Book Title: Mahakavi Harichandra Ek Anushilan
Author(s): Pannalal Sahityacharya
Publisher: Bharatiya Gyanpith
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090271/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi haricandra : eka anuzIlana DaoN. pannAlAla sAhityAcArya bhAratIya jJAnapITha prakAzama * Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana madhyapradeza ke sAgara-aMcala meM jina-vidyA kA vizeSa pragamana humA hai| sudUra prAcIna kAla se hI isa kSetra ke vana-kuMjoM meM RSi-muniyoM ne tapaHsvAdhyAya-nirata hokara jJAna-vijJAna kI vRddhi ke sAtha hI sAtha me sarmajana-mUlabha bhI banAyA hai| isa dizA meM prAcArya, o. pannAlAla jaina kA anavarata prayAsa anuttama hai| unakI hindI aura saMskRta ko bahuvidha kRtiyoM se vidvAnoM aura jijJAsuoM ko preraNA milI hai| prastuta grantha 'mahAkavi haricandra : eka anuzIlana' DaoN. jaina kA zoSa-niyandha hai| isa pramya para sAgara vizvavidyAlaya ne unheM pI-eca. DI. upAdhi se samalaMkRta kiyA hai| DaoN. jaina ne isameM mAnava vyaktitva ke vikAsa aura sAMskRtika upalabdhiyoM kA sUkSma dRSTi se anusandhAna kiyA hai| AzA hai. Adhunika yuga ke pAritrika nirmANa kI dizA kA nirdhAraNa karate samaya vicArakoM aura rASTra-nirmAtAoM ko isameM bahumUlya sAmagrI milegii| hama kAmanA karate hai ki prAcArya jaina apanI lekhanI se bhArata-bhAratI ko nirantara nirbhara karate rheN| rAmajI upAdhyAya adhyakSa, saMskRta vibhAga sAgara vizvavidyAlaya, sAgara Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA mahAkavi haricandra saMskRta sAhitya jagat ke prakhyAtanAmA phavi hai / komalakAntapadAvalI ke dvArA navIna-navIna artha kA pratipAdana karanA kavi kI vizeSatA hai| yaha kavi, kalpanAoM ke antarima meM ur3Ana bharane meM siddha huA hai to isake agAdha sAgara meM DubakI lagAne meM bhI atizaya nipuNa hai / inako 'dharmazarmAbhyudaya' aura 'jIvandharacammU ye do amara racanAeM haiN| 'dharmazarmAbhyudaya meM pandrahaveM tIrthakara dharmanAtha aura 'jIvandharacampU' meM jIvandhara svAmI kA jIvana-carita varNita hai| kathA paurANika hai parantu kavi ne use kAvyamayI bhASA meM aisA avatIrNa kiyA hai ki use par3hakara pAThaka kA hRdaya bhAva-vibhora ho jAtA hai| dharmazarmAmyudaya aura jIvandharacampU donoM hI grantha mere dvArA sampAdita tathA hindI anuvAda se alaMkRta ho bhAratIya jJAnapITha se prakAzita ho cuke haiN| donoM granthoM kI prastAvanAoM meM anyakartA tathA kAthya kI vidhAoM para saMkSipta sA prakAza DAlA gayA hai / isa 'mahAkavi haricandra : eka anuzIlana' nAmaka zodha-prabandha meM unhIM do anthoM kI vistRta samIkSA kI gayI hai| granthakartA ke vyaktitva aura kRtitva para prakAza DAlane ke atirikta granthoM kI amyantara sAmagrI kA paricaya tathA zizupAlavadha, kirAtArjunIya, naiSadha tathA candraprabhacarita Adi granthoM se tulanAtmaka uddharaNa bhI aMkita kiye gaye haiN| isa zodha-prabandha ke cAra adhyAyoM kA saMkSima sAra nimna prakAra hai| prabandhasAra prathamAdhyAya kAvyadhArA 'mahAkavi haricandra : eka anuzIlana' nAmaka isa zodha-prabandha meM cAra adhyAya hai| prathamAdhyAya meM 'bhAdhArabhUmi' aura 'kathA' nAmaka do stambha hai / 'AdhArabhUmi' stambha ke 1. kAvyadhArA, 2. mahAkavi haricandra-vyaktitva aura kRtitva, 3. amyudayanAmAnta kAmyoM kI paramparA aura 4. mahAkAvya-paribhASAnusandhAna nAmaka cAra stambhoM meM-pacakAvya, gadyakAvya aura campUkAvyoM kI carcA karate hue campUkAvyoM kA aitihAsika krama se paricaya diyA gayA hai| nalacampU, yazastilakacampU, jIvandharacamyU aura purudevayampU kA kartA ke Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtha paricaya diyA gayA hai| anya--'campU rAmAyaNa,' 'bhAgavatacampU tathA 'AnandavRndAvanacampU' yAvi prasiddha campUkAvyoM kA unake kartA ke sAtha nAmollekha kiyA gamA hai| mahAkavi haricandra-vyaktitva aura kRtitva mahAkavi haricandra kA paricaya dete hue kahA gayA hai ki ve nomaka vaMza ke kAyastha kulotpanna Ardradeva aura rathyA ke putra the / inake choTe bhAI kA nAma lakSmaNa thA / guru ke prasAda se inheM vAsiddhi prApta huI thI / yaha digambara jaina dharma ke anuyAyI the / inakA samaya 11vIM aura 12vIM zatAbdI ke madhya AMkA jAtA hai| inake race hue 'dharmazabhiyudaya' aura 'jIvandharacampU' ye do grantha upalabdha haiM / 'dharmazarmAbhyudaya' mahAkAvya hai aura 'jIvandharacammU' yathAnAma campUkAvya hai / dharmazarmAbhyudaya meM jana dharma ke pandrahaveM tIrthaMkara dharmanAtha kA caritra likhA gayA hai aura jIvandharacampU meM bhagavAna mahAvIra svAmI ke samakAlIna kSatriya-ziromaNi zrI jIvandhara svAmI kA caritra kina diyA gayA hai| sunTA nidAnoM pramukha rUpa se thI nAthUrAmajI premI kA abhimata thA ki jIvandharacammU kisI anya lekhaka kI racanA hai parantu donoM granthoM ke varNana-sAdRzya se yaha siddha kiyA gayA hai ki ye donoM prantha eka hI haricandra kI racanAe~ haiN| donoM kI bhASA aura bhAva kA sAdRzya, aneka uddharaNa dekara siddha kiyA gayA hai / jIvandharacampU kA prakAzana premIjI ke jIvanakAla meM ho cukA thA aura unhIM kI sammati se huA thaa| jaba maiMne chapane ke pUrva usakI prastAvanA unake pAsa bhejI taba unhoMne dharmazarmAmyudaya aura jIvandharacampU ke sulanAtmaka uddharaNa dekhakara ukta tathya ko svIkRta kara liyA thaa| ___mahAkavi haricandra kA vyaktitva mahAn thaa| kAlidAsa, mAgha, bhAravi Adi mahAkaviyoM kI zreNI meM inakA nAma liyA jAtA hai / mahAkAvya ke samasta lakSaNa inakI kRtiyoM meM avatIrNa hai / paNDitarAja jagannAtha ne kAvya ke prAcIna-prAcInatara lakSaNoM kA samanvaya karate hue apane rasagaMgAdhara meM kAvya kA lakSaNa' likhA hai-'ramaNIyArthapratipAdakaH zabdaH kAvyam' arthAt ramaNIya artha kA pratipAdana karanevAlA zabda-samUha kAnya hai| vaha ramaNIyatA cAhe alaMkAra se prakaTa ho, cAhe abhidhA, lakSaNA yA vyaMjanA se| mAtra sundara zabdoM se yA mAtra sundara artha se kAvya, kAvya nahIM kahalAtA kintu donoM ke saMyoga se ho kAvya, kAzya kahalAtA hai| mahAkavi haricandra ne apane kAyoM meM zabda aura artha-donoM ko bar3I sundaratA ke sAtha saMjoyA hai / kAvyavebhava rasa, dhvani, guNa, rIti aura alaMkAra-sAhitya kI ina samasta vidhAoM kA inakI racanAoM meM acchA nirvAha huA hai / upamA-utprekSA Adi arthAlaMkAra, anuprAsa Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yamaka mAdi zabdAlaMkAra, alakSyakrama-vyaMgya, arthAntara-saMkramitavAcya Adi dhvani, mAdhurya-oja mAvi guNa tathA pravI-pAMcAlI Adi rIti ke vividha udAharaNa dekara . dharmazarmAbhyudaya aura jIvandharacampU ke kAnyavaibhava kA digdarzana karAyA gayA hai / dharmazarmAmyudaya tathA jIvandhara pampU ke aneka sthala itane adhika kautukAvaha haiM ki unheM par3hakara sahRdaya pAThaka harSavibhora ho jAtA hai / sajjana-durjana-prazaMsA, candragrahaNa, marA, puSpAvacya, jalakor3A tathA candrodaya Adi kA varNana kavi ne jisa camatkAra-pUrNa bANI meM kiyA hai usase unakI kAvya-pratibhA sAkAra ho uThI hai| abhyudayanAmAnta kAvyoM kI paramparA saMskRta-sAhitya meM abhyudayanAmAnta kAvyoM ko bhI eka bar3I zRMkhalA hai / usa zRMkhalA meM hama jinasenAcArya ke 'pAzrvAmmudaya' kA mahattvapUrNa sthAna dekhate hai| isameM unhoMne kAlidAsa ke meghadUta ke samasta ilokoM ko samasyA pUrti ke rUpa meM mAtmasAt karake tIrthaMkara pArzvanAtha kA dibya carita likhA hai| navIM zatI ke zivasvAmI kA 'kaphirNAbhyudaya' bhI apanA mahattvapUrNa sthAna rakhatA hai / yAdavAbhyudaya, bharatezvarAbhyudaya, mAlavAbhyudaya, rAmAbhyudaya, malA yudaya, acyutarAmAbhyudaya aura raghunAthAbhyudaya bhI saMskRta-sAhitya kI garimA ko bar3hA rahe hai| isI paramparA meM mahAkavi haricandra kA yaha 'dharmazarmAbhyudaya' mahAkAvya mAtA hai jisameM pandrahaveM jaina-tIrthaMkara dharmanAtha kA caritra nibaddha kiyA gayA hai| mahAkAvya paribhASAnusandhAna vizvanAtha kavirAja ne sAhitya darpaNa ke SaSTha pariccheda meM 315 se 325 zloka taka mahAkAvya kI jisa paribhASA kA ullekha kiyA hai vaha dharmazarmAbhyudaya meM pUrNa rUpa se caTita hotI hai| dhIrodAtta nAyaka ke guNoM se yukta, kSatriyavaMzotpanna dharmanAtha tIrthaMkara isake nAyaka hai / zAnta rasa aMgo rasa hai, zeSa rasa aMga rasa haiM / jIvandharacampa kI racanA gadya-padmamaya hai isalie vaha campUkAvya meM AtA hai| usameM bhI dhIrodAtta nAyaka jIvandhara svAmI kA caritra aMkita hai| usakA bhI aMgI rasa zAnta rasa hai aura aMga rasa ke rUpa meM saba rasoM kA apachA vinyAsa hai / irAke dazama lambha meM vIra rasa kA pravAha uccakoTi kA hai| isakA zabdavinyAsa aura varNanakrama Azcaryajanaka hai| kathA kA AdhAra dvitIya stambha meM dharmazarmAbhyudaya aura jIvandharacampU kI kathAoM kA AdhAra batalAte hue donoM ke AkhyAna diye gaye haiN| dharmazarmAbhyudaya kA AkhyAna bharatakSetra ke uttara kozaladeza meM rAjA mahAsena rahate the| unakI rAnI kA nAma sunatA thA / pati-patnI meM agAdha prema thA / avasthA dala gayI parantu santAna utpanna Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM huii| dampatI kA mana utkaNThita hone lagA / pracetas muni ne rAjA ko batAyA ki tumhAre yahA~ tIrthaMkara dharmanAtha kA janma honevAlA hai| isI sandarbha meM unhoMne dharmanAtha ke pUrvabhavoM kA varNana kiyA / samaya Ane para rAnI suvratA ne dharmanAtha ko janma diyA / sarvatra Ananda chA gyaa| devoM ne janmakalyANaka kA utsava kiyaa| isa prakaraNa meM sumeru parvata, devasenA tathA kSIrasamudra kA uttama varNana huA hai| dharmanAtha torthaMkara ne bAlyakAla ko vyatIta kara jyoM ho yauvana avasthA meM padArpaNa kiyA tyoM ho unake zarIra kI AbhA dina dUnI rAta caugunI vistRta hone lagI / vidarbhadeza ke rAjA pratAparAja ne apanI putrI zrRMgAravatI ke svayaMvara meM yuvarAja dharmanAtha ko Amantrita karane ke lie dUta bhejaa| pitA kI AjJAnusAra yuvarAja dharmanAtha ne vidarbhadeza ke lie prasthAna kiyA / isa sandarbha meM kavi ne gaMgA nadI kA aura dazama sarga meM vindhyAcala kA nAnA chandoM meM varNana kiyA hai| Rtucakra, vanakrIr3A, puSpAtraSaya, jalakrIr3A, candrodaya, madhupAna, surasagoSThI tathA prabhAta Adi kAvya ke vividha aMgoM kA alaMkAra pUrNa bhASA meM viSama kiyA hai| diva yuvarAja kI bar3e sammAna ke sAtha agavAnI kii| svayaMvara meM aneka rAjakumAra ekatrita hue| sakhiyoM ke sAtha zrRMgAravatI ne svayaMvara - maNDapa meM praveza kiyA / sakhI ne saba rAjakumAroM kA varNana kiyA / anta meM zRMgAravatI ne muvarAja dharmanAtha ke gale meM vara-mAlA ala dii| yuvarAja ne vaibhava ke sAtha rAjabhavana meM praveza kiyaa| vara-vadhU ko dekhane ke lie nAriyoM ke hRdaya utkaNThA se bhara gaye / vidhipUrvaka vivAha saMskAra huaa| isI bIca pitA mahAsena kA patra pAkara dharmanAtha patnI sahita vimAna dvArA ghara cale gaye / kucha asahiSNu rAjakumAroM ne suSeNa senApati kA pratirodha kiyA parantu me burI taraha parAjita hue / dharmanAtha saMsAra se virakta dIkSA kalyANaka kA utsava bahuta samaya taka rAjya karane ke bAda ulkApAta dekha ho tapazcaryA karane ke lie udyata hue| devoM ne unake kiyA / kucha samaya bAda unheM kevalajJAna utpanna huA aura ve carAcara vizva ke jJAtA ho gaye / samavasaraNa kI racanA huii| usameM sthita hokara divyavtrani ke dvArA unhoMne tasvopadeza diyA / anta meM ve sammedAcala se mokSa ko prApta hue / jIvandharacampU kA AkhyAna rAjapura nagara meM rAjA satyandhara rahate the / unakI rAnI kA nAma vijayA thA / rAjA satyandhara, viSayAsakti ke kAraNa, rAjya kA bhAra kASThAMgAra ko sauMpakara antaHpura meM rahane lge| rAnI vijayA ne garbha dhAraNa kriyA / jaba prasana kA samaya AyA taba kAMgAra ne rAjadroha vaza rAjA satyandhara ko senA se gherakara mAra ddaalaa| yuddha meM jAne ke pUrva satyandhara ne eka mayUrayantra ke dvArA garbhavatI vijayA ko AkAza meM ur3A diyA / : Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAryakAla meM vaha mayUrayantra rAjapura ke zmazAna meM utarA / vahIM ghanaghora andhakAra ke bIca rAnI ne kathA-nAyaka jIvandhara ko janma diyaa| eka devI ne campakamAlA dAsI ke veSa meM Akara rAnI kI paricaryA kii| sadyojAta putra ko nagara kA gandhotkaTa seTha le gyaa| usane acchI taraha usakA pAlanapoSaNa kiyA / rAnI vijayA daNDakavana meM eka tApasI ke veSa meM rahane lagI / jIvandhara ne vidyAdhyayana kiyA / AryanandI guru ne unakI antarAtmA ko uttama saMskAroM se susaMskRta viyaa| gandharvadattA tathA guNamAlA ke sAtha unakA vivAha huaa| jhASThAMgAra unakI prabhutA se mana hI mana khIjhatA thaa| eka bAra usane jallAdoM ko Adeza diyA ki ise jAna se mAra deN| jallAda zmazAna meM le gaye parantu jIvandhara kumAra ke dvArA upakRta sudarzana yakSa unheM AkAza-mArga se apane sthAna para le gayA aura bar3e sammAna ke sAtha unakI sevA karane lgaa| kucha samaya bAda tIrthayAtrAke uddezya se jIvandhara kumAra yatra-tatra bhramaNa karate rahe / isa sandarbha meM unake kaI vivAha hue / anma se hI bichur3I mAtA vijayA ke sAtha unakA milana huA / eka varSa bAda vaibhava ke sAtha ve rAjapura vApasa aaye| vahA~ do kanyAoM ke sAtha unakA vivAha huaa| anta meM mantraNA ke uddezya se apane mAmA govindarAja se milane ke lie vidarbhadeza gaye aura gupta mantraNA kara govindarAja ke sAtha rAjapura vApasa aaye| yahA~ lakSmaNA ke svayaMvara meM cakra veSakara usake sAtha vivAha kiyA aura kASThAMmAra ke sAtha yuddha kara use samApta kiyaa| apanA rAjya pAkara meM pramudita hue| sudarzana yakSa ne jIvandhara svAmI kA rAjyAbhiSeka kiyaa| unhoMne bAraha varSa ke lie pRthivI kA lagAna chor3a diyaa| prajA kA jIvana mAnanda se vyatIta hone lgaa| anantara saMsAra se virakta ho unhoMne dIkSA dhAraNa kI aura tapazcaryA kara rAjagahI ke parvata se mokSa prApta kiyaa| ___ isa prabandha meM unakA AkhyAna uttarapurANa ke anusAra diyA gayA hai aura TippaNa meM anya granthoM ke tulanAtmaka TippaNa dekara usakI vizeSatA siddha kI gayI hai| dvitIyAdhyAya dvitIyAdhyAya ke prathama stambha kA nAma sAhityika suSamA hai / isake antargata sarvaprathama dharmazarmAbhyudaya kI kAvya-pIThikA kA paricaya dene ke anantara usake kAnyavaibhava kA pradarzana kiyA gayA hai / isa vaibhava ke pradarzana meM upamA, rUpaka, utprekSA, virodhAbhAsa, zleSa, parisaMkhyA, arthAntaramyAsa, bhrAntimAn aura dIpaka mAvi alaMkAroM ke mahAkAvyagata udAharaNa dekara siddha kiyA gayA hai ki yaha mahAkAvya sAhityika suSamA se atyanta suzobhita hai / alaMkAra hI nahIM, ghyani kI suSamA bhI isakI zobhA bar3hA rahI hai| isake anantara 'jIvandharacammU kI kAvyakalA' tathA 'jIvandharacampU kA [2] Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sasprekSAloka' hama po sandarbha lekhoM ke dvArA jIvagharacammU kI kAvyakalA aura usakI utprekSArUpa lambI-lambI ur3AnoM kA digdarzana karAyA gayA hai| donoM hI lekhoM meM kAdhyagata aneka udAharaNa sAnuvAda prastuta kiye gaye haiN| jovandharasampU kI gadya bhI apanI nirAlI chaTA rakhatA hai| ise dekha, aisA lagatA hai ki mahAkavi haricandra ke havaya meM na jAne kitane asaMkhya zabdoM kA bhANDAra bharA haA hai| rasa ke anurUpa pAdoM kA vimyAsa karanA inake gaya kI vizeSatA hai| rasa, kAvya kI AtmA hai ataH usake paripAka kI ora kavi kA dhyAna jAnA bhAvazyaka hai| donoM hI granthoM meM kavi ne zrRMgAra ke donoM bheda, hAsya, karuNa, raudra, vIra, bhayAnaka, advata, bIbhatsa aura zAnta ina nau rasoM kA yathAvasara acchA varNana kiyA hai| jisa rasa se kAmya kA samAroSa hotA hai vaha aMgI rasa kahalAtA hai / isa dRSTi se donoM hI kAvyoM kA aMgI rasa zAmta rasa hai parantu vibhinna avasaroM para aMgabhUta rasoM kA bhI pUrA-pUrA dhyAna rakhA gayA hai / anuSTup chanda tathA citrAlaMkAra kI vivazatA ke kAraNa yapi dharmazarmAbhyudaya meM vIrarasa kA paripAka acchA nahIM ho pAyA hai tathApi jIvandharacampU meM yaha saba paratantratA na hone se vIrarasa kA paripAka parAkASThA ko prApta humA hai| usake vazama lambha sambandhI 3. gahaloM meM yuddha kA vaha varNana hai jisameM vIrarama aasa gati se pravAhita huA hai / rasa, alaMkAra, guNa aura rIti ke samAna chanda bhI kAvya ke pradhAna aMga hai| likhate hue gaurava hotA hai ki donoM hI granthoM meM rasAnurUpa prAyaH samasta prasiddha chandoM kA prayoga kiyA gayA hai| isa sandarbha meM donoM granthoM ke samasta zlokoM ke chandoM kI chAnabIna kI gayI hai / kSemendra ke suvRttatilaka ke anugAra hI ina kAvyoM meM chandoM kA prayoga huA hai / AdAna-pradAna isa stambha ke antargata sarbaprathama batAyA gayA hai ki 'jIvandharacarita' ko upajIvya banAkara saMskRta, apabhraMza, karNATaka, tamila tathA hindI Adi meM kitanaM kAnya upajIvita hue haiM unakA ullekha kiyA gayA hai / pratyeka kavi apane se pUrvavartI kaviyoM ke kAvyoM se kucha grahaNa karatA hai to Age AnevAle kaviyoM ke lie virAsata ke rUpa meM bahuta kucha de jAtA hai / isa sandarbha meM vividha uddharaNoM ko uddhRta kara yaha siddha kriyA hai ki mahAkavi haricandra ne kAlidAsa, bhAravi, mANa, daNDI, mAgha tathA bIranamdI Adi phatriyoM se kyA grahaNa kiyA hai tathA zrIharSa aura ahaMdAsa Adi kaviyoM ke lie kyA diyA hai| ___ "zizupAlabadha aura dharmazarmAbhyudaya' tathA 'candraprabhacarita aura dharmazabhiyuvaya' ina prakaraNoM meM dhonoM granthoM kA tulanAtmaka adhyayana kara yaha prakaTa kiyA gayA hai ki kisase kisane kyA liyA hai| donoM meM kitanA sAdRzya aura kitanI hInAdhikatA hai| vastutaH ye samIkSAtmaka lekha isa stambha ke mahattvapUrNa aMga bana gaye haiM / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAya tIrthakara tRtIyAdhyAya meM 1. siddhAnta, 2. varNana aura 3, prakRti-nirUpaNa ye sIna stambha rakhe gaye haiM / prathama stambha meM tIrthakara vaise huA jAtA hai isakA digdarzana karAne ke lie darzana-vizuddhi Adi solaha bhAvanAoM kA varNana kiyA gayA hai| isa samaya 'vattvArthasUtra' Adi granthoM meM jina darzana-vizuddhi Adi solaha bhAvanAoM kA varNana upalabdha hai, unakA mUla srota kyA hai yaha batAne ke lie SaTkhaNDAgama ke sUtroM kI chAnabIna kI gayI hai tathA unake uddharaNa dekara donoM kI tulanA ko gayI hai ! isa sabakA varNana tIrthakara kI pRSThabhUmi zIrSaka se kiyA hai| jaina siddhAnta aura jainAcAra bhagavAn dharmanAtha ne sarvajJa hone ke bAda jo tasyopadeza diyA thA usakA kucha vistAra se varNana kiyA gayA hai| jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ye sAta tattva haiM / ina sabhI kA acchA varNana isa sandarbha meM kiyA gayA hai| jIvandharacampU ke bhI vibhinna prakaraNoM meM jainAcAra-thAvaka ke karvavyoM kA acchA nidarzana prApta hai ataH usakA bhI sapramANa saMkalana kiyA gayA hai| cArvAka-dahana dharmazarmAbhyudaya ke caturtha sarga meM cArvAka darzana kA pUrvapakSa aura uttara-pakSa ke dvArA samIcIna digdarzana karAyA gayA hai| kAcya meM darzana jaisA nIrasa viSaya bhI sarasa ho gayA hai yaha mahAkavi kI kAvyapratimA kA hI mahattva mAnanA caahie| cArvAka-darzana AtmA kA astitva svIkRta nahIM karatA hai ataH usameM paraloka sApaka tapazcaraNAdi kriyAoM ko koI mahattva nahIM diyA gayA hai parantu kavi ne suyuktiyoM ke dvArA AtmA kA astitva siddha kara tapazcaraNAdi kriyAoM ko sArthakatA siddha ko hai| deza aura nagara varNana dvitIya stambha meM deza, nagara, nArI-saundarya, nepathyaracanA, rAjA, devasenA, sumeru parvata, kSIrasamudra tathA vindhyAcala kA varNana pRthak-pRthak lekhoM ke dvArA kiyA mayA hai / dharmazarmAbhyudaya aura jIvandharacampa ina donoM hI anyoM meM deza aura nagara kA varNana karane ke lie kavi ne jisa alaMkAra-vicchitti kA darzana karAyA hai vaha anyatra durlabha hai / isa prasaMga meM aneka uddharaNa dekara uparyukta tathya ko siddha kiyA hai| nArI-saundarya nArI prArambha se hI saMsAra ke AkarSaNa kA kendra rahI hai, ata: kaviyoM ne, kalAkAroM ne tathA citrakAroM ne use apanI racanA kA lakSya banAyA hai| mahAkavi Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haricandra ne donoM hI kAvyoM meM nArI ke saundarya kA varNana jisa khUbI se kiyA hai vaha unakI kAvya-pratibhA ko prakaTa karane ke lie paryApta hai| isa stambha meM suvratA aura gandharvadatta ke nakhazikha varNana sambandhI aneka padya uddhRta kara ullikhita satya kI puSTi kI gayI hai / rAjA , rAjA, saMsAra ke sAta parama sthAnoM meM apanA mahattvapUrNa sthAna rakhatA hai / ziSTAnugraha aura duSTaniprada rAjA ke pramukha kArya haiN| sAma, dAma, daNDa aura bheda- ina cAra upAyoM tathA sandhi vigraha, yAna Adi chaha guNoM kA dhAraka honA, rAjA ke lie Avazyaka hai / rAjA ke ina saba guNoM kA varNana donoM granthoM meM acchI taraha kiyA gayA hai| dharmazarmAbhyudaya meM rAjA mahAsena aura rAjA dazaratha kA tathA jIvandharacampU meM rAjA satyanvara kA varNana sAhityika aura rAjanItika vidhAoM se paripUrNa hai / devasenA bhagavAn dharmanAtha kA janmAbhiSeka karane ke lie sodharmendra, apanI caturaMgiNI senA ke sAtha sumeru parvata para gayA hai| vahA~ hAthI, ghor3e, ratha aura payAde ina cAroM aMgoM kA acchA varNana huA hai / svabhAvokti alaMkAra ne kavi kI tulikA ke dvArA aMkita rekhAcitroM meM raMga bharane kA kAma kiyA hai / sumeru vasudhA ke samAna dharAtala se eka lAkha yojana U~ce sumeru parvata ke pANDukavana meM sthita pANDuka zilA para tIrthaMkara kA janmAbhiSeka hotA hai| isa prasaMga meM sumeru parvata kA varNana AyA hai / kavi ne zleSa, rUpaka, upamA, utprekSA nAdi alaMkAroM ke dvArA usakA sundara varNana kiyA hai / kSIra sAgara devoM ko paMktiyA~ abhiSeka kA jala lene ke lie kSIrasamudra gayI haiN| isa sandarbha meM kSIrasamudra ke varNana kA prasaMga AyA hU~ / mAlinI chanda meM laharAte hue samudra kA varNana bar3A manorama jAna par3atA hai| aisA lagatA hai mAno kavi kI utprekSAeM pAThaka ke mana ko antarikSa meM ur3A le jA rahI haiM / vindhyagiri vidarbhadeza ko jAte samaya suvarAja dharmanAtha ne vindhyAcala para nivAsa kiyA yA / isI sabhdarbha meM usakA varNana AyA hai| 'nAnAvRttamayaH kazcit sargaH ' isa siddhAnta ke anusAra kavi ne usakA nAnA vRttoM - chandoM meM varNana kiyA hai / arthAlaMkAra to hai hI para yamaka nAmaka zabdAlaMkAra bhI yahA~ apanI adbhuta chaTA dikhalA rahA hai / I 32 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakRti-nirUpaNa tRtIya stambha meM prakRti-nirUpaNa kI carcA kI gayI hai / Rtucakra dharmazarmAbhyudaya ke 11veM sarga meM drutavilambita chanda ke dvArA vasanta Adi chaha RtuoM kA bar3A sundara varNana huSA hai| nArma sAla meM feem eka pala kA hai mana ko lubhA letA hai| jIvandharacampU ke caturtha plambha meM AyA huyA vasanta Rtu kA varNana bhI apane ApameM paripUrNa hai / tapovana tIrthayAtrA ke prasaMga meM jIvandhara svAmI ne tapovana meM vizrAma kiyA hai / isa prasaMga meM tapovana meM pAye jAnevAle vividha aMgoM kA varNana kavi ne apanI svAbhAvika vAgdhArA meM kiyA hai| yahAM alaMkAra kI vicchitti nahIM hai kintu paramArtha kA prazAnta varNana hai / jaTAdhArI sAdhu, vanya pazuoM kA nirbhaya vicaraNa aura muni bAlikAoM kI sadayavRtti ko dekhakara mohI mAnava' eka bAra kucha vicAra karane ke lie udyata ho jIvandharacampU kA prakRti-varNana . jIvandharacampU ke prakRti-varNana ne bhavabhUti ke prakRti-varNana ko niSprabha-sA kara diyA hai / jIvandhara svAmI ne ghanaghora araviyoM meM ekAkI bhramaNa kiyA hai / vahAM unhoMne dAvAnala meM ruke hue hAthiyoM ke jhuNDa dekhe haiN| garajate aura barasate hue metra dekhe hai| kala-kala karate hue pahAr3I nirjhara aura raMga-biraMge phUloM se suzobhita vana kI vasundharA ko bhI dekhA hai| sUryAstamana Adi kA varNana tharmaza myudaya meM sUryAsta, timira-prasAra aura candrodaya Adi kA varNana kavi ne jisa alaMkArapUrNa bhASA meM kiyA hai use dekha sahRdaya pAThaka kA hRdaya bA~soM uchalane lagatA hai| isa sandarbha meM aneka padya uddhRta kara kavi ko pratibhA kA digdarzana karAyA gayA hai| prabhAta-varNana - saMskRta sAhitya meM zizupAla kA prabhAta-varNana prasiddha hai para jaba hama dharmazarmAbhyudaya ke prabhAta-varNana ko dekhate haiM taba vaha niSprabha dikhAI dene lagatA hai| zizupAla meM yatra-tatra azlIlatA ke bhI darzana hote hai para dharmazarmAbhyudaya meM zAlInatA kA pUrNa dhyAna rakhA gayA hai| 13 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAya manoraMjana __ caturtha adhyAya ke pAMca stambha haiN| unameM se prathama stambha meM manoraMjana kA nidarzana karAte hue puSpAvazcaya aura jalakrIr3A kA varNana kiyA gayA hai| puSpAvacaya meM striyoM kI saralatA aura puruSoM kI baMdhakatA kA acchA citraNa huA hai / jalakrIr3A bhI kautuka banAnevAlI hai| isa sandarbha meM zizupAlavatra, dharmazarmAbhyudaya aura jIvandharasampU ke vividha uddharaNa dekara unakI samIkSA kI gayI hai| prakIrNaka nirdeza vittIya stambha meM zizuvarNana, prayodhagIta, svayaMkara-varNana, pamtragrahaNa aura jarA kA adbhuta varNana, sajjana-prazaMsA, durjana-nindA, putra ke abhAva meM honevAlI viphalatA aura tIrthakara kI jananI-suvratA dvArA svapna-darzana ina sabakA pRthaka-pRthak lekhoM meM varNana hai / dharmazarmAbhyudaya kA svayaMvara-varNana raghuvaMza ke svayaMvara-varNana se prabhAvita hai, isakA uddharaNoM dvArA samarthana kiyA gayA hai| jIvandharA kA prayodhagIta bhI raghuvaMza ke prabodhagIta kA anusaraNa karatA hai, yaha batalAyA gayA hai| putra ke abhAva meM honevAlI vikalatA kA varNana karate samaya candraprabha meM pratipAdita vikalatA kA bhI varNana kiyA gayA hai / isa stambha meM candragrahaNa tathA jarA ke adbhata varNana para prakAza DAlate hue usa prakaraNa ke aneka zloka uddhRta kiye gaye hai| nItinikuMja nIdinikuMja nAmaka tRtIya stambha meM donoM hI granthoM meM Aye hue subhASitoM kA pRthaka-pRthak saMgraha kiyA gayA hai| subhASita, usa prakAza stambha ke samAna hai jo pathabhrAnta puruSoM ko sahI mArga para lagAyA karate haiM 1 aprastuta-prazaMsA athavA arthAntaranyAsa ke rUpa meM aneka subhASita ina granthoM meM avatIrNa hue haiN| subhASitoM ke atirikta dharmazarmAbhyudaya meM rAjA mahAsena ke dvArA yuvarAja dharmanAtha ke lie jo nIti kA upadeza aura rAjya zAsana kA digdarzana karAyA gayA hai vaha bANa ke zukanAsopadeza kA smaraNa karAtA hai| isa sandarbha meM candraprabhacarita ke nItyUpaveza kA bhI ullekha huA hai| bhaktahRdaya jIvandharakumAra ne tIrthayAtrA ke prasaMga meM jahAM-tahA~ jinendra bhagavAn kI jo stuti kI hai usakA 'bhaktigaMgA' nAma se nidarzana kiyA gayA hai| sAmAjika dazA aura yuddha nidarzana isa stambha meM jIvandharacampU se pratiphalita honevAlI sAmAjika vazA kA varNana karate hue vaivAhika, paridhAna, rAjanayika, yuddha aura vAhana, zaikSaNika, yAtAyAta aura dhArmika vyavasthAoM para prakAza DAlA gayA hai| dharmazarmAbhyudaya tathA jIvandharasampU ke Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuza-varNana kI bhI vizada carcA kI gayI hai| isa samdarbha meM zizupAlavadha, kirAtArjunIya tathA candraprabhacarita ke yuddha-varNana kI bhI samIkSA kI gayI hai| bhaugolika nirdeza aura upasaMhAra paMcama stambha meM ratnapura, hemArgada deza tathA jIvandhara svAmI ke bhramaNa-kSetra meM Aye hue sthAnoM kA paricaya prApta karane kA prayala kiyA gayA hai| yaha siddha kiyA gayA hai ki ratnapura, bihAra prAnta ke paTanA kA nikaTavartI koI nagara rahA hai aura hemAMgada deza, maisUra prAnta ke antargata koI maNDala rahA hai| isI stambha meM dharmazarmAbhyudaya ke saMskRta TIkAkAra yazaskIti ke jIvana paricaya para vicAra kiyA gayA hai| anta meM dharmazarmAbhyudaya aura jIvandharacampU ke anuzIlana bhA meM likhe hue dona hAta mila gayA hai / pariziSTa pariziSTa meM 44 sahAyaka grantha aura andhakAroM kI sUcI dI gayI hai| prastAvanA meM kAvya-viSA ke uddharaNa dekara maiM zodha-prabandha ko punarukta nahIM karanA cAhatA hai| isa zodha-prabandha ke likhane meM thImAn DaoN. rAmako upAdhyAya ema. e., pI-eca. DI., DI. liT, adhyakSa saMskRta vibhAga, sAgara vizvavidyAlaya, sAgara ne pUrNa sahayoga diyA hai| unhoMne prabandha ko bar3e manoyoga se dekhA hai tathA Avazyaka parivartana aura parivardhana karAyA hai / unakI isa kRpA ke lie maiM AbhArI hU~ / sAgara vizvavidyAlaya ne isa prabandha ko svIkRta kara mahAkavi ke grantha-ratnoM se sAhityika kSetra ko avagata karAyA, isakI prasannatA hai| __ bhAratIya jJAnapITha ke mAdhyama se isa prabandha kA prakAzana ho rahA hai isake lie maiM usake saMcAlakoM, pramukha rUpa se usake mantrI zrI bAbU lakSmIcandrajI ema. e. kA atyanta AbhArI hai jinakI udAra kRpA se hI isakA prakAzana ho rahA hai| prabandha ke likhane meM jina 44 grantha tathA pranthakAroM kA sahayoga prAma huA hai unake prati namra zraddhAbhAva prakaTa karatA huA truTiyoM ke lie kSamAprArthI huuN| vinIta sAgara 1agasta 1975 pannAlAla sAhityAcArya Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI prathama adhyAya stambha 1: AdhArabhUmi 3-20 1. kAvyadhArA, 2. mahAkavi haricandra-vyaktitva aura kRtitva, 3. amyudayanAmAnta kAzyoM kI paramparA, 4. mhaakaavy-pribhaassaanusmpaan| stambha 2: kathA ..... 21-43 5. dharmazarmAbhyudaya kI kathA kA AdhAra, 6. jIvandharacampU kI kathA kA AdhAra, 7. dharmazarmAbhyudaya kA AkhyAna, 8. jIvandharacarita kA tulanAtmaka adhyayana, 1. jIvambaracampU ke pramukha pAtroM kA caritracitraNa / dvitIya adhyAya stambha 1 : sAhityika suSamA 10. dharmazarmAmyudaya kI kAvya-pITikA, 11. dharmazarmAbhyudaya kA kAvya-vaibhava, 12. jIvandharacampU ko kAvyakalA, 13. jIvandharacamma kA utprekSA-loka, 14. dharmazarmAbhyudaya kA rasa-paripAka, 15, jIvandharacampU kA rasa-pravAha, 16. jIvadharacampU kA vipralambha zrRMgAra aura praNaya-patra, 17. jIvandharacampU meM zAnta rasa kI pAvana dhArA, 18. dharmazarmAbhyudaya meM chandoM kI rasAnuguNatA, 19. jIvandharacampU meM chndoyojnaa| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stambha 2 : AdAna-pradAna .... 87-101 20. jIvandharacarita kI upajIvyatA, 21. upajIcya aura upajIvita, 22. zizupAlavadha aura dharmazarmAbhyudaya, 23. candraprabhacarita aura dharmazarmAbhyudaya / tRtIya adhyAya stambha 1 : siddhAnta ... 105-118 24. tIrthaMkara kI pRSThabhUmi, 25. dharmazarmAbhyudaya meM jaina-siddhAnta, 26. jIvandharacampU meM jainAcAra, 27. dharmazarmAbhyudaya meM cArvAka darzana aura usakA nirAkaraNa / stambha 2: varNana 28. dharmazarmAbhyudaya meM deza aura nagara-varNana, 29. jIvandharacammU kA nagarI-varNana, 30, dharmazarmAbhyudaya kA nArI-saundarya, 31. jIvandharapampU meM nArI-saundarya kA varNana, 32. jIvandharacampU kI nepathya-racanA, 33, rAjA, 34. devasenA, 35. sumeru, 36, kSIrasamudra, 37. viyagiri / stambha 3: prakRti-nirUpaNa 38. dharmazarmAbhyudaya kA Rtucakra, 39. jIvandharacampU kA tapovana, 40. jIvandharacampU kA prakRti-varNana, 41. sUryAstamana, timirodgati, andhodaya, pAnagoSThI Adi, 42. dharmazarmAmyudaya kA prabhAta-varNana / caturtha adhyAya stambha 1 : Amoda-nidarzana ( manoraMjana ) .... 152-167 43, dharmazarmAbhyudaya meM puruSAvacaya aura jalakrIr3A, 44. jIvandharacampU kA vsnt-ybhv| stambha 2: prakIrNaka nirdeza ... 168-183 45. jIvadharacabhyU meM zizu-varNana, 46, jIbamparacampU kA prabodha-gIta, 47. dharmazarmAsyudaya kA svayaMvara varNana, 48. candragrahaNa aura jarA kA adbhuta varNana, 49, sajjana-prazaMsA aura durjana-nindA, 50. putrAbhAvavedanA, 51. svpndrshn| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stambha 3 : nIti-nikuMja .... 184-191 52. dharmazarmAbhyudaya kA subhASitanicaya, 52. dharmazarmAmyudama kA nItyupadeza aura rAjya zAsana, 54. jIvandharacampU kA subhASitasaMcaya, 55. jIvandhara svAmI kI bhaktigaMgA / stambha 4 : sAmAjika dazA aura yuddha-nidarzana .... 192-201 56. jIyamghara ghampU se dhyanita sAmAjika sthiti, 57, dharmaza myudaya kA yuddhavarNana aura citrAlaMkAra, 58, jIvandharacammU kA yuddhanirUpaNa / stambha 5 : bhaugolika nirdeza aura upasaMhAra .... 202-207 59. dharmazarmAbhyudaya kA ratnapura, 60, jIvandhara kA hemAMgada deza aura unakA bhramaNa kSetra, 61. dharmazarmAbhyudaya ke saMskRta-TIkAkAra, 62, upasaMhAra, 63. ansyanivedanam / pariziSTa sahAyaka grantha sUcI .... 208-210 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi varicandra: eka anuzIlana Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya stambha 1: AdhArabhUmi 1. kAvyadhArA 2. mahAkavi haricandra-vyaktitva aura kRtitva 3. abhyudayanAmAnta kAvyoM kI paramparA 4. mahAkAvya--paribhASAnusandhAna stambha 2 kathA 5. dharmazarmAbhyudaya kI kathA kA AdhAra 6. jIvandharacampU kI kathA kA AdhAra 7 dharmazarmAbhyudaya kA AkhyAna 8. carita mula.. 9. jIvandharacampU ke pramukha pAtroM kA caritra-citraNa Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stambha 1 : AdhArabhUmi kAvyadhArA padyakAvya abyakAvya ke padya, gadya aura campU ina tIna bhedoM meM padyakAvya atyanta vistuta hai| bhagavatI zAradA ne vaidika durUha gItoM kI kArA se mukti pAkara jyoMhI kaviyoM kI kamanIya kalpanAoM se otaprota kAvyakAla meM padArpaNa kiyA tyoMhI bhAsa, kAlidAsa, azvaghoSa, bhAravi, bhavabhUti, mAgha, haricandra, vIranandI aura zrIharSa Adi kaviyoM ne vividha grantha rUpa pArijAta-puSpoM se unakI paraNa-vandanA kii| yahI kAraNa hai ki saMskRta kA padya-sAhitya-rUpa upavana Aja bhI vividha prabandha-pAdapoM se harA-bharA hai| padya zabda ko niSpatti 'pada go' dhAtu se huI hai| usakI nirukti hai 'pattuM yogya padyam' arthAt jo gatizIla ho vaha padya kahalAtA hai| vastutaH padya kitanA gatizIla hai, yaha kahane kI AvazyakatA nhiiN| saMskRta sAhitya hI nahIM, vizva kA samasta sAhitya Aja padyaracanA se prabhAvita hai| gadyakAvya 'gadituM yogyaM gadyam' isa nirukti se gahA zabda kI niSpatti 'gada vyaktAyAM vAci' dhAtu se hotI hai aura usakA artha hotA hai spaSTa kahane ke yogya / tAtparya yaha hai ki manuSya, jisake dvArA apanA abhiprAya spaSTa kaha sake vaha gadya hai| pazya kI mAtrAoM aura gaNoM kI paratantratA meM manuSma aisA jakar3a jAtA hai ki khulakara pUrI bAta kahane ko usameM sAmarthya hI nahIM rhtii| kartA, karma, kriyA aura usake vizeSaNoM kA jo svAbhAvika krama hotA hai vaha bhI padya meM samApta ho jAtA hai| kartA kahIM par3A hai, karma kahIM hai, kriyA kahIM hai aura unake viyoSaNa kahIM hai| binA antraya kI yojanA kiye padya kA ayaM lagAnA bhI kaThina ho jAtA hai parantu gadya meM yaha asaMgati nahIM rhtii| hRdaya yaha svIkRta karanA cAhatA hai ki bhASA meM gadya prAcIna hai aura padya arvAcIna / zizu ke mukha meM jaba vANI kA sarvaprathama srota phUTatA hai taba vaha gadha-rUpa meM hI phUTatA hai / padma' kA pravAha prabuddha hone para jisa kisI ke mukha se hI phUTa pAtA hai sabake nhiiN| padya-sAhitya kI itanI pracuratA aura lokapriyatA ke hone para bhI gadya-sAhitya hI sthira jyoti-stambha ke samAna kalpanAoM ke antarikSa meM ur3anevAle kaviyoM ko mArga AdhArabhUmi Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzana karA rahA hai / vidvAnoM ke vaiduSya kI parakha kavitA se na hokara gadya se hI hotI dekhI jAtI hai / aba bhI saMskRta sAhitya meM yaha ukti pracalita hai- 'gadyaM kavInAM nikarSa vadanti' arthAt gadya-kAvya hI kaviyoM kI kasauTI hai / kavi ke duSya kI honatA, kavitA-kAminI ke aMcala meM sahaja hI chipa sakatI hai para gadya meM nahIM / kavitA meM chanda kI paratantratA kavi kI rakSA ke lie unnata prAcIra kA kAma detI hai para gadya lekhaka kI rakSA ke lie koI prAcIra nahIM rahatI / gadya sAhitya kI viralatA meM usakI kaThinAI bhI eka kAraNa ho sakatI hai| kyoMki gadya likhane kI kSamatA rakhanevAle vidvAn alpa hI hote Aye hai / yahI kAraNa hai ki saMskRta-sAhitya meM kAvya kI zailI se gadya likhanevAle lekhaka aMguliyoM para gaNanIya haiN| yathA- vAsavadattA ke lekhaka subandhu, kAdambarI aura harSacarita ke lekhaka mANa, dazakumAracarita ke lekhaka daNDI, gadya cintAmaNi ke lekhaka vAyamasiMha, tilaka-maMjarI ke lekhaka dhanapAla aura zivarAjavijaya ke lekhaka ambikAdatta vyAsa | campU sAhitya ke rUpa meM padyoM ke sAtha gadya likhanevAle lekhaka inako apekSA kucha adhika haiM / gadya kI dhArA sadA eka rUpa meM pravAhita nahIM hotI, kintu rakha ke anurUpa parivartita hotI rahatI hai / raudra athavA vIra rasa ke prakaraNa meM jahA~ hama gadya kI samAptabahula gaur3I - rIti pradhAna racanA dekhate haiM vahIM zRMgAra tathA zAnta Adi rasoM ke sandarbha meM use alpa- samAsa se yukta athavA samAsa-rahita vaidarbhI rItipradhAna dekhate haiN| saMskRta gadya sAhitya meM bANa kI kAdambarI kA jo bahumAna hai yaha usakI rasAnurUpa zailI ke hI kAraNa hai / nATakoM meM gadya kA dIrgha samAlarahita rUpa ho zobhA detA hai / saMskRtanATakoM meM bhavabhUti ke mAlatI - mAdhaya aura hastimalla ke vikrAnta kaurava kA gadya nATyasAhitya ke anurUpa nahIM pratIta hosaa| jisa gadya ko sunakara darzaka ko jhaTiti bhAvAvabodha na ho vaha nATakocita nahIM hai / bhAsa aura kAlidAsa kI bhASA nATakoM ke sarvathA anurUpa hai / campU-kAvya 'gadyapadyamayaM kAvyaM campUrityabhidhIyate' isa lakSaNa ke anusAra campU-kAvya usa mizra kAvya kA nAma hai jisameM gadya aura padya kA mizraNa rahatA hai| isa mizraNa kA samucita vibhAga yahI pratIta hotA hai ki bhAvAtmaka viSayoM kA varNana padya ke dvArA ho aura varNanAtmaka viSayoM kA varNana gadya ke dvArA hI, parantu upalabdha campU - kAvyoM meM isa vibhAga kI upalabdhi kama hotI hai / campU-kAvya, gadya kAvya kA hI prakArAntara se saMvardhana pratIta hotA hai isIlie pazcAt AtA hai| yahI kAraNa hai ki dazama abhI taka nahIM huI hai / yadyapi gadya aura padya kA mizraNa vaidika saMhitAoM, vizeSakara kRSNa yajurvedIya saMhitAoM meM bhI upalabdha isakA udaya kAla gadyakAvya ke suvarNayuga ke zatAbdI se pUrvaracita campU kI upalabdhi mahAkavi haricandra : eka anusIlana 8 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai tathApi vaha campU kA prakAra nahIM mAnA jA sakatA ! padya ke sAtha gadya ko mizrita karane kI patti vikrama kI dvitIya zatAbdI meM bhI parilakSita hotI hai / AryasUra kI 'jAtakamAlA' isakA sundara dRSTAnta hai / hariSeNa ko prayAga-prazasti meM bhI padya ke sAtha gadya kI samanvita racanA pAyI jAtI hai ataH inheM campU-kAzya ke pUrva-rUpa mAnane meM koI vipratipatti nahIM jAna par3atI parantu kAzya ke sampUrNa lakSaNoM se samanvita bhamyUkAvya kA jo rUpa Aja upalabdha hai vaha unameM nahIM hai| ___logoM kI ruci vibhinna prakAra kI hotI hai, kucha loga to gadyakAvya ko adhika cAhate haiM aura kucha padyakAvya ko acchA mAnate haiM, para campakAvya meM donoM kA dhyAna rakhA jAtA hai isalie vaha rAbako apanI ora AkarSita karatA hai| mahAkavi haricanna ne jIvApAna prArama hA bhI ... gadyAvaliH padyaparamparA ca pratyekamapyAvahati pramodam / harSaprakarSa tanute militvA dvAg bAlyatAruNyavattISa kAntA // arthAt gadyAyalI aura padyAyalI-donoM hI pramoda utpanna karatI haiM phira hamArA yaha kAvya to donoM se mukta hai| ataH merI yaha racanA bAlya aura tAruNya avasthA se mukta kAntA ke samAna aspAlAda utpanna karegI / saMskRta kA sarvaprathama utkRSTa campU, trivikrama bhaTTa kA nalacampU isameM nala-damayantI kI kathA gumphita hai| sAta ucchavAsoM meM anya pUrNa huA hai| zleSa, parisaMkhyA Adi alaMkAra pada-pada para isakI zobhA bar3A rahe haiM / padavinyAsa itanA sarasa aura sukumAra hai ki kavi kI kalA ke prati mastaka zraddhAvanata ho jAtA hai| isI kavi kI dUsarI racanA 'madAlasAcampU' bhI hai| yaha kavi I, 915 meM huA hai| isakA dUsarA nAma 'yamunA-nivikrama' bhI prasiddha hai| yazastilakacampU AcArya somadeva ke yazastilakacampU kI racanA 959 I. meM huI hai| isa cambhU meM AvArya ne kathA-bhAga kI rakSA karate hue kitanA prameya bhara diyA hai, yaha dekhate hI banatA hai| isake gadya kAdambarI se bhI bar3ha-car3hakara hai, kalpanA kA utkarSa anupama hai, kathA kA saundarya grantha ke prati AkarSaNa utpanna karatA hai / somadeva ne prArambha meM hI likhA hai ki jisa prakAra nIrasa taNa khAnevAlI gAya se sarasa dUdha kI dhArA pravAhita hotI hai usI prakAra jIvanaparyanta nyAya-jaise nIrasa viSaya meM avagAhana karanevAle mujhase yaha kAvyasudhA kI dhArA baha rahI hai| isa grantha-rUpI mahAsAgara meM avagAhana karanevAle vidvAna hI samajha sakate haiM ki AcArya somadeva ke hRdaya meM kitanA abhAdha vaiduSya bharA hai| unhoMne eka sthala para svayaM kahA hai ki lokavitva aura kavitva meM samasta saMsAra somadeva kA ucchiSTa bhojI hai arthAt unake dvArA varNita vastu kA hI varNana karanevAlA hai / isa mahAmanya meM ATha samucchvAsa haiN| anta ke tIna samucchvAsoM meM samyagdarzana tathA AdhArabhUmi Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAsakAdhyayanAMga kA vistRta aura samayAnurUpa varNana hai / tRtIya samucchvAsa meM rAjanIti kI vizada carcA hai / AcArya somadeva kA notivAkyAmRta nItizAstra kA uttama grantha hai / isake sUpa, prasiddha TIkAkAra mallinAtha ne kitane hI sthaloM para uddhRta kiye haiN| inakA eka 'adhyAtmAmRtataraMgiNI' grantha bhI hai jisakI racanA atyanta praur3a hai| grantha padyamaya hai / yaha mere dvArA sampAdita aura anUdita hokara ahiMsA mandira dillI se prakAzita ho cukA hai| jovandharacampU yazastilakacampU ke pazcAt mahAkavi haricandra kA jIvandharacampU milatA hai / isakI kathA vAdIbhasiMha kI 'gadmacintAmaNi' athavA 'kSatracUDAmaNi' se lI gayI hai| yadyapi jIvandhara svAmI kI kathA kA mUla srota guNabhadra ke uttara-purANa meM milatA hai tathApi campa meM mUla kathA se nAma tathA kathAnaka sambandhI bhinnatA hai / isameM pratyeka lambha kI kathA-vastu tathA pAtroM ke nAma Avi gadyacintAmaNi se milate-julate haiM / mahAkavi ke isa kAvya meM bhagavAna mahAvIrasvAmI ke samakAlIna kSatracUDAmaNi zrI jIvandharasvAmI kI kathA gumphita kI hai| pUrI kathA alaukika ghaTanAoM se bharI hai| jIvandharasvAmI kA caritra-citraNa' itanA utkRSTa hai ki usase unakA kSatracUDAmaNitva arthAta kSatriyoM kA ziromaNipanA anAyAsa siddha ho jAtA hai| isa kAvya kI racanA meM kavi ne vizeSa kauzala dikhalAyA hai / alekAra kI puTa aura komalakAnta-padAvalI barabasa pAThaka ke mana ko aura AzaSTa sNyo| so vi ko gibhargasaddha pratibhA jhalakatI hai, isIlie prakaraNAnukUla artha aura arthAnukUla zabdoM ke cayana meM use alpa bhI prayatna nahIM karanA par3A hai| kitane hI gadya to itane kautukAvaha hai ki unheM par3hakara kavi kI pratimA kA alaukika camakAra dRSTigocara hone lagatA hai| nagarIvarNana, rAjavarNana, rAjJIvarNana, candrodaya, sUryodaya, vanakrIr3A, jalakrIr3A, yuddha Adi kAbya ke samasta varNanIya viSayoM ko kavi ne yathAsthAna itanA sajAkara rakhA hai ki dekhate hI banatA hai| gadyacintAmaNi aura kSatracUDAmaNi ke samAna isameM bhI gyAraha lambha hai / purudevacampU isake pazcAt camnU kAvyoM meM mahAkavi arhahAsa ke purudevacampU vA sthAna yA nAma AtA hai / isameM zleSa, parisaMsthA tathA utprekSA Adi alaMkAroM ko vicchitti apanA pramukha sthAna rakhatI hai| isake dasa stavakoM meM bhagavAn RSabhadeva tathA unake putra bharata aura bAhubalI kI kathA cacita hai| Adi ke tIna stavakoM meM bhagavAn Rpabhadeva ke pUrvabhavoM kA varNana hai aura usake Age ke stavakoM meM unakI paMcakalyANakarUpa kathA kA 1. bhAratIya jJAnapITha vArANasI se prakAzita ( sampAdana aura saMskRta hindI TokA pannAlA saahityaacaary)| mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varNana kiyA gayA hai| vaise to isake sabhI stavaka viziSTa kavi-pratibhA ke paricAyaka hai para dhaturtha stavaka se lekara Age ke ssavakoM meM kavi-pratibhA kA biziSTa darzana hotA hai| isake racayitA ahaMdAsajI terahavIM zatI ke antima bhAga ke vidvAn hai| inhoMne apane ApakI jana ghAmaya ke prasiddha vidvAna paM. AzApurajI kA ziSya ghoSita kiyA hai| tadanantara bhojarAja ke 'campUrAmAyaNa', abhinava kAlidAsa ke 'bhAgavatacampU', kavi karNapUra ke 'AnandavRndAvanacampU', jIva gosvAmI ke 'gopAlacampU, ananta kavi ke 'campUbhArata', kezavabhaTTa ke 'nRsiMhacampU', rAmanAtha ke 'candramokharacampU', zrIkRSNa kavi ke 'mandAramarandanampU' aura panta viTThaladeva ke 'gajendrasamma Adi grantha dRSTi meM Ate haiM / AcArya baladeva upAdhyAya ke ulalekhAnusAra eka sau iktIsa campUkAvyoM ke nAma tathA astitva kA parijJAna hotA hai| jabaki DaoN. chavinAtha tripAThI ne apanI 'campakAvya kA AlocanAtmaka evaM aitihAsika adhyayana' nAmaka kRti meM 245 campUkAvyoM kI sUcI dI hai| inameM adhikAMza racanAe~ aba bhI aprakAzita hai| isa alpakAya nibandha meM samasta nampukAvyoM kA paricaya de sakanA zakya nahIM hai, isalie kucha prakAzita racanAoM kA paricaya va nAma dekara hI santoSa dhAraNa kiyA hai| isa prAsaMgika bhUmikA ke anantara mahAkavi haricanda aura unake granthoM kA anuzIlana kiyA jAtA hai / mahAkavi haricandra : vyaktitva aura kRtitva mahAkAvyoM meM 'dharmazarmAbhyudaya' aura camdhUkAvyoM meM 'jIvandharacampU' prasiddha grantha haiN| dharmazarmAmyudaya ke pratyeka sarga ke tathA jIvandharacampU ke pratyeka lambha ke anta meM diye hue puSpikAAkyoM se aura dharmazarmAbhyudaya ke unnIsave sarga phe 98-99 zlokoM ke dvArA racila SoDazadala kamalabandha se sUcita 'haricandrakRtaM dharmajinapaticaritam' pada se tathA usI sarga ke 101-102 zlokoM se nimita cakravandha se nirgata nimnAMkita ArdradevasutenedaM kAvyaM dharmabinovayam / racitaM haricandreNa parama rasamandiram // zloka se siddha hotA hai ki ina donoM granthoM ke racayitA mahAkavi haricandra haiN| yaha haricandra kauna haiM ? kisake putra haiM aura inake bhAI kA kyA nAma hai ? isakA paricaya dharmazarmAbhyudaya ko prazasti se nikalatA hai| yadhapi yaha prazasti sampAdana ke lie prApta saba pratimoM meM nahIM hai, jaise 'ka' prati, jo saMskRta TIkA se yukta hai usameM yaha prazasti nahIM hai| isase saMzaya hotA hai ki yaha prazasti mahAkavi haricandra ke dvArA racita na ho, pIche se kisI ne jor3a dI ho kintu 1535 vikrama saMvat kI likhI ',' prati meM yaha milatI hai isase itanA to siddha hotA hai ki yaha prazasti yadi pIche se kisI ne jor3o 1. sAskRta sAhitya kA itihAsa / 2. maha prati ailaka pannAlAla dina sarasvatI bhagna bAI kI hai| 3. yaha prati bhANDArakara risarca iMsTITyUTa punA ko hai| AdhArabhUmi Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai to 1535 saMvat se pUrva hI jor3I hai| amake atirikta sapane pitA-'Aveda' kA ullekha anyakartA ne svayaM dharmazarmAbhyudaya meM kiyA hI hai / prazasti ke zlokoM kI bhASA, mahAkavi kI bhASA se milatI-julatI hai ataH bahuta kucha sambhava yahI hai ki yaha anyakartA kI hI racanA hai / prazasti isa prakAra hai zrImAnameyamahimAsti sa nomakAnAM' vaMzaH samastajagatIvalayAvataMsaH / hastAvalambanamavApya yamullasantI buddhApi na skhalati durgapartheSu lakSmIH / / 1 / / muktAphalasthittiralaMkRtiSu prasiddha slavAdeva iti nirmalamUrtirAsIt / kAyastha eva niravadyaguNagrahaH sa preko'pi yaH kulamazeSamalaMcakAra / / 2 / / lAvaNyAmbunidhiH kalAkulagRha saubhAgpasadbhAgmayoH krIDAvezma vilAsavAsavalabhIbhUSAspadaM saMpadAm / zaucAcAravidhekavismayamahI prANapriyA zUlinaH . zarvANIva patitratA praNayinI rathyeti tasyAbhavat / / 3 / / arhatpadAmbhosahacaJcarIkastayoH sutaH zrIharicandra AsIt / guruprasAdAdamalA babhUvuH sArasvate srolasi yasya vAcaH // 4 // bhaktena zaktena ca lakSmaNena niryAkulo rAma ivAnujena / yaH pAramAsAditabuddhisetuH zAstrAmburAzeH paramAsasAda / / 5 / / padArthavaiciyarahasyasaMpatsarvasva-nirvezamayAtprasAdAt / vAgdevatAyAH samavevi sabhyaryaH pazcimo'pi prathamastanUjaH // 6 // sa karNapIyuSarasapravAha rasadhvaneradhvani sArthavAhaH / zrIdharmazarmAbhyudayAbhidhAnaM mahAkaviH kAmamidaM vyadhatta / / 7 / / eSyatyasAramapi kAvyamidaM madIya mAdeyatAM jinapateranarghazcaritraH / piNDaM mRdaH svayamudasya narA narendra mudrAGkitaM kimu ma mUrdhani dhArayanti ||8|| dakSaH sAdhu parIkSitaM navanavoralekhApaNenAdarAd yataH kaSapaTTikAsu zatazaH prAptaprakarSodayam / nAnAGgivicitrabhAvaghaTanAsaubhAgyazobhAspada samnaH kAvyasuvarNamastu kRtinAM karNadvayIbhUSaNam / / 9 / / 1. muimiti ke jaina maTha meM sthita 24 nambara kI pustaka meM netradAnA' pATha hai| 2. '' bhati meM yeti' pATha hai| mahAkavi haricandra : eka anupIlama Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIyAnamidaM mataM zamayatu krUrAnapIyaM kRpA bhAratyA saha polayatvaviravaM zrIH sAhacaryadattam / mAtsarya guNiSu tyajantu pizunAH saMtoSalIlAjuSaH santaH santu bhavantu ca zramavidaH sarve kavInAM janAH / / 10 / / prazasti kA bhAva yaha hai zrImAn tathA aparimita mahimA ko dhAraNa karanevAlA vaha nomaka vaMza yA jo samasta bhUmaNDala kA AbharaNa thaa| jisakA hastAvalambana pA lakSmI, vRddha hone para bhI durgama mAgoM meM kabhI skhalita nahIM hotI / / 11 / usa nomaka vaMza meM nirmala-mUrti ke dhAraka vaha Adeva hae jo alaMkAroM meM muktAphala kI taraha suzobhita hote the| vaha kAyastha the, nirdoSa guNagrAhI the, aura eka hokara bhI samasta kula ko alaMkRta karate the // 2 // unake mahAdeva ke pArvatI kI taraha rathyA nAma kI vaha prANapriyA thI, jo saundarya kI sindhu thI, kalAoM kI phUlabhavana zrI, saubhAgya aura uttama bhAgya ko kor3Abhavana thI, vilAsa ke rahane kI aTTAlikA thI, sampadAoM ke AbhUSaNa kA sthAna thI, pavitra AcAra, viveka aura Azcarya kI bhUmi thI / / 3 / / una donoM ke arahanta magavAn ke caraNa-kamaloM kA ra vinAma kA nA ni mara gulmoM ke prasAda se sarasvatI ke pravAhazAstroM meM nirmala the ||4|| vaha haricandra zrIrAmacandrajI ke samAna bhakta tathA samartha laghu bhAI lakSmaNa ke sAtha nirAkula ho buddhirUpI pula ko pAkara zAstrarUpI samudra ke dvitIya taTa ko prApta huA thA / 5 / / padArthoM kI vicitratA-rUpa gupta sampatti ke samarpaNasvarUpa sarasvatI ke prasAda se sabhyoM ne use sarasvatI kA antima putra hone para bhI prathama putra mAnA thA / / 6 / / jo rasa-rUsa ivani ke mArga kA sArthavAha thA aise usI mahAkavi ne kAnoM meM amRta-rasa ke pravAha ke samAna yaha dharmazarmAbhyudaya nAma kA mahAkAvya racA hai ||7|| merA yaha kAvya niHsAra hone para bhI jinendra bhagavAna ke nirdoSa caritra se upAdeyatA ko prApta hogA / kyA rAjamudrA se aMkita miTTI ke piNDa ko loga uThA khaThAkara svayaM mastaka para dhAraNa nahIM karate ? ||8 // samartha vidvAnoM ne naye-naye ullekha asti kara bar3e Adara ke sAtha jisakI parIkSA kI hai, jo vidvAnoM ke hRdaya-rUpa kasauTI ke Upara saikar3oM bAra kharA uttarA hai aura jo vividha uktiyoM se vicitra bhAva kI ghaTanA rUpa saubhAgya kA zobhAzAlI sthAna hai, aisA hamArA yaha kAvyarUpI suvarNa vidvAnoM ke karNayugala kA AbhUSaNa ho / / 9 / / yaha jinendra bhagavAn kA mata jayavanta ho, yaha dayA krUraprANiyoM ko bhI zAnta kare, lakSmI nirantara sarasvatI ke sAtha sAhacarya-prata vAraNa kare, khalapuruSa guNavAn manuSyoM meM IrSyA ko chor3eM, sajjana santoSa kI lIlA ko prApta hoM, aura sabhI loga kaviyoM ke parizrama ko jAnanevAle hoM // 10 // / ukta prazasti se vidita hotA hai ki nomakavaMza ke kAmastha kula meM Ardradeva nAmaka eka zreSTha puruSaratna the| unakI patnI kA nAma rathyA thaa| mahAkavi haricandra inhIM ke putra the| prazasti ke paMcama zloka meM upamAlekAra ke dvArA inhoMne apane choTe AdhArabhUmi Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAI lakSmaNa kA bhI ullekha kiyA hai| jisa prakAra rAmacandrajI apane bhakta aura zakta--- samartha choTe bhAI lakSmaNa ke dvArA samudra ke pAra ko prApta hue the usI prakAra mahAkavi haricandra bhI apane bhakta tathA zapata choTe bhAI lakSmaNa ke dvArA gRhasthI ke bhAra se nirvyAkula ho zAstra rUpI samudra ke dvitIya pAra ko prApta hue the / kavi ne yaha to likhA hai ki guru ke prasAda se unakI vANI nirmala ho gayI thI para ve guru kauna hai ? yaha nahIM likhA / pratipAdita padArthoM ke varNana se pratIta hotA hai ki ve digambara sampradAya ke anuyAyI the| yadyapi yaha janmanA kAyastha the aura kAyasthoM meM vaiSNava dharma kA pracAra dekhA jAtA hai parantu apane parIkSA-pradhAna guNa ke kAraNa inhoMne jaina-dharma svIkRta kiyA thA aisA jAna par3atA hai 1 svayaM jaina na hote hue kevala arthalAbha ke uddezya se unhoMne jaina mahAkAvyoM kI racanA kI hogI yaha sambhAvanA nahIM kI jA sakatI kyoMki 'dharmazarmAbhyudaya' aura 'jIvangharacampU' donoM hI granthoM meM jaina tattva kA jo bhI varNana kiyA gayA hai usase kavi kI jainadharma meM pUrNa AsthA prakaTa hotI hai / antaraMga kI AsthA ke binA aisA varNana sambhava nahIM dikhtaa| ___mahAkavi, dharma ke viSaya meM manuSya kI AsthA ko svatantra chor3a denA acchA samajhate the / koI bhI manuSya apanI icchAnusAra kisI bhI dharma meM apanI AsthA rakhane aura sadanusAra AcaraNa karane meM svatantra hai 1 dharmazarmAmyudaya ke caturtha sarga meM varNita susImA nagarI kA rAjA dazaratha jaina thA parantu usakI sabhA meM jo sumantra mantrI thA vaha cArvAka mata kA anuyAyI thaa| candragrahaNa ko dekha rAjA dazaraSa, saMsAra zarIra aura bhogoM se nirviSNa hokara muni-dokSA dhAraNa karane kA vicAra sabhA meM prakaTa karate haiM usake uttara meM sumantra mantrI apanI dhAraNA ke anusAra paraloka kA khaNDana karatA huA rAjA ke usa prayatna ko vyartha batalAtA hai| rAjA dazaratha sumantra ke vaktavya kA suyuktiyoM se khaNDana to karate haiM para yaha dhamakI nahIM dete ki tuma hamAre adhInastha mantrI hokara hamAre dharma kI nindA karate ho, sAtha hI hamAre prayatna ko vyartha batalAte ho ata: hamAre mantrI nahIM raha sakate ? sumantra mantrI ke mana meM bhI yaha AtaMka utpanna huA nahIM dikhatA ki maiM mahArAja ke dvArA svIkRta dharma kI burAI kara cAvakimata kI prazaMsA karatA hU~, isase mahArAja ruSTa na ho jAyeM / isa sandarbha se yaha siddha hotA hai ki mahAkavi haricandra dharma ke viSaya meM pratyeka mAnava ko svatantra rahane denA cAhate haiN| apanI racanAoM meM jaina siddhAntoM kA pratipAdana karate hue ve kisI anya siddhAnta kI kaTu AlocanA nahIM karate hai isase kavi kI dharma-viSayaka udAratA pramANita hotI hai| 1. deva stradAramidaM vibhAti nabhaHprasunAbharaNopamAnam / jIvArapayA tatvamapIha nAsti kurAstamI taparasozvArtA // 6 // vihAya tavaSTamAraheto'dhA kRyA: pArthiva mA prayatnam / ko n| stamAmANyanaga dhenoga, nidagdho nanu dogthi gam || 4-66 // dharmazarmAbhyudaya mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi haricandra' sarala aura vinayI the| unheM isa bAta kA ahaMkAra nahIM thA ki maiM eka bar3A kavi hU~ / grantha ke prArambha meM apanI laghutA batalAte hue ve bahuta hI nana / zabdoM meM kahate haiM viyatpathaprAntaparIkSaNAdvA tadetadambhonidhilaGghanAdvA / mAtrAdhikaM mandaghiyA mayApi yadvaya'te jainacaritramatra / / 11 / / purANapArINamunIndavAgbhiryadvA mamApyatra gativitrI / supa sidhyatyadhirohiNaH miminasyApi bhanAbhilASaH // 12 // mujha' mandabuddhi ke dvArA bhI isa grantha meM jo jinendradeva kA caritra kahA jA rahA hai so merA yaha kArya samudra ko lAMghane athavA AkAza-mArga ke anta ke avalokana se bhI kucha AMdhaka hai-ukta donoM kArya to azakya hai hI para yaha kArya unase bhI kucha adhika azakya hai| ___ athavA purANa-racanA meM nipuNa mahAmuniyoM ke vacanoM se merI bhI isameM gati ho jAyegI, kyoMki sIr3hiyoM ke dvArA laghu manuSya ko bhI manobhilASA uttuMga bhavana sambandhI zikhara para car3hane meM pUrNa ho jAtI hai / mahAkavi haricandra ko yaha vinayokti kAlidAsa kI nimnAMkita vimayohita ke anurUpa hai kva sUryaprabhayo vaMzaH kva cAlpaviSayA matiH / titoSadustara mohAGpanAsmi sAgaram / / 2 / / mandaH kaviyaza:-prArthI gamiSyAmyupahAsyatAm / prAzulabhye phale lobhAdhubAhuriba vAmanaH / / 3 / / athavA kRta bAgdvAre baMze'smin pUrvasUribhiH / / maNau banasamutkIrNe sUtrasyevAsti mai gatiH // 4 // (raghuvaMza sarga 1) kavi kahatA hai nRpo gurUNAM vinayaM pradarzayan bhavedihAmutra ca maGgalAspadam / sa ghAvinItastu tanunapAdiva jvalannazeSaM dahati svamAzrayam // 34 // (sarga 18) guruoM kI vinaya ko pradarzita karanevAlA rAjA isa loka tathA paraloka meM maMgalabhAk hotA hai| yadi vaho rAjA adhinIsa-vinayahIna (pakSa meM avi-meSa rUpa bAhRna para bhramaNa karanevAlA) huA to agni ke samAna prajvalita hotA huA apane samasta Azraya ko jalA detA hai| mahAkavi haricandra kA parivAra vistRta nahIM thaa| unhoMne prazasti meM mAtA-pitA ke atirikta mAtra lakSmaNa nAmaka choTe bhAI kA ullekha kiyA hai| sAtha hI yaha bhI ullekha kiyA hai ki unakA vaha bhAI bhakta aura zakta-donoM thA / apane agraja kI sukhasuvidhA kA sadA dhyAna rakhatA thA aura kuTumba ke paripAlana meM samartha thaa| bhAI ke ina bhAdhArabhUmi Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNoM ke kAraNa hI ve gRhasthI kI cintAoM se muktaprAya rahate the tathA isIlie zAstrasamudra ke pAragAmI ho sake the| gRhasthI ko cintAoM meM ulajhA huA mAnava sarasvatI kI ArAdhanA meM nimagna nahIM ho sakatA hai / inheM apane bhAI kI anukUlatA apane sneha ke kAraNa hI prApta huI thii| unakA kahanA hai ki apane Azrita manuSya ko yadi sneha se yukta rakhanA cAhate ho to use siddhArtha - kRtakRtya karo -- usakI sukha-suvidhA kA pUrNa dhyAna rakho 1 yadi kadAcit use siddhArtha na kara sake to vaha pIr3ita hone para sneha kI chor3akara jala- durjana ho jAyegA / isakA zleSamaya citraNa dekhie anumitasnehabharaM vibhUtaye vidhehi siddhArthasamUhamAzritam / sa pIlitaH snehamapAsya tatkSaNAtkhalobhavan kena nivAryate punaH // ( 18-18) sneha kA bhAra na chor3anevAle ( pakSa meM tela kA bhAra na chor3anevAle ) Azrita jana ko vibhUti prApta karane ke lie siddhArtha samUha -- kRtakRtya ( pakSa meM pola sarasoM ) banA lo| kyoMki pIr3ita kiyA nahIM ki vaha sneha ( pakSa meM tela ) chor3akara tatkSaNa khaladurjana ( pakSa meM khalI ) hotA huA puna: kisake dvArA rokA jA sakatA hai / yaha bhI ho sakatA hai ki mahAkavi haricandra strI-rahita hoM, isIlie unakA choTA bhAI unheM ekAkI jAnakara unakI sukha-suvidhA kA dhyAna rakhatA ho aura ve svayaM bhI gArhasthya ke cakra se nivRtta hone ke kAraNa tatsambandhI bAkulatA meM na par3akara zAradA devI kI upAsanA meM saMlagna ho gaye hoN| isa AzaMkA kA samarthana isase bhI hotA hai ki inhoMne strAM ke zarIra kA ko citraNa kAvya meM kiyA sase strI ke prati unakA pUrNa trirAga siddha hotA hai / dekhie -- viNmUtrAderdhA madhyaM vadhUnAM taSTivyandanAramevendriyANi / zroNIbi sthUlamAMsAsthikUTaM kAmAnvAnAM prItaye tristathApi / / 20- 1711 striyoM kA madhyabhAga mala-mUtra Adi kA sthAna hai, inakI indriyA~ mala-mUtrAvi nikalane kA lAra haiM aura unakA nitambadhimba sthUla mAMsa tathA haDDiyoM kA samUha hai phira bhIkA hai ki vaha kAmAnya manuSyoM kI prIti ke lie hotA hai / yadyapi mahAkavi ne prazasti meM apane nivAsa kA kucha bhI ullekha nahIM kiyA hai tathApi manyAntargata varNanoM se jAna par3atA hai ki madhyaprAnta se unakA acchA sambandha rahA haiN| unhoMne uttarakozala deza ke ratnapura nagara se lekara vidarbhadeza kI kuNDinapurI taka dharmanAtha kI svayaMvara - yAtrA kA varNana kiyA hai isI prasaMga ke bIca, mArga meM par3anevAlI gaMgA nadI kA sAhityika rIti se sundara varNana kiyA hai / vindhyAcala kA dazamasvavyApI varNana yaha sUcita karatA hai ki kavi ne isa parvata kA sAkSAtkAra avazya kiyA hai / isake atirikta jIvandharacampU ke saptama lambha meM eka kisAna kA varNana kiyA hai 12. karavRtaRjutItraH kambalacchatra dehaH kaTitaTagatadAtraH skandhasambaddhasIraH / mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banabhuvi pathi kazcinAgamattasma pArya niyatiniyatarUpA prANinAM hi pravRttiH / / 3 / / jo hAtha meM sIdhA parenA liye thA, kambala se jisakA zarIra AcchAdita thA, jisakI kamara meM ha~siyA laTaka rahA thA lathA jisake kandhe para hala rakhA huA thA aisA koI puruSa vanabhUmi meM unake samIpa AmA / kisAna kA yahI rUpa madhyapradeza meM Aja bhI dekhA jAtA hai| jAna par3atA hai ki kavi kI A~khoM meM madhyapradeza ke kisAna kA gada hama bAra-bAra vA rahA hai bhI to usakA itanA svAbhAvika varNana kiyA hai| haricandra nAma ke aneka vidvAn aura mahAkavi haricandra kA samaya - 'karpUramaMjarI nATikA' meM mahAkavi rAjazekhara ne prathama yavanikA ke anantara eka jagaha vidUSaka ke dvArA haricandra kA ullekha kiyA hai / eka haricanghra kA ullekha bANabhaTTa ne 'zrIharSacarita meM kiyA hai| eka haricandra vizvaprakAzakoSa ke kartA mahezvara ke pUrvaja gharakasaMhitA ke TIkAkAra sAhasAMka nRpati ke pradhAna vaidya bhI the| para ina sabakA dharmazakSyi ' aura 'jIvandharasampU' ke kartA haricandra ke sAtha koI ekIbhAva siddha nahIM hotA, kyoMki dharmazarmAbhyudaya ke 21 sarga meM jaina-siddhAnta kA jo varNana hai yaha pazastilakacampU aura candrapramacarita se prabhAvita hai ataH usake kartA, AcArya somadeva aura AcArya zrIranandI se paravartI haiM pUrvavartI nahIM 1 'karpUramaMjarI' ke kartA rAjazekhara aura 'zrIharSacarita' ke kartA bANabhaTTa pUrvavartI hai| jIvandharacamyU aura dharmazarmAbhyudaya ke kartA eka hI haricandra hai aisA Age tulanAtmaka uddharaNoM se siddha kiyA jAyegA / jIvandharacampU kA kathAnaka jahA~ vAdIbhasiMha sUri kI 'gadyacintAmaNi' tathA 'kSatracUDAmaNi' se liyA gayA hai vahA~ guNabhadra ke 'uttarapurANa' se bhI vaha prabhAvita hai ataH haricandra guNabhadra se paravartI hai| sAtha hI dharmazarmAbhyudaya meM zrAvaka ke jo ATha mUla-guNoM kA varNana kiyA gayA hai vaha yazastilakacampU ke racayitA somadeva ke matAnusAra hai isalie somadeva ke paravartI haiN| somadeva ne yazastilakacampU kI racanA 1816 vi. saM. meM pUrNa kI hai / dharmazarmAmyudaya kI eka prati pATaNa ( gujarAta ) ke saMghabIpAr3A ke pustakabhaNDAra meM vi. saM. 1287 ko likhI vidyamAna hai| isase yaha nizcita hotA hai ki mahAkavi haricandra ukta saMvat se pUrvavartI hai| isa taraha pUrva aura para-avadhiyoM para vicAra karane se jAna par3atA hai ki haricandra 11-12 zatAbdI ke vidvAn hai| dharmazarmAbhyudaya 1. ghidUSaka : ( ajveva tarikana bhaNyate, asmAkaM ceTikA haricandra-mandicandra-koTiyA-hAlaprabhRtI nAmapi mukaviriti) 2. pavamadhIjjvalo hArI kRtavarNakamasthitiH / bhaTTAraharicandrasma gadhabandho npaayte|| 3. 