkAko hRdayaMgama kara yahA~ yaha kahA gayA hai ki saMsAra cU~ki anAdi va ananta hai, ataeva vaha isa saMsAra paramparAmeM vyakti jaba taba jisa kisIke vadha-bandhanAdikA vicAra kara sakatA hai / isase vaira-virodhAdiko asambhava nahIM kahA jA sakatA hai / isake 1. a ya vibhaNivittIjA u / 2. bha hate saMprakSaNAM / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -254] vadhaviSayANAmeva vanivRttiyuktA ityetannirAkaraNam pratiSThitAH sarvasattvaviSayA iti| upapattyantaramAha-anAdinidhano yatsaMsAro vicitrazcAto yujyate sarvametaditi // 252 // upasaMharannAha tA baMdhamaNicchaMto kujjA sAvajjajogavinivittiM / avisayaanivittIe suhabhAvA daDhayaraM sa bhave // 253 / / yasmAdevaM tasmAda / bandhamanicchannAtmanaH karmaNAm / kuryAtsAvadyayoganivRttimoghata: spaapvyaapaarnivRttimityrthH| aviSayAnivRttyA nArakAdivadhAbhAve'pi tadanivRttyA / azubhabhAvAdaviSaye'pi vavaviratiM na karotItyazubho bhAvastasmAt / dRDhataraM sutarAM sa bhavedbandho bhAvapradhAnatvAttasyeti // 253 // itto ya imA juttA jogatiganibaMdhaNA pvittiio'| jaM tA imIi visao savvu cciya hoI vinneo // 254 // itazceyaM nivRttiryuktaa| yogatrikanibandhanA manovAkkAyayogapUrvikA pravRttiyadyasmAdasyA atirikta upabhogameM bhI vaha jIvoMkI virAdhanA kara sakatA hai tathA kUTayantra (pazu-pakSiyoMko pakar3aneke lie mAMsa Adise saMlagna yantravizeSa Adiko pratiSThita kara prANiyoM ko pIr3ita kiyA jA sakatA hai| isa kAraNa sAmAnyase sarvasAvadyase kI jAnevAlI nivRtti ho saMgata va upayogI siddha hotI hai // 252 / / aba isakA upasaMhAra kiyA jAtA hai isa kAraNa jo AtmahitaiSo bandhakI icchA nahIM karatA hai use sAmAnyase samasta sAvadha yogase nivRtti karanA caahie| kAraNa yaha hai ki jo nAraka-devAdi vadhake viSaya nahIM haiM unake vadhaviSayaka anivRttise honevAle azubha pariNAmase vaha dRr3hatara karmabandha honevAlA hai| vivecana-abhiprAya yaha hai ki kucha nAraka va deva Adi nirupakramAyuSka jIva bhale hI usa vadhake viSaya na hoM, phira unake vadhako nivRtti na karanese pariNAmoMmeM kaluSatA sambhava hai, jo dRr3ha karmabandhako kAraNa ho sakatI hai, kyoMki karmabandhakA kAraNa jIvakA pariNAma hai jo vadhyaavadhya sabhI prANIke viSayameM sambhava hai| samasta prANiyoMke dadhaviSayaka nivRttiko svIkAra na karanA, yaha prANIko AtmadurbalatA hI samajho jAyegI jo azubhAzayase bhinna nahIM ho sktii| sAmAnyase vadhakA pratyAkhyAna karane para jina prANiyoMkA vadha sambhava nahIM unake viSaya meM to aura bhI nirmala pariNAma raha sakate haiN| isalie karmabandhake anicchuka bhavya jIvako sAmAnyase hiMsAdirUpa samasta hI sAvadha parityAga karanA ucita hai // 253 / / Age sAmAnyase kI jAnevAlI vanivRttikA anya kAraNa bhI batalAte haiM cUMki jovakI pravRtti mana, vacana aura kAyarUpa tInoM yogoMke kAraNase huA karatI hai, isalie bhI sAmAnyase vadhakI nivRtti karanA yogya hai| isa prakAra jaba ki usa anivRttikA viSaya sabhI hai taba nivRttikA viSaya bhI saba ho samajhanA caahie| vivecana-abhiprAya yaha hai ki jIvakI jo prANivadhAdimeM pravRtti hotI hai vaha mana, vacana va kAya ina tInoM yogoMke Azrayase huA karatI hai| isalie jina nAraka AdikA vadha kAyase 1.bha pvittiie| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 zrAvakaprajJaptiH [255 - anivRtteviSayaH / sarva eva bhavati vijnyeyH| pAThAntaraM yogatrikanibandhanA nivRttiryasmAtsaMgatArthameveti // 254 // tathA cAha kiM ciMtei na maNasA kiM vAyAe na jaMpae pAvaM / na ya itto vi na baMdho tA viraI savvahA kujjA // 255 / / kiM cintayati na manasA, aniruddhatvAtsarvatrApratihatatvAt tasya / kiM vAcA na jalpati pApam, tasyA api prAyo'niruddhatvAditi / na cAto'pi yogadvayavyApArAnna bandhaH, kiM tu bandha ev| yasmAdevaM tattasmAdvirati sarvathA kuryAt avizeSeNa kuryaadityrthH||255|| evaM micchAdaMsaNaviyappavasao'samaMjasaM keI / japaMti jaMpi annaM taM pi asAraM muMNeyavvaM // 256 // evamuktaprakAram / mithyAdarzanavikalpasAmarthena / asamaMjasamaghaTamAnakam / kecana kuvAdino jalpanti yApyanyatkicittadapyasAraM muNitavyamuktanyAyAnusArata eveti // 256 // uktamAnuSaGgikam, adhunA prakRtamAha paDivajjiUNa ya vayaM tassaiyAre jahAvihiM nAuM / saMpunnapAlaNaTThA parihariyavvA payatteNaM // 257 // sambhava nahIM hai unakA vaha vadha mana va vacanase sambhava hai-manase unake vadhakA cintana kiyA jA sakatA hai tathA vacanase vaisA sambhASaNa bhI kiyA jA sakatA hai| ataeva sAmAnyase saba hI prANiyoMke vadhakI nivRtti karanA yogya hai, aisA karanese pariNAmoMmeM nirmalatA adhika ho rahanevAlI hai / isa gAthAmeM TIkAkArake anusAra 'pavittoo' ke sthAnameM 'nivittIo' pAThAntara bhI pAyA jAtA hai| tadanusAra gAthAkA abhiprAya yaha hogA-nivRtti cUMki tInoM yogoMke Azrayase huA karatI hai, isalie usakA viSaya jaba saba ho hotI hai taba nAraka, devAdike usa vadhake viSaya na honepara bhI sAmAnyase sava hI prANiyoMke vadhakI nivatti karanA yogya hai // 254 // Age ise hI spaSTa kiyA jAtA hai jIva kyA manase pApakA vicAra nahIM karatA hai ? karatA hI hai, kyoMki usakI sarvatra hai / tathA vaha kyA pApayakta bhASaNa nahIM karatA hai? use bhI vaha karatA hai. kyoMki use bhI prAyaH rokA nahIM jA sakatA hai / taba vaisI paristhiti meM una donoM ke nimittase bandha na hotA ho, yaha bho sambhava nahIM hai-una donoMke nimittase karmakA bandha avazya honevAlA hai| isalie viratisAvadya yogakA pratyAkhyAna-sarvathA ( sAmAnyase ) karanA yogya hai // 255|| isa prakAra yahAM kucha vAdiyoMke abhimatako dikhalAkara usakA nirAkaraNa karate hue aba usakA upasaMhAra kiyA jAtA hai-- ___ isa prakAra mithyAdarzanajanita vicArake vaza kitane vAdo anya jo kucha bhI asamaMjasayukti va Agamase asaMgata-kathana karate haiM use bho niHsAra samajhanA cAhie / / 256 / / isa prakAra AnusaMgika carcA karake aba prakRta viSayakA vicAra karate haiM 2. virtti| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 258] ahiMsANuvratasya aticArAH 151 pratipadya cAGgIkRtya ca vratam / tasya vratasyAticArA atikramaNahetavo yathAvidhi yathAprakAram / jJAtvA parihartavyAH sarvaiH prakArairvajanIyAH prayatneneti yogH| kimartham ? saMpUrNapAlanArtham / na hyaticAravataH saMpUrNA tatpAlanA, tadbhAve tatkhaMDanAdiprasaMgAditi // 25 // tathA cAha baMdhavahachavicchee aibhAre bhattapANabucchee / kohAisiyamaNo go-maNuyAINa no kujjA / / 258 // tatra bandhanaM bandhaH saMyamanaM rjju-daamnkaadibhiH| 1 / hananaM vadhastADanaM keshaadibhiH|2| chaviH zarIrama, tasya chedaH pATanaM karapatrAdiH / 33 bharaNaM bhAraH, atibharaNaM gatibhAraH, prabhUtasya pUgaphalAdeH skandhapRSThAropaNamityarthaH / 4 / bhaktamazanamodanAdi, pAnaM peyamudakAdi, tasya vyavacchedo nirodhaH, adAnamityarthaH / 5 / etAn samAcarannativarati prathamANu balam / etAn krodhAdidUSitamanA na kuryAditi anenApavAdamAha-anyathAkaraNe'pratiSedhAvagamAt / tadatrAyaM pUrvAcAryoktavidhiH-baMdho daviho dapayANaM caupayANaM ca adAla aNaTAranavaTAe baMdhiuM / aTTAe duviho sAvekkho niravekkho ya / niravekkho niccalaM dhANiyaM jaM baMdhai, sAvekkho jaM dAmagaMThiNA, jaMca sakkei palivaNagAdisu muMciuM chidiuM vANa saMsarapAsaeNaM baMdheyavvaM / eyaM tAva cauppayANaM / dupayANaMpi dAso dAsI vA coro vA, putto vANa patagAha jai bajhaMti to sAvekkhA baMdheyanvA rakkhiyavvA ya jahA aggibhayAdisu Na vinnstNti| tANi kira dupayacauppayANi sAvageNaM geliyavANi jANi abaddhANi ceva acchti| vaho vi taha ceva / vaho vratako svIkAra karake aura Agamokta vidhike anusAra usake aticAroMko jAnakara svIkRta vratake pUrNatayA paripAlanake lie prayatnapUrvaka una aticAroMkA parityAga karanA caahie| - vivecana-svIkRta vratake dezataH bhaMga honekA nAma aticAra hai / jisa vratako svIkAra kiyA hai Agamokta vidhike anusAra usakA pUrNatayA nirdoSa-paripAlanake lie vratako bhaMga karane vAle aticAroMko jAnakara unakA sarvathA parityAga karanA ucita hai / / 257 // ___aba prakRtasthUlaprANivadhavirati nAmaka prathama aNuvratake aticAroMkA nirdeza kiyA jAtA hai prathama aNuvratakA dhAraka zrAvaka krodhAdi kaSAyoMse manako kaluSita kara gAya Adi pazuoM aura manuSyoM AdikA bandha, vadha, chavicheda, atibhAra aura bhakta-pAnavyuccheda na kre| vivecana-prakRta gAthAmeM avasaraprApta usa sthUlaprANAtipAta aNuvratako malina karanevAle pAMca aticAroMke parityAgako preraNA karate hue unake nAmoMkA nirdeza kiyA gayA hai| (1) unameM prathama aticAra bandha hai / bandhakA artha hai gAya-bhaiMsa Adi pazuoM aura manuSyoMko rasso Adise bAMdhakara rkhnaa| yaha bandhana do pA~vavAle manuSyoM AdikA tathA cAra pAMvavAle gAya, bhaiMsa aura ghor3A AdikA kiyA jAtA hai| vaha sArthaka aura anartha ruke bhedase do prakArakA hai| inameM se aNuvratI zrAvaka anarthaka-prayojanake binA-kabhI bandhanameM pravRtta nahIM hotaa| sArthaka bandhana bhI sApekSa aura nirapekSake bhedase do prakArakA hai| manuSya va.pazuoMko jo prayojanake vaza bAMdhA jAtA hai vaha sArthaka bandha to hai, para yadi isameM unakI surakSAkI ora dhyAna na dekara unheM atizaya dRr3hatApUrvaka bAMdhA jAtA hai to yaha nirapekSa sArthaka bandhana kahalAtA hai| isameMse 1. a asyAH (258) gAthAyAH saMskRtachAyApyatropalabhyate / 2. bhakSibhiH saha vaMdhananassADanaM keshaabhidibhiH| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 zrAvakajJaptiH [ 258nAma tAlaNaM / aNaTAe Niravekkho niddayaM taalei| sAkkho puNa puvvameva bhIyapariseNa hoyavvaM / jai na karejja to mammaM mottuM tAhe layAe doreNa vA ekkaM do tinni vA vAre tAlei / chaviccheo aNaTTAe taheva, hiravekkho hatya-pAya-kanna ho?-NakkAi niddayAe chidai / sAvekkho gaMDaM vA araiyaM vA chidejja vA dahejja vaa| aibhAro Na aaroveyvo| puvi ceva jA vAhaNAe jIviyA sA muttvvaa| na hojja annA jIviyA, tAhe dupado jaM sayaM ceva ukkhivai uttArei vA bhAraM evaM vhaavijji| baillANaM jahA sAbhAvidyAo vi bhArAo UNao kori| hala-sagaDesu vi velAe ceva muNcii| Asa-hatthIsu vi esa ceva vihI / bhattapANaoccheo Na kassai kAyavo tikkhacchuho mA marejja taheva aNaTAe dosA prihrejjaa| sAvekkho puNa roganimittaM vA akasmAt Aga vagairaha lagane yA anya kisI upadravake "upasthita honepara bandhanabaddha prANIkA chaTakArA pAnA duSkara ho jAtA hai| ataH aisA nirapekSa sArthaka bandhana sarvathA heya hai| sApekSa sArthaka bandhanameM prANIko ijha prakArako zithila gAMTha Adi lagAkara bAMdhA jAtA hai ki jisase kabhI agni vagairahake prajvalita honepara yA anya kisI upadravake upasthita honepara vaha saralatAse chUTakara yA chur3AyA jAjara AtmarakSA kara sakatA hai| yaha sApekSa sArthaka bandhana prayojatake vaza gAya-bhaiMsa Adi catuSpadoMke samAna dAsI-dAsa, cora va par3hane meM Alaso putra Adi dvipadoMkA bhI kiyA jAtA hai| para vaha unakI surakSAkA dhyAna rakhakara dayAI antaHkaraNase vidheya mAnA gayA hai| vizeSa rUpameM zrAvakako aise hI dvipadoM va catuSpadoMko grahaNa karanA cAhie jo binA bandhanake hI raha sakate hoN| (2) dUsarA usakA aticAra badha hai| badhakA athaM tAr3ana hai, na ki prANaviyojana, kyoMki prANaviyojana to spaSTata: anAcAra hai, na ki aticaar| pUrvokta bandhanake samAna yaha vadha bhI nirarthaka va sArthakake sAtha nirapekSa aura sApekSake bhedase do prakArakA hai| niraticAra aNavatakA pAlana karanevAlA gahastha kabhI prayojanake binA prANIko lAThI cAbuka Adise pIr3ita nahI taa| prayojanake vaza bhI jaba tAr3ita karanA Avazyaka ho jAtA hai taba vaha nirapekSa hokara nidayatApUrvaka tAr3ita nahIM krtaa| prathamata: to vaha bhaya dikhalAtA hai| para jaba bhayase kAma nahIM nikalatA taba vaha marmasthAnako chor3akara latA yA rassI Adise do-tIna bAra tAr3ita karatA hai / (3) tIsarA aticAra chavicheda hai| chavikA artha zarIra hai| usakA cheda bhI nirarthaka va sArthakake rUpameM sApekSa va nirapekSa dRSTise kiyA jAtA hai| aNuvratI zrAvaka niSprayojana nirapekSa dRSTise kabhI prANIke hAtha, pAMva, kAna, oSTha va nAka AdikA chedana nahIM krtaa| prayojanake vaza bhI vaha usake nAka, kAna va phor3e Adiko sApekSa hokara dayAbhAva ho chedatA hai yA dAgatA hai| (4) cauthA aticAra atibhArAropaNa hai| isa aticArase rahita vratI zrAvaka manuSya yA pazuke Upara adhika bojha nahIM lAdatA, vaha unake Upara utanA hI bojhA lAdatA hai, jise manuSya svAbhAvika rUpa uThA sakeM yA rakha skeN| sarvottama to yahI hai ki jahAM taka sambhava ho vrato zrAvaka bhADese kI jAnevAlI AjIvikAko ho chor3a de| para yadi vaha sambhava nahIM hai to phira ukta rItise adhika bojhA na lAdakara unako zaktike anusAra hI bojhA lAdanA caahie| iso Adike apara bhI asvAbhika bojha nahIM lAdanA cAhie tathA halameM yA gAr3ImeM jotanepara unheM yathAsamaya chor3a denA caahie| yahI prakriyA hAthI va ghor3A Adike viSayameM samajhanA caahie| (1) pAMcavAM aticAra bhakta-pAnavyaccheda hai| anna-pAnakA nirodha bhI zrAvakako niSprayojana sarvathA nahIM karanA caahie| prayojanake vaza bhI dvipada yA catuSpadoMke bhojana-pAnakA nirodha kucha ho samayake lie karanA cAhie, jisameM unheM adhika vyAkulatAkA anubhava na ho yA bhUkha-pyAsase Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -251] dvitIyANuvrataprarUpaNA 153 vAyAe vA bhaNejjA ajja Na te demi ti, saMtiNimittaM vA uvavAsaM kaaraavejjaa| savvattha vi jayaNA jahA thUlagapANAivAyarasa aiyAro na bhavai tahA paiyavvaMti // 258 // Aha ca-- parisuddhajalaggahaNaM dAruya-dhannAiyANa taha ceva / gahiyANa vi paribhogo vihIi tasarakkhaNaTTAe // 259 / / parizuddhajalagrahaNam, vstrpuuttrsrhitjlgrhnnmityrthH| dAru-dhAnyAdInAM ca tathaiva pari. zuddhAnAM grahaNaM anolAjIrNAnAM dArUNAm, akoTa-vizuddhasya dhAnyasya, aadishbdaattthaavidhopskrprigrhH| gRhItAnAmapi paribhogo vidhinA kartavyaH parimitapratyupekSitAdinA / kimartham ? trasarakSaNArtha dvIndriyAdipAlanArthamiti // 259 // uktaM sAticAraM prathamANuvratam adhunA dvitIyamucyatepIr3ita hokara ve kadAcit mRtyuko prApta na ho jaayeN| putra Adike hitakI dRSTise vacanake dvArA hI yaha kahanA cAhie ki yadi pUrA nahIM hotA hai to Aja tumheM bhojana nahIM prApta hogaa| rogase pIr3ita honepara bhI vacanase sAntvanA denA ki Aja tumheM bhojana karanA hitakara nahIM hai| zAntike nimitta upavAsa bhI karAyA jA sakatA hai| para yaha saba yatnAcArapUrvaka hI honA cAhie, jisase ki sthUla prANAtipAta vratake ukta ati cAroMse vratako surakSita rakhA jA ske| gAthAmeM jo 'krodhAdidUSitamana' yaha vizeSaNa diyA gayA hai ki usakA bhI abhiprAya yahI hai ki uparyukta saba kArya sadbhAvanAke sAtha yatnAcArapUrvaka prayojana vaza hI karanA cAhie, na ki niSprayojana va nirdayatAke sAtha / isa prakArase hI prakRta sthUla prANAtipAta aNuvratakA nirdoSa pAlana ho sakatA hai / / 258 // Age usa yatnAcArakA spaSTIkaraNa kiyA jAtA haiM trasa jovoMkI rakSAke lie nirmala jala aura vizuddha lakar3I evaM dhAnya AdikA bhI grahaNa karanA caahie| isake atirikta grahaNa kiye hue padArthoM kA upabhoga bhI vidhipUrvaka karanA caahie| vivecana-sthUla prANAtipAta aNuvratake dhAraka zrAvakako sabhI pravRtti yatnAcArapUrvaka honA caahie| usameM trasajIvoMkA vighAta na ho, isake lie vaha sadA sAvadhAna rahatA hai| AvazyakatAnusAra jaba vaha jalako grahaNa karatA hai to vaha use trasajIvoMse rahita dohare channese chAnakara grahaNa karatA hai| do muhUta ke pazcAt vaha usakA upayoga punaH chAnakara karatA hai| lakar3iyoMko jaba vaha jalAneke lie grahaNa karatA hai taba vaha unheM binA ghunI jIva-jantuoMse rahita dekhakara hI grahaNa karatA hai va unakA upayoga karatA hai| isI prakAra vaha gehU~, cAvala, ur3ada va mUMga Adi dhAnyavizeSoMko nirdhana va jantuoMse rahita grahaNa karatA hai va unakA upayoga bhI atizaya sAvadhAnatApUrvaka karatA hai| rAtrimeM pisAne, bhojana banAne va khAnekA bhI vaha parityAga karatA hai| ye kucha hI yahA~ udAharaNa diye gaye haiN| usakA sabhI AcaraNa prANirakSAkI sadabhAvanAse hotA hai| isake binA usakA vaha sthala prANAtivrata nirdoSa nahIM raha sakatA hai / / 259 // ___isa prakAra aticAra sahita prathama aNuvratakA vivecana karake aba dvitIya aNuvratake svarUpa ko dikhalAte haiM Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 zrAvakaprajJaptiH thUlamusAvAyassa u viraI duccaM ' sa paMcahA hoi / kannA-go-bhuAliyanAsaharaNakUDasakkhijje || 260 // sthUlamRSAvAdasya tu viratidvitIyamaNuvratamiti gamyate / mRSAvAdo hi dvividhaH sthUlaH sUkSmazca / tatra paristhUlavastuviSayo'tiduSTavivakSAsamudbhavaH sthUlo viparItastvitaraH / na ca tenehAdhikAraH, zrAvakadharmAdhikAratvAtsthUlasyaiva prakrAntatvAt / tathA cAha - sa paJcahA bhavati sa sthUlo mRSAvAdaH paJcaprakAro bhavati - kanyA- go-bhUmyanRta-nyAsaharaNa- kUTasAkSitvAni / anRtazabdaH " padatraye pratyekamabhisaMbadhyate / tadyathA - kanyAnRtamityAdi / tatra kanyAviSayamanRtaM kanyAnRtamanya kAme bhinnakanyakAM vakti viparyayo vA / evaM gavAnRtam - alpakSIrAmeva bahukSIrAM vakta viparyayo vA / evaM bhUmyanRtam - parasatkAmevAtmasatkAM vakti, vyavahAre vA niyuktoSnAbhavadvyavahAreNaiva kasyacidrAgAdyabhibhUto vakti asyeyamAbhavatIti / nyasyate nikSipyata iti nyAso rUpakAdyarpaNam, tasyApaharaNaM nyAsApahAraH / adattAdAnarUpatvAdasya kathaM mRSAvAdatvamiti ? ucyate - apalapato mRSAvAda iti / kUTasAkSikaM utkocamatsarAdyabhibhUtaH pramANIkRtaH " san kUTaM vaktIti // 260 // [ 260 sthUla mRSAvAda (asatyaM bhASaNa ) kI viratikA nAma dvitIya aNuvrata hai, jise satyANuvrata kahA jAtA hai ! yaha mRSAvAda pA~ca prakArakA hai-- kanyAalIka, gavAlIka, bhUmialIka, nyAsaharaNa aura kUTasAkSya | vivecana - sthUla aura sUkSmake bhedase amatyabhASaNa do prakArakA hai| dUSita manovRttise vastuviSayaka jo asatyabhASaNa kiyA jAtA hai yaha sthUla mRSAvAda kahalAtA hai| udAharaNArtha jo vastu apane pAsa nahIM hai va jise diyA nahIM jA sakatA hai usake viSaya meM yaha kahanA ki 'maiM use kala duuNgaa|' isI prakAra AvazyakatA paDanepara kisIke pAsase rupayA-paisA yA anya koI vastu lenA aura vApasa karate samaya 'maiMne use liyA hI nahIM hai, tuma jhUTha bolate ho' ityAdi kahakara usakA apalApa karanA, ityAdi saba usa sthUla mRSAvAdake antargata hai / saMkSepa meM use pAMca rUpa meM vyakta kiyA gayA hai - (1) kanyAalIka - kanyA ke viSaya bolanA / jaise--kisI eka kanyAko dikhalAkara vivAhAdike samaya vahI kanyA batalAkara dUsarIko upasthita karanA / (2) gavAlIka - kama dUdha denevAlI gAyako adhika dUdha denevAlI yA adhika dUdha denevAlIko kama dUdha denevAlI batalAkara vyavahAra karanA / (3) bhUmiviSayaka aloka-jo bhUmi apanI nahIM hai use apanI batalAkara aura jo apanI hai use dUsarekI batalAkara becane va lene AdikA vyavahAra karanA / isI prakAra jo bhUmiviSayaka vyavahAra apane sAmane nahIM huA hai use apane sAmane huA batalAnA / ( 4 ) nyAsaharaNa - AvazyakatAnusAra dUsare dvArA surakSA Adi uddezyase rupaye-paise yA sonA-cAMdI rakhA jAtA hai 'use mere pAsa nahIM rakhA' ityAdi kahakara usakA apaharaNa kara lenA / jaba ki ise adattAdAna samajhakara corImeM garbhita kiyA jA sakatA thA, para cUMki usake sambandha meM vaisA bhASaNa bhI kiyA jAtA hai tathA binA diye grahaNa bhI nahIM kiyA jAtA hai, isIlie ise nyAsApahAra mRSAvAda samajhanA caahie| (5) kUTasAkSya - rAga, dveSa athavA matsaratA Adike vaza jo kRtya apane sAmane nahIM huA hai usake viSayameM asatya sAkSI denA aadi| isa pAMca prakArake 1. avirato doccaM / 2. a kUTasApeyakAni anRtaH zabdaH / 3. a kanyAviSayamanRtamevAtmasatkAM kanyAM nRtaM abhinnakanyakAmeva / 4. a mAbhavatviti / 5. a ' pramANIkRtaH' ityetannAsti / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 -262] tRtIyANuvrataprarUpaNA vajjaNamiha puvvuttaM Aha kumArAigoyaro kaha Nu / eyaggahaNAu cciya gahio naNu so vi diTThavvo // 261 // varjanamiha mRSAvAde / pUrvoktaM "uvautto gurumUle" ityAdinA granthena / Aha paraHkumArAdigocaraH kathaM nu ? akumAraM kumAraM avataH, AdizabdAdavidhavAdyanRtaparigrahaH / ativRSTavivakSAsamudbhavo'pyeSa bhavati, na tu sUtre upaattH| tadetatkatham ? AcArya Aha-etadgrahaNAdeva ca kanyAnRtAdigrahaNAdeva ca / nanu gRhIto'sAvapi kumArAdigocaro mRSAvAdo draSTavyaH, upalakSaNatvAditi // 261 // paDivajjiUNa ya vayaM tassaiyAre jahAvihiM nAuM / saMpunnapAlaNaTThA parihariyavvA payatteNaM // 262 // asatya bhASaNakA parityAga karanA, ise satyANuvrata kahA jAtA hai| yadyapi kanyAke samAna kumAra aura gAyake samAna bhaiMsa Adike viSayameM bhI asatya sambhASaNa sambhava hai, phira bhI unheM yathAsambhava ina pAMcake hI antargata samajhanA cAhie // 260 // Age isa dvitIya aNuvratake pAlana karane kI vidhikA saMketa karate hue kanyAlIka Adike sAtha kumArAdiviSayaka alIkako bhI kyoM nahIM grahaNa kiyA, ise spaSTa kiyA jAtA hai pUrvameM ahiMsANuvratake paripAlanako jo vidhi nirdiSTa ko gayo hai (108) tadanusAra ho isa dvitIya satyANuvratameM bhI asatyabhASaNakA parityAga karate usakA pAlana karanA caahie| yahAM zaMkAkAra kahatA hai ki uparyukta kanyAlIka Adike sAtha kumArAdiviSayaka alIkako bhI kyoM nahI grahaNa kiyA gayA ? isake ittarama yahA~ kahA gayA hai ki ukta kanyAlIka Adike grahaNase hI kUmArAdiviSayaka alokako bhI grahaNa kiyA gayA samajha lenA caahie| vivecana-jaisA ki pUrvameM ( 108) sthUlaprANAtipAta aNuvratake prasaMgameM kahA gayA hai tadanusAra isa dvitIya aNuvratame bho AcAyake samakSa pramAdako chor3akara mokSakI abhilASAse cAturmAsAdirUpa kucha niyata kAla ke lie athavA jAvanaparyantake lie asatyabhASaNakA parityAga karanA cAhie aura usakA smaraNa rakhate hue vizuddha pAraNAmoMka sAtha pAlana bhI karanA caahie| yahAM zaMkA upasthita hotI hai ki jisa prakAra asatya vacanaka antargata kanyAlIkako grahaNa kiyA gayA hai usI prakAra kumArAdi viSayakaalAkako grahaNa karanA cAhie thA, kyoki lA meM duSTa buddhise kumAra aura vidhavA Adike viSayameM asatya bhASaNa karate hue dekhA jAtA hai| kintu usako jo yahAM grahaNa nahIM kiyA gayA hai usakA kyA kAraNa hai ? isaka uttarameM yahAM kahA gayA hai ki kanyA va gopada Adi yahA~ upalakSaNa haiN| unasa kumAra Adi dvipadoMko va bhaiMsa Adi catuSpadoMko bho grahaNa kara liyA gayA samajha lenA caahie| jisa prakAra lokavyavahArameM 'billAse dUdhako bacAnA' aisA kahanepara dUdhake bhakSaka sabhA prANiyAse usake saMrakSaNakA abhiprAya rahatA hai uso prakAra prakRtameM bhI kanyAloka va gavAloka Adi padoMkA bhI abhiprAya grahaNa karanA caahie| yahA kAraNa hai jo kumAra va vidhavA Adi dvipadoMko tathA bhaiMsa Adi catuSpadoMko pRthakse naho grahaNa kiyA gyaa| ataeva tadviSayaka asatyabhASaNake parityAgako bhI isa dvitIya aNuvratake antargata samajha lenA cAhie / / / / 261 // ____ Age prakRta vratako svIkAra kara va usakA nirdoSa paripAlana karaneke lie usake aticAroMko jAnakara unake parityAgake lie preraNA kI jAtI hai Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH [263 - pUrvavat // 262 // sahasA abbhakkhANaM rahasA ya sadAramaMtabheyaM ca / mosovaesayaM kUDalehakaraNaM ca vajjijjA // 263 // sahasAnAlocyAbhyAkhyAnaM sahasAbhyAkhyAnam / abhyAkhyAnamabhizapanamasadadhyAropaNam / tadyathA-cauraH tvaM pAradAriko vA-ityAdi / 1 / rahaH ekAntastatra bhavaM rahasyaM tena tasmin vAbhyAkhyAnaM rahasyAbhyAkhyAnam / etaduktaM bhavati-ekAnte mantrayamANAn vaktyete hIdaM cedaM ca rAjApakAritvAdi mantrayante iti / 2 / svadAramantrabhedaM ca svakalatravizrabdhabhASitAnyakathanaM cetyarthaH / 3 / mRSopadezamasadupadezamidamevaM caivaM ca kuvityAdilakSaNam / 4 / kUTalekhakaraNamanyamudrAkSaravimvasarUpalekhakaraNaM ca vajayet / / yata etAni samAcarannaticarati dvitIyamaNuvratamiti // 263 // buddhoi nieUNaM bhAsijjA ubhayalogayarisuddhaM / sa-parobhayANa jaM khalu na savvahA poDajaNagaM tu // 264 // buddhathA nirIkSya, samyagAlocyeti bhaavH| bhASeta brUyAt / ubhayalokaparizuddhaM ihaloka vratako svIkAra karake va Agamokta vidhike anusAra usake aticAroMko jAnakara usake sampUrNa paripAlanake lie unheM prayatnapUrvaka chor3anA cAhie / / 262 / / / aba isa satyANavatake una aticAroMkA nirdeza kiyA jAtA hai sahasA abhyakhyAna, rahasyAbhyAkhyAna, svadAramantrabheda, mRSopadeza aura kUTalekhakaraNa ye usa sthUla mRSAvAda aNuvratake pA~ca aticAra haiM / unakA parityAga karanA caahie| vivecana-(1) sahasA abhyakhyAna-kisI prakArakA vicAra na karake 'tU cora hai, paradAragAmI hai' ityAdi prakArase vacana bolakara doSAropaNa krnaa| yaha usakA prathama aticAra hai| (2) rahasyAbhyAkhyAna-rahas nAma ekAnta hai, usameM kiye AcaraNako rahasya kahA jAtA hai| dusareke dvArA ekAntameM kiye gaye vyavahArako anya janoMse kahanA, yaha rahasyAbhyAkhyAna nAmakA usakA dUsarA aticAra hai| jaise-yadi kucha vyakti ekAntameM kucha vicAra-vimarza kara rahe hoM to unake viSayameM kahanA ki ye rAjAke viruddha gupta vicAra kara rahe haiM ityAdi / (3) svadAramantrabhedaapanI patnIke dvArA vizvastarUpameM kahe gaye vacanoMko dUsaroMse kahanA, svadAramantrabheda nAmakA prakRta vratakA tIsarA aticAra hai| (4) mRSopadeza-aprazasta upadezakA nAma mRSopadeza hai| abhiprAya yaha hai ki jo vastusvarUpa jisa prakArakA nahIM hai use usa prakArakA batalAkara prANiyoMko ahitakara kAryoM meM pravRtta karanA tathA pramAdake vaza aisA vacana bolanA ki jisase dUsaroMko kaSTa ho-jaise gadhe va UMTapara adhika bojhA lAdanA cAhie, ityAdi prakArake vacanako mRSopadezake antargata samajhanA caahie| (5) kUTalekhakaraNa-dUsarekI muhara yA hastAkSara banAkara asamIna pravRtti karanA, ityAdikA nAma kUTalakhakaraNa hai| ina aticAroMke dvArA prakRta vrata malina hotA hai, ataH sthUlamRSAvAda aNuvratake dhAraka zrAvakako ina aticAroMkA tathA inake jaise anya doSoMkA bhI parityAga avazya karanA cAhie / / 263 / / ___ Age satyANuvratI zrAvakako kisa prakArakA vacana bolanA cAhie, ise spaSTa kiyA jAtA hai satyANuvratIko buddhise soca-vicAra karake aisA bhASaNa karanA cAhie jo ubhaya lokoMmeM Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ --266] tRtIyANuvrataprarUpaNA 157 paralokAviruddham / sva-parobhayAnAM yat khalu na sarvathA pIDAjanakam-tatra svapIDAjanakaM piGgalastha. pativacanavat, parapIDAjanaka caurastvamityAdi, evamubhayapIDAjanakamapi draSTavyamiti // 264 // uktaM dvitIyANuvratam, sAMprataM tRtIyamAha thUlamadattAdANe viraI taccaM duhA ya taM bhaNiyaM / sacittAcittagayaM samAsao vIyarAgehiM // 26 // ihAdattAdAnaM dvidhA sthUlaM sUkSmaM ca / tatra paristhUlaviSayaM cauryAropaNahetutvena prasiddhamatiduSTAdhyavasAyapUrvakaM sthUlam / viparItamitarat / tatra sthUlAdattAdAnaviSayA viratinivRttistRtIyamaNuvratamiti gamyate / dvighA ca tadadattAdAnaM bhaNitama, samAsataH saMkSepeNa / vItarAgairahadabhiriti yogH| sacittAcittagatamiti sacittAdattAdAnam acittAdattAvAnaM ca / tatra dvipadAdervastunaH kSetrAdau sunyasta-durvyasta-vismRtasya svAminA avattasya cauryabuddhacA grahaNaM sacitAvattAdAnaM, tathA vastrakanakAderacittAdattAdAnamiti // 265 // bheeNa lavaNa-ghoDaga-suvanna-ruppAiyaM aNegavihaM / bajjaNamimassa samma puvutteNeva vihiNA u // 266 // bhedena vizeSeNAdattAdAnaM lavaNa-ghoTaka-rUpya-suvarNAdyanekavidhamanekaprakAram / lavaNa-ghoTaka. grahaNAtsacittaparigrahaH, rUpya-suvarNagrahaNAdacittaparigraha iti vrjnmsyaadttaavaansy| samyaka pUrvoktena vidhinA upayukto gurubhUle ityAdineti // 266 // parizuddha ho-isa loka va paralokameM hitakara ho, tathA jo piMgala bar3haIke samAna svako, parako aura ubhayako sarvathA por3AkA kAraNa na ho // 264 // aba kramaprApta tIsare aNuvratakA nirdeza kiyA jAtA hai binA dI huI sthUla vastuke grahaNaviSayaka viratikA nAma tIsarA aNuvrata hai, jise acauryANuvrata kahA jAtA hai| sacitta aura acitta vastuse sambaddha hone ke kAraNa vaha vItarAga jinake dvArA do prakArakA kahA gayA hai| vivecana-svAmoke dvArA nahIM dI gayI vastuke grahaNakA nAma adattAdAna hai| vaha sthUla aura sUkSmake bhedase do prakArakA hai| unameM jisa sthUla vastuke grahaNapara corokA Aropa sambhava hai use dUSita cittavRttise grahaNa karanA, ise sthUla adattAdAna kahA jAtA hai| isake vivarota jisa jala aura miTTI Adike grahaNa karanepara cora nahIM samajhA jAtA hai usakA nAma sUkSma adattAdAna hai| yaha sUkSma adattAdAna sthUla adattAdAna vratIke lie aparihArya hai| ukta adattAdAna sacitta aura acitta vastuke sambandhase bhI do prakArakA hai| kiso viziSTa kSetra AdimeM jisa kisI bhI prakArase rakhe gaye dAsI-dAsa evaM hAthI va ghor3e Adi kinhIM dvipada prANiyoMkA svAmIkI AjJAke binA corIke vicArase grahaNa karanA, yaha cittAdAna kahalAtA hai| vastra, sonA evaM cAMdI Adi acitta vastuoMko corIke abhiprAyase grahaNa karanA, ise acittAdAna kahA jAtA hai / / 265 // Age prakRta sthUla adattAdAnakA udAharaNapUrvaka kucha spaSTIkaraNa kiyA jAtA hai vizeSa rUpase vaha adattAdAna namaka, ghor3A, suvarNa va cA~dI Adi rUpase aneka prakArakA hai| isakA parityAga pUrvokta (108) vidhike anusAra hI samIcona rUpase karanA caahie| ukta 1. ihalokaparizuddhAviruddha / 2. a duhA e yaM bhaNiyaM / 3. a sunyastavismRtasya / 4. a suvannarUpAgaM / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 zrAvakaprajJaptiH [267 - paDivajjiUNa ya vayaM tassaiyAre jahAvihiM nAuM / saMpunnapAlaNahA parihariyavvA payatteNaM // 267 / / pUrvavat // 267 // aticArAnAha vajjijjA tenAhaDatakkarajogaM viruddharajjaM ca / kUDatula-kUDamANaM tappaDirUvaM ca vavahAraM // 268 // varjayet stenAhRtaM stenAzcaurAstairAhatamAnItaM kiMcitkuMkumAdi dezAntarAt tatsamarthamiti lobhAnna gRhorAt / 1 // tathA taskaraprayogaM taskarAzcaurAsteSAM prayogo haraNakriyAyAM preraNamabhyanujJA harata yUmiti tskrpryogH| enaM ca varjayet / 2 / viruddharAjyamiti ca sUcanAdviruddharAjyAtikrama ca varjayet-viruddhanRpayo rAjyaM viruddharAjyam, tatrAtikramo na hi tAbhyAM tatra tadAgamanamanujJAtamiti / 3 / tathA kUTatulA-kUTamAne tulA pratotA, mAnaM kuDavAdi, kUTatvaM nyUnAdhikatvam-nyUnayA vastuoMmeM namaka aura ghor3A Adi sacitta vastuoMke upalakSaNa haiM tathA suvarNa va cAMdo Adi acitta vastuoMke upalakSaNa haiN| ina sabake grahaNakA parityAga pUrvokta vidhike anusAra guruke pAdamUlameM karanA cAhie, yaha prakRta gAthAkA abhiprAya hai / / 266 / / aba usake aticAroMkA nirdeza karate hue unake parityAgake lie preraNA kI jAtI hai prakRta vratako svIkAra karake aura Agamokta vidhike anusAra usake aticAroMko jAnakara usakA pUrNatayA paripAlana karane ke lie una ativAroMkA prayatnapUrvaka parityAga karanA cAhie // 267 // Age una aticAroMkA nAmanirdeza kiyA jAtA hai stenAhRta, taskaraprayoga, viruddha rAjya, kUTatulA-kUTamAna aura tatpratirUpa vyavahAra, ye usake pAMca aticAra haiM, jinakA acauryANuvatIko parityAga karanA caahie| vivecana-ina aticAroMkA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-(1) stenAhRta-stenakA artha cora hotA hai / coroM dvArA anya dezase corIcorI lAyI gayI kesara va kastUrI Adi mUlyavAn vastuoMko lobhake vaza grahaNa krnaa| yaha usakA prathama aticAra hai| (2) taskaraprayoga-taskarakA artha bhI cAra hotA hai| coroMko corIke kAryameM prerita karate hue 'tuma isa-isa prakArase corI karo' ityAdi rUpase anujJA karanA, ise taskaraprayoga kahA jAtA hai / yaha usakA dUsarA aticAra hai| (3) viruddha rAjya-viruddha rAjya zabdase yahAM viruddharAjyAtikramakA abhiprAya rahA hai| rAjAoMke rAjyako viruddha rAjya kahA jAtA hai| pratyeka rAjya se dUsare rAjyameM vastuoMke AnejAneke lie kucha niyama nirdhArita rahate haiN| unakA ullaMghana karake corose kara (Taiksa) Adiko bacAkara eka rAjyase dUsare rAjyameM vastukA le jAnA va vahA~se apane yahAM le AnA, yaha viruddha rAjyAtikrama nAmakA usakA tIsarA aticAra hai / (4) kUTatulA-kUTamAna-tulAkA artha tarAjU yA koTA tathA mAnakA artha mApane-taulaneke prastha, ADhaka evaM bAMTa (sera va kilomITara Adi ) hotA hai| inako deneke lie aura leneke lie adhika pramANameM rakhanA, ise kUTatulA-kUTamAna kahate haiM / yaha usa vratakA cothA aticAra hai| (5) pratirUpaka-vyavahAra-pratirUpakA artha 1. bha vavaharaNaM / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -270] caturthANuvrataprarUpaNA 159 dadAti, adhikayA' gRhNAti / 4 / tathA tatpatirUpavyavaharaNaM tenAdhikRtena pratirUpaM sadRzaM tatpratirUpam, tena vyavaharaNam -yadyatra ghaTate vrohyAdi ghRtAdiSu palI-vasAdi tasya tatra prakSepaNa vikrayastaM ca varjayet / / yata etAni samAcarannaticarati tatIyANavatamiti // 268 // uciyaM muttUNa kalaM davvAikamAgayaM ca ukkarisaM / nivaDiyamavi jANaMto parassa saMtaM na ginhijjA / / 269 / / ucitAM muktvA kalAM paJcakazatavRddhayAdilakSaNAm / dravyAdikramAyAtaM cotkarSam yadi kathaMcitpUgaphalAdeH kraya saMvRtta ityaSTaguNo lAbhakaH, akrUrAbhisaMdhinA grAhya evetyarthaH / AdizabdaH svbhedprkhyaapkH| tathA nipatitamapi jAnAnaH parasya satkaM na gRhNIyAt, prayojanAntaraM coddizya samarpite pratibudhyatItyAdi gRhItvA pratyarpayedapoti // 269 // uktaM tRtIyANuvratam, sAMprataM caturthamAhe paradArapariccAo sadArasaMtosa mo vi ya cautthaM / duvihaM paradAraM khalu urAla-veuvibheeNaM // 27 // sadRza hotA hai / adhika mUlyavAlI vikreya vastumeM usIkI jaiso alpa mUlyavAlo vastuko milAkara becanA, ise pratirUpaka vyavahAra kahA jAtA hai| jaise dhAnameM palaM jI Adiko milAkara aura ghomeM carbI Adiko becnaa| yaha prakRta acauryANuvratakA pAMcavAM aticAra hai| acauryANuvratIko ina pAMcoM aticArakA parityAga karanA cAhie, anyathA vrata malina honevAlA hai // 268 // acauryANuvratIko aura kaisA vyavahAra karanA cAhie, ise bhI Age spaSTa kiyA jAtA hai use ucita kalAko-pAMca pratizata Adi vyAjako-chor3akara dUsareke dravyako nahIM lenA cAhie, dravyAdike kramase Agata lAbhako bhI utkRSTa nahIM grahaNa karanA cAhie, tathA dUsarekI girI huI vastuko jAnakara nahIM grahaNa karanA caahie| vivecana-abhiprAya yaha hai ki yadi kabhI kisIko prayojanavaza kisIse rupayA-paisA lenA par3e to use ucita byAjake sAtha hI lenA caahie| yadi kabhI supArI Adi kraya-vikrayameM vizeSa lAbha huA to use abhimAnake sAtha grahaNa nahIM karanA caahie| athavA kabhI prAkRtika upadravake kAraNa ukta supArI Adi kinhIM dravyoMke vinaSTa ho jAnepara Age isakA saMcaya karanese aThaguNA lAbha ho sakatA hai, isa prakArake dRSTa abhiprAyase unakA saMcaya karanA vratako duSita karanevAlA hai| iso prakAra yadi kabhI kisI vyaktiko koI vastu gira gayI ho to use jAnakara grahaNa na karanA caahie| hAM, isa prayojanase ki jisakI vaha vastu hai use khojakara de dUMgA, usake grahaNa karanepara bhI vrata dUSita nahIM hotaa| para use nizcita hI usake svAmIko samarpita kara denA cAhie // 269 // aba kramaprApta caturtha aNuvratake svarUpakA nirdeza kiyA jAtA hai parastrIkA parityAga aura svastrIsantoSa, isakA caturtha aNuvrata ( brahmacaryANuvrata) hai| inameM parastrI audArika aura vaikiyikake bhedase do prakArako hai| 1. a kuDavAditkutrApi kramo na hi tAbhyAM tatra tadAgamana adhikatayA / 2. bha tatpratirUpaM ca vyavaharaNaM / 3. a sadRzaM tena vyavaharaNaM / 4. a veuvabhedeNa / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 zrAvakaprajJaptiH // 271 - paradAraparityAgaH parakalatraparihAraH, na vezyAparityAgaH / svadArasaMtoSazca svakalatrasevanameva, na vezyAgamanamapi caturthamityetaccaturthamaNuvrataM / paradAramapi dvividhamaudArika-vaikriyabhedena / auvArikaM syAdiSu vaikriya vidyAdharyAdiSviti // 27 // * vajjaNamiha' puvvuttaM pAvamiNaM jiNavarehiM pannattaM / rAgAINa niyANaM bhavapAyavabIyabhUyANaM // 271 // varjanamiha pUrvoktaM upayukta ityAdinA granthena / kimetadvaya'te ityAzaGkayAha-pApamidaM paradArAsevanaM jinavaraiHprajJaptaM tIrthakaragaNadharaiH prarUpitamiti / kiviziSTaM rAgAdInAM nidAnaM kAraNam / kiviziSTAnAM bhava-pAdapabIjabhUtAnAM rAgAdInAmiti // 271 // paDivajjiUNa ya vayaM tassaiyAre jahAvihiM naau| saMpunapAlaNaTThA parihariyavvA payatteNaM // 272 / / pUrvavat // 272 // atIcArAnAha...ittariyapariggahiyAparigahiyAgamaNaNaMgakIDaM ca / paravivAhakkaraNaM kAme tibvAbhilAsaM ca // 273 // vivecana-parastrIke parityAgase yahAM anyakI strIke parityAgakA abhiprAya rahA hai, vezyAke parityAgakA abhiprAya nahIM rhaa| para svastrIsantoSase yahAM vezyAke parityAgakA abhiprAya to rahA hI hai, sAtha hI apanI patnIse bhinna anya sabhI striyoMke parityAgakA rahA hai| isameM jo kucha vizeSatA hai usakA spaSTIkaraNa aticAroMke prasaMgameM kiyA jaayegaa| audArika aura vaikriyikake bhedase parastrIke yahAM do bheda nirdiSTa kiye gaye haiN| jo parastriyAM audArika zarIrakI dhAraka hotI haiM ve audArika parastrI mAnI gayI haiN| tathA jo vidyAdharI Adi vikriyAnirmita zarIrako dhAraNa karanemeM samartha hotI haiM unheM vaikriyika parastrI kahA jAtA hai| parastrIkA parityAga karanevAlA brahmacaryANuvratI ina donoM prakArako parastriyoMkA tyAgI hotA hai / / 270 / / ___ Age isa parastrIsamAgamako pApa samajhakara chor3a denekI preraNA kI jAtI hai jo rAgAdika saMsArarUpa vRkSake bIjabhUta haiM-usakI paramparAko vRddhiMgata karanevAle haiMunake kAraNasvarUpa parastrIsamAgamako jinendra devane pApa kahA hai| ataH AtmahitaiSI brahmacaryANuvratIko isakA pUrva gA.108 meM nirdiSTa kI gayI vidhike anusAra parityAga karanA cAhie // 271 / / aba usake aticAroMke chor3a deneko preraNA karate hue usake pAMca aticAroMkA nirdeza kiyA jAtA hai. vratako svIkAra karake va usake aticAroMko jAnakara Agamokta vidhike anusAra usakA pUrNatayA paripAlana karane ke lie prayatnapUrvaka unakA parityAga karanA cAhie // 272 // ve aticAra ye haiM itvaraparigRhItAgamana, aparigRhItAgamana, anaMgakrIr3A, paravivAhakara aura kAmaviSayaka tIvra abhilaassaa| 1.ma vajjaNaviha (a ato'gre TIkAgata 'varjanamiha' paryantaH pAThaH skhalito'sti / 2. a bhavapAdapadapabIjabhUtAnAmiti ||.a ittaraparigrahiyAaparigrahiyA thaNaMgakADA y| 4. a paravIvAhayakaraNaM / 5. alAso yaa| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 274 ] caturthANuvrataprarUpaNA itvaraparigRhItAgamanaM stokakAlaparigRhItAgamanam , bhATIpradAnena kiyantamapi kAlaM svavazIkRtavezyAmaithunAsevanamityarthaH / 1 / aparigRhotAgamanaM aparigRhItA nAma vezyA anyasattAgRhItabhATI kulAGganA vA anAtheti, tadgamanaM yathAkramaM svadArasaMtoSavat-paradAravajinoratI caarH|| anaGgakrIDA nAma kuca kakSoru-vadanAntarakroDA, tIvakAmAbhilASeNa vA parisamAptasuratasyApyAhAryaiH sthUlakAdibhiryoSidavAcyapradezAsevanamiti / 3 / paravivAhakaraNamanyApatyasya kanyaphilalipsayA snehasaMbandhena vA vivAhakaraNam / svApatyeSvapi saGghayAbhigraho nyAyya iti / 4 / kAme tIvrAbhilASazceti