Book Title: Karm Rahasya
Author(s): Jinendra Varni
Publisher: Jinendra Varni Granthmala
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003676/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kama rahasya jinendra varNI Jal Education International For Private & Personell wwwciainelibrary.org Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmanasvI zrI jinendra varNI jI Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma rahasya Wan jinendra varNoM Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka : jinendra varNI granthamAlA, 58/4, jaina sTrITa pAnIpata - 1321034 hariyANA / dUrabhASa - 21655 sarvAdhikAra surakSita prathama AvRtti : 3000 san 198 / dvitIya AvRtti : 2000 san 1993 mUlya : 16 rUpaye mudraka: pArasa prinTarsa eNDa pablizarsa bI0-45, saikTara-8 noeDA-201301 dUrabhASa: 89.51152 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citra-paricaya 'karma rahasya' nAma kA yaha grantha hamAre jovana ke Abhyantara vidhAna kA vizada vivecana prastuta karatA hai| isa meM vartamAna ke jIvana kA tAttvika digdarzana karAyA gayA hai| usI kA pUrA citraNa kavara para aMkita kiyA gayA hai| isameM yaha bhAva citrita kiyA gayA hai ki hamArA vartamAna kA jIvana citta ke AdhIna hai / mana se, vacana se athavA zarIra se jo kucha bhI hama vicArate, bolate athavA karate haiM / usa sabake saMskAra hamArI citta bhUmi para aMkita ho jAte haiN| hamArI saba kriyAyeM ina saMskAroM ko preraNA se hI cAlita ho rahI haiN| ye saMskAra kyoMki citra vicitra haiM isaliye hamAre jIvana kI samasta pravRttiyA~ bhI sama na hokara viSama haiN| viSamatA ke isa Ter3he mArga para sthita hone ke kAraNa hamAre bhItara tathA bAhara sarvatra andhakAra hai| jIvana ke isa vidhAna ko dekhane tathA samajhane meM samartha tRtIya netra arthAt tAttvika dRSTi khula jAne para vyakti ke paga citra bhUmikA ullaMghana kara ke tama se jyoti kI ora, asat se sat kI ora aura mRtyu se amRta kI ora cala nikalate haiN| maiM prabhu se prArthanA karatA hUM ki Apa saba ko vaha divya dRSTi prApta ho| jinendra varNI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana Aja ke loka meM manuSya jitanA utpIDita aura utpIr3aka hai utanA zAyada pahale nahIM rhaa| manuSya ke bhItara jaba 'ahaM kI sImA lAMgha jAtI hai to vaha utpIDaka bana jAtA hai aura dUsare manuSya utpIDita ho jAte haiN| Aja kI sthiti aisI hI cala rahI hai| abhI tIna-cAra dazaka pUrva mahAtmA gAMdhI kA udaya rahA, jinhoMne vizva ko zAnti aura ahiMsA kA sandeza diyaa| hama nahIM samajhate ki unake isa sandeza kA vizva para kitanA prabhAva par3A kintu vizva ke buddhijIviyoM para usakA avazya prabhAva par3A hai, jinhoMne zAnti va ahiMsA kI sthApanA meM yogadAna diyA hai aura usakA phala yaha huA ki vizva ke samasta rASTroM kA saMgaThana banA, jo saMyukta rASTra saMgha ke nAma se jAnA jAtA hai| kama-se-kama ve eka maMca para to A gye| Aja sarvatra hiMsA kA tANDava nRtya cala rahA hai / manuSya manaSyatA kI sabhI sImAyeM lAMghakara paza se bhI nikaSTa AcaraNa kI ora nirantara agrasara hai / mahAna saMto kI pAvana bhUmi para zAnti priya AcaraNa ke lie vizvavikhyAta bhArata kA jana mAnasa hI kaNThita hokara jaba vidrohI ho gayA hai, taba anya deAM kI sthiti kitanI bhayAvaha hogI, yaha Apa svayaM . vicAra kara sakate haiM / prabaddha varga ko vizva kI janatA ko hiMsA se virata rakhane ke lie saceSTA honA Avazyaka hai / mAnavatA kI rakSA hara prayatna se hAnI cAhie / bhAratIya RSi-maharSiyoM ne hamezA AdhyAtmika dizA pradAna kI hai aura apane sandezoM meM unhoMne ahiMsA ke pracAra aura prasAra para adhika bala diyA hai| AcArya samantabhadra ne to 'ahiMsA' ko jagat-vidita 'parama brahma' kaha kara usake AcaraNa para bahuta bar3A bala diyA hai| AcArya amRtacandra ne likhA hai ki apane meM anyoMke prati rAga-dveSa jaise kSudra vikAroM ko utpanna na hone denA vastutaH Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA hai| isakA AcaraNa hone para sarvatra zAnti kI sthApanA kI jA sakatI hai| zrI jinendra varNI eka AdhyAtmika mahApuruSa haiN| unhoMne prastuta kRti meM sarala aura sugama bhASA meM ahiMsA ke hI tattvoM ko ujAgara kiyA hai| Aja ke yuga meM mAnavatA ke uddhAra aura usakI pratiSThA sthApita karane ke lie yaha pustaka upayogI siddha hogI, isameM sandeha nahIM, zikSita yuvakoM ke lie eka dizA isase milegI aura ve yuga ko burAiyoM se bacakara sahI mArga para aaveNge| varNI jI AdhyAtmika puruSa hI nahIM haiM, acche lekhaka, granthakAra, pravacanakAra aura vidvAn bhI haiN| unhoMne aba taka eka darjana ke lagabhaga mahattvapUrNa kRtiyoM kA sRjana kara unake dvArA mAnava kI supta cetanA ko jAgRta kiyA hai| ullekhanIya hai ki yaha mahattvapUrNa pustaka zrI varNI jI ke una 20, 25 pravacanoM kA saMgraha hai, jo unhoMne apraila 1981 meM bhopAla (ma0 pra0) meM diye the aura jinheM sabhI ne pasanda kiye the| prathama saMskaraNa bhopAla ke hI svAdhyAya premiyAM kI preraNA se prakAzita kiyA gayA thA jo aba samApta ho gayA hai ataH pAThakoM kI nirantara mAMga ke kAraNa isakA dvitIya saMskaraNa prakAzita kiyA gayA hai / unakI yaha racanA bhI pUrva prakAzita sabhI racanAoM kI bhAMti hI pUrNatayA AdRta evaM upAdeya rahI / -(DaoN0) darabArIlAla koThiyA, nyAyAcArya pUrva rIDara, kAzI hindU vizva vidyAlaya, evaM upAdhyakSa, jaina samAja kAzI, vaaraannsii| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra siddhAnta koza kI racanA eka camatkAra 'jainendra siddhAnta koza' ke racayitA tathA sampAdaka zrI jinendra varNIkA janma 14 maI 1922 ko pAnIpatake suprasiddha vidvAn sva0 zrI jayabhavAn jI jaina eDavokeTake ghara huaa| kevala 18 varSakI AyumeM kSaya rogase grasta ho jAne ke kAraNa ApakA eka phephar3A nikAla diyA gayA jisake kAraNa ApakA zarIra sadAke lie kSINa tathA rugNa ho gyaa| san 1949 taka Apako dharmake prati koI vizeSa rUci nahIM thii| agasta 1949 ke paryuSaNa parvameM apane pitAzrI kA pravacana sunanese ApakA hRdaya akasmAt dharmakI ora mur3a gyaa| pAnIpatake suprasiddha vidvAn tathA zAnta-pariNAmI sva0 paM0 rUpacanda jI gArgIyakI preraNAse Apane zAstra-svAdhyAya prArambha kI aura san 1958 taka sakala jaina-vADma ya paDha DAlA / jo kucha par3hate the usake sakala Avazyaka sandarbha rajisTroMmeM likhate jAte the / 'jainendra siddhAnta koza' ke nAmase prakAzita jo atyanta pariSkRta kRti Aja hamAre hAthameM vidyamAna hai, vaha isakA prathama rUpa nahIM hai| isase pahale bhI yaha kisI na kisI rUpameM pA~ca bAra likhI jA cukI hai| isakA yaha antima rUpa chaThI bAra likhA gayA hai| isakA prathama rUpa 4-5 rajisTroM meM jo sandarbha saMgraha kiyA gayA thA, vaha thA / dvitIya rUpa saMdarbha saMgrahake khule paracoMkA vizAla ddherthaa| tRtIya rUpa 'jainendra pramANa koza' nAma vAle ve AThamoTe-moTe khaNDa the jo ki ina paracoMko vyavasthita karane ke lie likhe gaye the| isakA cauthA rUpa vaha rUpAntaraNa thA jisakA kAma bIcameM hI sthagita kara diyA gayA thaa| isakA Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cavA~ rUpa ve kaI hajAra slipeM thI jo ki jainendra pramANa koza tathA isa rUpAntaraNake AdhArapara varNI jI ne 6-7 mahIne lagAkara taiyAra kI thI tathA jinake AdhArapara antima rUpAntaraNa kI lipi taiyAra karanI iSTa thii| isakA chaThA rUpa yaha hai jo ki 'jainendra siddhAnta koza' ke nAmase Aja hamAre sAmane hai| yaha eka Azcarya hai ki itanI rugNa kAyAko lekara bhI varNI jo ne koSa ke saMkalana, sampAdana tathA lekhanakA yaha sArA kArya akele hI sampanna kiyA hai| san 1964 meM antima lipi likhate samaya avazya Apako apanI ziSyA bra0 kumArI kauzala kA kucha sahayoga prApta huA thA, anyathA san 1949 se san 1965 taka 17 varSake lambe kAlameM Apako tRNa mAtra bhI sahAyatA isa sandarbha meM kahIM se prApta nahIM huI / yahA~ taka ki kAgaz2a juTAnA, use kATanA tathA jilda banAnA Adi kA kAma bhI Apane apane hAtha se hI kiyaa| . yaha kevala unake hRdayameM sthita sarasvatI mAtA kI bhaktikA pratApa hai ki eka asaMbhava kArya bhI sahaja saMbhava ho gayA aura eka aise vyaktike hAthase saMbhava ho gayA jisakI kSINa kAyAko dekhakara koI yaha vizvAsa nahIM kara sakatA ki isake dvArA kabhI aisA anahonA kArya sampanna huA hogaa| bhakti meM mahAn zakti hai, yahI kAraNa hai ki varNIjI apane itane mahAn kAryakA kartRtva sadA mAtA sarasvatIke caraNoM meM samarpita karate Aye haiM aura koza ko sadA usI kI kRti kahate Aye haiN| yaha hai bhakti tathA kRtajJatAkA Adarza yaha koza sAdhAraNa zabda-koza jaisA kucha na hokara apanI jAti kA svayaM eka hI koza hai| zabdArtha ke atirikta Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIrSakoM, upazIrSakoM tathA abAntara zIrSakoM meM vibhakta ve samasta sUcanAyeM isameM nibaddha haiM jinakI ki kisI bhI pravaktA, lekhaka athavA saMdhAtA ko AvazyakatA par3atI hai / zabda kA artha, usake bheda-prabheda, kArya-kAraNabhAva, heyopAdeyatA, nizcaya vyavahAra tathA usakI mukhyatA gauNatA, zaMkA samAdhAna, samanvaya Adi koI aisA vikalpa nahIM jo ki isameM sahaja upalabdha na ho ske| vizeSatA yaha hai ki isameM racayitAne apanI ora se eka zabda bhI na likhakara pratyeka vikalpake antargata aneka zAstroMse saMkalita AcAryoMke mUla vAkya hI nibaddha kie haiN| isalie yaha kahanA koI atizayokti nahIM hai ki jisake hAtha meM yaha mahAn kRti hai usake hAthameM sakala jaina - vADmaya hai / - jainendra siddhAnta kozakA aba tRtIya saMskaraNa prakAzita huA hai / ise bhopAlakI jaina samAja ne deza-videza ke vibhinna vizvavidyAlayoM ko apanI dhanarAzi se upalabdha karAne kA prabandha kiyA hai / isakA paMcama iNDaiksa khaNDa, bhAratIya jJAnapITha se zIghra hI prakAzita ho rahA hai / jaina darzanake adhyetAoM ke liye zraddheya varNI jI kI yaha abhUtapUrva dena hai / sureza kumAra jaina pAnIpata Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya sUcI kramAMka viSaya 1. adhyAtma khaMDa 1. antardRSTi---- 2. Abhyantara jagata 1. Abhyantara vistAra, 2. triloka, 3. mahAThaga, 4. vIcimAlA, 5. madhyaloka / 3. citta darzana 1. zabda nahIM bhAva, 2. cittakA vAcyArtha, 3. akSaya koSa / 4. mahAmAyA 1. jJAnakA vibhaktikaraNa, 2. aham idaM, 3. maayaa| 5. samagra darzana 1. pUrNatAmeM apUrNatA, 2. pUrNatA, 3. pUrNa idaMtA / mahAsattA, 4. sAgarameM bindu, 5. mahAsat / 6. ahaMkAra darzana .... 1. pUrNAhatA, 2. saMkIrNatA, 3. atRpta kAmanA, 4. bindUmeM saagr| 7. bhrAnti darzana 1. samavazaraNa, 2. ATha bhUmiye, 3. bhraanti| 8. hRdaya 1. mahAtattva, 2. prema, 3. AtmasAt tanmayatA, 4. tttvonmukhtaa| 32 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 . . .. ( viii ) 9. bhAvanA ___ .... 1. pradhAnatA, 2. anuprekSA aura bhAvanA meM antara, 3. bhAvanAkA svarUpa / 10. vinaya 1. samyaktvake aMga, 2. sarvAnugati, 3. guru-vinaya, 4. guru-mhimaa| 11. dharma 1. cArittaM khalu dhammo, 2. samatA zamatA 3. paramArtha, 4. daza dhrm| 12. Age bar3ho 1. aTako nahIM calo, 2. parasparopagraho jIvAnAm / / 13. satpuruSArtha 1. hRdaya parivartana, 2. tyAgakA tyAga, 3. samanvaya / 14. vikAsa 1. rUpAntaraNa, 2. burA bhI acchA, 3. vyavahAra hI nizcaya, 4. vyavahArakA vamana / 2. karma khaNDa 15. kalyANakI ora 1. antarmukha lobha, 2. jaina darzanakA zreya, 3.. svatantra bhASA, 4. adhyAtma tathA karmazAstrakA samanvaya / 16. karaNAnuyoga ___.... 1. anya anuyoga, 2. prastuta grantha / 17. karma 1. karma sAmAnya, 2. trividha kRtaka karma / 87 .... 90 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( ix ) 18. karma-karaNa 1. vividha karaNa, 2. jJAnakaraNa tathA karma karaNa, 3. bhogakaraNa, 4. antaSkaraNa, 5. Abhyantara zAsana / 19. yoga-upayoga 1. cetanA zaktikA upayuktikaraNa, 2. cetanAkA ekatva, 3. upayoga. 4. yoga / 20. yoga vidhAna 1. trikaraNa, 2. mana, 3. vacana, 4. kAya / 21. zarIra 1. trividha zarIra, 2. paramANu, 3 vargaNA, 4. tejasa zarIra, 5. kArmaNa-zarIra / 22. karma-vidhAna 1. punarAvRtti, 2. trividha karma, 3. dravya-karma, / nokrm| 23. bhAva karma 1. akaSAya, 2. rAgadveSa, 3. bandhake hetu, 4. phalAkAMkSA, 5. svaarth|| 24. kAmanA 1. kAmanAkI vizeSatAyeM, 2. karmaphala, 3. kAmanA tyAga hI krm-tyaag| 25. sakAma niSkAma karma 1. citta-bandhana, 2. svArtha, 3. karma bhI akarma, 4. samanvaya / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (x ) 26. bandhana 1. svAmitva buddhi, 2. citta-bandhana, 3. svArtha tathA paramArtha / 27. jIvanmukti 1. dvandva, 2. dvandva-mukti, 3. samanvaya, 4. jIvanmukti / 28. saMskAra .... 157 1. dravyakarma tathA bhAvakarmakA samanvaya, 2. saMskAra paricaya, 3. saMskAra-nirmANa krama, 4. saMskAraviccheda krama, 5. saMskAra-bandhana / 29. daza karaNa 1. karma siddhAnta, 2. bandha udaya satva, 3. apakarSaNa utkarSaNa saMkramaNa, 4. upazama kSaya kSayopazama, 5. nidhatta niHkAcita, 6. daza karaNoMkA ekatva / 30. svAtantrya 1. paratantra bhI svatantra, 2. dizAphera, 3. puNyakA sArthakya / 31. paMca labdhi 1. viziSTa puNya, 2. kSayopazama labdhi, 3. vizuddhi labdhi, 4. dezanA landhi, 5. prAyogya labdhi, 6. karaNa labdhi / 32. sahaja avasthA 1. atRpta kAmanA, 2. viphala kartRtva, 3. tAttvika karma vyvsthaa| ...... 182 ___ .... 202 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 adhyAtma khaNDa mana buddhi tathA hRdaya kA vikAsa adhyAtmakA sAra hai Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [* he ajJAna se grasta jIvoM uTho / jAgo aura / zreSThajanoM ke pAsa jAkara jAna prApta kro| * AtmajJAna kA mArga talavAra kI tIkSNadhAra ke samAna durgama hotA hai| * jo vivekazIla prANI buddhi sArathi se yukt| aura mana ko saMyata rakhane vAlA hotA hai vaha jIvana kI yAtrA ko samApta kara vyApaka paramAtma para ko prApta kara letA hai| - jo karma aura jAna ko eka sAtha jAnatA hai, donoM mAmA ke sAmaMjasya ko samajhatA hai vahIM karma dvArA apanI AtmA ko nIce girAne vAle tatvoM para vijaya pAkara apane zAzvata amRta svarUpa kA anubhava karatA hai| Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-antardRSTi "Atamako hita hai sukha, so sukha AkulatA bina khiye| AkulatA ziva mAhiM na tAteM, zivamaga lAgo cahiye // " basa yahA~ hotA hai darzanazAstrakA praveza, antardRSTi sampanna RSiyoMkI shrnn| antardRSTi khule binA isa kArikAkA kyA mUlya ? kauna sunatA hai isa vyartha ke pralApako ? kavijanoMkI kalpanA hai| AkAza-puSpakI prApti sambhavataH ho jAya, parantu isa kalpanAko sAkAra huA na to Ajataka kisIne dekhA hai aura na kabhI dekhanekI AzA hI kI jA sakatI hai| aura yadi kadAcit dUra bhaviSyameM kisI eka virale vyaktiko kAkatAlIya nyAyase usakI prApti sambhava ho bhI jAya to vartamAnako chor3akara bhAvIkI AzA kauna karegA ? "Atamako hita hai sukha, so sukha viSaya-bhogameM lahiye / viSayabhoga dhana bina nahiM tAteM, dhana hI dhana upajaiye // " isa kArikAke pratyakSa arthako chor3akara uparyukta kArikAke kAlpanika arthako hastagata karanekA prayAsa jalagata candrabimbako hastagata karaneke prayAsase adhika aura kyA hai ? Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-adhyAtma khaNDa ye kucha tarka haiM unake, jinako antardRSTi prApta nahIM huI hai| inheM hama sarvathA mithyA bhI nahIM kaha sakate, kyoMki aindriya jagatameM isase Upara aura hai hI kyA ? kisI anyase sunakara yA. par3hakara ukta kArikAkA pATha karane vAloMko vaha dRSTi prApta ho gayI ho, aisA bhI nahIM hai| jahA~ usa kArikAkA vAcya artha sthita hai vahA~ praveza kiye binA, kevala kArikAkA pATha kara dene mAtrase apaneko antadRSTi-sampanna samajha lenA apanI A~khameM svayaM dhUla jhoMkanA hai| zabda bhI usI prakAra aindriya-jagatakA padArtha hai jisa prakAra ki viSayabhoga tathA dhana / zabdakA bhI bhoga hotA hai aura sambhavataH viSayabhogase adhika / viSaya-bhogakI paridhi kevala eka vyakti taka sImita hai jabaki zabda-bhogakI paridhi hajAroM tathA lAkhoM vyaktiyoMke bhogako apane bhItara sameTa letI hai| viSaya-bhogase dhanakA lobha utpanna hotA hai aura zabda-bhogase prazaMsA sunanekA lobha / donoMmeM koI antara nhiiN| kevala vastra badala lenese vyakti nahIM bdltaa| lobha naye vezameM raMga-maMcapara AyA hai, yaha bAta antardRSTi vAlA hI jAna sakatA hai| vaha jAnatA hai isaliye bacatA hai, jo nahIM jAnatA vaha bacatA bhI nahIM / dhana tathA tajjanita bhoga jisa prakAra vyaktike sAtha na jAkara yahIM raha jAtA hai, usI prakAra zabda tathA tajjanita prazaMsA bhI vyaktike sAtha na jAkara yahIM raha jAtI hai / he bhavya ! he mumukSu ! samasta gahya prapaMcoMse haTakara svayaM apane bhItara dekha, vahA~ jahA~ ki ukta kArikAkA akhaNDa-pATha nitya cala rahA hai aura calatA rahegA, usa samayataka jabataka ki usakA artha hastagata nahIM ho jAtA / he mahApuNDarIka ! apanI mahattA ko dekha, kSudra mata bana / kyA dAsatva tujhe acchA lagatA hai ? yadi nahIM to svatantratAke liye prayAsa kyoM nahIM karatA ? oha ! samajhA, tujhe apane dAsatvakI pratIti hI kaba hai ? hotI to eka hI jhaTakemeM saba Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-antadRSTi / bandhana tor3a DAlatA, saba beDiyeM cakanAcUra kara ddaaltaa| parantu antardRSTike binA isa bandhanakI bhI pratIti kaise ho? bAharameM to tU svatantra hai hI, vyaktikI apekSA bhI aura rASTrakI apekSA bhI; jo cAhe kare, jo cAhe chor3e, jo cAhe bhoge| bhUlatA hai prabho ! bhulatA hai, A guruoMkI zaraNameM aura taba ho patA calegA tujhe ki tU svatantra hai yA paratantra / vijJAnane itanI unnati kI, pRthvI para svarga utArA, parantu kyA vaha bhI svatantra hai ? yadi hai to itanA AtaMka kyoM, itanI AzaMkA kyoM ? dekha tanika bhItara calakara dekha, sabhI paristhitiyoM se ba~dhe haiM, vyakti ho yA samAja, deza ho yA rASTra, jJAna ho yA vijJAna, jo kucha bhI karatA hai saba paristhitivaza / paristhiti bAdhya na kare to kauna itanA saMgharSa kre| sarvatra saMgharSa macA hai bhItara bhI aura bAhara bhI, vyaktimeM bhI, samAjameM bhI, rASTrameM bhI aura sakala vizvameM bhii| yaha 'saba kucha kyoM? basa eka uttara hai, 'paristhitivaza' / na cAhate hue bhI paristhitivaza karanA par3atA hai, isase bar3I dAsatA aura kyA hai ? parantu yaha 'paristhiti' kyA vastu hai aura kahA~ baiThI hai, kyA isakA bhI vicAra kiyA hai kabhI ? aindriya-jagatameM vicaraNa karane vAleke liye yaha sambhava hI kaba hai ? usameM paristhitikI pratIti hotI hai, parantu 'paristhiti kyA vastu hai' isa vicArake lie vahA~ avakAza nhiiN| taba usakI khojakI to bAta hI kyaa| paristhitiyoMmeM rahate hue bhI paristhitiko na dekhanA, isase bar3A andhapanA kyA ? A gurudevakI shrnnmeN| vaha jJAnAJjana ke dvArA terA tRtIya netra khola deMge, aura tabhI sambhava ho sakegA tere liye use dekhanA, use jaannaa| taba RSi bana jAyegA tU, draSTA bana jAyegA ta, jJAtA bana jAyegA tU / taba tU dekhegA ki isa aindriya-jagatakI apekSA ananta guNA jagata tere bhItara basA huA hai| cittagata isa choTese Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-adhyAtma khaNDa maMcapara itanA vizAla jagata nRtya kara rahA hai ki usakA ora chora pAnA kaThina hai / indriya-pathameM Ane vAlA yaha sakala bAhya-jagata eka reNukI bhA~ti usake eka konemeM par3A dikhAI bhI nahIM detA hai| cira-paricita indriyake rAjyako chor3akara eka bAra kevala eka bAra, isameM praveza kara / tU cakita raha jAyegA, sArA rahasya samajha jaayegaa| ise na jAnaneke kAraNa hI tU paristhitiyoMkA dAsa banA huA hai, aura dAsa hokara bhI apaneko svatantra samajha rahA hai| mata ghabarA yaha terA apanA jIvana hai| jisa jIvanameM tU raha rahA hai vaha terA bAhya jIvana hai aura cittake nAmase jisakA ullekha maiM kara rahA hU~ vaha terA Abhyantara jIvana hai / indriya-pathameM Aneke kAraNa bAhya-jIvana ho Ajataka tere paricayameM AyA hai| indriyoM se atIta hone ke kAraNa yaha Abhyantara jIvana na to Ajataka tere paricaya meM AyA hai, aura na hune ise jAnanekA prayatna hI kiyA hai| prayatna karatA bhI kaise, paristhitiyA~ tujhe apanI udara-pUrtike atirikta anya prayatna karaneke lie avakAza hI kaba detI haiM ? isIlie to tujhe dAsa, lAcAra, dIna tathA hIna kaha rahA huuN| eka bAra kevala eka bAra apane isa Abhyantara-jIvanameM praveza kr| taba isa bAhya-jIvanakA tere liye koI mUlya nahIM raha jaayegaa| kAMcake Tukar3oMmeM se kisI eka camakadAra kAMca khaNDako hAthameM lekara hI tU santuSTa banA huA hai| ratnake hastagata ho jAnepara tU anya dhudhale kAMca khaNDoMkI bhA~ti ise bhI chor3a degaa| vaha isakI apekSA adhika satya hai| usake samakSa yaha bAhya-jIvana jise tU satya samajha rahA hai, vAstavameM asatya hai, bhrAnta hai| isakI satyatA kevala isaliye bhAsa rahI hai ki indriyoMmeM isake atirikta anya kucha dekhanekI zakti nahIM hai| sAgarako ratnAkara kahA gayA hai, parantu usakA vaha ratnAkaratva usameM kahA~ sthita hai ? indriyoMke dvArA to kevala usakA 'udadhi' vAlA rUpa hI satya hai, ratnAkara vAlA rUpa Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-antardRSTi nhiiN| isI prakAra indriyoMke rAjyameM kevala yaha bAhya jIvana hI satya hai, Abhyantara jIvana nhiiN| parantu jisa prakAra udadhike bhItara usake tala bhAgameM jAnepara ratnAkara satya hai, usI prakAra isa bAhyajIvanake bhItara isake tala-bhAgameM jAnepara Abhyantara jIvana satya hai| jisa prakAra ratnAkarake hastagata ho jAnepara udadhi nirmUla tathA niHsAra ho jAtA hai, usI prakAra Abhyantara-jIvanake hastagata ho jAnepara bAhya-jIvana nimUlya tathA niHsAra ho jAtA hai| he prabho ! tU ekabAra isameM DubakI lagA, maiM tujhe vizvAsa dilAtA hU~ ki vaha isakI apekSA adhika satya hai, isakI apekSA adhika sthAyI hai, isakI apekSA adhika mUlyavAna hai| __ vahI vAstavameM tere bAhya-jIvanakA prANa hai, usake abhAvameM yaha niSprANa hai| mRtyuke samaya indriyagamya yaha bAhya-zarIra to rahatA hai parantu usase atIta Abhyantara-jIvana calA jAtA hai, jise jagatake loga samajha nahIM pAte aura vyaktiko mRta mAnakara rone lagate haiM / vAstavameM vyakti nahIM marA hai, zarIra marA hai / mRtyu kevala niSprANa honekA nAma hai| 'citta' ke nAmase kahA gayA terA Abhyantara-jIvana hI vAstavameM isakA prANa hai| vyaktikA vyaktitva usImeM nihita hai, zarIrameM nhiiN| lokameM bhI prasiddha hai ki zarIrake sundara-asundara honese vyaktikA vyaktitva sundara-asundara nahIM hotA, cittake sundara-asundara honese hI vaha sundara-asundara hotA hai| isalie citta hI adhika satya hai, zarIra nhiiN| terI sakala paristhitiyA~ bhI vAstavameM vahA~ hI nivAsa karatI haiM, zarIra meM athavA isake sAdhanabhUta isa bAhya-jagatameM nhiiN| putra mitra kalatrAdimeM, gharameM, samAjameM athavA rASTra yA antarrASTrameM unakA pratibhAsa hotA hai, parantu vaha pratibhAsa bhrAnta hai| isa rahasyako bhI tU usI samaya samajha sakegA jabaki citta nAmase kathita isa Abhyantara lokameM tU praveza karegA aura usake pratyeka prAntameM jA jAkara tU usakA avalokana kregaa| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2-Abhyantara-jagata 1. prAbhyantara vistAra A mere sAtha A, maiM tujhe tere isa Abhyantara lokakI saira kraauuN| le mero aMgulI pakar3a, anyathA bhaTaka jAyegA / yaha eka bhUlabhulaiyA hai, jisameM na jAne kitane prAnta haiN| pratyeka prAntameM anekoM nagara haiM aura pratyeka nagarake anekoM dvAra haiN| nagarake bhItara jAnepara itanI galiye haiM ki unakI gaNanA karano sambhava nhiiN| eka galImeM ghusa jAnepara ekase dUsaro aura dUsarIse tIsarI galImeM jAtA huA vyakti kahAMse kahA~ pahu~ca jAyegA, yaha kahA nahIM jA sktaa| isaliye sAvadhAna rahakara calanA hai| kisa dizAke dvArase praveza karake kisa galIke mArgase tU kisa dizAmeM cala rahA hai aura yaha galo kahA~ jAkara samApta ho jAyego yaha saba dhyAnameM rakhakara calanA hai| dekha dekha yaha caurAhA A gyaa| aise aise na jAne kitane caurAhe tujhe pAra karane pdd'eNge| prAyaH sabhI yahA~ Akara mArga bhUla jAte haiM, isaliye merI a~gulI mata chor3a dIjiyo nahIM to isase bAhara nikalanA tere liye sambhava na ho skegaa| dekha dekha sa~bhala, yaha dUsarA dvAra A gyaa| isapara niyukta kie gae isa praharIko dekh| sabhI dvAroMpara isI prakAra praharI niyukta Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2-Abhyantara-jagata kie gae haiN| ekase eka catura haiM, sadA zikArako tAkameM rahate haiM, koI dikhAI diyA nahIM ki inakI prakriyA prArambha huI nhiiN| dekha, bar3A mIThA bolate haiM ye / inakI bAtoM meM nahIM AnA hai anyathA tujhe batAye detA hU~ ki ye bar3e catura Thaga haiM, mIThA bolakara Thagate haiN| bar3e-bar3e pralobhana dikhAte haiM-kabhI dhanakA, kabhI kortikA, kabhI svargakA, kabhI vidvattAkA, kabhI pAdapUjAkA, yahA~taka ki kabhIkabhI bhagavadarzanakA bhii| parantu praveza karanese pahale hI isa bAtako samajha le ki yaha saba isa bhUlabhulaiyAke vibhinna catuSpatha haiM jahA~ Akara prAyaH saba bhaTaka jAte haiM, apane lakSya ko bhUla jAte haiM, lakSyakI bhrAntise alakSyakI ora cala nikalate haiN| sara dhunate haiM usa samaya jabaki bhava-vanake bhayaMkara jantuoMke bIca ghira jAte haiN| 2. triloka __ dekha apane isa puruSAkAra zarIrake bhItara puruSAkAra Abhyantara lokako jisameM tInoM loka sthita haiM-adholoka, madhyaloka aura Urdhvaloka / nAbhike nIce adholoka, usase Upara Urdhvaloka aura isI nAbhi-deza meM madhyaloka / adholoka tathA Urdhvalokako chor3akara pahale isa madhyalokameM praveza kr| isakI racanA bar3I jaTila hai| yaha cakravyUha hai jisameM ghusakara vyakti apane prANa gaMvA detA hai parantu bAhara nikala nahIM sktaa| ekake pazcAt eka asaMkhyoM dvIpa haiN| Age Age vAlA dvIpa apanese pahalevAle dvIpako pariveSTita kie hue sthita hai| durgako pariveSTita karane vAlI khAIko bhA~ti pratyeka dvIpa apane-apane sAgarase pariveSTita' huA surakSita hai| zatru isakA ullaMghana nahIM kara skte| yadi kadAcit koI kara bho jAye to dvIpake dvArapara hI roka diye jAte haiN| bar3o vizAla senA lekara bhI koI cAroM dizAoMmeM sthita ina dvAroMko jota nahIM sakatA, isIse ye vijaya, vaijayanta, jayanta tathA aparAjita kahalAte haiN| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-adhyAtma khaNDa yaha saba to isakA mAtra zAstragata rUpa hai| A maiM tujhe isakA AdhyAtmika rUpa darzAtA hU~ jisakA tU nitya pratyakSa kara rahA hai, parantu 'yaha kyA hai' yaha bAta tU jAna nahIM paataa| maiM pahale batA AyA hU~ ki cittagata isa choTese maMcapara vizAla jagata nRtya kara rahA hai / A isakA rahasya samajhAtA huuN| 'citta' yaha zabda tere lie kucha nayA nahIM hai| dina rAta jihvApara AnevAlA yaha sAdhAraNa zabda hai, jisakA vAcyArtha A-bAla-gopAla prasiddha hai| __do akSaroMse vyutpanna isa choTese zabdakI bhA~ti yadyapi zarIrake bhItara yaha aNuse bhI adhika sUkSma hai, tadapi isapara tathA isameM itanA vizAla jagata basA huA hai ki usakA ora-chora pAnA kaThina hai / nirantara cintavana karate rahanA isakA svarUpa hai / 3. mahA Thaga uThate-baiThate, sote-jAgate, kisI bhI avasthAmeM kyoM na ho isakA vega kabhI zAnta nahIM hotaa| sarvatra sarvadA daur3ate rahanA isakA svabhAva hai / eka kSaNake lie bhI zAnta honA isane sIkhA nhiiN| eka kSaNameM tIna lokako mApa lenemeM samartha isa vAmanarAjakI thAhako kauna pA sakatA hai| prati kSaNa yaha apane bhItara kitane jagata basAtA hai aura basA-basAkara UrNanAbhikI bhA~ti svayaM nigala jAtA hai, yaha kauna jAnatA hai| yaha sabako dekhatA hai, parantu (kucha eka tattvadraSTAoMke atirikta) ise koI nahIM dekhtaa| bhItara baiThA yaha pratikSaNa nATaka racatA rahatA hai| hama usa nATakako dekhate haiM, parantu nATaka racane vAle ko nhiiN| sabake samakSa sarvadA vidyamAna rahate hue bhI sabakI dRSTise ojhala bane rahanA isakI catura kalA hai, isakI mAyA vidyA hai| yaha sabako dhokhA detA hai, asatyako satya aura satyako asatya batAtA hai, parantu isako koI bhI dhokhA nahIM de sktaa| dhanya haiM ve jinhoMne isako Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 - Abhyantara-jagata 11 dhokhA diyA | vahI haiM mere gurudeva jinakI zaraNase ise dekhane tathA samajhane vAlI antardRSTi prApta hotI hai / 4. vIcimAlA cittake svarUpa tathA kArya vidhikA thor3AsA digdarzana karAtA hU~ / jisa prakAra kisI zAnta sarovarameM kaMkar3a pheMkanese usameM vartulAkAra vIcimAlA utpanna ho jAtI hai, usI prakAra kisI bhI viSaya ke prApta honepara cittameM vartulAkAra' vikalpa utpanna ho jAte haiM / jisa prakAra sarovaragata vIcimAlA kI anekoM vIciyeM madhyalokavartI asaMkhyAta dvIpa samudroMkI bhA~ti eka dUsareko pariveSTita karatI huI vistArako prApta hotI calI jAtI haiM, usI prakAra cittagata ukta vikalpa - mAlAke anekoM vikalpa eka dUsarekI parikramA karate hue vistArako prApta hote jAte haiM / unakA vistAra uttarottara dviguNa-dviguNa hotA calA jAtA hai / jisa prakAra sarovaragata vIciyoMkA kendra-bindu vaha sthala hotA hai jahA~ ki vaha kaMkar3a usameM girAyI gayI thI, usI prakAra cittagata sakala vikalpa usa saMkalpa - bindukI parikramA karate hote haiM joki viSayako prApta karaneke anantara kSaNa meM vahA~ jAgRta hotA hai / isa viSayako thor3A aura spaSTa karatA hU~ / kalpanA kIjiye ki Apa apane kamaremeM zAnta baiThe haiM / itane meM kisI bhikSArthIne Akara ApakA dvAra khaTakhaTAyA / Apane uThakara cAra Ane use de diye / bhikhArI calA gayA, parantu Apake cittameM vaha aba bhI baiThA hai / 'ina logoMkA sudhAra honA Avazyaka hai / ' ityAdi anekoM vikalpa ekake bAda eka utpanna hokara Apako ghera lete haiM aura Apa usake atirikta anya saba kucha bhUla jAte haiM / 1. vartulAkArakA artha Age calanepara spaSTa ho jAyegA / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-adhyAtma khaNDa isI prakAra kisI bhI viSayake prApta honepara Apake cittameM sadA hI kucha na kucha karane karAne viSayaka athavA use rokane viSayaka eka Adya sphuraNA jAgrata hotI hai| isa Adya sphuraNAkA nAma 'saMkalpa' hai| isa saMkalpako kendrameM sthApita karake avAntara kSaNase hI anekoM vikalpa jAgRta hone prArambha ho jAte haiN| ye sabhI vikalpa 'saMkalpa' nAmaka usa kendra-bindukI parikramA karate huye barAbara vistArako prApta hote jAte haiN| kahA~se prArambha hokara kahA~ pahu~ca jAyeM, isakA koI niyama nhiiN|. arthase arthAntara athavA viSayase viSayAntara hote hue ye kahIMke kahIM pahu~ca jAte haiN| jaise ki UparavAle udAharaNameM 'isako cAra Ane dekara TAlUM' yaha hai Apake cittameM utpanna honevAlI saMkalpa nAmaka prathama sphuraNA / isako kendrameM sthApita karake avAntara kSaNameM 'ina logoMkA sudhAra honA cAhiye' yaha dvitIya sphuraNA hai / saMkalpake pazcAt yaha usakI parikramA karanevAlA prathama vikalpa hai| isakI parikramA karate hue avAntara kSaNameM hI eka dUsarA vikalpa utpanna hotA hai ki, 'bhAratameM hI bhIkha mA~ganekI prathA hai, anya dezoMmeM nhiiN'| isa dvitIya vikalpa kI parikramA karate hue avAntara kSaNameM hI eka tRtIya vikalpa utpanna hotA hai ki, 'isakA kAraNa hai bhAratakI nirdhanatA' / isakI parikramA karate hue turanta hI eka cauthA vikalpa AtA hai, "bhAratako nirdhana banAnevAle ye videzI hI to haiN'| isakI 'parikramA karate hue turanta hI paMcama vikalpa AtA hai, 'bhAratameM videziyoMkA pravega sarvaprathama sikandarase prArambha huaa| isakI parikramA karate hue turanta hI chaThA vikalpa AtA hai, vizvakA dvitIya mahAyuddha bhI usIkI eka kar3I thii'| turata eka sAtavA~ vikalpa AtA hai, 'Aja tRtIya mahAyuddhakI taiyArI ho rahI hai' ityaadi| ___ Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2-Abhyantara-jagata 13 isa udAharaNapara se Apane dekhA ki bhikhArIko paisA deneke saMkalpase prArambha hokara Apake vikalpa arthase arthAntara hote hue kar3obaddha rUpase dhIre-dhIre tRtIya mahAyuddhakI vibhISikA taka pahu~ca gaye, paisA dete samaya Apa jisakA svapna bhI nahIM dekha sakate the| isa prakAra Adya sphuraNAvAle saMkalpako madhyameM sthApita karake usakI parikramA karanevAle dhArAvAhI vikalpoMkA piNDa hI cittakA nija svarUpa hai| isIliye pahale inheM vartulAkAra kahA gayA hai| bhAvAtmaka honese vAstavameM vahA~ koI AkAra honA sambhava nahIM hai| 5. madhyaloka paraspara pariveSTita asaMkhyAt vartulAkAra dvIpa samudroMkA piNDa zAstrameM madhyalokakA svarUpa batAyA gayA hai| usake rUpameM citrita karaneke uddezyase hI yahA~ jalagata vIcimAlAkA udAharaNa dekara vikalpoMkA citraNa kiyA gayA hai| asaMkhyAta vikalpoMke piNDarUpa yaha citta hI isa zarIrameM sthita Abhyantara zarIrakI nAbhi hai aura yahI Abhyantara jagatakA madhyaloka hai| vikalpoMke madhya acala rUpase sthita honeke kAraNa saMkalpa nAmakI Adya sphuraNA sumeru-parvata hai aura usakI parikramA karate rahaneke kAraNa vikalpa hI dvIpa-samudra haiM jinakI saMkhyA gaNanAtIta honese asaMkhyAta haiN| pratyeka avAntara vikalpakA viSaya-kSetra apanese pUrvavartI kI apekSA dviguNa-dviguNa vistAra yukta hai, yaha bAta vyaktike liye anubhava-siddha hai| prathama do-tIna vikalpoMkI pUrti hI usake liye kadAcit tatkAla sambhava ho sakatI hai usase adhika nahIM, isaliye utanA mAtra hI aDhAI-dvIpa-pramANa usakA manuSya-loka hai / usake bAhyavartI anya sakala vikalpoMke viSayakA sparza athavA pUrti usake liye kisI Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-adhyAtma khaNDa bhI prakAra tatkAla sambhava na honese ve saba usa manuSya-lokake bAhara sthita tiryak-loka hai| asaMkhyAt vikalpa-nirmita isa madhyalokako, manuSya-loka aura tiryak-lokake rUpameM dvidhA vibhakta karanevAlI yaha asambhavatA hI, manuSyakI gatiko avaruddha karanevAlI avadhi yA mAnuSottara parvata hai| isIprakAra adholoka evaM Urdhvaloka bhI cittagata isa vikalpalokameM dekhe jA sakate haiM, parantu vAggaurava mAtra honese unakA kathana karanA yahA~ iSTa nahIM hai| Apake bhItara eka vaikalpika jagata basA huA hai, jisakA koI ora-chora nahIM hai| na jAne aise-aise kitane jagata pratikSaNa citta-sAgara meM unmajjita tathA nimajjita hote rahate haiM / yahI hai ApakA AbhyAntara-jagata jo bAharakI apekSA Apake adhika nikaTa hai, aura isaliye bAharakI apekSA adhika satya hai / itanA mAtra samajha lenA hI yahA~ paryApta hai / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3-citta darzana 1. zabda nahIM bhAva kyoM cupa kyoM ho gaye ? lajjitase kyoM pratIta hote haiM ? hakke-bakkese kyoM dikhAI dete haiM ? kyA isalie ki apane bhItara sthita satyako Aja taka Apa na jAna sake, apanI vastuko svayaM na pahacAna sake, apane hI jIvanako svayaM na dekha sake, dUsaroMko samajhAte phire parantu svayaM na samajha sake ? hA~ hA~ ThIka hai, dazA to vAstavameM aisI hI hai / parantu lajjita mata hoM kyoMki ApakI hI nahIM sabakI yahI dazA hai / cakita bhI mata hoM kyoMki yaha koI jAdUkA khela nahIM, satya hai / nahIM jAna sake, nahIM samajha sake ityAdi bhAva jAgrata karake manameM dInatA mata lAyeM, kyoMki jo Aja jAnate tathA samajhate haiM ve bhI kala Apa jaise hI the| bhaiyA ! yaha saba bhI vAstavameM tere vikalpa haiM, unake atirikta anya kucha nahIM / isalie usa jagatake antargata hI haiM, usase bAhara kucha nahIM / yahA~ anekoM prazna ho sakate haiM-citta kyA vastu hai, usameM vikalpa kahAMse Ate haiM aura kahA~ cale jAte haiM, ina vikalpoMkA - 15 - Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 1- adhyAtma khaNDa upAdAna tathA nimitta kyA hai, jisa viSayako lekara yaha vartatA hai vaha viSaya kahA~ rahatA hai, ityAdi / ina sava praznoMkA samAdhAna prastuta karaneke lie cittako aura adhika nikaTase dekhanekI AvazyakatA hai / lIjie, maiM Apako isakA sakala rahasya samajhAtA hU~, parantu tanika dhyAna dekara suniye| mere dvArA prayukta zabdoM kA saMketa jisa ora ho rahA hai usa ora dekhiye, zabdoMkI ora nahIM / zabdakA Azraya liye binA samajhane samajhAnekA vyavahAra sambhava nahIM hai, parantu zabdoM meM kucha