2287 varSe harita-tri piraciva-dharmazamabhyudayapustikA zrIratnAkara-hari-sAvezena kI ni candragaNinA z2ikhisamiti bhanam / pATaga ke samIpAr3A ke pustaka bhaNDAra kI sUcI / AdhArabhUmi Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para kAlidAsa ke raghuvaMza, bhAravi ke kirAtArjunIya, vIranandI ke candraprabhacarita, mAtra ke zizupAla vadha kI zailI kA prabhAva hai. isakA Age vicAra kiyA jaayegaa| mahAkavi haricandra kI racanAe~ mahAkavi haricandra kI do racanAe~ upalabdha haiM-1. dharmazarmAbhyudaya aura 2. jIvandharacampU / yadyapi sva. nAthUrAmajI premI ke anusAra jIvandharacampU ke kartA, dharmazarmAbhyudaya ke kartA se bhinna haiM parantu dharmazarmAbhyudaya aura jIvandharacampU ke bhAvoM tathA zabdoM ko samAnatA se jAna par3atA hai ki donoM kA kartA eka honA caahie| isake atirikta jIvandharapampa kI jo hastalikhita prati upalabdha hai usake puSpikA-pAkyoM meM isake kartA haricandra kA hI ullekha kiyA gayA hai| pranthAnta meM grandhakA ne svayaM apane nAma kA ullekha isa prakAra kiyA hai aSTAbhiH svaguNarayaM kurupatiH puSTo'tha jIvandharaH siddhaH zrIharicandra vAGmayamadhusyandiprasUnoccayaH / bhaktyArAdhitapAdapapayugalo lokAtizAyiprabhA nistulyAM nirapAyasosyalaharI saMprApa muktizriyam // 58 / / -jI, paM. lambha 11 isa prakAra jo apane A3 guNoM se puSTi ko prApta hue the, aura haricandra kavi ne apane madhura-vacana-rUpI puSpoM ke samUha se bhaktivaza jinake donoM caraNa-kamaloM kI pUjA kI thI ve jIvadhara svAmI siddha hokara lokottaraprabhA se yukta, anupama tathA avinAzI sukha kI paramparA se suzobhita matirUpI lakSmI ko prApta hae / __ kItha mahodaya bhI haricandra ko hI jIvandharacampU kA kartA mAnate haiN| yaha kahanA ki dharmazarmAbhyudaya ko dekhakara kisI paravartI kavi ne usake bhAva aura zabdoM ko AtmasAt kara isakI racanA kI hai, ucita nahIM jAna par3alA / marmajJa vidvAn kI dRSTi meM yaha bAta anAyAsa A jAtI hai ki yaha bAva kavi ne anmatra se lI hai aura yaha svataH likhI hai / antatogatvA nakala nakala hI hai| jisa prakAra somadeva ke yazastilakacampU ke nIvibhAga aura nIti-vAkyAmRta meM ekakataka hone ke kAraNa pada-pada para sAdRzya pAyA jAtA hai usI prakAra jIvandhara bampU aura dharmazarmAbhyudaya meM ekakartRka hone se pada-pada para sAdRzya pAyA jAtA hai | donoM hI granthoM meM rasa kA pravAha, alaMkAra ko pRTa aura zabda-vimyAsa kI zailI eka-sI hai| yahA~ meM donoM granthoM ke kucha avataraNa dekara isa viSaya ko spaSTa kara denA ucita samajhatA hU~ / vistAra ke bhaya se avataraNoM kA anuvAda nahIM diyA jA rahA hai 1. jainasAhiraya kA itihAsa, hindI grantha ratnAkara, sambaI / 2. ailaka pannAlAla sarasvatI bhavana, mmbii| 3. derano, paM. sItArAma avarAma jozI kA 'saMskRta sAhitya kA saMkSipta itihAsa' / 14 mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. dharmazarmAbhyudaya apArasaMsAratamasyapAre santazcaturvargaphalAni srve| itIva yo dvi-vidivAkarendu byAjena patte caturaH pradIpAn |-srg 1, zloka 35 1. jIvandharacampU pArasaMsArasantamasAndhIkRtajIvalokasya puruSArthavatuSTayaprakAzanAyeva divAkara yugalanizAkarayugalagyAjena pradIpacatuSTayamAbibhrANe / -pRSTha 4 2. dharmasarmAbhyudaya janaiH pratigrAmasamIpamuccaH kRtA vRSAvyadharavAnyakUTAH / dAdAstAsanyaHya nirAzA navAni noH ||-srg 1, zloka 48 2. jIvandharacampU udayAstAcalamadhyasaMcArakhinasya sarojavanghovinamAya vedhasA viracitaritra dharA gharairdhAnyarAzibhirudbhAsitam / -pRSTha 5 3. dharmazarmAbhyudaya kalpadrumAna kalpitadAnazIlAn jetuM philottAlapatatrinAdaH / AhUya dUrAdvitaranti vRkSAH phalAnyacintyAni janAya patra 11-sarga 1, zloka 55 3. jIvandharacampU atidUrapravRddhazAkhAvilasilakaitavena hastamudasya vicitrapatatriyirutaH kalpapAdapAn jetumivAhUyamAnaH / -pR.5 4. dharmazarmAbhyudaya vRddhi parAmudaramApa yathA yathAsyAH zyAmAnanaH stanabharo'pi tathA tathAbhUt / yadA nitAntakaThinAM prakRti bhajantI madhyasthamapyu dayinaM na jaDAH sahante / -sarga 6, zloka 5 4. jIvandharacampU yathA yathAsIdudaraM vivRddhaM tathA tathAsyAH kucakumbhayugmam / bayAmAnamatvaM samamApa rAjJA svapnasya pAkAdanutApaka; 11--lambha 1, zloka 56 saMvRddha mudaraM vIkSya tatstanau malinAnanau / na sahante hi kaThinA madhyasthasyApi saMpadam ||--lmbh 1, zloka 57 AdhArabhUmi Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. dharmazarmAbhyudaya sA bhAratIya caturAligabhIramartha veleva gUhamaNimaNDalamambUrAzeH / paurandarI digiya merutirohitendu garbha tadA nupavadhUrdaghatI rarAja ||--sarga 6 5. jIvandharacampU sA marapAlasatA mahAkavimAratIva gambhAza, bhAratajarasIda rAjahaMsam, ratnAkaraveleva maNim, purandaraharidivendumaNDalam / -pR. 23 6. dharmazarmAbhyudaya utsAtapaGkilabisAviva rAjahaMsI zubhrI sabhRGgavadanAviva padmakoSau / tasyAH stanau hRdi rasaiH sarasIva pUrNe saMrejaturgavalabhecakaccukAyo 11-sarga 6, zloka 8 6. jIvandharacammU zyAmAnanaM kucayugaM dadhatI vadhUH mA pAthojinIva madhupAzcitakozayugmA / paGghAsyahaMsamithunA sarasIva reje lolambacumbitagulucchayugA laleva ||-lmbh 1, padya 58 7. dharmazarmAbhyudaya ekena tena bahinA svabalena tasyA bhaktvA alitrayamavardhata madhyadezaH / ................ .................................. .... || sarga 6, eloka 7 7. jIvandharacampU madhyadezazcakorAkSyAH zizumA balimA tadA / maGkatyA valitrayaM rAzastApenAbhUtsamaM guruH / labha 1, zloka 60 8. dharmazarmAbhyudaya citraM kimelabhijanayAminIpati maMthA yathA vRddhimanazvarImagAt / sImAnamullaGghaya tathA lathAsilaM pramodadhirjagadapyapUrayat ||-srg 9, zloka 2 mahAkavi haricandra : eka anuzIlana 1.6 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. jIvandharadhampU 9. dharmazarmAbhyudaya 9. jIvandharacampU yathA yathA jIvakayAminIzo vivRddhimAgAdvilasatkalApaH / tathA tathArdhata modavAdhi udayaduccaiH stanavaprazAlinatadaGgakandarpavilAsavezmanaH / varoruyugmaM navataptakAJcana AdhArabhUmi 3 10. dharmazarmAbhyudaya rudralamUramya nikAyabhartuH // - lambha 1. paloka 99 manojagehasya tadaGgakasya UrudvayaM stambhanibhaM vireje 10. jIvandharacampU patistammanibhaM vyarAjata // -- sarga 2, zloka 41 vakSojavapreNa virAjitasya / lalAmalekhAzakalendunirgalat 11. dharmaM zarmAbhyudaya prataptacAmIkaracArurUpam // lambha 3, tadIyanAsA dvijaratnasaMhate 11. jIvandharacampU suSorudhAreva ghanatvamAgatA / nAsA tadIyA mukhacadranimbAdvinirgatavyasudhozvArA / ghanatvamAptevaradAlimuktA stuva kAntyA jagadapyatolayat // sarga 2, eloka 43 - kapolalAvaNyamayAmyupatvale maNI-tulAyaSTiriva vyalAsIt // lambha 3, zloka 64 zloka 55 patatsatRSNA khilanetrapatriNAm / grahAya pAzAviva veSasA kRtI tazrIyakarNI pRthulAMsaghumbinI // sarga 2 zloka 57 P janadRpakSivandhAya pAzI ki vedhasA kRtau ! tatkaNa butpalavyAjAjjanadRk pakSirakSiNI // --lambha 4, zloka 66 17 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. dharmazarmAbhyudaya uccastanazikhollAsi-patrazobhAmadUrataH / / vanAloM vIkSya bhUpAla preyasImityabhASata -sarga 3, iloka 22 anekaviTapaspRSTapayoparataTA svayam / vadatyUdyAnamAleyamakulInatvamAtmanaH ||-srg 3, zloka 24 12. jIvandharacampU abhisArikAmiyopaH stanazikharazobhitapatraracanAmanekaviTapasaMspRSTa payodharataToM caaraamviithiim|-pR. 77 13. dharmazarmAbhyudaya srajo vicitrA hRdi jIvitevaraH samAhitAzcArucakoracakSuSAm / tadantare'ntatriMzato ganobhuva cakAsire vandanamAlikA iva ||-srg 12, zloka 54 13. jIvandharacampU vakSaHsthaleSvatra cakoracakSuNAM priyaH pramalaptAH sukhamAlikA babhuH / antaHpravezodyatazambaradviSaH sanAtanAstoraNamAlikA iva / -lambha 4, eloka 11 14. dharmazarmAbhyudaya udAzAkhAkusumArthamRdbhunA nyudasya' pASNidvayamazvitodarI / nitambabhUtrastadukUlabandhanA nitambinI kasya cakAra notsavam ||-srg 12, zloka 42 14. jIvandharacampU uparijatakSajArthavAmahastena kAcid vidhutasurabhizAkhA savyahastAptakAcI / amalakAnakagaurI nirgalanI tribandhA nayanasukhamanantaM kasya mA dAG na tene / - sambha 4, eloka 7 eka vicAraNIya bAta __itanA saba hone para bhI eka bAta avazya vicAraNIya hai ki kavi ne jIvandharapampU meM pA~ca aNuvratoM kA dhAraNa aura tIna makAra kA tyAga inako zrAvaka ke ATha mUla guNa matalAyA hai aura dharmazarmAbhyudaya meM madya, mAMsa, madhu, tyAga tathA paMcodumbara phala ke tyAga ko ATha mUla guNa batAyA hai / jaisA ki donoM granthoM meM kahA gayA hai mahAkavi haricandra : eka manuzIkama Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsAnRtasteyavadhUjyakAyaparigrahemyo viratiH kacit / madyasya mAMsasya ca mAkSikasya tyAgastathA mUlaguNA ime'STau // -jI. ca., lambha 7, koka 16 madyamAMsAsavalyAgaH paJcodumbaravarjanam / amI mUlaguNAH samyagdRSTeraSTo prakIrtitAH / / -dharma., sarma 21, eloka 132 isI prakAra cAra zikSAktoM ke vana meM bhI kucha vaiziSTaya hai.... sAmAyika proSadhakopabAsastathAtiyInAmapi saMgrahazca / sallekhanA ceti catuHprakAra zikSAbata zikSitamAgamaH 11 -jI. ca., lambha 7, zloka 18 sAmAyikamathAcaM syAcchikSAvratamagAriNAm / Arodre parityajya trikAlaM jinayandanAt / / 149 / / nivRttibhuktabhogAnAM vA syAtparvacatuSTaye / prauSadhAkhyaM dvitIyaM tacchikSAvamitIritam / / 150 // bhogopabhogasaMkhyAnaM kriyate yadalolupaiH / tRtIyaM tattadAkhyaM syAduHkhadAvAnalodakam // 15 // gRhAgatAya yatkAle zuddhaM dAnaM yatAtmane / ante sallekhanA vAbhyattaccaturtha prakopase / / 152 / / arthAt jIvandharacampU meM sAmAyika, proSayopavAsa, atithisaMvibhAga aura saslekhanA ve cAra zikSAvata ginAye gaye haiN| aura dharmazarmAbhyudaya meM sAmAyika, proSadhopavAsa, bhogopabhoga parimANa aura atithisaMvibhAga athavA sallekhanA ye cAra zikSAvrata kahe gaye hai| eka hI granthakartA apane do granthoM meM do prakAra kI mAnyatAoM kA ullekha karatA hai yaha vicAraNIya bAta hai| mUla-guNa, guNavrata aura zikSApratoM ke nAmollekha meM jainAcAryoM meM zAsana-bheda hai| itanA avazya hai ki AcAryoM ne etadviSayaka apanI mAnyatA kA ullekha karate hue kisI dusarI mAnyatA kA nirAkaraNa kiyA ho, yaha dekhane meM nahIM aayaa| phalataH jo do-tIna prakAra kI mAnyatAe~ pracalita hai ve sabako svIkArya hai| sambhava hai ki kavi ne eka grantha meM eka mAnyatA kA ullekha kiyA ho aura dUsare anya meM dUsarI mAnyatA kA / dharmazarmAbhyudaya meM zikSAvratoM kA varNana karate samaya atithisaMvibhAga ke vikalpa meM sallekhanA kA bhI nAmollekha karate hue kavi ne apanI daTasthatA sUcita kI hai| mahAkavi harivAda kI dUsarI racanA-jIvandharacampU kA vizada paricaya Age diyA jaayegaa| AdhArabhUmi Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyukyanAmAnta kAzyoM ko paramparA abhyudayAnta nAmanAle kAmoM meM jinasena kA 'pArvAbhyudama' bahuta prasiddha hai| yaha kAlidAsa ke meghadUta kI samasyA pUrti ke rUpa meM upalabdha hai| isameM meghadUta ke donoM saNTa samAye hue hai / navamI zatI ke mahAkavi zivasvAmI kA 'kalphiNAbhyudaya' mahAkAvya hai| isakA kathAnaka bauddhoM ke 'avadAnoM se gRhIta hai| 13vIM zatI meM dAkSiNAtya kavi meMkaTanAya vedAntadezika ne 'yAdavAmyucaya' nAmaka 24 sargAtmaka mahAkAvya likhA hai, jisa para appama dIkSita ne (I. 1600) eka vidvattApUrNa TIkA likhI hai| isI 13 pAtI meM mahAkAra azA bhAyu mAraka kAvya kI racanA huI hai para abhI isakI upalabdhi nahIM huI hai| IsavIya 14vIM zatI ke rAjanAtha ne 'sAlavAbhyudaya' nAmaka mahAkAvya kI racanA kI hai jisameM vijayanagara ke vIra senApati sAlva narasiMha kA caritra nibaddha hai| yazovarmA kA 'rAmAbhyudaya', vAmanabhaTTa bANa kA 'nalAmyudaya', rAjanAtha tRtIya kA 'acyutarAmAbhyudaya' aura raghunAtha kI viduSI patnI rAmabhadrAmbA kA 'raghunAthAbhyudaya' grantha prasica hai| isI paramparA meM mahAkavi haricandra kA yaha 'dharmazarmAsyudaya' mahAkAvya hai jisameM pandrahaveM jaina tIrthakara dharmanAtha kA caritra niSaddha kiyA gayA hai| mahAkAvya-paribhASAnusandhAna dharmazarmAbhyudaya meM mahAkAvya ko paribhASA pUrNa rUpa se saMghaTita hai| ghIrodAtta nAyaka ke guNoM se sAhita, kSatriya-vaMzotpanna dharmanAtha tIrthakara isake nAyaka hai| zAntarasa aMgI rasa hai, zeSa rasa aMga rasa ke rUpa meM yathAsthAna saMniviSTa haiM / mokSa isakA phala hai, namaskArAtmaka padyoM se isakA prArambha huA hai| isakI durjana-nindA aura sajjana-prazaMzA ummacakoTi kI hai| sagoM kI racanA eka chanda meM huI hai aura sargAnta meM chanda vaiSamya hai / dazama sarga nAnA chandoM meM racA gayA hai| sandhyA, Rtu, vana, samudra, sambhoga aura vipralambhazrRMgAra, muni, svarga ke deva-deviyAM, yuddha, prayANa, vivAha tathA putra-janma Adi varNanIya viSayoM kA sundara varNana isameM huA hai| ahiMsA siddhAnta ke pratikUla hone se isameM mRgayA-zikAra aura vaidika ajJoM kA varNana nahIM kiyA gayA hai / nAyaka ke nAma para isakA dharmazarmAbhyudaya nAma rakhA gayA hai aura sargoM ke nAma varmA viSaya ke anusAra haiN| 1. 'saMskRta-kAvya ke vikAsa meM jaina kaviyoM kA yogadAna' (le. , nemicandrajI bI. liTa. ArA) ke AdhAra se-- bhAratIya jJAnapITha vArANasI se prkaashit)| 2. mahAkAvya kI paribhASA sAhityadarpaNa ke pariccheda 6 meM sloka 155 se 325 saka dRSya hai| 20 mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stambha 2: kathA dharmazarmAbhyukya kI kathA kA AdhAra jaina dharma kI mAnyatA ke anusAra sIrtha-dharma kI pravRtti karanevAle 24 mahApuruSa hote haiM jinheM tIrthakara kahate haiM / yaha tIrthakara daza koDAkor3I sAgara ke pramANavAle pratyeka utsapigI aura avasarpiNI ke yuga meM hote Aye haiN| isa samaya yahA~ avasarpiNI kA yuga cala rahA hai| eka-eka yuga ke suSamA-suSamA Adi chaha-chaha bheda hote haiM / ve hI chaha kAla kahalAte haiN| tIrthaMkaroM kI utpatti tRtIya kAla ke anta se lekara caturtha kAla ke anta taka hotI hai / isa yuga ke tIrthaMkaroM meM prathama tIrthaMkara RSabhadeva the aura antima tIrthaMkara mahAvIra / dharmanAtha, pandra have tIrthaMkara the, inhIM kA pAtrana caritra kAvya kI zailI se dharmazamayuidava meM likhA gayA hai|| guNabhadrAcArya ke uttarapurANa ke 613 parva meM aura mahAkavi puSpadanta ke apabhraMza mahApurANa kI 59vIM sandhi meM dharmanAtha tIrthaMkara kA caritra saMkSepa se likhA milatA hai| usarapurANa' meM yaha caritra kevala 55 zlokoM meM aura mahApurANa kI 59vIM sandhi ke prathama 7 kar3avakoM ke antargata mAtra 141 paMniyoM meM varNita hai| usI saMkSisa kathA ko mahAkavi haricandra ne apane isa kAvya meM bar3I sundaratA ke sAtha pallavita kiyA hai| yadyapi sAmAnya rUpa se dharmazarmAmyudaya kI kathA kA AdhAra uttarapurANa aura apabhraMza mahApurANa mAnA jAtA hai parantu usameM dharmanAtha ke mAtA-pitA ke nAma dUsare diye hai / dharmazarmAbhyudaya meM pitA kA nAma mahAsena aura mAtA kA nAma sunatA batalAyA hai jabaki usa rapurANa aura mahApurANa meM pitA kA nAma bhAnu mahArAja aura mAtA kA nAma suprabhA diyA huA hai| unameM svayaMvara yAtrA kA varNana nahIM hai| dharmazamyudaya ke phartA ne kAvya kI zobhA aura sajAvaTa ke lie use kalpanA-zilpi-nirmita kiyA hai| svayaMvarayAtrA ke kAraNa isameM kAvya ke kitane hI aMgoM kA varNana acchA bana par3A hai| anta meM samavasaraNa ke muniyoM ko jo saMkhyA dI hai usameM bhI nahIM kahIM bheda pratIta hotA hai| isa mahAkAvya kI kathA 21 sargoM meM nirUpita hai jo Age dI jaayegii| jIvandharacampU kI kathA kA AdhAra gacintAmaNi, kSatracUr3AmaNi, jIvakacintAmaNi aura jIvandharacampU kI kathA eka sadRza hai| sthAnoM tathA pAtroM ke nAma eka sadazA hai, ghaTanAcakra-vRttavarNana bhI tonoM kA samAna hai parantu uttarapurANa kA varNana jahA~ kahIM samAnatA rakhatA hai to aneka kathA Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnoM para asamAnatA bhii| usameM sthAna tathA pAtroM ke nAma bhI dUsare-dUsare hai| bIcabIca meM kucha aisI ghaTanAeM bhI upalabdha haiM jinakA ukta tInoM granthoM meM uslekha nahIM hai / gadyacintAmaNikAra ne yadyapi prArambhika vaktavya meM--- ____ niHsArabhUtamapi bandhanavantujAtaM mUnoM jano vati hi prasavAnuSaGgAt / jIvandharaprabhavapuNyapurANayogAvAkyaM mamApyubhayalokahitapradAyi / / koka dvArA jIvandhara se sambaddha purANa kA ullekha kiyA hai aura vidvAn loga unake isa purANa se guNabhanna ke uttarapurANAntargata jAvakacArata ko samajhate Ate haiM para kathA meM bheda hone se aisA lagatA hai ki vAdobhasiMha ne apane granthoM kA AdhAra uttarapurANa ko na banAkara kisI dUsare hI purANa ko banAyA hai| purANa kA kAnyIkaraNa to ho sakatA hai aura anAvazyaka kathAbhAga chor3A bhI jA sakatA hai parantu sthAna aura pAtroM ke nAma bhAdi meM parivartana sambhava nahIM dikhtaa| hA~, jIvandharacampakAra mahAkavi haricandra ne apane grantha kA AdhAra jahA~ madya cintAmaNi ko banAyA hai vahAM uttarapurANa ke vRttavarNana kA bhI upayoga kiyA hai / udAharaNa ke lie eka sthala paryApta hai jIvandhara kA guru lokapAla vidyAdhara, apanI pUrva kathA jIvandhara ko sunA rahA hai| vaha bhasmaka vyAdhi ke kAraNa banatapasyA se bhraSTa hokara anya sAdhu kA rUpa rakha letA hai aura bhojana karane ke lie jIvandhara ke sAtha gandhopaTa kI bhojanazAlA meM pahu~catA hai| jIvandhara ke sAmane garama bhojana AtA hai use dekha ve rone lagate hai, sAdhu unase rone kA kAraNa pUchatA hai aura jIvandhara kautukapUrNa rIti se rone ke guNa batalAte haiN| isa ghaTanA kA vAdI bhasiMha kI gadyacintAmaNi aura kSatracUDAmaNi meM ullekha nahIM hai para guNabhadra ke uttarapurANa meM pAyA jAtA hai| jIvandharacampUkAra ne bhI isa ghaTanA kA bar3A sundara varNana kiyA hai, dekhie sahAyaH saha saMvizya bhoktuM praarbdhvaansii| athArbhakasvabhAcena sarvamuSNamidaM katham // 271 / / bhuje'hamiti roditvA ananImakadarthayat / rudantaM taM samAlokya bhandratatte na yujyate / / 272 // api tvaM vayasvAlpIyAn vIstho vIryAdibhirguNaiH / adharI kRtavizvo'si hetunA kena rodiSi // 273 / / iti tApasaveSeNa bhASitaH sa kumArakaH / zRNu pUjya na gherisa tvaM rodane'sminguNAnimAn / / 274 / / niryAti saMhatazleSmA vamatyamapi netrayoH / zotIbhavati thAhAraH kathametannivAryate // 275 / / ityAkhyattatsamAkarNya mAtAsya muditA sato / yathAvidhi sahAyaisvaM saha samyagabhojayat // 276 // -uttarapurANa, parva 75 mahAkavi hariramdra : eka anuzIlana Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAvarbhakasvabhAvena sarvamuSNamidaM kathaM bhuje'hamiti rodanavona nayanakAyuga. saJjAtamakaramhapUrakAnukAriNIbhirazrudhArAbhirnayanakamalapAstavyalakSmIvakSaHsthalasthapuTivamAlAmuktA iva kirantaM bhavantaM samIkSya bhikSurayaM vizvAtizAyimatimahimamahitasya bhRzamaparodananidAnasyApi tatra rodanaM dhamiti citramitIyate cittamityAvabhASe / zrutvA vANI tasya mandasmitena tanvaniryakSIradhAreti zaGkAm / itthaM bAcAgAcacakSe bhavAnya mocAmAdhvImAdhurImAdadhAnAm // 14 // zleSmacchedo nayanayugalI nirmalatvaM ca nAsA zivANAnAM bhuvi nipatanaM koSNatA bhojyavarge / zIrSAbaddhabhramakarapayodoSabAdhAnivRttiranme'pyasmin paricitaguNA rodane saMbhavanti // -jIvandharacampU, lambha 2 kSatracUDAmaNi kI bhUmikA meM donoM granthoM ke uddharaNa dekAra zrI TI. esa. kuppUstrAmI ne graha siddha kiyA hai ki tAmila bhASA ke jIvakacintAmaNi ke kartA tistakkadeva ne kathAbhAga vAdIbhasiMha ke granthoM-gadyacintAmaNi aura kSatracUDAmaNi se liyA hai| gadyacintAmaNi ke 'jIvandharaprabhayapuSyapurANayogAt' isa sAmAnya pada se uttarapurANa kI spaSTatA hotI bhI to nahIM hai / iloka kA sIdhA artha yaha hai ki jisa prakAra phUloM kI saMgati ke kAraNa loga bandhana meM upayukta honevAle niHsAra tantuoM ke mastaka para dhAraNa karate hai usI prakAra pataH mere vacana bhI jIvandharasvAmI se utpanna pavitra purANa ke sAtha sambandha rakhate haiM-usakA varNana karate haiM ataH donoM lokoM meM hitapradAna karanevAle hoNge| isa pariprekSya meM jIvandharacampU kI kathA kA zrAghAra gadyacintAmaNi, kSatracUDAmaNi tathA AMzika rUpa se uttarapurANa ke nizcita hone para bhI gadyacintAmaNi aura kSatracUDAmaNi kA AdhAra stambha anveSaNa kI pratIkSA karatA hai| Age kucha uddharaNa diye jAte haiM jinase kSaSacUDAmaNi bora jIvandharacampU kA bhAva-sAdRzya hI nahIM, zabda-sAdRzya bhI spaSTa prakaTa hotA hai-- ___ gadyacintAmaNi aura kSatracUDAmaNi vAdIbhasiMha sUri kI amara racanAe~ hai / inameM se kSatracUDAmaNi meM kathA kA upakrama batalAte hue unhoMne likhA hai ki sudharma gaNadhara ne rAjA zreNika ke prati jo kathA kahI thI vAhI maiM kaha rahA huuN| yathA zreNikapraznamuddizya sudharmo gaNanAyakaH / yathobAca mayApyetaducyate mokSalipsayA // 3|| -kSatracUDAmaNi, prathama lambha jIvandharacamyU meM bhI yahI kahA gayA hai yA kathA bhUtadhAnIzaM zreNikra prtinnitaa| . sudharmagaNanAyena tAM vaktuM prayatAmahe // 10 // -jIvandhara campU, prathama lambha kathA Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isake sivAya kathA kA sAdRzya yahA~ taka ki zAbdoM kA sAdRzma bhI donoM kA milatA-julatA hai| jIvandharacampa ke 11ve lambha meM eka zloka AtA hai kASTAGgArAyate kIzo rAjyametatphalAyate / madyate vanapAlo'yaM spAjyaM rAjyamidaM mayA // yaha zloka kSatracUDAmaNi ke nimna iloka kA parivartita rUpa ho vidita hotA hai-- macate vanapAlo'yaM kASTAGgArayate hariH / rAjyaM phalAyate tasmAnmayaiva tyAjyamena tat / / 28 // lambha 11 jIvandharacampU ke sAtaveM lambha ke nimna zloka kSatracUDAmaNi ke saptama lamma ke uddhRta zlokoM se atyadhika anurUpa hai paJcadhANuvratasampanna-guNazizAvratodyatAH / samArAkilAnA: sapanA pahale dhamaH |-.-jog yA va tricatuHpaJcabhiryuktA guNazikSANubhivataiH / tasvadhIrucisaMpannAH sAvadyA gRhamedhinaH ||22||-ksstrcuuddaamnni hiMsAnRtasteyavadhUvyavAyaparigrahebhyo viratiH kathaMcit / madyasya mAMsasya ca mAkSikasya tyAgastathA mUlaguNA imeSTau / / 16 / / -jIvandhraracampa ahiMsAsatyamasteyaM svstriimitvsugrhii| madyamAMsamadhutyAgasteSAM mUlaguNASTakam / / 23 // --kSatracUDAmaNi isI prakAra Age calakara zatracUDAmaNi ke 'vRSasyanto' aura 'azvasyantI' ina pramukha zabdoM ko jI. ca. meM jyoM kA tyoM le liyA gayA hai / jaise vRSasyantI varArohA vRSaskandhaM kurUdvaham / vIkSya tasyAGgasaundarya nAtRpat sA prapAkulA // 25 // -lamma 7, jIvamgharacampU sA tu jAtA vRSasyantI vRSaskandhasya vIkSaNAt / aprApte hi rUciH strINAM na tu prApte kadAcana ||35 // -lambha 7, kSatracUDAmaNi azvasyantI vizAlAkSI vizvAdhikavibhojjvalam / kurabIramuvAcedaM kusumAyudhavaJcitA // 28 // -lambha 7, jIvandharacampU azvasyantI vibhAvpanAmAkUtajJo vyarajyata / anurAgakRdajJAnAM bazinAM hi viraktaye // 36 / / -lambha 7, kSatracUDAmaNi mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura bhI kathA 'yazca samupasthitAyAM vipadi viSAdasya parigrahaH so'yaM caNDAtapacakitasya dAvahutabhuji pAtaH / " - gadya cintAmaNi, pR. 29, lambha 1 -- kSatracUDA. lambha 7, kloka 69 layoH sutAH sumitrAdyAsteSvapyanyatamo'smyaham / vidyAhonA vayaM sarve nadyA hInA ivAdrayaH // - jI. va., lambha 7, zloka 47 ina saba sAdRzyoM ko dekhate hue jAna par3atA hai ki jIvambaracampU kI kathA kA AdhAra vAdIbhasiMha sUri dvArA viracita zatracUDAmaNi aura gadya cintAmaNi hI hai / katipaya sthaloM para uttarapurANa bhI isakA upajIvya hai / dharmazarmAbhyudaya kA AkhyAna } latraNasamudra ke madhya meM kamala ke samAna zobhA denevAlA jambUdvIpa hai / isake bIca meM sumeru parvata hai| dakSiNa kI ora bharata kSetra hai / usake mAryakhaNDa meM uttarakozala nAma kA deza hai aura usa deza meM suzobhita hai ratnapura nAma kA nagara / ratnapura ke rAjA mahAsena the / mahAsena apanI mahatI senA ke kAraNa sacamuca hI mahAsena the / unakI rAnI kA nAma sudratA thA / sutratA, jahA~ zIla, saMyama Adi guNoM ke dvArA apane nAma ko sArthaka karatI thI vahA~ vaha saundaryasAgara kI eka anupama velA bhI thI / avasthA Dhala gayI phira bhI sutratA ke putra utpanna nahIM huA isalie rAjA mahAsena kA mana candrarahita gagana ke samAna malina rahane lagA / putra ke binA rAjA cintAnimagna the usI samaya vanamAlI ne vana meM varuNa nAmaka munirAja ke Agama kI sUcanA dii| muni Agamana kA sukhada samAcAra pAkara rAjA kA roma-roma khila uThA tathA netroM se harSa ke AMsU barasa par3e / rAjA mahAsena, suvratA ke sAtha gajendra para ArUr3ha ho muni-darzana ke lie cala pdd'e| unake sAtha nagaravAsiyoM kI bar3I bhIr3a bhI cala rahI thii| vana ke nikaTa pahu~cate hI rAjA ne rAjakIya vaibhava - chatra, camara Adi kA tyAga kara diyA aura paidala hI calakara sunirAja ke samIpa pahu~ce / pradakSiNA aura namaskAra kI prakriyA ko pUrA kara rAjA ne kiM kalpate kuraGgAkSi zocanaM duHkhazAntaye / Atapa klezanAzAya pAvakrasya pravezavat || pra. la., zloka 53, jI. gha. sumitrAdyAstayoH putrAsteSvapyanyatamo'smyaham / yasaiva vayaM pakvA vizve'pi na tu vidyayA // * 1. cintAmaNi, uttara purANa aura jIvandharacampU- mere dvArA sampAdita aura hindI meM anudita hokara bhAratIya jJAnapITha se prakAzita hai| g' 25 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unake mukhAravinda se dharma kA upadeza sunA aura anta meM sakucAte hue, subratA ke putra na hone kA kAraNa pUchA / munirAja ne kahA- tumhArI isa rAnI ke garbha se tIrthakara putra utpanna honevAlA hai, cintA kyoM karate ho ? itanA kahakara unhoMne tIrthakara ke pUrvabhaghoM phA nimna prakAra varNana sunaayaa| dhAtakIkhaNDa dvIpa ke vatsa devA meM susImA nAma kA nagara thA / vahIM rAjA dazaratha rAjya karate the / eka dina rAtri meM candragrahaNa dekhakara unakA bhavabhIru mana saMsAra, zarIra aura bhogoM se virakta ho gyaa| unhoMne rAjya-vaibhava chor3akara munidIkSA lene kA vicAra sabhA meM rakhA / jise sunakara cArvAka mata kA pakSapAtI sumanya mantrI paraloka kA khaNDana karatA huA rAjA ke prayatna ko vyartha batalAne lgaa| parantu rAjA ne sAragarbhita yuktiyoM dvArA sumantra kI mantraNA kA nirasana kara vimalavAhana manirAja ke pAsa dIkSA dhAraNa kara lI / ghora tapazcaryA kI aura darzana-vizuddhi Adi solaha kAraNa bhAvanAoM kA cintana kara tIrthakara-prakRti kA bandha kiyaa| ve Ayu ke anta meM samAdhi dhAraNa kara sarvArthasiddhi vimAna meM ahamindra hue : hai rAjan ! I mA ke lA ahabhitra kA jIva, tumhArI rAnI sutratA ke garbha meM avatIrNa hogA aura pandrahaveM tIrthaMkara ke rUpa meM prasiddha hogaa| munirAja ke ina vacanoM se rAjA mahAsena aura rAnI sutratA ke harSa kA pAra nahIM rahA / anta meM munirAja ko namaskAra kara rAjadampatI apane ghara gaye / / indra kI AjJA pAphara zrI, hI Adi deviyoM kA samUha jinamAtA kI sevA karane ke lie gagana-mArga se pRthivItala para aktIrNa huA aura rAjA kI AjJA se antaHpura meM praviSTa ho rAnI suvratA kI sevA karane lgaa| rAnI ne niyogAnusAra airAvata hAthI Adi solaha svapna dekhe / rAjA mahAsena ne unakA uttama phala sunAkara use santuSTa kiyA / rAnI garbhavatI huii| garbhAvasthA ke kAraNa rAnI suvratA ke zarIra kI zobhA nirAlI ho gayI / mAghazukla-trayokzI kI puNya belA meM puSya nakSatra ke rahate hue dharmanAtha tIrthakara kA janma huaa| tIrthaMkara kA janma hote hI samasta loka meM bhAnanda chA gyaa| saudharma indra, caturvidha devoM ke sAtha nAnA prakAra ke utsava karatA huA ratnapura nagara AyA / indrANI ne prasUtikA-ha meM sthita jinamAtA kI goda meM mAyAnirmita bAlaka ko rakhakara jina-bAlaka ko uThA liyA tathA lAkara indra ko sauMpa diyaa| indra bhI jina-vAlaka ko lekara airAvata hAthI para savAra huA aura surasenA ke sAtha AkAza-mArga se sumeru parvata para pahu~cA / sumeru parvata ko adbhuta zobhA dekha, indra kA hRdaya bAga-bAga ho gayA / surasenA pANDuka vana meM vizrAma karane lgii| pAka bana meM sthita pANDaka zilA ko dekhakara indra bahuta hI santuSTa huaa| pANDuka zilA ke Upara sthita maNimaya siMhAsana para indra ne jina-bAlaka ko virAjamAna kiyA / kubera abhiSeka kI taiyAriyAM karane lgaa| abhiSeka kA nala lAne ke lie devoM kI paMktiyAM kSIrasAgara gyiiN| ve kSIrasAgara kI adbhuta zobhA dekha bahuta hI - mahAkavi harizcandra : eka anuzIlana . Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasanna hue / kSIrasAgara ke jala se bhare hue kalazoM ke dvArA saudharmendra tathA aizAnendra ne jina bAlaka kA abhiSeka kiyaa| indra ne bhagavAn kI stuti kI ora indrANI ne AbhUSaNa pahanAye / tadanantara usI vaMbhaya ke sAtha vApasa Akara jina cAlaka ko mAtA kI goda meM indra ne adbhuta nRtya kiyA / yaha saba kara cukane ke anantara deva loga apane-apane sthAnoM para cale gaye / sAtha bhagavAn dharmanAtha padArpaNa kiyA / unake vikriyA Rddhi se bAlazeSa ko dhAraNa karanevAle devoM ke bAlakIr3A karane lage / krama-krama se unhoMne yauvana avasthA meM zarIra kI suSamA yadyapi janma se hI anupama thI tathApi yauvana kI apekSA sahasraguNI ho gayI / vidarbha deza ke rAjA pratAparAja ne ke svayaMvara meM kumAra dharmanAtha ko bulAne ke lie pramukha dUta bhejA / pitA kI AjJA pAkara dharmanAtha, senA sahita vidarbha deza kI ora cala pdd'e| use pAra karate vindhyAcala para pahu~ce / madhura belA meM pahale kI apanI putrI zRMgAravatI bIca meM gaMgA nadI milI, vindhyAcala ke prAkRtika saundarya se mugdha ho unhoMne vahA~ nivAsa kiyA 1 prabhAkara mitra ne vindhyAcala kI adbhuta zobhA kA varNana kiyA / kinnaradeva ne vikriyA se sundara gAvAsa kI racanA kara vahAM Thaharane kI prArthanA kii| unake puNyodaya se vindhyAcala para eka sAtha hoM RtueM prakaTa ho gayIM jisase vana kI zobhA adbhuta dikhane lago / sAtha ke strI-puruSa vanakrIr3A ke lie vana meM bikhara gaye / puSpita pallavita latAoM ke nikuMjoM meM strI-puruSoM ne vividha krIDAeM kiiN| puSpAvacaya kiyA / dhAnta hone para sabane narmadA ke nIra meM jala-krIr3A kI / jalazakuntroM se yukta laharAtI huI narmadA meM jalakrIr3A kara yuvA-yuvatiyoM ne apUrva Ananda kA anubhava kiyA / sAyaMkAla AyA, saMsAra kI anityatA kA pATha par3hAtA huA sUrya asta ho gayA / rajanI kA saghana timira sarvatra phaila gyaa| thor3I dera bAda prAcI-gurandhrI ke lalATa para candanabindu kI zobhA ko prakaTa karatA huA candramA udita huA / huI cAMdanI meM dampattiyoM ne peyarasa kA pAna kiyA, striyoM ne kiye / pAna-goSThiyoM ke mAdhyama se strI-puruSoM ne rAtri pUrNa kii| uSA kI lAlI chA gyii| prabhAta huA aura yuvarAja dharmanAtha ne kiyA | narmadA nadI ko pAra kara ve vidarbha deza meM phuNce| vahIM kuNDinapura ke rAjA pratAparAja ne unakA bahuta svAgata kiyA / cArucandra kI camakatI naye-naye prasAdhana dhAraNa kathA dhIre-dhIre prAcI meM Age ke lie prasthAna svayaMvara - maNDapa rAjakumAroM se paripUrNa thaa| yuvarAja dharmanAtha ke pahu~cate hI sabakI dRSTi unakI ora AkRSTa huii| sakhiyoM ke sAtha zRMgAravatI ne svayaMvara maNDapa meM praveza kiyA / sakhI ne krama-krama se saba rAjakumAroM kA varNana kiyA parantu zrRMgAravatI kI dRSTi kisI para sthira nahIM huii| anta meM dharmanAtha kI rUpamAdhurI para mugdha hokara zrRMgAravatI ne unake kaNTha meM varamAlA DAla dI / dharmanAtha ne jaba kuNDinapura kI sar3akoM para praveza kiyA taba vahA~ kI nAriyA~ kutUhala se prerita ho apane-apane kArya chor3a jharokhoM 27 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM A httauN| dharmanAtha kA vidhipUrvaka vivAha huaa| usI samaya pitA kA patra pAkara dharmanAtha, kuberanirmita vimAna ke dvArA sapatnIka ghara A gaye aura senA kA saba bhAra suSeNa senApati ke adhIna kara Aye / ratnapura meM dharmanAtha kA abhUtapUrva satkAra huaa| isI ke madhya unake pitA mahAsena mahArAja, saMsAra se virakta ho gye| unhoMne yuvarAja dharmanAtha ke lie noti kA upadeza dekara unakA rAjyAbhiSeka karAyA aura svayaM vana meM jAkara dIkSA dhAraNa kara lI / rAjA dharmanAtha ne acchI taraha rAjya kA pAlana kiyA / suSeNa senApati pratirodhI rAjakumAroM ko parAsta kara sakuzala vApasa A gayA / eka dUta ne aneka rAjAoM ke sAtha hue yuddha meM suSeNa senApati kI zUratA kA ki jaba mAnAya / ma kiyA taH ve sanna hue| dIrghakAla taka rAjya karane ke bAda eka dina ulkApAta dekha, dharmanAtha kA mana saMsAra se virakta ho gyaa| jisase samasta rAjya ko tRNa ke samAna chor3akara ve vana meM dIkSita ho gaye / kevalajJAna prApta hone para indra kI AjJA se kubera ne samavasaraNadharmasabhA ko racanA kii| usaphe madhya meM siMhAsana para antarikSa meM virAjamAna hue zrI dharmanAtha bhagavAna kA aSTaprAtihAryarUpa dicya aizvarya sabako AkRSTa kara rahA thaa| bhagavAn ne divya dhvani ke dvArA jaina-siddhAnta kA pratipAdana kiyaa| anta meM sammedazikhara se mokSa prApta kiyA / jIvandhara-parita kA tulanAtmaka adhyayana . gadyacintAmaNi, uttarapurANa tathA jIvandharacampU Adi ke AdhAra para jIvandharacarita kA tulanAtmaka adhyayana prastuta kiyA jAtA hai| __eka bAra magadha samrAT rAjA zreNika bhagavAn mahAvIra ke samavasaraNa sambandhI AnApi pAroM vanoM meM ghUma rahe the| vahIM para azoka vRkSa ke nIce jovandhara munirAna dhyAnArUr3ha the| mahArAja zreNika unake anupama saundarya tathA atizaya prazAnta dhyAnamudrA se AkaSTacitta ho unakA paricaya prApta karane ke lie utsuka ho uThe / phalataH unhoMne samavasaraNa ke bhItara jAkara sugharmAcArya gaNagharadeva se pUchA-"ye munirAja kauna haiM ? jAna par3atA hai abhI hAla karmoM kA Aya kara mukta ho jAne vAle haiM / " isake uttara meM cAra jJAna ke dhAraka sudharmAcArya kahane lage he zreNika ! isI jambUdvIpa ke bharatakSetra sambandhI hemAMgada deza meM rAjapura nagara suzobhita hai| isa nagara kA rAjA satyandhara thA aura usakI dUsarI vijaya-lakSmI ke samAna vijayA nAma kI rAnI thii| rAjA satyanghara kA kASThAMgAripha nAma kA mantrI thA aura devajanya upadravoM ko naSTa karanevAlA savadatta nAma kA purohita thaa| eka dina 1. gavitAmaNi Adi meM isa purohita kA koI ullekha nahIM hai| mahAkavi haricandra : eka anuzIlA Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijayArAnI ne do svapna dekhe| pahalA svapna thA ki rAjA satyandha ra ne mere lie ATha ghaNTAoM se suzobhita apanA mukuTa diyA hai aura dUsarA svapna thA ki vaha jisa azokavRkSa ke nIce baiThI tho use kisI ne kulhAr3I se kATa diyA hai aura usake sthAna para eka choTA-sA azoka kA vRkSa utpanna ho gayA hai| prAtaHkAla hote hI rAnI ne rAjA se svapnoM kA phala puuchaa| rAjA ne kahA ki mere marane ke pazcAt tuma zIghra hI aisA putra prAsa karogI, jo ATha lAbhoM ko pAkara pRthivI kA bhoktA hogaa| svapnoM kA priya tathA apriya phala sunakara rAnI kA citta zoka aura harSa se bhara gyaa| usakI vyagratA dekha rAjA ne use acche zabdoM se santu kara diyA, jisase dAnI kA mAla sukha se byatIta hone lgaa| __usI rAjapura nagara meM eka gandhotkaTa nAmaka dhanI seTha rahatA thaa| usane eka bAra tIna jJAna ke dhAraka zIlagupta munirAja se pUchA, "bhagavan ! hamAre bahuta-se alpAyu putra hue hai, kyA kabhI dIrghAyu putra bhI hogA ?" munirAja ne kahA, "hA~, ta dorSAyu putra prAsa kregaa| kisa taraha ? yaha bhI suna / tere eka mula putra utpanna hogaa| use chor3ane ke lie jaba tU vana meM jAyegA taba yahIM kisI puNyAtmA putra ko paayegaa| vaha putra samasta pRthivI kA upabhoktA ho anta meM mokSa-lakSmI ko prAsa' kregaa|" jisa samaya munirAja, gandhotkaTa se yaha vacana kaha rahe the usI samaya vahA~ eka yakSI baiThI thii| munirAja ke vacana suna yakSI ke mana meM honahAra rAjaputra kI mAtA kA upakAra karane kI icchA huI / nidAna, jaba rAjaputra kI utpatti kA samaya AyA taba vaha yakSI usake puNya se prerita ho rAjakula meM gayI aura eka gA~Dyantra kA rUpa banAkara phuNcii| vasanta Rtu kA samaya thaa| eka dina rudradatta purohita prAtaHkAla rAjA ke ghara gyaa| usa samaya rAnI AbhUSaNarahita baiTho thii| purohita ne pUchA ki rAjA kahA~ haiM ? rAnI ne uttara diyA ki abhI soye hue haiM, isa samaya unake darzana nahIM ho sakate / rAnI ke ina vacanoM ko apazakuna samajha vaha loTa AyA aura kASThAMgArika mantrI ke ghara gyaa| pApa-buddhi purohita ne mantrI se ekAnta meM kahA, "tU rAjA ko mAra DAla / " mantrI ne purohita kI bAta mAnane meM asamaMjasatA dikhAyI to purohita ne dRr3hatA ke sAtha kahA, "rAjA ke jo putra honevAlA hai vaha terA prANaghAtaka hogA isalie isakA pratikAra kara 1" rudra datta itanA kahakara ghara calA gayA aura roga se pIr3ita ho tIsare dina mara kara cirakAla taka dukha denevAlI naraka gati meM jA phuNcaa| ___ ighara kASTAMgArika meM rudradatta ke kahane se apanI mRtyu kI AzaMkA kara rAjA 1. cintAmaNi Adi meM tIna svapnoM kI carcA hai--pahale svapna meM eka vizAla azoka vakSa veramA, dUsare svapna meM usa vakSa ko naSTa huaA dekhA aura prosare spaSka meM usa naSTa vRkSa meM se utpanna yue epha choTe azoka pRsa ko ghekhA jisakI bAra zAkhAoM para ATha mAlAe~ taTaka rahI thii| 2. gacintAmaNi meM paryA hai ki rAjA saramandhara ne rAnI kA bAkAza-bhramaNa sambandho dohada purNa _karane ke lie kArIgara se mayUrayantra banavAyA thA aura isameM baiThAkara use AkAza meM ghumAyA thaa| 1. gacintAmaNi Adi meM isako koI carcA nahIM hai| kathA Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko mArane kI icchA kI / usane dhana dekara do hajAra zUravIra rAjAoM ko apane adhIna kara liyaa| vaha unheM sAtha lekara yuddha ke lie rAjamandira kI ora cala pdd'aa| jaba rAjA ko isa bAta kA patA calA taba usane rAnI ko garuDayantra para baiThAkara yahIM se zIghra hI dUra kara diyaa| kASTAMgArika mantrI ne pahale jina rAjAoM ko apane vaza kara liyA thA, una rAjAoM ne jaba satyandhara ko dekhA taba ve mantrI ko chor3a rAjA kI ora ho gye| rAjA satpandhara ne una sabako sAtha le kASTAMgArika mantrI para AkramaNa kiyA aura use khader3akara bhayabhIta phara diyA / kASTAMgArika ke putra kAlAMgArika ne jaba pitA ko hAra kA yaha samAcAra sunA taba vaha bahuta-sI senA lekara akasmAt vahA~ jA phuNcaa| usakI sahAyatA se kAmarika ne rAna yandhanako pAra hAla aura svayaM rAjA bana baitthaa| vijayArAnI garuDapanna para baiThakara zmazAna meM phuNcii| vaha zoka se bahuta vihvala thI parantu pUrvokta yakSI usakI rakSA kara rahI thii| usI zmazAna meM rAtri ke samaya vijayArAnI ne putra ko janma diyaa| putra-janma kA rAnI ko thor3A bho Ananda utpanna nahIM huaa| isake viparIta bhAgya kI pratikUlatA para zoka hI utpanna huaa| . yakSI ne sAragarbhita zabdoM meM use sAntvanA dii| gandhotkaTa seTha bhI apane mRta putra ko chor3ane ke lie usI zmazAna meM pahuMcA aura zIlagupta munirAja ke vacanoM kA smaraNa kara dIrghAyu putra kI khoja karane lgaa| rone kA zabda suna vijayArAnI ke putra kI ora usakI dRSTi gyii| seTha ne 'jIva-jIva' kahakara usa putra ko donoM hAthoM se uThA liyA / vijayArAnI ne AvAja se seTa ko pahacAna liyA aura use apanA paricaya dekara kahA, "bhadra ! tU mere putra kA isa prakAra pAlana karanA ki jisase kisI ko paricaya na mila ske|'' 'maiM aisA hI karUMgA' kahakara seTa usa putra ko ghara le gayA aura apanI patnI sunandA ko DAMTa dikhAte hue bolA, "tU ne jIvita putra ko mRta kaise kaha diyA ?" sunandA usa putra ko pAkara bar3I prasanna huii| seTha ne janma-saMskAra kara usakA 'jIvaka' athavA 'jIvandhara' nAma rkhaa| seTha ke ghara jovandhara kA acchI taraha lAlana-pAlana 1. yahA~ uttarapurANa meM zmazAna kA varNana karate hue guNa bhadra svAmI ne jalatI citAoM meM se badhajale murade povAra uheM khaNDa-khaNDa kara khAto huI rAkiniyoM kA darzana kiyA hai aura isakA anukaraNa kara jovandharacampUkAra ne bhI akkA gaya likhA hai para gAracintAmA meM mAtra ramazAna kA usalekha kara chor3a diyA hai| usameM DAkinI-zAkinI Adi kA koI uklekha nahIM kiyA hai| hAIkanI Adi pantara yevoM kA mAMsa bhakSaNa zAstra-sammata thI to nahIM hai jinha'ne varNana kiyA hai enhoMne mAtra kavi-sampradAyavaza kiyA hai| 2. cintAmaNikAra ne yakSI ko vijayArAnI kI dhapaka mAlA dAsI ke vepa meM prastuta kiyA hai para . urArapurAga meM isakI carcA nahara hai| 3. gayacinyAmakAra ne gandharakaTa ke pahuMcane para rAnI kA vRkSa kI oTa meM antahita kara diyA hai aura jyoM ho gandhotkRTa ne usa nAzaka ko udArA zmoM hI AkAza meM 'mIra' isa sanda kA uccAraNa karAyA hai| 4, parAyA putra samajha sunanyA isakA ThIka-ThIka pAlana nahIM karogI, isa AzakA se pUraparzI 28 me sunandA ke sAmane yaha bheda prakaTa nahIM kiyA ki yaha kisI dUsare kA putra hai| 30 mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hone lgaa| vijayArAnI' usI garuDayantra meM baiThakara paNDaka bana meM sthita tapasviyoM ke pAzrama meM calI gayI aura vahA~ apanA paricaya na dekara tApasI ke veSa meM rahane lgii| yakSI bIca-bIca meM jAkara usakA zoka dUra karatI rahatI thii| rAjA satyandhara kI bhAmArati aura anaMgapatAkA nAma kI do choTI striyA~ aura thiiN| una donoM ne mAra aura vakula nAma ke do putra prApta kiye / ina donoM ho rAniyoM ne dharma kA svarUpa sUna zrAvaka ke vrata dhAraNa kara liye the isalie ye donoM hI bhAI gandhotkaTa ke yahA~ hI palana-poSaNa ko pAma ho rahe the| usI nagara meM vijayamati, sAgara, dhanapAla aura matisAgara nAma ke cAra nAyaka aura the jo ki anukrama se rAjA ke senApati, purohita, zreSThI aura mantrI the| ina cAroM kI striyoM ke nAma anukrama se jayAvatI, zrImatI, zrIdattA aura anupamA the| inase kramazaH devasena, buddhiSeNa, varadatta aura madhamukha nAma ke putra hue the| madhumukha Adi ko lekara ve chahoM putra jIvandharakumAra ke sAtha vRddhi ko prApta hue the| idhara gandhotkaTa kI strI sunandA ne bhI nandADhya nAma kA putra utpanna kiyaa| ___ 'eka dina jIvandharakumAra nagara ke bAhara apane sAthiyoM ke sAtha golI baMTA Adi khela rahe the ki itane meM eka tapasvI ne Akara. pUchA ki yahA~ se gAMva kitanI dUra hai ? tapasvI kA prazna suna jIvandharakumAra ne uttara diyA, "Apa yuddha hokara bhI ajJAnI haiM ? bAlakoM kI bhIr3A dekha kauna nahIM jAna legA ki nagara pAsa hI hai|" jIvandhara kI uttara-praNAlI se tapasvI bahuta prasanna huA aura jAna gayA ki yaha koI rAjaneza kA uttama bAlaka hai| phira bhI parIkSArtha usane kahA ki tuma mujhe bhojana doge? jIvandharakumAra ne use bhojana denA svIkRta kara liyA aura sAtha lekara ghara Ane para apane pitA gandhotkaTa se kahA, "maiMne ise bhojana denA svIkRta kiyA hai, phira ApakI jo AjJA 2. gavantAmaNi meM carcA hai ki campakamAtA dAsI kA zregha sakha nepAlI pakSa meM rAnI ke sAmane bhAI ghara cale jAne kA prastAva rakhA para rAnI ne vipatti ke samaya svayaM kisI ke yahA~ jAnA strI kRSNa nahIM kiyA / taba vaha use daNDana meM bheja aayii| 2. yaha kayA gayacintAmaNi Adi meM nahIM hai mAtra buddhiga kA lekha sura meM prakaraNa meM zravasya AyA hai| 3. gandhoekaTa seTha bar3A bumnimAda aura dIrgha dI thaa| usane vicAra kiyA ki yadi kASThAgAra se anga rahate haiM to yaha rAjapUtra jovandhara ko kabhI bhI apano hadi me tAr3a sakatA hai harA lie kAra se baca usase mila gayA aura milakara usane atyadhika dhana pAma kiyaa| usake mana meM AyA ki sadi rAjapatra ko rakSA ke lie alaga se senA rakhI jAyegI to bheda jadaula jAyegA, isalie usane kahA ripha kI AlA se usa dina nagara meM utpanna hue saba bAlakoM ko apane ghara bunnA liyA aura sabakA pAjJana apane ho ghara karAne lagA / usakA abhivAya thA ki bar3e hone para the auSamghara ke abhinma gita hoge aura vahI eka choTI-moTo senA kA kAma deNge| sAtha ho aneka pAlakoM ke yauna rAjaputra-jInavara kA abhivAna RI saranA bhI kASThagirika ke lie durbhara rahegA-cintAmaNi meM isakA acchA saMketa hai| *. isa ghaTanA ko cintAmaNikAra ne koI unnAva nahIM kiyA hai / ho, jIvandhacamkAra ne kiyA hai zIra madarasA kerA kiyA hai| kathA Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho !" putra kI vinamratA se ganvotkaTa bahuta prasanna huaa| usane kahA, "tU bhojana kara, yaha tapastrI mere sAya bhojana kara legaa|" jIvanadhara bhojana ke lie bhojanazAlA meM baitthe| bhojana garama thA isalie rone lge| unheM rote dekha tapasvI ne pUchA "tU acchA bAlaka hokara bhI kyoM rItA hai ?" isake usara meM jIvandharakumAra ne rone ke aneka guNa batA diye / jise suna hAsya gaMja uThA aura prasannatA kA vAtAvaraNa chA gayA / __ jIvandharacampU aura gadyacintAmaNi meM carcA hai ki vaha tapastrI bhasmaka-vyAdhi se pIr3ita hone ke kAraNa usa bhojanazAlA meM hue samastajA gayA phira bhI use tRpti nahIM huii| Azcarya se cakita bAlaka jIvandhara ne apane hAtha kA eka pAsa use diyA / jise khAte hI usakI kSudhA zAnta ho gyii| kRtajJatA se prerita tapasvI ne bAlaka jIvandhara ko vidyA paTTAnA ucita smjhaa| jaba gandhotkaTa bhojana kara cukA taba zAnti se baiThe hue tapasvI ne kahA, "yaha bAlaka bahuta honahAra hai| maiM ise par3hAnA cAhatA huuN|" gandhorakaTa ne kahA, "maiM zrAvaka hU~ isalie anya ligiyoM ko namaskAra nahIM karatA / namaskAra ke abhAva meM Apako burA lagegA ataH Apase par3hAI kA kAma nahIM ho sktaa|" isake uttara meM tapasvI ne apanA paricaya diyA, "maiM siMhApara kA rAjA thA, AryavarmA merA nAma thA, cIra-nandI muni se dharma kA svarUpa suna samyagdarzana dhAraNa kara liyA aura apane tipeNa putra ko rAjya dekara dIkSA dhAraNa kara lI, parantu bhasmaka-vyAdhi se pIr3ita hone ke kAraNa maiMne tapasvI kA veSa dhAraNa kara liyA hai, maiM samyagdRSTi hU~, tumhArA dharmabandhu huuN|" isa prakAra tapastrI ke vacana suna tathA usakI parIkSA kara gandhotkaTa seTha ne usake lie mitroM sahita jIvanarakumAra ko sauMpa diyA / ' tapastrI ne thor3e hI samaya meM jIvagharakumAra ko samasta vidyAoM kA pAragAmI banA diyA aura svayaM phira se 'dIkSA dhAraNa kara mokSa prApta kiyaa| tadanantara kAlakUTananAmaka bhIloM ke rAjA ne apanI senA ke sAtha nagara para AkramaNa kara gAyoM kA samUha carA le jAne kA utpAta kiyaa| kASTAMgArika ne ghoSaNA karAyI ki gAyoM ko chur3AnevAle ke lie gopendra kI strI gopathI se utpanna godAvarI nAma ko kanyA dI jaayegii| isa ghoSaNA ko sunakara jIvandha rakumAra, kASTAMgArika ke putra kAlAMgArika tathA anya sAthiyoM ke sAtha kAvyakUTa bhIla ke pAsa pahu~ce aura use 1. isa binoda ghaTanA kA bhI cintAmaNi meM koI varNana nahIM hai parantu jIvandharacambhU meM bar3I sarasatA ke sAtha isakA varNana kiyA gayA hai| 2. jIvandharacA Aya meM guru ne vidyAdhyayana samApti ke pazcAt apanA paricaya dete hue kahA hai, "maiM vinAroM ke nivAsa sthala meM lokapAla nAma kA rAjA thaa|" Adi / 3. jovandharam Adi ne narNana hai ki tapasmo ne bhadyAeM pUrNa hone ke nAba jaghanghara ko ratnapraya kA upadeza diyA aura sAtha meM yaha bhI kahA, "tuma rAjA satyandhara ke gRSa ho / kAThogAra ne tumhAre pitA ko mAra DAlA thaa|" yaha manamara jovandharakumAra ko kAyAgAra para bahuta kadha bAyA aura use mArane ko tatpara ho gaye parantu tapasvI ne use samajhAkara eka varSa taka aisA na karane ke lie zAnya kara diyaa| mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parAsta kara gAyeM vApasa le Aye / isa ghaTanA se kumAra kI bahuta kIti phailI / kumAra' ne apane saba sAthiyoM se kahA, "tuma loga eka svara se rAjA kASThAMgArika se kaho ki bhIla ko nandAya ne jItA hai|" isa prakAra rAjA ke pAsa sandeza bhejakara unhoMne pUrvaghoSita godAvarI phanyA vivAha-pUrvaka nandAya ko dilvaayii| bharatakSetra sambandhI vijayA parvata kI dakSiNa zreNI meM eka gaganavallabha nAma kA nagara hai, usameM vidyAdharoM kA rAjA mahaDavega rAjya karatA thaa| daivayoga se usake bhAgIdAroM ne usakA abhimAna naSTa kara diyA, isalie vaha bhAgakara ratnabIpa meM calA gayA aura vahA~ manujodaya parvata para eka sundara nagara basAkara rahane lgaa| usakI strI kA nAma dhAriNI thA aura una donoM ke gannadattA nAma kI putrI thii| jaba vaha vivAha ke yogya avasthA meM pahuMcI taba rAjA ne mantriyoM se vara ke lie pUSThA / uttara meM mantrI ne bhaviSya ke jJAtA munirAja se jo suna rakhA thA vaha kahA "he rAjan | maiMne eka bAra sumeru parvata ke nandana vana meM sthita vipulamati nAmaka cAraNaRddhi-dhAraka munirAja se ApakI kanyA ke vara ke viSaya meM pUchA thA to unhoMne kahA thA ki bharatakSetra ke hemAMgada deza meM eka rAjapurI nAma kI nagarI hai / usake rAjA satyandhara aura rAnI vijayA ke eka jovandhara nAma phA putra huA hai vaha bINA ke svayaMvara meM gandharvavattA ko jItegA / vahI usakA pati hogaa| rAjA ne uso matisAgara mantrI se punaH pUchA ki bhUmigocariyoM ke sAtha hama logoM kA sambandha kisa prakAra ho sakatA hai ? isake uttara meM usane munirAja se jo anya bAteM suna rakhI thI ve spaSTa kaha sunAyIMusane kahA ki rAjapurI nagarI meM eka vRSabhadatta roTha rahatA thA, usakI strI kA nAma padmAvatI thA aura una donoM ke eka jinadatta nAma kA putra thA / kisI eka samaya rAmapurI ke udyAna meM sAgarasena jina rAja padhAre the| unake kevalajJAnasambandhI utsava meM vaha apane pitA ke sAtha bAyA thA / Apa bhI vahAM padhAre the isalie use dekha ApakA usake sAtha prema ho gayA thaa| vaho jinadata dhana kamAne ke lie ratnadvIpa AyegA, usI se hamAre iSTa kArya kI siddhi hogii|" . isa taraha kitane hI dina bIta jAne para jinadatta ratnadvIpa aayaa| rAjA garur3avega ne usakA paryApta satkAra kiyA aura use saba bAta samajhAkara gandharvadattA sauMpa dii| jinadatta seTha ne bhI rAjapurI nagarI meM vApisa Akara manohara nAmaka udyAna meM gandharvadatA ke vINA svayaMvara kI ghoSaNA kraayii| svayaMvara meM jIvandharakUmAra ne 1 gadhintAmaNi Adi meM ezlekha hai ki kAlAgAra kI senA ke hAra jAne para nandapopa ne ghoSaNA karAyI sI aura vijaya ke bAda jaba vaha apanI kanyA jIvandhara ko dete lagA tama unhoMne na lekara apane mitra pahAsya ko dilaayii| 2. gadyacintAmana Adi meM garudhvega kA nagara nivAloka bahalAyA hai tathA usake bhAga kara ratnadIpa meM basane kA koI iglekha nahIM hai| vara ke viSaya meM munirAja kI bhaviSyavANI na dekara jyotiSiyoM kI bAta likhI hai| jinadatta seTha ke agale zrIdatta seTha kA ullekha hai| zrIdasa samudAya ke lie gayA thA. para lauTate samaya vidyAdhara kI mAyA se ubhe lagA ki hamArA jahAja DUma gayA hai| vaha usake sAtha vijArdha parvata para sthita nityAlIkanagara meM pahu~catA hai| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gandharvadattA ko sughoSA nAmaka vINA lekara use isa taraha bajAyA ki vaha apane bApako parAjita samajhane lagI tathA usI kSaNa usane jovaghara ke gale meM karamAlA DAla dii| isa ghaTanA se kASThAMgArika kA putra 'kAlAMgArika bahuta kSubhita huaa| yaha gandharvadattA ko haraNa karane kA udyama karane lagA, parantu balavAna jIvandharakumAra ne use zIghna hI parAsta kara diyA | gandharvadattA ke pitA garur3avega ne aneka vidyAdharoM ke sAtha Akara sabako zAnta kiyA aura vidhipUrvaka gandharvadattA kA jIvandharakumAra ke sAtha pANigrahaNa karA diyA / isI rAjapurI nagarI meM eka vaizravaNadatta nAma kA seTha rahatA thaa| usakI AmramaMjarI nAmaka strI se suramaMjarI nAma kI kanyA huI thii| usa suramaMjaro ko eka zyAmalatA nAma kI dAsI thii| vasansotsava ke samaya zyAmalatA, suramaMjarI ke sAtha udyAna meM AyI thii| vaha apano svAminI kA candrodaya nAmaka cUrNa liye zrI aura usakI prazaMsA logoM meM karatI phiratI thii| usI nagarI meM eka kumAradatta seTha rahatA ghA, usakI jimalA nAmaka strI se guNamAlA nAmaka putrI huI thii| guNamAlA kI eka vighallatA' nAma kI dAsI thI 1 vaha apanI svAminI kA sUryozya nAmaka cUrNaM liye thI aura usakI prazaMsA logoM meM karatI phiratI thIM / cUrNa ko utkRSTatA ko lekara donoM kanyAoM meM vivAda cala pdd'aa| usa vasantotsana' meM jIvandharakumAra bhI apane mitroM ke sAtha gaye hue the| jaba cUrNa ko parokSA ke lie unase pUchA gayA taba unhoMne suramaMjarI ke cUrNa aura siddha kiyaa| namara ke loga vasantotsava meM lona the| usI samaya kucha duSTa bAlakoM ne capalatAvaza eka kutte ko mAranA zurU kiyaa| bhaya se myAkula hokara vaha mAgA aura eka kuNDa meM gira kara maraNonmukha ho gayA / jIvagharakumAra ne yaha dekha use apane naukaroM se bAhara nikalavAyA aura paMpa namaskAra mantra sunAyA jisake prabhAva se vaha candrodaya parvata para sudarzana yakSa huaa| pUrvamana kA smaraNa kara vaha jIvandhara ke pAsa mAyA aura unakI stuti karane lgaa| anta meM vaha jIyandharakumAra se yaha kahakara apane sthAna para calA gayA ki dukha aura sukha meM merA smaraNa karanA / jaba saja loga krIr3A kara vana se lauTa rahe the taba kASThAMgArika ke azanidhoSa nAmaka hAthI ne kupita hokara janatA meM AtaMka utpanna kara diyaa| suramaMjarI usako capeTa meM AnevAlI hI thI ki jIvandharakumAra ne TIka samaya para pahu~cakara hAthI ko 1. jIvangharadampa Adi meM kAlAgArika kI koI carcA nahIM hai| svayaM kAhagAra ne Agata rAjakumAroM ko uttejita kiyA hai| 2, gadyavistAmapi tayA jovatAracampU Adi meM varza hai ki jIpazvarakumAra ne guNamAlA ke cUrNa ko uskRSTa siddha kiyA thA isalie samaMjarI kupita hokara vinA tAna kime hI ghara vApasa calI gayI thii| 3. gadyavimtAmappi Adi meM carcA hai ki bhojana ko muMghane ke aparAdha se kRmti mAhmaNoM ne usa se ko na tathA para Adi se itanA mArA ki vaha maraNonmukha ho gyaa| 31 mahAkavi haricanna : eka anuzIlana Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMdarahita kara diyaa| isa ghaTanA se suramaMjarI kA jIvandhara ke prati anurAga bar3ha gayA aura usake mAtA-pitA ne jIvandhara ke sAtha usakA vivAha kara diyA / " jIvambara kumAra kA suvA saba ora phailane lagA jisase kASThAMgArika bhrama hI mana kupita rahane lagA / ' isane hamAre hAthI ko bAdhA pahu~cAyI hai' yaha bahAnA lekara kASThAMgArika ne apane caNDadaNDa nAmaka mukhya rakSaka ko Adeza diyA ki ise zIghra hI mamarAja ke ghara bheja do| AjJAnusAra caNDadaNDa apanI senA lekara jIvambara kI ora mor3a parantu pahale hI use parAjita kara bhagA diyaa| isa ghaTanA se kASyazaMgArika aura bhI adhika kupita huA / abakI bAra usane bahuta-sI senA bhejI parantu dayAlu jIvambarakumAra ne niraparAdha sainikoM ko mAranA acchA nahIM samalA, isalie sudarzana yakSa kA smaraNa kara saba upadrava zAnta kara diyaa| sudarzana yakSa unheM vijayagiri hAthI para baiThAkara apane ghara le gayA / jIvandharakumAra ko yakSa ke sAtha jAne kA samAcAra gandharvadattA ko chor3akara kisI ko vidita nahIM thA isalie saba loga bahuta dukhI hue parantu gandharvadattA ne sabako sAntvanA dekara svastha kara diyA / jIbandharakumAra, yakSa ke ghara meM bahuta dina taka sukha se rahe / pazcAt ceSTAoM dvArA unhoMne yakSa se apane jAne ko icchA prakaTa kii| unakA abhiprAya jAna yakSa ne unheM kAnti se devIpyamAna icchita kArya ko siddha karanevAlI aura manavAhA rUpa banA denevAlI eka a~gUThI dekara paryata se nIce utAra diyA tathA saba mArga samajhA diyA / "kucha dUra calane para jIvambara candrAbhanagara pahu~ce / vahA~ dhanapati nAma kA rAjA thA aura tilottamA nAma kI usakI strI thii| donoM ke padmottama mAma kI putrI thI / eka bAra vanavihAra ke samaya padmottamA ko sAMpa ne kATa khAyA / sarpa viSa se padmottamA mUcchita ho gayI / upacAra karane para bhI jaba acchI nahIM huI taba rAjA dhanapati ne use acchI kara denevAle ke lie AdhA rAjya aura vahI kanyA dene kI ghoSaNA karAyI / rAjA dhanapati ke sevakoM ke Agraha se jIvambara usake ghara gaye aura yakSa kA smaraNa kara bhantra dvArA unhoMne padmottamA kA viSa dUra kara diyaa| zakA bahuta santuSTa huA aura usane jIvambara ke lie apanA bhASA rAjya tathA padmosamA kanyA de do / rAjA pasi ke lokapAla Adi battIsa putra the| una sabake snehavarA jIvamvara vahA~ kucha samaya taka sukha se rahe / 3 2. ciNadi meM yahA~ muramaMjarI ke sAtha vivAha na kara guNamAlA ke sAtha vivAha karAne kA ullekha hai / 2. gadhacintAmaNi Adi meM viDUra karanevAlI. manacAhA rUpa manA denevAlI aura utkRSTa mohaka saMgIta karAnevAlI tIna tricAeM dIM. aisA uzlekha hai| 3. cintAmaNi Adi meM candrAmanagara pahu~cane ke pUrva rama meM dAvA rI jhulasate hue hAthiyoM aura yakSa ke smaraNa se aAkasmika vRSTi dvArA unakA upadrava zAnta hone kA varNana hai| 4. gadyacintAmaNi Adi meM rAjA kA nAma lokapAla diyA hai| 5. cintAmaNi Adi meM kanyA kA nAma thA diyA hai| kathA 35 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tadanantara cupacApa vahA~ se calakara kSemadeza ke kSemanagara phuNce| vahAM ke bAsya udyAna meM sasrakUTa jinAlaya dekhakara bahuta prasanna hue / unake pahuMcate hI campA phUla uThA, kokilAe~ bolane lagIM, sUkhA sarovara bhara gayA aura mandira ke dvAra ke kapATa apane jhApa khula gaye / kumAra ne sarovara meM snAna kara bhaktipUrvaka jinendradeva kI pUjA kI aura vahA~ ke subhadra roTha ko nirvRti nAmaka strI se utpanna kSemasundarI kanyA ke sAtha vivAha kiyaa| eka dina prasanna hokara subhadra seTha ne jIvandhara se kahA, "jaba maiM pahale rAjapura nagara meM rahatA thA taba rAjA satyandhara ne mujhe yaha dhanuSa aura ye bANa diye the| ye Apake hI yogya hai ataH Apa hI grahaNa kiijie|" yaha kahakara vaha dhanuSa aura bANa unheM de diye / jIvArAmAra anuSa-bANa krtaae| kahIM - unakI prathama strI gandharvadattA apanI vidyA ke dvArA unake pAsa gayI aura unheM sukha se baiThA dekha kisI ke jAne binA vApasa A gyii| "vahA~ se calakara jIvandharakumAra sujana' deza ke hemAbhanagara pahu~ce / vahA~ kA rAjA dRDhamitra thA aura usakI strI kA nAma nalinA thaa| donoM ke eka hemAmA nAma kI kanyA thI / hemAbhA ke janma ke samaya kisI nimittajJAnI ne batAyA ki manohara nAmaka AyudhazAlA meM jisakA bANa lakSyasthAna se lauTakara pIche AyegA vahI isa kanyA kA pati hogA / anya dhanuSadhAriyoM ke kahane se jIvandharakumAra ne bhI apanA bANa chor3A aura vaha lakSya ko bedhakara vApasa unake pAsa A gyaa| nimittajJAnI ke kahe anusAra unakA hemAmA ke sAtha vivAha ho gyaa| gandharvadattA kI sahAyatA se nandAya smarataraMgiNI nAmaka zayyA para sokara bhoginI vidyA ke dvArA jIvandharakumAra ke pAsa pahu~ca gayA / rAjA dRr3hamitra ke guNamitra, bahumitra, sumitra aura ghanamitra Adi kitane hI putra the| una sabake sAtha jIvandharakumAra kA samaya sukha se vyatIta hotA rahA / tadanantara usI hemAbhanagara meM zrIcandrA ke sAtha yuvaka nandAya kA vivAha huaa| sarovara kA rakSaka eka vidyAdhara munirAja ke mukha se sunakara jIvandhara svAmI ke pUrvabhavoM kA varNana isa prakAra karane lagA / " 1. madya cintAmaNi yAni meM kanyA kA nAma lemanI hai| kSemanagara dhane ke pUrva gadya cantAmagi Adi meM eka tara vana meM tapasviyoM ko samIcIna dharma kA upadeza dene kA varNana hai| 2. gA cintAmaNi Adi meM dhanuSa-bANa dene tathA gandharSayatA ke pahu~cane kA koI Daphadekha nahIM hai| 3. gAcintAmaNi thAdi meM hemAbhanagara jhuMcane ke pUrva adabI meM eka vidyAdharI kI kAmukatA kA varNana hai| 1. gadyacintAmagi Adi meM madhyadeza kA ullekha hai| 5. gAcintAmaNi Adi meM rAnI kA nAma nalinI likhA hai| 1. anyatra kanyA kA nAma kamakamAtA likhA hai| gadya cintAmaNi Ari ne vRddhamitra ke mumita Adi mRtroM dvArA eka Ama kA phala sojanA, usameM saphala nahIM honA aura jInandharakumAra ke dvArA usakA dohA jAnA. isase prabhAvita hokara mRmitra Adi ke bArA jIvaghara ko apane ghara le jAnA, enamai dAstravinA sIkhanA aura anta meM kanakamAlA kA vivAha kara denA Adi kA varNana hai| pa. isa vivAha kA varNana gacintAmaNi Adi meM nahIM hai| 8. jIvandhara ke pUrmayoM kA varya na gadmacintAmaNi Adi meM anyatra diyA hai tathA usameM nAma Adi kA bahuta aura hai| mahAkavi haricanna : eka manuzIlana / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "ghAtakIkhaNDa dvIpa ke pUrvamesasambandhI pUrvavideha kSetra meM puSkalAvatI nAma kA deza hai| usakI puNDarI kiNI nagarI meM rAjA jayandhara rAjya karatA thaa| usakI jayAvatI rAnI se tU jayadratha nAma kA putra huA thaa| kisI samaya jayadratha krIr3A karane ke lie manohara nAmaka vana meM gyaa| vahAM usane sarovara ke kinAre eka isa zizu ko dekhakara kotukavaza catura sevakoM ke dvArA use pakar3avA liyA aura usake pAlana karane kA prayatna karane lgaa| maha dekha usa zizu ke mAtA-pitA zokAkula ho AkAza meM bAra-cAra karuNa kandana karane lge| unakA zabda suna tere eka sevaka ne bANa dvArA usa zizu ke pitA ko mArakara nIce girA diyaa| yaha dekha, jayadratha kI mAtA kA hRdaya yA se bAta ho gyaa| usane pAlA kiyA hai| kAra se saba samAcAra jAnakara vaha pakSI ke mAranevAle sevaka para bahuta kupita huI tathA sulle bhI DAMTakara kahane lagI ki tere lie yaha kArya ucita nahIM hai, tU zIghra hI isa zizu ko isakI mAtA se milA de| isake uttara meM tUne kahA ki yaha kArya maiMne ajJAnatAvaza kiyA hai aura jisa dina usa zizu ko pakar3avAyA thA usake solahaveM dina usakI mAtA se milA diyaa| kAla pAkara jayadratha bhogoM se virakta ho sAdhu ho gayA aura anta meM sallekhanA kara sahasrAra nAmaka svarga meM deva huaa| vahA~ kI Ayu samApta kara tU jIvandhara huA hai aura pakSI ko mAranevAlA sevaka kASThAMgArika humA hai| usI ne tumhArA janma hone ke pUrva tumhAre pitA rAjA satyandhara ko mArA hai| sumane solaha dina taka haMsa-zizu ko mAtA-pitA se alaga rasnA thA usI ke phalasvarUpa tumhArA solaha varSa taka mAtA-pitA tathA bhAiyoM se viyoga huA hai| jIvandharakumAra usa vidyAdhara se apane pUrvabhava sunakara bahuta prasanna hue|"' idhara jaba nandAbya rAjapurI nagarI se bAhara huSA taba madhura Adi mitra zaMkA meM par3a gye| unhoMne gandharvadattA se puchA to usane spaSTa batAyA ki isa samaya jIvandhara aura nanda, kya, donoM bhAI sujanadeza ke hagAmanagara meM sukha se virAja rahe haiN| gandharvadattA se patA Adi pUchakara saba bhitra una donoM se milane ke lie cala pdd'e| mArga meM jaba vaNDaka vana meM pahuMce to vahIM tApasI ke vepa meM rahanevAlI vijayArAnI se unako bheMTa huii| vArtAlApa ke prasaMga meM kASThAMgArika ke dvArA jIvandhara ke mAre jAne kA apUrNa samAcAra sunakara vijayA ko bahuta dula huA parantu pazcAt pUrNa samAcAra sunakara samAdhAna ko prApta huii| daNDaka vana se Age jAne para madhura Adi ko bhIloM kI senA ne ghera liyA parantu apanI zuravIratA se use parAsta kara ve Age nikala gye| hemAbhanagara ke nikaTa pahu~cakara unhoMne vahAM ke gopAloM kI mAyeM chIna lii| unakI cillAhaTa suna jIvandhara 1. jovanabharapA tathA gA cintAmaNi aAdi meM upalekha hai ki jomasthara pUrva bhaSa meM dhAtakaurakhaNDa dvIpa ke bhUmitijJaka nagara ke rAjA pavanavega ke yazodhara nAmaka putra the| sazizu ke pakar3ane para pitA ne jovandhara ko upadeza diyA thaa| kathA Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kumAra ne unakA sAmanA kara unheM parAsta kiyaa| anta meM madhura Adi mitroM ne apane mAmAMkita bANa calAkara jIvandhara ko apanA paricaya diyA / samakA sukhada milana huaa| madhura Adi mitroM ke dvArA apanI mAtA kA paricaya prApta kara jIvandharakumAra daNDaka vana game aura cirakAla se bichur3I huI mAtA se milakara parama Ananda kA anubhava kiyA / vijayA mAtA ne bhIvandharakumAra ko samasta ghaTanA-paka se avagata kraayaa| mAtA ko mAzvAsana dekara ve apane mitroM ke sAtha rAjapura vApasa aaye| vahAM unhoMne apane Ane kA samAcAra prakaTa nahIM hone diyA / rAjapuranagara meM unhoMne sAgaraphta seTha kI kamalA nAmaka strI se utpanna vimalA nAmaka putrI ke sAtha vivAha kiyA aura usake bAda buddha kA rUpa rakha guNamAlA ko cakamA de usake sAtha vivAha kiyaa| isa taraha kucha dina taka unhoMne rAjapuranagara meM azAtabAsa kara kisI zubha dina vijayagiri mAmaka hAthI para savAra ho bar3I dhUmadhAma se gandhotkaTa ke ghara meM praveza kiyaa| isa ghaTanA se kASTAMgArika ko bahuta burA lagA parantu usake mantriyoM ne usa zAmta kara diyA / videha deza ke videha nAmaka nagara meM rAjA gopendra rahate the, unakI strI kA mAma pRthvIsundarI thA aura una donoM ke eka ratnavatI mAma kI mAyA thii| usakI pratizA thI ki jo candrakoSa meM patura hogA usI ke sAtha vaha bivAha kregii| rAmA gopesTa kanyA ko lekara rAjapura AyA aura vahA~ usane usakA svayaMvara rcaa| svayaMvara meM jIvandharakumAra ne candrakaveSa ko vedha diyA jisase ralavatI meM usake gale meM varamAlA DAla dii| isa ghaTanA se kA chAMgArika bahuta kupita huA / usane yuddha ke dvArA ralavatI ko chInane kI yojanA banAyo / jaba jIvandhara ko isakA bodha huA taba unhoMne satyadhara mahArAja ke saba sAmantoM ke pAsa dUta bhejakara yaha samAcAra vidita karAyA, "maiM rAmA satvandhara kI vijamArAnI se utpanna putra hai| kASThAMgArika ko hamAre pitA ne mantrI banAyA thA parantu isane unheM mArakara rAjya prApta kara liyaa| Apa loga isa kRtaghna ko avazya naSTa kreN|" jIvandharakumAra nara sandeza pAkara saba sAmamta inakI ora A mile / anta meM zuddha kara jIyamdhara ne kASTAMgArika ko mArakara apanA rAjya prApta kara liyaa| sudarzana yakSa ne saba logoM ke sAtha milakara jIbandhara kA rAjyAbhiSeka kiyaa| gandhotkaTa rAjaseTha hue / mAtA vijayA aura mAThauM rAniyAM sara ekatrita huii| sabakA samaya sukha 1, gavya cintAmaNi prathA jIvandhara cammU Adi meM suramaMjarI ke sAtha vivAha karane kA ukleva / / 2. gavadhitAmaNi dApi meM ullekha hai ki videha deza meM rAjA govinda rahate the, unake natI rAnI se utpanna lakSmaNA nAma kI putrii.thii| govinda mahArAja, abandhamAra ke mAmA the ataH kAgAra ke Upara car3hAI karane ke pUrva vicAra-vimarza karane ke lie ve unake pAsa gaye the| usI