sUcanAtkAma-bhogatIvAbhilASa:-kAmA zabdAdayaH, bhogA rasAdayaH, eteSu tIvrAbhilASaH atyantatadadhyavasAyitvam / 5 / etAni samAcarannaticarati caturthamaNuvratamiti // 273 // vajjijjA mohakaraM parajuvaidaMsaNAi saviyAraM / ee khu mayaNabANA carittapANe viNAsaMti // 274 // vivecana-ina aticAroMkA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-(1) itvaraparigRhItAgamanaitvarakA artha alpakAla hotA hai, bhAr3A dekara kucha kAlake lie grahaNa kI gayI vezyAko apane adhIna karake usake sAtha maithuna sevana karanA, yaha brahmacaryANuvratakA itvara parigRhotAgamana nAmakA prathama aticAra hai / yadyapi vezyA parastrI ho hai, para use bhAr3A dekara kucha kAlake lie grahaNa kara liyA gayA hai, isalie usake sAtha viSaya-sevana karanese cUMki kathaMcit svastrIko kalpanA kI gayI hai, para vastutaH vaha parastrI hI hai, ataeva gRhIta vratake kathaMcit bhaMga aura kathaMcit abhaMga rahane ke kAraNa ise svadArasantoSavratoke lie aticAra samajhanA caahie| (2) aparigRhotA. gamana-aparigRhItA nAma vezyAkA hai, kyoMki vaha dUsareke dvArA yathAvidhi grahaNa nahIM kI gayI hai| usane kisI anyameM Asakta hokara yadi usame bhADA grahaNa nahIM kiyA hai to usake sAtha athavA kisI anAtha kulAMganAke sAtha viSaya-sevana karanepara yaha paradAra parityAgI aNuvratIke lie aticAra hotA hai, kyoMki vaha dasareke dvArA grahaNa nahIM kI gayI hai, isalie bhale hI use parastrI na samajhA jAye, para vastutaH vaha parastrI ho hai, ataH ise vratake kathaMcit bhaMga va abhaMgako apekSA aticAra samajhanA cAhie / ( 3 ) anaMga-krIr3A-kAmasevanake aMgoMse bhinna, stana, kAMkha, Uru aura mukhake bhItara krIDA karanA athavA tIvra kAmaviSayaka abhilASAse sambhoga-kriyAke samApta ho jAnepara bhI sthUlakAdike dvArA-lakar3I, vastra va phala Adike dvArA nirmita jananendriyasestrIke avAcya pradezakA sevana karanA; ityAdiko brahmacaryANuvratakA anaMgakor3A nAmakA tIsarA aticAra jAnanA caahie| (4) paravivAhakaraNa-apanI santAnako chor3akara kanyAviSayaka phalakI icchAse athavA snehake vaza anyako santAnake vivAha karanekA nAma paravivAhakaraNa hai| yaha brahmacaryANuvratakA cauthA aticAra hai / brahmacaryANuvratIko apano santAnake viSaya meM bhI saMkhyAkA niyama karanA caahie| ( 5 ) kAmatIvrAbhiniveza-kAmaviSayaka tIvra abhilASAkI jo sUcanA kI gayI hai usameM kAmase zabda Adiko aura bhogase rasa Adi viSayoMko grahaNa karanA caahie| ina sabake viSayameM AsaktipUrNa atizaya pravRtta rahanA, yaha usa brahmacaryANuvratakA pAMcavAM aticAra hai / ina aticAroMse svIkRta vrata malina hotA hai| vizeSake lie dekhie tattvArthAdhigamakI TIkA 7-23, yogazAstrakA svopajJa vivaraNa 3-94 aura sAgAradharmAmRtako svo. TIkA 4-58 Adi / / 273 // 1. bha 'stokakAlaparigahotAgamana' nAsti / 21 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 . zrAvakaprajJaptiH [ 275 - varjayenmohakaraM parayuvatidarzanam, aadishbdaatsNbhaassnnaadiprigrhH| kiMbhUtam ? savikAraM savibhramam / ete darzanAdayo yasmAnmadanabANAzcAritraprANAn vinAzayantIti / uktaM ca anizamazubhasaMjJAbhAvanAsannihatyA kuruta kuzalapakSaprANarakSAM nyjnyaaH| hRdayamitarathA hi strIvilAsAbhidhAnA madana-zabarabANazreNayaH kANayanti / iti // 274|| uktaM caturthamaNuvratamadhunA paJcamamAha sacittAcittesuM icchAparimANamo ya paMcamayaM / bhaNiyaM aNuvvayaM khalu samAsao zaMtanANIhiM // 27 // sacittAcitteSu dvipdaadi-hirnnyaadissu| icchAyAH parimANamicchAparimANaM, etaavtaamuurdhvmgrhnnmityrthH| etatpaJcamamupanyAsakramaprAmANyAdbhaNitamaNuvataM khalu samAsataH sAmAnyenAnantajJAnibhistIrthakarairiti // 275 // bheeNa khittavatthUhiraNNamAIsu hoi nAyavvaM / dupayAIsu ya sammaM vajjaNameyassa puvvuttaM // 276 // Age prakRta aNuvratako surakSAko dRSTi se rAgapUrNa dRSTise parayuvatIke dekhanekA bhI niSedha kiyA jAtA hai rAgAdirUpa vikArake sAtha parayuvatIkA dekhanA aura usake sAtha sambhASaNa karanA Adi mohako utpanna karanevAlA hai, ataH usakA parityAga karanA cAhie, kyoMki ye aise kAma-bANa haiM jo saMyamIke cAritrarUpa prANoMko naSTa kara diyA karate haiN| kahA bhI hai-AhAra va maithuna Adi azubha saMjJAoMko bhAvanAko chor3akara nItimAn puruSoMko apane saMyamarUpa prANoMkA saMrakSaNa karanA caahie| anyathA, kAmarUpa bholake bANoMkI paMktiyAM, jinheM strIvilAsa kahA jAtA hai, hRdayako vyathita kara denevAlI haiM / / 274 // Age kramaprApta pAMcaveM aNuvrata ( icchAparimANavata ) kA svarUpa dikhalAyA jAtA hai manuSya, strI, putra va dAsI-dAsa Adi dvipada aura hAthI-ghor3A Adi catuSpada ina sacitta vastuoMke viSayameM tathA suvarNa va cAMdI Adi acitta vastuoMko viSayameM jo icchAkA pramANa kiyA jAtA hai ki maiM unameM amuka-amuka vastuko itane pramANameM grahaNa karUMgA, isase adhikako nahIM grahaNa karUMgA, ise saMkSepameM anantajJAniyoM ( vItarAga sarvajJa ) ke dvArA pAMcavAM aNuvrata (parigrahaparimANa ) kahA gayA hai / / 275 // Age ise vizeSa rUpase spaSTa kiyA jAtA hai vizeSa rUpase kSetra, vAstu, hiraNya Adi acitta vastuoMke viSayameM tathA strI-putrAdi dvipada sacitta vastuoMke viSayameM pUrvokta (108) vidhike anusAra prakRta aNuvratake viSayakA samIcInatayA parityAga karanA; ise pAMcavAM aNuvrata jAnanA caahie| 1. a 'iti' nAsti / 2. a smaasto| 3. bha bhedeNa khetta / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 ] paJcamANuvrataprarUpaNA bhedena vizeSeNa / kSetra- vAstu - hiraNyAdiSu bhavati jJAtavyam / kim ? icchAparimANamiti vartate / tatra kSetraM setu ketu ca ubhayaM ca / vAstvagAraM khAtamucchritaM khAtocchritaM ca / hiraNyaM rajatamaghaTitamAdizabdAddhana-dhAnyAdiparigrahaH / etadacittaviSayam / dvipadAdiSu cetyetatsacittaviSayam - dvipada-catuH padApadAdiSu dAsI hasti vRkSAdiSu samyak pravacanoktena vidhinA / varjanatasya paJcamANuvrataviSayasya pUrvoktam / "upayukto gurumUle" ityAdinA grantheneti // 276 // paDivajjiUNa ya vayaM tassaiyAre jahAvihiM nAuM / saMpunnapAlaNaTThA parihariyavvA payatteNaM ||277|| pUrvavat // 277 // khittAi - hirannAI - dhaNAi - dupayAi - kuviyagassa tahA / sammaM visuddhacitto na pamANAikkamaM kujjA // 278 // 163 vivecana- inameM kSetra ( kheta ) setu, ketu aura ubhayake bhedase tIna prakArakA hai| jo kheta arahaTa va nahara Adike dvArA siMcita hokara dhAnyako utpanna kiyA karate haiM ve setu kSetra kahalAte haiM / jo kevala svAbhAvika varSAke jalase siMcita hokara dhAnyako utpanna kiyA karate haiM unheM ketu kSetra kahA jAtA hai tathA jo svAbhAvika varSAke, arahaTa va nahara Adike jalase siMcita hokara dhAnyako utpanna karate haiM unheM ubhaya (setu-ketu ) kSetra kahate haiM / isI prakAra khAta, ucchrita aura khAtocchritake bhedase vAstu bhI tIna prakArakA hai| vAstu nAma gRhakA hai| inameM bhUmike bhItara talagharake rUpameM jo makAna banAye jAte haiM unheM khAta vAstu kahate haiM, jina bhavanoMkA nirmANa bhUmi ke Upara karAyA jAtA hai ve ucchita vAstu kahalAte haiM / tathA bhUmigata talagharake Upara jo bhavana nirmita hote haiM unakA nAma khAtocchrita vAstu hai / hiraNya nAma cA~dIkA hai / vaha ghaTita aura aghaTitake bhedase do prakArakI hai| iname jo AbhUSaNoMke rUpameM pariNata hotI hai use ghaTita cAMdI kahA jAtA hai tathA jo avasthA vizeSase rAhata cAMdo sAmAnya svarUpameM avasthita hotI hai use aghaTita kahA jAtA hai / 'hiraNyAdi' ma yahAM Adi zabdase dhana-dhAnyAdiko grahaNa karanA caahie| yaha saba kSetrAdi rUpa parigraha acittake antargata hai / gAthokta 'dvipadAdi' padase acitta parigrahakI sUcanA kI gayI hai / vaha dvipada, catuSpada aura apadake bhedase tIna prakArakI hai / dAsIdAsa Adi dvipada sacitta parigraha haiN| hAthI, ghor3A, gAya, bhaiMsa aura bakarI Adi catuSpada sacitta parigraha haiM / inake atirikta pAMvoMse rahita vRkSa-bela Adiko apada sacitta parigraha samajhanA cAhie | pAMcaveM aNuvrata ke dhAraka zrAvakako uparyukta sabhI sacitta-acitta vastuoMkA parimANa Agamokta (108) ke anusAra samIcInatayA karanA cAhie || 276 // Age vratako svIkAra kara usake pUrNa rUpase paripAlanake lie preraNA kI jAtI hai vratako svIkAra karake aura usake aticAroMko Agamokta vidhike anusAra jAna karake usake pUrNatayA paripAlana ke lie prayatnapUrvaka una aticAroMkA parityAga karanA cAhie || 277|| ukta kSetra Adike svIkRta pramANakA atikramaNa karanepara ve vratako malina karanevAle aticAra hote haiM, isakI sUcanA kI jAtI hai-- kSetra Adi, hiraNya Adi, dhana Adi, dvipada Adi aura kupya inake pramANakA atikramaNa nahIM karanA cAhie | Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH [279 kSetrAderanantaroditasya tathA 'hiraNyAderdhanAdedvipadAdeH kupyasya tathA Asana-zayanAderupaskarasya / samyak vizuddhacitto'nirmAyA'pramattaH san na pramANAtikramaM kuryAditi // 278 // bhAvijja ya saMtosaM gahiyamiyANiM ajANamANeNaM / thovaM puNo na evaM gilissAmotti [na] ciMtijjA // 279 // bhAvayecca saMtoSaM kim ? anena vstunaa| parigRhItena / tathA gRhItamidAnImajAnAnena stokamicchApAramANamiti / puna:vamanyasmizcaturmAsake gRhISyAmIti na cintayedaticAra eSa iti gAthArthaH // 27 // uktAnyaNuvratAni sAMpratameSAmevANuvratAnAM paripAlanAya bhAvanAbhUtAni gunnvtaanybhidhiiynte| vivecana-prakRta kSetra Adike pramANako jisa rUpame kiyA gayA hai usakA pramAda va vismaraNa Adike vaza ullaMghana nahIM karanA cAhie, anyathA ve vratako malina karanevAle aticAra hote haiM / yahA~ kSetrAdise kSetra-vAstu, hiraNyAdise hiraNya-suvarNa, dhanAdise dhana-dhAnya aura dvipadAdise dvipada-catuSpadoMkA grahaNa karanA caahie| isa prakArase pAMca aticAra ye hote haiM jinakA parityAga pAMcaveM aNuvratI zrAvakako karanA cAhie-1 kSetra-vAstu pramANAtikrama, 2 hiraNya-suvarNa pramANAtikrama,3 dhana-dhAnya pramANAtikama, 4 dvipada-catuSpada pramANAtikrama aura 5 kupyapramANAtikrama / yahAM dhanase abhiprAya gAya, bhaiMsa, hAthI va ghAr3A Adi pazudhanakA tathA dhAnyase gehUM, juvAra va cAvala AdikA rahA hai / kupya zabdasa cAMdI-soneko chor3a zeSa kA~sA-pItala Adi dhAtuo evaM Asana, zayana va vastra Adiko grahaNa karanA cAhie / / 278 // mAge prakRta parigraha pAramANa aNuvratIko gRhAta pramANase santoSa karate hue kaisA vicAra nahIM karanA cAhie, ise spaSTa kiyA jAtA hai - pramANarUpama jisa vastukA grahaNa kiyA gayA hai usase santoSako bhAvanA bhAnA caahie| isake atirikta 'maiMna binA jAna-samajhe isa samaya alpa pramANako grahaNa kiyA hai, aba Age anya cAtumAsameM isa prakArasa alpa pramANakA grahaNa nahA karUMgA' isa prakArake vivArako nahIM karanA cAhie // 279 // isa prakAra aNuvratoMkI prarUpaNA karake unake paripAlanake lie bhAvanAbhUta tIna guNavatoMkA nirUpaNa karate hue unameM digvata guNavatakA svarUpa dikhalAte haiMUparakI, nAcekI aura tiracho ina tIna dizAoma jo pramANa kiyA zrAvaka dharmameM vIra jinendra ke dvArA prathama digvata nAmaka guNavrata kahA gayA hai| vivecana-zAstra meM dizAeM aneka prakArako nirdiSTa kI gayI haiN| unameM pUrva, dakSiNa, pazcima aura uttara ye cAra pramukha tirachA dizAeM haiN| inameM jisa orase sUrya udita hotA hai vaha pUrva dizA kahalAto hai| usake pradAkSaNa kramasa zeSa tAna dizAeM ye haiM-dakSiNa, pazcima aura uttara / inake madhyama kramase Agneya, naiRtya, vAyavya aura IzAna ye cAra vidizAe~ mAnI gayI haiN| isa prakAra tiracho dizAeM ATha haiN| inameM eka Uparako aura eka nIceko ina do dizAoMke milanese dizAeM dasa ho jAtI haiN| inake viSayameM niyamita pramANako karake usase Age na jAnA-AnA, 1. ma hiraNyAdedhAnyAdevi / 2. a ajaNeNaM / 3. a evaM / gelissAmINa citijjaa| 4. amajAnena / 5. bha 'iti' naasti| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 281] prathamaguNavataprarUpaNA 165 tAni punastrINi bhavanti / tadyayA-digvatamupabhogaparibhogaparimANaM anarthadaNDaparivarjanamiti / tatrAdyaguNavatasvarUpAbhidhitsayAha uDDhamahe tiriyaM pi ya disAsu parimANakaraNamiha paDhamaM / bhaNiyaM guNavvayaM khalu sAvagadhammammi vIreNa // 28 // Urdhvamastiryak / kim ? dikSu parimANamiti / dizo hyanekaprakArA vaNitAH zAstretatra sUryopalakSitA pUrvA, zeSAzca dakSigAdikAstadanukrameNa drssttvyaaH| tatrordhvadikparimANamUrdhvadigvatam-etAvatI digUdhvaM parvatAdyArohaNAdavagAhanIyA, na parata iti / evaMbhUtamadhodikparimANaM adhodigvratam-etAvatyadhodik indrakUpAdyavataraNAdavagAhanIyA, na parata iti / evaMbhataM tiryagadikparimANakaraNaM tiryagdinvatam / etAvato dipUrveNAvagAhanIyA, etAvatI dakSiNenetyAdi; na parata ityevamAtmakam, etaditthaM tridhA dikSu parimANakaraNam / iha pravacane / prathamamAdyaM sUtrakramaprAmANyAt / guNAya vrataM guNavam, ityasmin hi satyavagRhItakSetrAbahiH sthAvara-jaMgamaprANigocaro daNDaH parityakto bhavatIti gunnH| zrAvakadharma iti zrAvakadharmaviSayameva / kena bhaNitamiti Aha vIreNa vidArayati yatkarma tapasA ca virAjate / tapovIryeNa yuktazca tasmAdvIra iti smRtaH / / tena iti caramatIrthakRtA // 280 // guNavratamityuktamato guNadarzanAyAha, athavA guNavratAkaraNe doSamAha tattAyagolakappo pmttjiivo'nivaariyppsro| savvattha kiM na kujjA pAvaM takkAraNANugao // 281 // ise digvrata kahA jAtA hai| udAharaNArtha uparima dizAko lakSya karake 'maiM parvata Adike Upara itanI dUra taka jAU~gA, isase Age na jAU~gA' isa prakArase Urdhva dizAkA pramANa kiyA jAtA hai / isI prakAra adhodizAmeM 'maiM suraMga, kuAM evaM koyalekI khadAna AdimeM itane nIce taka jAU~gA, usase Age na jAU~gA' isa prakArase adhodizAkA pramANa kiyA jAtA hai| isI prakArase pUrvAdi dizAoMke bhI pramANako karanA caahie| ina saba dizAoMmeM yathAsambhava pramANako karake jIvanaparyanta prayojanake hote hue bhI usase Age na jAnepara prakRta digvratakA paripAlana hotA hai| isake pAlanase niyamita pramANake Age na jAnese vahAM sa-sthAvara jIvoMkA saMrakSaNa hotA hai| yahA~ TokAkArane kisI eka prAcIna zlokako uddhRta karake 'vIra'kA isa prakArase niruktArtha kiyA hai-jo karmakA vidAraNa karatA hai, tapase virAjamAna ( suzobhita ) hotA hai, athavA tapake sAmarthyase yukta hotA hai use 'vIra' mAnA gayA hai / yaha antima tIrthakarakA sArthaka nAma hai // 280 // Age isa vratake paripAlanase honevAle guNa (lAbha yA upakAra) ko athavA usake na pAlanase sambhava doSako dikhalAte haiM pramAdase yukta jIva tape hue loheke goleke samAna pramAdake sAmarthyako na roka sakaneke 1. bha mi / 2. a ato'gre 'satyavagRhItakSetrAbahiH'paryantaH pAThastvaivaMvidho'sti-gAhanIyA etAvatI dakSiNetyAdi na parataH ityevamAtmakaM tI kssetraabhisthaavr| 3. a gaNazrAvakadharmaviSayameva / 4. a 'athavA guNavatAkaraNe doSamAha' ityetAvAn pATho nAsti / - Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH [282 - tptaayogolklpstptlohpinnddsdRshH| ko'sau ? pramattajIvaH pramAdayukta aatmaa| asAvanivAritaprasaro'nivRttyA apratihatapramAdasAmarthyaH san tathAgate / sarvatra kSetre kiM na kuryAt ? kuryAdeva pApam apuNyam / tatkAraNAnugataH pramAdapApakAraNAnugata iti // 28 // paDivannammi ya vihiNA imammi tavvajjaNaM guNo niyamA / aiyArarahiyapAlaNabhAvassa vi tappasUIo // 282 // pratipanne cAGgIkRte c| vidhinA sUtroktena / asmin gunnvte| tadvarjanam / pramAdapApavarjanam / guNo niymaadaatmopkaaro'vshyNbhaavii| na caivaM maMtavyaM etadarthaparipAlanabhAva eva jyAyAn, na tvetatpratipattiH / katham ? aticArarahitapAlanabhAvasyApi niraticArapAlanabhAvasyApi / tatprasUterguNavratAdevotpAdAttathApratipattau hi tathApratipannaM iti // 282 // idamaticArarahitamanupAlanIyamato'syaivAticArAnabhidhitsurAha uDDhamahe tiriyaM pi ya na pamANAikkama sayA kujjA / taha ceva khittavudghi kahiMci saiaMtaraddhaM ca / / 283 // kAraNa sarvatra-samasta kSetrameM-pramAdake kAraNoMkA anusaraNa karatA huA kyA pApako nahIM karatA hai? avazya karatA hai| vivecana-jisa prakAra santapta loheko pAnI meM DAlanepara saba orase vaha pAnIke paramANuoMko khIMcatA hai usI prakAra pramAda (kaSAya) se santapta prANI vratase rahita honeke kAraNa usa pramAdake sAmarthyako naSTa nahIM kara pAtA hai, jisake Azrayase vaha pApAcaraNa karatA hai aura karmako bA~dhatA hai| isalie pApAcaraNase bacaneke lie yahAM digvatake grahaNakI preraNA kI gayI hai| isa digvatake svIkAra kara lenepara vratI zrAvaka cUMki svIkRta pramANake bAhara nahIM jAtA hai, isIlie vaha vahAM ahiMsAmahAvratI jaisA ho jAtA hai| isIse vaha jisa prakAra zItala lohapiNDake jalameM DAlanepara bhI vaha jalIya paramANuoMke grahaNameM asamartha rahatA hai usI prakAra vaha digvatI zrAvaka pramAdake abhAvameM pApapravRttise rahita hotA huA karmabandhase rahita hotA hai // 281 / / ___ aba isa digvatase honevAle guNa (upakAra) dikhalAte hue aticArarahita usake pAlanako preraNA kI jAtI hai Agamokta vidhike anusAra isa vratake svIkAra kara lenepara pApake kAraNabhUta usa pramAdakA jo parihAra ho jAtA hai, vaha niyamase AtmAkA upakAra karanevAlA guNa hai| kAraNa yaha ki aticArarahita usa vratake pAlanakA pariNAma bhI yathAvidhi usa vratake svIkAra kara lenepara hI utpanna hotA hai| abhiprAya yaha hai ki Agamokta vidhike anusAra jabataka guruke samakSa vivakSita vratako svIkAra nahIM kiyA jAtA tabataka usake paripAlanakA pariNAma bhI sthira nahIM raha sakatA / / 282 // Age isa vratake niraticAra paripAlanake lie usake aticAroMkA nirdeza kiyA jAtA hai UrdhvadizApramANAtikrama, adhodizApramANAtikrama, tiyaM gdizApramANAtikrama tathA kSetravRddhi aura kisI bhI prakArase smRtike antardhAna ina pA~ca aticAroMko nahIM karanA caahie| 1. attathApratipanno hi tatrApratipanna / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 283 ] dvitIyagaNavrataprarUpaNA 167 UrdhvamastiyaMgapi ca na pramANAtikramaM sadA kuryAditi UrdhvadikpramANAtikramo yAvatparimANaM gRhItaM tasya atilaMghanam tanna kuryAt / 1 / evamadhodika tiryaka dikapramANAtikramayorapi bhAvanIyam / 2,3 / tathaiva kSetravRddhi na kuryAt / yathedaM aticAratrayaM kSetravRddhizca-ekato yojanazatamabhigRhItamanyato dazayojanAni, tatastasyAM dizi samutpanne kArya yojanazatamadhyAdapanIyAnyeSAM dazAdiyojanAnAM tatraiva svabuddhayA prakSepo vRddhikaraNamiti / 4 / kathaMcit smRtyantardhAnam, na kuryAditi vartate, smRtebhraMzo'ntardhAnaM smRtyantardhAnam-kiM mayA parigRhItaM kayA vA maryAdaye. tyevmnusmrnnmityrthH| smRtimUlaM hi niyamAnuSThAnam, tabhraMze tu niyamata eva tabhraMza iti aticArateti / / tatra vRddhasaMpradAyaH-uDDhaM jaM pamANaM gahiyaM tassa uri pavvayasihare rukkhe vA pakkhI vA makkaDo vA sAvagassa vatthaM vA AbharaNaM vA gihiu pamANAiregaM bhUmi vaccejjA / tattha se Na kappae gNtuN| jAhe taM paDiyaM anneNa vA ANiyaM tAhe kppi| eyaM puNa aTThAvaya-ujjaMtAdisu hvejjaa| evaM ahe kuviyAIsu vibhaasaa| tiriyaM jaM pamANaM gahiyaM taM tiviheNa vi karaNeNa NAikkamiyavvaM / khettavuDDhI Na kAyavvA so pugveNaM bhaMDaM gahAya gao jAva taM parimANaM, tao pareNa taM bhaMDaM agghaitti kAuM avareNa jANi joyaNANi tANi puvadisAe Na chubhejjA, siya voloNo hojjA NiyattiyavvaM / vissarIe vA Na gaMtavvaM, anno vi na visjjiynvo| aNANAe koI gao hojjA jaM visumariyakhettagaeNa laddhaM aNANAhigaeNa vA taM Na gihijjaI // 283 // vivecana-abhiprAya yaha hai ki svIkRta vratake lie ukta pAMca aticAroMkA parityAga avazya karanA cAhie-(1) UrdhvadizApramANAtikrama-UrdhvadizAmeM parvata Adike Upara jitane koza Adi taka jAnekA pramANa svIkAra kiyA hai usakA kabhI ullaMghana nahIM karanA caahie| udAharaNArthaM parvata zikhara athavA vRkSa Adike pakSI va bandara Adi zrAvakake vastra athavA AbharaNa Adiko le gayA hai to use usake lie svIkRta pramANake Age nahIM jAnA cAhie / hAM, yadi koI anya usakI anumatike vinA lAkara de detA hai to use vaha grahaNa kara sakatA hai| aisA na karanepara usakA vaha vrata isa prathama aticArase dUSita hotA hai / (2) adhodizApramANAtikramaisI prakAra adhodizAgata pramANake viSayameM bhI samajhanA caahie| (3) tiryagdikpramANAtikramatiryagdizAoM meM pUrvAdizAoM meM bhI jitane yojanAdi rUpa pramANako grahaNa kiyA ullaMghana karanepara yaha tIsarA aticAra hotA hai| (4) kSetravRddhi-svIkRta kSetrake bar3hA lenepara yaha cauthA aticAra hotA hai| udAharaNArtha-yadi koI bandara yA cora Adi kisI vartana Adi ko lekara calA gayA hai to jitanA pramANa vivakSita pUrva Adi dizAke viSaya meM svIkAra kiyA hai usake Age vaha vartana Adi cUMki vratI zrAvakako grahaNa karaneke yogya nahIM hai, isa vicArase pazcima dizAmeM jitane yojanoMkA pramANa grahaNa kiyA hai unheM vivakSita pUrva dizAmeM nahIM jor3anA caahie| yadi kadAcit vaha gRhIta pramANake Age use lekara calA gayA hai to svIkRta pramANake Age na jAkara loTa AnA caahie| (5) smRtyantarAdhAna-'maiMne amuka dizAmeM kitane pramANako grahaNa kiyA hai athavA kisa maryAdAse grahaNa kiyA hai' ityAdikA ThIka-ThIka smaraNa nahIM rahanA, isakA nAma smRtyantarAdhAna aticAra hai| vismRta kSetrake bhItara na svayaM jAnA cAhie aura na kisI anyako bhI bhejanA cAhie / hAM, yadi koI vinA anumatike vismRta kSetrameM jAkara use le 1. aregaM tamI u vccejjaa| 2. a aNNANA koi / 3. a annaahiigenn| 4. a gaihnati / Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 zrAvakaprazaptiH [284uktaM sAticAraM prathamaM guNavatam, adhunA dvitIyamucyate uvabhogaparibhoge bIyaM parimANakaraNamo neyaM / aNiyamiyavAvidosA na bhavaMti kayammi guNabhAvo // 284 // ___ upabhogaparibhogayoriti upabhogaparibhogaviSaye yatparimANakaraNaM tadeva dvitIyaM guNavataM vijJeyamiti pdghttnaa| padArthastu-upabhujyata ityupabhogaH, azanAdiH, upazabdasya sakRdarthatvAtsakRdbhujyata ityrthH| paribhujyata iti paribhogo vastrAdiH, punaH punaH bhujyata iti bhaavH| parizabdasyAbhyAvRttyarthatvAdayaM cAtmakriyArUpo'pi bhAvato viSaye upacarito viSaya-viSayiNorabhedopacArAt / antarbhogo vA upabhogaH, upazabdasyAntarvacanatvAt / bahirbhogo vA paribhogaH, parizabdasya bahirvAcakatvAt / etatparimANakaraNaM etAvadidaM bhoktavyamupabhoktavyaM vA ato'nyannetyevaMrUpama / asmina kRte gaNamAha-aniyamite asaMkalpite ye vyApinastadviSayaM vyAptuM zIlA doSAste na bhavanti kRte'smistadvirateriti guNabhAvo'yamatra guNa iti // 284 // sAMpratamupabhogAdibhedamAha so duviho bhoyaNao kammayao ceva hoi nAyavyo / aiyAre vi ya itthaM vucchAmi puDho samAseNaM // 285 // AtA hai to le lenA caahie| para AjJAke anusAra jAnepara use grahaNa nahIM karanA caahie| isake viruddha AcaraNa karanepara vratako dUSita karanevAlA yaha smRtyantarAdhAna nAmakA pAMcavAM aticAra hotA hai, kyoMki vrata-niyamAnuSThAnakA pramukha kAraNa smRti hai, usake bhraSTa honepara vrata niyamase malina honevAlA hai // 283 / / Age kramaprApta dvitIya guNavatakA svarUpa kahA jAtA hai upabhoga aura paribhogake viSayameM jo pramANa kiyA jAtA hai use upabhoga-paribhoga pramANavrata nAmaka dUsarA guNavrata jAnanA caahie| unake pramANake kara lenepara aniyamita rUpase vyApta honevAle doSa nahIM hote haiM, yaha usakA guNa ( upakAra ) hai| vivecana-'upabhujyate iti upabhogaH' isa niruktike anusAra upabhoga zabdakA artha eka bAra bhogA jAnevAlA padArtha hotA hai / jaise-bhojana Adi, kyoMki ye eka hI bAra bhoge jA sakate haiM / 'paribhujyate iti paribhogaH' isa niruktike anusAra 'paribhoga' kA artha bAra-bAra bhogA jAnevAlA padArtha hotA hai| jaise-vastra Adi, kyoMki unheM bAra-bAra bhogA jA sakatA hai| yadyapi bhoga aura upabhoga kriyA AtmasvarUpa hai to bhI yahAM viSayameM viSayoke abhedopacArase unase kramazaH eka bAra bhoge jAnevAle aura bAra-bAra bhoge jAnevAle padArthoM ko grahaNa karanA cAhie / athavA upabhoga zabdake antarvAcI honese usase antarbhogako aura paribhoga zabdake bahirvAcI honese usase bAhya bhogako grahaNa karanA caahie| 'unake viSaya meM maiM itane pramANameM unakA upabhoga aura paribhoga karUMgA' isase adhikakA nahIM karU~gA, isa prakArakA pramANa karake usase adhika upabhoga-paribhoga- kI icchA na karanA, ise upabhoga-paribhoga parimANa guNavrata kahA jAtA hai| isa prakArakA pramANa kara lenese asImita avasthAmeM jo doSa utpanna ho sakate the unakA usase nirodha ho jAtA thA // 284 // Age uparyukta upabhoga aura paribhogake bhedoMkA nirdeza kiyA jAtA hai 1. a 'pi' nAsti / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 285] dvitIyaguNavataprarUpaNA ___sa upabhogaH paribhogazca / dvividho dviprkaarH| bhojanato bhojanamAzritya / karmatazcaiva bhavati jJAtavyaH, karma caanggiikRtyetyrthH| tatra bhojanataH zrAvakeNotsargato niravadyAhArabhojinA bhavitavyam / karmato'pi prAyo niravadyakarmAnuSThAnayuktena / vicitratvAcca dezaviratezcitro'trApavAva ityata evedamevedameveti vA sUtre na niyamitamaticArAbhidhAnAcca vicitrastadvidhiH svadhiyAva. seya iti / tathA ca vRddhasaMpradAyaH-bhojanao sAvago ussaggeNa phAsuyaM esaNiyaM AhAraM aahaarejjaa| tassAsati annesnniiymviscittvjj| tassAsati aNaMtakAyaM bahuboyANi pariharejjA-asaNe allaga-mUlaga-maMsAdi, pANe maMsarasa majjAi, khAime paMcuMbarigAdi, sAdime mhmaai| evaM paribhoge vi vatthANi thala-dhavalappamallANi parimiyANi paribhaMjejjA sAsaNagoravatthasucario (?) varasibhASA yAva devadUsAi paribhogeNa vi parimANaM krejjaa| kammao vi akammo Na tarai jIviuM tAhe accantasAvajjANi prihrejjaa| etthaM pi ekkasi ceva jaM kIrai kammaM paharavavaharaNAdi vivakkhAe tamuvabhogo, puNo puNo ya jaM taM puNa paribhogo ti| anne puNa kammapakkhe uvabhogaparibhogajoyaNaM Na kariti / uvannAsoya eyassuvabhogaparibhogakAraNabhAveNaMti / iti kRtaM prsnggen| __ihedamapi cAticArarahitamanupAlanIyamiti tadabhidhitsayAha-aticArAnapi caityobhojn-krmnnoH vakSye'bhidhAsye pRthak pratyekam / samAsena saMkSepeNeti // 285 // usa upabhoga aura paribhogako bhojana aura kamaMkI apekSA do prakArakA jAnanA caahie| Age inake aticAroMkA bhI nirdeza pRthak pRthak saMkSepameM isa prakArase kiyA jAtA hai| vivecana-prakRta upabhoga-parimANavratameM zrAvakako bhojanakI apekSA sAmAnyase nirdoSa AhArako grahaNa karanA caahie| karmakI apekSA bhI use prAyaH nirdoSa karmake anuSThAnase yukta honA caahie| dezavirati aneka prakArakI hai, ataH usake viSayameM apavAda bhI sambhava hai| isIse 'yaha isI prakArakA hai athavA yaha isI prakArakA hai aisA sUtra meM niyama nahIM kiyA gayA hai| isake atirikta usake aticAra bhI kahe gaye haiM, isalie usake vidhAnakA nizcaya apanI buddhike anusAra karanA caahie| yahAM TIkAkArane 'vRddhasampradAya' ke anusAra usakA spaSTIkaraNa karate hue yaha kahA hai ki zrAvakako sAmAnyase prAsuka ( jIva-jantuoMse rahita ) aura eSaNIya ( grahaNa karane yogya ) AhArakA upabhoga karanA caahie| yadi prAsuka va aiSaNIya AhArako prApti sambhava na ho to sacittako chor3akara aneSaNIyako bhI grahaNa kara sakatA hai| para yadi acitta bhI ukta bhojana na prApta ho sake to sacittameM anantakAya ( sAdhAraNa vanaspati ) aura bahubojoMko chor3anA cAhie / cAra prakArake AhArameM-se azanameM Ardraka ( adarakha ), mUlI aura mAMsa Adiko; pAna meM mAMsarasa aura madya Adi, khAdyameM pAMca udumbara phala Adi aura svAdyameM madhu Adiko chor3anA caahie| isa prakArase yaha bhogake viSayameM nirdeza kiyA gayA hai| isI prakAra paribhogameM bhI zrAvakako sthala, dhavala aura alpa mUlya vAle vastroMkA parimita rUpameM paribhoga karanA caahie|... ....(?) devadUSya vastra taka paribhogase bhI pramANa karanA cAhie / karmakI apekSA zrAvaka cUMki karmake vinA jIvita nahIM raha sakatA hai, isalie karma karate hue use atyanta sAvadha karmoM ko chor3anA caahie| yahAM (karmameM) bhI jo karma pahara-vyavahArAdiko vivakSAse eka hI bAra kiyA jAtA hai use 1. a so duviho sa upabhogaH paribhogazca / 2. a itye| evedamUle ti vA sUtre / 3. a tAhi / 22 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 zrAvakaprajJaptiH [286 - tatra bhojanato'bhiSitsayAha sacittAhAraM khalu tappaDibaddhaM ca vajjae sammaM / appoliya-duppoliya-tucchosahibhakkhaNaM ceva // 286 // sacittAhAraM khalu sacetanaM mUla-kandAdikam / tatpratibaddhaM ca vRkSasthagunda-pakvaphalAdilakSaNam / varjayeniharet samyak pravacanoktena vidhinA / tathA apakva- duHpakva-tucchauSadhibhakSaNaM ca, varjayediti vartate / tatrApakvAH prasiddhAH duHpakvAstvardhasvinnAH, tucchAstvasArA mudgaphalIprabhRtaya iti // 286 // uktA bhojanAticArAH, sAMprataM karmAzrityAha iMgAlI-vaNa-sADI-bhADI-phoDIsu vajjae kammaM / vANijjaM ceva daMta-lakkha-rasa-kesa-visavisayaM // 287 // aGgAra-vana-zakaTa-bhATaka-sphoTaneSu etadviSayam / varjayet karma na kuryAt / tatrAGgAraupabhoga aura jo punaH-punaH kiyA jAtA hai use paribhoga kahA jAtA hai| anya kitane hI AcArya karmapakSameM prakRta upabhoga-paribhogakI yojanA nahIM karate haiN| isakA upanyAsa upabhoga-paribhogake kAraNa svarUpase kiyA gayA hai / isa vratakA bhI paripAlana aticAroMse rahita karanA cAhie, isI abhiprAyase gAthAke uttarArdhameM bhojana aura karma ina donoMke pRthak-pRthak aticAroMke saMkSepameM kahanekI pratijJA kI gayI hai / / 285 // unameM Age bhojanakI apekSA usake aticAroMkA nirdeza kiyA jAtA hai sacitta AhAra, sacitta pratibaddhAhAra, apakvabhakSaNa, duSpakvabhakSaNa aura tuccha auSadhibhakSaNa, ye bhojanako apekSA usake pAMca aticAra kahe gaye haiN| inakA Agamokta vidhike anusAra parityAga karanA caahie| 'vivecana-(1) kanda va mUlI Adi jo bhojya padArtha cetanAse sahita hote haiM unakA nAma sacitta AhAra hai| (2) vRkSase sambaddha goMda aura pake phala Adiko sacitta vRkSase sambaddha honeke kAraNa sacitta samajhanA cAhie / vRkSase vibhakta honepara ve acitta mAne gaye haiN| (3) jo bhojya padArtha pakA na ho-kaccA ho-use apakva AhAra jAnanA caahie| (4) jo bhojya padArtha adhapakA ho vaha duSpakva kahalAtA hai| (5) mUMgako phaliyoM Adiko tuccha auSadhi-niHsAra vastu-samajhanA caahie| ye bhojanakI apekSA upabhoga paribhogaparimANavatake pAMca aticAra mAne gaye haiN| AgamameM jisa prakArase inake svarUpakA vidhAna kiyA gayA hai tadanusAra hI unakA parityAga karanA cAhie / anyathA, svIkRta vaha vrata niyamase malina honevAlA hai // 286 / / __Age ukta upabhoga-paribhoga parimANavratake viSayameM jo karmaviSayaka 15 aticAra kahe gaye haiM unameM prathamataH 10 aticAroMkA nirdeza kiyA jAtA hai ____ aMgArakarma, vanakarma, zakaTakarma, bhATakakarma, sphoTanakama, dantavANijya, lAkSAvANijya, rasavANijya, kezavANijya aura viSaviSayaka vANijya; inakA parityAga karanA caahie| vivecana-inakA svarUpa vRddhasampradAyake anusAra isa prakAra hai-(1) aMgArakarma-agniko prajvalita kara koyalA, lohe Adike upakaraNa banAye jAte haiN| inameM chaha kAyake jovoMkA ghAta 1. a aNpauliyaduSpauliya / 2. a 'etadviSayaM' ityato'gre'grima 'viSaviSayaM' paryantaH pAThaH skhalito'sti / Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 - 288] tRtIyaguNavataprarUpaNA kaaNgaarkrnnvikryvissyaa| evaM zeSeSvapyakSaragamanikA kAryA / tathA vANijyaM caiva, danta-lAkSArasa-keza-viSaviSayaM dntaadigocrm| varjayet pariharediti // 287 // / evaM khu jaMtapIlaNakammaM ninlaMchaNaM ca davadANaM / sara-daha-talAyasagesaM asaIposaM ca vanjijjA // 288 // hotA hai, isIlie zrAvakako aisA sAvadha karma karanA ucita nahIM hai| (2) vanakarma-jo jaMgalako kharIdakara yA Thekepara lekara usameM sthita vRkSoMko kaTavAtA hai.aura unake mUlyase AjIvikA karatA hai, isake atirikta pattiyoM Adiko tur3avAkara unase AjIvikA calAtA hai, ise vanakarma kahA jAtA hai| prANivighAtakA kAraNa honese yaha karma bhI zrAvakake lie niSiddha hai| (3) zakaTakarmazakaTa nAma bailagAr3Iko calAkara usake Azrayase jIvikA karanA, ise zakaTakarma kahA jAtA hai| isa kriyAmeM bailoMko bAMdhanA, unheM gAr3ImeM calAnA evaM tAr3ita Adi karanA par3atA hai| isake atirikta gAr3Ake calAte samaya usake nIce dabakara kitane hI trasa jIvoMkA ghAta hotA hai, isIlie zrAvakake lie yaha karma niSiddha mAnA gayA hai| isI prakAra gADIko banAkara yA dUsaroMse banavAkara use becane Adiko bhI niSiddha samajhanA caahie| (4) bhATaka karma-gAr3I Adike 'dvArA bojhA Dhokara bhAr3eke Azrayase AjIvikA karanA, ise bhATakakarma kahate haiN| zrAvaka apanI gADI Adike dvArA nijake bojhe Adike DhAnekA kAma kara sakatA hai. para dasareke bojhe Adiko Dhokara usase bhAr3A kamAnA use ucita nahIM hai| isI prakAra dUsaroMse bailoMko mAMgakara unake Azrayase jIvikAkA upAjita karanA bhI heya mAnA gayA hai| (5) sphoTakakama-suraga Adima bArUdake Azrayase pattharoMkA tor3anA, hala-bakhara Adike dvArA bhUmiko jotanA va bakharanA Ada kriyAyeM isa sphoTaka kamaMke antargata mAnI jAtI haiN| aneka prANiyoMkA nAzaka honese yaha kama bhA zrAvakake lie ucita nahIM mAnA gyaa| (6) dantavANijya-hAthoke dAMtoMko deneke lie pahalese mUlya dekara unase maMgAnA aura unake Azrayase vyApAra karanA, yaha dantavANijya kahalAtA hai| vyApArI una dAMtoMko leneke lie zIghra AyegA, isa vicArase bhIla, hAthoko mArakara usake dAMtoMko prApta karate haiN| isI prakAra zaMkhoMke lie mUlya dekara unheM dhovaroMse maMgAnA, yaha kArya bhI jIvavadhakA kAraNa honese yogya nahIM hai| hAM, yAda bhIla ora dhIvara zrAvakako anumatike vinA prathama mUlya na lekara svayameva unheM lAte haiM to yaha zrAvakake lie dApakA kAraNa nahIM hai / (7) lAkSAvANijya--lAkhake dvArA vyApAra isakA nAma lAkSAvANijya hai| lAkha vRkSose nikAlA hai. isameM kitane ho sakSama trasa jova anantakAya jIvoMkA vighAta hotA hai, isa lAkhake vyApArake tathA aise hI jovavighAtaka anya cojoMke bhI vyApArakA parityAga karanA ucita hai| (8) rasavANijya-kA abhiprAya kalAlake vyApArase hai| isa vyApArame vibhinna prakAraka madyakA kraya-vikraya huA karatA hai / madyake pAne meM mAranA, gAlI denA ora hatyA Adi karanA jesa bahutase doSa dekhe jAte haiN| isIlie zrAvakako kalAlakA vyApAra karanA ucita nahIM hai| (9) kezavANijya-kezavAlI dAsiyoMko le jAkara anyatra jahA~ acchA mUlya prApta kiyA jA saka, baMbanA, isakA nAma kezavANijya hai| isa vyApArameM beco gayo dAsiyAko paratantratA, mArana-tAr3ana eva bala pUrvaka aneka ucita - anucita kAryoMkA karanA; ityAdi aneka kaSTa sahane par3ata hai| isalie zrAvakako isa nikRSTa vyApArakA parityAga karanA hI ucita hai| (10) viSelI vastuoka krayavikrayakA nAma viSavANijya hai| ina vastuoMke upayogase bahutase jAvokI virAdhanA dekhA jAto hai| isalie vrato zrAvakako isa ghRNita vyApArako bhI chor3anA cAhie / / 287 // Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH [ 288 evameva zAstroktena vidhinA / yantrapIDanakarma nilaMchanaM ca karma davadAnaM sarohadataDAgazoSaM asatIpoSaM ca varjayediti gAthAdvayAkSarArthaH / bhAvArthastu vRddhasaMpradAyAdeva avaseyaH / sa cAyam 172 3 iMgAlakamaMta iMgAle hiuM vikkiNai tattha chahaM kAyANaM vaho, taM na kappar3a / vaNakam jo vaNaM kiNai pacchA ruvakhe chidiuM mulleNa jIvai / evaM pattigAivi paDisiddhA bhavaMti / sADIkammaM sAgaDiyattaNeNa jIvai / tattha baMdha vahAI bahudosA / bhADIkammaM saeNa bhaMDovakkhareNa bhADaNa vahai, parAgaM Na kappai / annesi vA sagaDe baillayaveI, evamAi Na kappai / phoDIkammaM uData hale vA bhUmi phADeuM jIvai / daMtavANijjaM puvvaM ceva pulidANaM mullaM dei daMte dejjAhitti, pacchA pulliMdA hatthi ghAeMrti acirA so vANiyao etitti kAuM / evaM dhIvarANaM saMkhamullaM dei / evamAi na kappai / puSvANIyaM kiNai / lakkhavANijje vi ee ceva dosA tattha kimiyA hoMti / rasavANijjaM kallAvAlagattaNaM / tattha surAdipANe bahudosA mAraNa akkosabahAI / tamhA na kappai | kesavANijjaM dAsIo gahAya annattha vikkiNai jattha aggheti / ettha vi aNege dosA paravasattAdayo / visavANijjaM visavikkao, so Na kappai / teNa bahUNa jIvANa virAhaNA / jatapIlaNakammaM telliyajaMtaM vucchujaMtaM cakkamAdI, taM na kappas | nillaMchaNakammaM vaDDhe balladdAi na' kappas | davaggidAvaNayAkammaM vaNadayaM dei chettarakkhaganimittaM, jahA uttarAvahe, pacchA daDDhe taruNagataNaM uTTheI / tattha sattANaM sayasahassANa vaho / saradahatalAya sosaNayAkammaM sara- daha- talAINi soseDa pacchA vAvijjai, eyaM Na kappai / asaIposaNayAkammaM asaIo aba unameM zeSa pAMca karmoMkA bhI nirdeza kiyA jAtA hai-- isa prakAra yantra por3ana karma, nilachana karma, davadAna, sara-draha- taDAgazoSaNa aura asatIpoSa isa bhogopabhoga parimANa vratIko karma viSayaka ina zeSa pAMca aticAroMkA bhI parityAga karanA cAhie / vivecana - ina karmoM kA bhI spaSTIkaraNa isa prakAra hai / (11) yantrapIr3ana karma - tela ke yantra ( kolhU ), Ikha ke yantra aura cakra Adi karmoM ko bhI heya jAnakara inakA bhI zrAvakako parityAga karanA caahie| kAraNa yaha ki ina yantroMke dvArA tela va Ikhake rasa Adike nikAlane meM prANiyoMpIr3A huA karatI hai / (12) nichana karma - isa karmameM bailoMkA badhiyA - santAnotpatti ke 1 kiyA jAtA hai, isase unako bhArI kaSTa pahu~catA hai / isake atirikta usakI nAsikAko chedakara usake bhItara rassI DAlI jAtI hai va unheM niyantraNa meM rakhaneke liye use idhara-udhara khIMcA jAtA hai / bahutase pazuoMke kAna Adi avayavoMko chedA jAtA hai / ina saba kriyAoM se prANiyoM ko bahuta kaSTa pahu~catA hai / isIlie zrAvakakoM isakA parityAga karanA hI zreyaskara hai / (13) davadAna - kSetrakI rakSAke lie kahIM-kahIM vanameM Aga lagAI jAtI hai, jisase asaMkhya prANiyoMkA maraNa hotA hai / khetako upajAU banAne ke lie usameM bhI kabhI Aga lagAyI jAtI hai / jaise uttara bhArata meM vRkSoMko utpanna karaneke lie Aga lagAyI jAtI hai, jisase vRkSasamUha aMkurita hotA hai / yaha karma bhI prANipor3AkA kAraNa honese zrAvakake lie heya hai / (14) saradraha- taDAgazoSaNa - tAlAba Adi jalAzayoMke pAnoko nikAlakara va unheM sukhAkara dhAnya Adiko boyA jAtA hai, ise sara-draha- taDAgazoSaNa karma kahA jAtA hai / isase jala-jantuoMke sAtha 1. anilAMchana / 2. a aMgAle / 3. a tanna / 4 a punnagAivi / 5. a baMdhavahoyaM ca dosA / 6. bha bailleyavei / 7 a uDatteNaM / 8 a ghaNaMti / 9. bha vaDDheU baladdAhI Na / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -289] tRtIyaguNavataprarUpaNA 173 posei, jahA gollavisae joNiposagA dAsINa bhaNiyaM bhADi gelaMti / pradarzanaM caitadbahusAvadyAnAM karmaNAmevaMjAtIyAnAma ghAnA kamaNAmavajAtIyAnAm, na punaH parigaNanamiti // 28 // uktaM sAticAraM dvitIyaM guNavatam, sAMprataM tRtIyamAha viraI aNatthadaMDe tacca sa cauvviho avajjhANo / pamAyAyariya-hiMsappayAsa-pAvovaese ya / / / / 289 / / ___viratinivRttiranarthadaNDe anarthadaNDaviSayA iha lokamapyaGgIkRtya niHprayojanabhUtopamardanigrahaviSayA tRtIyam, guNavatamiti gmyte| sa caturvidhaH so'narthadaNDaH ctuHprkaarH| apadhyAna iti apadhyAnAcarito'prazastadhyAnenAsevitaH / atra devadattazrAvaka-kokaNAryakasAdhuprabhRtayo jJApakam / pramAdAcarito mdyaadiprmaadenaasevitH| anarthadaNDatvaM cAsyoktazabdArthadvAreNa svabuddhayA bhAvanIyam / hiMsApradAnaM iha hiMsAhetutvAdAyudhAnala-viSAdayo hiMsocyate, kAraNe kAryopacArAt / anya bhI aneka jIvoMkA vinAza hotA hai| isalie yaha karma bhI niSiddha mAnA gayA hai| (15) asatIpoSa-bhAr3A grahaNakI icchAse asatIjana-durAcAriNI striyoMkA poSaNa karanA, jaise golla dezameM yonipoSaka dAsiyoMko kathita bhADeke lie grahaNa kiyA karate haiM / sA. dha. 5-22 kI svo. TIyAmeM bhAr3A grahaNa karane ke lie hiMsaka prANiyoMke poSaNako asatIpoSa kahA gayA hai| isa prakAra ina do ( 287-288) gAthAoMmeM nirdiSTa pandraha karmaviSayaka aticAroMkA upabhogaparibhogaparimANavatIko parityAga karanA caahie| yahAM jo kevala ina pandraha karmoMkA hI niSedha kiyA gayA hai use pradarzana mAtra samajhanA caahie| kAraNa isakA yaha hai ki ukta 15 karmoM ke atirikta anya kitane hI pApotpAdaka karma haiM, jinakI gaNanA karanA azakya hai| isalie vratI zrAvakako apanI vivekabuddhise vicArakara yathAyogya sAvadha karmoMkA parityAga karanA yogya hai| lagabhaga yahI abhiprAya sAgAra dharmAmRta ( 5, 21-23 ) meM prakaTa kiyA gayA hai // 287-288 / / Age kramaprApta tosare guNavatakA svarUpa kahA jAtA hai anarthadaNDake viSayameM jo nivRtti kI jAtA hai use anarthadaNDavata nAmakA tIsarA guNavata kahA jAtA hai / vaha cAra prakArakA hai-apadhyAna, pramAdAcarita; hiMsApradAna aura pApopadeza / vivecana-artha zabda prayojana aura daNDa zabdakA artha por3ana hai| tadanusAra anartha-prayojanake binA-jo jIvoMko pIr3A pahu~cAyI jAtI hai usakA nAma anarthadaNDa hai / aise anarthadaNDakA parityAga karanA ise anarthadaNDavrata kahate haiM / ukta guNavratoMmeM yaha tIsarA hai| vaha anarthadaNDa cAra prakArakA hai-apadhyAna, pramAdAcarita, hiMsApradAna aura pApopadeza / (1) apadhyAna-Arta-rodrasvarUpa duSTacintanakA nAma apadhyAna hai| isa prakArake apadhyAnake vaza hokara jo bhI pravRtti kI jAtI hai use apadhyAna ( apadhyAnAcarita) kahate haiN| isameM devadatta zrAvaka aura koMkaNa Aryaka sAdhuke dRSTAnta prasiddha haiM / (2) pramAdAcarita-madyAdijanita pramAdake vaza hokara jo prANiyoMko pIr3A pahuMcAyI jAtI hai usakA nAma pramAdAcarita hai| ratnakaraNDaka (80) meM isake lakSaNakA nirdeza karate hue kahA gayA hai ki pRthivo, jala, agni aura vAyukA nirarthaka Arambha karanA tathA vanaspatiyoMkA chedanA; ityAdi kArya jo binA kisI prayojanake kiye jAte haiM unheM pramAdacaryA yA pramAdAcarita kahA jAtA hai| nirarthaka hAtha-pAMva AdikA vyApAra karanA tathA hiMsaka jIvoMkA pAlana karanA ityAdi kArya bhI isI pramAdacaryAke antargata Ate haiN| lagabhaga yahI abhiprAya 1. a zrAvakakuMkaraNAjjakasAdhu / Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 zrAvakaprajJaptiH [290 teSAM pradAnaM anyasmai krodhAbhibhUtAyAnabhibhUtAya veti| pApopadezazceti sUcanAtsUtramiti nyAyAtpApakarmopadezaH, pApaM yatkarma kRSyAdi tadupadezo yathA kRSyAdi kuvityAdi // 289 // anarthadaNDasyaiva bahubandhahetutAM khyApayannAha aTeNa taM na baMdhai jamaNadveNaM tu theva-bahubhAvA / aTThe kAlAIyA niyAmagA ne u aNaTThAe // 290 // arthena kuTuMbAdinimittena pravartamAnastanna badhnAti tatkarma nAdatte yadanarthena yadvinA prayojanena prvrtmaanH| kutaH ? stokabahubhAvAt stokabhAvena stokaM prayojanaM parimitatvAt, bahvaprayojanaM pramAdAparimitatvAt / tathA cAha-arthe pryojne| kAlAdayo niyAmakAH kAlAdyapekSaM hi kRSyAdyapi bhavati, na tvanaya prayojanamantareNApi pravRttau sadA pravRtteriti // 290 // ___ idamapi cAticArarahitamevAnupAlanIyamiti ataH tAnAha-- sAgAra dharmAmRta ( 5, 10-11) meM bhI prakaTa kiyA gayA hai| pramAdakA artha prAyaH asAvadhAnI hotA hai| tadanusAra ise anarthadaNDa kahanA bhI sArthaka siddha hotA hai, kyoMki isameM uparyukta kArya asAvadhAnIse nirarthaka hI kiye jAte haiN| (3) hiMsApradAna-Ayudha, agni aura viSa Adi hiMsopakaraNoMko kAraNameM kAryakA upacAra karake hiMsA kahA jAtA hai| inako krodhAbhibhUta athavA usase rahita bhI kisI anyako denA, ise hiMsAdAna kahA jAtA hai| (4) pApopadeza-pApa zabdase yahAM pApotpAdaka kAryakI sUcanA kI gayI hai| aise kArya yahAM tithaMca Adi jIvoMko kaSTa pahuMcAnevAle kRSi va vANijya Adi ho sakate haiN| inakA vinA kisI apane prayojanake dUsaroMko upadeza denA, yaha pApopadeza kahalAtA hai / / 28 / / Age ye anarthaka hI kArya bandhake hetu haiM, ise spaSTa kiyA jAtA hai prayojanake vaza pravartamAna jIva usa karmako nahIM bAMdhatA hai, jise ki vinA kisI bhI prayojanake pravartamAna jIva bAMdhatA hai| usakA kAraNa prayojanakI hInAdhikatA hai| prayojanake honepara kAla Adi niyAmaka haiM, jabaki usa prayojanake binA usameM kAlAdi koI bhI niyAmaka nahIM rhte| _ vivecana-isakA abhiprAya yaha hai ki jIva kisI kauTumbika prayojanake vaza jaba kisI kRSi Adi kAryameM pravRta hotA hai taba vaha Avazyaka prayojanake pUrNa hone taka hI usameM pravRtta rahatA hai, prayojanake pUrNa ho jAnepara vaha usase virata hotA hai| isIlie usake tajjanya karmakA bandha nahIM hotA, kyoMki kAla Adi niyAmaka rahate haiN| isake viparIta jo binA kisI prayojanake anarthaka kAryoM meM pravRtta hotA hai, use usase rokane ke lie kAla AdikA kucha niyama nahIM rhtaa| isa prakAra koI sImA na rahanese vaha pramAdake vazobhata hokara aparimita pApakAryoMko nirarthaka hI kiyA karatA hai, ataH usase usake bahutara karmakA bandha avazyambhAvI hai| yahI kAraNa hai jo prakRta tRtIya guNavratameM zrAvakako aise kitane hI anarthadaNDoMkA parityAga karAyA gayA hai / / 290 // isake bhI aticAra rahita pAlanake lie Age usake aticAroMkA nirdeza kiyA jAtA hai 1. aNiyAmayA Na / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 291] tRtIyaguNavataprarUpaNA 175 kaMdappaM kukkuiyaM mohariyaM saMjuyAhigaraNaM c| uvabhogaparIbhogAireyagayaM cittha vajjaI // 291 // iti pdghttnaa| padArthastu kaMdarpaH kAmastaddhetuviziSTo vAkprayogo'pi kaMdarpa ucyate, rAgodrekAtmahAsamizro mohoddIpako narmeti bhaavH| iha ca sAmAcArI-sAvagassa aTTahAso na vaTTai, jai nAma hasiyavvaM tau isiM ceva hasiyavvaM ti // 1 // kautkucyaM kutsitasaMkocanAdikriyAyuktaH kutkucaH, tasya bhAvaH kautkucyaM anekaprakAramukha-nayanauSTha-kara-caraNa-bhrUvikArapUrvikA parihAsAdijanikA bhAMDAdInAmivai viddNbnkriyetyrthH| ettha sAmAyArI-tArisagANi bhAsiu' na kappaMti jArisehiM logassa hAso upjji| evaM gatIe ThANeNa vA ThAiuti // 2 // maukhayaM dhASTaryAtprAyo'satyAsaMbaddhapralApitvamucyate muDeNa vA arimANei jahA kumArAmacceNaM so vArahaDo visajjio ranno NivediyaM tAe jIviyAe vittI dinnA annadA ruTeNa mArio kumArAmacco // 3 // saMyuktAdhikaraNam adhikriyate narakAdiSvanenetyadhikaraNaM vAsyudUkhala-zilAraputrakaM godhUmayaMtrakAdiSu saMyuktamarthakriyAkaraNayogyam, saMyuktaM ca tadadhikaraNaM ceti smaasH| ettha sAmAyArIsAvageNaM saMjatANi ceva sagaDAINi nadharayavvANi / evaM vAsI-parasamAi vibhAsA // 4 // uvabhogaparibhogAiregayatti-upabhogaparibhogazabdArthoM nirUpita eva, tadatirekastadadhikabhAvaH, ettha vi kandarpa, kotkucya, maukharya, saMyuktAdhikaraNa aura upabhoga-paribhogaparimANAtirekatA ye pAMca prakRta anarthadaNDavratake aticAra haiM, jinakA parityAga karanA caahie| vivecana-(1) kandarpa nAma kAmakA hai, usake Azrayase jo viziSTa vacanoMkA prayoga kiyA jAtA hai use kandarpa kahA jAtA hai| abhiprAya yaha hai ki rAgako utkaTatAse kAmoddIpaka hAsyamizrita, aziSTa vacana bolanA, isakA nAma kandarpa hai, dUsare nAmase ise narma bhI kahA jAtA hai| yahAM sAmAcArI-zrAvakako ThahaThahA mArakara jorase haMsanA nahIM caahie| yadi haMsanA hI hai to mandarUpameM haMsanA yogya hai, jise smita kahanA caahie| aisA na karanepara vrata isa kandarpa nAmaka prathama aticArase dUSita hotA hai| (2) kautkucya-bhAMDoM Adike samAna aneka prakArase mukha, netra, oSTha, hAtha-pAMva, aura bhrU Adiko vikArayukta karake jo parihAsAdijanaka zarIrakI ceSTA (viDambanA ) kI jAtI hai use kautkucya kahA jAtA hai| yaha anarthadaNDavratakA dUsarA aticAra hai| yahAM sAmAcArI-zrAvakako aise vacana nahIM bolanA cAhie jinase logoMko hAsya utpanna ho / isI prakArase aisI gati, sthiti aura baiThane Adiko kriyAko bhI nahIM karanA caahie| ( 3 ) maukharya-DhIThapanese prAyaH jo asatya, asambaddha aura anarthaka bakavAda kiyA jAtA hai; ise maukharya kahate haiN| yaha anarthadaNDavratakA tIsarA aticAra hai| [ yahAM sAmAcArI-] athavA mukhase 'zatruko lAo,' jaise kumArAmAtyane usa vArahaDako vidA kiyA aura rAjAse nivedana kiyA ki use jIvikAke lie vRtti do| dUsare dina krodhita hokara rAjAne kumArAmAtyako mAra DAlA ? (4) saMyuktAdhikaraNa-'adhikriyate nara-nArakAdiSvanenetyadhikaraNam' isa niruktike anusAra jo manuSya va nAraka Adi gatiyoMmeM adhikRta kiyA karatA hai, usakA nAma adhikaraNa hai| basUlA, udUkhala ( okhalI ), zilAraputraka aura gehUMkA yantra ( hala-bakhara Adi ); inako arthakriyAke yogya beMTa aura mUsala Adi upakaraNoMse jor3akara rakhanA; isakA nAma saMyuktAdhikaraNa hai| yaha 1. a saMjuttAikaraNaM vA / 2. a paribhogarevayaM ceva vajjejjA ( asyA gAthAyAH saMskRtachAyApyatropalabhyate / 3. ahAsAdijanitAdIDAdInAmiva / 4. avisajjanna ranno NividiyaM / 5. bha putrakagodhama / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 zrAvaka prajJaptiH [292 sAmAyArI-uvabhogAtirittaM jai tellAmalae bahue geNhai to bahugA vhAyagA vaccaMti tassa loliyaae| anne vi vhAyagA vhAyaMti-pacchA pUyaragaAukAyAdivaho hoi / evaM puppha-taMbolAdisu vibhaasaa| evaM na vaTTai / kA vihI sAvagassa uvabhoge pahANe ? ghare vhAiyavvaM, natthi tAhe tellAmalaehi sIsaM ghasittA samve sADaviU NetAhe talAgAINaM taDe niviTTho aMjalIhiM haai| evaM jesu ya pupphesu pupphakuMthU tANi pariharai / / 5 / / // 291 // uktaM sAticAraM tRtIyaguNavatam / guNavatAnantaraM zikSApadavratAnyAha tAni catvAri bhavanti / tadyathA-sAmAyikaM dezAvakAzikaM pauSadhopavAsaH atithisaMvibhAgazceti / tatrAdyamAha sikkhApayaM ca paDhamaM sAmAiyameva taM tu nAyavvaM / sAvajjeyarajogANa vajjaNAsevaNArUvaM // 292 / / zikSA paramapadaprApikA kriyA, tasyAH padaM zikSApadam / tacca prathamamAdyaM sUtrakramaprAmANyAt / sAmAyikameva-samo rAga-dveSaviyukto yaH sarvabhUtAnyAtmavatpazyati, Ayo lAbhaH prakRta vratakA cauthA aticAra hai| unake saMyukta rahanepara koI bhI unheM anAyAsa mAMgakara le jA sakatA hai| ratnakaraNDaka ( 81 ) aura sAgAradharmAmRta (5-12) AdimeM isa aticArako 'asamIkSyAdhikaraNa' ke nAmase nirdiSTa kiyA gayA hai| usakA abhiprAya hai ki prayojanakA vicAra na karake lakar3I, IMTa va patthara Adiko AvazyakatAse adhika maMgavAnA yA taiyAra kraanaa| sAgAradharmAmRtameM to zrAvaka prajJaptike antargata kucha spaSTIkaraNake sAtha abhiprAyako bhI antargata kara liyA hai| yahA~ sAmAcArI-zrAvakako gAr3I Adi upakaraNoMko saMyukta-jur3e hue upakaraNoMke sAtha-nahIM dharanA caahie| isI prakAra basUlA aura pharasA Adike viSayameM bhI samajhanA caahie| (5) upabhoga-paribhogAtirekatA-upabhoga aura paribhogake sAdhanoMko AvazyakatAse adhika mAtrAmeM rakhanA, yaha isa vratakA pAMcavAM aticAra hai| yahAM sAmAcArI-udAharaNArthasnAnake lie tAlAba Adipara jAte samaya tela ,AMvale Adiko adhika mAtrAmeM le jaanaa| aisA karanepara dUsare bhI kitane hI manuSya lolupatAke vaza nahAneke lie sAthameM jAte haiN| isase pUyaraga (?) aura jalakAyika Adi jIvoMkA vadha hotA hai| isI abhiprAyako phUla aura pAna Adike viSayameM bho samajhanA cAhie / isa prakArakI pravRtti ucita nahIM hai| taba phira zrAvakake lie upabhoga va hAnekI kyA vidhi hai, isa praznake uttarameM kahA gayA hai ki zrAvakako prathama to ghara meM hI nahAnA caahie| yadi gharameM nahAnA nahIM ho sakatA hai to tela aura AMvaloMse sira ghisakara aura use alaga karake taba kahIM tAlAba Adike taTapara jAnA cAhie aura vahAM baiThakara aMjuliyoMse nahAnA caahie| isI prakAra jina phUloMmeM puSpakoTa Adi hoM unako chor3anA cAhie / / 291 // isa prakAra aticAroMke sAtha antima tIsare guNavratakA nirUpaNa karake tatpazcAt sAmAyika, dezAvakAzika, poSadhopavAsa aura atithisaMvibhAga ina cAra zikSApadavratoMkI prarUpaNA karate hue prathamataH sAmAyika zikSApadavratakA svarUpa kahA jAtA hai ukta cAra zikSApadoMmeM prathama sAmAyika zikSApadako hI jAnanA caahie| vaha kramase sAvadya yogake parityAga aura itara-niSpApa yogake Asevana rUpa hai| vivecana-mokSapadako prApta karAnevAlI kriyAkA nAma zikSA hai, usa zikSAke pada (sthAna) ko zikSApadavrata kahA jAtA hai| sUtrakramake anusAra sAmAyika yaha prathama zikSApada hai| sAmAyika 1. a AukAyava ho i puSpataMbolamAiMsu / 2. a sADiUNa / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 292] prathamazikSApadaprarUpaNA 177. prAptiriti paryAyAH, samasyAyaH smaayH| samo hi pratikSaNamapUrjJAna-darzana-cAritraparyAyanirupamasukhahetabhiradha:kRtacintAmaNikalpadrumopamairyajyate / sa eva samAyaH prayojanamasya kriyAnaSThAnasyeti saamaayikm| samAya eva vA bhavaM sAmAyikamiti shbdaarthH| etatsvarUpamAha-tattu sAmA. yikaM jJAtavyaM vijJeyam / svarUpataH kIdRgiti Aha -sAvadyetarayogAnAM yathAsaMkhyaM varjanAsevana rUpamiti / tatrAvacaM gahitaM pApam, sahAvazena sAvadyama, yogA vyApArAH kAyikAdayaH teSAM' varjanArUpaM parityAgarUpamityarthaH / kAlAvadhinaiveti gamyate / mA bhUtsAvAyogaparivarjanAmAtramaNapavyApArAsevanAzUnyameva sAmAyikamiti, ana Aha-itarayogApevanArUtaM niravadyayogapratisevanArUpaM ceti / sAvadyayogaparivarjanavanniravadyayogaparisevane'pi ahanizaM yatnaH kArya iti darzanArthametaditi / ettha paNa sAmAyAro-sAmAiyaM sAvageNaM kaI kAyanvaM ti? iha sAvago duviho iDhipatto aNi Dhipatto ya / jo so aNi Dhipato so ceiyaghare sAhasamove ghare vA posahasAlAe vA jattha vA vIsamaI acchaDa vA nivvAvArI samvattha kareDa savvaM. causa ThANesa NiyamA kAyavvaM ceiyaghare sAhuple posahasAlAe ghare AvassagaM karoti tti / tattha jai sAhusagAse karei tatya ko vihI ? jai paraMparabhayaM Natthi, jai viya keNai samaM vivAo Natthi, jai kaspai na dharei, mA teNa acchavicchithi kaDa Dhihii ya, dhAraNagaM daThUga geNhai, mA bhanjihii, jai~ vAvAraM Na karei tAhe ghare ceva sAdhAiyaM kAUNa vaccai paMcamamio tigato iriyAuvauto jahA sAhU bhAsAe sAvajjaM pariharaMto esaNAe kaTuM leTTuM vA paDilehiu~ pmjji| evaM AyANe nikkhivaNe khelazabdakA nirukta artha karate hue yahAM yaha kahA gayA hai ki jo rAga-dveSase rahita hokara samasta prANiyoMko apane samAna hI dekhatA hai usakA nAma 'sama' hai, 'Aya' zabda kA artha prApti hai. tadanusAra samajIva jo pratisamaya anupama sukhakI kAraNabhUna apUrva jJAna, darzana aura cAritrarUpa paryAyoMse saMyukta hotA hai use samAya (sama+Aya ) kahA jAtA hai| yaha samAya ho jisa kriyA-anuSThAnakA prayojana ho usakA nAma sAmAyika hai| athavA 'samAye bhavam sAmAyikam' isa vigrahake anusAra samAya ho jAnepara jo avasthA hotI hai use sAmAyikakA lakSaNa samajhanA caahie| yaha sAmAyika zabdakI sArthaka saMjJA hai| abhiprAya isakA yaha huA ki zrAvaka jo niyata samaya taka sarvasAvadyayogake parityAgapUrvaka niravadya yoga-niSpApa vyApAra--kA paripAlana karatA hai, yaha zrAvakakA sAmAyika nAmaka prathama zikSApadavrata hai| yahAM sAmAcArI-zrAvakako sAmAyika kaise karanA cAhie, isake uttarameM yahAM kahA gayA hai ki zrAvaka do prakArakA hotA hai-RddhiprApta aura anRddhiprApta / inameM jise Rddhi prApta nahIM haI hai vaha caityagRhameM, sAdhuke samIpameM, gharameM, prauSadhazAlAmeM, athavA jahA~ bhI vaha vyApArase rahita hokara vizrAmapUrvaka sthita raha sakatA hai vahAM sarvatra saba kara sakatA hai| para caityagRha, sAdhuke mUlameM, prauSadhazAlAmeM va gharameM ina cAra sthAnoMmeM vaha saba Avazyaka karatA hai| inameM-se yadi vaha sAdhuke samIpameM karatA hai to kyA vidhi hai, isa praznake uttarameM kahA jA rahA hai ki yadi dUsarese bhaya nahIM hai, yadi kisIke sAtha vivAda nahIM hai, yadi koI pakar3a-dhakar3a nahIM karatA hai, ghRNA nahIM karatA hai, karSaNa nahIM karatA hai tathA pakar3ate hue dekhakara grahaNa nahIM karatA hai, bhAgatA nahIM hai| yadi vyApAra nahIM karatA hai to ghara para ho sAmAyika karake pAMca samitiyoMse sahita, tIna guptiyoM 1. mu vyApArAH teSAM / 2. a viish| 3. a Natthi jai satthae na dharei mA teNa acchaviyaMcha kajjihii jaiya dhAraNagaM daThThaNa Na gaNhai bhijjihii jai / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 zrAvakaprajJaptiH [292siMghANae na vigicai, vigicaMto vA paDilehei pmjjiy| jattha ciTTai tattha tiguttiNiroha krei| eyAe vihIe gaMtA tiviheNa namiUNa sAhuNo pacchA sAmAiyaM karei, karemi bhaMte sAmAiyaM, sAvajjaM jogaM paccakkhAmi duvihaM tiviheNaM jAva sAhuM pajjuvAsAmitti kAUNa pacchA iriyAvahiyaM paDikkamai / pacchA AloettA vaMdai AyariyAi jhaaraaynniyaae| puNo vi guruM vaMdittA paDilehitA niviTTho pucchai paDhai vaa| evaM ceiesu vi| jayA sagihe posahasAlAe vA tattha navari gapaNaM nnsthi| jo iDhipatto so saviDDhoe ei| teNa jaNassa ADhA hoi ADhiyAya sAhuNo supurisapariggaheNaM / jai so kayasAmAio ei tAhe Asa-hatthimAijaNeNa ya adhigaraNaM vaDhai tAhe Na krei| kayasAmAieNa ya pAehiM AgaMtavvaM teNa Na karei Agao sAhunamIve krei| jai so sAvago to Na koi utttti| aha ahAmaddao jaipUyA kayA houtti bhaNaMti tAhe pRvaraiyaM AsaNaM korai AyariyA uDhiyA ya acchaMti tattha uTTitamaNuTTite dosA vibhaasiyvvaa| pacchA so iDhipatto' sAmAiyaM krei| aNeNa vihiNA karemi bhaMte sAmAiyaM sAvajjaM jogaM paccakkhAmi duvihaM tiviheNaM jAva NiyamaM pajjuvAsAmitti / evaM sAmAiyaM kAuM paDikkato vaMdittA pUcchai so ya kira sAmAiyaM kareMto mauDaM avaNei, kuMDalANi NAmamuha papphataMbolaM pAvAragamAi vA vosirh| eso vihI sAmAiyassa // 292 // se saMrakSita, sAdhake samAna IryAse upayakta-sAvadhAnIse gamana karatA haA bhASAse sAvadyakA parihAra kare va eSaNAmeM kASTha athavA loSTha AdikA pratilekhana va pramArjana kre| isI prakAra AdAna-nikSepaNA meM zvela (kapha) va nAmikAmalako na gigave, yadi girAnA par3e to pratilekhana va pramArjana karake girAve / jahA~para sthita ho vahAM tIna gaptiyoMkA nirodha kre| isa vidhise jAkara tIna prakArase sAdhuko namaskAra kare tatpazcAt sAmAyika kare-jabataka sAdhukI upAsanA karatA 'he bhagavana, maiM sAmAyika karatA hU~, do prakArake sAvadha yogakA tIna prakArase pratyAkhyAna karatA aisA karake paznAt IryApathakA pratikramaNa karatA hai, pazcAt AlocanA karake jyeSThatAke kramase pharase bhI gurukI vandanA karake pratilekhanApUrvaka baiThakara pUche va pddh'e| isI prakAra caityagRhoMmeM bhI karanA caahie| vizeSatA itanI hai ki apane ghara athavA prauSadhazAlAmeM gamanakriyA nahIM hai| yaha anRddhiprApta zrAvakake lie sAmAyikakA vidhAna hai| yadi zrAvaka RddhiprApta hai to saba Rddhike sAtha vaha AtA hai| isase vaha uttama puruSake grahaNase AdarakA pAtra hotA hai| yadi vaha sAmAyikako karake AtA hai to ghor3A aura hAthI Adike parikarase adhikaraNa ( asaMyama) bar3hatA hai| isalie usa samaya sAmAyika na kare, prAyaH sAmAyika karake hI aave| isIlie nahIM karatA hai| yadi vaha A karake sAdhuke samIpameM sAmAyikako karatA hai aura yadi zrAvaka hai to koI na utthe| yadi abhadra hai to yatipUjA karanA cAhie, aisA kahate haiM / taba pUrvaracita Asana kiyA jAtA hai| AcArya utthita hI rahate haiM, vahAM utthita aura anutthitake doSoMko kahanA caahie| pazcAt vaha RddhiprApta sAmAyikako isa vidhise karatA hai-he bhagavan, maiM sAmAyikako karatA hU~, do prakArake sAvadya yogakA tIna prakArase tabataka pratyAkhyAna karatA hU~ jabataka ki sAdhuko upAsanA karatA huuN| isa prakAra sAmAyika karake pratikramaNa karatA huA vandanA karatA hai va pUchatA hai| vaha sAmAyika karatA huA mukuTako dUra kara detA hai tathA kuNDaloM, nAmamudrA, puSpa, pAna aura vastra Adiko bhI haTA detA hai| yaha sAmAyikako vidhi hai / / 292 / / 1. aso vaThie e teNa jaNassa aDhA / 2. a jayA so| .. bhadosA bhAsiyavvA icchA so aDhipatto / Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 294 ] prathamazikSApade sAdhu-zrAvakayorbhedapradarzanam 179 atrAha kayasAmaio so sAhureva tA ittaraM na ki savvaM / vajjei ya sAvajjaM tiviheNa vi saMbhavAbhAvA // 293 // kRtasAmAyikaH pratipannasAmAyikaH sannasau zrAvako vastutaH sAdhureva saavdyyognivRtteH| yasmAdevaM tasmAt, sAdhuvadevetvaramalpakAlam / na kiM kiM na sarva niravazeSaM / varjayati ? pariharatyeva / sAvadhaM sapApam, yogamiti gamyate / trividhenApi manasA vAcA kAyena ceti / atrocyatesaMbhavAbhAvAt zrAvakamadhikRtya trividhenApi sarvasAvadyayogavarjanAsaMbhavAditi // 293 // asaMbhavamevAha... AraMbhANumaIo kaNagAisu agghaannivittiio| bhujjo paribhogAo bheo esiM jao bhaNio // 294 / / ArambhAnumateH zrAvakasyArambheSvanumatiravyavacchinnaiva, 'tathA teSAM pravartitatvAt / kanakAdiSu dravyajAteSu / AgrahAnivRtterItmIyAbhimAnAnivRtteranivRttizca bhUyaH paribhogAdanyathA sAmAyikotarakAlamapi tadaparibhogaprasaGgaH, sarvathA tyaktatvAt / bhedazcaitayoH saadhu-shraavkyoH| yato bhaNita uktaH paramamunibhiriti // 294 // bhedAbhidhitsayAhaAge yahA~ prasaMgase sambaddha zaMkAko uThAkara usakA samAdhAna kiyA jAtA hai jo sAmAyikako svIkAra karatA hai isalie vaha sAdhu ho hai kAraNa yaha ki vaha kyA kucha kAlake lie samasta sAvadya yogako tIna prakArase mana, vacana va kAyase-nahIM chor3a detA haiavazya chor3a detA hai| isa zaMkAke uttarame kahA gayA hai ki zrAvakako tInoM prakArase samasta sAvadha yogakA parityAga karanA sambhava nahIM hai| vivecana-zaMkAkArakA abhiprAya yaha hai ki zrAvaka jaba sAmAyika karatA hai taba vaha niyata kAla taka cUMki samasta sAvadya yogakA mana, vacana va kAya ina tInoM yogAse parityAga karatA hai ataH vaha sAdhu hI hai| isa zaMkAka samAdhAnameM yaha kahA gayA hai ki zrAvakake lie tInoM yogoMse samasta sAvadya yogakA parityAga karanA sambhava nahIM hai, isalie usa utane samayake lie bhI yathArthameM sAdhu nahIM kahA jA sakatA // 293 / / __ Age usake lie samasta sAvadha yogakA tyAga karanA sambhava kyoM nahIM hai, ise ho spaSTa kiyA jAtA hai- . zrAvakakI ArambhakAryameM anumati rahatI hI hai, kAraNa yaha hai ki 'ye suvarNAdi dravya mere haiM! isa prakArase una dravyoMke viSayameM usakA Agraha mamatvabuddhi nahIM chUTatA hai-vaha barAbara banA hA rahatA hai| isakA bhI kAraNa yaha hai ki vaha sAmAyikake pazcAt unakA punaH upabhAga karatA ho hai| yadi aisA na hotA to vaha sAmAyika pazcAt bhI unakA upabhoga nahIM karatA, para pazcAt unakA upabhoga karatA to hai ho, kyoMki unheM usane sarvadAke lie nahIM chor3A hai| yahI kAraNa hai jo sAdhu aura zrAvaka ina donoM meM bheda batalAyA gayA hai // 294 / / Age unameM jina adhikAroMke Azrayase bheda batalAyA hai unakA nirdeza kiyA jAtA hai 1. aSu jAteSu grahAnivRtte / 2. a yata uktaH / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 zrAvakaprajJaptiH sikkhA duvihA gAhA uvavAyaiigaIkasAyA ya / baMdhaMtA veyaMtA paDivajjAikkame paMca || 295 // zikSAkRtaH sAdhu-zrAvakayorbhedaH / sA ca dvividhA grahaNAsevanArUpeti vakSyati / tathA gAthA bhedikA, sAmAiyaMmi je kae ityAdirUpeti vakSyatyeva / tathopapAto bhedakaH sthitirbhedikA, gatibhedikA, kaSAyAzca bhedakAH, bandhazca bhedakaH, vedanA bhedikAH, pratipattirbhedikA, atikramo bhedaka ityetat sarvameva pratidvAraM svayameva vakSyati granthakAraH paJcAthavA ki ceti pAThAntarArthasahitamapi iti dvAragAthA samudAyArthaH || 295 // adhunAdyadvArAvayavArthapratipAdanAyAha - [ 295 - gahaNAvaNavA sikkhA bhinnA ya sAhu- saDDANaM / pavayaNamAIcaudasa puvvatA paThamiyA jaiyo / / 296 // grahaNAsevanarUpA zikSati zikSAbhyAsaH, sA dviprakArA grahaNarUpAsevanarUpA ca / bhinnA ceyaM sAdhu-zrAvakayoH anyathArUpA sAdhoranyathArUpA zrAvakasyeti / tathA cASTapravacanamAtrAdicaturdazapUrvAntA prathamA yate rati grahaNazikSAmadhikRtya sAdhuH sUtrato'rthatazca jaghanyenASTau pravacanamAtarastriguptipaJcasamitirUpA utkRSTatastu bindusAraparyantAni caturdazapUrvANi gRhNAtIti // 296 // pavayaNamAIchajjIvaNiyatA ubhayao vi iyarassa / piMDesaNA u atthe ittA iyaraM pavakkhAmi / / 297 // pravacanamAtRSaDujIvanikAyAntA ubhayato'pi sUtrato'rthatazcetarasya zrAvakasya / piNDaiSaNArthataH, na sUtrata iti / etaduktaM bhavati - zrAvakaH sutrato'rthatazca jaghanyena tA eva pravacanamAtara utkRSTatastu SaDjIvanikAyaM yAvadubhayataH / arthatastu piNDeSaNAm, na tu tAmapi sUtrata ityetAvadgRhNAti uktA grahaNazikSA, ata UrdhvamitarAmAsevanazikSAM pravakSyAmi yathAsau bhedikA etayoriti // 297 // 3 grahaNa aura AsavanArUpa do prakArako zikSA, gAthA "sAmAiyaMmi u kae" ityAdi gAthA (299), upapAta, sthiti, gati, kaSAya, bandha, vedanA, pratipatti aura atikrama; ina sabake dvArA ukta sAdhu aura zrAvaka ina donoMme bheda kiyA jAtA hai / ina saba dvAroMkA vivacana - granthakAra Age svayaM kramase karanavAla haiM / gAthAmeM TIkAkArane 'paMcAthavA' kiMca aisA pAThAntara sahita artha bhI sujhAyA hai (?) ||295|| Age munako lakSya karake grahaNarUpa zikSAkA nirdeza kiyA jAtA hai sAdhu aura zrAvakakI grahaNa aura AsevanarUpa zikSA ( abhyAsa ) bhinna hai / unameM pravacanamAtAse lekara caudaha pUrvaM paryanta yAtako prathama ( grahaNa ) zikSA hai| abhiprAya yaha hai ki sAdhu sUtra aura arthasa kamase kama tIna guptiyoM aura pAca samitiyoM rUpa ATha pravacanamAtAoM ko grahaNa karatA hai aura adhika se adhika yaha bindusAra paryanta codaha pUrvoko grahaNa kiyA karatA hai || 296 || aba zrAvakako lakSya karake ukta grahaNarUpa prathama zikSAkA nirdeza kiyA jAtA hai-- itara - sAdhuse bhinna zrAvaka - ukta pravacanamAtAoko Adi lekara chaha jIvanikAya paryanta zikSAkA sUtra aura artha donoMse hI grahaNa karatA hai / kintu bhikSA grahaNakA vidhisvarUpa 1. a 'u' nAsti / 2. a sevaNabhUyA siktA / 3. a bhedikA tayoriti / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 299 ] prathamazikSApade sAdhu zrAvakayorbhedapradarzanam saMpuna paripAlai sAmAyAriM sadeva sAhu ti / saratomiva aparinnANAio na tahA || 298 || 181 saMpUrNAM niravazeSAm / paripAlayatyAsevate / sAmAcAroM mukhavastrikA pratyupekSaNAdikAM kriyAm / sadaiva sarvakAlameva / sAdhurityA janma tathApravRtteH / itaraH zrAvakastatkAle'pi sAmAyikasamaye'pi / aparijJAnAderaparijJAnAdabhiSvaGgAnivRttyA asaMbhavAdanabhyAsAcca / na tathA pAlayatyevamAsevanAzikSApi bhinnaiva tayoriti dvAram // 298 // sUtraprAmANyAcca vizeSa iti gAthetyupalakSitA, tAmAha sAmAiyamma ukae samaNo iva sAvao havai jamhA / eeNa kAraNaM bahuso sAmAiyaM kujjA // 299 // sAmAyike prAnirUpitazabdArthe / tuzabdo'vadhAraNArtha:- sAmAyika eva kRte, na zeSakAlam / zramaNa iva sAdhuriva / zrAvako bhavati yasmAdetena kAraNena bahuzo'nekazaH sAmAyika kuryAditi / atre zramaNa ivoktaM, na tu zramaNa eveti / yathA samudra iva taDAgam, na tu samudra evetyabhiprAya iti dvAram // 299 // piNDaiSaNAko vaha kevala artha se grahaNa karatA hai, sUtra se nahIM / abhiprAya yaha hai ki zrAvaka jaghanyase ukta ATha pravacanamAtAoMko aura utkarSase chaha jIvanikAyoM taka sUtra aura artha donoMse grahaNa karatA hai ||297|| Age una donoM meM bhedako prakaTa karanevAlI AsevanArUpa zikSAkA nirdeza kiyA jAtA haisAdhu sadA hI sampUrNa sAmAcArIkA pAlana karatA hai / parantu zrAvaka usa sAmAyika ke samaya meM bhI aparijJAnAdike kAraNa usa prakArase pAlana nahIM karatA hai / vivecana - pratisevanArUpa dUsarI zikSAko apekSA sAdhu sampUrNa sAmAcArIkA - sAdhuke yogya sabhI AcAraviSayaka kriyAkalApakA - nirantara pAlana karatA hai, parantu zrAvaka sAmAkike samaya meM bhI tadviSayaka jJAnake na hone, AsaktikI anivRtti, asambhAvanA aura anabhyAsake kAraNa sAdhu ke samAna usa sAmAcArIkA pAlana nahIM karatA hai| isa prakAra pratisevanArUpa zikSAkI apekSA bhI una donoM meM bheda hai || 298 // aba jisa gAthAsUtrakI apekSA una donoM meM bheda hai usa gAthAsUtra ko dikhalAte haiM sAmAyika karane para jisa kAraNa zrAvaka zramaNake samAna hotA hai isa kAraNa se use bahuta bAra sAmAyika karanA caahie| vivecana - Agama (292 ) meM sAmAyika ke svarUpako dikhalAte hue yaha kahA gayA hai ki zrAvaka niyata kAlake lie tIna prakArase samasta sAvadya yogakA parityAga karatA hai, isalie vaha sAdhu jaisA hI hotA hai / prakRta gAthA ( 299 ) meM cU~ki zrAvakako zramaNake samAna hI kahA gayA hai, na ki svayaM zramaNa kahA gayA hai, isIse zrAvakakI zramaNase bhinnatA siddha hotI hai / udAharaNa ke rUpa meM jaba yaha kahA jAtA hai ki 'yaha tAlAba to samudra ke samAna hai' tatra use svayaM samudra na samajhakara yahI samajhA jAtA hai ki vaha samudrake samAna gambhIra va vistRta hai / isI prakAra prakRtameM bhI zrAvakako sAdhu ke samAna kahane kA yaho abhiprAya hai ki vaha svayaM sAdhu na hokara sAmAyika ke 1. a kuryAdityarthaH / 2 a 'atra' nAsti / 3. a iveti / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 zrAvakaprajJaptiH [300upapAto vizeSaka ityetadAha avirAhiyasAmannassa sAhuNo sAvagassa ye jahanno / sohaMme uvavAo bhaNio telukkadaMsIhiM // 30 // avirAdhitazrAmaNyasya pravrajyAdivasAdArabhyAkhaNDitazramaNabhAvasya saadhoH| zrAvakasya ca, avirAdhitazrAvakabhAvasyeti gmyte| jaghanyaH sarvastokaH / saudharme prthmdevloke| upapAto bhavati janma bhaNita uktaH trailokyazibhiH sarvajJairiti // 30 // ukkoseNa aNuttaraaccuyakappesu tattha tesi tthiii| tittIsasAgarAiM bAvIsaM ceva ukkosA // 301 // utkRSTato'nuttarAcyutakalpayoriti-sAdhoranuttaravimAneSu, zrAvakasyAcyutakalpa upapAta iti dvAram / tatra tayoriti tatrAnuttaravimAnAccyutayostayoH sAdhu-zrAvakayoH sthitiviziSTaprANasaMdhAraNAtmikA yathAsaGkhyaM trayastrizatsAgaropamaNi dvAviMzatirityutkRSTA-sAdhostraya. strizadanuttareSu, zrAvakasya tu dvAviMzatiracyuta iti gAthArthaH // 301 // paliovamappuhuttaM taheva paliovamaM ca iyarA u / duhaM pi jahAsaMkhaM bhaNiyaM telukkadaMsIhiM // 302 // palyoSamapRthaktvaM tathaiva palyopamaM cetarA jaghanyA saudharma eva sAdhoH palyopamapRthaktvaM sthitiH| dviprabhRtarA navabhyaH pRthaktvam / zrAvakasya tu palyopamamiti / ata evAha dvayorapi sAdhu-zrAvakayobhaNitA trailokyazibhiH, sthitigamyate iti dvAram // 302 // kAlameM samasta sAvadya yogakA tyAga kara deneke kAraNa sAdhu jaisA hai| isa prakAra isa gAthAsUtrase bhI zrAvaka aura sAdhumeM bheda siddha hai / / 229 // Age jaghanyase upapAtako apekSA bhI sAdhu aura zrAvakameM bheda dikhalAyA jAtA hai-- jisane zramaNAcArako virAdhanA nahIM ko hai vaha zramaNa tathA jisane zrAvakAcArako virAdhanA nahIM kI hai vaha zrAvaka bhI jaghanyase sodharma kalpameM utpanna hotA hai / isa prakAra trilokadaziyoM ( sarvajJoM ) ke dvArA una donoMkA upapAta jaghanyase saudharma kalpameM kahA gayA hai // 30 // Age utkarSase unake upapAtako dikhalAte hae vahAM unakA utkarSase kitane kAla taka unakA avasthAna rahatA hai, isakA bhI nirdeza kiyA jAtA hai utkarSase unakA upapAta kramase anuttara aura acyuta kalpoMmeM hotA hai, arthAt avirAdhita zramaNAcArakA pAlana karanevAlA sAdhu utkarSase anuttara vimAnoMmeM tathA niraticAra zrAvakAcArakA pAlana karanevAlA zrAvaka utkarSase acyuta kalpameM utpanna hotA hai| vahAM unakI utkRSTa Ayusthiti yathAkramase taiMtIsa sAgaropama aura bAIsa sAgaropama kAla taka hotI hai // 301 // Age vahAM unakI jaghanya AyukA nirdeza kiyA jAtA hai uparyukta sAdhu aura zrAvakako jaghanya Ayu ukta saudharma kalpameM trilokadarziyoM ( sarvajJoM) ke dvArA yathAkramase palyopamapRthaktva aura palyopama mAtra kahI gayo hai / dose lekara nau paryantakI saMkhyAkA nAma pRthaktva hai / / 302 / / 1. a 'ya' nAsti / 2. a kappesu tatthestu tthito| 3. a tevIsa saagraai| 4. a ato'gre'grima 'pRthaktvaM' paryantaH pAThaH skhalito'sti / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 -304] prathamazikSApade sAdhu-zrAvakayorbhedapradarzanam tathA gatibhaidiketyAha paMcasu vavahAreNaM jaiNo saDDhassa causu gamaNaM tu / gaisu caupacamAsu causu yaM anne jahAkamaso // 303 // vyavahAreNa sAmAnyato lokasthitimaGgIkRtya paJcasu yateH sAdhoH, zrAvakasya catasRSu gamanamiti / kAsu ? gatiSu nArakatiryaDnarAmarasiddhirUpAsu / cau.paMcamAsu causu ya anne jahAkamasoanye tvabhidadhati sAdhoH suragatau mokSagatau ca zrAvakasya catasRSvapi bhavAntargatiSviti dvAram // 303 // kaSAyAzca bhedakA ityAha caramANa caunhaM pi hu udao'Nudao va hujje sAhussa / iyarassa kasAyANaM duvAlasaTThANamudao u // 304 // saMjvalanAnAM caturNAmapi krodhAdInAM kaSAyANAmudayo'nudayo vA bhavetsAdhorudayazcatustridvayekabhedaH, anudayo'pyevaM chdmsth-viitraagaaderbhaavniiyH| itarasya zrAvakasya / kaSAyANAM dvAdazAnAmaSTAnAM codaya eveti-yadA dvAdazAnAM tadA anantAnubandhivarjA gRhAnte, ete cAviratasya vijeyaaH| yadA tvaSTAnAM tadAnantAnubandhyapratyAkhyAnavarjAH, ete ca viratAviratasyeti dvAram // 304 // aba gatiko apekSA sAdhu aura zrAvakameM bheda dikhalAyA jAtA hai vyavahArase sAdhukA gamana pAMcoM-nAraka, tithaMca, manuSya, deva aura siddha ina pAMcoMgatiyoMmeM tathA zrAvakakA siddhagatiko chor3akara cAra gatiyoMmeM hotA hai| anya kitane hI AcAryoMke matAnusAra sAdhu aura zrAvakakA gamana yathAkramase cotho ( devagati ) va pAMcavIM (siddhagati ) meM tathA cAroM hI gatiyoM meM hotA hai| abhiprAya yaha ki unake matAnusAra sAdhu devagatimeM jAtA hai athavA muktiko prApta kara letA hai| parantu zrAvaka apane pariNAmake anusAra yathAsambhava nAraka Adi cAroM gatiyoMmeM jA sakatA hai / / 303 / / Age kaSAyako apekSA una donoMmeM bheda prakaTa kiyA jAtA hai sAdhuke antima cAroM hI kA-saMjvalana krodha, mAna, mAyA aura lobha kA-udaya athavA anudaya hotA hai| parantu zrAvakake bAraha aura ATha kaSAyoMkA udaya hotA hai| vivecana-isakA abhiprAya yaha hai ki pramattasaMyatase lekara apUrvakaraNasaMyata taka ina guNasthAnoMmeM saMjvalana krodha, mAna, mAyA aura lobha ina cAroM antima kaSAyoMkA udaya rahatA hai| Age anivRttikaraNasaMyata nAmaka nauveM guNasthAnameM kisIke ukta cAroM saMjvalana kaSAyoMkA, kisIke krodhako choDakara zeSa tInakA. kisIke saMjvalana mAyA aura lobha ina dokA tathA kisIke eka saMjvalana lobhakA hI udaya rahatA hai| Age dasaveM guNasthAnameM sUkSmasAmparAyasaMyatake ekamAtra saMjvalana lobhakA udaya rahatA hai| gyArahaveM gaNasthAnameM upazAnta kaSAya saMyatake unakA upazama ho jAneke kAraNa cAroMkA hI anudaya rahatA hai| Age kSINakaSAya, sayogakevalI aura ayogakevalIke unakA kSaya-nirmUla vinAza-ho jAneke kAraNa cAroMkA anudaya rahatA hai| 1. acaipaMcamAsu ya causa ya / 2. a bhvaaNtgtaasthitidvaarN| 3. a carimANa cunnddN| 4. a hojja / 5. a saTThANa so udau / 6. a ciramANAM [caramANaM ] saMjvalanAnAM / 7. a yadA dvAdazAdayazcatustridvayekabhedaH anudayopyevaM ete / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH [305tathA bandhazca bhedaka ityetadAha mUlapayaDIsu jaiNo sttvihttttvih-chvvihikkvihN'| baMdhaMti na baMdhaMti ya iyare u sattavihabaMdhA // 30 // mUlaprakRtiSu jJAnAvaraNAdilakSaNAsu viSayabhUtAsu tasmin viSaya iti / ke ? yataya iti sAdhavaH / saptavidhASTavidha SaDvidhaikavidhabandhakAbandhakAzca bhavanti, etadbhAvayiSyati / itare shraavkaaH| sptvidhbndhkaaH| tuzabdAdaSTavidhabandhakAzcAyuSkabandhakAla iti // 305 / / etadeva vivRNvannAha sattavihabaMdhagA huti pANiNo AuvajjiyANaM tu / taha suhumasaMparAyA chavihabaMdhI viNiddiddA // 306 // sanavikSandhakA bhavanti / prANino "jIvAH / AyurvajitAnAmeva jJAnAvaraNIyAdiprakRtInAM samAnAmiti / tathA sakSmasaMparAyAH zreNidvayamadhyavartinaH tthaavidhlobhaannuvedkaaH| SavidhabandhakA vinirdiSTAstIrthakRddhiriti // 306 // wwwmmmmmm parantu zrAvakake yadi vaha aviratapamyagdRSTi-caturtha guNasthAnavartI-hai to anantAnubandhicatuthyako chor3a zeSa 'bAraha kaSAyoMkA udaya rahatA hai| usake saMyatAsaMyata-paMcama guNasthAnavartIhonepara usake cAra pratyAkhyAnAvaraNa aura cAra saMjvalana ina ATha kaSAyoMkA udaya rahatA hai| isa prakAra kaSAyako apekSA bhI sAdhu aura zrAvaka donoMmeM bheda jAnanA cAhie / / 304 // Age kramaprApta bandhakI apekSA bhI una donoM meM bheda dikhalAyA jAtA hai sAdhu jJAnAvaraNAdi ATha mUla prakRtiyoMmeM sAta (Ayuko chor3akara ) prakArako, Ayuke sAtha ATha prakArakI. chaha prakArako aura eka prakArako prakRtiyoMko bAMdhate haiM, tathA nahIM bhI bAMdhate haiN| para caturtha aura paMcama guNasthAnavartI zrAvaka sAta prakArako prakRtiyoMko bAMdhate haiN| gAthAmeM upayukta 'u' zabdase yaha bhI sUcita kiyA gayA hai ki Ayubandhake samayameM ve ATha prakArako prakRtiyoMko bhI bAMdhate haiM // 305 // Age prakRta gAthAke abhiprAyako spaSTa karate hue sAta prakArake bandhaka kauna aura chaha prakArake bandhaka kauna haiM, ise spaSTa karate haiM prANI Ayako choDakara sAta prakArake bandhaka hote haiM tathA sUkSmasAmparAyika saMyata chaha prakArake bandhaka kahe gaye haiN| vivecana-karmako mUla prakRtiyA~ ye ATha haiM-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya / inameM prathama guNasthAnase lekara sAtaveM guNasthAna taka jaba AyukarmakA bandha nahIM hotA hai taba jova usa Ayuke binA zeSa sAta prakRtiyoMke bandhaka hote haiM tathA Ayubandhake samaya ve AThoM hI mUla prakRtiyoMke bandhaka hote haiN| yahAM itanA vizeSa samajhanA cAhie ki tIsare ( mizra ) guNasthAnameM AyukA bandha sambhava nahIM hai, ataH isa guNasthAnavartI samyamithyAdRSTi jIva sadA sAta prakRtiyoMke ho bandhaka hote haiN| AyukA bandha jJAnAvaraNAdike samAna sadA nahIM hotaa| AyukI apekSA jIva do prakArake haiM-sopakramAyuSka aura nirupakramAyuSka / karmabhUmija 1. acchavihekkavihaM / 2. ana ca baMdhaMti u itiyare sattavihabaMdhAu / 3. a SaDvidhaikavidhaM badhnati na baghnaMtyetad bhAvayiSyati / 4. a Auvajja gANaM / 5. a jiivaayurvjjitaa| Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 - 308] prathamazikSApade sAdhu-zrAvakayorbhedapradarzanam mohAUvajjANaM payaDINaM te u baMdhagA bhaNiyA / uvasaMtakhINamohA kevaliNo egavihebaMdhA // 307 // mohAyurvarjAnAM prakRtInAM jJAnAvaraNAdirUpANAM te tu sUkSmasaMparAyA bandhakA bhnnitaaH| mohanIyaM nai badhnanti, nidAnAbhAvAttasya kiMciccheSamAtratvAvasthitAvapyasamarthatvAta, AyuSka na badhnanti, tathAvidhapariNAmopAttasya vedanAsthAnAbhAvAt / upazAnta-kSINamohAH zreNidvayoparivartinaH upazAnta-kSINacchadmasthavItarAgAH kevalinazca sayogibhavasthA ekavidhabandhakA iti // 30 // te puNa dusamayaThiissa baMdhagA na uNa saMparAyassa / selesIpaDivannA abaMdhagA huti nAyavvA // 308 // tithaMca aura manuSyoMmeM jo jIva sopakramAyuSka-Ayuke vighAtaka upakramase sahita-hote haiM ve apanI bhujyamAna Ayuke do tribhAgoMke bIta jAnepara Ayubandhake yogya hote haiN| Ayubandhake yogya isa kAlameM kitane hI jIva ATha bAra, kitane hI sAta bAra, chaha bAra, pAMca bAra, cAra bAra, tIna bAra, do bAra aura kitane hI eka bAra usa Ayuko bA~dhA karate haiN| unameM jisane apanI bhujyamAna Ayuke tRtIya tribhAgake prathama samayameM usakA bandha prArambha kiyA hai vaha use antamahataMmeM samApta karake AThaveM apakarSakAla taka bAMdho gayI samasta Ayusthitike nauveM aura isI kramase sattAIsaveM Adi bhAgake zeSa rahanepara phirase bhI usa Ayubandhake yogya huA karatA hai| parantu jisa jIvake una ATha apakarSakAloMmeM-se eka bAra bhI usakA bandha nahIM hotA hai vaha use asaMkSepAddhAkAla (AvalIke asaMkhyAtaveM bhAga ) meM niyamase usako bAMdhatA hai| nirupakrama-AyuvighAtaka upakramase rahita-asaMkhyAtavarSAyuSka bhogabhUmija manuSya va tithaMca tathA deva va nArakI jIva apanI bhujyamAna Ayuke chaha mAsa mAtra zeSa raha jAnepara usake tRtIya vibhAga, nauveM aura sattAIsaveM Adi bhAgameM parabhava sambandhI Ayuke bandhake yogya huA karate haiM (vizeSake lie dekhie pu. 10 pR. 233 va 238 tathA pu. 6, pR. 170) / AThaveM aura nauveM guNasthAnavartI jIva Ayuke binA sAta mUla prakRtiyoMke bandhaka haiN| isakA kAraNa yaha hai ki AyukA bandha sAtaveM guNasthAna taka ho hotA hai, usake Age nahIM hotaa| sUkSmasAmparAya nAmaka dasaveM guNasthAnavI jIva mohanIya aura Ayuke binA chaha prakRtiyoMke bandhaka haiM // 306 / / Age sUkSmasAmparAyako ukta chaha prakRtiyoMkA nirdeza karate hue ekavidhabandhaka kauna haiM, unakA bhI ullekha kiyA jAtA hai uparyukta sUkSmasAmparAyika saMyata moha aura Ayuko chor3akara zeSa chaha mUla prakRtiyoMke bandhaka kahe gaye haiM / kramase upazamaNi aura kSapakazreNipara ArUr3ha upazAntamoha va kSINamoha tathA sayogikevalI ye ekavidha bandhaka haiM-ekamAtra vedanIya karmake bandhaka haiN| kAraNa yaha hai ki jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, nAma, gotra aura antarAya ina pAMca prakRtiyoMkA bandha dasaveM guNasthAna taka hI hotA hai // 307 // Age ukta upazAntakaSAyAdiko bandhasthitikA digdarzana karAte hue yaha dikhalAte haiM ki ayogikevalo bandhaka nahIM haiM 1.a mohauyavajjANaM pagaDIe u / 2. a egavidha / 3. 