nahIM hai / ve jisa padArthakI ora saMketa karate haiM use hI samajhanA tathA samajhAnA iSTa hai, zabdako nahIM / ata: 'yaha zabda kisa zAstrameM likhA hai, isakI vyutpatti vyAkaraNakI apekSA kisa prakAra huI hai', ityAdi vikalpa na kIjiye / merI bhASA zAstrIya nahIM hai, janasAdhAraNa jaisI hai / yahA~ zAstra pramANakI bhI koI AvazyakatA nahIM, kyoMki jo bAta batAI jAne vAlI hai vaha A-bAla-gopAla sabake nitya anubhavameM A rahI hai / isaliye jo kucha bhI kahU~ use apane nija anubhavase hI pramANa kIjiye, kisI dUsarese mata pUchiye / jo kucha pUchanA hai mujhase hI pUchiye kyoMki ho sakatA hai ki mere abhiprAyako dUsarA vyakti utanA vizada karake na batA sake jitanA ki maiM svayaM batA sakatA hU~ / kadAcit usameM bhrAntivaza arthakA anartha ho jAnA bhI sambhava hai / mere isa sakala kathanakA rahasya svayaM Apake bhItara sthita hai / ataH thor3I dera ke liye indriyoMkA Azraya chor3akara kevala apane bhItara dekheM / vahA~ Apako saba kucha pratyakSa ho jAyegA / 2. cittakA vAcyArtha 'citta' zabdakA arthaM isa zarIra ke bhItara sthita koI aMga - vizeSa nahIM hai / vikalpa-yukta jJAnakA nAma hI citta hai / apane samakSa vidyamAna yA upasthita kisI bhI padArthako jAna Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3-citta darzana lenekI sAmAnya zaktikA nAma 'jJAna' hai aura usake samakSa vidyamAna yA upasthita usa padArthako jJeya kahA jAtA hai jo ki usa samaya jJAnakA viSaya banA huA hai| yaha jJeya do prakArakA hotA hai-eka bAhya aura dUsarA aabhyntr| A~khake samakSa vidyamAna bhagavatpratimA tathA par3he jAne yogya zAstrollikhita zabda, athavA zrotrake samakSa vidyamAna guru Adike mukhodbhUta zabda bAhya jJeya haiN| A~kha banda kara lenepara bhI antarmanameM jo usI bhagavatpratimA tathA zAstrollikhita zabdakA pratyakSa hotA hai athavA kAna banda kara lene para bhI antarmanameM guru Adike mukhodbhUta zabda jyoMke tyoM sune jAte pratIta hote haiM, ve saba AbhyaMtara jJeya haiN| ina donoM prakArake jJeyoMko jAnaneke lie hameM jisa sAdhana yA yantrakA Azraya lenA par3atA hai, use indriya kahate haiN| use hI saiddhAntika bhASAmeM karaNa arthAt sAdhana kahate haiN| jJeyakI bhAMti karaNa bhI do prakAra kA hotA hai, bAhya aura Abhyantara / bAhya jJeyako jAnaneke sAdhana netra zrotrAdi jisa prakAra bAhya karaNa haiM, usI prakAra Abhyantara jJeyako jAnanekA sAdhana 'antaSkaraNa' hai| yaha antaSkaraNa hI yahA~ citta zabdake dvArA abhihita kiyA gayA hai, jisakA vizada tathA vizliSTa rUpa Age darzAyA jaayegaa| 3. akSaya koSa dUsarA prazna yaha hai ki cittameM ye vikalpa kahA~se Ate haiM aura kahA~ cale jAte haiN| uparyukta kathanaparase yaha spaSTa hai ki 'citta' nAmase prasiddha isa antaSkaraNameM ye vikalpa na to kahIM bAharase Ate haiM aura na usameM se nikalakara kahIM bAhara jAte haiN| usImeMse Ate haiM aura usImeM lIna hokara athavA DUbakara samApta ho jAte haiM / tRtIya prazna yaha hai ki ina vikalpoMkA upAdAna tathA nimitta kAraNa kyA hai| isakA uttara bhI uparyukta dvitIya uttarameM antarbhUta Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-adhyAtma khaNDa hai| cittameMse udbhUta honeke kAraNa isakA upAdAna kAraNa to citta hai hI, nimitta kAraNa bhI vAstavameM vaha hI hai| kyoMki Abhyantara jJAnameM vastutaH usake atirikta kucha anya hai hI nahIM jise ki usakA nimitta kahA jA sake / yahA~ yaha prazna upasthita hotA hai ki padArthakI anupasthitimeM bhI jJAna meM ye jJeya kahA~ se Ate haiM ? isakA uttara to agale adhikAroMmeM vistArake sAtha diyA jAnevAlA hai, yahA~ kevala itanA avadhAraNa kara lIjie ki jJAnameM yaha sAmarthya hai ki AvazyakatA par3anepara vaha svayaM apaneko ahaMtA tathA idaMtAke rUpameM dvidhA vibhakta kara letA hai| eka hote hue bhI vaha svayaM do bana jAtA hai-viSaya bhI svayaM bana jAtA hai aura viSayI bhI, jJAtA bhI aura jJeya bhI, dhyAtA bhI aura dhyeya bhI, vicAraka bhI aura vicArya bhI, cintaka bhI aura cintya bhI, mantA bhI aura mantavya bhii| jJAnagata isa dvaitameM hama ahaMtA yA viSayIko citta kaha sakate haiM aura idaMtA rUpa usake viSayako usakA caitya / Abhyantara jagatameM ye donoM hI vAstavameM jJAnake atirikta anya kucha nahIM haiN| isalie yaha prazna hI upasthita nahIM hotA ki 'citta' vikalpoMke lie apane viSayako kahA~se prApta karatA hai, jahA~ vaha sthita hai vahA~ hI usakA viSaya bhI sthita hai| viSaya aura viSayI ye donoM paraspara sApekSa haiN| ekake binA dUsarA sambhava nhiiN| isalie hama kaha sakate haiM ki citta jJAnakA hI eka vizeSa rUpa hai jo apane viSayako jJAnake koSameM se nikAlatA hai aura use punaH vahA~ hI sthApita kara detA hai| 1. citta zabda kahanepara mana buddhi tathA ahaMkArakA bhI anukta grahaNa ho ' jAtA hai, jinakA paricaya Age yathA sthAna diyA jAegA / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3-citta darzana jJAnakA yaha koSa akSaya hai| ananta vipaya nikala jAnepara bhI yaha kabhI samApta nahIM hotaa| manovaijJAnika loga ise Subconcience (upacetanA) kahate haiN| vikalpoMke rUpa meM udita ho hokara DUbatA rahanevAlA jo jJAna bAhya stara para pratIta hotA hai vaha yadyapi vyavahAra bhUmipara concience yA cetanA nAmase prasiddha hai tadapi subconcience yA upacetanAkI yaha eka kSudratama sphuraNA mAtra hai aura unake samakSa kucha bhI nahIM hai| sAgarakA udAharaNa deM to hama vikalpa bodhiyoMse yukta isa bAhya concience yA cetanAkI tulanA usake usa UparI talase kara sakate haiM jisameM ki laraMgAvalI uThatI tathA DUbatI pratIta ho rahI hai / parantu subconcience yA upacetanAkI tulanA tala bhAgameM sthita usa mahodadhike sAthakI jAtI hai jisameM se ki ye taraMgeM udita ho rahI haiM aura jipake vakSapara ki ye khela rahI haiN| manovaijJAnikoMkI dRSTimeM bala-bhAgavartI upanetanAke samakSa isa vaikalpika bAhya cetanAkA koI mUlya nahIM hai| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. jJAnakA vibhaktikaraNa citta mahAmAyAvI hai / jo nahIM hai use banAkara jagatako dikhA denA mAyA hai / citta bhI kyoMki apane bhItara anahuA jagata basAtA hai isalie mAyAvI hai / hama pahale batA Aye haiM ki jJAna apaneko ahaMtA tathA idaMtAke rUpameM athavA jJAtA aura jJeyake rUpameM dvidhA vibhakta kara leneke lie samartha hai| Aie usakI sAmarthyakA kucha vizeSatAke sAtha adhyayana kareM / 'ahamidaM jAnAmi' arthAt maiM isako jAnatA hU~' ityAkAraka pratIti 'jJAna' kA sAmAnya lakSaNa hai / jJAnake isa sAmAnya lakSaNameM 'ahaM ghaTaM jAnAmi' ( maiM ghaTa ko jAnatA hU~), ityAdi rUpase jisaprakAra samasta bAhyayArthIkA grahaNa samAviSTa hai, usI prakAra 'ahaM zAstrArthaMjAnAmi' (maiM zAstrake vAcyArthako jAnatA hU~) ityAdi rUpase akhila zabdoMke vAcya vAcaka sambandhakA grahaNa bhI garbhita hai / isake atirikta 'ahamAtmAnaM jAnAmi ( maiM AtmAko jAnatA hU~) ityAdi rUpa se sakala AdhyAtmika viSayoMkA grahaNa bhI binA kahe jAna lenA cAhie / - 20 4- mahAmAyA M Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 4-mahAmAyA jJAnake sambandhameM prastuta isa vicArameM hama do padArthoMkA darzana kara rahe haiM --'ahaM' kA tathA 'idaM' kA arthAt jJAtAkA aura jnyeykaa| 'jAnAmi' (jAnatA hU~), yaha eka kriyA hai jo donoMke madhya setukA kAma kara rahI hai, arthAt ahaMko idaMke sAtha aura idaMko ahaMke sAtha saMyukta karatI hai| ina tInoM padoMmeM se 'jAnAmi' kA vAcyArya AbAlagopAla prasiddha hai, kyoMki jAnanarUpa kriyAkI pratIti sabhI kara rahe haiN| ataH 'ahaM' tathA 'idaM' ina do padoMkA vAcyArya hI yahA~ mananIya hai| bahuta sambhava hai ki yahA~ Apake manameM yaha zaMkA jAgrata ho jAye ki 'jAnAmi' kI bhA~ti 'ahaM tathA idaM' kA artha bhI to sarvatra prasiddha hI hai, phira isakA vyartha piSTapeSaNa kyoM kiyA jAya? ThIka hai, parantu jaisA ki Apa dekhegeM yaha vyarthakA piSTapeSaNa nahIM hai| ina donoM padoMke vicAra dvArA hameM yahA~ Abhyantara jJAnako prakriyAkA eka vizeSa rahasya udghATita karanA iSTa hai| lIjiye, tanika sAvadhAna hokara suniye aura sunaneke sAtha-sAtha apane bhItara sthita mere saMketoMke arthoMkA nirIkSaNa karate rhiye| bAhya jJAna ke kSetrameM jisaprakAra ahaM tathA idaM prasiddha haiM, usa prakAra Abhyantara jJAnake kSetrameM nahIM haiN| bAhya jJAnakI prakriyAko udAharaNa mAnakara hI Abhyantara jJAnakI prakriyAkA adhyayana kiyA jA sakatA hai| isaliye Aiye pahale hama bAhya jJAnakI prakriyAkA vizleSaNa kreN| 2. aham idam ___ bAhya jJAnameM eka to 'ahamidaM jAnAmi' kahanevAlA zarIradhArI rAmalAla hai joki jAnanarUpa kArya kara rahA hai aura dUsare usake netroMke samakSa vidyamAna pratimA rUpI bhagavAn haiM jinheM ki vaha jAna rahA hai| jAnanarUpa kriyAko karaneke kAraNa rAmalAla usa jJAnakA kartA hai aura jAnanemeM AnevAle bhagavAn Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 1- adhyAtma khaNDa usake jJeya haiN| jJAtA 'ahaM' hai aura jJeya 'idaM' / ye donoM eka dUsarese pRthak svatantra sattAdhArI padArtha haiM, jinakA paraspara meM koI sambandha nahIM / donoM ke nAma tathA rUpa pRthak haiM aura unake kSetra bhI bhinna haiM / jJAtArUpa 'ahaM' kA nAma rAmalAla hai aura jJeyarUpa 'iMdaM' kA nAma bhagavAn hai / jJAtArUpa 'ahaM' kA rUpa usake zarIrakA AkAra hai aura jJeyarUpa 'idaM' kA rUpa pratimAkA AkAra hai / jJAtArUpa 'ahaM'" kA kSetra rAmalAlakA zarIra hai aura jJeyarUpa 'idaM' kA kSetra pratimAkA zarIra hai| basa ina donoMkI yaha trividha pRthakatA darzAnI hI mujhe iSTa thI / ise dhyAnameM rakhiye aura merI a~gulI pakar3akara apane bhItara antaSkaraNameM praveza kIjie / antaSkaraNa meM pratIyamAna Abhyantara jJAnameM bhI bAhya jJAnakI bhA~ti ahaM idaM athavA jJAtA jJeya vidyamAna haiN| unake nAma aura rUpa bhI vahI haiM / rAmalAlake rUpako dhAraNa karanevAlA 'ahaM' jJAtA hai aura pratimAke rUpako dhAraNa karanevAlA 'idaM' jJeya hai / A~kha banda kara lenepara bhI vahA~ ina donoM kI pratIti usI prakArase hotI hai jisa prakAra ki A~kha khola lenepara bAharameM hotI hai / bhItara antaSkaraNameM bhI vaisA hI rAmalAla, vaisA hI mandira tathA usameM sthita vaisI hI bhagavatpratimA spaSTa pratItikA viSaya bana rahI hai / bhItara meM sthita yaha rAmalAla bhI usIprakAra 'ahamidaM jAnAmi' kahatA pratIta ho rahA hai jisa prakAra ki bAhya rAmalAla / antara kevala itanA hai ki bAhya rAmalAlakA tathA usake samakSa vidyamAna bAhya pratimAkA darzana jisaprakAra dUsare vyakti kara rahe haiM usa prakAra Abhyantara rAmalAlakA tathA usake samakSa vidyamAna Abhyantara pratimAkA pratyakSa dUsare vyakti karaneke lie samartha nahIM haiM / bAhya rAmalAlake atirikta yaha dvitIya Abhyantara rAmalAla atirikta yaha dvitIya Abhyantara pratimA yaha vicAraNIya hai / kyA ye donoM apane aura bAhya pratimA ke vAstavameM kyA vastu haiM Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 4-mahAmAyA apane bhinna kSetroMmeM sthita svatantra sattAdhArI padArtha haiM yA kucha aura haiM ? ApakA antaSkaraNa svayaM isa bAtakA sAkSI hai ki ye donoM bAhya vAloMkI bhA~ti svatantra sattAdhArI padArtha na hokara jJAnAtmaka hI kucha haiN| ye donoM jJAnameM kalpita AkRtiyeM haiM, anya kucha nhiiN| basa isapara se siddhAnta nirdhArita kara lIjie ki Abhyantara jagatmeM pratIyamAna ahaM tathA idaM bAhya vAloMke samAna hI nAma rUpako dhAraNa karate haiM tathApi ve unakI bhA~ti svatantra padArtha na hokara jJAnameM kalpita kiye gaye hote haiN| 3. mAyA isapara se eka dvitIya siddhAnta svataH udita ho jAtA hai ki jJAna meM yaha sAmarthya hai ki vastutaH eka hote hue bhI vaha ahaM tathA idaM ke rUpameM dvidhA vibhakta ho sakatA hai| eka dUsarese pRthak pratIyamAna hote hue bhI ye donoM vAstavameM darpaNake pratibimboMkI bhA~ti jJAnake pratibimba mAtra haiM, unake atirikta anya kucha nhiiN| itanI vizeSatA hai ki darpaNameM vahI vastu pratibimbita hotI hai joki usake samakSa vidyamAna ho, parantu jJAnake lie aisA koI bandhana nahIM hai| bAharameM vaha vastu vidyamAna ho yA na ho, jJAnameM vaha pratibimbita ho sakatI hai| jaise ki sammeda-zikhara isa samaya ApakI A~khoMke samakSa vidyamAna nahIM hai tadapi A~kheM banda kara lene para vaha jyoMkA tyoM Apake bhItara pratibimbita ho rahA hai aura Apa sAkSAt rUpase svayaM apaneko usakI vandanA karate hue dekha rahe haiN| eka hote hue bhI apaneko ahaM tathA idaMke rUpameM dvidhA vibhakta karalene vAlI yaha sAmarthya hI vaha mahAmAyA hai jisake dvArA jJAnane apanA eka tathA akhaNDa svarUpa Dhaka rakhA hai| isalie zAstrameM ise jJAnAvaraNa kahA gayA hai| vikalpoMke rUpameM anekadhA vibhakta hokara samagratAkA lopa ho jAnA isakA svarUpa hai| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5--samagra darzana 1. pUrNatAmeM apUrNatA jJAna paramArthataH akhaNDa hai aura isIprakAra usakA viSaya bhI akhaNDa hai| jJAna vyApaka hai aura usI prakAra usakA jJeya bhI vyApaka hai| AdA NANapamANaM, NANaM nneypmaannmudditttth| NeyaM loyAloyaM, tamhA NANaM du savvagayaM // AtmA yA cetanA jJAna pramANa hai, jJAna jJeya pramANa hai, jJeya samasta lokAloka athavA vizvapramANa hai| samagra vizvako yugapat viSaya karaneke lie samartha hai isalie jJAna sarvagata hai| usake sAtha tAdAtmyako prApta honese AtmA yA cetanA bhI sarvagata yA vibhu hai / bhale hI dravya-pradezoMkI apekSA use vibhu athavA sarvavyApaka na kaheM parantu bhAvAtmaka jJAna-zaktikI apekSA to vaha vibhu yA sarvavyApaka hai hii| ityAkAraka tAttvika dRSTise dekhanepara 'aham' bhI pUrNa hai aura 'idam' bhI pUrNa hai / yaha pUrNa idaM isa pUrNa ahaM meM sthita hai| isameM se hI udita hotA hai aura isImeM DUba jAtA hai| na bAharase kucha Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5-samagra darzana AtA hai aura na bAhara kucha jAtA hai| mata bhUliye ki meM Apako Abhyanyara jagatkI saira karA rahA hUM aura vahA~ khar3A hokara hI yaha saba kucha bola rahA huuN| ataH mere ina zabdoMpara se chalaM grahaNa karake yaha na kahanA ki maiM bAhya jagatake indriya-grAhya padArthoko eka tathA akhaNDa kaha rahA huuN| merA prayojana kevala jJAnake svarUpakA tathA usakI vicitra zaktikA darzana karAnA iSTa hai| jisa 'avidyA ke kAraNa vaha apanI pUrNatA ko bhUlakara kSudra banA huA hai usa avidyAko vijaya karanA tathA karAnA hI merA prayojana hai| . jisaprakAra avidyAvaza hama jJAnako pUrNa athavA samagra grahaNa na karake usameM aham idam kA dvaita utpanna kara lete haiM aura isa prakAra use kSudra banA dete haiM, isI prakAra avidyAvaza hama usa jJAnake jJeyako arthAt lokAloka pramANa isa vizvako bhI pUrNa athavA samagra grahaNa na karake usameM yaha vaha, yahAM vahAM, aba taba, aisA vaisA Adi kA dvaita utpanna kara lete haiM aura isa prakAra use kSudra banA dete haiN| jisaprakAra saMgraha dRSTise dekhane para hAtha pAMva Adi vibhinna aMgoMse samaveta yaha zarIra eka tathA akhaNDa hai, parantu bheda dRSTise dekhanepara vaha hAtha pAMva Adi vividha aMgoMke rUpa meM vibhaktasA huA pratIta hotA hai| usI prakAra saMgraha dRSTi se dekhanepara anantAnanta jar3a cetana padArthoMse samaveta yaha vizva eka akhaNDa mahAsattA hai, parantu bheda dRSTi se dekhanepara yahI ina padArthoM ke rUpameM vibhaktasA huA pratIta hotA hai| tahAM ise vibhaktavat dekhanA avidyA hai aura eka akhaNDa mahAsattAke rUpa meM dekhanA vidyA hai jo Age jAkara kevala-jJAnakA rUpa dhAraNa kara letI hai| 2. pUrNatA 'ahaM' tathA 'idaM' ina donoMko pUrNa dekhanevAlA vyakti sarvajJa tathA kevalI kahalAtA hai| sabako yugapat dekhaneke kAraNa vaha Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-adhyAtma khaNDa sarvajJa hai aura eka akhaNDa pUrNa tathA avibhakta dekhaneke kAraNa kevalI hai| 'ahaM' tathA 'idaM' kI yaha pUrNatA do prakArase dRSTa ho sakatI hai-eka to binA kisIkI sahAyatAke svayaM apane jJAna se pratyakSa karake aura dUsare zAstrAdikI sahAyatAse buddhike dvArA nirNaya karake / pahalI prakArase dekhane vAle ko kevalI kahate haiM aura dUsare prakAra se dekhane vAleko shrutkevlii| bhale hI hama vartamAnameM kevalI honeke lie samartha na hoM, parantu kyA zrutakevalI bhI nahIM ho sakate ? kahIM vANIke kopake bhAjana na bana jAe~ isa prakAra kA bhaya sambhavataH Apake mArgameM Ar3e A rahA hai, parantu mata ghabarAiye, maiM Apako vizvAsa dilAtA hUM ki yadi kadAcit Apa 'ahaM' tathA 'idaM' ina donoMke pUrNa tathA akhaNDa svarUpako samajhakara apane dekhane tathA jAnanekA vyavahAra isake anusAra karane lageM to avazya zrutakevalI bana jaayeN| taba vANI mAtA kupita honekI bajAye tumheM svayaM AzIrvAda degii| "jo sueNa hi gacchai appANamiNaM du kevalaM suddhaM / suyakevalimisiNo, bhaNaMti loyappaIvayavA / / " jo zrutajJAnake dvArA AtmAko arthAt ahaM ko aura sAtha-sAtha usake viSayabhUta idaM ko bhI kevala tathA zuddha jAnatA hai, arthAt eka akhaNDa pUrNa tathA nirvikalpa jAnatA hai, use lokAlokako pratyakSa karanevAle kevalI bhagavAn zrutakevalI kahate haiN| 3. pUrNa ivaMtA mahAsattA aham kI pUrNatAkA kathana agale adhikArameM kruuNgaa| yahAM pahale idaM kI pUrNatAkA thor3AsA citraNa karatA huuN| tanika dhyAna se dekhiye, kyoMki isa prakArakA kathana sambhavataH Apane isase pahale kabhI bhI kisIke mukhase nahIM sunA hai| isalie sandeha na karanA, kevala dekhnaa| yadi isI prakAra dikhAI de to Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27% 5- samagra darzana pramANa karanA, anyathA vyarthakA bAla - pralApa samajhakara chor3a denA aura krodha karane kI bajAye eka bAlaka samajhakara mujhe kSamA kara denA / carma cakSuoMse dekhanepara jahAM manuSya, pazu, strI puruSa, iSTa, aniSTa Adi pRthak-pRthak padArtha dikhAI dete haiM, vahAM hI tAttvika dRSTise dekhane para eka akhaNDa ikAI dikhAI detI hai, eka akhaNDa tathA pUrNa mahAsattA dikhAI detI hai, eka mahAsAgara dikhAI detA hai, eka vizAla nagara dikhAI detA hai, eka mahAvana dikhAI detA hai, eka bar3A kArakhAnA dikhAI detA hai / samagrako dekhanevAlI isa dRSTiko hI maiM samagra kahatA hUM / jisa prakAra ananta jala-rAzise samaveta sAgarameM anantoM taraMgeM haiM, saba usImeM se nikalatI haiM, usIke vakSapara khelatI haiM aura usImeM DUbakara vilIna ho jAtI haiM; koI choTI hai aura koI bar3I; parasparameM TakarAtI haiM, TUTatI haiM, phUTatI haiM, garajatI haiM, naSTa ho jAtI haiM / isI prakAra anantoM padArthoMse samaveta isa vizvameM anekoM jar3a cetana padArtha haiM jinake pArasparika saMyogase anekAneka AkRtiyeM banatI haiM aura vinaSTa ho jAtI haiM / isImeMse nikala rahI haiM, isIke vakSapara khela rahI haiM aura isImeM DUbakara vilIna huI jA rahI haiM / koI cetana pratIta hotI hai aura koI jar3a, koI manuSyAkAra koI pazvAkAra, koI mahatvazAlI aura koI tuccha / saba parasparameM lar3abhir3a rahI haiM, bana bigar3a rahI haiM, garaja rahI haiM aura naSTa ho rahI haiM / . jisaprakAra taraMgoM ke dekhanepara ve paraspara meM eka dUsarese vibhakta haiM, isI prakAra AkRtiyoMko dekhanepara ve paraspara meM eka dUsare se vibhakta haiM / parantu jisa prakAra sAgarako pUrNa tathA eka akhaNDa ikAIke rUpa meM dekhanepara saba taraMgeM eka sAgara haiM aura unakA milanA bichur3anA usakA saundarya hai, usI prakAra vizvako pUrNa tathA Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 1 - adhyAtma khaNDa eka akhaNDa sattAke rUpameM dekhanepara ye saba padArtha eka vizva haiM aura inakA saMyoga viyoga usakA saundarya hai / isa saundarya kA abhAva ho jAya to yaha citra - likhitavat, kUTastha hokara raha jAya / taba maiM tathA tU kahA~se AyeM ? na jagata ho aura na isakA vyvhaar| jisaprakAra jIvita tathA ceSTAzIla rahanepara hI zarIra sundara pratIta hotA hai, mara jAnepara nahIM; usI prakAra ceSTAzIla honepara hI yaha vizva sundara dikhAI detA hai, kUTastha ho jAnepara nahIM / jisaprakAra kisI nagarakI galiyoMmeM jAkara dekhanepara kahIM nirmANa dikhAI detA hai aura kahIM saMhAra, kahIM janma dikhAI detA hai aura kahIM maraNa, kahIM harSa dikhAI detA hai aura kahIM viSAda, kahIM sundara dikhAI detA hai aura kahIM asundara kahIM mahala dikhAI detA hai aura kahIM TUTA phUTA khaNDahara, kahIM upavana dikhAI detA hai aura kahIM zmazAna; isI prakAra isa vizvake padArthoMko eka-eka karake grahaNa karanepara kahIM nirmANa dikhAI detA hai kahIM saMhAra, kahIM janma kahIM maraNa, kahIM harSa kahIM viSAda, kahIM iSTa kahIM aniSTa / parantu jisa prakAra vAyuyAnameM baiThakara usI nagarako dekhanepara na kahIM nirmANa dikhAI detA hai na kahIM saMhAra, na janma na maraNa, na harSa na viSAda, na upavana na zmazAna, kevala eka akhaNDa nagara dikhAI detA hai, ye sakala dvandva jisakA saundarya haiM; isI prakAra samagra dRSTise isa vizvako dekhanepara na kucha nirmANa dikhAI detA hai na saMhAra, na kucha utpanna huA dikhatA hai na vinaSTa, na iSTa na aniSTa, kevala eka akhaNDa vizva dikhatA hai, ye sakala dvandva jisakA saundarya hai / jisa prakAra kisI vanake padArthoM ko eka-eka karake dekhanepara kahIM hariyAlI dikhatI hai aura kahIM sUkhA, kahIM vRkSa aura kahIM ThUMTha, kahIM puSpa khile dikhate haiM aura kahIM gobara tathA viSTA; isI prakAra vizvake padArthoMko eka-eka karake dekhanepara kahIM manuSya dikhatA hai aura kahIM pazu, kahIM brAhmaNa dikhatA hai aura kahIM zUdra Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5- samagra darzana 29: kahIM strI kahIM puruSa, kahIM iSTa kahIM aniSTa / parantu jisa prakAra samagra vanako yugapat dekhanepara ina saba viSamatAoMse samaveta vaha vana kevala vana hai anya kucha nahIM, isI prakAra samagra vizvako yugapat dekhane para yaha vizva kevala vizva hai anya kucha nahIM / jisa prakAra kisI kArakhAnemeM anekoM mazIneM haiM aura pratyeka mazInameM anekoM purje haiM, saba paraspara eka dUsarese sahayoga prApta karate hue aura parasparameM eka dUsareko sahayoga dete hue apanA kArya kara rahe haiM; usIprakAra isa vizvameM anekoM jar3a va cetana padArtha haiM, saba parasparameM eka dUsarese sahayoga prApta karate hue tathA parasparameM eka dUsareko sahayoga dete hue apanA-apanA kArya kara rahe haiM / jisa prakAra mUlyakI dRSTise dekhanepara koI bar3I g2arArI hai aura koI use zephTa ke sAtha bAMdhakara rakhane vAlI choTIsI pina / isI prakAra viSayako dRSTi se dekhanepara isa vizvameM cetana padArtha adhika mahatva - zAlI haiM aura jar3a padArthaM tuccha / parantu jisa prakAra apane-apane kAmake mahatvakI dRSTi se dekhanepara usa choTIsI pinakA bhI utanAhI mahatva haiM jitanA ki usa bar3I g2arArIkA, isI prakAra apane-apane kAma mahatvakI dRSTise dekhanepara jar3a padArtha bhI utane hI mahatvakA hai jitanA ki cetana padArtha, kyoMki jisa prakAra garArIko haTA lenepara sArA kArakhAnA Thapa ho jAtA hai usI prakAra usa pinako haTA lenepara bhI sArA kArakhAnA Thapa ho jAtA hai / jisa prakAra cetana padArthako haTA lenepara vizvakI sArI kAryavAhI Thapa ho jAtI hai, usI prakAra jar3a padArthako haTA lenepara bhI vizvakI sArI kAryavAhI Thapa ho jAtI hai / 4. sAgara meM bindu antarbAhya ekarUpa isa mahAzUnyameM athavA mahAAkAzameM kahIM bhI eka pvAyaMTa lagA denepara athavA aMgulI TikA denepara pUrva Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -adhyAtma khaNDa pazcima Adi dizAe~ utpanna ho jAtI haiN| parantu pvAyaMTa haTA lenepara inakI kahIM sattA dikhAI nahIM detI, kevala eka pUrNa tathA akhaNDa mahAAkAza hI dikhAI detA hai| isI prakAra antarvAhya ekarUpa isa mahAkAlameM arthAt anAdyananta kAlake akhaNDa pravAhameM kahIM pvAyaMTa lagA denepara athavA aMgulI TikA denepara bhUta, vartamAna bhaviSyata utpanna ho jAte haiN| parantu pvAyaMTa haTA lenepara inakI kahIM sattA dikhAI nahIM detI, kevala eka pUrNa tathA akhaNDa kAlapravAha hI dikhAI detA hai| isI prakAra antarbAhya ekarUpa sattAke mahAsAgarameM kahIM pvAyaMTa lagA denepara athavA aMgulI TikA denepara iSTa-aniSTa, grAhyatyAjya Adike vividha bindu utpanna ho jAte haiN| parantu pvAyaMTa haTA lenepara inakI kahIM sattA nahIM dikhAI detI, sarvatra sarvadA satsat-sat isa prakAra kevala sat hI dikhAI detA hai anya kucha nhiiN| isa prakAra antarbAhya ekarUpa isa 'idaM meM kahIM bhI koI pvAyaMTa lagA denepara yA aMgulI TikA denepara isameM strI puruSa AdikI vividha AkRtiyeM dikhAI dene lagatI haiM aura unake sAtha-sAtha 'strI' 'puruSa' Adi unake nAma bhI utpanna ho jAte haiN| parantu pvAyaMTa haTA lenepara inakI kahIM sattA dikhAI nahIM detI, sakala nAma tathA rUpa jisake vakSapara taira rahe haiM aisA eka pUrNa athavA akhaNDa vizva hI dikhAI detA hai, anya kucha nhiiN| 5. mahAsat samagrako yugapat dekhanepara yaha jaisA pahale thA vaisA hI aba hai aura vaisA hI Age rahanevAlA hai| yahI isakA dhrauvya tathA sthAyitva hai| parantu isake bhItara pvAyaMTa lagA lagAkara dekhanese yaha kSubdha hai, barAbara badale jA rahA hai, kuchakA kucha hue jA rahA hai| yahI isakA utpAda vyaya hai, asthAyitva hai| isa Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5-samagra darzana 31 prakAra donoM dRSTiyoMko samanvita kara lenepara yaha dhruva athavA nitya hote hue bhI parivartanazIla athavA anitya hai, eka hote hue bhI aneka hai, tat hote hue bhI atat hai, abhinna tathA akhaNDa hote hue bhI anekoM padArthoMke rUpa meM vibhakta hai| isakA yaha pUrA rUpa hI hai 'utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat' / ___ isa vistRta kathana meM maiMne kevala yaha citrita karanekA prayatna kiyA hai ki idaM ko jAnanevAlA ahaM, tathA ahaMkA viSaya bananevAlA idaM, ye donoM hI do-do prakArase dekhe jA sakate haiN| apane saMkalpakA athavA vikalpakA pvAyeMTa lagAkara aura ghAyaMTa na lagAkara vAyaMTa lagAkara dekhanese donoM saMkIrNa ho jAte haiM aura isalie vibhakta bhii| pvAyaMTa na lagAkara dekhanepara donoM pUrNa eka tathA akhaNDa rahate haiN| isalie pvAyaMTa lagAkara jAnanA avidyA hai jisake kAraNa yaha vaha, yahA~ vahA~, aba taba, aisA vaisA ityAdi rUpa dravyAtmaka, kSetrAtmaka, kAlAtmaka tathA bhAvAtmaka vividha dvandva utpanna hote haiN| ina dvandvoMke kAraNa hI sAgarako taraMgoMvat cittameM anantAnanta vikalpa-vIciye utpanna hotI haiM jinake kAraNa vaha sadA kSubdha tathA zrAnta banA rahatA hai| jaisAki Age batAyA jAyegA isa kSobhakA abhAva ho jAnepara jo vizrAnti tathA zamatA utpanna hotI hai vaha hI dharma hai, vaha hI amRta hai| usakI prAptike lie ahaM tathA idaM donoMko samagra, pUrNa tathA akhaNDa dekhanA hI vaha tAttvika athavA samIcIna dRSTi hai jise vidyA athavA samyaktva kahA jAtA hai aura kalyANake mArgameM jisakA sthAna sarvopari samajhA jAtA hai| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6-ahaMkAra darzana 1. pUrNAhatA idaMkI pUrNatA tathA samagratAkA kathana kiyA jA cukA, aba ahaMkI pUrNatA tathA samagratAkA kathana karanA hai| maiMne batAyA thA ki eka hote hue bhI jJAna apaneko ahaM tathA idaMke rUpameM dvidhA vibhakta kara letA hai| basa yahI isa jJAnakI athavA samagrakI vyavahAra-bhUmi hai| ahaM tathA idaMkA ekAkAra rUpa usakI paramArtha-bhUmi hai| isa bhUmimeM ahaM hI idaM hai aura idaM hI ahaM hai / inameM koI vastubhUta bheda nahIM hai| ahaM tathA idaMkA yaha ekAkAra paramArtha svarUpa hI AtmA yA cetanA zabdakA vAcyArtha hai| pahale to apaneko dvidhA vibhakta kara leneke kAraNa hI yaha kSudra ho gayA hai aura isapara bhI dravyAtmaka kSetrAtmaka kAlAtmaka athavA bhAvAtmaka pvAyaMTa lagA denese yaha aNuse bhI aNu bana gayA hai| isalie svayaM saba kucha hote hue bhI apaneko tathA apanI mahimAko, apane vibhutvako tathA prabhutvako nahIM jAnatA hai / yadyapi prAtmA zabda vyAkhyAoMkI cAdara or3hakara apanA vAcya bhUla gayA hai aura kAlpanika kucha bana gayA hai, tadapi isa zabdakA vyutpattilabhya artha grahaNa karake yadi vicAra kareM to isakA sIdhA -32 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6-ahaMkAra darzana sAdhA artha 'ahaM' arthAt Self hotA hai| jaise ki 'AtmakathA' arthAt merI apanI kathA, 'ahaM'kA paramArthika svarUpa kyoMki jJAnAkAra hai aura jJAnakA paramArthika svarUpa kyoMki jJeyAkAra hai isalie ahaM, jJAna tathA jJeya ina tInoMmeM paramArthika bhUmipara koI antara nahIM hai; tInoM eka haiM, tInoM pUrNa haiM, tInoM akhaNDa haiN| samajhane tathA samajhAneke lie bhale hI ye bhinna karake kahe jAyeM, parantu vastutaH bhinna nahIM haiN| jJeya bhI vAstava meM jJAnakA hI koI rUpa hai, usase pRthak kucha nhiiN| yadi aisA na hotA to idaM usameMse sphurita na ho paataa| bhala na jAnA ki maiM Abhyantara jJeyakI bAta kara rahA hU~, bAhyakI nhiiN| 2. saMkIrNatA jJAnakI zakti ananta hai, isaliye usameM niSTha yaha jJeya bhI ananta hai, lokAloka pramANa hai| bahirkaraNa athavA antaSkaraNakI sahAyatAse honevAle jisa jJAnako hamane jJAna mAnA huA hai, vaha vAstavameM jJAnakA pUrNarUpa nahIM hai| jisa prakAra venTIleTarake mArgase kamaremeM praveza karanevAlA sUrya-prakAza sUryaprakAzake atirikta anya kucha nahIM hai, isI prakAra bAhya tathA antaraMga karaNoMke mArgase bhItara praveza karanevAlA jJAna jJAnake atirikta anya kucha nahIM hai| tadapi jisa prakAra sUryakA vaha prakAza pUrNa prakAza na hokara usakA eka atyanta saMkIrNa rUpa hai, usIprakAra karaNAdhIna yaha jJAna bhI pUrNa jJAna na hokara usakA eka atyanta saMkIrNa rUpa hai| jisa prakAra sUrya prakAzakI saMkIrNatA veMTIleTarake kAraNase utpanna honeke kAraNa usakA paramArtha rUpa nahIM hai, isI prakAra jJAnakI yaha saMkIrNatA bhI karaNoMke kAraNase utpanna honeke kAraNa usakA paramArtha rUpa nahIM hai| jisaprakAra veMTIleTarako tor3a denepara hI sUryakA pUrNa prakAza dRSTike samakSa AtA hai usase pahale nahIM, isI Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 1-adhyAtma khaNDa prakAra ina karaNoMkA Azraya chor3a denepara hI jJAnakA pUrNa rUpa dRSTike samakSa AtA hai, usase pahale nhiiN| jJAna athavA ahaMkA saMkIrNa rUpa hI 'ahaMkAra' hai| 3. atRpta kAmanA ___ jJAnakA pUrNa rUpa vaha hai jo ki lokAlokako apane bhItara dhAraNa kiye baiThA hai athavA isa samagra vizvako AtmasAt kiye baiThA hai, apane svarUpake sAtha ekarasa kiye baiThA hai| samagra honeke kAraNa vahI paramArtha hai, vahI sarvajJatA hai| ahaMm-idaMke rUpameM dvidhA vibhakta na honeke kAraNa vaha akhaNDa hai, eka hai| isalie vaha 'kevala' kahalAtA hai| yahI 'ahaM' AtmA yA Self kA paramArtha svarUpa hai jise ina karaNoMne saMkIrNa kara diyA hai athavA ina karaNoMkA Azraya lenese jo saMkIrNa ho gayA hai| vastutaH pUrNa honeke kAraNa apanI isa saMkIrNa avasthAmeM vaha santuSTa kaise raha sakatA hai| sUryakA prakAza to jar3a hai isalie usakI santuSTi asantuSTikA prazna nahIM, parantu yaha to cetana hai / veMTIleTarameM se AnevAlA saMkIrNa sUrya-prakAza bhale apaneko pUrNa karaneke lie kucha prayatna na kare, parantu cetana honeke kAraNa jJAna athavA ahaM to karegA hii| ____ maiM apane pUrNa rUpako jAnU', 'maiM apane pUrNa vaibhavako bhogUM', 'maiM apaneko pUrNa karUM' ityAkAraka icchA hI usa 'ahaM'kI paramArtha kAmanA hai, aura isa kAmanAkI preraNAse apaneko pUrNa jAnaneke prati, apaneko pUrNa karaneke prati aura apaneko pUrNa bhoganeke prati kiyA gayA usakA prayatna hI paramArtha puruSArtha hai| isa puruSArthase yukta 'ahaM' ahaMkAra zabdakA vAcya hai| saMkSepameM hama kaha sakate haiM ki apanI pUrNatAkI prAptike liye saMgharSarata ahaM ahaMkAra' hai aura pUrNa ahaM 'mAtmA' yA jJAna hai| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6-ahaMkAra darzana yadyapi ahaMkArakI kAmanA, prayatna tathA puruSArtha paramArthataH apaneko pUrNa karaneke liye hai, apanI saMkIrNatAko dUra karaneke lie hai, tadapi isa prayojanakI siddhike lie jina karaNoMkA Azraya usane le liyA hai ve mahA AkAzameM eka chidrakI bhA~ti atyanta kSudra haiM / yahI kAraNa hai ki pUrNa hote hue bhI ahaMkAra kSudra ho gayA hai, usakI kAmanA samagrake prati na hokara usameM se kisI eka choTese aMgake prati arthAt dehAdhyasta apane kSudra vyaktitvake prati athavA kisI eka jar3a yA cetana padArthake prati kendrita ho gayI hai| jAnane, karane tathA bhoganekA usakA sakala prayatna athavA puruSArtha bhI samagrake prati na hokara usI kSudrake prati kendrita ho kara raha gayA hai / samagrako chor3akara usake aMgabhUta kisI eka vastuke prati kendrita ho jAneke kAraNa vaha svayaM, usakI kAmanA tathA puruSArtha saba saMkIrNa ho gae haiN| 'thothA canA bAje ghanA, ochA ghar3A chalake dhanA', isa nyAyake anusAra vaha caMcala hai| eka padArthako chor3akara dUsareke prati aura dUsareko chor3akara tIsareke prati daur3atA hai| vaha eka-ekako pakar3akara apaneko pUrNa kara lenA cAhatA hai, parantu jyoM-jyoM Age jAtA hai, pichalA pichalA usake hAthase chUTatA jAtA hai| isalie 'Age bAMTe jevar3I pIche bachar3A khAya' kI lokoktike anusAra vaha anAdi kAlase saMgharSarata rahate hue bhI na to Ajataka samagrako hastagata kara sakA hai aura na Age kara skegaa| karaNoMkA Azraya lenA usakI bhUla hai jise vaha nahIM samajha paataa| yahI usakI vaha avidyA hai jise ki zAstroMmeM mithyAtva kahA gayA hai| __ apanI isa bhUlake kAraNa vaha sadA vikalpa-vIciyoMke rUpameM kSubdha rahatA hai, sadA bhAgatA daur3atA rahatA hai, parantu jisaprakAra kolhUke sAtha bandhA honeke kAraNa telIkA baila sArA dina calakara bhI vahA~kA vahA~ hI rahatA hai, isI prakAra samagrase vibhakta kisI Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-adhyAtma khaNDa eka kSudrake sAtha arthAt kisI eka jar3a yA cetana padArthake sAtha baMdhA honeke kAraNa ahaMkAra sArA dina jAnane karane tathA bhoganekA kAma karate rahate bhI tRpta nahIM ho pAtA / telIke bailakI bhAMti vaha apane kendra meM sthApita usa kSudrakI parikramA mAtra karatA hai, parantu eka bAla barAbara bhI Age nahIM bar3hatA athavA usa kendrakA tanika mAtra bhI vistAra nahIM karatA hai| yahI hai usakI atRpta kAmanA bhora asaphala puruSArtha / jJAnIjana jaba use jagAneke lie usake isa asaphala puruSArthapara halkIsI coTa lagAte haiM to vaha garaja uThatA hai / isameM usakA kucha bhI doSa nahIM hai| eka to thakA mAMdA pahale hI par3A thA aura AzA kara rahA thA ki koI mere dhairyako zAbAza degA, ulTA usake jakhmoM para namaka chir3aka diyaa| becArA garaje nahIM to kyA kre| aMdheko aMdhA kahanese use krodha AtA hai, isI prakAra asaphalako asaphala kahanese use krodha AtA hai| yaha krodha isakI atRpti tathA nirAzAkA dyotaka hai| 4. vinduse sAgara ____A prabhu aa| maiM tujhe sAntvanA dUMgA, tujhe aMdhA na kahakara sUradAsa kahU~gA, tujhe asaphala na kaha kara puruSArthI khuuNgaa| tU thor3I derake lie 'maiM karUM' 'maiM bhIgUM' aisI kAmanAko chor3akara 'maiM jAnUM' aisI kAmanA kr| parantu 'padArthako jAneM aisI kAmanAko chor3akara kevala 'maiM jAnU~' itanI mAtra kr| indriyoMkI zaraNa chor3akara tattvakI zaraNameM jaa| isa samagrameM se apanI rucike anusAra chA~Ta chA~Takara jo tUne kinhIM viSayoMpara merepanekI aura kinhI viSayoMpara terepanekI mohareM lagA dI haiM unheM dho ddaal| basa jaisA-kaisA bhI yaha mahAsAgara hai Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 - ahaMkAra darzana ise dekha | isakA tamAzA dekha, isakI uchala-kUda dekha, svayaM na uchala / yahI hogA terA saphala puruSArthaM / kyoMki aisA karanese samagrako pakar3ane, apanAne tathA bhoganekI jo terI kAmanA hai, vaha eka kSaNameM pUrI ho jAegI / tU aNuse mahAn bana jAegA, binduse sAgara bana jAegA, ahaMkArase 'ahaM' bana jAegA / akhila vizva jaba tere jJAnameM eka hI samaya cakacakA uThegA, taba tujhe apane vaibhavakA patA calegA, aura eka-eka padArthako pakar3akara vaibhavazAlI banane kI jo terI atRpta kAmanA hai vaha vilIna ho jAegI / aura batA tujhe cAhiye hI kyA / samagratA prApta karaneke lie hI to chaTapaTA rahA thA na ? vaha prApta ho gayI, tU apUrNase pUrNa ho gyaa| yahI to terA athavA tere jJAnakA lokAloka-vyApI vibhutva hai / vaha tujhe prApta huA, tU mahAna banA / tere 'ahaM' kA vistAra huA / apanI saMkIrNatA ke kAraNa tUne isa samagrameM paraspara vibhakta jo anekoM kendra sthApita kara diye the ve saba parasparameM ghulakara eka ho ge| jisaprakAra apane-apane kAryameM rata anekAneka choTe bar3e purjoMse samaveta yaha kArakhAnA eka akhaNDa ikAI hai, athavA jisaprakAra anekAneka jhilamilAtI taraMgoMse samaveta yaha mahAsAgara eka akhaNDa ikAI hai, usI prakAra parasparameM mila-milakara bichur3ane vAle aura bichur3a - bichur3akara milanevAle anekAneka jar3a-cetana padArthoMse samaveta yaha samagra vizva tere lie aba eka akhaNDa ikAI hai, jisane sabako apane bhItara samA liyA hai / isa samagra ke atirikta aura raha hI kyA gayA jisakI ki tujhe kAmanA ho sakatI hai / kevala eka hai aura vaha tujhe prApta haiM, isalie terA jJAna to 'kevala' hai aura usa jJAnakA svAmI tU 'kevalI' hai| yahI to hai terA tathA tere jJAnakA svabhAva yA paramArtha rUpa / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 38 1-adhyAtma khaNDa svAmitva kartRtva tathA bhoktRtva viSayaka sakala kAmanAoMko tajakara tUne isa akhila lokAlokako jAnA, isalie aba tU sarvagata hai, sarvajJa hai| "appA kammavivajjiyau kevalaNANaNa jeNa / loyAlou vi mUNahu, savvagu vuccai teNa // " aba tU ahaMkAra nahIM 'ahaM' hai, pUrNa 'ahaM' hai, aura terA 'idaM' bhI aba 'idaM nahIM hai, vizva hai, pUrNa 'idaM' hai| jisa kiyA se citta nirmala ho vaha akarma aur| misa kriyA se citta kaluSita ho vaha karma hai / bandhana hai| * Atmadarzana hone para katA makatA meM, zrotA / azrotA meM vaktA abakttA meM badala jAtA hai| karma ho aura karma kA lepa na ho yahI mAnavIya / calanA kA vikAsa hai| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7-bhrAnti darzana 1. samavazaraNa cittake svarUpa kA vistRta paricaya de diyA gayA hai, aura sAtha-sAtha ananta vIcimAliyoMse yukta usake vaikalpika jagatakA bhI; dvidhA vibhakta ahaMkI tathA idaMkI kSudratAkA bhI aura ina donoMkI pUrNatA, samagratA, ekatA tathA akhaNDatAkA bhii| aba meM Apako isa vaikalpika jagatake bhItara sthita kisI aisI tAttvika vyavasthAkA darzana karAnA cAhatA hU~ jisakA ullekha yadyapi zAstroM meM nibaddha hai tadapi jisakA svarUpa atyanta gahana tathA sUkSma hai| zAstrameM arhanta bhagavAnke samavazaraNakA lambA caur3A vistAra Apane par3hA hai, maiM caitanya mahAprabhuke samavazaraNake rUpameM yahA~ usakA tAttvika svarUpa citrita karatA huuN| yadyapi 'zAnti patha pradarzana ke naye saMskaraNameM ise nibaddha kara diyA gayA hai, parantu karma-vidhAmakA / pradhAna aMga honese yahA~ usakA ullekha atyanta Avazyaka hai| ___Aiye mere sAtha, parantu Anese pahale apanI ina carma cakSuoMpara thor3I derake lie paTTI bA~dha lIjiye, anyathA merA sarva kathana Apako aTapaTAsA lgegaa| kevala Abhyantara dRSTise hI isakA darzana kiyA jAnA sambhava hai| yahAM bhI asaMkhyAta paridhiyoM vAle .