samaya kASThAgAra kA eka patra bhI unheM apurI bulAne ke viSaya meM gayA thaa| phanna svarUpa rAjA govinda pUrI savArI ke sAtha rAjapuro kI aura cle| unake sAtha meM inakI 'lakSmaNA' nAmaka putrI bhI thii| rAjapurI meM usakA svayaMvara huzA aura usane candrakavedha ke vedhane para bodhandhara ko apanA pati kamAtA thaa| mahAkavi haricandra : eka anuzIkana Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se vyatIta hone lagA eka bAra jIvanayakumAra ne sura nAmaka sthAna sunirAja se dharma kA svarUpa sunA aura vrata lekara samyagdarzana ko nirmala kiyA / naravAlA Adi bhAiyoM ne bhI yathAzaki vrata liye| tadanantara bIcandhara kisI eka dina apane azoka vana meM gaye / jahA~ lar3ate hue do mandaroM ke jhuNDoM ko dekhakara saMsAra se virakta ho gaye / vahIM unhoMne prazAntavaka nAmaka munirAja se apane pUrvabhava sune / usI samaya suramalama udyAna meM bhagavAn mahAvIra kA samavasaraNa bAyA suna vaibhava ke sAtha vahA~ gaye aura gandharvadattA ke putra vasundharakumAra ko rAjya dekara nandAya Adi ke sAtha dIkSita ho gaye / mahAdevI vijayA aura gandharvadattA Adi rAniyoM ne bhI candanA AryA ke pAsa dIkSA le lI / sudharmAcArya rAjA zreNika se kahane lage ki abhI jIvandhara munirAja mahAtapasvI to hai parantu ghAtiyA karmoM ko naSTa kara kevalajJAnI hoMge aura bhagavAn mahAvIra ke sAtha bihAra kara unake mokSa cale jAne ke bAda vipulAcala se mukti prApta kreNge| isa prakAra aneka granthoM ke tulanAtmaka adhyayana se spaSTa hai ki jIvancara svAmI kA udAsa caritra alaukika ghaTanAoM se paripUrNa hai tathA Atmonnati meM parama sahAyaka hai / jIvandharacampU ke pramukha pAtroM kA caritra citraNa 1. mahArAja satyandhara P mahArAja satyandhara hemAMgada deza aura rAjapurI nagarI ke rAjA the / kathAnAyaka jIvandhara ke pitA hai| prajA tathA mantrI bAdi mUla varga ko apane adhIna rakhate the, atyanta zUravIra the, yazasvI the aura apanI dAnavIratA se kalpavRkSa kI garimA ko bhI manda karanevAle meM kuruvaMza ke ziromaNi the| zatruoM ko jItakara jaba apane rAjya ko sthira kara cuke tada viSayAsakti ke kAraNa rAjya kAryoM se vimukha ho gye| rAjya kA kArya kASyagAra mantrI ke svAyatta kara Apa rAgaraMga meM masta ho gaye / rAjA ke bhaviSya ko samajhanevAle dharmadatta Adi mantrI rAjA ko hitAvaha upadeza dete haiM aura kASThAMgAra kA vizvAsa na karane kI prArthanA karate haiM parantu viSayAsakti kI prabalatA aura kASThAgAra ke Upara jame hue apane vizvAsa ke kAraNa mantriyoM ke hitakara upadeza ko upekSita kara dete 1. cimaNa tathA jIvandharam Adi meM carcA hai ki rAjA jIvanabhara jama azoka vana meM pahuMce taba eka bAta aura vAnaroM meM praNayaM ho rahI thii| praNayakalaha zAnta hone para vAnara ne eka panasa ka' kala vAnaroM ke lie diyA parantu vanapAla bAnarI se vaha pAsa navIna liyaa| isa ghaTanA se jAbandhara ke mana meM yaha vicAra AyA. jisa prakAra isa vanapAla ne bajarI se panasa phala chInA hai usI prakAra maiMne bhI kAra se rAjya hai| isa mATI me bhare hue saMsAra meM koI bhI manuSpa sthAyI rUpa se yuvI nahIM hai|" aisA vicAra karake saMsAra se virakta ho gaye aura munirAja ke mukha se dharmopadeza sunakara ghara lauTa Aye tathA gandharnadattA ke putra satyandhara ko rAjya dekara thuni ho gaye / kathA Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| anta meM kANThAMgAra ko durabhisandhi ke lakSya ho mRtyu ko prApta hote haiM / rAjA ko dharma, artha aura kAma kA pArasparika virodha bacAte hue pravRtti karanA cAhie / jahA~ inake virodha kI upekSA hotI hai vahA~ patana nizcita hotA hai / rAjA satyamghara inake udAharaNa haiN| 2. vijayArAnI vijayArAnI videha ke rAjA govinda mahArAja kI bahana aura rAjA satpandhara kI pramukha rAnI tho / yadyapi rAjA satyadhara kI bhAgArati aura anaMgapattAkA nAma kI do rAniyA~ aura bhI thIM' parantu pati kA agAdha prema ise hI prApta thaa| isane tIna svapna dekheM, jinameM prathama svapna kA phala rAjA kI mRtyu yaa| use sunakara vaha bahula dukhI huI parantu rAjA ke upadeza se praNayalIlA pUrvavat calatI rhii| rAjA satyandhara kA patana hone para zmazAna meM putra kI utpatti huii| vijayArAnI kA jIvana bar3A kaSTasahiSNu aura vipatti meM zyana nahIM honevAlA dikhatA hai| Atmagaurava kI to vaha pratIka hI jAna par3atI hai| rAjA kI mRtyu aura sadyojAta putra kA gandhotkaTa seTha ke yahA~ sthAnAntaraNa hone para jaba vakSI use apane bhAI ke ghara jAne kI salAha detI hai jaba vaha Atmagauraya kI rakSA ke lie usa salAha ko TvArA detI hai aura daNThaka bana ke eka tapovana meM tApasI ke veSa meM rahanA pasanda karatI hai / usameM eka nIti yaha bhI mAlUma hotI hai ki veSAntara se rahane meM kASThogAra ko usakA patA na cala sake / anyathA usake rahate kASThAMgAra sadA saMzayAlu rahatA aura usake mAmA kA prayatna karatA rahatA / anta meM putra ke sAtha mAtA kA milana hotA hai| putra, pitA kA rAjyasiMhAsana prApta karatA hai aura vijayArAnI punaH apane mahaloM meM praveza karatI hai| antima avasthA meM vijayArAnI AyikA ke vrata dhAraNa karatI hai| vijayArAnI ke jIvana meM sukha-dukha kA bar3A sundara samanvaya dikhAI detA hai| 3. kASTAMgAra kASThAMgAra jIvandharacampU kA pratinAyaka hai| yaha bar3A kRtaghna mantrI hai / rAjA satyandhara ne jise mantrI pada para AsIna kiyA aura anta meM apanA sArA rAjma-pATa bhI jisake adhIna kara diyA usakA isa taraha kutaghna honA nIcatA kI parAkASThA hai / kevala rAjya prApta kara svAyatta hone kI AkAMkSA manuSya kA itanA patana nahIM karA sakatI, isakA dUsarA bhI kAraNa honA cAhie, jise uttarapurANa meM guNabhadrAcArya ne spaSTa kiyA hai| mahArAja satyadhara kA eka rudradatta nAma kA purohita thA, jo bhaviSyavaktA bhI thaa| usane kASThAMgAra ko batalAyA thA ki rAjA satyadhara kI vijayArAnI ke garbha se 1. uttarapura ke AdhAra para / mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utpanna hukSA putra tumhArA prANaghAtaka hogaa| rAjA satyanpara ke rahate vaha vijayA aura usake bhAvI putra ko naSTa karane meM samartha nahIM thA ataH usane sarvaprathama rAjA satyandhara ko hI naSTa karane kA upAya rathA / satya ghara ko mArakara vaha unake rAjya kA adhikArI ho gyaa| zmazAna meM utpanna putra usI rAtri ko gandhotkaTa seTha ke adhIna ho gayA aura rAnI vijayA daNDaka vana meM tApasI ke deSa meM rahane lgii| kANThAMgAra ne samajhA ki maiMne rAjA ko mAra DAlA hai aura rAnI masUrayantra meM baiThakara gayI thI ataH girane para usakA aura usake garbhastha bAlaka kA prANaghAta sthaya ho gayA hogA / isa prakAra nizcinta hokara apanA rAjya zAsana calAtA hai| __ AtaMka se kisI kI akIti dabatI nahIM hai ulaTI phailatI hai| kASTAMgAra ko bhI akIrti rAjaghAtaka ke rUpa meM sarvatra phaila gayI ataH vaha anta meM vijayArAnI ke bhAI govinda mahArAja ke pAsa sandeza bhejatA hai ki rAjA kA dhAta eka unmatta hAthI ne kiyA hai aura usakA phalaMka mujhe lagAyA jA rahA hai| Apa Akara hamAre isa kalaMka kA parimArjana kara diijie| tabataka jIyAdhara bhI vayaska hokara apane mAtula govinda mahArAja ke ghara pahuMca cuke the| phASThAMgAra ke kapaTa patra kA upayoga karate hue, mitra ke nAte eka bar3I senA sAtha lekara govinda mahArAja kAhAMgAra ke yahAM aaye| vahIM unhoMne apanI putrI lakSmaNA kA svayaMvara racA / jIvandhara ne candrakaveva ko vedhakara lakSmaNA kI varamAlA prApta kii| isase uttejita ho kASThAMgAra bhar3aka uThA / idhara yuddha kI taiyArI pUrI thI ata: yuddha huA aura kALAMgAra usameM mArA gayA / 4. jIvandhara Apa mahArAja satpanghara aura vijayArAnI ke putra haiM / uttarapurANa ke ullekhAnusAra inhoMne eka haMsa ke bacce ko usake mAtA-pitA ke pAsa se pakar3havA liyA thaa| bacce kA pitA haMsa isa dukha se dukhI hokara AkAza meM kekAra kara rahA thA ataH ise unhoMne apane kisI sevaka se maravA diyaa| pIche calakara gadhacintAmaNi ke anusAra pitA ke aura uttarapurANa ke anusAra mAtA ke upadeza se inhoMne solaha dina bAda usa haMsa-zizu ko usako mAtA ke pAsa bheja diyaa| karanI kA phala sabako milatA hai, ata: jIvaghara ko bhI usake phalasvarUpa utpatti ke pUrva hI pitA kI mRtyu tathA mAtA se solaha varSa kA vichoha sahana karanA pdd'aa| jIvandhara mokSagAmI puruSa the, karuNA inako raga-raga meM bharI bhii| kAlakUTa bhIla ke dvArA gAyoM ke curA liye jAne para jaba gopoM ke parivAra kASThAMgAra ke dvAra para rote haiM aura usakI akarmaNya senA jaba parAjita hokara lauTa AtI hai taba Apa apane sakhAoM ke sAtha jAkara bhIla ko parAsta karate haiM aura gopoM kA pazudhana vApasa lAkara unheM dete haiM / ___ eka maraNonmukha kukkura ko dekhakara unakI karuNA jAga uThatI hai aura use ve paMcanamaskAra mantra sunAkara kRtakRtya karate haiN| kukkura kA jIva marakara sudarzana yakSa Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotA hai aura kRtajJatA ke nAte bIvandhara kA bar3A upakAra karatA hai / kRtaghna kAThAMgAra aura kRtajJa sudarzana makSa, donoM ke jIvana meM svarga aura naraka ke samAna antara dikhAI detA hai / bhItamUrti guNamAlA kI rakSA ke lie akele hI eka ummata hAthI se jUjha par3ate haiN| sarpadaMza se mUcchita kanyA kA viSaharaNa karane ke lie mAntrika ke rUpa meM sAmane Ate hai to kASThAMgAra kI mRtyu ke bAda bAraha varSa taka pRthivI ko karabhAra se mukta kara dezavAsiyoM ke lie eka kalpavRkSa ke rUpa meM vikhAI dete haiN| ApakA jIvana bar3A hI pavitra aura paropakAramaya rahA hai / inake jIvana kI vizeSatA se prabhAvita hokara ho vAdI masiMha ne inheM kSatracahAmaNi-matriyoM ke ziromaNi athavA rAjarAja-rAjAoM ke rAjA-jaise zabdoM se saMjita kiyA hai| zalAkApuruSa' na honepara bhI purANakAroM ne apane purANoM meM inakA caritra aMkita kiyA hai aura kaviyoM ne ina para gadyapadyAtmaka kAvya likhe hai| jIvandharacampakAra ne to spaSTa hI ghoSita kiyA hai-'jIvandharasya caritaM duritasya hanta'-jIvandhara kA caritra pApa ko naSTa karanevAlA hai| Apane antima tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra ke samavasaraNa meM dIkSA mAraNa kara rAjaduITi vila ko prApta kiyA hai| jovandhara, jIvandhara-campU. ke nAyaka hai| 5. gandhotkaTa jIvandhara ke jIvana meM gandhotkaTa ko unake pitA kA sthAna prApta hai jise usane baTTI kuzalatA se nibhAyA hai| yaha rAjapurI kA eka bar3A seTha thaa| isake putra alpAyu hote the ataH isane muni mahArAja se pUchA, "kyA kabhI hamAre bhI dIrghAyu putra hogA?" munirAja ne use santoSa dilAyA aura kahA, "jaba tuma apane mRta putra ko chor3ane ke lie zmazAna jAoge taba tumheM eka bhAgyazAlI uttama putra prApta hogaa|" aisA hI haa| jIvandhara ke bAda usakI sunandA strI se eka svayaM kA mI putra ho gayA para usake jIvana meM kabhI yaha dekhane ko nahIM milatA ki nandAya usakA nija kA putra hai aura jIvandhara dUsare kA / usakI strI sunandA bhI bar3I udAtta mahilA hai| 6. gandharvadattA yaha jIvanmara ko prathama aura pramukha pasnI hai| vidyAdhara garur3avega kI putrI hai. saMgIta kI marmajJa hai aura jIvandhara ke bhramaNa kAla meM apanI vidyAoM ke upayoga se sabako sAntvanA detI rahatI hai| gandharvadattA ke kAraNa hI jIvandhara kA vidyAdharoM ke sAtha samparka bar3hA hai| 1. 24tIrthakara, 12 cakravartI, E nArAyaNa, pratinArAyaNa aura 1 balabhada ye prezaTha zalAkApuruSa kahalAte haiN| 42 mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. guNamAlA maha rAjapurI ke kuberabhitra seTha aura usakI strI vinayamAlA kI putrI hai / hAthI ke upadrava se jIvandharakumAra ne isakI rakSA kI thii| usI samaya se isakA jIvandhara ke prati aura jIvandhara kA isake prati anurAga bar3ha gayA thA | anurAga kI pUrti ke lie isane jIvandhara ke pAsa zuka ke dvArA praNaya-patra bhejA aura jIvandhara ne bhI isI zuka ke dvArA pratipatra bhejaa| anta meM donoM kA vivAha huaa| zrIharSa ke dvArA naiSadha kAvya meM mala aura vamayamtI ke bIca haMsa kA dUta banAyA jAnA isI zukadUta kI kalpanA kA prasAra hai| 8. suramaMjarI yaha rAjapurI ke kuberadatta seTha aura usakI sumatti strI ko putrI hai| apane sugandhita cUrNa ke viSaya meM guNamAlA se parAjita hone para jIvandhara meM isakI AsthA bar3ha gayI thii| itanI adhika, ki isane apane antaHpura meM anya puruSoM kA praveza bhI niSiddha kara diyA thaa| paribhramaNa se tApasa Ane para jaba jIvandhara ko isa bAta kA patA calA taba ve eka vRddha ke rUpa meM usake ghara gye| jIvandharacampU kA vaha sandarbha hAsya rasa kA acchA udAharaNa hai| anta meM donoM kA vivAha huaa| jahA~ jIvandhara aura nandADhya meM sobhAva hai vahA~ jIvandhara kI AThoM rAniyoM meM saumanasya dRSTigocara hotA hai / pArivArika sukha-zAnti ke lie isakA honA atyanta yAvazyaka hai| jIvandharacampU caritakAvya hai ataH usameM aneka pAtroM kA caritra-citraNa huA hai aura dharmazarmAbhyudaya mahAkAvya hai usameM caritra-citraNa ko gauNa kara kAvyAtmaka varNana ko pramukhatA dI gayI hai| / kathA Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya stambha 1 : sAhityika suSamA 1. dharmazarmAbhyudaya kI kAvya-pIThikA 2. dharmazarmAbhyudaya kA kAvya-vaibhava 3. jIvandharacampU kI kAvya-kalA 4. jovandharacampU kA utprekSAloka 5. dharmazarmAbhyudaya kA rasa-paripAka 6. jIvandharacampU kA rasa-pravAha 7. jIvandharacampU kA vipralambha-zRMgAra aura praNaya-patra 8. paracampU meM zAmalI pAra 9. dharmazarmAbhyudaya meM chandoM kI rasAnuguNatA 10. jIvandharacampU kI chando-yojanA samma 2: mAvAna-pradAna 11. jIvandharacarita kI upajIvyatA 12. upajIvya aura upajIvita 13. zizupAlavadha aura dharmazarmAbhyudaya 14. candraprabhacarita aura dharmazarmAbhyudaya Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stambha 1 : sAhityika suSamA dharmazarmAsyudaya ko kAvya-pIThikA kavi kaise huA jAtA hai ? tathA kAvya meM kisa-kisa tattva kI AvazyakatA hai ? isakA sundara vizleSaNa kavi ne phAvya ke prArambha meM hI kiyA hai / ve likhate haiM artha' bhale hI hRdaya meM sthita ho parantu jise kAvya-racanA kI zakti prApta nahIM hai aisA manuSya kavi nahIM ho sakatA kyoMki pAnI adhika bhI bharA ho phira bhI kuttA bihvA se jala kA sparza chor3akara use anya prakAra se pInA nahIM jaantaa|| ramaNIya artha kA pratipAdaka zabda-samUha hI kAvya kahalAtA hai, yaha tattva hRdayaMgata karate hue kavi ne kahA hai vANI', acche-acche padoM se suzobhita kyoM na ho parantu manohara artha se zUnya hone ke kAraNa vidvAnoM kA mana santuSTa nahIM kara sktii| jaisA ki yUvara se saratA huA dUdha kA pravAha yadyapi nayanapriya hotA hai dekhane meM sundara hotA hai tathApi manuSyoM ke lie rucikara nahIM hotaa| kavi kI vANI meM zabda aura artha-donoM kI garimA ko svIkRta karate hue kahA hai ___ bar3e puNya se kisI eka Adi kavi kI hI vANI zabda aura artha-donoM kI viziSTa racanA se yukta hotI hai| dekho na, candramA ko chor3akara anya kisI kI kiraNa andhakAra ko dUra karane aura amRta ko zarAnevAlI nahIM hotii| ___ upayukta zabdoM dvArA kavi ne, sukavi banane ke lie zakti, vyutpatti aura pratibhA ina tInoM kI AvazyakatA prakaTa kI hai| jaisA ki kAvyamImAMsA meM rAmazekhara ne bhI likhA hai "kAvyakarmaNi kaveH samAdhiH paraM vyApriyate", iti zyAmadevaH, manasa ekAgratA samAdhiH / samAhitaM cittamarthAn pazyati / 'abhyAsaH' iti maGgalaH avicchedena zIla1. arthe disya'pi pina kazcibhi nidhagI mphavicakSaNa: syAt / ___EXIbalaspamipAsya pAtu vA mAnyadhAmbho ghanamaya vi1] dharma.. prathama sarga 2. ramaNIyA pratipAdakaH zabdaH kAvyam-rasagaMgAdhara 3. dhArtha manyA padamapurApi vANI nudhAno na mano dhinoti / garocate locanabAlabhApisnuhokSarastorasarinaremsaH // 15 // dharma., prathama sarga 4. vANI bharakasyaciveva pRNyaiH zadhArthasandarbha vishessgrbhaa| indu vinAnyasya na razyate dhattamo dhunAnA ca sughAdhunauda |16-dhrm., prathama sarga sAhiriyaka suSamA Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAsaH sarvagAmI sarvatra niratizayaM kalamAdhatte / samAdhirAntaraH prayatno AhyastvamyAsaH / vAvubhAvapi zaktimudbhAsayataH / ' sA kevalaM kAvye hetuH' iti yAyAvarIyaH / viprasRtizca pratibhAvyutpattibhyAm / zaktikartake hi pratibhAvyutpattikarmaNI / zaktasya pratibhAti zaktazca vyutpadyate / yA zabdagrAmamartha sArtha malaGkAratantrayuktimArgamanyavapi tathAvidhamadhihRdayaM pratibhAsayati sA pratibhA / apratibhasya pavArthasArtha: parokSa iva, pratibhAvataH punarapazyato'pi pratyakSa iva / yato medhAvirudrakumAradAsAdamo jAtyandhAH kavayaH zrUyante / " ukta sandarbha kA tAtparya yaha hai ki kAvya kI utpatti meM mana kI ekAgratA aura abhyAsa prathama kAraNa haiM / ye donoM kavi kI zakti ko udbhAsita karate haiM / zakti ke udbhAsita hone para kavi kI pratibhA aura vyutpatti prakaTa hotI hai / usa pratibhA ke dvArA abhinava artha kI ora vyutpatti ke dvArA arthAnukUla zabda samUha kI upasthiti hotI hai / zabda aura mayaM hI kAvya kA dRzyamAna zarIra hai / apane isa siddhAnta ke anusAra dharmazarmAbhyudaya meM kavi ne zabda aura artha - donoM hI sampatiyoM ko sa~joyA hai / isake eka-do udAharaNa dekhie kavi kahanA cAhatA hai ki sundara kAvya race jAne para bhI koI viralA manuSya hI santoSa ko prApta hotA hai saba nahIM, sabameM guNa grahaNa kI kSamatA bhI nahIM hai / apane isa bhAva ko prakaTa karane ke lie nIce line paJca meM kavi ne jisa zabda aura arthasampatti ko saMkalita kiyA hU~ usapara dRSTipAta kIjie zravye'pi kAvye racite viparisarakazcitsacetAH paritoSa meti / utkorakaH syAttilakraracalAkSyAH kaTAkSa bhAvairapare na vRkSAH // 17 // -- manohara kAvya ke race jAne para bhI koI sahRdaya vijJAna hI pUrNa santoSa ko prApta hotA hai kyoMki kisI caMcalalocanA ke kaTAkSoM se tilaka vRkSa hI kuDmalita hotA hai, anya nahIM / putra ke na hone se rAjA mahAsena kA mana cintAtura hotA hubA kisI eka sthAna para sthita nahIM hai - isakA varNana karane ke lie kavi ke zabda aura artha para dRSTi dIjie kA yAmi taki nu karomi duSkaraM surezvaraM vA kamupaimi kAmadam / itISTacintAca macakra cAlitaM yatracina ceto'sya babhUva nizcalam // 74 // -sarga 2 ' --kahA~ jAU~, kauna-sA kaThina kArya karU~ apane manoratha ko pUrNa karanevAle kisa devendra kI zaraNa gahU~ isa prakAra iSTapadArthaviSayaka cintAsamUharUpI cakra se calAyA huA rAjA kA mana kisI bhI sthAna para nizcala nahIM ho rahA thA / -- deviyoM dvArA suvratA mAtA kI sevA kI jA rahI hai - isa sandarbha kA eka zloka dekhie . mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGgarAgamiya kApi subhravaH sAdhyasaMpaviva nirmame vivaH / yAminIva zucirASio pA cArucAmaramacAlayAcaram / / 49|| -sarga 5 -jisa prakAra sandhyA AkAza meM lAlimA utpanna karatI hai usI prakAra kisI devI ne mAtA ke zarIra meM aMgarAga lagAkara lAlimA utpanna kara dI aura jisa prakAra rAtri candramA ko calAtI hai usI prakAra koI devI cirakAla taka sundara caMvara palAtI rhii| svayaMvara-varNana meM kanyA ke prati subhadrA kI sambodhanoti dekhie kolakailAlavalIlavaGgaramyeSu belAdrivaneSu sindhoH / kuru spRhA nAgarakhaNDavallIlIlAvalambikramukeSu rantum ||62 / / sarga 17 -he tanvi ! tU kabAkacInI, ilAyacI, lavalI aura lauMga ke vRkSoM se ramaNIya, samad ke taTavartI parvatoM ke una vanoM meM krIr3A karane kI icchA kara jinameM supArI ke vRkSa tAmbUla kI latAoM se lIlApUrvaka avalambita hai-lipaTe hue haiN| dharmazarmAbhyudaya kA kAvya-vaibhava paNDitarAja jagannAtha ne kAvya ke prAcIna-prAcInatara lakSaNoM kA samanvaya karate hue apane 'rasagaMgAdhara' meM. usakA lakSaNa liyA hai.---'ramaNIyArthapratipAdakaH zabdaH kAzyam'-ramaNIya artha kA pratipAdana karanevAlA zabda-samUha kAnya hai / vaha ramaNIyatA cAhe alaMkAra se prakaTa ho, cAhe abhidhA, lakSaNA yA vyaMjanA se / mAtra sundara dAbdoM se yA mAtra sundara artha se kAvya, kAnya nahIM kahalAtA, kintu donoM ke saMyoga se hI kAmya kahalAtA hai| mahAkavi haricandra ne dharmazarmAmmudaya meM zabda aura artha-donoM ko bar3I sundaratA ke sAtha saMjoyA hai / upamAlaMkAra kI apekSA utprekSAlaMkAra kavi kI pratibhA ko atyadhika vikasita karatA hai / hama dekhate hai ki dharmazarmAmpudaya meM utprekSAlaMkAra kI dhArA mahAnadI ke pravAha ke samAna prArambha se lekara anta taka ajasra gati se pravAhita huI hai| upamA, rUpaka, virodhAbhAsa, zleSa, parisaMkhyA, arthAntaranyAsa aura dopaka Adi alaMkAra bhI pada-pada para isakI zobhA bar3hA rahe haiM / udAharaNa ke lie dekheM zleSa labdhAtmalAbhA bahudhAnyavRddhaya nirmUlayantI ghananIrasatvam / sA meghasaMtrAtamapetapaDA zaratsatAM saMsadapikSiNItu // 1-10 // -jisane aneka prakAra ke anna kI vRddhi ke lie svarUpalAbha kiyA hai, jo metroM meM jala ke sadabhAva ko dUra kara rahI hai tathA jisane kIcar3a ko dUra kara diyA hai, aisI zarad Rtu meghoM ke samUha ko naSTa kare / aura jisane aneka prakAra se dUsaroM kI sAhityika suSamA 2 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRddhi ke lie janma dhAraNa kiyA hai, jo atyadhika nIrasapane ko dUra kara rahI haiM tathA jisane pApa ko naSTa kara diyA hai aisI sajjanoM kI sabhA bhI mere pApasamUha ko naSTa kare / zleSavyatireka anekapadmApsarasaH samantAdyasminnasaMsthAta hiraNyagarbhAH / jayanti tridiva pradezAn / / 1--44 // jItate haiM, kyoMki svarga ke pradezoM meM to gA~voM meM aneka padmA nAmaka apsarAeM hai svarga ke pradezoM meM eka hI hiraNya anantagItAmbaraghA maramyA grAmA jisa deza meM gA~va svarga ke pradezoM ko eka hI padmA nAmaka apsarA hai parantu una ! pakSa meM, kamaloM se upalakSita jala ke sarovara haiM garbha - brahmA haiM parantu vahA~ asaMkhyAta haiM ( pakSa meM asaMkhyAta - aparimita hiraNyasuvarNa unake garbha - madhya meM haiM ) aura svarga ke pradeza eka hI pItAmbara - - nArAyaNa ke ghAma - teja se manohara hai parantu gA~va ananta pItAmbaroM ke dhAma se manohara haiM ( pakSa meM, aparimita gaganacumbI bhavanoM se suzobhita hai ) utprekSA saMkrAntavimbaH savadindukAnte nRpAlaye prAharikaiH parIte / hRvAnanazrIH sudRzAM cakAsti kArAbhRto yatra rudannivenduH // 1-63 // jisameM candrakAntamaNi se pAnI jhara rahA hai hai, aise rAjamahala meM pratibimbita candramA aisA jAna tathA jo paharedAroM se ghirA huA par3atA hai mAno striyoM ke mukha kI zobhA curAne ke kAraNa use jela meM DAla diyA ho aura isalie mAno ro rahA ho / aura bhI-- mahAjino nordhvadhurA rathena prAkAramAro manuM kSamante / freeyituM dinezaH zrayatvAcI mayatrApyudIcIm // 1-81 50 1 jisakI dhUrA bilakula Upara kI ora uTha rahI hai aise ratha ke dvArA hamAre ghor3e isa prAkAra ko lAMghane meM samartha nahIM hai -- yaha vicAra kara hI gAno sUrya usa ratnapurako lA~cane ke lie kabhI to dakSiNa kI ora jAtA hai aura kabhI uttara kI ora / aura bhI prayANalI lAjita rAjahaMsaka vizuddhapANi vijigI vatsthitam / sardahimAlokya na kozadaNDabhAgbhiyeva padmaM jaladurgamatyajat 112 - 36 / / apane prayANa mAtra kI lIlA se bar3e-bar3e nirdoSa hai ( pakSa meM, surakSita senA nirdoSa jisane apanI sundara cAla se rAjahaMsa pakSI ko jIta liyA hai ( pakSa meM, jisane rAjAoM ko jIta liyA hai ), jisakI er3I chalarahita hai) tathA jo kisI vijayAbhilASI rAjA ke samAna sthita hai aise kamala ne phuDmala aura daNDa se yukta hone para bhI ( pakSa meM, mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khajAnA aura senA se sahita hone para bhI ) usa rAnI ke paira ko dekhakara bhaya se hI mAno jalarUpI kile ko nahIM chor3A thA / rUpaka aura upamA kA sammizraNa anindyadantadyutiphenilAdhara bAlazA limyurulocanotpale / ladAsyalAvaNyasudhodadhau babhUstaraGgabhaGgA iva bhaGgurAlakAH // 2-59 // uttama dA~toM kI kAnti se phenayukta, adhararUpI pravAla se suzobhita aura netrarUpI bar3e-bar3e nIlakamaloM se bhAsamAna usake mukhasaundaryarUpI amRta ke samudra ke ghuMgharAle bAla laharoM kI santati ke samAna suzobhita ho rahe the / zleSopamA svastho zrutAcchadmagurUpadeza: zrIdAnavArAvivirAjamAnaH / yasyAM karollAsitavamudraH pauro jano jiSNurivAvabhAti ||4- 23 // jisa nagarI meM nagaravAsI loga indra ke samAna zobhAyamAna haiM kyoMki jisa prakAra indra svasthe hai-- svarga meM sthita hai usI prakAra nagaravAsI loga bhI svastha hainIroga haiM, jisa prakAra indra chalarahita guru bRhaspati ke upadeza ko dhAraNa karatA hai usI prakAra nagaravAsI loga bhI chalarahita gurujanoM ke upadeza ko dhAraNa karate haiM, jisa prakAra indra zrIdAnavArAtivirAjamAna - lakSmI - sampata upendra se suzobhita rahatA hai usI prakAra nagara nivAsI loga bhI zrIdAnavArAtivirAjamAna - lakSmI ke dAna jala se atyanta suzobhita haiM aura indra jisa prakAra karollAsitavaJcamudra - hAtha meM vastrAyudha ko dhAraNa karatA hai usI prakAra nagaranivAsI loga bhI karollAsitayajjramudra- kiraNoM se suzobhita hIre kI aMgUTiyoM se sahita haiM / - aura bhI * -- abhyupAttakamalaiH kavIzvaraiH saMzrutaM kuvalayaprasAdhanam / drAvitendurasarAzisodaraM saccaritramiva nirmalaM saraH // 5-70 / / tadanantara rAnI sunavA ne vaha sarovara dekhA jo kisI satpuruSa ke caritra ke samAna jAna par3atA thA, kyoMki jisa prakAra satpuruSa kA caritra mabhyupAttakamala --- lakSmI prApta karanevAle kavIzvara - bar3e-bar3e kaviyoM ke dvArA sevita hotA hai usI prakAra vaha sarovara bhI abhyupAttakamala -- kamalapuSpa prApta karanevAle kavIzvara acche-acche jalapakSiyoM se sevita thA / jisa prakAra satpuruSa kA caritra kuvalayaprasAdhana--mahImaNDala ko alaMkRta karanevAlA hotA hai usI prakAra vaha sarovara bhI kuvalayaprasAdhana -- nIlakamaloM se suzobhita thA aura satpuruSa kA caritra jisa prakAra drAvitendu rasa rAzisodara - pighale hue candrarasa C 9. sva svarge tiSThatIti svasthaH khapare zari visargalI pare vA trayaH' iti vArtiketa visarga lopaH // - simAntakaumudI sAhityika suSamA pI Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athavA karpUrarasa ke samAna ujjvala hotA hai usI prakAra yaha sarovara bhI pighale hue candUrasa athavA kapUrarasa ke samAna ujjvala thaa| aura bhI pIvaroccalaharijodhuraM sajjanakramakaraM samantataH / adhimugrataravArimajjitakSmAbhUtaM patimivAvanIbhujAm / / 5-71 / / tadanantara vaha samudra dekhA jo ki zreSTha rAjA ke samAna thA kyoMki jisa prakAra zreSTha rAjA pItraroccalaharivrajovura-moTe-moTe uchalate hue ghor3oM ke samUha se yukta hotA hai usI prakAra vaha samudra bhI pIvaroccalaharikhajodhura--moTI aura UMcI laharoM ke samUha se yukta thaa| jisa prakAra zreSTha rAjA sajjanAmakara-sajjanoM ke krama-AcAra ko karanevAlA hotA hai usI prakAra vaha samudra bhI sajjanakramakara-saje hue nAkuoM aura magaroM se graMka thA aura jisa prakAra zreSTha rAjA unataravArimajjitakSmAbhRt-painI talavAra se zatru rAjAoM ko khaNDita karanevAlA hotA hai usI prakAra vaha samudra bhI ugrataravArimajitakSmAbhUt-gahare pAnI meM parvatoM ko DubAnevAlA thaa| kAlidAsa kI upamA prasiddha hai para hama use mAtra upamA ke rUpa meM hI dekhate haiM jabaki mahAkavi haricandra kI upamA, zleSa Adi alaMkAroM ke sAtha milakara kavi kI adbhuta pratibhA ko prakaTa karatI hai| arthAntaranyAsa sa vArito mattamaruddhipaughaH prasahya kAmazramazAntimicchan / rajasvalA apyabhajatnavantI raho madAndhasya kuto vivekaH / / 7-53 // jisa prakAra koI kAmonmatta manuSya roke jAne para bhI balAtkAra se kAmacama kI zAnti ko cAhatA huA rajasvalA striyoM kA bhI upabhoga kara baiThatA hai usI prakAra devoM ke madonmatta hAthiyoM kA samUha vAritaH-pAnI se apane atyadhika zrama ko zAnti ko pAhatA huA jabaradastI rajasvalA-dhUli se jyApta nadiyoM kA upabhoga karane lagA lo ThIka hI hai kyoMki madAndha manuSya ko viveka kaise ho sakatA hai ? parisaMkhyA nivAsu nUnaM malinAmbarasthitiH pragalbhakAntAsurate dvijakSatiH / yadi citrapaH sarvavinAzasaMstavaH pramANazAstra paramohasaMbhavaH // 2-30 // yadi malinAmbara sthiti-malina AkAza kI sthiti thI to rAtriyoM meM hI tho, vahA~ ke manuSyoM meM malinAmbara sthiti-maile vastroM kI sthiti nahIM thI / viNakSati-dAMtoM ke ghAva yadi the to praur3ha strI ke sambhoga meM hI the, vahAM ke manuSyoM meM dvija-satibrAhmaNAdi kA ghAta nahIM thaa| yadi sarvavinAza kA avasara AtA thA to vyAkaraNa meM prasiddha vivap pratyaya meM hI AtA thA ( kyoMki usI meM saba vargoM kA lopa hotA hai ), mahAkavi haricanna : eka anuzIlana Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vahA~ ke manuSyoM meM kisI kA sarvanAza nahIM hotA thA, aura paramoha-sambhaca-parama + aha utkRSTavyAptijJAna pramANazAstra-nyAyazAstra meM hI thA, vahA~ ke manuSyoM meM paramohasaMbhava - dUsaroM ko moha utpanna karanA athavA atyadhika moha kA utpanna honA nahIM thA / virodhAbhAsa mahAnadIno'pyajaDAzayo jagatyanaSTasiddhi : paramezvaro'pi san / babhUva rAjApi nikArakAraNaM vibhAvarINAmayamadbhutodayaH // 2-33 / / yaha rAjA saMsAra meM mahAnadIna-mahAsAgara hokara bhI ajaDAzaya-jala se rahita thA, paramezvara hotA huA bhI aNimA Adi ATha siddhiyoM se rahita thA aura rAjA-candramA hokara bhI vibhAvarI-rAtriyoM ke dukha kA kAraNa thA / parihAra pakSa meM vaha rAjA mahAna-atyanta udAra adIna-dInatA se rahita tathA prabuddha AyavAlA thaa| atyanta sampanna hotA huA anaSTa-siddhi thA-usakI siddhiyo kabhI naSTa nahIM hotI thIM aura rAjA-nRpatti hosara bhI vA aMgAvimau zatrurAjAoM ke dukha kA kAraNa thaa| isa taraha vaha adbhuta udaya se rahita thaa| aura bhI citrametajjaganmitra netramaMtrI gate tvayi / yanme jaDAzayasyApi paGkajArsa nimolati // 3-51 // yaha bar3A Azcarya hai ki Apa jagat ke mitra--sUrya hai aura maiM jaDAzaya-tAlAba hU~, Apa mere nayana-gocara ho rahe haiM phira bhI merA paGkajAta-kamala nimIlita ho rahA hai| pakSa meM jagat ke mitrasvarUpa Apake dRSTigocara hote hI mujha mUrkha kA bhI pApasamUha naSTa ho rahA hai| dIpaka nabho dinezena nayena vikramo vana mRgendreNa nizIthamindunA / pratApalakSmIbalakAstizAlinA vinA na putreNa ca bhAti naH kulam // 2-73 // sUrya ke binA AkAza, naya ke binA parAkrama, siMha ke binA dhana, candramA ke binA rAtri aura pratApa, lakSmI, bala tathA kAnti se suzobhita putra ke binA hamArA kula suzobhita nahIM hotaa| bhrAntimAna raktotpalaM haritapatravilambitIre visrotasaH sphuTamiti nidatipendraH / bimbaM vikRSya sahasA tapanasya munchan dhumbankaraM divi cakAra na kasya hAsyam / / 6-44 // sAhiriyaka suSamA Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkAzagaMgA ke kinAre hare raMga ke pate para yaha lAla kamala phUlA huA hai, yaha samajhakara airAvata hAthI ne pahale to binA vicAre sUrya kA vimba svIMca liyA para jaba uSNa lagA taba jaldI se chor3akara sUMha ko phar3aphalAne lagA yaha dekha AkAza meM kise ha~sI na mA gayI thI? yahA~ udAharaNa ke rUpa meM kucha ho arthAlaMkAroM ke uddharaNa diye gaye haiM / dharmazarmAmyudaya kA aizA hama bhI zloka nahIM hai| jisameM koI na koI zakAra na ho / Age zabdAlaMkAra kA vaibhava dekhie--- jhAbdAlaMkAroM meM anuprAsa, yamaka, zabdazleSa aura citrAlaMkAra kI pradhAnatA hai| hama dekhate haiM ki dharmazarmAbhyudaya meM ina sabhI alaMkAroM ko acchA prazraya diyA gayA hai anuprAsa ke kucha udAharaNa dekhieyalkAyakAntI phanakojjvalAyAM // 1-4 // na prema namra'pi jane vidhatse || 1-24 / / zevAlazAlinyupale chalena pAto bhavetkevaladuHkhahetuH // 1-27 // uccAsanastho'pi satA na kicinnIcaH sa ghisaSu dhamatkaroti / svarNAdrizulAgramadhiSThito'pi kAko dharAkaH khalu kAka eva ||1-30 // dhattaM samuttejitazAtakumbhakumbhaprabhAM kAJcana kAzcanAdiH / / 36 / / taraGgiNInAM taravastareSu / / 1-49 / / paurAGganAnA pratibimbadambhAt / / 1-59 / / prAleyazailendravizAlazAlazroNIsamAlambitayArivAham // 1-84 // kvacidapi na kadAcit kenacit kepi dRSTAH / / 1-85 / / sudhAsudhArazmimuNAlamAlatI-sarojasA rivaM vedhasA kRtam / zanaiH zanairiyamatItya sA do sumadhyamAmadhyamamadhyamaM yayaH / / 2-36 / / tatAna tanmadhyamatIva tAnanam / / 2-44|| itIcintAcAyacakracAlitaM kvacinna ceto'sya babhUva nizcalam // 2-74|| vAsujaturaGgormestorage sainyavAridhaH // 3-2911 phalAvanamAvilambijambUjambIranAraGgalavaGgagam / sarvatra yantra pratipaya pAnthAH pAzreyabhAraM pathi nodvanti // 9 // ko vA stanAgrANyavadhUya ghenorbuga vidagdho nanu dondhi zRGgam / / 4-66 // yAminIva zucirodhiSAM parA cAzcAmaramacAlayacciram // 5-49 / / yamakAlaMkAra kI chaTA yadyapi sarvatra chiTakI huI hai tathApi hama usakI pUrNa chaTA dazama aura ekAdarA sarga meM dekhate haiM / kucha sdAharaNa dekhie mandAkSamandA kSaNamatra tAvannavyApi na vyApi manobhavena / rAmA varA bhAvaniramyapuSTabadhvA navavAnavazA na yAvat // 10-36 / / mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nabo dhanI yo madanAyako bhavena bopanIyo madanAya ko bhave / sa suzruSAmatra tu netravikramavibodhyate sattilako'pi kAnane // 10.39|| kRtArthIkRta hitaM tyA hitalvArasadAnaM sadA nandinaM vAdinaM vA / vibhAlambibhAlaM sudharmA sudharmApitakhyApitakhyAti sA nauti sAnI // 10.51 // kalavirAjipirAjitakAnane navarasAlarasAlarASaTpadaH / surabhikesarakesarazobhitaH pravisasAra sa sArabalo madhuH // 17 // prabhAvitAnekalatAgatAyA prabhAvitAne kalatA gatA yA 1 prabhAvitAnekalatAgalAyA sA strI maghau ki spRhaNIyapuNyA // 66 // kAlidAsa ne raghuvaMza ke navama sarga meM caturthapAda-sambandhI samaka ke sAtha drutavilambita chanda kA avatAra kara kAvyasudhA kI jo mandAkinI pravAhita kI hai usakA anusaraNa mAgha ke SaSTha sarga tathA dharmazarmAmyudaya ke ekAdaza sarga-sambandhI Rtu-varNana meM bhI kiyA gayA hai| jisa prakAra nAka para pahane hue motI se kisI zubhravadanA kA para kamala khila udatA meM namI ma mAyApI do padoM ke yamaka se drutavilambita chanda khila uThA hai| zabda-zleSa kA camatkAra dekhie kAntAratarabo nete kAmonmAdakRtaH param / abhavannaH prItaye so'pyudyanmadhuparAzayaH // 3-23 // yahA~ ekavacana aura bahuvacana kA zleSa kavi ke kauzala ko prakaTa karatA hai to ullasatkesaro raktapalAzaH kuJjarAjitaH / / kaThoratra izArAmaH kaM na vyAkulayatyaso / / 3-25 / / yahA~ sabhaMga zleSa kavi kI kAvyapratibhA ko sUcita karatA hai| adhizriyaM nIradamAnayantI navAnnubantImatiniSkalAbhAn / svanarbhujaGgAn zikhinAM dadhAnaM pragalbhavezyAmiva candanAlIm / / 7-33 / / vaha parvata candana vRkSoM kI jisa paMkti ko dhAraNa kara rahA thA vaha ThIka praur3ha vezyA ke samAna jAna par3atI thii| kyoMki jisa prakAra prauDha vezyA adhizriyaM-adhika sampattivAle puruSa kA, bhale ho vaha nIrada-dantarahita-vRddha kyoM na ho Azraya pharatI hai usI prakAra vaha candana vRkSoM kI paMkti bhI adhizriyaM-atizaya zobhAsampanna nIrada-megha kA Azraya karatI thI atyanta U~cI thI aura jisa prakAra praur3ha vezyA atiniSkalAbhAna---jinase dhanalAbha kI AzA nahIM hai aise navIna bhujaGgAn-premiyoM ko zikhinAmzikhaNDiyoM-hijaloM ke zabdoM dvArA dUra kara detI hai usI prakAra yaha candana vRkSoM kI paMkti ati nikalAbhAn-atizaya kRSNa nannInabhujaGgAna--soM ko zikhinAm -mayUroM ke zabdoM dvArA dura kara rahI thii| yahA~ pratyeka pada kA zleSa pAThaka ke mana ko Ananda-vibhora kara detA hai| sAhityika suSamA Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citrAlaMkAra ko suSamA dharmazarmAmyudaya ke 193 sarga meM vyApta hai ekAkSara, yakSara, caturakSara, gUDhacaturthapAda, samudgaka, niropa, atAlavya, pratilomAnuloma pAda, gomUtrikAbandha, murajabandha, cakrabamdha, abhrama, SoDazadalakamalabandha Adi citra kAvyoM se kavi kI pratimA kA anumAna lagAyA jA sakatA hai| vastutaH zabdAlaMkAra kI racanA karanA arthAlaMkAra kI racanA kI apekSA kaSTasAdhya hai| isa alaMkAra ko racanA meM virale hI kavi saphala ho pAte haiM / kAlidAsa ne citrAlaMkAra ko chuA bhI nahIM hai| jabaki mahAkabi haricandra ne apanI etadviSayaka kuzalatA sampUrNa sarga meM pradarzita kI hai| isa sarga meM na kevala zabdAlaMkAra-citrAlaMkAra hai kintu zleSAlaMkAra bhI carama sImA para pahuMcA huA dikhAI detA hai| jisa prakAra zizupAlavadha meM zizupAla kA dUta, zrIkRSNa kI sabhA meM jAkara athaka ilokoM ke dvArA stuti aura nindA kA pakSa prastuta karatA hai usI prakAra dharmazarmAbhyudaya ke isa unnIsaveM sarga meM bhI aMgAdi dezoM ke rAjakumAroM ke dvArA suSeNa senApati ke pAsa bhejA huA dUta bhI dUparthaka lokoM ke dvArA nindA aura stuti ke pakSa ko rakhatA hai| yaha krama bArahaveM zloka se lekara battIsaveM zloka taka calA hai / udAharaNa ke lie eka-do phloka uddhRta kara rahA hU~-- paramasnehaniSThAste paradAnakRtoyamAH / samunnati tavecchanti pradhanena mahApadAm // 19-1811 ___ atyadhika sneha rakhanevAle evaM utkRSTa dAna karane meM udyamazIla ve saba rAjA prakRSTa dhana ke dvArA mahAn pada-sthAna se yukta ApakI unnati cAhate hai arthAt Apako bahuta bhArI dhana dekara utkRSTa pada pradAna kareMge ( pakSa meM ve saba rAmA Apake sAtha atyanta asneha-aprIti rakhate haiM aura para- zatru ko khaNDa-khaNDa karane meM sadA udyamI rahate haiM ataH yuddha ke dvArA Apako harSAbhAva se yukta-mudo harSasya satinnatistayA mahitA to samunnatim-mahApadA-mahatI Apatti kI prApti ho aisI icchA rakhate haiM ) / sahasA saha sArebhairdhAvitAdhAvitA raNe / / duHsahejduH sahe'la ye kasya nAkasya nArjanam // 21 // teSAM paramatoSeNa saMpadAtirasaM gataH / svonnati patitAM bibhratsadmahIno bhaviSyasi / / 22 / / (yugma) sarga 19 sArabhUta zreSTha hAthiyoM se rAhita jo, mAnasika vyathA se rahita duHsaha-kaThina yuddha meM pahuMcakara kisake lie manAyAsa hI svargapradAna nahIM karA dete haiM arthAt sabhI ko svarga pradAna karA dete haiM una rAjAoM ke parama santoSa se tuma sampatti ke dvArA adhika rAga ko prApta hooge tathA apanI unnati se sahita svAmitva ko dhAraNa karate hue zIghna hI zreSTha pRthivI ke ina-svAmI ho jAoge / (pakSa meM sArabhUta zreSTha hAthiyoM se sahita hue jo rAjA mAnasika vyathAoM se paripUrNa kaThina yuddha meM kisake lie dukha kA saMcaya pradAna nahIM karate arthAt sabhI ke lie pradAna karate haiM, una rAjAoM ko yadi tumane atyanta asantuSTa rakhA to tumheM unakA padAti-sevaka bananA par3egA, asaMgata-apane mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivAra se pRthak ekAkI rahanA par3egA, apanI unnati ko chor3a denA hogA aura isa taraha tuma samahIna-gRharahita ho jaaoge|) isa taraha yahA zabdAlaMkAra aura arthAlaMkAra ke ekatra sthita hone se saMsRSTi alaMkAra atyadhika suzobhita ho rahA hai / dharmazarmAbhyudaya kA rIti-sandarbha rIti kA vinyAsa rasa ke anukUla parivartita hotA rahatA hai| kahIM gaur3I, kahIM * pAMcAlI, kahIM lATI aura kahIM vaidarbhI roti kA prayoga kavi ko karanA par3atA hai / dharmazarmAbhyudaya meM gaur3I roti ko chor3akara tIna rItiyoM kA yathAvasara upayoga kiyA gayA hai| jIvandharacampa meM gaur3I rIti kA bhI Azraya liyA gayA hai| sAmahika vivecanA meM dharmazarmAmyudaya meM bedarbhIroti mAnI jA sakatI hai| usakA lakSaNa vizvanAtha ne isa prakAra likhA hai mAdhuryamabjarvarNa racanA lalitArimakA / sAvRgiratapani gIrI tirimAte !! -sA da., pariccheda 9, zloka 2-3 rudraTa ne bhI aisA hI kahA hai arAmastakasamastA yuktA dazabhirguNazca vaidrbhii| vargadvitIyabahulA svalpaprANAkSarA ca suvidheyA / / eka-do udAharaNa dekhie punnAganAraGgalabaGgajambUjambIralI lAyanazAli yasya / zRGgaM sadApAranabhovihArathAntAH zrayante savitusturaGgAH / / 10-811 bahalakuGkamapaGkakRtAdarA mdnmudritdntpdaadhraaH| tuhinakAlamato dhanakaJcukA nijagadurjagadutsavamaGganAH / / 11-55 // dharmazarmAbhyudaya meM guNagarimA mammaTa aura vizvanAtha kavirAja dvArA cadhita guNoM ko trikuTI ( mAdhurya, oja aura prasAda ) ko dhyAna meM rakhate hue jaba dharmazarmAbhyudaya ke guNa kA vicAra karate haiM to yahA~ mAdhurya muNa kA vistAra adhika jAna par3atA hai / usakA lakSaNa likhate hue vizvanAtha kavirAja ne likhA hai cittadravIbhAvamayo lAdo mAdhuryamucyate / / saMbhoge karuNe vipralambhe zAnte'dhika kramAt / 18-1 // sA. de, / yatazca dharmazarmAmyudaya kA aMgI rasa zAnta rasa hai ataH usI ke poSaka mAdhurya guNa kA samAveza isameM kiyA gayA hai| sAhityika kSetra meM guNa ko rasa kA dharma mAnA gayA hai / kucha udAharaNa dekhie ---- sAhityika suSamA 57 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ helotaratulamataGgajAvalokapolapAlIgalitamadAmbubhiH / gaGgAjalaM kajalamajulIkRtaM kalindakanyoraphavibhramaM do // 9-75 / / anindyadantadyutiphenilAgharapravAlazAlinyu rulocanotpale / tadAsyalAvaNyasudhodadhau bamustaraGgabhaGgA iva bhaGgurAlakAH // 2-59 / / dharmazarmAbhyudaya meM dhvani kA vistAra / kAvya meM dhvani ko bahuta bhArI mahimA hai| dhvanyAlokakAra ne 'kAvyasyAtmA dhvaniriti bura: mAmnAta dArA dhvani ko bhAgya kI AtmA mAnA hai| mammaTa tathA vizvanAtha kavirAja Adi ne dhvani ko uttama kAvya mAnA hai| jahAM vyaMgya artha, vAcya ko apekSA adhika camatkArI hotA hai vahI dhvani mAnI jAtI hai, phalataH dhvani ke lakSaNAmalaka aura abhidhAmalaka ke bheda se do bheda mAne jAte hai| lakSaNAmUlaka ko avidhakSitamAcya aura abhidhAmUlaka ko vivakSitAnyaparavAcya kahA gayA hai| avivakSitabAcya ko arthAntarasaMkramita aura atyantatiraskRta ke bheda se do prakAra kA mAnA gayA hai| vivakSitAnyaparavAcya ke asaMlakSyakramavyaMgya aura saMlakSmakramavyaMgya kI apekSA do bheda mAne gaye haiN| asaMlakSyakramavyaMgya rasabhAvAdirUpa hotA hai tathA gaNanA meM usakA eka hI bheda liyA jAtA hai| saMlakSyakramabhyaMgya ke zabdazaktisamutpanna, arthazaktisamutpanna aura ubhayazaktisamatpanna ke bheda se tIna bheda kahe gaye haiN| zabdazaktisamutpanna ke vastu aura alaMkAra ko apekSA do bheda haiN| arthazaktyubhava svani ke svataHsambhavI vastu aura alaMkAra, kaviproDhoktisiddhavastu aura alaMkAra tathA kavinibaddhavaktRprauDhokisiddha vastu aura alaMkAra isa prakAra 6 aura ina chaha se prakaTa honevAlI vastu aura alaMkAra vyaMgya kI apekSA 12 bheda hote haiM / ubhayazakti samutpanna kA eka hI bheda hotA hai| isa laraha saMkSepa se dhvani ke aThAraha bheda hote haiN| dharmayArmAbhyudaya meM dhvani ke ye bheda yatra-tatra prasphuTita hue haiM / jaise aho khalasthApi mahopayogaH snehada ho yatparizIlanena / bAkarNamApUritapAtrametAH kSIraM kSarantyakSatameva gAvaH // 26 // sarga 1 --bar3e gAzcarya kI bAta hai ki snehahIna khala kA-durjana kA bhI bar3A upayoga hotA hai kyoMki usake saMsarga se yaha racanAeM binA kisI tor3a ke pUrNa Ananda pradAna karatI hai| yahAM khala, sneha tathA go zabda ke zleSa rUpa hone se dUsarA apravRtta artha yaha prakaTa hotA hai -kaisA Azcarya hai ki tailarahita khalI kA bhI bar3A upayoga hotA hai kyoMki usake khilAne se yaha gAyeM binA kisI AdhAta ke baratana mara-bharakara dUdha detI hai| yahA~ 'gAvo gAva iva' kaviyoM kI vANI gAyoM ke samAna hai, 'khala: khala iva' durjana khala ke samAna hai, 'snehaH sneha ica' prema tala ke samAna hai tathA 'kSIraM svAntaHsukhabhiva' svAntaHsukha dUdha ke samAna hai isa prakAra upamAlaMkAra vyaMgya hai / mahAkavi haricandra : eka anuzIkana Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarNAniGgAgramadhiSThito'pi kAko varAkaH khala kAka eva / / 30 // sarga 1 yahA~ dvitIya kAka zabda 'nayane tasyaiva nayane' athavA 'karabhaH karama:' ke samAna arthAntarasaMkramita ho gayA hai jisase vaha mASa kAka artha kA vAcaka na rahakara nIca kA vAcaka ho gayA hai| anekapadmApsarasaH smntaadhsmitsNkhyaathirnnygrbhaaH| anantapItAmbaradhAmaramyA grAmA jayanti tridivapradezAn / / 44 // sarga 1 yahA~ svarga meM eka pacA nAma kI apsarA hai jabaki grAmoM meM aneka haiM, svarga meM eka hiraNyagarbha-brahmA hai jabaki gAMvoM meM aneka haiM, aura svarga eka hI pItAmbara ke dhAma se ramaNIya hai jabaki grAma aneka pItAmbaroM ke dhAma se ramaNIya hai| isa prakAra zleSopamA se vyatirekAlaMkAra vyaMgya hai / 'hAvalI bIjayatIva mitram // 77 // yahA~ 'hAvalI premasaMbhRtanAyikeva' isa taraha upamAlaMkAra vyaMgya hai / kule'pi ki tAta tavedRzI sthitiyaMdAtmanA zrIna sabhAsvapi tyajet / 'tadaGkalIlAmiti kItirIya'yA yayAdhupAlandhubhivAsya bAridhim / / 5 / / sarga 2 yahA~ 'tavApi maryAdAzAlinaH kule kim IdRzI sthitiH'-anya kula meM aisI viDambanApUrNa rIti bhale hI ho para Apa to maryAdAzAlI haiM, Apake kula meM bhI aisI viDambanA hai, yaha 'api' zabda ke dvArA ghotrita hotA hai| isI prakAra 'sabhAsvapi' kisI alpajana-samparka ke sthAna meM bhale hI sambhava ho parantu sabhA meM aura eka sabhA meM nahIM kintu kaI sabhAoM meM aisI vivambanA zrI karatI hai yaha bahuvacanAnta prayoga se ghovitta hotA hai| nipItamAtaGgaghaTAgrazoNitA haThAvagUDhA suratAthibhibhaMTaH / kila pratApAnalamAsadatsamisamRddhamasyAsilatAzmayuddhaye // 15|| sarga 2 yahA~ vizeSaNoM kI samAnatA se 'asilatA' meM strI kI upamA siddha hai| pariSvajati candanAvaliriyaM bhujaGgAnyata stato'tigahanaM striyazcaritamAtra vandAmahe // 35 // sarga 10 yahA~ 'candanAbali' meM kisI kulaTA kA sAdRzya vyaMgya hai| ahamiha gurulajjayA hato'smi bhramara vivekanidhistvameka eva / mukhamanu sumukhI karI dhunAnA yadupajanaM bhaktA muddvazcucumbe // 39 // sarga 13 yahA~ calApAnAM dRSTi spRzasi pahuzo vepathumatI rahasyAkhyAyIya svanasi mRdu karNAntikacaraH / kara dhyAdhunvantyAH pibasi ratisarvasvamavaraM varya tattvAnveSAnmadhukara hatAstvaM khalu kRtI / / --abhijJAna zAkuntala sAhityika suSamA Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke sA .' iti, ga punaH dugakAra gara tarana hada prakRti ke prayoga se tathA 'eva' aura 'muhaH' ina avyaya tathA nipAtoM se vizeSa camatkAra prakaTa kiyA gayA hai| jIvandharaNampU kI kAvyakalA jIvandharacampU meM kavi ne varNya viSayoM kI kalAtmaka sajjA prastuta kI hai / kavi, strI-puruSoM ke nakha-zikha kA varNana karatA huA jahAM unake vAhya saundarya kA varNana karatA hai vahA~ unakI abhyantara pavitratA kA bhI varNana karatA hai| 'rAjA satyadhara kA patana unakI viSayAsakti kA pariNAma hai' yaha batalAkara bhI kavi unako zraddhA aura dhArmikatA ke viveka ko anta taka jAgRta rakhatA hai| yuddha ke prAMgaNa meM bhI vaha sahalekhanAsamAdhimaraNa dhAraNa kara svarga prAsa karatA hai| ____ jIvandharacampU, gadyapadyAtmaka racanA hai / bANa' ne zrIharSacarita meM Adarza gadya ke jina guNoM kA varNana kiyA hai ve navIna artha, grAmya jAti, spaSTazleSa, sphuTa rasa aura akSaroM kI bikaTabanyatA, sabake saba jIvandharacamma ke gadya meM avatIrNa haiN| isake pazca bhI komalakAntapadAvalI, nayI-nayI kalpanAoM aura manohara artha se samudbhAsita hai / isake gadya aura padya-donoM hI zleSa, upamA, rUpaka, utprekSA, parisaMkhyA, virodhAbhAsa tathA bhrAntimAna Adi alaMkAroM se alaMkRta haiN| prArambha meM hI zleSAnuprANita rUpakAlaMkAra ko chaTA draSTavya hai| zrIpAdAkrAntalokaH paramahimakaro'nantamotyaprabodha __ stApaghyAntApanodapracitamijaruciH satsamUhAdhinAthaH / zrImAndivyadhvaniprollasadakhilakalAballabho manmanIpA nIlAnjinyA vikAsa bitaratu jinapo dhIracandraprabhezaH / / 2 / / jinhoMne apane zobhAsampanna caraNoM ke dvArA samasta jagat ko AkrAnta kiyA hai, { pakSa meM jisakI zobhAyamAna kiraNeM samasta jagat meM vyApta hai), jo zreSTha mahimA ko karanevAle haiM, ( pakSa meM atizaya zItalatA ko karanevAle haiM ), jinheM anantasukha aura anantajJAna prApta huA hai, ( pakSa meM jisase jIvoM ko aparimita sukha kA bodha hotA hai ) jinakI kAnti athavA zraddhA saMtApa aura ajJAnAndhakAra ko naSTa karane meM prasiddha hai, ( pakSa meM jisakI nija kI kAmti garamI aura andhakAra donoM ko naSTa karane meM prasiddha hai), jo anantacatuSTayarUpa lakSmI se sahita hai, ( pakSa meM anupama zobhA se sampanna haiM) aura jo dIvyadhyAna se suzobhita honevAlI samasta kalAoM ke svAmI haiM, ( pakSa meM jo AkAzamArga meM suzobhita honevAlI samasta kalAoM se priya hai ) aise dhIravIra candraprabha-jinendra-rUpI candramA hamArI buddhirUpI nIlakamalinI kA vikAsa kreN| 1, navo'yoM jAtirAmyA zleSaH spaSTaH sphuTo rasaH / vikaTAzarabandhazca kRtsnamekatra durlabham // harSacarita) mahAkaSi haricamna : eka manuzIlana Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virodhAbhAsa harIzapUjyogyaharIzapUjyaH surezavAdyo'pyasarezavanyaH / anaGgaramyo'pi zumAGgaramyaH zrIzAntinAthaH zubhamAtanotu // 3|| jo harIza-pUjya hokara bhI aharIza-pUjya hai ( pakSa meM jo hari-viSNu aura / Iza-rudra ke dvArA pUjya hokara bhI dina ke svAmI sUrya, upalakSaNa se motiSI devoM ke dvArA pUjya hai ), surezavambU hokara bhI asurezavandha hai ( pakSa meM indroM ke dvArA bandanIya hokara bhI bhavana-vAsI devoM ke dvArA bambanIya hai ) aura jo managaramya-zarIra se sundara na hokara bhI zubhAMga ramya-zubha zarIra se sundara hai (pakSa meM kAmadeva ke samAna sundara hokara bhI zubhazarIra paramodArika zarIra se sundara hai, aise zAntinAtha bhagavAna tuma sabakA bhalA kreN| zleSopamA aura virodhAbhAsa kA sundara saMmizraNa yazca kila saMkrandana ivAnanditasumanogaNaH, antaka iva mahiSausamadhiSThitaH, varuNa ivAzAntarakSaNaH, pavana hava padmAmodadhiraH, hara iva mahAsenAnuyAtaH, nArAyaNa iva varAhavaSuSkalodayoddhRtadharaNIvalayaH sarojasaMbhava iva sakalasArasvatAmarasabhAnubhUti: bhadraguNo'pyanAgo, vibudhapatirapi kulInaH, suvarNadharo'pyanAdityAgaH, sarasArthapoSakavacano'pi narasArthapoSakavacanaH, nAgamAlyAzrito'pi naagmaasyaashritH| -pR.8 zleSa se anuprANita parisaMkhyAlaMkAra kA camatkAra yasminchAsati mahImaNDalaM madamAlinyAdiyogo mattadantAvaleSu, parAgaH kusumanikareSu, nIbasevanA nimnagAsu, ArtayattvaM phalitavanarAjiSu, karapIDanaM nilambinIkucakumbheSu, vivighArthacintA vyAkhyAnakalAsu, nAstivAdo nArImadhyapradezeSu, guNabhaGgo yuddheSu, khalasaMgaH kalamakuleSu, apAGgatA kuraGgAkSIlocanataraGgeSu, malinamukhatA mAninostanamukuleSu, AgamakuTilatA bhujaGgaSu, ajinAnurAgaH zUlapANI, sopasargatA cAtupu, darighrabhAvaH zAtodarINAmudareSu, vijillatA phaNiSu, palAzitA vipinata rupaNDe , aghararAgaH sudatImukhakamaleSu, tIkSNatA kovidabuddhiSu, kaThinatA kAntAkuceSu, nIcatA nAbhigahvareSu, pirodhaH paJjareSu, apavAditA niroSThayakAvyeSu, dhanayogabhaGgo varSAvasAneSu kalikopacAraH phAmasaMtApeSu, kalahaMsakulaM ko DAsarasISu paramevaM vyavasthitam / -pR. 9 padya meM bhI parisaMkhyA kA camatkAra dekhieyasminchAsati medinI narapatau sadvRttamuktAtmatA hAreSveva guNAkareSu samabhUcchidrANi paivAntataH / lolyAdanyakalatrasaMgamaruciH kAJcIkalApe paraM saMprAtaH zravaNeSu khajanadRzAM netreSu pAriplavaH ||28||-pR. 114 sAhitpaka suSamA Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utprekSA aura bhrAntimAn alaMkAra kI apUrva nimiti yasya ca vadanataTe kopaphuTilitabhrakuTiMghaTite'zaraNatayA vanaM prati dhAvamAnAnAM pratipakSapArthivAnAM vRkSarAjirapi vAtAndolitazAkhAhastena patatrivirutena ca rAjavirodhino'tra na praveSTavyA iti niSedhaM kurvANA tAmatikrAmatsu teSu rAjAparASabhayeneva pravAtakampamAnA vizaGkakaNTakena kezeSu karSatIti zaMkAmaGkarayAmAsa / paspa pratipakSalolAkSINAM kAnanavIpikAdambinIzampAyamAnatanusaMpadA vadaneSu vArijabhAntyA papAta haisamAlA, tA karAlIbhinivArayantInAM tAsAM karagaslavAni cakarSuH kIrazAbakAH, hA haiti pralapantInAM kokilabhrAnvibhAvitAH zirassu kuTTAyitaM kurvanti sma karaTAH, tatazcalitaveNInAmeNAkSINAM nAgabhrAntyA karSanti sma veNoM mayUrAH, tato dIrgha-niHzvAsamAtanvatInAM tadgandhalubdhamugdhamadhukarA madAndhAH samApatantaH pazyanto'pi nAsAcammakaM na nivRttA babhUvuH, guruttaranitambakucakumbhabhArAnatAnAM vedhasA stanakalAsRSTaM kAThinya pAdapadmaSu vAJchantInAM dhAvanodhukamanasAM calitapAdayugalaprasRtanakhacandracandrikAsu saMmilitAzcakorA upasandhanti sma mArgam, vano bhuvi nipatya luThantInAM suvarNasavarNamurojayugalaM pakvatAlaphalanAntyA phadarthayanti vAnarAH, iti rAjavirodhinAmaraNyamapi na zaraNyam / / pR. 11 atizayokti alaMkAra kI eka chaTA yasya pratApatapanena catuHpradikSa niHoSitAH kila payonidhayaH kSaNena / prAdhabhUpasudatInayanAmbupUraiH saMpUritA punaratItya taTaM vaSaraguH // 25 / / pR. 12 zleSopamA kA eka sundara udAharaNa dekhie jahA~ eka-eka pada ke cAra-cAra artha kiye gaye haiasyAH pAdayugaM galazca vadanaM kicAjasAmyaM dadhuH kAntiH pANiyugaM dRzau ca vidadhuH padmAdhikollAsatAm / vaNI mandamatiH kucI ca vata hA sannAgasaMkAzatA svI cakruH sudRzo'GgasauSThavakalA dUre girA rAjate / / 28 // pR. 13 yahA~ 'padmAdhikollAsatAm' aura 'sannAgasaMkAzatA ke zleSavizeSa rUpa se / dhyAna dene yogya haiN| utprekSA kI ur3Ana kA eka namUnA devi tvadIyamukhapaGghajanirjilazro candro vilocanajitaM dadhadeNamate / astAdhidurgasaraNiH kila mandatejA drAgvAruNIbhajanatazca patiSyatIya // 44 // pR. 19 mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMzayAlaMkAra kA eka udAharaNa hAraH kiM vA sakalanayanAhAra evAmbujAkSyA gadA vakSoruhagiripatanirjharasyaiSa pUraH / kiM vA tasyAH stanamukulayoH komalazrImaNAmo mAtismaivaM viSayavazataH strIjanaiH prekSyamANaH // 43 // pR. 105 zleSa aura vyatirekAlaMkAra kI chaTA dekhie 'kuvalayAhAdasaMdAyako'pi nikhilamamahIbhRnmahitapAdopi bhavAnadoSakaratayA na sudhAkaraH, padmollAsanapaTurapi sanmArgAzrito'pi savirodhAbhAvena ma prabhAkaraH, sumanovRndavandito'pi mAmRdanukUlatayA na purandaraH, kuzAgranikAzamatiraNi maulpaviraheNa na suraguru:'-pR. 100 guNa saMkSepa meM mAdhurya, oja aura prasAda me tIna guNa mAne gaye haiM / guNa rasa kA dharma hotA hai ataH rasa ke anusAra hI isameM guNoM kA saMkalana kiyA hai / jahAM zRgAra mAdi rasoM kA varNana hai vahAM mAdhurya guNa ko prazraya milA hai| jahA~ zAnta tathA hAsya Adi kA avasara hai vahAM prasAda guNa kA varNana hai aura jahA vIra rasa kA tANDava hai, vahA~ ojaguNa kA pravAha pravAhita kiyA gayA hai| isa prakAra prabandha kI apezA isameM samasta guNoM kA vikAsa huA hai| mAdhurya guNa kA eka dRSTAnta madanaduma-manjumarIbhiH sphuTalAvaNyapayodhivIcikAbhiH / mahitaM varavArakAminIbhirbahusaundaryataraGgiNImarIbhiH // 24 // pR. 62 yoja' guNa kA udAharaNa vIryatrI prathamAvatArasaraNI sasminkurUNAM patau vANAnmuJcati hastAnatitadhanurvallIsamAropittAn / dorNakSatrabhaTacchaTAbhirabhitaH saMbhidyamAnAntara bhAsvadvimbamaho babhAra gaganazreNImadhucchAtratAm // 108 // pR. 205 prasAda guNa kA eka namUnA mameyaM mahaGgI mama tanaya eSa pracuradhI rime meM pUrvArthA iti vigatabuddhinarapaNuH / aNuprakhye saukhye vihitarucirArambhavazagaH ___ prayAti prAyeNa kSitidharanibhaM duHkhamadhikam / / 27 // pR. 224 sAhityika suSamA Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rIti rasoM ke anusAra isa grantha meM vaidarbhI, lATI, pAMcAlI aura gaur3I ina cAroM rItiyoM kA acchA prayoga huA hai| isa taraha jIvandharacampU ko kAvya-kalA sAhityika kSetra meM atyanta mahattvapUrNa mAnI gayI hai| jIvandhara campU kA utprekSAloka utprekSAlaMkAra se kavi kI kavitva-zakti kA anumAna lagAyA jAtA hai| mAtra itivRtta likha dene se kavi kA kartavya pUrA nahIM hotA kyoMki vaha to itihAsa Adi se bhI siddha hai| kavi kA kartavya vicchittipUrNa uktiyoM se hI pUrNa hotA hai / vicchitti ke prakaTa karane meM utprekSA kA sarvaprathama sthAna hai 1 dekhie jIvandharacampU kA sandarbha 'candramA astonmukha hai aura prAtaHkAla kI manda-manda vAsu cala rahI hai isa samaya vijayArAnI ne tIna svapna dene 1' isa alpatama sandarbha meM kajinAeM kinArA 'atha kadAcizyasanAyAM nizAya--vahati prAbhAtike mA mate-pR. 17-18 bhAva yaha hai kisI samaya jaba rAtri samApta hone ko AyI saba candramA pazcima dizA kI ora hala gyaa| baha candramA aisA jAna par3atA thA mAno pazcima dizA rUpI strI kI kAjala se suzobhita pA~dI ko DibiyA hI ho, athavA sUrya kahIM dekha na le, isa kAraNa bhaya se bhAgatI huI rAtrirUpI puMzvalI strI kA girA huA mAno karNAbharaNa ho ho, athavA AkAzarUpI hAdhI ke gaNDasthala se nikale hue motiyoM ke rakhane kA mAno pAtra hI ho, athavA pazcima samudra se jala bharane ke lie rAtrirUpI strI ke dvArA apane hAtha meM liyA huA sphaTika kA ghar3A hI ho, athavA pazcima dizA sambandhI diggaja ke zuNDAdaNDa se girA huA mAno kIcar3asahita mRNAla hI ho, athavA kAmadeva ke bANoM ko tIkSaNa karanevAlA mAno zANa kA pASANa hI ho, apavA pazcima dizArUpI strI kI mAno phUloM se banI huI geMda hI ho, athavA astApalarUpI hAthI ke gaNDasthala para rakhA huA mAno kAmadeva kA vaz2amaya tAla hI ho / vaha pandramA pazcima kI ora Dhalakara astAcala ke zikhara para ArUr3ha ho gayA thA isalie aisA jAna par3atA thA mAno vorajinendra kI krodhAgni se jisakA zarIra jala gayA hai aise kAmadeva ko kalaMka ke bahAne apanI goda meM rakhakara use jIvita karane kI icchA se saMjIvana auSadha hI khoja rahA ho aura AkAzarUpI bana meM khojane ke bAda aba usI uddezya se astAcala ke zikhara para ArUr3ha humA ho|| usa samaya tArAgaNa bhI virala-virala raha gaye the aura sandhyA ke kAraNa lAlimA ko prApta hue andhakArarUpI kuMkuma ke drava se cihnita AkAzarUpI palaMga para rAtri tathA 64 mahAkavi haricandra : eka anuzIkama Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candramArUpI nAyaka-nAyikA ke ratisamma ke kAraNa bikhare phUloM ke samAna mlAnatA ko prAsa ho gaye the| rAtri ke samaya camakanevAlI oSadhiyo apane teja se rahita ho gayI thoM so aisI jAna par3hatI thI mAno apane pati-candramA ko bIhIna dekhakara hI unhoMne apanA teja chor3a diyA ho / candramA lakSmI se rahila ho gayA thA jisase aisA jAna par3atA thA mAno isa kumudoM ke bandhu ne-pakSakAra ne hamArI vasatisvarUpa kamaloM ke samUha ko vidhvasta kiyA hai--sati pahu~cAyI hai, isa kroSa se hI mAno lakSmI candramA se nikalakara anyatra calI gayI thii| kumuviniyoM meM se kAle-kAle bhramara nikala rahe the jisase aisA jAna par3atA thA mAno kumadinIrUpI striyAM una nikalate hue bhramaroM ke bahAne apane pati kI virahAnala sambandhI dhUma kI rekhA ko hI prakaTa kara rahI ho / isake sivAma usa samaya prAtaHkAla kI ThaNDI havA cala rahI thI jisase aisA bAna par3atA thA mAno strI-puruSoM ke sambhoga ke samaya jo pasInA A rahA thA usase unakI kAmAgni bujhanevAlI thI so use vaha prAtaHkAla kI havA khile hue kamaloM ke parAga ke kaNoM ke dvArA mAno prajvalita kara rahI ho| isI taraha dAvAnala ke samaya dhUmapaTala uThakara AkAza meM vyApta ho gayA hai isa sandarbha meM kami kI utprekSA dekhie kitanI suspaSTa hai-- asUryapazyeSu pracuratapaNDAntaravala pradezeSvatyanvaM yaduSitamabhUvandhatamasam / tadagnivAsanodyatamiva tadA dhUmapaTale tamAlastomAbhaM gaganatalamAliGgya vayudhe / / 18 / pR. 97 tamAla vRkSoM ke samAna kAntivAlA jo dhue~ kA paTala AkAza-tala kA AliMgana kara saba ora bar3ha rahA thA vaha aisA jAna par3atA thA mAno sUrya ke darzana se rahita saghana vRkSa-samUha ke tala-pradezoM meM jo saghana andhakAra cirakAla se raha rahA thA, agni ke bhaya se vahI Upara kI ora uTha rahA thA / dharmazamomyukya kA rasa-paripAka zabda aura artha kAvya ke zarIra hai to rasa usakI AtmA hai| jisa prakAra AtmA ke binA zarIra niSprANa ho jAtA hai usI prakAra rasa ke binA kAvya niSprANa ho jAtA hai| isa dRSTi se dharmazarmAbhyudaya ke rasa kA vicAra karanA Avazyaka hai| mahAkAvya meM zRMgAra, vIra aura zAnta-ina tIna rasoM meM se koI eka aMgI rasa hotA hai aura zeSa aMgarasa hote haiN| kAvya kA samAropa jisa rasa meM hotA hai vaha aMgI rasa kahalAtA hai aura avAntara prakaraNoM meM Aye hue rasa aMga rasa kahalAte haiM / dharmazarmAmyudaya meM dharmanAtha tIrthakara kA pAvana carita varNita hai| tIrthakara kA janma saMsAra ke prANiyoM ko sAMsArika duHkhoM se nikAlakara nirmANa ke vAstavika sukha kI prApti karAne ke lie sAhityika suSamA Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotA hai| ataH ve svaya pAta rasa ko aMgIkRta karate hai aura dUsaroM ke lie bhI usI kA upadeza deve haiN| bhagavAn dharmanAtha eka bAra sphaTika nirmita bhavana kI chata para baiThe the| candramA kI ujvala cAMdanI saba ora phaila rahI thii| usa cA~danI meM sphaTika nirmita bhavana adRzya sA ho gayA pA isalie bhagavAna kI goThI AkAza meM sthita indra kI sabhA ke samAna jAna par3hatI thii| usI samaya tArAmaNDala se ilkApAta huaa| eka rekhAkAra jyoti tArAmaNDala se nikala kara AkAza meM hI viloma ho gyii| use dekha, bhagavAn ke mana meM yaha vicAra hiloreM lene lagA ki jisa prakAra yaha ulkA dekhate-dekhate naSTa ho gayI usI prakAra saMsAra ke samasta padArtha naSTa ho jAne vAle hai| na maiM rahU~gA aura na merA yaha rAjya parivAra rahegA isalie samaya rahate saceta hokara AtmakalyANa karanA pAhie / bhagavAna ke hRdaya meM umar3ane vAle isa vairAgya kA varNana kavi ne dharmazarmAbhyudaya ke bIsaveM sarga ke 9-23 ilokoM meM bahuta hI sundara DhaMga se kiyA hai| usa sandarbha ke kucha zloka dekhie tAmAlokyAkAzadezAnudazcajjyotiliAdIpitAzAM patantIm / itthaM citte prAptanivedakhedo mIlacakSuzcintayAmAsa devaH / / 9 / / AkAza se par3atI tathA nikalatI huI kiraNoM ko jvAlAoM se dizAoM ko prakAzita karatI, usa uskA ko dekha jinheM citta meM bahuta hI nirveda aura kheda utpanna huA hai aise dharmanAtha svAmI netra banda kara isa prakAra cintavana karane lge| devaH kazcijjyotiSAM madhyavartI durga tiSThannisyameSo'ntarikSe / yAto devAdIzI cedavasthA kaH syAlloke niLapAyastadanyaH / / 10 // jaba jyotiSI devoM kA madhyavartI tathA AkAza-rUpI durga meM nirantara rahanevAlA yaha koI deva, daivavaza isa avasthA ko prApta huA hai taba saMsAra meM dUsarA kona vinAzahIna ho sakatA hai ? yasasakta prANinAM kSIranoranpAyanoccaraGgamapyantaraGgam / Ayuzchede yAti cettattadAsthA kA bAhyeSu strItanUjAdikeSu / / 12 / prANiyoM kA jo zarIra kSIranIranyAya se milakara atyanta antaraMga ho rahA hai vaha bhI jaba Ayu karma kA cheda hone se palA jAtA hai taba atyanta bAhma strI-putrAdika meM mA AsthA hai ? vimUtrAderdhAbha madhyaM vadhUnAM taniSyandadvAramevendriyANi / proNIbimba sthUlamAMsAspikUTaM kAmAndhAnAM prIsaye Sik tathApi // 17 // striyoM kA madhyabhAga mala mUtra Adi kA sthAna hai, unakI indriyA~ mala-mUtrANi ke nikalane kA dvAra hai aura unakA nitamba-bimja syUla mAMsa tathA haDDiyoM kA samUha hai phira bhI ghirakAra hai ki vaha kAmAndha manuSyoM kI prIti ke lie hotA hai / mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'pratyAsina vyatItasya nUnaM sotyasyAsti bhrAntirAgAmino'pi / tattatkAlopasthitasyaiva hetobaMdhanAtyAsthA saMsRtau ko vidambaH / / 1 / / jo sukha vyatIta ho cukatA hai vaha lauTakara nahIM AtA aura yAmAmI sukha ko kevala bhrAnti hI hai ataH mAtra vartamAna kAla meM upasthita sukha ke lie phona catura manuSya saMsAra meM AsthA Adara bukhi karegA ? ghAlaM ghAyAMsamAnaM daridraM dhIraM bhIru sajjana durjanaM ca / aznAtyeka: kuSNavatva kakSaM sarvagrAsI nirvivekaH kRtAntaH // 29|| jisa prakAra agni samasta vana ko jalA detI hai usI prakAra sabako asane vAlA yaha vivekahIna yama, bAlaka, vRddha, ghanAma, daridra, dhIra, phAyara, sajjama aura durjana-sabhI ko nA kara detA hai| visaM gehAdaGgamuccazcittAgnevirtante vAndhavAzca zmazAnAt / eka nAnAjanmavallInidAnaM kama dvadhA yAti jIvena sArdham // 22 // ghana ghara se, zarIra UMcI citA kI agni se aura bhAI-bAndhava zmazAna se loTa jAte haiM, kevala nAnA janmarUpI latAoM kA kAraNa puNya pApa rUpa dvividha karma hI jIva ke sAtha jAtA hai| chettuM mUlAtkarmapAzAnazeSAnsadyastIkSNastadyatiSye tapobhiH / ko vA kArAgAraruddha prabuddhaH zuddhAtmAnaM vIkSya kuryAdupekSAm / / 23 / / isalie maiM toSNa tapazcaraNoM ke dvArA karma rUpI samasta pApoM ko jar3amUla se kATane kA yatna kruuNgaa| bhalA, aisA kauna buddhimAna hogA jo apane zuddha AtmA ko kArAgAra meM rukA huA dekhakara bhI usakI upekSA karegA ? brahma svarga se Aye hae devaSiyoM-lokAntika devoM ne bhI bhagavAna kI isa varAmmapUrNa vicAra-santati kA samarthana kiyA, antataH sAlavana meM unhoMne paMcamuTTiyoM se kezaloMca kara digambara dIkSA dhAraNa kara lii| isa taraha hama dekhate haiM ki dharmazarmAmyudaya meM aMgI rasa ke rUpa meM zAnta rasa kA usama paripAka huA hai| zAnta rasa kA eka sandarbha caturtha sarga ( 4-60) meM rAjA dakAraya ke vairAgyacintana meM AyA hai| ve candragrahaNa ko dekha saMsAra zarIra bhora bhogoM se virakta hue the| __ aMga rasoM meM zrRMgArarasa kA paripApha bhI dharmazarmAmyudaya meM ucca-koTi kA huA hai| jisa prakAra varSA kA pAnI yatra tatra pravAhita hotA huA antataH samudra meM ekatrita hotA hai usI prakAra zRMgAra rasa bhI puSpAvacaya, jalakrIDA tathA pAnagoSThI meM pravAhita hotA huA pandrahaveM sarga ke surata-varNana meM ekatrita huA hai| kavi ne yahA~ sambhoga 1. datotamatI tameva tava subamAmAmini ko vinizcayaH / samupaiti vRdhA ata zramaM gurubhastarakSaNa-saurabamohitaH 1701-mandraprabhacarita, prathama sarpa sAhityika suSamA Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrRMgAra kA vistRta varNana karate hue dampatI ke manobhAvoM kA sundara citraNa prastuta kiyA hai| vipralambha zrRMgAra ke pramukha prakaraNa yadyapi dharmazarmAbhyudaya meM nahIM haiM tathApi puSpAvaghaya ke samaya eka rUThI huI nAyikA ko anukUla karane ke lie sakhiyoM dvArA nAyaka ko virahAvasthA kA jo citraNa kiyA gayA hai vaha vipralambha zrRMgAra ke varNana kI kamI ko kucha aMzoM meM pUrNa kara detA hai / dezi se nAyiH mAhitI he tandhi 1 terI bhRkuTI rUpI latA bAra-bAra apara uTha rahI hai aura oSTha rUpa pallava bhI kAMpa rahA hai isase Ana par3atA hai ki tere hRdaya meM musakAna rUpI puSpa ko naSTa karanevAlA mAna rUpI pavana bar3ha rahA hai| he mRganayani | isa samaya, jo ki saMsAra ke samasta prANiyoM ko Ananda karanevAlA hai, tUne vyartha hI kalaha kara rakhI / mAnavatI striyoM ko mAna sadA sulabha rahatA hai parantu yaha RtuoM kA krama durlabha hotA hai / pati se kisI anya strI ke viSaya meM aparAdha bana par3A hai. isa nirhetuka bAta se hI terA mana vyAkula ho rahA hai| para he bhAmini ! yaha nizcita samajha ki paraspara unnati ko prApta huA prema asthAna meM hI bhaya dekhane lagatA hai| anya strI meM prema karanevAle pati meM jo tUne aparAdha kA cihna dekhA hai vaha terA nirA bhrama hai kyoMki jo sneha se tujhe saba ora dekhA karatA hai vaha sere viruddha AcaraNa kaise kara sakatA hai ? jisa prakAra sneha-tela se bharA huA dIpaka, candramA kI zobhA ko dUra karane bAlI prAtaHkAla kI suSamA se saphedI ko prApta ho jAtA hai-niSprabha ho jAtA hai usI prakAra sneha-prema se bharA huA terA vallabha bhI candramA kI zobhA ko tiraskRta karane vAlI tumcA dUravartinI se safeda ho rahA hai-viraha se pANDavarNa ho rahA hai| usane apanA citta tujhe de rahA hai isa IrSyA se hI mAno usakI bhUkha aura nidrA kahIM calI gayI hai aura yaha candramA zItala hone para bhI mAno tumhAre mukha kI pAsatA ko prApta hokara hI nirantara usake zArIra ko jalAtA rahatA hai| jAna par3atA hai usake viyoga meM tumhArA hRdaya bhI to kAma ke bANoM se khaNDita ho cukA hai anyathA zreSTha sugandhi ko prakaTa karanevAle ye niHzvAsa ke pavana kyoM nikalate ? ataH muhA para prasanna hoo aura santasa lohapiNDoM kI taraha tuma donoM kA maila ho. isa prakAra, sakhiyoM dvArA prArthita kisI strI ne apane pati ko anukala kiyA thA kRtrima kalaha chor3a use svIkRta kiyA thaa| __isa taraha uparyukta zlokoM meM mAnAtmaka vipralambha zRMgAra kA acchA paripAka hamA hai| 1. sarga 12. zloka 12 se 16 taka badamcati bha latikA muSTharmuhuH.................. // 12 / kAntaM kila kApi kAmimI !16 // mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha to rUThI strI ko prasamna karane ke lie puruSa ko viraha-ceSTA kA varNana hai, aba kucha rUThe hue puruSa ko manAne ke lie strI kI viraha-ceSTA kA bhI varNana dekhie kavi ne kitanA mArmika citraNa kiyA hai he sagarva ! dUsare kI bAta jAne do, jaba tuma nAtha hokara bhI apanA sneha-pUrNa bhAva chipAne lage taba merI usa sakhI ko nizcita hI anAtha-sA samajha vaha meSa, zatru kI taraha viSa ( pakSa meM jala) detA huA mAra rahA hai aura vijaliyAM jalA rahI hai| pati ke abhAva meM asahya santApa se pIr3ita rahanevAlI isa sakhI ne sarovaroM ke jala meM praveza kara usake kIr3oM ko jo apane zarIra se santApita kiyA hai kyA yaha pApa usake pati ko na hogA? isa pAvasa ke samaya sarovara apane Apa kamala-rahita ho gayA hai aura vana ko usane pallavarahita kara diyA hai| yadi cupacApa par3I rahanevAlI usa sakhI ke marane se ho tumheM sukha hotA hai to koI bAta nahIM parantu vana para bhI to tumheM dayA nahIM hai| he subhaga ! na vaha krIDA karatI hai, na haMsatI hai, na bolatI hai, na sotI hai,na khAtI hai, aura na kucha jAnatI hI hai ! vaha to mAtra netra banda kara ratirUpa zreSThaguNoM ko dhAraNa karanevAle eka tumhArA hI smaraNa karatI rahatI hai| isa prakAra kisI dayAvatI strI ne jaba premapUrvaka kisI yuvA se kahA taba usakA kAma uttejita ho uThA / aba vaha jaisA Ananda dhAraNa kara rahA thA vaisA saundarya kA ahaMkAra nhiiN| hAsya rasa ke bhI eka do prasaMga dekhie jina-bAlaka ko lekara devasenA sumeraparvata para jA rahI hai| mArga meM sUrya bimba ko dekhakara airAvata hAthI zrama meM par3a gyaa| usakI ceSTA dekha saba haMsane lge| zloka yaha hai-- raktatorapalaM haritapatravilambitIre trilotataH sphuTamiti tridazadvipendaH / bimba vikRSya sahasA tapanasya muzcan dhunvankaraM divi cakAra na kaspa hAsyam // 44 // -sarga 6 AkAzagaMgA ke kinAre hare raMga ke pase para yaha lAla kamala phUlA huA hai yaha samajhakara airAvata hAthI ne pahale to binA vighAre sUrya kA bimcha khIMca liyA para jaba uSNa lagA taba jaldI se chor3akara sUMr3a ko phar3aphar3Ane lgaa| yaha dekha AkAza meM kise ha~sI na A gayI thI ? 