'na' nAsti / 4. a kiMcidvizeSa / 24 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 zrAvakaprajJaptiH [309 - te punarupazAntamohAdayastasyaikavidhasya dvisamayasthiteroryApathasya bandhakAH, na punaH sAMparAyikasya punarbhavahetoriti / zailezopratipannA ayogikevalino'bandhakA bhavanti jJAtavyAH sarvathA nidAnAbhAvAditi dvAram // 30 // tathA vedanA bhediketyAha aTThaNhaM sattaNhaM cauNhaM vA veyago havai sAhU / kammapayaDINa iyaro niyamA aTThaNDa vinneo // 309 // aSTAnAM saptAnAM catasRNAM' vA vedako bhavati sAdhuH / kAsAM ? karmaprakRtInAmiti / tatrASTAnAM yaH kazcit, saptAnAmupazAnta kSINamohacchadmastha vItarAgo mohanIyarahitAnAma, cata. sRgAmutpannakevalo vedanIya nAma gotrAyUrUpANAm / itaraH zrAvako dezaviratipariNAmavartI niyamA. daSTAnAM vijJeyo vedaka iti dvAram // 309 // pratipattikRto bheda iti atra Ahe paMca mahavvaya sAhU iyaro ikkAiNuvvae ahavA / sai sAmaiyaM sAha paDivajjai ittaraM iyaro // 310 // paJcamahAvratAni prANAtipAtAdiviramaNAdoni saMpUrNAnyeva sAdhuH pratipadyata iti yogH| itaraH zrAvakaH ekAdIni aNuvratAni pratipadyata ityekaM dve trINi catvAri paJca ceti| athavA sakRtsAmAyikaM sAdhuH pratipadyate sarvakAlaM ca dhArayati / itvaramitaraH zrAvako'nekazo na ca sadA pAlayatIti dvAram // 310 // uparyukta upazAntakaSAya, kSINakaSAya aura sayogikevalI ye do samaya sthitivAle eka vedanIya karmake IryApathabandhaka haiN| ve sAmparAyika-punarjanmake kAraNabhUta-usa vedanIya karmake bandhaka nahIM haiM / abhiprAya yaha hai ki inake jo eka mAtra vedanIya karmakA bandha hotA hai vaha bhI do samayakI sthitise adhika nahIM hotaa| zailezo-zaileza ( sumeru parvata ) ke samAna sthiratAko prApta ayogikevaliyoMko abandhaka jAnanA cAhie-unake ukta ATha mUla prakRtiyoMmeM-se kisIkA bhI bandha nahIM hotA hai| isIlie yahAM unheM prabandhaka kahA gayA hai // 308 / / aba kramaprApta vedanA ( udaya ) kI apekSA bhI una donoMmeM bheda prakaTa kiyA jAtA hai sAdhu ATha, sAta athavA cAra mUla karma prakRtikA vedaka hotA hai / parantu dUsarA ( zrAvaka ) niyamase AThoM ho karmaprakRtiyoMkA vedaka hotA hai, yaha jAnanA caahie| vivecana-sAdhuoMmeM chaThe prabhattasaMyanase lekara sUkSmasAmrAya saMyata taka AThoM karmaprakRtiyoMke vedaka hote haiM / upazAntakaSAya aura kSoNakaSAya ye do mohanIyake binA zeSa sAtake vedaka hote haiN| sayogikevalI aura ayogikevalI ye cAra ghAtiyA karmoMse rahita vedanIya, Ayu, nAma aura gotra ina cAra aghAtiyA karmoM ke vedaka hote haiN| parantu zrAvaka saba hI niyamase AThoM mUla kamaprakRtiyoMke vedaka hote haiM // 309|| Age pratipattikI apekSA una donoMmeM bheda dikhalAte haiM sAdhu pA~coM hI mahAvratoMko svIkAra karatA hai, parantu zrAvaka eka Adi-eka, do, tIna, cAra athavA pAMvoM ho-aNuvratoMko svIkAra karatA hai| athavA sAdhu eka ho bAra sAmAyika ko 1. a ctisnnaaN| 2. a deza iti pariNAmamiti niyamAdaSTAnAM / 3. a pratipattayoga ityata Aha / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -312] prathamazikSApade'ticAranirUpaNama 187 atikramo bhedaka iti etadAha ikkassaikkame khalu vayassa savvANaikkamo jinno| iyarassa u tasseva ya pAThaMtaramo havA kiMca // 311 // ekasyAtikrame. kenacitprakAreNa vratasya / sarveSAmatikramo yatestathAvidhaikapariNAmatvAt / itarasya tu zrAvakasya / tasyaivAdhikRtasyAzuvratasya, na zeSANAm, vicitraviratipariNAmAt / pAThAntaramevAthavA dvAragAthAyAm / taccedaM ki ca "savvaM ti bhANiUNaM" 'ityAdigranthAntarApekSamanyatreti // 31 // uktamAnuSaGgikam, prakRtaM prastumaH / idamapi ca zikSApadavratamaticArarahitamanupAlanIyamiti tAnAha maNa-bayaNa-kAyaduppaNihANaM sAmAiyammi vajjijjA / saiakaraNayaM aNaTThiyassa taha karaNayaM ceva // 312 // manovAkkAyaduHpraNidhAnaM mnodussttcintnaadi| sAmAyike kRte sati varjayet, smRtyakaragatAM anavasthitasya tathA karaNaM caiva varjayet / tatra smRtyakaraNaM nAma sAmAyikaviSayA yA smRtistasyA anAsevanamiti : etaduktaM bhavati prabalapramAdAnnaiva smaratyasyAM velAyAM sAmAyika kartavyam, kRtaM na kRtamiti vA / smRtimUlaM ca mokSasAdhanAnuSThAnamiti / sAmAyikasyAnavasthitasya karaNaM anavasthitamalpakAlaM karaNAnantarameva tyajati yathAkaJcidvAnavasthitaM karotIti // 312 // svIkAra karatA hai kintu pAlana usakA vaha sadA kAla karatA hai| isake viparIta zrAvaka use aneka bAra svIkAra karatA hai aura pAlana usakA vaha sadA nahIM karatA hai| isa prakAra pratipatti (vratako svIkRti ) kI apekSA bho una donoMmeM bheda hai // 310|| aba atikramakI apekSA bhI una donoMmeM bheda prakaTa kiyA jAtA hai yatike kisI eka vratakA atikrama ( khaNDana ) honepara saba ho vratoMkA atikrama hotA hai, kyoMki vaha usa prakArake eka hI pariNAmase sahita hotA hai| para zrAvakake jisa aNuvratakA atikrama hotA hai usIkA vaha atikrama hotA hai, zeSa vratAMkA atikrama usake nahIM hotA, kyoMki viratikA pariNAma usake vicitra huA karatA hai| athavA 'dvAragAthA ( 295 ) meM 'paMca' ke sthAnameM 'ki ca' pAThAntara hai, tadanusAra artha sahita grahaNa karanA cAhie // 311 / / isa sAmAyikake prasaMgase kucha AnuSaMgika vivevana karake usake bho niraticAra paripAlanake lie aticAroMkA nirdeza kiyA ja manakA duSpraNidhAna, vacanakA duSpraNidhAna, kAyakA duSpraNidhAna, smRtiko akaraNatA aura anavasthita sAmAyikakA karanA; ye pAMca ukta sAmAyikako dUSita karanevAle usake ativAra haiM / unakA parityAga karanA cAhie // 312 / / 1. mudritapratau pAdaTippaNake iyaM gAthA uddhRtA dRzyate-savvaM ti bhANiUNaM viraI khala jasta samviyA natthi / so samvaviraivAI cukkai desaM ca savvaM ca // 2. a ato'gre prakRtagAthAyA utthAnikAgata '0SaGgikaM prakRtaM prastumaH' ityata Arabhya gAthAntargata 'saiakaraNayaM' paryantaH saMdarbhaH punarapi likhito'sti, tadana ca 'tatra smRtyakaraNaM nAma' ityAdi prakRtagAthATIkAbhAgo likhito'sti / 3. asthitakalpakAlaM / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '. 188 zrAvakaprajJaptiH [313etadeva aticArajAtaM vidhi-pratiSedhAbhyAM spaSTayati sAmAiyaM ti kAuM paraciMtaM jo u citaI saDDho / avasaTTovagao niratthayaM tassa sAmaiyaM // 313 // sAmAyikamityevaM kRtvA AtmAnaM saMyamya / paracintAM saMsAre itikartavyatAviSayAm / yasta cintayati shraavkH| ArtavazArtazca sa upagatazceti samAsaH, ArtadhyAnasAmarthyenAtaH, upa sAmIpyena gato bhavasyeti bhaavaarthH| nirarthakaM tasya sAmAyikaM anAtmacintAvato niHphalaM saamaayikmityrthH| AtmacintA ca saddhayAnarUpeti (1) // 313 // ukto manoduHpraNidhAnavidhiH, sAMprataM' vAgduHpraNidhAnamAha kayasAmaio puvi buddhIe pehiUNa bhAsijjA / sai aNavajjaM vayaNaM annaha sAmAiyaM na bhave // 314 // kRtasAmAyikaH san shraavkH| puurvmaadym| buddhayA prekssyaalocy| bhASeta brUyAt / sadA niravadyavacanam, praNAlikayApi na kasyacitpIDAjanakam / anyathAnAlocya bhASamANasya / sAmA. yikam na bhavet, vAgduHNihitatvAditi (2) // 314 // bhaNito vAgduHpraNidhAnAticAraH, sAMprataM kAya[duH]praNidhAnamurarIkRtyAha anirikkhiyApamajjiya thaMDille ThANamAi sevNto| hiMsAbhAve vi na so kaDasAmaio pamAyAo // 315 // . Age ina ati cAroMko spaSTa karate hue prathamataH manake duSpraNidhAnakA niSedha kiyA jAtA hai___'sAmAyika' isa prakAra karake-apaneko saMyamita karake-jo zrAvaka Arta-raudrarUpa . dunike vazIbhUta hokara paracintAko anya sAMsArika karaNIya kAryoMkA-cintana karatA hai usakI sAmAyika nirarthaka hai| vivecana-sAmAyikameM sarvasAvadha yogakA tyAga karanA Avazyaka hai| para yadi koI zrAvaka usa sAmAyikameM sthita hokara krodha, lobha va IrSyA Adike vaza hotA huA AtmasvarUpase bhinna anya ArambhAdi viSayaka sAvadha kAryakA cintana karatA hai to yaha manadaSpraNidhAna nAmaka prathama aticAra hogA, jisakA tyAga karanA Avazyaka hai| yadi vaha AtaM va raudra dhyAnake vazaM manaduSpraNidhAnako nahIM chor3a sakatA hai to usakA sAmAyika karanA vyartha hogA // 313 / / aba kramaprApta dUsare vacanaduSpraNidhAnake svarUpako dikhalAte hue usake parityAgako ora dhyAna dilAyA jAtA hai ___no sAmAyikake karanemeM udyata hai use pUrva meM buddhise vicAra kara sadA nirdoSa bhASaNa karanA caahie| anyathA-yadi vaha niravadya vacanakA uccAraNa nahIM karatA hai to vaha usako yathArtha sAmAyika na hokara vacana duSpraNidhAna nAmaka dUsare aticArase malina hogI // 314 / / Age kAyaduSpraNidhAnase bhI sAmAyikako nirarthakatA prakaTa kI jAtI hai 1. a ato'gre'nimagAthAyAH (315) utthAnikAgata'sAMprataM' paryantaH saMdarbho na likhito'sti / Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 317] prathamazikSApade'ticAranirUpaNam 189 anirIkSya ckssussaa| apramRjya ca mRduvstraanten| sthaNDile klpniiybhuubhaage| sthAnAdi kAyotsarga-niSIdanAdi / sevamAnaH sn| hisAbhAve'pi prANyabhAvene kathaMcidvyApattyabhAve'pi / nAsau kRtsaamaayikH| kutaH pramAdAtkAye duHpraNidhAnAditi (3) // 31 // pratipAditaH kAyaduHpraNidhAnamArgaH sAMprataM smRtyakaraNamadhikRtyAha na sarai pamAyajutto jo sAmaiyaM kayA u kAyavvaM / kayamakayaM vA tassa u kayaM pi viphalaM tayaM neyaM // 316 // na smarati pramAdayuktaH san yaH sAmAyikaM kadA tu kartavyaM ko'sya kAla iti, kRtamakRtaM vA na smarati / tasyetthaMbhUtasya / kRtamapi sad viphalaM tat jJeyam, smRtimUlatvAddharmAnuSThAnasya, tadabhAve tadabhAvAt (4) // 316 // vyAkhyAtaM smRtyakaraNamadhunAnavasthitakaraNamAha-- kAUNa takkhaNaM ciya pArei karei vA jahicchAe / aNavaThiyasAmaiyaM aNAyarAo na taM suddhaM // 317 // kRtvA tatkSaNameva karaNAnantarameva / pArayati karoti vA yadRcchayA yathAkathaMcidevamanavasthitaM sAmAyikamanAdarAdabahumAnAnnaitacchuddhaM bhavati na niravadya miti // 317 // uktaM sAticAraM prathamaM zikSApadamadhunA dvitIyamAha jo zrAvaka sAmAyikake yogya zuddhi bhUmiko AMkhoMse na dekhakara aura komala vastra Adise usakA parimArjana na karake sthAna AdikA sevana karatA hai-kAyotsarga yA padamAsanAdise sthita hotA hai vaha pramAdake vazIbhUta honese jIvahiMsAke na honepara vastutaH sAmAyika karanevAlA nahIM hotA-usakI vaha sAmAyika vacanaduSpraNidhAna nAmaka tosare aticArase dUSita hotI hai // 315 / / aba smRti-akaraNatAse sAmAyikakI niSphalatAko dikhalAte haiM jo zrAvaka 'sAmAyikako kaba karanA cAhie, athavA sAmAyika maiM kara cukA hU~ yA abhI nahIM kI hai' isakA pramAdase yukta hokara smaraNa nahIM karatA hai usake dvArA kI gayI bho usa sAmAyikako niSphala jAnanA caahie| uparyukta smRtike abhAvameM usakI sAmAyika smRti-akaraNatA nAmaka cauthe ati vArase malina hotI hai / / 316 / / aba anavasthitakaraNase sAmAyika zuddha nahIM rahatI, yaha sUcita karate haiM jo zrAvaka sAmAyikako karake tatkSaNa hI use samApta kara detA hai athavA yadRcchAsemanamAne DhaMgase anAdarapUrvaka karatA hai usakI vaha anavasthita sAmAyika anAdarake kAraNase zuddha nahIM rahatI hai| abhiprAya yaha hai ki zrAvakako pramAdake vaza na hokara sAmAyikako AdarapUrvaka karanA cAhie, tabhI usako sAmAyika saphala kahI jAvegI, anyathA vaha anavasthitakaraNa nAmaka pAMcaveM aticArase dUSita honevAlI hai / / 317 // isa prakAra prathama zikSApadabhUta sAmAyikakA nirUpaNa karake aba kramaprApta dUsare zikSApadavratakA svarUpa kahA jAtA hai1. a hiMsAsAve prANyabhAvena / 2. a smRtyaMtaraddhAnamAha / 3. a tassyevaMbhUtasya / 4. a 'tadabhAvAt' nAsti / 5. amanAdarAbahu / 6. 'bhavati' nAsti / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 zrAvakaprajJaptiH disiya hiyasa disAparimANasseha paidiNaM jaM tu / parimANakaraNa meyaM bI sikkhAvayaM bhaNiyaM // 318 // [ 318 - digvrataM prAGganirUpitasvarUpam, tadgRhItasya / dikparimANasya yojanazatAderdIrghakAlikasya / loke / pratidinaM yadeva parimANakaraNametAvadeva gantavyam, na parata iti / etadvitIyaM zikSApadaM bhaNitamiha pravacane iti / pratidivasagrahaNaM pratipraharAdyupalakSaNam - pratipraharaM pratighaTikamiti // 318 // iha desAvagAsiyaM nAma sappavisanAya o'pamAyAoM 1 Asasuddha hiyaM pAleyavvaM payatteNaM // 319 // divrata gRhIta dikparimANaikadezo dezastasminnavakAzo gamanAdiceSTAsthAnam tena nirvRttaM dezAvakA zikamiti nAmeti saMjJA / etacca sarpaviSajJAtAt sarpodAharaNena viSodAharaNena ca / jahA sappasa puvvaM bArasa joyayANi visao AsIdiTThIe, pacchA vijjAvAiega osAraM teNa jo Thavio / evaM sAvago disivvayAhigAre bahuyaM avarajjhiyAio, pacchA desAvagAsieNaM taM piosArai | ahavA visadiTThato agaeNa egAe aMgulIe ThaviyaM / evaM vibhAsA / evamapramAdAtpratidinAdiparimANa karaNe apramAdastathA cAzayazuddhiH cittavaimalyam / tato hitamidamiti pAlayitavyaM prayatneneti || 319 // divrata grahaNa kiye gaye dizAoMke pramANako yahAM - isa dUsare zikSApada meM - pratidina jo pramANa kiyA jAtA hai, ise dUsarA zikSApada kahA gayA hai| vivecana - digvrata nAmaka prathama guNavrata meM jo dizAoM meM jAnekA pramANa kiyA jAtA hai| vaha kucha vistRta pramANa meM aura jIvana paryanta ke lie kiyA jAtA hai / prakRta dezAvakAzika nAmake isa dUsare zikSApada vratameM pratidina ghar3I va prahara Adi kAlake pramANapUrvaka usameM saMkSepa kiyA jAtA hai / isa prakAra ke pramANa kara lenepara usake Age prayojanake hote hue bhI na jAneke kAraNa vahA~ zrAvaka hiMsAdipApoMse bacatA hai || 318 // isa dezAvakAzika vratakA kisa prakArase pAlana karanA cAhie, ise Age spaSTa kiyA jAtA hai sarpake aura viSake udAharaNa ke anusAra pramAdase rahita hokara antaHkaraNakI zuddhipUrvaka isa hitakara dezAvakAzika nAmaka vratakA prayatnake sAtha pAlana karanA cAhie / vivecana - abhiprAya yaha hai ki jisa prakAra sarpakA dRSTiviSa jo pUrva meM bAraha yojana pramANa thA pIche use vidyAvAdI ( mAntrika) ke dvArA kramase utArate hue eka yojana meM sthApita kara diyA jAtA hai| isI prakAra zrAvaka digvrata meM gRhIta vizAla deza meM bahuta aparAdha Adiko kara sakatA thA / use isa dezAvakAzikavratameM aura bhI sImita kara deneke kAraNa adhika aparAdhase baca jAtA hai / athavA dUsarA udAharaNa viSakA diyA jAtA hai-jisa prakAra viSaile kisI sarpa Adike kATa lene para usakA viSa samasta zarIra meM phaila jAtA hai, phira bhI mAntrika apanI mantrazaktike dvArA use kramazaH utArate hue kevala aMgulimeM sthApita kara detA hai, usI prakAra dezAvakAzikavratI digvrata meM svIkRta vizAla dezako kAlapramANake Azrayase pratidina saMkSipta kiyA karatA hai / aisA 1. sikSAvaNiyaM / 2. a visaNAu pamANAu / 3. a 'viSodAharaNena' nAsti / 4. vidyAraNa usAratteNa / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 320] ditIyazikSApadaprarUpaNA 191 idamapi cAticArarahitamanupAlanIyamiti atastAnAha vajjijjA ANayaNappaogapesappa ogayaM ceva / sadANurUvavAyaM taha bahiyA puggalakkhevaM // 320 // pratipannadezAvakAzikaH san varjayet / kim ? AnayanaprayogaM preSyaprayogaM caiva zabdAnupAtaM rUpAnupAtaM ca tathA bahirvA pudgalakSepaM varjayediti pdghttnaa| bhAvArthastu iha viziSTAvadhike bhUdezAbhigrahe parataH svayaM gamanAyogAdyo'nyaH sacittAdidravyAnayane prayujyate saMdezakapradAnAdinA 'tvayedamAneyam' iti ayamAnayanaprayogaH // 1 // tathA preSyaprayogaH balAdviniyojyaH preSyastasya prayogo yathAbhigRhIta. pravicAradezavyatikramabhayAt "tvayAvazyameva gatvA mama gavAdyAneyamidaM vA tatra kartavyameva" evaMbhUtaH tathA zabdAnupAtaH svagRhavRttiprAkArAdivyavacchinnabhUpradezAbhigrahe bahiH prayojanotpattau tatra svayaM gamanAyogAvRtti-prAkArapratyAsannatino buddhipUrvakamabhyuktAsitAdikazabdakaraNena samavasitakAn bodhayataH zabdAnupAtanamuccAraNaM tAdagyena parakIyazravaNavivaramanupatatyasAviti tathA rUpAnupAto gRhItadezAbahiH prayojanabhAve zabdamanuccArayata eva pareSAM samIpAnayanAthaM svazarIrarUpapradarzana rUpAnupAta: tathA bahiH pudgalakSepo'bhigRhItadezAbahiHprayojanabhAve pareSAM prabodhanAya leSTvAdikSepaH pradgalaprakSepa iti bhAvanA dezAvakAzikametadarthamabhigRhyate mA bhabahirgamanAgamanAdivyApArajanita: karanese pramAdase rahita honeke kAraNa usakA citta bhI nirmala hotA hai| isIlie prayatnapUrvaka usake pAlanake lie yahAM preraNA kI gayo hai / 'deza' kA artha hai digvratameM gRhIta dezakA eka aMza, usameM avakAza ( jAne kI pravRtti ) honese isa vratakI dezAvakAzika yaha sArthaka saMjJA samajhanA cAhie // 319|| Age usake niraticAra pAlana karAne ke lie aticAroMkA nirdeza kiyA jAtA hai Anayanaprayoga, preSyaprayoga, zabdAnupAta, rUpAnupAta aura bali pudgalakSepa ye usake pAMca aticAra haiM, jinakA parityAga karanA caahie| vivecana-(1) Anayana-isa vratameM svIkRta pramANake bAhara jAnA niSiddha hai, aisA samajhakara parimita dezake bAharase kisI sacitta Adi vastuke lAne ke lie 'tumheM vahA~se amuka vastu lAnA hai' aisA sandeza dekara jo use vahAMse maMgAyA jAtA hai, yaha usakA Anayana prayoga nAmakA prathama aticAra hai| (2) preSyaprayoga-preSya nAma dAsa yA sevakakA hai| sImita dezake bAhara jAnA ucita na jAnakara 'tU amuka dezameM jAkara merI gAya Adiko le A' isa prakArase jo dezAvakAzikavratIke dvArA sevakako abhISTa kAryameM prayukta kiyA jAtA hai, isakA nAma preSyaprayoga hai| yaha usakA dUsarA aticAra hai| (3) zabdAnupAta-maryAdita dezake bAhara prayojanake upasthita honepara vahAM jAnA niSiddha samajhakara jo ukta apane gRha Adi maryAdita kSetrake bhItara sthita rahatA huA bhI usake bAhara avasthita janoMke sambodhanArtha jo khAMsI Adi rUpa zabdoccAraNa kiyA jAtA hai use zabdAnupAta nAmaka tIsarA aticAra jAnanA caahie| (4) rUpAnupAta-svIkRta dezake bAhara prayojanake upasthita honepara zabdoccAraNa na karatA huA bhI dezAvakAzikavratI jo maryAdita kSetrake bAhara sthita kisIko samIpameM bulAneke lie apane zarIrako dikhalAtA hai, isakA nAma rUpAnupAta hai| yaha prakRtavratakA cauthA aticAra hai| (5) maryAdita kSetrake bAhara prayojanavaza vahA~ avasthita anya kisIko prabodhita karaneke lie jo 1. a pUrvakAmabhyutkAzitAdizabdaH karaNena samavasitakAM bodhayan zabdAnupAtaH muccAraNaM tAdRgena / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 zrAvakaprajJaptiH [ 321 - prANyupamarda iti / sa ca svayaM kRto'nyena vA kAritaH iti na kazcitphale vizeSaH, pratyuta guNaH, svayaM gamana IryApathavizuddheH parasya punaranipuNatvAtta zuddhiriti // 320 // vyAkhyAtaM sAticAraM dvitIyaM zikSApadamadhunA tRtIyamucyateAhAraposaho khalu sarIrasakkAraposa ho caiva / bhavAvAresu ya taiyaM sikkhAvayaM nAma || 321 // AhAra pauSadhaH khalu zarIrasatkArapauSadhazcaiva brahmAvyApArayozceti brahmacaryaM pauSadho'vyApArapauSadhazceti / iha pauSadhazabdaH rUDhayA parvasu vartate / parvANi cAmyAditithayaH, pUraNAtparva dharmopacahetutvAditi / tatrAhAraH pratItaH, tadviSayastannimitto vA pauSadhaH AhArapauSadhaH / AhArAdinivRttinimittaM dharmapUraNaM parvetibhAvanA' / evaM zarIrasatkArapauSadhaH / brahmacaryapauSadhaH - atra caraNIyaM caryam 'ato yat' ityasmAdadhikArAt 'gada-mada-cara-yamazcAnupasargaH' iti 'yat' brahma kuzalAnuSThAnam / yathoktam- brahma vedo brahma tapo brahma jJAnaM ca shaashvtm| brahmavat caryaM ceti samAsaH, zeSaM pUrvavat / tathAvyApArapauSadhaH tRtIyaM zikSAvrataM nAmeti / sUcanAtsUtramiti nyAyAttRtIyaM zikSApadavratamiti // 321 // etadeva vizeSeNAha - 1 kaMkar3a Adi pheMke jAte haiM, ise pudgala kSepa kahA jAtA hai| yaha usakA pAMcavAM aticAra hai / ye pAMcoM aticAra parityAjya haiN| dezAvakA zikavratako isalie grahaNa kiyA jAtA hai ki maryAdita deza ke bAhara na jAne se vahAM sthita jovoMkoM pIr3A na pahu~ce / para svIkRta kSetrake bAhara svayaM kara kArya kiyA yA kisI dUsare se karAyA, isameM kucha antara nahIM hai / pratyuta isake, dUsaroM ko bheja Adi kI apekSA svayaMke jAne meM yaha eka vizeSatA bhI hai ki vaha IryApathakI zuddhipUrvaka jAyegA jo prAya: dUsaroMse sambhava nahIM hai, kyoMki ve usa prakArase prANiyoM ke saMrakSaNa meM sAvadhAna nahIM raha sakate || 320|| aba kramaprApta tIsare zikSApadake svarUpakA nirdeza kiyA jAtA hai AhArapoSadha, zarIrasatkArapoSadha, brahmacaryapoSadha aura avyApArapoSadha; ina sabakA nAma tRtIya ( poSadha ) zikSApadavrata hai / vivecana - yahA~ 'pauSadha' zabda parva ke artha meM rUr3ha hai / parvase abhiprAya aSTamI va caturdazI Adi dhArmika tithiyoM kA hai, kyoMki inake Azrayase dharmakI pUrti ( upacaya ) huA karatI hai / AhArake nimittase - usake parityAga ( anazana Adi ) se jo dharmakA upacaya hotA hai use - AhAra pauSadha kahA jAtA hai| zarIraviSayaka satkAra - snAna Adise usake susajjita karane ke tyAgase jo dharmakA saMcaya hotA hai usakA nAma zarIrasatkArapoSadha hai / brahmavaryapoSadha se abhiprAya kuzala anuSThAnakA hai| amuka-amuka vyApArako meM nahIM karUMgA, isa prakArake vratako avyApArapoSadha samajhanA cAhie ( gAthAgata 'baMbhavvAvAresu' meM granthakArako vyApArapoSadha abhISTa hai yA avyApArapoSadha, yaha spaSTa nahIM hai, TIkAse bhI usakA kucha spaSTIkaraNa nahIM hotA ) / isa prakAra ke saba pauSadhako yahAM tIsarA zikSApadavrata kahA gayA hai || 321|| Age isako kucha vizeSa rUpase spaSTa kiyA jAtA hai 1. a dharmapUraNaM pravRrtibhAvanA / 2. anuSThAnAM yatho brahma / 3. a vizeSamAha / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyazikSApadaprarUpaNA dese sabve ya duhA ikkiko ittha' hoi nAyaost | sAmAie vibhAsA dese iyarammi niyameNa // 322 // deza iti dezaviSayaH, sarva iti sarvaviSayazca dvidhA dviprakAra ekaika AhArapauSadhAdiratra pravacane bhavati jJAtavyaH / sAmAyike vibhASA kadAcitkriyate kadAcinneti dezapauSadhe / itarasmin sarvapauSadhe / niyamena sAmAyikam, akaraNAdAtmavaMcaneti / - - 322 ] 193 bhAvatyo puNa imo - AhAraposaho duviho dese savve ya / dese amugA vigato AyaMbilaM vA eksa vA do vA / savve cauvviho AhAro ahorataM paccakkhAo / sarIrasakkAraposaho nhANuvvaTTaNa vannaga - vilevaNa- puppha- gandha taMbolANaM vatthAharaNaparicacAgo ya / so duviho dese savve ya / dese amugaM sarIrasakkAraM na karemi savve savvaM na karemi tti / baMbhaceraposaho vi dese savve y| dese divA ti vA eksa vA do vAre tti, sacce ahorataM baMbhacArI bhavati / avvApAraposo vi duviho dese sabve ya / dese amugaMmi vAvAraMmi, savve savvaM vAvAraM caiva hala-sagaDa-gharakammAiyaM Na karemi / ettha jo desaposahaM karei so sAmAyika karei vA na vA / jo savvaposahaM karei so niyama kasAmAio / jai Na kare to piyamA vaMcijjai / kA~ha ? ceiyaghare sAhumUle vAghare vA posahasAlAe vA / ummukkamaNi-suvanno paDhato potyagaM vA vAyaMto dhammajjhANaM vA .jhAi jahA ee sAhuguNA ahamasatyo maMdabhagno [go ] dhAreuM vibhAsA // 322 // yahA~ ( Agama meM ) ukta AhAra pauSadhAdimeM pratyeka dezaviSayaka aura sarvaviSayakake bhedase do prakArakA hai, yaha jAnanA caahie| dezaviSayaka AhArapoSadhAdimeM sAmAyika viSayaka vikalpa hai - kadAcit vaha kI jAtI hai aura kadAcit nahIM bhI kI jAtI hai, parantu sarvaviSayaka pauSadhameM vaha niyamase kI jAtI hai / vivecana - abhiprAya isakA yaha hai ki AhArapoSadha meM jo AhArakA parityAga kiyA jAtA hai vaha deza yA sarvarUpase kiyA jAtA hai| inameM dezarUpa meM jaise- maiM amuka vikRti ( ghRtAdi ) yA AcAmla ( bhAtakA mAr3a) meM eka yA do ko lU~gA, athavA eka bAra yA do bAra lUMgA, isa prakArase jo AhAraviSayaka niyama kiyA jAtA hai use dezaviSayaka AhArapoSadha samajhanA caahie| cAroM prakArake AhArakA jo dina-rAta ke lie pratyAkhyAna kiyA jAtA hai, yaha sarvaviSayaka AhArapoSadha kahalAtA hai| zarIrasatkArapoSadha meM snAna, udvartana ( ubaTana ), vilepana, puSpa, gandha va tAmbUla Adi tathA vastrAbharaNa AdikA parityAga kiyA jAtA hai| vaha bhI deza athavA sarvarUpameM kiyA jAtA hai / ukta zarIra saMskAroM meM maiM amuka zarIra saMskArako nahIM karU~gA, isa prakAra se kisI vizeSa zarIra saMskArakA tyAga karanA, yaha dezazarIra saMskAra pauSadha kahalAtA hai / samasta zarIra saMskAroMke tyAgako sarvarUpa meM zarIra satkAra pauSadha jAnanA cAhie / brahmacarya pauSadhameM maiM dina meM, rAtrimeM athavA eka yA do bAra bhoga karUMgA; isa prakArake niyamako deza brahmacarya pauSadha kahA jAtA hai / dina-rAta brahmacarya ke pAlanakA nAma sarvabrahmacarya poSadha hai / avyApAra pauSadha bhI deza aura sarvake bhedase do prakArakA hai| unameM amuka vyApArako maiM nahIM karUMgA, isa prakArake niyamakA nAma deza avyApAra poSadha aura hala va gAr3I Adi kisI bhI karmako maiM nahIM karUMgA, isa prakArake niyamakA nAma sarva avyApAra poSadha hai| cAra prakAra ke pauSadhameM jo zrAvaka deza pauSadhako karatA hai vaha sAmAyika kare athavA nahIM bhI kare, isakA niyama 1. a ekkekko ettha / 2. a apugA vipatI AyaMvibaMlA ekkaMsi / 3. a gharakarikammA Na / 25 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH [ 323 - idamapi ca zikSApadavratamaticArarahitamanupAlanIyamiti / ata Aha appaDiduppaDilehiyasijjAsaMthArayaM vivajjijjA / apamajjiyadupamajjiya taha uccArAibhUmiM ca // 323 // apratyupekSita-duHpratyupekSitazayyA-saMstArako varjayet / iha saMstIryate yaH pratipannapauSadhopavAsena darbha-kuza kambala-vastrAdiH sa saMstArakaH, zayyA prtiitaa| apratyupekSaNaM gocarApannasya zayyAdeH cakSuSAnirIkSaNam / duSTamubhrAntacetasaH pratyupekSaNaM duSpratyupekSaNam / tatazcApratyupekSitadRSpratyupekSitau ca zayyA-saMstArako ceti smaasH| zayyaiva vA saMstAraka iti / evamanyatrApi kSaragamanikA kAryeti / upalakSaNaM ca zayyA-saMstArakAvapayoginaH pIDha-phalakAderapi / etthaM sAmAyArI-kaDaposaho No appaDilehiya sejjaM duruhai saMthAragaM vA duruhai posahasAlaM vA sevai dabbha vatthaM vA suddhavatthaM vA bhUmIe saMthArei / kAiyabhUmIu vA Agao puNaravi paDilehai, annhaatiyaaro| evaM pIDha-phalagAdisu vi vibhaasaa| nahIM rhtaa| kintu jo sarvapoSadhako karatA hai vaha niyamase sAmAyika karatA hai, yadi vaha nahIM karatA hai to vaha svIkRtavratase vaMcita hotA hai| poSadhopavAsavratoko caityagRhameM, sAdhuke samIpameM, gharameM athavA pauSadhazAlAmeM kahIM bhI maNi-suvarNa Adiko chor3akara sAmAyika karate hue par3hanA cAhie, pustakakA vAcana karanA cAhie athavA dharmadhyAna karanA caahie| use vicAra karanA cAhie ki ye zreSTha guNa haiM, maiM abhAgA unheM dhAraNa karaneke lie asamartha hU~, jo anivArya rUpase unakA paripAlana nahIM kara pAtA // 322 / / Age ise niraticAra pAlanake lie usake aticAroMkA nirdeza kiyA jAtA hai pauSadhopavAsavratI zrAvakako apratyapekSita-duSpratyupekSita zayyA-saMstAraka, apramArjitaduHpramArjita zayyA-saMstAraka, apratyapekSita-duSpratypekSita uccArAdibhUmi aura apramArjita-duSpramArjita uccArAdi bhUmikA parityAga karanA caahie| vivecana-prakata gAthAmeM isa vratake cAra aticAroMkA nirdeza kiyA gayA hai| ve isa prakAra haiM-1) apratyapekSita-duSpratyupekSita zayyA-saMstAraka-zayyAse abhiprAya cArapAI yA palaMga AdikA tathA Asanase abhiprAya DAbhake Asana va kambalavastra AdikA hai| inakA upayoga AMkha se dekhe binA athavA asAvadhAnI yA adhIratAse dekhakara krnaa| (2) ukta zayyA va saMstArakakA upayoga komala vastra Adise jhAr3e-poMche binA athavA vyAkula cittase jhAr3a-poMchakara karanA, yaha apramArjita-duSpramAjita zayyA-saMstAraka nAmakA dUsarA aticAra hai| (3) uccAra nAma malakA hai, Adi zabdase mUtra va kapha Adiko grahaNa karanA caahie| mala-mUtrAdike visarjanake samaya bhUmiko binA dekhe hI athavA adhIratAse dekhakara unakA visarjana karanA, yaha apratyupekSitaduSpratyupekSita uccArAdibhUmi nAmakA tIsarA aticAra hai| (4) isI prakAra ukta mala-mUtrAdi visarjanako bhUmiko komala vastra Adise jhAr3ane-poMchaneke binA yA duSTatApUrvaka jhAr3a-poMchakara vahAM mala-mUtrAdiko visarjita karanA, yaha ukta vratakA apramArjita-duSpramArjita uccArAdibhUmi nAmakA 1. amanyatrApyakSaragama' ityato'gre 'No appaDile' paryantaH pAThaH skhalito'sti / (agre eka-dopaMktaya uparimAH likhitAH, tatpazcAcca eka-dopaMktayo'dhastanA likhitAH, evaM muharmahaH paMktivyatyAsaH kRtaH / evaM ca sati samasto'pi saMdarbho'stavyasto jaatH)| Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ G tRtIya zikSApadaprarUpaNA tathA apramArjita - duHpramAjitazayyA saMstArakAveva / ihApramArjanaM zayyAderAsevanakAle vastropAntAdineti, duSTamavidhinA pramArjanam / zeSaM bhAvitameva / evamuccAraprasravagabhuvamapi / uccAraprasravaNaM niSThacUta - svedamalAdyupalakSaNam / zeSaM bhAvitameva // 323 // gAhA - taha caiva ya ujjuto vihIra iha posahammi vajjijjA / samma ca aNaNupAlaNamAhArAIsu savvesu || 324 // tathaiva ca yathAnantaroditamudyukto vidhinA pravacanoktakriyayA niHprakampena manasA / iha pauSadhe pauSadhaviSayaM varjayet / kim ? samyagananupAlanaM ceti / kva ? AhArAdiSu sarveSu sarvAhArAdiviSayAMmati gAthAkSarArthaH / 324 ] 195 ettha bhAvaNA - kayaposaho athiracitto AhAre tAva savvaM detaM vA patthei ? bIyadivase pAraNagassa vA appaNoTTAe ADhatti karei kAravei vA imaM imaM vatti kareha ? na vaTTai sarIrasakkAre - sarIramukhaTTei, dADhiyAu kese vA romAI vA siMgArAbhippAeNa saMThavei, dAhe vA sarIraM sicAi, evaM savvANi sarIravibhUsAkAraNANi pariharai / baMbhacere ihaloie vA paraloie bhoge patthei saMvAheI vA ahavA sadda phArasa rasa- rUva-gaMdhe vA abhilasai kaiyA baMbhacera cauthA aticAra hai / yahA~ TIkAkAra haribhadra sUrane 'zayyA saMstAraka' meM prathamataH dvandva samAsake AdhArase zayyA aura saMstAra ina doko pRthak-pRthak grahaNa kiyA hai / pazcAt vikalpa rUpameM unhoMne karmadhAraya samAsake AdhArase zayyAko ho saMstArakake rUpameM grahaNa kara liyA hai / yahA~ 'ettha sAmAyArI' aisA nirdeza karate hue kahA gayA hai ki jisane pauSadha vratako svIkAra kiyA hai use sAvadhAnI se dekhe binA zayyA athavA Asanapara ArUr3ha nahIM honA cAhie, isI prakAra binA dekhe yA vyagratAse dekhakara pauSadhazAlAkA sevana nahIM karanA cAhie, darbhavastrako yA zuddha vastrako bhUmipara nahIM bichAnA cAhie, kAyika bhUmise Akara phirase dekha lenA cAhie / yahi vaha aisA nahIM karatA hai to svIkRta vrata aticarita ( malina ) honevAlA hai / isI prakAra poTha phalakAdi ( caukI Adi) ke viSaya meM vikalpa karanA cAhie || 323 // Age usake pAMcaveM aticArakA nirdeza karate hue use chor3anekI preraNA kI jAtI haiisI prakArase vidhipUrvaka vratameM udyukta hue zrAvakako samasta AhArAdi viSayaka pauSadhake ananupAlanako samyak prakArase chor3a denA cAhie - prayatnapUrvaka Agamokta vidhike anusAra usakA paripAlana karanA cAhie / vivecana - yahAM TIkA meM 'ettha bhAvaNA' aisA saMketa karate hue kahA gayA hai ki jisa zrAvakane pauSadha vratako svIkAra kiyA hai vaha asthira citta hokara AhAra ke viSaya meM sabakI athavA eka dezI prArthanA karatA hai, dUsare dina athavA pAraNAke samaya na svayaM Adara karatA hai aura na karAtA hai, yaha karo, yaha karo aisA bolatA bhI nahIM hai| vaha zarIra ke satkAra meM - usake susajjita karane meM - pravRtta nahIM hotA, vaha na zarIrakA upaTana karatA hai aura na zRMgAra ke abhiprAyase dAr3hI, bAla aura romoMko vyavasthita karatA hai, zarIra meM dAha honepara - uSNatAko vedanA honepara - zarIrakA siMcana nahIM karatA hai; isa prakArase vaha zarIra ke vibhUSita karaneke sabhI kAraNoMko chor3atA hai / vaha brahmacayaMke pAlana meM udyata hokara isa loka sambandhI va paraloka sambandhI bhogoMkI 1. a kArAvai vA yama imaM catti / 2. a saMpAhei / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 . zrAvakaprajJaptiH [ 325 - posaho pUrihii caiyAmo baMbhacereNaMti / anvAvAre sAvajjANi vAvArei kayamakayaM vA citei evaM paMcAtiyArasuddho aNupAleyanvotti gAthAdvayabhAvArthaH // 324 // uktaM sAticAraM tRtIyaM zikSApadavratamadhunA caturthamucyate nAyAgayANa annAiyANa taha ceva kappaNijjANaM / desaddhasaddhasakkArakamajuyaM paramabhattIe // 325 // nyAyAgatAnAmiti-nyAyo dvijaHkSatriya-viT-zUdrANAM svvRttynusstthaanm| svavRttizca prasiddhaiva prAyo lokaheryA, tenedRzanyAyenAgatAnAM prAptAnAm / anenAnyAyAgatAnAM pratiSedhamAha / annAdInAM dravyANAma. aadigrhnnaatpaan-vstr-paatraussdh-bhessjaadiprigrhH| anenApi hiraNyAdivyavacchedamAha / kalpanIyAnAmiti udgamAdidoSaparivajitAnAm / anenAkalpanIyAnAM niSedhamAha / deza-kAla-zraddhA-satkAra-kramayuktam-nAnAvrIhi-kodrava-kaGga-godhUmAdiniSpattibhAgdezaH, subhikSadubhikSAdiH kAlaH, vizuddhacittapariNAmaH zraddhA, abhyutthAnAsanadAna-vaMdanAdyanuvrajanAdiH satkAraH, pAkasya peyAdiparipATyA pradAnaM kramaH, ebhirdezAdibhiryuktaM samanvitam / anenApi vipakSavyavacchedamAha / paramayA pradhAnayA bhaktyA ityanena phalaprAptau bhaktikRtamatizayamAheti // 325 // AyANuggahabuddhIi saMjayANaM jamittha dANaM tu / eyaM jiNehi bhaNiyaM gihINa sikkhAvayaM carimaM // 326 // prArthanA [ nahIM ] karatA aura [na] unako dhAraNa karatA hai; athavA vaha zabda, sparza, rasa, rUpa aura gandhakI bhI abhilASA [nahIM] karatA hai, isa prakArase vaha brahmacarya pauSadhakA pAlana karatA hai va usase cyuta nahIM hotA hai| avyApAra pauSadhameM vaha sAvadha karmoM meM vyApta nahIM hotA tathA kRta. akRtakA vicAra karatA hai| isa prakAra pAMca ativAroMse zuddha hokara vratI zrAvaka prakRta pauSadhavratakA paripAlana karatA hai / isase ina do ( 323-324 ) gAthAoMkA bhAvArtha prakaTa kiyA gayA hai // 324 // isa prakAra aticAra sahita tIsare zikSApadakA nirUpaNa karake aba cauthe zikSApadake svarUpako dikhalAte hue kyA denA cAhie va use kisa prakArase denA cAhie, isakA nirdeza kiyA jAtA hai nyAyase upArjita tathA kalpanIya ( saMyatake lie dene yogya ) anna Adi-anna, pAna, vastra, pAtra va auSadha Adi-ko jo deza, kAla, zraddhA, satkAra aura kramase yukta atizaya bhaktike sAtha diyA jAtA hai; yaha cauthA zikSApada vrata hai // 325 / / Age ise spaSTa karate hue una vastuoMko kinake lie va kisa buddhise diyA jAtA hai, isako sUcanA kI jAtI hai pUrvagAthAmeM nirdiSTa una kalpanIya annapAnAdikoMkA jo apane anugrahakI buddhise saMyatoMke lie dAna kiyA jAtA hai, ise jina bhagavAnne gRhasthoMkA antima ( cauthA ) atithisaMvibhAga nAmakA zikSApada kahA hai| 1. pUrihie caIya baMbhacareNaMti / 2. a kppnnijjaanne| 3. a 'dvija' ityato'gre 'prAptAnAmanenAnyAyAgatAnAM pra'paryantaH pAThaH skhalito'sti / 4. a parigrahaM (ato'gre'syA gAthAyASTIkAyAH sarvo'pi pATho'stavyasto'sti-adha upari yatra kutrApi kiMcillikhitamasti / 5. a tamettha / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -326 ] caturthazikSApadaprarUpaNA 197 AtmAnugrahabuddhayA, na punaryatyanugrahabuddhayeti / tathAhi-AtmaparAnunahaparA eva yAtayaH saMyatA mUlottaraguNasaMpannAH sAdhavastebhyo dAnamiti / etanjinastIrthakarairbhaNitam / gRhiNaH zrAvakasya / zikSApadamiti zikSApadavratam / caramaM atithisaMvibhAgAbhidhAnam / iha bhojanArtha bhojanakAlopasthAyyatithirucyate / AtmArthaniSpAditAhArasya gRhiNo vratI sAdhurevAtithiH / yata uktam tithiH parvotsavAH sarve tyaktA yena mahAtmanA / atithi taM vijAnIyAccheSamabhyAgataM viduH / / tasya saMvibhAgo atithisNvibhaagH| saMvibhAgagrahaNAtpazcAtkarmAdiparihAramAheti / entha sAmAyArI-sAvageNa posahaM pAraMteNa niyama sAdhUNamadAuM na pAreyanvaM, dAuM pAreyavvaM / annayA puNa aniyamo dAuM vA pArei, pArie bA dei ti / tanhA punvaM sAhUNaM dAuM vivecana-atithisaMvibhAga nAmaka isa cauthe zikSApada vratameM yahA~ dAtA, deya, dravya aura dAnake pAtra AdikA vicAra karate hue yaha kahA gayA hai ki zrAvaka mUla aura uttara guNoMse sampanna muni janake lie jina AhAra, pAna, vastra, pAtra aura auSadha Adi vastuoMko detA hai ve nyAyase upArjita kI gayI honI cAhie-anyAyopAjita nahIM honI caahie| nyAyase abhiprAya yahA~ usa AjIvikAse hai jo lokameM brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra ke lie niyata hai| tadanusAra nItipUrvaka AjIvikAko karate hue jo AhArAdike yogya vastue~ prApta kI gayI haiM tathA sAdhuke lie deneke yogya haiM, unheM hI denA caahie| gAthA ( 326 ) meM jo 'kalpanIya' padako grahaNa kiyA gayA hai usakA abhiprAya yaha hai ki zarIrako sthira rakhane va dharmake paripAlana ke lie anna, pAna, vastra, pAtra aura auSadha Adi vastue~ hI sAdhuke lie Avazyaka haiM; ataH sAdhuke lie aisI hI Avazyaka vastuoMko denA caahie| isase suvarNa-cAMdI Adi munidharmakI vighAtaka anAvazyaka vastuoMke denekA niSedha prakaTa kara diyA gayA hai| kAraNa yaha ki munidharmako svIkAra karate hue sAdhu unheM pUrvameM ho chor3a cukA hai| isake atirikta ukta kalpanIya padake grahaNase yaha bhI samajha lenA cAhie ki uparyukta annAdi vastueM bhI piNDaniyukti nirdiSTa udgama va utpAdana Adi doSoMse rahita honI caahie| isake sAtha dAtA zrAvakako deza, kAla, zraddhA, satkAra aura kramase yukta honA caahie| bhinna-bhinna dezameM prAyaH vividha prakArakA anAja-jaise dhAna, kodoM, kAMganI va gehU~ Adi-tathA aneka prakArakI zAka va phala Adi utpanna huA karate haiN| ataeva jo vastu jisa deza meM pramukhatAse utpanna huA karatI hai tadanusAra hI bhojya vastuko sadoSatA va nirdoSatAkA vicAra karate hue dAtAko tadanurUpa hI vastu sAdhuke lie denI caahie| kAlakI apekSA subhikSa va durbhikSa AdikA vicAra karanA bhI Avazyaka hai| cittakI nirmalatAkA nAma zraddhA hai / satkArase abhiprAya vinayakA hai-jaba sAdhu AhAragrahaNake lie AtA hai taba dAtAko khar3e hokara vandanApUrvaka Asana Adi pradAna karanA cAhie tathA sAdhuke vApasa jAnepara yathAsambhava kucha dUra taka usake pIche-pIche jAnA cAhie; yaha saba satkArake antargata hai / peya Adiko paripATIke anusAra anna-pAna Adike pradAna karanekA nAma krama hai| isa sabake parijJAnake sAtha tadanurUpa hI zrAvakakI pravRtti honI caahie| dAna bhI atizaya bhaktike sAtha-sAdhake anurAga rakhate hue-denA caahie| isake atirikta sAdhuko AhAra Adi dete hue zrAvakako yaha anubhava karanA cAhie ki yaha mere lie AtmakalyANakArI suyoga prApta huA hai| isa prakAra guNoMmeM 1. bhasthApyativirucyate tathA svArthaniSpAditAhArasya / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 zrAvakaprajJaptiH [ 326 - pacchA pArepavvaM / kaha ? jAhe desakAlo' tAhe appaNo sarIrassa vibhUsaM kAuM sAhupaDissayaM gaMtuM NimaMtei bhikkhaM geNhaha ti| sAhUNaM kA paDivattI ? tAhe anno paDalayaM anno muhaNaMtagaM anno' bhAyaNaM paDilehei mA aMtarAiyadosA ThavaNA doso ya bhavissanti / so jai paDhamAe porisIe NimaMtei asthi NamokkArasahiyAitA to gacchai, aha natthi na gacchai, taM ThaviyatvaM hoi jai ghaNaM lagejjA tAhe geNhai saMviktAvijjai jo va ugghADAe porasIe pArei pAraNAito anno vA tassa dijjaI sAmaneNaM nAe kahie pacchA teNa sAvageNa samaM gammai saMghADago vaccai ego na vaTTai paTaveuM / sAha pUrao sAvago maggao gharaM NeUNa AsaNeNa uvnnimNtijji| jai NiviTro laTTayaM 'aha Na Nivisati tahA vi viNaodeg pytto| tAhe bhattapANaM dei sayaM ceva, ahavA bhANaM gharei bhajjA se dei / ahava Thio acchai jahA dinnN| sAhuvi sAvasesaM'' davvaM gelai / pacchAkammapariharaNaTThA dAuM vaMdiUNa visajjei / visajjitA aNugacchai pacchA sayaM bhuMjai / jaM ca AtmopakArakI dRSTise hI dAna denA cAhie, na ki sAdhuke upakAra karanekI buddhise / kAraNa yaha ki sAdha mala va uttara gaNoMse saMyakta hote hae nirantara apane va anyake upakArameM nirata hote haiM, isIlie unheM saMyata kahA jAtA hai| aise saMyatoMke lie AhArAdi pradAna karanese zrAvakakA puNyopArjanarUpa AtmakalyANa hotA hai| yahAM prakRta 'atithisaMvibhAgavata' ke antargata 'atithi' zabdase yaha abhiprAya grahaNa karanA cAhie ki jina mahApuruSoMne tithi va parva Adi saba utsavoMkA parityAga kara diyA hai unheM atithi jAnanA caahie| zeSa janoMko abhyAgata kahA jAtA hai, na ki atithi| aise saMyata AhArake grahaNArtha jo gRhasthake gharapara upasthita hote haiM ve apane nimittase nirmita ( uddiSTa ) bhojanako kabhI nahIM grahaNa kiyA karate haiM, kintu jise gRhastha apane uddezya se taiyAra karatA hai usa anuddiSTa bhojanako hI parimita mAtrAmeM grahaNa kiyA karate haiN| aise atithike lie zrAvaka apane nimittase nirmita bhojanameM se jo vibhAga karatA hai yaha usa atithisaMvibhAga zikSApadakA lakSaNa hai| 'saMvibhAga' padase yaha bhI prakaTa hai ki zrAvaka yathAvidhi sAdhake lie jo apane bhojanameM-se vibhAga karatA hai usase usake purAtana karmakA bhI vibhAga (nirjarA) hotA hai| 'ettha sAmAyArI' aiso sUcanA karate hue TokAmeM prakRta poSadhavratako vidhi Adike viSaya meM vizeSa prakAza DAlA gayA hai| yathA-poSadhako samApta karate hue zrAvakako niyamase sAdhuoMko diye binA pAraNa nahIM karanA cAhie, kintu unheM dekara hI pAraNA karanA caahie| dUsare samaya meM isakA kucha niyama nahIM hai-vaha unheM dekara bhI pAraNA kara sakatA hai, athavA pAraNA karaneke bAda bhI de sakatA hai| isalie pUrva meM sAdhuoMko dekara tatpazcAt pAraNA karanA caahie| jaba gocarIkA samaya ho taba deza-kAlake anusAra apane zarIrako vibhUSita karake sAdhuoMke pratizraya ( upAzraya ) meM jAve aura 'bhikSA grahaNa kIjie' isa prakAra kahakara unheM nimantrita kre| sAdhuoMkI kyA pratipatti hai ? usa samaya anya paTalaka, anya muhaNataka (mukhavatrikA) aura anya pAtrakA 'AntarAyika athavA sthApanAdoSa na hoM' isa vicArase pratilekhana kre| vaha yadi prathama pauruSImeM 1. majA deskaalo| 2. a tAhiM / 3. a 'paDalayaM anno muhaNaMtagaM anno' ityetAvAn pATho nAsti / 4. a bhoyaNaM / 5. a aMtarAIyadosA ThavigadosA / 6. a tAhe gabbhai saMviktAviktai jo va ugghoDAra porasIe pAraNAe pAraNA itto vA tassa dijji| 7. 