- 39 - Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1- adhyAtma khaNDa pUrvokta vaikalpika jagatako bhA~ti eka dUsareko gherakara sthita ATha bhUmiyeM yA paridhiyeM haiN| pratyeka bhItara bhItara vAlI bhUmi apanese bAhara bAhara vAlI bhUmi kI apekSA adhika sUkSma tathA rahasyamayI hai| jitanI sUkSma hai utanA hI adhikaM vistAra apane garbha meM lie hue hai / ina sabake bhItara madhya meM eka kamalAsanapara mere upAsya cetana mahAprabhu virAjita haiM / kamalAsanapara sthita hote hue bhI kamalapara par3e jalabindukI bhA~ti usako sparza na karake, ve usase cAra aMgula Upara adhara AkAza meM sthita haiM / yaha AdhyAtmika jagatakI antastama guhAmeM sthita vaha sthAna hai, jahA~ ki sAdhanAkI cAra vIthiyoMkA yA cAra mArgoM kA saMgama hotA hai - zraddhApradhAna bhaktimArgakA, vivekapradhAna jJAnamArgakA, cAritrapradhAna karmamArgakA aura tapaH pradhAna sanyAsa mArgakA / ise meM apanI bhASAmeM hRdaya kahatA hU~ jisakA svarUpacitraNa Age pRthak adhikArameM kiyA jAne vAlA hai / 40 1 Ao mere sAtha maiM tumheM usa caitanya mahAprabhuke darzana karAU~ / parantu sAvadhAna, vahA~ taka pahu~canA sarala nahIM hai, AThoM bhUmioMkA atikrama karanA hogA / kahIM bhI aTake to pattharake banakara raha jAoge / ye AThoM bhUmiyA~ vAstavameM vaha cAlanI yA philTara hai jisameMse sArA kUr3A kacarA chana jAtA hai| raha jAtA hai kevala vaha jisakI prajJA kisI bhI bhUmimeM bhrAnta nahIM ho pAtI, idhara-udhara dekhe binA jo ina cAroMmeMse kisI bhI eka vIthike mArgase barAbara apane lakSya kI ora bar3hatA calA jAtA hai / anekoM praveza karate haiM caitanya mahAprabhuke isa samavazaraNa meM, kintu koI biralA mahAbhAga hI antima bhUmimeM pahu~cakara unakI amRtamayI divya vANIkA pAna kara pAtA hai / koI pahalI bhUmimeM aTaka jAtA hai aura koI dUsarI tIsarI AdimeM / caitanya mahAprabhuke tAttvika samavazaraNakI ye ATha bhUmiyeM haiM - indriyabhUmi, prANabhUmi, manobhUmi, buddhibhUmi, cittabhUmi, vAsanA bhUmi, ahaMkAra-bhUmi aura hRdaya - bhUmi / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7-bhrAnti darzana 2. pATha bhUmiya arhanta bhagavAn ke samavazaraNakI prathama bhUmikA nAma caityaprAsAda bhUmi hai / usake sthAnapara yahAM indriyabhUmi hai| isake antargata do vibhAga haiM-jJAna vibhAga tathA karma vibhAga / jJAna vibhAgakA kAma jAnanA hai aura karma vibhAgakA kAma bhAganA daur3anA tathA karanA hai| jJAna vibhAgake antargata do karaNa yA sAdhana haiM- antaSkaraNa tathA bahirkaraNa / mana buddhi Adi antaSkaraNoMkA nAmollekha citta vAle adhikArameM kiyA jA cukA hai| yahAM bahirkaraNa pradhAna hai| isake antargata pAMca jJAnendriya haiM-tvaka, rasanA, ghrANa, netra tathA zrotra / karma-karaNake antargata bhI isI prakAra pAMca indriyeM haiM-hAtha, pAMva, vAk yA jihvA, gudA tathA upastha / inakA vizeSa svarUpa Age batAyA jAnevAlA hai, yahAM kevala itanA samajhanA ki donoM prakArakI ina indriyoMke poSaNameM saMlagna sakala saMsArI jIva isa bhUmimeM aTake hue haiN| Atma-kalyANakI bhAvanAse jo mumukSu sAdhanAke kSetrameM praveza karate haiM ve bhI pUrvasaMskArake kAraNa isI bhUmimeM aTake rahate haiN| AMkhoMse bhagavat pratimAke darzana karake kAnoMse zAstrAdi sunakara, hAthoMse bhagavatpratimAkA abhiSeka tathA pUjana karake, vAk yA jihvAse bhagavadstotroMkA pATha karake aura pAMvase tIrthATana Adi karake santuSTa ho jAte haiM / yadyapi uparyukta saMsArI janoMko apekSA ye kucha Age haiM, parantu isa bhUmikA atikrama nahIM kara pAe haiM, arthAt indriyoMkI pRSThabhUmi meM sthita usa cetanA-zaktikA darzana nahIM kara pAye haiM; athavA usakA darzana karanekA prayatna nahIM karate haiM, jisakI jyotise jJAnendriya jyotiSmatI haiM aura jisakI ceSTAse karmendriyeM karmazIla haiN| ___ arhanta bhagavAnke samavazaraNa kI dvitIya bhUmikA nAma hai khAtikA bhuumi| usake sthAnapara yahAM prAgabhUmi hai| isa zarIrameM ___ Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-adhyAtma khaNDa garmI krAnti tathA sphurti utpanna karane vAlI zvAsavAvu isakA svarUpa hai| indriyoMke pIche sthita cetanA zaktiko sparza kiye binA hI jo yoga sAdhanAmeM laga jAte haiM aise yogI isa bhUmimeM aTake haiM / ve saba haThayogakI sAdhanA dvArA prANarodha karake apaneko kRtakRtya mAna lete haiN| yogake dvArA prApta kucha vicitra zaktiyeM yA RddhiyeM unake ahaMkArako puSTa kara detI haiM, aura ve Age bar3hanese virata ho jAte haiN| samavazaraNakI 'latAbhUmi' ke sthAnapara yahAM tRtIya bhUmi hai manobhUmi / indriyoMke mArgase prApta viSayoMkA manana karate rahanA isakA svarUpa hai / aindriya viSayoMke sAtha-sAtha jo sAdhaka prANAyAmakA bhI tyAga karake prathama tathA dvitIya bhUmikA atikrama karanekI kalpanA karate haiM ve isa bhUmimeM aTaka jAte haiN| guruke mukhase sunakara athavA zAstroMmeM par3hakara manana cintana karate rahane meM hI athavA carcA karate rahane meM hI santuSTa ho jAte haiM aura apanI sAdhanAko pUrI mAnakara ukta jyotikA sparza karaneke prati virata ho jAte haiN| arhanta bhagavAnke samavazaraNakI caturtha bhUmi hai 'upavanabhUmi' / isake sthAnapara yahAM buddhi bhUmi hai| mananapUrvaka nirNaya kara lenA isakA svarUpa hai| tarka-vitarka dvArA manana karanekA tyAga karake jo tRtIya bhUmikA atikrama karanekI kalpanA karate haiM ve yahAM Akara aTaka jAte haiN| zAstrIya viSayoMkA nirNaya karake apaneko sarvajJa mAna baiThate haiM / andhoMmeM kAnA rAjAkI bhAMti jagatake andha prANiyoMke madhya mahantatAIko prApta hokara santuSTa ho jAte haiN| jJAnAbhimAnase unakA ahaMkAra itanA baliSTha ho jAtA hai ki unheM apanese atirikta jagatameM kucha dikhAI hI nahIM detaa| sabakA tiraskAra tathA upahAsa karanA hI unakA dharma bana jAtA hai, jisakA svayaM usako bhAna nahIM ho paataa| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7- bhrAnti darzana 43 dhvaja bhUmike sthAnapara yahAM paMcama bhUmi hai 'citta', jisakA vistRta vivecana pahale kiyA jA cukA hai| kadAcit jJAnAbhimAna vAlI caturtha bhUmise bAhara nikala Aye to yahAM Akara aTaka jAtA hai, vAyumeM lahalahAtI caMcala dhvajAkI bhAMti bhItara hI bhItara isa loka viSayaka tathA paraloka viSayaka vikalpajAla bunatA huA cintAmeM DUba jAtA hai / vaikalpika jagata basAtA hai aura miTAtA hai / kalpanA hI kalpanAmeM mukta honeke svapna dekhane lagatA hai / samavazaraNakI SaSTham bhUmikA nAma hai 'kalpabhUmi' / cittagata uparyukta vikalpoM kA ghanIbhUta hokara vAsanAkA rUpa dhAraNa kara lenA isakA svarUpa hai / isIliye yahA~ use vAsanA bhUmi kahA gayA hai | yahA~ pahu~canepara vyaktiko yaha patA cala jAtA haiM ki merA citta vAsanAoM meM jakar3A huA hai, parantu ye vAsanAyeM kyA haiM, kisa prakAra paidA hotI haiM aura kisa prakAra inake bandhanako tor3A jA sakatA hai, isa prakArake karma- rahasyakA jJAna na honeke kAraNa vaha binA soce samajhe kevala anya sAdhakoMkI naqala karake kaThorase kaThora tapazcaraNa karane lagatA hai / parantu ajJAna-janya honeke kAraNa usakA vaha saba puruSArthaM vyartha hokara raha jAtA hai / saptama bhUmikA nAma yahA~ hai ahaMkAra bhUmi, jisakA svarUpacitraNa pahale kiyA jA cukA hai| aham idaMke rUpameM dvidhA vibhakta jJAnake sarva vyApaka pAramArthika svarUpakA zarIra indriya mana buddhi tathA citta kI paridhiyoMmeM baddha hokara, saMkIrNa ho jAnA hI usakA lakSaNa hai / apane isa kSudra vyaktitvako pUrNa mAnakara samagrako chor3a denA athavA samagrameM pvAyaMTa lagAkara jAnanekI vidhiko apanA lenA hI isakA isa bhUmimeM aTakanA hai / hRdayakI aSTama bhUmimeM praveza kiye binA isakA atikrama sambhava nahIM / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1- adhyAtma khaNDa aSTama bhUmikA nAma hai hRdaya bhUmi yahI bhagavAnkA zrImaNDapa hai, jisameM kamalAsanapara cetana mahAprabhu virAjamAna haiM / prema, vinaya, bhakti, maitrI, pramoda, kArUNya, mAdhyasthya, saMvega, vairAgya Adike rUpameM bhAvaloka isakA svarUpa hai jo dhIre-dhIre vikAsako prApta hotA huA, premase maitrI, maitrIse bhakti aura bhaktise samatAkI uttarottara unnatabhUmiyoMmeM praveza karatA huA samagrako hastagata karaneke liye samartha ho jAtA hai / yahA~ ahaMkA kSudra vyaktitva cetanamahAprabhuke mahAn vyaktitvameM vilIna hokara mahAn ho jAtA hai, pUrNa ho jAtA hai, vibhu ho jAtA hai, sarvagata tathA sarvavyApaka ho jAtA hai / 44 hRdaya bhUmikA tathA samatAkA vizada vivecana Age kiyA jAnevAlA hai, yahA~ kevala itanA hI samajhanA ki isa aSTama bhUmimeM praveza karane se pahale sabhI sAdhaka kahIM na kahIM aTake hue haiN| sabhI digbhrAnta haiM / yathA 3. bhrAnti cijjyotikA anubhava karake indriyoMke vyApArase upekSita ho jAnA arthAt unake prati samatA dhAraNa kara lenA indriyabhUmikA atikrama hai / isake sthAna para aindriya viSayoMkA tyAga karake isa bhUmikA atikrama mAnanA bhrAMti hai / kyoMki jaisA ki Age batAyA jAyegA, samatA tathA zamatA hI vAstavameM cAritra, dharma athavA svabhAva hai, aura vaha vidhi niSedhase athavA grahaNa tyAgase atIta hai / isI prakAra zarIrake bhItara prANazakti kisa prakAra kAma kara rahI hai, kisa prakAra vaha eka eka aMga tathA upAMgako sphurita tathA cAlita karatI hai, isa prakAra prANake samasta vidhAnakA pratyakSa karake prANAyAma AdikI upekSA kara denA dvitIya bhUmikA atikrama hai / isake sthAnapara prANAyAma dvArA prANakA rodha waves Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7- bhrAnti darzana 45. karaneko athavA prANAyAmake tyAga mAtrako isa bhUmikA atikrama mAnanA bhrAnti hai / cittakA kAma bhUta bhaviSyatkI cintA karanA hai / samayakA grahaNa ho jAnepara bhUta bhaviSyat nAmakI koI vastu zeSa nahIM raha jAto / unako cintAse mukta hokara kevala vartamAna meM zAnta rahanA citta bhUmikA atikrama hai / ise hI zAstrameM zamatA kahA hai| isake sthAnapara deva guru zAstrakA athavA zAstrIya viSayoMkA dhyAna karake citta bhUmikA atikrama huA mAna lenA bhrAnti hai / kisa prakAra hamArI mAnasika vAcika tathA kAyika pravRttiyoMse saMskAroMkA nirmANa hotA hai, kisa prakAra unakI preraNAse punaH hama kAryoM meM pravRtta hote haiM, aura kisa prakAra unheM tor3A athavA badalA jA sakatA hai, karane dharanekA saMkalpa tathA karmase prApta honevAle phalakI kAmanA hI bandhakA hetu hai, kAma nahIM / karmasiddhAntakA yaha sArA rahasya Age vistAra ke sAtha batAyA jAnevAlA hai / usa sakala vidhAnakA apane jIvanameM sAkSAtkAra karake kartRtva tathA bhoktRtvake sakala saMkalpoMse aura sakala kAmanAoMse uparata ho jAnA vAsanA nAmaka saptama bhUmikA atikrama hai | kartRtva bhoktRtva ke saMkalpako tathA kAmanAko na chor3akara unake viSayoMkA tyAga karanA aura apaneko vAsanAse uparata huA mAna lenA bhrAnti hai | kAmanA viratike sthAnapara karma-viratiko vairAgya mAna lenA bhrAnti hai / dehAdhyAsake kAraNa tAttvika 'ahaM' kI saMkIrNa pratIti ahaMkAra hai / isIke kAraNa jagatake padArthoMmeM maiM-merA, tU-terA Adi rUpa athavA iSTa-aniSTa, grAhya tyAjya, kartavya - akartavya, mitra-zatru Adi rUpa vividha dvandva sadA cittako ghere rahate haiM / apaneko tathA anya sabako tAttvika dRSTise dekhakara ina dvandvoMse uparata ho jAnA Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 1- adhyAtma khaNDa ahaMkAra bhUmikA atikrama hai| aisA honepara jisa prakAra samagrakA grahaNa svayaM ho jAtA hai, usI prakAra pUrNAhaMtAkA saMvedana bhI sAthasAtha svayaM ho jAtA hai / isake sthAnapara 'maiM siddhoM ke samAna nirAkAra AtmAkA darzana kara rahA hUM', ityAkAraka kAlpanika Atmadarzanako svasaMvedana mAna lenA bhrAnti hai / 'ahamidaM jAnAmi' ke rUpameM bAhara tathA bhItara jo kucha bhI dRSTa hai vaha saba anAtmA hai, 'ahaM' se viparIta hai / 'idaM' ke rUpameM gRhIta AtmAko ahaM yA ahaMkA anubhava mAnanA bhrAnti hai / jaisA ki Age batAyA jAnevAlA hai, prema, vinaya, bhakti, maitrI, pramoda, kAruNya, vairAgya, samatA Adi rUpa bhAva-loka hI hRdaya nAmaka aSTama-bhUmikA svarUpa hai / jisa prakAra kA prema mAtA apane bacce ke sAthakara sakatI hai vaisA kisI dUsare bacce ke sAtha nahIM kara sakatI / yadi karatI hai to vaha kevala usakA abhinaya hotA hai prema nahIM / isI prakAra kevala mastaka jhukA deneko vinaya mAna lenA, bhagavAnkI dravyapUjA karake bhakti mAna lenA, hAtha pA~va dabAkara vaiyAvRtya mAna lenA, kisI duHkhIko do paise dekara karuNA mAna lenA bhrAnti hai / ye saba prema, vinaya, bhakti Adike abhinaya haiM, prema vinaya bhakti Adi nahIM / hRdayase udgata honepara hI ve satya haiM / hRdaya-vihIna abhinayako prema bhakti Adi mAnanA bhrAnti haiM / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. mahAtasva 'hRdaya' zabda yadyapi A-bAla-gopAla prasiddha hai, parantu kyoMki zAstrameM isakA kathana prAyaH nagaNya tulya hai, isaliye bahuta sambhava hai ki ise sunakara Apa asamaMjasameM par3a jAyeM, parantu gharAyeM nahIM, tanika suneM aura nirNaya kareM / jo vastu tumhAre nitya anubhavameM bhA rahI hai, bacce bacceke anubhavameM A rahI hai, 'usase kevala isaliye inkAra kara denA ki usakA ullekha zAstrameM nahIM hai, yaha koI nyAya nahIM hai / bhale hI isa zabdake dvArA vahAM isa -tattvakA ullekha upalabdha nahIM hai, parantu 'bhAva' zabdake dvArA avazya upalabdha hai / ata: Ao aura dhairyapUrvaka isakA adhyayana karo / isa zarIra ke bhItara hRdaya - nAmakA eka yantra mAnA gayA hai / 'jisakA kAma raktakA zodhana karake dhauMkanIkI bhAMti use nasa-nasa meM pahu~cAnA hai / parantu jisa prakAra tAttvika kSetrameM mana buddhi Adi zarIra ke bhItara sthita aMgoM yA yantroM ke nAma na hokara kinhIM Abhyantara tattvoMke nAma haiM, isI prakAra mere dvArA ullikhita hRdaya bhI vaha yantra na hokara eka Abhyantara tatra hai, jisakA grahaNa kevala 47 8-havaya - Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 1-adhyAtma khaNDa saMvedanAke dvArA hotA hai| prema, darda, TIsa, sahAnubhUti, karuNA Adi kI sarvajana-prasiddha pratItiyeM hI yahAM saMvedanA zabdakA vAcya hai| 2. prema tAttvika dRSTise dekhanepara hama hRdayako premake dvArA lakSita kara sakate haiN| yadyapi lokameM prema zabdakA artha atyanta saMkIrNa hai, parantu yahAM tattvake rUpameM vyavasthita kiyA gayA honeke kAraNa isakA artha vyApaka hai| isakA rUpa jJAnAtmaka na hokara bhAvAtmaka hai, jisakA saiddhAntika vivecana hama mAtAke premako udAharaNa mAnakara saralatAke sAtha kara sakate haiN| mAtAko apane zizuke sAtha prema hotA hai, parantu vaha use zabdoMke dvArA batA nahIM sktii| jaisA prema use apane bacceke sAtha hotA hai vaisA vaha dUsare bacceke sAtha kara bhI nahIM sktii| yadi aisA karaneke lie use kahA jAya to vaha usakA kyA uttara degii| yahI na kahegI ki Apa kahate haiM to maiM isa bacceko godameM baiThAkara premakA abhinaya kara sakatI hU~ parantu prema karanA, yaha mere vazakI bAta nahIM hai| prema hotA hai kiyA nahIM jaataa| jisa prakAra prayatna karake Apa hAtha pAMva ke dvArA kAma kara sakate haiM, jisa prakAra prayatna karake Apa indriyoMke dvArA viSayoMko jAna sakate haiM, jisa prakAra prayatna karake Apa mana tathA buddhise manana cintana tathA nirNaya kara sakate haiM, usa prakAra prayatna karake Apa hRdayase prema kara nahIM skte| 'prema hotA hai kiyA nahIM jAtA' yaha isa viSayameM sabase bar3A siddhAnta hai, jise Apako yAda rakhanA caahie| 3. prAtmasAt tanmayatA isa viSayameM dUsarI bAta hai tanmayatA yA AtmasAt-karaNa / mAtA apane zizuko vakSase lagAkara saba kucha bhUla jAtI hai| usake sAtha tanmaya ho jAtI hai, mAno use apane meM samA lenA Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___8-hRdaya cAhatI hai| 'maiM ise pyAra kara rahI hU~' aisI ahaM idaM rUpa dvaitakI pratIti usa samaya use nahIM hotii| maiM tathA baccA aisA dvaita hI nhiiN| 'maiM' hI baccA hai aura baccA hI 'maiM' hai| bAhara vAloMko do dIkha rahe haiM, parantu mAtAke bhItara do nahIM haiM / isIkA nAma hai AtmasAt-karaNa athavA tanmayatA yA tAdAtmya / kisI padArthako bhogate samaya jaise 'maiM isakA svAda cakha rahA hU~' aisA koI vikalpa nahIM rahatA, kevala rasAsvAdana mAtra rahatA hai, athavA jisa prakAra apane zizuko vakSase lagAnepara mAtAko 'maiM ise pyAra kara rahI hU~' aisA koI vikalpa nahIM hotA, kevala tanmayatA hotI hai, usI prakAra TIsa darda sahAnubhUti karuNA Adi samasta saMvedanAoMmeM jAnanA / isapara se yaha siddhAnta nirdhArita karanA ki hRdayagata bhAvoMmeM dvaitakI pratIti nahIM hotii| jahAM dvaita hai vahAM jJAna hai, vahI citta hai, aura jahAM advaita hai, tanmayatA hai, vahAM hRdaya hai| kevala rasAsvAdana hI isakA svarUpa hai, bhale hI vaha rasa kaisA bhI kyoM na ho| 4. tattvonmukhatA ____niHsandeha viSayonmukha honeke kAraNa laukika kSetrameM hRdayakA svarUpa atyanta vikRta tathA tamograsta hai, parantu tattvonmukha ho jAnepara vahI atyanta sAtvika tathA jyotipuMja hai| viSayonmukha honepara jo rasAsvAdana nimnagAmI hai vahI tattvonmukha honepara UrdhvagAmI ho jAtA hai| viSayonmukha honepara jise hama rasAsvAdana kahate haiM, tattvonmukha honepara use hI hama svasaMvedana kahate haiN| viSayonmukha honepara jise hama Asakti kahate haiM tatvonmukha honepara use hI hama samatA kahate haiN| viSayoMse virata ho jAneke kAraNa ise hama virati, virakti athavA vairAgya kahate haiM aura saMsAra se bhIta ho jAneke kAraNa ise hama saMvega kahate haiN| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1- adhyAtma khaNDa isI prakAra kisI bhI eka viSayake prati tanmaya honeke kAraNa viSayonmukhI jo hRdaya atyanta saMkIrNaM tathA kSudra hai vahI tatvonmukhI honepara samagrako AtmasAt karake atyanta vyApaka, mahAn tathA vibhu bana jAtA hai / dehAdhyasta apane saMkIrNa 'ahaM' ke prati tanmaya honepara hRdayakA jo bhAva svArtha kahalAtA hai vahI samastako AtmasAta kara lenepara samatA kahalAtA hai, jisakA kathana Age pRthak adhikArameM kiyA jAnevAlA hai, saMkIrNa svArthako vizvavyApI samatAke rUpameM rUpAntarita honeke lie jina zreNiyoM athavA sopAnoMkA atikrama karanA par3atA hai, unakA hI zAstrameM maMtrI, pramoda, kAruNya, mAdhyasthya Adi nAmoMke dvArA ullekha kiyA gayA hai / Aiye tanika inakA saMkSiptasA darzana kara leM / 10 dehAbhyasta saMkIrNa vyaktitva jaba vivAhita hokara ekakI bajAya do meM anugata ho jAtA hai taba usakA pUrvokta svArtha prema nAma pAtA hai| domeM anugata huA usakA yaha vyaktitva jaba santAna ho jAnepara pAMca meM vyApa jAtA hai taba usakA prema vAtsalyakA rUpa dhAraNa kara letA hai, athavA premakI apekSA vAtsalya pradhAna ho jAtA hai| pAMca yA dasa vyaktiyoMmeM nibaddha usakA yaha kauTumbika vyaktitva jaba sAmAjika kSetrameM utaratA hai to vizAla bana jAtA hai / taba usakA vAtsalya maMtrIke rUpa meM rUpAntarita ho jAtA hai . yaha maitrI hI jaba samAjake antargata kinhIM dhArmika janoM athavA guNIjanoMko prApta karatI hai to pramoda athavA guNAnumodanA bana jAtI hai| mAtA-pitA Adi vayovRddha janoMke prApta honepara yaha zraddhA tathA vinayakA rUpa dhAraNa kara letI hai / deva zAstra athavA gurukI zaraNa prApta ho jAnepara isa zraddhA tathA vinayake sAtha bhakti bhI A milatI hai / yahI maitrI jaba samAjameM kinhIM duHkhita bhukhita athavA dIna-hIna janoMko prApta karatI haiM taba karuNAkA rUpa dhAraNa Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8-hRdaya kara letI hai, aura dayA dAna sevA Adike rUpa meM abhivyakta hotI hai| samAna starake vyaktiyoMke prati kiyA gayA dAna samadatti kahalAtA hai, duHkhI janoMke prati dayAdatti, garujanoMke prati pAtradatti athavA bhaktidatti aura apanI santAnake prati honepara vaha sarvadatti kahA jAtA hai| adhArmika, pApI athavA viparIta buddhivAle vyaktiyoMke prApta honepara yaha maitrI ho upekSA athavA mAdhyasthatA bana jAtI hai / isa prakAra hRdaya-jagatameM sarvatra jaannaa| * bhagavAna mahAvIra ne kahA gAdi usakI hotI hai / jo aAja hotA hai sarala hotA hai / kAI sTakI / bhASA meM bacce jaisA srl| vyakti bacce jaisA sarala hokara, binA kucha chipAe apane doSoM ko| guru ke samakSa rakhe yahI AlocanA hai| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9-bhAvanA 1. pradhAnatA hRdayakA loka bhAva-loka kahalAtA hai / darda, TIsa, sahAnubhUti, prema, rasAsvAdana, saMvedana, Asakti, virakti, rAga, vairAgya, saMvega, maitrI, pramoda, vinaya, bhakti, karuNA, dayA, mAdhyasthya, upekSA Adi jitanI kucha bhI bAteM Upara batAI gayI haiM ve saba bhAva kahalAte haiN| 'bhAva sahita vande jo koI' isa uktimeM prayukta 'bhAva' zabda athavA 'bhAvanA bhava nAzinI' isa uktimeM prayukta 'bhAva' zabda vAstavameM hRdayako ora saMketa karate haiM, jJAna athavA cittakI ora nhiiN| isIko zAstroMmeM pariNAma-vizuddhi athavA hRdayazuddhi kahA gayA hai| paMca labdhiyoMmeM isakA ullekha vizuddhi-labdhike nAmase kiyA gayA hai aura solaha kAraNa bhAvanAoMmeM darzana-vizuddhike naamse| jIvana-kalyANake mArgameM isa tattvakI sarvopari pradhAnatA hai| bhAva athavA hRdayase zUnya samasta tyAga, tapa, zAstrAdhyayana tathA pravacana lekhana Adi saba zuSka tathA niSprANa haiN| zAstroMmeM ina sabako bAla-tapa, ajJAna Adi kahakara vyartha batAyA gayA hai| - 52 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 - bhAvanA 2. anuprekSA aura bhAvanA meM antara yadyapi vyavahAra bhUmipara anuprekSAko ho bhAvanA kaha diyA jAtA hai / parantu tatvadRSTise dekhanepara ina donoMmeM AkAza pAtAlakA antara hai| kisI bhI eka viSayakA punaH punaH cintavana karanA anuprekSA kahalAtA hai jo jJAnakI paryAya hai, cittakA kArya hai / parantu bhAvanAkA vAsa hRdaya-lokameM hotA hai, jJAna athavA cittameM nahIM / anuprekSAmeM ahaM idaMkA dvaita hotA hai jaba ki bhAva kevala saMvedana rUpa hotA hai| anuprekSAkA viSaya apane se bAhara dikhAI detA hai parantu bhAvanA svayaM andarameM pratIta hotI hai / anitya azaraNa Adi anuprekSAyeM haiM bhAvanA nahIM, jabaki maitrI pramoda kAruNya Adi bhAvanAyeM haiM / anuprekSA vairAgya bhAvakI sAdhaka hai, svayaM vairAgya nahIM / hRdayameM vairAgya bhAva udita ho jAnepara anuprekSA, cintavana athavA cittakA avalambana chUTa jAtA hai parantu hRdayakA avalambana nahIM chUTatA hai / bhale hI anuprekSA paramparA rUpase bhavanAzinI ho, parantu bhAvanA jisa prakAra sAkSAt rUpase bhavanAzinI hai usa prakArase anuprekSA nahIM hai / anuprekSAoMse torthaMkaratvakA bandha nahIM hotA hai, bhAvanAoMse hotA hai / anuprekSA athavA cintavana kiyA jA sakatA hai parantu bhAva hotA hai kiyA nahIM jAtA / bhAva zabdako vyutpatti bhI 'honA' artha meM prayukta 'bhU' bhava' dhAtuse huI hai, karanA arthameM prayukta 'kR' dhAtuse nahIM / bhale hI 'bhAvanA bhAo', 'solaha kAraNa bhAvanAyeM bhAnese 'tIrthaMkaratvA bandha hotA hai' ityAdi rUpase bhAvanAke kSetra meM kartRtva kA ullekha hotA hai parantu upadeza tathA preraNA honese vaha upacAra hai / isI prakAra solaha kAraNa bhAvanAoMke lakSaNa bhI krike rUpameM kiye gaye haiM parantu vAstava meM ve kriyA nahIM bhAva haiM / 53 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-adhyAtma khaNDa 3. bhAvanAkA svarUpa ____bhAvanA kA artha guNAnubhUti athavA guNAbhivyakti nahIM hai, apitu-guNaprAptikI hArdika abhilASA hai, guNa-prAptike liye hRdayameM udita chaTapaTAhaTa hai| solaha guNoMkI upalabdhi sAkSAt tIrthakaratvakA kAraNa nahIM hai, usakA kAraNa una guNoMko prApta karaneke lie hArdika abhilASA hai| aisA avasara kaba AyegA jabaki maiM aisA bana jAU~gA', 'kitanA acchA ho ki maiM aisA bana jAU~', 'hAya hAya meM kitanA adhama hU~, kyA mujha jaisA pAtakI bhI aisA saubhAgya prApta kara sakatA hai', 'he gurudeva ! maiM zaraNa meM AyA hU~, mujhapara dayA karo' ityAdi jitanI kucha bhI prArthanA-pUrNa abhilASAyeM yA jijJAsAyeM bhItarameM udita hotI haiM athavA jo apane doSoMke prati nindana garhaNa athA glAnikI pratIti hotI hai, pazcAtApa Adike rUpameM udita hotI pratIta hotI hai, athavA zaraNApattike rUpameM jo udita hotI pratIta hotI hai ve saba bhAvanAyeM haiN| vratoMkI jo pAMca-pA~ca bhAvanAyeM kahI gayI haiM una sabakA bhI yahI rUpa hai / ina sabakA sthAna hRdaya hai, mana buddhi citta athavA ahaMkAra nhiiN| isa prakArase bhAvanA bhAnemeM yadyapi kucha kartRtvakI pratIti avazya hotI hai parantu abhilASa-pradhAna honeke kAraNa vaha yahA~ gauNa hai| jitanA kucha kartRtva hai vaha anuprekSAkA aMza hai aura jitanA kucha abhilASAkA rUpa hai vaha bhAvanA hai| isI prakAra anuprekSAmeM bhI smjhnaa| vahA~ yadyapi cintavana pradhAna hai tadapi usake sAtha saMvega tathA vairAgyakA bhAva bhI avazya rahatA hai| jagatakI anityatA AdikA vicAra karate samaya saMsArake prati bhayabhIta ho jAnA saMvega kahalAtA hai| isI prakAra zarIrakI azucitAkA cintavana karate huye tathA bhItarake kArmaNa zarIrake svabhAvakA Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9- bhAvanA 55 cintavana karate huye zarIra tathA karmoMke prati vairAgya udita ho jAtA hai / jisa prakAra hArdika abhilASA ke abhAva meM bhAI gayI bhAvanA kevala zAbdika pATha hai, usI prakAra saMvega tathA vairAgyakI sphUrtike abhAva meM anitya, azaraNa AdikA cintavana kevala zAbdika pATha hai / isaliye bhAvanA bhAnekI dRSTise dekhanepara jisa prakAra hama bhAvanAko anuprekSA kaha sakate haiM isI prakAra saMvega tathA vairAgya bhAvakI sphUrtikI dRSTi se dekhanepara anuprekSAko hama bhAvanA kaha sakate haiM / kRtrima rUpase bhAvanA bhAnA athavA usakA pATha par3hanA kevala bhAvanA tathA anuprekSAkA abhinaya hai / yadyapi ImAnadArIse AtmakalyANake liye prArthanApUrvaka bhAI gayI. ve Age jAkara vAstavika bana sakatI haiM parantu vartamAnameM ve vAstavika nahIM hai / isakA yaha artha nahIM ki inheM bhAnA nahIM cAhiye / yahA~ kevala saiddhAntika satya asatyakA nirNaya kiyA jA rahA hai, karttavya akarttavyakA nahIM / jaisA ki Age batAyA jAnevAlA hai. sAdhanA ke kSetrameM pratyeka pravRtti pahale pahale kRtrima hotI hai, pIche dhIre dhIre vaha svabhAva meM praveza karatI jAtI hai / svabhAva bana jAnepara vaha sahaja ho jAtI hai, taba use pravRtti na kahakara dharma kahA jAtA hai, svabhAva kahA jAtA hai, aura vahI cAritra zabdakA paramArtha vAcya hotA hai / ataH bhAvanA avazya bhAo parantu anya pravRttiyoM kI bhA~ti ise apanA svabhAva banAnekA prayatna karo, kevala zAbdika pAThameM aTakakara santuSTa na ho jAo / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hRdayagata bhAvalokake laukika kSetrameM jo sthAna vaiSayika premako prApta hai vahI sthAna usake pAramArthika kSetrameM vinayako prApta hai / vinaya vAstava meM premakA rUpAntaraNa hai, jisakA sthAna hRdaya hai buddhi nahIM / bauddhika vikAsa ho jAnepara bhI hRdayake dvAra khula hI jAe~ yaha Avazyaka nahIM / yahI kAraNa hai ki buddhike dvArA tattvoMko samajha lene vAle aura apanI usa bauddhika samajhameM hI tattvajJatAkI bhrAnti karanevAle vyaktikA hRdaya muMdA rahatA hai / isa yogyatAke pragaTa honese pahale ziSTAcArake nAte jo thor3I bahuta vinaya yA namratA usake pAsa thI, usakA bhI lopa ho jAtA hai, aura usakA sthAna jJAnAbhimAna le letA hai / 10. vinaya 1. samyaktvake aMga abhimAnI vyakti svayaM apaneko bar3A samajhatA hai parantu paramArthataH vaha choTA ho jAtA hai / vinayazIla vyaktiko apane doSa tathA dUsaroMke guNa dIkhate haiM, jisake kAraNa use apane doSoMke prati glAni aura dUsare guNoMke prati spardhA hotI hai / phalasvarUpa usameM doSoMkI hAni aura guNoMkI vRddhi hotI hai / tattvadRSTi sampanna vyaktimeM yaha svAbhAvika hai, isIliye upagahana tathA upabRMhaNa - 56 - Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10- vinaya samyagdarzanakA aMga mAnA gayA hai| isake viparIta jJAnAbhimAnIko apane guNa tathA dUsaroMke doSa dIkhate haiM, jisake kAraNa usameM guNoMkI hAni aura doSoMkI vRddhi hotI jAtI hai / isaliye jisameM vinaya nahIM hai, jisakA mastaka kisI ke bhI sAmane nahIM jhukatA hai, samajha lIjie ki vaha abhimAnI hai tattvajJa nahIM / tattvajJameM ATha mada hone sambhava nahIM / isI prakAra nirvicikitsA, vAtsalya aura sthitikaraNa ye jo tIna guNa tattvajJake batAye gaye haiM unake viSayameM bhI samajhanA, jo abhimAnImeM sambhava nahIM / apaneko bar3A aura dUsareko choTA na dekhakara sabako tattvadRSTi se samAna dekhanA nirvicikitsA hai| guNIjanoMke prati prema umar3anA tathA unakI sevA karanekonjI karanA vAtsalya hai / isa bhAvameM doSI janoMke doSa, doSa na dikhakara roga dikhate haiM / jisa prakAra rogIke prati glAni nahIM kI jAtI balki sahAnubhUti kI jAtI hai, use ghutkArA nahIM jAtA balki premapUrvaka pucakArA jAtA hai, isI prakAra tattvajJa vyakti doSI vyaktike prati prema tathA sahAnubhUti karatA hai / yahI usakA vAtsalya hai / vaha usakI sevA karatA hai aura usakI doSa-nivRttike liye anekoM upAya karatA hai / yahI usakA sthitikaraNa guNa hai / abhimAnI meM ye sambhava nahIM / 57 samyagdarzana ke ye cAra aMga vinayake rUpAntaraNa haiM / zeSa cAra aMga 'parasparopagraho jovAnAm' kI samatApUrNa bhAvanAse udgata hote haiM, jinakA kathana Age kiyA jAnevAlA hai / isa prakAra ye AThoM aMga vAstavameM hRdayagata prema tathA samatAkI zAkhAyeM haiM / 2. sarvAnugati abhimAnakA abhAva honepara jo namratA pragaTa hoto hai vahI vinaya kA svarUpa hai / yadyapi isakA vyAvahArika artha gurujanoMke Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 1- adhyAtma khaNDa prati mastaka jhukAnA tathA unakI pAdasevA karanA mAtra hai, tadapi tAtvika dRSTise dekhanepara yaha jisaprakAra samyaktvake aMgoMmeM anugata hai usI prakAra solaha kAraNa bhAvanAoMmeM, daza dharmomeM, chaha Abhyantara tapoMmeM tathA anya bhI sabhI pAramArthika bhAvoM meM isakI anugati dekhI jA sakatI hai| yahI kAraNa hai ki AcAryoMne ise eka mahAna tapake rUpameM grahaNa kiyA hai / jisa prakAra tapake prakaraNameM isakA grahaNa dUsare nambarapara hotA hai, usI prakAra solaha kAraNa bhAvanAoM meM vinayake nAmase aura dasa dharmo meM mArdavake nAmase isakA grahaNa dUsare nambarapara hotA hai / eka bAta yahA~ vizeSa dhyAna dene yogya hai, jisapara se ki isa guNakI mahattA spaSTa pratItimeM A jAtI hai / tattvadRSTi khula jAnepara yadyapi vyakti samyagdRSTi kahalAnekA adhikArI ho jAtA hai, parantu itane mAtrase vaha vizuddha - dRSTivAlA nahIM kahalAtA / pariNAma- vizuddhikA sambandha na to jJAnake sAtha hai aura na zraddhA athavA pratItike sAtha hai / usakA sambandha hRdayake sAtha haiM, hRdaya-zuddhi hI pariNAma - vizuddhi hai / samyagdarzanakI paMca labdhiyoMmeM isakA sthAna bhI dvitIya nambarapara AtA hai / tattvadRSTi khulaneke sAtha-sAtha yadi hRdayake kapATa bhI khula jAyeM, to vaha tattva dRSTi darzana-vizuddhi arthAt vizuddha tattvadRSTi kahalAtI hai / hRdayakI yaha vizuddhi hI vAstavameM tattvakA sparza kahalAtA hai jo ki samyagdarzanakA antima lakSaNa mAnA gayA hai / " zraddheti, pratyeti, rocati, sparzati yaH sa vai zuddhadRSTiH " / zAstrAdhyayanase athavA guruke upadezase tattvoMkI zraddhA hotI hai / yahI zraddhA dhIre-dhIre jIvanameM praviSTa hokara una tattvoMkI sAkSAt pratIti karane lagatI hai, jise samayasArameM 'bhUtArthenAbhigatA nava tattvAH' aisA kahA gayA hai / yahI pratIti Age calanepara anAtma Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10-vinaya tattvoMko chor3akara AtmatattvameM rasa lene lagatI hai| usa samaya yaha Atmaruci kahI jAtI hai, parantu yahI Atmaruci jaba sabako apanI hI bhA~ti tAttvika dRSTise dekhane lagatI hai taba tattvasparza kahalAtI hai| yahI hai hRdayake kapATa khula jAnA jise ki solahakAraNa bhAvanAoMmeM darzana-vizuddhi kahA gayA hai| yahA~ Anepara vyakti kisIko choTA bar3A nahIM dekhatA, kyoMki tattvAlokameM saba samAna haiN| - vizuddhike prApta ho jAnepara abhimAna galita ho jAtA hai aura usakA sthAna vinaya grahaNa kara letA hai| anya saba bhAvanAyeM vAstavameM vinayakA vistAra hai| darzanake kSetrameM yaha darzana-vizuddhi kahalAtI hai, jJAnake kSetrameM abhIkSNa jJAnopayoga, cAritrake kSetrameM niraticAra zIlavrata aura tyAga va tapake kSetrameM zaktitastyAga tathA zaktitastapa kahI jAtI hai| AcAra zAstrameM inheM darzanArAdhanA, jJAnArAdhanA, cAritrArAdhanA aura tapArAdhanA kahA gayA hai| ina guNoMke prati bahumAna tathA vinaya honA inakA lakSaNa hai| caturvidha ArAdhanAke prakaTa ho jAnepara citta samAhita, Azvasta tathA zAnta ho jAtA hai| vahI sAdhu-samAdhi hai jo ki vAstavameM ekAgracintA nirodha lakSaNavAle dhyAnakI ArAdhanA athavA vinaya hai| isI prakAra AvazyakAparihANi bhI vAstavameM sAdhujanoMke dainika AcaraNake prati bahumAna tathA vinaya hI hai| ___ yahA~ taka guNoMkI vinaya huii| isake Age guNiyoMkI vinayakA kathana calatA hai, jise apanese bhinna vyakti ke prati honeke kAraNa upacAra-vinaya kahA gayA hai| vAstavameM yaha bhI una vyaktiyoMmeM sthita guNoMke prati hI hotI hai vyaktike prati nahIM, kyoMki binA guNoMke kevala