1. sarga 11, zloka 26 se 13 taka svayi vibhAvapi bhAbhidhAyini...............|3|| ......madamamandamanantharamammathaH || sAhityika suSamA Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puSpAvacaya ke samama upasthita hAsya rasa ke prasaMga dekhie udanazAkhAkusumArthamudbhujA byudasya pASNidvayamaJcitodarI / nitambabhUsrastadukUlabandhanA nitambinI kasya cakAra notsavam // 42 // sarga 12 U~cI DAlI para lage phUla ke lie jisane donoM er3iyAM uThA apanI mujAe~ Upara kI thI parantu bIca meM hI peTa ke pulakha jAne se jisake nitambasthala kA bastra khulakara nade piH gayA // ii tyUcha--vinamAlI snI mise mAnandita nahIM kiyA thA? udayazAkhAJcanapaJcalAGgale jasma mUle spati priye chalAt / . smitaM vadhUnAmiva vIkSya satraparamuccatAtmA kusumairddhamAnataH // 5 // -sarga 12 kisI stro ne U~cI DAlI ko jhukAne ke lie apanI paMcala aMguliyoMvAlI bhujA Upara uThAyI hI thI ki pati ne chala se usake bAhumUla meM gudagudA diyaa| isa kriyA se strI ko haMsI A gayI aura phUla TUTakara nIce A par3e / usa samaya ve phUla, aise jAna par3ate the mAno strI kI musakAna dekha lajjita hI ho gaye hoM aura isIlie AtmaghAsa kI icchA se unhoMne apane Apako vRkSa ke agrabhAga se nIce girA diyA ho| prasaMgopAta zizupAlavadha ke bhI do zloka dekhiemRdRcaraNatalAgraduHsthitatvAghasahatarA kuvakumbhayomarasya / upari niravalambanaM priyasya nyapatadayoccataroccicISayAnyA / / 4 / / uparijata rujAni yAtramAnAM kuzalatayA parirambhalolupo'nyaH / prathitapRthupayodharAM gRhANa svayamiti mutravadhUmudAsa dobhAm // 49 // -sarga 7 koI eka strI bahuta U~cAI para lage hue phUla tor3anA cAhatI thii| unake lie yaha apane komala paroM ke paMjoM ke bala yadyapi khar3I to huI parantu stana-bAlazoM ke bhAra ko sahana sakane ke kAraNa nirAdhAra ho pati ke Upara jA girii| koI strI pati se bAra-bAra yAcanA kara rahI thI ki mujhe ye Upara kI DAlI meM lage phUla tor3a do| pati caturAI ke sAtha usakA AliMgana karanA cAhatA thA isalie usane usa sthUlastanA strI ko apanI bhujAoM se uThAkara kahA- lo tumhIM tor3a lo| isake atirikta svayaMvara ke anantara nagara ke rAjapatha meM jAte hue dharmanAtha ko dekhane ke lie striyoM ko jina ceSTAoM kA varNana kavi ne dharmazarmAbhyudaya ke 17veM sarga meM kiyA hai usameM bhI hAsya rasa acchA vikasita huaa| 1. uparijata rujAya vAmahastena kAcida vidhRtasara bhizAkhA smyaastaaptkaanycii| amala kanakagaurI nirgamannI vimandhA namagamakhamanantaM kasya vA 4.ina tene 15 -jIvandaracampU. lambha / 2. kAcida rAnI kanikaH purastAdudastabhAzoH kusumAgratasya / bulaM naravAcitamazujhama tirodare machasa karAntareNa ||8||-jo, ca, lambha 4 mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAhadIkSA ke bAda dharmanAtha apanI dulahina zrRMgAravatI ke sAtha cauka ke ghoSa suvarNasiMhAsana ko alaMkRta kara rahe the usI samaya unheM pitA kA eka patra milA, jise par3hakara ve ekadama kuberanirmita vimAna para ArUr3ha ho ranapura kI ora cala dete hai| yahA~ aisA lagatA hai ki svayaMvara ke bAda honevAle yuddha se machUsA rakhane ke lie hI kavi ne unheM sImA vimAna dvArA ratnapura bhejA hai aura yuddha kA dAyitva suSeNa senApati ke Upara nirbhara kiyA hai / suSeNa ne pratidvandI rAjaputroM se yuddha kara vijaya prApta kii| yahA~ vIra rasa kA paripAka huA to avazya hai, para anuSTup chanda aura citrAlaMkAra ke cakra ne use pUrNatayA vikasita nahIM hone diyA hai| tulanAtmaka paddhati se vicAra karane para jovandharapampU meM pratyeka rasa kA jitanA uccatama paripAka huA hai utanA dharmazarmA myudaya meM nahIM ho sakA hai| isakA kAraNa kavi kI azaktalA nahIM hai kintu, rasAnukUla prakaraNoM kA abhAva hai / jIvandharacayU ke rasapAka kI samIkSA Age kI jaayegii| jovandharacampU kA rasa-pravAha sAhitya meM zrRMgAra, hAsya, karuNA, raudra, vIra, bhayAnaka, bIbhatsa, adbhuta aura zAnta ye nau rasa hai| bharatamuni ne vAtsalya nAmaka vasA rasa bhI mAnA hai| ina sabhI rasoM kA jIvandharabApU meM acchA paripAka huA hai| kathAnAyaka jIvandharakumAra kI gandharvadattA Adi ATa nayI navelI badhueM haiN| unake sAtha pANigrahaNa ke bAda zrRMgAra kA acchA paripAka huA hai para mukhya bAta yaha hai ki kavi ne usake varNana meM gazlIlatA nahIM Ane dI hai / nayama lambha meM jIvandharakumAra eka jarjarakAya vRddha kA rUpa banAkara jaba suramaMjarI ke ghara pahuMcate haiM aura 'kumArItIrtha kI prApti ke lie ghUma rahA hU~ ina zabdoM ke dvArA apane Agamana kA prayojana batAte haiM taba isa prasaMga meM mAno hAsya kI niriNI hI pravAhita ho uThatI hai / ve apane divya saMgIta se suramaMjarI ko prabhAvita kara tathA vAMchita vara-pradAna karane kA pralobhana dekara anaMgagRha meM le jAte hai aura anaMga pratimA ke sAmane suramaMjarI ke dvArA cirakAMkSita jIvandhara ke prApta hone ko prArthanA kI jAtI hai tathA chipe hue buddhiSeNa ke dvArA 'labdho baraH' kA uccAraNa hone para jaba jarjara-zarIra vRddha jIvandharakumAra ke veSa meM prakaTa hotA hai taba viSaNNavadana pAThaka bhI khila-khilA uThatA hai| vijayA mAtA ke citraNa meM taghA dvitIya lAma meM bhIloM dvArA gopoM ko gAyoM ke curA liye jAne para kavi ne gopoM kI vasati kA jo varNana kiyA hai tathA mAtAoM ke abhAva meM bhUkha se pIr3ita gAyoM ke dudhamuMhe bachare aba gopiyoM ke stanoM para mukha kagA dete haiM taba karuNa rasa kA paripAka sImA ke bAMdha ko lAMgha jAtA hai aura vanAdapi kaThora manuSya ke netroM se zoka ke garama-garama AMsU nikala par3ate haiN| kASThAMgAra ko krUratA jaba hilAvaha mArga kA pradarzana karanevAle dharmadata Adi sAhityika suSamA Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sacivoM kA vadha karatI hai tathA apane AzrayadAsA rAmA satyandhara ko mArakara apanI kRtaghnatA kA paricaya detI hai taba raudra rasa kI niSpatti hotI hai| gandharvavattA tathA lakSmaNA ke svayaMvara ke pazcAt jIvandharakumAra ne pukhoM meM jo zUratA dikhAyI hai aura kASThAMgAra ke mAre jAne ke bAda usake parivAra ko jo rAjabhavana meM hI rahane kI udAratA prakaTa kI hai usase vIra rasa kA uttama paripAka humA hai / dazama sambha ke bahubhAga meM jo yuddha kA varNana upalabdha hai vaha anyatra durlabha hai| zmazAna meM jalatI huI citAoM aura unakI pracaNTha jvAlAoM meM jalate hue narazavoM ke varNana meM bIbhatsa rasa kA acchA paripAka huA hai / lakSmaNA ke svayaMvara meM jIvandharakumAra ke dvArA sahasA candra kavedha kA honA adbhuta rasa ko upasthita karatA hai| antima lambha meM vanapAla ke dvArA vAnarI ke hAtha se tAlaphala chIna liyA jAtA hai, isa dRzya ko dekhakara jIvandharakumAra ke mukha se nikala par3atA hai-'madyate vanapAlo'yaM kASThAMgArAyate hariH' aura unakA hRdaya saMsAra kI dazA dekha niviSaNa ho jAtA hai| munirAja dharmopadeza karate haiM aura caritranAyaka jIvandharasvAmI rAjya chor3akara daigambarI dIkSA dhAraNa kara lete haiN| yahA~ zAnta rasa kA uccatama paripAka hotA hai| isa taraha yadyapi jIvambaracampU meM aMgIrasa zAnta hai tathApi aMga rUpa se zeSa ATha sa sthAsthA: padI ri-1 para se haiN| niyA ke caritracitraNa meM vAtsalya rasa kI niSpatti bhI apanI prabhutA rakhatI hai / jIvandhara-kathA ke udAtta aMza jo vijayA mAtA prAtaHkAla rAjamahiSI ke pada para ArUr3ha thI vahI rAjA satyandhara kA patana ho jAne para sAyaMkAla zmazAna meM par3I hai aura rAtri ke dhanaSora andhakAra meM mokSagAmI kathA-nAyaka jIvaghara ko janma detI hai / rAnI vijayA ko A~khoM meM apane putra ke anmotsava kA bhAnanda aura vartamAna dayanIya dazA para kAruNyodvega, eka sAtha haiN| apane sadyojAta putra ko dUsare ke lie sauMpane para bhI usake hRdaya meM vaha vikalatA kavi ne nahIM Ane dI hai jo anya mAtAoM meM dekhI jAtI hai| vijayA apane bhAI videhAdhipa govinda ke ghara jAkara apamAna ke dina bitAnA nahIM cAhatI hai| vaha daNDakavana ke tapovana meM tApasI ke veSa meM rahakara apane vipatti ke dina kATanA ucita samajhatI hai| eka bAta aura hai ki kutadhna kASTAMgAra rAjA sasyandhara kA samUla baMdhAccheda karanA cAhatA hai ataH vaha inake sadyojAta putra ko bhI jIvita nahIM chodd'egaa| vijayA yadi apane bhAI govinda ke ghara svakIya veSa meM rahatI hai to guptacaroM ke dvArA kASThAMgAra ko usakA aura usake sadyojAta putra kA paricaya anAyAsa mila jAyegA aura taba vaha putra kI hatyA meM saphala ho jAyegA--isa bhAvI AzaMkA ko apanI dUradarzinI dRSTi se dekhakara vaha daNDakabana ke tapasvi-Azrama meM tapasvinI ke rUpa meM chadmanivAsa karane lgii| 72 mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hA, rAnI vijayA dazakavana meM raha rahI hai| kSatracuDAmaNi ke nirmAtA SAdIbha siMha ne isakA varNana karate hue kahA hai ki jo rAnI pahale zayyA para par3e phUla ko kaliyoM se bhI karAha uThatI thI vaha Aja ghAsa-phUsa kI zaymA se hI santuSTa hai, aura to kyA, apane hAtha se kATA huA nIvAra-jaMgalI dhAnya hI usakA AhAra hai / mAtA kA vAtsalya se paripUrNa hRdaya cAhatA hai ki vaha apane putra ko khilApilAkara Ananda kA anubhava kare para putra kA darzana hI kahA~ ? vaha daNDakavana kI harIbharI duba ke aMkuroM ko ukhAr3a kara tathA mugazAyakoM ko khilA-khilAkara hRdaya meM yathAkathaMcit santopa dhAraNa karatI hai| Age calakara usI daNDakavana meM jIvandhara ke sAthiyoM se jaba kASThAMgAra ke dvArA usa ke prANadaNDa kA apUrNa samAcAra sunatI hai taba usakA hRdaya bhara AtA hai, A~khoM se sAvana kI sar3I laga jAtI hai aura daNDakabana kA tapovana Akasmika karuNa krandana se gUMja uyatA hai 1 putra ke prati mAtA kI mamatA ko mAno kavi ne uddela kara rakha diyA hai| anta meM pUrNa samAcAra sunane para usakA hRdaya santoSa kA anubhava karatA hai| sakhAoM dvArA mAtA ke jIvita rahane kA samAcAra prApta kara jIvandhara kA hRdaya bhI galata pavitra para kAle triH gaura ho jA hai / ve sAsa, zvasura tathA zvasurAla ke sabhI logoM ke rokane para bhI sakhAoM ke sAtha mAtA ke pAsa drutagali se jAte haiM aura mAtA ke darzana kara gadgada ho jAte haiN| yaha prakaraNa jIvandharacampU kA udAtta aMza hai| kavi ne itanI kuzalatA se isakA varNana kiyA hai ki pAThaka kA hRdaya Ananda se vibhora ho jAtA hai| jIvandharacampU kA vipralambha zRMgAra aura praNaya-patra dunti hAthI ke upadrava se rakSA karate samaya jIvandhara ne guNamAlA ko dekhA aura guNamAlA ne jIvaghara ko, yaha apratyAzita darzana donoM ke anurAga kA kAraNa bana gayA / guNamAlA sAkSAt kAmadeva ke samAna sundara jIvaghara ko dekha kAma se Atura hotI huI ghara gayo, santApa se usakA mukha sUkhane lagA, mana meM jIvandhara kA dhyAna karatI huI vaha cupa ho rahI hai, sakhiyoM ke pUchane para bhI kucha nahIM bolatI / yaha kAmadeva ko upAlambha detI huI kahatI hai, 'he kusumAyudha ! tumhAre pAMca bANa nizcita hai aura bedhane yogya lakSya aneka hai phira kyA bAta hai ki tumane apane samasta bANa mujha eka para hI calA diye ?' aneka zIlalogacAra karane para bhI jaba use zAnti na huI taba usane eka patra likhakara krIDAzuka ke dvArA jIvandhara ke pAsa bhejA / patra meM likhA thA madIvahRdayAbhi madanakANDakANDodmataM navaM kusumakandukaM banataTe payA coritam / vimohakalitotpalaM rudhirarAgasarapallavaM tadadya hi vitIryatAM vijisakAmarUpojjvala ||33||-lbh 4 sAhityika suSamA 7. Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ he kAma ko jItanevAle rUpa se ujjvala ballabha | tumane bana ke tIra para kAmadeva ke vANa rUpI daNDa se uchAlI hamAre hRdaya rUpI phala kI geMda dhurA lI thii| usa geMda kA paricaya yaha hai ki usameM mUsarUpI utpala laga rahA hai aura sundara rAga rUpI pallava lage hue hai / vaha geMda aba vApasa de dIjie 1 udhara jIvandhara bhI guNamAlA ke viraha se Atura ho dadyAna meM baiThakara gaNamAlA kA citrAMkana kara rahe the tathA usake kamanIya zarIra ko dekhakara garama-garama niHzvAsa chor3a rahe the| totA ke dvArA pradatta patra pAkara unakI prasannatA kA pAra nahIM rahA / anekoM bAra unhoMne vaha patra par3hA aura uttara meM pratipatra likhA mama nayanamarAlI prApya te vapatrapadma tadanu ca kucakozaprAntamAgatya huSTA / viharati rasapUrNa nAbhikAsAramadhye yadi bhavati vitIrNA sA tvayA taM dadAmi // 35 / / -lambha 4 mero dRSTi rUpI ha~so sarvaprathama tumhAre mukharUpI kamala ke pAsa gayI thI, phira stanarUpI kuDmaloM ke pAsa Akara harSita huI aura tadanantara rasa se bhare hue nAbhirUpI tAlAba ke bIca vihAra kara rahI hai so vaha dRSTirUpI haMsI yadi suma de do to maiM bhI tumhArI hRdayarUpI geMda de huuN| idhara guNamAlA kI dazA bar3I vicitra ho rahI thI, hRdaya meM jalatI huI kAmAgni ke ghUma ke samAna nikalanevAle niHzvAsa se usako nAka kA motI nIlamaNi bana gayA thaa| atyanta durbala zArIra hone ke kAraNa suvarNa kI aMgUThI cUr3I kA kAma dene lagI thii| mukharUpI candramA kI cAMdanI se lipsa hone ke kAraNa hI mAno usakI zarIrarUpI latA safeda par3a gayI thii| bhAvanA kI prakarSatA ke kAraNa pratyeka dizA meM dikhate hae jIvandhara ko dekhakara baha unakI agavAnI karane kA yadyapi prayatna karatI thI to bhI mRNAla ke samAna komala aMgoM se vaha samartha nahIM ho pAtI thii| bheje hue zuka ke Ane meM jo vilamba ho rahA thA use vaha sahane meM asamartha thI isalie eka varSa kI bhayabhIta hariNI ke samAna apane kaTAkSa pratyeka dizA meM chor3a rahI thii| itane meM zuka vahAM A pahu~cA / use dekhate hI vaha cillA uThI-Ao Ao, maiM vilamba nahIM sahana kara sakatI 1 jaba vaha zuka pAsa A gayA taba usane use apanI bhujAoM ke yugala se Upara uThA liyaa| usa samaya harSAtireka ke kAraNa usakA bhujayugala itanA phUla gayA thA ki usakI cokI hI phaTa gayI thii| krIDAzuka jo patra lAyA thA guNamAlA ne use le liyA - jAna par3atA hai ki naiSadhIyacarita kI haMsakarUpanA isI zukakalpanA se prabhAvita hai| aSTama lamma meM gandharvadattA, guNamAlA kI virahAvasthA kA citraNa karatI huii| jIvandhara ko likhatI hai mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma ! gumalA jilegA.. kandapoM viSamastanoti vanurvA tanvA jvare gauravaM mRtyupacApi dayAkathAvirahito mAM naiva saMbhASate / Arya tvaM dha navAGganAsukhavazAdvismRtya mAM mobase jAtIpallavakomalA kathamiyaM jIvettaka preyasI / / 21 / / svAminakaritI mamorasi kuco vRddhi gatau tAbake vAcastAvakavAgrasaiH paripitA maugdhyena sntyaajitaaH| bAhU mAtRgalasthalAdapasRto tvatkaNThadeze'pitA vArya premapayonidhe sthitamidaM vijJApitaM kiM puna: / / 22 / / he Aryaputra ! guNamAlA aisA nivedana karatI hai "yaha viSama kAmadeva zarIra meM kuzatA aura jvara meM gurutA kI vRddhi kara rahA hai tathA dayA kI carcA se rahita mRtyu mujhase bolatI bhI nahIM hai / he Arya ! Apa nayI-nayI striyoM ke sukha se vazIbhUta ho mujhe bhUlAkara mauja kara rahe haiM phira ghamelI ke pallava ke samAna komalAMgI tumhArI yaha priyA kaise jIvita rahe / he bhaarm| he prema ke sAgara ! saca bAta to yaha hai ki stana hamAre vakSaHsthala para vRddhi ko prApta hue / hamAre bacanoM ne Apake vacanoM se paricita hokara hI mugdhatA chor3I hai aura hamArI bhujAeM mAtA ke gale se dUra haTakara Apake kaNTha meM apita huI haiM / isa taraha hamAre AdhAra eka Apa hI hai, adhika kyA nivedana karU ?" jIvandharacampU meM zAntarasa kI pAvana dhArA sAMsArika paribhramaNa se nikAlakara mAnava ko mukti mandira meM bheja denAmokSa prAsa karA denA yahI jaina kathAnakoM kA antima uddezya rahatA hai / yadyapi ina kathAoM meM prasaMgopAtta zRMgArAdi samasta rasoM kA varNana AtA hai tathApi una sabakA samAropa eka zAntarasa meM hI hotA hai| jIvandharacampa meM bhI yathAsthAna rAbho rasoM kA varNana AyA hai parantu anta meM una sabakA samAropa eka zAntarasa meM hI huA hai| kathAnAyaka jIvandhara svAmI, rAjyasiMhAsanAsIna ho cukane para eka dina vAsantI suSamA se suzobhita udyAna meM gaye / unako AThauM rAniyoM unake sAtha thIM / dakSiNa nAyaka kI taraha ve apanI samasta striyoM ko pramudita karate hue eka aise sthAna para pahuMce jahAM vAnaroM kA samUha svacchanda vanakrIr3A kara rahA thaa| vRkSa kI eka zAkhA se anya zAkhAoM para uchalate hue vAnara-samUha ko dekhakara ve mAnandavibhora ho utthe| eka vAnarI, apane vAnara kA anya vAnarI ke sAtha prema dekha ruSTa ho gyii| use prasanna karane ke lie vAnara ne bahuta prayatna kiye para vaha prasanna nahIM huI / anta meM nirupAya ho vAnara mRta ke samAna rUpa banAkara par3a rahA / paha dekha vAnarI bhaya se kaoNpa sAhityika suSamA Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uThI aura usake pAsa pahu~cakara usane use svastha kara diyaa| bAnarI ko prasanna deza bAnara ne eka panasa phala tor3akara use upahAra meM diyA, parantu akasmAt vanapAla ne Akara bAnarI ke hAtha se vaha panasa phala chIna liyA / yaha saba dRzya jIvandhara svAmI apane netroM se pratyakSa dekha rahe the / unakA dayAlu hRdaya vanapAla ke isa kArya ko dekhakara vyanna ho uThA / isI Alana vibhAva ne jIvandhara svAmI ke hRdaya meM zAntarasa ko utpanna kara diyA / unake mana meM yaha vicAra taraMgita hone lagA kASThA kI raajymett| madyate vanapAlo'yaM tmAjyaM rAjyamidaM mayA // 22 // pR. 224 aura yaha banapAla yaha vAnara kASThAgAra ke samAna, yaha rAjya phala ke samAna mere samAna AcaraNa kara rahA hai arthAt jisa prakAra vAnara ke dvArA diye hue phala ko vanapAla ne chIna liyA hai usI prakAra maiMne isa rAjya ko chIna liyA hai ataH yaha rAjya mere dvArA tyAjya hai / zAntarasa ke anubhAva rUpa meM kavi ne jIvanvara svAmI kI jisa vairAgyataraMgiNI ko pravAhita kiyA hai usameM avagAhana kara zAntisudhA kA anubhava kiyA jA sakatA hai / ve likhate haiM = yA rAjyalakSmI bahuduHkhasAcyA duHkhena pAlyA capalA durantA / naSTApi duHkhAni cirAyate tasyAM kadA vA sukhalezalezaH // 23 // kallolinInAM nikarairivAndhiH kRpITayonirbalendhanaiva 1 kAmaM na saMtRpyati kAmabhogaH kandarpavazyaH puruSaH kadAcit ||24|| rAjya snehavihInadIpakalikAkalpaM calaM jIvitaM zampAvatkSaNabhaGgurA tanuriyaM lolAnatulyaM vayaH / tasmAtsaMsRtisantato na hi sukhaM tatrApi mUDhaH pumA nAdatte svahitaM karoti ca punarmohAya kArya vRthA // 25 // vilobhyamAno viSayairvarAko bhaGgurairbhUzam / nArambhadoSAnmanute mohena bahuduHkhadAn // 26 // mameyaM muGgI mama tanaya eSa pracuradhI rime me pUrvA iti vigatabuddhirnarapazuH / aNuprarUye saukhye vihita rucirArambhavagaH prayAti prAyeNa kSitidharanibhaM duHkhamadhikam // 27 // ye mokSalakSmImanapAyarUpAM vihAya vindanti nRpAlalakSmIm / nidAghakAle zizirAmbudhArA hitvA bhajante mRgatRSNikAM le ||28|| tasmAtvalezacayAralabdhvA mAnuSaM janma durlabham / pramAdaH svahite kartuM na yukta iha dhImatA // 29 // pR. 224-225 mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAva yaha hai jo rAjalakSmI bahuta dukha se hotI hai, kaoNTakAI se jisako choTI haiM, jo capala hai, jisakA manta dukhadAyoM hai aura jo naSTa hokara bhI cirakAla taka dukha utpanna karatI rahatI haiM usa rAjalakSmI meM sukha kA leza kaba ho sakatA hU~ ? arthAt kabhI nahIM ho sakatA hai / jisa prakAra nadiyoM ke samUha se samudra aura bahuta bhArI IMdhana se agni santuSTa nahIM hotI usI prakAra kAma ke vazIbhUta huA yaha puruSa kabhI bhI kAmabhogoM se santuSTa nahIM hotA hai / yaha rAjya tailarahita dIpaka kI lau ke samAna hai, jIvana caMcala hai, zarIra bijalI ke samAna kSaNabhaMgura hai aura Ayu capala megha ke tulya hai| isa prakAra isa saMsAra kI santati meM kucha bhI sukha nahIM hai| phira bhI usameM mUr3ha huA puruSa apanA hita nahIM karatA kintu isake viparIta moha bar3hAnevAlA vyartha kA kArya hI karatA hU~ | nazvara triSayoM ke dvArA lubhAyA huA becArA manuSya, mohavaNa bahuta dukha denevAle Arambha-janita doSoM ko nahIM samajhatA hai 1 yaha merI komalAMgI strI hai, yaha buddhimAn putra hai aura ye mere pUrvasaMcita dhana haiM isa taraha nirbuddhi huA yaha narapazu - ajJAnI mAnava, aNu barAbara sukha meM icchA utpanna kara Arambha ke vazIbhUta hotA hai aura adhikatara pahAr3a ke samAna bahuta bhArI dukha ko hI prApta karatA hai | jo mAnava avinAzI mokSalakSmI ko chor3akara rAjalakSmI prApta karate haiM ye grISmakAla meM zItala jala kI dhArA chor3akara mRgamarIcikA kA sevana karate haiM / isalie bar3I kaThinAI se durlabha manuSya janma pAkara buddhimAn mAnava ko Atmahita meM pramAda karanA ucita nahIM hai / isa tatvacintana ke phalasvarUpa jIvandhara svAmI saMsAra kI mAyA - mamatA se virakta ho muni dIkSA lene kA nizcaya kara lete haiM aura rAjakIya vyavasthA se nivRtta hokara antima tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra svAmI ke samavasaraNa meM vAraNa karate haiM / ghora tapazcaraNa ke dvArA saMcita karmoM kA nAza jAkara muni dIkSA kara mokSa ko prApta hote haiM / isa prakAra aMgIrasa - zAntarasa kA samAropa kara mahAkavi haricandra nimnAMkita padyoM dvArA maMgalakAmanA karate haiM--- sAhityika suSamA prajAnAM kSemAya prabhavatu mahIzaH pratidinaM suvRSTiH saMbhUyAd bhajatu zamanaM vyAdhinicayaH / vidhattAM vAgdevyA saha paricayaM zrIranudinaM jainaM jIyAd vilasatu bhaktijinapatI // 59 // 77 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA pratidina prajA kA kalyANa karane meM samartha hoM, uttama varSA ho, rogoM kA samUha nAza ko prApta ho, lakSmI sarasvatI ke sAtha pratidina paricaya kare, jinendradeva kA mata jayavanta ho aura sabakI bhakti jinendradeva meM suzobhita ho / kurukulapateH kIrtI rAkendusundaracandrikA vimalavizadA lokeSNanandinI parivardhatAm / mama ca madhurA vANI vinmukheSu vinRtyatAd vilasitarasA sAlaMkArA virAjitamanmayA // 60 // pUrNacandra kI cAMdanI ke samAna nirmaka -- ghavala tathA Ananda utpanna karanevAlI kurukulapati jIvandhara svAmI kI kIrti tInoM lokoM meM nirantara bar3hatI rahe aura rasa se suzobhita alaMkAroM se yukta tathA kAmadeva pada ke dhAraka jIvandhara svAmI ke upAkhyAna se alaMkRta hamArI madhura vANI vidvAnoM ke mukhoM meM nRtya karatI rahe / dharmazarmAbhyudaya meM chandoM kI rasAnuguNatA yatazca rasa ke anurUpeM chanda hI kAvya meM suzobhita hote haiM ataH unakI rasAnukUlatA para kucha vicAra kiyA jAtA hai - Arambhe sargabandhasya kathAvistarasaMgrahe / zamopadezavRttAnte santaH zaMsantyanuSTubham || zrRGgArAlambanodAranAyikA rUpavarNanam / vasamtAdi tadaGgaM ca sacchAyamupajAtibhiH // rathoddhatA vibhAveSu bhadhyA candrodayAdiSu / pADguNyaguNA nItivaMzasthena virAjate // vasantatilakaM bhAti saMkare vIraraudrayoH / kuryAttasya paryante mAlinIM drutatAlavatu // upapannaparicchedakAle zikhariNI varA / auvAryaruciraucityavicAre hariNI matA // sAkSepa kroSaTikkAre paraM pRthvI bharakSamA / prAvR pravAsavyasane mandAkrAntA virAjate // zauryastave nRpAdInAM zArdUlakrIDitaM matam / sAga-pavanAdInAM varNane sAdharA varA || doSakatoTakana kuMTayuktaM muktakameva virAjati sUtam / nirviSayastu rasAdiSu teSAM niniyamazca sadA viniyogaH || 1. kAvye rasAnusAreNa varNanAnuguNena ca / 78 kurvIta sarvavRttAnAM viniyoga vibhAgaviSa / zAstre kAvye'tidIrghANA vRtAnana prayojanam / kAvyazAstre'pi vRttAni rasAyantAni kAvya titakIya vinyAsa mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suvRttatilaka meM mahAkavi kSemendra ne kahA hai ki kAzya meM, kaza ke vistAra meM aura sAmAsApUrNa upakSa meM jahaSa anupa kI prabhAra karate hai| zRMgArarasa ke Alambana, tathA utkRSTa nAyikA ke rUpa-varNana meM vasantatilakA aura upajAti chanda suzobhita hote haiN| canTrodaya Adi vibhASa bhAvoM ke varNana meM rathoddhatA chanda acchA mAnA jAtA hai| tathA sandhi, vigraha bhAvi SaDguNAtmaka nIti kA upadeza vaMzastha chanda se suzobhita hotA hai| vIra aura rodarasa ke saMkara meM vasantatilaka suzobhita hotA hai so santi meM mAlinI adhika hilatI hai| yuktiyukta vastu ke parijJAna-kAla meM, zikhariNI tathA udAratA Adi ke aucityavarSana meM hariNI chanda kI mojanA acchI mAnI jAtI hai| rAjAoM ke zaurya kI stuti karane meM zArdUlavikrIDita aura vegazAlI vAyu Adi ke varNana meM sragdharA chanda zreSTha mAnA gayA hai| dodhaka, toTaka tathA nakUTa chanda muktaka rUpa se suzobhita hote haiN| ___ isa prasiddha chando-yojanA ke anusAra dharmazarmAbhyudaya meM nimnAMkita 25 chandoM kA prayoga huA hai-jinakA vivaraNa nimna prakAra hai| koSThaka kA aMka sarga kA aura sAdhAraNa aMka zloka kA vAcaka haiM / koSThaka ke bhItara likhA huA 'pra' prazasti kA vAcaka hai1. upajAti-(1) 1-84, (4) 2-91, (10) 1-9, 12, 14-16, 20, 32, 36, 44, 50, 54, 55, (14) 1-82, 17) 1-108, (1)4-7 2. mAlinI -(1) 85, (5) 10, (6) 53, (8)1-55, (10) 11, 38, (11) 72, (13) 70, (19) 103, (20) 101, (21) 185 / 3. basantatilakA-(1) 86, (5)87, (6)1-51, (10) 13, 19, 25, 31, 40, 43, 46, 49, 53-63, ( 15 / 70, ( 16 ) 88, ( 17 ) 109 (19) 97-99, (pra) 1, 2,8 / 4. vaMzastha-(2)1-74, (10) 18, 23, 26-30, 39, 41, 47, 56, (12) 1-60 / 5. zArdUlavikrIDita-(2) 75, 77, 79, (3) 74, 76, (5) 88, 89, (7) 67, 68, (9)80, (10) 57, (12) 61, (13) 71, (14) 84, (16) 85-87, (17) 110, (19) 101, 104, (21) 183-184, (pra) 3, . 6. drutavilambita-(2) 76, ( 3 ) 75, (4) 92, (6) 52, (10) 22, 37, (11) 1-71 / sAhisthika suSamA Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. zAlinI - (2) 78, (20) 1 - 100 / 8. anuSTup --- (3) 1-73, (19) 1- 95, ( 21 ) 1 - 182 / 9. zikhari - ( 3 ) 77, 1 19 1 85 1 80 10. upendravajrA - ( 4 ) 1, ( 7 ) 1-66 / 11. pRthvI - ( 4 ) 93, (10) 17, 35, ( 12 ) 62 / 12. rathoddhatA - ( 5 ) 1-86 // 13. hariNI - ( 8 ) 56, (9) 79 / 14. mandAkrAntA -- ( 8 ) 57, (10) 10, 34, ( 12 ) 63, (14) 83 / 15. indravaMzA--( 9 ) 1-78, (10) 33 | 16. bhujaMgaprayAta - ( 10 ) 21, 51 / 17. dodhaka -- ( 10 ) * 24 / 18. pramitAkSarA - ( 10 ) 42 ! 19. lalitA - ( 10 ) 45, (19) 100 / 20. viparItAkhyAtakI - (10) 48 1 21. puSpitAgrA - ( 13 ) 1-69 / 22. svAgatA - ( 15 ) 1-69 / 23. praharSiNI - ( 16 ) 24. toTaka - ( 19 } 96 / 25 khagviNI - ( 11 ) 103 1 1-83 / jIvanparacampU meM chandoyojanA chandoM kI rasAnuguNatA kA varNana pahale kiyA jA cukA hai| usa para dRSTi rakhate hue jIvandharacampU meM prAyaH sabhI prasiddha chandoM kI yojanA kI gayI hai / indravacA aura upendravajjA tathA vaMzasya aura indravaMzA kI upajAti to prAyaH sarvatra dekhI jAtI hai para yahA~ rathoddhatA aura svAgatA kI bhI upajAti kA aneka bAra prayoga kiyA gayA hai / kucha zloka aise bhI Aye hai jinakA vRttaratnAkarAdi meM ullekha nahIM milatA isalie hamane unheM ajJAta zabda se saMkretita kiyA hai| nIce lamsa ke kramAnusAra prayukta chandoM ko nAmAvalI dI jAtI hai aura unake Age zlokoM kI saMkhyA dikhalAI gayI hai / prathama lambha zArdUlavikrIDita - 1, 19, 20, 22, 28, 34, 67 sragdharA - 2, 14, 23 mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upajAti - 3, 18, 33, 52, 54 55 56, 69, 73, 78, 85, 8, 90 93 96, 9 AryA, anuSTup - 5, 6, 8, 10, 11, 26, 29, 32, 35, 36, 40, 48, 49, 53, 57, 51, 60, 61, 65, 68, 71, 72, 75, 77,79, 80, 82, 83, 86, 91, 94, 98100, 102, 103, 105, 106 1 7 indravajrA 9, 29, 41, 42, 48, 51, 62, 63, 64, 70, 74, 81 vasantatilakA - 15, 16, 17, 21, 24, 25, 27, 30, 31, 43, 44, 46, 50, 58, 76, 89, 17, 101 mAlinI - 37, 45, 87, 92 mAlabhAriNI - 38, 66 zAlinI - 84 mandAkrAntA - 95 vaMzastha - 104 anuSTup -- 1, 11, 12, 21, 30 upajAti - 2, 8, 9, 10, 22, 23, 25, 26,33 vasantatilakA-3, 31. upendravajrA---4, 6 indravajrA - 5 mAlabhAriNI - 13, 27 zAlinI - 14, 16 dvitIya lambha mandAkrAntA - 15, 34, 35 zArdUlavikrIDita - 17 zikhariNI - 19 sragdharA - 20 pRthvI 28 rathoddhatA - 29 svAgatA--32 svAhityika suSamA 11 41 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - atIya sAbha ... . vasantatilakA-1, 7, 8, 23, 21, 22, 43 indravajJA-2, 27 zArdUlavikrIDita-3, 24, 38, 42 anuSTup-4, 9, 11, 13, 15, 18, 22, 26, 35, 40, 41, 44, 46, 49, 53, 56,57, 66, 7 puthvI-5, 30, 31, 33, 67, 68 upajAti-1, 10, 12, 14, 15, 21, 19, 45, 47, 48, 50, 52, 54, 55, 58, 61, 64, 69 drutavilambita-16 mandAkrAntA-19, 63 zikhariNI-20 mAlabhAriNI-24 rathoddhatA-25 upendravajrA-28, 51 mAlinI-36, 60 hariNI-37, 62, 65 vaMzastha---59 khatuSaM lambha anuSTupa-1, 2, 4, 12, (15), 24, 26, 28, 34, 17, 40 zArdUlavikrIDita-1, 14, 27, 30 zAlinI--2, 19 upajAti-3, 8, 15, 20, 21, 23 pRthvI-5, 33 vasantatilakA-6, 9, 13, 32, 39 mAlinI---7, 10, 35 upendravajA-16 rathoddhatA-17, 18 / indravajJA-22, 25 . puSpitAgrA-29 mAlabhAripI-31 ajJAta (1)-36 maMjubhASiNI- 38 mahAkavi haricandra : eka anukIpana Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama lambha svAgatA-2 anuSTup-2, 6, 7, 10, 15, 16, 19, 21, 25, 25, 30, 32, 33, 34, 36, 38, 4., 45. upajAti-3, 9, 14, 15, 26, 28, 29, 35, 39, 44, 46 upendravaccA-4 pRthvI-5, 11, 20 vasantatilakA-8, 13, 23, 24, 31, 42 zAlinI--12 zikhariNI-18 zArdUlavikrIDita-22 sragdharA-35 mAlinI-41 mandAkAntA---43 SaSTha lambha vasantatilakA-1, 5, 42, 45 anuSTup-2, 3, 5, 8, 12, 22, 26, 29, 30, 31, 32, 33, 35, mAlinI-4,17, 19, 20, 21, 44 upajAti-6, 10, 11, 15, 27, 37, 38, 40, 46 upendravajJA-9 indravaJcA-13, 14 rathoddhatA.16 zArdUlavikrIDita-18,28, 36, 43, 49 mandAkrAntA-23 zikhariNI-24,41, 48 maMjubhASiNI-25 hariNI-34 saptama lambha mAlinI-10 vasantatilakA-2, 37, 42, 50 sAhityika suSamA Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlinI - 3, 58 anuSTup - 4, 6, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 15, 17, 19, 21, 23, 25, 28, 29, 32, 34, 35, 40, 41, 43, 47, 48, 52, 53, 55 upajAti - 5, 16, 18, 20, 24, 33, 44, 51, 56 mAlabhAriNI - 7, 46 bhujaMgaprayAta 4 zAlinI - 22 zArdUlavikrIDita- 26, 27, 36, 38, 39 ... pRthvI - 30, 31, 49 maMjubhASiNI - 45 drutavilambita - 54 sragdharA--57 aSTama lambha upajAti - 1, 2, 10, 14, 29, 48, 52, 53, 54, 58, 61, 67 anuSTup -- 3, 6, 12, 16, 20, 21, 32, 36, 41, 42, 44, 55, 63, 65 rathoddhatA-4 mAlabhAriNI - 5, 7, 23 maMjubhASiNI 8, 9, 37 drutavilambita -- 11 mAlinI - 13, pRthvI - - 15, 33, 57 43 svAgatA --- 17 puSpitAgrA - 19 zArdUlavikrIDita- 21, 22, 24, 28, 31, 34, 45, 49, 51, 62, 66 vasantatilakA - 25, 27, 35, 38, 39, 46, 47, 56, 60, 68 zikhariNI - 20 mandAkrAntA - 40 indravajrA - 50 paMcacAmara--59 hariNI - 64 mahAkavi harizcandra : eka anuzIkana Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama lambha upajAti - 1, 8, 10, 11 maMjubhASiNI - 2, 3 anuSTupa - 4, 5, 6, 9, 12, 15, 17, 20, 24, 25, 20 mAlinI-7, 26, 27, 29 12, 21 drutavilambita - mAlabhAriNI - 14 zArdUlavikrIDita - 16, 23, 21 zikhariNI -- 18 vasantatilakA- 19, 22 sragdharA - 28 dazama lambha zikhariNI - 1, 10, 11, 18, 19, 20, 52401 upajAti - 2, 14, 30, 37, 39, 43, 50, 51, 52, 61, 62, 66, 79, 80, 82, 93, 97, 102, 116, 125, 133, 141 anuSTup 3, 8, 15, 16, 21, 24, 27, 35, 38, 41, 65, 67, 73, 75,77, 81, 85, 88, 91, 109, 110, 112, 113, 124, 126, 137, 138 mAlabhAriNI - 4, 84 vasantatilakA-5, 26, 34, 47, 48, 49, 55, 64, 74, 92, 121 pRthvI - 6, 7, 9, 16, 25, 59, 72, 76, 81, 126 hariNI - 12, 68, 127 mAlinI - 13, 71, 115 zArdUlavikrIDita- 22, 32, 33, 45,46, 63, 96, 98, 99, 100, 108, 109, 120, 122, 130, 135, 139, 140 maMjubhASiNI - 23 zAlinI -- 56, 57 upendravajrA - 28, 36, 94, 111, 114, 118 indravajrA - 29, 60, 90, 134, sragdharA - 31, 40, 42, 69 bhujaMgaprayAta - 44 rathoddhatA-70 drutavilambita - 78, 121 sAhityika suSamA 85 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puSpitAgrA.-86 ajJAta (1)-87, 95, 103, 123 ekAkza lambha zArdUlavikrIDita-1, 16, 18, 25, 46, 58 anuSTupa-2, 4, 5, 6, 8, 9, 12, 14, 22, 26, 29, 11, 32, 34, 37, 42, 51, 54, 55, 56 upajAti-3, 10, 24, 28, 45, 57 pRthvI-7, 20, 35 puSpitAgrA-11, 40 vasantatilakA-13, 17, 33, 44, 49 indravajJA-19, 23, 50 mAlinI-21 zikhariNI-27, 36, 39, 43, 53, 59 zAlinI-30, 41, 52 sragdharA-38, 48 mandrAkAntA-45 hariNI-60 uparyukta varNana se spaSTa hai ki jIvadharacampU meM prAyaH sabhI prasiddha chandoM kA upayoga huA hai aura vaha bhI rasa ke anusaar| mahAkavi haricandra : eka manuzIlana Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stamma 2 : AdAna-pradAna jIvandharacarita kI upajIvyatA jIvandhara svAmI kA carita lokottara ghaTanAoM se paripUrNa hai ataH usake aMkana meM vividha bhASAoM ke lekhakoM ne apanA gaurava samajhA hai| aba taka jIvandharaparita ke prakhyApaka nimnAMkita grantha upalabdha hue haisaMskRta meM 1. gadyacintAmaNi-mAdIma-siMhamUri-dhArA biracita gadyakAvya 2. kSatracUDAmaNi-vAdIbhasiMha sUri dvArA anuSTup chandomaya kAmya 3. jIvandharacarita-guNabhadrAcAryaracita uttarapurANa ke 758 parva kA eka aMza 4, jIvandharacampU-mahAkavi haricandra dvArA racita gadya-padyamaya campUkAvya 5. jIvagharacarita-zubhacandrAcAryakRta pANDava-purANa ke antargata eka aMza 6. kSatravRddhAlaMkAra-40 zArdUlavikrIDita-vRttoM kA laghugrantha, pannAlAla sAhityA cAryakRta, gadhacintAmaNi ke pariziSTa meM prakAzita apabhraMza meM 7. jIvandharamariu-puSpadanta kavi dvArA racita apabhraMza mahApurANa kI __99voM sandhi / 8. jIvandharacarita-raghu kadhi ke dvArA racita 13 sanSiyoM kA eka anya tamila bhASA meM 9. jIvakacintAmaNi-tistakka devara dvArA racita tamila bhASA kA eka prasiddha kAvya karNATaka meM 10. jIvandharacarite-vAsava ke putra mAskara ke dvArA racita 18 adhyAyAtmaka 1000 ilokoM kA anya 11. jIvandhara sAMgarama-teraka nambi vommarasa ke dvArA likhita 20 adhyAyA tmaka 1449 zlokoM kA eka anya bhAdAna-pradAna Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. jIvanvaraSaTpadI-koTIzvara ke dvArA likhita 10 adhyAyAtmaka 118 . zlokoM kA eka grantha 13. jIvandharacarite-brahmakavi dvArA viracita eka grantha hindI meM 14. jIvandharacarita-kavi nathamala dvArA racita hindI padma-kAmya upajIvya aura upajIvita pratyeka kavi apane pUrvavartI kaviyoM kI kutiyoM se preraNA grahaNa karatA hai aura apane paravartI kaviyoM para apanA prabhAva chor3atA hai| mahAkavi haricandra ke viSaya meM bhI hama isa tathya ko svIkRta karate haiN| mahAkavi kAlidAsa tathA mAgha Adi se haricandra ne paryApta preraNAeM prApta ko hai tathA zrIharSa, arhadAsa, aura hastimalla Adi para apanA puSkala prabhAva chor3A hai / raghuvaMza ke chaThe sarga meM kAlidAsa ne indumatI ke svayaMvara kA varNana kiyA hai aura haricandra ne bhI dharmazarmAbhyudaya ke satrahaveM sarga meM zrRMgAravatI ke svayaMvara kA varNana kiyA hai| donoM hI varNanoM kA tulanAtmaka adhyayana karane se uparyukta bAta kA samarthana hotA hai| kAlidAsa ne likhA hai ki svayaMvara-sabhA meM aja ko dekha anya rAjA indumatI ke viSaya meM nirAza ho gaye ratehItAnunayena kAmaM pratyaktisvAGgamivezvareNa / kAkutsthamAlokayatAM nRpANAM mano babhUvendumatInirAzam // 6-2 // raghuvaMza rati kI prArthanA ko svIkRta karanevAle Izvara-ziva ke dvArA jisakA apanA zarIra vApasa kara diyA gayA thA aise kAmadeva ke samAna aja ko dekhanevAle rAjAoM kA mana indumatI ke viSaya meM nirAza ho gayA thaa| haricandra ne bhI dharmanAtha kI lokottara sundaratA ko dekhakara anya rAjAoM ke mukha ko niSprabha batAyA hai niHsImarUpAtidAyo dadarza prdhymaanaagurudhuupvaa| mukhaM na keSAmich pArthivAnA lajjAmaSIkUcikayeka kRSNam / / 17-5 / / --dharmazarmAbhyudaya . atyadhika rUpa ke atizaya se yukta prIdharmanAtha svAmI ne jalatI huI agurudhUpa ko vattiyoM se kisa rAjA kA mukha lajjA-rUpI syAhI kI kUcI se hI mAno kRSNIkRta nahIM dekhA thA--bhagavAn ke adbhuta prabhAva ko dekhakara samasta rAjAoM ke mukha zyAma par3a gaye the| mahAkavi haricandra : eka anuzolana Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ayaM sa kAmo niyataM bhrameNa kamapyadhAkSIda girizastadAnIm / ityadbhuta rUpamabedama jaina janAdhinAthA: pratipedire tama // 17-6 / / -dharmazarmAbhyudaya nizcita ho vaha kAmadeva yahI hai, usa samaya mahAdeva ne bhrama se kisI dUsare ko bhasma kara diyA thaa| isa prakAra dharmanAtha jinendra ke rUpa ko dekhakara upasthita rAjAoM ne Azcarya prApta kiyA thA / uparyukta donoM hI sandarbho meM bhAvoM kA samAnIkaraNa vikhAI detA hai| svayaMvara-sabhA meM maMcoM para baiThe hue rAjaputroM kA varNana dekhie kitanA eka dUsare ke anurUpa hai sa tatra maJceSu manojJaveSAn siMhAsanasthAnupacAravatsu / vaimAnikAnAM marutAmapazyadAkRSTalIlAnaralokapAlAn ||6-1||-rghuvNsh sAja-sAmagrI se yukta maMcoM para baiThe hue manohara veSa se yukta rAjAoM ko aba ne vimAnoM meM baiThakara vihAra karanevAle deSoM ke samAna dekhA / zRGgArasAraGgavihAralIlAzaleSu teSu sthitabhUpatInAm / vaimAnikAnAM ca mudAgatAnAM devo'ntaraM kiMcana nopalebhe // 17-4 // -dharmazarmAmyudaya devAdhideva bhagavAna dharmanAtha ne zRMgArarUpI magoM ke bihAra se yukta krIr3AparvatoM ke samAna una maMcoM ke samUha para sthita rAjAoM aura Ananda se samAgata vimAnacArI devoM ke bIca kucha bhI antara nahIM pAyA thaa| rAjakumAra aja maMca para ArUr3ha ho rahe haiM, isakA varNana raghuvaMza meM dekhie-- vaidarbhanirdiSTamasau kumAraH dalaptena sopAnapathena maJcam / zilAvibhagarAjazAvastu nagotsaGgamivAroha ||6-3||-rghuvNsh vaha aja, rAjA bhoja ke dvArA batAye hue maMca para nirmita sopAna-mArga se aisA car3ha gayA jaisA ki siMhazAvaka zilAkhaNDoM se parvata ke UMce madhyabhAga para jA par3atA hai| ama dharmanAtha ke maMca para ArUr3ha hone kA varNana dharmazarmAbhyudaya meM dekhie athAGginA netrasahasrapAtraM nirdiSTamiSTena ca maJcamuccaH / sopAnamArgeNa samAroha haimaM marutvA niva vaijayantam // 17-7 / / -dharmazarmAbhyudaya tadanantara manuSyoM ke hajAroM netroM ke pAtra bhagavAn dharmanAtha kisI iSTajana ke dvArA dikhalAye hue suvarNamaya unnata siMhAsana para zreNI mArga se usa prakAra ArUda hue jisa prakAra ki indra vaijayanta nAmaka apane bhavana meM Akhda hotA hai / ___yahA~ bhAvasAdRzya hone para bhI donoM kaviyoM kI vipichatti apanA-apanA sthAna pRthaka rakhatI hai| bhAdAna-pradAna 12 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indumato ke svayaMvara meM sunandA aura zRMgAravatI ke svayaMvara meM subhadrA upasthita rAjAoM kA paricaya detI hai / donoM ko paricaya zailI meM samAnatA hai| tato nRpANAM zrutavRttavaMzA puMvatpragalbhA pratihArarakSI / prAk sannikarSa magadhezvarasya norayA kumArIbhavadatsunandA // 6-20 // -raveza tadanantara jisane rAjAoM ke AcAra aura vaMza ko suna rakhA thA, aura jo puruSa samAna pragalbha thI aisI sunandA pratIhArI sabase pahale indumatI ko magadhezvara ke samIpa le jAkara bolii| pAna tIhAramadai muktA mura silagAzA ! pragalbhavAgilyanumAlavendra nItvA sumadrAbhidadhe kumArIm // 17-32 // -dharmazarmAbhyudaya tadanantara jisane samasta rAjAoM ke AcAra aura vaMza ko suna rakhA thA tathA jisakI vANI sArapUrNa zrI aisI pratIhArI pada para niyukta subhadrA, kumArI-zRMgAravatI ko mAlabanareza ke samIpa le jAkara bolI / rAjAoM ke paricayadAna kI yaha paddhati vikrAntakaurava aura naiSadhIyacarita meM bhI apanAyI gayI hai| vikrAntakaurava meM pratIhAra paricaya detA hai aura naiSadhIyacarita meM sarasvatI detI hai, jaiSadhIyacarita kA paricaya sarasvatI ke anurUpa bANoM meM diyA gayA avazya hai, para usase svAbhAvikatA kA pratighAta huA hai / __ kumArasambhaya meM kAlidAsa ne pArvatI ke yauvanArambha kA varNana karate hue likhA hai asaMbhRtaM maNDanamaGgayaSTeranAsamAkhyaM karaNaM madasya / kAmasya puSpavyatiriktamastraM bAlyAtparaM sAtha bayaH prapede // 1-31 / / -kumArasambhava tadanantara pArvatI bAlyAvasthA ke bAda AnevAlI usa yauvana avasthA ko prApta huI jo zarIrayaSTi kA binA dhAraNa kiyA AbhUSaNa tho, madirA se bhinna mava kA karaNa thI tathA kAmadeva kA puSpAtirikta zastra thii| uparyukta padya ke prathama pAda ko lekara ricandra ne dharmazarmAbhyudaya meM vRddhAvasthA kA kitanA sajIva varNana kiyA hai, panha dekhie 1. mikArA kaurava meM hastimavala bArA sUsocana1 kA saundarya Na na dekhie. zItAzarAbanimmRtA nayanayorAha lAdinI candrikA dAgantardadhatI mada' ca madhirA tantra niditA / pupaira pathitA nisargalalitA mAtA manohAriNI sImUsAda kRtoGgatiH sthitimata: vizu rasAyosino 12:! -trikAntakaurava, aMka 3 / 1. mahAkaSi haricandra : eka anuzIlana Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asaMbhRtaM maNDanamaGgayaSTe va me yovanaratnametat / ztI vRddho natapUrvakAyaH pazyanno'So bhuvi sambhramIti // 4- 59 // - dharmazarmAbhyudaya jo zarIrayaSTi kA binA pahanA huA AbhUSaNa thA aisA merA yauvana rUpI ratna kahA~ gira gayA ? mAno use khojane ke lie hI vRddha manuSya apanA pUrvabhAga jhukAkara nIce dekhatA huA pRthivI para idhara-udhara calatA hai / yahA~ kAlidAsa ke yauvanavarNana ke pada ko haricandra ne vRddhAvasthA ke varNana meM kitanI sundaratA se saMjoyA hai yaha darzanIya hai / dazakumAracarita meM avanti sundarI ke saundarya kA varNana karate hue daNDI ne nimna paMktiyA~ likhI hai- 'lalanAjanaM sRjatA vidhAtrA nUnameSA ghuNAkSaranyAyena nirmitA / no vedabjabhUrevaMviSo nirmANanipuNo yadi syAtahi tatsamAnalAvaNyAmanyAM taruNoM kiM na karoti ?' vi savismayAnurAgaM trilokayatastasya samakSaM syAtuM lajjitA satI pUrvapIThikA, paMcama ucchvAsa maMtranti sundaro ko dekhatA huA rAjavAhUna vicAra karane lagA ki striyoM kI racanA karanevAle brahmAjI se sacamuca hI yaha ghuNAkSaranyAya se bana gayI hai / yadi aisA nahIM hai aura brahmAjI vAstava meM aisI racanA karane meM nipuNa haiM to ve isake samAna lAvaNyavAlI dUsarI taruNI ko nahIM banAte ? ThIka yahI utprekSA dharmazarmAbhyudaya meM suvratA ke sondarya kA varNana karate hue haricandra ne aMgIkRta ko haiM / zloka isa prakAra hai samagrasaundaryavidhidvidho vidherghuNAkSa ranyAyavazAdasA bhUt / tadAsya jAne nipuNatvamIdRzImananyarUpAM kurute yadAparAm ||61|| - 2 samasta saundaryavidhi se dveSa rakhanevAle vidhAtA se yaha sutratA, ghuNAkSaranyAya se bana gayI haiM / inakI caturAI to maiM taba jAnUM jaba yaha aisI ho asAdhAraNa rUpavAlI dUsarI strI ko banA dete / candraprabhacarita ke caturtha sarga meM dIkSA lene ke lie udyata rAjA zrISeNa ne putra ke lie jo mArmika upadeza diyA hai ( 33-44 ) usakA vistAra dharmazarmAbhyudaya ke 18veM sarga meM (6-44 ) mahAkavi haricandra ne kiyA hai| kitane hI zlokoM meM bhAvasAmya bhI parilakSita hotA hai / yathA samAgamo niryasanasya rAjJaH syAtsaMpadAM nirdhanatvamasya / ard svakIye parivAra eva tasminnavakSye vyasanaM garIyaH ||37|| vidhitsu renaM tadAtmavazyaM kRtajJatAyAH samupaihi pAram / guNairupetoyaparaiH kRtaghnaH samastamudvejayate hi lokam ||38| - candraprabhacarita, sarga 4 dhAdAna-pradAna 11 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ acintyacintAmaNimarthasaMpadA yazastaroH sthAnakamekamakSatam / azeSabhUbhRlparivAramAtaraM kRtajJatA tAmanizaM svamAtraya / / 21 / / -dharmArmAbhyudaya, sarga 18 dharmAvirodhena nayasva vRddhi tvamarthakAmI phlidossyuktH| yuktyA trivarga hi niSevamANo lokadvayaM sAdhayati kSitIzaH ||39| -paprabha, sarga 4 sukhaM phalaM rAjyapadasya janyate tadatra kAmena sa pArthasAdhanaH / vimucya to cediha dharmamohase vRthava rAjyaM vanameva sevyatAm ||31 // ihArthakAmAbhininezalAlasaH svadharmamaNi bhinatti yo nupaH / phalAbhilANa samIhate taruM samUlamusmUlayituM sa durmatiH // 32 // -dharmazarmAbhyudaya, sarga 18 mAgha ke zizupAlavadha kA dharmazarmAbhyudaya para kyA prabhAva hai ? isakA vicAra eka svatantra stambha meM kareMge / yahA~, haricandra ne apane uttaravartI kaviyoM para kyA prabhutA sthApita kI hai isake kucha udAharaNa dekhie / sutratA rAnI ke mukhasaundarya kA varNana karate hue haricandra ne likhA haikapolahetoH khalu lolacakSuSo vidhiya'dhAtpUrNasudhAkaraM dvidhA / vilokyatAmasya tathAhi lAgchanaccharalena pazcAtkRtasIvanavaNam / / 2-50 / / -dharmazarmAbhyudaya aisA lagatA hai mAno vidhAtA ne usa capalalocanA ke kapola banAne ke lie pUrNa candra ke vo Tukar3e kara diye hoN| dekho na, isIlie vo usa candramA meM kalaMka ke bahAne pIche se kI huI silAI ke cihna vidyamAna hai| aba naiSadhIyacarita meM damayantI ke mukhasondarya kA varNana karate hue zrIharSa kI sUkti dekhie huptasAramindumaNDalaM damayantIvadanAya vedhasA / kRtamadhyavilaM vilokyate dhRtagambhIrakhanIkhanIlima // 2-25 // -naSadhIyacarita jAna par3atA hai vidhAtA ne damayantI kA mukha banAne ke lie candramaNDala kA sAra nikAla liyA thA, isI lie to bIca meM gaDDA ho jAne ke kAraNa usake madhya yAkAza kI nIlimA vikhAI detI hai| gandharvadattA ke caraNayugala kI sundaratA kA varNana karate hue haricandra kI ukti dekhie--- sarojayugmaM bahudhA tapaHsthitaM babhUva tasyAzcaraNadvayaM guvam / na cetkathaM tatra va haMsakAviau sametya hRdyaM tanutAM phalasvanam // 51 // -jIvandharacammU, lambha 3 mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatazca kamalayugala ne aneka prakAra se tapa meM ( pakSa meM, ghupa meM ) sthira rahakara puNya-saMcaya kiyA thA isIlie phalasvarUpa usake vonoM caraNa bana sake the, padi aisA na hotA to donoM caraNa haMsoM (pakSa meM, pAdakaTakoM ) kA Azraya lekara hRdayahArI manohara zabda base karate ? aba damayantI ke caraNayugala kA varNana karate hue zrIharSa kI sUni dekhie jalaje ravisevayeva' ye padametatpadatAmayApatuH / dhruvametya sataH sahasakI kurutaste vidhipatradampatI // 38 -naiSadhIyacarita, sarga 2 aisA jAna par3atA hai ki jo do kamala, sUrya kI upAsanA karane se damayantI ke caraNayugala-rUpa pada ko prApta hue the unheM iMsadampatI apanI runajhuna se mAno sahaMsakahaMsasahita ( pakSa meM, pAdakaTaka se sahita ) karate haiM / yahA~ haricandra ke 'bahudhAtapaHsthite' pava ke lepa ne jo camatkAra utpanna kiyA hai vaha zrIharSa ke 'ravisevayeva' isa sAdhAraNa pada meM nahIM A sakA hai| _ 'yasya ca ripu mahilA banamadhyamadhyAsInA.........svazizubhyaH pUrvavAsanAvazena krIDArAjahaMsamAnayeti nirbhasaMyamayo vASpAmbupUrapUrita-vadana-kamalanayanamInapratibimbapariSkRtastanAntarasarovara-pratiphalita-candramasaM nirdizyAyaM te haMso mamApi virahAgnivyAlIDhavapuSastathetiparisAntvayAmAsuH / ' jIvandharacampU kI isa gadha kA bahuta kucha bhAva naiSadhIyacarita ke nimnAMkitta zloka meM avatIrNa huA haietadbhautArinArI giribilaviMgaladvAsarA niHsarantI strkriiddaahNsmohnhilshishubhRshpraapitonidrcndraa| AnanyadbhariyattannayanajalamilaccandrahaMsAnubimdhapratyAsattiprahaSyasanayavihasitairAzvasIyazvasIcca / / 28 / / -naSadhIyacarita, sarga 12 aba ricandra ko sUktisudhA se purudevacammU ke kartA ahahAsa kitane prabhAvita hai, isake kucha udAharaNa dekhiebAlaka dharmanAtha ke kapoloM kI lAlI kA varNana karate hue haricandra ne kahA hai motsukyanunA zizumapyasaMzayaM cucumba muktinibhRtaM kapolayoH / mANikyatATaGkakarApadezavastathAhi tAmbUlarasona saMgataH // 9-6 / / -dharmazampidaya yadyapi usa samaya bhagavAn bAlaka hI the phira bhI muktirUpI lakSmI ne utkaNThA se prerita ho canake kapoloM kA niHsandeha jamakara cumbana kara liyA thA isIlie to maNimaya karNAbharaNa kI kiraNoM ke bahAne unake kapoloM para mukti-lakSmI ke pAna kA lAla-lAla rasa laga gayA thaa| mAdAna-pradAna Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba purudevacampU meM ahahAsa kI sUkti dekhie-.. jIvandhara svAmI kI bAlakAlIna prathama gati kA varNana haricandra ke zabdoM meM dekhie kramaNa so'yaM maNikuTTimAGgaNe nakhasphuratkAntizarobhiraJcite / ssalatpadaM komalapAdapaGkajakrama tatAna prasavAstRte yathA // 1043 -jIbamdharabampU , lambha ? krama-krama se vaha bAlaka nakhoM kI phailatI huI kAntirUpI saranoM se suzobhita ataeva phUloM se AcchAdita ke samAna dikhane vAle maNiyoM ke AMgana meM lakhavAte paroM se komalacaraNa-kamaloM kI Daga phailAne lgaa| aba ahahAsa ke zabdoM meM bhagavAn AdinAtha kI bAlakAlona mati kA varNana dekhie pravepamAnAmapadaM nRpAtmajazcacAla devI janadattahastaH / navaprabhAbhimaNikuTTimAGgaNe tandhanaprasUnAstaraNasya zaGkAm / / 3 / / -purudevacampU deviyoM ke dvArA jinheM hAtha kA mAlambana diyA gayA thA aise rAjaputra bhagavAn vRpabhadeva, maNikhacita AMgana meM nakhoM kI prabhA se puSpAstaraNa kI zaMkA ko vistRta karate hue ugamaga pairoM se calane lge| abhiSeka ke anantara haricandra ke zabdoM meM jinabAlaka kA varNana dekhie siktaH surarityamuNetya yisphurajaTAlavAlo'tha sa nandanagumaH / chAyAM dadhatkAJcana sundarI nadAM sukhAya vapnu: sutarAmajAvata ||1|| -dharmadAsabhyudaya, sarga 9 isa prakAra devoM ke dvArA abhiSikta ( pakSa meM, sIMcA huA) cuMghurAle bAloM se suzobhita ( pakSa meM, mUla aura kyArI se yuktaH ) suvarNa-jasI sundara aura nUtana kAnti ko dhAraNa karanevAlA ( pakSa meM, adbhuta nUtana chAyA ko dhAraNa karanevAlA ) vaha putra-kamI vRkSa ( pakSa meM, nandana vana kA vRkSa) pitA ke lie ( pakSa meM, bonevAle ke lie ) atizaya sukhakara huA thA / ana manda-manda musakAna se yukta jina-bAlaka kA varNana ahahAsa kI vANI meM dekhie jinanandanadrumo'yaM sikto devaH svakAlavAlekhaH / smitakusumAni dadhe drAk tanvAnastatra kAzcanacchAvAm // 31 // -purudevacampU , slavaka 5 devoM se abhiSikta ( pakSa meM, sIMcA huA) apane kAle bAloM se suzobhita ( pakSa meM, apanI kyArI se suzobhita ) tathA suvarNa-jaisI kAnti ( pakSa meM, kisI mahAkavi haricandra : eka anuzIlana 24 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adbhuta chAyA ) ko vistRta karanevAle isa jinanandanatuma - jinabAlakarUpa vRkSa ne zIghra hIM manda musakAna rUpa phUloM ko dhAraNa kiyA thA / isI sandarbha meM kucha uddharaNa asaga kavikRte vardhamAnacarita ke bhI. draSTavya haiM jinameM dharmazarmAbhyudaya aura jIvanvaracampU kI sutiyoM se sAdRzya spaSTa hI parilakSita hotA hai jIvandharacampU meM haricandra kA nagarI varNana dekhie- prathitA vibhAti nagarI garIyasI dhuri yatra ramya sudatImukhAmbujam / kuruvinda kuNDalavibhAvibhAvitaM pravilokya kopamiva manyate janaH // 25 // -- jIvandharacampU, lambha 6 dekho, yaha sAmane eka bar3I prasiddha nagarI suzobhita ho rahI hai| yahA~ kisI sundarI strI kA mukhakamala jana pazcarAga maNi nirmita kuNDaloM kI prabhA se raktavarNa ho jAtA hai taba use dekha usakA pati samajhane lagatA hai ki mAno ise krodha A gayA hU~ / mArata meM asaga kavi kA nagarI varNana dekhie yatrollasatkuNDala- padmarAga cchAyAvataMsAruNita / nanenduH | prAgrate ki kupileti kAntA priyeNa kAmAkulito hi mUhaH // 26 // - - vardhamAnacarita, sarga 1 jahA~ zobhAyamAna kuNDoM meM khacitapadmarAga maNiyoM kI vAlI strI kyA yaha kupita ho gayI hai ? isa bhaya se pati ke dvArA so ThIka haiM kyoMki kAma se Akulita manuSya mUDa hotA hI hai / jIvandharacampU meM rAnI vijayA kA saundarya varNana dekhiesaudAminIva jaladaM natramaJjarIva cUtadrumaM kusumasaMpadivAdyamAsam / jyotsneva candramasamacandravimeva sUrya taM bhUmipAlakamabhUSayadAyatAkSI ||27|| -- jIvandharacampU, lambha 1 jisa prakAra bijalI meva ko, nUtana maMjarI AmravRkSa ko, puSpasampatti caitra mAsa ko dina candramA ko, aura prabhA sUrya ko alaMkRta karatI hai usI prakAra vaha J vijayA rAnI rAjA satyandhara ko alaMkRta karatI thI / isI taraha vardhamAna parita kA bhI rAnI varNana dekhievidyullatevAbhinavAmbuvAhaM cUtadumaM nUtanamaJjarI / kAnti se lAlamukhaprasanna kI jAtI hai sphuratprabhai vAma-padmarAgaM vibhUSayAmAsa tamAyatAkSI // 44 // mAnacarita, sarga 1 P. haricandra aura addAma kI maNI ke AdAna-pradAna' ko sUcita karanevAle anya aneka udAharaNa hamane bhAratIya nArANoM se prakAzita 'purudeva campU prabandhaka prata meM diye haiN| 2. mAnavari mere dvArA sampAdita aura hindI meM anUdita hokara jIvarAja itthamAlA solApUra se prakAzita ho rahA hai| isakA eka saMskaraNa jinadAsa zAstra marAThI anu11 ke sAtha solApura se bahuta pahale bhI prakAzita huA thaa| AdAna-pradAna 15 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAva spaSTa hai| yatazca vardhamAnacarita kI racanA vi. sa. 1045 meM huI hai ataH mahAkavi haricanda mAgha ke samAna usase bhI prabhAvita hai| zizu kA sarvazatrima mahAkavi haricandra ne zizupAlavadha se paryApta preraNA prApta kI hai| yadyapi dharmazarmAmyudaya kI varNana-zailI, bhASAmAdhurI aura alaMkAra kI vicchitti paryApta ucca-koTi kI hai, tathApi parvata, Rtu, vanakor3A, jalakrIr3A, prabhAta, sUryodaya, ghasdrodaya Adi ke varNana kA krama zizupAlavadha se prabhAvita hai| zizupAlavadha ke caturtha sarga meM mAgha ne raivalaka parvata kA nAnA chandoM meM varNana kiyA hai| isI prakAra haricandra ne dharmazarmAbhyudaya ke dazama sarga meM vindhyagiri kA nAnA chandoM meM varNana kiyA hai| yamakAlaMkAra ke lie bhI donoM kAzyoM meM sthAna diyA gayA hai| yahAM zizupAlavadha aura pramazarmAbhyudaya ke sAdRzya ko sUcita karanevAle kucha padya dekhie dRSTo'pi zailaH sa muhurmurArerapUrvavadvismayamAtasAna / kSaNe kSaNe yannavatAmupaiti tadeva rUpaM ramaNIyatAyAH ||17|| ___--zizupAla, sarga 4 vaha raivataka giri yadyapi zrIkRSNa kA bAra-bAra dekhA huA thA tathApi usa samaya apUrva kI taraha mAzcarya utpanna kara rahA thA so ThIka hI hai kyoMki jo kSaNa-kSaNa meM nUtanatA ko prApta hotA hai vahI ramaNIyatA kA svarUpa hai / sa dRSTamAtro'pi girigarIyAMstasya pramodAya vibhorvabhUdha / guNAntarApekSyamabhISTasiya nahi svarUpaM ramaNIyatAyAH // 14 // -dharmazarmAbhyudaya, sarga 10 vaha vizAla vindhyAcala dikhalAI par3ate hI bhagavAna dharmanAtha ke Ananda ke lie ho gyaa| yaha ThIka hI hai, kyoMki abhISTa kI siddhi ke lie sundaratA kA rUpa kisI dUsare guNa kI apekSA nahIM rkhtaa| zizupAlavadha meM revatakagiri kA varNana mAgha ne dAruka se karAyA hai to dharmazarmAmyudaya meM haricandra ne prabhAkara se karAyA hai aura donoM meM hI isa varNana meM yamaka kA avalambana kiyA hai-- uccAraNajJo'tha girA vadhAnamumcA raNatpakSigaNastaTostam / natka dharaM draSTumavekSya zaurimutkaMgharaM dAruka isyuvAca / / 18 / / -zizupAla., sarga 4 zabda karate hue pakSiyoM se yukta aMdhe taToM ko dhAraNa karanevAle usa parvata ko dekhane ke lie udgrIva-utkaNThita zrIkRSNa ko dekha vacanoM ke uccAraNa ko jAnanecAlA dAruka isa prakAra bolaa| mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suhattamaH so'ya sabhAsa hRttamaHprabhAkarazchettumiti prabhAkaraH . ghare kSaNaM vyApRtakaMparekSaNaM tamIzvaraM prAha agasamIzvaram // 15 // -dharmazarmAbhyudaya, sarga 10 tadanantara yaha prabhAkara mitra, o sabhAoM meM hRdayagata andhakAra ko chedane ke lie sAkSAt prabhAkara-sUrya thA, jagaccandra bhagavAn dharmanAtha ko parvata para vyApRtagrIva aura vyApUsa-nema dekhakara ullAsa-pUrvaka bolaa| ____ jisa prakAra zizupAlavadha ke SaSTha sarga meM Rsu-varNana ke lie mAtra ne drutavilambita chanda ko cunA hai aura usake ghasurtha caraNa meM ekapavaNyApI yamaka ko sthAna diyA hai usI prakAra dharmazarmAbhyudaya ke ekAdaza sarga meM bhI haricandra ne drutavilambita chanda ko cunA hai aura usake caturtha caraNa meM ekapadavyApI yamajha ko sthAna diyA hai| jisa prakAra bIca-bIca meM kahIM cAroM caraNoM meM vyApta yamaka ko mAgha ne apanAyA hai isI prakAra kahIM-kahIM haricandra ne bhI cAroM paraNa-vyApI mamaka ko apanAyA hai / yathA navapalAzapalAzavanaM puraH sphuTaparAgaparAgatapaGkajam / mRdulatAntalatAntamalokamatsa surabhi surabhi sumanobharaiH // 2 // --zizupAlavadha, sarga 6 kalavirAjivirAjitakAnane navarasAlarasAlasaSaTpadaH / surabhikesarakesarazobhitaH pravisasAra sa sArabalo madhuH // 10 // -dharmazarmAbhyudaya, sarga 11 zizupAlavadha ke sasama sarga meM vanakrIr3A kA varNana hai| zrIkRSNa, vana-vihAra ke lie nikale isa sandarbha kA varNana mAgha ke zabdoM meM hai anugiramRtubhivitAyamAnAmaya sa vilokayituM banAntalakSmIm / niragamadabhirAkhumAdRttAnAM bhavati mahatsu na niSphalaH prayAsaH // 1 // -sarga tadanantara zrIkRSNa raktaka giri para RtuoM ke dvArA vistArita banAnta-suSamA ko dekhane ke lie zivira se bAhara nikale, so ThIka ho hai kyoMki zreSTha puruSoM kI sevA meM tatpara rahane vAle logoM kA prayAsa vyartha nahIM aataa| dharmazAbhyudaya ke bArahaveM sagaM meM haricandra bhI kahate hai-- didRkSayA kAmanasaMpadA purAdathAyamikSvAkupativinirgayo / vidhIyate'jyo'pyanuyAyinAM guNaH samAhitaH kina tathAvidhaH prabhuH // 11 // -sarga 12 tadanantara ikSvAkuvaMza ke adhipati bhagavAn dharmanAtha vanavaibhava dekhane kI icchA se nagara ke bAhara nikale, so ThIka hI hai kyoMki jaba sAdhAraNa manuSya bhI anuyAyiyoM ke anukUla pravRtti karane lagate haiM, taba guNazAlI una prabhu kA kahanA hI kyA ? AdAna-pradAna 16 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaduvaMziyoM ne striyoM ke sAtha ana-vihAra kiyA thA isameM mASa ne jo yukti dI hai ThIka vahI yukti haricandra ne bhI dI hai| donoM kI yuktiyAM dekhie dadhati sumanaso vanAni yIvatiyutA yadavaH prayAtumISuH / manasizcayamahAstramamyadAmI na kusumapaJcakamapyalaM visom ||2|| - zizupAla vadha, sarga 7 yaduvaMziyoM ne aneka phUloM ko dhAraNa karanevAle vanoM meM striyoM ke sahita ho jAne kI icchA ko yo kyoMki ve anyathA -- striyoM ke binA kAma ke amogha zastrasvarUpa pAMca phUloM ko bhI sahana karane meM samartha nahIM the / bikAsipuSpaguNi kAnane janAH prayAtumISuH saha kAminIgaNaH / smarasya pazcApi na puSpamAgaMNA bhavanti sahyAH kimasaMkhyatAM gatAH || myudaya 12-3 khile hue puSpavRkSoM se yukta vana meM manuSyoM ne strI-samUha ke sAtha hI jAnA acchA smjhaa| kyoMki jaba kAma ke pA~ca hI bANa sahA nahIM hote taba asaMkhya bANa sA kaise ho sakeMge ? I jalakrIr3A Adi meM mI mAtra kA prabhAva parilakSita hotA hai / jaisA ki Age diye jAnevAle tattatprakaraNoM ke ubaraNoM se siddha hogA / candraprabhavarita aura dharmazarmAbhyuvama 5 cauranando kA 'candraprabhacarita' eka uccakoTi kA kAvya hai / usameM aSTama tIrthaMkara candraprabha kA jIvanavRtta aMkita hai| pUrvabhava varNana ke prasaMga meM candraprabhacarita ke aSTama navama aura dazama sarga kavitva kI dRSTi se nirupama haiN| ina sargoM meM kavi ne Rtucakra, vanakrIr3A, jala-krIr3A, pradoSa, candrodaya, sambhoga zrRMgAra aura prabhAta-varNana meM apanI kAvya pratibhA kA acchA paricaya diyA hai| aisA lagatA hai ki uparyukta vastuoM ke varNana meM mAgha aura harizcandra donoM hI ne vIranandI se preraNA prApta kI hai| vIranandI neva RtuoM kA varNana na kara mAtra vasanta Rtu kA varNana kiyA hai parantu mAgha aura haricandra ne divya nAyakoM kI prabhutA prakaTa karane ke lie SaD RtukoM kA varNana kiyA hai / dUtapreSaNa tInoM kAvyoM meM eka sadRza hai| isakI vanakrIr3A bhI saMkSipta hai| striyoM ke prati cATuvacanoM kA jo upakrama vIrananvI ne kiyA hai use bhAgha aura haricandra ne pallavita kiyA hai / candraprabha meM eka nAyaka apanI strI se kaha rahA haihoto vihAya mama locanahAri nRttaM gantuM zikhI sumukhi tatra yadi vyavasyet / 1. amRtalAlajI jainavarzanAcA vArANasI ke dvArA sampAdita aura hindI meM anUdita hokara jInarAja sabhya mAlA kholApura se prakAzita | mahAkavi haricandra : eka anuzIlana 98 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - kAryastvayA smaranivAsa-nitambambI cInAMzukena pihito majakezapAzaH // - 8-54 he sumukhi 1 yadi vahA~ mayUra lajjita ho mere netroM ko haraNa karanevAlA nRtya chor3akara jAne ko udyata ho to tumheM kAma ke nivAsabhUta nitamba kA cumbana karanevAlA apanA keza pAsa cInAMzuka se Dhaka lenA cAhie ( kyoMki tumhAre kezapAza se hI vaha lajjita hokara bhAganA cAhatA hogA ) / mAgha ne bhI strI ke mAlyagrathita kezapAza se lajjita hokara bhAganevAle mayUra kA aisA hI varNana kiyA hai dRSTveva nijitakalApabharAmadhastAd vyAkIrNa mAyakaai kabarIM taruNyAH / prAdravarasapadi candrakAntu mA prAt saMgharSiNA saha guNAbhyadhikairdurAsam // 19 // kisI vRkSa para mayUra baiThA thaa| jyoM hI usane vRkSa ke nIce apane picchabhAra ko jItanevAlI, gumphita-mAlAoM se citra-vicitra kisI yuvatI ko coTI dekhI tyoM hI vaha zIghra yA vAsoTa hI hai kyoMki guNavAloM ke sAtha zrAdAna-pradAna ekatra nahIM raha sakate / candraprabha meM kezapAza ko citrita karanevAlA koI vizeSaNa nahIM diyA hai jabaki zizupAlavadha meM 'vyAkIrNamAlyakavarAM' vizeSaNa dekara use mayUrapiccha ke atyanta sadRza banA diyA hai| isI sandarbha ko haricandra ne eka dUsare DhaMga se nimna prakAra prastuta kiyA haizikhaNDinAM tANDavamaMtra vIkSituM tavAsti ceccetasi tanvi kautukam / samAsyamuddAmanitambacumbanaM sukezi tatsaMvRNu kezasaJcayam // 134 // - dharmazarmAbhyudaya sarga 12 1 he tanvi 1 yadi tere cisa meM yahA~ mayUroM kA tANDava nRtya dekhane kA kautuka hai to he sukezi ! sthUla- nitamboM kA cumbana karanevAle, mAlAoM sahita isa keza-samUha ko ka le | eka puruSa apanI strI ke vakSaHsthala para Azraya letA hai ThIka unhIM vanoM kA camprabhacarita meM puSpAvacaya ke samaya vakulamAlA pahanAtA huA jina cATU bacanoM kA Azraya jIvandharacampU meM bhI liyA gayA hai / dekhie - - vapuSi kanakabhAsi campakAnAM sudati na te parabhAgameti mAlA / stanataTamiti saMspRzan priyAmA hRdi ramaNo bakulasa babandha // 1-24 // -candraprabha - Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ he sundara dAMtoMvAlI priye ! suvarNa ke samAna kAntivAle tumhAre zarIra para yaha cammaka kI mAlA varNotkarSa ko prApta nahIM ho rahI hai, isa prakAra kahakara kisI puruSa ne priyA ke rakA saI ... bara puloM kI mAdI / vapuSi phanakagore campakAnAM lageSA . vitarati parabhAga neti kazcitpriyAyAH / urasi vakulamAlAmAbadhandhAmbuNAzyAH stanakalazasamIpe cAlayanpANipadmam / / 10 / / -jIvandhara campa, lambha 4 yata: tumhArA zarIra suvarNa ke samAna pIlA hai ataH usapara yaha campe kI mAlA khilatI nahIM hai aisA kahakara stanakalaza ke sabhopa hAtha calAte hue kisI puruSa ne apanI strI ke akSaHsthala para maulavI kI mAlA bA~dha dI / ___ jalakrIr3A ke bAda striyoM dvArA chor3e jAnevAle gIle vastroM kA varNana candraprabhacarita meM dekhie kuvalayanayanAbhirasyamAnAnyanupulinaM sarasAni rAgavanti / mumucuriva zucAnuNaH pravAhaM savaNapadena purAtanAMzukAni // 58 / / -pandraprabha., sarga 1 kuvalaya ke samAna netroMvAlI striyoM ne sarasI ke taTa para jo gIle-raMgIle vastra chor3e the the pAnI jharane ke bahAne mAno zokavaza AMsU hI chor3a rahe the| mAgha ne dhAraNa kiye jAnevAle navIna safeda vastra aura chor3e jAnevAle gIle vastroM kA eka sAtha varNana karate hue kahA hai vAsAMsi nyavasata yAni yoSitastA: zubhrAbhradyutibhirahAsi tarmudeva / atyAkSuH snapanagalAlAni yAni sthUlAzrunutibhirarodi taiH zuceva ||66||-shishupaal., sarga 8 una striyoM ne jo vastra pahane the unhoMne harSa se hI mAno sapheda meghoM kI kAnti kA hAsya kiyA thA aura jina jala bharAnevAle vastroM ko chor3A thA ve zoka se hI mAno ro rahe the| candraprabha aura dharmazarmAbhyudaya ke varNanIya viSayoM meM sAdRzya pAyA jAtA hai| candraprabha meM munidarzana kA prakaraNa upasthita hai to dharmazarmAsyudaya meM bhI vaha prakaraNa upasthita kiyA gayA hai| isa sandarbha meM donoM kAvyoM meM anuSTupa chanda kA prayoga kiyA gayA hai| itanA avazya hai ki varmazarmAbhyudaya ke kaSi ne kAvyapratibhA kA camatkAra vizeSa dikhAyA hai| candraprabha kA darzanazAstraviSamaka varNana vistRta ho 1. dvitIya sarga, 51-100 / mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAne se kAvya kI suSamA meM bAdhA upasthita karatA hai isalie dharmazarmAbhyudaya ke phartA ne use saMkSipta kara mAtra cArvApha-darzana kI samIkSA taka sImita kiyA hai / putrAbhAva kI vedanA kA varNana jaisA caindrapramacarita meM kiyA gayA hai vaisA hI dharmazarmAbhyudaya meM bhI kiyA gamA hai / zailI apanI-apanI avazya hai| dharmazarmAbhyudaya ke RtuvarNana, vanakrIDA, jalakor3A, candrodaya tathA sambhoga Adi ke varNana andraprabha ke anurUpa hai / candraprabha meM pitA ne putra ke lie jo upadeza diyA hai usakA vistRta rUpa dharmazAbhyudama meM diyA hai| upadeza kI kitane hI bAtoM kA donoM anthoM meM sAdRzya pAyA jAtA hai| candraprabhacarita meM jainadharma kA upadeza jisa krama se rakhA gayA hai vahI krama dharmazarmAmyudaya meM bhI apanAyA gayA hai / candraprabhacarita ke 15veM sarga meM anuSTup chanda vArA yuddha kA varNana kiyA gayA hai aura usameM yamaka tathA citrAlaMkAra kA mAzraya liyA gayA hai / usI prakAra dharmazarmAbhyudaya ke 19veM sarga meM anuSTup chanda ke dvArA mukha kA varNana kiyA gayA hai aura usameM pamaka tathA citrAlaMkAra kA Azraya liyA gayA hai| isI prakAra zizupAlavadha ke 19veM sarga meM bhI yukha kA varNana karane ke lie anuSTup chanda aura yamaka tathA vizAlakAra ko svIkRta kiyA gyaa| pannA vibhAga varNana raghuvaMza ke digvijaya varNana se prabhAvita hai| . candraprabhacarita ke kavi ne pUrvabhavavarNana meM grandha ke 16 sarga roke haiM aura vartamAna bhava ke varNana ke lie mAtra 16, 17, aura 18 tIna sarga diye hai isase pramukha caritra ke varNana meM unheM bahuta saMkoSa karanA par3A hai| svapna darzana, janmAbhiSeka, rAjyapraNAlI tathA dIkSAkalyANaka Adi jo tIrthakara carita ke pramukha aMga hai ve saMkSipta varNana ke kAraNa niSprabha se ho gaye hai, dharmazarmAmmuvaya ke kavi ne pUrvabhava ke varNana meM mAtra eka sarga rokA hai aura zeSa granya carmanAtha tIrthakara ke vartamAna caritra ke varNana meM hI upayukta kiyA hai isalie tIrthakara caritra ke pratyeka aMga acchI taraha vikasita hue hai tathA kavi ko apanI kAmya-pratibhA prakaTa karane ke lie yogya kSetra milA hai / 1. caturtha sarga, 62-75 / 2. candraprabhacarita, tRtIya sarga, 2049 / 1. dharma zarmAbhyudaya, dvitIya sarga, 18-74 | 4. dhanaprabha, caturtha sarga, 33-43 / 1. dharmazAbhyudaya, aSTAdaza sarga. 