7. a paTTaveiu sAhu / 8. a jae NaviTTho lavvayaM / 9. aNavasati / 10. a vnno| 11. a Trio attae jAva dinnaM sAha vi saavisesN| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 327] caturthazikSApadaprarUpaNA 199 kira sAhUNa Na dinnaM taM sAvageNa na bhottavvaM / jai puNa sAha Natthi tAhe desakAlavelAe disAloo kAyavyo / visuddhabhAvega citiyavvaM sAhuNo jai hoMtA nAma nitthArio hoto tti vibhAsA // 326 // idamapi zikSApadavratamaticArarahitamanupAlanIyamiti etadAha sacittanikkhivaNayaM vajje saJcittapihaNayaM ceva / kAlAikkamadANaM paravavaesaM ca macchariyaM5 // 327 / / vivarjayet --tatra sacittanikSepaNaM saMcitteSu vrohyAdiSu nikSepaNamannAderadeyabuddhayA maatRsthaantH|1| evaM sacittapidhAnaM sacittena phalAdinA pidhAnaM sthaganamiti samAsaH, bhAvArthaH prAgvat / 2 / kAlAtikrama iti / kAlasyAtikramaH kAlAtikramaH ucito yo bhikSAkAlaH sAdhUnAM tamati kamya ullaMghya bhuNkt| tadA ca kiM tena labdhenApi, kAlAtikrAMtatvAttasya / uktaM ca kAle dinnassa paheNayassa agyo Na tIrae kAuM / tassedakAle pariNAmiyassa mihaMta yA nasthi / 3 / nimantrita karatA hai to namaskAra sahita honepara jAve, anyathA na jaave| taba use Thappa kara de| yadi atizaya lagAva yA preraNA ho to grahaNa kare va saMvibhAga kraave| yadi udghATita pauruSImeM pAraNA karatA hai to pAraNA vyApana athavA dusarA koI sAmAnyase jJAta kahanepara use de| pazcAta usa zrAvakake sAtha jAtA hai, saMghATaka jAtA hai, eka nahIM paThAne ke lie pravRtta hotA hai| sAdhu Age aura zrAvaka pIche calakara ghara le jAtA hai aura Asanapara baiThane ke lie upanimantrita karatA hai| vaha yadi Asanapara virAjamAna ho jAtA hai to daNDavat namaskAra karatA hai, aura yadi Asanapara nahIM baiThatA hai to bhI vinata rahatA hai| usa samaya vaha svayaM hI bhakta-pAna detA hai, athavA pAtrako dharatA hai aura patno use deto hai, athavA khar3A rahe / jaisA kucha diyA jA rahA hai, sAdhu bhI sAvazeSa (parimita mAtrAmeM ) dravyako grahaNa karatA hai| isa prakAra pazcAtkarmake parihArArtha dekara va vandanA karake sAdhuko vidA karatA hai| use vidA karake pIche jAtA hai| tatpazcAt zrAvaka svayaM bhojana karatA hai| jo bhojya vastu sAdhuko nahIM dI gayI hai use zrAvakako nahIM khAnA caahie| yadi sAdhukA lAbha nahIM hotA to deza va kAla-velAke anusAra dizAvalokana kare-sAdhuke AnekI pratIkSA kare aura vizuddha bhAvase yaha vicAra kare ki yadi sAdhu hote to merA nistAra ( uddhAra ) hotaa| yaha sAdhuke lie bhojana dene kI vidhi hai // 325-326 // isa vratakA paripAlana bhI niraticAra hI karanA cAhie, isa uddezyase Age usake aticAroMkA nirdeza kiyA jAtA hai ___ sacittanikSepa, sacittapidhAna, kAlAtikramadAna, paravyapadeza aura mAtsarya ye isa vratake pAMca aticAra haiM / vratI zrAvakako unakA parityAga karanA caahie| . vivecana-(1) yadi na deneke vicArase anna Adiko jahA~ rakhA huA hai vahAMse haTAkara sacitta brohI ( dhAnya ) AdimeM sthApita karatA hai to yaha sacittanikSepa nAmakA usa vratakA prathama aticAra hotA hai| yaha smaraNIya hai ki sacittapara rakhI huI kisI bhojya vastuko nahIM grahaNa kiyA karate haiN| (2) deya bhojya vastuko sacitta phala yA patte Adise Dhakakara rakhanepara 1. bhujai kiM ca kira / 2. a jai haMtA NAma NityAro hoti tti bhAsa / 3. a ihamapi / 4. a saccitte NikkhavaNaM / 5. a kAlAikkamaparavavadesamacchariyaM ceva sacittapakSepaNaM / 6. a 'tatra' nAsti / 7. a sacittAnikSepaNa / 8. assa appANa tIe / 9. a tassevAkAlapari / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 zrAvakaprajJaptiH [ 328 - paravyapadeza iti - Atmavyatirikto yo'nyaH sa parastadvayapadeza iti samAsaH, sAdhoH pauSaattarapAraNakAle bhikSAyai samupasthitasya prakaTamannAdi pazyataH zrAvako'bhidhatte parakIyamidamiti nAtmIyamato na dadAmi kicidyAcito vAbhidhatte vidyamAna evAmukasyedamasti tatra gatvA mArgaya tadhUyamiti / 4 / mAtsaryamiti--yAcitaH kupyate, sadapi na dadAti, paronnativaimanasyaM ca mAtsaryamiti / tena tAvadvamakeNa yAcitena dattam, kimahaM tato'pi nyUnaH iti mAtsaryAddadAti kaSAyakaluSitena vA cittena dadato mAtsaryamiti (5) // 327 // uktaM ca sAticAraM caturthaM zikSApadavratam, adhunaiSAmaMNuvratAdInAM yAni yAvatkathikAni yAni cetvarANi tadetadAha ittha u samaNovAsajadhamme aNuvvaya-guNavvayAI ca / AvakahiyAi sikkhAvayAI puNa ittarAI ti || 328|| atra punaH zramaNopAsakadharme / tuzabdaH punaH zabdArthaH, sa cAvadhAraNe atraiva na zAkyAdyupAsakadharme, tatra samyaktvAbhAvena aNuvratAdyabhAvAt / upAste ityupAsakaH sevakaH ityarthaH / zramaNAnAmupAsakastasya dharma iti samAsaH / aNuvratAni guNavratAni ceti paJcANuvratAni pratipAditasvarUpANi sacittavidhAna nAmakA yaha dUsarA aticAra hotA hai / ise bhI yadi na deneke vicArase vaisA kiyA jAtA hai tabhI aticAra samajhanA caahie| (3) sAdhuoMkI bhikSAke yogya jo samaya hai yadi use bitAkara bhojana karatA hai to yaha prakRta vratakA kAlAtikrama nAmakA tIsarA aticAra hotA hai / kAraNa yaha ki usa samaya sAdhukA lAbha honepara bhI usase kucha prayojana siddha honevAlA nahIM haiM, kyoMki gocarIke kAlake nikala jAnepara sAdhu grahaNa nahIM kiyA karate haiM / samayapara denepara hI usakA mUlya hotA hai- - vaha tabhI zreyaskara hotA hai / asamaya meM nirmita bhojanako grahaNa karanevAle sAdhu upalabdha hI nahIM hote / ( 4 ) apane se bhinna jo anya hai usakA vyapadeza karanepara - usakA nAma batalAne para --- paravyapadeza nAmaka cauthA aticAra hotA hai / isakA abhiprAya yaha hai ki sAdhu jaba pauSadhopavAsakI pAraNAke samayameM bhojana ke lie upasthita hotA hai aura pratyakSameM anna Adiko rakhA huA dekhatA hai taba yadi zrAvaka yaha kahatA hai ki yaha dUsarekA hai merA svayaMkA nahIM hai, isalie nahIM detA hU~ / athavA kucha yAcanA karanepara deya vastuke vidyamAna hote hue bhI yadi 'yaha amuka vyaktikI hai, vahA~ jAkara Apa mA~ga leM' aisA kahatA hai to usakA prakRta vrata paravyapadeza nAmaka isa cauthe aticArase malina hotA hai / (5) mAMganevara yadi zrAvaka krodhita hotA hai, vastuke hote hue bhI nahIM detA hai, athavA 'amuka daridra vyaktine to yAcanA karanepara diyA hai, kyA maiM usase bhI hona hU~' isa prakAra dUsarekI unnatiko dekhakara vimanaska hote hue matsaratAse yA kaSAyase kaluSitacitta hokara detA hai to usakA vrata mAtsarya nAmaka isa pAMcaveM aticArase dUSita hotA hai / isalie pauSadhopavAsavratI zrAvakako ina pAMcoM aticAroMkA parityAga karanA cAhie // 327 / aba ukta aNuvratAdikoM meM jo yAvatkathika haiM aura jo alpakAlika haiM unakA nirdeza kiyA jAtA hai - jIvana pUrvokta zramaNopAsaka ( zrAvaka ) dharma meM aNuvrata aura guNavrata to yAvatkathika - paryanta pAlana karane yogya - haiM, para zikSAvrata itvara ( alpakAlika ) haiM / vivecana - zramaNa nAma sAdhukA hai, una zramaNoMkI jo upAsanA yA sevA kiyA karatA hai vaha zramaNopAsaka kahalAtA hai / dUsare zabda se use zrAvaka kahA jAtA hai / ( isakA lakSaNa pIche Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -330 ] gRhipratyAkhyAnabhedAH prINi guNavratAni uktalakSaNAnyeva yAvatkathikAnoti sakRdgRhItAni yAvajjIvamapi bhAvanIyAni, na tu niyogato yAvajjIvameveti guravo vyAcakSate / praticAturmAsakamapi tadgrahaNam, vRddhaparaMparAyAtatayA sAmAcAyu palabdhaH / zikSApadavratAni punaritvarANi-zikSA abhyAsastasyAH padAni sthAnAni tAnyeva vratAni zikSAparavatAni, itvarANoti tatra pratidivasAnuSTheye sAmAyikadezAvakAzike punaH punaruccAryete iti bhaavnaa| pauSadhopavAsAtithisaMvibhAgau tu pratiniyatavivasAnuSTheyo, na pratidivasAcaraNIyAviti // 328 // zrAvakadharme ca pratyAkhyAnabhedAnAM sapta catvAriMzadadhikaM bhaGgazataM bhavati, citrtvaaddeshvirteH| tadAha sIyAlaM bhaMgasayaM gihipcckkhaannbheyprimaannN'| taM ca vihiNA imeNaM bhAveyavvaM payatteNaM / / 329 / / saptacatvAriMzadadhikaM bhaMgazataM gRhipratyAkhyAnabhedAnAM primaannmiyttaa| tacca vidhinA anena vakSyamANena bhAvayitavyaM prayatne bhariti // 32 // vidhimAha tinni tiyA tinni duyA tinnikkikkA ya huti jogesu / ti du ekkaM ti du ekkaM ti du ekkaM ceva karaNAI // 330 // gAthA 2 meM kahA jA cukA hai ) / usake dharmameM jina pAMca aNuvratoM, tIna guNavratoM aura cAra zikSApadoMkA nirUpaNa pIche kiyA jA cukA hai (gA. 6) unameM pAMca aNuvrata aura tIna guNavata to aise haiM jinheM eka bAra grahaNa karake jIvanaparyanta pAlA jAtA hai / yahAM TIkAmeM guruoMko vyAkhyAke anusAra itanA vizeSa kahA gayA hai ki unakA paripAlana jIvanaparyanta bhI kiyA jAtA hai| para yaha niyama nahIM hai ki jIvanaparyanta hI unakA pAlana kiyA jAnA cAhie, kyoMki vRddhaparamparAgata sAmAcAroke anusAra unakA grahaNa pratyeka cAturmAsameM bhI sambhava hai| parantu zikSApadoMkA paripAlana jIvanaparyanta nahIM hotA, unakA pAlana niyata samayameM sambhava hai| yathA-sAmAyika aura dezAvakAzika ina do zikSApadoMkA anuSThAna pratidina kiyA jAtA hai va punaH-punaH unakA uccAraNa kiyA jAtA hai-pratidina unheM dhAraNa kiyA jAtA hai| pauSadhopavAsa aura atithisaMvibhAga ye do zikSApada pratiniyata dinoMmeM-jaise aSTamI va caturdazI AdimeM-anuSTheya haiM, unakA AcaraNa pratidina nahIM kiyA jaataa| aNuvratoM, guNavratoM aura zikSApadoMkA nirUpaNa pUrvameM vistArase kiyA jA cukA hai // 328 // aba zrAvakadharmameM pratyAkhyAnake bhedoMko saMkhyAkA nirdeza kiyA jAtA hai gRhasthake pratyAkhyAna sambandhI bhedoMkA pramANa eka sau saiMtAlIsa bhaMgarUpa hai| usakA vicAra Age kahI jAnevAlo isa vidhise prayatnapUrvaka karanA cAhie // 329 / / vaha vidhi isa prakAra hai kAya, vacana aura manake vyApArasvarUpa yogoMmeM tona trika (3), tIna dvika (2) aura tIna eka-eka tathA mana, vacana aura kAyarUpa karaNa tona, do, eka, tona, do, eka, tIna, do aura eka hote haiN| 1. a primaannaa| 2. ma dadhikaM zataM / 3. ati ni ekkaM ta du ekkaM ti ceva kaarnnaae| 26 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 zrAvakaprajJaptiH [330 trayastrikAstrayo dvikAstraya ekakAzca bhavanti yogeSu kAyavAgmanovyApAralakSaNeSu / trINi dvayamekaM 3 caiva karaNAni manovAkkAyalakSaNAnIti pdghttnaa| bhAvArthastu sthApanayA nirvizyate / sA ceyaM yogAH 3|3|3|2|2|2|1|1|1| karaNAni 3 |2|1|3|2|1|3|2|1| 1|3|3|3|9/9/3/9/9 kAtra bhAvanA? na karei, na kAravei, karaMtaMpi annaM na samaNujANai maNeNaM vAyAe kAeNa / eko bheo iyANi biio-Na karei, na kAravei, karaMtapi annaM na samaNujANai maNeNaM vAyAe ekko 3, maNeNaM kAeNa 3, tahA vAyAe kAeNa; bIo mUlabheo gao / 2 / iyANi taiyao-Na karei Na karAvei karataM pi annaM na samaNujANai maNeNaM 6, vAyAe 3, kAeNaM // 3 // idAnI caturthaH-na kareina kAravei maNeNaM vAyAe kAeNaM hai,Na karei karaMtaM pi nANujANai 2, Ne kAravei karataM pi nANujANai taio 3; cauttho muulbheo|4| idAnI'deg paMcamo-na karei na kAravei maNeNaM vAyAe ekkona' karei karataM nANujANai 3, kAravei karataM nANujANai ee / tinni vi bhaMgA maNeNaM vAyAe lddhaa| anne vi tinni maNeNaM kAeNa ya evameva ramin vivecana-abhiprAya yaha hai ki prANighAtAdikA jo pratyAkhyAna kiyA jAtA hai vaha tInoM yogoMse, do yogoMse aura kevala eka yogase bhI kiyA jAtA hai, kiyA va karAyA jAtA hai tathA karane va kaganeke sAtha anumodana bhI kiyA jAtA hai| isa prakArase usa pratyAkhyAnake bhaMga ( bheda ) unacAsa ho jAte haiM jo nimna saMdRSTi yA sthApanAse jAne jA sakate haiM yoga | 3 | 3 | 3 | 2| 2 | 2 | 1 | 1 | 1 | karaNa / 3 | 2 | 1 | 3 | 2 | 1 | 3|2|1| | bhaMga 1 3 | 3 | 3 | 9 | 9| 3 | 9 | 9 | 49 unakA uccAraNa isa prakArase kiyA jA sakatA hai-1 mana, vacana va kAyase na karatA hai, na karAtA hai aura na karate hue anyakA anumodana karatA hai| 2 mana va vacanase na karatA hai, na karAtA hai aura karate hue anyakA anumodana karatA hai| 3 mana-kAyase na karatA hai, na karAtA hai, na karate haekA anumodana karatA hai| 4 vacana-kAyase na karatA hai, na karAtA hai, na karate haekA anumodana karatA hai| 5 mana se na karatA hai, na karAtA hai, na karate huekA anumodana karatA hai| 6 vacanase na karatA hai, na karAtA hai, na karate huekA anumodana karatA hai / 7 kAyase na karatA hai, na karAtA hai, na karate hue kA anumodana karatA hai| 8 mana-vacana-kAyase na karatA hai, na karAtA hai / 9 mana-vacana-kAyase na karatA hai, na anumodana karatA hai / 10 mana-vacana-kAyase na karAtA hai, na anumodana karatA hai / 11 mana-vacanase na karatA hai, na karAtA hai / 12 mana-vacanase na karatA hai, 1. mekaM caiv| 2. a'yogAH kAraNAni' nAsti / 3. abheo iyANi / 4. a ekko maNeNaM / 5. a maNakAeNa 2 thaa| 6. a vAyAe kAeNa 2 viio| 7. a maNeNaM 1 vAyAe 2 kAeNaM 3 idAnIM / 8. akAeNaM Na / 9. a nANujANai 2 Na / 10. taIya caturtho mUlabheu idaaniiN| 11. a ekko na / 12. NANujANai n| 13. a NANujANai 3 ee| Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhipratyAkhyAnabhedAH 203 lati / tahA avare vi vAyAe kAraNa ya labbhaMti / evameve ete savve nava / paMcamo'pyukto mUlabhedaH / 5 / iyANi chaTTo - Na karei Na kAravei maiNeNaM ekko / tahANa kare karataMpi nANu jANai maNeNaM 2, rNe kAravei karaMtaM nANujANai manasaiva tRtIyaH 2 / evaM vAyAe kAraNa ya 26 rakhe / savve nava / ukto SaSTho mUlabhedaH / 6 / idAnIM saptamoSbhidhIyate, Na karei maNeNaM vAyAe kAraNa ya ekko re / evaM rNa kAravei maNAIhi karataM NANujANai 34; / 7 / i~dAnomaSTamo bhavyate- na karei maNeNa vAyAe ekko ure, tahA~ maNa kANa uDe, tahA vAyAe kAraNa ya OM / evaM na karAve 34 kara nANujANai 4 / savve vi Nava / 8 / idAnIM navamo bhaNyate na karei maNe 41 ne kAraveda 42, karaMtaM nANujANai 83 | evaM vAyAe vi 44546 kAraNe va 47484 / sabve vi nava navamo mUlabhedaH / 9 / "AgataguNanedAnIM kriyate - 10 ma 330 ] na anumodana karatA hai / 13 mana-vacanase na karAtA hai, na anumodana karatA hai / na karatA hai, na karAtA hai / 15 mana- kAyase na karatA hai, na anumodana karatA hai / na karAtA hai na anumodana karatA hai / 17 vacana -kAyase na karatA hai, na karAtA hai / 18 vacanakAyase na karatA hai, na anumodana karatA hai / 19 vacana - kAyase na karAtA hai, na anumAdana karatA hai / 20 manase na karatA hai, na karAtA hai / 21 manase na karatA hai, na anumodana karatA hai / 22 manase na karAtA hai, na anumodana karatA hai / 23 vacanase na karatA hai, na karAtA hai / 24 vacanase na karatA hai, na anumodana karatA hai / 25 vacana se na karAtA hai, na anumodana karatA hai / 26 kAyase na karatA hai, na karAtA hai / 27 kAyase na karatA hai, na anumodana karatA hai / 28 kAyase na karAtA hai, na anumodana karatA hai / 29 mana-vacana-kAyase svayaM karatA nahIM / 30 manavacana-kAyase karAtA nahI / 31 mana-vacana-kAyase anumodana nahIM karatA / 32 mana-vacanasa karatA nhiiN| 33 mana-vacanase karAtA nahIM / 34 mana-vacana se anumAdana nahIM karatA / 35 mana- kAyasa karatA nahIM / 36 mana-kAyase karAtA nahIM / 27 mana-kAMyasa anumAdana nahIM karatA / 28 vacanakAyase karatA nahIM / 39 vacana kAyase karAtA nahA / 40 vacana - kAyase anumodana nahIM karatA / 41 manase karatA nahIM / 42 manase karAtA nahIM / 43 manase anumodana nahIM karatA / 44 vacanase karatA nahIM / 45 vacanase karAtA nahIM / 46 vacanasa anumodana nahIM karatA / 47 kAyase karatA nahIM / 48 kAyase karAtA nahIM / 49 kAyase anumAdana nahIM karatA / isa prakAra mana, vacana aura kAyake vyApArarUpa tIna yogoM tathA karaNarUpa mana, vacana aura kAya inaka parasparaka sayAgasa 49 bhaMga ho jAte hai / uparyukta 49 prakArake pratyAkhyAnama se pratyekakA bhUta, bhaviSyat aura vartamAna ina kAlose sambandha honeke kAraNa 49 ko 3 sa guNita karanepara samasta bhaMga eka so saiMtAlAsa ( 49x 3 = 147 ) ho jAte haiM / abhiprAya yaha hai ki bhUtakAla meM jo prANAtipAtAdirUpa aparAdha 14 mana- kAyase 16 mana - kAyase 1. a labbhati 3 tahA avare pi vAyAe || kAraNa ya labbhati 3 evameva / 2. a mUlabhedaH iyANi / 3. a maNeNaM ekko / 4. a maNeNaM 2 Na / 5. a manasaMva tIya 3 evaM vAyAe 3 kAeNNa 3 ya savve iva 9 uktaH SaSTo mUlabhedaH idAnIM / 6. a ekko evaM / 7. a kArAvai maNAIhi 2 kutaM NANujANai 3 idAnIM / 8. a ekko tahA / 9. a ato'gre 'grima 'ya' paryantaH pATho nAsti / 10. a ya evaM na karAvei karetaM / 11. bha i savve / 12. aNava 9 idAnIM / 13. a maNeNa na / nANujANai 3 evaM / 15. avi 3 kAraNa / 16. avi 3 savve pi nava 9 navamo mUlabheda Agata 14. a kAravei 2kareMtaM Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 zrAvakaprajJaptiH [331 - laddhaphalamANameyaM bhaMgAu bhavaMti aunnpnnaasN| tIyANAgayasaMpayaguNiyaM kAleNa hoi imaM / / sIyAlaM bhaMgasayaM kaha kAlatieNa hoi guNaNAu / tIyassa paDikkamaNaM paccuppannassa saMvaraNaM / / paccakkhANaM va tahA hoi ya essassa esa gnnnnaao| kAlatieNa ya bhaNiyaM jiNagaNaharavAyagehiM ca // iti // 330 // uktabhaGgakAnAmAdyabhaGgasvarUpAbhidhitsayAha na karai na karAvei ya karaMtamannaM pi nANujANei / maNavayakAyeNikko evaM sesA vi jANijjA // 331 / / na karoti svayaM na kArayatyanyaiH kurvantamanyamapi svanimittaM svayameva nAnujAnAti / katham ? manovAkkAyairmanasA vAcA kAyena cetyevameko viklpH| evaM zeSAnapi dvayAdIn jAnIyAt yathoktAna prAgiti // 332 / / atrAha na kareIccAitiyaM gihiNo kaha hoi desavirayassa / bhannai visayassa bahiM paDiseho aNumaIe vi // 332 // na karotItyAditrikaM anantaroktam / gRhiNaH zrAvakasya / kathaM bhavati dezaviratasya viratAviratasya, sAvadyayogeSvanumateravyavacchinnatvAt / naiva bhvtiitybhipraayH| evaM codakAbhikiyA gayA hai, karAyA gayA hai yA anumodita huA hai usakA pratikramaNa kiyA jAtA hai; vartamAna meM use rokA jAtA hai aura bhaviSya meM sambhava usakA pratyAkhyAna kiyA jAtA hai| isI kAraNa-tIna kAlase sambaddha honeke kAraNa-use ukta prakAra tIna kAloMse guNita kiyA gayA hai| yaha pratyAkhyAnaviSayaka vyAkhyAna vItarAga jina, gaNadhara aura vAcaka (dvAdazAMgakA vettA) inakI paramparAse samAgata hai aisA nizcaya karanA cAhie // 330 // Age uparyukta bhaMgoMmeM-se prathama bhaMgakA nirdeza svayaM granthakArake dvArA kiyA jAtA hai mana, vacana aura kAyase na svayaM karatA hai, na anyase karAtA hai aura na karate hue anyakA anumodana bhI karatA hai| isa prakAra ukta eka sau saiMtAlosa bhaMgoMmeM yaha prathama hai| isI prakAra zeSa bhaMgoMko bhI jAnanA cAhie / / 331 // aba yahAM zaMkAkArake dvArA uThAyI gayI zaMkAko prakaTa karake usakA samAdhAna kiyA jAtA hai yahAM zaMkAkAra pUchatA hai ki dezavirata zrAvakake 'na svayaM karatA hai' ityAdi tIna kaise sambhava haiM / isake samAdhAna meM kahA gayA hai ki viSayake bAhara usake anumatikA bhI pratiSedha sambhava hai| vivecana-zaMkAkArakA abhiprAya hai ki Arambha kAryoM meM nirata gRhastha sthUla rUpameM prANAtipAtAdikA parityAga karatA hai, ataH usake karane va karAnekA pratiSedha to sambhava hai, kintu usake lie anumatikA niSedha karanA zakya nahIM hai| isake uttarameM yahAM yaha kahA gayA hai ki Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 334 ] gRhipratyAkhyAnabhedAH 205 prAyamAzaGkaya gururAha-bhaNyate tatra prativacanam / viSayAbahiH pratiSedho'numaterapi, yata AgataM bhANDAdyapi na gRhNAtotyAdAviti // 332 // atraivaM vyavasthite sati-. keI bhaNaMti gihiNo tivihaM tiviheNa natthi saMvaraNaM / taM na jao niddiTTha pannattIe viseseuM // 333 // kecanAhanmatAnusAriNa evApariNatasiddhAntA bhaNanti / kim ? gRhiNaH trividhaM na karoto. tyAdi / trividhena mnsetyaadinaa| nAsti saMvaraNaM na vidyate pratyAkhyAnam / tanna tadetadayuktam / kimiti ? yato nirdiSTaM prajJaptau bhagavatyAm / vizeSaH aviSaye "tivihaM pi" ityAdineti // 333 // Aha tA kaha nijjuttIe Numatinisehu tti se savisayammi / sAmanne vAnnattha u tivihaM tiviheNa ko doso // 334 // yadyevaM tatkathaM niyuktau pratyAkhyAnasaMjJitAyAm anumatiniSedha iti "duvihaM tiviheNa paDhamau" ityAdivacanena ? atrocyate-sa svaviSaye yatrAnumatirasti tatra taniSedhaH, sAmAnye vA jisa kAryase usakA kucha prayojana nahIM hai aise apane aviSayabhUta sAvadha kAryake viSayameM vaha apanI anumatikA parityAga kara sakatA hai, usameM kucha bAdhA nahIM hai / / 332 // Age isa viSayameM anya kinhIM AcAryoMke abhimatako dikhalAte hue usakA bhI niSedha kiyA jAtA hai yahAM kitane hI jaina matAnuyAyI kahate haiM ki gRhasthake tIna prakArase-mana, vacana aura yase-kRta, kArita va anumata tIna prakArake sAvadyakA pratyAkhyAna sambhava nahIM hai| isake samAdhAnameM yahAM kahA jA rahA hai ki aisA kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki prajJapti (vyAkhyAprajJapti ) meM vizeSa karake vaisA kahA gayA hai, arthAt bhagavatIsUtrameM yaha nirdeza kiyA gayA hai ki gRhastha bhI viSayake bahirbhUta kRta-kAritAdirUpa tIna prakArake sAvadha karmakA tIna prakArase pratyAkhyAna kara sakatA hai / / 333 // Age isa prasaMgameM zaMkAkArake dvArA udbhAvita zaMkAko prakaTa karate hue usakA samAdhAna kiyA jAtA hai zaMkAkAra kahatA hai ki jaba vyAkhyAprajJapti ( bhagavatIsUtra ) meM anumatikA niSedha nahIM kiyA hai taba phira niyukti (pratyAkhyAnaniyukti ) meM anumatikA niSedha kaise kiyA gayA hai ? isa zaMkAke uttarameM kahA jA rahA hai ki vahAM usakA niSedha svaviSaya meM kiyA gayA hai| athavA sAmAnya pratyAkhyAnameM usakA niSedha kiyA gayA hai| anyatra ( aviSayameM) kRta-kAritAdirUpa tIna prakArake sAvadyakA pratyAkhyAna tIna prakArase karane meM kauna-sA doSa hai ? kucha bhI doSa nahIM hai| vivecana-zaMkAkArakA abhiprAya hai ki vyAkhyAprajJaptimeM jaba yaha kahA gayA hai ki gRhastha kRta, kArita evaM anumata isa tIna prakArake sAvadyakA pratyAkhyAna mana, vacana va kAya ina tInoMse karatA hai taba kyA kAraNa hai jo pratyAkhyAnaniyuktimeM anumatikA niSedha karate hue do hI prakArake 1: a bhavatItyabhiprAyamAzaMkya / 2. a 'tatra' nAsti / 3. a pratiSedhe / 4. a tatta jato na diTuM / 5. ma eva pariNatasaddhAMtAbhaNita kiM / 6. a (viziSya I) nAsti / kAyase--kRta, kArita va Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 zrAvakaprajJaptiH [ 339 - pratyAkhyAne sa iti / anyatra tu vizeSe svayaMbhUramaNajaladhimatsyAdau / trividhaM trividhena kurvataH ko doSaH ? na kazciditi-parihArAntaramAha // 334 // puttAisaMtainimittamittamegArasiM pavanassa / jaMpaMti kei gihiNo dikkhAbhimuhassa tivihaM pi // 335 // putrAdisantatinimittamAtram-prabajito'sya pitetyevaM vijJAya paribhavanti kecana tatsutam, apravajite tu na, etAvadbhizcAhobhirasau mAnuSIbhavatyeveti / tata UdhvaM guNamupalabhya etanimittaM pravijiSurapi kazcitparyantavatinImupAsakapratimA pratipadyata iti tadAha-ekAdazI prapannasya zravaNabhUtAbhidhAnAmupAsakapratimAmAzritasya / jalpanti kecana gRhiNo dIkSAbhimukhasya trividhamapi pratyAkhyAnamiti // 335 / / pratyAkhyAnakA tIna prakArase karanekA nirdeza kiyA gayA hai ? isa zaMkAkA samAdhAna karate hue yahAM yaha spaSTa kiyA gayA hai ki pratyAkhyAna niyuktimeM jo anumatikA niSedha kiyA gayA hai vaha apane vyavahAra kAryako lakSyameM rakhakara kiyA gayA hai, kyoMki pArambha kArya karate hue gRhasthako kabhIkabhI anumati denA Avazyaka ho jAtA hai| kintu jo gRhasthake vyavahArakA viSaya nahIM hai vahAM gRhastha kRta, kArita va anumata tInoM prakArake sAvadyakA mana, vacana va kAya tInoM prakArase pratyAkhyAna karatA hai| udAharaNArtha svayambhUramaNa samudravartI matsyAdi gRhasthake vyavahArake viSayabhUta nahA hai, ataH aise viSayameM vaha anumatike sAtha tIna prakAraka sAvadyakA tIno.prakArase tyAga karatA hai / isa prakAra ukta vyAkhyAprajJaptike vizeSa Azayake samajha lenepara prakRta pratyAkhyAnaniyuktike isa kathanase kucha bhI virodha nahIM rhtaa| athavA pratyAkhyAnaniyuktimeM sAmAnya pratyAkhyAnakI vivakSAmeM anumatikA niSedha kiyA gayA hai, vizeSa pratyAkhyAnameM vyAkhyAprajJaptike samAna hI pratyAkhyAnaniyuktakA abhiprAya samajhanA cAhie // 334 / / Age uparyukta zaMkAkA samAdhAna anya prakArase kiyA jAtA hai jo gRhastha dokSAke abhimukha hotA huA putrAdike nimitta mAse gyArahavIM pratimAko svIkAra karatA hai usake tInoM prakArakA pratyAkhyAna hotA hai, isa prakArase anya kitane hI ukta zaMkAke samAdhAnameM kahate haiN| vivecana-pUrvameM ( 332 ) meM jo yaha zaMkA uThAyo gayI thI ki dezavratI gRhasthake 'na karatA hai, na karAtA hai aura na anumati detA hai' isa prakArase tIna prakArakA pratyAkhyAna kaise sambhava hai ? isakA samAdhAna yadyapi isake pUrva kiyA jA cukA hai, phira bhI prakArAntarase yahAM usakA samAdhAna karate hue yaha kahA gayA hai ki 'putra Adike nimittase yaha dokSita huA hai' isa prakAra kahate hue koI usake putrako lajjita na kare, isa vicArase jisa gRhasthane munidokSAke abhimukha hokara bhI use svIkAra na kara zramaNabhUta-zramaNake samAna anuSThAnavADI-gyArahavIM pratimAko svIkAra kiyA hai usake apane viSayameM bhI anumatikA niSedha hotA hai-vaha kisI bhI vyavahAra kAryameM apanI anumati nahIM detaa| isa prakAra ukta gRhasthake kRta, kArita va anumata tIna prakArake sAvadyakA pratyAkhyAna mana, vacana va kAya ina tInoMse bana jAtA hai / / 335 / / 1. a putrAtisaMtaiNimittamettamekAdasi / 2. a ityAha / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -338] zrAvakasya nivAsaviSayA sAmAcArI 207 Aha kahaM puNa maNasA karaNaM kArAvaNaM aNumaI ya / jaha vaitaNujogehiM karaNAI taha bhave maNasA // 336 // Aha codakaH kathaM punarmanasA karaNaM kAraNamanumatizcAnta-ryApAratvena prairnuplkssymaanntvaadnuppttiritybhipraayH| gururAha-yathA vAktanuyogAbhyAM karaNAvayaH karaNa-kAraNAnumodanAni / tathA bhaved manasApIti // 336 // kathamityAha tayahINatA vaya-taNukaraNAINa ahavA u maNakaraNaM / sAvajjajogamaNaNaM pannattaM vIyarAgehiM // 337 // tadadhInatvAditi manoyogAdhInatvAt vAktanukaraNAdInAma, tena hyAlocya vAcA kAyena vA karoti kArayati cetyAdi abhisaMdhimantareNa praaystdnupptteH| prakArAntaraM cAha-athavA manaHkaraNam / kim ? sAvadyayogamananaM karomyahaM etaditi sapApavyApAracintanaM prajJaptaM vItarAgai. riti // 337 // kAravaNaM puNa maNasA ciMtei kareu esa sAvajja / ciMteI ya kae puNa suTukayaM aNumaI hoi // 338 // kAravaNaM punarmanasA cintayati karotu eSa sAvadhaM asAvapi cegitajJo'bhiprAyAtpravartata eva / cintayati ca kRte punaH suSThukRtamanumatirbhavati mAnaso abhiprAyajJo vijAnAtyapIti // 338 // Age prasaMgAnurUpa anya zaMkAko udbhAvita karate hue usakA samAdhAna kiyA jAtA hai isa prasaMgameM koI kahatA hai ki manase karanA, karAnA aura anumati kaise sambhava hai ? isake uttarameM kahA gayA hai ki jaise vacana aura kAya yogoMse ukta karanA Adi hote haiM vaise hI manase bhI ve hote haiM // 336 // Age ise hI spaSTa kiyA jAtA hai vacana aura zarIrase sambaddha karanA Adi-karanA, karAnA aura anumati-cUMki ukta manake adhIna haiM, arthAt manase vicAra kiye binA vacanase va kAyase ukta karanA Adi sambhava nahIM haiM, isIlie vacana aura kAyake samAna manase bhI ukta karane Adi tInako samajhanA caahie| athavA sAvadyayogakA jo manana hai-'maiM karatA hU~' isa prakArakA jo manase cintana-hotA hai use vItarAga bhagavAnne mana karaNa kahA hai||337|| Age use aura bhI spaSTa kiyA jAtA hai 'yaha mere sAvadha kAryako kare' isa prakArakA jo manase cintana kiyA jAtA hai, yaha manase karAnA hai| abhISTa kAryake kara denepara phira jo 'ThIka kiyA aisA manase vicAra karatA hai, yaha manase anumati hai // 338 // vivecana-zaMkAkArakA abhiprAya thA ki jisa prakAra vacana aura zarIrakA vyApAra dUsaroMke dvArA dekhA jAtA hai usa prakAra antaHkaraNa honese manake dvArA kyA kiyA-karAyA hai, yaha dUsaroMke lie upalakSya nahIM hai| ataH manake dvArA kRta, kArita va anumata sAvadyako kaise samajhA 1. a kathamityAdi / 2. atA vattittaNukaraNAdINamahava maNakaraNaM / tu / 3. a karei u esa / 4. acNtitjnyo| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 zrAvakaprajJaptiH [239 - uktaH pratyAkhyAnavidhiradhunA zrAvakasyaiva nivAsAdiviSayAM sAmAcArI pratipAdayannAha nivasijja tattha saDDho sAhUNaM jattha hoi sNpaao| ceiyagharAi jattha ya tayannasAhammiyA ceva // 339 // nivasettatra nagarAdau zrAvakaH, sAdhUnAM yatra bhavati saMpAtaH-saMpatanaM saMpAtaH, aagmnmityrthH| caityagRhANi ca yasmistadanyasAdharmikAzcaiva zrAvakAdaya iti gAthAsamAsArthaH // 339 // adhunA pratidvAraM guNA ucyante tatra sAdhusaMpAte guNAnAha sAhUNa vaMdaNeNaM nAsai pAvaM asaMkiyA bhAvA / phAsuyadANe nijjara uvaggaho nANamAINaM // 340 // sAdhUnAM vandanena karaNabhUtena / kim ? nazyati pApam guNeSu bahumAnAt / tathA azaGkitA bhAvAstatsamIpe zravaNAt / prAsukadAne nirjraa| kutH| upagraho jJAnAdInAM jJAnAdimanta eva sAdharva iti? uktAH sAdhusaMpAte guNAH // 340 // jAye ? isa zaMkAke uttarameM prathama to yahI kahA gayA hai ki jaise vacana aura kAya yogoMke dvArA ve karanA-karAnA Adi hote haiM vaise hI ve mana yogase hote haiN| ise spaSTa karate hue Age kahA gayA hai ki vacana aura kAya ke dvArA jo kiyA jAtA hai, karAyA jAtA hai aura anumodana kiyA jAtA hai; yaha saba usa manake adhIna hai| kAraNa yaha ki prathamataH manase hI ukta karane, karAne aura anumodanakA vicAra kiyA jAtA hai / tatpazcAt prayojanake anusAra prANI vacanase va kAyase karatA hai, karAtA hai va anumodana karatA hai| manase vicAra karaneke binA ve vacana aura kAyase sambhava nahIM haiM, isalie vacana aura kAyake samAna hI una tInoMko manase bhI samajhanA caahie| Age prakArAntarase pRthak-pRthak unake svarUpako dikhalAte hue kahA gayA hai ki prANI 'maiM amuka sAvadya kAryako karatA hU~ isa prakArakA jo vicAra karatA hai, yaha 'manakRta' kA lakSaNa hai| 'yaha amuka kArya kara de' isa prakArase jo manameM vicAra kiyA jAtA hai, ise 'manakArita' samajhanA caahie| isI prakAra jaba dUsarA ceSTAse usake abhiprAyako samajhakara icchita kAryako kara detA hai taba prANI jo yaha socatA hai ki 'isane merA kArya ThIkase kara diyA hai' ise 'manase anumata' jAnanA cAhie // 336-338 // aba Age zrAvakakI nivAsAdi viSayaka sAmAcArIkA nirUpaNa karate hue prathamataH use kaise sthAnameM nivAsa karanA cAhie, ise spaSTa kiyA jAtA hai zrAvakako vahAM-aise nagara AdimeM-rahanA cAhie jahA~ sAdhuoM kA Agamana hotA ho, caityagRha (jinabhavana) hoM tathA anya sArmika jana bhI rahate hoM // 339 // Age sAdhusamAgamase honevAle lAbhako dikhalAte haiM sAdhuoMkI vandanAse pApa naSTa hotA hai, pariNAma zaMkAse rahita hote haiM, unheM prAsuka AhAra Adike denese nirjarA hotI hai, tathA AdikA upagraha hotA hai| vivecana-jahAM sAdhuoMkA samAgama hotA hai, aise sthAnapara zrAvakake rahanese use kyA lAbha hotA hai, ise spaSTa karate hue yahAM yaha kahA gayA hai ki sAdhuoMke Anese zrAvakako unakI vandanA AdikA avasara prApta hotA hai jisase usake pApakA vinAza hotA hai| unase jinAgamake 1. a jasmi tayanna / 2. a bhavati saMpAtaH Agamana / 3. a eva hi sAdhava / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 342] zrAvakasya nivAsaviSayA sAmAcArI 209 caityagRhe guNAnAha micchAdaMsaNamahaNaM sammaiMsaNavisuddhiheuM c| . ciivaMdaNAi vihiNA pannattaM vIyarAgehiM // 341 / / mithyAdarzanamathanam -mithyAdarzanaM 'viparItapadArthazraddhAnarUpaM mathyate viloDyate yena tttthaa| na kevalamapAyanibandhanakadarthanameva, kintu kalyANakAraNopakAri cetyAha-samyagdarzanavizuddhihetu ca samyagaviparItaM tattvArthazraddhAnalakSaNaM darzanaM samyagdarzanaM mokSAdisopAnam, tadvizuddhikaraNaM c| kiM? tccaityvndnaadi| AdizabdAt puujaadiprigrhH| vidhinA sUtroktena / prajJaptaM prarUpitaM vItarAgairahadbhiH, sthAne zubhAdhyavasAyapravRtteretacca caityagRhe sati bhavatIti gAthArthaH // 34 // uktAzcaityagRhaguNAH, sAMprataM samAnadhArmikaguNAnAha sAhammiyathirakaraNaM vacchalle sAsaNassa sAro tti / maggasahAyattaNao tahA aNAso ya dhammAoM // 342 // samAnadhAmikasthirIkaraNabhiti-yadi kazcitkathaMciddharmAt pracyavate tatastaM sthirIkaroti, mahAzcAyaM gunnH| tathA vAtsalye kriyamANe zAsanasya sAra iti sAra Asevito bhavati / uktaM ca' "jiNasAsaNassa sAro" ityAdi / sati ca tasmin vAtsalyamiti / tathA tena tenopabRMhazravaNase tattvaviSayaka zaMkA na rahaneke kAraNa niHzaMkita pariNati hotI hai| unheM prAsuka bhojana evaM auSadhi Adike pradAna karanese pUrvasaMcita karmako nirjarA hotI hai| isake atirikta sAdhu svayaM jJAna-darzanAdi guNoMse saMyukta hote haiM, ataH unake Azrayase zrAvakake jJAnAdi guNoMmeM vRddhi hotI hai| isa prakAra sAdhusevAse zrAvakako mahAn lAbha hotA hai, ataH zrAvakako aise grAmanagarAdimeM hI nivAsa karanA cAhie jahA~ sAdhuoMkA sadA samAgama hotA rahe / / 340 // Age vahA~ caityagRhake rahanese honevAle lAbhako dikhalAte haiM vidhipUrvaka jo jinavandanA va jinapUjA Adi kI jAtI hai usase mithyAdarzana-tattvaviSayaka viparIta zraddhAna-kA nirmathana ( vinAza ) hotA hai, sAtha hI samyagdarzanakI vizuddhiyathArtha tattva zraddhAna va hitAhitakA viveka-bhI usase udita hotA hai| isIlie vItarAga jinendrane ukta caityavandanA Adiko mithyAdarzanake nirmUlana aura samyagdarzanakI nirmalatAkA kAraNa kahA hai| yaha cUMki caityagRhake rahanepara hI sambhava hai, isIlie jahAM caityagRha hoM vahA~ zrAvakake lie rahane kI preraNA kI gayI hai // 341 // aba vahAM sArmika janake rahanesa hone vAle lAbhako prakaTa kiyA jAtA hai sArmika janake rahanese yadi koI kisI prakAra dharmase cyuta ho rahA hai to use usameM sthira kiyA jAtA hai, yadi svayaM usa dharmase cyata ho rahA hai to anya sArmika apane ko usameM sthira kara sakate haiN| isa prakAra parasparameM vAtsalyabhAva-dharmAnurAgake honepara-janAgamake sAra ( rahasya ) kA Asevana hotA hai| tathA mokSamArgameM sahAyaka honese dharmase binAza nahIM 1. amithyAdarzana miti mithyAdarzana vi| 2. bha kiMcita caityavaMdanAdyAdizabdAta / 3. a dhmmaato| 4. a Aseveti / 5. a 'ca' nAsti / 6. a mudritaprati TippaNake asAra Asevito bhavati uktajiNasAsaNassa sAro ityAdi / ba sArazca seveto bhavatA uttApagAgaNa bhAsaNa saro ityAdi / 7. a