zarIrakI vinaya kauna karatA hai ? jJAnIjana, guNIjana tathA gurujana ina tInoMkI sevA zuzruSA karanA vaiyAvRtti kahalAtA hai, jo vinayakI hI sthUla abhivyakti hai| arhadbhakti, AcAryabhakti, bahuzruta arthAt upAdhyAyabhakti, pravacana arthAt zAstrabhakti, Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 1- adhyAtma khaNDa ina cAroMmeM prayukta bhakti zabda jinake hI kisI prabhUta rUpake prati iMgita karatA hai / isa prakAra sarvAMgINa vinayake dvArA dharmakI tathA guNoMkI abhivRddhi ho jAnA ho mArgaprabhAvanA hai, kyoMki guNoMse hI jagata prabhAvita hotA hai kevala kahanese athavA kriyAkANDa se nahIM / 3. guru vinaya AtmakalyANake pAramArthika kSetra meM guru-vinayakA sthAna sarvopari hai / 'zAstrAdhyayanake dvArA svayaM samajha lU~gA' athavA 'sthAna-sthAnapara upadeza ho raheM haiM, zivira laga rahe haiM, kahIM bhI jAkara suna lU~gA athavA sIkha lUMgA, mujhe gurukI kyA AvazyakatA hai, jinake pAsa apanI yogyatA nahIM ve hI gurukI khoja kareM" ityAdi prakArake bhAva ahaMkAra tathA abhimAna svarUpa honese paramArtha - ghAtaka haiM / aise vyaktiko zAstrakA bauddhika jJAna prApta ho sakatA hai parantu tattvadRSTi nhiiN| vaha kevala tattvoMkI bAta kara sakatA hai parantu tAttvika dRSTise apaneko tathA samasta vizvako dekha sake aisI yogyatA usameM pragaTa nahIM ho sakatI / 'AtmA bhinna zarIra bhinna' itanA kahanA mAtra tattvadRSTi nahIM hai / 'bAhya jagatameM tathA Abhyantara jagatameM sarvatra eka tathA akhaNDa tAttvika vyavasthA hai / saba usI vyavasthAke AdhIna cale jA rahe haiM / na yahAM koI kucha kara rahA hai, na koI kucha bhoga rahA hai / eka akhila pravAha hai, calA jA rahA hai aura calatA rahegA, isa prakArase tattvAloka meM praveza pAnA guru kRpA ke binA sambhava nahIM / gurukI parIkSA honI bhI sambhava nahIM / kyoMki guru-parIkSAkI bAta karanevAlA abhimAnI hai / vinayazIla parIkSA karanA nahIM jAnatA zaraNApanna honA jAnatA hai, apane vyaktitva ko samarpaNa karanA jAnatA hai / abhimAnI ko apanese bar3A athavA guNavAna jaba koI dikhAI hI nahIM detA to Apa hI batAie ki vaha kisakI Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 - vinaya 61 parIkSA kare ? vaha kisIko guru svIkAra hI kaise karegA ? jaba guru hI nahIM taba parIkSA kisakI ? unake mastakapara to kundakunda yA mahAvIra likhA huA nahIM hai, aura kadAcit yadi likhA huA bhI ho to vaha usapara vizvAsa kaise karegA, kyoMki kRtrima rUpase bhI to nAma likhA yA likhAyA hI jA sakatA hai / jo sabako sandeha kI dRSTi se dekhatA hai, vaha parIkSA kaise kara sakatA hai / usake samakSa to usakA sandeha hI sAkAra hokara upasthita rahegA / isalie parIkSA sambhava nahIM / abhimAnI parIkSA kara nahIM sakatA aura vinayazIla parIkSA karanA jAnatA nahIM / kisI dUsarekI parIkSA nahIM karanI hai, apanI hI parIkSA karanI hai| jo apanI parIkSA karake 'maiM abhimAnI hUM' yaha jAna jAtA hai vaha apane abhimAnako tor3akara vinayazIla bana jAtA hai, ziSya bana jAtA hai / ziSya banA nahIM ki guru prApta huye nahIM / guru dUra nahIM Apake nikaTa baiThe haiM / nikaTase nikaTatama haiM / ziSya bananA sIkha jAyeM to guru prApta hI haiM / vinayake dvArA ziSya banA jAtA hai, abhimAnake dvArA nahIM / Atma-parIkSAke dvArA ziSya bana jAtA hai,. para parIkSA ke dvArA nahIM / vinayake dvArA ziSyatva prApta kara lenepara gurukI prApti hotI hai, aura gurukI prApti honepara dezanA - labdhi hotI hai, jisake binA tattvadRSTi khulanA sambhava nahIM / dezanA - labdhikA svarUpa Age batAyA jAne vAlA hai, yahAM kevala itanA jAnanA paryApta hai ki guru-vinayake binA tattvadRSTi prApta honI sambhava nahIM aura na hI usakI zaraNApattike binA sahajAvasthA hI sambhava hai / "durlabho viSayatyAgaH, durlabhaM tattvadarzanam / durlabhA sahajAvasthA, sadguroH karuNAM vinA // " gurukI yaha karuNA yA kRpA vinayake vinA sambhava nahIM aura vinaya abhimAnake sadbhAvameM sambhava nahIM / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. dharma 1. cArittaM khalu dhammo hRdaya athavA premake bAremeM jisakA abataka ullekha kiyA gayA hai aura AtmonnatikI athavA guNa-prAptikI sabhI pAramArthika bhAvanAoMmeM jisakI anugati athavA anusyUti darzAI gayI hai, vaha jIvanakA atyanta mahimAvanta antima sArabhUta tattva hai / bhogAsakti isakA bahirmukha bhautika svarUpa hai aura maitrI pramoda kAruNya mAdhyasthya Adi isake antarmukha AdhyAtmika rUpa haiN| bahirmukha honepara jo patanakA hetu hai vahI antarmukha honepara sAkSAt dharma bana jAtA hai| "cArittakhalu dhammo, dhammo jo so samotti NiddiTho / mohakkhoha vihINo pariNAmo appaNo hu smo||" cAritra hI dharma hai| bhale vyavahAra bhUmipara azubha viSayoMse nivRtti aura zubha viSayoMmeM pravRtti karaneko cAritra kahA jAtA hai, parantu vAstavameM vaha cAritra nahIM, cAritrako hastagata karanekA sAdhana hai| yadyapi sAdhanake binA sAdhyako prApti nahIM hotI, jisaprakAra ki mArgake binA gantavya sthAnapara pahu~cA nahIM jA sakatA, parantu mArga hI gantavya nahIM hotaa| sAdhyako bhUlakara kevala sAdhanameM aTakane - 62 - Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11-dharma vAle sabhI sAdhaka vAstava meM aTake hue haiN| parantu yaha sarvathA nirarthaka ho aisA bhI nahIM hai| viveka yukta kiye jAnepara isake dvArA vAsanAoMkA zamana tathA vamana avazya hotA hai| isa prakAra yaha na to atyanta nirarthaka hai aura na hI atyanta sArthaka hai| jyoMjyoM vAsanAyeM DhIlI par3atI haiM tyoM-tyoM ise bhI DhIlA par3anA cAhiye, anyathA yaha bhI svayaM vAsanAkA rUpa dhAraNa kara letA hai| isa rahasyase anabhijJa sAdhaka prAyaH jyoM-jyoM Upara car3hate haiM tyoM-tyoM ise adhika kaThora karate jAte haiN| yahI unakA aTakanA hai| parantu nizcaya tathA vyavahAra kI yaha sandhi itanI sUkSma hai ki tanika sA idhara honepara vyakti jisaprakAra viSaya-tyAga-rUpa haThavAdake kueMmeM gira par3atA hai, usIprakAra tanikasA udhara honepara pramAda tathA svacchandAcArakI khAImeM sara tur3AtA hai| donoMke madhyameM rahanA hI vivekakI mAMga hai, jise kevala vahI samajha sakatA hai jisane hRdayakI bhUmimeM praveza kiyA hai| dharmakA artha svabhAva hai, na ki kriyA athavA tyaag| 'vatthusahAvo dhmmo'| cetanakA svabhAva samatA tathA zamatA hai, isaliye vahI isakA dharma hai| aura dharma hone ke kAraNa vahI isakA cAritra hai arthAt sahaja AcaraNa hai| samatAkA artha hai sabako samAna dRSTise dekhanA aura zamatA kA artha hai viklp-vishraanti| vAstavameM donoM eka dUsareke pUraka haiM / samatAke abhAvameM vizrAnti sambhava nahIM, aura vizrAntike abhAva meM samatA kevala bhrAnti hai| samatAkA sambandha samyagdarzanake sAtha hai aura vikalpa-vizrAntikA sambandha samyak-cAritrake sAtha hai / isIliye moha tathA kSobhase vihIna Atma-pariNAmako samatAkA svarUpa batAyA gayA hai| moha arthAt mithyA-dRSTi aura kSobha arthAt vaikalpika bhAgadaur3a athavA mithyA-cAritra, ina donoMkA abhAva honepara AtmAkA jo vizuddha pariNAma prakaTa hotA hai vaha ___ Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 1-adhyAtma khaNDa usakA svabhAva honese dharma hai aura vahI usake jIvanakA sahaja pravAha honese cAritra hai| 2. samatA zamatA samagra vizva ko eka akhaNDa sattA ke rUpa meM na dekhakara isameM pvAyaMTa lagA kara dekhanA hI vAstava meM viSamatA hai| kyoMki aisA karane se hI maiM-merA, tU-terA ke athavA iSTa-aniSTa, grAhya-tyAjya, kartavya-akartavya Adi ke paraspara virodhI viSama dvandva utpanna hote haiM / pvAyaMTa lagAye binA samagra ko dekheM to kauna manuSya aura kauna pazu, kauna strI aura kauna puruSa, kauna bAlaka aura kauna vRddha / na yahAM koI vidvAna hai na mUrkha, na brAhmaNa hai na zUdra, na choTA hai na bar3A / isI prakAra na yahAM kucha merA hai na terA, na iSTa hai na aniSTa, na grAhya hai na tyAjya, na kartavya hai na akrtvy| sAkSI bhAva se samagra kA avalokana karane vAle ke liye ina saba dvandvoM ko avakAza hI kahAM hai| jisa tAttvika dRSTi se maiM AtmA hU~ usa dRSTi se Apa saba bhI AtmA haiN| aura jisa bhautika dRSTi se Apa manuSya haiM usa dRSTi se maiM bhI manuSya huuN| phira mukha se to apane ko AtmA kahanA aura AMkhoM se jagata meM manuSya pazu Adi dekhanA, choTe-bar3e kA, jainaajainakA, brAhmaNa-zUdrakA. grAhya-tyAjyakA vyavahAra karanA, yaha kaise sambhava ho sakatA hai| yadi hamAre pAsa do dRSTiyAM hotI, apaneko dekhane vAlI dRSTi pRthak hotI aura dUsaroMko dekhanevAlI pRthak hotI taba to kadAcit isa prakArakA viSama vyavahAra sambhava ho bhI jAtA, parantu saubhAgyase aisA nahIM hai| isaliye tatvAlokameM choTe bar3e AdikA viSama vyavahAra mithyA hai, moha hai / - isa mohakA abhAva hI samatAkA lakSaNa hai| yahAM jo brAhmaNa hai vahI zUdra hai, jo jaina hai vahI ajaina hai, jo strI hai vahI puraSa hai, Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 - dharma 65 jo grAhya hai vahI tyAjya hai, athavA inameMse kucha bhI nahIM hai / kevala eka mahAsAgara hai jisakI ye saba choTI bar3I taraMge haiM, anya kucha nahIM / isaliye saba dRzya haiM, saba sundara haiM / mohake abhAva meM utpanna yaha samatA - dRSTi hI hamArA svabhAva honeke kAraNa dharma hai / isI prakAra samagrako yugapat 'na dekhakara kramase eka-eka padArthako dekhanA kSobha hai / kyoMki aisA karanese jJAna eka viSayako chor3akara dUsarepara aura dUsare viSayako chor3akara tIsarepara sadA bhAgatA rahatA hai / eka kSaNako bhI nizcala tathA zAnta nahIM hotA / pvAyaMTa lagAye binA samagrako yugapat dekhanese isa bhAga-daur3ako avakAza nahIM hai / yahI zamatA zAnti yA vizrAnti hai / jIvanakA sahaja vartana honeke kAraNa yaha cAritra hai / 3. paramArtha viSama dekhane vAle mohake abhAva meM samatA hotI hai aura bhAgate rahane vAle kSobhake abhAva meM zamatA / ina donoM kA saMgama hI amRta hai, nirvikalpa sukha haiM, rasAnubhUti hai| yahI vaha antima paramArthaM bhUmi hai jise zAstroM meM sAmya, svAsthya samAdhi, yoga, citta-nirodha, zuddhopayoga, AtmAnubhUti, mAdhyasthya, upekSA, vairAgya, virAgatA, aspRhA, vaitRSNya, prazama, zAnti Adi nAmoM se abhihita kiyA gayA hai / "sAmyaM svAsthyaM samAdhizca yogazvetonirodhanam / zuddhopayoga ityete bhavantyekArthavAcakAH // mAdhyasthyaM samatopekSA vairAgyaM sAmyamaspRhA / vaitRSNyaM prazamaH zAntirityekArtho'bhidhIyate // " 4. daza dharma kSamA mArdava Arjava Adi jitane kucha bhI dharma batAye gaye haiM ve vAstava meM isa samatAkI hI vividha sphuraNAyeM haiM / una sabameM Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-adhyAtma khaNDa samatAkA uparyukta lakSaNa anugata hai, isIliye unheM dharma kahA gayA hai| kisIko aparAdhI dekhakara usake aparAdhako kSamA kara denA yahAM kSamA nahIM khlaataa| rAdha tathA aparAdha donoMko samAna dekhate huye krodhakA udita hI na honA kSamA dharma hai| isI prakAra zAstrameM par3ha-sunakara athavA kisIke kahane sunanese athavA ziSTAcAra pAlana karane ke liye mastaka jhukAneko mArdava nahIM khte| 'koI bar3A choTA nahIM aisA samatva jAgRta karake sabake sAtha samAna vyavahAra karanA, kisIkA sammAna kisokA tiraskAra aura kisIke sAtha mAdhyasthatA aisA viSama vyavahAra na karanA mArdava dharma hai| pUrva adhikArameM premapUrNa vinaya athavA bhaktikA kathana kiyA gayA hai, yaha mArdava dharma usase vilakSaNa hai| samatA-pariNAma vAlemeM vakra vyavahAra sambhava nhiiN| bAlavat sarala vyavahAra usakA svabhAva bana jAtA hai| yahI prAryatva dharma hai| kisI viSayake tyAgako zauca athavA santoSa nahIM khte| koI viSaya Aye yA jAye, usameM kisI prakArakA vikalpa na karanA, na grahaNakA na tyAgakA; vidhi niSedhase atIta ho jAnA, yahI samatApUrNa santoSa dharma hai| isI prakAra Age bhI sarvatra jaannaa| hRdayavAle prakaraNameM jise premake nAmase kahA gayA hai vahI dhIre-dhIre vikasita tathA vyApaka hotA huA samatAkA rUpa dhAraNa kara letA hai| isIliye vyApaka premakA nAma hI samatA hai| kisI eka jar3a padArthake prati honepara vaha Asakti kahalAtA hai, kisI eka cetana padArthake prati honepara vaha prema kahalAtA hai aura samagrake prati hone para vaha samatA kahalAtA hai| isaliye hRdaya hI dharmakI bhUmi hai, mana buddhi Adi nhiiN| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. Age bar3ho 1. aTako nahIM calo hRdaya ke svarUpa kA usakI gahanatAkA tathA dhArmika kSetra meM usake mahatvakA paricaya na honeke kAraNa vyakti samatA tathA zamatAke svarUpakA avadhAraNa nahIM kara sktaa| taba use hastagata karanekA to prazna hI kyA / ye saba bAteM yadyapi zAstrameM nibaddha haiM parantu kitane vyakti haiM jo isa rahasyako samajhane kA prayatna karate haiN| yadyapi AdhyAtmika carcAyeM bahuta bar3ha gayI haiM, aura isI prakAra tapa tathA tyAga bhI, parantu samatAko carcAkA viSaya kisane banAyA hai aura tapa tathA tyAgameM samatAko kisane sthAna diyA hai, yaha bAta bhagavAn hI ThIka jAnate haiN| usake .abhAvameM sabhI aTake hue haiM, koI kisI bhUmimeM aura koI kisI bhUmimeM, koI kisI sopAnapara aura koI kisI sopAnapara / aTakana na haTe to Age kaise bar3heM ? gurujanoMkA samasta prayAsa, unakA upadeza tathA zAstra-racanA Adi saba mumukSuoMke kalyANake liye haiM, apane kisI svArthakA poSaNa karane ke liye nhiiN| parantu moha tathA avidyAkA hI yaha koI acintya mAhAtmya hai ki usakI zaraNameM Akara bhI vyakti aTakA rahatA hai / bhale hI veSa badala le, bhale hI kriyA badala le, bhale hI - 67 - Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-adhyAtma khaNDa bolanekA DhaMga badala le, bhale hI carcAoMkA viSaya badala le parantu tAttvika dRSTise dekhanepara saba aTake hue haiN| kevala veSa badalanese aTakana nahIM haTatI, kevala kriyA badalanese aTakana nahIM haTatI, kevala bolanekA DhaMga badalanese aTakana nahIM haTatI, kevala carcAoMkA viSaya badalanese aTakana nahIM htttii| ye saba abhinaya mAtra haiN| svAMga badalanese vyaktitva nahIM badalatA, hRdaya badalanese vyaktitva badalatA hai / vyaktitvakA badalanA hI aTakanakA haTanA hai| . parantu nirAza na hoiye, jo Aja mukta haiM ve bhI pahale aTake hue the| aTaka-aTakakara bhI barAbara Age calate rhe| nadIke pravAhameM bahane vAlA pattA kabhI yahAM aTakatA hai kabhI vahAM aTakatA hai, parantu aTaka aTakakara bhI vaha pravAhake sAtha barAbara Age bar3hatA rahatA hai, aura eka dina sAgarameM pahu~ca jAtA hai / isIprakAra Apa bhI Age bar3hiye / aTakana sabake mArgameM AtI hai, AI hai aura AtI rahegI, parantu puruSArthakA kAma sadA prayatna karate rahanA hai, sadA saMgharSarata rahanA hai| Apa Age bar3hiye, svayaM nahIM bar3ha sakate to dUsarekI aMgulI pakar3akara bar3hiye / merI aMgulI pakar3akara Apa Age bar3hiye aura apanI aMgulI pakar3akara mujhe Age bar3hAiye / 2. parasparopagraho jIvAnAm / __ idhara-udharakI bAta sunakara nirAza mata hoiye| na hI apanese Age vAleko dekhakara hatAza hoiye| usase preraNA prApta kIjie aura caliye, aTakiye nhiiN| pUre vizvAsake sAtha cliye| jo calatA hai saphalatA usakI dAsI bana kara rahatI hai| parantu saphalatAkI AkAMkSA mata kIjie, 'maiM kaba pahu~cUMgA' isakI cintA na kiijiye| jo calatA hai vaha avazya pahuMcatA hai, itanA vizvAsa rkhiye| AkAMkSAse 'saphalatA hogI yA nahIM' aisI AzaMkA hotI hai, vighna bAdhAoMkA bhaya hotA hai| jahAM AkAMkSA nahIM vahAM na ___ Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12-Age bar3ho zaMkA hai na bhaya / vighna sabake mArgameM Ate haiM, unase ghabarAnA nahIM cAhie / vIra Darate nahIM karate haiM, socate nahIM calate haiM, isImeM nizzaMkitatva tathA niHkAMkSitva kI sArthakatA hai| yaha mArga hai, jisapara saba cale jA rahe haiN| saba pathika haiM koI Age hai aura koI poche / jo Aja Age hai vaha kala pIche ho jAtA hai, aura jo Aja pIche hai vaha kala Age ho jAtA hai| jo kharagozakI bhAMti abhimAna karake Age bar3hatA hai vaha pIche raha jAtA hai, aura jo kachukI bhAMti dhairya tathA vizvAsapUrvaka dhore-dhIre calatA hai vaha Age bar3ha jAtA hai| AgevAlese IrSyA mata karo aura pIche vAlekA upahAsa mata karo, balki eka dUsareko sahayoga dekara tathA eka dUsarese sahayoga lekara Age bddh'o| IrSyA tathA tiraskAra karanekI bajAe eka dUsareko preraNA do aura eka dUsarese preraNA lo| 'parasparopagraho jIvAnAm' yahI sthitikaraNa aMga hai| abhimAna mata kro| apaneko bar3A samajhakara dUsareko choTA mata dekho| saba samAna haiM, koI bar3A choTA nhiiN| kisIko doSI na smjho| doSa dikhAI de to use doSa na samajhakara roga smjho| yahAM saba rogI haiM, kisIko roga adhika hai aura kisIko kama / doSa kahanese vicikitsA glAni athavA tiraskAra kI bhAvanA jAgrata hotI hai aura roga kahanese karuNA, sahAnubhUti prema tathA vaiyAvRtti kI bhAvanA udita hotI hai| yahI nirvicikitsA, upagrahana tathA vAtsalya guNa haiN| isa prakAra hama bhI Age bar3heM aura dUsaroMko bhI Age bddh'aayeN| mahanta bananekI bajAya sevaka baneM, pitA bananekI bajAe mAtA baneM / dUsaroMkI unnatimeM hI hamArI unnati hai aura dUsaroMke patanameM hamArA patana / isaliye kisIko girAnekA athavA apanese nIcA Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1- adhyAtma khaNDa vanAnekA prayatna na kareM / svayaM Upara uThane ke sAtha-sAtha sabako Upara uThAnekA prayatna kreN| yahI prabhAvanA aMga hai / 3. puruSArtha kI mahimA Apa yadi pIche haiM to koI cintA nahIM / jahAM kahIM bhI Apa haiM vahAMse hI Age caliye / itanA hI dhyAna rakhiye ki aTakanA nahIM hai| binA kucha kiye pitAkI sampattise dhanADhya banane kI bajAe vaha nirdhana acchA hai jo apane puruSArthase apanA tathA apane kuTumbakA peTa pAlatA hai / jo janmase hI adhika guNa lekara paidA huA hai, aise guNavAnakI apekSA vaha guNahIna acchA hai jo varta - mAnameM apane doSoMse Upara uThanekA prayatna kara rahA hai / Age bar3hiye, isImeM puruSake puruSArthakA sArthakya hai / puruSArthakI parIkSA kAma parase nahIM hotii| hIna zaktivAlA adhika puruSArthaM karake thoDA kAma kara pAtA hai aura adhika zaktivAlA thor3A puruSArtha karake adhika kAma kara letA hai| zramika sAre dina parizrama karake bhI utanA nahIM kamAtA jitanA ki koI seTha eka izAremeM kamA letA hai / eka cIMTI jitanI dera meM cAvalakA eka dAnA lekara dIvArapara eka mITara car3hatI hai utanI hI derameM eka majadUra eka kviTalakA borA lekara tIna maMjila car3ha jAtA hai / inameM puruSArthaM kisakA adhika hai ? eka karor3apati eka lAkhakA dAna dekara bhI kyA utanA de pAtA hai jitanA ki tIna dinakA koI bhUkhA bar3I kaThinAIse prApta eka pAva cAvalameM se eka cuTakI dekara de detA hai ? isa saba kathana parase itanA hI samajhiye ki Apa choTe nahIM haiM, na hI bar3e haiN| Apa haiM kevala eka pathika / pathika bane rahanemeM hI ApakA kalyANa hai / na to pramAdavaza apanI zaktiko chipAiye aura na aMhakAravaza dUsaroMkA upahAsa tathA tiraskAra kiijie| * Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. satpuruSArtha 1. hRdaya parivartana Age bar3hanA kahA gyaa| parantu Age bar3hanA kyA ? pA~vase Age bar3hanekI bAta nahIM hai, na hI adhika dhanavAna bananekI bAta hai| adhika guNavAn bananekI bAta hai| guNa bhI zArIrika guNa nahIM, mAnasika guNa nahIM, vAcika guNa nahIM, caitasika guNa nahIM, bauddhika guNa nahIM, hArdika guNoMmeM vRddhi karanI hai| __zarIrakA veSa badala lenA, zArIrika tapa karanA, zarIra tathA indriyoMke viSayoMkA tyAga kara denA zArIrika guNa haiM hArdika nhiiN| 'adhikAdhika tapa tathA tyAga karUM, adhikAdhika zAstra jJAna prApta karU~', isa prakArakA saMkalpa karanA mAnasika guNa hai, hArdika nhiiN| zAstrIya bhASAmeM bolane laganA bar3I-bar3I sabhAoMmeM pravacana denA, janaraMjana karanA vAcika guNa hai hArdika nhiiN| zAstrIya bAtoMkA manana cintana karanA, dhyAna karanA caitasika guNa hai hArdika nahIM / zAstrIya jJAna prApta karanA bauddhika guNa hai hArdika nhiiN| hArdika guNa hai prema / maitrI, pramoda, karuNA, mAdhyasthya, saMvega, vairAgya, dayA, vinaya, bhakti, vaiyAvRttya, vAtsalya, sahAnubhUti, sahAyatA, sthitikaraNa, ityAdi saba usakI vividha sphuraNAyeM haiN| -71 - Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 1- adhyAtma khaNDa pahacAniye aura parakhiye / yadi hRdayake kapATa banda haiM to pUjA, bhakti, upAsanA, ArAdhanA, tapa, tyAga, svAdhyAya, carcA tathA anya dhArmika kriyAyeM karake bhI Apa kyA kara pAte haiM ? jisa prakAra zarIra tathA dhana yahIM raha jAtA hai, isI prakAra ye saba kriyAyeM bhI yahIM raha jAtI haiM / hRdaya hI hamArA jIvana hai, yahI hamArA vyaktitva hai / loka meM bhI kahAvata hai ki 'isakA hRdaya bar3A kAlA hai, isakA hRdaya bar3A ujjvala hai' / hRdayavAna vyakti hI lokameM vizvAsakA pAtra hotA hai, hRdayahIna nahIM / isaliye hRdaya ke mArga meM Age bar3ho, usake banda kapATa kholanekA prayatna karo / - "hRdayake paTa khola re tohi rAma mileMge / " " samatA hI hamArA lakSya hai, vahI hamArA mantavya hai, vahI hamArA prAptavya hai, vahI hamArA sAdhya hai / vahI paramArtha dharma hai, vahI paramArtha cAritra hai, vahI paramArtha tapa hai, vahI paramArtha svAdhyAya hai / isIliye nyAyake anusAra jyoM-tyoM usakI ulabdhi hotI jAye tyoMtyoM vyavahAra dharmakA vyavahAra cAritrakA vyavahAra- tapakA, vyavahArasvAdhyAyakA tyAga hotA jAnA caahie| jisa prakAra rugNa avasthA meM auSadhI rogI ke liye upakArI hotI hai usI prakAra ye saba yadyapi vyavahAra bhUmivAle sAdhaka ke lie paramopayogI haiM, parantu jisa prakAra svastha vyaktike liye auSadhI viSa hai usI prakAra samatAkI paramArtha bhUmike hastagata ho jAnepara ye saba viSa haiM / r vyavahAra samyagdarzanake kSetrameM ullikhita tattvazraddhAn, vyavahAra samyagjJAnake kSetrameM ullikhita zAstrAdhyayana, vyavahAra cAritrake kSetra meM ullikhita zubhe pravRtti, azubhe nivRtti, tyAga, vrata Adi aura vyavahAra tapake kSetrameM ullikhita pratikramaNa, prAyazcitta, pratisaraNa, Alocana, nindana, garhaNa, pariNAma- vizuddhi Adi saba yadyapi vyavahAra bhUmivAle pramatta sAdhakake lie amRtakumbha kahe gaye haiM, Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13- satpuruSArtha 73 parantu samRtAkI paramArthaM bhUmivAle apramatta sAdhakake lie viSakumbha banakara raha jAte haiM / "paDikamaNaM paDisaraNaM parihAro dhAraNA niyatI ya / jiMdA garahA sohI aTThaviho hoI visakuMbho // " 2. tyAgakA tyAga AcAryoMke atyanta gambhIra rahasyakA sparza na kara pAneke kAraNa zrotA yahA~ asamaMjasameM par3a jAtA hai / eka ora to paramapUjya AcAryoMke zabda jinapara aMgulI uThAnekA hama sAhasa nahIM kara sakate aura dUsarI ora vyavahArakA sAkSAt virodha / sakala AcAra zAstrakI AjJA aura tadanusAra sakala dharmAtmAoMkI pravRtti aindriya viSayoMkA tyAga karAne tathA karaneke prati hotI hai, jaba ki isa vivecanameM isa tyAgakA bhI tyAga karaneke lie kahA gayA hai / niSedha ke niSedhakA artha jisaprakAra vidhi hotA hai usI prakAra tyAgake tyAgakA artha viSayakA grahaNa hotA hai / nirbhaya hokara aindriya viSayoMmeM pravRtti karanA aura use amRtakumbha batAnA spaSTa svacchandAcAra hai, isameM kisIko kucha bhI kahaneko avakAza nahIM / parantu zAnta ho prabho zAnta ho, yadyapi bAhya dRSTise dekhanepara terA kSobha atyanta yukta hai, tadapi AcAryoMkA aisA abhiprAya kadApi nahIM hai / ve kisI dUsare lokakI bAta kara rahe haiM, citta-zodhanakI athavA citta-muktiko bAta kara rahe haiN| viSaya ke grahaNa tyAgakI yahA~ - bAta hI nahIM hai / ve grahaNa- tyAgake vikalpase atIta usa samatA bhUmikI bAta kara rahe haiM, jahA~ na kisI vidhiko avakAza hai aura na niSedhako / iSTa-aniSTa grahaNa- tyAga, vidhi-niSedha, dharma-adharmaM ye saba vAstava meM mAnasika vikalpa haiM, paramArtha bhUmipara jinakI koI sattA nahIM / ahaMkArakI upaja honeke kAraNa yahA~ kevala vikalpake tyAga Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1- adhyAtma khaNDa atyAgakI carcA hai, viSayake tyAga - atyAgakI nahIM / viSaya indriyoMke samakSa upasthita ho yA na ho yadi cittameM usake prati jJAtRtva, kartRtva athavA bhoktRtvakI kAmanA vidyamAna hai to vaha indriyoMke dvArA use na jAnate huye bhI, na karate huye bhI tathA na bhogate huye bhI, cittake dvArA usa viSayako jAna rahA hai, kara rahA hai tathA bhoga rahA hai / viparIta isake yadi cittameM usa viSayake prati jJAtRtva kartRtva athavA bhoktRtvakA koI abhimAna tathA ahaMkAra vidyamAna nahIM hai, to bharata cakrIkI bhA~ti bAharameM usakA svAmI hote huye bhI bhItarameM vaha usakA svAmI nahIM haiM / indriyoMke dvArA use dekhate tathA sunate huye bhI cittake dvArA vaha use na dekha rahA hai aura na suna rahA hai, indriyoMke dvArA karate tathA bhogate huye bhI cittake dvArA vaha na usameM kucha kara rahA hai aura na bhoga rahA hai / "sevaMto vi Na sevaI, asevamANo vi sevago koI / " BY samanvaya yaha hamAre vikAsakI caramabhUmi hai| uttara-uttara sopAnapara pahu~cakara pUrva- pUrva sopAnakA tyAga karate jAnA vikAsakA krama hai / uttaravartI sopAnapara paga jamAye binA hI yadi pUrva sopAnako chor3a de to nIce girakara sara tudd'aaye| isI prakAra nizcaya bhUmiko prApta kiye binA hI yadi vyavahAra bhUmiko chor3a de to svacchandAcArI banakara naSTa ho jaaye| isI prakAra nizcaya bhUmike prApta honepara bhI yadi vyavahAra bhUmikA tyAga na kare to vikAsakA mArga ruka jAye / donoM hI dizAoMkA ekAnta burA hai| 'vyavahAra bhUmipara jo kucha bhI grahaNa athavA tyAga kiyA jA rahA hai vaha saba Age calakara tyAga deneke liye hai, cipakaneke liye nahIM / ' yaha avadhAraNa karake vyavahArakA avalambana lenA hI nizcaya tathA vyavahAra donoMke madhyameM rahakara calanA hai / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. rUpAntaraNa prakRti ke garbha meM jo kucha bhI hai vaha saba vikasanazIla hai / aNuaNu vikAsa kara rahA hai| nigoda rAzimeM par3A huA eka kSudra stry vikAsakI vividha zreNiyA~ pAra karate hue eka dina insAna bana jAtA hai, insAna bhagavAn bana jAtA hai aura aMkura pallavita puSpita tathA phalita hokara vRkSa bana jAtA hai / 14. vikAsa jise Apa Aja doSa kahate haiM vahI kalako guNa bana jAte haiM / kisI bhI vastukA niranvaya nAza nahIM hotA / kevala rUpAntaraNa hotA hai, Transformation hotA hai / paryAya hI badalatI hai zakti nahIM / ApameM anekoM zaktiyA~ haiM, saba Apako sampatti haiM. saba ApakI vibhUti haiM / viveka na honeke kAraNa Apa inakA apavyaya kara rahe haiM, athavA durupayoga kara rahe haiM / ataH Apake dvArA kiyA gayA vaha upayoga hI acchA yA burA hai, ApakI zaktiyA~ nahIM / dhanakA upayoga hI acchA burA hai, dhana nahIM / dAnArthaM kharca karanepara vaha acchA hai aura bhoga-vilAsake lie kharca karanepara burA / - 75 - Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 2. burA bhI acchA isI prakAra jJAna icchA prayatna prema Adi sabako jAnanA / samagrako na jAnakara kramase eka-ekako jAnanevAlA viSayonmukhI jJAna vikalpotpAdaka honeke kAraNa burA hai, parantu samagrako yugapat grahaNa karanevAlA tattvonmukhI jJAna samatA pradAyaka honeke kAraNa acchA hai / viSayonmukhI icchA, vAsanA - vRddhikI hetu honeke kAraNa burI hai, parantu samagrako AtmasAt karanevAlI tattvonmukhI icchA samatAvRddhiko hetu honese acchI hai / kevala saMjJA-bheda hai / viSayonmukhI icchAko kAmanA, abhilASA Adi nindanIya zabdoMke dvArA kahA jAtA hai, aura tattvonmukho icchAko zraddhA, ruci, antaHpreraNA, jijJAsA Adi prazaMsanIya zabdoMke dvArA / viSayArjanake prati kiyA gayA prayatna vAsanA - vRddhikA hetu honese burA hai, parantu tattvonmukho honepara vahI samatA vRddhikA hetu honese prazaMsanIya hai / viSayonmukhI premako Asakti rati rAga Adi nAmoM ke dvArA abhihita karake usakI nindA kI jAtI hai, parantu tatvonmukhI honepara vahI maitrI pramoda kAruNya AdikA rUpa dhAraNa karake jagadpUjya bana jAtA hai / vAlmIki sarIkhe bhayaMkara DAkU hI dizAphera ho janopara saphala sAdhaka bana jAte haiM / isIliye apanI kisI bhI zaktikA tiraskAra nahIM karanA hai, kevala dizAmeM phera karanA hai / Aja jitanI adhika viSayAsakti haiM, dizAphera ho jAnepara vaha utanI hI adhika tattvA-. sakti bana jAyegI / bhautika vijJAnameM Aja jinakI buddhi adhika kAma kara rahI hai, vahI dizAbheda ho jAnepara AdhyAtmika vijJAnameM pragati karegI / jo Aja apanI santAnako adhika prema karatA hai, vahI dizAphera ho jAnepara vizvako AtmasAt karanemeM saphala hotA hai / jo prema apane zarIra ke prati athavA apane kuTumbake prati honeke kAraNa Aja svArtha nAma pA rahA hai vahI dizAphera ho jAnepara samasta vizvake prati hokara samatA nAma pAtA hai / 1- adhyAtma khaNDa Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14-vikAsa 77 isa prakAra hamArI sArI zaktiyAM jo Aja viSayonmukha honeke kAraNa saMkIrNa tathA tamograsta haiM vahI tattvonmukha honepara vyApaka tathA jyotipuMja bana jAtI haiN| 2. vyavahAra hI nizcaya zAstrameM darzana, jJAna, caritra, tapa, ArAdhanA, samiti, gupti, bhakti, prAyazcitta, pratikramaNa Adi pratyekake anekoM lakSaNa kiye gaye haiN| ve vAstava meM usa-usa aMgake uttarottara vividha sopAna haiN| jaise ki deva zAstra gurukI zraddhA samyagdarzanakA prathama sopAna hai, jIvana meM sAta tattvoMkI bhUtArtha pratIti karanA usakA dvitIya sopAna hai, anya tattvoMko chor3akara kevala AtmAkI ruci karanA usakA tRtIya sopAna hai aura Atmasparza athavA AtmAnubhUti usakA caturtha sopAna hai| isI prakAra zAstra-svAdhyAya samyagjJAna kA prathama sopAna hai, saptatattva-viveka dvitIya sopAna hai, sva-para bheda-vijJAna tRtIya sopAna hai aura AtmakA svasaMvedana pratyakSa caturtha sopAna hai| cAritrake kSetrameM bhI azubhe nivRtti zubhe pravRtti prathama sopAna hai, jJAna darzanakI ekatA dvitIya sopAna hai, samatA tathA zamattA tRtIya sopAna hai aura AtmasthiratA caturtha sopAna hai| sarvatra pUrva-pUrvavartI sopAna sAdhana hai aura uttara-uttaravartI usakA sAdhya hai| jo dvitIya sopAna pahaleke prati sAdhya hai vahI apanese AgevAle tRtIyake lie sAdhana hai| jo tRtIya sopAna dvitIyakA sAdhya hai vahI caturthakA sAdhana hai| Adya honeke kAraNa prathama sopAna sAdhana hI hai kisIkA bhI sAdhya nahIM hai| isI prakAra antima honeke kAraNa caturtha sopAna sAdhya hI hai kisIkA bhI sAdhana nahIM hai| madhyavartI sabhI sopAna sAdhana bhI haiM aura sAdhya bhI, apanese pUrvavartI ke lie sAdhya aura apanese uttara Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 1-adhyAtma khaNDa vartIke liye saadhn| siddhAntakI bhASAmeM kahanepara sAdhana aura sAdhyameM koI bheda nahIM hai| pUrvavartI paryAya sAdhana hai aura uttaravartI usakA sAdhya / jo Aja sAdhana hai vahI kalako sAdhyake rUpameM rUpAntarita ho jAtA hai| yahI vyavahAra tathA nizcayakI maitrI hai| vyavahAra pakSa hI jyoM-jyoM antarmukha hotA jAtA hai tyoM-tyoM nizcayakA rUpa dhAraNa karatA calA jAtA hai| yahI jIvanakA vikAsa hai| 3. vyavahArakA vamana ___maiMne jo Age bar3ho kahA hai usakA tAtparya isI vikAsa-kramase hai| sopAna dara sopAna hI Age bar3hA jAtA hai, kramase hI bhUmiyoM kA atikramaNa kiyA jAtA hai| kisI bhI sopAna athavA bhUmike sAtha mata cipako, usake mohameM na pdd'o| agale sopAnapara paga rakha deneke pazcAt pahale sopAnako chor3a do| usa sopAnako na chor3a kara agale sopAnapara para pahu~canA asambhava hai| kisI bhI sopAnake sAtha cipake rahanA moha hai| jisa prakAra vyaktiko laukika jIvanameM dhana kuTumba Adike sAtha mamatva rahatA hai, usIprakAra sAdhanAke kSetrameM bhI use tyAga, tapa, zAstrAdhyayana Adike prati mamatva ho jAtA hai| vaha use chor3anA nahIM cAhatA aura use na chor3atA huA hI Age bar3hanA cAhatA hai| phalasvarUpa use kRtrimatAoMko apanAnA par3atA hai, jisase usakA jIvana samatAkI ora jAnekI bajAya pahalese bhI adhika viSamatAmeM ulajha jAtA hai| jaisA ki AjakA sAdhaka sAmAyika garitravAlo sAdhukI bhUmimeM praveza karake bhI vrata-tyAgavAlI zrAvakakI bhUmike sAtha cipakA rahanA cAhatA hai, jisase parigraha tathA jana-saMsarga ghaTanekI bajAya aura bar3ha jAtA hai| auSadhI rogakA sAdhana hai yaha satya hai, parantu auSadhI hI svAsthya nahIM hai| isI prakAra 'sAdhanake binA sAdhyakI siddhi Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14-vikAsa 79 nahIM hotI, yaha bAta satya hai parantu sAdhana ho sAdhya nahIM hai| roga zamana ho jAnepara bhI yadi auSadhIkA tyAga na kare to vaha svayaM roga banakara raha jAye / isI prakAra sAdhyako prApti ho jAnepara bhI yadi sAdhanakA tyAga na kare to vaha hI jIvanakA bhAra bana jaaye| jisaprakAra auSadhikA grahaNa usakA zoghrAtizIghra tyAga kara deneke liye hotA hai, sadA grahaNa karate rahaneke liye nahIM; isI prakAra vyavahAra bhale hI vaha kisI bhI kSetrakA kyoM na ho, darzanake kSetrakA, ho, jJAnake kSetrakA ho, cAritrake kSetrakA ho yA tapake kSetrakA ho, zIghrAtizIghra chor3aneke liye hotA hai, sadA usake sAtha cipake rahaneke lie nhiiN| __ Age Age calate hue pIche pIcheko chor3ate rahanA, aura pIche pIcheko chor3ate hue Age Age calate rahanA hI vikAsa kramakA sUtra hai| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * AtmA ke dvArA AtmA ko dekheM / tuma svayaM / satya ko khAnA tuma svayaM satya patha kA nirmANa sArA aura apane patha para svayaM claa| * ahaMkAra aura samakArane buddhi se kahA na mAnanda ko soyA rahane vai, use mata jagA, kyoMki jaba vaha jAga jAegA taba na hama rahege na ta rahegI aura na yaha jAta rhegaa| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 karma khaNDa vyaktike pratyeka karmakA saMskAra usakI citta- bhittipara aMkita ho jAtA hai / saMskAra -zodhana hI adhyAtma-zodhana hai / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | * indriyA svabhAvataH hI bahirmukhI hotI hai / isIliye manuSya bAhara kI ora hI dekhatA hai| apane andara kI ora nahIM / koI biralA yA pIra puruSa hI indriyoM kA saMyama karake amRtatva ko cAhanA huA apanI antarAtmA ko dekhanA / / hai, Atma parIkSaNa aura Atmacintana meM pravRtta / hotA hai| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. antarmukha lobha darzana - khaNDa ke dvArA antardRSTi jAgRta ho jAnepara aura usake dvArA Abhyantara-jagatakA paricaya prApta ho jAnepara aba karma - rahasya praveza pAtA hai / aba taka kA kathana vAstavameM isakI bhUmikA thI / 15 - kalyANakI ora " Atamako hita hai sukha, so sukha AkulatA bina kahiye / AkulatA ziva mAMhi na tAteM, zivamaga lAgo cahiye ||" isa kArikAkA sakala rahasya isI siddhAnta meM garbhita hai / sukha hI vaha mahA AkarSaNa hai jisake kAraNa vyakti kucha na kucha karanemeM pravRtta hotA hai / yadi sukhakA lobha na ho to koI bhI vyakti kucha karane kI icchA na kare, jar3avat akarmaNya ho jAye / parantu vyaktiko kyA karanA cAhiye aura kyA nahIM karanA cAhiye yaha sukhake lakSaNapara avalambita hai / bAhya-dRSTi vAloMko kyoMki viSayabhoga ke atirikta anya kisI sukhakA paricaya nahIM hai isalie unake prati 83 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 2- karma khaNDa "Atamako hita hai sukha, so sukha viSayabhogase lahiye / viSayabhoga dhana bina nahi tAteM, dhana hI dhana upajaiye // " yaha kArikA sarvathA ucita hai / parantu guru kRpAse antardRSTiko prApta jisa mahAbhAgake lie sukhakA lakSaNa nirAkulatA athavA samatA hai usake prati isa kArikAkA kyA mUlya ho sakatA hai / viparIta isake isa kArikAmeM ullikhita pravRttise haTakara Abhyantara - jagatameM pravRtta honeke prati hI usakI sahaja unmukhatA hogI / yadyapi sukhakA lobha usako bhI hai parantu yaha lobha use bAharase haTAkara bhItarakI ora le jA rahA hai, jabaki viSaya-sukhakA lobha vyaktiko bhItarase haTAkara bAharako ora le jAtA hai / isaliye donoMmeM 36 ke aMkakI bhAMti paraspara virodha hai / karmarahasya usakI Abhyantara pravRttikA atyanta vizada dArzanika citraNa prastuta karatA hai / isake antargata anekoM praznoMkA samAdhAna nihita hai, yathA-- karma