24-44 / 6. candraprabhacarisa, sagaM, 18 / 7. dharmazarmA yudaya, sarga, 21 / 8. candrama, SaDadA sarga, 24-53 / 6. raghuza. caturya sarga, 26 sargAnta / bhAdAna-pradAna 10. Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyAya stambha 1 : siddhAnta 1. tIrthaMkara kI pRSThabhUmi 2. dharmazarmAbhyudaya meM jaina-siddhAnta 3. jIvandharacampU meM jainAcAra 4. dharmazarmAbhyudaya meM cArvAka darzana aura usakA nirAkaraNa stambha 2HvarNana 5. pAya kA deza aura samayama 6. jIvandharacampU kA nagaro-varNana 7. dharmazarmAbhyudaya kA nArIsaundarya 8. jIvandharacampU meM nArI-saundarya kA varNana 9. jIvandharacampU ko nepathya-racanA 10. rAjA 11. devasenA 12. sumeru 13. kSIrasamudra 14. vindhyagiri stambha 3 : prakRti-nirUpaNa 15. dharmazarmAbhyudaya kA Rtucakra 16. jIvandharacampU kA tapovana 17. jIvandharacampU kA prakRti-varNana 18. sUryAstamana, timirodgati, candrodaya Adi 19. dharmazarmAbhyudaya kA prabhAta-varNana Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stambha 1 : siddhAnta tIrthaMkara kI pRSThabhUmi dharmazarmAbhyudaya ke kathA-nAyaka bhagavAn dharmanAtha isa avasarpiNI yuga meM hone vAle 24 tIrthaMkaroM meM pandrahaveM tIrthaMkara the / prathama tIrthaMkara bhagavAn vRSabhadeva the aura antima tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra / tIrthadharma kI pravRtti ke calAnevAle ko tIrthaMkara kahate haiM / tIrthaMkara banane ke lie bar3I sAdhanA karanI par3atI hai| tIrthaMkara-karma ke bandha kA prArambha kevalajJAnI ke sannidhAna meM hI hotA hai kyoMki usake bandha ke lie pariNAmoM meM jitanI vizuddhatA apekSita hai utanI anyatra prApta nahIM ho sakatI / dharmanAtha ne apane tRtIya pUjayAnagarI meM jIkara prakRti kA bandha kiyA thaa| rAjA dazaratha ne vimalavAhana muni ke pAsa sAdhu-dIkSA lekara ghora tapazcaraNa kiyA thA / saba jIvoM meM madhyasthabhAva dhAraNa kiyA thA tathA darzana - vizuddhi Adi guNoM kI bhAvanA ke dvArA apane hRdaya ko nirmala banAyA thaa| dharmazarmAbhyudaya ke caturtha sarga meM munirAja dazaratha ko madhyastha-vRtti kA varNana dekhie kitanA mahatvapUrNa hai- dhyAnAnubandhastimitodeho mipi zatrAvapi tukhyavRttiH #yAlopagUDhaH sa danaikadeze sthita zciraM candanabaccakAse // 81 // una munirAja kA vizAla zarIra dhyAna ke sambandha se bilakula nizcala thA, aura mitra meM unakI samAna vRtti thI, tathA zarIra meM sarpa lipaTa rahe the ataH ve cana ke eka deza meM sthita candana-vRkSa kI taraha suzobhita ho rahe the ? haa tIrthakara gotra ke yantra kI carcA karate hue, do hajAra varSa pUrva racita SaTkhaNDAgama ke bandhasvAmitva vijaya nAmaka adhikAra khaNDa 3, pustaka 8 meM zrI bhagavanta puSpadanta bhUtabali AcArya ne-- 'kadihi kAraNehi jIvA titthayaraNAmagodaM kammaM varSati // 39 // sUtra meM tIrthaMkara nAma karma ke bandhapratyayapradarzaka sUtra kI upayogitA batalAte hue likhA hai ki 'yaha tIrthaMkara gotra, mithyAsya pratyaya nahIM haiM, arthAt mithyAtva ke nimisa se ba~dhanevAlI solaha prakRtiyoM meM isakA antarbhAva nahIM hotA kyoMki mithyAtva ke hone para usakA bandha nahIM pAyA jAtA / asaMyama pratyaya bhI nahIM hai kyoMki saMyatoM meM bhI usakA bandha dekhA jAtA hai / kaSAya sAmAnya bhI nahIM hai kyoMki kaSAya hone para bhI usakA jandhanyuccheda dekhA jAtA hai athavA kaSAya ke rahate hue bhI usake bandha kA siddhAnta 14 105 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prArambha nahIM pAyA jAtA / kaSAya kI mandatA bhI kAraNa nahIM hai kyoMki tIna kaSAyavAle nArakiyoM ke bhI isakA bandha dekhA jAtA hai| tIna kaSAya bhI bandha kA kAraNa nahIM hai kyoMki sarvArthasiddhi ke deva aura apUrvakaraNaguNasthAnavartI manuSyoM ke bhI bandha dekhA jAtA hai| samyaktva bho bandha kA kAraNa nahIM hai kyoMki sabhI samyagdRSTi jIvoM ke tIrthakara-karma kA bandha nahIM pAyA jAtA aura mAtra darzana kI vizuddhatA bhI kAraNa nahIM hai kyoMki darzanamoha karma kA kSaya kara cukanevAle sabhI jIvoM ke usakA bandha nahIM pAyA jAtA, isalie tIrthakara-gotra ke bandha kA kAraNa kahanA hI pAhie / / isa prakAra upayogitA pradarzita kara-- 'tattha imehi solasehi kAraNehi jIvA lityaparaNAmagodaM kammaM baMdhati' // 40 // isa sUtra meM kahA hai ki Age kahe jAnevAle solaha kAraNoM ke dvArA jIva tIrthakara-nAma-gotra ko bAMdhate haiN| isa tIrthakara-nAma-gotra kA prArambha mAtra ganuSya-gati meM hotA hai kyoMki kevalajJAna se upalakSita jIvadravya kA sagnidhAna manuSya-gati meM ho sambhava hotA hai anya gatiyoM meM nhiiN| isI sUtra kI TIkA meM vIrasenasvAmI ne kahA hai ki paryAyAthika naya kA Alambana karane para tIrthakara-karmabandha ke kAraNa solaha haiM aura vyAzrikanaya kA avalambana karane para eka hI kAraNa hotA hai athavA do bhI kAraNa hote haiM isalie aisA niyama nahIM samananA cAhie ki solaha hI kAraNa hote hai / agrima sUtra meM ina solaha kAraNoM kA nAmollekha kiyA gayA hai___ mujjadAra : molavadezu ritidhAradAra AvAsaesu aparihINadAra khaNalavapaDibujhaNatAe laddhisaMgasaMpaNNavAe jadhAthAme tathA tave sAhUrNa pAsuaparicAgadAe sAhUNaM samAhi-saMdhAraNAe sAhUrNa vajjAvaccajogajutadAe arahaMtabhattIe bahusudabhattIe pathayaNavacchaladAe payayaNappabhAvaNadAe abhikkhaNaM abhikkhaNaM NANIvajogajuttadAe icnedehi solasehiM kAraNehi jIvA titthayaraNAmagodaM kammaM baMdhaMti / ' 1. darzanavizukhatA, 2. vinayasampapalA, 3, zIlavateSvanatIcAra, 4. AbazyakAparihINatA, 5. kSaNalavapratibodhanatA, 6. labdhisaMvegasaMpannatA, 7. yathAsthAmayathAzakti tapa, 8. sAdhUnAM prAsukaparityAgatA, 9. sAdhUnAM samAdhisaMdhAraNA, 10. sAdhUnAM vaiyAvRtyayogayuktatA, 11. arahantabhakti, 12. bahuzrutamakti, 13. pravadhanamita, 14. pravacanavatsalatA, 15. pravacanaprabhAvanA aura 16. abhikSaNaabhikSaNa--pratyeka samaya zAnopayoga-yuktatA ina solaha kAraNoM se jIva tIrthakara-mAma-gotra karma kA bandha karate haiN| darzana-vizuddhatA Adi kA saMkSipta svarUpa isa prakAra hai 1. darzana-bizuddhatA-tIna mUr3hatA' tathA bAMkA Adipha ATha maloM se rahita samyagdarzana kA honA darzana-vizuddhatA hai| yahA~ bIrasena svAmI ne nimnAMkita zaMkA uThAte. - 1. loka muvatA, devam datA aura gurumUDhatA ye tIna mUkatAeM hai| 2. zaMkA, kakSiA, vivikissA-glAni, mvaSTi, agalana, amitIkaraNa, avArasaSaya aura aprabhAvanA ve zaMkAdika ATha manda-doSa hai| mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hue usakA samAdhAna kiyA hai / zaMkA- kevala usa eka darzanavizuddhatA te hI tIrthaMkara-nAma-karma kA bandha kaise sambhava hai kyoMki aisA mAnane se saba samyagdRSTi jIvoM ke tIrthaMkara-nAma-karma ke bandha kA prasaMga AtA hai / 1 samAdhAna - zuddhaya ke abhiprAya se tIna mUr3hatAoM aura ATha matroM se rahita hone para hI darzana-vizuddhatA nahIM hotI kintu pUrvokta guNoM se svarUpa kI prApta kara sthita samyagdarzana kA sAdhuoM ke prAsuka parityAga meM, sAdhuoMoM kI saMghAraNA meM, sAdhuoM ke vaiyAvRtyasaMyoga meM arahantabhakti, bahuzrutabhakti, pravacanabhakti, pravacanavatsalatA, pravacanaprabhAvamA aura abhikSaNa jJAnopayoga se yuktatA meM pravartane kA nAma darzana-vizuddhatA hai| usa eka hI vanavizuddhatA se jIva tIrthaMkara karma ko bAMdhate haiM / 2. vinaya sampannatA -- jJAna, darzana aura cAritra kI vinaya se yukta honA vinayasampannatA hai / 3. zIlavateSvanatI cAra mahiMsAdika vrata aura unake rakSaka sAdhanoM meM aticAradoSa nahIM lagAnA zIlavateSvanatIvAra hai / 4. AvazyakAparihINatA - rAmatA, slava vandanA, pratikramaNa, pratyAkhyAna aura kyutsagaM ina chaha Avazyaka kAmoM meM honatA nahIM karanA arthAt inake karane meM prabhAva nahIM karanA AvazyakAparihINatA hU~ / 5. kSaNalaya pratibodhanatA -- kSaNa aura lava, kAla-vizeSa ke nAma haiM / samyagdarzana, jJAna, vrata aura zIla Adi guNoM ko ujjvala karanA, doSoM kA prakSAlana karanA athavA ukta guNoM ko pradIpta karanA pratibodhamatA hai| pratyeka kSaNa athavA pratyeka laba meM pratibuddha rahanA kSaNa pratibodhanatA hai / 6. labSi saMvegasaMpannatA - samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra meM jIva kA jo samAgama hotA hai use labdhi kahate haiM / usa labdhi meM harSa kA honA saMvega hai / isa prakAra ke labdhisaMvega se -- samyagdarzanAdi kI prAptiviSayaka harSa se saMyukta honA so labdhisampannatA hai / 7. yathAsthAma tapa apane bala aura vIrya ke anusAra bAhya tathA antaraMga tapa karanA yathAsyAma tapa hai / 8. sAnUnAM prAkaparityAgatA - sAdhuoM kA nirdoSa jJAna, darzana, cAritra tathA nirdoSa vastuoM kA jo tyAga dAna hai use sAdhuprAsukaparityAgalA kahate hai / 9. sAdhUnAM samAdhi - saMdhAraNA- sAdhuoM kA samyagdarzana, jJAna aura cAritra meM 9. anazana, anavara tirina, rasaparityAga, vitrivAyyAsana aura kAyakleza meM chaha mAhya tapa 'anazanAmIdaryavRtiparisaMkhyAna - rasaparityAga viviktazayyAsana kAyaklezA bAhyaM tapaH' rA. sU. / 2. prAyazcita vinama vaiyAvRtya, svAdhyAya, vyutsarga aura dhyAna meM chaha abhyAsarata haiN| prAyazcitavinaya-vaiyAvRtya-svAdhyAyanyutsargadhyAnAnyuttaras / adhyAya 6 / siddhAnta . 107 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ acchI taraha avasthita honA sAdhusamAdhi-saMdhAraNA hai / 10. sAdhUnAM vayAvRtyayogayunakSA-vyAvRta-rogAdika se vyAkula sAdhu ke viSaya meM jo kiyA jAtA hai use vaiyAvRtya kahate haiN| jina samyakrava tathA jJAna Adi. guNoM se jIva vaiyAvRtya meM lagatA hai unheM vaiyAvRtya kahate haiM / unase saMyukta honA so sAdhuvayAvRtyayogayuktatA hai| 11. arahamtabhakti-cAra ghAtiyA karmoM ko naSTa karanevAle arahanta athavA pAThoM karmoM ko naSTa karanevAle siddhaparabheSTho arahanta zabda se grAhya hai| unake gugoM meM anurAga honA arahanta-bhakti hai / 12. bahuzrutabhakti-dvAdazAMga ke pAragAmI bahuzruta kahalAte haiM, unakI bhakti karanA so bahubhuta bhakti hai| 13. pravacanabhakti-siddhAnta athavA bAraha aMgoM ko pravacana kahate haiM, usakI bhakti karanA pravacanabhakti hai| 14. pravacanavatsalatA-vezadvatI, mahAvatI, athavA asaMyata samyagdRSTi pravacana kahalAte haiM, unake sAtha anurAga athavA mamedaM bhAva rakhanA pravacanavatsalatA hai| 15. prabacanaprabhAvanA-bAgama ke artha ko pravacana kahate haiM, usakI phIti kA vistAra athavA vRddhi karane ko pravacanaprabhAvanA kahate hai| 16. abhikSaNa-abhikSaNa-jJAnopayogamuktatA kSaNa-kSaNa arthAt pratyeka samaya jJAnopayoga se yukta honA abhikSaNa-abhikSaNa-jJAnopayogayuktatA hai| ye sabhI bhAvanAeM eka dUsare se sambaddha hai isalie jahAM aisA kathana pAtA hai ki amuka eka bhAvanA se tIrthakara-karma kA banma hotA hai vahA~ zeSa bhAvanAeM usI eka meM garbhita hai aisA samajhanA cAhie / inhIM solaha bhAvanAoM kA ullekha Age calakara umAsvAmI mahArAja ne uttvArthasUtra meM isa prakAra kiyA hai _ 'darzanavizuddhivinayasaMpannatA zIlavateSvanaticAro'bhISaNazAnopayogasaMvego zaktistyAgatapasI sAdhusamAdhiyAvRtyakaraNamarhadAcAryabahuzrutapravacanabhaktirAvazyakAparihANirgiprabhAvanA pravacanadarasalatvamiti toyaMkaratvasya / ___ darzanavizuddhi, vinayasaMpannatA, zIlavateSvanaticAra, abhIkSNajJAnopayoga, saMvega, zaktitastyAga, zaktistapa, sAdhusamAdhi, vayAvRtyakaraNa, arhadbhakti, AcAryabhakti, bahuzrutabhakti, pravacanabhakti, AvazyaphA parihANi, mArgaprabhAvanA aura pravacanabarasalatva-ina solaha kAraNoM se tIrthakara-prakRti kA Asrava hotA hai| ina bhAvanAoM meM SaTkhaNDAgama ke sUtra meM vaNita krama ko parivartita kiyA gayA hai| kSaNalavapratibodhanatA bhAvanA ko chor3akara AcAryabhakti rakhI gayI hai tathA pravacana 1. jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, moha aura antarAya ye cAra ghAtimA kama hai| zeSa vedanIya, Ayu, nAma aura gotra ye cAra kama aghAtiyA hai| 1.8 mahAkavi haricandra : eka anuSIlama Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhakti ke nAma ko parivartita kara mArgaprabhAvanA nAma rakhA gayA hai / abhikSaNa abhikSaNajJAnopayogayuktatA ke sthAna para saMkSipta nAma jJApayoga rakhA hai| labdhisaMvegabhAvanA ke sthAna para saMvega itanA saMkSipta nAma rakhA hai| kSaNalava pratibodhanatA bhAvanA ko abhI jJAnopayoga meM gatArtha samajhakara chor3A gayA hai aisA jAna par3atA hai aura jJAna ke samAna AcAra ko bhI pradhAnatA dene kI bhAvanA se bahuzrutabhakti ke sAtha AcAryabhakti ko jor3A gayA hai / zeSa bhAvanAoM ke nAma aura artha milate-julate haiM / ina solaha bhAvanAmoM kA cintana kara munirAja dazaratha ne tIrthaMkara karmakara as kiyA thaa| usI ke phalasvarUpa ve sarvArthasiddhivimAna se cyuta hokara dharmanAtha tIrthaMkara hue | dharmazarmAbhyudaya meM jaina siddhAnta samavasaraNa sabhA ke madhya meM sthita gandhakuTI meM devanirmita ratnamaya siMhAsana para bhagavAn dharmanAtha virAjamAna haiN| ve siMhAsana se cAra aMgula Upara antarIkSa meM sthita hai / unake cAroM ora berakara bAraha sabhAe~ haiM jinameM krama se 1 nirgrantha muni, 2. kalpavAsinI deviyA~ 2 vyAyikAeM, 4. jyotiSka deviyA~, 5 vyantara deviyA~ 6. bhavanabAsinI deviyoM, 7 bhavanavAsI deva, 8 vyantara deva, 9. jyotiSka deva 10. kalpavAsI deva, 11. manuSya aura 12 tiryaca - pazu prazAntabhAva se baiThe haiM / bhagavAn ATha prAtichApoM se suzobhita haiM / bAraha sabhAoM ke loga unakI divyadhvani utkaNThita hai / , * sunane ke lie nirgrantha muniyoM kI sabhA meM samAsIna gaNadhara - - pramukha zrotA ne he bhagavan ! saMsAra ke prANiyoM kA kalyANa kisa prakAra ho sakatA hai ? unakI dipaSvani khirI - divyopadeza prArambha huA / upadeza ke samaya koI vikAra nahIM thA / prazAnta gambhIramudrA meM bolate hue unhoMne kahAjina zAsana meM jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMgara, nirjarA aura mokSa ye sAta sattva haiN| puNya aura pApa bandhatatva ke antargata ho jAte haiM isalie unakA alaga se nirUpaNa nahIM kiyA jA rahA hai| vaise puNya aura pApa ko milAkara sAta tattva nau padArtha kahalAte haiM / unase pUchA ki isake uttara meM unake mukha para jIva tattva ha inameM jIva tatva caitanya lakSaNa se sahita hai, amUrtika hai, zubha -azubha karmoM kA kartA aura bhoktA hai, zarIra pramANa hai, Urdhvagamana svabhAva vAlA hai tathA utpAda vyaya aura prauvya svarUpa hai | siddha aura saMsArI ke bheda se jIva tattva do prakAra kA hai| janmamaraNa ke cakra meM pha~se hue jIva saMsArI hai aura isake cakra se jo pAra ho cuke haiM ve siddha kahalAte haiM siddhAnta saMsArI jIva nArako, niryakha manuSya aura deva ke bheda se cAra prakAra ke hai / 7 109 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa pRthivI ke nIce ratnaprabhA, zarAprabhA, bAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA aura mahAtamaHprabhA nAma kI sAta pRthiviyA~ haiM jinameM nArakI jIvoM kA nivAsa hai| ina jIvoM kA samaya nirantara dukhAya vyatIta hotA hai| bidhyAna tathA hiMsA, asasya, caurya, kuzIla aura parigraha meM tIvra Asakti rakhanevAle jISa ina narakoM meM utpanna hote haiN| tiryaca jIva asa aura sthAvara ke bheda se do prakAra ke haiN| pRthivI, jala, agni, vAyu aura vanaspati ke bheda se sthAvara jISa pAMca prakAra ke hai| ye saba ekendriya hote hai arthAt inake mAtra sparzana indriya hotI hai| zrasa jIva vikala aura sakala ke bheda se ko prakAra ke haiM / dvIntriya (zaMkha, kor3I, keMcuA Adi), trIndriya ( ciMuTI, bicchU, khaTamala Adi ) aura caturindriya ( makkhI, macchara, barI, bhramara Adi ) jIva vikala kahalAte hai / sakala jIva paMcendriya hote hai arthAt unake sparzana, rasanA, nAsikA, netra aura karNa ye pauSa indriyA~ hotI hai / paMcendriya tiryacoM meM koI manasahita aura koI manarahita hote hai / tiyacoM ke dukha sabake sAmane haiM / mAyAcAra-rUpa pravRtti karane se tiyaMcoM meM janma lenA par3atA hai| manuSya gati ke jIva bhogabhUmija aura karmabhamija ke bheda se do prakAra ke hote haiN| jahAM kalpavRkSoM se bhIgopabhoga kI prApti hotI hai aise deva-kuru, uttarakuru dhAdi kSetroM ke nivAsI bhogabhUmija kahalAte haiN| bahuta hI sukha zAnti se inakA jIvana vyatIta holA hai / aura jahA~ asi, maSI, kRSi, zilpa, vANijya aura vizA ina upAyoM se AjIvikA calatI hai aise bharata, airAvata tathA videha kSetra ke nivAsI manuSya karmabhUmija kahalAte haiN| karmabhUmija manuSya hI mokSa prApta kara sakate haiM / bhoga-bhUmija manuSya niyama se devamati hI prApta karate hai| devagati ke jIva bhavanavAsI, vyantara, jyotiSka aura vaimAnika ke bheda se cAra prakAra ke hote haiM / asura kumAra, nAgakumAra Adi ke bheda se bhavanavAsI deva ghasa prakAra ke haiN| kinnara, kiMpuruSa, gandharva zAdi ke bheda se dhyansara deva ATha prakAra ke hai| sUrya, candramA, graha, nakSatra tathA tAroM ke bheda se jyotiSka deva pAMca prakAra ke haiM aura kalpavAsI tathA kalpAtIta ke bheda se vaimAnika deva do prakAra ke haiN| sovarma mAdi solaha svagoM ke nivAsI deva kalpanAsI kahalAte haiM kyoMki inameM indra, sAmAnika Adi bhedoM kI kalpanA hotI hai tathA solaha svargoM ke Upara gaMveyaka, anudiza tathA anuttara vimAnoM meM rahanevAle deva kalpAtIta kahalAte haiM kyoMki inameM indra Adi bhedoM kI kalpanA nahIM hotI / kalpAtIta deva eka samAna hone se amindra kahalAte haiM / devagati ke jIvoM ko yadyapi manuSyoM kI apekSA sAMsArika bhogoM kI sulabhatA hai para ve usa paryAya se mokSa prApta nahIM kara skte| unheM apanI Ayu pUrNa hone para niyama se manuSya yA tiyaMcoM meM janma lenA par3atA hai| ___sikha jIvoM kA nivAsa loka ke agrabhAga para hai| tapazcaryA ke dvArA karmavikAra mahAkavi haricandra : eka anuzIkana Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko naSTa karanevAle jIva siddha avasthA ko prAsa hote haiN| siddha jIva phira kabhI janmamaraNa ke cakra meM nahIM pdd'te| ajIva tattva jo cetanA jAnane-dekhane kI zakti se rahita hai use ajIva kahate haiN| yaha ajIba dharmAstikAya, 'adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalAstikAya aura kAla ke bheda se pA~ca prakAra kA hai| pAMca ajIva aura eka jIva isa taraha donoM milakara chaha dravya kahalAte haiN| ina chaha banyoM se hI loka kA nirmANa huA hai / ina chaha dravyoM meM jIva aura pudgala ye do dravya kriyA sahita hai, zeSa cAra dravya niskriya hai 1 dharmAstikAya jIva aura pudgaloM ke calane meM sahAyaka hotA hai aura adharmAstikAya unake Thaharane meM sAhAyya karatA hai / AkAzAstikAya se saba dravyoM ko Thaharane ke lie avagAhana prApta hotA hai| pudgalAstikAva se zarIra tathA anya dRzyamAna padArthoM kA nirmANa huvA hai| kAlakhya saba dravyoM ke parivartana meM grahAyaka hai| dina, pAta, mahI ghaNTA Adi kA vyavahAra kAla, dravya kI hI sahAyatA se hotA hai| anAdi kAla se jIva ke sAtha karma aura nokarmazAnAvaraNAdi rUpa ajIva kA sambandha lagA rahA hai| isa sambandha ke kAraNa hI jISa ko saMsAra-bhramaNa karanA par3atA hai| jaba isa ajIva kA sambandha sarvathA chUTa jAtA hai taba jIva siddha ho jAtA hai| Asrava tattva jJAnAvaraNAdi karma rUpa hone ke yogya pudgala dravya ke paramANu loka meM sarvatra vyAsa hai| AtmA ke sAtha unakA sambandha hone meM jo kAraNa par3atA hai use Asrava kahate hai| yaha Asrava pramukha rUpa se yoga ke kAraNa hotA hai| AtmapradezoM meM pariSpandakampana hone ko bhoga kahate haiN| yaha yoga kAya, vacana aura mana ke nimitta se tIna prakAra kA hotA hai / zubha pariNAmoM se rakhA huA yoga zubha yoga kahalAtA hai aura azubha pariNAmoM se racA huA azubha yog| zubha yoga se puNya karma kA Arava hotA hai, aura azubha yoga se pApa karma kA / zubha karma sAMsArika sukha kA kAraNa hai aura azubha karma sAMsArika dukha kA kAraNa / jJAnAvaraNa, darzanAbaraNa, vedanIya, mohanIya, mAyu, nAma, gotra aura antarAya ke bheda se karma ATha prakAra kA hotA hai | ina AThoM ke Arava alagaalaga pariNAma hai| bandha tattva ___ kaSAyasahita hone ke kAraNa jIva karma-rUpa hone ke yogya pudgala paramANuoM ko grahaNa karatA hai| ve pudgala paramANu kisI nizcita samaya taka yAtmapradezoM ke sAtha saMlagna rahate haiM, yaho bandha tatva hai / mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga siddhAnta Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ye pAMca bandha ke pramukha kAraNa hai| prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza ke bheda se bandha ke pAra bheda hote haiN| zAnAvaraNAdi karmoM kA jo apanA-apanA svabhAva hai vaha prakRtibandha hai / jabataka jJAnAvaraNAdi karma AtmapradezoM ke sAtha saMlagna rahakara apanA kArya karane meM samartha rahate haiM tabataka ke kAla ko sthitibandha kahate hai| karmoM ke phala dene kI zakti meM jo honAdhika bhAva hotA hai vaha anubhAga bandha kahalAtA hai aura karma-pradezoM kA jo parimANa hai vaha pradezabandha kahalAtA hai| eka bAra kA baiMdhA huA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya aura antarAma karma adhika se adhika tIsa kor3Aphor3I sAgara taka mAtmapradezoM ke sAtha saMlagna raha sakatA hai, mohanIya karma sattara koDAkor3I sAgara taka tathA mAma aura gotra bosa koDAkoDI sAgara taka yahI inakA utkRSTa sthiti-bandha hai| jJAnAbaraNa karma, AtmA ko zAma ko aura kAraNa dharma darzana gaNa ko mAta karatA hai| vedanIya karma sukha aura dukha kA anubhava karAtA hai / mohanIya karma para-padArthoM meM ahaMbhAva tathA mamabhAva utpanna karatA hai| Ayukarma isa jIva ko nizcita samama taka naraka, tiryaMca, manuSya athavA deva ke zarIra meM avakSasa rakhatA hai| nAma karma se zarIra tathA indriya Adi kI racanA hotI hai| gotra karma isa jIva ko ucca athavA nIca kula meM utpanna karatA hai tathA antarAya kama dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya-Atmabala meM bAdhA DAlatA hai| saMvara tattva ___ AtmA meM navIna karmoM kA Asava-bhAmA, ruka jAnA saMvara kahalAtA hai| yaha saMvara, gusi, samiti, dharma, anuprekSA, parISahajaya aura cAritra ke dvArA hotA hai| tAtparya yaha hai ki jina bhAvoM se Asrava hotA hai una bhAvoM ke viparIta bhAvoM se saMvara hotA hai / mana-vacana-kAya rUpa yogatraya ko niyantrita karanA gupti hai| gamanAgamana, bhASA, bhojana, vastuoM ke rakhane, uThAne aura mala-mUtra chor3ane meM pramAda-rahita hokara pravRtti karanA samiti hai / uttama-kSamA, mArdava, Arjava, zauca, satya, saMyama, tapa, tyAga, AkiMcanya aura brahmacarya ye daza dharma hai| anitya, azaraNa, saMsAra, ekattha, anyatva, mazucitva, Anava, saMvara, nirjarA, loka, bodhidurlabha aura dharma ye bAraha anuprekSAeM haiN| kSudhA, tRSA mAvi cAIsa prakAra kI bAdhAoM ko samatA bhAva se sahana karanA parISajaya hai aura sAmAyika, chedopasthApanA, parihAravizuddhi, sUkSmasAmparAya aura yathAkhyAta meM pAMca prakAra ke cArita haiN| ina saba kAraNoM se saMvara hotA hai| Asava saMsAra kA aura saMvara mokSa kA kAraNa hai| nirjarA tattva pUrvabaddha karmoM kA eka-deza pRthak honA nirjarA hai| isake sakAma nirjarA aura akAma nirjarA ke bheda se do bheda hai| lapazcaraNa Adi ke dvArA buddhi-pUrvaka jo nirjarA mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI jAtI hai upe sakAma nirjarA kahate haiM aura sthiti pUrNa hone para karma-paramANu svayaM khirate rahate haiM use akAma nirjarA kahate haiN| sakAma nirjarA ko avipAka aura akAma nirjarA ko savipAka nirjarA mI kahate haiN| saMvarapUrvaka honevAlI nirjarA se hI jIva kA kalyANa hotA hai| nirjarA kA pramukha kAraNa tapazcaraNa aura vratAcaraNa hai / tapazcaraNa ke upavAsa, Unodara, vRttiparisaMkhyAna, rasaparityAga, viviktaprAyyAsana, kAmakleza, prAyazcitta, vinaya, bayAvRtya, svAdhyAya, vyutsarga aura dhyAna isa prakAra bAraha bheda haiM 1 vratAcaraNa ke sAgAra aura anagAra ke bheda se do bheda haiN| sAgAra gRhastha ko kahate hai aura antamAra mani ko / hastha sammandhI hatAcaraNa ke pAsa aNavatta, tIna guNavrata aura pAra zikSAvrata ke bheda se bAraha bheda haiN| ina saba vratoM ke pahale samyaktva-sampagdarzana kA honA Avazyaka hai| dharma, Asa, guru aura tatvArtha kA yathArtha thaddhAna karanA samyaktva kahalAtA hai| vItarAga-sarvajJa deva ke dvArA kathita dharma, dharma kahalAtA hai, arahanta-bItarAga, sarvajJa aura hitopadezI jinendra ko mApta yA deva kahate hai, viSayoM kI AzA se rahita tathA jJAnadhyAna meM lIna nimrantha sAdhu guru kahalAte haiM, aura jIvAjIvAdi uparyukta svArtha kahalAte hai| sAgAra-gRhastha ko hiMsA, zUTha, corI, kuzIla aura parigraha ina pAca pApoM kA ekadeza tyAga karanA anivArya hai| dhUta, mAMsa, madirA, vezyAsevana, bhAleTa, corI aura parastrosevana ina sAta vyasanoM kA tyAga karanA bhI usake prAthamika kartavyoM meM se hai / anya abhakSya padArthoM kA sevana bhI gRhastha ke lie varjita hai| ____ anagAra muni ko kahate haiM / yaha gRha kA parityAga kara vana meM yA anya ekAnta sthAnoM meM rahate haiN| pAMca pApoM kA tyAga kara aTThAIsa mUlaguNoM ko dhAraNa karate haiM / nagna-digambara rahate haiM / dina meM eka bAra hI AhAra grahaNa karate haiM / mokSa tattva ____ saMvara aura nirjarApUrvaka samasta pharma-paramANuoM kA AtmA se sadA ke lie pathaka ho jAnA mokSa vattva hai| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra kI ekatA se mokSa kI prApti hotI hai| jina jIvoM ko mokSa prApta ho jAtA hai ve sadA ke lie janma-maraNa ke cakra se baca jAte hai| isa prakAra dharma kA upadeza dekara dharmanAtha jinendra ne saMsArastha jIvoM ko kalyANa kA mArga pradarzita kiyA / inake 42 gaNadhara the / vihAra kAla meM hajAroM muni, gAyikAe~ tathA lAkhoM zrAvaka-zrAvikAoM kA vizAla saMgha sAtha rahatA thA / sAr3e bAraha lAkha varSa kI Ayu samApta hone para inhoMne caitra zukla caturthI kI puNmavelA meM sammedazikhara ( pArasanAtha hila ) se mokSa prApta kiyA thaa| dharmazamiyuSya kA yaha jaina-siddhAnta-varNana, vIranandI ke candraprabhacarita tathA umAsvAmI ke tattvArthasUtra para AdhArita jAna par3atA hai / sikhAnta 113 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvandharacampU meM jainAcAra kSemapurI se nikalakara jIvandhara Age bar3ha gye| unake zarIra para jo maNimaya AbhUSaNa the unheM ve kisI ko denA cAhate the parantu aTavI meM kisake lie deveM? yaha vicAra unake mana meM cala rahA thA usI samaya eka kisAna unheM AtA huA dikhaa| jIvandharakumAra ne usase jaba kuzala samAcAra pUchA taba vaha vinaya se gadgada hotA huA bolA vRSalo'pi vimItaH sanmuvAca kurukumjaram / kuzalaM sAmprataM yuSmadarzanena vizeSataH // 6 // pR. 122 vinayAvanata kisAna ne jIvandharakumAra se kahA ki kuzala hai aura Apake darzana se isa samaya vizeSa rUpa hai| isake uttara meM jIvandharakumAra ne kahA ki asi, masi, kRSi, zilpa, vANijya aura vidyA ina chaha karmoM se utpanna kuzalatA, kuzalatA nahIM kahalAtI kyoMki vaha nAnA prakAra kI AzArUpI latAoM kI utpatti ke lie kanda ke samAna hai| saccI kuzalatA to mokSa se utpanna honevAle ananta sukha kI prApti meM hai| vaha ananta sukha AtmasAdhya hai-AtmA se hI prApta kiyA jAtA hai aura AtmarUpa hai| vaha mokSajanita sukha ratnatraya kI pUrNatA hone para AtmA ko prApta hotA hai / samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra ina tIna ko ratnatraya kahate haiM / inameM vItarAga-- sarvajJa deva, unake dvArA pratipAdita Agama aura jIvAjIvAdi padArthoM kA zraddhAna karanA samyagdarzana kahalAtA hai| bhavya jIvoM ke pramukha AbhUSaNa-svarUpa jo samyagjJAna aura samyak cAritra hai ve samyagdarzana ke hone para hI hote haiM / jisa prakAra zarIra ke samasta aMgoM meM mastaka pradhAna aMga hai aura indriyoM meM netra pradhAna indriya hai usI prakAra mokSa ke aMgoM meM samyagdarzana pradhAna aMga hai / jJAna, darzana aura sukha rUpa lakSaNa se yukta atizaya nirmala AtmA, saba prakAra kI apavitratA ke pramukha kAraNasvarUpa zarIrAdika se bhinna kahA gayA hai| isa prakAra saMzayarahita Atmatattva kA jJAna honA samyagjJAna kahalAtA hai|| samyagjJAnI jIva ke dvArA parapadArtha kA jo tyAga kiyA jAtA hai use sampakacAritra kahate haiM / samyakcAritra ke dhAraka jova anagAra-muni aura sAgAra-gRhastha ke bheda se do prakAra ke kahe gaye haiN| inameM anagAra-muni hiMsA, asatya, caurya, abrahma aura parigraha ina pAMca pApoM kA sarvathA tyAga karate haiM aura gRhastha ekadeza tyAga karate haiM / isa prakAra saMkSepa se ratnatraya kA svarUpa batAkara jIvandharakumAra ne usa kisAna se kahA ki jisa prakAra kisI bar3e baila ke dvArA dhAraNa karane yogya bhAra ko usakA bachar3A nahIM dhAraNa kara sakatA hai isI prakAra suma bhI muni kA dharma dhAraNa karane ke 1. pRSTha 122-124. ratnoM ka 7-16 / 154 mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lie samartha nahIM ho ataH gRhastha kA dharma dhAraNa kro| isa gRhastha-dharma se mokSalakSmI nikaTastha ho jAtI hai| jo pAMca aNuvrata, tIna guNavata aura cAra zikSApratoM ke zaraNa karane meM udyata hai tathA sammagdarzana aura samyagjJAna se yukta hai ve gRhastha kahalAte haiM / hiMsA, asatya, paurya, abrahma aura parigraha ina pAMca pApoM kA sthUla rUpa se tyAga karanA aura madya, mAMsa tathA madhu kA tyAga karanA ye gRhastha ke ATha mUla guNa kahalAte hai| ahiMsANuvataH-sa jISa kI saMkalpapUrvaka hiMsA kA tyAga karanA, sasthANuvrata - poDAkAraka, kaThora aura nindha vacanoM kA tyAga karanA, acauryANuvata-sArvajanika upayoga ke lie ghoSita jala aura miTTI ke binA, binA dI huI anya vastuoM kA tyAga karanA, brahmacaryANuvrata-apanI vighAhita strI ke atirikta anya strI kA tyAga karanA aura parigraha-parimANANuvrata-apanI AvazyakatA se atirikta parigraha kA tyAga karanA, ye pAMca aNuvrata kahalAte haiN| nazA utpanna karanevAlI madirA, aphIma, gAMjA, carasa Adi vastuoM kA tyAga karanA madyatyAga hai| svayaM mRta athavA mAre hue usa jIva ke mAMsa kA tyAga karanA mosatyAga hai aura madhumakkhiyoM ke ugAla se utpanna hue madhuzahada kA tyAga karanA maputyAga hai| jainAcAra kA pAlana karane ke lie upayukta ATha niyamoM kA pAlana karanA sarvaprathama AmAka hai isalie inheM lagA hai| ina mUlaguNoM ke atirikta guhastha ko tIna guNavrata dhAraNa karane par3ate haiN| digvata', dezanata aura anarthadaNDanata ye tIna guNavata kahalAte haiN| kinhIM-kinhIM AcAryoM ne dindrata, anarthadaNDavata aura bhogopabhoga parimANavrata ina tIna ko guNavatra kahA hai | dazoM dizAoM meM Ane-jAne kI sImA jIvana-paryanta ke lie nirdhArita kara lenA aura usase bAhara nahIM jAnA digvata kahalAtA hai| dimyata ke bhItara jIvana-paryanta ke lie kI huI pratijJA ko kAla kI avadhi rakhaphara saMkocita karanA dezavata kahalAtA hai aura mana-vacanakAya kI vyartha-niSprayojana pravRtti kA tyAga karanA anarthadaNDavata hai / pAgopadeza-dUsareke lie pApa kA upadeza denA, hiMsAdAna-hiMsA ke sAvana-astra-zastra Adi dUsare ke lie denA, duHzruti-rAga-dveSa ko bar3hAnevAle zAstroM kA sunanA, apadhyAna-rAga-dveSa ke vazIbhUta hokara kisI ke vadha-bandhana Adi kA cintana karanA aura pramAdacaryA-niSprayojana vUmanA-ghumAnA tathA jala dhAdi kA bikheranA, ye anarthadaNDa ke pAMca bheda hai| jo vastu eka hI bAra bhogo jAtI hai use bhoga kahate hai jaise bhojana Adi aura jo bAra-bAra bhogI jAtI hai use upabhoga kahate haiM jaise vastra-AbhUSaNa Adi / ina bhoga aura upabhoga kI vastuoM kA jIvana-paryanta ke lie athavA kucha samaya ke lie parimANa nizcita karanA bhogopabhoga parimANa vrata hai| 1. madhAsamadhurayAga: mahAguyakSapaJcakam / haNA zramaNottamAH ||-rsnkrnnddmpraavkaacaar / siddhAnta 115 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAyika, proSadhopavAsa, atithisaMvibhAga cora se cAra i kahalAte haiM / inase munidrata kI zikSA milatI hai isalie inakA nAma zikSAvrata rakhA gayA hai / prAtaH, madhyAhna aura sAyaM ina tIna sandhyAoM meM kisI nizcita samaya taka pA~ca pApoM kA tyAga kara eka sthAna para sthita ho samatA bhAva dhAraNa karanA, paMcaparameSThI kI. ArAdhanA karanA tathA AtmasvarUpa kA cintana karanA sAmAyika kahalAtA hai / pratyeka aSTamI aura caturdazI ke dina anna, peya, khAdya aura lekha - ina cAroM prakAra ke AhAroM kA tyAga karanA proSadhopavAsa kahalAtA hai| yogya pAtra ke lie AhAra, bhoSaca, zAstra tathA abhaya - ye cAra prakAra ke dAna atithisaMvibhAga kahalAtA hai aura antima samaya kaSAya ko kRza karate hue samatAbhASa se prANatyAga karanA sallekhanA kahalAtI hai| ise hI saMnyAsamaraNa athavA samAdhimaraNa kahate haiM / - isa prakAra pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata ko ekatrita kara gRhastha ke bAraha vrata kahate haiN| inakA pAlana karanevAlA manuSya sAgAra, gRhastha yA zrAvaka kahalAtA hai | zrAvakadharma kA abhyAsa karanevAlA manuSya apanI zakti ko bar3hAkara kabhI munivrata bhI dhAraNa karatA hai aura usake phalasvarUpa mokSasukha ko prApta hotA hai / jIvandharakumAra ke mukhAravinda se zrAvakadharma kA varNana sunakara kisAna bahuta prasanna huA tathA use dhAraNa kara apane jIvana ko saphala mAnane lagA / jIvandharakumAra ne usakI pAtratA kA vicAra kara use apane maNimaya AbhUSaNa de diye aura nirdvandva hokara Age bar3ha gaye / kisI kAvya meM dharma tatva kA varNana saMkSipta ho zobhA detA hai kyoMki adhika vistRta hone se kathA yA kAvya kA saundarya naSTa ho jAtA hai aura pAThaka kA citta usale kaba jAtA hai| jaisA ki jaTAsiMha nandI ke barAMgacarita meM huA hU~ / yahI kAraNa hai ki jIvandhara campU meM mahAkavi haricandra ne aise prasaMgoM ko saMkSipta ho rakhA hai| dharmazarmAbhyudaya meM cArvAka darzana aura usakA nirAkaraNa susImA ke rAjA dazaratha candragrahaNa ko dekha saMsAra kI moha-mamatA se virakta ho jaba rAjasabhA meM apanA dIkSA lene kA vicAra prakaTa karate haiM taba unake sumantra nAmaka mantrI ne jo cArvAka mata kA anuyAyI thA, rAjA ke isa prayatna ko vyartha basAte hue jIva kI svatantra sattA ko ho nirasta kara diyA / rAjA ne suyukti-bala se jIva kI sattA ko siddha kara sumantra kI mantraNA kA nirasana kiyA / dharmazarmAbhyudaya kA yaha dArzanika prakaraNa alpakAya hone para bhI apane Apa meM pUrNa hai tathA kAvya ke kAvyatva kI rakSA karane meM dakSa hai / vIranandI ke candraprabhacarita ( dvitIya sarga ) aura zrIharSa ke naiSadhIyacarita ( saptadaza sarga) meM dArzanika prakaraNa AvazyakatA se adhika lambe ho gaye haiM, ataH ve kAvyocita nahIM jAna pdd'te| dharmazarmAbhyudaya kA yaha prakaraNa 62-75 taka mAtra 14 zlokoM meM pUrNa huA hai / sumantra mantrI kA pUrvapakSa dekhie- mahAkavi haricandra : eka anuzIkana 116 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ deva tvavAramdhamidaM vibhAti nabhaHprasUnAmaraNopamAnam / jIvAspayA tattvamapIha nAsti kutastanI tatparalokavArtA // 63]] na janmanaHprAGna ca paJcatAyAH paro vibhinne'vayave na cAntaH / vizanna niryana ca dRzyate'smAjhino na dehAdiha kazcidAtmA // 64 // kiM tvatra bhUvahnijalAnilAno saMyogataH kazcana yantra vAhaH / guhAnnapiSTodakadhAtakonAmunmAdinI zaktirivAmyuveti // 65 // vihAya tadRSTamadRSTahetorvRthA kRpAH pArthiva mA prayatnam / ko vA stanAgrANyavadhUya ghenordugdha vidagpo nanu dogdhi bhUGgam // 66 // he deva 1 Apake dvArA prArambha kiyA huA yaha kArya AkAzapuSpa ke AbhUSaNoM ke samAma nirmala jAna par3atA hai| kyoMki jaba jIvanAma kA koI padArtha hI nahIM hai taba usake paraloka kI vArtA kahA~ ho sakatI hai ? isa zarIra ke sivAya koI bhI AtmA na to janma ke pahale praveza karatA hI dikhAI detA hai aura na marane ke bAda milatA hI ! isI prakAra kimI avayava ke saNDita ho jAne para na bhItara praveza karatA aura na nikalatA haA dikhAI detA hai| kintu jisa prakAra gur3a, annacUrNa, pAnI aura AMvaloM ke saMyoga se eka unmAda paidA karanevAlI zakti utpanna ho jAtI hai usI prakAra pRthivI, agni, jala aura vAyu ke saMyoga se isa zarIrarUpI yantra kA koI saMcAlaka utpanna ho jAtA hai| isalie he rAjan ! pratyakSa ko chor3akara parokSa ke lie vyartha hI prayatna na kIjie / malA aisA kauna buddhimAn hogA jo gAya ke stana ko chor3a sIMgoM se dUdha duhegaa| ___tAtparya yaha hai ki cArvAka darzana, jIva ke svatantra astitva ko hI svIkRta nahIM karatA hai| aba isake samAdhAna rUpa uttara pakSa dekhie / rAjA dazaratha ne kahA aye sumantra ! isa ni:sAra artha kA pratipAdana karate hue tumane apanA nAma hI mAno nirarthaka kara diyA / he mandhin ! yaha jIva apane zarIra meM sukhAvi kI taraha svasaMvevana se jAnA jAtA hai, kyoMki usake svasaMvidita hone meM koI bhI bAdhaka kAraNa nahIM hai aura yataH buddhipUrvaka vyApAra dekhA jAtA hai ataH apane zarIra ke samAna dusare ke zarIra meM bhI vaha anumAna se jAnA jAtA hai| tatkAla kA utpanna huyA bAlaka jo mAtA kA stana pItA hai use pUrvabhava kA saMskAra chor3akara apa koI bhI sikhAnevAlA nahIM hai isalie yaha jIva nayA hI utpanna hotA hai-aisA AtmajJa manuSya ko nahIM kahanA cAhie / matazca yaha AtmA amatika hai aura eka jJAna ke dvArA hI jAnA jA sakatA hai ataH ise mUrtika dRSTi nahIM jAna paatii| are ! anya kI bAta jAne do, bar3e-bar3e nipuNa manuSyoM ke dvArA bhI calAyI huI panI talavAra kyA kabhI AkAza kA bhedana kara sakatI hai ? bhUtacatuSTaya ke saMyoga se jIva utpanna holA hai-yaha jo tumane kahA hai usakA vAyu siddhAnta Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se prajvalita agni ke dvArA samtApita jala se yukta baTaloI meM kharA vyabhidhAra hai kyoMki bhUtapatuSTaya ke rahate hue bhI usameM cetana utpanna nahIM hotA aura gur3a Adi ke sambandha se honevAlI jisa acetana unmAdinI zakti kA tumane udAharaNa diyA hai vaha cetana ke viSaya meM udAharaNa kaise ho sakatI hai ? isa prakAra yaha jIva amUtika, nirvASa, kartA, bhoktA, cetana aura kathaMcit eka hai tathA viparIta svarUpavAle zarIra se pRthaka hI hai| jisa prakAra agni kI zikSAoM kA samUha svabhAva se Upara ko jAtA hai parantu pracaNDa pavana use haThAt ithara-ughara le jAtA hai usI prakAra yaha jIva svabhAva se Urdhvagati hai. Upara ho jAtA ha-parasu purAtana pharma isa hAta samayamA meM aneka gatiyoM meM le jAtA hai| isalie maiM AtmA ke isa karma-kalaMka ko tapazcarana ke dvArA zIghra hI naSTa karU~gA kyoMki amUlya maNi para kAraNavaza lage hue paMka ko jala se kauna nahIM ho DAlatA ? ( zloka 67-75 ) 118 mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stama varNana dharmazarmAbhyudaya kA veza aura nagara-varNana deza, mAma aura nagara meM phisakA varNana karanA cAhie ? isakA uttara dete hue 'alaMkAra-cintAmaNi' meM zrI ajitasena ne likhA hai deze maNinadIsvarNadhAmpAkaramahAbhuvaH / grAmadurgajanAdhikyanadImAtRkatAdayaH // 36|| grAme dhAnyasarovallItarugopuSTaceSTitam / grAmyamodhyaghaTIyantra kedAraparizobhanam / / 37 / / pure prAkAratacchIrSavaprATTAlakakhAtikAH / toraNadhvajasauSAdhvayApyArAmajinAlayAH / / 38 / / -prathama pariccheda deza meM maNi, nadI, svarNa, dhAnya, khAna, vistRta bhUmi, grAma, durga, janasaMkhyA kI bahulatA aura nadImAtRkatA Adi kA varNana karanA cAhie / grAma meM ghAbhya, sarovara, satA, vRkSa, gAyoM kI puSTa gheSTAeM, grAmINajanoM kA bholApana, ghaTIyantra aura khetoM kI zobhA varNanIya hai, tathA nagara meM koTa, gumbana, vana, aTTAlikAe~, parikhA, toraNa, dhvajA, mahala, mArga, vApikA, bAga-bagIce aura jina-mandiroM kA varNana honA cAhie / mahAkavi haricandra ne dharmazarmAbhyudaya meM AnevAle deza, pAma tathA nagara ke varNana meM sAhitya kI uparyukta vidhAoM para pUrNa dRSTi rakhI hai / isa kAvya meM deza aura nagara ke varNana kA prasaMga prathama aura caturtha sarga meM AyA hai| prathama sarga meM Aryanayara ke uttara kozala devA kA varNana karate hue likhate hai ki usa deza meM svargapradezoM ko jItanevAle grAma the kyoMki svargapradeza ephapadmApsaras-eka padmA nAma kI apsarA se yukta the aura grAma anekapadamA saras-aneka padmA nAmaka apsarAoM se sahita the - parihAra pakSa meM, aneka kamalIpalakSita jala ke sarovaroM se sahita the, svargapradeza eka hiraNyagarbha-eka brahmA se sahita the aura grAma asaMkhyAta hiraNyagarbha-asaMkhya brahmAoM se-pakSa meM, aparimita svarNa se sahita the, aura svargapradeza eka pItAmbara pAmaramya the aura grAma anantapItAmbara ghAmaramya the--aneka gaganacumbI mahaloM se suzobhita the, pakSa meM anantagaganacumbI bhavanoM se ramaNIya the / iloka yaha hai-... varNana 119 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekapadmApsarasaH samantAdhasminnasaMkhyAtahiraNyagarbhAH / anantapItAmbaradhAmaramyA mAmA jayanti trivivapradezAn // 44|| sarga 1 yahA~ deza ke sarovara, aparimita svarNa bhANDAra aura gaganacumbI mahaloM kA phisanA manorama varNana hai| gannA perane ke yantroM tathA vAyu ke manda jhoMke se hilate hue dhAnya ke khetoM se paripUrNa pRthivI kA varNana dekhie mantrapraNAlIcaSakairajasamApIya puNDra surasAsayodham / / mandAnilAndolitazAlipUrNA bighUrNate yatra madAdibojhe // 45 // sarga 1 vahA~ manda-manda vAyu se hilate hue dhAnya ke paudhoM se paripUrNa pRthivI aisI jAna par3atI hai mAno yantroM kI nAlIrUpa kaToroM ke dvArA gannA aura Ikha ke rasarUpI madirA kA pAna kara usake nazA meM mAno jhUmatI rahatI hai| vahA~ kI dhAnma-sampadA kA varNana dekhie kitanA bhAvapUrNa hai janaiH pratigrAmasamIpamulcaHkRtA vRSADhyairvaradhAnyakUTAH / yatrodayAstAcalamadhyagasya vizvAmazalA iva bhAmti bhAnoH // 48 // sarga 1 jisa deza meM pratyeka gA~va ke samIpa lagAnI huI vAdha kI UMcI U~cI rAziyoM aisI jAna par3atI hai mAno udayAcala aura astAcala ke bIca calanevAle sUrya ke vidhAma ke lie dharmAtmA janoM ke dvArA banavAye hue vizrAmazela-vithAma karane ke lie parvata hI hoN| dhAnya ke khetoM ko rakhAnevAlI lar3akiryA sundara gIta gAtI hai aura una gItoM ko sunakara mRgoM kA samUha citralikhita-sA sthira ho jAtA hai / sabhIpa' se nikalanetrAle pathika una bhUgoM ke samUha ko citrAbha-jaisA mAnate haiN| yaha kitanA prAkRtika varNana hai| paloka dekhie sasyasthalIpAlakavAlikAnAmullolagolazrutinizcalAGgam / yaunayUSaM pathi pAnyasArthAH salleNya-lIlAmayamAmananti // 50 // sarga 1 uttarakosala deza kI nadiyoM kA varNana karate hue kavi ne apanI kAvya-pratibhA ko kitanA sAkAra kiyA hai-yaha dekhie yaM tAdRrza dezamapAsma ramyaM yatkSAramabdhi saritaH samIyuH / babhUva tenaiva jaDAzayAnAM tArA prasiddha kila nimnagAsvam / / 5 / / sarga 1 usa base supara deza ko chor3akara nadiyoM khAre samudra ke pAsa gayI thIM isIlie kyA una jalAzayoM-- mUkhoM ( pakSa meM jalayukta ) kA nAma loka meM nimnagA prasiddha huA thaa| caturtha sarga meM vatsadeza kI phala-sampatti kA varNana karate hue kahate haiM -- phalAvanamrAmravilambijambUjambIramAraGgalavaGgapUgama / sarvatra yatra pratipadya pAnthAH pAtheyabhAraM pathi novahanti / / 9 // sarga 4 mahAkavi haricandra : eka anuzIlana 120 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jisa deza meM pathikoM ko sarvatra phaloM se muke hae Ama, jAmuna, jambIra, santare, loga aura supAriyoM ke vRkSa milate hai ataH ve vyartha hI mArga meM pAthema kA bojha nahIM utthaate| prajA kI sukha-suvidhA aura svAsthya sampatti kA varNana parisaMkhyA alaMkAra ko AmA meM dekhie kAle prajAnAM janayanti tApaM karA ravereva na yatra rAjaH / syAdbhogabhaGgo'pi bhujaGgamAnA svasthye kaTArinna enarnarANAta // 11|| garga 4 jisa deza meM sUrya kI kiraNeM hI samaya pAkara prajA ko sansApa pahu~cAtI thIM, rAjA ke kara--Tenasa nhiiN| isI prakAra bhogabhaGga-phaNA kA nAza yadi hotA thA to soM ke hI hotA thA, vahA~ ke manuSyoM ke svastha rahate hue bhaugabhaGga-viSaya kA nAza nahIM hotA thaa| prathama sarga meM ratnapura nagara kA varNana karate hue vahA~ ke mahaloM kI UMcAI aura unapara phahAtI huI dhavala patAkAdhoM kA varNana dekhie kitanA manorama huA hai-- prAsAdazRGgeSu nijapriyAyA hemANDakaprAntamupetya rAtrI / kurvanti' patrAparahemakumbhabhramaM jhugaGgAjalacakravAkAH // 6 // zubhrA yadalimandirANA lagnA yajAmeSu na tAH patAkAH / kiMtu tvaco ghaTTanataH sitAMzonoM cetkimantanaNakAlikAsya ||61||-srg 1. usa magara meM rAtri ke samaya AkAzagajA ke jala ke samIpa rahanevAle cakravAka pakSI, apanI striyoM ke viyoga se dukhI hokara makAnoM ke zikharoM para svarNakalazoM ke samIpa yaha samajhakara jA baiThate haiM ki yaha cakravAkI hai aura isa taraha ve kalazoM para lage hue dUsare svarNa-kalazoM kA bhrama utpanna karane lagate haiM / usa nagara ke gaganacumbI mahaloM ke Upara bajAoM ke agrabhAga meM jo saphedasafeda vastra lage haiM ye patAkAe~ nahIM hai kintu saMgharSaNa se nikalI huI candramA ko svacAe~ hai / yadi aisA na hotA to isa candramA ke bIca praNa ko kAlimA kyoM hotI ? koTa kI UMcAI kA varNana karane ke lie kavi kI utprekSA dekhiemadvAjino noyadhurA rathena prAkAramAroDhumamuM kSamante / itIva yallaGghayituM dinezaH zrayasyavAnImadhavApyudoSIm // 81 // sarga 1 jisakI curA bilakula Upara kI ora uTha rahI hai aise ratha ke dvArA hamAre ghor3e isa prAkAra ko lApane meM samartha nahIM hai| yaha vicArakara hI mAno sUrya usa ratnapura ko lAMghane ke lie kabhI to dakSiNa kI ora jAtA hai aura kabhI uttara kI ora / isI sandarbha meM tadguNAlaMkAra kA vaibhava dekhierAtrI tamaHpIta-sitetarAima-vezmAnabhAjAmasitAMzukAnAm / stroNI mukharyatra navoditendumAlA kuleva kriyate nabhaHthIH / / 80 // sarga 1 varNana 121 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sasa nagara meM rAtri ke samaya andhakAra se tirohita nola maNiyoM ke makAnoM kI chatoM para baiThI huI nIla vastra pahananevAlI striyoM ke mukha se mAphAza ko zobhA aisI jAna par3atI hai mAno navIna udita candramAoM ke samUha se hI vyApta ho rahI ho| paturtha sarga meM musImA nagara kA varNana karate hue vahA~ kI haH-pakti kA varNana karane ke lie kavi ne jisa zleSopamA kA Azraya liyA hai usakA eka namUnA pAkhara vyApArya sajjAlakAsaMniveze karAnabhipreti yatra raajnyi| davatyanocastanakUTaramyA kAmteva candropalaharmyapaGktiH // 19 // sarga 4, jaba rAjA-prANavallama saMbhale hue kezoM ke bIca dhIre-dhIre apane hAtha calAtA hai taba jisa prakAra pInastanoM se suzobhita strI kAma se dravIbhata ho jAtI hai usI prakAra jaba rAjA-candramA usa nagarI ke sundara bharokhoM ke bIca dhIre-dhIre apanI kiraNeM calAtA hai taba UMce-U~ce zikharoM se suzobhita usa nagarI ko candrakAntamaNinirmita mahaloM kI paMkti bhI dravIbhUta ho jAtI hai usase pAnI jharane lagatA hai| ___ isa prakAra hama dekhate haiM ki kavi ne deza aura nagara ke varNana meM vividha alaMkAroM ko jo chaTA dikhalAyI hai vaha anya kAvyoM meM durlabha hai / jovaparacampU kA nagarI-varNana dekhie, prathama lambha meM hemAMgada deza kI rAjapurI kA varNana karate hue kavi kI kAvyapratibhA kitanI sAkAra ho uThI hai| 'usa hemAMgada deza meM rAjapurI nAma kI jagaprasiddha nagarI hai / usa nagarI ke koTa meM lage hue nIlamaNiyoM kI kiraNeM sUrya kA mArga roka letI haiM jisase sUrya maha samajhakara vivaza ho jAtA hai ki mujhe rAhu ne ghera liyA hai aura isa bhrAnti ke kAraNa hI vaha hajAra caraNoM ( pakSa meM kiraNoM) se sahita hone para bhI vahA~ ke koTa ko nahIM lA~ca sakatA hai // 13 // 'vaha nagarI apane meghaspI mahaloM ko dhdajAoM ke vastroM se sUrya ke ghor3oM kI thakAna dUra karatI rahatI hai tathA bijalI ke samAna camakIlI zarIralatA kI dhAraka striyoM se suzobhita rahatI hai| usake maNimaya mahaloM ko phailI huI kAnti kI paramparA se svargaloka meM caMdovA-sA tana jAtA hai aura nIla patthara ke koTa se nikalatI huI kAnti bahA~ hare-bhare bandanamAla ke samAna Ana par3atI hai // 14 // ' 5. ym+ lnii dl gr'ikaa yaasaalniilmnnidiidhitirumaargH| rAhubhrameNa vivazastaraNiH sahasra: pAdapto'pi na hi lakhapati sma sAlasa // 13 // 2. ambhomukcummisIya dhvajapaTapamanoddhRtasaptAzvarathya zrAntaH saudAminIzrItulitatanulatAmAninImAnitAyAH / asyA mANikyohAmRtacimarIkasiMpatohitAne niyaMzIlAimasAlaya tiramara pure badanasAmasUba 614aa. --lambha 1 mahAkavi haricandra : eka anuzIlana 122 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'usa nagarI ke hare-bhare maNiyoM se nirmita makAnoM ko kAnti se vyApta hokara para meghoM ke samUha hare-mare dikhane lagate haiM taba sUrya ke raka ke ghor3e una mezoM ko pUrvA aura pAnI samajhaphara unakI ora jhapaTate haiM aura yataH sUrya ghor3oM kI isa pravRtti ko sahane meM asamartha hai isalie hI usane kyA uttarAyaNa aura dakSiNAyana ke bheda se apane do mArga banA liye haiM // 15 // 'sa nagarI kI sundarI striyoM ke mukha-sapI candramA se pighale hae, canakAntamaNinirmita mahaloM se jo pAnI bharatA hai use pIne kI icchA se candramA kA maga bar3e vega se bhAyA parantu jyA ho usana mahakoM ke zikhara para dhara siMha dekhe syoM ho bhayabhIta ho bar3e bega se bAhara nikala gayA // 16 // ' 'usa nagarI ke atizaya zreSTha rAjamahaloM kI dehaliyoM meM jo garur3a maNi lage hue haiM unase mRgoM ke samUha pahale kaI bAra chakAye jA cuke hai isalie aba ve komala tRNoM ko dekhakara chUte bhI nahIM haiM kintu jaba ve tRNa striyoM ko manda musakAna se sapheda ho jAte haiM, taba cara lete haiM // 17 // 'usa nagarI ke UMce-UMce mahaloM kI chatoM para baiThanevAlI striyoM ke netrarUpI nIla kamaloM kI kAlI kAnti aisI jAna par3atI hai mAno apanI sakhI gaMgA nadI ko dekhane ke lie yamunA nadI hI bar3I zIghratA se svarga kI ora bar3hI jA rahI ho // 18 // ' ___'usa nagarI ke makAnoM kI chatoM para devAMganAoM ke prativimba par3a rahe the aura vahIM para taruNajanoM ko nija kI striyAM baiThI thIM / yadyapi donoM kA rUpa-raMga eka-sA thA tathApi taruNajana netroM kI TimakAra kI kuzalatA se una zonoM ko alaga-alaga jAna lete haiN| isI prakAra vahA~ ke nIlamaNi nirmita mahaloM ke agrabhAga meM sthita kinhIM sundariyoM ke mukhacandra ko tathA pAsa hI meM vicaranevAle candramA ke vimba ko dekhakara 1, yasthA harimaNimayAkhayakAtijAle ___ yantei balAhakakulai'pi sahasarazmiH / dUrvAmnu budipasasAramarathAzmarodha - ____ klezAsahaH kimakarogamane'syane // 15 // 2. maramundarovadanavittImacandra kAntAramasaudhagalira salilaM pipAnuH / eNAGkaraharativegavazAssamezya * bhautI rayana nirayAra tasaudhasihAs // 16 // +. pasyAmanaryapamandiradehalISu ___pAzmatai managalA mA basicatAH prAk / rASTavApi komalatRNAni na saMspRzanti / strImanyahAsa dhavalAni caranti tAni 15 4. upamahApatimANitAnA, satrAGganAnA nayanotpalazrIH / gardA sastI smAmavalokita drAk svargagatA sUryamRteva bhAti 1185 varNana Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAhu bhAkAzAMgaNa meM saMzaya ko prApta huA thA // 19 // ' 'usa nagarI ke bar3e-bar3e mahaloM ko dekhakara hI mAnI devendra zAha inE. kArarahita ho gayA hai, kamaloM se suzobhita parikhA ko dekhakara hI mAno gaMgA nadI viSAva-kheda ( pakSa meM ziva ) ko prApta huI hai, vahAM ke jinamandiroM ko dekhatA huSA sumeru parvata apane dayanIya zabda kara rahA hai ( pakSa meM-suvarNamaya sundara zarIra dhAraNa karatA hai ) aura devoM kI nagarI amarAvatI bhI usa nagarI ko dekhakara tathA zoka se Akula ho bala ke sAtha veSa rakhanevAle ( pakSa meM pala nAmaka daitya ko naSTa karanevAle ) indra ko svIkRta kara cukI hai // 20 // dharmazarmAbhyudaya kA nArI-saunvaya prathama lo prakRti ne hI puruSa zarIra kI apekSA strI ke zarIra meM saundarya kA samAveza adhika kiyA hai phira kavi ne apanI kalama se, citrakAra ne apanI tUlikA se aura kalAkAra ne apanI chenI se usake saundarya ko ubhAraphara prastuta kiyA hai| rAjA mahAsena kI rAnI suvratA ke saundarya-varNana meM kavi ne jo vibhutA prApta kI hai yaha anya kAvyoM meM durlabha hai / kavi kI anuprAsapUrNa bhASA meM usakI yuvAvasthA kA varNana dekhie sudhAsudhArazmimRNAlamAlatIsaroja-sArairiva beghasA phutam / zanaiH zanogSyamatIraya sA davau sumadhyamA madhyamamadhyamaM vayaH // 2-26 // sundara kamaravAlI usa suvratA ne dhIre-dhIre maugthya avasthA ko byatIla kara brahmA dvArA amRta, candramA, mRNAla, mAlatI aura kamala ke svatva se nirmita kI taraha suphumAra tAruNya avasthA ko dhAraNa kiyaa| rAnI subavA ke saundarya rasa kA ekatra varNana dekhiesmareNa tasyAH kila cAratArasaM janAH pibantaH zarajarjarIkUtAH / sa pItamAtro'pi kuto'nyathAgalapsavaGgataH svedajalachalAd bahiH // 2-37 // jo bhI manuSya usake saundaryarasa kA pAna karate the, kAmadeva una sabako apane bANoM dvArA jarjara kara detA thaa| padi aisA na hotA to vaha saundaryarasa, pIte hI sAtha sveda jala ke bahAne unake zarIra se bAhara kyoM nikalane lagatA? 