ityAdi sa ca / 27 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 zrAvakaprajJaptiH [ 343 - NAdinA prakAreNa / samyagdarzanAvilakSaNamArgasahAyatvAdanAzazca bhavati / kuto dharmAttata eveti gAthArthaH // 342 // 1 uktAH samAnadhArmika guNAH / sAMprataM tatra nivasato vidhirucyate, tatrApi ca prAyo bhAvasuptAH zrAvakAH ye prApyApi jinamataM gArhasthamanupAlayantyato nidrAvabodhadvAreNAha - navakAreNa viboho aNusaraNaM sAvao vayAImi / jogo ciivaMdaNamo paccakkhANaM ca vihipuvvaM // 343 // namaskAreNa vibodha iti suptotthitena namaskAraH paThitavyaH / tathAnusmaraNaM kartavyaM zrAvako'hamiti / vratAdau viSaye - tato yogaH kAyikAdiH / caityavandanamiti prayatnena caityavandanaM kartavyam / tato gurvAdInabhivandya pratyAkhyAnaM ca vidhipUrvakaM samyagAkArazuddhaM grAhyamiti // 343 // gose sayameva imaM kAuM to ceiyANa pUyAI / sAhusagA se kujjA paccakkhANaM ahAgahiyaM || 344 || gose pratyuSasi / svayamevedaM kRtvA gRhAdau / tatazcaityAnAM pUjAdIni saMmArjanopalepa- puSpadhUpAdisaMpAdanAdi kuryAt / tataH sAdhusakAze kuryAt / kim ? pratyAkhyAnaM yathA gRhItamiti // 344 // atra kecidadhigatasamyagAgamA bruvata iti codakamukhena tadabhiprAyamAha - pUyA kAya ho paDikuTTo so aneva pujjANaM / uvagAriNitti to sA no kAyavva tti coei || 345 || pUjAyAM bhagavato'pi kile kriyamANAyAm / kAyavadho bhavati, pRthivyAdyupamardamantareNa tadanupapatteH / pratikruSTaH sa ca kAyavadhaH savve jIvA na haMtavvetyAdi vacanAt / ki ca na ca pUjyAnAmarhatAM taccaityAnAM vA upakAriNI pUjA, arhatAM kRtakRtyatvAt taccaityAnAmacetanatvAt / itizabdo yasmAdarthe - yasmAdevaM tatastasmAdeva / pUjA na kartavyeti codaka iti // 345 // hotA - usakA paripAlana bhI hotA hai / isa kAraNa jahAM anya sAdharmika jana rahate hoM vahA~ zrAvakakA rahanA zreyaskara hotA hai || 342 || ukta sthAna meM rahate hue zrAvakako prAtaH kAla meM prabuddha hokara kyA karanA cAhie, ise dikhalAte haiM sote se uThakara zrAvanako namaskArake sAtha prabuddha honA cAhie - zayyAko chor3ate hue paMcanamaskAra mantrakA uccAraNa karanA cAhie, 'maiM zrAvaka hU~' aisA smaraNa karanA cAhie, vrata AdimeM yojita karanA cAhie - usake viSaya meM mana, vacana va kAyase pravRtta honA cAhie, caityavandana karate hue guru Adike samakSa vidhipUrvaka pratyAkhyAna ko grahaNa karanA cAhie ||343 // tatpazcAt use kyA karanA cAhie, yaha Age dikhalAte haiM prAtaHkAla uThate hue svayaM hI yaha karake tatpazcAt caityoMkI pUjA Adi kare / phira jisa prakAra se pratyAkhyAna ko grahaNa kiyA gayA hai usa prakArase use sAdhuke samIpa meM grahaNa kare || 344 || Age jAke prasaMga Agamase anabhijJake dvArA jo zaMkA kI jAtI hai use prakaTa karate haiMpUjA meM kAyavadha - pRthivokAyika Adi jIvoMkA ghAta - ho hai, usakA Agama meM 'samasta kAghAta nahIM karanA cAhie' isa prakArase niSedha kiyA gayA hai| isake atirikta jo 1. a puSparUpAdi / 2. bha so ya Neya / 3. a ''pi kila' nAsti / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 346 ] zrAvakasya dainikakRtyam 211 atrAha Aha gurU pUyAe kAyavaho hoi jai vi hu jiNANaM / taha vi taI kAyavvA pariNAmavisuddhi heUo // 346 // Aha gururityuktvaanaacaaryH| pUjAyAM kriyamANAyAm / kAyavadhaH pRthivyAdhupamardo yadyapi bhavatyeva / jinAnAM rAgAdijetRNAmityanena tasyAH smygvissymaah| tathApyasau pUjA kartavyaiva / kutaH ? pariNAmavizuddhihetutvAditi // 346 // arahanta va unakI pratimA Adi pUjya mAne jAte haiM unakA usa pUjAse koI upakAra honevAlA nahIM hai, isIlie use nahIM karanA caahie| isa prakAra isa prasaMgameM zaMkA kI jAto hai // 345 / / isa zaMkAke samAdhAna meM kahA jAtA hai guru kahate haiM ki jinoMko-arahanta va unakI pratimAoM Adiko-pUjA karate samaya yadyapi pRthivIkAyika Adi jIvoMkA vadha hotA hai, to bhI pariNAmoMko vizuddhiko kAraNa honese use karanA hI cAhie // 346 // vivecana-yahAM pUjAke prasaMgameM yaha AzaMkA kI gayI hai ki jina va jinapratimAoM AdikI pUjAmeM pRthivIkAyika, jalakAyika, tejakAyika, vAyukAyika va vanaspatikAyika ina sthAvara jIvoMke sAtha kucha dvIndriya va trIndriya Adi kSudra asa jIvoMkA bhI vighAta hotA hai| udhara paramAgamameM 'ahiMsA paramo dharmaH' Adike rUpameM samasta prANiyoMke saMrakSaNakA vidhAna kiyA gayA hai, aisI sthitimeM upayukta caityapUjA AdikA vidhAna yukti aura Agamase saMgata nahIM dikhtaa| isake atirikta yadi yaha bhI vicAra kiyA jAya ki usase jina pUjya arahanta AdikI pUjA kI jAtI hai unakA kucha upakAra hotA ho so bhI sambhava nahIM hai, kyoMki rAga-dveSake vijetA arahanta to kRtakRtya ho cuke haiM, ataH unheM usa pUjAse kucha prayojana rahA nahIM hai tathA pASANasvarUpa jinapratimAyeM acetana-jar3a hokara vivekase rahita haiM, isalie unheM bhI usa pUjAke karane va na karanese kucha harSaviSAda honevAlA nahIM hai| isa kAraNa nirarthaka honese zrAvakako usa pUjAkA karanA ucita nahIM hai| isa prakAra Agamake rahasyase anabhijJa kucha loga kuzaMkA kiyA karate haiN| unakI ukta AzaMkAke samAdhAna meM yahAM yaha kahA gayA hai ki yaha satya hai ki pUjAke karane meM kucha prANiyoMko kaSTa pahuMcatA hai, phira bhI usase pUjakake pariNAmoMmeM jo vizuddhi hotI hai usase usake puNyabandha hone ke sAtha pUrvasaMcita pApakarmako sthiti va anubhAgakA hrAsa bhI hotA hai / isalie ArambhakAyameM rata rahanevAle gRhasthako vaha pUjA karanA ho caahie| isa prasaMgameM svAmI samantabhadrane jo yaha kahA hai vaha vizeSa dhyAna dene yogya hai na pUjayArthastvayi vItarAge na nindayA nAtha vivaantvere| tathApi te puNyaguNasmRtirnaH punAti cittaM duritAJjanebhyaH / / pUjyaM jinaM tvArcayato janasya sAvadyalezo bhupunnyraashii| doSAya nAlaM kaNikA viSasya na dUSikA zotazivAmburAzau / / -svayambhUstotra 57-58 1. a codaka ityatAtra / 2. bha .vaho jai vi hoi u jiNANaM / 3. a 'taha' nAsti / 4. atatI / 5. a kaaymvo| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 zrAvakaprajJaptiH na cAyaM heturasiddha iti pariharati bhaNiyaM ca kUvanAyaM davvaMtthavagoyaraM ihaM sutte / niyayAraMbhavapavattA jaM ca gihI teNa kAyavvA // 347 // [ 347 - bhaNitaM ca pratipAditaM ca / kUpajJAtaM kUpodAharaNam / ki viSayamityAha - dravyastavagocaraM dravyastavaviSayam / iha sUtre jinAgame / davvatthae kUvadiTThato iti vacanAt / tRDapanodArthaM kUpa khanane'dhikatara pipAsAzramAdisaMbhave'pyudbhavati tata eva kAcicchirA yadudakAccheSa kAlamapi tRDAdyapagama iti, evaM dravyastavapravRttau satyapi pRthivyAdyupamarde pUjyatvAdbhagavata upAyatvAtpUjAkaraNasya zraddhAvataH samupajAyate tathAvidhaH zubhaH pariNAmo yato'zeSakarmakSapaNa sapIti / upapattyantaramAha - niyaMtArambhapravRttA yacca gRhiNa ityanavaratameva prAyasteSu paralokapratikUlevArambheSu pravRttidarzanAt / tena kartavyA pUjA, kAyavadhe'pi uktavadupakArasambhavAd tAvantoM velAmadhikatarAdhikaraNAbhAvAditi // 347 // arthAt he vAsupUjya jinendra ! jisa kAraNa Apa rAga-dveSase rahita ho cuke haiM, isalie Apako apanI pUjA se kucha bhI prayojana nahIM rahA -- usase prasanna hokara Apa pUjakakA kucha bhalA nahIM kara sakate / isake atirikta Apane cUMki vairabhAvakA vamana kara diyA - use naSTa kara diyA hai, isaliye yadi ApakI koI nindA karatA hai to usase bhI Apako kucha prayojana nahIM rahA, kyoMki dveSabuddhise rahita ho jAneke kAraNa Apa ruSTa hokara nindakakA kucha aniSTa karanevAle bhI nahIM haiM / isa vastusthitike hote hue bhI pUjA meM Apake pavitra guNoMke smaraNase pUjakake pariNAmoMme jo nirmalatA hotI hai vaha use pApakarmoMkI kAlimAse bacAtI hai-- usase usakA uddhAra karatI hai / yaha saca hai ki pUjya jinadevako pUjA karanevAle janake pUjA karate hue kucha thor3A sA pApa avazya hotA hai, para vaha usa pUjAse saMcita usake puNyako mahatI rAzi meM doSajanaka isa prakAra nahIM hai jisa prakAra ki zItala va kalyANakara jalase paripUrNa samudrakI jalarAzimeM DAlA gayA viSakA kaNa doSajanaka nahIM hai-- use dUSita ( viSailA ) nahIM karatA ||345 - 346 // pUjAko jo pariNAma vizuddhikA hetu kahA gayA hai usakA Age samarthana kiyA jAtA haiyahA~ paramAgamameM dravyastavake viSaya meM kue~kA udAharaNa kahA gayA hai| isake atirikta gRhastha cUMki nirantara Arambha meM pravRtta rahate haiM, isalie unheM pUjA karanI ho cAhie / vivecana-AgamameM dravyastava ke viSaya meM jo kue~kA dRSTAnta diyA gayA hai usakA abhiprAya yaha hai ki jisa prakAra pyAsako zAnta karane ke lie jo kuA~ khodA jAtA hai usake khodane meM yadyapi khodanevAloMko bahuta parizrama karanA par3atA hai tathA usase utpanna pyAsa Adiko vedanA bhI sahanI par3atI hai, phira bhI usameM koI aisA pAnIkA srota nikalatA hai jisake Azrayase pIche zItala jalako pokara janasamudAya bahuta samaya taka apanI pyAsako zAnta karatA hai| isI prakAra dravyastava svarUpaM jinapUjA Adike karate samaya yadyapi gRhasthake dvArA pRthivIkAyika Adi kitane hI jIvoMko pIr3A pahu~catA hai, phira bhI usake nimittase zraddhAlu gRhasthake jo nirmala pariNAma utpanna hotA hai usase vaha samasta karmoMkA kSaya bhI kara sakatA hai, phira bhalA svarga AdikI prAptikI to bAta hI kyA hai ? ve to anAyAsa hI prApta ho sakate haiM / isake atirikta gRhastha prAyaH nirantara paraloka ke pratikUla Arambha kAryoM meM pravRtta rahate haiM, kyoMki hiMsAjanaka vyApArAdi kAryoM ke vinA unakA gRhastha jIvana banatA nahIM hai / isa prakArase jo unake pApakA bandha hotA hai usake nirAkaraNa ke lie unheM jinapUjA Adi puNyavardhaka kAryoMkA karanA bhI Avazyaka hotA hai / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 349] zrAvakasya dainikakRtyam 213 yaduktaM na ca pUjyAnAmupakAriNItyetatparijihIrSayAhe uvagArAbhAvaMmi vi pujjANaM pUyagassa uvgaaro| maMtAisaraNa-jalaNAisevaNe jaha tahehaM pi // 348 // uktanyAyAdupakArAbhAve'pi pUjyAnAmahaMdAdInAm / pUjakasya puujaakrturupkaarH| dRSTAntamAha-mantrAdismaraNa-jvalanAdisevane yatheti / tathAhi-mantre smaryamANe na kazcittasyopakAro'ya ca smartubhaMvatyevaM jvalane sevyamAne na kazcittasyopakAro'tha ca tatsevakasya bhavati, zItApanodAdidarzanAt / AdizabdAccintAmaNyAdiparigrahaH / tathehApoti yadyapyahaMdAdInAM nopakAraH tathApi pUjakasya zubhAdhyavasAyAdibhavati, tathopalabdheriti // 348 // kiM ca dehAinimittaM pi hu je kAyavahaMmi taha payada'ti / jiNapUyAkAyavahaMmi tesi paDisehaNaM bhoho / / 349 // dehaadinimittmpysaarshriirhetorpiityrthH| ye kAyavadhe pRthivyaadhupmrdai| tathA pravartate, tatheti jhaTiti kRtvaa| jinapUjAkAyavadhe teSAM pratiSedhanaM moho ajJAnam, na hi tato bhagavatpUjA na zobhaneti // 349 // jitane samaya ve ukta pUjA Adi zubha kAryoM meM saMlagna rahate haiM utane samaya ve anya Arambha kAryoMse virata rahate haiM / isa prakAra pUjA karate hue unake pariNAmoMmeM jo nirmalatA hotI hai usase honevAlA puNyakA bandha usa jIvavadha janita svalpa pApako apekSA adhika hotA hai / isalie pUjyoMkI pUjA karanA ho cAhie / / 347 // pUjAse pUjyoMkA kucha upakAra bhI nahIM hotA jo zaMkAkArane kahA thA, usakA bhI Age samAdhAna kiyA jAtA hai| __ pUjya arahaMta AdikoMkA kucha upakAra na honepara bhI usa pUjAse pUjakakA to upakAra hotA hI hai| jisa prakAra mantra Adike smaraNa aura agni Adike sevanase yadyapi usa mantra aura agni AdikA kucha upakAra nahIM hotA hai phira bhI mantrakA smaraNa karanevAleko viSAdikI vedanAke nirAkaraNa aura agnike sevanase sevakako zItatAke apaharaNa rUpa phala prApta hotA hI hai| isI prakAra arahaMta AdikI pUjAse yadyapi unakA kucha upakAra nahIM hotA hai phira bhI unake Azrayase pUjakako apane pariNAmoMkI nirmalatA rUpa phala prApta hotA hI hai| isa prakAra pUjAko sArthakatA hI adhika hai // 348 / isake atirikta jo apane zarIra Adike nimitta bhI prANivadhameM usa prakArase pravRtta hote haiM unakA jina pUjAke Azrayase honevAle svalpa prANivadhake kAraNa usa pUjAkA pratiSedha karanA moha hI hai-vaha unakI ajJAnatAkA hI sUcaka hai| abhiprAya yaha hai ki jo gRhastha apane zarIrake nimitta bhIusake saMskArake lie-pathivokAyikAdi jIvoMko pIDA pahu~cAyA karatA hai vaha jinapajAke nimitta se honevAle thor3ese prANivadhase usa pUjAkA-jo iha loka va paraloka donoMke lie hitakara hainiSedha kare, ise usakA aviveka hI kahA jAyegA / / 349|| 1. bha parijihIrSu rAha / 2. va zarIrArthahato / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakaprajJaptiH [350 - nigamayannAha sutta bhaNieNa vihiNA gihiNA nivvANamicchamANeNa / loguttamANa pUyA NiccaMciya hoi kAyavvA // 350 // sUtraNitenAgamoktena vidhinA yatanAlakSaNena / gRhiNA zrAvakena / nirvANamicchatA mokssmbhilsstaa| lokottamAnAmahadAdInAm / pUjA abhyrthnaadiruupaa| nityameva bhavati kartavyA, tatazca na yuktaH pratiSedha iti // 350 // avasitamAnuSaGgikam, sAMprataM yaduktaM sAdhusakAze kuryAtpratyAkhyAnaM yathAgRhItamityatra tatkaraNe guNamAha gurusakkhio u dhammo saMpunnavihI kayAi ya viseso / titthayarANaM ya ANA sAhusamIvaMmi vosirau // 351 / / gurusAkSika eva dharma ityataH svayaM gRhItamapi tatsakAze grAhyamiti, tathA saMpUrNavidhi. ritthameva bhvtiitybhipraayH| kadAcicca vizeSaH prAgepratyAkhyAtamapi kiMcitsAdhusakAze saMvege pratyAkhyAtIti / tIrthakarANAM cAjJA saMpAditA bhavatItyete guNAH sAdhusamIpe vyutsRjataH pratyAkhyAnaM kurvata iti // 35 // sAmAcArIzeSamAha- ... suNiUNa tao dhamma ahAvihAraM ca pucchiumisINaM / kAUNa ya karaNijjaM bhAvammi tahA sasattIe // 352 / / zrutvA tato dharma kSAntyAdilakSaNam, sAdhusakAze iti gmyte| yathAvihAraM ca tathAvidha. ceSTArUpam / pRSTvA RSINAM saMbandhinam / kRtvA ca karaNIyaM RSINAmeva sNbndhi| bhAva ityastitAyAM krnniiysthe| svazaktyA svavibhavAdyaucityeneti // 352 // Age isakA upasaMhAra karate hue usa pUjAko avazyakaraNIyatAko pragaTa karate haiM jo gRhastha nirvANakI icchA karatA hai use Agamokta vidhike anusAra nirantara lokottamoM kI-arahaMta, siddha evaM sAdhu Adi pUjya mahAtmAoM kI pUjA karanA hI cAhie // 350 // aba pUrvameM jo yaha kahA thA ki sAdhuke samIpameM pratyAkhyAna karanA cAhie, usase honevAle lAbhako dikhalAte haiM dharma guruko sAkSImeM hI hotA hai, vidhikI paripUrNatA tabhI hoto hai, kadAcit guruke samakSameM pratyAkhyAnake grahaNase usameM vizeSatA bhI sambhava hai-usase dharmAnurAga vizeSa ho sakatA hai, tathA sAdhuke samIpameM pratyAkhyAnake tIrthaMkaroMkI AjJAkA paripAlana bhI hotA hai| isa prakAra svayaM grahaNa karanepara bhI gurukI sAkSImeM usa pratyAkhyAnake grahaNa karane meM aneka lAbha haiM // 351 // Age zrAvakako vizeSa sAmAcArIkA nirUpaNa karate hue sAdhuke samIpameM dharmako sunakara aura kyA karanA cAhie, ise spaSTa karate haiM tatpazcAt dharmako sunakara va pravRttike anusAra RSiyoMse pUchakara unake karaNIya kAryako apanI zaktike anusAra bhAvapUrvaka karanA cAhie / / 352 // 1. atitthagarANa / 2. bha 'prAgapratyA' ityato'gre'grima 'pratyA-' paryantapAThaH skhalito'sti / 3.bha saMbaMdhe bhAvamityasthitAyAM karaNIyasA / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -356 ] zrAvakasya dainikakRtyam 215 tatto aNidiyaM khalu kAUNa jahociyaM annutttthaannN'| bhuttaNe jahAvihiNA paccakkhANaM ca kAUNa // 353 // tatastadanantaramanindya khalu ihaloka-paralokAnindyameva / kRtvA yathocitamanuSThAnaM yathA vaannijyaadi| tathA bhuktvA yathAvidhinA atithisaMvibhAgasaMpAdanAdinA / pratyAkhyAnaM ca kRtvA tadanantarameva punarbhoge'pi granthisahitAdIni // 353 // sevijja tao sAhU karijja pUyaM ca vIyarAgANaM" / ciivaMdaNa sagihAgama pairikkami ya tuyaTTijjA // 354 // seveta tataH sAdhUna paryupAsanavidhinA / kuryAt pUjAM ca vItarAgANAM svvibhvaucityen| tatazcaityavandanaM kuryAt, tataH svagRhAgamanaM, tathaikAnte tu tvagvartanaM kuryAtsvapediti // 354 // kathamityAha ussaggabaMbhayArI parimANakaDo u niyamao ceva / sariUNa vIyarAge suttavibuddho viciMtijjA // 355 // utsargataH prathamakalpena brahmacArI AsevanaM prati kRtaparimANastu niyamAdeva, AsevanaparimANAkaraNe mahAmohadoSAt / tathA smRtvA vItarAgAn / supravibuddhaH san vicintayedvakSyamANamiti // 355 // bhUesu jaMgamattaM tesa vi paMcendiyattamukkosaM / tesu vi a mANusattaM maNuyatte Ario deso // 356 / / bhUteSu prANiSu / jaMgamatvaM dvondriyAditvam / teSvapi jaMgameSu paJcendriyatvamutkRSTaM pradhAnam pazcAt vaha kyA kare, ise Age spaSTa karate haiM tatpazcAt yathocita anindita anuSThAna-AjIvikAke anurUpa yathAyogya nirdoSa vyApArAdi kAryako-karake vidhipUrvaka, arthAt atithisaMvibhAga Adike sAtha, bhojana kare aura pratyAkhyAna kare // 353 // pazcAt tatpazcAt sAdhuoMkI upAsanA kare, vItarAga jinoMko pUjA kare, pazcAt caityavandana kare va phira gharapara Akara ekAntameM tvagvartana kare-so jAve // 354 // sote samaya kyA kare, yaha Age pragaTa kiyA jAtA hai sAmAnya rUpase brahmacArI rahanA cAhie, yadi pramANa kara cukA hai to niyamase usakA pAlana karanA caahie| phira vItarAga jinoMkA smaraNa karake sotese jAganepara isa prakAra cintana karanA cAhie // 355 // use usa samaya kisa prakAra cintana karanA cAhie, ise spaSTa karate hue AgekI cAra gAthAoM ( 356-359 ) dvArA uttarottara trasa. paryAya AdikI durlabhatA prakaTa kI jAtI hai prANiyoMmeM jaMgamatA-calane-phirane meM samartha dvIndriya Adi trasa jIvoMkI avasthA-utkRSTa 1. a aNuTANe / 2. a bhottaNa / 3. a tu / 4. a yathoktamanuSThAnaM / 5. a vIyarAgeNa / 6. a saMgahAgamapairIkkami tu yadejjA / 7. a sutta viuddho viciNtjjaa| 8. bha prakRtikRta / 9. ma 'jaMgameSu' nAsti / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 zrAvakaprazaptiH [357 - teSvapi ce pazcendriyeSu mAnuSatvam, utkRSTamiti vartate / manujatve Aryo deza utkRSTa iti, dese kulaM pahANaM kule pahANe ya jAi ukkosA / tIivi rUvasamiddhI rUve ya balaM pahANayaraM // 357 // deze Arye kulaM pradhAnaM ugrAdi / kule pradhAne ca jAtirutkRSTA maatRsmutthaa| tasyAmapi jAtI rUpasamRddhirutkRSTA, sakalAGganiSpattirityarthaH / rUpe ca sati balaM pradhAnataraM sAmarthya miti // 357 // hoi bale vi ya jIyaM jIe vi pahANayaM tu vinANaM / vinANe sammattaM sammatte sIlasaMpattI // 358 // bhavati bale'pi ca jIvitaM pradhAnataramiti yogH| jIvite'pi ca pradhAnataraM vijJAnam, vijJAne samyaktvam, kriyA pUrvavat samyaktve zIlasaMprAptiH pradhAnatareti // 358 // sIle khAiyabhAvo khAiyabhAve ya kevalaM nANaM / kevalie paDipunne patte paramakkhare mukkho // 359 // zole kSAyikabhAvaH, pradhAnaH kSAyikabhAve ca kevalajJAnam, pratipakSayojanA sarvatra kAryeti / kaivalye pratipUrNe prApte paramAkSare mokSa iti // 359 // hai, una trasa jIvoMmeM bhI paMcendriya avasthA utkRSTa hai, paMcendriyoMmeM bhI manuSyakI paryAya utkRSTa hai, manuSya paryAyameM bhI Aryadeza utkRSTa hai // 356 // __Arya dezameM bhI kula pradhAna hai - uttama ugra va ikSvAku Adi vaMza utkRSTa haiM, pradhAna kulameM bhI jAti-mAtAkA vaMza--utkRSTa hai, utkRSTa jAti meM rUpa samRddhi-samasta avayavoMkI paripUrNatAutkRSTa hai, rUpameM bala-zArIrika sAmarthya usase utkRSTa hai // 357 / / __ balameM bhI jIvita-Ayuko dIrghatA-utkRSTa hai, jIvitameM bhI viziSTa jJAna (viveka) pradhAna hai, viziSTa jJAnameM samyaktva-yathArtha tattvazraddhAna-pradhAna hai, samyaktvake honepara zIlakI prApti utkRSTa hai // 358 // ____ zIlakI prAptike honepara kSAyika bhAva pradhAna hai, kSAyika bhAvameM kevalajJAna pradhAna hai, paripUrNa va paramAkSara-atizaya avinazvara-kevala jJAnake honepara mokSa pradhAna hai // 359 // vivecana-yahAM zrAvakake lie yaha preraNA kI gayo hai ki vaha sotese uThakara yaha vicAra kare ki jIva anAdi kAlase nigoda paryAya meM rahatA hai jahAM se nikalanA atizaya durlabha hai| yadi kisI prakAra vahAMse nikalatA to vaha pRthivIkAyikAdi anya sthAvara jIvoMmeM paribhramaNa karate hae bar3I kaThinAIse trasa paryAya prApta kara pAtA hai| isa trasa paryAya meM paribhramaNa karate hae use paMcendriya paryAyakI prApti durlabha rahatI hai / yadi jisa kisI prakArase paMcendriya avasthA bhI prApta ho gayo to usameM manuSya paryAya, usameM Aryadeza, AryadezameM uttama kula, usameM uttama jAti, avayavoMkI paripUrNatA, zarIrakI svasthatA, dIrgha jIvana, viziSTa jJAna, samyagdarzana, sadAcAra, kSAyika bhAva tathA kSAyika bhAvoMmeM kevalajJAna ye uttarotara atizaya durlabha rahate haiM / isa prakArakA nirantara vicAra karate rahanese use dharma meM anurAga aura saMsArase vairAgya hotA hai jisake Azrayase vaha usa durlabha kevalajJAna ko prApta karake zIghra mukta ho sakatA hai / / 356-359 / / 1. ma 'ca' nAsti / 2. a Aryopadeza / 3. a pahANo ya jaaimukkoso| 4. atAe rUvasamiTTI / 5. ma 'tu' nAsti / 6. apaDivanne / 7. bhmokkho| Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 217 - 363] zrAvakasya dainikakRtyam na ya saMsArammi suhaM jAi-jarA-maraNadukkhagahiyassa / jIvassa asthi jamhA tamhA mukkho uvAdeo // 360 // na ca saMsAre sukhaM jAtijarAmaraNaduHkhagRhItasya / jIvasyAsti yasmAdevaM tasmAnmokSa upAdeyaH // 360 / / kiMviziSTa ityAha jaccAidosarahio avvAbAhasuhasaMgao ittha / tassAhaNasAmaggo pattA ya mae bahU inhi // 361 // jAtyAdidoSarahito'vyAbAdhasukhasaMgato'tra saMsAre / tatsAdhanasAmagrI prAptA ca mayA bahvIdAnIm // 361 // tA ittha jaM na pattaM tayatthamevujjamaM karemi tti / vibuhajaNanidieNaM kiM saMsArANubaMdheNaM // 362 // tadatra sAmagryAM' yanna prAptaM tadarthamevodyamaM karomIti / vibudhajananinditena ki saMsArAnubandhena // iti nigadasiddho gAthAtrayArthaH // 362 // itthaM cintanaphalamAha veraggaM kammakkhaya visuddhanANaM ca crnnprinnaamo| thirayA Au ya bohI iyaM ciMtAe guNA huti // 363 // aba vaha mokSa kyoM upAdeya hai, isakA hetu dikhalAte haiM janma, jarA aura maraNake duHkhako sahate hue prANIko cU~ki saMsArameM sukha nahIM upalabdha hotA, isIlie mokSa upAdeya hai-prApta karaneke yogya hai. // 360 // Age sAMsArika kSaNika sukhakI apekSA mokSasukhakI utkRSTatA prakaTa kI jAtI hai mokSako prApta hokara jIva vahAM janma, jarA aura maraNake doSase rahita hotA huA nirbAdha sukhase yukta ho jAtA hai| vaha ( mumukSu ) vicAra karatA hai ki maiMne isa samaya usa mokSa sukhakI sAdhanabhUta saba sAmagrI-uparyukta manuSya paryAya, Aryadeza, uttama kula aura zArIrika bala Adiko prApta, kara liyA hai // 361 // isalie aba mujhe kyA karanA cAhie, isake lie vaha vicAra karatA hai-- isalie jise maiMne aba taka prApta nahIM kiyA hai usake lie-aprApta kevalajJAnAdikI prAptike lie-maiM udyama (prayatna ) karatA huuN| vidvAnoMke dvArA nindita saMsArake anubandhaseusakI paramparAse-mujhe kyA lAbha honevAlA hai ? kucha bhI nahIM, kyoMki vaha to dukhaprada hI rahI hai // 362 // isa cintanase zrAvakako kyA lAbha honevAlA hai, ise Age prakaTa kiyA jAtA hai 1. amokkho uvAeu / 2. a ysmaattsmaanmokss| 3. a eNhi / 4. ma 'saMsAre' iti koSThakAntargato'sti / 5. a ettha / 6. a.sAmagrayaM ma 'sAmagrayAM' iti koSThakAntargato'sti / 7. ma vairaggaM / 8. a vohI ya iy| 28 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 zrAvakaprajJaptiH [ 364 - itthaM cintayato vairAgyaM bhavatyanubhavasiddhamevaitat / tathA karmakSayaH tatvacintanena, pratipakSatvAt / vizuddhajJAnaM ca, nibandhanahAneH / caraNapariNAmaH, prazastAdhyavasAyatvAt / sthiratA dharme, pratipakSAsAradarzanAt / Ayuriti kadAcitparabhavAyuSkabandhastatastacchubhatvAtsavaM kalyANam / bodhiritthaM tatvabhAvanAbhyAsAdevaM cintAyAM kriyamANAyAM guNA bhavantyevaM cintayA veti // 363 // gosammi puvvabhaNio navakAreNaM vibohmaaiio| ittha vihI gamaNammi ya samAsao saMpavakkhAmi // 364 // gose pratyUSasi pUrvabhaNito namaskAreNa vibodhAdiH / atra vidhiH ( iti ) gamane ca samAsataH saMpravakSyAmi // vidhimiti // 364 // ahigaraNakhAmaNaM khalu ceiya-sAhUNa vaMdaNaM ceva / saMdesammi vibhAsA jai-gihi-guNa-dosavikkhAe // 365 // adhikaraNakSAmaNaM khalu mAbhUttatra maraNAdau vairAnubandha iti / tathA caitya-sAdhUnAmeva ca vandanaM niyamataH kuryAt, guNadarzanAt / saMdeze vibhASA yati-gRhiguNa-doSApekSayeti / yateH saMdezako nIyate, na sAvadho gRhasthasya iti // 365 // caitya-sAdhUnAM vandanaM ceti yaduktaM tadvisphArayati sAhUNa sAvagANa ya sAmAyArI vihArakAlaMmi / jattharitha ceiyAiM vaMdAvaMtI tahiM saMghaM // 366 // . vairAgya, karmoMkA kSaya, nirmala jJAna, cAritrako ora pariNati, dharmameM sthiratA, Ayuparabhavika zubha AyukA bandha aura ratnatraya bodhikI prApti ye usake guNa haiM-usa cintanase honevAlA yaha eka bar3A bhArI lAbha hai // 363 // Age pUrvaprarUpita prAtaHkAlIna vidhiko ora saMketa karate hue saMkSepameM gamanaviSayaka vidhike nirUpaNakI pratijJA karate haiM prAtaHkAlameM paMcanamaskAramantrake uccAraNake sAtha uThate hue jo kriyA kI jAnI cAhie usakA nirUpaNa kiyA jA cukA hai| aba yahAM saMkSepase anyatra jAnese sambandhita vidhikA kathana karatA hU~ // 364 // aba anyatra jAte samaya prArambhameM kyA kare, isakA nirdeza kiyA jAtA hai anyatra jAte samaya maraNake samaya vairako paramparA na cale, isa uddezyase jinake sAtha varavirodha rahA hai unase kSamA kare-karAve tathA caitya va sAdhuoMkI vandanA bhI karanA caahie| yati aura gRhasthake guNa-doSako apekSA sandezake viSayameM vikalpa hai-yatikA sandeza nirdoSa honese le jAneke yogya hai, kintu gRhasthakA vaha sadoSa honese le jAneke yogya nahIM hai // 365 // Age caitya va sAdhuoMkI vandanAke viSayameM jo pUrvameM nirdeza kiyA gayA hai usakA spaSTIkaraNa agalI cAra ( 366-369 ) gAthAoM dvArA kiyA jAtA hai1. a ma gose (pratyuSasi) / 2. a vidhi dhariti / 3. a vaMdAvitaM / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 369] yAtrAvidhiH 219 sAdhUnAM zrAvakANAM coktazabdArthAnAm / sAmAcArI vyvsthaa| kadA ? viharaNakAle viharaNasamaye / kiviziSTatyAha yatra sthAne santi caityAni vandayanti tatra saMgha caturvidhamapi praNidhAnaM kRtvA svayameva vandata' iti // 366 // paDhamaM tao ya pacchA vaMdati sayaM siyA Na vela tti / paThama ciya paNihANaM karaMti saMghami uvauttA // 367 // prathamamiti pUrvameva sadhaM vndynti| tataH pazcAtsaGghavandanottarakAlam / vandante svayamAtmanA Atmanimittamiti / syAnna veleti stenAdibhaya-sArthagamanAdau tatrApi prathamameva vandane praNidhAnaM kurvanti saMghaviSayamupayuktAH saMghaM pratyetadvandanaM saMgho'yaM vandata iti // 367 // pacchA kayapaNihANA viharaMtA sAhUmAi daLUNa / jaMpati amugaThANe deve vaMdAviyA tumme // 368 // pazcAttaduttarakAlam / kRtapraNidhAnAH santastadarthasya saMpAditatvAdviharantaH santaH sAdhvAdIna dRSTvA sAdhu sAdhvI zrAvakaM zrAvikAM vaa| jalpanti vyaktaM ca bhaNanti / kim ? amukasthAne mathurAdau / devAn vanditAM yUyamiti // 368 // te vi ya kayaMjaliuDA saddhA-saMvegapulaiyasarIrA / avaNAmiuttamaMgA taM bahu mannaMti suhajhANA // 369 // te'pi ca saadhvaadyH| kRtAJjalipuTA rcitkrputtaanyjlyH| zraddhA-saMvegapulakitazarIrAH zraddhApradhAnasaMvegato romAJcitavapuSo'vanAmitottamAGgAH santastadvandanaM bahu manyante zubhadhyAnAH prazastAdhyavasAyA iti // 369 // ubhayoH phalamAha vihArake samayameM sAdhuoM aura zrAvakoM kI sAmAcArI-vidhivyavasthA-yaha hai ki jahAM caitya hoM vahAM saMghako vandanA karAte haiM / / 366 / / kisa kramase vandanA kare-karAve prathamataH saMghako vandanA karAte haiM aura tatpazcAt svayaM vandanA karate haiN| yadi samaya na ho-cora AdikA bhaya ho athavA sArtha ( saMgha ) jA rahA ho to upayoga yukta hokara saMghake viSayameM prathama hI praNidhAna karate haiM-yaha saMgha vandanA kara rahA hai, aisA antaHkaraNameM vicAra karate haiM // 367 / / pazcAt praNidhAna karake-udhara dhyAna dete hue sAdhu Adi-sAdhu, sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikA-ko dekhakara yaha kahe ki amuka (mathurA) sthAnameM tumheM devoMkI vandanA karAyI gayI hai // 368|| taba ve bhI hAthoMko jor3akara zraddhA aura saMvegase romAMcita zarIrase saMyukta hote hue mastakako namAte haiM aura prazasta dhyAnase yukta hokara usa vandanAko bahuta mAnate haiM / / 369 / / Age vandanAke nivedaka aura tadanusAra usameM upayoga lagAnevAle donoMko usase jo phala prApta hotA hai usakA nirdeza kiyA jAtA hai 1. a vaMdayata / 2. a baMdayati tataH saMgha / 3. a vaMdete / 4. a devA vaMdatA / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 zrAvakaprajJaptiH [370tesiM paNihANAo iyaresi pi ya subhAu jhaannaao| punnaM jiNehiM bhaNiyaM no saMkamau ti te merA // 370 // teSAmAdyAnAM vandananivedakAnAm / praNidhAnAttathAvidhakuzalacittAt / itareSAmapi ca vandyamAnAnAm / zubhadhyAnAttacchvaNapravRttyA / puNyaM jinarbhaNitaM arhadbhiruktam / na ca saMkramata iti na nivedakapuNyaM nivedyasaMkrameNa yatazcaivamato maryAdeyamavazyaM kAryeti // 370 // viparyaye doSamAha je puNa'kayapaNihANA vaMdittA neva vA niveyaMti / paccakkhamusAbAI pAvA hu jiNehiM te bhaNiyA // 371 // ye punaranAbhogAdito akRtprnnidhaanaaH| vanditvA, naiva vA vanditvA nivedayanti asakasthAna devAn vanditA yuumiti| prtykssmRssaavaadino'kRtnivednaat| pApA eva jinaste bhaNitA mRSAvAditvAdeveti // 371 // je vi ya kayaMjaliuDA saddhA-saMvegapulaiyasarIrA / bahu mannaMti na sammaM vaMdaNagaM te vi pAva tti // 372 // ye'pi ca sAdhvAdayo nivedite sati kRtAJjalipuTAH zraddhAsaMvegapulakitazarIrA iti pUrvavanna bahu manyante ta samyak vandanakaM kurvanti / te'pi pApAH, guNavati sthAne'vajJAkaraNAditi // 372 // kvacidvelAbhAve'pi vidhimAha jai vi na vaMdaNavelA teNAibhaeNa ceie tahavi / daTTaNaM paNihANaM navakAreNAvi saMghami // 373 // vandanAke una nivedakoMko to vandanA viSayaka cittakI ekAgratAse tathA dUsaroMko-unake nivedanase ukta vandanAmeM upayoga lagAnevAloMko-usa vandanAviSayaka uttama dhyAnase puNyakA lAbha hotA hai, aisA jinendra ke dvArA kahA gayA hai| parantu ekakA puNya dUsaremeM saMkrAnta nahIM hotA hai-nivedakakA puNya nivedyakoMko nahIM prApta ho sakatA hai, isalie ukta maryAdAkA pAlana avazya karanA cAhie // 370 // Age isake viparIta AcaraNa karanepara honevAle doSako dikhalAte haiM parantu jo cittakI ekAgratAke vinA vandanA karake athavA nahIM bhI karake 'amuka sthAnameM tumheM devoMkI vandanA karAyI gayI hai' aisA nivedana karate haiM unheM jina bhagavAnne pratyakSameM asatya. bhASo aura pApo kahA hai // 371 / / ___Age nivedyamAna bhI yadi vandanAkA bahumAna nahIM karate haiM to ve bhI pApI haiM, yaha nirdeza kiyA jAtA hai uparyukta nivedana karanepara jo sAdhu-sAdhvI Adi hAtha jor3akara zraddhA aura saMvegase romAMcita zarIrase yukta hote hue usa vandanAke prati bhalIbhAMti Adara vyakta nahIM karate haiM ve bhI pApI hote haiM // 372 // samaya na rahanepara kyA karanA cAhie, ise Age vyakta kiyA jAtA hai1. bha khu / 2. a guNavasthAne vajJAkaraNA (ato'gne'gnimagAthAgata 'navakAreNA' paryantaH pAThaH skhlito'sti)| Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -376] yAtrAvidhiH 221 ___ yadyapi kvacicchUnyAdau na vandanavelA stena-zvApadAdibhayeSu caityAni tathApi dRSTvA avalokananibandhanamapi praNidhAnaM namaskAreNApi saMgha iti saMghaviSayaM kAryamiti // 373 // taMmi ya kae samANe vaMdAvaNagaM niveiyavvaM ti / tayabhAvaMmi pamAdI doso bhaNio jiNidehiM // 374 // tasminnapi evaMbhUte praNidhAne kRte sati / vandanaM nivedayitavyameve, vastutaH saMpAditatvAt / tadabhAve tathAvidhapraNidhAnAkaraNeM / pramAdAddhetordoSo bhaNito jinendravibhAgAyAtazakyakuzalApravRttariti // 374 // upasaMharannAha eyaM sAmAyAriM nAUNa vihIi je pauMjaMti / te huti ittha kusalA sesA savve akusalA u // 37 // etAmanantaroditAm / sAmAcArI vyvsthaam| jJAtvA vidhinA ye prayuMjate, yathAvadye kurvntiityrthH| te bhavantyatra viharaNavidhau kuzalAH, zeSA akuzalA evAnipuNA eva / na ceyamayuktA, saMdiSTavandanakathana-tIrthasnapanAdidarzanAditi // 375 // zrAvakasyaiva vidhizeSamAha anne abhiggahA khalu niraIyAreNa huti kAyavvA / paDimAdao vi ya tahA visesakaraNijjajogAo // 376 // anye 'cAbhigrahAH khalu anekarUpA lockRt-ghRtprdaanaadyH| 'niraticAreNa samyak bhavanti kartavyA AsevanIyA iti / pratimAdayo'pi ca tathA SoSakaraNIyayogA iti-pratimA darzanAdirUpA, yathoktam-dasaNavayetyAdi / AdizabdAdanityAdibhAvanAparigraha iti // 376 // yadi kahIM cora Adike bhayase vandanAke lie samaya nahIM hai to bhI caityoMko dekhakara namaskArake sAtha saMghake viSayameM praNidhAna karanA cAhie-usa ora namaskAra karate hue cittako ekAgra karanA cAhie / / 373 // isa vandanAkA nivedana bhI karanA cAhie, anyathA doSakA bhAgI hotA hai, yaha Age nirdiSTa kiyA jAtA hai ukta prakAra namaskAra pUrvaka praNidhAnake kara cukanepara vandanA viSayaka nivedana karanA cAhie, kyoMki aisA na karanepara jinendra ke dvArA pramAda janya doSa nirdiSTa kiyA gayA hai // 374 / / aba isa prasaMgakA upasaMhAra kiyA jAtA hai isa sAmAcArIko jAnakara jo vidhipUrvaka usakA prayoga karate haiM ve ukta vihArakI vidhimeM kuzala (nipuNa ) hote haiM, isake viparIta zeSa sabako akuzala samajhanA cAhie // 375 / / Age zrAvakakA anya karaNIya kAryako ora bhI dhyAna dilAyA jAtA hai anya bhI jo loca va ghRtapradAna Adi abhigraha haiM unheM bhI niraticAra karanA caahie| tathA vizeSa karaNIya kAryase sambaddha honeke kAraNa darzana va vrata Adi gyAraha pratimAoM AdikA bhI nirdoSa rItise pAlana karanA cAhie // 376 / / 4. apmaayaa| 5. bha 1. a 'saMgha iti' nAsti / 2. atami vi kae smaannaa| 3. aNavedayanvaM / jiNaMdehi / 6. manavedayitavyameva / 7. a shbdaadinitytvaadibhaavnaa| Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 : zrAvakaprajJaptiH [377evaM ca vihariUNaM dikkhAbhAvaMmi crnnmohaao| pattaMmi caramakAle karijja kAlaM ahAkamaso // 377|| evaM ythoktvidhinaa| vihRtya niyatAniyateSu kSetreSu kAlaM niitvaa| dIkSAbhAva iti pravrajyAbhAve sati / caraNamohAditi caaritrmohniiyaatkrmnnH| prApte caramakAle kSINaprAye AyuSi satItyarthaH / kuryAtkAlaM yathAkramazo yathAkrameNa parikarmAdineti // 377 // bhaNiyA apacchimA mAraNaMtiyA vIyarAgadosehiM / saMlehaNAjhosaNamo ArAhaNayaM pavakkhAmi / / 378 / / bhaNitA coktA ca / kairvota-rAgadveSairahaddhiriti yogaH / kA? apacchimA mAraNAntiko sNlekhnaajossnnaaraadhneti| pshcimaivaanissttaashyprihaaraayaapshcimaa| maraNaM prANaparityAgalakSaNam / iha yadyapi pratikSaNamAvIcImaraNamasti, tathApi na tdgRhyte| kiM tahi ? srvaayusskkssylkssnnmiti| maraNamevAnto maraNAntaH, tatra bhavA mAraNAntikI bahUca iti tthj| saMlikhyate'nayA zarIra-kaSAyAdIti saMlekhanA tapovizeSalakSaNA, tasyA joSaNaM sevanam / mo iti nipAtastatkAlazlAghyatvapradarzanArthaH / tasyA ArAdhanA akhaNDanA, kAlasya krnnmityrthH| tAM pravakSyAmIti / ettha sAmAyArI-AseviyagihidhammeNa kila sAvageNa pacchA NikkamiyavvaM / evaM sAvagadhammo ujjamio hoi| Na sakkai tAhe bhattapaccakkhANakAle saMthAragasamaNeNa hoyatvaM ti.Na sakkaDa tAhe aNasaNaM kAyakvaMti vibhAsA // 37 // atrAha Age saMlekhanAko ora dhyAna dilAyA jAtA hai isa prakArase vihAra karake-niyata va aniyata kSetroMko yAtrA karake-cAritra mohakA udaya rahanese dIkSAke abhAvameM anta samaya (maraNa ) ke prApta honepara yathAkramase-Age kahI jAnevAlo vidhike anusAra kAlako karanA cAhie-maraNako prApta honA cAhie / / 377|| aba usa saMlekhanAke kathanakI pratijJA ko jAtI hai rAga-dveSase vinirmukta arahanta bhagavAnke dvArA maraNa samayameM honevAlI jisa antima saMllekhanAkA nirdeza kiyA gayA hai usake sevana va ArAdhanAkI vidhi kahI jAtI hai| vivecana-- ukta prakArase bAraha vratoM evaM pratimAoM AdikA pAlana karake zrAvakako antameM munidokSAko svIkAra karanA caahie| parantu yadi cAritra mohanIyakA udaya rahanese vaha dIkSAko grahaNa nahIM kara sakatA hai to phira maraNa samayake upasthita honepara use saMstAraka zramaNa ho jAnA cAhie / para yadi yaha zakya nahIM hai to saMlekhanAkA anuSThAna karate hue uttarottara kramase cAra prakArake AhArakA parityAga karanA caahie| saMlekhanA eka prakArakA vaha tapa hai jisake Azrayase zarIra, kaSAya aura AhAra Adiko uttarottara kRza kiyA jAtA hai| ukta zarIra va kaSAya Adike saMllekhana-yathAvidhi kRzIkaraNa-kA nAma hI saMlekhA hai / isakA nirUpaNa granthakAra Age kara rahe haiM / / 378 / / zrAvaka kyA karatA hai 1. akmsN| 2. a sNlehnnsosnnmo| 3. a pazcamaivAniSTazabdapari / 4. a bahuii SaT / 5. bha ilAdhyatvadarzanAstasyArAdhanaH khaMDanA / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 223 - 381 ] apazcimasaMlekhanAvidhAnam kAUNa vigiTThatavaM jahAsamAhIi viyaDaNaM dAuM / ujjAliyaM aNuvvaya ti-cauddhAhAravosiraNaM // 379 // kRtvA vikRSTatapaH SaSThASTamAdi yathAsamAdhinA zubhapariNAmapAtaviraheNa / tathA vikaTanAmAlocanAM dattvA ujjvAlya punaHpratipattyA nirmalatarANi kRtvA / aNuvratAni prasiddhAni / aNuvratagrahaNaM guNavratAdya palakSaNamiti / trividha caturvidhAhAravyutsarjanamiti kadAcitrividhAhAraparityAgaM karoti, kadAciccatuvidhAhAramiti // 379 // atra prAguktameva lezataH samyaganavagacchannAha caramAvatthAeM tahA snyaarNbhkiriyaanivittiieN| pavvajjA ceva tao na pavajjaI keNa kajjeNa // 38 // caramAvasthAyAM mrnnaavsthaayaamityrthH| tathA tena prakAreNAhAraparityAgAdinApi sarvArambhakriyAnivRtteH kAraNAt / pravajyAmevAsau zrAvako na pratipadyate / kena kAryeNa kena hetunA // 380 // ityatrocyate caraNapariNAmavirahA nAraMbhAdappavittimitto so| tajjuttuvasaggasahANa jaM na bhaNio tirikkhANaM // 381 // caraNapariNAmavirahAdityuktameva, sa eva tathAnivRttasya kiM na bhavatItyAzaGkayAhanArambhAdyapravRttimAtro'sau caraNapariNAma iti / kutaH? tayuktopasargasahAnAM yanna bhaNitastirazcAmiti / tathAhi-ArambhAdyapravRttiyuktAnAmapi pipIlikAdyapasargasahAnAM caNDakauzikAdInAM na cAritrapariNAmaH / ato'yamanya evAtyantaprazasto'cintyacintAmaNikalpa iti // 381 // vaha do-tIna Adi upavAsa rUpa vikRSTa tapako karatA hai, samAdhike anusAra-cittakI ekAgratApUrvaka-vikaraNa ( AlocanA) dekara aNuvratoMko ujjvala karatA hai va tIna athavA cAroM prakArake AhArakA parityAga karatA hai / aNuvratoMke grahaNase yahAM guNavatoM va zikSApadoMkA bhI grahaNa kara liyA gayA samajhanA cAhie // 379|| ukta paristhitimeM zaMkAkAra kahatA hai isake atirikta vaha maraNake samaya meM samasta ArambhakArya kA parityAga bhI karatA hai| taba aisI sthiti meM vaha dokSAko ho kisa kAraNase svIkAra nahIM karatA hai ? zaMkA kArakA abhiprAya yaha hai ki zrAvaka jaba itanA saba kucha munike samAna ho karatA hai taba dIkSA grahaNa karake munidharmako hI svIkAra kara lenA cAhie // 380 // Age isa zaMkAkA samAdhAna kiyA jAtA hai ukta zaMkAke uttarameM yahAM yaha kahA jA rahA hai ki cAritrakA pariNAma na hone se zrAvaka uparyukta kaThora anuSThAnako karatA huA bho dIkSAko svIkAra nahIM karatA hai| kAraNa isakA yaha hai ki Arambha