kyA hai, jIvanameM usakI pravRtti kisa prakAra hotI hai, usake tyAgakA upadeza kyoM diyA jAtA hai, karmatyAgakA kyA Azaya hai aura vaha kaise kiyA jAtA hai, AtmAke hitake sAtha usakA kyA sambandha hai, ityAdi / 2. jaina darzanakA zreya ina sabhI praznoMkA uttara yadyapi apanI-apanI bhUmikAke anusAra nyAya-vaizeSika, mImAMsaka, sAMkhya yoga tathA vedAnta Adi darzanoMne bhI diyA hai, parantu jaina darzana ne ina praznoMkA tathA inake sAtha-sAtha anya aneka praznoMkA uttara jisa anubhava - siddha AbhyantaravijJAnake dvArA diyA hai vaha apanI jAtikA svayaM hai / isI prakAra karma - siddhAntakA vivecana apanI-apanI bhUmikAnusAra anya sabhI darzanoMne bhI kiyA hai, parantu isa viSayakA jitanA vizada tathA vistRta vivecana jaina - darzanameM nibaddha hai, usake samakSa vaha sAgara meM Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15-kalyANako ora bindukI bhAMti nagaNya tulya hai| isakA kAraNa yaha hai ki anya darzana jahAM kevala tAttvika jJAnako mokSakA hetu mAnate haiM vahAM jainadarzana tattvajJAnake sAtha-sAtha cAritra para jora detA hai| isakI dRSTimeM tattvajJAna mokSakA paramparA hetu hai jabaki cAritra sAkSAt hetu hai-'cArittaM khalu dhmmo|' isakI tAttvika vyavasthA bhI cAritrako pradhAna mAnakara kI gayI hai| jJAtRtvako dizAmeM, kartRtvako dizAmeM athavA bhoktRtvako dizAmeM hameM kyA karanA cAhiye aura kyA nahIM karanA cAhiye, kyoM karanA cAhiye aura kyoM nahIM karanA cAhiye, yahI isa darzanakA pradhAna pratipAdya hai| isa darzanake anusAra vyakti karmake dvArA nIce giratA hai aura karmake dvArA hI Upara uThatA hai, isaliye karma-siddhAntake bhItara jitanA gaharA praveza jaina-darzanako prApta hai vaha anya kisI darzanako nahIM hai / 3. svatantra bhASA ___ isa choTese prabandhameM usa sarva siddhAntako samA denA to merI zakti ke bAhara hai, tathApi usakA saMkSipta bhAvArtha mAtra prastuta karanekA yaha eka anadhikRta prayAsa mAtra hai| jaTila saiddhAntika paribhASAoMko chor3akara jana-sAdhAraNakI bhASAmeM nibaddha honeke kAraNa vahuta sambhava hai ki zAstrajJoMko kahIM-kahIM isameM zAstravirodha sarIkhA kucha pratota ho, parantu yadi kucha derake liye zAstrIya zabdAMkA pakSa chor3akara ve ina paribhASAoMke anubhava-siddha vAcArthako apane bhItara par3hanekA prayatna kareM tA mujhe vizvAsa hai ki isa bhrAnti ke liye kahIM sthAna nahIM raha jaayegaa| tathApi maiM vANI mAtAse kSamA mAMgatA hUM ki maiMne usakI paribhASAoMko chor3akara svatantra bhASAkA prayoga kara liyA hai| 4. adhyAtma tathA karmazAstrakA samanvaya karmasiddhAntakA sAmAnya paricaya dete huye yahAM yaha batA denA Avazyaka hai ki adhyAtma-zAstra aura karma-zAstrake prakRta viSayoM meM Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2-karma khaNDa koI pAramArthika bheda nahIM hai, jo adhyAtma-zAstra kahatA hai vahI karma-zAstra kahatA hai| adhyAtma-zAstra bhI bAhyAbhyantara-jagatakI tAttvika-vyavasthAkA paricaya detA hai aura karma-zAstra bhii| antara kevala itanA hai ki adhyAtma-zAstra kevala anubhava-gamya atyanta sthala bAtoMkA vivecana kara pAtA hai jabaki karma-zAstra una sthUla tathyoMke bhItara ghusakara unakI sUkSmAtisUkSma sandhiyoMko pakar3atA hai| samayasArameM bhagavAn amRtacandra ne sUkSma sandhiko vibhakta karaneke liye jisa prajJA chainIkA prayoga kiyA hai athavA jisake prati saMketa diyA hai usakA tAtparya vAstavameM karma-rahasya tathA karmasiddhAnta ho hai athavA yoM kaha lIjie ki samayasAra Adika AdhyAtmika zAstroMmeM kathita sUkSma saMketoMke rahasya athavA arthako samajhaneke liye karma-rahasyakA tathA karma-siddhAntakA adhyayana anivArya hai| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. karaNAnuyoga 1. anya anuyoga ___ jaina vAGmayake cAra pradhAna vibhAga haiM jinheM cAra anuyoga kahate haiM-prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga aura dravyAnuyoga / ina cAroMkA nAmollekha AcAryoMne isI kramase kiyA hai| isaliye inakA adhyayana bhI isI kramase karanA caahiye| "kramakA ullaMghana karanepara vyakti ko jJAnAbhimAna hAtha AtA hai, jIvanotthAna nhiiN| jisa prakAra ema0 e0 kA viSaya maiTrikameM aura maiTrikakA viSaya ema0 e0 meM par3hAyA jAye to vidyArthI zabda ke atirikta kucha bhI grahaNa nahIM kara pAtA, usake jIvanakA vikAsa nahIM hotA, usI prakAra yahAM bhI samajhanA / cAra anuyogoMkA yaha krama jIvana-vikAsa ko dRSTimeM rakhakara kiyA gayA hai / prathamAnuyogameM mahApuruSoMkI jIvaniyAM nibaddha haiM, jo kathA tathA upanyAsakI bhAMti rocaka honeke sAtha-sAtha jIvanake liye preraka bhI haiN| Atma-kalyANakI dRSTise ise par3hanevAle vidyArthIko jIvanakI preraNAyeM milatI haiN| jIvana-vikAsa ke mArgameM ina preraNAoMkA bahuta bar3A mUlya hai, kyoMki antaH preraNAke binA -87 - Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2-karma khaNDa kiyA gayA adhyayana kevala mahaMtatAIke kAma AtA hai / jIvanavikAsakI yaha antaH preraNA jAgRta ho jAnepara hI usake hRdayameM Abhyantara-jIvana kI aura bAhya-jagatakI pahelIko samajhanekI bhAvanA sphurita hotI hai| ___ 'jagatkAyasvabhAvau vA saMvega-vairAgyArtham' isa sUtrakA sArthakya isameM hI hai ki vyakti bAhyAbhyantara-jagatakI tAttvika-vyavasthAko smjhe| sUtra meM prayukta 'jagat' zabda bAhya-jagatakA vAcaka hai aura 'kAya' zabda Abhyantara-jagatakA kyoMki jaisAki Age batAyA / jAyegA tAttvika vicAraNAke kSetrameM 'kAya' zabda kA artha yaha sthUla zarIra na hokara abhyantarameM sthita atyanta sUkSma vaha kArmaNa-zarIra hotA hai jisameM ki jIvanakI sakala tAttvika-jyavasthA garbhita hai| bAhya-jagatake svabhAvako dekhanese saMvega utpanna hotA hai arthAt bAhyajagatase bhaya lagane lagatA hai aura isake pratikA AkarSaNa naSTa ho jAtA hai| dUsarI ora kArmaNa-zarIra ke svabhAvako dekhanese viSayabhogase virakti ho jAtI hai| ye donoM aMga jIvana ke AdhyAtmika vikAsameM hetu haiN| 2. prastuta grantha 'karma-rahasya' nAmase karma-siddhAntakA jo vivecana vartamAnameM maiM Apake hAthoMmeM de rahA hU~ vaha vAstavameM koI svatantra grantha nahIM hai balki karma-siddhAnta nAmaka usa pahalI kRtikA hI dvitIya khaNDa hai, jo ki isase pahale prakAzameM A cukI hai| karma-siddhAnta nAmaka pustakameM prAthamika janoMko dRSTimeM rakhakara kathana kiyA gayA hai jaba ki isameM kucha paripakva vidyArthiyoMko dRSTimeM rkhkr| atyanta paripakvake liye to AcArya-praNIta karaNAnuyoga hI prayojanIya hai| prAthamika janoMke liye racA gayA honese 'karma-siddhAnta' nAmavAle pUrva prakAzita granthakA kathana kucha sthUla hai, jabaki madhyama zreNI ___ Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16-karaNAnuyoga vAloMke liye racA gayA honese prastuta granthakA kathana usakI apekSA kucha sUkSma hai| mUla granthoMkA vivecana isakI apekSA bhI adhika sUkSma hai| jaTilatA nivAraNa karaneke liye isakI paddhati sarvatra AdhyAtmika hai jisameM gaNitakA prayoga nahIM kiyA gayA hai| athavA yaha kaha lIjiye ki karmake adhyAtma-pradhAna isa vivecanakA adhyayana kara lene ke pazcAt yadi Apa isa viSayake mUla-zAstroMkA adhyayana kareMge to usase Apako sakala rahasya hastAmalakavat pratyakSa ho jaayegaa| maiM Apako vizvAsa dilAtA hU~ ki yaha viSaya Apako utanA hI rocaka lagegA jitanA ki 'zAnti-patha prdrshn'kaa| kisI anubhavI gurukI zaraNa prApta ho jAye to isase acchI bAta nahIM, parantu yadi aisA saubhAgya prApta na ho to apanI sthAnIya goSThI athavA satsaMgatimeM hI isakA adhyayana kreN| pArasparika sahayogase isa rahasyakA udghATana Apake prati ho jaayegaa| isakA adhyayana karaneke sAtha-sAtha Apa saMvega tathA vairAgyakI vRddhike artha bAhya tathA Abhyantara jagatake svabhAvakA cintana bhI avazya karate raheM jisase ki isakA jJAna kevala buddhi taka sImita na rahakara hRdayameM athavA hArdika bhAvanAoMmeM praveza karatA calA jaaye| jIvanotyAnakA sAkSAt sambandha hRdayase hai buddhise nhiiN| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17. karma 1. karma sAmAnya isa siddhAntakA sarva prathama prazna hai 'karma' / karma zabdakA sIdhAsAdA artha hai 'kArya' / yadyapi vyavahAra-bhUmipara hAtha-pA~va Adike dvArA kucha karanA dharanA kArya kahA jAtA hai, jo kevala cetana zarIroMmeM aura pradhAnataH manuSyoMmeM hI dekhaneko milatA hai, tadapi isa zabdakA saiddhAntika artha atyanta vyApaka hai| jar3a ho yA cetana, manuSya ho yA kITa pataMga, sabhI kucha na kucha karane meM pravRtta haiN| jar3a yA cetana koI padArtha eka kSaNake liye bhI pravRtti-zUnya ho sake, yaha sambhava nhiiN| - "yaH pariNamati sa kartA, yaH pariNAmo bhavettu tatkarma / yA pariNatiH kriyA, tatritayaM bhinnaM na vastutayA // " paramArtha-pratipAdaka isa sUtrake anusAra pratyeka padArthameM jo pratikSaNa nayI-nayI paryAya utpanna ho-hokara naSTa hotI rahatI haiM, ve paryAya hI navIna utpanna honeke kAraNa usa vastuke kArya athavA karma haiM / sahaja svAbhAvika rUpase pariNamana karanevAlA padArtha svayaM Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17-karma apanI paryAyakA kartA hai, usakI paryAya yA pariNAma usakA karma hai aura nitya nUtana paryAyako prApta karane tathA purAtanako chor3aneke prati nitya dhAvamAna rahanA usakI kriyA hai| isa prakAra kartA, karma tathA kriyA ye tInoM bhale hI samajhane tathA samajhAneke liye tIna kahe gaye hoM parantu vastutaH ye pRthak-pRthak kucha na hokara eka haiN| kevala usa-usa rUpase dekhanevAle hamAre vikalpake kAraNa hI ye tIna pratIta ho rahe haiN| , loMka-prasiddha arthase viparIta kartA, karma Adike isa vicitra lakSaNako sunakara cittameM yaha zaMkA udita ho jAnA svAbhAvika hai ki jar3a tathA cetana sabhI vastuoMmeM jo sahaja rUpase svayaM ho rahA hai aise karmakA tyAga kaise kiyA jA sakatA hai| yadi nahIM kiyA jA sakatA to karmoke tyAgakI bAta zAstroMmeM kyoM kI gayI hai| zaMkA ucita hai, parantu isakA avasthAna usI samaya taka hai jabataka ki Apako karmake bheda-prabhedoMkA paricaya prApta nahIM ho jaataa| karma vAstavameM do prakArakA hai-kRtaka aura akRtk| maiM yaha karU~' ityAkAraka saMkalpa pUrvaka kiyA gayA karma kRtaka kahalAtA hai aura isa prakArake saMkalpase nirapekSa jo svataH hotA hai, vaha akRtaka kahA jAtA hai| lokameM jitane kucha bhI kArya yA karma hameM dikhAI dete haiM, ve saba saMkalpa-pUrvaka kiye gaye honese kRtaka haiM / isIke tyAgakA upadeza zAstroMmeM kiyA gayA hai, sahaja rUpase honevAle akRtaka karmake tyAgakA nhiiN| 2. vividha kRtaka karma _ 'maiM yaha kAma karUM' isa prakArake saMkalpa-pUrvaka jo kAma kiyA jAtA hai vaha kRtaka kahalAtA hai, jo tIna prakArakA ho sakatA haijJAtRtva, kartRtva aura bhoktRtva / 'maiM yaha jAnUM' isa prakArake saMkalpase Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2- karma khaNDa kiyA gayA kAma jJAtRtva hai, 'maiM yaha kAma kara isa prakAra ke saMkalpase kiyA gayA kAma kartRtva hai aura 'maiM yaha bhogU' aise saMkalpase kiyA gayA kAma bhoktRtva hai| tInoMke anekoM avAntara bheda haiN| indriyoM ke dvArA dekha-sunakara jAnanA, athavA sUMgha cakhakara jAnanA, mana vuddhi Adike dvArA manana cintana karake jAnanA athavA nirNaya karanA, samajhanA, ye saba kAma jJAtRtvake antargata haiN| hAtha-pAMva Adise uThAnA-dharanA, banAnA-bigAr3anA, calanA-phiranA, uchalanAkUdanA, baiThanA-leTanA athavA vacanake dvArA bolanA par3hAnA samajhAnA, ye saba kAma kartRtvake antargata haiM / jJAtRtvameM kevala jAnanA hotA hai, hilanA DulanA.yA bhAganA-daur3anA nahIM, jabaki kartRtvameM hilanA DulatA yA bhAganA-daur3anA hotA hai, jAnanA nhiiN| jAne gaye athavA kiye gaye kisI viSayake sAtha tanmaya hokara usameM rasa lenA, duHkha-sukha mahasUsa karanA athavA jAnate tathA karate samaya harSa-viSAdakA anubhava karanA bhoktRtva kahalAtA hai| tanmaya hokara Asakti-pUrvaka kisI rUpako nihAranA, svAdiSTa padArthoke sAtha tanmaya hokara unakA rasa lenA, strI AdikA sparza karanA. athavA manameM ina viSayoMkA smaraNa-cintana karanA, ye saba bhoktRtvameM garbhita haiN| isI prakAra apane dvArA banAye gaye yA apane liye banavAye gaye ghara, fIcara, bartana, AbhUSaNa, upakaraNa, AdimeM ye mere haiM' aisA svAmitva bhAva karanA bhoktRtva hai| isI prakAra dekho maiMne yaha kAma kitanA acchA kiyA hai', 'maiMne yaha kavitA kitanI sundara vanAI hai', 'maiMne yaha pustaka kitane ma kI likhI hai', 'maiM kitanA tez2a daur3a sakatA hU~', 'merA bhASaNa kitanA sundara hotA hai', 'maiM kitanA acchA gA-vajA sakatA hai', ityAdi prakArase zarIrake tathA vacanake dvArA kiye gaye sakala kAryoM meM garva kI pratIti karanA bhoktRtva hai| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17-karma 93 jisa prakAra ina sakala viSayoMmeM harSa athavA sukhakI pratIti hotI hai, usI prakAra inase viparIta aniSTa viSayoM meM viSAda athavA duHkhakI pratIti hotI hai| iSTa viSayoMmeM harSa tathA sukhakI aura aniSTa viSayoMmeM viSAda athavA duHkha kI pratIti honA bhoktRtva hai| jisa prakAra vartamAna prApta iSTAniSTa viSayoMko bhogate samaya harSaviSAda athavA sukha duHkhakI pratIti hotI hai usI prakAra gatakAlameM bhoga lie gae iSTAniSTa viSayoMkA smaraNa karanemeM bhI harSa viSAdakI athavA sukha-duHkhakI pratIti hotI hai, aura 'AgAmI kAlameM prApta hone sambhava haiM aisI iSTAniSTa bhAvI sambhAvanAko kalpanAmeM bhI hotI hai| isaprakAra iSTAniSTa viSayoM se sambandhita vartamAnakA etyakSa, bhUtakA smaraNa aura bhaviSyatkI kalpanA karanemeM jI harSavaSAdakI athavA sukha-duHkhakI pratIti hotI hai vaha saba bhoktRtva kahalAtA hai| saMkalpa pUrvaka kie jAnese jJAtRtva, kartRtva tathA bhoktRtva ye sakala kArya yA karma kRtaka kahalAte haiM, aura isa kAraNa ye hI bandhanakArI hote haiM, sahaja honeke kAraNa akRtaka karma nhiiN| .. Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18-karma-karaNa 1. trividha karaNa . kRtaka karma tIna prakAra ke kahe gaye haiM-jJAtRtva, kartRtva tathA bhoktRtva / kAraNa athavA karaNake binA koI bhI kArya honA sambhava nahIM, isalie ina tInoM kAryoM ke koI na koI kAraNa athavA karaNa avazya hone caahie| Aiye unakA anveSaNa kreN| jisake dvArA athavA jisakI sahAyatA se koI karma yA kArya kiyA jAtA hai use karaNa kahate haiM / vyAkaraNa meM isakA antarbhAva karaNa-kAraka meM hotA hai, nyAya kI bhASA meM ise hetu kahate haiM aura siddhAnta kI bhASA meM yaha 'sAdhana' ke nAma se prasiddha hai| isa prakAra kAraNa, karaNa, hetu tathA sAdhana ye cAroM ekArthavAcI saMjJAyeM haiN| trividha karma ke kSetra meM uparyukta karaNa do prakAra kA haibahirkaraNa tathA antaSkaraNa / bAhara meM jinakA pratyakSa hotA hai aise netra-zrotra, hAtha-pAMva Adi bahirkaraNa haiM aura bAhara meM jisakA pratyakSa nahIM hotA hai aisA citta antaSkaraNa hai| bahirkaraNa ke do vibhAga haiM, jJAnakaraNa aura karmakaraNa / jJAtRtva ke sAdhana ko - 94 - Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18- karma-karaNa 95 jJAnakaraNa kahate haiM aura kartRtva ke sAdhana ko karmakaraNa / bhoktRtva kA sAdhana antaSkaraNa hai, jisakA ullekha Age kiyA jAyegA / 2. jJAnakaraNa tathA karmakaraNa jJAnakaraNa pAMca prasiddha haiM - tvak, jihvA, ghrANa, netra tathA zrotra / chUkara jAnanA, cakhakara jAnanA, sUMghakara jananA, dekhakara jAnanA aura sunakara jAnanA, ye pAMca inake pratiniyama viSaya haiM / kyoMki inake dvArA jAnaneke hI kAma kI siddhi hotI hai, halana Dulana rUpa se kucha kriyA karane kI nahIM, isaliye inheM jJAnakaraNa kahate haiM / jJAna-karaNa kI bhAMti karma-karaNa bhI pAMca haiM-hAtha, pAMva, jihvA, gudA aura upastha / hAtha ke dvArA hama lene-dene kA, uThAnegharane kA tathA banAne - bigAr3ane Adi kA kAma karate haiM aura pAMva ke dvArA calane-phirane, uchalane-kUdane tathA bhAgane-dor3ane kA / jihvA ke do kAma haiM cakhakara jAnanA aura bolanA / cakhakara jAnane vAlI jihvA ko zAstroM meM rasanA kahA gayA hai, jisakA grahaNa jJAnakaraNa ke antargata kiyA jA cukA hai| bolane kA kAma karate samaya jihvA ko hama vAgendriya kaha sakate haiM / karma-karaNa meM jihvA ke isI pakSa kA grahaNa hotA hai cakhane vAle pakSa kA nahIM / gudA se hama mala-tyAga kA kAma karate haiM / upastha guhyendriya ko kahate haiM | isake do kAma haiM - mUtra kA tyAga karanA aura sAMsArika viSaya bhoga krnaa| kyoMki ina pAMcoM ke dvArA kisI na kisI rUpa meM halana Dulana rUpa kriyA ki siddhi hotI hai, kucha jAnane kI nahIM, isaliye inheM karmakaraNa kahate haiM / 'indra' zabda AtmA ke arthameM prayukta kiyA jAtA hai / ina karaNoMke dvArA kyoMki zarIrameM sthita AtmA athavA cetanA-zaktikI Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2-karma khaNDa siddhi hotI hai, isaliye ye indrake liMga haiN| liMgapara se liMgIko jAnanA anumAna jJAnakA lakSaNa hai, jisakA ullekha nyAya-zAstrameM upalabdha hotA hai| indra arthAt AtmAke liMga honese zAstrameM ina karaNoMko indriya kahA gayA hai / isaliye jJAnakaraNako hama jJAnendriya kaha sakate haiM aura karmakaraNako karmendriya / yadyapi zarIrake aMga honeke kAraNa karmendriyoMkA pRthak ullekha zAstroMmeM nahIM hai tadapi prakaraNavazAt yahAM unakA pRthakse ullekha karanA nyAya-virUddha nahIM haiN| 3. bhogakaraNa . ye dasoM indriyAM jAne gaye, athavA kiye gae apane-apane pratiniyata viSayako athavA kriyAko jAnane tathA karaneke sAtha-sAtha unake prati tanmaya hokara rasAsvAdana bhI karatI pratIta hotI haiN| netra apane prati upasthita huye rUpako jAnaneke sAtha-sAtha usake prati tanmaya hokara nihAratI pratIta hotI haiM, hAtha kisI padArthako pakar3ane ke sAtha-sAtha usake prati tanmaya hokara usakI komalatA kaThoratA AdikA sparza karatA pratIta hotA hai| parantu sUkSma dRSTise dekhanepara bhoganekA kArya bahirkaraNa rUpa dasa indriyoMkA nahIM hai, balki antaSkaraNakA hai| jJAnendriyoMmeM rasanA ghrANa tathA sparzana aura karmendriyoMmeM upastha ye cAra indriyAM yadyapi vyavahAra bhUmipara bhogendriyAM mAnI gayI haiM, parantu sUkSma dRSTise dekhanepara ye cAroM tathA inake sAtha anya cha: bhI indriyAM vAstavameM jJAtRtva tathA kartRtvake prati hI karaNa haiM, bhoktatvake prati nhiiN| ye yadyapi bhogake sAdhana avazya haiM parantu inakI sahAyatAse bhoganevAlA antaSkaraNa hI hai / 4. antaSkaraNa netra Adika indriyoMkI bhAMti bAharameM pratyakSa na honeke kAraNa antaSkaraNako zAstroMmeM anindriya athavA ISat-indriya kahA gayA hai, ___ Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18-karma-karaNa parantu vAstava meM dekhA jAya to bahirkaraNa rUpa dasoM indriyoM kI zAsaka hone ke kAraNa yahI pradhAna indriya hai / jJAnakaraNake dvArA grahaNa kiyA gayA athavA jAnA gayA pratyeka viSaya aura karmakaraNa dvArA kiyA gayA pratyeka kArya bhoganeke liye ise hI prApta hotA hai| isakI preraNA pe hI ve apane-apane kArya meM niyojita hote haiN| isake uThanepara ve uTha jAte haiM aura isake sone para ve so jAte haiN| isake kriyAzIla honepara ve saba kriyAzIla ho uThate haiM aura isake zAnta hone para ve saba zAnta ho jAte haiM / indriyAM isakI AjJAkAriNI sevikAyeM mAtra haiN| jisa prakAra bAhya indriya pAMca-pAMca haiM isI prakAra anindriya yA antaSkaraNa ke bhI cAra vibhAga haiM-mana, buddhi, citta tathA ahaMkAra / yadyapi ina cAroM meM se kisI bhI eka zabda ke kahane para prAyaH ina cAroMse samaveta pUre antaSkaraNa kA grahaNa ho jAtA hai tadapi yahAM usakA vizeSa svarUpa darzAnA iSTa honese use cAra bhAgoM meM vibhAjita karake batAyA jA rahA hai| darzana-khaNDameM citta zabda ke dvArA jisakA vistRta vivecana kiyA gayA hai vaha bhI vAstava meM akelA citta na hokara ina cAroMse samaveta pUrA antaSkaraNa hai| zAstroM meM isake liye 'mana' zabda kA prayoga bahulatA ke sAtha kiyA gayA hai| anya tIna zabdoM kA prayoga vahAM atyanta virala hai| isaliye ina cAroM meM kyA antara hai yaha viveka vahAM ho nahIM paataa| Aiye ina cAroMkI kAryavAhI kA thor3A sA adhyayana kreN| 5. prAbhyantara zAsana antaSkaraNa kI zAsana-vyavasthA atyanta vaijJAnika tathA paripUrNa hai| kyA majAla ki isakI prajA arthAt indriyAM isake prati tanika sI bhI koI beImAnI kara skeN| mana Adi cAroM ke pAsa apanAapanA akSaya koza hai jisake AdhAra para ve apane-apane zAsana kI . Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Pc 2-karma khaNDa vyavasthA karate haiN| dasoM indriyoM kA svAmI mana hai aura mana kI svAminI buddhi hai / buddhi kA svAmI citta hai aura citta kA ahaMkAra / dUsare prakAra se kaheM to ahaMkAra rAjA hai, citta usakA mitra hai aura buddhi pradhAna mantrI / mana ina donoM mantriyoM kA sekreTarI hai / indriyAM unake adhIna vibhinna vibhAgoMkI adhikAriNI manakA kAma manana karanA hai, buddhikA kAma satya asatya kA viveka karanA hai, citta kA kAma bhUta-bhAvI kI cintA karanA aura ahaMkAra kA kAma apane iSTa viSaya ko bhoganA hai; athavA meMmerA tU-terA AdikI mohareM lagAkara una viSayoM para apanA svAmitva sthApita karanA hai| inakA vizada spasTIkaraNa ina cAroM kI kAryavAhIkA adhyayana karane se ho jaayegaa| svAmI-bhaka sevikAoM kI bhAMti jJAnendriya apane-apane pratiniyata viSaya ko grahaNa karake use apane svAmI mana ke prati hastAntarita kara detI haiN| isa viSaya ke prApta hone para kyA, kyoM, kase Adike anekoM vikalpa uThAkara vaha usakA sarva orase nirIkSaNa tathA parIkSaNa karatA hai / yahI usakA manana kahalAtA hai / manana kara cukanepara vaha use cittakI prayogazAlAmeM bheja detA hai| vaha bhUtakI smRtiyoMke sAtha tathA bhAvIkI sambhAvanAoMke sAtha milAna karaneke liye use kasauTI para kasatA hai| Age jAnepara yaha kadAcit mere mitra ahaMkArako hAni to nahIM pahuMcAyegA, athavA jitanA lAbha use pahu~cAnA cAhiye usase kucha kama to nahIM kregaa| nahIM nahIM aisA kucha honevAlA nahIM hai, lAbha hI hogA, hAni nahIM, ityaadi| apanA kAma kara cukanepara citta use apane mitra ahaMkArako bhogazAlAmeM bheja detA hai| meM-merA, tU-terA, iSTa-aniSTa Adi rUpa bandoMkI mudrAse aMkita karake yaha use antima nirNayake liye apane Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18-karma-karaNa mantrI buddhikI nyAyazAlAmeM bhejatA hai| mana tathA cittake dvArA kiye gaye parIkSaNakA aura ahaMkArake dvArA aMkita kI gayI mudrAoMkA punarapi sUkSma nirIkSaNa tathA parIkSaNa karake vaha 'yaha viSaya grAhya hai athavA tyAjya hai, kartavya hai athavA akartavya hai' aisA nirNaya sunA detI hai| buddhi ke isa nirNayako sunakara ahaMkAra yadi use anukUla pAtA hai to harSita ho jAtA hai aura yadi pratikUla pAtA hai to udAsa ho jAtA hai| harSita avasthAmeM utsAhake sAtha aura udAsa avasthA kucha anamane bhAvase vaha buddhikI usa AjJAko cittake prati pradAna karatA hai jise prApta karake vaha bhI ahaMkArakI hI bhA~ti harSita athavA udAsa hokara AgA-pIchA dekhane lagatA hai, aura use samucita kAryavAhIke liye manake pAsa bheja detA hai| __ tadanusAra mana karmendriyoMko AjJA karatA hai ki turata isa viSayako bandI banAkara mere darabArameM upasthita karo, athavA ise yahA~se haTAkara sAgarameM DubA Ao, athavA isameM kucha isa prakArakA parivartana karo ityaadi| apane svAmIkI AjJA pAkara hAtha pAMva Adi sabhI karmendriyeM nivilamba apane-apane kAmameM juTa jAtI haiM aura usa samaya taka athaka parizrama karatI rahatI haiM jabataka ki apane svAmI manako santuSTa na kara leN| inake kAryase santuSTa hokara mana ahaMkArake mAdhyamase buddhike prati inako sifAriza karatA hai| buddhi prasanna hokara apane ina sabhI sAmantoMko anekAneka sammAnanIya padoMse vibhUSita karatI hai, jisake kAraNa ye uttarottara adhika utsAhake sAtha usakI sevAmeM isa prakAra juTI rahatI haiM ki unheM yaha bhI socaneko avakAza nahIM milatA ki hama kyA kara rahI haiM aura kyoM kara rahI haiN| inakI isa mUrkhatApara mana hI mana muskurAte hue gurudeva yadyapi sadA apanI orase inheM sAvadhAna karate rahate haiM parantu jAnane Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. 2-krama khaNDa karane tathA bhoganekI dhuna meM lage inako unakI bAta yA to sunAI nahIM detI, aura yadi kadAcit sunAI bhI detI hai to vaha inheM bhAtI nahIM hai| kadAcit kAla-labdhivaza kisI eka vyaktike cittako unakI bAta sparza kara jAe to vaha cintAmeM par3a jAtA hai, usake vikalpoM kI dizA badalakara nIcese uparakI ora ho jAtI hai| cittake badala jAnepara mana badala jAtA hai, mana badala jAnepara ahaMkAra aura ahaMkAra badala jAnepara buddhi bhI badala jAtI hai| unake badala jAnepara unake parIkSaNa nirIkSaNa tathA AjJAkaraNakI sakala gatividhiyAM badala jAtI hai| phalasvarUpa jJAnakaraNa tathA karmakaraNakI sakala vRttiyAM bAharase haTakara antarmukha ho jAtI haiN| bAhya-jagatke viSayoMko jAnane karane tathA bhoganekI bajAya aba ve antarjagatmeM sthita tattvoMko jAnane, prApta karane, tathA bhoganeke prati unmukha ho jAtI haiN| ___ antaSkaraNake bahirmukha honepara hI jJAtRtva, kartRtva tathA bhoktRtva bandhanakArI haiM, usake antarmukha ho jAne para nhiiN| . Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 - yoga - upayoga 1. cetanA zaktikA upayuktikaraNa jJAtRtva, kartRtva aura bhoktRtva aise trividha karmakI bAta kahI yI / saMkalpa pUrvaka honese ye saba karma kRtaka kahalAte haiN| pAMca jJAnakaraNa, pAMca karmakaraNa aura cAra antaSkaraNa ina caudaha karaNoMkI apekSA yadyapi vaha caudaha bhAgoM meM vibhAjita karake darzAyA gayA hai, tadapi ina sabakI pRSThabhUmi meM virAjita cetanA nAmakI prasiddha zakti jo apane saMkalpake dvArA ina sabako apane-apane kAryoMke prati niyojita karatI hai, vaha caudaha prakArakI na hokara eka hai / jisa karaNake prati yaha zakti upayukta hotI hai vaha karaNa hI kAma karatA hai, usake atirikta anya saba usa samaya nizceSTa rahate haiM / yadyapi sthUla dRSTise dekhanepara sabhI karaNa yugapat kAma karate pratIta hote haiM parantu vAstavameM aisA nahIM hai / capalA arthAt bijalakI bhAMti zIghratAke sAtha caudaha karaNoMmeM upayukta hotI rahaneke kAraNa yaha eka hI zakti caudaha rUpa huI dikhatI hai / vAstava meM eka samaya meM vaha eka hI karaNake prati upayukta hotI hai aura eka hI karaNa usa samaya kAma karatA hai, saba nahIM / - 101 - Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 2-karma khaNDa __isa viSayameM hama TArcakA dRSTAnta de sakate haiN| TArca meM jo balba lagA hotA hai use yadi TArcase nikAlakara kamaremeM khulA laTakA diyA jAye to usake prakAzameM kamarekI sArI vastuyeM dikhAI de sakatI haiN| parantu TArcake dvArA usake prakAzako kisI eka vastupara phokasa kara dene para kevala vahI vastu dikhAI detI hai, anya nhiiN| isIprakAra yadi isa cetanA zaktiko caudaha karaNoMkI paridhise bAhara nikAlakara khule AkAzameM sthApita kara diyA jAye to yaha samagra vizvako yugapat prakAzita kara deneke liye, grahaNakara leneke lie athavA AtmasAt karake bhoga leneke lie samartha hai| parantu saMkalpa sthAnIya TArcake dvArA ise kisI eka viSayake prati upayukta kara dene para kevala vahI eka viSaya jAnA yA kiyA jAtA hai, anya nhiiN| karaNoMke prati cetanA-zaktikA yaha upayuktikaraNa do prakArakA mAnA gayA hai-kartRtva pakSameM yogake rUpameM aura jJAtRtva tathA bhoktRtva pakSameM upayogake rUpameM / kartRtvameM jisa prakAra halana-Dulana rUpa kriyA pradhAna hotI hai usa prakArase jJAtRtvameM nahIM hotii| indriyoMke dvArA gRhIta viSayoMkI pratIti hI isa pakSameM pradhAna hai| isaliye ina donoM pakSoMmeM jAtibheda pratyakSa hai / jJAtRtva tathA bhoktRtva pakSameM isa prakArakA koI jAti-bheda nahIM hai| jisa prakAra jJAtRtva pakSameM viSayakI pratIti pradhAna hai kartRtva nahIM, usI prakAra bhoktRtva pakSameM bhI kisI viSayako AtmasAt karake tajjanita harSa viSAdakI athavA sukha duHkhakI pratIti hI pradhAna hotI hai kartRtva nhiiN| 2. cetanAkA ekatva ___ isakA tAtparya yaha hai ki cetanA zakti do na hokara eka hai| aisA nahIM hai ki jJAtRtva tathA bhoktRtva pakSameM viSayoMkI tathA sukha-duHkhakI pratIti karanevAlI cetanA to koI anya ho aura karane-dharane vAlI cetanA koI anya ho| eka hI cetanA do kAma Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 - yoga- upayoga 103 karatI hai / jAnane athavA bhoganeke samaya vaha viSayakI athavA duHkhasukha kI pratIti karatI hai aura karaneke samaya vaha halana-Dulana rUpa kArya meM pravRtta hotI hai / viSaya kI athavA sukha-duHkhakI pratIti karate samaya vaha 'upayoga' kahalAtI hai aura halana-Dulana rUpa kAryameM pravRtta hote samaya 'yoga' | vAstava meM ye do zAstrIya saMjJAyeM haiM jo usakI dvividha zaktike prati saMketa karatI haiM / cetanA eka sAmAnya zakti hai jise prAyaH jyoti ke sAtha upamita kiyA jAtA hai| isakA kAraNa yaha hai ki jisa prakAra sUryakI kiraNoMmeM jyoti aura usake sAtha-sAtha gati dekhI jAtI hai, usI prakAra cetanAmeM jJAna aura usake sAtha-sAtha kriyA dekhI jAtI hai / yahI kAraNa hai ki saMskRtameM jitanI gatyarthaMka dhAtue~ haiM ve saba jJAnArthaMka bhI mAnI gayI haiM, jaise avagama, adhigama, Agama, nigama Adi saba gatyarthaka zabda jJAnake vAcaka haiM / 'merI isa viSayameM acchI gati hai' aisA prayoga bhI jJAnake viSaya meM hI hotA hai / isa prakAra cetanAmeM do zaktiyAM haiM-jJAna-zakti tathA kriyAzakti / jJAnake prati upayukta hone para vaha 'upayoga' kahalAtI hai aura kriyAke prati upayukta hone para 'yoga' / gati yukta honeke kAraNa yadyapi jJAnAtmaka upayoga bhI svayaM eka kriyA hai tadapi yoga zabdake dvArA jisa kriyAkA ullekha karanA yahAM iSTa hai vaha halana-Dulana rUpa athavA sthAnase sthAnAntara hone rUpa hotI hai, jaba ki upayogakI kriyA vijayase viSayAntara hone rUpa hotI hai| isaliye donoM kriyAoM meM jAti-bheda hai / 3. upayoga upayoga saMjJAvAlI jJAnAtmaka kriyA do prakArakI hotI haijJAna tathA darzana / jJAnameM aham idaM kA dvaita hotA haiM jabaki darzanameM nahIM hotA / jJAnendriyoMke mAdhyamase jaba cetanA bAhya jagatke Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 2- kama khaNDa viSayoMse pratibimbita huI pratIta hotI hai, athavA antaSkaraNake mAdhyama se jaba vaha apaneko ahaM aura idaM ke rUpameM dvidhA vibhakta karatI huI pratIta hotI hai, taba vaha jJAna kahalAtI hai / donoM hI dazAoM meM vaha viSayAkAra ho jAtI hai / antara kevala itanA hai ki pahalIkA viSaya bAharameM hai aura dUsarIkA viSaya bhItarameM arthAt cittake akSaya koSa meM / bAhya viSayase ho yA Abhyantara viSayase, cetanAkA viSayAkAra ho jAnA hI 'jJAna' kA lakSaNa hai / dUsarI ora cetanA jaba eka indriyakA avalambana chor3akara dUsarI indriya kA avalambana leneke liye apanA upayoga badalatI hai taba eka kSaNake liye vaha nirviSaya ho jAtI hai| pahalI indriyakA viSaya chUTa gayA hai aura dUsarIkA abhI pakar3A nahIM hai / isa madhyavartI kSaNameM vaha nirviSaya hai / isI prakAra dhyAna samAdhikI sAdhanAke dvArA bhI cetanako nirviSaya kiyA jA sakatA hai / kisI bhI prakAra kyoM na ho cetanA jisa samaya nirviSaya hotI hai usa samaya hama usake upayogako 'darzana' nAma dete haiM / bhoktRtva pakSa meM kyoMki cetanA gRhIta viSayake sAtha tanmaya ho jAtI hai, aham idaM ke bhedakI pratIti usa samaya hotI nahIM hai, kevala rasAnubhUti hotI hai, isaliye darzanopayoga hI isa pakSa meM pradhAna hai / bAhya viSayoMkA bhoga vAstavameM udAharaNa hai| yahAM bhale hI sthUla rUpase aham idaM kI pratIti na hotI ho tadapi kisI na kisI rUpa meM vaha hotI avazya hai / isaliye bAhya viSayoM kA bhoktRtva jJAnopayoga meM garbhita hai, darzanopayoga meM nahIM / darzanopayoga isakI apekSA bahuta sUkSma hai / usameM na to kisI bAhya viSaya kA AkAra pratibimbita hotA hai, na kisI Abhyantara viSaya kA aura na hI kisI kalpanAkA / nirviSaya tathA zUnya cijjyoti hI usa samaya pratIti kA viSaya banatI hai / viSaya banatI Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19-yoga upayoga hai yaha kevala samajhAneke liye kahA gayA hai, vAstavameM vahAM viSayaviSayIkA koI bheda nahIM hai| viSayAkAra honeke kAraNa jJAna sAkAra hotA hai, jabaki niviSaya honeke kAraNa darzana nirAkAra hai| viSayase viSayAntara honeke kAraNa jJAna savikalpa hai, jabaki isase nirapekSa honeke kAraNa darzana nirvikalpa hai| kAlA pIlA Adi vizeSoMkI pratItise yukta honeke kAraNa jJAna savizeSa hai jabaki niviSaya honeke kAraNa darzana nivizeSa hai| aham idaM ke rUpameM viSayako apane se pRthak sthApita karake dekhaneke kAraNa jJAna bahicitprakAza hai aura kevala cijjyoti mAtrakI advaita pratIti honeke kAraNa darzana antacitprakAza hai| AtmAkA zuddha-svarUpa kyoMki cinmAtra hai, isaliye darzanopayoga hI vAstavameM Atmadarzana yA AtmAnubhUti hai| bhoktRtva pakSameM yahI AtmAkA bhoga hai| dhyAna kI avasthAmeM 'maiM AtmAkA darzana kara rahA hUM' ityAkAraka jo Atmadarzana hotA hai, vaha Atmadarzana nahIM balki usakI kalpanA hai aura isaliye vaha jJAnopayoga hai, darzanopayoga nhiiN| 4. yoga ___yadyapi prasaMgavazAt upayogakA kathana kara diyA hai tadapi karma tathA kriyA ke pakSameM yoga hI pradhAna haiM upayoga nhiiN| upayoga isakI pRSThabhUmimeM rahatA hai| jJAtRtva tathA bhoktRtvakA grahaNa bhI yahAM karmake rUpameM kiyA gayA hai, jAnane mAtrake athavA AtmAnubhavake rUpameM nhiiN| samagrako yugapat jAnanA tathA AtmA kA anubhava karanA bhI yadyapi jJAtRtva tathA bhoktRtva haiM, tadapi karmake prakaraNameM jisa jJAtRtva tathA bhoktRtvakA grahaNa kiyA gayA hai vaha kriyA rUpa arthAt pravRttirUpa hai| samagrameM pvAyaMTa lagAkara jAnanA jJAtRtvamAtra na hokara jJAtRtva kriyA hai kyoMki isa prakArake jJAnameM viSaya Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 2- karma khaNDa saMkrAnti svAbhAvika hai / isI prakAra samagra meM iSTAniSTakA dvaita karake grahaNa-tyAga karanA bhI bhoktRtva mAtra na hokara bhoktRtva kriyA hai / kartRtva kI bhAMti ye donoM kriyAyeM bhI vAstava meM pravRttirUpa haiN| isaliye inameM yogakI pradhAnatA hai / 'yoga' zabdakA vyutpatti-labhya arthaM do padArthoMkA pArasparika jur3Ana hai| ukta tInoM kAryoM meM kyoMki cetanAkA jur3Ana karaNoMke sAtha hotA hai isaliye 'yoga' kahA jAtA hai / isa zabdakA saiddhAntika lakSaNa kriyA athavA parispandana hai / upayogakA eka viSayako chor3akara dUsare viSayake prati dhAvamAna honA jJAtRtva pakSakI kriyA hai, iSTa viSayako grahaNa karake aniSTa viSayakA tyAga karanA bhoktRtva pakSakI kriyA hai aura karmendriyoMke dvArA kAma karanA kartRtva pakSakI kriyA hai / netrAdi jJAnendriyA~ kyoMki pUrva pUrva viSayako chor3akara uttarauttara viSayakI ora daur3atI rahatI haiM isaliye kriyArata haiN| citta nAmase antaSkaraNakI bhAgador3akA citraNa pahale kara diyA gayA hai, isaliye vaha bhI kriyArata hai| hAtha pA~va Adi karmendriyoMkA lakSaNa kriyA karanA hai, isaliye ve bhI kriyArata haiM / isa prakAra tInoM hI karaNa kriyArata haiM / ina tInoMkI kriyA 'yoga' kahalAtI hai / ye saba to inakI sthUla kriyA haiM / sUkSma dRSTise dekhanepara isakA artha parispandana mAtra hai / jaba hama kisI vastuko jAnanekA athavA karanekA athavA bhoganekA saMkalpa karate haiM, usa samaya hama apanI cetanA zaktiko prANa vAyuke sAtha yukta karate haiM / usakI preraNA se prANavAyu nasa-nasa meM tathA mAMsa-peziyoM meM dabAva utpanna kara detI hai / yaha dabAva usa karaNameM vizeSa hotA hai jisameM ki vaha kriyA karanI iSTa hotI hai / pariNAma svarUpa nasoMmeM tathA mAMsake paTToM meM kaThoratA A jAtI hai aura usake yogase vaha aMga apane pratiniyata kAryameM niyukta ho jAtA hai | zarIrake kisI aMgameM pIr3A honepara jo lahara Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 - yoga - upayoga 107 sI athavA sensation sI pratIta hotI hai vaha bhI vAstavameM cetanAkA parispandana hai / vistArake liye yahA~ avakAza nahIM hai / samagrako yugapat na jAnakara pvAyaMTa lagAkara jAnanA jJAtRtva pakSakA yoga hai, kyoMki usameM upayoga eka viSayako