1. yaspAsAdaparamparApratiphala devAnAsvAnA bheda STinimeSakauzalava zAjAvAti nau satiH / yadvaiyazirogRhasthamuvatIvamatranduSimbha vidho ___ bimma catra samIkSya saMvAyamagAta svAnurabhAjire |shaa-lmbh / 2. yastodhAlavalokya nirjarapati nirnimaigho'bhava yasyA vIkSya sarojazobhiparikha pA vidhAdaM gtaa| yatratyAni jinAlayAni kalayanmeru svakAta svara svIca ca malavirSa muraparIyAM vIkSya zokAkulA // 20 // 125 mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nakhazikha varNana meM kavi ne 38 se 60 zloka taka bahubhAga gherA hai / pratyeka aMga ke varNana meM kavi ne utprekSA kI jo lambI-lambI ur3AneM bharI hai ve pAThaka ke citta ko Azcarya meM DAla detI hai / rAnI ke kapoloM kA varNana dehie kapolahetoH khalu lokacakSuSo vidhiya'SAtpUrNasudhAkaraM dvidhA / vilokyatAmasya tathAhi lAJchamachalena pazcAtkRvasIvanavaNam // 2-50 // aisA lagatA hai mA nizAnA ne mama capalonA ke bhAgala panAne ke lie pUrNacandra ke do Tukar3e kara diye hoN| dekho na, isIlie to usa candramA meM kalaMka ke bahAne pIche se kI huI silAI ke cilla vidyamAna hai| ___ mastaka para suzobhita ghugharAle bAloM kA varNana dekhie, kitanI pravAhapUrNa bhASA meM diyA hai ? anindyadantadyutiphenilAdharapravAlazAlinyuklopanotpale / tadAsyalAvaNyasughodadhau babhustaraGgamaGgA iva bhaGgurAlakAH // 2-59 / / dAMtoM kI ujjvala kAnti se phenila, adharoSTharUpI mUMgA se suzobhita aura bar3ebar3e netrarUpI kamaloM se yukta usake mukha ke saundarya-sAgara meM ghughurAle bAla laharoM kI taraha suzobhita ho rahe the| mukha ko zobhA kA varNana karane ke lie kavi ne candramA ko jo upAlambha diyA hai vaha kyA kahIM anyatra prApta hai ? sadAnanenyorapirohatA tulAM mRgAGkacitte'pi na lamitaM tvayA / yato'si kastatra payodharonnatI sa mUDha yatrAdhikaM vyarAjata / / 2-60 / / re candra l usa sugratA ke mukhacamTra kI tulanA ko prApta hote hue sujhe citta meM lajjA bhI na AyI ? jina payoSaroM ( meghoM, stanoM ) kI unnati ke samaya usakA mukha adhika zobhita hotA hai una payogharoM { mevoM ) ke samaya terA patA bhI nahIM cltaa| samanna saundarya kA varNana dekhiecakAra yo netracakoracambikAmimAmanindyAM vidhiranya eva saH / kuto'nyathA vaida nayAnvitAttato'pyabhUdamandati rUpamIdRzam / / 2-64 / / -suvratA ke pati rAjA mahAsena usako sundaratA kA svayaM vicAra karate hue kahate haiM-jisa vidhAtA ne netrarUpI cakoroM ke lie cAMdanI tulya isa suvratA ko banAyA hai yaha anya hI hai anyathA vedanayAnvita-vevajJAna se sahita ( pakSa meM vedanA se sahita ) prakRta brahmA se aisA amanda- kAnti-sampanna rUpa kaise bana sakatA hai ? yaha tayoge'tayoganAmaka atizayokti alaMkAra kA sundara udAharaNa hai| 1. aye mRgAGka ! kha matra payodharonnatI vizuto bhavasi sa satrAdhika cakAsAmAsa amastasya tulArohaNe sayA tasilasjisamiti bhAraH / 2. vedanayA vArdhamyavanipIDayA pale hAnera anvitAva sAhitAda medanA jJAnapIkSyoH pazi vizva locanaH / varNana 125 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha zloka kAlidAsa ke 'vikramorvazI' ke nimna zloka se prabhAvita jAna par3atA hai baskAH diSI prabhAvakA zRGgArarasaH svayaM nu madanI mAso nu puSpAkaraH / vedAbhyAsajaJcaH kathaM nR viSayabhyAsakautuhalo nirmAtuM prabhaveramanoharamidaM rUpaM purANo muniH // aura hastimalla ke 'vikrAnta kaurava' kA nimna zloka isase prabhAvita lagatA hai / iyaM cet sRSTA syAdamRtanidhinaivenduvadanA kathaM klAmyaskAntiH sRjatu sa imAma sthirakalaH / athainAM kAmazcet prakRtilalitaH sraSTumucitaH svasattAyAM ko'nyaH prathamamavalambo'sya bhavatu // 1-23 // rAjA mahAsena kA dUsarA cintana dekhiepurva yoSavidevAgmitA - vilAsa- vaMzavrata-vaibhavAdikam / samastamapyatra cakAsti vAdRzaM na yAdRzaM vyastama pIkSyate kvacit // 2-26 // zarIra, avasthA, dveSa, viveka, vacana, vilAsa, vaMza, vrata aura vaibhava Adika sabhI isameM jisa prakAra suzobhita ho rahe haiM, usa prakAra kahIM samyatra pRthak-pRthak bhI suzobhita nahIM hote / 126 na nAkanArI na ca nAgakanyakA na ca priyA kAcana cakravartinaH / abhUd bhaviSyatyayacAsti sAdhvimAM yadaGgakAntmopamamomahe vayam // 12- 67 // na aisI koI devAGganA, na nAgakanyA aura na hogI athavA hai jisake zarIra kI kAnti ke sAtha hama isa kara sakeM / cakravartI kI priyA hI huI haiM, suvratA kI acchI taraha tulanA saptavAsa meM suprabhA ko lakSmI kA varNana dekhie, kitanA adbhuta hai ? maktuM jale vAnchati padmaminduyamANaM sarpati laGghanArtham / klizyanti lakSmyAH suvRkSA hRSAyAH pratyAgamArthaM kati na trilokyAm // 17-20 // kamala jala meM DUbanA cAhatA hai aura candramA ullaMghana karane ke lie AkAza rUpI A~gana meM gamana karatA hai so ThIka hI hai kyoMki usa sulocanA ke dvArA apahRta lakSmI ko punaH prApta karane ke lie tInoM lokoM meM kitane loga kaSTa nahIM uThAte ? aura bhI Ad kuta: suvRttaM stanayugmamasthA nitambamAro'pi guruH kathaM bara / yena yenApi mahonatena samAzritaM madhyamakAri dhInam // 17- 21 // isakA stanamugala suvRtta - sadAcArI ( pakSa meM golAkAra) aura nitambabhAra guru -- upAdhyAya ( pakSa meM sthUla ) kaise ho sakatA thA jina donoM ne svayaM unnata hokara apane Azrita madhyabhAga ko atyanta dIna-- kRza banA diyA thA / mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba stana-varNana meM kavi kI kalA dekhie-- yadvaya'te nivRtidhAma panyadhaM baM tadasyAH stanayugmameva / no cetkutastyaktakalApatA yuktA guNairatra vasanti muktAH / / 17.22 / / ghanya puruSoM ke dvArA jisa muktidhAma kA varNana kiyA jAtA hai niSSaya se bAha isakA stanayugala hI hai| yadi aisA na hotA to yahA~ kalaMkarUpI pApa se rahita aura sampagdarzanAdi guNoM se (pakSa meM tantuoM se yukta mukta-siddha parameSTI (pakSa meM muktAphala) kyoM nivAsa karate ? jobamparacampU meM nArI-saundarya kA varNana yaha pahale kahA jA cukA hai ki nArI, kavi kI kalama, citrakAra kI tulikA aura zilpakAra kI chainI kA lakSya yuga-yuga se hotI A rahI hai| mahAkavi haricandra ne jIvagharapampU meM bhI nArI ko apanI kalama kA lakSya kitane ho sthaloM para banAyA hai para usake sarvAdhika saundarya kA varNana unhoMne tRtIya lambha meM gandharvadattA ke saundarya aMkana meM kiyA hai / dekhie, pANigrahaNa ke anantara gamdharvavattA kA citraNa kitanA manohArI huA hai apane kAntipUra kI taraMgoM ke madhya meM stanarUpI tumbIphala ke sahAre sairatI huI usa navayuvatI ko dekhakara jIvadharakumAra bahuta bhArI Azcarya ke sAtha Anandita hue / / 5 / / ___ yatazca kamala-yugala ne aneka prakAra se tapa meM sthira rahakara puNya-saMcaya kimA thA isalie phalasvarUpa usake donoM caraNa bana sake the, yadi aisA na hotA to donoM caraNa haMsI ( pakSa meM toDara) kA Azraya lekara hRdayahArI-manohara zabda kaise karate ? // 51 // para kI kiraNoM se jinakA apamAga lAla ho rahA hai aise usake nakha isa prakAra suzobhita ho rahe the mAno mApa striyoM ko mukha dekhane ke lie vidhAtA ke dvArA banAye hae atizaya nirmala maNimaya darpaNa hI hoM // 52 / / isake kucha-kucha lAla nakhoM ne kuraSaka puSpa ko kAnti jIta lI yo aura caraNakamala kI kAnti me azoka vRkSa kA patruva jIta liyA thA // 53 // maiM gandharvadattA ke jaMghAyugala ko kAmadeva ke tarakasa kA yugala samajhatA hU~ athavA kAmadeva ke bANoM ko tIkSNa karane ke lie vanirmita masANa mAnatA hU~ // 54 // tapAye hue suvarNa ke samAna sundara rUpa ko dhAraNa karanevAle usake donoM kara aise suzobhita ho rahe the mAno svanarUpI gumbajoM se suzobhita usake zarIrarUpI 1. pR. 70, zloka 50 se pRSTabha, raloka ha taka | 2. sarojayugma bahudhAtasthita babhUva tasyAparaNadvaye pam / na cesa katha' tatra va sAvimo samessa hA tanRtA phalasvanam // varNana 127 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAmAyatana ke do khambhe hI hoM // 55 // isakA nitambamaNDala aisA suzobhita ho rahA thA mAno dukUlarUpI svaccha jala se alaMkRta bAlU kA TIlA hI thA, athavA kAmarUpI sAgara meM DUbanevAle taruNajanoM ke tairane ke lie yauvanarUpI agni se tapAyA huA suvarNakalA kA yugala hI thA, athavA vastra se parivRta kAmadeva kA eka cakravAlA vAhana hI thA, athavA zrRMgArarUpI rAjA ke krIDAzaila kA bhaNDala hI thaa| isakI romarAji aisI jAna par3atI thI mAno candana se lisa stamarUpI parvata para car3hanevAle kAmadeva ke lie marakatamaNiyoM kI banI sIr3hiyoM kI paMkti hI thI, athavA sondaryarUpI nadI para phailA huA pula hI thA, athavA nAbhirUpI vApikA meM grovA lagAne ke lie udyata kAmadevarUpI hAthI kAspala se usI huI agara jIzi hI thI, athavA bahuta bhArI stanoM kA bojha dhAraNa karane kI cintA se kRzatA ko prApta hue madhya bhAga ke dvArA sahArA ke lie grahaNa kI huI lAThI hI thI, athavA nAbhirUpI dAmI ke mukha se nikalatI huI kAlI nAgina dI thii| _isa mRganayanI ke stana aise jAna par3ate the mAno romarAjirUpI latA ke do gucche hI hoM aura isIlie ve jIvandharakumAra ke netrarUpI bhramaroM ko apanI ora khIMca rahe the // 56 // hArarUpI bijalI se sahita tamA nIlAmbara-nIla vastra (pakSa meM nIle AkAza) ke bhItara vRddhi ko prApta usake payodharoM-stanoM ( pakSa meM meSoM) kI unnati kAmarUpI mamUra ko puSTa kara rahI thI / / 57 // usake donoM stana kyA ye mAno cUcukarUpI uttama lAkha se mudrita kAmadeva ke rasa se paripUrNa do phalaza hI the aura kabhI gira na jAveM isa bhaya se vidhAtA ne unheM lohe ke koloM se kolita kara diyA thA kyA ? // 58 // usa sulocanA kI lambolAcI bhujAe~ bAkAzagaMgA meM suzobhita suvarNa-kamalinI ke mRNAla ke samAna thIM aura aisI jAma par3atI thIM mAno kAmIjanoM ko sAdhane ke lie vidhAtA ke dvArA banAye hue do bar3e-bar3e pAzajAla hI hoM / / 59 // gandharSadattA svayaM eka patalI latA ke samAna thI aura komala tathA snigdha zobhA se sampanna usakI donoM bhujAe~ zAkhAoM ke samAna suzobhita ho rahI thii| usakI bhuSArUma zAkhAeM apanI aMguliyospI pallavoM se sahita thIM, nakha hI unake sundara phUla the aura manohara zabda karanevAlI marakatamaNi kI caMcala cUr3iyAM hI una para chAye hue bhramara the // 6 // usa khaMjanalocanA ke zaMkha tulya kaNTha meM vIra kAmadeva ne yaha socakara hI mAno tIna rekhAeM khIMca dI thI ki isane tInoM jagat ko jIta liyA hai / / 6 // usake adharoSTha ko kitane hI loga vo aisA kahate hai ki yaha mukharUpI candramA ke samIpa zobhA pAnevAlA sandhyAkAlIna rAga hI hai-sandhyA kI lAlI hI hai, koI 128 mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahate haiM ki yaha navIna pallatha hI hai, koI kahate hai ki yaha mukha' ko kAntirUpI samuha kA mUMgA hI hai para hama kahate haiM ki yaha dantapaktirUpI maNiyoM kI rakSA ke lie lAla se lagAyo huI manohara muhara hI hai / / 62 // bahuta bhArI mAdhuryaM se bharI huI usako bANI koyaloM ke kalarava kI nimthA karane meM nipuNa thii| vaha amRta ko lajjA pradAna karatI thI, munanakA dAsa kA tiraskAra karatI thI, pauMche aura Ikha ko rasIlI pAkkara ko khaNDita karatI thI aura zreSTha madhu ko bhI nIcA dikhAtI thI // 63 // usakI nAka aisI jAna par3atI thI mAno mukha rUpI candrabimba se nUvana amRta kI eka moTI dhArA nikala kara jama gayo ho athavA danta-paMkti rUpI motiyoM aura maNiyoM ko taulanevAlI tarAjU kI daNDI hI ho // 64 // usa gandharvadattA ke mukharUpI sadana meM jagadvijayI kAmadeva rahatA thA isalie usane usako TekI bhauMha ko dhanuSa aura usakI A~khoM ko bANa banA liyA thaa| yahI kAraNa hai ki usakI kamalatulya A~khoM ke agrabhAga meM jo lAlimA yI vaha taruNa manuSyoM ke marmasthala chedane se utpanna dhira sambandhI lAlimA hI thI // 65 // utpala ke bahAne manuSyoM ke netrarUpI pakSiyoM ko pakala kara rakhanevAle usake donoM kAna aise jAna par3ate the mAno manuSyoM ke netrarUpI pakSiyoM ko bAMdhane ke lie vidhAtA ke dvArA mAse yA do pA hI ho !!6! aisA jAna par3atA hai ki candramA rAtri ke samaya usake mukha ko kAntirUpI dhana ko curAkara AkAza mArgarUpI dhana meM vega se bhAgatA hai aura dina ke samaya kahIM jAkara chipa jAtA hai| yadi vaha kAntirUpI dhana ko harane vAlA nahIM hai to phira usake bIca meM yaha kalaMka kyoM hai ? // 67 | usa kRzAMgI ke keza kyA ye ? mAno mukhacandra ko kAnti rUpI samudra ke phaile hue zeyAla hI the, athavA mukharUpI candramA ke idhara-udhara ikaTThe hue saghanamegha hI the, athavA kAmarUpI agni se uThatA huA ghUma kA samUha hI thA, athavA mukhakamala para maharAte hue pramaroM kA samUha hI thA / / 68 / / vaha gandharvadattA kyA kinnarAMganA thI, yA asura ko slI thI, yA kAmadeva kI strI-rati thI, yA suvarNa kI latA thI, yA bijalI thI, yA tArikA thI athavA kyA netroM ko bhAgya rekhA thI ? // 69|| gandharvadatA ke samAna anya striyoM kA bhI saundarya yathAsthAna gadya-padya meM aMkita kiyA gayA hai / sabake uddharaNa isa alpakAya lekha meM denA sambhava nahIM hai| 1. lalATaleraNAzamalendu-nirgamAsudhorughAreva ghanasvamAgatA | tadIganAsA vijarasnahattestulema kAtyA jagadamyatolayaha // 53 // dharmaH sarga 2 varNana 139 17 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jovalparacampU kI nepathya-racanA `aa apanI putrI gambadattA "tutIya lambha ke anta meM vidyAdharoM kA rAjA garuDavega, kA jIvandhara kumAra ke sAtha pANigraNa karane ke lie samudyata hai| vivAha ke prArambha meM honevAlI nepathya racanA kA prArambha garuDavega ke dvArA kiye hue maMgalasnAna se zurU hotA hai / vidyAdharoM ke rAjA garuDaveMga ne Akara sphaTika ke pITha para sthita devadampatItulya vadhUvara kA apanI bhujArUpI sarpa ke phaNAmaNi ke samAna dikhanevAle maNimaya kalazoM se jharatI huI jaladhArAoM ke dvArA abhiSekamaMgala --- mAMgalikasnAna pUrNa kiyA / usa samaya jaladhArA kI safedI hAtha ke nAkhUnoM kI kAnti se dUnI ho rahI thI aura bhujArUpI vaMza se nikalanevAle motiyoM ke zaranoM kI sambhAvanA bar3hA rahI thI kSIrasamudra ke phena samUha ke samAna dikhanevAle vastroM ko pahane hue ve donoM dampatI alaMkAragRha ke madhya meM hIrakajaTita pITha para pUrva dizA kI ora mukha kara baiThAye gaye / ina donoM ke zarIra svabhAva se hI sundara the, yahA~ taka ki AbhUSaNoM ko bhI suzobhita karanevAle the, isalie unameM AbhUSaNa pahanAne kA prayojana kevala maMgalAcAra hI thA, zobhA bar3hAnA nahIM / athavA bhUSaNa - samUha kI zobhA bar3hAnevAle unake zarIra meM jo AbhUSaNa pahanAye gaye the ve kevala dRSTidoSa ko naSTa karane ke lie hI pahanAye gaye the / sarvaprathama usa khaMjanalokamA ke zira para sakhI ne vaha somanta-mAMga nikAlI thI jo ki mukha kI kAntirUpI nadI ke mArga ke samAna jAna par3atI thI aura sadanantara usapara usa nadI ke phenapuMja ke samAna dikhanevAlI phUloM kI mAlA pahanAyI gayI thii| isake mukhapara nIlamaNi kI bahu vedI pahanAyI gayI thI jo mukharUpI candramA ke kalaMka - cihna ke samAna jAna par3atI thI aura isake pazcAt A~khoM meM aMjana lagAyA gayA jo mukha para AkramaNa karanevAlI AMkhoM kI sImAnta rekhA ke samAna jAna par3atA thA / AbhUSaNa pahanAne vAlI sakhI-janoM ne gandharvadasA ke kapola para jo makarI kA cihna banAyA thA vaha aisA suzobhita hotA thA mAno 'yaha kAmadeva kI patAkA hai aisA samajhakara sAkSAt kAmadeva ke patAkA kI makarI ho A pahu~cI ho athavA usake kapolamaNDala ke saundarya-sarovara meM jo yuvakajanoM ke netrarUpI pakSI par3a rahe the unheM bA~dhane ke lie vidhAtA ne eka jAla hI banA rakhA ho / 1. pRSTha 67-68 / mArga 2. sImantaM parikSan khalanazI maktraprabhA nimnagAmamAlikAca vidadhe zukenaputra yitAm / AsthenolalalATikA sahacarItrendulakSmyA mitAmakSNoraJjanamAna nAkramakRtIH sImanta rekhAmi // 46 // 130 mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'mRganayanI gandharvadattA ke kapoloM para kastUrI dvArA nirmita patrakAra racanA ke bahAne phezoM kA pratibimbi par3a rahA thA aura vAha bandhakAra ke pannoM ke samAna jAna par3atA thA / sAtha hI usake kAnoM meM jo vo karNaphUla pahanAye game the ve aise suzobhita ho rahe the mAno amprakAra ke una do baccoM ko zIghratA se naSTa karane ke lie vo sUrya hI A pahu~ce hoN| phUloM se sumita asA mesa mAlA 1 Aga pasApA mAnI jagattraya kI vijaya ke lie prasthAna karanevAle kAmadeva kA bANoM se bharA taraphasa hI ho / sanI ke dvArA banAyI huI usakI sarpatulya deNI aisI suzobhita ho rahI thI mAno zarIra rUpa kAmadeSa ke dhanuSa kI horI hI ho athavA mukhakamala kI sugandha ke lobha se pAyI huI bhramaroM kI paMkti hI ho| nahalAyI huI rAjaputrI padmA ko usakI sakhiyoM ne bar3e harSa se prasAdhanagRha ke A~gana meM AbhUSaNa pahanAnA zurU kiyA |40 // kSIra-sAnara ke taTapara sthita caMcala phena ke Tukar3oM ke samAna komala vastra se veSTita rAjaputrI aisI jAna par3atI thI mAno zaradaRtu kI nirmala meghamAlA se suzobhita candramA kI rekhA hI ho athavA phUloM se AcchAdita kalpalatA hI ho // 41|| 'usake caraNa kamaloM meM jo hIroM ke nUpura camaka rahe the ve aise jAna par3ate the mAno nakharUpI candramA kI sevA ke lie tArAoM kI paMkti hI usake bharaNoM ke samIpa mAyI ho / athavA aise jAna par3ate the mAno yauvana rUpI latA ke phUla hI jhar3akara nIce mA par3e hoM / / 42 / / usake sthUla nitambamaNDala para suzobhita kara-dhanI aisI jAna paratI thI mAno kAmadeva kI rAjadhAnI kA suvarNamaya koTa hI ho, athavA kAma ke khajAne ko gherakara baiThI sarpiNI hI ho athavA kAmadeva ke udyAna kI bAjI rUpa kalpalatA hI ho| kyA yaha hAra hai athavA saba manuSyoM ke netroM kA AhAra hI hai ? athavA isa kamala-locanA ke stanarUpI parvata se par3atA huA marane kA pracAra hai ? athavA stanarUpI --.. - --. ..-- 1. tasyAH kapolalacitI mRganAbhikAsa ___patrasyalena kacakandasama:kizorau / TrAmbAdhita raviyu kina karNazobhi tArayugmamadhika haru mRgAyAH // 4 // -lambha 2. pAdAmbujotalasita-horakanUpurI rAvirSabhuva nandirasevanAya / vArAliH padasamauSamateya tasyA tAruNyavIrudha vApakSitA samAti: 42||-sambha / 3. hAraH kiM vA sakalanayanAhAra evAmzujAkSyA yahA manoruhAgaripatanirasauSa pUraH / phimA tasyAH stanamukulayo: kopalImaNAlo bhAri smaiva vizayamazataH strIjane prekSyamANaH || varNana 131 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukuloM kA komalamRNAla haiM ? isa prakAra saMzaya ke vazIbhUta ho strIjanoM ke dvArA dekhA gayA usakA hAra bahuta hI suzobhita hai "usake nAka kI maNi aisI jAna par3atI thI mAno mukharUpI kamala ke madhya meM suzobhita pAnI kI bUMda hI ho athavA nAsArUpI vaMza se girA huA zreSTha nUtana motI hI ho // 44 // * usake stanoM para jo makarI kA cihna banA thA vaha nimna prakAra saMzaya utpanna kara rahA thA-- kyA yaha kAmadeva sambandhI mantra ke bIjAkSaroM ko paMkti hai ? kyA usakI frielI hai ? athavA kyA stana rUpI kamaloM para maMThanevAlI bhramaroM kI paMkti hI hai // 45 // rAjA alaMkAra - cintAmaNi ke anusAra nRpa - rAjA meM nimnAMkita guNoM kA varNana kiyA jAtA hai nRpe yazaH pratApAjJe'satsannigrahapAlane / sandhivigrahayAnA dizastrAbhyAsanayakSamAH // 25 // ariSaDvargajetRtvaM dharmarAgo dayAlutA / prajAgo jigISutvaM dharmI dArya bhI ratAH // 26 // aviruddha trivargatvaM sAmAdiviniyojanam / tyAgasatya sadAzIcazI yaizvaryodyamAdayaH // 27 // - prathama pariccheda 1 rAjA meM, yaza, pratApa, AjJA, duSTa nigraha, sadanugraha, sandhi vigraha, yuddha ke lie prasthAna, zastrAbhyAsa, bhaya, kSamA, kAma, krodha Adi chaha antaraMga zatruoM ko jItanA, dharmarAga, dayAlutA, prajA ke sAtha sneha, bIta kI icchA na honA, dhIratA, udAratA, gambhIratA, trivargakA nirvirodha pAlana karanA, sAma-dAna, vaNDa Adi upAyoMkA prayoga karanA, tyAga, satya, sadA nirlobha rahanA, zUratA, aizvayaM aura udyama Adi guNoM kA varNana hotA hai / dharmazarmAbhyudaya meM rAjavarNana kA prasaMga dvitIya sarga ( 1-34 ) aura caturtha sarga ( 26-40 ) meM AyA hai| donoM hI sthAnoM para kavivara haricandra ne alaMkAracintAmaNi meM pradarzita guNoM kA acchA samAveza kiyA hai / udAharaNa ke lie rAjA mahAsena kI zUratA kA varNana dekhie / yahA~ zUratA ke sAtha surUpatA kA bhI zleSa dvArA sundara aMkana huA hai- 1. nAsAmaNirvasvapojamadhyavibhA 132 meM jalavindureva / hosvidasmAnamauktikaM kiM nAsAkhyavaMzAda galita gariSTham ||4 2. ki kAmama prIjAli kiM vA tahavirudAvatiH / kiMcirakucAjazAstirmakarI saMzayaM dhAt // 45 // mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gate'pi dRggocaramatra zatravaH striyo'pi kaMdarpamapatrapA' dadhuH / kimadbhutaM taddhRtapaJcasAyake yadadvansaMgarasaMgatAH kSaNAt / / 2-2 / / isa rAjA ke dikhate ho zatru ahaMkAra-rahita ho jAte the aura striyAM kAma se pIr3ita ho jAtI po / zatru savAriyAM chor3a dete the aura striyA~ lajjA kho baiThatI thIM / jaba dikhane meM hI yaha bAta thI taba pAMca bANoM ke dhAraNa karane para yuddha meM Aye hue zatru kSaNabhara meM bhAga jAte the isameM kyA Azcarya thA? isI prakAra jaba yaha rAjA svayaM paMcasAyaka-kAma ko dhAraNa karatA thA taba striyo samAgama ke rasa ko prApta hokara kSaNabhara meM dravIbhUta ho jAtI thI isameM kyA Azcarya thA ? digvijaya ke lie prayANa kA varNana dekhie na kevalaM digvijaye calacamUbharabhramadbhUbalaye'sya' jnggmH| zritAhitatrANakalaGkazaGkitariva sthirairapyudakammi bhUdharaiH // 2-3 / / calatI huI senA ke bhAra se jisameM samasta bhUmaNDala kampita ho rahA hai aise mahArAja mahAsena ke digvijaya ke samaya kevala jaMgama bhUdhara-rAjA hI kampita nahIM hue the kintu zaraNAgata zatruoM kI rakSArUpa aparAdha se zakita hue sthirabhUdhara-parvata bhI kampita ho uThe the| tadA tuduttuGganuraGgamakramaprahAramajjanmaNizaGkusaMhitAm / na bhUrivASAvidhuro'pyapohituM pragalbhate'dyApi mahImahIzvaraH // 6 / / -sarga 2 usa samaya rAjJA prahAsena ke UMce-U~ce ghoDoM kI TApoM ke prahAra se ghasatI huI maNirUpI kIla meM puSivI mAno khacita ho gayI thI, yahI kAraNa hai ki zeSanAga bhArI bAdhA se dukhI hone para bhI use aba taka chor3ane meM asamartha banA hai| ___una donoM ilokoM meM bhASA kA pravAha bhI praSTavya hai, Age rAjA mahAsena ke yaza kA varNana dekhie kitanA manohArI hai ? kule'pi ki sAta tabedRzI sthitiyaMdAtmajA zrIna sabhAsvapi tyajet / ___ tadaGkalIlAmiti kItirIya'yA yayAvupAlandhumivAsya vAridhim // 2-5 / / he tAta ! kyA tumhAre bhI kula meM aisI rIti hai ki putrI-lakSmI sabhAoM meM bhI sanake goda kI krIr3A ko nahIM chor3a sktii| aisA ulAhanA dene ke lie ho mAno isa rAjA kI kIti samudra ke pAsa gayI thii| isI se prabhAvita anya kavi kA bhI suyaza-varNana dekhielagna rAgAvatAGgamA sudRDhamiya yauvAsiyaSTayArikaNThe mAtaGgAnAmapohopari parapuruSaryA ca dRSTA patantI / 1, ka pagiti thevaH, pakSe kaMdha kAmae / 2. na vidyate patra zreSTha-vAhana meSA te, pakSe apagatA-naSTA prapA-lajjA yAsA tAH / 3. dhRtAH paJca sAyakAH paJcaSakA mANA mena saH, pakSe dhUyaH paJcasAyaka: kAgo mena saH / 4. saMgare yuddha saMgatA militAH, pakSe sA rasaH sarasaH sam gamAH prAyAH / carpana 153 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatsakozyaM na kiMcid gaNapati viditaM te'stu tenAsmi dattA mRtyebhyaH zrIniyogAd gaditumiti gatevAmburSi masya kIrtiH / / nimnAMkita zloka meM rAjA ke suyaza ke sAtha zatru ke apayaza kA varNana bhI dekhie kitanA manohArI huA hai jagattrayottasitabhAsi tadyazaH samagrapIyUSamayUkhamaNDale / / vijambhamANaM ripurAjaduryazo babhAra tucchesaralAJchanacchavim ||22||-srg 2 tribhuvana ko asaMkRta karanevAle usa rAjA ke pazarUpI pUrNacandramA ke bIca zatruoM kA bar3hatA huA apayaza vizAla kalaMka kI kAsti ko dhAraNa kara rahA thaa| pratApa kA varNana dekhie vamannamandaM ripuvarmayogataH sphuliGgajAlaM tadasistadA babhau / vanivAsugjAlasiktasaMgarakSitau pratApadrumabIjasaMtatim / / 2-23 // zatruoM ke kavacoM kA saMsarga pAkara bahuta bhArI cinagAriyoM ke samUha ko ugalatA huA usa rAjA kA kRpANa usa samaya aisA suzobhita ho rahA thA mAno khunarUpI jala se siMcI I yuddha kI bhUmi meM pratAparUpI vRkSa ke bIjoM kA samUha hI yo rahA ho| dUrAtsamuttasitazAsanohasindUramudAruNabhAlamUlAH / yasya pratApana napAH kavAgraSTA ivAjamApAsanAtha ||39||-srg 4 jinake lalATa kA mUlabhAga sindUra kI mudrA se lAla-lAla ho rahA hai aise rAjA loga AjJA zirodhArya kara dUra-dUra se isakI upAsanA ke lie isa prakAra cale Ate the mAno isakA pratApa unake bAla pakar3a unheM khIMca-khIMcakara hI le pA rahA ho| audArya guNa kA varNana dekhie udakavano vanitAsvabhAvato vibhAjya vidhambhamadhArayaniva / jyazizraNadvairikulAbalAhatAM svasaMmatemyo bahireva sa zriyam // 2-20 / / yaha lakSmI strI jaisA svabhAva rakhatI hai ataH phalakAla meM kuTila hogI-aisA vicArakara vizvAsa na karatA huA vaha rAjA zatruoM ke kula se haThapUrvaka lAyI huI lakSmI ko bAhara hI apane mitroM ko de detA thaa| prayacchatA tena samIhitArthAnUna nirastArthikuTumbakamyaH / vyarthIbhavatyAgamanorathasya cintAmaNereva babhUva cintA // 4-3811 patazca yaha rAjA sabake lie icchAnusAra padArtha detA thA ataH yAcakoM ke samUha se khader3I haI cintA kevala usa cintAmaNi ke pAsa pahuMcI thI jisake dAna ke manoratha yAcaka na milane se vyartha ho rahe the| rAjA kI zrutapAradarzitA kA varNana dekhietataH zrutAmbhonidhipAra dRzvano vizaGkamAneva parAbhayaM tdaa| vizeSapAThAya vidhRtya pustakaM karAta munnatyadhunApi bhAratI // 2-16 // mahAkavi haricandra : eka amuzIlana 14 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa samaya zAstrarUpI samudra ke pAradarzI rAjA mahAsena se karatI huI sarasvatI ne vizeSa pATha ke lie hI mAno pustaka apane use aba bhI nahIM chor3atI / parAbhava kI AzaMkA hAtha meM lI thI para zruta, zIla, bala aura maudArya kA ekatra samAveza dekhie - zrutaM ca zIlaM ca balaM ca tat trayaM sa sarvadaudAryaguNena saMvadhat / catuSkamApUrayati sma digjayapravRttakIrteH prathamaM sumaGgalam // 2- 18 || vaha rAjA zruta, zIla aura bala ina tInoM ko sadA udAratArUpI guNa se yukta rakhatA thA mAno digvijaya huI kozi ke lie maMca hI pUrA kara thaa| aizvarya kA varNana dekhie anye miyopAsapayobhigotrAH kSoNIbhujo jagmuragamyabhAvam / lakSmIstato vAridhirAjakanyA tamekamevAtmapati cakAra // 4-28 // jaba anya rAjA bhaya se bhAgakara samudra aura parvatoM meM jA chipe ( pakSa meM samudra kA gotra svIkRta kara cuke ) ataH agamya bhAva ko prApta ho gaye ( kahIM bhAI ke sAtha bhI vivAha hotA hai ? ) taba samudrarAja kI putrI lakSmI ne usI eka dazaratha rAjA ko apanA pati banAyA thaa| tAtparya yaha hai ki vaha lakSmI kA advitIya pati hone se atyadhika aizvaryavAn thA 1 devasenA dharmajinendra kA janmAbhiSeka karane ke lie sumeru parvata para jAnevAlI vikriyAnirmita devasenA meM kavivara haricandra ne dharmazarmAbhyudaya ke saptama sarga meM gajoM aura azvoM kA jo svabhAvovita rUpa varNana kiyA hai yaha zizupAlavadha ke gajAdava varNana se kahIM adhika AkarSaka bana par3A hai / pANDuka vana meM sthita airAvata hAthI kA varNana dekhieharedvipo hArihiraNyakakSaH kSaranmadakSAlitalambhRGgaH / bhI DivihArasAraH zarattaDitvAniva tatra varSan ||31|| jisake gale meM suvarNa kI sundara mAlAeM par3I haiM aura jisake bharate hue mada se sumeru parvata kA zikhara dhula rahA hai aisA airAvata hAthI usa parvata para isa prakAra suzobhita ho rahA thA mAno bijalI ke saMcAra se zreSTha barasatA huA zarad Rtu kA bAdala ho ho / hAthiyoM ke madajala kA varNana dekhie hiraNyabhUbhRdvira destavAnIM madAmbudhArAstapitottamAGgaH / sa dRSTapUrvo'pi surAsurANAmajIjanatkajjala-lazaGkAm // 43 // hAthiyoM ne apane madajala kI dhArA se jisakA zikhara tara kara diyA thA aisA vaha suvarNagiri - sumeru yadyapi pahale kA dekhA huA thA tathApi usa samaya sura aura asuroM ko kajjala giri kI zaMkA utpanna kara rahA thA / varNana 135 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAthiyoM ko madavarSA ora ghor3oM kI TApoM ke utpatana-patana kA sammilita varNana dekhie madAJjanenAlikhitAM gajendraH shessmutkssiptkhuraamttkaaH| hyAH kiloccAryazilAsu janImihotkiranti sma yazaHprazastim // 44 // parvata kI zilAoM para hAthiyoM kA mada phailA thA aura ghor3e hinahinAkara unapara apanI TApeM paTaka rahe the jisase aisA jAna par3atA thA mAno hAthiyoM ke dvArA madarUpI aMjana se likhI huI jinendradeva kI kIliMgAyA ko ghor3e Upara uThAyI huI TApa-rUpI daukiyoM ke dvArA jora-zora se saccAraNa kara saMkIra ho rahe hai| ghor3oM ko TApoM ke par3ane se uchalate hue tilagoM kA varNana dekhie kitanI vicitra kalpanA se ota-prota hai dRDhasturaGgAnakhuraprahArairihocchalanto jvalanasphuliGgAH / babhurvibhidyeva mahoM vibhinnaphaNIndramauleriva rasnasAH // 47 // ghor3oM ke agale khuroM ke kaThora prahAra se jo agni ke tilage uchaTa rahe the ve aise jAna par3ate the mAno khuroM ke AghAta ne pRthivI kA bhedana kara zeSanAga kA mastaka hI vidIrNa kara diyA ho aura usase ratnoM ke samUha hI bAhara nikala rahe hoN| hAthI kI jalAvagAhama-lIlA dekhievilAsavatyAH saritaH prasaGgamavApya visphAripayodharAyAH / gajo mamajjAva kuto'thavA syAnmahodayaH strIvyasanAlasAnAm // 5811 bilAsa-pakSiyoM ke saMcAra se yukta ( pakSa meM hAvabhAva se yukta tathA visphAripayodhara-vizAla jala ko dhAraNa karanevAlI (pakSa meM sthUla stanoM ko dhAraNa karanevAlI) madI kA ( pakSa meM strI kA ) samAgama pAkara hAthI DUba gayA so ThIka ho hai kyoMki strIlampaTa puruSa kA mahAn udaya kaise ho sakatA hai ? bor3oM kA bhUmi para loTanA tapA nadI se unakA bAhara nikalanA kitanA kautukotpAdaka hai itastato lolanamAji vAjinyabhicyutAH phenalavA virejuH / tadaGgasaGgatruTitoruhAraprakIrNamuktAprakarA iboAH // 63 // jaba ghor3A idhara-udhara loTa rahA thA taba usake mukha se kucha phena ke Tukar3e nikalakara pathivI para gira game the jo aise jAna par3ate the mAno usake zarIra ke saMsarga se pRthivI-rUpI strI ke hAra ke motI ho TUTa-TUTakara vikhara gaye hoN| nadAmilacchavalajAlanIlA nirIyurAkramya pysturnggaaH| dinodaye vyoma samutpatantaH payodhimadhyAdiva hAridazvAH // 64 // jisa prakAra prabhAta samaya mAkApA kI ora jAnevAle sUrya ke hare-hare ghor3e samudra ke madhya se nikalate haiM usI prakAra zarIra para lage hue zeSAla-dala se hare-hare dikhanevAle ghor3e pAnI cIrakara navI ke bAhara nikle| mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isI' prasaMga meM rayoM aura bailoM kI senA kA bhI saMkSipta varNana huA hai| rayoM kA varNana dekhie samantataH kAJcanabhUmibhAgAstathA rathazcukSudire surANAm / yathA vivasvathanemidhArA pathe'ruNasyApi matibhramo'bhUt // 48 // devoM ke rathoM ne suvarNa-bhUmi-pradezoM ko cAroM ora se isa prakAra cUrNa kara diyA thA ki jisase sUryaratha ke mArga meM aruNa ko bhI bhrama hone lagA thaa| baila ke varNana meM svabhAvokti dekhienitambamAghrAya madAdudaJcamichara samAphuzcita-phullaghoNam / anuvajantaM camarI mahokSamihAruNaskaSTamaho maddezaH / / 49 // bhAva spaSTa hai| sumeru jaina-mAnyatA ke anusAra anya ke lAda ko hai.--:. bharata, 6. habhapata, 5. hari, 4. videha, 5. rampaka, 6. hairaNyavata aura 7. airAvata / vartamAna meM upalabdha bhUbhAga bharatakSetra kA hI eka bhAga hai| uparyukta sAta kSetroM kA vibhAga karanevAle himavAn, mahAmivAn, niSadha, nIla, rukmi aura zikharI ye chaha kulAcala hai| ye chahoM kulAbala pUrva se pazcima taka lambe mAne gaye haiM tathA inake donoM chora jambUdvIpa ko gherakara sthita lavaNa samudra meM ghuse hue haiM / videha kSetra ke bIca meM sumeru parvata hai / meru, sumeru, hemAdri, ratnasAnu, surAlaya Adi usake nAma saMskRta-sAhitya meM prasiddha hai| sUrya, candra, graha, nakSatra, tArA Adi jyotivimAna usI meru kI pradakSiNA dete hue AkAza meM ghUmate hai / niSadha kulAcala kA raMga lAla hai / isI niSadha kulAcala ko bhAratIya sAhitya meM pUrvAcala yA udayAcala kahA jAtA hai| sUryodaya aura sUryAsta isI parvata ke pUrva aura pazcima bhAga meM hote haiN| prAtaHkAla aura sAyaMkAla sUrya kI kiraNeM jaba usa parvata para par3atI hai taba AkAza meM lAla prabhA phailatI hai| isI niSadhAcala ke bhAge videha kSetra hai| sumeruparvata eka lAkha yojana UMcA batAyA jAtA hai| usa para samAna gharAtala se lekara Upara kI ora krama se bhadrakSAlavana, nandanavana, saumanasavana aura pANDakavana ye cAra bana hai| sabase Upara jo pANDuka bana hai usakI cAroM vidizAoM meM cAra pANDuka zilAe~ haiN| khanameM aizAna dizA kI pASTaka zilA para bharata kSetra meM utpanna hue tIthaMkara kA janmAbhiSeka sampanna hotA hai| yaha janmAbhiSeka devoM ke dvArA sampanna hotA hai| una devoM meM saudharmendra pramukha rahatA hai| ___ yatazca dharmanAtha, pandrahaveM tIrthakara the ataH deva loga abhiSeka ke lie unheM sumeru parvata para le gaye / isI prasaMga meM dharmazarmAbhyudaya ke saptama sarga meM sumeru parvata kA varNana AyA hai| kabi haricandra jI ne sAhityika vidhAmoM kI rakSA karate hae sumeru parvata kA bahuta sundara varNana kiyA hai| usa sandarbha ke do cAra zloka dekhievarNana 137 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhaH kRtastAvadanamlokaH zriyA kimustridazAlayo me / ityasya ropAlAne bhAramAna 21 // sumeru parvata gayA thA ? maiMne anantaloka -- pAtAla loka ( pakSa meM ananta jIvoM kA loka ) ko to nIce kara diyA phira yaha videzAlaya svarga ( pakSa meM, sInaguNitadaza-tIsa jIvoM kA ghara ) lakSmI dvArA mujhase ucca utkRSTa ( pakSa meM, Upara) kyoM hai ? isa prakAra svarga ko dekhane ke lie pRthivI ke dvArA uThAyA huA mAno mastaka hI thA / usa sumeru parvata para jo lAla-lAla kamala the ve mAno krodha se lAlimA ko dhAraNa karane vAle netra hI the / parisphuratkAJcanakAyamArAvibhAvarIvAsarayo bhrameNa viDambayantaM navadampatIbhyAM parIyamANAnalapuJjalIlAm ||22shaaN usa sumeru parvata kA suvarNamaya zarIra cAroM ora se camacamA rahA thA aura dina tathA rAtri usakI pradakSiNA de rahe the isase aisA jAna par3atA thA mAno navIna dampatI ke dvArA parikramyamANa -- pradakSiNA diye jAne vAle agnisamUha kI zobhA kA anukaraNa hI kara rahA ho / marudRdhvanadvaMzamanekalAla rasAlasaMbhAvita sammarthalam / dhRtasmarAta GkamivAzrayantaM vanaM ca gAnaM ca surAGganAnAm ||30 // vaha parvata mAno kAma kA AtaMka dhAraNa kara rahA thA ataH jisameM vAyu dvArA vaMza zabda kara rahe hai, jisameM tAr3a ke aneka vRkSa laga rahe haiM, aura jisameM AmravRkSoM ke samIpa madana tathA ilAyacI ke vRkSa suzobhita haiM aise vana kA, evaM jisameM deva loga ghA~surI bajA rahe haiM, jo tAla se sahita hai, rasa se alasa hai, aura kAmavardhaka gItamanyavizeSa se yukta hai aise devAMganAoM ke gAna kA Azraya liye hue thA / trizAladantaM ghanavAnavAri prasArivoddAma karAgradaNDam | upeyuSI diggajapuGgavasya puro dadhAnaM pratimallalIlAm // / 32 / / vaha sumeru parvata, sammukha Ane vAle airAvata hAthI ke Age usake vipakSI kI zobhA dhAraNa kara rahA thA, kyoMki jisa prakAra airAvata hAthI vizAladanta--bar3e-bar3e dAMtoM se yukta thA usI prakAra vaha parvata bhI vizAladanta - bar3e-bar3e taTa athavA bar3e-bar3e cAra jayanta parvatoM se yukta thA, jisa prakAra hAthI ghanadAnavAri - atyadhika madajala se sahita thA usI prakAra vaha parvata bhI ghanadAnavAri- bahuta bhArI devoM se yukta thA, aura jisa prakAra airAvata hAthI apane utkaTa karAgradaNDa - zuNDApadaNDa ko phailAye hue thA usI prakAra vaha parvata bhI apane utkaTa karA - kiraNApradaNDa ko phailAye hue thA / - jinAgame prAjyamaNiprabhAbhiH praminaromAJcamiva pramodAt / samIraNAndolabAlatAlairbhujairivolkAsita lAsyalIlam ||35|| vaha parvata uttamottama maNiyoM kI kiraNoM se aisA jAna par3atA thA mAno jinendra bhagavAn kA Agamana honevAlA hai ataH harSa se romAMcita hI ho rahA ho aura vAyu se 138 mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hilate hue bar3e-bar3e tAI vRkSoM se aisA jAna par3atA thA mAno mujAeM uThAkara nRtya ko / lIlA hI prakaTa kara rahA ho| dharmazarmAbhyudaya meM yaha mumeruvarNana saptama sarga ke 20 se lekara 37 zloka taka abhivyApta hai / isa varNana meM kavi ne upamA, rUpaka, emeSa, samArokti aura utprekSA alaMkAroM kA acchA camatkAra dikhalAyA hai| kSIrasamudra janmAbhiSeka kA jala lAne ke lie jaba devapaMktiyAM kSIrasamudra ke taTa para pahuMcI taba usakI avadAta AbhA aura gherakara khar3I huI harI-bharI vRkSAvalI ko dekha unakA mana prasanna ho gyaa| sabakI dRSTi samudra para jA rukI, usI samaya vacana-racanA meM catura eka pAlaka nAma kA hAspapriya deva samudra kI suSamA kA varNana karane lgaa| pach varNana dharmazarmAbhyudaya ke aSTama sargIya 12-26 zlokoM meM pUrNa huA hai| mAlinI chanda ne usakI zobhA bar3hAyI hai / udAharaNa ke lie kucha padya dekhie abhinavamaNimuktAzaGkhazuktipravAla. prabhRtikamatiloladarzayannUmihastaH / jaDajaTharatayakSi vyAkulo mudataphaccha: sthaviraNigivAne svagibhiH kSaurasindhuH / / 12 / / devoM ne apane Age vaha kSIrasamudra dekhA jo ThIka usa vRddha vyApArI ke samAna jAna par3atA thA jo kopate hue taraMga-rUpa hAthoM se naye-naye maNi, motI, zaMkha, sIpa tathA mUMgA Adi dikhalA rahA thA, sthUla peTa hone se jo vyAkula thA ( pakSa meM jalayukta hone se pakSiyoM dvArA vyAsa pA) aura isI kAraNa jisakI kAMca khula gayI thI { pakSa meM, jisakA jala chalaka-chalakakara kinAre se bAhara jA rahA thA athavA kinAre para jisane kachuoM ko chor3a rakhA thA / upacitamatimAtra vAhinInAM sahasraH pRthulaharisamUhaH kAntadikvakravAlam / akaluSataravArikroumajjanmahInaM nRpamiva vijigopuM menire te payodhim // 13 // devoM ne usa samudra ko vijayAbhilASI rAjA kI taraha mAnA thaa| kyoMki jisa prakAra vijayAbhilASI rAjA hajAroM bAhiniyoM-senAoM se yukta hotA hai usI prakAra yaha samudra bhI hajAroM vAhiniyoM-nadiyoM se yukta thA, jisa prakAra vijayAbhilASI rAjA pRthula-harisamUha-sthUlakAya ghor3oM ke dvArA diGmaNDala ko vyApta karatA hai usI prakAra vaha samudra bhI pRthulaharisamUha-bar3I-bar3I laharoM ke samUha se dimaNDala ko jyAta kara rahA thA aura jisa prakAra vijayAbhilASI rAjA akaluSataravArikoDamajanmahIna-apanI ujvala talavAra ke madhya se aneka rAjAoM kA khaNDana karanevAlA hotA hai usI prakAra varNana Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha samudra bhI akaluSatara-vArikoDamajjanmahIghra-atyAta nirmala jala ke madhya meM aneka parvatoM ko nimagna karanevAlA thaa| kSIrasamudra kI lahareM Upara uThakara nIce bhAvoM, isa svAbhAvika varNana meM dekhie kavi ko pratibhA kitanI sAkAra huI hai niyatamayamudazcadvIcimAlAchaleno cchalati jaladamArge jJAtajainAbhiSekaH / tadanu jahatayoccAdhirotuM samarthaH patasi punarapastAtsAgaraH kiM karotu // 16|| nizcita hI yaha samudra jinendra bhagavAn ke abhiSeka kA samaya jAnakara uchalatI huI taraMgoM ke chala se AkAza meM chalAMga bharatA hai parantu syUlatA ke kAraNa ( pakSa meM, jalarUpatA ke kAraNa ) Upara car3hane meM asamartha ho punaH nIce gira par3atA hai| becArA kyA kareM? kSIrasamudra kI safedI kA kAraNa kyA hai ? isameM kavi kI kalpanA dekhie--- prazamayitumivAti durvahAmArvavahna ___yadapirajani cAndrIH zIlayAmAsa bhAsaH / vadayamiti matima kSIrasindhujanAnA majani hRdayahArI hAranIhAragIraH // 17 // merA to aisA vyAna hai ki yataH isa kSIrasamudra ne baDavAnala ko tIvra pIr3A ko zAmta karane ke lie rAtri ke samaya candramA kI kiraNoM kA atyadhika pAna kiyA thA isalie hI mAno vaha manuSyoM ke hRdaya ko haranevAlA hAra aura barfa ke samAna safeda ho gayA hai| taraMgoM kA garjana kyoM ho rahA thA isameM kavi kI yukti dekhiedviradavaruturaGganIsudhAkaustubhAyAH kati kati na mamArthA hamta dhUrtargRhItAH / iti muhurayamurvI tAiyannUmihasta prahila iva virAvaiH sAgaro roravIti / / 18 / / airAvata hAthI, kalpavRkSa, uccaiHzravA ghor3A, lakSmI, amRta tathA kaustubhamaNi Adi mere kauna-kauna padArtha ina dhUtoM ne nahIM chIna liye haiM ? isa prakAra taraMgarUpa hAthoM ke dvArA pRthvI ko pITatA huA yaha samudra pAgala kI bhAMti pakSiyoM ke zabda ke bahAne mAno rohI rahA hai| isI prakAra laharoM meM utarAte hue asaMkhya zaMkha, jala lene ke lie AkAza meM sthita zyAmala ghana, dherakara khar3e hue hare-bhare vRkSa aura AtI huI nadiyoM Adi ke varNana meM kavi ne jo vibhutA prApta kI hai vaha Azcarya utpanna karanevAlI hai| kSIrasamudra ke 110 mahAkavi haricandra : eka anuzIkana Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa kavitvapUrNa varNana ke sAmane raghuvaMza ke prayodapA sarga meM mahAkavi kAlidAsa kA samudra-varNana paurANika aura vassuvarNana jaisA pratIta hotA hai / vindhyagiri bhAratIya parvatoM meM himAlaya ke bAda dUsarA nambara vindhyagiri kA hai| yaha bhI bhArata ke madhya meM pUrva se pazcima taka lambA hai| vidarbha deza ko jAte samaya yuvarAja dharmanAtha ne isa parvata para senA kA par3Ava kiyA thaa| harI-bharI vRkSAdalo aura kAlIkAlI caTTAnoM se isa parvata kI zobhA nirAlI thii| kavi kI bhASA meM yaha parvata prANiyoM ke lie agabhyarUpa thA arthAt ve isake vAstavika rUpa kA darzana nahIM kara sakate the| ____ mahAkAvya ke lakSaNAnusAra mahAkAvya meM koI eka sarga nAnAvRttamaya hotA hai| ataH dazama sarga kI racanA kavi ne upajAti, mandAkrAntA, mAlinI, vasantatilakA, pRthvI, vaMzastha, bhujaMgaprayAsa, drutavilambita, dodhaka, indra vaMzA, pramitAmarA, lalitA, viparItAkhyAtakI aura zArdUlavikrIDita ina caudaha vRttoM meM kI hai| eka-eka vRtta ke aneka zloka hai| samUce sA, 4 loka hai ! sAmA, utA bhAntimAna, smAsokti, rUpaka, virodhAbhAsa, arthApati Adi aneka arthAlaMkAroM tathA anuprAsa aura pramukhatayA yamaka ina do zabdAlaMkAroM se samasta sarga ko alaMkRta kiyA gayA hai| aisA lagatA hai ki yaha cinmayagiri kA varNana padyapi zizupAla vadha ke revataka giri se prabhAvita hai tathApi isakI komalakAnta-padAvalI aura manohArI arthavinyAsa apanA pRthak sthAna rakhatA hai / bhagavAn dharmanAtha kA pragAr3ha mitra prabhAkara isa parvata kI suSamA kA varNana karatA hai aura bhagavAn satRSNa netroM se use dekha rahe haiM / prabhAkara kaha rahA hai ki he prbho| yaha pRthvIdhara-parvata, kisI rAjA ke samAna jAna par3atA hai| yathA anekasurasundarInayanavallamo'yaM dadhan ___ madAndhaghana-sindhurabhramaruciH sahalAkSatAm / mahAgahabhaktito mukulitAgrabhAsvatkaraH purastava purandaradyutimupaiti pRthvIdharaH // 17 // yaha pRthvIchanda hai tathA pRthvI kA nAma isameM AyA huA hai / zloka kA artha isa prakAra hai yaha parvata Apake Age ThIka indra kI zobhA dhAraNa kara rahA hai kyoMki jisa prakAra indra svAmI hone ke kAraNa samasta devAMganAoM ke netroM ko priya hai usI prakAra yaha parvata bhI suratayogya sundara sthAnoM se yukta hone ke kAraNa devAMganAoM ke netroM ko priya hai--Ananda denevAlA hai 1 jisa prakAra indra madonmatta megharUpI hAthI dvArA bhramaNa karane kI abhilASA rakhatA hai usI prakAra yaha parvata bhI madonmatta atyadhika hAthiyoM ke bhramaNa kI abhilASA se yukta hai-isapara madonmatta hAthI ghUmane kI icchA rakhate haiN| varNana 141 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jisa prakAra indra sahasrAkSatA-hajAra netroM ke astitva ko dhAraNa karatA hai usI prakAra yaha parvata bhI sahasrAkSatA-hajAroM baher3e ke vRkSoM ke astitva ko dhAraNa karatA hai aura jisa prakAra indra mahAgahana bhakti se-tIvra bhakti kI adhikatA se mukulitAgramAsvatkara-apane dedIpyamAna hAthoM ko kamala ko bor3I ke AkAra karake sthita rahatA hai usI prakAra yaha parvata bhI mahAgahana bhaktise-atyanta vana kI racanA se mukulitAnabhAsvaskara-sUrya ko anakiraNoM ko socata karanevAlA hai| yahA~ zleSAnuprANita upamA kA rUpa kitanA nikharA huA hai, yaha darzanIya hai / samAsokti kA camatkAra dekhie prakaTitorupayogharabandhurAH sarasacandanasaurabhazAlinIH / madanabANagapAGkitavigrahI girirayaM bhajate subhagAstaTIH // 22 // jisa prakAra madanabANagaNa kAmabANoM ke samUha se cihnita zarIravAlA manuSya, uThe hue sthUla stanoM se sundara evaM sarasa bandana ko sugandhi se suzobhita saubhAgyazAlI striyoM kA mAliMgana karatA hai usI prakAra yaha parvata bhI yata: madanabANoM-kAmabANoM ke samUha se ( pakSa meM, menAra aura bANavRkSoM ke samUha se ) cihnita thA ataH uThe hue vizAla payoSaroM-stanoM ( pakSa meM meghoM) se sundara evaM sarasa candana kI sugandhi se suzobhita manohara taTiyoM kA AliMgana kara rahA hai| ___ yahAM vizeSaNasAmya ke kAraNa parvata meM nAyaka aura taTiyoM meM nAyikA kA vyavahAra Aropita kiyA gayA hai| ___ graha varNana zizupAla-vadha ke nimnAMkita zloka se sundara bana par3A hai kyoMki isameM raivataka giri kI kAmukatA ko sUcita karanevAlA koI vizeSaNa nahIM hai jabaki dharmazarmAbhyudayakAra ne vimyagiri kI kAmukatA ko prakaTa karanevAlA 'madanabANagaNAGkitavigrahaH' vizeSaNa diyA hai| ayamatijaraThAH prakAmagurvIralaghuvilambipayodharoparutAH / satatamasumalAmagamyarUpAH pariNatadikkarikAstaTIviti ||29||-shishu., sarga 4 kucha yamaka kI chaTA dekhie na va navapremabasA bhramatI smarantI smaraM taudramAsAdya maH / kSaNAdIkSaNAdIza bASpaM vamantrI dazAM kA dazAkAmihAnveti na strI // 21 // he nAtha ! yahAM naye prema se baMdhI, zikhara para ghUmatI, kAma kI tIna vAdhAvaza pati kA smaraNa karatI tayA netroM se kSaNa eka meM azru bahAtI huI kauna-sI strI dazamImRtyudazA ko prApta nahIM hotI ? mandAkSamandA kSaNamatra tAvannavyApi na syApi manobhavena / rAmA varA mAvaniranyapuSTavadhvA navadhvAnavazA na yAvat // 36 // zobhAsampanna, lajolI, nabIna utkRSTa strI isa parvata para kAmadeva se sabhI taka jyAna nahIM hotI jabataka vaha koyala ke navIna zabda ke adhIna nahIM ho pAtI-koyala 142 mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI kUka sunate hI acachI-acchI sajAvatI striyAM kAma se pIr3ita ho jAtI haiN| parvata ke dhArmika vAtAvaraNa kA varNana karate hue kavi ne kahA haiudbhidma bhImabhavasaMsatitamtujAlaM mArge'pavarganagarasya nitAntadurge / labdhvA bhavantamabhayaM jina sArthavAha prasthAtumutthitavatAmayamayabhUmiH // 40 // he jinendra ! janma-maraNarUpa bhayaMkara tantuoM ke jAla ko naSTa kara Apa-jaise abhayadAyI sArthavAha ko pA mokSa-magara ke atizaya phaThina mArga meM prasthAna karane ke lie udyata manuSyoM kI yaha prathamabhUmi hai-prApya sthAna hai| __isI vasantatilakA chanda meM mAgha dvArA vaNita raivataka giri kA pArmika vAtAvaraNa dekhie manyAdicittaparikarmavido vidhAya klezagrahANamiha labdhasabIjayogAH / khyAti ca sattvapuruSAnyatayAdhigamya / bAnchanti tAmami samAprato nize 5 / / __ --zizupAla., sarga 4 isa varNana meM parvata kA dhArmika vAtAvaraNa kucha adhika spaSTa huA hai| isI sandarbha meM bhAravi dvArA varNita himAlaya kA dhArmika vAtAvaraNa bhI dekhie cItajanmajarasaM paraM zuci brahmaNaH padamupaitumicchatAm / AgamAdiva tamopahAditaH saMbhavanti matayo bhavacchidaH // 22 // -kirAtArjunIya, sagaM 5 dharmazarmAbhyudaya meM vindhmagiri kA varNana karate hue kavi ne bhrAntimAn alaMkAra kA kitanA madhura udAharaNa prastuta kiyA hai ? yaha dekhie--- bimbaM vilokya nijamubhavalaratnabhitto kroSAtpativipa itIha dadau prahAram / tadbhagnadIrghadazana: punareva toSAllIlArasaM spRti pazya gajaH priyeti / / 19 / / prabhAkara dharmanAtha se kaha rahA hai-karA idhara dekhie, isa ujjvala rasnoM kI dIvAla meM apanA pratibimba dekha, yaha hAthI krodhapUrvaka yaha samajhakara bar3e jora se prahAra kara rahA hai ki yahA~ hamArA pAtra dUsarA hAthI hai aura isa prahAra se jaba isake dAMta TUTa jAte haiM taba usI pratibimba ko apanI priyA samajha bar3e santoSa se lolApUrvaka usakA sparza karane lagatA hai| parvata kI banasthalI kA varNana karate hue kavi ne jo zleSopamA kA vaibhava vikhAyA hai usase usakI kAvyapratibhA kA camatkAra spaSTa hI parilakSita hotA hai kuzoparuddhAM drutamAlapallavAM varApsarobhirmahitAmakalmaSAm / nRpeSu rAmastvamihorarIkuru prasIda sItAmiva kAnanasthalIm / / 56|| varNana Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ he bhagavan ! yaha vanasthalI ThIka sItA ke samAna hai kyoMki jisa prakAra sItA kuzoparuddhA-kuza nAmaka putra se uparukha thI usI prakAra yaha vanasthalI bhI khuzoparaddhADAbhoM se bharI hai, jisa prakAra sItA satamAlapallavA-jaldI-jaldI bolate hue lava nAmaka putra se sahita thI usI prakAra yaha vanasthalI bhI drutamAlapallavA-tamAlavRkSa ke pattoM se vyApta hai, jisa prakAra sItA varApsarobhirmahitA-uttamottama apsarAoM se pUjita thI usI prakAra yaha vanasthalI bhI uttamottama jala ke saroSaroM se suzobhita hai aura jisa prakAra sItA svayaM akalmaSA-nirdoSa thI usI prakAra vaha vanasthalI bhI paMka mAdi doSoM se rahita hai / yataH Apa rAjAoM meM rAma-rAmacandra haiM ( pakSa meM ramaNIya ) hai ataH sIdA kI samAnatA rakhanevAlI isa vanasthalI ko svIkRta kIjie, prasanna hoie| isa prakAra dharmazarmAbhyudaya kA yaha vindhya-varNana bhASA, bhAva aura alaMkAra kI dRSTi se nirupama hai| 144 mahAkavi haricandra : eka anuzIkana Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stamma 3 : prakRti-nirUpaNa yadyapi Rtucakra apane niyata krama ke anusAra parivartita hotA hai tathApi divya nAyakoM kI prabhutA prakaTa karane ke lie usakA eka sAtha prakaTa honA bhI svIkRta kiyA gayA hai| mAgha ne zrIkRSNa kI samArApanA ke lie raivataka giri para samasta RtuoM ke avatAra kA jaisA varNana kiyA hai vaisA hI haricandra ne barmanAtha tIrthakara kI ArAdhanA ke lie bindhyAcala para eka sApa samasta RtuoM ke avataraNa kA varNana kiyA hai| asanta, grISma, varSA, zarada, hemanta aura zizira ye chaha Rtue~ hai jo caitra se lekara phAlguna taka vo-do mAsoM meM avatIrNa hotI hai| Rtue~ AtI haiM aura jAtI hai; unameM koI khAsa bAta dRSTigocara nahIM hotI parantu jaba kavi kI kalpanA-rUpa tUlikA una RtuoM kA citra khIMcatI hai taba unameM eka adbhuta-sA AkarSaNa ho jAtA hai / dharmazarmAbhyudaya ke dazama sarga meM bindhyAcala kA varNana hai / usakI prAkRtika zobhA dekhane ke lie janna bhagavAn dharmanAtha usa parvata para vihAra karate hai taba unake puNyaprabhAva se vahAM chahoM RtueM prakaTa ho jAtI hai| drutavilambita chanda kI madhuradhvani meM kavi ne una RtuoM kA varNana kiyA hai| zloka ke caturtha pAda meM eka pada kA yamaka bhI diyA hai jisase usakI zobhA, nAka para pahane hue motI se kisI zubhravadanA ke mukhakamala kI zobhA ke samAna nikhara uThI hai| samUcA gyArahayA sarga RtuvarNana se sambaddha hai| yaha 72 zlokoM meM pUrNa hotA hai| prArambhika pIThikA ke bAda ina vasanta Adi RtuoM kA hI vistRta varNana ina ilokoM meM kiyA gayA hai| udAharaNa ke lie kucha chanda prastuta hai vasanta Rtu meM Ama maura gaye, azoka para lAla-lAla phUla nikala Aye tathA TesU ke vRkSoM ne apanI lAlimA se vanavasudhA ko raMgIna banA diyaa| ina sabakA varNana dekhie kitanA mundara hai ? tadabhidhAnapadairiva SaTpadaiH zabalitAmrataroriha mjrii| kanakalliriva smaraghanvino janamadAramadAramabajasA // 12 // nAmAkSaroM kI taraha dikhanevAle bhauroM se citrita Ana-vRkSa kI maMjarI kAmadevarUpa pAnuSka ke suvarNamaya bhAle kI taraha strIrahita manuSya ko nizcaya hI vidIrNa kara rahI thii| prati-nirUpaNa Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samathivA ziraH kusumacchalAdayamazokataromadanAnalaH / pathi viSAripekSata' sarvataH samavadhUtavadhUtaraso'dhvagAn / / 13 / / aisA jAna par3atA hai ki lAla-lAla phUloM ke bahAne kAmAgni azoka vRkSa ke Upara car3hakara striyoM ke phopa kA anAdara karanevAle pathikoM ko mArga meM hI jalA dene kI icchA se mAno saba ora dekha rahI thii| ucitamApa palAza iti dhvani gupizAcapatiH kthmnythaa| ajani puSpapadAilitAdhvago nUgalajaGgalajambharasonmukhaH // 16 // TesU ke vRkSa ne 'palAza' ( pakSa meM, mAMsa khAnevAlA) yaha ucita hI nAma prAsa kiyA hai| yadi aisA na hotA to vaha phUloM ke bahAne pathikoM ko naSTa kara manuSyoM ke gale kA mAMsa khAne meM kyoM utsukatA se tatpara hotA ? grISma Rtu meM choTe tAlAba sUkha gaye tathA unakI miTTI phaTa gayo / kyoM phaTa gayI ? isakA kavi kI bhASA meM varNana dekhie iha tuSAturamathinamAgataM vigalitAzamavekSya muhurmuhuH / hRdayabhUsvapayeva bhido gatA gatarasA tarasA sarasI zuSau / / 3 / / grISma Rtu meM nirjala sarovara kI bhUmi sukhakara phaTa gayI thI, jo aisI jAna par3atI thI mAnI Agata tRSAtura manuSya ko nirAza dekha lajjA se usakA hRdaya hI phaTa gayA ho| varSA Rtu meM maMtroM meM viSama rahI kI, "hA rNana dekhie jaladhareNa payaH pibatAmbudyadhuMvamapIyata bADapapAvakaH / kathamihetarathA taDidAsyayA rucirarodhirarocata bahvijam // 36 // aisA jAna par3atA hai ki samudra kA bala pIte samaya megha ne mAno ghaDavAnala bhI pI liyA thaa| yadi aisA na hotA to bijalI ke nAma se agni kI sundara jyoti kyoM dedIpyamAna hotI? isI sandarbha meM hastimalsa kI utprekSA dekhie jo vikrAntakaurava ke vidyAdharayuddha meM sAkAra huI hai saudhAminya imA vibhAnti zikhinaH pUrva nigozizakhA romanyAyitumicchayA muhurathodgIrNA ivAmbhodharaiH / ki cAntaHkavalIkRto jaladharaizvAnaro durjarastatkroDAni vipATya vADhamazanizchadmA vinirgacchati / / 7 / / -vikAntakaurava, caturthA ye bijaliyA~ aisI mAna par3atI hai mAno meghoM ke dvArA pahale nigalI huI agni kI ve jvAlAe~ haiM jinheM ve romantha kI icchA se bAra-bAra bAhara nikAlate haiM 1 athavA meghoM ne pahale to agni ko khA liyA parantu vaha hajama nahIM ho sakI isalie baca ke bahAne una meghoM ke madhyabhAga ko phAr3akara acchI taraha bAhara nikala rahI hai / mahAkadhi haricandra : eka anuzIlana 116 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarad varNana ke prasaMga meM indradhanuSa se suzobhita ghavala meSa kA varNana dekhie, kitanA sarasa hai? kimapi pANDupayodharamaNDale prakaTitAmaracApamakhakSatA / mapi munIndhra janAya dadau zaratkusumaghApamacApalacetase / / 47 // jisake safeda meSamaNDala para ( pakSa meM, gauravarNa stanamaNDala para ) indradhanuSarUpa nakhakSata kA cihna prakaTa hai aisI zarad Rtu ne ( strIliMga ko samAnasA se kisI strI ne ) gambhIra cittavAle muniyoM ko bhI kAma-bASA utpanna kara dii| nadiyoM ke taTa dhIre-dhIre jala se rahita ho rahe haiM isake lie kaSi ke dvArA pradatta upamAlaMkAra kA camatkAra dekhie-- vighaTitAmbupaTAni zanaiH zanairiha dadhuH pulinAni mahApagAH / navasamAgamajAtahiyo yathA svAdhanAni dhanAni phulastriyaH / / 48 // jisa prakAra navIna samAgama pa u lajIsI guraaNgaaeN| dore apane pyUra nilambamaNDala, vastrarahita karatI haiM usI prakAra usa zarad Rtu meM bar3I-bar3I nadiyo apane vizAla taToM ko jala-rUpI vastra se rahita kara rahI thiiN| isI upamA kA prayoga bhAravi ne zarad-varNana ke prasaMga meM gAyoM ke samUha se chor3e jAnevAle nadI-taToM kA varNana karane ke lie kiyA hai vimucyamAnarapi tasya mandharaM gayo himAnI vizadaiH kadambakaH / zarannadInAM pulinaiH kutUhalaM galadukUlarjaghanairivAda // 12 // -kirAtArjunIya, sarga 4 barfa ke rAmAna sapheda gAyoM ke samUha jinheM dhIre-dhIre chor3a rahe the aise nadI-taToM ne usa arjuna ke lie ghore-dhIre vastrarahita honevAle nArI nitamboM ke samAna kutUhala utpanna kiyA thaa| hemanta-varNana meM kAma, viyoginI strI ke havaya meM kyoM jA chipA, isakA hetu dekhie maruti vAti himodayaduHsahe sahasi saMtatazItabhayAditra / hRdi samiviyogahutAzane varatanoravanodasati smaraH / / 53 / / mArgazIrSa meM gharpha se milI du:saha vAyu cala rahI thI ataH nirantara ko zIta se Darakara kAmadeva, jisameM viyogAgni jala rahI thI aise kisI sundarAMgI ke hRdaya meM jA basA thaa| zizira Rtu meM sUrya kI kiraNe manda kyoM par3a gayIM ? isakA phalpanApUrNa varNana dekhie sa mahimodayataH ziziro vyapAdapAhataprasaratkamalAH prajAH / iti kRpAlurivAzritadakSiNo dinakarI na karopaJcayaM dadhau // 57 // prakRti-nirUpaNa 147 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jeja koI duSTa rAjA apanI mahimA ke nRpaya se prajA ko kamalA--lakSmI ko chIna use daridra banA detA hai taba jisa prakAra dUsarA ghamAsu rAjA padAsIna hone para prajA se karopacaya-Taiksa kA saMgraha nahIM karatA usI prakAra jaba zizira ne nirantara barpha kI varSA se prajA ke kamala chIma use phamalarahita kara diyA taba kyAlu evaM javAra ( pakSa meM, bakSiNavizAsya ) sUrya ne karopacaye-kiraNoM kA saMgraha nahIM kiyA / isa prakAra vasantAdi RtuoM kA pRthaka-pRthak varNana kara pamakAlaMkAra kI chaTA dikhalAne ke lie vargAnta meM eka-eka loka dvArA punaH una RtuoM kA varNana kiyA hai / jIvandharacampU ke caturtha lambha ke prArambha meM bhI kavi ne vasanta Rtu kA sundara varNana kiyA hai| jIvandharacampU kA tapovana bhAratIya saMskRti ke anusAra 'yogenAmte tanutyajAm' jIvana ke anta meM samAdhi dhAraNa karanA, jinhoMne apanA lakSya banA rakhA hai ve saMsAra ke viSaya evaM dUSita vAtAvaraNa se dUra rahakara Azrama yA tapoSoM meM prAramasAdhanA karate haiN| yahI kAraNa hai ki hama mahAkAvyoM meM ina tapovanoM kA sundara varNana dekhate haiN| kAlidAsa ne 'raghubaMza ke prathama sarga meM vasiSThajI ke tapovana kA jo saMkSipta varNana kiyA hai usakA vizadavistRta rUpa hama bANabhaTTa kI kAdambarI meM jAvAli RSi ke Azrama-varNana meM prApta karate haiM / tadanantara vAdIbhasiMha ko gadhacintAmaNi ke daNDakAraNyAzrama sambandhI varNana meM usakI kucha jhalaka dekhate haiM / jIvandharacampU meM bhI usakA saMkSipta kintu vizada varNana huA hai / dekhie ___ tatra tatra tIrthasthAnAni yAbayAjaM satvaraM gatvaraH kuruvIraH, kvacana bAsaHsamAsaktatApasakula-kuSyamANatarutvaGmamarArAyamukharam, kvacitpAvaNDikaramaNDitakamaNDalumukhanairajalapUraNajanita-kalakalazabdazobhitam, kutracidvAlakatruTitositamIJjImekhalAvikIrNam, kutracana kumArikApUrvamANabAlavRkSAlavAlam, kvacana kASAyavasanasepanalohitAyamAnasarojalam, vacana saMsiktavalkalazikhAnirgalatpayodhArAremAzcitam, vacana amUrudharmanirmihAsanAsInajapaparajanasaGkalam, kutracitsnAnakAlasaMsaktazaivAlanchaTAyamAnajaTApaTalaghAritayA parito dedIpyamAnapAvakaprasRtadhUmarekhAliGgirivordhvaprasAritabhujadaNDa: paJcAgnimadhyatapaHpracaNDasvApasaimaMNDitam, kyacana tatpatnIjanakriyamANanIvArapAkam, kvacittatputracchidyamAnAIsamitsamAkulam, tapovanaM dadarza |-pR. 108-109 bhAva yaha hai 1. raghuvaMjhA, prathama sarga, zloka 4-53 / 2, kAdambarI, nirNayasAgara saMskaraNa, pR. 8-10 / 3. macintAmaNi, bhAratIma jJAnapITha saMskaraNa, pR. 306-320 / 148 mahAkavi iricaya : eka anuzAsana Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I jahA~-tahA~ tIrthasthAnoM kI pUjA karate hue jIvandharasvAmI bar3I zIghratA se bAge laDhye lAte the / samjhateaipovana rekhA jo kahIM to vastra kI icchA rakhanevAle tapasviyoM ke dvArA khIMcI AnevAlI vRkSoM kI chAla ko marmara dhvani se saran thA, kahIM sAdhuoM ke hAtha meM suzobhita kamaNDalu ke mukha meM jharane kA jala bharane se samutpanna kalakala zabda se suzobhita thA, kahIM bAlakoM ke dvArA tor3akara pheMkI huI mUMja kI mekhalAoM se byAsa thA, kahIM kumAriyoM ke dvArA bharI jAnevAlI bAlavRkSoM kI kyAriyoM se yukta thA, kahIM usake sarovara kA jala geruA vastra ho rahA thA, kahIM acchI taraha sIMce gaye valkaloM ko zikhAoM se kI rekhAoM se suzobhita thA, kahIM vyAghracarma se nirmita AsanoM para baiThe hue japa karane - vAle logoM se vyAsa thA, kahIM una tapasviyoM se suzobhita thA jo snAna ke samaya lage hue zevAla kI chaTA ke samAna dikhanevAle jaTAsamUha ke dhAraka hone se cAroM ora dedIpyamAna agniyoM kI phailI huI dhue~ kI rekhAoM se AliMgita ke samAna jAna par3ate the, jinhoMne apanA mujadaNDa Upara kI ora phailA rakhA thA aura paMcAgni ke madhya tapasyA karane meM atyanta nipuNa the / kahIM una tapasvI logoM kI striyoM ke dvArA vahA~ nIvAra pakAyA jAtA thA aura kahIM unhIM ke putroM ke dvArA kATe jAnevAle gIle IMdhana se dhone se lAla-lAla nikalanevAle jala vyApta thA / 'sAdhuoM ke mithyA tapa ko dekhakara dayAlu hRdaya jIvambara ne unheM ahiMsA dharma kA upadeza dete hue kahA ki jisa prakAra cAvaloM ke binA agni, pAnI Adi samasta sAmagrI ikaTThI kara lene para bhI bhojana banAne kA upakrama saphala nahIM hotA usI prakAra tasvajJAna ke binA kevala zarIra ko kaSTa pahu~cAne mAtra se tapasyA saphala nahIM hotI hai | Apa loga jaTAjUTa rakhAkara, lalATa para jo sUrya kA santApa jhelate haiM vaha saba vyartha hai / he vidvAno ! sadA niSphala rahane se yaha hiMsAyukta tapazcaraNa karanA ThIka nahIM hai / Apa loga jo bar3I-bar3I jaTAeM rakhe hue haiM snAna ke samaya bahuta se jantu unameM laga jAte haiM pazcAt ve hI jantu agni meM girakara kSaNa-bhara meM naSTa ho jAte haiM - yaha Apa loga svayaM dekha leM / ataH Apa loga klezakArI isa tapa ko chor3akara ahiMsaka tapa dhAraNa karo / jIvandhara svAmI ke isa upadeza se prabhAvita hokara una sAdhuoM ne hiMsApUrNa tapa parityAga kara ahiMsApUrNa tapa ko svIkRta kiyA / isI sandarbha meM bhagata nimna zloka -- ArAmo'yaM vadati madhuraiH svAgataM bhuGgazabdaiH puSpAta viTapiviTaperAnatidvAk tanoti pAdyArthyAdIn dizati bhavalestatsarasyAH payobhi rityevaM zrIkurukulapaterAdadhe bhUrizaGkAm // 23 // pR. 113 1. jobandharampU, pR. 101, zloka 1-11 / prakRti-nirUpaNa 179 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavabhUti ke uttararAmacarita sambandhI nimnAMkita zloka kA smaraNa karAtA hai vanadevatA ( ayaM vikIrya ) yathecchAbhogyaM ko vanamiSamayaM me sudivasaH satAM sadbhiH saGgaH kathamapi hi puNyena bhavati / tarucchAyA toyaM yapi tapasA yogyamazana phalaM vA mUlaM vA tadapi ma parAdhInamiha vaH ||shaa dvitIya aMka jovandharacampU kA prakRti-varNana saMskRta sAhitya meM prakRti-varNana ke lie mahAkavi bhavabhUti kI prasiddhi hai, parantu jaba haga jIvandharacampU kA prakRti-varNana dekhate haiM taba kahIM usase bhI adhika Ananda kA anubhava hotA hai / nirmala namastala meM phailI huI cAMdanI, rAtri kA ghanaghora andhakAra, sUryodaya, sUryAsta, laharAtA huA sAgara, prAta:kAla kA manda-zItala aura sugandhita samIra, pakSiyoM kA phalarava, hare-bhare kAnana, AkAza meM chAyI huI zyAmala ghanaghaTA, yAvAnala aura usake bIca ruke hue hAthiyoM ke jhuNDa, jana-jama ke mAnasa meM Ananda karanevAlA vasanta, megha vRSTi ke bAda bahatA huA pAnI, grISma ke rUkSa dina mora pAvasa ke sarasa dina---ina rAdhakA kavi ne jitanA sarasa varNana kiyA hai utanA hama anyatra kama pAte haiN| sabake uddharaNa denA sambhava nahIM hai, phira bhI kucha paMktiyA~ uddhRta karane kA lobha saMvaraNa nahIM kara saka rahA huuN| dekhie aSTama lambha meM daNDakAraNya kA varNana-- tadanvatyadbhutasaMnivezaM daNDakAraNyapradezamavalokituphAmA vayam, tatra tatra vidvatma, kvacana vijambhitakumbhImadakummasthalamuktamuktAkulasikatilaM vanaviharaNazrAntanimajjapulindasundarIvadanAmbhojapariSkRtaM gabhIramahAhavam, kutrapiTalImukhakarakampitamahIruhazAkhAnipatitaparNI casamAghAtakupitamuptasamuriyatazArdUlavAvyamAnagavarajanasaramasArUDhAlihAnokahacayam , zvavittarumUlasukhasusAni tamAlastomanibhAni bhanlUkakulAni, kvacittapanakiraNasaMtaptavakoM padmAkarasamIpamAnIya nijakaranirmUlitabAlamRNAlavalayaM tadaGga nikSipya payojarajaHsugandhizItalajalazIkaranIkarAMstanmukhe saMsicya zuNDAvaNDavighRtavizAlapapatramAlapatrIkurvantaM vazAvarulabham, kutracitsAghajJaM locanayugalaM kSaNamumbhIlya punaH suSupsu paJcavadanasaJcayam, savismayamavalokamAnAH, kvacana tApasajanasaGkulapradeza pravizamAnAH, krameNa kiJcittasmUlamAvasantI puNyamAtaraM pazyAmaH sma |'-pR. 149-150 / ekAphI vana meM bihAra karate hue jIvandhara banabasundharA kI zobhA kA samavalokana karate haiM / dekhie paMcama lambha kA epha sandarbha tadanu kuruvaMzakesarI kesarIva tatra tatra nirbhaya eva viharan, kvacidativitatAno kahakulavilasitamasUryapazyaM tarakSumRgAdhiSThAnam, svacana taruSaNDe kAdambinIbhrAntyA dUronamitakekAgarbhakaNThaM prabalapurovAtasaMtAditazikhaNDaM nIlakaNTham, kucinmahAgulmAntarakuTumbizavaraphadambakam, phutra ca nIpapAdapaskampaniSaSNazuNDAdADaM kariNIsahAyaM zuNDAla mahAkavi haricandra : eka anupIkama 150 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maNDalam, kutracitstanampayazizusaMvA hariNI bhumnagrIvamavalokayantaM ghAvamAnahariNam, phUtracana vazanAntarasthitatRNakabalacchedazandaM niyamya nyAjihmAGgaH kura: zrUyamANagAnakalApravINaM kirAvastraNam, kvacana garjanajitastamberamanicayaM mRgendravayam, kutracidbhUdharAkAramajagaranikaraM pazyana, krameNAtilacitavipinapathaH, kvacidaraNye samudgatadhUmaparItAbhraSabhUmirahatayA sajalajaladhazyAmala tahAnekA ramika kurvantaM ploSacaTacaTAtkAreNATTahAsamivAtanvAnamatidhegasamAkrAntakAnanaM davadahanaM dadarza / ' -pR. 96-97 AkAza meM chAyI huI dhanaghaTA kI suSamA dekhietasyAkUtamavetya yakSapatinA vegena saGkalpitA jImUtA viyadaGgaNe pariNatA dhUmaprakArA iva / udyadgajitapATitAkhilamahAdigbhisayastatkSaNaM varSa haSitajIvakA vidadhire kalpAntameghAyitAH // 22|| -pR. 99 sUryAstamana, timirodgati, candroSaya, pAnagoSThI Adi dharmazarmAbhyudaya ke caturdA sarga meM sUryAstamAna, pradoSa sambandhI timirodgati tathA candrodaya' kA varNana hai aura paMcavA sarga meM pAna-goSThI aura surata-prasaMga kA nirUpaNa hai| kavi ko komalakAntapadAvalI aura artha kI mAdhurI ne pratyeka viSaya ko itanA sarasa banAyA hai ki sahRdaya pAThaka usa varNana ko prArambha kara bIca meM nahIM chor3anA cAhatA hai| mAgha ne bhI zizupAlavadha ke navama aura dazama sarga meM yahI viSaya prastuta kiye haiN| astAcala para Asva astonmukha sUrya kA varNana dharmazarmAbhyudaya meM dekhie kitanA sundara bana par3A hai aslAdrimAruhya raviH payodhI kaivartavakSiptakarAgrajAla: / AkRSya cikSepa nabhastaTe'sau phramAtkulIra makaraM ca mInama // 8 // sUrya eka dhovara kI taraha astAcala para ArUr3ha ho samudra meM apanA kiraNarUpI jAla DAle huA thA, jyoM hI karka kephar3A, makara aura mIna ( pakSa meM rAziyA~) usake jAla meM phaMse tyoM hI usane khIMcakara unheM krama-krama se aAphAza meM uchAla diyA / astonmukha lAla sUrya kA varNana dekhiebimbe'rdhamagne savituH payodhI provRttapotabhramamAdapAne / lolAMzukASThAnavilambitAhaH sAMyAtrikeNAmbuni maGgatumISe // 10 // bhUyo jagadbhUSaNameva kartuM taptaM suvarNojjvalabhAnugolam / karAgrasaMdaMzadhRtaM payodhezcikSepa nIrai vidhihemakAraH // 11 // samudra meM AdhA DUbA huA sUryabimba patanonmukha jahAja kA bhrama utpanna kara rahA thA ataH paMpakiraNarUpa kASTha ke agnabhAga para baiThA huA dinarUpI jahAja kA vyApArI mAno pAnI meM DUbanA cAhatA thA / prakRti-nirUpaNa Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa samaya lAla-lAla sUrya samudra ke jala meM vilIna hotA huA aisA jAna par3atA thA mAno viSAtArUpI svarNakAra ne phira se saMsAra kA bhAbhUSaNa banAne ke lie ujjvala suvarNa kI taraha sUrya kA golA tapAyA ho aura kiramAna ( pakSa meM, hastAya ) rUpa sa~r3asI se pakar3akara use samudra ke jala meM DAla diyA ho / AkAza me sUrya ko nIce kyoM girA diyA ? isakA uttara kavi kI vANI meM dekhie-- tAM pUrvagotrasthitimapyapAsya yadvAruNIM nocarataH siSeve / svasaMnidhAnAvapasAryate sma mahoyasA sena bihAyasAkaH // 4 // yataH sUrya, pUrvagotra--udayAcala kI sthiti ko { pakSa meM, apane vaMzA kI pUrva paramparA ko ) chor3a nIce sthAnoM meM Asakta ho ( pakSa meM, nIkha manuSyoM kI saMgati meM par3a, vAruNI-pazcima dizA ( pakSa meM, madirA ) kA sevana karane lagA thA ataH mahAn ( pakSa meM, uccakulIna ) AkAza ne use apane samparka se haTA diyA thA / sUrya lAla kyoM ho