AdimeM pravRtta na hone mAtrako vaha cAritra pariNAma nahIM kahA jA sktaa| yahI kAraNa hai jo Arambha AdimeM na pravRtta rahakara upasarga ke sahanevAle tiyanoMke vaha cAritra pariNAma nahIM kahA gyaa| abhiprAya yaha hai ki yadi Arambha Adise nivRtta honA hI cAritra 1. mavatyAi / 2. a NivittIu / 3. a pavvajja / 4.degditi uktammeva / 5. a iti kRtasvadyupasarga / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 zrAvakaprajJaptiH [382 - punarapi keSAMcinmatamAzaMkyate keI bhaNati esA saMlehaNA mo duvAlasavihaMmi / bhaNiyA gihatthadhamme na jao to saMjae tIe // 382 / / kecanAgItArthA bhaNanti-eSA anantaroditA sNlekhnaa| dvAdAvidhe paMcANuvratAdirUpe bhaNitA gRhasthadharme zrAvakadharma ityarthaH, na yatastatastasmAtkAraNAtsaMyataH pravajita eva tasyA. miti // 382 // atrocyate na bhaNitetyasiddham bhaNiyA tayaNaMtaramo jIvaMtassesa bArasaviho u / esA ya caramakAle ittariyA ceva tA Na puDho // 383 / / bhaNitA tadanantarameva dvAdazavidhazrAvaka nantarameva tanmadhya evAbhagane kAraNamAhajovata eSa dvAdazavidhaH prdiirghkaalpripaalniiyH| eSA sNlekhnaa| caramakAle kSINaprAye AyuSi sati kriyate / itvarA ceyamalpakAlAvasthAyinI / yasmAdevaM tasmAnna pRthagiyaM zrAvakadharmAditi // 383 // upapattyantaramAha jaM cAiyArasuttaM samaNovAsagapurassaraM bhaNiyaM / tamhA na imIi jaI pariNAmA ceva avi ya gihI // 384 // yaccha yasmAcca / aticaarsuutrmsyaaH| zramaNopAsakapuraHsaraM bhnnitmaagme| taccedamimIe samaNovAsaeNaM ime paMcaiyArA jANiyavvA, na samAyariyavvA / taM jhaa| ihalogAsaMsappahotA to vaha cITiyoM Adike upadravako sahanevAle caNDakauzika sarpa Adi tiyaM coMke bhI ho sakatA thaa| parantu AgamameM unake vaha cAritrapariNAma nahIM kahA gyaa| isase yaha nizcita hai ki cAritramohanIyakA anudaya honepara jaba koI ukta Arambha Adise nivRtta hotA hai tabhI usake vaha cAritrapariNAma hotA hai / / 381 / / aba yahAM AzaMkAke rUpameM kinhIM dUsaroMke abhiprAyako prakaTa karate haiM Agamake rahasyako na samajhanevAle kitane hI vAdI yaha kahate haiM ki isa saMlekhanAko cUMki bAraha prakArake gRhasthadharma meM nahIM kahA gayA hai, isIlie usameM saMyatako adhikRta samajhanA cAhie, arthAt usakA ArAdhaka saMyata hotA hai, na ki gRhastha // 382 // Age usa zaMkAkA samAdhAna kiyA vaha saMlekhanA usa bAraha prakArake gRhasthadharmake anantara hI kahI gayI hai| usake madhyameM na kahanekA kAraNa yaha hai ki vaha bAraha prakArakA gRhasthadharma jIvita rahate hue gRhasthake hotA hai va usakA paripAlana dIrghakAla taka kiyA jAtA hai jabaki yaha saMlekhanA antima samayameM-Ayuke kucha hI zeSa rahanepara-hotI hai vaha ArAdhana usakA kucha thor3e samaya kiyA jAtA hai, isIlie vaha usa gRhasthadharmase pRthak nahIM-usIke antargata hai, na ki munidharma ke antargata / / 283 / / Age usake lie dUsarI bhI yukti dI jAtI hai isake atirikta cUMki usa sallekhanAke aticAroM viSayaka sUtra ( 'imoe samaNovAsaeNaM / 1. bha 'e' ityato'gre'grima 'ceyamalpakA' paryantaH pAThaH skhalito'sti / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -385] apazcimasalekhanAvidhiH 225 ogetyAdi-tasmAnnAsyAM saMlekhanAyAM yatirasau zrAvakaH, api ca gRhoti sNbndhH| kiM tu zrAvaka evetyrthH| kuta ityAha-pariNAmAdeva tasyAmapi dezaviratipariNAmasaMbhavAdanazanapratipatAvapoSanmamatvAparityAgopalabdhaH sarvaviratipariNAmasya durApatvAtsati tu tasmin syAt yatiriti / sUtrAntaratazca, yata uktaM sUtrakRtAMge' ityAdIti // 384 // iyamapi cAticArarahitA samyakpAlalIyeti tAnAha iha-paralogAsaMsappaoga taha jIya-maraNa-bhogesu / vaijjijjA bhAvijja ya asuhaM saMsArapariNAmaM // 385 // iha loko manuSyalokaH tasminnAzaMsAbhilASaH tasyAH prayoga iti samAsaH, zreSThI syAmamAtyo veti / 1 // evaM prlokaashNsaapryogH| paraloko devalokaH / / evaM jIvitAzaMsAprayogaHjIvitaM prANadhAraNaM tatrAbhilASaprayogaH "yadi bahakAlaM joveyam" iti / iyaM ca vastra-mAlya-pustakavAcanAdipUjAdarzanAdbahuparivAradarzanAcca lokazlAghAzravaNAccaivaM manyate "jIvitameva zreyaH pratyAkhyAtAzanasyApi, yata evaMvidhA maduddezeneyaM vibhUtirvartate" // 3 // maraNAzaMsAprayogaH-na kazcittaM pratipannAnazanaM gaveSate, na saparyAyAmAdriyate, na kazcicchlAghate, tatastasyaivaMvidhacittapariNAmo bhavati yadi zIghra mriye'ham apuNyakarmeti maraNAzaMsA / / / kAmabhogAzaMsAprayogaH-janmAntare ime paMcaM aiyArA' ityAdi ) usa zrAvakakA nirdeza karate hue usake hI Azrayase kahA gayA hai, isalie usameM pravRtta gRhastha pariNAmase yati nahIM hotA, kintu gRhastha hI rahatA hai| vivecana-dUsarI yukti yahA~ yaha dI gayI hai ki AgamameM saMlekhanAke aticAroM viSayaka sUtrakA nirdeza karate hue usameM yaha spaSTa kahA gayA hai ki zramaNoMke upAsaka zrAvakako ihalokAzaMsAprayoga Adi saMlekhanAke pAMca aticAroMko jAnanA cAhie va unakA AcaraNa nahIM karanA cAhie-unakA parityAga karanA caahie| isase siddha hai ki saMlekhanAkA ArAdhaka zrAvaka zrAvaka hI rahatA hai. mani nahIM hotaa| isakA kAraNa yaha hai ki saMlekhanAmeM adhiSThita zrAvakake 6 anazanAdiko svIkAra karanepara bhI dezaviratirUpa hI rahate haiM, na ki sarvaviratirUpa, kyoMki vaha kucha aMzameM mamatva pariNAmako nahIM chor3a pAtA hai // 384 / / aba usake aticAroMkA nirdeza karate hae unake choDa dene kI preraNA kI jAtI hai ihalokAzaMsAprayoga, paralokAzaMsAprayoga, jIvitAzaMsAprayoga, maraNAzaMsAprayoga aura bhogAzaMsA prayoga ye pAMca saMlekhanAke aticAra haiN| unakA parityAga karake azubha saMsArapariNAmajanma-maraNAdisvarUpa saMsArake svabhAva-kA cintana karanA caahie| vivecana-(1) ihalokase yahAM manuSyaloka vivakSita hai, usameM 'maiM seTha ho jAUM yA amAtya ho jAU~' isa prakArako abhilASAmeM pravRtta honA, isakA nAma ihalokAzaMsAprayoga hai| (2) isI prakArase paralokake viSayameM 'maiM agale janma meM deva ho jAU~' isa prakArakI abhilASA rakhanA. isakA nAma paralokAzaMsA prayoga hai| (3) saMlekhanAmeM adhiSThita honepara vastra, mAlA aura pustakavAcana Adi rUpa pUjAko dekhakara, bahutase parivArako dekhakara tathA logoMke dvArA kI jAnevAlI prazaMsAko sunakara yaha socanA ki bhojanakA parityAga kara denepara bhI bahuta samaya taka jIvita rahanA zreyaskara hai, kyoMki mere uddezase yaha vibhUti vartamAna hai, isa prakArake vicArako jIvitAzaMsA kahA jAtA hai| (4) anazanake svIkAra karanepara bhI jaba koI usako nahIM khojatA hai, na 1. a suutraaNge| 2. a vajjejjA bhAvejja ya azubhaM pariNAma / 3. adegloko / 4. a lokA evaM / 29 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 zrAvakaprajJaptiH [386 - cakravartI syAm, vAsudevo mahAmaNDalikaH subhago rUpavAnityAdi / etadvarjayedbhAvayeccAzubhaM janmapariNAmAdirUpaM saMsArapariNAmamiti 5 // 385 // tathA jiNabhAsiyadhammaguNe avvAbohaM ca tatphalaM paramaM / evaM u bhAvaNAo jAyai piccA' vi bohi tti // 386 // jinabhASitadharmaguNAniti kSAntyAdiguNAn bhAvayedavyAbAdhaM ca mokSasukhaM ca tatphalaM kSAntyAdikAyaM paramaM pradhAnaM bhAvayet evaneva bhauvanAtaH cetobhyAsAtizayena jAyate pretyApi janmAntare'pi bodhidharmaprAptiriti // 386 // kusumehi vAsiyANaM tilANa tillaM pi jAyai suyaMdhaM / etotramA hu bohI pannattA vIyarAgehiM // 387 // kusumairmAlatIkusumAdibhirvAsitAnAM bhAvitAnAM tilAnAM tailamapi jAyate sugandhi tadgandhavadityarthaH / eupamaiva bodhiriti-anenoktaprakAreNopamA yasyAH sA tathA prajJaptA vItarAgairarhadbhiH riti // 387 // kusumasamA abbhAsA jiNadhammasseha huti nAyavvA / tilatullA puNa jIvA tillasamo picca tabbhAvo // 388 / / kUsumasamAH kusumatulyA abhyAsA jinadharmasya kSAntyAderiha janmani bhavanti jJAtavyAH tilatulyAH punarjIvAH, bhAvyamAnatvAt / tailasamaH pretya tadbhAvo janmAntare boSibhAva iti // 38 // pUjAke dvArA Adara vyakta karatA hai, aura na prazaMsA karatA hai, taba manameM jo yaha vicAra utpanna hotA hai ki 'maiM abhAgA yadi zIghra mara jAUM to acchA hai' isakA nAma maraNAzaMsA hai / (5) para bhavameM maiM cakravartI, vAsudeva, mahAmANDalika aura sundara hoU~, ityAdi prakArakA jo vicAra kiyA jAtA hai, ise bhogAzaMsA prayoga kahate haiN| ye saMlekhanAko malina karanevAle usake ye pAMca aticAra haiM, unakA sadA parityAga karanA cAhie / / 385 // Age jinopadiSTa dharmake guNoMke cintanase kyA lAbha hotA hai, ise dikhalAte haiM jina bhagavAnke dvArA prarUpita dharmake guNoM aura usake phalasvarUpa bAdhArahita utkRSTa mokSasukhakA cintana karanA cAhie, isa prakArako bhAvanAse agale bhavameM bodhi-ratnatraya svarUpa dharmakA lAbha hotA hai // 386 / / Age isake lie tilatelakI upamA dI jAtI hai sugandhita mAlatI Adike phUloMse suvAsita tiloMkA tela bhI sugandhita hotA hai, vItarAga bhagavAnke ukta bodhiko isa upamAse yukta kahA gayA hai| abhiprAya yaha hai ki jisa prakAra sugandhita phUloMse susaMskRta tilake dAnoMkA tela bhI sugandhita huA karatA hai usI prakAra ratnatraya svarUpa dharmake cintanase-isa bhavameM AtmAko usase susaMskRta karanese--para bhavameM bhI usa ratnatraya svarUpa dharma yA bodhikA lAbha hotA hai / / 387|| Age isa upamAko upameyase yojita kiyA jAtA hai uparyukta upamAmeM isa janmameM kiye gaye jinadharmake abhyAsako phUloMke samAna, jIvoMko tiloMke samAna aura paralokameM usa bodhike lAbhako telake samAna jAnanA cAhie // 388 / / 1. a jAyae pccaa| 2. a bhAvanAto bhyaa| 3. a tellasamo pecca / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 391 ] jina prarUpita dharmaguNabhAvanA iya appaviDiyaguNANubhAvao baMdhahAsabhAvAo / puvvillassa ya. khayao sAsayasukkho dhuvvo mukkho // 389 // evamuktena prakAreNa / apratipatitaguNAnubhAvataH satatasamavasthitaguNasAmarthyena / bandhAsAt prAyo bandhAbhAvAdityarthaH / prAktanasya ca bandhasya kSayAttenaiva sAmarthyena / evamubhayathA bandhAbhAve zAzvata saukhyo dhruvo mokSo'vazyaMbhAvIti // 389 // bodhiphalamAha - 227 etadeva sUtrAntareNa bhAvayannAha - sammattaMmi ya laddhe paliya pahutteNa sAvao hujjA / caraNo sama-khayANaM sAgarasaMkhaMtarA huMti // 390 // samyaktve ca labdhe tattvataH palyopamapRthaktvena zrAvako bhavati / etaduktaM bhavati yAvati karmaNyapagate samyaktvaM labhyate tAvato bhUyaH patyopamapRthaktve'pagate dezavirato bhavati / pRthaktvaM dviHprabhRtirAnavabhya iti / kliSTetaravizeSAcca dvayAdibheda iti / caraNopazama-kSayANAmiti cAritropazamazreNi-kSapakazreNInAm / sAgarANIti sAgaropamANi / saMkhyeyAnyantaraM bhavanti / etaduktaM bhavati yAvati karmaNi kSINe dezaviratiravApyate tAtrataH punarapi saMkhyeyeSu sAgaropameSvapagateSu cAritraM sarvaviratirUpamavApyate / evaM zreNidvaye bhAvanIyamiti // 390 // evaM aparivaDie saMmatte deva maNuyajaMmesu / annayara sedivajjaM egabhaveNaM ca savvAI | | 391 // Age bodhike phalako dikhalAte haiM isa prakAra apratipatita - nirantara avasthita rahanevAle - guNoMke prabhAvase, bandhake uttarottara hrAsa ( hAni ) se tathA pUrvabaddha karmake kSayase--saMbara aura nirjarAse - - avinazvara sukha se yukta mokSa hotA hai || 382 // isa abhiprAyako Age anya gAthA sUtrake dvArA puSTa kiyA jAtA hai - samyaktva prApta ho jAnepara palyopamapRthaktva se zrAvaka ho jAtA hai, tatpazcAt cAritrake upazama va kSayake saMkhyAta sAgara hote haiM - saMkhyAta sAgaropamoMmeM cAritrakA upazama athavA kSaya hotA hai / vivecana - isakA abhiprAya yaha hai ki jaba jIvake saMsAra paribhramaNakA kAla upAdhapudgala parAvarta mAtra zeSa raha jAtA hai taba vaha samyaktva grahaNake yogya hotA hai, isase adhika samaya zeSa rahanepara jIva usa samyaktvake grahaNa yogya nahIM hotA hai| usake yogya ho jAnepara jIva jaba * karmoM kI sthitiko uttarottara hona karate hue use antaHkor3A - kor3I pramANa karake use bhI palyopake asaMkhyAtaveM bhAgase hona kara detA hai taba vaha saghana rAga-dveSasvarUpa granthiko bhedakara usa samyaktvako prApta karatA hai / isa samyaktva ke prApta ho jAnepara vaha ukta karmasthitike pallopamapRthaktva se - do palyopamoMse lekara nau palyopamoMse - hIna ho jAnepara zrAvaka hotA hai / pazcAt ukta karmasthiti saMkhyAta sAgaropamoMse hIna ho jAnepara upazamazreNipara ArUDha hokara aupazamika cAritrako prApta karatA hai / phira saMkhyAta sAgaropamoMse hona ukta karmasthitikeM ho jAnepara vaha kSapaka zreNipara ArUDha hokara kSAyika cAritrako prApta karatA hai || 320|| samyaktvake avasthita rahanepara kyA-kyA prApta ho sakatA hai, ise Age abhivyakta karate haiM- Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 . zrAvakaprajJaptiH [392 evamapratipatite samyaktve sati deva-manujajanmasu cAritrAdelAbhaH, uktapariNAmavizeSataH punastathAvidhakarmavirahAdanyataraNivarjamekabhavenaiva saNyavApnoti samyaktvAdonoti // 391 // yaduktaM zAzvatasaukhyo mokSa iti tatpratipAdayannAha-- rAgAINamabhAvA jammAINaM asaMbhavAo ya / avyAbAhAo khalu sAsayasukkhaM tu siddhANaM // 392 // rAgAdInAmabhAvAjjanmAdInAmasaMbhavAcca / tathA avyAbAdhAtaH khalu zAzvatasaukhyameva siddhAnAM iti gAthAkSarArthaH // 392 // bhAvArthamAha rAgo doso moho dosAbhissaMgamAiliMga tti / aisaMkilesarUvA heU vi ya saMkilesassa // 393 / / rAgo dveSo moho doSA abhiSvaGgAdiliGgA i ta / abhiSpraGgalakSaNo rAgaH, aprItilakSaNo dveSaH, ajJAnalakSaNo moha iti / atisaMklezarUpAstathAnubhavopalabdhaH / hetavo'pi ca saMklezasya, kliSTakarmabandhanibandhanatvAditi // 393 // eehabhibhUANaM saMsArINaM kuo suhaM kiMci / jammajarAmaraNajalaM bhavajalahiM pariyaDatANaM // 394 / / ebhI rAgAdibhirabhibhUtAnAmasvatantrIkRtAnAM saMsAriNAM sattvAnAm / kutaH sukhaM kiMcit ? na kiMcidityarthaH / kiviziSTAnAm ? janma jarA-maraNajalaM bhavajaladhi saMsArArNavaM paryaTatAM bhramatAmiti // 394 // isa prakAra deva va manuSya janmoMmeM samyaktvake tadavastha rahanepara jIva kisI eka zreNiko chor3akara eka bhavameM hI sabako-samyaktva, zruta, dezavirati aura sarvaviratiko pA letA hai // 391 / / jisa zAzvata sukhakA pUrva meM nirdeza kiyA gayA hai vaha kinake kisa prakArase hotA hai, isakA Age nirdeza kiyA jAtA hai rAgAdikoMkA sarvathA abhAva ho jAnese, janma-maraNAdikI sambhAvanA na rahanese tathA saba prakArakI vighna-bAdhAoMke haTa jAnese siddha-karmoMse vinirmukta-jIvoMke nizcayase vaha zAzvata sukha hotA hai / / 392 // isIko Age spaSTa kiyA jAtA hai rAga, dveSa aura moha ye abhiSvaMga (Asakti) ke hetu haiM-rAga AsaktisvarUpa, dveSa vairabhAvarUpa aura moha ajJAnasvarUpa hai| ye svayaM atizaya saMklezarUpa hote hue usa saMklezake-atizaya kliSTa karmabandhake kAraNa bhI haiM // 393 // inase abhibhUta ( AkrAnta ) hokara janma, jarA va maraNarUpa jalase paripUrNa saMsArarUpa samudra meM par3ate hue vahAM paribhramaNa karanevAle saMsArI jIvoMke vaha sukha kahAM kiMcit bhI ho sakatA hai ? nahI ho sktaa| isake viparIta ve vahA~ sadA dukhI hI rahate haiM // 394 // 1. a taduktaM sAsvata / 2. a 'atisaMklezarUpAstathAnubhavopalabdheH hetavo'pi ca' ityetAvAn pAThaH skhalito'sti / 3. a asaMklezasya / 4. a eebhibhUyANaM / Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 229 -398] siddhAnAM zAzvatsukham etadabhAve sukhamAha rAgAivirahao jaM sukkhaM jIvassa taM jiNo muNai / na hi sannivAyagahio jANai tadabhAvajaM. sAtaM // 395 // rAgAdivirahato rAgadveSamohAbhAvena / yatsaukhyaM jIvasya saMklezajitam / tajjino muNati arhanneva samyagvijAnAti, naanyH| kimiti cenna hi yasmAtsannipAtagRhItaH satyeva tasmin / jAnAti tadabhAvajaM sannipAtAbhAvotpajam / sAtaM saukhyamiti / ato rAgAdivirahAtsiddhAnAM saukhyamiti sthitaM janmAdInAmabhAvAcceti yathoktaM tathAvasthApyate // 395 // tatrApi janmAdyabhAvamevAha daDDhaMmi jahA bIe na hoi puNa aMkurassa uppattI / taha ceva kammabIe bhavaMkurassAvi paDikuTA // 396 // . dagdhe yathA boje zAlyAdau / na bhavati punaraGkarasyotpattiH zAlyAvirUpasya / tathaiva karmabIje dagdhe sati / bhavAMkurasyApyutpattiH pratikuTA, nimittAbhAvAditi // 396 // jaMmAbhAve na jarA na ya maraNaM na ya bhayaM na sNsaaro| eesimabhAvAo kahaM na sukkhaM paraM tesiM // 397 / / janmAbhAve na jarA vayohAnilakSaNA, AzrayAbhAvAt / na ca maraNaM prANatyAgarUpam tadabhAvAdeva / na ca bhayamihalokAdibhedam, nibandhanAbhAvAt / na ca saMsAraH, kAraNAbhAvAdeva / eteSAM janmAdInAmabhAvAtkathaM na saukhyaM paraM teSAM siddhAnAm ? kintu saukhyameva, janmAdInAmeva duHkharUpatvAditi // 397 // avyAbAdhamiti yaduktaM tadAha avvAbAhAu cciya sayaliMdiyavisayabhogapajjate / ussukkaviNivattIi saMsArasuhaM va saddheyaM // 398 // ukta rAga, dveSa evaM mohake haTa jAnese jo jovako sukha prApta hotA hai jina-rAga-dveSake vijetA arahanta-hI jAnate haiN| ThIka hI hai, sannipAta rogase grasta jIva usake bane rahanepara usake dUra ho jAneseM prApta honevAle sukhako nahIM jAna pAtA hai-usakA anubhava to usa rogake dUra ho jAnepara hI use ho sakatA hai / / 395|| jisa prakAra bIjake jala jAnepara aMkurako utpatti phira nahIM ho sakatI hai usI prakAra karmarUpa bIjake jala jAnepara-usake AtmAse pRthak hokara nirjIrNa ho jAnepara-saMsArarUpa aMkurakI utpatti bhI niSiddha hai-kamarUpa nimittake na rahanepara saMsAra-paribhramaNa bhI sambhava nahIM rahatA // 396 // janmakA abhAva ho jAnepara na jarA ( bur3hApA) sambhava hai, na maraNa sambhava hai, na bhaya sambhava hai, aura na saMsAra sambhava hai| ina janma, jarA, bhaya aura saMsArakA abhAva ho jAnepara una siddhoMke vaha utkRSTa --nirbAdha va avinazvara-sukha kaise na hogA? avazya hogA // 397 // 1. jN| 2. a tayabhAvajaM / 3. a teSAM janmAdInAm kiM tu / 4. a duHkkhatvAditi / / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 398 - More a combAdhAdeva sakalendriyaviSayabhogaparyante azeSacakSurAdIndriya prakRSTarUpAdiviSayAnubhavacaramakAle autsukyanivRtterabhilASavyAvRtteH kAraNAt / saMcArasukhamiva zraddheyam, tasyApi tattvato viSayopabhogatastadautsukya vinivRttirUpatvAttadarthaM bhogakriyApravRtteriti / uktaM ca 230 zrAvakaprajJaptiH veNu- vINA - mRdaMgAdinAdayuktena hAriNA / ilAdhyasmarakathAbaddhagItena stimitaM sadA // 1 // kuTTimAdau vicitrANi dRSTvA rUpANyanutsukaH / locanAnandadAyIni lIlAvanti svakAni hi // 2 // aMbarAguru- karpUra-dhUpa- gandhAnvitastataH / paTavAsAdigandhAMzca vyaktamAghrAya nispRhaH // 3 // nAnArasasamAyuktaM bhuktvAnnamiha mAtrayA / pItvodakaM ca tRptAtmA svAdayan svAdimaM zubham // 4 // mRdutalIsamAkrAnta divyapayaMka saMsthitaH / sahasAMbhoda saMzabdaM zruterbhayaghanaM bhRzam // 5 // 2 jisa prakAra samasta indriya viSayoMke bhoga ke anta meM utsukatAke vinaSTa ho jAnese saMsAra meM TET rahita sukhakI pratIti huA karatI hai usI prakAra karmake abhAva meM utsukatA ke dUra ho jAnepara siddhoM ke vaha nirbAdha sukha utpanna hotA hai jo punarAgamana sambhava na rahanese sadA hI avasthita rahatA hai, aisI zraddhA karanA cAhie / vivecana -- prakRta gAthAmeM utsukatA ke naSTa ho jAnepara kucha samayake lie saMsAra meM bho jo nirbAdha sukha prApta hotA hai, usakA udAharaNa yahA~ siddhoMke zAzvatika sukhakI puSTimeM diyA gayA hai / usakI puSTi TIkA meM uddhRta kucha prAcIna padyoMke dvArA kI gayI hai, jinakA abhiprAya isa prakAra hai - prANI zrotraindriyake vazIbhUta hokara jaba cittAkarSaka gAnake sunaneke lie utsuka hotA hai taba yadi use bA~surI, vINA evaM mRdaMga AdikI dhvanise saMyukta aura prazaMsanIya kAmakathAse sambaddha manohara gIta sunane ko mila jAtA hai taba usakI vaha utsukatA zAnta ho jAtI hai, isa prakAra kucha samaya ke lie vaha nirAkula sukhakA anubhava karatA hai| isI prakAra manuSya jaba cakSu indriyake vazIbhUta hokara ratnamaya bhUmi AdimeM netroMko Ananda denevAle apane lIlAyukta aneka prakArake rUpoM ko dekhatA hai taba usako vaha utsukatA samApta ho jAtI hai, isalie vaha tabataka nirbAdha sukhakA anubhava karatA hai / ghrANa indriyake vazIbhUta hokara vaha ambara ( vastra ) aguru, kapUra aura dhUpa Adiko gandha yukta hotA huA jaba suvAsita vastroMko aneka prakArakI gandhoM ko bhI sU~ghatA hai taba usakI utsukatA naSTa ho jAtI hai, isIlie vaha utane samaya ke lie niHspRha hokara nirAkula sukhakA anubhava karatA hai| vaha rasanA indriyake vaza hokara jaba aneka rasoMse yukta bhojanako parimita mAtrA meM grahaNa karake pAnIko pItA hai tathA uttama svAdiSTa lAr3a Adiko cakhatA hai taba usakI AtmA santoSakA anubhava karatI hai| isa prakAra vaha tabataka nirbAdha sukhakA anubhava karatA hai / sparzana indriyake vaza manuSya jaba komala ruIse bharI huI gAdIse saMyukta palaMgapara sthita hotA huA sahasA bhayaprada meghakI garjanAke zabdako sunakara bhayabhIta huI priya 0 0 1. a prakRSTaviSayAnubhava / 2. a zrutebhayadhanaM / Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAnAM zAzvatsukham iSTabhAryApariSvaktaH tedratAnte'thavA naraH / sarvendriyArthaM saMprAptyA sarvavAdhAnivRttijam // 6 // dvedayati saMhRdyaM prazAntenAntarAtmanA / muktAtmanastato'nantaM sukhamAhurmanISiNaH // 7 // ityAdIti // 398 // saMsArasukhamapyautsukya vinivRttirUpamevetyuktamiha vizeSamAhmitrA nivattI sA puNa AvakahiyA muNeyavvA / bhAvA puNo vi neyaM eteNaM taI niyamA / / 399 // iyamindriyaviSayabhoga paryantakAlabhAvinI / itvarA alpakAlAvasthAyinI / nivRttirautsukyavyAvRttiH / sA punaH siddhAnAM saMbandhinI autsukyavinivRttiryAvatkathikA sArvakAlikI / muNitavyA jJeyA, punarapravRttestathAbhAvAtpunarapi pravRtteH bhUyo'pi / neyamindriyaviSayabhogaparyanta kAlabhAvinI, ekAntena sarvathA nivRttirevautsukyasya bIjAbhAvena punastatpravRttyabhAvAt asau siddhAnAM saMbandhinI autsukya vinivRttiH niyamAdekAntena nivRttireva tatazca mahadetatsukhamiti // 399 // upasaMharannAha - - 400 ] aNuvattI saMgayaM haMdi niTTiyadvANaM / atthi suhaM saddheyaM taha jiNacaMdAgamAo ya // 400 // 231 patnIse AliMgita hotA hai taba vaha parimita samaya ke lie nirAkula sukhakA anubhava karatA hai / isa prakAra saba ( pA~coM) indriyoMke viSayoMko prApta karake saba prakArakI bAdhAse rahita ho jAnepara jisa nirAkula sukhakA anubhava manuSya karatA hai usakI apekSA muktAtmAke anantaguNA sukha hotA hai / isakA kAraNa yaha hai ki saMsArI prANIko abhISTa - indriyaviSayoMke upabhogase jo sukha prApta hotA hai vaha una viSayoMke saMyoga taka sImita hai, tatpazcAt una abhISTa viSayoMkA viyoga ho jAnepara vaha punaH unakI prAptike lie vyAkula hotA hai / isa prakAra saMsArI jIvoMkA vaha sukha sAtA vedanIya Adi puNya prakRtiyoMke udaya taka rahatA hai, pazcAt vaha niyamase vinaSTa hotA hai / parantu samasta karmose nirmukta hue siddhoMkA vaha nirbAdha sukha avinazvara hokara anantakAla taka rahatA hai ||398 || Upara saMsArasukhako jo utsukatAkI nivRttirUpa kahA gayA hai usake viSayameM Age kucha vizeSatA prakaTa kI jAtI hai sAMsArika sukhako janaka yaha jo utsukatAko nivRtti hai vaha itvarA - viSayopabhogake anta taka kucha thor3e samaya taka hI bahanevAlI hai, parantu siddhoM ke sukhase sambaddha jo vaha utsukatAkI nivRtti hai vaha yAvatkathika - sadA rahanevAlI - jAnanA caahie| kAraNa yaha ki sAMsArika sambandhI vaha utsukatA punaH pravRtta hotI hai, parantu yaha siddhoMke sukhase sambaddha yaha utsukatA niyamataH phirase pravRtta nahIM hotI, kyoMki siddhoMke usa utsukatAkA bIjabhUta karma naSTa ho cukA hai| isIlie siddhoMke sukhako hI yathArtha sukha samajhanA cAhie // 399 // Age isakA upasaMhAra kiyA jAtA hai 1. aparikRSTataM / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 . zrAvakajJaptiH [401___ iya evamuktena prakAreNAnubhavayuktihetusaMgatamiti-atrAnubhavaH saMvedanam, yuktirupapattiheturanvaya-vyatirekalakSaNaH, ebhirghaTamAnakam / haMdotyupapradarzane / evaM gRhANa nAniSThitArthAnAM siddhAnAmasti sukhaM vidyate sAtam / zraddheyaM pratipattavyam / tathA jinacandrAgamAccAhadvacanAdveti // 400 // ____ adhunA AcAryo'nuddhatatvamAtmano darzayannAha, athavA prakaraNavihitArtha viziSTazramaNaparyAyaprApyaM sakriyayA sarveSAmAsannIkRtyAtmano'parAdhasthAnamAzaMkyAha jaM uddhiyaM suyAo puvvAcariyakayamahava smiie| khamiyavyaM suyaharehi taheva suyadevayAe ya // 401 // yaduddhRtaM sUtrAtsUtrakRtAdeH kAlAntaraprApyaM pUrvAcAryakRtaM vA yaduddhRtaM athavA svamatyA tatkSantavyaM zrutadharaistathaiva zru tadevatayA ca kSantavyamiti vartate // 401 // iti dikpradA nAma zrAvakaprajJaptiTIkA smaaptaa| isa prakAra kRtakRtya hue una siddhoMkA sukha anubhava, yukti aura anvaya-vyatirekarUpa hetuse saMgata hai-ghaTita hotA hai tathA jina-candrAgama-sarvajJa jinapraNIta paramAgama-se jAnA jAtA hai, aisI zraddhA karanA cAhie // 400 // aba antameM granthakAra apanI nirabhimAnatAko prakaTa karate hue, athavA zramaNaparyAyase prApya isa prakaraNa meM grathita arthako sakriyA dvArA sabake nikaTa karake apane aparAdhasthAnakI AzaMkAse yaha kahate haiM isa zrAvaka prajJapti granthameM jo zrutase uddhRta kiyA gayA hai, athavA pUrvAcAryakRta hai, athavA apanI buddhise jo kahA gayA hai usake viSayameM zrutake dhAraka-paramAgamake jJAtA-tathA zrutadevatA bhI kSamA kare // 401 // 1.pa prati ke anusAra isake Age isa prati meM 'kRtiH sitapaTAcArya jinabhadra [3] pAdasevakasyAcAryaharibhadrasyeti' yaha vAkya bhI upalabdha hotA hai / Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1. gAthAnukramaNikA gAthA 193 290 230 . [A ] gAthA laakhaa gAthA gArthAka gAthAMka [a] avvAbAhAucciya 398 [ ] akayAgamakayanAsA. 219 aha u aNanno deha 179 ikkassa ikkame khalu 311 accaMtadAruNAI 102 aha u tahAbhAvaMmi hu 161 ittariyapariggahiyA 273 ajjhINe punvakae aha ubhayakkhayaheU 145 ittucciya aphalattA 149 aTThaNhaM sattaNhaM 309 aha taM aheugaM ciya 148 itto ya imA juttA 254 aTeNa taM na baMdha aha taM sayaMciya to 152 ittha u samaNovAsaga 328 aNa appaccakkhANA 17 aha parapIDAkaraNe 245 itya ya pariNAmo khalu 54 aNivittI vihu evaM 173 maha pariNAmAbhAve ittha vi samohayA mUDha 157 aNuvakkamio nAsaha 205 aha sagayaM vahaNaM ciya 14 itthIpurisanapuMsaga - 18 atasavahanivittIe 126 ahigaraNakhAmaNaM khalu 365 itthIpurisanapuMsaga - 77 athicciya abhisaMdhI 251 iya aNubhavalogAgama 174 anirikkhiyApamajjiya 315 iya aNuhavajuttIheu - 400 annakayaphaluvabhoge 187 __AijjamaNAijjaM. 24 iya avisesA tasapANa 121 annANakAraNaM jaha 141 AillANaM tinheM iya ahie phalabhAve. annunnANugamAo 190 Aussa uvakkamaNaM iya evaM punvAvara 163 anne akAlamaraNassa- 192 AuM ca etva kamma iya tassa tayaM kammaM 216 anne abhiggahA khalu 376 . AU ya nAma goyaM zya pariNAmA baMdhe . 229 anne AgaMtugadosa- 164 Agama mukkhAu Na ki iyamittarA nivittI 399 anne u duhiyasattA AyavaujjovavihAya 22 / / iyarassa kiM na karai 153 anne bhaNaMti kamma AyANuggahabuddhI 326 iha apparivaDiyaguNANu- 389 anne vi ya aiyArA AraMbhANumaIo 294 ihaparalogAsaMsappaoga 385 apaiTThANami vi saM- 138 AvaDiyAkaraNaMpi hu iha logammi vi diTTho 91 appaDiduppaDilohiya- 323 AsavanirohasaMvara 81 iMgAlIvaNasADI- igAlAvaNatA 287 arahate vaMdittA Aha kahaM puNa maNasA: 336 avahe vi no pamANaM 239 Aha gurU pUyAe. [u] avirAhiyasAmannassa , 300 mAha suhe pariNAme . 97 ukkoseNa aNutara 301 avihIe hoicciya . 115 . AhAraposaho khalu 321 . uciyaM muttUNa kalaM 369 133 209 30 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 ucAliyaMmi pAe uDDhamahe tiriyaM piya uDDhamahe tiriyaM piya udayavakhayakhaovasamo udayAbhAve hiMsA uvautto gurumUle uvagArAbhAvaM vi uvabhogaparIbhoge uvasamagaM se Dhigayassa ussaggabaMbhayArI [ U ] UparadesaM daDhillayaM va [ e ] eeNa kAraNaM eehabhibhUANaM egasahAvo nicco egateNa sarIrA gAi tinnisamayA ettoccaya vavahAro yahi oha visa eyamiha saddato eyarasa egapariNAma eyassa mUlavatthU eyarasa ya jo heU evaM pina juttikhamaM evaM aparivaDie evaM kaMkhAIsuvi evaM khu jaMtapIlaNa evaM ca jAnivittI evaM ca jIvadavvassa evaM ca muttabaMdhAdao evaM ca vihariUNaM evaM Thiiyassa jayA evaM piya vahaviraI evaM micchAdaMsaNa evaM vihapariNAmo evaM sAmAyAri 223 280 283 197 228 108 348 284 45 355 47 160 394 177 186 69 183 38 84 27 7 208 222 391 92 288 247 185 162 377 31. 220 256 60 375 zrAvakaprajJaptiH [ o ] ovaM tAdatthe ovaMme deso khalu [ka] katthai jIvo balIo kammo kA mijjai kasAmaio puvvi kayasAmaio so sAhu kaMdapaM kukkuiyaM takkhaNaM ciya kAU kAU viviM kAyavayamaNo kiriyA kAravaNaM puNa mANasA kiM iya na titthahANI kiM ca sarIrA jIvo kicidakAle vi phalaM ki citei na maNasA ki cehuvAhiyA kitAva tavva kiMvA teNAvahio kusumasamA abbhAsA kusumehi vAsiyA kei bAlAi vahe bhati sA keI bhAMti gihiNo [ khittAi hiranAI khINaMmi uinnaMmi khINe daMsaNamohe ] [ga] gaNamatANa na ki gahaNAsevaNarUvA guruefrao u dhammo goyaM ca duviha gosamma puvvabhaNio gose sayameva imaM 124 125 101 194 314 293 291 317 379 79 338 169 178 200 255 52 237 170 388 387 221 382 333 278 46 48 41 296 351 25 364 344 [ca] caraNapariNAmavirahA caramANa caunnaM pihu caramAvatthAi tahA cArikahie vajjhA citA iha annaM [ ja ] jai tAva tavvahu cciya jai teNa tahA akae jANubhUio cciya jai vi na vaMdaNavelA jaccAi dosara hio jaccAIo ahao jamhA so pariNAmo jaha kaMpaNassa kaMcaNa jahavA dIhArajjU jaM uddhiyaM suyAo jaM cAiyArasuttaM jaM jaha bhaNiyaM taM taha jaM jIvakammajoe jaM neraio kammaM mAbhAve na jarA jaM moNaM taM samma jaM sAiyArameyaM jibhAsiyadhammaguNe jIvAjIvAsavabaMdha jIvo aNAiniNo je niyamaveya Nijjassa je puNakayapaNihANA jevi ya kayaMjaliuDA jesimavaDDho puggalajesi miho kulaveraM [ta ] takkaya sahakAritaM taggahaNaucci tao tattatsadda hANaM 381 304 380 117 140 238 211 198 373 361 240 232 184 203 401 384 49 8 159 397 61 96 386 63 9 ww' 371 372 72 249 . 210 113 62 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthAnukramaNikA 235 98 58 243 tattAyagolakappo 281 tattu cciya mariyavvaM 214 tattu cciya so bhAvo 215 tatto aNidiyaM khalu 353 tatto gaMtaguNA khalu 103 tatto titthuccheo 166 tatto ya tannimittaM 250 tappajjAyaviNAso tabbhAvaMmima jaM kiMci 147 tamhA te vahamANo tamhA niccasaIe 104 tamhA neva nivittI 167 tamhA pANavahovajjiya- 150 tamhA visuddhacittA 175 tamhA vise siUNaM 123 tamhA sanvesi ciya 234 tayahINattA vayataNu tavasA u nijjarA iha tavihakhaovasamao tasapANaghAyaviraI tasabhUyapANaviraI 122 tasabhUyAvi tasacciya 129 taha ceva ya ujjutto 324 taha tullaMmi vi kamme 202 taha vannagaMdharasaphAsa taha vahabhAve pAva- 135 taM uvasamasaMvegAi taM jAviha saMpattI taM dANalAbhabhogo taMmi ya kae samANe 374 tA ittha jaM na pattaM 362 tA kaha nijjuttIe 334 tA tinvarAgadosA tAdatthe puNa eso 127 tA pANavahanivittI 134 tA baMdhamaNicchaMto 23 tinni tiyA tinni duyA 330. tIi vi ya thovamitte 32 totthaMkarabhattIe te puNa dusamayaThiissa 308 te viya kayaMjaliuDA 369 tesi paNihANAo tesi vahijjamANa vi 136 [tha ] thAvarasaMbhArakaDeNa thUlagapANAivAyaM thUlagapANivahassA- 107 thUlamadattAdANe 265 thUlamusAvAyassa u 260 [da] daThUNa pANinivahaM daDDhemi jahA bIe disivayagahiyassa disA 318 dunha vi ya musAvAo 110 duvihaM ca mohaNiyaM duvihaM carittamohaM dRhio vi naragagAmI 155 devA neraiyA vA devotuTTho rAyA .... 116 desaviraipariNAma 109 desAvagAsiyaM nAma dese kulaM pahANaM 357 dese savve ya duhA 322 dehAinimittaM pihu [dha] dhammAdhammAgAsA ___78 [na] na karai na karAveha ya 331 na karei ccAitiyaM 332 naNu taM na jahovaciyaM 204 maya ceyaNA vi aNu 188 na ya tassa tannimitto 224 nayaneyarohi kevala na ya saha tasabhAvaMmi 132 na ya sanco savvaM ciya 212 na ya saMsArammi suhaM . 360 naragAubaMdhavirahA 137 naravibuhesarasukkhaM 56 nava nava saMvego khalu na vitaM karei deho 4 na saraha pamAyajutto . 316 na hi dIhakAliyassa vi 195 nAgaragaMmi vi gAmA 131 nANAbhavANubhavaNA- 199 nANAvaraNAdudayA nAmassa ya goyassaya nAmaM ducattabheyaM 20 nAyAgayANa annAiyANa 325 nAragadevAIsuM nArayatiriyanarAmara nArayadevA tirimaNuya nAsaha imIe niyamA niccassa sahAvaMtara 182 niccANa vahAbhAvA 176 niccAnicco jIvo 180 niccANicco saMsAra 181 nihAniddAniddA niyakayakammuvabhoge 213 niyamo na saMbhavo iha 242 niruvamasukkho mukkho 154 nivasijja tattha saDDho 339 nIsesakammavigamo negateNaM viya je. neraiyANa vi taha deha- 156 no avisae pavittI 236 no khalu apparivaDie 95 [pa] paccakkhAyaMmi ihaM pacchAkayapaNihANA 368 paDivajjiUNa ya vayaM 257; 262, 267, 272, 277 319 349 83 158 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 zrAvakaprajJaptiH 312 [ma] maNavayaNakAyaduppaNi- mannai tameva saccaM maMdapagAse dese migavahapariNAmagao micchattaM jasudinnaM micchAdasaNamahaNaM muttA aNegabheyA muttANa kammabaMdho . mulapayaDIsu jaiNo mokkho'saMkhijjAo mohAUvajjANaM 225 227 44 270 142 88 259 305 40 307 [2] rAgAivirahao jaM rAgAINamabhAvA rAgo doso moho rAyAmacco vijjA rAyAsaDDho vaNiyA 392 paDivannammi ya vihiNA 282 paDhamaM nANAvaraNaM paDhamaMtao ya pacchA paDhama paMcaviyappaM patteyaM sAhAraNa 23 payaIi va kammANaM __ 55 parakayakammanibaMdhA 218 paradArapariccAo parapAsaMDapasaMsA parisuddhajalaggahaNaM paliovamappuhuttaM 202 palle mahaimahalle 35, 36, 37 pavayaNamAIchajjIva 297 paMca u aNuvvayAI paMca mahanvaya sAhU paMcasu vavahAreNaM 303 paMceva aNuvvayAiM . pAyamiha kUrakammA 73 pAvai baMdhAbhAvo puttAisaMtainimitta pUyAe kAyavaho 345 [ba] bahuta rakammovakkama 233 baMdhavahacchavichee 258 buddhIe nieUNaM 264 - [bha] bhaNiyaM ca kuvanAyaM . 347 bhaNiyA apacchimA 378 bhaNiyA tayaNaMtaramo 383 bhavvA jiNehi bhaNiyA bhavvAhAragapajjatta bhAvijja ya saMtosaM 279 bhinnaMmi taMmi lAbho 33 bhinno jaheha kAlo 201 bhUesu jaMgamattaM bheeNa khittavatthU 276 bheeNa lavaNaghoDaga- 266 263 sakayaM pi aNegavihaM sakasAyattA jIvo sagacaMdaNavisasatthAi 189 savittAcittesuM icchA 275 sacittAhAraM khalu 286 saccittanikkhivaNayaM 327 sattavihabaMdhagA huti sappavahAbhAmi vi 226 sammattassaiyArA sammattaM pi ya tivihaM 43 sammattaMmi ya laddhe sayamavi ya aparibhogo 172 sayamiha micchadiTThI micchAdaTThI 50 savvapavittiabhAvo 171 samvavahasamattheNaM . 165 savvaM ca paesatayA savvesi virAhaNao 252 sahasA abbhakkhANaM saMkAe mAlinnaM saMte viya pariNAme 111 saMpattadaMsaNAAI saMpunnaM paripAlai saMbhavai vaho jesi 235 saMsayakaraNaM saMkA. saMsAriNo ya muttA 64 sAmAiyammi ukae 299 sAmAiyaM ti kAuM 313 sAhammiyathirakaraNaM 342 sAhUNa vaMdaNeNaM sAhUNa sAvagANa ya sikkhA duvihA gAhA 295 sikkhApayaM ca paDhama 292 siya jIvajAimahi- - 128 siya na. vahe pariNAmo 231 soyAlaM bhaMgasayaM . . sIle khAiyabhAvo 359 sIhavaharakkhio so 168 suNiUNa tao dhamma 352 2 261 271 320 [va] vajjaNamiha puvvuttaM vajjaNamiha punvRttaM . vajjijjA ANayaNavajjijjA teNAhaDa vajjijjA mohakaraM vahamANo te niyamA vAvAijjai koI . viggahagaimAvannA viraI aNatyadaMDe vivarIyasaddahANe vivarIyA u abhavvA vihiuttaramevayaM veyaNissa ya bArasa 268 274 143 241 340 289 '65 246 329 [sa] saggaM kammakkhaya . 363 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthAnukramaNikA 237 suttabhaNieNa vihiNA suhiesu vi vahaviraI sevijja tao sAhU sesA u tiriyamaNuyA 350 151. 354 248 sesA saMsAratthA so duviho bhoyaNao titosoyaNao 285 sovakkama miha sajjhaM 206 himajaNiyaM sIyaMciya . 146 [ha] hiMsAipAyagAo hoi daDhaM aNurAo hoi bale vi ya jIvaM 71 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. saMskRtaTIkAntargatagranthAntaravAkyAnukramaNikA / granthAntargata vAkyAMza gAyaka bhanyatra kahA~ 321 aSTAdhyAyI 331497 274 398 88 3Y 398 69 tattvArthAdhigamasUtra 2-31 98 aisaMkiliTTakammANuato [co yat anizamazubhasaMjJA apamattasaMjayANaM ambarAgurukarpUra asaMstuteSu prasabhaM bhayeSu imIe samaNovAsaeNaM iSTabhAryApariSvaktaH ekasminnapyarthe ekaM dvau vAnAhArakaH kahannaM bhaMte jIve aTTaphamma kArmaNazarIrayogI kAle dinnassa paheNayassa kuTTimAdI vicitrANi kRtsnakarmakSayAnmokSaH gatamadacarayamazcAnupasarga gaMThitti sudubheo gAhAvaisuyacora guNavacanabrAhmaNAdibhyaH jai jiNamayaM paMvajaha jalareNupuDhavipanvaya jahA sappassa punvaM bArasa jaM moNaMti pAsa hA [jaM saMmaMti pAsa hA] jAva NaM ayaM jIve eyaI jiNasAsaNassa sAro jiNaMtare sAhuvoccheo jIvAnAM pudgalAnAM ca jo jahavAyaM Na kuNai tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam taM ca paMcahA sammattaM 69 prazamarati. haribhadra vRtti 205-76 meM uddhRta 327 mAvazyakacUrNi, pR. 306 398 83 ta. sUtra 10-1 321 aSTAdhyAyI 3 / 1 / 100 32 vizeSA. bhA. 1192 115 sUtrakRtAMga 2,7,75 2 aSTAdhyAyI 5311124 samaya prA. (AtmakhyAti) meM uddhRta 17 sa. sUtra 3-6 karmagrantha 1-19. 319 61 AcArAMga sU. 156, pR. 192 41 78 61 61 ta. sUtra 1-2 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRtaTokAntargatagranthAntaravAkyAnukramaNikA 239 326 sA. dharmAmRta svo. TIkA 5-42 meM uddhRta 333 bhagavatI... 222 347 376 cAritraprAbhUta 12 334 pratyAkhyAna ni. 398 19. 238 52 prajJApanA gA. 115; uttarA. 28-16 330 130 ta. sUtra 3.4 183 titthaM bhaMte titthaM titthagare tithiparvotsavA sarve 'tivihaM pi' ityAdinetyAha davvau NAmege hiMsA Na bhAvau damvatthave kUvadito 'daMsaNavayetyAdi dAhiNadisi gAmie duvihaM tiviheNa paDhamau nAnArasasamAyuktaM nAmUtaM mUrtatAM yAti nimittakAraNahetuSu sarvAsAM nisaraguvaesaruI pakkhacaummAsa paccakkhANaM va tahA parasparodIritaduHkhAH pariNAmo hyarthAntara puDhavikAiyA AukAiyA battIsA aDayAlA bahvac iti ThaJ brahmavedo brahma tapobhanvA vi na sijjissaMti keI mANumatI kerisA tumhe mAyAvalehigomutti mithyAdarzanAvirati mUlaM dvAraM pratiSThAna mRdutUlIsamAkrAnta yad vedayati saMhRdyaM yasya halaH yasyetyakAralopa laddhaphalamANameyaM vidArayati yat karma veNuvINAmRdaMgAdi zreyAMsi bahuvighnAni SidgaurAdibhyazca saha bhujjai tti bhogo sammattammi u laddhe savvatthovA titthagarisiddhA savvaMti bhANiUNaM 77 SavalA pu. 3, pR. 93 uddhRta 378 aSTAdhyAyI 4 // 4 // 64 321 6. ta. sUtra 8-1 398 398 2 aSTAdhyAyI 6 / 4 / 49 2 aSTAdhyAyI 6 / 4 / 148 330 2 aSTAdhyAyI 4 / 1141 42 77 siddhaprAbhUta 100 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 savvaM bhaMte pANAivAyaM savve jIvA na iMtavvetyAdi samitiguptidharmAnuprekSA sIyAlaM bhaMgasayaM sIsamurodarapiTThI pohA ni sparzarasagandhavarNa gAthaka 258 283 285 288 291 291 291 291 291 292 319 322 323 324 326 zrAvakaprajJaptiH inake atirikta gAthA 91 aura 93 kI TIkAmeM kramase zaMkA, kAMkSA, vicikitsA yA vidvajjugupsA, parapASaNDaprazaMsA aura parapASaNDasaMstava ina samyaktvake aticAroMke spaSTIkaraNameM jo kathAe~ dI gayI haiM ve kisI prAcIna granthase lekara dI gayIM dikhatI haiM / unakA sandarbha atyanta azuddha dikhatA hai / isI prakAra prANAtipAtaviramaNa Adi vratoMke aticAroMke svarUpako spaSTa karate hue kisI prAcIna AcAraviSayaka granthase 'tadatrAyaM pUrvAcAryoktavidhiH' ityAdi prakArase sUcanA karate hue kucha sandarbha diye gaye haiN| yathA 243 345 ettha puNa sAmAyArI.... sarpodAharaNena viSodAharaNena ca bhAva puNa imo etthaM sAmAyArI... 