chor3akara dUsare viSayakI tarafa daur3atA hai / samagrako yugapat AtmasAt na karake pvAyaMTa lagAkara AtmasAt karanA bhoktRtva pakSakA yoga hai, kyoMki jJAtRtva pakSakI bhA~ti yahA~ bhI upayoga eka viSayako chor3akara dUsare viSayakI ora daur3atA hai| isIprakAra samatA pUrvaka samagra ke prati kAma na karake kisI ekake prati kAma karanA kartRtva pakSakA yoga: hai / pvAyaMTa lagAnA kyoMki antaSkaraNa athavA saMkalpakA kAma hai, isaliye antaSkaraNake jIvita rahanepara hI jJAtRtva, kartRtva, bhoktRtva ye tInoM bandhanakArI haiM, usake mara jAne para nahIM / * "apane rAgadveSAtmaka saMkalpa hI saba doSoM ke mUla haiM" jo isa prakAra ke cintana meM udyata hotA hai usake mana meM samatA utpanna hotI hai usase usakI vAsanAeM aura tRSNAyeM prakSINa ho jAtI haiM / tapasyA se vyakti pUrva saMcita karmoM ko kSINa kara vizukhi ko prApta karatA hai / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20. yoga - vidhAna 1. trikaraNa karaNoMke mAdhyama se cetanA zaktikA kSubdha, caJcala, spandita athavA kriyAzIla ho uThanA usakA 'yoga' kahalAtA hai / yadyapi sAmAnya rUpase dekhane para usakI caMcalatA athavA spandana hI yogakA lakSaNa hai aura vaha eka hI prakArakA hai, parantu kriyA athavA karmakI apekSA dekhanepara vaha tIna prakArakA hai-jJAtRtva, kartRtva tathA bhoktRtva / jisa prakAra kriyAkI apekSA yaha tIna prakArakA hai, usI prakAra karaNoMkI apekSA dekhanepara bhI vaha tIna prakArakA mAnA gayA hai / yadyapi trividha kriyA yA karmake kAraNa sAmAnya rUpa se bahirkaraNa aura antaSkaraNa ye do kahe gaye haiM, aura vizeSa rUpa se caudaha, tadapi una sabakA antarbhAva tInameM ho jAtA hai - mana, vacana tathA kAya / mana kahane se mana, buddhi, ahaMkAra tathA citta ina cAroMse samaveta pUre antakaraNakA grahaNa ho jAtA hai / vacana kahanese jihvAke vAgindriya vAle pakSakA aura kAya kahanese isake atirikta zeSa cAra karmendriyoMkA grahaNa hotA hai| jJAnendriyoMkA antarbhAva manavAle - 108 - Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20-yoga-vidhAna 109 vibhAgameM ho jAtA hai, kyoMki inake dvArA grahaNa kiye gaye athavA jAne gaye viSayameM hI usakI manana cintana rUpa pravRtti hotI hai| ye tInoM hI karaNa do-do rUpameM dekhe jA sakate haiM, dravyarUpameM tathA bhaavruupmeN| paramANuoMse nirmita netragolaka Adi dravyakaraNa haiM aura inake prati cetanA-zaktikA jJAnAtmaka athavA kriyAtmaka jo upayuktikaraNa hotA hai vaha bhAvakaraNa hai| dravyakaraNa tathA bhAvakaraNa ye donoM hI mana, vacana tathA kAyake bhedase tIna-tIna prakArake haiMdravyamana, dravyavacana, dravyakAya aura bhAvamana, bhAvavacana, bhAvakAya / ina tInoMkA kathana pRthak-pRthak karatA huuN| 2. mana mana kahanese jJAnendriyoM sahita pUre antaSkaraNakA grahaNa hotA hai / isAlaye manase pahale jJAnendriyoMkA vicAra karate haiN| jJAnendriyA~ do prakArako mAnI gayI haiM-dravyendriyA~ aura bhaavendriyaaN| paramANuoMse nirmita netragolaka Adi dravyendriyA~ haiM aura inakI pRSThabhUmimeM avasthita dekhane sunane AdikI cetanA zakti bhAvendriya hai, jisakA ullekha isase pahalevAle adhikArameM jJAnopayogake nAmase kiyA gayA hai| mana bhI do prakArakA he-dravyamana aura bhAvamana / isa zarIrake bhItara hRdayasthAnapara sUkSma prANavAhinI nAr3iyoMkI eka aSTadalakamalake AkAravAlI granthi hai| yogadarzanake AcArya ise anAhatacakra kahate haiM / yahI jainAcAryoMkA abhipreta dravyamana hai / bhAvendriyakI bhAMti isakI pRSThabhUmimeM sthita saMkalpa vikalpa karanekI athavA manana karanekI vaha cetanA zakti bhAvamanakA svarUpa hai jisakA vizada vivecana karma-karaNavAle adhikAra meM kiyA gayA hai| paramANuoMse nirmita honeke kAraNa aSTadala-kamalavAlA ukta cakra dravyamana hai aura cetanA kA upayoga honeke kAraNa saMkalpana athavA manana zakti bhAvamana hai| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2-karma khaNDa jisa prakAra manake viSayameM kahA gayA hai usI prakAra antakaraNake anya tIna aMgoMke viSayameM bhI kahA jA sakatA hai| donoM bhRkuTiyoMke madhyameM sthita SoDazadala-kamalake AkAravAlA AjJAcakra dravya-buddhi hai, aura usakI pRSTha-bhUmimeM sthita nirNaya karanekI zakti bhAva-buddhi hai| kaNTha-sthAnameM sthita dvAdazadala-kamalake AkAravAlA vizuddhi-cakra dravyacitta hai aura usakI pRSThabhUmimeM sthita cintana karanekI zakti bhAvacitta hai| nAbhi-sthAnapara sthita caturdala-kamalake AkAravAle maNipUra cakrako hama dravya-ahaMkArake sthAnapara samajha sakate haiN| isakI pRSThabhUmimeM sthita maiM-merA, tU-terA rUpa dvandva karanevAlI zakti bhAva-ahaMkAra hai| 3. vacana vacana bhI do prakArakA hai-dravyavacana aura bhAvavacana / kaNThatAlu jihvAke spandanase jisakI abhivyakti hotI hai aura kAnoMke dvArA jo sunA jAtA hai vaha dravyavacana hai| isakA kAraNa yaha hai ki jina kaNTha tAlu Adi ke dvArA yaha abhivyakta hotA hai ve to paramANuoMke dvArA nirmita honeke kAraNa dravyAtmaka haiM hI, inake spandanase sunA jAne yogya jo zabda hotA hai vaha bhI vAstavameM dravyAtmaka hai, kyoMki vaha zabda vargaNA nAmaka kinhIM vizeSa jAtike paramANuoMse nirmita hai, jisakA ullekha agale adhikArameM kiyA jAnevAlA hai| yaha dravya vacana do prakArakA hai, antarjalpa tathA bahirjalpa / bAharameM bolA tathA sunA jAnevAlA bahirz2alpa hai aura andarameM bolA tathA sunA jAnevAlA antarjalpa hai / bahirjalpa sarva prasiddha hai / antarjalpa yadyapi sarvaprasiddha nahIM hai tadapi isakI pratIti A-bAlagopAla sabako hotI hai| hama andarameM manake dvArA nirantara kisIse kucha bAteM kiyA karate haiN| vahA~ bAteM karanevAlA to 'ahaM' hotA hai aura unheM sunanevAlA 'idN'| ye donoM hI kyoMki antaSkaraNa haiM isaliye unake dvArA bolA gayA tathA sunA gayA zabda antarjalpa hai| ___ Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 20-yoga-vidhAna bhAvavacana manakA vaha vikalpa hai jisakI preraNA se ki kaNTha tAlu Adi kriyA karate haiN| manake isa vikalpako bAhara meM prakaTa karanA hI dravya-vacanakA uddezya hotA hai| jaisA kaisA bhI vaha vikalpa hotA hai vaisA hI vacana nikalatA hai| yadi vaha vikalpa satya hotA hai to vacana satya nikalatA hai, aura yadi vaha vikalpa asatyaH hotA hai to vacana bhI asatya nikalatA hai| isI prakAra yadi vikalpa ubhaya rUpa arthAt satya-asatyase mizrita hotA hai to vacana ubhayarUpa nikalatA hai aura yadi vikalpa anubhayarUpa hotA hai to vacana bhI anubhayarUpa nikalatA hai| cetanAke upayoga rUpa honese. vacana viSayaka yaha vikalpa hI bhAvavacana kahA jAtA hai| 4. kAya jisa prakAra manake prakaraNameM jJAnendriyoMkA antabhAva hotA hai usI prakAra kAyake prakaraNameM karmendriyoMkA antarbhAva ho jAtA hai| jJAnendriyoMkI bhAMti karmendriyAM bhI do-do prakArakI hotI haiMdravyarUpa aura bhAvarUpa / paramANuoMse nirmita honeke kAraNa hAtha pAMva Adi dravyAtmaka haiM aura unakI pRSThabhUmimeM sthita cetanAko vaha yoga-zakti bhAvAtmaka hai, jisake dvArA ki ye ceSTA karate haiN| zarIrake kriyAzIla aMga honese kAyameM gabhita haiN| karmendriyoMkI bhAMti dravyAtmaka jJAnendriye aura dravyAtmaka antaSkaraNa bhI, kyoMki zarIrake hI aMga hai isaliye unakA bhI yahAM grahaNa ho jAtA hai| arthAt dravyendriyAM tathA dravya antaSkaraNa bhI dravyakAyameM garbhita haiN| vizeSatA itanI hai ki upayogAtmaka honeke kAraNa unake bhAvAtmaka pakSakA kAyameM grahaNa honA sambhava nahIM hai| isa prakAra. paramANuoMse nirmita karmendriyAM, paramANuoMse nirmita jJAnendriyAM aura paramANuoMse nirmita antaSkaraNa ye saba kAyake Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 2- karma khaNDa antargata haiM / ina sabase samaveta paramANuoM se nirmita zarIra dravyakAya hai aura isakI pRSThabhUmi meM sthita cetanAkI vaha yogazakti bhAvakAya hai jisase ki zarIra aura usake saba aMgopAMga ceSTA karate haiM / kAya tathA usake aMgopAMgoM kI ceSTAmeM hAtha pAMva Adiko kriyAyeM prasiddha haiM / vAgindriya athavA jihvAkI ceSTA khAte tathA bolate samaya usakA idhara-udhara hilanA hai jise bhAvakApakI ceSTAmeM gata kiyA jA sakatA hai parantu isake dvArA prakaTa honevAle zabda ko hama kAya nahIM kaha sakate kyoMki usakA grahaNa dravyavacanake rUpa meM kiyA jA cukA hai / isIprakAra netrapuTakA nimeSonmeSa athavA putalIkA idhara-udhara calanA hI bhAvakAyakI ceSTA garbhita kiyA jA sakatA hai, usake dvArA jo kAle-pIle AdikA grahaNa hotA hai| vaha nahIM / isI prakAra tvacAkA tharakanA athavA pharakanA hI bhAvakAyakI ceSTAmeM sammilita kiyA jA sakatA hai, usake dvArA honevAlI zIta uSNa AdikI pratItiyAM nahIM / mana yA antaSkaraNa meM viSaya se viSayAntara athavA vikalpase vikalpAntara honevAlI jo kriyA hotI hai usakA grahaNa bhI yahAM nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki usakA antarbhAva bhAva -manameM kiyA jA cukA hai / tAtparya yaha hai ki paramANuoMse nirmita zarIra tathA usake sakala aMgopAMga dravyakAya haiM aura ina saba aMgopAMgoMkI halanaDlanarUpa kriyA bhAvakAya hai / dravyamana, dravyavacana tathA dravyakAya ye tInoM hI kyoMki paramANuoMkI racanAyeM haiM kriyA nahIM, isaliye yogake prakaraNameM unakA grahaNa nahIM hotA hai / ve yogake kAraNa haiM parantu svayaM yoga nahIM haiM, jisa prakAra ki netra rUpagrahaNa vAle jJAnopayogakA karaNa Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20- yoga - vidhAna 113 hai parantu svayaM upayoga nahIM hai / ceSTA- svarUpa honeke kAraNa bhAvamana, bhAvavacana tathA bhAvakAya hI trividha yoga hai / yaha pahale batAyA jA cukA hai ki mana vacana kAya kahanese karma-vidhAna ke 14 karaNoM kA grahaNa ho jAtA hai / vistAra karanepara jo caudaha haiM ve hI saMkSepa karanepara tIna haiN| isaliye zAstroM meM tIna yoga prasiddha haiM-- manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga | saMkalpapUrvaka samagra meM pvAyaMTa lagAnA kyoMki bhAvamanakA kAma hai isaliye usake jIvita rahanepara jJAtRtva kartRtva tathA bhoktRtva ye tInoM prakArake karttavya-karma bandhanakArI haiM bhAvamanake mara jAne para nahIM / * pratikriyA rahita saMvedana hone para duHkha cakra TUTa jAtA hai / * Rju AtmA zuddha hotI hai aura zuddha AtmA meM hI dharma TikatA hai| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma siddhAntake prakaraNameM cetanAkI yoga tathA upayoga aisI dvividha zaktikA adhyayana kiyA gayA / ina donoM zaktiyoMmeM yahAM yoga pradhAna hai, kyoMki jJAtRtva, kartRtva athavA bhoktRtva kriyA hI karmakA lakSaNa hai / sAmAnya spandanake rUpase eka hote hue bhI yaha karaNako apekSA tIna prakArakA hai - manoyoga arthAt bhAvamana, vacanayoga arthAt bhAvavacana aura kAyayoga arthAt bhAvakAya / mana, citta athavA antaSkaraNakA vistRta vicAra kaI adhikAroMke dvArA kiyA jA cukA hai, vacanake prakaraNameM dravyavacana prasiddha hai aura bhAva-vacanakA vistAra manake prakaraNameM garbhita ho jAtA hai / kAyakA vicAra abhI aparyApta hai / karma siddhAntake prakaraNameM isakA bar3A mahattva hai, isaliye Aiye isakA kucha vizeSatA ke sAtha adhyayana kreN| 21- zarIra 1. trividha zarIra yadyapi vyavahAra-bhUmipara bAharameM dikhanevAlA yaha sthUla zarIra hI prasiddha hai parantu tAttvika dRSTise dekhanepara isake bhItara do, anya zarIra vidyamAna haiM, jo sUkSma honeke kAraNa dRSTipatha meM nahIM Ate / sthUla honeke kAraNa isa bAhya zarIrako zAstroMmeM audArika kahA gayA hai aura jo do sUkSma zarIra isake bhItara vidyamAna haiM - 114 - Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 - zarIra 115 unakA ullekha taijasa tathA kArmaNa ina do nAmoMse kiyA gayA hai / yadyapi kAya yA zarIra kahane se prAyaH bAharavAle isa ati sthUla audArika zarIrakA ho grahaNa hotA hai, parantu siddhAntameM prayukta kAya zabda ina tInoM zarIroMko yugapat grahaNa karatA hai / sthUla honeke kAraNa bhale hI yaha zarIra adhika satya dikhAI detA ho, parantu tAttvika dRSTise dekhanepara bhItaravAle tejasa tathA kArmaNa zarIra isakI apekSA adhika satya haiM, kyoMki mRtyuke avasarapara yaha zarIra to apanA tyAgapatra dekara jIvAtmAkA sAtha chor3a detA hai parantu sacce mitroMkI bhAMti tejasa tathA kArmaNa zarIra usakA sAtha nahIM chor3ate haiM, aura bhava-bhavAntara taka usakA sAtha nibhAte rahate haiN| jabataka jIvAtmA svayaM inheM sAtha chor3a deneke lie nahIM kahatA hai tabataka ye eka kSaNa ke liye bhI usakI sevAse virata nahIM hote / 2. paramANu ina tInoM zarIroMkA adhyayana karanese pahale hama sarvaprathama usa dravyakA adhyayana kareM jisase ki ina zarIroMkA nirmANa hotA hai, aura pahale adhikArameM jisakA ullekha paramANuke nAmase kiyA gayA hai / isa jagat meM do dravya prasiddha haiM - eka cetana aura dUsarA jar3a / cetana dravyakA ullekha yadyapi pRthakse kiyA nahIM gayA hai, tadapi jJAna tathA cetana zaktike rUpameM athavA AtmA yA jIvAtmAke rUpameM usakA kathana prasaMgavazAt yatra-tatra kiyA jA cukA hai, aura Age bhI kiyA jAtA rhegaa| dUsarA jo jar3a dravya hai vahI yahAM prakRta hai / isa dravyakA choTese choTA bhAga paramANu kahalAtA hai / paramANu yadyapi eka hI prakAra kA hai, arthAt saMkhyAmeM aneka hote hue bhI saba paramANu yadyapi eka hI jAtike haiM tadapi parasparameM saMzliSTa yA sambaddha ho jAnepara jo sUkSma yA sthUla skandha banate haiM unameM Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 2- karma khaNDa jAti-bheda ho jAnA svAbhAvika hai / lokameM pRthivI, aM, teja aura vAyu aise caturvidha bhUta prasiddha haiM jinake saMyoga se isa lokake samasta dRSTa padArthoMkA nirmANa huA hai| ye cAroM bhUta yadyapi mUlameM jAkara dekhanepara paramANu nAmaka eka hI jAtike haiM, tadapi vyavahAra bhUmipara inameM jAti-bheda pratyakSa hai / 3. vargaNA yadyapi ye cAra bhUta bhI paramANuoMse hI nirmita haiM, svatantra kucha nahIM haiM, tadapi ye sAkSAt rUpase paramANuoMke dvArA nahIM bane haiM, paramparA rUpase bane haiM / paramANuoMke yogase sarvaprathama eka prakArakA ati sUkSma skandha banatA hai jise zAstroM meM 'vargaNA' nAma diyA gayA hai| vijJAna ise mAlIkyUla (Molecule) kahatA hai / aisI-aisI aneka vargaNAoM yA mAlIkyUloMke yoga se pRthivI Adi bhUta banate haiM, aura ina bhUtoMke yogase sakala dRSTa padArtha banate haiM / yadyapi paramANu eka hI jAtike hote haiM parantu unake yogase jo vargaNAyeM banatI haiM unameM jAti-bheda utpanna ho jAtA hai / vaha jAtibheda kyoM utpanna ho jAtA hai| isakA vistRta vivecana padArtha - vijJAna athavA karma - siddhAnta nAmaka pustaka meM pahale hI kiyA jA cukA hai| vargaNA nAmaka ye sUkSma skandha pAMca prakArake batAye gaye haiMAhArakavargaNA, bhASAvargaNA, manovargaNA, taijasavargaNA tathA kArmaNavargaNA / pAMcoM uttarottara sUkSma haiM / AhAraka vargaNA ina pAMcoMmeM sabase adhika sthUla athavA sabase kama sUkSma hai, bhASAvargaNA usakI apekSA adhika sUkSma hai, manovargaNA usakI apekSA adhika sUkSma, taijasa vargaNA usakI apekSA adhika sUkSma aura kArmaNa vargaNA sabase adhika sUkSma hai / sabase sthUla AhAraka vargaNAoMke saMzleSase audArika zarIra banatA hai, isIliye tInoM zarIroMmeM yaha Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21-zarIra sabase adhika sthUla hai| pRthvI Adi jina cAra bhUtoMkA ullekha pahale kiyA gayA hai ve bhI vAstava meM AhAraka vargaNAoMse nirmita honeke kAraNa audArika zarIra hI haiM, svatantra kucha nahIM / bhASA vargaNAoMke yogase zabda athavA dravya vacanakA nirmANa hotA hai, isaliye vaha audArika zarIrakI apekSA sUkSma hai| mano-. vargaNAoMse nirmita honeke kAraNa 'dravya mana' vacanakI apekSA bhI sUkSma hai| taijasa vargaNAoMse taijasa zarIra aura kArmaNa vargaNAoMke yogase kArmaNa zarIra banatA hai| isIse ye donoM atyanta sUkSma haiN| ina do zarIroMko vizeSatAoM ko jAnaneke liye hameM inakI mUlabhUta ina do vargaNAoMkA adhyayana karanA cAhie / 4. tejasa zarIra __ taijasa zarIrakA tathA usake kAraNabhUta taijasa vargaNAkA lakSaNa zAstroMmeM nagaNya tulya hai tathApi vijJAnakI sAkSImeM hama isakA adhyayana kara sakate haiN| vijJAnakI dRSTise taijasa vargaNAko hama bijalIkI zaktivAlA padArtha ( ilekTrAnika mAlIkyUla ) kaha sakate haiN| tejasa zabdakA vyutpattilabhya artha grahaNa karanepara bhI yahI artha hAtha AtA hai, kyoMki tejake arthameM agnikI jAtike pratyeka padArtha garbhita haiN| jisa prakAra agni dIpakake yogase prakAza, koyaleke yogase garmI aura vASpake yogase kriyA utpanna karatI hai usI prakAra bijalI bhI balbake yogase prakAza, hITara, ketalI, presa Adi upakaraNoMke yogase garmI aura paMkhe tathA moTarake yogase kriyA utpanna karatI hai| ___ isa jAtikI vargaNAoMke saMzlepakA kArya honese taijasa zarIrameM bhI ye tInoM zaktiyAM honI svAbhAvika hai, jinakA prabhAva hama apane isa audArika zarIrameM nitya anubhava kara rahe haiN| taijasa zarIrako hama vijJAnakI bhASAmeM vijalIkA zarIra ( ilekTrikala bADI ) Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2- karma khaNDa kaha sakate haiM / yadyapi zAstroMmeM isa zarIrakA lakSaNa kevala audArika zarIrameM kAnti utpanna karanA hai, tadapi upalakSaNase yahAM usake tInoM kAryoMkA grahaNa kiyA jA sakatA hai| apane isa audArika zarIrakI tvacApara hama jisa prakAra kAnti athavA camaka-damakakA pratyakSa karate haiM, usI prakAra isake bhItara peTameM udarAgnikA bhI anubhava karate haiM, jisake yogase AmAzayameM. bhojanakA pAka hotA hai aura raktasaMcArake mAdhyamase jisake dvArA nasa-nasameM garmI banI rahatI hai| jisa prakAra kAnti taijasa zarIrase hotI hai usI prakAra yaha garmI bhI taijasa zarIrakA hI kArya hai| isakA abhAva ho jAneke kAraNa mRta zarIrameM jisa prakAra kAnti nahIM rahatI usI prakAra garmI bhI nahIM rhtii| . isI prakAra yogavAle pUrva adhikArameM kathita zarIrake aMgopAMgoMkI vividha kriyAyeM bhI taijasa zarIrakA hI kArya siddha kiyA jA sakatA hai / cetanAke yogase taijasa-zarIra prANa vAyuko nasa-nasameM pahu~cAtA hai| usake dvArA mAMsapeziyoM athavA paTThoM (Muscles) meM kaThoratA utpanna ho jAtI hai jisake phalasvarUpa hAtha pAMva Adi kriyA karane lagate haiN| bhAra uThAte samaya bAhuke paTTe aura calate samaya jaMghAoMke paTTe kaThora ho jAte haiM, yaha sarva pratyakSa hai| yaha sakala kAyeM bijalIke zarIrakA hai| ___ 'taijasa samuddhAtakI avasthAmeM yogIke bAyeM kandhese jAjvalyamAna agnikA putalA nikalakara bAharI padArthako bhasma kara detA hai' aisA zAstroMmeM ullekha pAyA jAtA hai| isI prakAra Atapa tathA udyotase yukta zarIroMkA bhI kathana pAyA jAtA hai, juganUke atirikta parvatoMmeM anekoM bar3e-bar3e jantu aise pAye jAte haiM, jinakA zarIra candramAkI bhAMti camakatA hai| sAgaroMmeM anekoM machaliyAM aisI pAI jAtI haiM jinake zarIrase prakAzakI kiraNeM nikalatI haiN| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21-zarIra 119 aisI bhI machaliyA~ pAI gayI haiM jinakA sAnnidhya prApta honepara vyaktiko bijalIkI bhA~ti jhaTakA ( Shock ) lagatA hai| ina saba lakSaNoMpara se bAharake isa sthUla yA audArika zarIrake bhItara eka bijalIke zarIrakA astitva siddha hotA hai| zAstroMmeM isakA ullekha taijasa zarIrake nAmase kiyA gayA hai| kisIke zarIrameM usake lakSaNa adhika prabhUta haiM aura kisIke zarIrameM km| 5. kArmaNa zarIra taijasa zarIrake bhItara isase bhI adhika sUkSma eka anya zarIra hai, jisakA ullekha zAstroMmeM kArmaNa-zarIrake nAmase kiyA gayA hai| isakA nirmANa kArmaNa nAmavAlI paMcama jAtIya vargaNAoMse hotA hai| atyanta sUkSma honeke kAraNa isakA lakSaNa kisI bhI prakArase indriya-pathameM AnA sambhava nhiiN| parantu vivekake dvArA hama usakA adhyayana avazya kara sakate haiN| AjakA manovijJAna kisI na kisI rUpameM isakA sAkSI hai / ___kArmaNa vargaNAoMko hama Tepa-rekArDake sAtha upamita kara sakate haiN| hama jo kucha bhI acchA yA burA volate haiM vaha saba jyoMkA tyoM Tepa para aMkita ho jAtA hai| parantu Tepako A~khoMse dekhanepara yaha dikhAI nahIM detA ki usa para vaha saba kahA~ tathA kisa rUpameM aMkita huA hai| Tepa plAsTikakI banI huI eka paTTI mAtra hai, usapara eka masAlA car3hA hotA hai| yaha aMkana vAstavameM usa masAle para hotA hai Tepa para nhiiN| Tepa hI hameM A~khase dikhAI detI hai parantu usa para car3hA huA masAlA nhiiN| isa prakAra audArika zarIra to hameM dikhAI detA hai parantu isake bhItara lipta kArmaNaM vargaNAoMkA vaha masAlA hameM dikhAI nahIM detA, jise ki yahA~ kArmaNa zarIra kahA jA rahA hai| manase, vacanase athavA kAyase hama. jo kucha bhI acchA yA burA vicArate haiM, ___ Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. 2-karma khaNDa. acchA yA burA bolate haiM, athavA acchA yA burA karate haiM usa sabake saMskAra jyoM-ke-tyoM kArmaNa zarIra nAmaka isa masAle para aMkita ho jAte haiN| vivAhake aMvasaroMpara jisa prakAra mAtAyeM gharoMkI bhittiyoMpara hAthase chApe lagA detI haiM, usIpara hamArA pratyeka karma cittabhittipara aMkita hotA calA jAtA hai (dekho pustakakA kvr)| yaha kArmaNa zarIra hI vAstavameM cittakA vaha akSaya koSa hai jise ki pahale Subconcience yA upacetanA kahA hai| audArika zarIrako dekhane para hameM yaha patA nahIM calatA ki vaha zarIra kahA~ hai aura usapara vaha aMkana kahA~ tathA kisa rUpameM huA hai| __jisa prakAra koI vizeSa avasara prApta honepara mazInake mAdhyamase hama Tepapara aMkita saba kucha jyoMkA tyoM suna sakate haiM, usI prakAra vizeSa kAla prApta honepara mana vacana kAyake mAdhyamase hama kArmaNa zarIrapara athavA usameM bandhI kArmaNa-vargaNAoMpara aMkita saba kucha jyoMkA tyoM anubhava kara sakate haiN| jaisA saMskAra usapara aMkita hotA hai vaisA ho manake dvArA hama vicArate haiM, vaisA hI vacanake dvArA hama bolate haiM aura vaisA hI zarIrake dvArA hama kArya karate haiM, vaisA hI jJAnendriyoMke dvArA hama jAnate haiM. vaisA hI karmendriyoMke dvArA hama karate haiM aura vaisA hI antaSkaraNake dvArA hama bhogate haiN| bhUta, vartamAna tathA bhaviSyat tInoM hI kAloMmeM, hamAre mana vacana kAyakI tathA inake bAhyAbhyantara sakala aMgopAMgoMkI, inakI samasta gatividhiyoMkI, inake yogakI athavA upayogakI, inake jJAtRtvakI, kartRtvakI tathA bhoktRtvakI vAhaka tathA paricAlaka saba kucha kArmaNa nAmavAlI yaha upacetanA hI hai| taijasa-zarIrakI bhI samasta kAryavAhI isIkI preraNAse hotI hai| isaliye bhale hI Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21-zarIra 121 apanI sUkSmatAke kAraNa upacetanA-svabhAvI yaha kArmaNa zarIra dRSTapathameM na Aye parantu karmake kSetrameM isakA mahattva sarvopari hai| paramANu-puMja rUpa kArmaNa vargaNAoMse nirmita honeke kAraNa yadyapi yaha audArika tathA tejasa zarIrakI bhAMti jar3a hai, tadapi mana vacana kAyake saMskAroMko grahaNa kara leneke kAraNa yaha usI prakAra cetanavat pratIta hotA hai, jisa prakAra ki bola-bolakara sunAne vAlA ttep| kArmaNa-zarIra hI bAstavameM bandhanakArI hai audArika tathA bejasa zarIra nhiiN| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22-karma-vidhAna 1. punarAvRtti bhAvAvegameM hama bahuta dUra Age nikala Aye haiM, isaliye Aiye aba takake sakala sandhAnapara eka vihaMgama dRSTi DAla leN| mana, vANI tathA zarIrake dvArA jo kucha bhI hama saMkalpa pUrvaka vicArate haiM, bolate haiM tathA karate haiM vaha hamArA kRtaka karma hai, jo jJAtRtva kartRtva tathA bhoktRtvake rUpameM tridhA vibhakta kiyA jA sakatA hai| netrAdi jJAnakaraNa, hAtha pAMva Adi karmakaraNa aura mana buddhi Adi antaSkaraNa ye tIna isake sAdhana haiM, jinako bhItarI cetanA apanI yoga tathA upayoga zaktike dvArA nitya cAlita karatI rahatI hai| jisa prakAra netra Adi jJAnakaraNa upayogake kSetrameM sAdhana haiM usI prakAra mana vacana tathA kAya yogake kSetrameM sAdhana haiN| ye sabhI sAdhana athavA karaNa dravya tathA bhAvake bhedase do-do prakArake hote haiN| netra-golaka Adike rUpameM paramANuoMke. dvArA racita zarIrake aMgopAMga dravya-karaNa haiM aura usakI pRSThabhUmimeM sthita unako cAlita karane vAlI cetanAkI yoga tathA upayoga zakti bhAva-karaNa athavA bhAva-sAdhana hai| kAya-yogake kSetrameM audArika nAma vAlA yaha sthUla - 122 - Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22-karma-vidhAna 123 zarIra dravya-karaNa hai, aura isake bhItara sthita kArmaNa nAmavAlA sUkSma zarIra yadyapi paramANuoMse nirmita honeke kAraNa dravyAtmaka hai tadapi karmoMke saMskAroMko grahaNa karanekI zaktise yukta honeke kAraNa bhAvakaraNake rUpameM grahaNa kiyA jAtA hai| arthAt audArika zarIra dravya-kAya hai aura kArmaNa zarIra bhAva-kAya / 2. vividha karma karma-siddhAntake kSetra meM kyoMki kArmaNa nAmavAlA yaha bhAva zarIra hI sarvapradhAna hai isaliye isako dRSTimeM rakhate hue apane pradhAna viSayakA arthAt karmakA.eka bAra punaH adhyayana karanA Avazyaka pratIta hotA hai| jisa prakAra adhyAtmake kSetra meM karmakI. jAtiyoMkI apekSA jJAtRtva Adike bhedase kRtaka karma tIna prakArakA mAnA gayA hai, usI prakAra karma-siddhAntake kSetrameM kAraNa kArya sambandhakI apekSA karma tIna prakAra kA mAnA gayA hai-bhAvakarma, 'dravyakarma aura nokarma / mana, vacana kAyake yogase honevAlI jJAtRtva, kartRtva tathA bhoktRtva rUpa trividha pravRtti 'karma' zabdakA sAmAnya artha hai / yahI pravRtti jaba kaSAya athavA rAgadveSase yukta hotI hai to bhAvakarma kahalAtI hai| isa viSayakA vivecana Age pRthak adhikArameM kiyA jAne vAlA hai| kArmaNa nAmase prasiddha jisa sukSma zarIrakA paricaya pUrva adhikArameM diyA gayA hai vaha 'dravya-karma' kahalAtA hai aura bAharakA yaha sthUla audArika zarIra 'nokarma' hai| ina donoMkA saMkSipta sA paricaya denA isa adhikArakA uddezya hai| 3. dravya-karma ___ yaha pahale vatAyA jA cukA hai ki kArmaNa jAtikI jina vargaNAoMke dvArA kArmaNa nAmaka bhAva-kAyakA nirmANa hotA hai ve yadyapi paramANuoMse nirmita honeke kAraNa jar3a haiM, tadapi cetanAke ukta karmoke saMskAroMko grahaNa karaneke liye samartha honeke kAraNa Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 2-karma khaNDa cetana sarIkhI haiN| ina vargaNAoMse nirmita honeke kAraNa kArmaNa zarIrakA ukta karmake sAtha itanA ghaniSTha sambandha hai ki vyAvahArika kSetrameM ina donoMko eka dUsarese vilaga kiyA jAnA sambhava nahIM hai| yaha kahanekI AvazyakatA nahIM ki mana, vANI tathA zarIrake dvArA hama sote, jAgate, uThate, baiThate hara samaya kucha na kucha karate rahate haiN| isIko zAstroMmeM Asrava nAmakA tattva kahA gayA hai, jo ki Age calakara saMsAra bandhanake rUpameM parivartita ho jAtA hai| 'kAyavADmanaHkarma yogH| sa aashrvH'| yadi isa Azrava athavA karmapravRttike saMskAroMkA saMgraha karaneke 'lie prakRtiko orase hameM koI sAdhana na juTAyA gayA hotA to kAma karanekA kSaNa bIta jAnepara usake sAtha hI karma bhI sarvathA bIta jAtA athavA naSTa ho jAtA, aura hameM kisI prakAra bhI bandhanameM par3anekA bhaya nahIM raha jaataa| parantu yadi kadAcit aisA ho jAtA to jagatke prANI sarvathA nirbhaya, nirargala tathA svacchanda ho jAte / nyAya nIti nAmakI koI vastu zeSa na raha jaatii| eka eka vyakti sAre jagatko nigala jAneke liye taiyAra ho jaataa| isaliye hameM prakRtikA anugraha mAnanA cAhie ki usane kRtaka karmoMke sakala saMskAroMkA saMgraha karaneke liye na cAhate hue bhI pratyeka prANIko apanI orase 'kArmaNazarIra' nAmaka eka aisA sAdhana pradAna kara rakhA hai ki usake dvArA kie gae acche yA bure sakala karmoke saMskAra binA kisI prayatnake svayaM usapara aMkita hote raheM aura yathAsamaya udita ho-hokara use yaha yAda dilAte raheM ki tUne kisI samaya aisA kArya kiyA thA jisakA daNDa athavA upahAra yahAM tujhe mila rahA hai| jisa prakAra daNDa pAte hue ro rahe ho isI prakAra karma karate hue yadi yaha soca lete ki bhItarameM sthita prakRti-pradatta kArmaNa-zarIra tere pratyeka karmoM kA nirIkSaNa Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22- karma-vidhAna 125: kie jA rahA hai, aura kaur3I - kaur3IkA hisAba rakhe jA rahA hai, to terI sakala pravRtti anuzAsita ho jAtI / samaya Anepara tU isake daNDa se baca nahIM sakegA / vizvake isa vidhAtA kA vidhAna aTala hai | manuSya, deva, indra, dharaNendra koI bhI kyoM na ho isakI dRSTi se ojhala nahIM raha sakatA aura na hI isake pAzase baca sakatA hai / yaha hI vAstava meM jagadvyApI vaha mahAzakti yA tattva hai jise vaidika kaviyoMne varuNadeva, yamarAja athavA dharmarAjake rUpameM citrita kiyA hai, aura jagat kI sakala karmavyavasthAkA dhAtA vidhAtA tathA zAstA banAkara jise hamArI zraddhAkI vedIpara pratiSThita kiyA hai| bAharakA yaha sthUla zarIra rahe yA na rahe parantu yaha marate tathA jIte hara samaya jIvake sAtha rahatA hai, aura usakI sakala kAryavAhIkA sUkSma nirIkSaNa tathA parIkSaNa karatA rahatA hai / isalie jar3a hote hue bhI yaha cetanavat hai, athavA cidAbhAsI hai / cetanAkI ukta pravRttiyoMke prati yaha kArya bhI hai aura kAraNa bhI hai| karmake saMskAroMko grahaNa karake sthita rahatA hai isaliye yaha usakA kArya hai / isI prakAra yathAsamaya phalonmukha hokara jIvako punaH usI prakArake karma karane ke liye ukasAtA hai, aura cAhate hue athavA na cAhate hue bhI jIvako usakI preraNA se karma karanA par3atA hai, isaliye yaha usakI sakala pravRttiyoMkA kAraNa bhI hai / karma-pravRtti se kArmaNa - zarIrapara saMskAroMkA aMkana honA, kucha kAla pazcAt usapara aMkita saMskAroMkA jAgrata honA, ina jAgrata saMskAroM kI preraNAse jIvakA punaH karmoMmeM pravRtta honA, usa pravRtti se punaH kArmaNa- zarIrapara saMskAroMkA aMkana honA. kucha kAla pazcAt aMkita hue saMskAroMkA punaH jAgrata honA aura una jAgrata saMskAroMkI preraNAse jIvakA punaH karmoMmeM pravRtta honA, yaha cakra anAdi se calA A rahA hai aura usa samayataka barAbara calatA rahegA jabataka ki jIva guru kRpAse karmakI isa kArya kAraNa Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 2- karma khaNDa vyavasthAkA sAkSAt karake karmoMse virata nahIM ho jaataa| yahI saMkSepameM karma-siddhAntakA sakala sAra hai / yadyapi 'karma' vAstava meM cetana pravRttikA nAma hai, jisakA kathana vistAra ke sAtha pahale kiyA jA cukA hai, tadapi usakA kArya tathA kAraNa honese kArmaNa zarIra bhI upacArase karma kahA jAtA hai / vizeSatA itanI hai ki cetana pravRtti kI bhAMti yaha bhAvAtmaka na hokara paramANuoM se nirmita honeke kAraNa dravyAtmaka hai / isIliye isakA 'dravyakarma' nAma sArthaka hai / nokarma jisa prakAra kAraNameM kAryakA athavA kAryameM kAraNakA upacAra karake kArmaNa zarIrako 'dravyakarma' kahA gayA hai, usI prakAra bAharake isa sthUla audArika zarIrako bhI hama 'karma' kaha sakate haiM / yadyapi sakala pravRttiyoM kA pradhAna kAraNa honese athavA jJAnendriyoM Adi sakala kAraNoM meM anugata honese yaha karma hai, tadapi kArmaNa zarIrakI bhAMti yaha karmoMke saMskAroMko grahaNa karanemeM samartha nahIM hai / isaliye ise sAkSAt karma na kahakara nokarma athavA kiMcit karma kahA gayA hai / f. yadyapi dArika zarIra kahane se kevala cetana pravRtti ke kAraNabhUta isa sthUla zarIrakA grahaNa hotA hai, tadapi tAttvika dRSTise dekhanepara jagat meM sthUla athavA sUkSma jo kucha bhI dRSTa hai vaha saba isameM garbhita hai kyoMki jitane kucha bhI dRSTa padArtha haiM ve saba yA to Aja kisIke zarIra haiM yA pahale kisIke zarIra raha cuke haiM / jIvAtmAke dvArA tyakta ho jAnese bhale hI ve saba Aja bhautika athavA jar3a padArthoMke rUpameM grahaNa kiye jAte hoM, parantu unakA pUrva itihAsa khojanepara patA calatA hai ki ye saba pahale kisI na Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22-karma-vidhAna 127 kisIke zarIra avazya raha cuke haiN| jaise ki kASTha, kar3I, pharnIcara Adi saba vanaspati kAyake mRtaka zarIra haiM, aura mahala, makAna, mazIneM, AbhUSaNa, bartana, peTrola Adi saba pRthivI kAyake mRta zarIra haiN| isa prakAra paMcabhautika nAmase prasiddha jitane kucha bhI padArtha hamAre vyavahAra-pathameM A rahe haiM ve saba isa jIvita zarIrakI bhAMti hI zarIra haiN| jJAnendriyoMke dvArA grahaNa honepara hI unake saMyoga tathA viyogake liye hamArI sakala pravRttiyAM prArambha hotI haiM, isaliye ye hamArI pravRttiyoMke kAraNa haiM, aura pravRttiyoMke kAraNa hone se karma haiN| parantu karma hote hue bhI saMskAroMkA saMgraha karanemeM asamartha honese 'nokarma' athavA kiMcit karma kahalAte haiN| [* paMcendriyoM ke nigraha se aura kodha, mAna, mAyA, / / lobha, rAga dveSa, moha Adi para vijaya prApta karane se jIva samasta timira ko haraNa karane vAle loka, aloka ko prakAzita karane vAle / kevalajJAna aura kevala darzana ko upalabdha hotA / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23. bhAvakarma 1. sakaSAya-prakaSAya mana vacana kAyake yogase honevAlI jJAtRtva, kartRtva tathA bhoktRtva rUpa hamArI sakala pravRttiyoMko abataka 'karma' kahA jAtA rahA hai / yadyapi sAmAnya dRSTi se dekhanepara ye karma avazya haiM parantu karma-siddhAntakI dRSTise dekhanepara ye pradhAna karma nahIM haiN| isakA kAraNa yaha hai ki svayaM karma rUpa hote hue bhI ye jIvake liye bandhanakArI nahIM haiM / tatkSaNa samApta ho jAne ke kAraNa inake dvArA bIja-vRkSa nyAyavAlI pUrvokta saMskAra-paramparA kA nirmANa nahIM hotaa| saMskAraparamparAkA kAraNa vAstavameM pravRtti nahIM hai, pratyuta vaha kaSAya yA svArtha hai jisakI preraNAse ki vyakti karmameM pravRtta hotA hai| jisa prakAra dhUlameM khelanese kapar3oMpara dhUla avazya par3atI hai parantu yadi kapar3e pasIne ke dvArA gIle nahIM ho gaye haiM to una para par3I huI vaha dhUla unapara cipakatI nahIM hai, isI prakAra mana vacana kAyakI pravRttise karma hotA avazya hai parantu yadi bhItarameM kaSAya yA svArtha nahIM hai to citta-bhUmipara athavA kArmaNa zarIrapara usake saMskAra aMkita nahIM hote haiN| yadi hote bhI haiM to ve - 128 - Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23- bhAvakarma 129 itane kSINa hote haiM ki agale samayameM hI vAyu-maNDala meM vilIna ho jAte haiM / dUsarI ora jisa prakAra pasInese gIle hue kapar3oMpara vaha dhUla cipaTakara unheM mailA kara detI hai, isI prakAra kaSAya athavA svArtha-raMjita cittake sAtha tAdAtmyako prApta hokara ukta pravRttiyoM ke saMskAra use mailA kara dete haiM / jisa prakAra soDA sAbunakA prayoga kiye binA kapar3oMkA mela nahIM chUTatA, isI prakAra viveka tathA sAdhanAke binA cittagata saMskAroMkA mela nahIM chUTatA / isIliye mana vacana tathA kAyake mAdhyamase bAhara dikhanevAlI pravRtti vAstava meM bandhanakArI nahIM hai, pratyuta vaha kaSAya athavA svArtha hI bandhanakArI hai, jisakI preraNAse ki vyakti una karmoM meM pravRtta huA hai / kaSAya yA svArtha ke abhAva meM vaha karma kevala IryApatha arthAt Ane-jAne vAlA rahatA hai, cipaTa kara saMsAravRddhi karane vAlA nahIM banatA / 2. rAga-dveSa kaSAyAkaSAyayoH sAmparAyikeryApathayoH / ahaMkAravAle adhikArameM yaha bAta vistArake sAtha hRdayaMgama karAI jA cukI hai ki samagrako yugapat grahaNa na karaneke kAraNa kSudra ahaMkAra apane bhItara meM maiM merA, tU-terA, iSTa-aniSTa, zatru-mitra, kartavya akartavya, grAhya tyAjya, Adi rUpa paraspara virodhI tathA viSama dvandvoMkI sRSTi kara letA hai, aura unake anusAra jagat meM viSama vyavahAra karatA hai / adhyAtma zAstrameM ahaMkArakA jo bhAva viSama dvandvoMke nAmase prasiddha hai, use hI AcAra - zAstrameM rAga tathA dveSa kahA gayA hai isa viSama dvandvoM meM maiM, merA, iSTa, mitra, kartavya, grAhya Adi vAlA eka pakSa anukUla tathA AkarSaka hai, aura tU, 9 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 2-karma khaNDa terA, aniSTa, zatru, akartavya, tyAjya Adi vAlA dUsarA pakSa pratikUla tathA vikarSaka hai| isI prakAra rAga tathA dveSameM rAga vAlA eka pakSa AkarSaka aura dveSavAlA dUsarA pakSa vikarSaka hai| anukUla pakSoMke prati AkarSita honA arthAt unheM jAnane, prApta karane tathA