gayA isakA hetu aba mahAkavi mAgha ko vANI meM bhI dekhie navakuGkabhAruNapayodharamA sthakarAvasaktarucirAbarayA / atisaktimezya varuNasya dizA bhuzamanvaramadasupArakaraH // 7 // --zizupAlavadha, samaM / jisake payodhara--megha ( pakSa meM, stana ) navIna kezara ke lepa se lAla-lAla the, __tathA jo apane karoM-kiraNoM se sundara ambara--AkAza ko dhAraNa kara rahI thI ( pakSa meM, apane hAtha se vastra ko pakAhe hae thI) aisI varUNa kI dizA--pazcima dizAbhI strI kI ati nikaTatA ko pAkara hI mAno sUrya atyanta anurakta-rAga se yukta ( pakSa meM, lAla ) ho gayA thaa| yahA~ payodhara, kara aura ambara ke paleSa ne kavi kI kalpanA ko sajIva kara diyA hai| sUryAsta ho gayA, andhakAra phaila gayA aura bhAkAyA meM tAre camakane lage isa prAkRtika citra meM kavi kI sUlikA ne kaisA adbhuta raMga bharA hai ? yaha dekhie astaM gate bhAsvati jIviteze vikIrNakazeva tamaHsamUhaiH / / tArAzruvinduprakaviyogaduHkhAdiva chau rudatI rarAja // 24 // -dharmazarmA,, sarga 14 usa samaya aisA jAna par3atA pA ki AkAzarUpI strI, sUryarUpa pati ke naSTa ho jAne para andhakAra-samUha ke bahAne keza vikherakara tArArUpa azrubinduoM ke samUha se mAno ro ho rahI ho| udaya ke sammukha candramA kA varNana kitanI kavitvapUrNa bhASA meM huA hai ? yaha dekhie mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvAnimityantarito'ya rAgAtsvajJApanAyopapatiH kilembhuH / puramdarAzAbhimukhaM karAprazcikSepa tAmbUlanibhA svakAntim / / 32 / / - dhanI , sarga 14 tavanamtara pUrvAcala kI dIvAla se chipe hue candramA-rUpI upapati ne apanA paricaya dene ke lie pUrva dizA ke sammukha kiraNoM ke agna bhAga se ( pakSa meM, hAthoM ke agrabhAga se ) pAna ke samAna apanI lAla-lAla kAnti phaeNko / candrodaya hote hI rAtri kA andhakAra naSTa ho gayA, isakA kalpanA-pUrNa varNana kavi kI kAvyamayI bhASA meM dekhie mukhaM nimIlanayanAravindaM kalAnidhI cumbati rAjJi rAgAt / galattamonIladukUlabamdhA zyAmAdravaccandramaNiccalena / / 39 / / -dharmazarmA., sarga 14 jyoM ho candramArUpI asura ( pakSa meM, kalAoM se yukta ) pati ne, jisameM netrarUpI nIlakamala nimIlita hai aise rAtrirUpI yubatI ke mukha kA rAga-pUrvaka ghumbana kiyA tyoM hI usakI andhakArarUpI nIlI sAr3I ko goTha khula gayI aura vaha svayaM candrakAnta. maNi ke chala se dravIbhUta ho gayo / nIla nabha ke madhya meM camakate hue candramA ko lakSmI kA varNana dekhie kitanA sundara hai tAvatsatI strI dhruvamanyaso hastAgrasaMsparzasahA na yAvat / spRSTA karAnaH kamalA tathAhi tyakAra vindAbhisasAra candram / / 52 / / -dharmazarmA., sarga 14 aisA jAna par3atA hai ki strI tabhI taka satI rahatI hai jabataka ki yaha anya puruSa ke hAtha kA sparza nahIM krtii| dekho na, jyoM hI candramA ne apane karAgra--- kiraNAsa se ( pakSa meM, hastAsa se) lakSmI kA sparza kiyA tyoM hI vaha kamala ko chor3a usake pAsa jA phuNcii| candramA kI rUpahalI cAMdanI meM striyoM kI veSabhUSA tathA pati-milana kI samuskaNThA kA varNana kavi ne bahuta hI sarasa bhASA meM kiyA hai| donoM pakSa kI dUtiyoM ne premI aura premikAoM ke pAsa jAkara unheM anukUla karane meM apanI adbhuta kalA dikhalAyI hai| ___ koI dUtI, nAyaka ke sAmane virahiNI nAyikA kA candramA ke prati Akroza prakaTa karatI huI kahatI hai ___ AH saMgharamnambhasi bArizarAyoH zliSTaH kimIgnizikhAkalApaH / sviccaNDacaNDadhutimaNDalAmapravezasaMkrAntakaThoratApaH / / 74 / / prakRti-nirUpaNa 20 153 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athAGkadambhena shovrtvaatsorsaahmutsnggitkaalmuuttH| aGgAni yanmurmuravahnipuJjabhAjIva me zItakaraH karoti // 55 // are 1 kyA yaha pandramA samudra ke jala meM bihAra karate samaya vaDavAnala kI jvAlAoM ke samUha se AliMgita ho gayA thA, athavA atyanta uSNa sUryamaNDala ke agrabhAga meM praveza karane se usakA kaThora sastApa isameM A milA hai ? athavA kalaMka ke bahAne sahodara hone ke kAraNa bar3e utsAha ke sAtha kAlakuTa ko apanI goda meM dhAraNa kara. rahA hai, jisase ki mere aMgoM ko murmUrAnala ke samUha se vyApta-sA banA rahA hai| candramA ke santApapha banane meM kavi ne jina kAraNoM kI kalpanA kI hai unameM se do kAraNoM kI kalpanA damayantI ke viraha-varNana meM zrIharSa ne bhI kI hai / yathA-- ayi vidhaM paripRccha guroH kutaH sphuTamazikSyata vAhavadAnyatA / calapitazambhugalAGgaralAsvayA kimu vadhau jaDa vA vaDavAnalAt // 48 // -naiSadhIyacarita, sarga 4 he gakhi ! candramA se pUcha to sahI ki tUne vAha pradAna karane kI yaha udAratA kisa guru se mItrI hai ? kyA zaMkarajI ke gale ko glApita karanevAle kAlakUTa viSa se yA samudra meM rahane vAle vaDavAnala se ? pandrahaveM sarga ke prArambha meM pAnagoSThI kA varNana kara uttarArdha meM sambhoga zrRMgAra kA varNana kiyA gayA hai jisameM nAyaka-nAyikAoM ke sAttvika aura saMcArI bhAvoM kA sundara citraNa huA hai| prabhAta saMskRta-sAhitya meM zizupAlavadha kA prabhAta-varNana prasiddha hai para jaba hama dharmazarmAbhyudaya ke prabhAva-varNana ko dekhate haiM taba eka vicitra hI prakAra ke Ananda kI adbhuti hotI hai| zizupAlavadha ke prabhAta-varNana meM hama jahA~ kahIM azlIlatA kA bhI darzana karate haiM para dharmazarmAbhyudaya ke prabhAta-varNana meM prAlIlatA dRSTigocara nahIM hotii| dharmazarmAbhyudaya yadyapi zizupAlavadha se prabhAvita hai tathApi usako niraya-nUtana kalpanAe~ sahRdaya janoM ke hRdaya meM eka vicitra hI rasAnubhUti karAtI hai| AkAzAnta meM jhuke hue sAlaMka candra ko chor3akara rAtri kyoM jA rahI hai ? isameM kavi kI kalpanA dekhie saMbhoga prabiMdaghatA kumudatIbhizcandreNa dviguNita AtmanaH kalaGkaH / tannUnaM matiparamambarAnAlagna yAtyenaM samavagaNayya pAminIyam // 3 // --sarga 16 1. vipulatanitambAmorAddhe ramaNyAH zaginumanadhiga samparajIvidezo'yakAmAya / ratiparica pazyannadrAndraH kathati da pati zanoye zarvarI karotu // 154 mahAkavi haricandra : eka anuzIlama Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yataH kumuviniyoM ke sAtha sambhoga karanevAle candramA ne apane kalaMka ko dugunA kara liyA hai isalie mAno yaha rAtri nasi meM tatpara aura bambarAnta--AkAzAmta (pakSa meM, vastrAnta ) meM lagna isa candramA ko apamAnita kara chor3akara jA rahI hai| prAtaHkAla ke samIra se hilate hue dIpakoM kA varNana dekhiete bhAvAH karaNavivartanAni tAni prautiH sA maNiteSu kAminInAma / ekakaM tadiva ratAmRtaM smaranto dhumvanti zvasanahatAH zirAMsi dIpAH // 6 / / striyoM ke ve bhAva, ve AsanoM ke parivartana aura ratijanita komala zabdoM meM yaha alaukika cAturI-isa prakAra eka-eka AzcaryakArI rata kA smaraNa karate hue dIpaka vAyu se tAr3ita ho mAno sira ho hilA rahe haiN| isI se milatA huA bhAva mAgha ne bhI prakaTa kiyA hai animiSamavirAmA rAgiNI sarvarAvaM , navanidhubanalIlAH kautuphenAtivIkSya / idamudavasitAnAmasphuTAlokasaMpasaya meM : sanI pani 6i zizupAlavadha, sarga 18 bajanevAlI bherI ke praNAda kA varNana dekhie kitanA kalpanApUrNa hairAjAnaM jagati nirasya sUrasUtenAkAnte prasarati dundubhairidAnIm / yAminyAH priyatamaviprayogaduHkhahatsandheH sphuTata ivodbhaTaH praNAdaH // 8 / / jaba rAjA candramA ( pakSa meM, nRpati ) ko naSTa kara aruNa ne sAre saMsAra para AkramaNa kara liyA taba bajanevAlI dundubhiyoM kA zabda esA phaila rahA thA mAno pativiraha se phaTate hue rAtri ke hRdaya kA zabda hI hai / paaparAga ko ulAnevAlI prabhAta vAyu kA varNana dekhie saMbhogazramasalilarivAnAnAmaneSu prazamamitaM manobhavAgnim / unmIlajmalajarajaHkaNAnkirantaH pratyUSe punaranilAH pradIpayanti // 12 // sambhogajanita sveda jala se striyoM ke dArIra meM jo kAmAgni bukSa cukI thI use prAtaHkAla ke samaya khilate hue kamaloM kI parAga ke choTe-choTe kaNa bikheranevAlI vAyu punaH prajvalita kara rahI hai| isase milatA huA bhAva zizuSAlayadha meM bhI prakaTa kiyA gayA hai avirataratalIlAyAsajAtaznamANA mupazamamupayAntaM niHsahebhaGge'GganAnAm / punaruSasi bivaktAtarizvAvacUrNya jvalayati madanAgniM mAlatInAM rajobhiH // 17 // -zizupAla. sarga 11 prakRti-nirUpaNa 155 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcima dizA ke kSitija meM jhukate hue candramA aura pakSiyoM ke kalakUjana meM dekhie kavi ne apanI pratimA ko kaisA sAphAra kiyA hai ? mUrjIvodgatapalitAyamAnarazmI pandre'sminnamati vibhAvarIjaratyAH / anyo'nyaM vihagaravarivollasantyo digvadhyo vidadhati viplavATTahAsam // 15 // jisa para kiraNarUpI safeda bAla nikale hai aise mastaka ke samAna candramA, jaba rAtrirUpI vRddhA strI ke Age jhukakara praNaya-yAcanA karane lagA taba pakSiyoM ke zabdoM ke bahAne paraspara khilakhilAtI huI dizArUpI striyAM mAno viplavasUcaka aTTahAsa hI karane lgiiN| kamaloM ke vikAsa, sUrya kI lAlimA tathA sUryodaya Adi ke varNana meM kavi ne eka se eka nUtana kalpanAoM ko prakaTa kiyA hai| dharmazarmAmmudaya kA yaha prabhAsa-varNana SoDaza sarga ke 1-41 palokoM meM sampUrNa huA hai| - - ....... ....... - 156 mahAkavi harizcandra : eka anuzIlana Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya stambha 1 : Amoda- nivarzana 1. dharmazarmAbhyudaya kA puSvAvacaya aura jalakrIr3A 2. jIvamdhara campU kA vasanta-vaibhava stambha 2: prakIrNaka-nirdeza 3. jIvandharacampU meM zizu-varNana 4. jIvandharacampU kA prabodha-gIta 5. dharmazarmAbhyudaya kA svayaMvara-varNana 6. candragrahaNa aura jarA kA adbhuta varNana 7. sajjana - prazaMsA aura durjana- nindA 8. putrAbhAva-vedanA they svapnadarzana stambha 3 : notinikuMja 10. dharmazarmAbhyudaya kA subhASitanicaya 11. dharmazarmAbhyudaya kA nItyupadeza aura rAjya zAsana 12. jIvandharacampU kA subhASitasaMcaya 13. jIvandharasvAmI ko bhaktigaMgA stambha 4 : sAmAjika dazA aura yuddha nivarzana 14. jIvancaracampU se dhvanita sAmAjika sthiti 15. dharmazarmAbhyudaya kA yuddha varNana aura citrAlaMkAra 16. jIvandharacampU kA yuddha-nirUpaNa stambha 5 : bhaugolika niveza aura upasaMhAra 17. dharmazarmAbhyudaya kA ratnapura 18. jIbandhara kA hemAMgada deza aura unakA bhramaNa kSetra 19. TIkAe~ aura TippaNa 20. dharmazarmAbhyudaya ke saMskRta TIkAkAra 21. upasaMhAra 22. antyanivedanam Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stambha : 1 Amoda-nidarzana ( manoraMjana) dharmazarmA pukSya meM puSpAvacaya aura jalakrIr3A chahoM tuoM ke puSpoM se suzobhita vindhyAcala ko banasthalI meM puSpAvacaya ke lie striyA madamAtI cAla se jA rahI hai| unakI gola-gola bhujAeM sthUla nitamboM se TakarAkara kaMkaNoM kA zabda kara rahI hai| isa dRSya kA sundara varNana kavi kI kAvyabhAratI meM dekhie gatAgateSu skhalitaM vitanvatA nitambabhAreNa samaM jaDAtmanA / bhujI suvRttAvapi kaGkaNakmaNaiH kilAGganAnAM kalahaM pracakratuH / / 5 / / -dharmazarmAbhyudaya, sarga 12 striyoM kI bhujAeM yadyapi suvRtta thIM-gola thoM ( pakSa meM, sadAcArI zrI ) phira bhI Ane-jAne meM rukAvaTa DAlanevAle jA-syUla (pakSa meM, dhUta) nitamba ke sAtha kaMkaNoM kI dhvani ke bahAne mAno kalaha kara rahI thiiN| yahI varNana mahAkavi mAgha kI kAvyabhAratI meM bhI dekhienakharaviracitendracApalekhaM lalitagateSu gatAgataM dadhAnA / mukharitavalayaM pRtho nitambe bhujalatikA muhuraskhalattaNyAH / / 4 / / -zizupAla., sarga 7 nakhoM kI kAnti se jisameM indradhanuSa kI rekhA nirmita ho rahI thI aise gamanAgamana ko dhAraNa karanevAlI kisI taruNI kI mujalatA kaMkaNoM kA zabda karatI huI sthUla nitamba meM bAra-bAra TakarAtI thii| yahA~ varNanIya viSaya donoM sthAnoM para madyapi eka hai tathApi mahAkavi haricandra ne mujAoM ko suvRtta aura nitambamaNDala ko jar3a vizeSaNa dekara viSaya ko atyadhika camatkArapUrNa banA diyA hai| . calate samaya strI kI mekhalA zabda kyoM kara rahI thI ? isakA kalpanApUrNa varNana mahAkavi haricandra kI vANI meM dekhie gurustanAbhogabhareNa madhyataH kRzodarIyaM jhaTiti truTiSyati / isIva kAJcI-kalakiGkiNInavaNagIdRzaH pUkurute sma varmani / / 6 / / -dharmazA., sarga 12 mArga meM calate samaya kisI mRganayanI kI mekhalA kiMkiNimoM ke manohara zabdoM se aisI jAna par3atI thI mAno vaha, yaha jAnakara ro ho rahI thI ki yaha kuzodarI sthUla Amoda-nidarzana (manoraMjana) Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stanamaNDala ke bhAra ke kAraNa madhyabhAga se jaldI hI TUTa jaayegii| aba isI mekhalA kA varNana mahAkavi mAgha ko vANI meM dekhieatizayapariNAhavAnvitene bahutaramapitaratnakiGkiNIkaH / alaghuni apanasthale parasthA dhvanimadhika kalamekhalAkalApaH // 5 // -zizupAla., sarga 7 kisI anya strI ke sthUla nitambamaNDala para aneka maNimaya kikiNiyoM se yukta atizaya vizAla manohara mekhalAoM kA samUha adhika zabda kara rahA thaa| yahA~ zabda kyoM kara rahA thA ? isameM kavi ne koI kalpanApUrNa hetu nahIM diyA / koI strI latA ke agrabhAga meM lage hue phUla ko tor3ane ke lie apanI bhujA Upara uThAye hue hai isakA varNana haricandra kI vANI meM dekhie kAcidvarAGgI kamituH purastAdudastabAhoH kusumodyatasya / mUlaM nakhAtAJcitamaMzuphena tirodadhe maGgha karAntareNa / / 8 / / -jIvanamaracampa, lambha 4 koI eka strI apane pati ke sAmane phUla tor3ane ke lie bhunA Upara kI ora uThAye hue thI parantu usa bhUjA ke mUla meM pati ke dvArA diyA huA nakhakSata kA cihna thA jise vaha dUsare hAtha se vastra ke dvArA bar3I sundaratA ke sAtha chipA rahI thii| , yahI varNana mAgha ke zabdoM meM dekhiepriyamabhi kusumodyatasya bAhornavanakhamaNDanacAru mUlamanyA / muhuritarakarAhitena ponastanataTarodhi tirodazakena // 32 // -zizupAla., sarga 7 yadyapi donoM zlokoM kA bhAva eka-sA hai tathApi makSu kI apekSA mAgha kA 'muhuH zabda adhika camatkAra utpanna karanevAlA hai| patiyoM dvArA striyoM ke prati jo praNayoktiyA~ phaho gayI hai usakA kucha namUnA dekhie / strI ke kezapAza kA varNana karatA huA pati usase kahatA hai zikhaNDinAM tANDavamatra bIkSituM tavAsti ceccetasi tanti kautukam / samAlyamuddAma nitambacumbinaM sukezi tatsaMvRNu kezasaJcayam // 34 // -dharmazarmA., sarga 12 he tandhi | yadi tere citta meM yahAM mayUroM kA tApaDava nRtya dekhane kA kautuka hai to he sukezi ! sthUla nitamboM kA cumbana karanevAle, mAlAoM sahita isa kezasamUha ko TaMka le| yahI bhAva mASa ne zizupAlavadha ke paMcama sarga meM prakaTa kiyA haidRSTyeva nirjitakalApabharAmaghastAd dhyAkIrNamAsyakavarI kabarI taruNyAH / prAduravatsapavi candrakavAnbhumAgrAtsaMgharSaNA saha guNAbhyaSikardurAsam / / 19 // mahAkavi haricana : eka anuzIlana 160 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiso vRkSa para mayUra baiThA thA, jyoM hI usane akSa ke nIce apane picchabhAra ko jItanevAlI tathA guMgI huI mAlAoM se citra-vicitra kisI muvatI kI coTI dekhI tyoM hI baha zIghra bhAga gayA so ThIka hI hai kyoMki IrSyAlu prANI adhika guNavAnoM ke sAtha ekatra nahIM raha sakate / strI ke bAgI-mAdhurya ko prakaTa karane ke lie koI pati kaha rahA hai bhatra kSaNaM caNDi viyoginIjane jhyAlurulmudra ya sundarI giram / amI hatAzAH prathayantu mUkatAM kRtAntadUtA iva lajjitAH pikAH // 38 // -dharmazarmA., sarga 12 he paNDi ! kSaNa-bhara ke lie viyoginI striyoM para dayAlu ho jA aura apanI sundara vANI prakaTa kara de jisase yamarAja ke dUtoM ke samAna ye duSTha kopala lajjita ho cupa ho jaayeN| yahA~ 'terI vANI komala kI kUka se bhI madhura hai' yaha bhAva kavi ne prakaTa kriyA hai| ___sRSTa striyoM tathA puruSoM ko anukUla karane ke lie sakhiyoM ko sAntvanApUrNa uktiyAM bhI ( 12-19), (35-39) darzanIya hai| samasta sarga meM zRMgAra rasa ko madhura dhArA ko pravAhita karate hA bhI kavi ne zAlInatA ko sarakSita rakhA hai jabaki bhASa use surakSita nahIM rakha sake haiN| mAgha ke saptama sarga ke 44-51 zlopha aghika azAlIna jAna par3ate haiN| isI prakAra kirAtArjunIya ke aSTama sarga kA 19vAM tathA isI prakAra ke kucha anya zloka bhI zAlInatA ko surakSita nahIM rakha sake hai / jalakrIr3A ___ vindhyAcala ke phalapuSpavizobhita bana meM puSpApacaya karatI huI striyAM jaba prAnta ho gayIM tathA unake aMga sveda-binduoM se vyApta ho gaye saba jalakrIr3A ke lie narmadA ke taTa para gyiiN| thakI-mAdI striyoM kA varNana dekhie dviguNitamiSa yAtrayA banAnAM stanajaghanodvahanazramaM vahantyaH / jalaviharaNavAJchayA saphAntA yayuraNa mekalakAmyakA taruNyaH // 111 dharmaH, sarga 13 tadanantara vanavihAra se jo mAno dunA ho gayA thA aisA stana tathA apana dhAraNa karane kA kheda vahana karanevAlI taruNa striyAM jalakrIr3A kI icchA se apane apane patiyoM ke sAtha narmadA kI ora cliiN| kitanI hI striyA navI taTa para pahuMcakara bhI bhama ke kAraNa pAnI meM praveza nahIM kara rahI haiM parantu unake pratibimba pAnI meM pratinimbita ho rahe hai isakA varNana Amoda-nidarzana (manoraMjana) 161 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi kI vANI meM dekhie kathamapi vadinImagAhamAnAyacakitadRzaH pratimAcchalena tandhyaH / iha payasi bhujAvalambanAyaM samabhisRtA iva bAridevatAbhiH // 19 // kitanI hI caMcala-locanA striyAM nadI ke pAsa jAkara bhI usameM praveza nahIM kara rahI thI parantu pAnI meM zake pratikiAra para de meM lipaTe aisI nAna par3atI thoM mAno unako bhunAe~ pakar3ane ke lie jaladeviyA~ hI unake sammukha bhAyI hoN| jalapraveza se DaranevAlI strI kA citraNa mAgha ne bhI bar3A kautukapUrNa kiyA hai dekhie AsInA taTabhuvi sasmitena bhI rambhorUravatarituM sarasyanicchuH / ghumvAnA karayugamIkSituM vilAsAzItAluH salilagatana sicyate sma // 19 // -zizupAlavadha, sarga 8 koI eka strI ThaNDa kA bahAnA lekara nadI taTa para baiThI huI sarovara meM praveza karane ke lie katarA rahI hai| usakA pati pAnI meM praveza kara cukA hai| pati ke kahane para bhI yaha pAnI meM praveza nahIM kara rahI hai mAtra donoM hAtha hilAkara manA kara rahI hai taba pati usakI vilAsa-ceSTAe~ dekhane ke lie musakarAtA huA usapara pAnI uchAla rahA hai| - zizupAlavadha ke aSTama sarga meM 71 zlokoM ke dvArA mAgha ne aura dharmazarmAmyudaya ke trayodaza sarga meM usane hI zlokoM dvArA haricandra ne jalakrIr3A kA bar3A prAJjala varNana kiyA hai| donoM hI kavi, AkhyAnAtmaka aMza se utane anurakta nahIM jAna par3ate jitane ki varNanAtmaka aMza se / vanakrIr3A, jalakrIr3A, ghAndrodaya, prabhAta, sUryodaya Adi ke varNana meM unhoMne pUre-pUre sarga vyApta kiye haiN| ': striyoM ke jalapraveza karate hI kamalavana meM baiThA huA haMsa, apanI coMca meM mRNAlANDa ko dabAye hue bhaya se ur3a gayA isakA sajIva varNana dekhie prArati jalalIlayA jasminbisavadano dicamutpapAta hasaH / .. navaparibhavalekhabhRtalinyA prahita ivAMzumate priyAya dUtaH // 23 // -dharmazarmA., sagaM 13 jaba loga jalakrIr3A karate hue idhara-udhara phaila gaye saba haMsa apane muMha meM mRNAla kA Tukar3A dAbe hue AkAza meM ur3a gayA jo aisA jAna par3atA thA mAno kamalinI ne nUtana parAbhava ke lekha se yukta dUta hI apane pati-sUrya ke pAsa bhejA ho / , koI eka puruSa apanI priyatamA ke vakSaHsthala para bAra-bAra pAnI uchAla rahA thaa| kyoM uchAla rahA thA? isakA uttara mahAkavi haricandra kI vANI meM dekhie112 mahAkadhi harizcandra : eka anuzIlana Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'samasibata muharmuhuH kuvAnaM karasalilardayito vimugdhabadhvAH / mRdutarahRdayasthalInarUlasmaranavakalpataraurivAbhivatI // 31 // -dharmazarmA,, sarga 13 koI eka puruSa hAthoM se pAnI chAla-uchAlakara apanI mAM-bhAlI nayI strI ke stanAma bhAga ko bAra-bAra sIMca rahA thA jo aisA jAna par3atA thA mAno usake komala huvaya kSetra meM jame hue kAmarUpI navIna kalpavRkSa ko bar3hAne ke lie hI sIMca rahA ho / sthUla stanoM se suzobhita koI strI pAnI meM taira rahI thI usakA varNana dekhie kitanA kalpanApUrNa hai ? hadi nihitaghaTena baddhasumbIphalatulitAGgalateya kApi sanvI / iha payasi savibhrama tarantI pRthulakucoccayazAlinI rarAja / / 33 / / -dharmazarmA. sarga 13 sthUla stanamaNDala se suzobhita koI eka strI pAnI meM bar3e vibhrama ke sAtha tara rahI thI aura usase aisI jAna par3atI thI mAno usane apane hRdaya ke nIce do ghaTa hI rakha chor3e hoM athavA zarIrarUpI latA ke nIce tumbI ke do phala hI bA~dha rakhe hoN| kisI strI ke mukha para eka bhIrA bAra-bAra jhapaTa rahA hai aura strI usase bhayabhIta ho apane donoM hAtha hilA rahI hai| usa bhramara ke prati kavi kI ukti dekhie kitanI mamorama hai ? mahamiha gurulajjayA ito'smi bhramara vivekanidhistvameka eva / mukhamanu sumukhI karI dhunAnA yadupaanaM bhavatA muhabUcumbe // 39 / / -dharmazarmA. sargaH13 bhAI bhramara ! maiM to isa bar3I lajjA ke dvArA hI mArA gayA para viveka ke bhANDAra tumhI eka ho jo saba logoM ke samakSa hI mukha ke pAsa hAya hilAnevAlI irA sumukhI kA bAra-bAra dhumbana kara rahe ho| kani kI yaha ukti abhijJAna zAkuntala meM prarUpita kavikulatilakA kAlidAsa kI nimnAMkita ukti kA smaraNa dilAtI haicalApAGgAM dRSTi spRzasi bahuzo vepathumatI rahasyAkhyAyIva svanasi mRdu karNAntikacaraH / karaM vyAdhunvantyAH pibasi ratisarvasvamavaraM ayaM tattvAnveSAnmadhukara hatAstvaM khalu kRtI / / bhASa spaSTa hai| -- - - 1, sudatIkuca kumanApramArAtaruNaH kazcidasicadamyubhiH / ida sthalajAtarAgakalpadrumavaDhameM kimu kAmukaH param // 18 // -- jIvagharasampU. lam / Amoda-nidarzana (manoraMjana) Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jalakrIr3A ke bAda nadI se bAhara nikalI huI kisI strI ke kezoM meM pAnI kI bUdeM Tapaka rahI haiM / jhyoM Tapaka nahI hai : isakA antara kavi kI kalama se sunie--- jalaviharaNakelimutsRjantyAH kacanicayaH kSaradamburambujAkSyAH / parividitanitambasaGgasaukhyaH punarapi bandhabhiyeda roviti sma // 59 / / --dharmazarmA., sarga 13 jalavihAra ko krIr3A chor3anevAlI kisI kamalanayanA ke kezoM se pAnI kara rahA thA jisase ve aise jAna par3ate the ki aba taka to hamane khule rahane se nitamba ke sAtha samAgama ke sukha kA anubhava kiyA para aba phira bAMdha diye jAyeMge isa bhaya se mAno ro hI rahe the| kisI puruSa ne svI ke sthUla stanamaNDala para pAnI uchAla diyA isase pAsa meM khar3I huI sapatnI ko bar3I vedanA huI aura usa vedanA ke kAraNa vaha sveda se tara ho gayI / dekhie, sapatnIgata mAtsarya kA kitanA sundara varNana hai sarabhasamadhipena sicyamAne pRthulapayogharamaNDale priyaayaaH| zramasalilamiSAtsakhedamaNyahaha mumoca kucadvayaM sapatnyAH // 37 // -dharmazarmA., sarga 13 jyoM hI pati ne apanI priyA kA sthUla stanamaNDala sahasA pAnI se sIMcA tyoM hI sapatnI ke donoM stana pasInA ke chala se bar3e kheda ke sAtha AMsU chor3ane lge| isI se milatA-julatA bhASa' mahAkavi mAgha ne bhI prakaTa kiyA hai / dekhieudvIkSya priyakarakuDmalApaviddha vakSojavayamabhiSiktamanyanAryAH / ambhobhirmuhurasicadvadharamarSA dAtmIyaM pRthutaranetrayugmamuktaH // 37 // pati ke karakuDmaloM ke dvArA uchAle hue jala se anya strI ke stanayugala ko abhiSikta dekha koI strI krodha ke kAraNa apane stanayugala ko vizAla netrayugala se chor3e hae jala se-AMsuoM se bAra-bAra sIMcane lgii| isa taraha dharmazarmAmyudaya kA samasta trayodaza sarga jalakor3A ke manohara dRzyoM se bharA huA hai| isake samakSa bhAravi kA jalakrIr3A varNana (kirAtArjunIya, sarga 8) niSprabha jAna par3atA hai, aura mAgha kA varNana samakakSa pratibhAsita hotA hai| jIvandhara campU kA vasanta-vaibhava puSpAvacaya jana-jana ke mAnasa ko Andolita kara denevAle vasanta kA zubhAgamana huA hai / vana kI zobhA nirAlI ho gayI hai| usakA varNana karane ke lie mahAkavi haricandra kI paMktiyA~ dekhie--- 164 mahAkavi harizcandra : eka anuzIlana Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tadAnIM jagajjayocutapaJcanANaprayANasUcakamA JjiSTha dRSya niyanikAza pallavitAzokapezalaM suvarNazzRMkhalasaMnaddhacana devatA citapeTikA yamAnara sAlapallava samAsIna ko kilakulaM taruNajanahRdayavidAraNadAruNakusuma bANanakha rAyamANa kiMzuka kusumasaGghale madananarapAlakanakadaNDAmitakesarakusumabhAsuraM vilIna zilImukhajarAbhIruvAra visarUpapATalapaTalaM viyogijana svAntanitAnta kRntana kuntA mitakaikadanturitaM vanamajAyata / pU. 76-76 bhAva yaha hai usa samaya vana kI zobhA nirAlI ho rahI thI / kahIM to vaha vana jagat ko jItane ke lie udyata kAmadeva ke prasthAna ko sUcita karanevAle maMjITha raMga ke tambuoM ke samAna pallavoM se yukta azoka vRkSoM se manohara dikhAI detA thA / kahIM sone kI sakiloM se jakar3I canadevatA kI uttama peTI ke samAna dikhanevAle grAma ke pallavoM para kokilAoM ke samUha baiThe hue the / kahIM taruNa manuSyoM ke hRdaya ko vicAraNa karane meM kaThora kAmadeva ke nAkhUnoM ke samAna suzobhita palAza vRkSa ke puSpoM se vyApta thA / kahIM kAmadevarUpI rAjA ke suvarNadaNDa ke samAna AvaraNa karanevAle maulazrI ke phUloM se suzobhita thA / kahIM jinapara zilImukha - bhareM baiThe hue hai ( pakSa meM, zilImukha - bANa rakhe hue haiM ) aise kAmadeva ke tarakasa ke samAna gulAba kI jhAr3iyoM se suzobhita thA aura kahIM viyogI manuSyoM ke hRdaya ke kATane meM bhAle kA kAma karanevAle ketakI ke phUloM se vyApta thA / nAgarika puSpA vacaya karane ke lie udyata haiM / koI puruSa apanI kAntA ko kopa se kaluSita pitta dekha kahatA hai prasAraya dRzaM puraH kSaNamidaM vanaM vindatAM sthalotpalakulAni vai kalaya tantri mandasmitam / pavantu kusumoccamA dizi dizi prahRSTAlayaH sphuTIkuru giraM pikaH sapadi maunamADhakatAm 115 // pR. 78 he tanvi ! Age dRSTi to phailAo jisase yaha vana, sthala meM vidyamAna naulakamaloM ko prApta kara ske| jarA manda musakAna bhI chor3o jisase pratyeka dizA meM bhramaroM ko Anandita karanevAle phUloM ke samUha lar3a par3e aura jarA apanI vANI bhI prakaTa karo jisase koyala zIghra hI cupa ho jAye / koI eka puruSa apanI praNayinI se kahatA haisaJcAriNI khalu latA tvamanaGgalakSmIramlAna pallava karA pramadAlijuSTA / yasmA gulucchayugalaM kaThinaM vizAla zAkhe zirISasukumAratame mRgAkSi ||6|| Amoda-nidarzana (manoraMjana) pu. 78 915 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ he mRganayani ! jisameM hAtha ke samAna nUtana pallava lahalahA rahe haiM, jo madonmatta amaroM se sevita haiM, jinake phUla ke do gucche atyanta kaThora haiM, aura jisakI do bar3I zAkhAe~ zirISa ke phUla ke samAna atyanta sukumAra haiM aisI tuma hI calatI-phiratI latA ho aura tuma ho kAma kI lakSmI ho| puSpAvacaya karanevAlI striyoM kA svAbhAvika citraNa dekhie kitanA sajIva haibalAtkucaM sapadi bhaGguramadhyabhAgaM svidyatkapolamalakAkula vaktravimbam / vyAlolakaGkaNajhaNarakRti tatra devyaH puSpagrahaM karatalaiH kutukAdakArSuH ||17|| - pU. 222 vahA~ detriyoM -- rAniyoM ne kautukAza apane hAthoM se phUloM kA cayana kiyA / cayana karate samaya una deviyoM ke stana hila rahe the, madhyabhAga jhuka rahe the, kapola pasInA se tara ho rahe the, mukha maNDala kezoM se vyAkula ho rahe the aura caMcala kaMkaNa zanazana zabda kara rahe the / jalakIr3A dharmazarmAbhyudaya kA kathAvRtta alpa hone se usameM varNanAtmaka bhAga kA vistAra kiyA gayA hai / yahI kAraNa hai ki usameM inakrIr3A aura jalakor3A ke lie svatantra sa rakhe gaye haiM parantu jIvandharacampU kA kathAvRta atyanta vistRta hai sAtha hI aneka ghaTanAoM se bharA huA hai ataH isameM kAvyAtmaka varNana sImita haiM / yahA~ jalakrIr3A ke prasaMga ke nimna zloka draSTavya haiM kazcidambhasi vikUNitekSaNaM hemayantravigalajjalairmuhuH / kAminImukhamasidajasA candravimbamiva draSTumAgatam // 17 // sudartIkucakuTmalAgramArAttaruNaH kazcidasimyadambubhiH / hRdayasthala jAta rAgakalpadrumavRddha ki kAmukaH param ||18|| anyA kAcidvallabhaM vaJcayitvA sakhyA sAkaM vArimagnA muhUrtam / tasmA gAtrAmodalobhAd bhramadbhabhRtA sAmanA liGgitA ca // 19 // sarojinI madhyavirAjamAnA kAcinmRgAkSI kamanIyarUpA / vakSojakozA mRdubAhunAlA nAkSi vakrAyataphullapamA ||20|| cyutaiH prasUnairdhana kezabandhAnmRgIdRzAM tArakite jale'smin / nirIkSyamANaM varuNaitcakora: kasyAdicadAsyaM zazabhRvabhUva // 21 // -.83 bhAva yaha hai usa samaya pAnI para jisakI kuMcita dRSTi par3a rahI thI aura jo dekhane ke lie Aye hue candravimva ke samAna jAna par3atA thA aise apanI priyA ke mukha ko sone kI picakArI se nikalate hue jala se koI bAra-bAra sIMca rahA thA / mahAkavi haricandra : eka anuzIlana 166 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koI eka yuvA pAsa jAkara apanI strI ke stamarUpa kuDmala ke agrabhAga ko pAnI se sIMca rahA thA jisase aisA jAna par3atA thA mAno vaha usake hRdayasthala meM utpanna hue rAgarUpI kalpavRkSa kI vRddhi hI cAhatA thA / koI eka strI apane pati ko dhokhA dekara sakhI ke sAtha muhUrta-bhara ke lie pAnI meM DUbA sAtha gayI parantu usake zarIra kI sugandhi ke lobha se maMDarAte hue bhramaroM se usakA patA cala gayA aura pati ne usakA AliMgana kiyA / jisake stana kamala kI boMDiyoM ke samAna the, komala bhujAe~ mRNAla ke samAna thIM aura mukha phUle hue kamala ke samAna thA aisI sundara rUpa ko dhAraNa karanevAlI koI strI jaba kamaliniyoM ke bIca gahu~cI taba alaga se pahacAnane meM nahIM AyI / nadI kA pAnI striyoM ke sacana kezabandhana se gire hue phUloM ke dvArA tArakita -- tArAboM se mukta jaisA ho rahA thA aura usake bIca meM taruNajanarUpI cakoroM ke dvArA dekhA gayA kisI strI kA mukha candramA ho rahA thA - candramA ke samAna jAna par3atA thA / isa prakAra puSpa aura lokeza se jIvandharacampU kA vasanta-vaibhava kAvyakalA kA eka uttama Adarza hai / Amoda-nirdezana (manoraMjana) 167 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stambha 2 : prakIrNaka nirdeza jIvanparacampU meM zizu varNana mahAkavi haricandra ne zizu avasthA kA varNana dharmazarmAbhyudaya ke navama sarga meM vistAra se kiyA hai para jIvandharacampU ke prathama lambha meM bhI jo jIvandhara kumAra kI zizu avasthA kA varNana huA hai vaha saMkSipta hone para bhI sundara hai, dekhie - 168 yathA yathA jIvakamAminIzo vivRddhimA gAdvilasatkalApaH / tathA tathAvardhata modAviruddhe lamUranyanikAyamatuH // 99 // te vibhatsRSTiSTikaraH sutaH / udyatkuDmalayugmazrIpadmAkaratulAM dadhau // 100 // mugvasmitaM mukhakharojagalammaranda dhArAnukAri mukhacandira candrikAbham / pitroH pramodakarameSa babhAra sUnuH kIrtevikAsabhita hrAsamivAsyalakSmyAH // 101 // payodharaM dhayan sUnuH payo gaNDUSitaM muhuH / ugirakItikallolaM kiraziva vididyute ||102 // rAJcaran sa hi jAnubhyAmamale maNikuTTime / prativimyaM parApatyabuddhyA saMtADayanbabhau // 103 // krameNa so'yaM maNikuTTimANe nakhasphuratkA glirIbhiracite / skhalatpadaM kromalapAdapaGkajakramaM satAna prasavAstute yathA // 104 // pu. 36-37 bhAva yaha hai zobhAyamAna kalAoM se sampanna jIvamdhararUpI candramA jaisA jaisA bar3hatA jAtA thA vaisA - besA hI gandhotkaTa kA harSarUpI sAgara bar3hatA jAtA thA / bAlaka jIvandhara jaba muTTiyA~ bA~dhakara citta sotA thA taba usa tAlAba kI zobhA dhAraNa karatA thA jisameM kamala ko do boMr3iyA~ uTha rahI thIM / vaha bAlaka mAtA-pitA ke Ananda ko bar3hAnevAlI jisa sundara musakAna ko dhAraNa karatA thA vaha aisI jAna par3atI yo mAno mukharUpI kamala se makaranda kI dhArA mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI gira rahI ho, athavA mukharUpI candramA kI cAMdanI hI ho, aSayA kIrti kA vikAsa ho ho, athavA mukha ko lakSmI kA hAsya hI ho / vaha bAlaka mAtA kA stana pIkara bAra-bAra dUdha ke kurale ugala detA pA jisase aisA jAna par3atA thA mAno kIti kI taraMga hI bikhera rahA ho| phucha hI dinoM meM yaha bAlaka maNiyoM ke nirmala pharza para ghuTanoM ke bala calane lagA thA aura apanI hI parachAI ko dUsarA bAlaka samakSa tAr3ana karatA huA atyanta suzobhita ho rahA thA ! krama-krama se vaha bAlaka nasoM ko phailatI huI kAntirUpI jharanoM se suzobhita ataeva phUloM se AcchAdita ke samAna dikhane vAle maNiyoM ke AMgana meM lar3akhar3Ate paroM se komala caraNa kamaloM kI Daga phailAne lgaa| bAla-lIlA kA kautukAvaha varNana hama somadeva ke yazastilaka-campU meM dekhate haiM / bANa ne kAdambarI meM candrApIDa ke zaizava kA varNana mAtra eka paMkti meM samApta kara diyA hai 'krameNa kRtacUDAkaraNAdikriyAkalApasya zivamaticakrAma candrApIDasya' mahAkavi kAlidAsa ne bhI raghuvaMza ke tRtIya sarga meM raghu ke bAlyakAla kA varNana mAtra eka zloka meM pUrNa kiyA hai uvAca dhAzyA prathamoditaM vado yayau ladaumAmavalambya pAGgulim / abhUca namraH praNipAtazikSayA piturmudaM tena tatAna sobhakaH // 25 // - sarga 2 alaMkAra kI dRSTi se arhadAsa ke purudevacampU meM vAlyabhAva kA acchA varNana huyA hai| isI sandarbha meM dharmazarmAbhyudaya kA bhI zizu-varNana draSTavya hai| bhagavAn dharmanAtha mAtA kI goda se unmukta ho pRthvI para calane kA abhyAsa kara rahe hai isakA varNana dekhie, kitanA svAbhAvika hai prAcyA ivotthAya sa mAturaGkataH kRtAvalambo guruNA mahIbhRtA / bhUbhyastapAdaH saviteva bAlakazcacAla vAcAlitakiGkiNIdvijaH / / 7 / / rikhampadAkrAntamahItale vI sphuranakhAMzuprakAreNa sa prabhuH / zeSasya bAcAvidhure'sya dhAvatA kuTumbakeneva niSevitanamaH / / 8 / / bamrAma pUrva sunilambamanbarapravepamAnAmapadaM sa bAlakaH / vizvambharAyAM padabhAradhAraNapragalbhatAmAkalayanniva prabhuH / / 9 / / -sarga 1 bhAva spaSTa hai| prakIrNaka nirdeza 22 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhISandharaNampU kA prabodha-gIta kavikulaguru kAlidAsa ne raghuvaMza ke paMcama sarga meM zloka 66 se 75 taka mAgoM dvArA yuvarAja aja ko jagAne ke lie jisa prabodha-gIta kA maMgala gAna karAyA hai usakA prabhAva hama jIvandharavammU para bhI dekhate haiN| yahA~ vijayA devI ko jagAne ke lie prAyodhika-jagAne ke kArya meM niyukta mAgadhajanoM ne jo hRdayahArI gIta gAyA hai vaha saMkSipta hone para bhI eka viziSTa prakAra ke Ananda kI udbhUti karatA hai| isa kArya ke lie raghuvaMza aura bhAbara donoM meM eka hI santatilakA chanda kA cayana kiyA gayA haidevi prabhAtasagayo'yamihAJjali te paH karaviraghayandaraphullarUpaiH / bhRGgAlimaJjularavaistanute prabodha gIti nRpAlamaNimAnasahaMsakAnte // 43 / / devi tvadIyamukhapaGkajanijitazrI __zcandro bilocanajitaM dadhadeNamaGke / astAdridurgasaraNiH kila mandatejA drAgvAruNIbhajanatazca patiSyatIva // 44 // balaripuharideSA raktasaMdhyAmbarazrI ravimayamaNidIpaM ramyadUrvAsametam / gaganamahitapAtre kurvatI bhAkSasAne praguNayati nikAma devi te maGgalAni // 45 / / devi tvadIyakacaDambaracauryasRGgA bhuGgAvalI sapadi paGkajabandhaneSu / rAjJA nizAsu racitAdya visRSTahaSTA tvAM stauti maJjularabarararIkuruSva ||46||-puu. 19-20 inakA bhAva yaha hai he devi ! he rAjA ke manarUpI mAnasarovara kI haMsI ! yahA~ yaha prAtaHkAla kucha-kucha khile hue kamalarUpI hAthoM ke dvArA tumheM aMjali bAMdha rahA hai aura muMgAvalI ke madhura zabdoM ke dvArA prabodha-gIta gA rahA hai| he devi! tumhAre mukha-kamala ke dvArA jisako zrI jIta lI gayI hai aisA yaha candramA, tumhAre netroM se parAjita hariNa ko apanI goda meM rakhe hue astAcalarUpI durga kI zaraNa meM gayA thA, parantu vaha abhAgA vahA~ vAruNI-pazcima dizA (pakSa meM, madirA) kA sevana kara baiThI, isalie aba mamda-teja hokara zIghra hI nIce gira jAyegA aisA jAna par3atA hai| mahAkavi harican : eka anuzIlana Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ he devi ! idhara yaha pUrvadizArUpo strI samdhyAlpI lAla sAr3I pahanakara nakSatrarUpI akSatoM se sahita AkAzarUpI uttama pAtra meM sUrmarUpI maNimaya dIpaka aura sUrya ke ghoDepI harI-harI dUrvA ko saMzokara terA bahuta bhArI maMgalAcAra kara rahI hai AratI utAra rahI hai| he devi ! yaha bhramaroM kI paMkti tumhAre kezapAza kA saundarya purAne meM bahata catura thI, isalie rAtri ke samaya rAjA ne ( pakSa meM, candramA ne ) ise zIghra hI. kamaloM ke bandhana meM phaMda kara diyA thA, aba prAtaHkAla hone para ise chor3A hai isalie harSita hokara manohara zabdoM ke dvArA tumhArI stuti kara rahI hai so svIkRta kro| . jIvandharacampU ke isa prayoSa-gIta kA anusaraNa purudevacampa meM bhI kiyA gayA hai| usake phartA aIdAsajI ne mahAdevI marudevI ke prabodha-gIta meM likhA hai aruNAmbaraM dadhAnA sancyAramaNI vinidrapadmamukhI / debi 1 taba pAdasevA kartumivAyAti kamalalolAkSI // 23 // lakSmpAH samastavasuvRzcipuSo nivAso yaja tathA vasumato vasubhiH parItam / devi ! tvadIyamukharAjaviroSaheto rnIlAlake navasumasvamaho vadhAti // 24 // tavAnanAmbhojavirodhinI dvA vajastathAnnaM ca pumAMstu tatra / tvayA jitostAcala-durgamApa tyaktaM punaH klIyamupaiti movam ||25||-vsurth stavaka inakA bhAva yaha hai he devi ! jo lAla ambara-AvAza ( pakSa meM, bastra dhAraNa kara rahI hai, khile hue kamala hI jisakA mukha hai tathA kamala ho jisake caMcala netra hai aisI sandhyArUpI strI tumhAre caraNoM kI sevA karane ke lie hI mAno A rahI hai / he devi ! jo bhabja--kamala, samasta logoM ke dhana kI vRddhi ko puSTa karanevAlI lakSmI kA yadyapi nivAsa hai, aura asumAn-dhanavAn manuSyoM ke vazu--dhana se yadyapi parinyAsa hai ( pakSa meM, sUrya kI kiraNoM se vyApta hai ) tathApi tumhAre mukharUpI rAjA ( pakSa meM, pandramA) se virodha hone ke kAraNa zyAmala alavoM meM vasumattva-dhanavattA ko dhAraNa nahIM karatA yaha Azcarya hai ( pakSa meM, navasumatvaM-nUtana puSpapane ko dhAraNa karatA hai ) / hai devi ! tumhAre mukhakamala ke virodhI abja ( candramA) aura abja ( kamala ), do hai inameM jo puruSa hai ( puliga hai ) aisA aJja--candramA to parAjita hokara astAcala ke dhana ko calA gayA para jise napuMsaka samajhakara chor3a diyA thA aisA anna ( kamala) pramoda ko prApta ho rahA hai| prakIrNaka nirdeSA 173 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diye haiM / yaha prathama zloka meM khpaka aura zeSa do zlokoM meM kleSa ne cAra cA~da lagA svayaMvara-varNana bhAratIya sAmAjika vyavasthA meM vivAha ko mahattvapUrNa sthAna prApta hai / strI aura puruSa kA sambandha prakRtisamarthita hai kyoMki usake binA santAna kI utpatti asambhava hai / manuSya ne vaivAhika bandhana ke dvArA usa sambandha ko niyantrita kiyA hai| yaha niyantraNa pazuyoni meM nahIM hai| strI-puruSa kA sambandha aniyantrita hone ke kAraNa hI pazuyoni meM kauTumbika vyavasthA nahIM hai| isake viparIta manuSya yoni meM strI-puruSa kA sambandha niyantrita hai isalie usameM kauTumbika vyavasthA hai / bhAratIya sAhitya meM vivAha ke aneka bheda milate haiM para unameM cAra pramukha hai - 1. ArSa vivAha, 2. svayaMvara vivAha, 3 asura vivAha aura 4. gandharva vivAha | AI vivAha mAtA-pitA Adi saMrakSaka janoM tathA samAja ko sammati pUrvaka hotA hai / svayaMvara vivAha meM kanyA svayaM hI vara ko pasanda karatI hai usakI sammati pUrvaka hI yaha vivAha hotA hai / asura vivAha mAtA-pitA Adi kI asahamati hone ke kAraNa apaharaNa pUrvaka hotA hai aura gandharva vivAha vara-kanyA ke anurAga pUrvaka svataH hotA hai / ina cAra prakAra ke vivAhoM meM nirApada vivAha ArSa vivAha hI hai kyoMki svayaMvara vivAha kI vyavasthA prathama to sarvasAdhAraNa ke dvArA zakya nahIM hai aura kisI taraha zakya hotI bhI hai to vaha svayaMvara ke anantara saMgharSa kA kAraNa hotA dekhA gayA hai / asura vivAha eka prakAra kI krAnti hai jisakI svIkRti manuSya ko vivazatA kI sthiti meM hI karanI par3atI hai, svecchA se nahIM / gandharva vivAha meM yadyapi vara-kanyA kI svIkRti hotI hai parantu usake pariNAma bhayaMkara bhI ho sakate haiM / abhijJAnazAkuntala meM yadyapi kAlidAsa ne duSyanta tathA zakuntalA ke gandharva vivAha kA varNana kiyA hai tathApi jarAkA bhayaMkara pariNAma bhI usI meM prakaTa kara diyA hai / durvAsA ke zApa kA sandarbha lAkara yadyapi usakI bhayaMkaravA ko kavi ne kama karane kA prayAsa kiyA hai tathApi janamAnasa usa ghora se niHzaMka nahIM hotA / Aja bhI gandharva vivAha ke aise mAne koM dRSTAnta dekhe jAte haiM jinameM vara kA prema sthAyI na rahakara mAtra kSaNasthAyI hI rahatA hai / kanyAoM ko apanI bhUla kA prAyazcitta jIvana bhara bhoganA par3atA hai aura vara apanI viSaya- pipAsA ko zAnta kara alaga ho jAtA hai / svayaMvara vivAha kA bhI itihAsa hai / bhAratavarSa meM sarvaprathama svayaMvara kA Ayojana vArANasI ke rAjA akampana ne apanI putrI sulocanA ke lie kiyA thaa| isa svayaMvara kA sumdara varNana dAkSiNAtya kavi hastimalla ne apane 'vikrAnta kaurave' nATaka meM kiyA 1. caukhambhA saMskRta sIrija pArANasI se, pannAlAla sAhityAcArya dvArA sampAdita hokara prakAzita / 171 mahAkadhi haricandra : eka anuzIlana Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| usameM sulocanA ne varamAlA, hastinApura ( meraTha ) ke rAjA somaprabha ke putra jayakumAra ke gale meM DAlI thii| svayaMvara ke anantara upasthita rAjAoM meM saMgharSa huaa| pratipakSI rAjAoM meM pramukha bharata cakravartI kA putra akIli thA / mukha meM vijaya jayakumAra ne prApta kI 1 yaha ghaTanA jainadharma ke prathama tIrthaMkara bhagavAn vRSabhadeva ke samaya kI hai jise Aja jaina-kAla-gaNanA ke anusAra asaMkhya varSa ho cuke haiN| paha svayaMvara kisI pramukha bAta ko lekara athavA usake binA hI sampanna huA karate the / jaise dharmanAtha kA yaha svayaMdara kisI pramukha uddezya ke binA sampanna huA hai aura jIvandharacampU meM gandharvadattA kA svayaMvara vINAvAdana sayA lakSmaNA kA svayaMvara panavegha ko lakSya kara huA hai| hastimAla ne svayaMvara-paddhati kI upayogitA batalAne ke lie pravohAra ke mukha se nimnAMkita bhAva prakaTa karavAyA hai-- pijI / mAtA yA bhaya sastAmayA kumArI lacchandaM nibhRtamava gamachediti tu yat / tadapyeSA dattirlaghayati sadasyA ramayituguNaM vA doSaM dhA svarucimanucakSurvimRzati / / 36|| -vinAntakaurava, aMka 3, pa, 102-103 tAtparya yaha hai ki svayaMvara kI vidhi kanyAdAna kI anya saba vidhiyoM ko tiraskRta kara detI hai kyoMki isameM vara aura vadhU ke netra apanI ruci ke anusAra eka dUsare ke guNa aura doSa kA vicAra svayaM kara lete haiN| svayaMvara ke anantara honevAle yuddha ke prArambha meM bhI hastimalla ne pravIhAra ke mukha se svayaMvara-vidhi kA prayojana tathA rAmAoM ke saMgharSa kI niSprayojanatA kA isa prakAra varNana kiyA hai bhUyAMsaH kSitipAtmajA varayituM vAJchanti vatsAmimAM sarvasyAbhimataH svayaMvaravidhistadvADhamatrocitaH / ityasmatprabhuNA pravartitamamUd yatkarma nirmatsaraM jAta pratyuta vairakAraNamidaM teSAM muSA dveSiNAm // 1 // -vikrAntakaurava, caturtha aMka isa baccI ko bahuta rAjakumAra baranA cAhate haiM isalie isa sthiti meM svayaMvaravidhi sabake lie iSTa tathA ucita hogI yaha vicArakara hamAre svAmI ne ISyArahita jo kArya prArambha kiyA thA vaha harSa kA kAraNa vo dUra rahA kintu artha hI dveSa pharanevAle una sabake baira kA kAraNa ho gayA / dharmanAtha, janadharma ke pandrahaveM tIrthakara the| kavivara haricandra ne unakA vivAha bhI svayaMvara-vidhi se ho sampanna karAyA hai| kanyA zrRMgAravatI vidarbha deza ke rAjA kI putrI thI / pitA kI AjJApUrvaka yuvarAja marmanAya usa svayaMvara meM sammilita hone ke lie gaye the| jAna par3atA hai kavi ne apanI kAvya-pratibhA ko sAkAra rUpa dene ke lie hI prakIrNaka mirveSA Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmanAtha ko isa svayaMvara -yAtrA kA avataraNa kiyA hai| jisa prakAra mAgha ne, yudhiSThira mahArAja ke yajJa meM bhejane ke lie zrIkRSNa kI yAtrA kA prasaMga upasthita kiyA hai aura usa bIca meM apanI kAvya pratibhA ko sAkAra kiyA hai usI prakAra haricandra ne bhI yaha prasaMga prastuta kiyA hai aura usa prasaMga meM kAyoM kA kiyA hai| yuvarAja dharmanAtha kI isa svayaMvara -yAtrA kA varNana dharmazarmAbhyudaya ke navama sarga se zurU hokara poDaza sarga taka gayA hai / saptadaza sarga meM svayaMvara kA varNana hai / aisA lagatA hai ki svayaMvara varNana kI yaha preraNA kavi ko kAlidAsa ke indumatI svayaMvara varNana se prApta huI hai / isakI sampuSTi ke lie 'AdAna-pradAna' zIrSaka stambha meM kucha raghuvaMza aura dharmazarmAbhyudaya ke tulanAtmaka avataraNa diye gaye haiM / samalaMkRta svayaMvara - maNDapa meM yuvarAja dharmanAtha ke praveza karate hI anya rAjAoM ke mukha zyAma par3a gaye unakI sundaratA kA varNana karate hue kavi ne kahA haiayaM sa kAma niyataM bhrameNa kamapyadhAkSId girizastadAnIm / ityadbhutaM rUpamavekSya jainaM janAdhinAthAH pratipedire te // 6 // sarga 17 usa samaya jinendra-dharmanAtha kA adbhuta rUpa dekhakara una rAjAoM ne samajhA thA ki sacamuca kA kAmadeva to yahI hai usa samaya mahAdeva ne bhrama se kisI dUsare ko jaLAyA thA 1 "vAdyoM kI madhura dhvani ke bIca hastinI para savAra hokara zRMgAravatI ne svayaMvara maNDapa meM aisA praveza kiyA jaisA ki zyAmala ghana-ghaTA para koMdalI huI bijalI mAkAza meM praveza karatI hai / praveza karate hI rAjakumArI zrRMgAravatI ne rAjAoM ke mana meM sthAna prApta kara liyA isakA varNana kavi kI sAlaMkAra vANI meM dekhie payodharazrI samaya prasarpadvArAvalIzAlini saMpravRtte / sA rAjahaMsIya vizuddhapakSA mahIbhRtAM mAnasamAviveza / / 16 / / hilate hue hAroM ke samUha se suzobhita ( pakSa meM, calatI huI dhArAoM se suzobhita ) stanoM kI zobhA kA samaya - tAruNya kAla ( pakSa meM, varSA Rtu) pravRtta hone para vizuddha pakSavAlI ( pakSa meM rameta paMkhoMvAlI vaha rAjahaMsI zreSTha rAjakumArI ( pakSa meM, haMsI ) rAjAoM ke manarUpI mAnasa sarovara meM praviSTa ho gayI thI / isa sandarbha meM rAjAoM kI vividha ceSTAoM kA varNana karate hue kavi ne apanI pratibhA kA acchA paricaya diyA hai / koI eka rAjA lIlApUrvaka apanA hAra ghumA rahA thA, isakA varNana dekhie kazcitkarAbhyAM nakharAgaraktaM salIlamAvartayati sma hAram / smarAstrabhinne hRdaye'ladhArAzramaM janAnAM janayantamuccaiH ||30|| 104 - 1. dharma zarmA, sarga 17, zloka 11 / mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koI rAjA apane hAthoM ke dvArA, nakhoM kI lAlimA se raktavarNa, ataeva kAmadeva ke zastroM se bhinna hRdaya meM logoM ko dadhiradhArA kA bhArI bhrama utpanna karanevAle hAra ko lIlA pUrvaka ghumA rahA thA / pratIhArI pada para niyukta subhadrA, zrRMgAravatI ko maMcoM para samAsona mAlava, magadha, aMga, baMga, kaliMga tathA dAkSiNAtya dezoM meM karNATa, lATa, dravir3a ora Andhra Adi dezoM ke rAjAoM ke samIpa ke gyii| apanI jAnakArI ke anusAra usane una rAjAoM kI guNAdhalI kA varNana kiyA parantu zRMgAravatI kA mana kisI para anurakta nahIM huA / anta meM jisa prakAra koI mahAnadI aneka dezoM ko chor3atI huI ratnAkara ke samIpa pahu~catI hai usI prakAra vaha aneka rAjAoM ko chor3atI huI dharmanAtha ke pAsa pahuMcI / subhadrA pratihArI ne unako sthira lakSmI aura bhramaNa-zIla kIrti kA varNana karate hue kahA vakSaHsthalAtprAjyaguNAnuraktA muktaM na lolApi cacAla lakSmIH / baddhA vacairapi kIrtirasya nanAma yamUtritaye'bhutaM tat // 75 // lakSmI yadyapi caMcala hai tathApi prakRSTa guNoM meM anurakta hone ke kAraNa inake vakSaHsthala se vicalita nahIM huI yaha ucita hI hai parantu kIti bar3e-bar3e prabandhoM ke dvArA baddha hone para bhI tInoM lokoM meM ghUma rahI hai yaha Azcarya kI bAta haiM / zRMgAravatI ke citta ko dharmanAtha meM anurakta desa, sahelI jana ha~salI huI hastinI ko Age bar3havAne lagI taba usane sakhI kA aMcala khIMca diyA / sAtvika bhAva ke kAraNa kA~pate hue hAthoM se usane dharmanAtha ke gale meM varamAlA DAla dI / svayaMvara - vidhi ke samApta hone para hI bRhat samAroha ke sAtha dharmanAtha ne vidarbhadarzanotsuka nAriyoM ke varNana ko niSprabha kara rAja ke ghara kI ora prasthAna kiyaa| isa saMdarbha meM kavi ne kutUhala kA jo varNana kiyA hai usane pUrvavartI kaviyoM ke diyA hai| isa nirmimeSa khar3I eka gaurAMgI kA citra dekhie kitanA sundara khIMcA gayA haiudyabhujAlambitanAsikAyA sthitA gavAkSe vigalanimeSA | gaurI kSaNaM darzitanAbhicakrA cakre bhramaM kAcana putrikAyAH // 1798 / / jisane uThAyo huI bhujA se Upara kA kATha chU rakhA hai, jo jharokhe meM khar3I hai, jisake palakoM kA giranA dUra ho gayA hai tathA jisakA nAbhimaNDala dikha rahA hai aisI koI gaurAMgI strI kSaNabhara ke lie putalI kA bhrama utpanna kara rahI thI / striyoM ke bIca zRMgAravatI ke saubhAgya aura dharmanAtha ke saundarya kI carcA dekhie, kitanA prAMjala hai ? zRGgAravapAzcirasaMcitAnAM rekhAmatikrAmati kA zubhAnAm / labdho yathA nUnamavagamyo manorathAnAmapi jIvitezaH // 17101 // prakIrNaka nirdeza 9914 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa zRMgAravatI ke cirasaMcita puNya karma kI rekhA ko kona strI lAMgha sakatI hai ? jisane ki nizcita hI yaha manoraNoM kA agamya prANapati prApta kiyA hai| kimeNaketuH kimasAvana H kRSNo'pavA kiM krimoM kuberaH / loke'navAmI vikalAGgazobhAH kopyanya evaiSa vizeSitIH / / 17 / 102 // kyA yaha candramA hai ? kyA yaha kAmadeva hai ? kyA yaha kRSNa hai ? aura kyA yaha kubera hai ? bhayatrA saMsAra meM ye sabhI zarIra kI zobhA se vikala hai-candramA kalaMkI hai, kAma azarIra hai, kRSNa kRSNa-varNa hai aura kubera lambovara hai ataH viziSTa zobhA ko dhAraNa karane vAlA yaha koI anya hI vilakSaNa puruSa hai| pAsura ke bhavanAMgaNa meM vivAha-dIkSA mahotsava ke anantara ve zrRMgAravatI ke sAtha suvarNa-siMhAsana ko alaMkRta kara rahe the usI samaya ratnapura se pitA ke dvArA bhejA hubhA eka dUta isa Azaya kA patra lekara AyA ki Apako pitA ne avilamba bulAyA hai / pitA kI AzA ko zirodhArya karake kunimita vyomabAna meM maMgAmAtA ke sara ArUr3ha ho ratnapura jA phuNce| pitA ne navavivAhita putra aura putravadhU kA samabhinandana kiyaa| yahA~ aisA jAna par3atA hai ki kavi ne tIrthakara dharmanAtha ko yuddha ke prasaMga se achUtA rakhane ke lie hI sodhA ratnapura bhejA hai aura yuddha kA dAyitva suSeNa senApati para nirbhara kiyA hai| dharmazarmAbhyukya meM candragrahaNa aura jarA kA apabhuta varNana jana aura bauddha-granthoM meM kathA-nAyaka ke pUrvabhavoM kA varNana bhI vistAra se milatA hai| dharmazarmAbhyudaya meM kathAnAyaka bhagavAn dharmanAtha ke pUrvabhavoM kA varNana karate hue mahAkavi haricandra ne avadhijJAnI- bhUtabhaviSyat ke jJAtA pracetas muni ke mukha se prakaTa kriyA hai ki dharmanAtha, vartamAna bhava se pUrva tIsare bhava meM videha kSetra ke antargata vatsadeza kI susImA nagarI meM rAjA dazaratha the| eka bAra rAjA dazaratha pUrNimA kI rAtri meM rUpahalI cA~danI se suzobhita susImA nagarI kI zobhA dekhane ke lie rAjabhavana kI chata para baiThe hue the| cA~danI meM dudhI huI susImA nagarI ko dekhakara unakA mana atyanta prasabha ho rahA thA / thor3I dera bAda unhoMne dekhA ki candragrahaNa ho rahA hai| candragrahaNa ko dekha unakA mana saMsAra ke samasta padArthoM se virakta ho gayA hai| virakta hokara unhoMne vimalavAna nAmaka guru ke pAsa dIkSita ho ghora tapazcaraNa kiyA aura usake phalasvarUpa sarvArthasiddhi nAmajha vimAna meM ahamindra hue| vahA~ se Akara rAjA mahAsena kI suvratA rAnI ke garbha meM avatIrNa hue / isa pUrvamana-varNana ke prasaMga meM kavi ne candragrahaNa kA varNana, dekhie, kitanI utprekSAoM se samalaMkRta kiyA173 mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athaikadA vyomti nirabhragarbhe kSaNaM kSapAyAM kSaNadAdhinAtham / anAthanArIvyathanaMnaseva sa rAhUNA prekSata gRhyamANam // 41 // ki sInA sphATikapAnapAtramidaM rajanyAH paripUryamANam 1 caladvirephocca yacumcyamAnamAkAzagaGgAsphuTa kairavaM vA // 42 // airAvaNasyAtha karAkathaMciyutaH sapaGko bisakanda eSaH / kiM vyoti nIlopamadarpaNAbhe sazmazru vaktraM pratibimbita meM ||43|| kSaNaM tikyeMti sa nizcikAya candroparAgo'pamiti kSitIzaH | dRGmIlanAviSkRta citakhedamacintayaccaiva mudAracetAH ||44) - ( sarga 4 ) tadanantara usane eka dina pUrNimA kI rAtri ko jabaki AkAza megharahita hone se bilakula sAfa yA patihona striyoM ko kaSTa pahu~cAne ke pApa se hI mAno ke dvArA se jAnevAle candramA ko dekhA / + rAhu use dekhakara rAjA ke mana meM nimna prakAra vitarka hue- kyA yaha madirA se bharA jAnevAlA rAtri kA sphaTikamaNinirmita kaTorA hai ? yA caMcala bhauroM ke samUha se cumbita AkAzagaMgA kA khilA huA safeda kamala hU~ ? yA airAvata hAthI ke hAtha se kisI taraha chUTakara girA huA paMkayukta mRNAla kA kada hai ? yA nIlamaNimaya darpaNa kI AbhA se yukta AkAza meM mU~cha sahita merA mukha hI pratibimbita ho rahA hai ? isa prakAra kSaNa bhara vicAra kara udAra hRdaya nizcaya kara liyA dinA vizvaya ke bAda hI netra banda kara mana kA kheda prakaTa karatA huA vaha isa prakAra vicAra karane lagA / isI vicAra kI santati meM unhoMne nizcaya kiyA ki jaba taka yamarAja kI dUtI ke samAna vRddhAvasthA nahIM A pahu~catI hai taba taka mujhe AtmakalyANa kara lenA cAhie / kavi ne vRddhAvasthA ke varNana meM kitanI tribhutA dikhalAyI hai yaha bekhieanyAGganAsaGgamalAlasAnAM jarA kRteSye'va kuto'pyupetya / AkRSya kezeSu kariSyate naH padaprahArairiva dantabhaGgam ||15|| krAnte tavAGge nalibhiH samantAnnazyatyanaGgaH kimasAvitIva / vRddhasya karNAntagatA jareyaM hasatmudacarapati cchalena // 56 // rasAyumapyAzu vikAsikAzasaMkA rAkezaprasAra taruNyaH / udasthimAta jajanodapAnapAnIyavannAma naraM tyajanti // 57 // AkarNapUrNa kuTilAlakomi rarAja lAvaNyasaro yada valicchalAtsAraNidhoraNIbhiH pravAhyate tajjarasA narasya // 58 // asaMbhRtaM maNDanamaGgayaSTernaSTaM bhava me yauvanaratnametat / itI vRddho natapUrvakAyaH pazyannaSo'So bhuvi bambhramIti // 59 // ityaM puraH preSya jarAmavRSyAM dUto miyApatprasapradaMSTraH / yAcanna kAlo prasate balAmmAM tAvadyaviSye paramArtha sikhyaM // 60 // sarga 4 " prakIrNaka nirdeza 23 77 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha IrSyAlu jarA kahIM se Akara asya striyoM ke sAtha samAgama kI lAlasA rakhanevAle hama logoM ke bAla khIMca kucha hI samaya bAda paira kI aisI Thophara degI ki jisase saba dAMta jhar3a jAyeMge / are, tumhArA zarIra to bar3e-bar3e balavAnoM se ( pakSa meM, bur3hApA ke kAraNa par3I huI 65 kI siau paH " mA lira hinA nyoM naSTa ho gayA-kaise bhAga gayA ? isa prakAra yaha barA-vRddhamAnavoM ke kAnoM ke pAsa jAkara uThatI huI safedI ke bahAne mAno unakI haMsI hI karatI hai| bhale hI vaha manuSya zRMgArAdi rasoM se paripUrNa ho ( pakSa meM, jala se bharA ho) para jisake bAloM kA samUha khile hue kAza ke phUloM ke samAna safeda ho cukA hai use yuvatI striyAM haDDiyoM se bhare hue cANDAla ke kueM ke pAnI kI taraha dUra se hI chor3a detI hai| manuSya ke zarIra meM kuTila kezarUpI laharoM se yukta jo yaha saundaryarUpI sarovara labAlaba bharA hotA hai use bur3hApA jhurriyoM ke bahAne mAno nahareM kholakara hI bahA detA hai| jo binA pahane hI zarIra ko alaMkRta karane vAlA mAbhUSaNa thA vaha merA yauvanarUpI ratna kahIM gira gayA ? mAno use khojane ke lie hI vRddha manuSya apanA pUrvabhAga jhukAkara nIce-nIce dekhatA huA pRthvI para idhara-udhara calatA hai| isa prakAra jarArUpI catura dUtI ko Age bhejakara ApadAoM ke samUharUpa painI-panI DAr3hoM ko dhAraNa karanevAlA yamarAja jabataka hAt mujhe nahIM prasatA hai tabataka maiM paramArtha kI siddhi ke lie prayatna karatA huuN| sajjana-prazaMsA aura durjana-nindA 'kvacinnindA khalAdInAM satAM ca guNakorsanam' isa ukti ke anusAra mahAkAvya ke prArambha meM kahIM durjanoM kI nindA aura sajjanoM kI prazaMsA kI jAtI hai| bANabhaTTa ne kAdambarI kI pIThikA meM 5,6 aura 7veM zloka ke dvArA tathA vAdIbhasiMha ne gadyavintAmaNi meM 7 aura veM zloka ke dvArA pala-nindA aura sAdhu-prazaMsA kI hai| dharmazarmAbhyudaya kA yaha prakaraNa anya kAvyoM kI apekSA vistRta aura bhAvapUrNa bhASA meM likhA gayA hai| yahAM yaha varNana prathama sarga ke 18 se 31 taka teraha zlokoM meM pUrNa huA hai / pathA parasya tucche'pi parojurAgo mahatyapi svasya guNe na toSaH / evaMvidhI yasya manovivekaH kiM prAdhyate sona hitAya sAdhuH // 18 // dUsare ke choTe se choTe guNa meM bhI bar3A anurAga aura apane bar3e se bar3e guNa meM bhI asantoSa, jisake mana kA aisA viveka hai usa sAdhu se hita ke lie nayA prArthanA kI jAye ? vaha lo prArthanA ke binA hI hita meM pravRtta hai| sAdhobinirmANavidhI vidhAtuzcyutAH kathaMcitparamANayo ye / manye kRtAstarupakAriNo'nye pAthoyacandradrumacandanAyAH / / 19 / / sajjana puruSoM kI racanA karate samaya brahmAjI ke hAtha se kisI prakAra jo mahAkavi haricandra : eka manuzIlana Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramANu nIce gira gaye the, maiM mAnatA hU~ ki megha, candramA, vRkSa tathA candana Adi anya upakArI padArthoM kI racanA unhIM paramANuoM se huI thii| nisargazuddhasya sato na kazciccesovikArAya bhvtyupaadhiH| tyaktasvabhAvo'pi bivarNayogAs kathaM tadasya sphaTiko'stu tulyaH // 21 // sajjana puruSa svabhAva se hI nirmala hotA hai ataH koI bhI bAhya padArtha usake citta meM vikAra utpanna karane ke lie samartha nahIM hai / parantu sphaTika viSiSa varNavAle padArthoM ke saMsarga se apane svabhAva ko chor3akara anya-rUpa ho jAtA hai ataH vaha sajjana ke tulya kaise ho sakatA hai| doSAnuraktaspa khalasya kasyApyulUkapotasya 2 ko vizeSaH / ahnIva satkAmtimati prabandhe malImasaM kevalamIkSAte yaH // 23 // doSoM meM anurakta durjana aura poSA-rAtri meM anurakta kisI ullU ke bacce meM kyA vizeSatA hai ? kyoMki jisa prakAra ullU kA bacyA uttama kAmti se yukta dina meM kevala kAlA-kAlA andhakAra dekhatA hai usI prakAra durjana, uttama kAnti Adi guNoM se yukta kAvya meM bhI kevala doSa hI dekhatA hai / aho khalasyApi mahopayogaH snehaguho yatparizIlanena / AkarNamApUritapAtrametAH kSIraM kSarantyakSata eva gAvaH // 26 // bar3e Azcarya kI bAta hai ki snehahIna khala-durjana kA bhI bar3A upayoga hotA hai kyoMki usake saMsarga se yaha racanAeM binA kisI tor3a ke pUrNa Ananda pradAna karatI haiM ( aprakRta artha ) kaisA Azcarya hai ki taila rahita svalI kA bhI bar3A upayoga hotA hai kyoMki usake sevana se yaha gAyeM binA kisI AghAta ke baratana bhara-bharakara dUdha detI hai| AH komalAlApapare'pi mA gAH pramAdamantaHkaThine khale'smin / zevAlazAlinyupale chalena pAto bhavatkevaladuHkhahetuH // 27 // are ! maiM kyA kaha gayA ? durjana bhale hI madhura bhASaNa karatA ho para usakA antaraMga kaThina hI rahatA hai, ataH usake viSaya meM pramAda nahIM karanA cAhie, kyoMki zevAla se suzobhita patthara ke Upara ghokhe se gira jAnA kevala duskha kA hI kAraNa hotA hai| sajjana aura durjana ke saMgama kI upayogitA batAte hue dekhie, kitanI manorama ukti hai ? vRttimarudvIpavatIca sApoH khalasya vaivasvatasodarIva / tayoH prayoge kRtamajjano vaH prabandhabadhurlabhatA vizuddhim // 31 // yatazca sajjana manuSya kA vyavahAra gaMgA nadI ke samAna ghapala hai aura durjana kA yamunA ke samAna kAlA, ataH una donoM ke saMgamaspa-prayAga kSetra meM avagAhana karanevAlA hamArA kAvyarUpI bandhu vizuddhi ko prApta ho ( jisa prakAra prayAga meM gaMgA aura yamunA prakIrNaka nirdeza 59 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke saMgama meM gotA lagAkara manuSya zuddha ho jAtA hai usI prakAra sajjana aura durjana kI prazaMsA tathA nindA ke bIca par3akara hamArA kAvya vizuddha-nirdoSa ho jaaye| ) durjana ke aneka nAmoM meM eka 'kRSNamukha' bho nAma pracalita hai| usakA kRSNamukha nAma kyoM par3A, isameM kavi kI sundara pukti dekhie AdAya zabdArthamalImasAni yadurjano'sau vadane dadhAti / tenaiva sasyAnanameva kRSNaM satAM prabandhaH punarujjvalo'bhUt / / 28 / / yatazca khurjana manuSya zabda aura artha ke dorSoM ko le-lekara apane mukha meM rakhatA jAtA hai-mukha dvArA uccAraNa karatA hai ataH usakA mukha kAlA hotA hai aura ghoSa nikala jAne se sajjanoM kI racanA ujjvala-nirdoSa ho jAtI hai| isI sandarbha meM candraprabhacarita kA yaha zloka bhI bar3A sundara pratIta hotA hai guNAnagRhNan sujano na nirvRti prayAli doSAnavadanna durjanaH / cirantanAmpAsanibandhaneritA guNeSu doSeSu ca jAyate matiH // 7 // gaNoM ko grahaNa' kiye binA sajjana aura ghoSoM ko kahe binA durjana santoSa ko prApta nahIM hotA ki zuddhi, tiranA: yAsamI prANa se prerita hokara hI guNoM aura doSoM meM pravRtta hotI hai| mahAkavi arhaddAsa ke munisuvrata kAvya kA nimna zloka bhI draSTavya hai santaHsvabhAvAd guNaratnamatthe gRhNanti doSopalamAtmakoyam / yamA payo'ralaM zizavo jalaukA jano vRthA rajyati kupyatIha ||8||-sarga 1 gadyacintAmaNi meM yAdIbhasiMha kA bhI eka zloka dekhietyavAnuvartanaliraskaraNau prajAnAM zreyaH paraM ca kuruto'mRtakAlakUTau / tavatsadanyamanujAvapi hi prakRtyA tasmAdapekSya kimupekSya kimanyameti // 81 / / kAdambarI meM bANabhaTTa kA bhI eka padya dekhie kaTu kvaNanto maladAyakAH khalAstudantyalaM bandhanAlA iva / manastu sAdhudhvanibhiH pade pade haramti santo maNinapurA iva ||6|| kaTu zabda bolate hue, doSa denevAle durjana bandhana kI sAMkala ke samAna atyanta dukha dete haiM jabaki sajjana puruSa maNimaya nUpuroM ke samAna usama zabdoM ke dvArA pada-pada para mana ko haraNa karate haiN| ___ kAlidAsa, mAravi, mAgha tathA zrIharSa Adi kaviyoM ne apane kAvyoM meM isa sandarbha kI carcA nahIM kI hai isalie kvacit zabda ke dvArA isakI prAyovAdatA pradarzita kI gayI hai| putrAbhAva-vedanA gRhastha dampati ke hRdaya meM putra kI svAbhAvika spRhA rahA karatI hai| kyoMki usake binA usakA gArhasthya apUrNa rahatA hai / raghuvaMza meM kAlibAsa ne rAjA dilIpa ke 180 mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ putrAbhAva-sambandhI dukha kA varNana kiyA hai / bANabhaTTa ne kAdambarI meM isakA vistRta aura mArmika ullekha kiyA hai| zrIcandraprabha carita meM mahAkavi' bIranandI ne bhI isakI carcA kI hai para dharmazarmAbhyudaya ke dvitIya sarga ke anta meM { 68-74 ) mahAkavi haricandra ne subratA rAnI ke putra na hone ke kAraNa rAjA mahAsena ke mukha se jo dukha prakaTa kiyA hai vaha par3hate hI hudaya para gaharI coTa karatA hai| udAharaNa ke lie kucha zloka dekhie sahasradhA satyapi gotro jane suta vinA kasya manaH prasIdati / apIddhatArAgrahabhitaM bhavedRte viSoyAmalameva diGmukham !!70 / / hatAroM kuTumbiyoM ke rahate hue bhI putra ke binA kisakA mana prasanna hotA hai / bhale hI AkAza dedIpyamAna tArAoM aura grahoM se yukta ho para candramA ke binA malina ho rahatA hai| na candanendIvarahArayaSTayo na candrarocIMSi na vAmRtacchaTAH / sutAGgasaMsparzasukhasya nistula kalAmayante khalu poDazImapi / / 2 / 71 / / putra ke zarIra ke sparza se jo susna hotA hai vaha sarvathA nirupama hai, pUrNa kI bAta jAne do usake solahaveM bhAga ko bhI na candramA pA sakatA hai, na indIbara pA sakate haiM, na maNiyoM kA hAra pA sakatA hai, na candramA kI kiraNoM pA sakatI hai, aura na amRta kI chaTA hI pA sakatI hai| nabho dinezena namena vikramI vanaM mRgendreNa nizIthamindunA / pratApalakSmIbalakAntizAlinA minA na putreNa ca bhAti naH kulam ||273|| jisa prakAra sUrya ke binA AkAza, nama ke binA parAkrama, siMha ke binA vana aura candramA ke binA rAdhi kI zobhA nahIM usI prakAra pratApa, lakSmI, bala aura kAnti se zobhAyamAna putra ke binA hamArA kula suzobhita nahIM hotA / kyAmi talki na karomi duSkaraM zurezvara vA kamami kAmadam / itIcintAcapacaknacAlitaM kvacinna ceto'sya babhUva nizcalam / / 2 / 74 / / kahA~ jAU~ ? kauna-sA kaThina kArya karUM? athavA manoratha ko pUrNa karanevAle kisa devendra ko zaraNa garne ?....isa prakAra iSTapadArthaviSayaka pistA samUharUpI cakra se calAyA huA rAjA kA mana kisI bhI jagaha nizcala nahIM ho rahA thA / isa prakAra dharmazarmAbhyudaya kA putrAbhAva varNana yadyapi saMkSipta hai sathApi mAmika hai| eka bAla avazya hai, manovijJAna kI dRSTi se putra ke abhAva meM mAtA kA hRdaya jitanA tar3apatA hai utanA pitA kA nahIM isalie yaha vedanA mAtA ke mukha se prakaTa kI jAne para adhika mArmika