81 330 ettha bhAvaNA... ettha sAmAyArI.... 20 13 78 sandarbhako sUcanA ---- tadatrAyaM pUrvAcAryoktavidhiH .. tatra vRddhasaMpradAyaH tathA ca vRddhasaMpradAyaH "" bhAvArthastu vRddhasaMpradAyAdeva avaseyaH / sa cAyam iha ca sAmAcArI ... etthA sAmAyArI... X X x ( muheNa va arimANei. ) etya sAmAcArI ... etthaM vi sAmAyArI" ta. sUtra U Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. mUla-gAthAgata zabdAnukramaNikA (saMskRta) zabda gAAMka [a] 1. 0 akAlamaraNa akRtAgama 194, 204, 219 21 17 85 72 287 289 17 agurulaghu agnika rogI aMgAra karma aGgopAGga acaraNa-pANi acitta acyuta kalpa ajIva ajJAna aNuvrata 236 265, 275 h gAthAMka / apadhyAna 289 aparigRhItAgamana 273 aparyApta 22,70,71 apavartanA 216 apArdhapudgalaparAvarta apUrvakaraNa 217 apratilekhita 323 apratiSThAna 138 apratyAkhyAnAvaraNa apramatta 224 apramattasaMyata apramAda 244, 319 apramAjita abandhaka .308 abhavya 67 abhigraha abhiniveza abhisandhi amUrta ayazaHkIti ayogI 24 63, 78 231 323 zabda gAthAMka adhikaraNakSAmaNa anaGgakrIDA 273 ananta 40,41 anantAnubandhI anabhiniveza anayana darzanAvaraNa 14 anarthadaNDa anavadya 314 anavasthitakaraNa 312 anavasthita sAmAyika 317 anAdeya anAhAra 368 anityatva 185 anivRtti 173 anukampA anuttara 301 anudita 44 anupakrama 205 anupabRMhaNa 94,95 anubandha 247 anubhava 199,202, 204,400 anubhAga anubhAva anuSThAna 353 aneka 77 antarAya antarmuhUrta anyaliGga apakva atikrama aticAra 275, 310, 328, 379 295, 311 89, 92, 94, 96, 97, 99, 204, 257, 282, 285 384 146,187 258 250, arati aticAra sUtra batiprasaMga atibhAra 80 atIrtha 76 atIrthakara adatAdAna addhA arahaMta avadhijJAnAvaraNa avadhidarzanAvaraNa avirata aviSayAnivRtti avyApArapauSadha avyAbAdha avyAbAdha sukha 265 325 78 283 adharma 321 386, 392 361 adhaHpramANAtikrama 286 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 azubha asaMkhyavarSAyu asaMkhyeya asaMyata asAtAvedanIya asAdhya asthitikaraNa AkAza Agama AcArya Atapa Aya anayanaprayoga AnupUrvI ApatitAkaraNa 22 24 320 21 235, 244, 245 Ayu 11, 29, 207, 214, 306, 307, 363 378 135, 139 313 356 173 296 63, 79 65, 68, 69 321 [ A ] ArAdhanA ArtavyAna ArtavazAtapagata Asrava AhAraka AhArapoSadha Aryadeza Alocana AsevanarUpA zikSA itvara 78, 148 41, 42, 174 uccagotra ucchvAsa 23 70, 74 40 35, 38 14 205, 206 94 [i] itvaraparigRhItAgamana itvarA nivRtti ihalokAzaMsAprayoga IryAsamita [ 3 ] 401 328 273 399 385 223 25 21. uttama puruSa uttara guNa uttara prakRti utsarga brahmacArI udaya udIrNa udyota upakrama zrAvakaprajJaptiH 355 197 44,46 22 152, 193, 205. 206, 221, 223 207 197 340 21 upapAta 70, 71, 295, 300 upabhoga upabhoga - paribhogAtireka upabhogAntarAya upakramaNa upakrAmaNa upagraha upaghAta upazama upazamazreNi upazamasamyaktva upazAnta upazAntamoha ubhayaloka UrdhvapramANAtikrama eka siddha ekAdazI ogha odArika aupazamika kandarpa kanyAlIka karaNa [ e ] [ o ] 74 105 11 [ka] 284 291 26 53, 55 45 46, 47 44 307 264 283 77 335 38, 52 270 43, 45 291 260 330, 336 karma 55, 101-103, 150, 159, 194, 197, 209-210, 233, 296 138, 214 363 111 309 142 269 325 295, 304 13 273 312 346, 349 43, 49 327 92-93 278 261 35-37 357 248-249 karmakSapaNa karmakSaya karmakSayopazama karma prakRti karmabandha kalA kalpanIya kaSAya kaSAyavedanIya kAmatIvrAbhilASa kAyaduH praNidhAna kAyavadha kAraka samyaktva kAlAtikramadAna kAMkSA 59, 86-87, kupyaka kumArAdi- alIka kumbha kula kulavara kuliMga kuzAstra kUTatulA kUTamAna lekhaka kUTasAkSitva kUpajJAta kRtanAza kRtaparimANa kRSNapAkSika kevalajJAna 223 231-232 268 268 263 260 347 194, 196, 219 355 72 kevalajJAnAvaraNa kevaladarzanAvaraNa kevalika kevalI 359 12 14 207 68, 307 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla-gAthAgata zabdAnukramaNikA (saMskRta) 243 tattvArtha 82 taDAgazoSaNa 288 62-63 tapa taskarayoga 70-71,73 tiryakpramANAtikrama 283 tiryagAyu 268 tiryak -74 tIrtha kezakarma 287 kotkucya 291 krama 325 krodha kliSTa bandha 231 kSaya 158, 197, 219, 389 kSayopazama 44, 51, 197 kSAyika 43, 48 kSAyika bhAva kSAyopazamika 43 kSINa kSINamoha 307 kSetra 276 kSetravRddhi 283 [ga] gati 20, 198, 295, 303 gandha 21 garbhaja 70 gAthA 275 guNa 282, 363 guNabhAva 284 6,280, 328 caturdaza pUrva caturvidha AhAra caraNa 218-219 caraNakSaya 390 caraNapariNAma 363, 281 caraNamoha 377 caraNopazama 390 caramazarIra cANakya cAritramohanIya 15-16 cintA cetanA 188 caitya 344, 366, 373 caityagRha caityavandana 343, 354, 365 caityavandanAdi 341 [cha] chadmastha 207 chavicheda 258 trasa tIrthakara 24,76, 351 tIthaMkarabhakti 105 tucchauSadhimakSaNa 286 22, 129 sakAya asaprANaghAtavirati 119, 121 asabhUtaprANavirati 122 sarakSaNa triguptigupta trividha AhAra 259 [da] dantakarma guNavrata gupti 349 janma 394, 397 jarA 360, 394,397 jAti 20, 357, 360-361 jina jinadharma 388 jinapUjA jIva 9, 63 jIvasamAsa 77 jIvitAzaMsAprayoga jugupsA jJAna 232, 363 jJAnAvaraNa 9.10, 98 jJAnAvaraNa kSayopazama jJAnI 159 darzana darzanacatuSka darzanamoha darzanamohanIya darzanAvaraNa davadAna dAnAntarAya divrata dizA dIkSA dIpaka samyaktva dIrghAyu durbhaga duSpakva duSpramAjita gRhapatisutacoragrahaNa mocanA gRhasthadharma 382 gRhipratyAkhyAna 329 gRhiliGga gRhI 347, 350, 365,384 go-alIka 260 gotra 11, 25, 29-30 granthi pranthibheda grahaNarUpA zikSA [] gharSaNa-ghUrNana 3 280 - 18 377 23 286 321 103 zaSajJAtadharma Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 duH pratilekhita duHsvara deva devAyu deza dezavirata deza virati dezAvakA zika dravya dravyastava dravyAdi dravyAdi paMca dvipada dvisamaya sthiti dveSa dhana dharma dhyAna naraka 70, 74, 243, 368 19 322, 325 332 109 319 185 347 222, 269 197 276, 278 308 158, 393. nAma nAraka [ dha ] nArakanyAya nArakAyu nAli nitya nityatva nidrA 323 [ na ] 23 278 38, 78, 342, napuMsaka 77 napuMsaka veda 18 namaskAra 343, 364, 373 nayanadarzanAvaraNa 14 155, 169 119 nAgarakavadhanivRttijJAta 351-352 369-370 11, 20, 29-30 70, 73, 156, 159, 243 135 1.9, 137 35-36 177, 182 185 13 zrAvaka prajJaptiH nidrAnidrA nidrApaMcaka niyama niyamabhaMga niraticAra niravadya yoga nirupakrama nirjarA nirmANa niryukti nilaMJchinakarma nirvANa nirveda nirvedaguNa nivRtti nizcaya niSThitArtha nIcagotra nokaSa | vedanIya nyAsaharaNa [ pa ] paradAraparityAga parapASaNDaprazaMsA paramAkSara paramadhArmika sura paralokAzaMsAprayoga paravivAhakaraNa paravyapadeza parAdhAta paribhoga paryApta paryAya palya palya pRthaktva palyopama 13 12-13 242, 244 238 376 292 74-75 63, 82 24 334 288 350 57 84 238, 240 61 400 270 86, 88 359 126 385 273 327 21 252. 259, 284 22, 65, 71 185 35 390 302 pApa 79, 151,154, 221 222, 234, 255 25 16 260 pApopadeza 289 pAriNAmika ( pariNAma ) 66 piNDaiSaNA 297 puNya 79, 151, 154, 370 140 39, 78 320 puNyabandha pudgala pudgalakSepa puruSa puruSaveda pUjaka 348 pUjA 344-346, 350, 354 pUjya 345, 348 pRthaktva 302 64 pRthivIkAyika peyAya udAharaNa 91 pauSadha 324 prakRti 80 pracalA 13 13 333 295 376 pratirUpavyavahAra 268 pratyAkhyAna 343-344, 353 pratyAkhyAnAvaraNa 17 23 76 80, 196 281 pracalApracalA prajJapti pratipatti pratimA pratyeka pratyeka vibuddha pradeza pramatta jIva pramatta saMyata pramANa pramAda pramAdAcarita pravacanamAtR pravrajyA prazamAdi guNa prANavadha 77 18 36 239 220, 224, 315-316, 374 289 296-297 380 84 150 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla-gAthAgata zabdAnukramaNikA (saMskRta) 245 [ra] rati 8 rasa 287 17 prANavadhanivRtti 134 prAsukadAna 340. preSyaprayoga 320 [ba] bandha 63, 80, 135-136 158, 186, 199, 213, 220, 224, 229-230, 250, 253, 255, 258, 295, 305-307, 389 bandhaka 306-308 bandhana 20, 250 bandhyAsuta 208 bAdara 22 bAlAdivadha budhabodhita bodhi 363, 386-387 brahmapauSadha 321 rasakarma rahasya-abhyAkhyAna 263 rAga 158,393 rAjAmAtya 93 rUpAnupAta rocaka samyaktva raudradhyAna 17 9, 44 50 __ manoduHpraNidhAna 312 mantra 348 maraNa 360, 394, 397 maraNAzaMsAprayoga 385 mahAvrata 310 mAtsarya 320 mAna mAyA mAraNAntikI 378 mithyAtva mithyAtva vedanIya mithyAdarzana 256, 341 mithyAdRSTi mizravedanIya mukta 64, 76, 142, 162 mukti 142, 151 mUla prakRti 11,305 mRSAvAda 260 mRSAvAdI mRSopadeza 263 mokSa 40-41, 63, 83, 154, 194, 129, 215, 218, 360, 389 moha 307, 349, 393 mohanIya 10, 28 mauna maukharya 291 [la] labdhi lAkSAkarma lAbhAntarAya lobha 221 371 [va] [bha] 258 192 143 ll ___30 247 vadhya . bhaktapAnavyuccheda bhaya 18, 397 bhavasiddhika 73 bhavya bhaMgakAnupUrvI 228 bhATikarma 287 bhAvanA bhinna muhUrta bhU alIka bhogAntarAya bhogAzaMsAprayoga 385 [ma] matijJAnAvaraNa 12 mana manaHparyayajJAtAvaraNa 12 manuja 70-71,73 manuSyAyu vacana 255 vacanaduHpraNidhAna 312 vadha 191, 210, 247, 258 vadhaka 208, 212 vanivRtti vadhapuNyAntarAya vadhavirati 175-176, 220 vadhahetu 212 vanakarma varNa vAstu 276 vikaTanA 379 vikRSTa tapa 379 vigrahagati vicikitsA 86-87 vijJAna 358 vidyAsAdhaka 287 21 [ya] yati 2, 296, 303, 311, 365, 384 yantrapIDanakarma yazaHkIrti 24 yAvatkathika 328 yAvatkathikA nivRtti 399 yugapradhAna yukti 400 yoga 79, 254, 330, 343 288 255 68 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 vipAka virati virAdhana viSakarma visUcikA vihAyogati vihArakAla vItarAga vIra vIryAntarAya vRddhAdi vedaka vedanA vedanIya vedyamAna vaikriya vairAgya kr vyabhicAra vyavahAra (itara) zakaTakarma zaGkA zabdAnupAta zarIra zarIra satkArapauSadha zAkya zAzvata saukhya zAsana zAstra zikSA zikSApada zIla zukla zuklapAkSika [ rA ] 55, 98 255 252 287 171 22 366 25, 354 280 26 221 309 295 10, 30 44 270 363 257, 311 240-241 61 287 86-87, 89, 91 320 20 321 88 389, 392 342 201 295-296 6, 292, 318, 321, 326, 328 358 65 72 zrAvakaprajJaptiH zubha zailezI zoka zraddhA zramaNa zrAddha zramaNopAsaka zramaNopAsakadharma 23 308 18 325, 368, 372 299 zrAvakadharma zrAvakasutA zruta zrAmaNya zrAvaka 2, 299-300, 343, 366, 390 6, 280 93 401 12 401 401 391 384 328 118, 296, 303, 313, 339 300 zrutajJAnAvaraNa zrutadevatA zrutaghara zreNi satkAra samayabhinna [ Sa ] SaDjIvanikAya [sa] sacitta sacittanikSepaNa sacittapidhAna sacittapratibaddha sacittAhAra samavahata samAdhi samiti sampUrNa vidhi sambhava samyaktva 297 265, 275 327 327 286 286 samyaktva vedanIya samyaktva hetu samyaktvA ticAra samyagdarzana 379 81 351 237, 240 7, 33, 43, 61, 62, 169, 358, 390 391 samyagdRSTi sahakAritva sahakArI saraHzoSaNa sarpaviSajJAta sarva sahasA - abhyAkhyAna saMkrama saMgha saMghAta saMjvalana saMdeza saMnipAta saMyata saMyuktAdhikaraNa saMlekhanA saMvara saMvaraNa saMvega 325. saMsArasukha 77 saMsArI 68 saMstava saMsthAna saMhanana sAgara sAta sAta vedanIya 15 85 341 5, 60, 84 210 209 288 319 322 263 223 366-367, 373 20 17 365 395 36-37, 326, 382 sAdharmika sAdhAraNa 86 saMsAra 41, 72, 181-182, 218, 252, 360, 397 358 64 86, 88 291 378, 382 63, 81, 150 333 3, 4, 53, 56, 369, 372 20 20 301, 390 395 14 339, 342 23 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla-gAthAgata zabdAnukramaNikA (saMskRta) 247 sAdhu susvara sUkSma sUkSmasAmparAya 23 22 306 17, 34,42, 347, 350 287 sUtra sthUlaprANivagha-avirati 107 sthUlaprANivadhaviramaNa sphoTanakarma smRtyakaraNatA 312 smRtyantardhAna 283 svadAramantrabheda svadArasantoSa svayaM vibuddha svaliGga 75 263 270 300 296, 298,300, 304, 309, 339340, 344, 351, 354, 366, 368 sAdhuparyupAsanA sAdhubandhana 365 sAdhya 205-206 sAdhyaroga 204 sAmAcArI 2, 298, 366, 375 sAmAyika 292, 299, 310, 312 314, 316 sAmparAyika 308 sAmparAyika bandha 226 sAvadha 293, 338 sAvadha yoga 253, 292 sAvadyayogamanana 337 siddha 68, 392 subhaga sopakrama sopakramAyu saudharma saurASTra zrAvaka stenAhRta stokAyu styAnagRddhi 268 233 strI 77 strIveda sthAvara 22, 119, 130 / sthAvarakAya 121 sthiti 27, 30, 80, 295 sthira 23 sthUrakaprANAtipAta hAsya hiraNya 276, 278 hiMsA 222, 228, 315 hiMsAdipAtaka 248 hiMsA pradAna hetu 400 hradazoSaNa 288 289 23 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. dikpradA-TokAntargata zabdAnukramaNikA zabda gAthA zabda gAthA 44 195 adharma aGga 20 anumati [a] akalpanIya 325 akAlamaraNa 102 akRtAgama 194, 204, 219 akRtAbhyAgama 193 akSapAda 87 agurulaghu 21 agnikarogI 20 aGgArakarma 288 aGgAramardaka 50 aGgopAGga acakSudarzanAvaraNa acaraNapANi 236 acaramazarIra 75 acitta 265, 275 acetana 187 acyutakalpa ajIva ajIvasamAsa ajJAna 141, 231-232 aNuvrata 1,6,43,105-106, 115, 310, 328, 379 atikrama 311 aticAra 15, 48, 86, 89, 94, 297 aticAra sUtra 384 atithi 326 atiyisaMvibhAga 326, 328, zabda gAthA atiprasaMga 146-147, 186-187 atimaraNa 258 atIrthakarasiddha atIrthasiddha 76, 77 atrasavadhanivRtti 125 adattAdAna 265 78 adharmAstikAya 78 adhikaraNakSAmaNa 365 adhyavasAya 187 anadhyavasAya ananta 101-102 anantakAya 285 anantajJAnI 275 anantAnubandhI 17, 45, 62, 304 anarthadaNDa 289 anazana 82, 378, 384 anAdipAriNAmika 66 anAreyanAma 24 anAbhoga 371 anAlocita anAhAraka 68, 69 anitya 176, 177 anityAdibhAvanA 376 anukampA 53 anuttama puruSa anuttara 301 anudaya 44, 304 165 anudita anudIrNa anudIrNatA anupakrama 205 anupabRMhaNa anuprekSA 81 anubandha 247, 248 anubhavaviruddha 174 anubhavazreNivedana 216 anubhavasiddha 185 anubhAva 196 anubhAvabandha 80 anubhUti 198 114, 115 anuyogadhara anurAga anuSThAna 312 anRddhiprApta 292 anekasiddha 77 anekAntikatva 232 antarAya 11, 28 antarmuhUrta 30, 46, 55, 69 annadAna zanyaliGgasiddha andhaya 184, apadhyAna aparyApta aparyAptaka aparyAptakanAma apavarga 4, 61, 69,76 301 77 353 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dikpradA-TIkAntargatazabdAnukramaNikA 249 397, 398 285 291 avyAbAdha azana azubhanAma aSTakarmaprakRti aSTamI aSTApada asatIpoSaNakarma asaMkhyeya asaMkhyeyavarSAyuSa asaMyata asAta vedanIya asAdhya asthira nAma asthirIkaraNa ahiMsA 98 321 383 288 40 70,74 35, 28-39 Arambha 107 ArtadhyAna 135, 139, 313 Aryadeza ArhanmatAnusArI 333 Alocana 103, 173 AlocanA 379 AvaraNa Avazyaka 292 AvocImaraNa 378 AzAtanA Asevana 355 AsevanA zikSA 297 Astikya 53 Asrava 63, 79 AhAra 68, 285, 379 AhAraka 68 AhAradAna . 93 AhAraparyApti 70 AhArapauSadha 321, 322 244 206 23 86, 94 87 apavartana apavAda 285 apUrvakaraNa 33, 217 apkAya apkAyika apratikrAnta apratiSThAna apratyAkhyAna aprathamasamayasiddha 77 apramatta 37,42, 224 apramattatA apramAda 244 aprazastavihAyogati 22 abandhaka 305, 308 abhaya abhavya 50, 67 abhigamaruci 52 abhigraha 376 abhisandhi 250-251, 269 amUrta 26, 190 amUrtatA ambAdi 136 ayazaHkoti 24 ayogikevalI 68, 69, 308 arati artha 296, 297 arthakriyA arthopanaya 35-37, 47, 201 ardhapudgalaparivarta 72 arhaccaitya 345 arhacchAsana arhat 1, 43, 87, 89, 350 378, 395 avadhijJAnAvaraNa 12 avadhidarzanAvaraNa avirata 35, 304 avizuddhAvadhi avyApArapauSadha 321, 322 32 190 icchAparimANa itvara indranAga indriya paryApti iSTavirodha . [ ] AkAza 78, 148 AgantukadoSa 164,171-172 Agama 41, 87 bhAgamaviruddha 174 AcArAGga __ AcArya 76, 108-109, 123, 165 AjJAruci 52 Atapa nAma 22 AtmA 183 AdAnanikSepaNa 292 Adeya nAma 24 AnupUrvInAma AntarAyika doSa 326 ApatitAkaraNa 235,244-245 Apta AbhIra AyuSa 207, 307 AyuSka 11 AyuSkabandhakAla 305 AyuSkarma 308 IryA upayukta IryApatha IryApathavizuddhi Ipithika Isimita 292 223 [3] uccairgotra ucchvAsanAma ujjamiya * 21 328 Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250. utkRSTa sthiti uttama puruSa uttara guNa uttara guNazraddhA uttara prakRti uttarApatha utsargabrahmacArI udaya udayAvalikA 44 udAsIna 187 udIrNa 44 udIrNakSaya 44 udIrNopazama 44 udgamAdi doSa 325 udyota nAma 22 upakrama 152 - 154,193, 195, 197, 204, 208 195 198, 221 204 200 21 44, 50, 61 52 44 76 upapAta 70-71, 299, , 301 upabRMhaNa 94, 342 upabhoga 26, 284 upabhogAntarAya 26 43-45, 53 45 upakramakarmabhoga upakramaNa upakrama prAyogya upakramahetu upaghAtanAma upacAra upadezaruci upadhAna upadhi 27, 33 74 6, 106, 326 105 11 288 355 62, 304 upazama upazamaka zreNi upazAnta 44, 47 upazAntamoha 307, 309 20 52 60 72 upAGga upAdhi upArdha pudgaparAvarta upArdha pudgalaparivarta zrAvakaprajJaptiH upAsaka upAsaka pratimA Urjanta RddhiprApta RSi aihalaukika ojAhAra ogha [ U ] ekabhavamokSAyI eka siddha ekAnta nitya ekendriyatva eSaNA [ R] [ e ] kanyAnRta kapila karakaNDu karaNa karaNakartR kartRbhAva [ e ] [at] [ o ] 328 335 [ka] kaNabhakSa (kaNAda ) kanakAvalI kandarpa 283 292 352 73 77 183 20 292 68 38, 42-43, 52, 253 324 audafre 20, 44, 197 audArika 72, 270 aupazamika 43, 45-47, 51 87 87 291 260 87 76 330 186. 145 karma karmakSapaNa karmakSapaNaka 97 karmakSaya 139 - 140, 142 - 143 karmapudgala 39-41 prakRtisaMgrahaNI karmabandha karmabIja karmabhAva karmabhUmija karmopakramabhAva kalA kalpanIya kallAvAlagattaNa kaSAya kaSAya vedanIya kAyavadha kAyikabhUmi kAraka kAraka samyaktva kArita 'kArmaNazarIrayogI kAla kAlacaturdazI kAzmIra kAMkSA koti kumArAmAtya kumArAnRta kumbha kula kulavara kulAdi kuliGgI kuvAdI ku zAstra bhAvanA kuSTha kUTayantra 9, 19 97, 138 9 142 396 145 75 233 269 325 088 304 16 345, 349 323 43 49 144 69 197, 325 93 153 59, 86-87 24 291 261 35-37 357 249 248 223-224 256 231 103 252 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kUTasAkSitva kUpodAharaNa kRta kRtakRtya kRtanAza kRSi kRSNapAkSika ketu kevala kevalajJAna kevalajJAnAvaraNa kevaladarzanAvaraNa kevalI kezavANijya kaivalya kaGkaNA sAdhu koTikoTi kItkucya kaumudI kaumudIcAra kriyAruci krodha kliSTabandha kSatriya [kSa ] paMkazreNi 260 346 114 345 193-194, 196, 219 107 73 276 309 207, 359 12 14 68-69, . 76, 307 288 359 289 31 291 115 93 52 17 231 325 48, 196, 202, 217 kSa 137, 143 kSaya 44, 194 kSayopazama 43-44, 51, 62 kSAyika 43, 51 kSAyika bhAva 359 48 kSAyika samyaktva kSAyopazamika 43-44, 47, 51 dikpradA- TIkAntargatazabdAnukramaNikA kSINamoha 307, 309 kSIravikRti pratyAkhyAtA 122 kSetra 197, 276 khAdima gaNadhara gati gatinAma gandha garbhaja [kha] guNasthAna gupti [ga] gavAnRta gAthA gArhastha guNa guNana 330 guNavrata 6, 43, 280, 284, 328, 379 . guru gRhapatisutacora gRha gRhipratyAkhyAna gRhiliGgasiddha 285 2, 76, 330 303 20 21 70, 71 260 35 81, 159 1,97,108-109, 328 115 gharSaNa - ghUrNana ghRtapradAna 298 342 87 gRhI 326, 347, 365, 384 gocchaka 76 gotra 11, 25, 29-30 gautama granthi granthibheda [gha] 378 329 76 98 32, 34, 42, 353 7 31 376 [ca] 'cakravartI 56, 74, 385 14 381 279 93 cakSudarzanAvaraNa caNDakauzika caturmAsaka candragupta caraNapariNAma caramazarIra cANakya cAturmAsa cAturmAsaka cAturvarNa cAritra cAritrakSapakazreNi cAritrapariNAma cAritramohanIya cAritropazamazra Ni cintAmaNi cetanA caitya caityagRha chadmastha chavicheda chinnagodukara janma jarA 251 jaghanyasthiti jallagandha jaMgamatva jata caityapUjA caityavandana 341, 343, 354 181 74 15, 43, 81 390 93 108 328 76 292, 365-366 292, 322, 339, 341 341 381 15, 377 390 348, 381 188 [ cha ] 113, 207, 304, 307, 309 258 236 [ ja ] 27 394 394, 397 93 356 357 1 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 jAtinAma jAtismaraNa jAtyanuccheda jitazatru jina jinadharma jina pUjA jinamata jinavacana jinazAsana jIva jIvajAti jIvadravya jIvanikAya jIvasamAsa jhaSajJAtadharma jugupsA joSaNAgadhanA 378 jJAnAvaraNa 10, 28, 98, 209 jJAnI 159 jvara 103 tapas tapasvI tatvArtha tattvArthazraddhAna tiryagAyuka tiryaggati tiryagloka tiryaJca tIrtha tIrthakara 20 76 128 115 89, 330, 346 388 tIrthakara nAma tIrthaMkara siddha [jha ] [ ta ] 349 342 90 342 9, 63 128 185 297 77 18 236 63 62 82, 87 23.4 19 17 157 70-71, 381 76 2, 65, 73-74, 76-77 24 76 zrAvakaprajJaptiH tIrthasiddha tIrtha karitIrtha tIrthakarisiddha tortha prabhAvanA tIrthasiddha tIrthasnapana tIrthahAni tIrthaMkara tIrthaMkara bhakti / . tIrthoccheda tejaskAyika 64 trasa 125 trasakAya 64, 119, 121 22 trasaprANaghAtavirati 119, 121 trasanAma 125, 129 292 296 292 114 trasaMbhUta- trigupta trigupti triptinirodha tridaNDavirati tripuJja tripujinyAya 76 77 77 94 77 375 169 1 105 61, 166 dIpaka durbhaga nAma durbhikSa duHkha duHsvara nAma 45 44 [da] dantavANijya 288 darzana 2, 10, 15,72,87 darzanamohanIya 15, 45, 98 darzanAdi 376 darzanAvaraNa 13, 28, 98 davAgnidApana karma 288 dAnAntarAya 26 divrata 280, 319 dizAloka 326 50 23 93, 325 58 23 dRSTivirodha deva devakuru devagati devadatta zrAvaka devadUSya devAka ( amarAka ) deza dezakAMkSA dezapauSadha dezapratyAkhyAna dezavirata dezavirati dezazaMkA dezAvakAzika dravyataH hiMsA dravyaliGga dravyastava dvAragAthA dvija dvisamayasiddha dvIndriya dvIndriyAdi dvIpa dveSa 17, 109-111, 285, 309, 384, 390 87 319, 328 4 deha draGganivAsI dramaka dravya 58, 87, 180, 190, 197, 222 224 76 347 311 325 77 114 356 73 393 dharma 180 70 243 17 289 285 19 322, 325 87 322 17 332, 390 dharmakathA dharmadhyAna dharmaruci 250 327 [ dha ] 1, 78, 81, 93-94, 108, 351-352 50, 94 322 52 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dikpradA-TokAntargatazabdAnukramaNikA 253 183 dharmAnuSThAna 316 dharmAstikAya 78,87, 148 dhAriNI 115 dhArmika vAtsalya nandIzvaravara napuMsakaliGga 77 napuMsakaliGgasiddha 77 napuMsakaveda 18 namaskAra 93, 326, 343, 364, 373 naya 190, 274 nayanadarzanAvaraNa naraka niraticAra 51, 376 nirapekSa bandha 258 niravadya 285, 292 nirupakrama 75, 202, 206 nirupakramAyuSa 74, 243 nirguNa 34, 35 nirjarA 35, 63, 82, 340 nirmANa 24 nirlAJchana karma nirvANa 217, 350 nirvati nirveda 53, 57 nirvedaguNa 84 nivRtti 254, 399 nivRttivAdI 166 nizcaya nizcayanaya nisargaruci nIcairgotra 25 nokaSAya vedanIya notIrthakarasiddha notIrthasiddha notIrthakarisiddha nyAya 141, 185, 289 nyAsApaharaNa . . 260 21, 70 21 52 137 narakapRthivI 138 narakavedanIya 138 narakavedanIya karma 156 narakasaMvartanIya karma 155 narakAyu 137 narakodvartana narakagati 17 narAyuSka . 19 nAgarakabhAva nAgarakavaghanivRtti 119 nAma 11, 29-30 nAraka 70,73, 137, 156, paraloka 57, 167, 179, 347 paralokArthI 134 parikarma 377 pariNAma pariNAmI 183 paribhoga parivrAjaka pariSahajaya paryApta paryAptaka 'paryAptakanAma paryAptakalabdhi paryApti paryAptinAma paryAya 180 paryupAsanavidhi 354 parva 321 palimanthadoSa 109, 112 'palya palyopama 32, 302 palyopamapRthaktva paMcasamita 292 paMcasamiti 296 paMcANuvrata paMcendriyatva paMcodumbarika 285 pATaliputra pAThAntara 311 pAna pApa 79, 133, 151 pApakarmopadeza 221, 222 289 pApakSapaNa 133 pApakSaya 134-135 pApopadeza 289 pAralaukika 324 pASaNDa 88 77 382 356 [pa] pakSa 93 137 326 285 nArakagati nArakanyAya nArakAyuSka nAli 35, 36 nigoda 103 nitya 176-177, 182 nityAnitya 180,181 nidarzana 199 nidAna 48,307-308 nidrA 13 nidrAvedanIya 197 nipAta 19, 378 21 270 86-88 paGkA pRthivI paDalaya paraghAtanAma paradAraparityAga parapASaNDaprazaMsA parapASaNDasaMstava paramapuruSa paramAkSara paramAdhArmika paramAdhArmika sura 93 137 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 pASANapratimA pAsahA piNDeSaNA piMgalasthapati puNya puNyabandha pudgala pudgala parivarta puSpakunthu puruSa puruSaveda pulliGga pulliGgasiddha pUjaka pUjA pUrva pUrvapakSavAdI pRthavatva pRthivI pRthivI kA ki potta pauruSI pauSadha pauSadhazAlA pauSadhopavAsa prakRti prakRtibandha prakSepAhAra pracalA 77 348 344-345 296 123 302 119, 121, 130, 345, 349 64 93 326 321 292, 322 322, 328 186-187 188 61 297 264 79, 143, 151 pracalApracalA prajJapti prajJApanA pratikramaNa 142 26, 39, 72, 78 72 291 186-187 18 77 80 68 13 13 333 52, 98 330 pratipatti 295, 309, 326 pratimA 376 prativastUpamA 35, 54 zrAvakaprajJapti: pratyAkhyAtA 112, 123, 166, 175 pratyAkhyAna 17, 122, 330, 334-335, 343-344 pratyAkhyAnaniyukti 334 pratyAkhyAnAvaraNa 17 pratyAkhyApayitA 112, 123, 166, 175 23 pratyekanAma pratyekabuddha pratyeka buddhasiddha prathamasamayasiddha pradezatA pradezabandha pradezAnubhava pradhAna pramatta pramattasaMyata pramAdAcarita pravacana 80 44, 47 187 281 36 pramAda 170, 220, 224, 289, 312, 374 389 76-77 76-77 pravacanamAtR pravrajita pravrajyA prazama prazamaguNa prazasta vihAyogati prahara praharaNa prANa 77 196 94, 175, 280, 324 296-297 335, 382 134, 377, 380 60-61, 97 84 22 201 285 107 123 70 7.6 87, 93 58 340 prANAtipAta prANApAna paryApti prAvaraNa prAzuka prAzukapiNDa prAsuka [ ba] ] bandha 37, 40-41, 63, 80, 135-36, 158, 186, 220, 224, 258, 389 bandhaka 42, 305, 307-308 bandhananAma bahubIja bAdaranAma bindusAra bIjaruci buddha buddhabodhitasiddha buddhipratibimboda bodhi 76, 168, 186-188 brahma brahmacarya pauSadha bhaktapAnavyavaccheda bhaktapratyAkhyAna bhagavatI bhaGga bhaya bhava bhavana bhavasiddhika [bha] bhavya bhavyabhAva bhasmaka vyAdhi bhATIkarma bhAva bhAvataH hiMsA bhASA bhASAparyApti bhikSuka bhinna muhUrta bhinnAbhinna bhUmyanRta 20 285 22 296 52 76 76 187 321. 321-322. 258 378 333 329 18 48, 197 73 73 50, 66 66-67 195 288 58, 197 224 292 70 93 30, 42 180 260 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhoga bhogAntarAya matijJAnAvaraNa matsyabandha mathurA [ma] mana:paryayajJAnAvaraNa manaHparyApti manuSya manuSyaloka mahAvrata mAtRsthAna anuSThAna 70-71 385 mantra 348 maraNa 378, 394, 397 marudevI 76 mahAmaNDalika 385 105-106, 310 50 17 58, 103 356 mithyAbhAva mizravedanIya mukta 26, 187 26 muktAtmA mukti mukhavastrikA muni 12 155 368 12 70 mAna mAnasa duHkha mAnuSatva mAyA 17 mAsa 17 mithyAtva 44, 47, 61, 98, 163 mithyAtva mohanIya 44, 87 mithyAtva vedanIya 15 mithyAdarzana 256, 341 mithyAdRSTi 2, 35, 38, 50, 61, 97 85 15 76, 142, 162, 186-87 398 87, 151 298 61 dikpradA - TIkAntargatazabdAnukramaNikA muhaNataya muhUrta mUrta mUrtatA mUlaguNa mUla prakRti mRSAvAda mRSAvAdI 371 mokSa 42-43, 48, 63, 83, 151, 154, 194, 359, 389 303 312 moha 192, 307, 349, 393 mohanIya 10, 15, 28, 30, 44 291 61 mokSagati mokSasAdhana maukharya mauna [ya] 113, 365, 384 292 288 yati yati pUjA yantrapIDanakarma yazas yazaH kIrtinAma yAga [<] 326 30 190 190 326 11, 305 260-261 231 yAvatkathika 108, 328, 399 yugapradhAna 93, 165 53, 79, 330 yoga yonipoSaka 288 raktabhikSu rajanI - utsava rajoharaNa rati " rasa rasaparityAga 24 24 88 115 76 18 21 380 rasavANijya rAga rAjagRha rAjamayUra rAjAmAtya rocaka rocaka samyaktva raudra dhyAna labdhi lAkSa vANijya lATadeza lAbhAntarAya liGga liGgapratipatti lokaviruddha lokavyavahAra lokayI locakRta lobha lobhANuvedaka lomAhAra la ] [ va ] vadha vanakarma vanaspatikAyika varNanAma valgulI vyASi vasantapura vastu vAcaka vandana vandanaka vandAvanaka vandhyAsuta vanyAsutapizitAzana 255 288 393 93 173 92 43 49 136, 160 70-71 288 125 25 76 76 174 181 325 376 17 306 68 191, 258 288 64 373 372 374 192 208 21 91 115 7 330 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 vANijya 353 vAdI 1919, 141, 164, 192 vAyukAyika 64 vArahaDa vAsudeva vikRSTa tapa vigama vigrahagati vighnavinAyaka 1 vicikitsA 59, 86-87, 93 358 vijJAna viT vidyAdharI vidyAvAdika vidyAsAvaka zrAvaka viThTha jugupsA vidhavAdyanRta vidhi 114. vipakSa 189, 325 vipAka 44, 55, 80, 194 vipAkakAla 200 319, 322 vibhASA 323, 326, 378 73 332 179 59 319 288 vimAna viratAvirata virativAdI vizrotasikA viSadRSTAnta viSavANijya viSodAharaNa viSkambhatodaya visUcikA vistAraruci 291 385 379 136. 68-69 vihAyoga tinAma vItarAga vIra vIryAntarAya 325 270 319 93. 87, 93 261 319 44, 46 93, 171 52 22 43, 304, 307, 309, 354 280 26 vRddha paramparAyAtatA 328 bRddhasaMpradAya 285, 288 veda 18 vedaka 43, 309 vedanA samudghAta 157 vedanIya 10, 28, 30 vedyamAna 155 vaikriyika 270 vyaJjaka 43 vyaJjaka samyaktva 50 vyatireka 84, 184, 400vyabhicAra 23, 73,148, 241 vyavahAra 61 zrAvakaprajJaptiH vyavahAranaya vyavahArasaMvara vyAkaraNa vratI zAkya [za ] zubhanAma zarIranAma 20 zarIraparyApta 70 zarIrasatkArapauSadha 321 zaMkA 59, 86-87, 89-91, 97 88 328 288 58, 103 zAsana 342 295-296 zikSA zikSApada 6, 43, 292 zikSA padavrata 321, 326, 328 zikSAvrata 6 zIrSaprahelikA zIla zuklapAkSika zubhadhyAna zAkyAdyupAsakadharma zATIkarma zArIraduHkha 61, 95 81 201 326 40-41 358 72 370 23 79 325 1.47 308 68 202 18 325, 369, 372 175 299, 328 76 384 328 113 300 1, 2, 5, 93-94, 107, 115, 123, 168, 296,299, 336, 339, 343, 368, 378, 390 zrAvakadharma 1, 7, 43, 280, 378, 382-383 94, 368 76 zubhAsrava zUdra zUnyatApatti zailezI zailezyavasthA zailesI zoka zraddhA zraddhAvAn zramaNa zramaNa saMgha zramaNopAsaka zramaNopAsakadharma zrAddha zrAmaNya zrAvaka zrAvikA zruta zrutaghara zrutajJAnAvaraNa zreNi zreNika zreNidvaya SaTjIvanikAya SaSTASTamAdi sacitta sacittAhAra 401 12 47 93 306-307, 390 [Sa] satkAra sannipAta 297 379 [ sa ] 235, 275, 285 286 325 395 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dikpradA-TokAntargatazabdAnukramaNikA 257 115 20 sAdhudharmadezanA sAdhya sAdhyaroga 204 sAdhvI 94, 368 sApekSabandha 258 sAmAcArI 2, 3, 180, 291, 292, 298, 323, 328, 338, 366, 375, 378 sAmAnya kevalI sAmAyika 292, 299, 310, 312, 322, 328 sAmparAyika 308 sAmparAyika bandha 226, 231 sAvadha 114, 285 sAvadha yoga 292, 332, . 76 337 samaya 41, 164, 174 samAcAra 2 samAdhi 5, 379 samAnadhArmika samiti samudghAta samudra sambandha sambhava 237 samyaktva 7,33, 43-44, 47, 50, 52, 61, 85. 86, 89, 169, 328, 358, 390-391 samyaktvapudgala 98-99 samyaktva-mithyAtvavedanIya 15 samyaktvavedanIya samyaktvAticAra samyaktvAdhyavasAya samyagjJAna 158 samyagdarzana 33, 49, 341, samyagdRSTi 5,36, 60, 84, 94, 97 samyamithyAtva sayogibhavastha sarodrahataDAmazoSaNakarma 288 sarpodAharaNa sarva 322 sarvakAMkSA 87 sarvajJa 88, 90, 300 sarvapauSadha 322 sarvapratyAkhyAna 17 sarvaprANAtipAtanivRtti 243 sarvavirati 384, 390 sarvazaMkA sarvasaMvara saMkalpa 107 saMkrama 216, 370 saMkSeparuci 33 saMkhyeyavarSAyuSa 70-71,74-75 saMga 87 saMgha 367 saMghavandanA 367 saMghATaka 326 saMghAtanAma saMjvalana saMmUrcchanaja 71 saMmUcchima 70 saMmoha 158. saMmohabhAva saMyata 36-37, 326, 382 saMyuktAdhikaraNa 291 saMlekhanA 378, 382 saMvatsara saMvara 63, 81, 150 saMvega 3,53,56, 97, 159, 351, 369, 372 saMsAra 41, 181-182, 360 saMsAramocaka 133, 139, 163 saMsArI 64, 394 saMstava 86, 88 saMstAraka zramaNa 378 saMsthAnanAma 20 saMhanananAma sAgaropama 28, 32, 390 sAgaropama koTAkoTI 55 sAtavedanIya 14 sAticAra 51, 96-97 sArmika 339 sAdhAraNanAma 23 sAdhu 2, 37, 87, 93-94, 115, 169, 296, 326, 340, 365-366 sAdhuguNa 322 sAdhujanaparyupAsanA 105 sAdhudharma 115 sAvadya yoganivRtti 253 sAsAdana siddha 68-69, 76, 392, 395 siddhaprAbhRta 77 siddhAnta 137, 174, 333 sukha . sugata subhaganAma subhikSa suraloka 22 87 susvaranAma sUkSmanAma sUkSmaprANAtipAta 114 sUkSmasamparAya- 306-307 42, 49, 224, 280,296-297, 347, 350,401 sUtrakRtAGga 115, 384 sUtraruci 52 sUtra Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 zrAvakaprajJaptiH sUtravirodha setikA setikApalabhoga 22 108 270 334 setu 276 75, 206 smRti svadArasantoSa svayambhUramaNa svayambuddha svayaMbuddhasiddha svaliGgasiddha svasaMvedana svAdima 6 300 sthAvarakAya 121 sthAvaranAma sthAvaravadha 125 sthiti 27, 301 sthitibandha sthiranAma sthUraka 107 sthUraka prANavadhavirati 107 sthUrakaprANiprANavadha viramaNa sthUramRSAvAda 21 sphoTIkarma 288 184 sopakrama saugata darzana saudharma stava styAnagRddhi strIliGga strIveda sthApanAdoSa sthAvara 88 77 18 18 hAsya hiMsA hiMsApradAna sparza 326 119, 130 224 289 400 hetu Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. pAThAntara granthakArake samakSa kucha pAThabheda bhI rahe haiM / yathA gAthA 311 meM dvAragAthA 295 meM upayukta 'paMca' padake sthAnameM 'kiM ca' pATha-bheda isa prakAra sujhAyA gayA hai-pAThaMtaramo havA. kiNc|| ise ukta gAthA 311 kI TIkAmeM isa prakArase spaSTa kiyA gayA haipAThAntaramevAthavA dvAragAthAyAm / taccedam "kiMca' samvati mANiUNaM ityAdigranthAntarApekSamanyatreti / isase yaha nizcita pratIta hotA hai ki granthakAra dvArA prastuta granthameM granthAntaragata anya bhI kitanI hI gAthAoMko granyanAma nirdezake binA sammilita kara liyA gayA hai| ukta dvAragAthA ( 295) isI prakArakI hai| isI prakAra TIkAkArake samakSa bhI mUlagranthagata kucha pAThabheda rahA hai| unhoMne gAthA 254 meM eka pAThabheda isa prakAra prakaTa kiyA hai-pAThAntaraM yogatrikanibandhanA nivRttiryasmAt saMgatArthameveti / isa gAthAmeM mUlameM 'pavittIo' pATha hai jo arthakI dRSTise saMgata nahIM pratIta hotaa| isIlie sambhavataH TIkAmeM 'pavittIbhopAThake sthAnameM 'nivittIo' isa pAThAntarakI sUcanA karake arthako saMgati baiThAyI gayI hai| . Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. matabheda mUla granthakArake samakSa kucha matabheda bhI rahe haiM / yathA 1. gAthA 303 meM prathamataH yaha nirdeza kiyA gayA hai ki vyavahArase sAdhu mokSa sahita pAMcoM gatiyoM aura zrAvaka usa mokSake binA cAroM gatiyoMmeM utpanna hotA hai / tatpazcAt Age vahA~ 'cau-paMcamAsu causu ya jahA kamaso' aisA nirdeza karake matAntarase sAdhuke cauthI (devagati) aura pAMcavoM (mokSagati) ina do hI gatiyoM meM utpanna honekI tathA zrAvakake cAroM gatiyoMmeM utpanna honekI sUcanA kI gayI hai| 2. gAthA 333 meM kinhIMke abhimatAnusAra gRhasthake tIna prakArake pratyAkhyAnako asambhava kahA gayA hai| isa matakA nirAkaraNa karate hue Age isI gAthAmeM pannattI (vyAkhyAprajJapti) ke anusAra vizeSa rUpase ukta tIna prakArase tIna pratyAkhyAnako sambhava nirdiSTa kiyA gayA hai| isapara Age gAyA 334 meM yaha zaMkA uThAyI gayI hai ki to phira niyukti (pratyAkhyAnaniyukti ) meM anumatikA niSedha kaise kiyA gyaa| isakA samAdhAna karate hue vahIMpara yaha kahA gayA hai ki anumatikA niSedha vahA~ svaviSayameM kiyA gayA hai| athavA sAmAnya pratyAkhyAnameM usakA niSedha kiyA gayA hai, anyatra tIna prakArase tIna prakArakA pratyAkhyAna sambhava hai| 3. gAthA 378 meM bAraha prakArake gRhasthadharmameM gRhasthake lie apazcima mAraNAntiko sallekhanAke ArAdhanakA vidhAna kiyA gayA hai / Age gAthA 382 meM kinhIMke abhimatako dikhalAte hue yaha kahA gayA hai ki cUMki usa sallekhanAkA vidhAna bAraha prakArake gRhasthadharmake antargata nahIM kiyA gayA hai, isalie saMyata (sAdhu) usameM adhikRta hai, na ki gRhasya / isa abhimatakA nirAkaraNa karate hue Age gAyA 383-384 meM kahA gayA hai ki vaha bAraha prakArake gRhasthadharmake anantara hI kahI gayI hai tathA usakA aticArasUtra bhI zramaNopAsakapuraHsara kahA gayA hai, isalie usameM gRhastha hI adhikRta hai, na ki saMyata / bAraha prakArake gRhasthadharmase usake pRthak kahanekA abhiprAya yaha hai ki bAraha prakArake usa gRhasthadharmakA paripAlana zrAvaka jIvita rahate hue bahuta samaya taka karatA hai jabaki usa sallekhanAkA ArAdhana usake dvArA maraNasamayameM kiyA jAtA hai, isalie vaha Ayuke prAyaH kSINa honepara kucha thor3e ho samaya rahatI hai| isa prakArakA matabheda sambhavataH vAcaka umAsvAtike samakSa nahIM rhaa| TIkAkArake samakSa matabheda 1. gAthA 47 kI TIkAmeM kSAyopazamikase aupazamikake bhedako dikhalAte hue kahA gayA hai ki kSAyopamika samyaktvameM upazamaprApta mithyAtvakA pradezAnubhava hotA hai, para aupazamikameM vaha nahIM hotaa| yahA~ matAntarako prakaTa karate hue yaha kahA gayA hai ki anya AcArya usake vyAkhyAnameM yaha kahate haiM ki zreNimadhyagata usa aupazamika samyaktvameM hI ukta mithyAtvakA pradezAnubhava nahIM hotA, kintu dvitIyameM vaha hotA hai / phira bhI usameM samyaktva paramANuoMke anubhavakA abhAva hI hai, yaha una donoMmeM vizeSatA hai| 2. gAthA 285 kI TIkAmeM vRddha sampradAyake anusAra yaha matAntara vyakta kiyA gayA hai ki anya AcArya upabhoga-paribhogakI yojanA karmapakSameM nahIM karate haiN| Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. granthollekha gAthA 333 338 384 granthAntara pannattI ( bhagavatI) niyukti ( pratyAkhyAnaniyutti ) aticArasUtra ( ise spaSTa karate hue TokAmeM 'imIe samaNovAsa eNaM ime paMcAiyArA jANiyanvA...' ityAdi sUtrako uddhRta kiyA gayA hai jo sambhavataH uvAsagadasAmao kA ho sakatA hai| TokAmeM gAthA granthAntara 52 va 98 prajJApanA AcArAMga tattvArthasUtra ( vAcakamukhyenoktam ) siddhaprAbhRta sUtrakRtAMga 77 115 va 184 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. paurANika udAharaNa gAthA udAharaNa peyApeya (kisI seThake do bAlaka ) rAjA-amAtya, vidyAsAdhaka zrAvaka, zrAvakasutA, cANakya va saurASTra dhAvaka / gAthApati sutaghora grahaNa-mocana TokA gAthA 50 udAharaNa aMgAramardaka marudevI va karakaNDu indranAga piMgalasthapati 264 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya jJAnapITha se prakAzita jaina AcAra-zAstra viSayaka mahattvapUrNa grantha - dharmAmRta (anagAra, sAgAra) : paM. AzAdhara (jJAnadIpikA svopajJa TIkA sahita) sampA.anu. : paM. kailAzacandra zAstrI - mUlAcAra (prAkRta, saMskRta, hindI) do bhAgoM meM mUla : AcArya vaTTakera; saMskRta TIkA : AcArya vasunandI; anuvAda : AryikAratna jJAnamatI zrAvakaprajJapti (sAvayapannatI): haribhadrasUri sampA.-anu. : paM. bAlacandra zAstrI - jinavANI (prAkRta-hindI) saMkalana-anu. : DaoN. hIrAlAla jaina tirukkaraLa (hindI) : elAcArya tiruvallavara ___anu. : govindarAya jaina zAstrI - jJAnapITha pUjAMjali (jaina pUjA vrata, stotra pATha) sampA. . paM. phUlacandra zAstrI - jinavara-arcanA (hindI pUjA-pATha saMgraha) saMka.-sampA. : DaoN. devendrakumAra zAstrI - maMgalamantra NamokAra-DaoN. nemicandra jyotiSAcArya - ArAdhanAsamuccayo yogasArasaMgraharazca (saMskRta) mUlaH ravicandra; sampA. : DaoN. A.ne. upAdhye - dhyAnastava (saMskRta, aMgrejI) : bhAskaranandI - gItavItarAga (saMskRta) : paNDitAcArya Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya jJAnapITha sthApanA : san 1944 uddezya jJAna kI vilupta, anupalabdha aura aprakAzita sAmagrI kA anusandhAna aura prakAzana tathA lokahitakArI maulika sAhitya kA nirmANa saMsthApaka sva. sAhU zAntiprasAda jaina sva. zrImatI ramA jaina adhyakSa zrImatI indu jaina kAryAlaya : 18, insTITyUzanala eriyA, lodI roDa, nayI dillI-110 003