bhogane ke liye pravRtta honA rAga kahalAtA hai| isI prakAra pratikUla pakSoMke prati vikarSita honA arthAt unheM apanese dUra haTAne tathA tyAga karaneke liye pravRtta honA dveSa kahalAtA hai| paraspara viSama honeke kAraNa ye samatAke viruddha haiN| jisa prakAra samatA zuddha-hRdayakA bhAva hai, usI prakAra viSamatA bhI usase viruddha honeke kAraNa malina hRdayakA bhAva hai| tAttvika dRSTise dekhanepara jisa prakAra kSamA mArdava Adi daza dharma samatAkI vividha sphuraNAyeM haiM usI prakAra unase viruddha krodha mAna Adi viSamatAkI vividha sphuraNAyeM haiN| samagrako AtmasAt karaneke kAraNa samatA prema hai aura dehAdhyasta saMkIrNa ahaMke prati tanmaya hone ke kAraNa viSamatA svArtha hai| yaha bAta hRdayavAle adhikArameM batAI jA cukI hai| rAga-dveSakA bar3A lambA caur3A vistAra hai| niHsandeha vyavahAra bhUmipara isakA prayoga aindriya viSayoMke grahaNa tyAgake arthameM hotA hai, parantu tAttvika dRSTise dekhanepara vyavahAra-cAritrake kSetrameM jo 'zubhe pravRtti tathA azubhe nivRtti' kahI jAtI hai vaha bhI vAstavameM rAga-dveSa hI hai, isake atirikta anya kucha nhiiN| isa viSayako vivecanA Age yathAsthAna kI jAne vAlI hai| do-do akSaroM vAle ina do zabdoMke garbhameM krodha, mAna, mAyA, lobha Adi anantoM bhedoMse yukta sakala kASAyika jagat sthita hai| dUsaroMko apanese dUra haTAneke uddezyase pravRtta honeke kAraNa krodha tathA mAna vikarSaka zaktise yukta haiM, isaliye dveSameM garbhita haiM, aura dUsarI ora anya Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23- bhAvakarma 131 padArthoM ko prApta karane ke uddezyase pravRtta honeke kAraNa mAyA tathA lobha AkarSaka zakti se yukta haiM, isaliye rAgameM garbhita haiM / isI prakAra hAsya, rati aura tInoM veda bhAva AkarSaka zaktise yukta hone ke kAraNa rAga haiM aura arati, zoka, bhaya, jugupsA Adi vikarSaka zakti se yukta hone ke kAraNa dveSa haiM / 3. bandhaka hetu jisa prakAra darzana zAstra meM 'snigdharUkSatvAdbandhaH' prasiddha hai, usI prakAra AcAra zAstra meM 'rAgadveSAdbandha:' prasiddha hai| yahAM rAga AkarSaNa zakti se yukta honeke kAraNa snigdha ke sthAnapara hai aura dveSa vikarSaNa zakti se yukta honeke kAraNa rUkSake sthAnapara hai / jisa prakAra paramANuoM ke mila jAne mAtrase ve bandhanako prApta nahIM hote, unameM sthita snigdhatva tathA rUkSatvake yogase hI ve bandhako prApta hote haiM, usI prakAra karmoM meM pravRtti karane mAtrase citta bandhako prApta nahIM hotA, una pravRttiyoM kI pRSThabhUmi meM sthita rAga tathA dveSase hI citta bandhanako prApta hotA hai / isakA tAtparya yaha hai ki rAgadveSavihIna kevala pravRtti mAtrase jo saMskAra kArmaNa zarIrapara aMkita hotA hai, vaha agale kSaNa meM naSTa ho jAtA hai| jabaki rAgadveSa-yukta pravRttise honevAlA saMskAra bahuta kAlataka sthita rahatA huA cittako pravRtti karane ke liye prerita karatA rahatA hai / 'Naya vatthudo baMdho, baMdho ajjhappajoena / ' arthAt kevala vastuoMke saMyoga-viyogase bandha nahIM hotA hai, adhyavasAnase arthAt rAgadveSAtmaka kaSAyoMse bandha hotA hai / bhAvAtmaka honeke kAraNa inheM bhAvabandha kahA jAtA hai / rAga-dveSa ke viSaya meM bheda par3a jAne ke kAraNa unake dvArA honevAlA bandha bhI do prakArakA ho jAtA hai / aindriya viSayoMke kSetrameM honevAle vyAvahArika rAga-dveSase azubha yA pApa bandha hotA hai, aura Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 2-karma khaNDa 'azubhe nivRtti zubhe pravRttiM' vAle pAramArthika rAga-dveSase zubha yA puNyabandha hotA hai| isa viSayakI carcA Age kahIM kI jaaegii| 4. phalAkAMkSA jisa prakAra citra-vicitra aneka vikalpoMko hama iSTa tathA aniSTa rUpa eka dvandvameM garbhita kara sakate haiM, jisa prakAra krodhAdi aneka kaSAyoMko hama AkarSaNa tathA vikarSaNa zaktise yukta rAga tathA dveSa ina do meM garbhita kara sakate haiM, isI prakAra rAga tathA dveSako bhI saMkSipta karake hama eka svArthameM gabhita kara sakate haiM / lokAloka-vyApI sarvagata-jJAna jaba apane samagra-grAhI svarUpako chor3akara kisI eka padArthake prati upayukta ho jAtA hai taba vaha saMkIrNa hokara ahaM se ahaMkAra bana jAtA hai / isa avasthAmeM hI vaha apane bhItara iSTAniSTa Adi rUpa vividha dvandvoM kI sRSTi karatA hai, jo Age calakara rAga dveSa kA rUpa dhAraNa kara lete haiN| samagra vizvako yugapat AtmasAt karane vAlA vizAla hRdaya athavA prema jaba ekako chor3akara dUsareke prati aura dUsareko chor3akara tIsareke prati dhAvamAna hotA hai, taba vaha svArtha kahalAtA hai| iSTakI prApti aura aniSTakA tyAga karanA hI isakA eka mAtra prayojana hai| vaha jo kucha bhI karatA hai kevala isa prayojanakI siddhi ke liye karatA hai| niSprayojana koI bhI kAma karanA usane sIkhA nahIM hai / jaise apanA koI prayojana na rakhakara kevala zizukI prasannatAke liye kAma karanA mAtRtva kA svarUpa hai, vaisA isakA svarUpa nahIM hai| kAma karanese pahale vaha yaha socatA hai ki jisa kAmako karanekA maiMne saMkalpa kiyA hai usase mere isa prayojanakI siddhi hogI yA nhiiN| yadi usa kAmase isa. phalakI prApti hotI use dikhAI detI hai to vaha kAma karatA hai anyathA nhiiN| isa Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23-bhAvakarma 133 prakAra phalakI AkAMkSAko hRdaya meM rakhakara kAma karanA hI isakA svarUpa hai| svArthajanya yaha phalAkAMkSA hI vAstavameM sakala kaSAyoM tathA rAga-dveSakI jananI hai| karmake kSetrameM jisa prakAra kAraNakA bhI kAraNa khojate hue hama rAga-dveSapara pahuMce haiM usI prakAra isa rAgakA bhI kAraNa khojate hue hama svArthapara tathA usakI phalAkAMkSApara pahuMcate haiN| isaliye rAga-dveSako bhI chor3akara aba hama isa 'phalAkAMkSAko ho bandhakA hetu kaheMge, aura ise hI bhAva bandhakA pradhAna tathA antima lakSaNa kheNge| phalAkAMkSA yukta svArthakRta karma sakAma kahalAtA hai aura usase 'nirapekSa kevala dusarekI prasannatAke liye kiyA gayA karma niSkAma kahalAtA hai| jaina darzana jisa karmako kaSAyase yukta tathA ayukta honeke kAraNa sakaSAya tathA akaSAya kahatA hai use hI anya darzanakAra phalAkAMkSAse yukta tathA ayukta honeke kAraNa sakAma tathA niSkAma kahate haiN| donoMkA tAtparya eka hai| saMsAra-vRddhikA hetu hone ke kAraNa sakaSAya athavA sakAma karma sAmparAyika kahA jAtA hai, aura isakA hetu na honese akaSAya athavA niSkAma karma IryApatha nAma pAtA hai| svArthameM sadA phala-bhogakI icchA rahatI hai| phala-bhogakI icchAse nirapekSa kAma karanA usane nahIM sIkhA hai| iSTa viSayoMkI prApti hotI dikhatI hai tabhI vaha kAmameM pravRtti karatA hai anyathA nhiiN| isaliye bhAva-bandhakA tathA rAga-dveSakA uparyukta sakala vistAra phala-bhogakI AkAMkSAmeM gabhita ho jAtA hai| zAstroM meM phalabhogakI AkAMkSAko 'kAmanA' kahA gayA hai| sakaSAya-karma vAcI jaina mata tathA sakAma-karma vAcIanya mata ina donoM matoMkA samanvaya karane ke liye isa viSayakA kucha aura vistAra karanA ucita hai| . Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24. kAmanA 1. kAmanAko vizeSatAyeM karma-sAmAnya, kRtaka karma, karma-vidhAna aura bhAva-karmakI vistRta vivecanA ho gii| usIkA aura adhika sUkSmatAke sAtha adhyayana karaneke liye kAmanA nAmaka yaha adhikAra praveza pAtA hai| kRtaka-karma tIna prakArake batAye gaye haiM-jAnanA, karanA tathA bhognaa| inhIMko zAstrIya bhASAmeM jJAtRtva, kartRtva tathA bhoktRtva ina tIna nAmoMke dvArA abhihita kiyA jAtA hai| ye tInoM hI karma sakAma tathA niSkAmake bhedase do-do prakArake hote haiN| phalabhogakI mAkAMkSA yukta karma sakAma kahalAtA hai aura usase nirapekSa niSkAma / 'isa vyApArake dvArA dhanakI prApti ho jAnepara maiM manamAne. bhoga bhogUMgA' ityAkAraka AkAMkSAse yukta honeke kAraNa dhanArjanakA karma sakAma hai, aura isa prakArake kisI bhI svArthase nirapekSa kevala lokasaMgrahake lie athavA paropakArake liye kiye gaye sakala karma niSkAma haiN| yadyapi vyavahAra bhUmipara tRSNA, Asakti, lAlasA, icchA, AkAMkSA, kAmanA, rAga tathA vAsanA ye sabhI zabda ekArthavAcI Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24-kAmanA 135 mAne jAte haiM tadapi sUkSma dRSTi se dekhanepara ina sabake artha uttarottara sUkSma hote hue bAharase bhItarako ora cale jAte haiN| pUrva pUrvavartI kArya hai aura uttara-uttaravartI usakA kAraNa hai| ina sabakI pRSThabhUmimeM sukhAnubhUtikI vaha smRti baiThI rahatI hai jo ki apane viSayake bhogAbhyAsa dvArA utpanna saMskArake rUpa meM cittake akSayakoSameM par3I huI hai| vaha saMskAra hI antima kAraNa hai| isa saMskArake kAraNa cittapara jo smRtikA raMga car3ha gayA hai vaha 'vAsanA' zabdakA vAcya hai| saMskArake koSameM se nikalakara vaha vAsanA jaba 'idaM' kA rUpa dhAraNa kara letI hai aura cittake samakSa A upasthita hotI hai taba vaha 'rAga' kahalAtI hai| yaha rAga jaba buddhimeM praveza karake viSaya-prAptike liye usameM cuTakiyAM bharane lagatA hai taba 'kAmanA' zabdakA vAcya bana jAtA hai| yaha kAmanA hI jaba ahaMkArakI bhUmimeM Akara use utAvalA karaneke liye prerita karane lagatI hai taba 'AkAMkSA' kahalAtI hai| yaha AkAMkSA hI jaba manameM praveza pAkara use itanA becaina kara detI hai ki vaha bahirkaraNako viSaya prAptike prati niyojita karanemeM eka kSaNakI bhI pratIkSA sahana nahIM kara sakatA taba 'icchA' kahI jAtI hai| kisI svAdiSTa padArthako dekhakara jisa prakAra lampaTa jIvoMke mukhase rAla Tapakane lagatI hai, usI prakAra jaba indriyAM usa viSayake prati lAlAyita ho uThatI haiM taba icchA hI 'lAlasA' kahalAtI hai| viSayake prApta ho jAnepara jaba citta usake sAtha isa prakAra tanmaya ho jAtA hai ki 'ahaM' kA lopa hokara kevala 'idaM' zeSa raha jAye, taba lAlasA 'prAsakti' kA rUpa dhAraNa kara letI hai / isa Asaktike phalasvarUpa jaba manameM kisI eka viSayako nirantara punaH punaH prApta karanekI icchA hone lagatI hai taba vaha tRSNA' kahalAtI hai| vAsanAkI sUkSma bhUmise icchAkI sthUla bhUmitaka Aneke kramameM kAmanA kyoMki madhyavartI hai, isaliye yahAM usI zabdakA prayoga ___ Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 2- karma khaNDa kiyA gayA hai / vyavahAra bhUmipara kisI bhI eka zabdake kahane se yaha sakala artha grahaNa ho jAtA hai, isaliye zabda prayogameM koI virodha nahIM hai, artha samajhanA cAhiye / 2. karmaphala aba hama punaH apane viSayapara Ate haiN| Upara kahA gayA hai| ki phala - bhogakI AkAMkSAse yukta karma sakAma kahalAtA hai / 'phala bhogakI AkAMkSA kyA' isa viSayakA yahAM thor3A-sA spaSTIkaraNa kara denA Avazyaka hai / sakAma yA niSkAma koI bhI karma kyoM na ho, usakA phala avazya hotA hai / aisA honA sambhava nahIM ki karma kiyA jAye aura usakA phala hameM prApta na ho| phalakA sIdhA artha yadyapi duHkha athavA sukhakI prApti hai tadapi duHkha sukhakA hetu honese viSaya-prApti bhI isakA paramparA phalaM kahA jA sakatA hai / ataH phala-prApti kartRtva AdhIna na hokara bhoktRtvake AdhIna hotI hai / bIja bokA tathA use nirantara siMcita karanekA kAma hama kara sakate haiM parantu Ama utpanna karanA hamArA kAma nahIM hai / vaha hamAre kAmake phalasvarUpa yathAsamaya svayaM hotA hai / hama pAThakA punaH punaH uccAraNa karanekA kAma kara sakate haiM, parantu yAda karanA hamArA kAma nahIM / yAda to usake phalasvarUpa svayaM hotA hai / jisako adhika yogyatA hai use jaldI hotA hai aura jise kama yogyatA hai use derameM / karmakA yatheSTa hI phala ho yaha bhI koI Avazyaka nahIM, kabhI kabhI vaha pUrA honese pahale hI naSTa ho jAtA hai jaise ki garbha meM hI bAlakakA kSaya, aura kabhI-kabhI vaha hamArI icchAke viparIta bhI ho jAtA hai jaiseki roga-zamanake liye dI gayI auSadhi kabhI-kabhI rogIko mAra bhI detI hai / itane kathanapara se karmaphalake viSayameM cAra siddhAnta nirdhArita hote haiM / 1 - karmakA phala avazya hotA hai / 2 - vaha sarvathA Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24-kAmanA 137 hamArI icchA ke anusAra ho yaha Avazyaka nahIM, kabhI kama ho jAtA hai, kabhI adhika aura kabhI vipriit| 3-karma karanekI bhA~ti phala prAptimeM hamArA adhikAra nahIM hai| vaha hotA hai kiyA nahIM jaataa| 4-cauthI bAta yaha hai ki karma vartamAnameM hotA hai aura phala bhaviSyameM, aura kabhI-kabhI dUra bhaviSya meM / Aja bIja boyA aura 6 varSake pazcAt Ama prApta hue| Aja kisIkA upakAra kiyA aura 50 varSake pazcAt avasara prApta hone para usakA pratyupakAra mujhe prApta huaa| 3. kAmanA tyAga hI karma tyAga - kAmanA kevala phalabhogakI hI ho aisA nahIM hai, jAnane tathA karanekI bhI hotI hai| binA icchAke kisI bhI kAmameM pravRtta honA sambhava nahIM, vaha kAma jAnanekA ho yA kucha karanekA ho aura yA bhoga bhoganekA ho| laukika kAryoM kI to bAta nahIM, mokSamArga kI pravRtti bhI mumukSAke binA sambhava nhiiN| lokasaMgrahake artha athavA paropakArake artha kiye gaye kAmameM bhI icchA avazya rahatI hai| apane ziSyako par3hAnemeM pravRtta guruke hRdayameM bhI yaha icchA avazya hotI hai ki yaha zIghra par3ha likhakara yogya ho jaaye| kisI aparicita rogIkI sevA karanemeM bhI yaha icchA avazya hotI hai ki yaha zIghra svAsthya-lAbha kara le| isa prakAra jaba koI bhI karma icchA yA kAmanAke binA sambhava nahIM taba kisI karmako sakAma athavA kisIko niSkAma kaise kahA jA sakatA hai| prazna bahuta marmakA hai, lIjiye maiM sakAma tathA niSkAmakI sUkSma sandhiko spaSTa karatA huuN| vAsanA AdikA krama batAte hue maiM yaha batA cukA hU~ ki kisI bhI kAryake dRSTipathameM Anese pahale Abhyantarake sUkSma jagatmeM bahuta kucha ho cukA hotA hai| cittake koSameM sthita saMskAra hI jyoM-jyoM abhivyaktikI ora unmukha hotA ___ Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 2- karma khaNDa hotA hai, tyoM-tyoM uttarottara syUla hotA huA kAryake rUpa meM pariNataH hotA calA jAtA hai| isaliye kAryakA tyAga karanese karmakA tyAga nahIM hotA hai, kAraNakA tyAga karanese hotA hai| DAlI kATanese vRkSa naSTa nahIM hotA, mUlocchedanase naSTa hotA hai| jisa prakAra eka DAlI kATa denese usI sthAnapara eka dUsarI DAlI utpanna ho jAtI hai, usI prakAra eka kAryakA tyAga kara denese turanta dUsare kArya meM pravRtti prArambha ho jAtI hai| isa hetuse jJAnIjana kAryako na pakar3akara kAraNako pakar3ate haiN| kuttA bandUkase nikalI golIko pakar3atA hai, jabaki siMha golI tathA bandUkako na pakar3akara bandUka calAne vAleko pakar3atA hai| yahI siddhAnta yahA~ bhI lAgU kiijiye| karmatyAgakA. upadeza vAstavameM karma-tyAgake liye na hokara kAmanAtyAgake liye hai| vAsanA-tyAgakA upadeza saMskArocchedake liye, saMskArocchedakA upadeza bandhaccheda yA pAratantryoccheda ke liye, pAratantryocchedakA ullekha tanmUlaka Abhyantara duHkhocchedake liye aura duHkhocchedakA ullekha nirAkula sukhakI prAptike liye hai| jisa prakAra andhakArakA vinAza tathA prakAzakI prApti donoM eka hI bAta hai, usI prakAra Abhyantara duHkhakA uccheda tathA nirAkula sukhakI prApti vAstavameM eka hI bAta hai| guruoMkA yaha Azaya spaSTa ho jAnepara hameM yaha kahanemeM koI kaThinAI nahIM hai, ki donoM hI karmoM meM samAna rUpase kAmanA vidyamAna hote hue bhI inameM kucha vizeSatA avazya hai / vaha vizeSatA yaha hai ki sakAma karmakI kAmanA phala-bhogakI AkAMkSAse yukta honeke kAraNa bandhanakArI hai aura niSkAma karmakI kAmanA phalabhogase nirapekSa kevala dUsarekI prasannatA yA hitake liye honeke kAraNa bandhanakArI nahIM hai| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 sakAma-niSkAma karma 1. citta-bandhana yaha pahale batAyA jA cukA hai ki karmakA sambandha vartamAna kAlake sAtha hai aura usake phalakA bhaviSyat kAlake sAtha / isaliye kAma karanA mAtra hI jahAM iSTa hai usa niSkAma karmakI kAmanA kevala vartamAnake sAtha sambaddha hai, jabaki phala-bhogake sAtha jur3I honeke kAraNa sakAma karmako kAmanA vartamAnakI apekSA bhaviSyatke sAtha adhika sambaddha hai| yahI kAraNa hai ki vaha kAma karanese pahale bhaviSyatkI ora daur3a lagAtI hai aura vahAM baiThakara eka lambA caur3A vaikalpika jagat basA letI hai| "merA yaha kAma saphala ho gayA to mere pAsa eka mahala hogA, moTara gAr3iyAM hoMgI, dAsI-dAsa hoMge, sAre samAjameM merA sammAna hogaa| taba apane mitroMpara anugraha karUMgA aura apane dveSiyoMko nIcA dikhaauuNgaa| kadAcit yaha kAma saphala nahIM huA to isameM lagAI gaI sArI pU~jI barabAda ho jAyegI, maiM vartamAnase bhI adhika gayA bItA ho jAU~gA, kisIko muMha dikhAne yogya nahIM rahUMgA, ho sakatA hai ki bhIkha mAMganI par3e' ityAdi / kAma prArambha karanese pahale tathA kAma -139 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 2-karma khaNDa karaneke kAlameM to yaha vikalpa rahate hI haiM, kAma pUrA ho jAneke pazcAt bhI ve samApta nahIM hote| saphala honepara harSa aura asaphala hone para vissaad| donoM hI avasthAoMmeM AgAmI jIvana viSayaka vividha kalpanAyeM jinakA kahIM anta dikhAI nahIM detaa| yahI to hai cittakA savase bar3A bandhana / jisase mukti pAneke liye phalAkAMkSAkA niSedha kiyA gayA hai| 2. svArtha ___dUsarI bAta yaha hai ki phalAkAMkSAke sAtha sadA tIna bAteM saMlagna rahatI haiM---svAmitva, kartRtva tathA bhoktRtv| binA svAmitvake kisI viSayakA bhoga sambhava nhiiN| dUsarekI vastuko jAnA jA sakatA hai para usake viSayameM ise 'maiM bhogUM' aisI icchA nahIM ho sakatI / usa viSayapara svAmitva prApta karaneke liye kartRtva Avazyaka hai| binA puruSArthake koI bAhya viSaya svataH prApta nahIM ho jAtA / isa prakAra phalAkAMkSAke garbhameM tInoM bhAva sthita haiN| ahaMkArake rAjya meM honeke kAraNa ye tInoM bhAva svArtha kahalAte haiM / para-hitArtha honeke kAraNa niSkAma karma svArthase viparIta hai, usameM ye tInoM bhAva sambhava nhiiN| bAlaka mAtA-pitA athavA gurukI AjJAko zirodhArya karake kevala apanA kartavya pAlana karatA hai, usa kAmase prApta lAbhahAnike sAtha athavA usake dvArA prApta kisI padArthake svAmitvake sAtha usakA kucha sambandha nahIM / jo kucha bhI lAbha, hAni yA prApti aprApti hotI hai vaha saba mAtA-pitA yA gurukI hai, jisake liye cintAmeM par3anekI use koI AvazyakatA nhiiN| kAma karanese pahale jisa prakAra khela rahA thA, kAma karaneke pazcAt bhI usI prakAra khela rahA hai| use na karma janita harSa hai na vipAda, na hI 'yaha kAma Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25- sakAma - niSkAma karma 141 maiMne kiyA' isa prakArakA koI ahaMkAra hai / kAma karane ke samaya bhI usakI buddhipara koI bhAra nahIM hai / yaha niSkAma karma kA udAharaNa hai / isake viparIta svArthAnuraMjita honeke kAraNa sakAma karmakI pravRtti kaSAyamUlaka hotI hai / svArtha kevala apane viSayako prApta - karanA jAnatA hai, nyAya-anyAyakI cintA karanA nahIM / isaliye vaha anekoM prakArakA mAyAcAra tathA chala kapaTa karatA hai, jhUTha bolatA hai, corI chappA karatA hai, dUsaroMko ThagatA hai / kisIko merI isa pravRttise kitanA kaSTa ho rahA hai isa cintAmeM par3aneke liye usake pAsa hRdaya hI kahAM hai / jisa kisa prakAra adhikAdhika saMcaya karate rahanA hI usakA eka mAtra lakSya hai / kadAcit puNyodaya se usakI kiMcit pUrti ho jAnepara use eka ora to apane kartRtvakA abhimAna ho jAtA hai, aura dUsarI ora prApta viSayako bhogane ke prati rati tathA Asakti / isIprakAra kisI azubha karmake udayase yadi kadAcit usameM kucha vighna par3a jAye to vighna karane vAleke prati jugupsA tathA krodha, aura dUsarI ora nairAzya, zoka, arati tathA bhaya / isa prakAra jIvanako kaluSita karanevAlI samasta kaSAyoMkA aura use tamAcchanna karanevAle samasta pApoMkA ekamAtra kAraNa svArtha hai / phalAkAMkSA kI bhUmi honeke kAraNa vahI lobha hai, jise pApa kA bApa kahA gayA hai / 3. karma mI zrakarma svArthase aspRSTa honeke kAraNa parArthaM tathA paramArthaM donoM hI prakAra ke karmoMmeM yaha sambhava nahIM, kyoMki para-hitake liye athavA lokopakArake liye kiye gaye sakUla kAryabAlakakI bhAMti kevala karttavya buddhise kiye jAte haiM aura isI prakAra sakala pAramArthika kArya bhI / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 2--karma khaNDa yadyapi parArtha tathA paramArthameM bhI zIghra saphala hone kI icchA vAlA svArthaM avazya hotA hai, parantu phalabhogakI AkAMkSA na honeke kAraNa vaha svArtha svArthaM nahIM khlaataa| isaliye bAharameM karma karate hue bhI bhItara meM vaha kucha nahIM karatA / adhyAtma mArga meM kyoMki bhItara hI pradhAna hai bAhara nahIM, isaliye use akartA tathA usake karmako akarma mAnA gayA hai / tyaktaM yena phalaM sa karma kurute, neti pratImo vayam / jJAnI ki kurute'tha kiM na kurute, karmeti jAnAti kaH // isakA yaha artha nahIM ki apane karmakA phala vaha sarvathA nahIM bhogatA athavA usake dvArA prApta viSayakA vaha sarvathA sevana nahIM karatA / vaha usakA sevana avazya karatA hai parantu bhogaviSayaka lAlasA tathA Asakti na hone ke kAraNa bAharameM use sevatA huA bhI vaha bhItara meM use nahIM sevatA / viparIta isake bhogAsaktivAle vyaktikA citta bAharameM usakA sevana na karate hue bhI kalpanAoM ke dvArA bhItarameM usakA sevana karatA rahatA hai / 4. samanvaya jJAtRtva, kartRtva tathA bhoktRtva, ye tInoM hI karma sakAma bhI hote haiM aura niSkAma bhI / vyavahAra bhUmipara inake viSaya meM jo kucha bhI prasiddha hai athavA dRSTa, zruta tathA paricita hai vaha saba vAstava meM sakAma hai, niSkAma nahIM / hRdaya bhUmimeM praveza kiye binA niSkAma pakSakA grahaNa sambhava nahIM / isaliye jaba bhI kabhI koI vaktA niSkAma pakSake viSayameM kucha kahane athavA samajhAnekA prayatna karatA hai taba usake abhiprAyako sparza karanemeM asamartha honeke kAraNa athavA vaha viSaya adRSTa, azruta tathA ananubhUta honeke kAraNa zrotAke samakSa sakAma pakSa ho upasthita ho jAtA hai / aisI sthiti meM niSkAma karmake viSayameM zaMkAyeM ho jAnA svAbhAvika hai / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25-sakAma-niSkAma karma 143 yahA~ yaha zaMkA ho sakatI hai ki kAmanAkI bhA~ti phalAkAMkSAkA bho sarvathA abhAva honA vyavahAra bhUmipara sambhava nhiiN| laukika kSetrakI to bAta nahIM sAdhanA kSetrameM bhI pUrNakAma-bhagavantoMko chor3akara anya kisIko bhI zata-pratizata aisI sthiti prApta nahIM hotI hai| sAdhaka kitanA bhI U~cA kyoM na ho apanI-apanI bhUmikAke anusAra usameM hIna yA adhika phalAkAMkSAkA sadbhAva avazyambhAvI hai| bAhya kisI padArthake prati na bhI ho, apanI usa sthitike prati to ahaMkAra hotA hI hai| yahAM taka to maiM A cukA hai, isase Age aura baDh' ityAkAraka kartRtva viSayaka kAmanA tathA 'isa sthitike rasapAnameM adhikase adhika Tika sakU~' ityAkAraka jJAtRtva tathA bhoktRtva viSayaka sUkSma kAmanA siddhAntake anusAra bhI 10veM guNasthAna taka rahatI hai / zaMkA ucita hai, parantu yahAM siddhAnta batAyA jA rahA hai, vyavahAra nhiiN| siddhAnta pUrNakA pratipAdana karatA hai, kyoMki svabhAvameM pUrNatA apUrNatAkA prazna nahIM hotaa| pUrNatA, apUrNatA athavA guNasthAnakI carcA AcAra pakSameM hotI hai| isaliye sAdhaka dazAmeM isa siddhAntakA AMzika prayoga hI sambhava hai / jitane aMzameM phalAkAMkSA vidyamAna hai utane aMzameM use bandha avazya hai, aura jitane aMzameM phalAkAMkSAke abhAva rUpa cAritra athavA samatA vidyamAna hai utane aMzameM rase bandha nahIM hotA hai| yenAMzena tu cAritraM tenAMzenAsya bandhanaM nAsti / yenAMzena tu rAgastenAMzenAsya bandhanaM bhavati // Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26. bandhana 1. svAmitva buddhi karma tathA usake karaNoM Adi ke viSayameM vivecanA pUrI huii| aba bandhana viSayaka vivecanA praveza pAtI hai| sakaSAya karma athavA sakAma karmako bandhanakArI kahA gayA hai, parantu 'bandhana kyA' yaha patA nahIM claa| isa zaMkAko samAhita karane ke liye maiM Apako ahaMkArake svarUpakI smRti dilAtA huuN| na ho to eka bAra usa adhikArako punaH par3ha liijiye| samagrako AtmasAta na karake usameM pvAyaMTa lagAnA aura usa pvAyaMTako AtmasAt karanA ahaMkAra hai| apane vizvavyApI rUpako chor3akara jJAnasvarUpa pUrNa ahaMkA isa prakAra saMkIrNa ho jAnA hI usakA svarUpa hai| karaNoMkA Azraya lekara ekake pazcAt eka padArthakA grahaNa karate hue apaneko pUrNa karanekI kalpanA karanA usakI yaha atRpta kAmanA hai jo Ajataka na kabhI pUrI huI hai aura na Age pUrI honI sambhava hai| isa prakAra * ahaMkAra kahanese kAmanAkA aura kAmanA kahanese ahaMkArakA anukta grahaNa ho jAtA hai| ahaMkArake binA kAmanA - 144 - Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26-bandhana 145 aura kAmanAke binA ahaMkAra rahatA nhiiN| 'maiM jAnU', 'maiM karUM', 'maiM bhogU' aisI trividha kAmanA kyoMki ahaMkArakI upaja hai isaliye usase yukta sakAma karmako bandhanakArI kahA gayA hai| isakA bhI kAraNa yaha hai ki isa trividha kAmanAke hetuse ahaMkArako apane usa karmameM athavA usake dvArA prApta sukha duHkha Adi rUpa phalameM mamakAra ho jAnA svAbhAvika hai| merA padArtha, merA karma, merA sukha, merA duHkha ityAkAraka merApanA hI usakA svarUpa hai, jise zAstroMmeM svAmitva buddhi kahA gayA hai| isa svAmitvake kAraNa ahaMkAra usa viSayake sAtha cipakA rahatA hai arthAt vikalpoMkA rUpa dhAraNa karake usakI parikramA karatA rahatA hai| isa prakAra bAharakI koI vastu ahaMkArako nahIM cipaTatI aura na hI Abhyantara jJAnakA 'idaM' hI use cipaTatA hai| ina vikalpoMke dvArA 'ahaM' hI idaMke sAtha cipaTA rahatA hai, apaneko bhUlakara 'idaM' kI upAsanAmeM juTA rahatA hai| ahaMkAra kahanese pUrNa antaSkaraNakA grahaNa ho jAtA hai, yaha pahale batAyA jA cukA hai| kyoMki use abataka 'citta' zabdake dvArA abhihita kiyA jAtA rahA hai, isaliye ahaMkAra zabdako chor3akara hama punaH citta zabdako pakar3a lete haiM / 2. cittabandhana citta jaba apane caitya (jJeya) kA cetA (jJAtA) mAtra na rahakara usakA svAmI bana jAtA hai, taba use usake sAtha bandhA huA kahA jAtA hai| so kaise ? vaha batAtA huuN| yaha bAta pahale batAI jA cukI hai ki dvidhA vibhakta jJAnakA ahaMtAvAlA vibhAga cittakA nija svarUpa hai aura usake samakSa upasthita idaMtAvAlA vibhAga usakA caitya athavA jJeya hai| jJAnAkAra honeke kAraNa 'ahaM' kA rUpa yadyapi Adise antataka eka rahatA hai, parantu saMkIrNa honeke kAraNa athavA atRpta kAmanAke kAraNa 'idaM' kA rUpa barAbara Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2-karma khaNDa badalatA rahatA hai| yahI kAraNa hai ki jabataka ahaM kalpanAke dvArA 'ahaM' kI upAsanAmeM saMlagna rahatA hai arthAt 'idaM' ko ahaMke AkArakA kalpita karake usakA dhyAna karane meM magna rahatA hai taba taka usake sAtha ekAkAra honeke kAraNa vaha sthira tathA zAnta rahatA hai, badalatA nahIM hai| parantu jaba usake samakSa upasthita yaha idaM viSayAkAra ho jAtA hai to usake sAtha tallona honeke kAraNa 'ahaM' bhI jJAnAkAra na rahakara viSayAkAra bana jAtA hai| kyoMki 'ida' kA yaha rUpa eka-eka AkArako chor3akara anya-anya AkArako dhAraNa karatA huA barAbara AgekI ora bar3hatA rahatA hai, isaliye usake sAtha tanmaya honeke kAraNa na cAhate hue bhI 'ahaM' ko dhAvamAna athavA kSubdha honA par3atA hai| jisa prakAra nadIkI kisI eka taraMgako dekhanevAlI dRSTi taraMgake sAtha Age-Age calI jAtI hai, isI prakAra 'idaM' ke sAtha bandhA huA 'ahaM' bho usake sAtha Age-Ageko bahane lagatA hai| basa yahI hai usakA bandhana / ___ bAhya ho yA Abhyantara isa 'idaM' meM svAmitva buddhi honepara cittako isI prakAra usakA anusaraNa karanA par3atA hai jisa prakAra ki gAyako galemeM bandhI huI rassIkA / dekhiye yaha merI ghar3o hai, isake TUTane, phUTane athavA bigar3a jAnepara merA citta bhI TUTane, phUTane tathA bigar3ane lagatA hai| yadi koI ise curA kara le jAne lagatA hai to merA citta bhI usake sAtha bandhA huA isake pIche-pIche calane lagatA hai| yadi yaha ghar3I kevala ghar3I ho huI hotI, parantu 'merI' na huI hotI to isake TUTane, phUTane, bigar3ane athavA curAI jAnepara mere cittameM isa prakArakI pratikriyA na huI hotii| isase siddha hotA hai ki citta 'idaM' ke sAtha bandhA huA hai| tattvataH vaha sAkSAt rUpase isake sAtha bandhA huA nahIM hai, paramparA rUpase badhA huA hai| citta ahaMkArake sAtha bandhA hai, ahaMkAra svAmitva Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26-bandhana 147 yA mamakArake sAtha bandhA hai, svAmitva yA mamakAra atRpta kAmanAke sAtha bandhA hai aura yaha kAmanA 'idaM' ke sAtha bandhI huI hai / isa prakAra aneka kar3iyoMkI yaha paramparAgata zrRMkhalA hI cittakA bandhana hai. bAharakI vastu kevala usakI nimitta mAtra hai / usake abhAva meM bhI kyoMki citta apane bhItara kalpanAke dvArA usakA nirmANa svayaM kara letA hai, isaliye usake liye bAharakI vastu ho yA na ho donoM bAteM samAna haiM / 3. svArtha tathA parArtha samagrako chor3akara usake aMgabhUta kisI eka padArthapara kendrita kAmanA kyoMki svayaM kI tathA ahaMkArako tRpti ke prayojanase hotI haiM, isaliye vaha svArtha kahalAtI hai; parantu samagrako hastagata karanekI kAmanA kyoMki ahaMkArako pUrNAhaMtA pradAna karaneke prayojanase hotI hai, isaliye vaha paramArtha kahalAtI hai / isI prakAra paropakArakI kAmanA kyoMki dUsaroMkA hita karaneke lie hotI hai, isaliye vaha parArtha kahalAtI hai / kAmanA tInoM meM samAna hai parantu phalabhoga kI AkAMkSAse yukta hone ke kAraNa svArtha raJjita kAmanA bandhanakArI hai paramArtha - raJjita tathA parArtha raJjita nahIM / anya padArthoM meM cittakI yaha svAmitva buddhi vAstava meM kartRtva tathA bhoktRtvake kAraNase hotI hai / 'isa padArthako prApta karane ke liye maiM yaha kAma karUM' ityAkAraka kAmanAse prerita hokara jo kAma maiM karatA hU~ usImeM 'yaha kAma maiMne kiyA' aisA ahaMkAra hotA hai / isIliye usa kAryameM tathA usake dvArA prApta vastumeM merA svAmitva sahaja ho jAtA hai / dUsarI ora jisa kAmako maiM kevala dUsarekI prasannatAke liye karatA hU~ usameM tathA usake dvArA prApta phalameM merA svAmitva bhI nahIM hotA hai / apane svAmIke liye kiye gaye kAmameM tathA usase prApta hAni-lAbhameM mainejarakI Atmabuddhi Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 2-karma khaNDa nahIM hotI hai| isaliye kartRtvakI ahaMkAra-yukta kAmanA hI svAmitva buddhikI jananI hai| kisI kAmako karanekI athavA kisI padArthako prApta karanekI athavA usake viSayameM jAnakArI prApta karanekI svArtha kAmanA kyoMki bhoktRtvake kAraNase hotI hai, isaliye jisa padArthake bhogameM mujhe rasa AtA hai use hI jAnane athavA prApta karaneke liye maiM udyama karatA huuN| viparIta isake jo padArtha bhoganemeM mujhe kaTu lagatA hai usako jAnane athavA karanekI icchA maiM nahIM karatA, aura apane pAsa rakhanekI bajAya pheMka denA yA dUsareko de denA maiM acchA samajhatA huuN| isaliye yaha siddha hotA hai ki jJAtRtva tathA kartRtvakI kAmanAkA aura usake dvArA honevAlI svAmitva buddhikA eka mAtra kAraNa phalabhoga athavA sukha-saMvedana hai| 'Atamako hita hai sukha' yahAMse hI sakala puruSArtha prArambha hote haiM / phalabhogako AkAMkSA rUpa yaha bhoktRtva athavA sukha-saMvedana hI vAstavameM vaha svArtha hai jise ki sakala bandhanoMkA, sakala kaSAyoMkA, sakala anItiyoMkA tathA sakala pApoMkA bIja batAyA gayA hai| yadyapi yaha choTI-sI bAta dikhatI hai tadapi yaha kitanI bar3I hai ise jJAnI-jana hI jAnate haiN| isake prabhAvako jAnanese vaha viveka utpanna hotA hai jisase ki sAdhaka asatyase bacakara satyakI ora gati kara ske| Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27. jIvanmukti 1. dvandva ___ lIjiye aba svArthake vizva-vijayI prabhAvakA thor3A sA darzana kiijiye| isakI zakti acintya hai| yaha zUnyameM sRSTi karatA hai, binA upAdAnake jagat khar3A karatA hai, binA miTTIke ghar3A banAtA hai| isake kAraNa hI bhItarameM dvandvAtmaka jagat basatA hai| dvandva . arthAt paraspara virodhI do-do pakSa / iSTa-aniSTa, sundara-asundara, grAhya-tyAjya, kartavya-akartavya, puNya-pApa. sukha-duHkha, jIvana-maraNa, mama-tava, sajjana-durjana, mitra-zatru kaMcana-pASANa, mahala-masAna ityaadi| jisa padArthako bhogane meM mujhe rasa AtA hai vaha mere liye iSTa hai tadvayatirikta anya sarva aniSTa haiN| jo iSTa hai vahI sundara hai tathA grAhya hai, jo aniSTa hai vaha asundara hai tathA tyAjya hai| grAhyako prApta karanA aura tyAjyako tyAganA merA kartavya hai, tadvyatirikta anya saba akartavya haiN| kartavya-karma karanA puNya hai, aura akartavyakarma karanA pApa hai| 'maiMne apanA kartavya pUrA kiyA' aisI santuSTikA janaka honese puNya sukha hai, isake viparIta pApa duHkha hai| sukha -149 - Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 2- karma khaNDa jIvana hai aura duHkha maraNa hai / sukha-sampAdaka sAmagrI mama hai aura duHkha - sampAdaka sAmagrI tava hai| mere sukhameM sahAyaka honese vyakti sajjana tathA mitra hai, sukha-vighAtaka tathA duHkhavardhaka hone se vahI durjana tathA zatru hai / sajjana, mitra, kAMcana tathA mahala iSTa haiM, durjana, zatru, masAna tathA pASANa aniSTa haiM / vistAra jitanA karo kama hai| eka-eka dvandvakI zAkhAyeM tathA upazAkhAyeM ananta haiM / jisa prakAra kozakAra ( rezamakA kIr3A ) apane hI bhItarase tantu nikAlakara use apane hI Upara lapeTatA rahatA hai, usI prakAra phala bhogakI AkAMkSAse yukta citta bhI apane hI bhItarase iSTa-aniSTa Adi vividha dvandva utpanna karake unheM apane Upara lapeTatA rahatA hai, aura kozakArakI bhAMti usameM jakar3akara lAcAra ho jAtA hai / satya-asatyakA, hita-ahitakA athavA svaparakA samasta viveka bhUla jAtA hai / dvandva jidhara khIMcakara le jAte haiM udhara hI use jAnA par3atA hai / basa yahI bandhana hai / paraspara virodhI do pakSavAle ina sakala dvandvoMkI pRSThabhUmi meM sarvatra sarvadA eka iSTAniSTa vAlA Adya dvandva hI nRtya kara rahA hai / iSTatAke prati AkarSaNa aura aniSTatAke prati vikarSaNa honA svAbhAvika hai / AkarSaNa rAga hai, aura vikarSaNa dveSa | yaha rAgadveSa hI vaha bhAvakarma hai jise ki zAstroM meM bandhakA pradhAna hetu kahA gayA hai / niHsandeha vyavahAra bhUmi para 'rAga-dveSa' zabdakA prayoga sarvatra aindriya bhogoMke prati prasiddha hai, tadapi isakI vizAla kukSi pAramArthika bhogakI AkAMkSAko bhI apane bhItara liye baiThI hai| pAramArthika sAdhanAke kSetrameM vrata, tyAga Adi kA jo upadeza AcAra-zAstroM meM prasiddha hai, tAttvika dRSTise dekhane para usameM bhI rAga-dveSa to hai hI / yaha sunakara cauMka na jAnA / yahA~ tAttvika Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27-jIvanmukti 151 satyatIkSA kI jA rahI hai, AdhAra zAstrakA tiraskAra nhiiN| hameM to bevaka yAmahai ki yahAM bhI kucha AkarSaNa vikarSaNa hai yA nhiiN| zubhameM pravRtti azubhase nivRtti / deva pUjA Adi kinhIM viSayoMkA grahaNa aura viSaya-bhoga Adi kinhIM viSayoMkA tyAga / yahI to 'rAga-dveSa' hai| yaha bAta avazya hai ki bhogAkAMkSA vAle laukika rAga-dveSa meM tathA AtmakalyANakI AkAMkSAvAle pAramArthika rAga dveSameM AkAzapAtAlakA antara hai| laukika rAga-dveSa se jahA~ viSayAsaktikI vaddhi hotI hai vahA~ hI pAramArthika rAga-dveSa se usakI hAni hotI hai| laukika rAga-dveSa se jahA~ krodhAdi kaSAyoMkI utpatti hotI hai vahA~ hI pAramArthika rAga dveSase unakI hAni hotI hai| laukika rAga-dveSa se jahA~ azubha athavA pApakA bandha hotA hai aura usake phalasvarUpa aneka prakArake duHkhoMkI prApti hotI hai, vahA~ hI pAramArthika rAga-dveSa se zubha athavA puNyakA bandha hotA hai aura usake phalasvarUpa aneka prakArake sukhoMkI prApti hotI hai| itanA kucha honepara bhI haiM to Akhira ve rAga-dveSa hii| aura inake dvArA honevAle pApa athavA puNyakA bandha bhI hai to Akhira bandha hii| rAga ho yA dveSa, puNya ho yA pApa, haiM to saba paraspara virodhI dvandva hii| 2. dvandva-mukti yahA~ yaha prazna ho sakatA hai ki citta ina dvandvoMko kisa prakAra kATatA hai| bAhya dRSTise dekhanepara bhale hI yaha bAta asambhava sarIkhI ho parantu Abhyantara dRSTi se dekhane para yaha kucha kaThina kAma nahIM hai| kevala satyAsatya viveka jAgRta karanA hai| tanika yaha vicAriye ki kyA ina dvandvoMmeM tanika mAtra bhI kucha satya hai yA korI kalpanAyeM haiN| apane nAma tathA rUpako lekara koI padArtha ___ Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 ' 2-karma khaNDa bAharameM avasthita hai, yahA~taka to ThIka hai, parantu 'yaha iSTa hai yA aniSTa' yaha bAta kahA~ se AI ? iSTatA-aniSTatA, athavA sundaratAasundaratA Adi usa padArthameM kahA~ baiThe haiN| saba kucha apane vikalpoMpara nirbhara hai| merI apanI abhiruci ke dvArA lagAI gayI muhareM haiM, anya kucha nhiiN| basa itanA samajha lenA paryApta hai| itanA samajha lenepara jaba iSTatA tathA aniSTatA hI lupta ho jAyegI to phira grAhya-tyAjya tathA zubha-azubha Adi ke vikala kahA~ ThahareMge ? dvandvoMse mukti pAnI hai, bAhya viSayoMse nhiiN| yahI karmasiddhAntakA prANa hai| ise ThIkase avagata na karaneke kAraNa hI AjakA sAdhaka ina dvandvoMse chUTanekA prayatna karanekI bajAya inameM adhika-adhika ulajhanA apane liye zreyaskara samajha baiThA hai| yahI kAraNa hai ki samatAkI nirbhIka ghoSaNA sunakara sAdhakakA cAritra isa prakAra garaja uThatA hai jisa prakAra ki niyati yA karmavAdakI bAta sunakara laukika puruSArtha / zAnta ho prabhu zAnta ho| yahA~ kisI pakSakI haTha nahIM kI jA rahI hai| eka siddhAnta hai, zAstra tathA anubhava donoM usameM pramANa haiN| samajho athavA na samajho athavA samajhakara bhI tadanusAra pravRtti karanekA prayatna karo yA na karo, yaha ApakI icchA hai| yaha bAta satya hai ki nicalI bhUmikAoM meM sAdhakake liye ina dvandvoMkA Azraya lenA anivArya hai, parantu tAttvika dRSTise dekhanepara ye rAgadveSAtmaka vikalpoMke atirikta anya kucha nahIM haiN| tattva vidhi-niSedhase atIta hai| sAdhanAke pathapara agrasara honevAlA pathika jyoM-jyoM Upara uThatA hai tyoM-tyoM ye dvandva zithila par3ate jAte haiM, svayaM DhIle hote jAte haiN| antima sopAnapara pahu~canepara jaba ye niHzeSa ho jAte haiM taba na kucha vidhi rahatI hai aura na niSedha, na Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27-jIvanmukti 153 grAhya na tyAjya, na karttavya na akartavya, na puNya na pApa / yahI hai pratikramaNa tathA apratikramaNase atIta vaha tRtIya bhUmi jise ki jJAniyoMne amRta-kumbha kahA hai, sAkSAt rasakUpa kahA hai| yahI hai paramArtha sAdhanAkA antima lakSya aura yahI hai bandhana-mukti / tattvAlokake isa jagatmeM jahA~ tattva hI tattvameM vartana karate pratIta hote haiM, usake atirikta anya kucha nahIM, jahA~ paramANuoM tathA cetanAoMke saMyoga viyoga ke atirikta anya kucha dikhAI nahIM detA, vahA~ kyA iSTa aura kyA aniSTa ? jahA~ kriyA tathA pratikriyAke atirikta anya kucha dikhAI nahIM detA vahA~ kyA kartavya aura kyA akartavya / ye saba dvandva vahA~ udita hote haiM jahA~ samagra dikhAI na dekara kSaNa-kSaNameM badalane vAle nAmoMkI athavA rUpoMkI sattA pratIta hotI hai| aisI pratIti moha hai| isa mohakA lopa ho jAnepara saba samAna haiN| na kucha choTA hai na bar3A, na iSTa na aniSTa, na karttavya na akartavya / isaliye yaha bhAva samatA kahalAtA hai| vaikalpika kSobha yA bhAga-daur3a zAnta ho jAneke kAraNa yahI zamatA hai| zamatA hI zAnti.hai, vizrAnti hai, prazAnta rasa hai, amRtarasa hai, nirAkula sukha hai, AnandAnubhUti hai / 3. samanvaya bhale hI vyavahAra bhUmipara vidhi-niSedhameM, grAhya-tyAjya meM, kartavya-akartavyameM, tathA puNya-pApameM antara rahA Ave parantu vikalpamuktikA adhikAra prastuta honepara unameM kucha bhI antara nahIM hai| donoM hI vikalpa haiM-vidhi bhI aura niSedha bhii| donoM hI ke dvArA citta vikalpa-jAlameM ulajhatA hai| antara kevala ahaMkArake rUpameM hai| vidhi grahaNake pakSameM 'maiMne yaha kAma kiyA', 'maiM amuka padArthakA prayoga karatA hU~' aisA ahaMkAra rahatA hai| niSedha tathA tyAgake pakSa meM 'maiM aisA kAma nahIM karatA', 'maiMne isa vastukA tyAga Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2-karma khaNDa kara diyA hai' aisA ahaMkAra hotA hai| donoM hI ahaMkAra haiN| jisa prakAra vastuke grahaNase usake vikalpakA niSedha nahIM hotA usI prakAra vastuke tyAgase bhI usake vikalpakA niSedha nahIM hotaa| isa rahasyako samajhAne ke liye gurune apane ziSyoMko eka dina aisA Adeza diyA ki Aja bhojana karate samaya tuma hAthIkA dhyAna na krnaa| ziSyane samajhA ki yaha to bahuta sarala bAta hai| bhojanake samaya to kyA anya samayoMmeM bhI maiM hAthokA dhyAna karatA hI kaba haM ? parantu bhojana karane baiThA to use yaha dekha kara Azcarya huA ki Aja na jAne kyoM mere cittake Age hAthI khar3A jhUla rahA hai| "are hAthI ! tU haTa yahA~se, gurukI AjJA thI ki hAthIkA dhyAna na krnaa| tU binA bulAye kyoM AyA ? roja to nahIM AtA thA Aja kahAMse calA AyA ? haTa yahA~se haTa are ! maiM kaha rahA hU~ sunatA nahIM ?" Apa batAiye ki hAthI kaise haTe ? 