dikhatI hai jaisA ki candraprabhacarita meM usake kartA vIranandI ne zrIkAntA rAnI ke mukha se isa pIr3A kA varNana kiyA hai| usa prasaMga ke eka-do loka dekhie candrAjilatA raciralaMkurute canAnAM vIthIM saroanikaraH sarasImahaMsAm / prakIrNaka nirdeza 181 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ putraM vihAya nijasantatibIjamanyo ___ na tvasti maNDanavidhiH kulaputrikANAm / / 3 / 33 / / tenojjhitAM nijakulakavibhUSaNena ___ saubhAgya-saukhya-vibhavasthirakAraNena / mAM zAnanuvanti paritarpayituM vipuNyAM na zAtayo na suhRdo na patiprasAdAH // 3 // 34 // candramA ke dvArA chor3I huI ghanathIthI-AkAza ko sUrya alaMkRta karane lagatA hai aura haMsa se rahita sarasI ko kamalasamUha suzobhita karane lagatA hai parantu nijasantati ke dIjarUpa putra ko chor3akara kulAMganAoM kA dUsarA AbhUSaNa nahIM hai| nija phula ke eka-dvitIya AbhUSaNa, tathA saubhAgya sukha aura vibhava ke sthirakAraNasvarUpa putra se rahisa muhA abhAginI ko santuSTa karane ke lie na jAti ke loga, na mitragaNa aura na pati ke prasAda hI samartha haiN| ___ kAdambarI meM isa dukha kA vistAra adyapi rAjA ke mukha se huA hai tathApi usakA prArambha rAnI ke dvArA hI kiyA gayA hai| raghuvaMza tathA dharmazarmAbhyudaya meM puruSamukha se isakA varNana kiyA gayA hai / svapnadarzana tIrthakara kI mAtA, tIrthakara putra ke garbhAvatAra ke pUrva nimnalikhita 16 svapna dekhatI hai 1. airAvata hAtho, 2. baila, 3. siMha, 4. lakSmI kA abhiSeka, 5. mAlAyugala, 6. candramaNDala, 7. sUryabimba 8, mInayugala 9. kumbhayuga, 1., sarovara, 11. samudra, 12. siMhAsana, 13, vimAna, 14, nAgendrabhavana, 15. ratnarAzi aura 16. nighUma agni / svapna-vijJAna meM saMkSepataH svapna tIna prakAra ke batalAye haiM-saMskAraja, doSaja aura adRSTaja | dina-bhara ke saMskAroM se jo svapna Ate haiM unheM saMskAraja kahate haiN| vAta, pitta aura kapha meM zoSa utpanna hone se jo svapna Ate haiM unheM doSaja svapna kahate hai aura zubha-azubha phala ko sUcita karanevAle jo svapna Ate hai unheM adRSTaja svapna kahate hai| saMskAraja aura doSaja svapnoM kA koI phala nahIM hotA aura unake dikhane kA koI samaya bhI nizcita nahIM hai parantu adRSTaja svapna zubha-azubha phala kI sUcanA dete haiM aura ye svapna rAtri ke pichale bhAga meM Ate haiN| tIrthakara dharmanAtha kI mAtA suvratA ne bhI rAtri ke pichale prahara meM uparyukta solaha svapna dekhe haiM / ina svapnoM kA varNana dharmaza myudaya ke paMcama sarga meM alaMkArapUrNa bhASA ke dvArA kiyA gayA hai| svapnadarzana ke pazcAt suyatA rAnI prabhAtakAla meM AbhU. SaNAdi se susajjita ho pati--rAjA mahAsana ke samIpa jAphara samasta svapna sunAvI hai / svapna-vijJAna ke vidvAn rAjA mahAsena use svapnoM kA phala batalAte hue kahate haiM182 mahAkavi haricandra zuka anuzIlama Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ he devi', eka tumhI dhaSpa ho, jisane ki aisA svapnoM kA samUha dekhA / he puNyakandali [ maiM krama se usakA phala kahatA hU~, suno| tuma isa svapna-samUha ke dvArA gajendra ke samAna dAnI, vRSabha ke samAna dharma kA bhAra dhAraNa karanevAlA, siMha ke samAna parAkramI, lakSmI ke svarUpa ke samAna sabake dvArA sevita, mAlAoM ke samAna prasiddha kotirUpa sugandhi kA dhAraka, candramA ke samAna nayanAsAvakArI kAnti se yukta, sUrya kI taraha saMsAra ke jagAne meM nipuNa, mInayugala ke samAna atyanta Ananda kA dhAraka, kalazayumala ke samAna maMgala kA pAtra, nirmala sarovara kI taraha samtApa ko naSTa karanevAlA, samudra kI taraha mayadiA kA pAlaka, siMhAsana ke samAna unnati ko dikhAnevAlA, vimAna kI taraha devoM kA Agamana karanevAlA, nAgendra ke bhavana ke samAna prazaMsanIya tIrtha se yunaH, raloM kI rAzi ke samAna uttama guNoM se sahita aura agni kI taraha karmarUpa vana ko jalAnavAlA, trilokInAtha tIrthaMkara putra prApta karAMgI sI ThIka hI hai kyoMki vrata-vizeSa zobhAyamAna jItroM kA svapnasamUha kahIM bhI niSphala nahIM hotaa| yadyapi graha svapnadAna kA prakaraNa tIrthaMkara-caritra kA varNana karanevAle anya mahAkAvyoM meM bhI AyA hai tathApi dharmazAbhyudaya kA yaha prakaraNa sabase vilakSaNa hai| tIrthakara ke garbhakalyANaka kA varNana karane ke lie kavi ne purA eka sarga gherA hai| svapnavarNana meM kavi ne jo alaMkAroM kI sarasa chaTA choTI hai vaha anyatra durlabha hai| 1. gharmadApudaya, sarga 5, 22 ka 85-86 / prakIrNaka nirdeza 183 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stamma 3 : nIti-nikuja dharmavAbhyuidaya kA subhASitanicaya dharmazarmAmyudaya aneka mubhASitoM kA bhaNDAra hai / subhASita usa prakAza-stambha ke samAna mAne jAte haiM jo pathabhrAnta pathikoM ko mArga se vicalita nahIM hone dete aura vicalita huoM ko mArgadarzana meM tatpara rakhate haiM / arthAntaranyAsa yA' aprastuta-prazaMsA ke rUpa meM Aye hue aneka subhASita isa mahAkAvya kI zobhA bar3hA rahe haiN| udAharaNa ke lie irA stambha meM kucha subhASitoM kA saMkalana kiyA jA rahA hai / artha spaSTa hai ataH mUla kA saMkalana kiyA gayA hai-- uccAsanastho'pi satAM na kicinnIcaH sa citteSu camatkaroti / svarNAdrizRGgAgramadhiSThito'pi kAko barAkaH khalu kAka eva / / 1 / 30 / / na candanendIvarahArayaSTano na candrarocIMSi na cAgRtaschaTAH / sutA GgasaMparzasuntasya nistulAM kalAmayante khalu SoDazomapi // 2:71 / / 'na paraM vinayaH zrINAmAzrayaH theyasAmapi // 3146 / / 'netrAvRSNa kvacittejastamasA nAbhibhUyate' / / 3162 / / 'na jhudAttasya mAhAtmya laDhayantItare svarAH // 3 // 65 // 'kathA kathaMcikathitA zrutA vA jainI yatazcintitakAmadhenuH // 4 // 2 // 'yadrA kimullavayituM kathaMcikenApi zakyo niyateniyogaH / / 4 / 45|| 'mRgaH satRSNo mRgatRSNikAsu pratAryate toyadhiyA na dhImAn' 1 // 454 // "kiM vA vimohAya vivelinA syAt / / 4 / 61 // 'ko vA stanAgrAmyavadhUya dhenorbugdha vidaggho nanu dogdhi zRGgam // 4 // 66 // 'maNeranarghasya kuto'pi lagnaM ko vA na pata parimASTi toyaiH' 14 / 75 'ko vA sthiti samyagati rAjJAm / / 4 / 78|| 'jAyate vratavizeSazAlinA svapnavRndamaphalaM hi na kvacit' / 4 / 86 / / 'aho madAndhasya kuto vivekaH' / / 753 // 'svajIvitebhyo'pi mahonnatAnAmaho garIyAnabhimAna evaM // 7154 / / 'kuto'thavA syAnmahodayaH strIvyasanAlasAnAm' 1715811 'abasaramukharatna prItaye kasya na syAt / / 8 / 15 / / mahAkavi haricandra : eka anuzIlana 184 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'na khalu mativikAsAvazaMdRSTAkhilAH kathamapi vitatAyo vAcamAcakSate te // 8 // 4il 'pratizikhari vanAni grISmamadhye'pi kuryAt kimu na jaladakAla: prollasatpallavAni' / / 8149 / / 'yaH svapnavijJAnagate ragocaramaranti no yatra giraH kaverapi / yaM nAnubadhnanti manaHpravRttayaH sa helayArtho vidhinaiva sAdhyate // 9 // 37 // 'chaha vikRtimupaiti paNDito'pi praNayavatIpu na ki jaDasvabhAvaH' // 13 // 30 // 'adhigatahRdayA manasvinInAM kimu vilasanmakaradhvajA na kuryuH // 13 // 32 // aho duranto balavahiroSaH' // 14 // 12 // 'kaH strINAM gahnamavaiti taccaritram' // 16 // 33 // 'ko kA caritaM mahatAmavati' ||1745 / / 'draSTuM dRDhaupAyamana eva cakSustRtIyaM sudRzAmupaiti' / / 17 / 95 / / 'apatyamicchanti tadeva sAdhako na yena Atena patanti pUrvajAH // 18 // 12 // 'niyA pizAcyeva nRpatvacatvare pariskhalakalito na bhUpatiH // 18 // 16 // 'inArthakAmAbhinivezalAlasaH svadharmamarmANi bhinatti yo nRpaH / phalAbhilASeNa samIhate tarUM samUlamunmUlayituM sa durmatiH // 18 // 32 // 'yarasaMsaktaM prANinAM kSIranIranyAyenozraGgamapyantaraGgam / Ayuzchede yAti cettattadAsthA kA bAhyeSu strItanUjAdikeSu // 20 / 13 / / sUcanA- aSTAdaza sarga ke 12 se lekara 43 vaka ke zloka subhASita rUpa hI hai| nausyupaveza aura rAjyazAsana bANabhaTTa ne kAdambarI meM zukanAsopadeza kA sandarbha dekara notyupadeza kI jo paramparA pracalita kI thI vaha uttaravartI lekhakoM ko bahuta rucikara huii| kisI na kisI rUpa meM unhoMne apane granthoM meM use sthAna diyA hai| bhAravi ne kirAtArjunIya meM yudhiSThiropadeza ke dvArA, mAgha ne zizupAlavaca meM uddhavopadeza ke dvArA, aura vIranandI ne candraprabhacarita meM zrISeNopadeza ke dvArA use apanAyA hai| dharmazarmAmyudaya ke aSTAvaza sarga meM dIkSA lete samaya rAjA mahAsena ne apane priya putra dharmamANa ke lie jo dezanA dI hai vaha bhI usI paramparA kI sampuSTi hai| mahAkavi haricandra ne yaha prakaraNa 14 se lekara 44 taka 30 zlokoM meM pUrNa kiyA hai| inake upadeza ko vizeSatA yaha hai ki usa yatra-tatra sAhityika chaTA bikharI huI hai / udAharaNa ke lie, do cAra zloka dekhie guNArjana kI preraNA karate hue rAjA mahAsena kahate haiMbhRzaM guNAnarjaya sadguNo janaiH kriyAsu kodaNDa iva prazasyate / guNacyuto bANa ivAtibhISaNaH prayAti valayapamiha kSaNAdapi // 15 // nIti-nikuMja Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNoM kA atyadhika arjana karo kyoMki uttama guNoM se yukta (pakSa meM, uttama horI se yukta ) manuSya hI kAryoM meM anuSa ke samAna prazaMsanIya hotA hai, guNoM se rahita ( pakSa meM, orI se rahita ) manuSya bANa ke samAna atyanta bhayaMkara hone para bhI kSaNa-bhara meM lakSya -lajjA ( pakSa meM, lakSyabhraSTatA) ko prApta ho jAtA hai| manuSya ko parAzrayI nahIM honA cAhie-isakA varNana dekhiesthite'pi koSe nRpatiH parAzrayo prapadyate lAghavameva kevalam / azeSaSizvambharakukSiradhyuto bali bhajana ki na babhUva vAmanaH // 22 // nija kA khajAnA rahane para bhI jo para kA Azraya letA hai yaha kevala tucchatA ko prApta hotA hai / jisakA udara apane ApameM samasta saMsAra ko bharanevAlA hai aisA viSNu, bali rAjA kI ArAdhanA karatA hukSA kyA vAmana nahIM ho gayA thA ? zrivargasAdhanA kA upadeza dete hue kahate haisukhaM phalaM rAjyapadastha janyate satra kAmena sa nArthasAdhanaH / vimucya tau cediha dharmamIhase vRthaiva rAjyaM vanameva sevyatAm // 31 // ihArthakAmAbhinivezalAlasaH svadharmamarmANi bhinatti-yo nupH| phalAbhilASeNa samIhate uruM samUlamunmUlayituM sa durmatiH // 32 // rAjya pada kA phala sukha hai, vaha sukha kAma se utpanna hotA hai aura kAma artha se / yadi tuma donoM ko chor3akara bhimAla marga kI icha mate hotI hai : upare acchA to yahI hai ki bana kI sevA kI jaaye| jo rAjA artha aura kAsa-prAmi kI lAlasA rakha apane dharma ke marmI kA bhavana karatA hai vaha durmati phala kI icchA se samUla vRkSa ko ukhAr3atA hai| rAjapada kI sArthakatA patalAte hue kahate haipinoti mitrANi na pAti na prajA bibharti bhRtyAnapi nArthasaMpadA / nayaH svatulyAn vidadhAti bAndhavAn sa rAjazabdapratipattibhAk katham // 40 // jo na miyoM ko santuSTa karatA hai, na prajA kI rakSA karatA hai, na bhRtyoM kA bharaNa-poSaNa karatA hai, aura na artharUpa sampatti ke dvArA bhAI-bandhuoM ko apane samAna hI banAtA hai vaha rAjA kaise kahalAtA hai ? nItyupadeza ke anantara rAjA mahAsena ne yuvarAja dharmanAtha kA rAjyAbhiSeka kiyA aura unheM samasta sampasi sauMpakara jinadIkSA dhAraNa kara lo| dharmanAtha rAjya-siMhAsana para mArUr3ha hue| inakI rAjya-vyavasthA kA varNana karate hue kavi haricandra ne kahA hai na cApamRtyuna ca rogasaMcayo babhUva dubhikSabhayaM na ca kvacit / mahodaye zArAti sama medinI nagandusanasdajuSazciraM prajAH 1159 / / anI samIraH sunaheturaGginAM himAdivoSNAvapi nAbhavad bhayam / prabhoH prabhAvAtsakale'pi bhUtale sa kAmavarNI jalado'pyajAyata // 6 // mahAkavi haricandra : eka manucIkana 12 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajasramAsId dhanasaMpadAgamo na vArisaMpattiradRzyasa kvacit / mahojasi trAtari sarvataH satAM sadA parAbhUtirabhUvijJAdbhutam / / 62 // na nIrasatvaM salilAzayAvRte vadhAvayaH paGkaSameva sadguNAn / amUmadharmatiSi taba rAjani trilocane avajinAnurAgitA 163 // prasahya rakSasyapi motimakSatAmabhUvanItiH sukhabhAmarna banaH / bhayApahAriNyapi tatra sarvataH kva nAma nAsItprabhayAnvitaH kSitI / / 64 // -sarga 18 mahAna vaibhava ke dhAraka magavAn dharmanAtha jaba pRthivI kA zAsana kara rahe the taba na akAlamaraNa thA, na rogoM kA samUha thA, aura na kahIM dubhikSa kA bhaya hI thaa| yAnanda ko prApta huI prA cirakAla taka samRddhi ko prApta hotI rahI / ___ usa samaya bhagavAn ke prabhAva se samasta pRthivI-tala para prANiyoM ko sukha kA kAraNa vAyu baha rahA thA, sardI aura garmI ne bhI kisI ko bhaya nahIM thA aura megha bhI icchAnusAra varSA karanevAlA ho gayA thaa| . atizaya tejasvI bhagavAn dharmanAtha ke sana ora sajjanoM kI rakSA karane para ghanasampadAgama-megharUpI sampatti kA Agama ( pakSa meM, adhika sampatti kA Agamana ) nirantara rahatA thA kintu vArisampatti-jalarUpa sampadA ( pakSa meM, zatruoM ko sampadA ) kAhI nahIM viTAI detI pI hAra yA pati - prAtyajina' sApa athavA apamAna ( pakSa meM, utkRSTa vaibhava ) hI dikhatA thA--yaha bhArI Azcarya kI bAta thii|' adharma ke sAtha dveSa karanevAle bhagavAn dharmanAtha ke rAjA rahane para nIrasatyajala kA sadbhAva jalAzaya ke sivAya kisI anya sthAna meM nahIM thA; ( pakSa meM, nIrasatA kisI anya manuSya meM nahIM thI ) sadaguNoM-mRNAla tantuoM ko kamala hI nIce ghAraNa karatA thA, anya koI sadaguNoM-utsama guNavAna manuSyoM kA tiraskAra nahIM karatA thA aura ajinAnurAgitA-dharma se prIti mahAdevajI meM hI thI, anya kisI meM ajinAnurAgitA-jinendra-viSayaka anurAga kA abhAva nahIM thaa| ___ yadyapi bhagavAn dharmanAtha akhaNDitanIti kI rakSA karate the phira bhI loga anIti-nItirahita ( pakSa meM, ativRSTi Adi Itirahita ) hokara sukha ke pAtra the aura ve madyapi pathivI meM sama ora bhaya kA apaharaNa karate the phira bhI prabhayAnvitaadhika bhaya se sahita ( pakSa meM, prabhA se sahita ) kahA nahIM thA ? sarvatra thaa|' uparyukta zlokoM meM se 62 aura 6 zloka ne milakara ahaMdAsa kavi ke purudevacampU meM nimna prakAra praveza kiyA hai 1. virodhAbhAsa / 2, prisNrlyaa| 3. cirodhaabhaas| nIti-nirbuja Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tadA theve pRthvImavati ghanasaMpatsirabhavat na vAripAcurya tadapi bhuvaneSu kvacidabhUt / bhayemyaH svaM prAtaryapi mAhitanItijJa caturo zyanItiH pauro'yaM samabani bhayAvayava vata hA // 21 // sarga-stabaka 7 -zloka kA bhAva uparitana palokoM ke anuvAda se spaSTa hai / jIvandharasampU kA sabhASita-saMcaya mahAkavi haricandra ne jIvanvaracampU meM bhI jahAM-tahAM aneka subhASita rUpa prakAza-stambha khar3e kiye hai jinameM kucha kA yahAM digdarzana karAyA jAtA hai| vistArabhaya se hindI artha nahIM diyA jA rahA hai-- dharmArthayugmaM phila kAmamUlamiti prasiddha nRpa niitishaastr| mUle gate kAmakathA kathaM syAtokAyitaM vA zikhini pragaSTe / / 33 / / urvazyAmanurAgataH kamalabhUrAsAbakorNA kSaNAt pArvatyAH praNayena candramakuTopyarSAGgamo'jAmata ! viSNuH strISu bilolamAnasatayA nidAspadaM so'pyabhUda buddhonyevamiti pratItamakhilaM devasya pRthvIpate // 34 // prANA nupAlAH sakalaprajAnAM yatteSu satsveva ca jIvanAni / bhUpeSu yA drohavidhAnacintA sarvaprajAsyeva kRtA bhavitrI // 7 // samastapAtakAnAM hi sAmAnAdhikaraNyabhUH / rAja geva bhavitA sarvadrohitvasaMbhavAt / / 71 rAjJo virodho vAsya vinAzAya bhaviSyati / havAnta rAjavirodhena sarvatra hi nirasyate / / 72 // harSAya lokasya gharAdhinAthaH pilaznAti nityaM paripAlanena / chAyAzritAnAM paripAlanAya taruyathApnoti ravipratApam // 73 // -pR. 27 zampAnibhA saMpadidaM dArIraM calaM prabhutvaM jalabuddAmam / tAmaNyamAraNyasaritsakAyAM kSayiSNunAzo hi na zocanIyaH // 78 // saMyuktayoviyogo hi saMdhyAcandramasoriva / raktayorapi daMpatyobhavitA niyatervazAt // 79 // bandhutvaM zatrubhUyaM ca kalpanAzilpinimitam / anAdau sati saMsAre tavayaM kastha kena na 1180 // --pR. 29 .- - - - - 1. candravirodhena rAjA prI nRpe candra yakSe kSatriyazakayoH' iti koSaH / 2. zarayam / mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyAvallI pAtrasukSetradattA prajJAsitA sUktibhiH puSpitA ca / mAzAyoSitkarNabhUSAyamANAM kIrtiprocammaJjarImAdadhAti // 16 // vidyAkalpataruH samunnati mittaH prApto'pi gabhyo nataiH puSpANyatra samezya manjulamahomutra prasUte phalam / kiM cAyaM khalu mUlamAzritavata saMsApamantastano tyUrdhvaM saMcaratAM nRNAM punarasI tApaM ghunItetamAm // 17 // - na kAryaH krodho'yaM zrutajala thimaka hRdayanaM cedra zAstre paricamakalAcAravidhurA / nije pANI dIpe lasati bhuvi kUpe nipatatAM solamyaM hi mahatAyA bhUSaNAya prakalpate / prabhutvasyeva gAmbhIrya maudAryasyaiva saumyatA ||4|| mahatvakAkAle nIti-nikuMja phalaM ki tena syAviti gururatho'zikSayadam // 19 // pR. 46 / etaddvayaM kutracidapratItaM kurupravIre nyavasatprakAzam ||5 // - 1. 122 azaraNyazaraNyatvaM paropakRtizIlatA / dayAratvaM dAkSiNyaM zrImataH sahajA guNAH // 32 // - 5. 128 // yadAyavivajitaH kSitipatiH prajJAvihInI guruH kRtyAkRtyavicArazUnyasacivaH saMgrAmabhISabhaMTaH / 'sarvajJastavahI nakalpanakavicagmitvahIno budhaH strIvaizagyakathAmabhijJapuruSaH sarve hi sAdhAraNAH ||36|| baccAtkaThoratarameNadRzAM hi cittaM puSpAvatI mRyuko bacana pracAraH / pu. 44 kRtyaM nijAlakakulAdapi vakrarUpaM tasmAdbudhAH sunayanAM na hi vizvasanti ||37|| vakraM zleSma niketanaM malamayaM netradvayaM saskupo mAMsAkAradhanI nitambaphalakaM raktAsthipuJjAtatam / zItAMzuvikacotpalaM karipateH kumbho mahAsaMkataM mAtItyevamuzanti mugdhakavayastadvAgavisphUrjitam // 38 // - 5. 129 yA rAjyalakSmI bahuduHkhasAcyA duHkhena pAlyA capalA durantA / naSTApi duHkhAni cirAya sute tasyAM kadA vA sukhale levAH ||23|| kallolinInAM nikareriyAbdhiH kRpITayonirbalendhanervA / kAmaM na saMtRpyati kAmabhogeH kandarpavadayaH puruSaH kadAcit // 24 // 159 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yA sohavihInadIpAlikAkalpa caLaM jIvitaM zampAvarakSaNabhaGgurA tanuriyaM lolAbhratulyaM vayaH / tasmAtsaMsRtisannatI na hi sukhaM tatrApi bhUkhaH pumA lAvate. vahivaM karoti va punarmohAya kArya vRthA // 25 / / vilomyamAno viSayairvarAko bhaGgara zcam / nArambhadoSAnmanute. mohana bahucuHkhavAn // 26 // ye mokSalakSmImanapAyarUpA vihAya vindanti nRpAlalakSmIm / nidAghakAle zizirAmbumArA hitvA bhajante mRgataSNikAM te // 28 // -pU. 224-225 jIvandhara svAmI kI bhakti-gaMgA kathA-nAmaka jobamdhara svAmI bhaktahRdaya mahApuruSa the, isalie unhoMne eka varSa kA lambA samaya tIrthayAtrA meM zyatIta kiyA thaa| candrodaya parvata se utarakara unhoMne dakSiNa bhArata kI bIhar3a aThaviyoM meM ekAko bhramaNa kara aneka jina-mandiroM meM darzana kiye the / darzana karate samaya unake mukhakamala se jo bhakti-gaMgA yatra-tatra pravAhita huI hai usakA kucha namUnA saMkalita kiyA jAtA hai / dakSiNa deza ke kSemapura nagara ke bAhyodyAna meM sthita jinamandira ke darzana kara jIvandhara svAmI isa prakAra jinendra kI stuti karate hai bhavabharabhayadUraM bhAvitAnandasAraM ghRtavimalazarIraM divyavANIvicAram / madanamavavikAraM majukAruNyapUra zrayata jinapadhIra zAntinAthaM gabhIram / / 17 / / yasyAyokatAvibhAti ziziracchAyaH zritAnAM zucaM dhunvansArthakanAmadheyagarimA mAhAtmyasaMvAdakaH / yaM devAH parito vavarSuramitaiH phulla: prasUnoJcayaH kalyANAcalamantataH kusumitA mandAravRkSA yathA // 18 // sakalavacanabhedAkAriNI divyabhASA pAmayati bhavatApaM prANinAM makSu yasya / amarakaravidhUtazcAmarANAM samUhoM pilasati bala muktizrIkaTAkSAnukArI // 19 // kanakazistrariGga spardhate pastha siMhA samamivamakhilezaM dveSTi dharmAdisIva / valayamapi ca bhAsA padmakandhuM viruddhe mama pavirili somaM yAtimApeti roSAt / / 20 / / mahAkavi haricanna : eka mazIkhana 190 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tribhuvanagatibhAvaM ghoSayanyasya tAro mukharayati dazAyA dumnubhidhvAnapuraH / zayitumiha rAgadveSamohAndhakAra tritayamiva vidhUnA bhAti chatradharya tat // 21 // akSayAya namastasmai pakSAdhIzanatAzau / dakSAyAmAsAna majAye . / 26 / -pu. 111.112 uparyukta zlokoM meM 'aSTaprAtihAyoM ke dvArA zAntinAma jinendra kA stavana kiyA gayA hai| aSTaprAtihAryarUpa stuti kA eka rUpa hama ekAdaza lambha ke 45veM zloka se lekara 52veM zloka taka pAte haiM / ina zlokoM ke bIca meM gadapaMktiyA~ bhI hai| digyataruH varaghuSpasabhUSTibhirAsamayojanadhodhI / .pAtapadhAraNapAmarayugma yasya vibhAti mglt| azoka masa, devakRta puSpavRSTi, pundubhivArana, siMhAsana, rivyadhvani, patrama, cAmara aura bhAmaNmana meM thAThamAtihAsa kahalAte haiN| mIti-nirvAja Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stambha 4 : sAmAjika dazA aura yuddha-nidarzana jIvandharacampU se dhvanita sAmAjika sthiti jIvandharacampU ke adhyayana se nimnAMkita sAmAjika sthitiyAM pratiphalita hotI haivaivAhika 1. eka puruSa ke aneka vidhAha hote the| 2. kSatriya aura vaizya-varNa ke bIca vivAha hote the| 3. zudravarNa ke sAtha ucca-varNavAloM kA vivAha nahIM hotA thaa| 4. aparipapaya avasthA meM bhI vivAha hote the / 5. pitA ke dvArA kanyA kA viyA jAnA tathA svayaMvara prathA ke dvArA vara kA cunAva honA-ye vivAha kI rItiyAM thIM / kadAcit gandharva vivAha bhI hotA thaa| svayaMvara kI prathA rAjA-mahArAjA tathA bar3e logoM taka hI sImita thii| 6. bara ke anveSaNa meM loga prAyaH nimitta-jJAniyoM kI bhaviSyavANI ko hI mahattva dete the| 7. vivAha amni kI sAkSI-pUrvaka hotA thaa| lakar3I ke khAma ko AvazyakatA nahIM rahatI thii| pitA ke dvArA saMkalpa ke lie vara ke hastatala para jaladhArA dI jAtI thI tadanantara vara kanyA kA pANigrahaNa karatA thaa| bhA~vara kI prathA nahIM thii| 8. mAmA kI lar3akI ke sAtha bhI vivAha hotA thaa| isa taraha vivAha meM kevala eka sAMka bacAyI jAtI thii| 1. jIvaghara ke svayai thATha pivAha hue 1 2. jIvandhara ne patrimavarNa hokara guNamAlA, kSemazrI, vimalA aura muramaMjarI ina cAra vaizya kanyAoM ke sAdha vivAha kipaa| 3. jIvandhara ne nandagopa kI kampA godAvarI ke sAtha svayaM vivAha na kara padamAsya ke sAtha usakA vivAha kraayaa| sacUDAmaNi meM vAdIsiMha ne 'na hya yogye satA rUpahA' isa mukti se unakI isa kriyA kA samarthana kiyA hai| 4. jIvandharakumAra kA 16 varSa kI avasthA meM mAtA ke sAtha milAna mA pA para usase pUrva unake vivAha ho cuke the| 5, jIvandhara ne gandharvadattA aura lakSmaNa ko svayaMvara pidhi se prAna kiyA thA aura meSa ko pitA yA apaja ke diye jAne pr| 6. lakSmaNA, jIvandhara ke mAmA kI lar3akI thii| mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paridhAna vastra alpa saMkhyA meM upayukta hote the| puruSa adhovastra aura uttarapachada rakhate the| rAjA-mahArAjA Adi mukuTa kA bhI prayoga karate the| striyA~ adhovastra aura uttaracchaMda ke atirikta svanavastra bhI pahanatI thiiN| dakSiNa ke kaviyoM ne striyoM ke avaguNThana---cUcaTa kA varNana nahIM kiyA hai aura na pAda-kaTaka kA, hAtha meM maNiyoM ke balaya aura kamara meM suvarNa athavA maNikhacita mekhalA pahanatI thIM / gale meM adhikAMza motiyoM kI mAlA pavanI jAtI thii| striyoM ke hAthoM meM kAMca kI cUr3iyoM kA koI varNana nahIM milatA hai| pairoM meM nUpura pahanane kI prathA thI aura khAsakara runamuna zabda karanevAle nUpura pahanane kii| rAjanayika __rAjA apanI AvazyakatAnusAra 4-6 mantrI rakhatA thA, unameM eka pradhAna mantrI rahatA thA, dhArmika kArya ke lie eka purohita yA rAjapaNDita bhI rahatA thaa| rAjyasabhA meM rAnI kA bhI sthAna rahatA thaa| rAjA apanA usarAdhikArI yuvarAja ke rUpa meM nizcita karatA thA / pramukha aparAdhoM kA nyAya rAjA svayaM karatA thA / yuddha aura vAhana AvazyakatA par3ane para yuddha hotA thA aura adhikatara dhanuSa-bANa se zastra kA kAma liyA jAtA thA 1 khAsa avasthA meM talavAra kA bhI upayoga hotA thaa| yuddha meM ratha, ghor3e aura hAthiyoM kI savArI kA ullekha milatA hai| anya samaya zivikA-pAlakI kA bhI upayoga hotA thA / isakA upayoga adhikAMza striyAM karatI thii| usa samaya sabase sukhada vAhana mahmayAna-miyAMnA mAnA jAtA thA jo ki zivikA kA pariSkRta rUpa hai| zaikSaNika ___ bAlaka-bAlikAe~ donoM hI zikSA grahaNa karatI thIM / zikSA gura-kRpA para nirbhara rahatI thii| vidyArthI gurubhakta rahate the aura guru sAMsArika mAyA-mamatA se dUra / rAjAmahArAjA tathA pramukha sampanna loga zikSAlayoM kI bhI sthApanA karate the para unameM adhikAMza unhIM ke bAlaka-bAlikAeM zikSA grahaNa karatI thiiN| yAtAyAta yAtAyAta ke sAdhana atyanta sImita the| mArga meM bhIloM Adi ke upadrava kA hara rahatA thA ataH loga sArtha-jhuNDa banAkara calate the| yAtAyAta meM ratha tathA zakaTa Adi vAhanoM kA upayoga hotA thaa| jIvandhara ke pitA rAjA satyandhara ne apanI garbhavatI rAnI vijayA kA dohalA pUrNa karane ke lie eka aise mayUraratna kA nirmANa sAmAjika vazA aura yuddha-nidarzana 193 _25 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karAyA thA jo puruSa dvArA AkAza meM ghumAyA jAtA thaa| yaha mantra bhAkAza se zanaiH-zanaiH svayaM hI pRthivI para utara jAtA thaa| kASThAMgAra ke dvArA rAjabhavana kA pratirodha kiye jAne para rAjA satpandhara ne isI mayUrayantra meM baiThAkara vijayA ko AkAza meM bheja diyA thaa| vaha yantra sandhyAkAla meM zmazAna meM svayaM utarA thA / dhArmika vaidika dharma aura zramaNa dharma-donoM hI pracalita the| apanI-apanI mAnyatA ke anusAra loga dharma-dhAraNa karane meM svatantra the| saba dharmavAloM meM adhikAMza saumanasya calatA thaa| apane banavihAra-kAla meM jIvandhara vaidika dharmAnuyAyiyoM ke tapovana meM Thahare the tathA unheM hiMsAmaya tapa se nivRtta hone kA upadeza bhI unhoMne diyA thA / dharmazarmAnyukya kA yuddha-varNana aura citrAlaMkAra vivAha ke bAda dharmanAtha to kubera-nirmita vAyuyAna ke dvArA zRMgAravatI ke sAya ratnapura nagara vApasa cale gaye para IrSyAlu rAjAoM ne suSeNa senApati kA avarodha kiyaa| asaphala rAjAoM ne apanI eka guTa banAkara suSeNa para AkramaNa kI taiyArI kI / yuddha ke pUrva dUta bhejane kI prathA prAcIna kAla se calI AyI hai ataH unhoMne sarva prathama suSeNa ke pAsa dUta bhejA / vaha dUta yarthaka bhASA meM bolatA hai-eka artha se dharmanAtha kI nindA aura dUsare artha se unakI prazaMsA karatA hai| zizupAlavadha ke pandrahaveM sarga meM zizupAla kI ora se zrIkRSNa ke prati jo dUta bhejA gayA thA, mAgha ne bhI usa dUta se tumarthaka bhASA meM nivedana karAyA hai| vahAM aise 34 zloka hai jinheM mallinAtha ne prakSipta samajhakara chor3a diyA hai-unakI vyAkhyA nahIM kI hai parantu zizupAlavadha ke anya TIkAphAra vallabhadeva ne una ilokoM kI vyAkhyA kI hai tathA usameM nindA aura stuti-isa prakAra do pakSa spaSTa kiye haiN| dharmazarmAmyudaya ke kA haricanna ne bhI mAgha kI isa zailI kA anukaraNa kara 193 sarga meM 12 se lekara 32 taka bosa zlokoM dvArA nindA aura stuti donoM pakSa rakhe hai| kavi ko zleSa racanA kA acchA prasaMga milA hai / yadyapi isakA kucha ullekha pichale stambhoM meM kiyA jA cukA hai tathApi prasaMgopAtta kucha carcA punaH prastuta kI jA rahI hai / yahI zleSa ke sAtha yamaka ko bhI Azraya diyA gayA hai| yaha mAgha kI apekSA vizeSatA hai| udAharaNa ke lie kucha zloka dekhie paramasnehaniSThAste paradAnakRtodyamAH / samunnati tavecchanti praghanena mahApatAm // 18 // rAjAnaste jagatlyAtA bahuzobhanavAjinaH / vane kastarakudhA nAsId bahuzobhamavAjinaH / / 19 / / 194 mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sakRpANAM sthiti bibhratsvavAmanidhanaM tava / dAtA vA rAjasaMdoho zAvakAntArasamAzrayam // 20 // dUta ke uttara meM suSeNa senApati ne jo phaTakAra dI hai vaha usakI vIratA ko sUcita karanevAlI hai / suSeNa ne kahA guNadoSAnavijJAya bharturbhaktASikA janAH / stutimuccAvacAmucaH kAM na kAM racayantyamI // 38 // ye bhaktASika - bhojana se paripUrNa athavA zrAddhoM meM adhika dikhanevAle piNDIzUra loga guNa aura doSoM ko jAne binA hI apane svAmI kI U~cI-nIcI kyA-kyA stuti nahIM karate haiM ? arthAt khAne ke lobhI sabhI loga apane svAmiyoM kI mithyA prazaMsA meM lage hue haiM / mama cAlatAM vIkSya navapApalatAM dadhat / ayamA jirasAdgantuM kiM yamAjaramicchati // 41 // forta mere dhanuSarUpI latA ko dekhakara navIna caMcalatA ko dhAraNa karanevAlA yaha rAjAoM kA samUha yuddha ke anurAga se kyA yamarAja ke A~gana meM jAne kI icchA karata hai arthAt maranA cAhatA hai ? druta ke vApasa hote hI donoM ora se yuddha zurU ho gyaa| mArU bAjoM kA zabda sunakara hAthI garjanA karane lage tathA ghor3e zIghra hI mAge bar3hane ke lie hoMsane lage / zUravIroM ke zarIra harSa se phUla gaye aura patAkAoM se sahita ratha daur3ane lage / AkAza meM deva deviyoM kI bhIr3a laga gyii| aMga, baMga, kaliMga tathA mAlaya Adi dezoM ke narezoM ne suSeNa se yuddha kiyA parantu sabako pIche haTanA pdd'aa| suSeNa kI talavAra dazazuoM kA rudhira pIkara dUdha ke samAna safeda yaza ko ugala rahI thI, mAno vaha eka indrajAla kA khela hI prakaTa kara rahI thii| suSeNa kI vijaya kA yaha samAcAra eka TUla ne Age jAkara rAjA mahAsena aura dharmanAtha ko sunAyA thaa| isa varga meM kavi ne ekAkSara ( 82 ), dvayakSara (54) caturakSara ( 33 ) pravrilImAnulomapAda ( 11 ), samudugaka (56), gUDhacaturthapAda ( 36 ), niroSyapa ( 58 ), gomUtrika ( 78 ), arthabhrama ( 84), sarvatobhadra ( 86 ), murajabandha (90), aura cakrabandha ( 101-102 ) Adi citrAlaMkAra kI racanA kara apanA kAvyakozala prakaTa kiyA hai / vastutaH arthAlaMkAra kI apekSA zabdAlaMkAra kI racanA karane meM kavi ko pratibhA kA Alambana adhika lenA par3atA hai / 9. phorizodhitaM khayaH kSIragauraM yazo yamada / hAla sadIyAsiH kAmamAvimacakAra saH sAmAjika dazA aura dhuma-nidarzana 115 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuddha kA varNana karane ke lie vIranandI ne candraprabhacarita ( 15vA sarga) meM, bhAravi ne kirAtArjunIya ( 15vA sarga ) meM aura mAgha ne zizupAlavadha ( 19vAM sarga) meM bhI usI anuSTup chanda ko apanAyA hai tathA sAtha meM citrAlaMkAra kA camatkAra dikhalAyA hai / pUrva-paramparA kI rakSA karate hue haricandra ne bhI dharmazarmAbhyudaya ( 19vIM sarga ) meM usI anuSTum chanda aura citrAlaMkAra ko samAthaya diyA hai| yadyapi isa chanda aura isa alaMkAra meM vIrarasa kA pravAha jisa uddAma gati se pravAhita honA cAhie usa gati se nahIM ho pAtA parantu citrAlaMkAra kI sugamatA isI chanda meM rahatI hai isalie vivaza hokara kavi ko yaha chanda svIkRta pharanA par3A hai| jahAM sAtha meM citrAlaMkAra kA cakra nahIM rahatA hai vahIM vIrarasopayogI bhinna chandoM ke dvArA yuddha kA varNana kiyA AtA hai jaisA ki jIvandharacampU ke dazama lambha meM huA hai| jIvandharacampU kA yuddha-varNana Age diyA jAyegA / jovandharabampU meM yuddha-varNana zrRMgArAdi nau rasoM meM vIrarasa apanA pramukha sthAna rakhatA hai isIlie uro mahAkAvyoM meM aMgI rasa banane kA avasara prApta hai|' jIvandharacampU kA aMgI rasa zAntarasa hai phira bhI aMgI rasa ke rUpa meM vIrarasa kA yatra-tatra acchA nirUpaNa huA hai / dvitIya lamma ke anta meM zabara-senA ke sAtha kSatracUr3AmaNi jIvagharakumAra kA alpa yuddha huA hai / usa yuddha ke lie udyata jIvandharakumAra kA varNana dekhie, kitanA sphUrtidAyaka hai ? nakhAMzumayamaJjarIsurabhitAM dhanurvallarI samAgatazilImukhAM dadhadayaM hi jiivndhrH| anokaha ivAbabhau bhujavizAlazAkhAzito nirantara jamendirAviharaNakasaMvAsabhUH // 28 // kuNDalIkRtazarAsanAntare jIvakAnanamamarSapATalam / spardhate paridhimadhyasaMsthitaM candrabimbamiha saMdhyayAruNam / / 29 / / jIvandhareNa nirmukkA; zarA dIptA virejire / vilInAna samiti vyAdhAn draSTuM dIpA vAgatAH // 30 // tadanu jiSNacApambijIvandharAmbudhara-niravagraha-nirmakta-radhArabhiH kAlakUTabalapratApAnale zAntatA nIte nizitazastranikRttakuJjarapadakacchapAH mallAvalUnahayamallAnanapayojapariSkRtAH, madavAraNakarNabhraSTacAmarahaMsAvataMsitAH, kolAlavAhinyaH samIkayarAyAM para:sahasamajAyanta / -pR. 51-52 1. rAmAravIrazAntAnAmeko'kI rasabhyate / ani sarve'pi rasAH sarve nATakasandhayaH ||11||- sAhityadarpaNa, adhyAya 6 / mahAkaSi haricandra : eka anuzIlana Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . .bhAva yaha hai-- jo nakha-kiraNarUpI maMjarI se sugandhita thI tathA jisapara zilImukha-bANa (pakSa meM, bhramara ) Akara vidyamAna the, aisI dhanuSalatA ko dhAraNa karanevAle jIvandhara, vRkSa ke samAna suzobhita ho rahe the, kyoMki jisa prakAra vRkSa vizAla zAkhAoM se suzobhita hotA hai usI prakAra jIvaghara bhI bhujArUpI vizAla zAkhAmoM se suzobhita the| isake sivAya jIvandhara, nirantara hI, vijayalakSmI ke vihAra kI mukhya bhUmisvarUpa the| kuNDalAkAra dhanuSa ke madhya meM sthita, krodha se lAla-lAla dikhanevAlA jIvandhara kumAra kA mukha, paridhi ke madhya meM sthita tathA sandhyA ke kAraNa lAla-lAla dikhanevAle candramaNDala ke sAtha spardhA karatA thaa| jIvandharakumAra ke dvArA chor3e hue bANa aise suzobhita ho rahe the mAno yuddha meM chipe bhIloM ko dekhane ke lie dIpaka hI Aye hoN| tadanantara vijayI dhanuSarUpI indradhanuSa ko dhAraNa karanevAle jovandhara-rUpI megha ke dvArA lagAtAra chor3o huI bANadhArArUpI jaladhArA se jaba kAlakUTa nAmaka bhIloM ke rAjA kI senA sambandhI pratApArina zAnta ho gayI taba yuddhabhUmi meM hajAra se bhI adhika khUna kI nadiyA~ baha nikalIM / ve khUna kI nadiyAM tIkSNa zastroM ke dvArA kaTe hue hAthiyoM ke paira-rUpI kachuoM se sahita thI, bhAloM ke dvArA kaTe hue ghur3asavAroM ke mukharUpI kamaloM se suzobhita thIM aura madonmatta hAthiyoM ke kAnoM se gire hue cAmararUpI haMsoM se alaMkRta thiiN| yahA~ vIrarasa ke vibhAva aura anubhASa kA kitanA vizada varNana hai ? paMcama lambha meM jIvambhara aura kASThAMgAra ke pramukha subhaTa----pramatha ke yuddha kA dRzya dekhie gajA jagarjuH parahAH praNejiheSuravAera tadA raNAye / kumArabAhA-sukhasuptikAyAHprabodhamAyeva jayendirAyAH 1 // 4 // karAJcita-zarAsanAdaviralaM galadbhiH zarai jhulAva kurukuJjaro ripuzirAMsi cAparamA / bibheda gajayUthapAna subhaTa-dhairyavRtyA samaM vavarSa zArasantati samamibhodgatarmonikaH // 5 // bhAva yaha hai- ... usa samaya raNa ke agrabhAga meM kumAra kI bAhu para sukha se soyI huI vijayalakSmI ko jagAne ke lie mAno hAthI garaja rahe the, nagAr3e baja rahe the aura bor3e hIMsa rahe the| kurukuMjara jIvandharakumAra ne hAtha meM suzobhita panuSa se lagAtAra nikalanevAle bANoM ke dvArA dhanuSoM ke sAtha-sAtha ripuoM ke sira cheda DAle the, sumadoM ke bIraNa ke sAmAjika dazA aura yuddha nidarzana Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtha-sAtha bar3e-bar3e hAthiyoM ko bheda DAlA thA aura hAthiyoM se nikale hue motiyoM ke sAtha-sAtha bANoM ke samUha kI varSA kI thI / yahA~ yuddha ke bhayAvaha kAla meM bhI utprekSA aura sahoti alaMkAra kA dhyAna rakhate hue kavi ne apane kavitva ko bhulAyA nahIM hai / aSTama lambha meM padmAsya Adi kRtrima godhana apahArakoM ke sAtha honevAle yuddha meM sainikoM kI garvocitya dekhie asmAkaM trijagat siddhayazasAmeSA kRpANIlatA zatrustrInayanAntaka jvalajaleH zyAmA nipItaH purA / saMpratyAsImniyuSmadasRjAM pAnena zoNIkRtA vIrazrIsmita pANDurAcaritatazcitrA bhaviSyatyaho ||28|| pazUnyA prANAndA jahRta jhaTiti kSIvapuruSAH svamUrdhnazcApAntrA mamayata narendrasya purataH / mukhe vA haste vA kuruta zaravRndaM narapati kRtatAdhAraM vA raNarAva sUrI adhigaTA gA kiM bAcAM bisareNa mugdhapuruSAH kiM vA vRthA Dambara rAtmazlAghanayAnayA kimu bhaTAH seSA hi nococitA / saMkrIDadrathacakrakRSTadharaNau bhinte bhamuktAphala pAmA bhAravarSato vijayinaH zubhraM yazo'kUrati // 31 // bhAva yaha hai jinakA yaza tInoM jagat meM prasiddha hai aise hama logoM ko isa talavArarUpI latA ne pahale zatru- striyoM ke nayanAnsa bhAga se nikalanevAle kajjala mizrita bala kA pAna kiyA thA, isalie kAlI ho gayI thI / isa samaya yuddha kI sImA meM Apa logoM kA rakta pIne se lAla ho rahI hai aura aba vIra lakSmI kI manda musakAna se sapheda ho jAyeMgI / isa prakAra Azcarya hai ki vaha aneka raMgoM se citra-vicitra hogI / are pAgala puruSo ! yA to tuma loga zIghra hI pazuoM ko chor3o yA prANoM ko meM chor3o, rAjA ke sAmane yA to apanA mastaka jhukAo yA dhanuSa jhukAo / yA to mukha zarabunda -- tRNoM kA samUha dhAraNa karo yA hAtha meM zaravunda - mANoM kA samUha dhAraNa karo / - yA to rAjA kI zaraNa lo yA yamarAja ke ghara ko apanA zaraNa - ghara banAo / are mUrkha puruSo! ina vacanoM ke samUha se kyA honevAlA hai? ina vyartha ke AmbaroM se kyA prayojana siddha hogA ? aura apanI isa prazaMsA se kyA siddhi honevAlI hai ? vAstava meM yaha Atma-prazaMsA nIca manuSyoM ke / hI yogya hai dhanuSarUpI megha se daur3anevAle rathoM ke pahiyoM se khudI huI pRthvI para varSA ( pakSa meM, jala- varSA ) karatA hai, usI bijayI manuSya kA yaza, muktAphaloM ke bahAne aMkurita hotA hai / * jo idhara-udhara -bANa zaravarSAvidIrNa hAthiyoM ke mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanI dvitIya racanA dharmazarmAbhyudaya kathA meM dharmanAtha nAmaka tIrthaMkara ko hiMsAmaya yuddha se achUtA rakhane ke lie mahAkavi ne vIra rasa ko gauNa rakhA hai| svayaMvara ke bAda yadyapi anya rAjAoM kI pratidvandvitA meM yuddha kA avasara upasthita kiyA gayA hai tathApi vaha yuddha dharmanAtha tIrthakara ke dvArA na karAkara suSeNa senApati ke dvArA karAyA gayA hai / anuSTup chanda aura citrAlaMkAra ke cakra ne vIra rasa kA vikAsa jaisA honA cAhie vaisA nahIM hone diyA hai, parantu jIvamparacampU meM vIra rasa ke paripAka ko pUrNatA benevAle yuddha kA sAMgopAMga varNana kiyA gayA hai / do-cAra laghu yuddhoM ke uparyukta prasaMgoM ke atirikta dazama lambha meM kASThAMgAra ke sAtha hue mahAyuddha kA savistAra varNana kiyA gayA hai / mantraNA se lekara zatru samApti taka kA varNana ojapUrNa bhASA meM diyA gayA hai| yuddha kA itanA savistAra varNana anya kAvyoM meM aprApta hai / rAjA Aye, kASThAMgAra, rAjA govinda ko isalie Amantrita karatA hai ki idhara mere Upara rAjA satyandhara ke mArane kA apavAda calA jA rahA hai use bhApa Akara dUra kara deM / rAjA govinda, vijayA rAnI ke bhAI aura satyandhara rAjA ke sAle the ataH unake dvArA kiyA huA samAdhAna kASTAMgAra ne upayogI samajhA thaa| isa AmantraNa se lAbha uThAte hue govinda rAjA apanI putrI lakSmaNA ke svayaMbara aura kASAMsAra me yuddha kI taiyArI kara rAjapurI Aye / lakSmaNA ke svayaMvara kA Ayojana, unhoMne yuddha kA prasaMga upasthita karane ke lie kiyA thA / lakSmaNA kA svayaMvara huA, aneka dezoM ke jIvandhara ne svayaMvara meM vijaya prApta kI isalie kASThAMgAra kupita ho gyaa| usI samaya govinda rAjA ne upasthita rAjAoM ko jIvandhara kA paricaya dete hue kahA ki yaha rAjA satyandhara kA putra aura merA bhAnajA hai| kASThAMgAra ne rAjA satyamghara kA ghAva kiyA thaa| rAjA govinda ke isa spaSTIkaraNa se upasthita rAjA jIbandhara ke pakSa meM ho ye / anAzaMsita yuddha kI ghoSaNA kiye jAne para tAtkAlika rAjA kASThAMgAra, mantraNA ke lie mantrazAlA meM baiThatA hai / mantrI loga rAjA kAThAMgAra ko yuddha na karane kI sammati dete haiM para kASThAMgAra una mantriyoM ko dekhie, kina zabdoM meM phaTakAratA hU~evaM mantrigiraM nizamya sabhayaM tRSNoM sthitaH so'vadat karNe lagnamukhena tatra mathanenAdIpitakozramaH / J re re kena sasAdhvasaM bahutaraM pRSTo'si vaktuM puro bhatoerd yadi tiSTha vezmani muSA klIbo'si kiM bhASitaH // 32 // mAdyati paTApaTUsphuTanoTaprahRSpadbhaTA TopAcchAdita dikta raNatale khaDgolasaddhArayA | mAhRtya zriyamAhavodyataripu-kSoNI bhRtAmujjvalAM kIrtyA komalayA dizo dhavalayAmpusphullakundazriyA // 33 // dharmadasa mantrI ke ukta zabda sunakara kASThAgAra pahale to kucha dera taka cupa baiThA rahA / tadanantara kAma meM mukha lagAkara jaba mathama ne usake krodha ko uttejita kiyA taba sAmAjika dazA aura sukha-nidarzana 199 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahane ki are nIma ! isa prakAra bhA mAhita bahana kahane ke lie tumase pUchA hI kisane thA ? padi tU Darapoka hai to ghara meM baiTha, tU napuMsaka hai, vyartha ke bolane se kyA lAbha hai ? madonmatta hAthiyoM ko ghaTAoM, spaSTa nAcate hue ghor3oM aura harSita hote hue yoddhAoM ke vistAra se jisameM dizAoM ke taTa AcchAdita haiM aisI raNabhUmi meM talavAra kI camakatI haI dhArA se maiM yuddha ke lie udyata rAjAoM kI lakSmI kA haraNa kara kunda ke phUla ke samAna ujjvala apanI kIrti ke dvArA samasta dizAoM ko abhI-abhI safeda karatA huuN| tadanu vikaTakaTavigaladAnadhArApravAhAnubhayataH sRddhiH saniIrairiva nIlAcalaH .................krameNAjirAGgaNamagAhanta !-pR. 184-185 isa gadha dvArA paturaMga senA kA tathA'sadana vinirmit-vishaal-vishikhaa-shsrviraajmaan........ldrnggsthlmshomt'| isa gadya dvArA raMgabhUmi kA jo sphUrtidAyaka varNana kiyA gayA hai vaha hRdaya meM joza utpanna karanevAlA hai| donoM senAoM ke kala-kala zabda kA varNana dekhieyukSaprArambhakelI pizuna-jayamahAvAdyaghoSarazeSa hSArAbahayAnA madamukti-gajohitajumbhamANaH / rathyAdhvAnaH padAtipracura-taramitsihanAdaramandaH zabdakAmbhodhimagnaM jagadidamabhavatkampamAna samantAt / / 4 / / -pR. 186 usa samaya yuddhakrIr3A ke prArambha ko sUcita karanevAle jaya-jaya ke nAroM se, bar3e-bar3e vAdiyoM ke zabda se, ghor3oM kI hinahinAhaTa se, madonmatta hAthiyoM kI garjanA se, rathoM kI cItkAra se, aura paidala sainikoM kI bAra-cAra prakaTa honevAlI siMha-dhvani se yaha samasta saMsAra eka zabdarUpI sAgara meM nimagna hokara sabhI ora se kAMpa uThA thaa| muTabher3a kA dRzya dekhie padAti padAtisturaGgaM turaGgI maderbha madebho rapasthaM rathasthaH / iyAya kSaNena sphuradayuddharaGga dhvanajanavAdye svanacchiJjinIke | // 44 // jahA~ jIta ke bAje baja rahe the aura dhanuSa ko lorI ke zabda ho rahe the aise usa yuddha ke maidAna meM dANa-bhara meM hI paidala calanevAlA paidala calanevAle se, ghur3asavAra ghur3asavAra se, madonmatta hAthI kA savAra madonmatta hAthI ke savAra se aura ratha para baiThA yoddhA ratha para baiThe yoddhA se mila gayA-bhir3anta karane lgaa| ____ hAthiyoM kI sUr3oM se nikale hue jalakaNa aura uThatI huI dhUli kA varNana sAhityika bhASA meM dekhie, kitanA sundara bana par3A hai mahAkavi haricandra : eka anuzIlana 200 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRpyanti karocatA jalakaNA jyomni sphurattArakA kAraNa nAlAsurajIyana nizAnAyakaH / dhUlImiH pihite va caNDakiraNe saMgrAmalolA bau nirdoSApi vibhAvarIva satataM kIDanyAGgApi pa 45 usa samaya madonmatta hAthiyoM kI sUr3oM se uchaTe hue jala ke kaNa bAkAza meM bamakase hue tArAoM ke samAna jAna par3ate the, devAMganA kA mukha candramA bana gayA pA aura dhUli se sUrya AcchAdita ho gayA thA, isalie yaha saMgAma kI krIr3A nirdoSAdoSarahita ( pakSa meM, rAtri-rahita ) hone para bhI rAtri ke samAna duzobhita ho rahI thii| paramtu vizeSatA yaha thI ki rAtri meM bhI rayAMga-pahiye ( pakSa meM, kama) nimsara kor3A karate rahate the-ghUmate rahate the| krama se hAthiyoM, ghor3oM, rayoM, pavAtiyoM aura sAmantoM ke yuddha kA varNana karane ke bAda kASThAMgAra aura jIvandhara ke yuddha kA prAMjala varNana kiyA gayA hai| gadya aura paca donoM meM hI gaur3I rIti kA Alambana liyA gayA hai jo ki vIra rasa ke sarvamA basa hai / anta meM jIvambara dvArA kASThAMgAra ko mRtyu kA varNana dekhie kopenAtha kurUdahaH pratidizaM khAlAkalApomila cakraM zatrugale nipAtya tarasA viccheda tanmastakam / devAH puSpamathAkirannavikalaM zlAghAsahasraH sama lokAndolanatatparaH kuruSale kolAhalaH kompabhUt / / 122 // phira kyA thA, jIvandhara svAmI ne kroSa meM lAkara, pratyeka vidyA meM jisakI khAlAeM nikala rahI thIM, aisA cakra zatru ke gale para mirAkara zIghra hI usakA sastaka phATAlA, devoM he atyadhika purupa barasAye, aura kupoM kI senA meM hajAroM prazaMsAyoM ke sAtha-sAtha loka meM halacala macA denevAlA koI mAzcaryajanaka kolAhala huaa| kASThAgAra ke marate hI zatru senA meM bhagadar3a maca gyii| cAroM ora jAtaka chA gayA aura kASThAMgAra ke bandhujana maya se vihvala ho gye| jIvambara svAmI ne abhaya ghoSaNA kara sabako zAnta kiyA / usa samaya kI nimna paMjiyA rampa hai tadAnI saMtrAsapalAyamAna zAyaralamAlokya, kuruvIraH karapAkaraH bhagApabhayaghoSaNAM viSAya tadvandhutA dInAmAhaya, tatkAlocita-saMbhASaNAdibhiH parisAsvayAmAsa / vijayI jIvazvara ne vaibhava ke sAtha rAja-mandira meM praveza kiyA tathA kurarI kI taraha vilApa karatI huI phASTrAMgAra ko svI aura usake pUSoM ko mAtthanA thii| bAraha varSa ke lie pRthvI ko karamukta kiyaa| isa prakAra jIvandharacampU ke 10 pRSThoM meM yuddha kA varNana pUrNa huA hai| sAmAjika davA aura buddha-nidarzana .1] Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : / / ' pIlI dharmAyudaya kA ratnapura 14 lAkhoM varSa pUrva hue dharmanAtha kA janman2agara ratnapura thA para dhAna vaha kahA~ hai, usakA vartamAna nAma kyA hai ? isakA kucha nirNaya nahIM hai| phira bhI unake jIvana-vRtta se yaha anumAna lagAyA jA sakatA hai - ratnapuranagara pATaliputra paTanA ke samIpavartI hogaa| kyoMki tIrthakara dharmanAtha se ulkApAta dekha saMsAra se virakta ho mAtra zuklA trayodazI ke dina devarI do grahaNa kI thii| dIkSA dhAraNa karate samaya unhoMne Thosa arthAt ho dina kA upavAsa liyA thA usake bAda unakA pATaliputra ( paTanA ) ke rAjA dhanyasena. ke ghara prathama AhAra huA yA isase pratIta hotA hai ki unake dIkSA-sthAna aura pATaliputra ke bIca vizeSa antara nahIM thA / .. stambha 5 : bhaugolika nirdeza aura upasaMhAra 1 5 "Thu !i: 1:12 PARE sakSisa Ge " isake atirikta dUsarI bAta yaha hai ki yuvarAja avasthA meM unhoMne zrRMgAravatI ke svayaMvara meM jAne ke lie jaba vidarbha deza ke lie prayANa kiyA to unheM mArga meM gaMgA nadI milI ! kavi ne navam srurga ke 68 se 76 taka ke zlokoM meM gaMgA kA manohara varNana kriyA hai| gaMgA kI kASTha kI naukA se pAra kara ve vindhyATavI meM praviSTa hue tathA vindhyAcala para unhoMne nivAsa kiyA | sAdhu hone para upastha avasthA meM unhoMne eka varSa taka bihAra karane ke bAda punaH dIkSAvana meM praveza kiyA aura saptaparNa vRkSa ke nIce dhyAnArUda hokara kevala jJAna prApta kiyaa| unakA yaha dIkSAvana pATaliputra ke samIpa hI thA / kyoMki dIkSAyana, nirvAsasthAna ke samIpa hI rahatA hai dUra nhiiN| Y jIvandhara kA hemamiva deza aura unakA bhramaNa kSetra isa stambha meM rUma hesogada deza, rAjapurI nagarI, candrodaya parvata tathA dakSiNa ke una dezoM kA Adhunika nAmoM ke sAtha paricaya denA cAhate the jinameM jIvambara kumAra ne bhramaNa kiyA thA parantu sahAyaka sAma ke abhAva meM pUrNa nirNaya nahIM ho sakane se tA hai| phira bhI isa dizA meM vidvAnoM ne jo aba taka prayatna kiyA hai usakI jAnakArI denA ucita samajhate haiM / 201 3 sarvaprathama kanighama sAhaba ne 'esieTa jAgarako oNfa iNDiyA' meM hemAgarda deza para prakAza DAlate hue use maisUra yA usakA nikaTavartI bhUbhAga hI hemAMnada deza batalAyA 14 9. cokara ko dIkSA lene ke bAda jabataka kevala jJAnapUrNa jJAna nahIM ho jAtA taka kA unakA kAla prasthakAla kahalAtA hai mahAkavi haricandra : eka anuzIlana Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| kanidhama sAhaba ke kathana meM haimAMgada ke pAsa suvarNa kI mAneM, malaya parvata tathA samudra Adi kA honA kAraNa batalAyA gayA hai, parantu paM. ke. bhujabalI zAstrI mUDavidhI ne isa para Apatti karate hae apanA mantabya prasiddha kiyA hai ki hemAMgada deza dakSiNa meM na hokara vindhyAcala kA uttaravartI koI pradeza honA cAhie / ' mahA~ merA tuccha vicAra hai yadi kSatracUDAmaNi ke ihAssi bhArate khaNDe jambUdvIpasya maNDane / maNDalaM hemakozAbhaM hemAGgadasamAGkhayam // 4 // -prathama lambha zloka ke 'hemakozAma isa vizeSaNa para jora diyA jAye aura isakA samAsa jaisA ki sva, vidvAn govindarAyajI kAvyatIrtha kiyA karate the, 'hemakozAnAM suvarNanidhAnAnAmAbhA asmistat'--'jahA~ suvarNa ke khajAne-khAnoM kI bhAbhA hai' kiyA jAye to kaniyama kI yukti kA samarthana prApta hotA hai| sAtha hI rAjapurI ke seTha zrIdatta ko samudra-yAtrA kA varNana zatracUDAmaNi, jIvambarasamma, bhacintAmaNi aura uttarapurANa meM samAna rUpa se pAyA jAtA hai| isase siddha hotA hai ki rAjapurI samudra ke nikaTastha honA cAhie / dinthyottara pradeza meM na suvarNa ko khAne hai aura na samudra kI niktttaa| maisUra se daNDaka vana bhI na ati dUra na ati samIpa hai / 1843 mA meM dijAnI kA sAkSAta de| apanA paricaya diye vinA chipakara rahanA rAjanIti kA viSaya hai| kyoMki uttarapurANa ke anusAra rudradatta purohita ne kASThAMgArika ko batalAyA thA ki rAjA satyandhara kI vijayArAnI se jo putra honevAlA hai vaha tumhArA prANaghAtaka hogaa| isI preraNA se kASThAMgArika nai satyandhara kA pAta kiyA thA aura unakI rAnI vijayA tathA usake putra kA ghAta karanA cAhatA thA / vijayA apane bhAI ke ghara nahIM gayI isakA eka kAraNa yaha bhI ho sakatA hai ki kASThAMgArika use bA anAyArA khoja sakatA thaa| ___ gadyacintAmaNi meM hemAMgada kA varNana karate samaya supArI ke bArA tathA upajAU jamIna kI adhikatA ke kAraNa sadA utpanna honevAle nAnA prakAra ke dhAnoM se paripUrNa gAMvoM ke upazalyoM-nikaTavartI pradezoM kA bho varNana kiyA gayA hai| zreSTha supArI ke vRkSa dakSiNa meM hI haiM vindhyosara pradeza meM nahIM, aura bala kI adhikatA se dakSiNa meM hI sadA dhAna ke kheta hare-bhare dikhAI dete haiM pinthyottara pradeza meM nahIM / yadi jIvandhara uttara bhArata ke hote to samakAlIna rAjA theNika unase aparicita 1. dekho, jaina simAnta bhAskara, bhAga 1, kiraNa 3-'mahArAja jIvandhara kA mAMgada deza aura kSemapurI' zIrSaka lekh| 2, uttarapurANa ko apekSA jinadatta / 3. 'kvacidivAsyazvakArita-parisarAbhiH marakataparidhaparibhAcukarambhAparirambharamavIyAbhiH pUga vATikAmiH praphaTo kriyamANAkAhAchArambheNa sarvakAlapUrvarAprAyatayA pathamAna-baSidha-sasmasAreNa prAmopadAmana niHshsykuttumbivrg:'| --gacintAmaNi, prathama lambha, paMpagrAfa bhaugolika nirdeza aura upasaMhAra 203 27 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na rahate aura na muni bhavasthA meM bama aura kI phAMkA kAra madharmAcArya se prakAra krte|' 'yaha varNana mAtra kavi-sampradAya ke anusAra nahIM hai kintu yathArtha rUpa meM hai| kyoMki phaSi-sampradAya ke anusAra to kisI bhI vRkSa kA varNana ho sakatA thA para anya vRkSoM kA varNana na kara pramukha rUpa se supArI ke hI vRkSoM kA varNana kiyA hai| mithilA ke rAjA govinda mahArAja kI bahana vijayA kA vivAha dUravartI rAjA satyandhara ke sAtha honA asambhaya bAta nahIM hai, kyoMki jaba vidyAdharoM ke sAtha bhI sambandha ho sakate hai taba uttara aura dakSiNa bhArata kI koI bar3I pUrI nahIM hai| yahI bAta dakSiNa se jIvandhara kI vipulAcala taka pahuMcane kI hai| jo kucha bhI ho vidadgaNa vicAra kareM / dukha isa bAta kA hai ki hama mAtra 2500 varSa pUrvavartI deza aura nagara kA patA lagAne meM bhI samartha nahIM ho saka rahe hai / sudarzana yA jIvandharakumAra ko apane nivAsa sthAna candrodaya parvata para le gayA hai aura vahA~ se utarakara unhoMne pallava Adi dezoM meM paribhramaNa kiyA hai, isase patA calatA hai ki candrodaya parvata dUra nahIM hai| kyA yaha sambhava nahIM hai ki dakSiNa kA candragiri hI candrodaya ho, sudarzana yakSa yantaradeva hai, vyantaroM kA nivAsa jahA~ kahIM bhI hotA hai aura unakI icchAnusAra manuSyoM kI dRSTi ke bhagocara bhI raha sakatA hai| jIvandhara kumAra ke bihArasthaloM meM se kSemapurI ke viSaya meM bhI paM. ke. bhujabalI zAstrI ne apane eka lekha meM prakaTa kiyA hai ki yaha vartamAna bambaI ( mahArASTra ) prAntAntargata uttara kannaDa jilA kA gerusoppe hI prAcIna kSemapurI yA kSemapura thaa| gaisasoppe kA dUsarA nAma bhallAtakIpura hai / yaha honAvara se pUrva aThAraha mIla dUra para avasthita hai| jo bhI ho, zAstrIjI dakSiNa prAnta ke hai aura vahAM ke sthAnoM se atyanta paricita hai| TIkAeM aura TippaNa dharmazarmAbhyudaya aura jIvagharacammU ke isa anuzIlanAtmaka adhyayana se spaSTa hai ki mahAkavi harivandra eka uccakoTi ke kavi haiN| unake uparyukta donoM nantha saMskRtasAhitya ke gaurava ko bar3hAnevAle haiN| ina anyoM meM alaMkAra, rasa, dhvani, guNa aura roti ke jaise nidarzana upalabdha hai vaise anyatra kama milate haiN| donoM granthoM ke nAyaka ghorodAtta haiN| inakA paritra-citraNa kavi ne itanI sAvadhAnI se kiyA hai ki unake jovana kI pavitratA pada-pada para prakaTa hotI hai / ___inameM dharmazarmAbhyudaya kA pracAra atyadhika rahA hai| yahI kAraNa hai ki isakI hastalikhita pratiyA~ uttara aura dakSiNa ke aneka zAstra-bhANDAroM meM saMgRhIta haiM jabaki ra, nAnAbhaMgapayodhimagnapatayo derAsadUrojjhitA vA na prabhavanti duHsahalago volu munIno dhuram / ityAhuH paramAgamasya paramo kAyAmadhiSThAsnana ___ sahadevo muniSa maica kalpaca razyeta kasmAdapi / --gacintAmaNi 204 mahAkavi harizcandra : eka anuzIlana Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvandharacampU kI pratiyAM zAstra-bhANDAroM meM durlabha hai / sampAvana ke lie mAtra bambaI ke bhANDAra meM eka prati prApta huI thii| dharmazarmAbhyudaya para do saMskRta TIkAeM upalabdha hai parantu jIvandharacampU para Aja taka kisI TIkA yA TippaNa kA parizAna nahIM huA hai / jonandharacamma kA gadhabhAga atyanta darUda hai ataH TIkA ke binA usake adhyayanaadhyApana meM kaThinAI kA anubhava hotA thA / phalataH maiMne isa para eka vistRta saMskRta TIkA svayaM likha dI hai aura pariziSTa' meM hindI anuvAda bhI kara diyA hai| prasannatA kI bAta hai ki bhAratIya jJAnapITha vArANasI se prakAzita jIvandharapampU kA yaha saMskaraNa vidvAnoM ko rucikara huyA hai aura usakI prathamAvRtti zIghra hI samApta ho gayI hai| dharmazarmAmyudaya ke saMskRta TIkAkAra yazaskIti ke viSaya meM jitanA kucha jJAta ho sakA hai use Age diyA jA rahA hai| dharmazarmAsyukya ke saMskRta TIkAkAra yazaskoti dharmazarmAbhyudaya para do saMskRta TokAeM haiN| eka sandehadhvAntadIpikA jo maNDalAcArya lalitakIti ke ziSya paM. yazaskoti ke dvArA racita hai aura dUsarI devarakavinirmita hai jisako pratiyA mUDabidrI ke janamaTha meM vidyamAna haiM / 'sandehadhvAnta-dIpikA TIkA' mere dvArA sampAdita hokara bhAratIya jJAnapITha vArANasI se prakAzita ho cukI hai / saMskRta kAmoM ko TIkA meM mallinAtha ko paddhati kA vizeSa samAdara hai kyoMki usameM adhyetAoM ke buddhi-vikAsa para dRSTi rakhate hue unhoMne koSa, vigraha, samAsa, vyAkaraNa Adi sabhI upayogI viSayoM kA samAveza kiyA hai, parantu 'sandehadhvAnta-dIpikA' meM mAtra anya kA bhAva pradarzita karane kA abhiprAya rakhA gayA hai| isa paddhati meM saMkSepa hotA hai para adhyetA kI AvazyakatA pUrNa nahIM hotI / dharmazarmAbhyudaya jisa uccakoTi kA kAma hai usakI saMskRta TIkA bhI usI koTi kI hotI to acchA rhtaa| saMskRta TIkAkAra yazaskIti kaba hue isakA maiM kucha nirNaya nahIM kara sakA parantu puSpikA-vAkyoM meM inhoMne apane Apako maNDalAcArya lalitakIti kA ziSya ghoSita kiyA hai| eka bhaTTAraka lalitakIrti vaha hai jinhoMne jinasena ke AdipurANa aura guNabhadra ke uttarapurANa' para saMskRta TIkA likhI hai| ve kASThAsaMgha sthita mAtharagaccha aura puSkaragaNa ke vidvAn tathA jagatkIti ke ziSya the| inhoMne mAdipurANa ko TIkA saMvat 1874 ke mArgazIrSa zuklA pratipadA ravivAra ke dina samApta kI hai tathA uttarapurANa ko TokA saMvat 1888 meM pUrNa kI hai| saMskRta TIkAkAra paM. yazaskIti yadi inhoM lalitakIrti ke ziSya hai to unakA samaya bhI yahI ThaharatA hai, parantu sampAdana ke lie prApta hastalikhita pratiyoM meM zrI ailaka pannAlAla sarasvatI bhavana bambaI se jo saMskRta TIkA sahita prati prApta huI thI usakA lekhana kAla 1652 saMvat likhA huA hai| isase siddha hotA hai ki dharmazarmAmyuzya ke saMskRta TIkAkAra, AdipurANa ke TokAkAra bhaugolika nirdeza aura upasaMhAra Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitakIrti ke ziSya na hokara kisI anya lalitakIti ke ziSya hai tathA 1652 saMvat se to pUrvavatI hai hii| dharmazarmAbhyudaya kAmya kA prathama vivaraNa poTarsana ne apanI eka saMskRta-granthoM kI khoja sambandhI riporTa meM diyA thA aura bambaI kI kAvyamAlA sIrIja ke aSTama anya ke rUpa meM isakA prathama bAra prakAzana san 1888 meM hayA thaa| usI saMskaraNa kI aura bhI do-tIna AvRttiyoM ho cukiiN| ye AvRttiyA~ mUla aura saMkSipta pAda-TippaNa ke sAtha prakAzita huI thii| aba yazaskIti kI saMskRta TIkA aura mere hindI anuvAda ke sAtha bhAratIya jJAnapITha vArANasI se prakAzita huA hai| isakA sampAdana 8 hastalikhita pratiyoM ke AdhAra para kiyA gayA hai| upasaMhAra isa prabandha meM dharmazarmAmyudaya aura jIvagharacampU kA anuzIlana to hai hI sAtha meM zizupAlavadha, candraprabhacarita, kirAtArjunIya, naiSadhIyacarita, gadyacintAmaNi, kSatracUDAmaNi, dazakumAracarita, barddhamAnacarita, vikrAntakaurava aura uttararAmacarita Adi meM bhI tattana pakaraNoM meM samIkSA kI gayI hai / ataH isa eka prabandha ke adhyayana se adhyetA aneka granthoM kI jAnakArI prApta kara sakatA hai| saMskRta sAhitya atyanta vistRta hai / vibhinna kaviyoM ne apanI-apanI zailI se usameM padArtha kA nirUpaNa kiyA hai 1 sAhitya, tattatkAlIna sthiti ko prakAzita karane ke lie Aditya kA kAma detA hai| ata: usakA saMrakSaNa aura saMvarddhana karanA pratyeka vidvAn kA kartavya hai / yaha tulanAtmaka adhyayana kA yuga hai / isa yuga kA adhyetA yaha jAnamA cAhatA hai ki amuka vastu kA varNana amuka lekhaka ne kisa prakAra se kiyA hai| Aja kA lekhaka bhI abhyatA kI abhiruci kA dhyAna rakhatA huA apane grantha meM isa prakAra kI anuzIlanAtmaka sAmagrI prastuta karatA hai| jahAM pahale grantha ke prArambha meM prastAvanA ke nAma para kucha bhI nahIM rahatA thA vahA~ Aja alpakAya granthoM ke Upara bhI vistRta prastAvanAe~ likhI jAtI hai| saca pUchA jAye to yaha prabandha, dharmazarmAbhyudaya aura jIvandharapampU kI vistRta prastAvanA hI hai / isa prastAvanA ke sAtha yadi ukta granthoM kA adhyayana kiyA jAye to unake kitane hI gUDhasthala anAyAsa spaSTa ho jaayeNge| anta meM prabandhagata truTiyoM ke khie kSamA-yAcanA karatA huA prabandha kA upasaMhAra karatA huuN| mahAkavi haricandra : eka anuzIkana Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antya nivezanam mandAkrAntA 1 bho vidvAMsI nikhilaniga mAmbho viniSNAta cittAH paravA porA sujanakRpayA kAvyapIyUSalezam / kiMcit kicit viracitamidaM kAvya kelIyamAnaM mAna devyAH sakalasukhadAyAH zivaM zAradAyAH // 2 kAvyAkArI raviriTa kara se harIndra yayaM ghyAyaM tamadhihRdayaM tasya kAvyaye'ham / buddhadhAyAmaM zizujanamanodhvAntavidhvaMsakAma ke yUyaM skhalitaniSayaM me kSamadhvaM kSamadhvam / anuSTupa 3 haricandrakRtaM dharmamudayasaMjJitam / campUjIvamdharaM cApi ramyaM kavijanapriyam / 4 zAradAkaNThaddArA lalitaM lalitopamam / kAvya yugmaM manastuSTa bhUyAt kovidasaMhateH // 5 haricandrakRtaM kAvyaM kAvyapo yUSapAyinAm / modAya satataM bhUyAt sudhiyAM bhuvi vizrutam // bhaugolika nirdeza aura upasaMhAra 207 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa sahAyaka grantha-sUcI pANDulipiyA~ (1) dharmazarmAbhyudaya, ailaka pannAlAla, sarasvatI bhabana bambaI, lipi saMvat 1652 bi. saM. 1 (2) dharmazarmAbhyudaya, bhANDArakara risarca iMsTITyUTa pUnA, lipi saMvat 1535 vi. saM. / (3) jIvandharala, bhUlezvara jainamandira bambaI, lipi saMvat-ajJAta siddhAntanantha (4) SaTkhaNDAgama, bandhasvAmitvavicaya-adhikAra, bhAga 8, zitAdharAya lakSmI candra granthamAlA amarAvatI dvArA 1947 I. meM prakAzita / ( 5 ) mokSazAstra ( tattvArthasUtra ) jaina vijaya presa sUrata se prakAzita, sampAdaka-pannAlAla sAhityAcArya, san 1971 ( aSTamAvRtti ) mahAkAvya (6) dharmazarmAbhyudaya-bhAratIya jJAnapIya vArANasI ( sampAdaka--pannAlAla sAhityAcArya ) san 1971 meM prkaashit| (7) raghuvaMza-kAlidAsa, nirNaya sAgara, bambaI se 1925 meM prakAzita / (8) candraprabhacarita-dIrananvI, paM. amRtalAlajI sA. A. dvArA sampAdita __aura va. jIvarAja anyamAlA solApura se prakAzita san 1971 / (1) vardhamAnacarita-asamaSi, sampAdaka jinadAsazAstrI, marAThI TIkA sahita, solApura se san 1931 meM prakAzita / (10) munisuvratakAvya, ahavAsa, sampAdaka paM. ke. bhujabalI zAstrI, jaina siddhAntabhavana, ArA se 1929 meM prakAzita / (11) zizupAlavadha, mahAkavi mAgha, nirNayasAgara presa bambaI se san 1914 meM prakAzita / (12) naiSadhIyacarita, zrIharSa, nirNaya, bambaI se 1912 meM prakAzita / (13) kirAtArjunIya, bhAravi, , 1922 // (14) kumArasambhava, kAlidAsa, , mahAkavi haricanna : eka anuzIlana Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadyakAvya (15) kSatracUDAmaNi vAdIsaha TI. esa. kuppUsvAmI dvArA sampAdita taMjaura meM san 1903 prakAzita / purANa nATaka (16) gadyacintAmaNa, vAdIbhasiMha, pannAlAla sAhityAcArya dvArA sampAdita aura bhAratIya jJAnapITha vArANasI se 1968 meM prakAzita / ( 17 ) kAdambarI, bANabhaTTa, nirNaya sAgara bambaI se 1940 meM prakAzita 1913 1937 campUkAvya sAhitya (18) dazakumAracarita, daNDI, (19) zrIharSacarita -bANabhaTTa ori 11 ( 20 ) kAdambarI - - eka adhyayana, vAsudevazaraNa agravAla, caukhambA vidyAbhavana se 1958 meM prakAzita / " "J (21) jIvandharacampU, mahAkavi haricandra sampAdaka pannAlAla sAhityAcArya bhAratIya jJAnapITha se 1958 meM prakAzita / (22) zulkusas+q-stalk, fhda mus qardi 3500 fi urauforer o (23) nalacampU, trivikramabhaTTa nirNaya sAgara bambaI se 1931 meM prakAzita / (24) purudeva campU, arhadAsa, sampAdaka pannAlAla sAhityAcArya bhAratIya jJAnapITha vArANasI se prakAzita, san 1972 (25) mahApurANa apabhraMzabhASA puSpadanta, mANikacandra manthamAlA bambaI se prakAzita / prathama bhAga 1937 / dvitIya bhAga 1940 / tRtIya bhAga 1941 1 (26) uttarapurANa, guNabhadrAcArya, sampAdaka pannAlAla sA. A. bhAratIya jJAnapITha se san 1954 meM prakAzita / (27) vikrAntakaurava, hastimalla, sampAdaka pannAlAla sA, A. caukhambA vidyAbhavana vArANasI se 1969 meM prakAzita / sahAyaka grantha-sUcI ( 28 ) uttararAmacarita, bhavabhUti, caukhambA vidyAbhavana se 1957 meM prakAzita | (29) abhijJAnazAkuntala, kAlidAsa, nirNaya sAgara 1895 meM prakAzita / (30) kAvyaprakAza, mammaTa, AnandAzrama mudraNAlaya pUnA se san 1911 meM prakAzita / 209 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (31) rasagaMgAdhara paNDitarAja jagannAtha, caukhambA vidyAbhavana vArANasI se 1957 meM prakAzita / (32) alaMkAra-cintAANi, amitAna. kolhApura me 1829 zakAlada meM prakAzita / (33) sAhityadarpaNa, vizvanAtha kavirAja, caukhambA vidyAbhavana vArANasI se 1957 meM prakAzita / (34) dhvanyAloka, A. Anandavardhana jJAnamaNDala limi. kAzI se san 1933 ___ meM prakAzita / (35) suvRttatilaka, kSemendra, caukhambA vidyAbhavana se 1933 meM prakAzita / chandograntha (36) chandomajarI, caukhambA vidyAbhavana se 1940 meM prakAzita / (37) vRttaratnAkara-kedArabhaTTa, nirNaya sAgara. 1926 meM prakAzita / vyAkaraNa (38) siddhAntakomudI, bhaTToji dIkSita, sattvabodhinI sahita beMkaTezvara presa ___nambaI se san 1929 meM prakAzita / koSa ... (39) amarakoSa { saMskRta TIkA sahita ) nirNaya sAgara se san 1915 meM prakAzita : (40) vizvalocana koSa, dharasena, solApura se prakAzita / zodhaprabandha (41) saMskRta sAhitya ke itihAsa meM jaina kaviyoM kA yogadAnale. DA. nemicandra jI zAstrI, ArA, bhAratIya jJAnapITha se san 1971 meM prakAzita / itihAsagrantha (42) saMskRta sAhitya kA itihAsa-le. DaoN. baladeva upAdhyAya pAravAmandira vArANasI se san 1958 meM prakAzita / (43) jaina sAhitya kA itihAsa, le. nAyUrAma premI hindIgrantharatnAkara bambaI se san 1956 meM prakAzita / patra-patrikAeM (44) jainasiddhAntabhAskara--bhAga 2, kiraNa 3, jainasiddhAntabhavana, ArA / 210 mahAkavi haricandra : eka anuzIlana