'are hAthI haTa' yahI to hAthI hai, isake atirikta aura kyaa| niSedhakA niSedha ho jAnepara hAthI svayaM dUra ho jaayegaa| dhyAna kIjiye ki maiMne niSedhakA niSedha karanekI bAta nahIM kI hai, niSedhakA niSedha honekI bAta kahI hai| niSedha karanekA pakSa svayaM kartRtva hai, isaliye isase vikalpa zAnta nahIM hogaa| vikalpase vikalpakA tyAga nahIM hotA, usakI upekSAse hotA hai| hAthI rahe yA jAye mujhe isase koI prayojana nahIM, mujhe prayojana kevala khAnese hai| basa hAtho palAyana kara gyaa| ziSyane zAntise bhojana kiyA, parantu guruke rahasyAtmaka upadezako vaha samajha gyaa| isIko zAstroMmeM upekSA-cAritrake nAmase kahA gayA hai| 'rahe yA jAye mujhe isase koI prayojana nahIM hai' ityAkAraka upekSA hI vikalpa-muktikA eka mAtra sAdhana hai| vikalpa-mukti hI vaha nirAkula sukha hai, jise ki AtmAkA hita batAkara grantha prArambha Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 - jIvanmukti 155 kiyA gayA thA / AtmAkA hita athavA kalyANa honeke kAraNa yaha ziva hai, aura bandhana - mukti honese mokSa / 4. jIvanmukti sakala vikalpa astAcalako cale gaye isaliye yaha nirvikalpatA hai, na to yahA~ kucha vaikalpika dikhAI detA hai aura na kASAyika, isaliye yaha zUnya hai, mahAzUnya / kharaviSANakI bhA~ti sarvathA zUnya ho aisA nahIM hai, samasta vizvako yugapat AtmasAt kiye baiThA hai. isaliye vizvarUpa hai, samagra hai, pUrNa hai / zUnya hI pUrNa hai aura pUrNa hI zUnya hai / anekAneka vRkSa vallI patra puSpAdise samaveta vanarAjakI bhA~ti anekatAko apane garbha meM liye yaha eka hai, akhaNDa hai| taraMgita mahAsAgarakI bhA~ti sakala anityatAoMko dhAraNa kiye yaha nitya hai / isa prakAra ekatva anekatva, nityatva-anityatva, anyatva-ananyatva, tattva atattva, dvaita-advaita, Adi vividha dvandvoMkA eka akhaNDa piNDa honeke kAraNa yaha ekarasa hai / yaha samagra hai, isake atirikta anya kucha nahIM hai / yahI 'ahaM' hai aura yahI 'idaM "" hai, isaliye yaha kevala hai / jJAnakA pUrNa vaibhava honese yaha jJAna hai, sarva grAhaka honese yaha sarvajJatA hai, sarvaMgatatA hai / sarvagata honese yaha vibhu hai aura samasta aizvaryako prApta honese yaha prabhu hai / samagrako prApta honese yaha siddhi hai, saMsiddhi hai, prasannatA hai, prasAda hai athavA kRpA honese yaha rAdha hai, ArAdhanA hai / karaNoMkA Azraya chUTa jAnese ahaMkArakI saMkIrNatA naSTa huI / ahaMkAra pUrNAhaMtA meM rUpAntarita hokara santuSTa ho gayA, tRpta ho gayA / samasta kRtrimatAse atIta merAtrikAlI svabhAva honese yaha dharma hai / merA nija svarUpa honeke kAraNa yaha AtmA hai, Self hai / nirantara apane rasapAna meM magna honeke kAraNa yaha rasAnubhUti hai, AtmAnubhUti hai, nijAnubhUti hai, svarUpAnubhUti hai, svabhAvAnubhUtiH Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2-karma khaNDa hai| moha-vihIna samatA aura kSobha-vihIna zamatAmeM nitya vicaraNa karate rahanese yaha svarUpAcaraNa hai, svabhAvAcaraNa hai| kisI prakArakA bhI prayatna na honese yaha sahajAcaraNa hai| calate-phirate, uThate-baiThate, sote-nahAte, khAte-pIte kisI bhI avasthAmeM kyoM na ho, yaha sahajarUpase avasthita hai| prayatna-zUnya sahajAvasthA honese yahA~ vyakti calate hue bhI sthira hai, bolate hue bhI mauna hai, kucha karate hue bhI akartA hai, viSaya sevate hue bhI asevaka hai| samagrameMse kisI eka viSayake prati apaneko phokasa nahIM karatA isaliye nija upayogameM avasthita hai, jJAnameM avasthita hai| upayoga yA jJAnake atirikta anya kisI bAtakA mizraNa na honese yaha zuddhopayoga hai| na kisI viSayake prati AkarSaNa hai na vikarSaNa, na rAga hai na dveSa isaliye yaha vItarAgatA hai| cittakA palar3A na isa pakSakI ora jhukatA hai na usa pakSakI ora, draSTA athavA sAkSI bhAvase donoMke madhyameM avasthita rahatA hai, isaliye mAdhyasthatA hai| pUrNatAkI prApti honese yahI vAstavameM vikalpa-mukti hai, saMsaraNa-mukti hai, bandhana-mukti hai, jIvanmukti hai / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. dravyakarma tathA bhAvakarmakA samanvaya karma - khaNDameM praveza pAneke pazcAt hamane abataka kamaMkI tathA isakI sakala vizeSatAoMkI vistIrNa vivecanA kI, jisake antargata karmakA sAmAnya svarUpa tathA vizeSa svarUpa darzAneke sAtha-sAtha usake tIna karaNoMkA, kArmaNa zarIrakA, karma-vidhAnakA, dravya-karma, no-karma tathA bhAvakarmakA tAttvika avalokana kiyA / sAtha hI yaha bhI batAyA ki phalabhogakI kAmanAke kAraNa iSTAniSTa Adi dvandvoMke rUpameM ahaMkArakI kAlpanika sRSTi hI vAstava meM bandhana hai, aura ina dvandvoMse Upara uThakara samatA tathA zamatAmeM sthita honA hI jIvanmukti hai / itanI kucha vivecanA ho jAnepara yadyapi karma - rahasya nAmaka isa prabandhakA pratipAdya pUrA ho jAtA hai, tadapi yaha sarva kathana kyoMki adhyAtmakI dRSTise kiyA gayA hai, isaliye karma- siddhAnta ke sAtha samanvaya sthApita karaneke liye ise kucha saiddhAntika rUpa denA Avazyaka hai / isase pahale 'karma- siddhAnta' nAmakI pustaka prakAzita ho cukI hai jisameM isa viSayakI saiddhAntika vivecanA kI gayI hai / vahA~ yaha Pada 28. saMskAra 157 - Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 2-karma khaNDa bAta jora dekara kahI gayI hai ki adhyAtmakI dizAse isa viSayako vivecanA yadi asambhava nahIM hai to jaTila avazya hai| yahI kAraNa hai ki karaNAnuyoga upAdAnako bhASAmeM na bolakara nimittakI bhASAmeM bolatA hai| mumukSukI pratibhAkA sArthakya isa bAtameM hai ki jisa prakAra tharmAmITarameM 104 DigrI taka car3he hue pAreko dekhakara hama rogIkI jvara-vedanAko jAna jAte haiM, usI prakAra nimittakI bhASApara se vaha upAdAnako samajha jAye / karma-vidhAna nAmaka adhikArameM dravya-karma tathA bhAva-karmakA svarUpa darzA diyA gayA hai| kArmaNa-zarIrameM nibaddha kArmaNa-vargaNAyeM paramANuoMke dvArA nirmita honeke kAraNa dravya-karma kahalAtI haiM aura jIvAtmAkA rAga-dveSAtmaka bhAva athavA phalabhogakI AkAMkSA bhAva-karma hai| ina donoM karmoMkI parasparameM itanI ghaniSTha vyApti hai ki jisa prakAra dhUmako dekhakara agnikA jJAna ho jAtA hai, athavA jisa prakAra tharmAmITarameM 104 DigrI darzAnevAle pAreko dekhakara rogIko avasthAkA jJAna ho jAtA hai, usI prakAra dravya-karmakI avasthAoMko dekhakara bhAva-karmoMkA arthAt jIvake bhAvoMkA jJAna ho jAtA hai| isI prakAra bhAva-karmakI avasthAoMparase dravya-karmakI avasthAoMko bhI jAnA jA sakatA hai| dravya-karma sarvathA jar3a hai aura bhAva-karma kathaMcit cetana / yadyapi tattva dRSTise ina donoMke madhya kisI prakArakA sambandha nahIM hai, tadapi ina donoMke madhya eka aisA tattva sthita hai jo ki vyavahAra-bhUmipara jar3ako cidAbhAsI aura cetanako jar3AbhAsI banA detA hai| usa tattvako maiM saMskAra kahatA huuN| kArmaNa-vargaNAkA svarUpa darzAte samaya isakA nAmollekha kiyA gayA hai| karaNAnuyoga aura adhyAtmAnuyogameM, nimitta aura upAdAnameM athavA dravyakarma aura bhAva-karmameM sambandha sthApita karaneke liye isa tattvakA kucha Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28-saMskAra 159 vizada paricaya honA Avazyaka hai| Aiye isa tatvakA kucha adhyayana kreN| ___ yadyapi jaina-zAstrameM saMskAra nAmake kisI tattvakA spaSTa ullekha upalabdha nahIM hotA, tadapi anubhava-siddha honese yaha virodhako prApta nahIM hotaa| jaisA ki Age batAyA jAnevAlA hai hama apanI orase isakA Asrava-tattvameM antarbhAva kara sakate haiN| 'kAyavAGmana:kama yogaH / sa AsravaH' yaha sUtra isa viSayameM pramANa hai| 2. saMskAra-paricaya bAhya-jagatmeM athavA Abhyantara-jagatmeM hama jo kucha bhI kAma yA karma karate haiM, vaha kAma yA karma yadyapi usI kSaNa samApta ho jAtA hai, tadapi jAte-jAte hamArI citta-bhUmipara vaha usI prakAra apanA pada-cihna aMkita kara jAtA hai, jisa prakAra ki mAtAyeM gharake dvAroMpara hAthake thApe / yaha aMkana usake samApta hone ke pazcAt bhI vahA~ sthita rahatA hai / yadyapi Apako yaha bAta kucha aparicita sI pratIta hotI hai, parantu tanika apane bhItara dekhane se Apako isakI satyatAkA bhAna ho jaayegaa| jisa prakAra kacco bhUmipara calate hue hamAre paga usapara apane cihna aMkita kara jAte haiM, usI prakAra hamArA hara kArya yA karma samApta honese pahale hamArI cittabhUmipara apanA cihna aMkita kara jAtA hai| yadyapi atyanta dhuMdhalA athavA aspaSTa hone ke kAraNa pahale-pahala yaha cihna hamAre dRSTipathameM nahIM AtA, tadapi avAntara kAla meM kucha gaharA ho jAnepara vaha pratyakSa rUpase sAmane Akara khar3A ho jAtA hai| yadyapi apanI pUrvAvasthAmeM yaha atyanta jhonA hotA hai, aura isaliye kaccI miTTIpara par3e pada-cihnakI bhA~ti zIghra hI naSTa ho jAtA hai, tadapi avAntara kAlameM paripakva ho jAnepara yaha pASANapara utkIritarekhAkI bhA~ti miTAnese bhI nahIM miTatA / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2-karma khaNDa kArya yA karmake pada-cihnakA artha yahA~ miTTIpara par3e padacihna jaisA kucha nahIM hai / kArya yA karmake koI hAtha-pA~va nahIM hote jisase ki usakI padAkRti jaisA kucha cihna bana sake, na hI 'citta' miTTIkI bhUmi jaisA kucha hai jisapara ki vaha cihna aMkita ho ske| yaha kevala use samajhane yA samajhAneke lie udAharaNa mAtra haiN| kyoMki citta tathA karma ye donoM hI jJAnAtmaka haiM, isaliye usakA cihna bhI jJAnAtmaka hI kucha hai| sAdhAraNa bhASAmeM use hama Adata yA Teva kaha sakate haiM aura zAstrIya bhASAmeM use dhAraNA athavA saMskAra kahA gayA hai| jisa prakAra TAipakI mazInapara kucha kAla paryanta Tipa-Tipa karanese TAipa karanekI Adata par3a jAtI hai, jisa prakAra kucha kAla paryanta mAtAkA sahArA lekara calanese bacceko calanekI Adata par3a jAtI hai, jisa prakAra kucha kAla paryanta koI eka bhASA bolate-rahanese vaha bhASA bolane kI Adata par3a jAtI hai, usI prakAra yahA~ bhI smjhnaa| kArya yA karma koI bhI kyoM na ho, jAnanekA ho, bolanekA ho, kucha karane-dharanekA ho athavA kisI viSayako bhoganekA ho, nirantara hote rahane para usakI Adata par3a jAtI hai| vaha Adata hI 'saMskAra' zabdakA vAcya hai / jAnaneke kSetrameM ise dhAraNA athavA smRti kahate haiM aura bolane, karane athavA bhoganeke kSetrameM ise saMskAra kahate haiN| bhaktAmara Adi kisI pAThako punaH-punaH doharAte rahanese athavA kisI vyaktiko yA ghaTanAko do cAra bAra dekhanese ve smRtike viSaya bana jAte haiN| yaha jJAnagata dhAraNA kahalAtI hai / isI prakAra gardana laTakAkara calanese usI prakAra calanekI Adata par3a jAtI hai, punaH-punaH bhaiyA beTA Adi zabda bolate rahanese sabako bhaiyA beTA kahane kI Adata par3a jAtI hai, zarAba sigareTa pIte rahanese usakI kuTeva par3a jAtI hai| ye saba karmagata saMskAra kahalAte haiM / khoTe vyaktiyoMkI saMgati karanese khoTe saMskAra par3ate haiM aura sAdhu tathA Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 - saMskAra 161 sajjana janoMkI saMgatise acche saMskAra par3ate haiM, yaha bAta jagaprasiddha hai / zAstroM meM bhI vyaktike garbhAvataraNase lekara usake maraNa paryanta 56 saMskAroM kA ullekha prApta hotA hai / 3. saMskAra-nirmANa krama isa parase saMskAra nirmANakA siddhAnta nirdhArita kara lenA cAhie / acchA yA burA koI bhI kArya karanepara usakA prabhAva cittapara avazya par3atA hai / kArya samApta ho jAtA hai parantu cittapara par3A usakA yaha prabhAva samApta nahIM hotA / bhale hI apanI pUrvAvasthA meM vaha pratItikA viSaya bana na pAye parantu vaha hotA avazya hai, jise hama tarkake dvArA siddha kara sakate haiM / degacI meM cAvala DAlakara pakaneke liye agnipara rakha diye / aba batAiye ki prathama kSaNa meM ve kucha na kucha pake yA nahIM ? yadi sarvathA nahIM pake to dvitIya kSaNa meM bhI isI prakAra sarvathA nahIM pake, tRtIya kSaNameM bhI isI prakAra sarvathA nahIM pake / isa prakAra kisI bhI kSaNameM ve yadi sarvathA pake nahIM to Adha ghaMTeke pazcAtvAle kSaNameM kyA sahasA paka gaye ? isI prakAra yahA~ bhI samajhanA / prathama bAra kisI kAryake karanepara yadi usakI Adata sarvathA nahIM par3I to dvitIya bAra karanepara bhI usI prakAra sarvathA nahIM par3I, tRtIya bAra karanepara bhI nahIM par3I / isa prakAra kisI bhI bAra use karanepara yadi Adata sarvathA nahIM par3I to pacAsavIM bAra karanepara kyA usakI Adata sahasA par3a gaI ? isapara se yaha siddhAnta nirdhArita ho jAtA hai ki cittapara par3A kAryakA Adya prabhAva kitanA bhI dhImA kyoM na ho, hotA avazya hai / hama chadmasthoMkI pratItiyA~ atyanta sthUla hotI haiM, arthAt sthUla vastukA hI grahaNa karatI haiM, sUkSmakA nahIM / jisaprakAra hamArA jJAna paramANukA grahaNa karaneke liye samartha nahIM hai, usIprakAra isa atyanta kSINa AdyaprabhAvakA bhI grahaNa karane ke liye 11 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 2- karma khaNDa vaha samartha nahIM hai / jisa prakAra aneka kSaNika pAkoM ke saMghAta se utpanna AdhA ghaNTevAlA bhAta kA sthala pAka hamArI pratIti kA viSaya bana jAtA hai, jisaprakAra aneka sUkSma paramANuoM ke saMghAtase utpanna sthUla skandha hamArI pratItikA viSaya bana jAtA hai, usI prakAra eka hI kAryako punaH punaH karaneke kAraNa utpanna jo anekoM kSaNika prabhAva, una sabake pArasparika saMyogase utpanna sthUla prabhAva hamArI pratItikA viSaya bana jAtA hai| kArya yA karmakA yaha sthUla prabhAva hI Adata yA saMskAra zabda kA vAcya hai | jisaprakAra pratItimeM AnevAlA sthUla-skandha, pRthak-pRthak aneka paramANuoMke samUhake atirikta anya kucha nahIM, athavA jisa prakAra Adha ghaNTeke pazcAt pratItimeM AnevAlA bhAtakA pUrNa pAka pRthak-pRthak aneka pAkoMke samUhake atirikta anya kucha nahIM, isI prakAra eka lambe kAlake pazcAt pratItimeM AnevAlA saMskAra bhI vibhinna kAloMmeM kRta karmoMke, pRthak pRthak aneka prabhAvoMke samUha ke atirikta anya kucha nahIM / tahA~ pratyeka samaya meM prApta karmake sUkSma prabhAvako hama Asrava kaha sakate haiM aura saMskAra yA Adata ke rUpameM aneka prabhAvoMkA ghanIbhUta ho jAnA bandha-tattva hai / kisI eka hI kAryako nirantara athavA kucha-kucha antarAlase punaH punaH doharAte rahanA usakA 'abhyAsa' kahalAtA hai / saMskAranirmANa meM athavA karma - bandhameM isakA pradhAna sthAna hai / isIke kAraNa karmagata atyanta kSINa Adya prabhAva pratyeka bArameM uttarottara gaharA hotA huA aise dRr3ha saMskArake rUpameM rUpAntarita ho jAtA hai ki punaH punaH ghar3A TikAnese kuyeMkI mer3apara par3e khaDDekI bhAMti, miTAnepara bhI usakA miTanA kaThina ho jAtA hai / 4. saMskAra viccheda-krama parantu isakA yaha artha nahIM hai ki vaha sarvathA miTa na sake / yadyapi usakA miTanA kaThina par3atA hai, parantu asambhava nahIM hai / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28-saMskAra 163 jisa prakAra ki TAMkI chenI AdikI sahAyatAse kuyeMkI mer3Ara par3A khaDDA athavA pASANakI zilApara par3A rassIkA nizAna miTAyA jA sakatA hai usI prakAra kisI anukUla cetana athavA acetana sAmagrokI sahAyatAse cittagata saMskAra bhI miTAyA athavA badalA avazya jA sakatA hai| zAntipatha-pradarzana meM isakI vaijJAnika vidhikA nirdeza kiyA gayA hai kisI eka vyaktiko pratyeka bAtameM gAlo dekara bolanekI Adata hai, parantu use svayaM yaha patA nahIM calatA ki kaba usake mukhase vaha zabda nikala gyaa| usake eka mitrane usakA lakSya isa ora dilAyA jisase use kucha lajjA AI aura apane mitrase prArthanA kI ki isI prakAra mujhe yAda dilAyA karo, anyathA maiM ise chor3a nahIM skNgaa| usake pazcAt jaba kabhI bhI usake makhase vaha zabda nikalatA tabhI mitra usakA lakSya udhara le jaataa| mitrake dvArA lakSita karAnepara pratyeka bAra apanI galatIko svIkAra karatA aura sAtha-sAtha kucha pazcAttApa bhI krtaa| dhIre-dhIre mitrake yAda dilAye binA hI usakA lakSya udhara jAne lgaa| bAharavAlA mitra to kabhI usake sAtha hotA thA aura kabhI nahIM bhI hotA thA, parantu bhItara vAlA yaha mitra to hara samaya usake sAtha hai| phalasvarUpa usakA jo lakSya abataka mukhase zabda nikalaneke pazcAt usa ora jAtA thA, aba zabda nikalane ke samaya hI jAne lgaa| AdhA zabda nikala gayA aura AdhA mukha meM hI rahA tabhI roka liyA jAne lgaa| dhIre-dhIre mukha se nikalaneke pahale manameM hI vaha rukane lagA, aura kucha kAlake pazcAt usakA manameM AnA bhI banda ho gyaa| ___ saMskArako tor3aneke pathapara yaha siddhAnta sarvatra lAgU kiyA jA sakatA hai| isake antargata pAMca sopAna dhyAna dene yogya haiM-1.. karmakI svIkRti-pUrvaka use chor3anekA saMkalpa, 2. guruke dvArA lakSya Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 2-karma khaNDa dilAyA jAnepara usake prati Atma-nindana, 3. binA gurukI sahAyatAke svayaM hI usa ora lakSyakA jAnA, 4. bhItara udita ho jAnepara bhI bAhara prakaTa na ho pAnA, 5. bhItara udita ho jAnA bhI banda ho jaanaa| ___isI prakAra saMskAra badalA bhI jA sakatA hai, zubhase azubha aura azubhase zubha kiyA jA sakatA hai| bhogAsaktikA saMskAra AtmAsaktike rUpameM rUpAntarita kiyA jA sakatA hai, madyapAnakA saMskAra samarasa-pAnakI ora unmukha ho sakatA hai| 5. saMskAra bandhana isakA vizeSa ullekha Age yathAsthAna kiyA jaayegaa| yahAM kevala itanA samajhiye ki nirantara naye-naye saMskAroMkI abhivRddhi hote rahanese tathA purAne saMskAroMkA paripoSaNa hote rahanese inakA koza barAbara bar3hatA rahatA hai aura kabhI samApta nahIM hotaa| bhautika koza to usameM se kucha nikAlanepara ghaTatA hai, parantu yaha koza isameM se kucha nikAlanepara bar3hatA hai, kyoMki kisI bhI saMskArake anusAra kAma karane para vaha kSINa honekI vajAya puSTa ho jAtA hai| darzana-khaNDameM cittagata vikalpoMke jisa akSaya kozakI sthApanA kI gaI hai aura jise vahAM Subconcience yA upacetanA kahA gayA hai usImeM saMskAroM ke isa kozakA bhI antarbhAva ho jAtA hai| darzana-khaNDake prathama adhikArameM jo vyaktiko paristhitiyoM ke adhIna batAyA gayA thA, vaha bhI vAstava meM ina saMskAroMke kAraNa se hI hai / tattvadRSTise dekhanepara bAhya-jagatkI paristhitiyAM koI vastu nahIM hai / hamAre bhItara Subconcience yA upacetanAmeM baiThe hue janmajanmAntarake ye saMskAra hI vastu haiN| bAhya-paristhitiyAM kevala Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28-saMskAra 165 kucha unakI jAgRti meM nimitta hotI haiM / paristhitiyAM sIdhe rUpase hameM karaneke liye bAdhya nahIM karatIM / yadyapi lagatA aisA hI hai ki hama paristhitiyoM meM ba~dhe hue haiM, parantu yaha bAhya dRSTi hai jo saMskAroM ko na dekhakara kevala paristhitiyoM ko dekhatI hai / isaliye yahAM yaha bAta avadhAraNa kara lIjiye ki Apa vAstavameM paristhitiyoMke nahIM saMskAroMke dAsa haiM / prathama adhikArameM Apane jo prazna kiyA thA ki ve paristhitiyAM kahAM sthita haiM, usakA uttara yahAM A gayA hai ki ve kahIM bAhara meM nahIM haiM, saMskAroMke rUpameM hamAre tathA Apake bhItara Subconcience yA upacetanAke akSayakozameM sthita haiM / ise hI zAstrIya bhASAmeM bandha-tattva kahA gayA hai / ina saMskAroMko tor3anA yA badalanA hI pAramArthika svatantratA prApta karanekA upAya hai / mumukSu sAdhakoMkA athavA yogiyoMkA ekamAtra yahI lakSya hai / * zArIrika mala kI zuddhi miTTI tathA jala se hotI hai parantu moha tathA ahaMkAra rUpI mala kI zuddhi jJAna tathA vairAgya rUpI jala se hotI hai / * zAstrajJAnake binA sAdhanA saMbhava nahIM hai parantu zAstrajJAna kA ahaMkAra sAdhanA ke liye dAvAgni ke samAna hai / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29. dasa karaNa 1. karma-siddhAnta karma-siddhAntake kSetrameM karaNAnuyoga dasa karaNoMkA athavA dasa adhikAroMkA kathana karatA hai| dravya-karmakI bhASAmeM nibaddha usa vivecanAkA saMkSipta sA citraNa 'karma-siddhAnta' nAmakI apanI pustakameM pahale hI kara cukA hU~ / bhAva-karmakI bhASAmeM use samajhanese pahale pAThakako cAhiye ki eka bAra usa pustakameM nibaddha vivecanAko punaH par3ha le| lIjiye ApakI suvidhAke liye yahAM bhI maiM usakA saMkSipta sA sAra prastuta karatA huuN| una dasa karaNoMke nAma haiM-bandha, udaya, sattva, apakarSaNa, utkarSaNa, saMkramaNa, upazama, kSaya (kSayopazama), nidhatta tathA nikAcita / bandhake antargata cAra vikalpa haiM-prakRti, sthiti, anubhAga tathA pradeza / vividha prakArakI rAga-dveSAtmaka kAmanAoM ke anusAra kArmaNa vargaNAoM meM usa-usa jAtikI phaladAna zaktikA utpanna ho jAnA prakRti-bandha hai, jo jJAnAvaraNa Adike bhedase ATha prakArakA prasiddha hai| usa phaladAna zaktiko kArmaNa-vargaNA jitane kAlataka apane bhItara samAkara rakha sakatI hai, vaha usakI sthiti -166 - Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29-dasa karaNa 167 kahalAtI hai, aura usakI tIvratA mandatA anubhAga kahA jAtA hai| prakRtibandhase usa phala-dAna zaktikI jAtikA nirNaya hotA hai aura anubhAgase usakI tIvratA mandatAkA, yaha donoMmeM bheda hai| sthiti usakI Ayu hai, jisake bIta jAnepara kArmaNa-vargaNAmeM sthita vaha phaladAna zakti kSINa ho jAtI hai| kArmaNa-zarIrameM usa prakRti yA jAtivAlI kitanI kArmaNa vargaNAyeM bandhako prApta huI haiM aura pratyeka kArmaNa-vargaNA kitane paramANuoMke saMghAtase nirmita huI hai, isa bAtakA nirNaya pradeza-bandha karatA hai| prakRti, sthiti, anubhAga tathA pradeza ina cAroM vikalpoMko lekara naI-naI kArmaNa vargaNAyeM prati samaya kArmaNa-zarIrake sAtha saMzleSa-sambandhako prApta hotI rahatI haiM, yahI dravya-karmakA bandha kahalAtA hai| bandhako prApta ina vargaNAoMkA phalonmukha ho jAnA unakA udaya kahalAtA hai| apanI apanI prakRti tathA anubhAgake anusAra ve udaya meM Akara jIvako phala detI haiM, arthAt jJAna darzana Adika usakI svAbhAvika zaktiyoMko bAdhita athavA vikRta karatI haiM, aura usake liye zarIra, Ayu tathA bhoga-sAmagrI kI vyavasthA karatI hai| yahAM kartRtvakA artha nimittakI apekSA samajhanA upAdAnakI apekSA nhiiN| apanA-apanA tIvra yA manda phala pradAna kara deneke pazcAt ve kArmaNa-zarIrase jhar3a jAtI haiN| yaha sava usa-usa karmakA udaya kahalAtA hai| eka samayameM rAga-dveSAtmaka pravRttike kAraNa jitanI kArmaNavargaNAyeM kArmaNa-zarIrake sAtha bandhako prApta hotI haiM ve sabakI saba eka samayameM phala nahIM detiiN| una sArI vargaNAoMkA kucha mAtra bhAga hI udayako prApta hokara jhar3atA hai, zeSa sArI vargaNAyeM kArmaNa Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 2-karma khagaDa zarIrameM sthita rahatI haiN| udaya hokara athavA phala dekara jhar3a jAneke pazcAt jitanI kucha vargaNAyeM kArmaNa-zarIrameM zeSa rahatI haiM, ve saba milakara usa prakRti yA karmakI 'sattA' kahalAtI haiN| jisa prakAra tijorImeM pratidina kucha dhana AtA rahatA hai, pratidina usameMse kucha nikalatA rahatA hai aura zeSa bahuta sA dhana usameM sthita rahatA hai, usI prakAra yahAM bhI smjhnaa| pratisamaya usa-usa prakRti, sthiti tathA anubhAga vAle anekoM pradeza kArmaNa-zarIrake sAtha ba~khate rahate haiM, pratisamaya anekoM pradeza udaya hokara usameMse jhar3ate rahate haiM, aura zeSa bahutase pradeza usameM sthita rahate haiN| usameM sthita rahanevAle ye zeSa pradeza 'sattA' zabdake vAcya haiN| __ zubha yA azubha kisI pariNAma-vizeSake kAraNa, kArmaNavargaNAoMmeM sthita usa-usa prakRtivAlI sthitikA tathA anubhAgakA ghaTa jAnA apakarSaNa kahalAtA hai| isI prakAra zubha yA azubha kisI pariNAma vizeSake kAraNa, usakI sthitikA tathA anubhAgakA bar3ha jAnA utkarSaNa kahalAtA hai / phaladAna zakti kI jAti athavA prakRtikA badalakara anyarUpa ho jAnA saMkramaNakA lakSaNa hai| puNyavAlI prakRtiyoMke anubhAgakA utkarSaNa, pApavAlI prakRtiyoMke anubhAgakA apakarSaNa tathA puNya-prakRtiyoMke rUpameM unakA saMkramaNa ho jAnA hI paramparA rUpase upazama, kSaya athavA kSayopazamakA lakSaNa hai, jinake kAraNa jIvakI svAbhAvika zaktiyoMkA vikAsa hotA hai / jina kArmaNa-vargaNAoM athavA karmoM meM apakarSaNa, utkarSaNa, saMkramaNa, upazama, kSaya-kSayopazama kucha bhI sambhava nahIM, aise kaThora karma nidhatta tathA nikAcita kahalAte haiN| tahAM nidhattameM kadAcit utkarSaNa ho sakatA hai, parantu nikAcitameM yaha bhI sambhava nhiiN| 2. bandha, udaya, sattva prasaMgavazAt karaNAnuyogakI bhASAmeM karma-siddhAntake dasa karaNoMkA paricaya deneke pazcAt maiM punaH adhyAtma-bhASAkI ora AtA Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29-dasa karaNa 169 huuN| karaNAnuyoga jahAM dravya-karmako pradhAna mAnakara vivecana karatA hai, vahAM hI adhyAtma cittagata saMskAroMko pradhAna mAnakara kathana karatA hai| ina donoMkA samanvaya karaneke liye saMskAroMkA yaha aMkana hama aba citta-bhUmipara na karake dravya-karmopara athavA kArmaNazarIrapara kreNge| jaisA ki pahale batAyA jA cukA hai 'citta' vAstavameM koI svatantra sattAdhArI padArtha nahIM hai, dvidhA vibhakta jJAna kA 'ahaM' vAlA bhAga hI isa zabdakA vAcya hai| jJAnakA yaha vibhaktIkaraNa kyoMki saMskAroMke kAraNa hotA hai isalie samanvayakI dRSTise dekhanepara ukta kathana virodhako prApta nahIM hotaa| kAryameM kAraNakA upacAra karake bhale hI adhyAtma bhASAmeM hama cittako saMskAroMkA adhikaraNa kaheM, parantu siddhAntataH inakA aMkana kArmaNa-zarIrapara hotA hai, cittapara nhiiN| citta to usake phalasvarUpa jJAnake vizvavyApI svarUpameM udita ho jAtA hai| saMskAroMmeM tathA usase aMkita dravya-karmameM yadyapi svarUpataH koI bheda nahIM hai tadapi saiddhAntika dRSTise unakA bheda pratyakSa hai| Agamagamya honeke kAraNa yadyapi dravyakarma athavA kArmaNa-zarIra satya hai tadapi anubhava-gamya na honeke kAraNa vaha hamase bahuta dUra hai, jabaki anubhavagamya honeke kAraNa saMskAra hamAre adhika nikaTa hai| isaliye adhyAtmake kSetrameM saMskArakI orase bAta karanA anyAya nahIM hai| yaha bAta pahale batAI jA cukI hai ki manase, vacanase athavA kAyase jJAtRtva, kartRtva athavA bhoktRtva rUpameM jo kucha bhI kArya hama karate haiM, vaha hamArA karma hotA hai| pratisamaya isa karmakA saMskAra dravya-karmoMpara athavA unase nirmita kArmaNa-zarIrapara aMkita hotA rahatA hai| samaya-samayavartI honevAlA yaha saMskArAMkaNa hI Asrava zabdakA vAcya hai| abhyAsavaza dhIre-dhIre inakA ghanIbhUta Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 2-karma khaNDa hokara Adata yA TevakA rUpa dhAraNa kara lenA hI saiddhAntika-bhASAmeM 'bandha' kahalAtA hai| isameM cAra vikalpa utpanna kiye jA sakate haiM-prakRti, sthiti, anubhAga tathA pradeza / jisa jAtikA saMskAra par3A hai vaha usakI prakRti hai aura jitane kAlake liye par3A hai vaha usakI sthiti hai / vaha tIvra hai yA manda hai, tIvratara hai yA mandatara hai yaha usakA anubhAga hai aura jitanI kArmaNa vargaNAoM para usakA aMkana huA hai, ve usake pradeza haiN| __kyoMki sakala kArya hama pratikSaNa punaH punaH doharAye jA rahe haiM, isaliye binA batAye nae-nae saMskAra utpanna hote rahate haiM aura purAne saMskAra dRr3ha hote rahate haiN| ye sakala saMskAra upacetanAsvabhAvI kArmaNa zarIrake mahAkozameM usa samaya taka prasupta par3e rahate haiM jabataka ki bAharake kisI nimittako pAkara ve jAgRta nahIM ho jAte / kArmaNa zarIrameM athavA upacetanAmeM kitanI jAtike saMskAra aMkita par3e haiM yaha koI nahIM kaha sktaa| samApta honeke kucha hI dera pazcAt kArya kyoMki vismRtike garbhameM calA jAtA hai, isalie kucha eka atyanta pradhAna kAryoMko chor3akara hama yaha bhI nahIM jAnate ki kala hamane kyA-kyA kAma kie the, kisase kyA kahA thA, kahAM gaye the, kyA vicArA thA ityAdi / jaba kalake hI kAma hameM yAda nahIM to sAre jIvanameM hamane kaba kyA kiyA yaha kaise jAna sakate haiN| phira ve saMskAra to kevala isa janma sambandhI hI nahIM haiM, janma-janmAntaroMse jo kucha bhI hama karate A rahe haiM una sabake saMskAra isa akSaya-kozameM nihita haiN| ataH ye ananta hI nahIM anantAnanta haiN| kArmaNa zarIrakA upacetanArUpa yaha akSaya koza hI siddhAntameM karmoMkI sattA' ke nAmase prasiddha hai, jisameM pUrvasaMcita sakala saMskAra phalonmukha honekI pratIkSAmeM prasupta par3e rahate haiN| __ sattAmeM sthita ina prasupta saMskAroMkA jAgRta athavA phalonmukha ho jAnA siddhAntameM unakA udaya honA kahA jAtA hai| isa Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29-dasa karaNa 171 avasthAmeM ye jIvako navIna-navIna kArya karaneke liye ukasAte rahate haiM, aura jIvako inakA anusaraNa karanA par3atA hai| hamAre pratyeka kAryase naye-naye saMskAra bananekA tathA purAne saMskAra dRr3ha honekA to kArya nirantara ho hI rahA hai, jo kAma hama vartamAnameM kara rahe haiM vaha bhI saMskArase achUtA nahIM hai| vAstavameM jo kucha bhI hama karate haiM, usakI pRSTha-bhUmimeM saMskAra baiThA huA hai| hamArA koI bhI kArya, vaha bAhya-jagat meM kiyA jA rahA ho yA Abhyantara jagatmeM, sthUla ho yA sUkSma, nayA ho yA purAnA, jAnane tathA bhogane viSayaka ho yA kucha karane-dharane viSayaka, zubha ho yA azubha, saba pUrvasaMcita saMskAroMkI preraNAse ho rahe haiN| bahirkaraNako athavA antaSkaraNako jaba jaisA kucha bhI nimitta prApta hotA hai taba vaisA hI saMskAra jAgRta ho jAtA hai, aura hamako usI jAtikA kAma karaneke liye preraNA karane lagatA hai| bar3e-bar3e yogI bhI sahasA isake vegako sahana karaneke liye samartha nahIM haiM, taba sAdhAraNa vyaktiko to bAta hI kyA ? kadAcit vaha kAma na bhI karanA cAheM to bhI usakI preraNAse prAyaH karaneke liye bAdhya honA par3atA hai| saMskArakI yaha jAgati usakA udaya honA kahalAtA hai| kAryake prati prerita karanA usakI phalAbhimukhatA hai aura usakI preraNAse jo kArya hama karate haiM vaha usakA phala hai| kisI eka kAryake dvArA kisI eka samayameM baMdhako prApta saMskAra uttara kSaNameM udita hokara athavA apanA phala dekara samApta ho jAve, aisA nahIM hotaa| jitanI sthiti lekara vaha ba~dhA hai arthAt jitane kAlataka sthita rahanekI zaktiko lekara vaha utpanna huA hai, utane kAlataka vyaktiko barAbara usakA phala prApta hotA rahatA hai, utane kAlataka barAbara use usakI preraNAyeM prApta hotI rahatI haiN| icchA hote hue yA na hote hue bhI utane kAlataka barAbara vyaktiko usakA anusaraNa karanA par3atA hai| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2-karma khaNDa mana, vacana, kAyake dvArA navIna karma karanA athavA usa karmake dvArA kArmaNa zarIrapara Adya saMskAra aMkita ho jAnA Asrava hai / abhyAsavaza isa saMskArakA ghanIbhUta ho jAnA usakA bandha hai / janma-janmAntara meM baMdhako prApta anantoM saMskAroMkA kArmaNa zarIra ke athavA upacetanAke kozameM prasupta par3e rahanA usakA sattva hai / sattA meM sthita ina prasupta saMskAroMkA yathAsamaya yathAnimitta jAgrata athavA phalonmukha hokara jIvako navIna kArya karanekI preraNA dete rahanA unakA udaya kahalAtA hai / bandhako prApta saMskAra hI jabataka prasupta rahate haiM, tabataka sattAsthita kahe jAte haiM aura ve hI jaba jAgRta hokara preraka bana jAte haiM to udayagata kahalAte haiM / isa * prakAra bandha, udaya tathA sattvameM ghaniSTha sambandha hai | 172 3. prapakarSaNa, utkarSaNa, saMkramaNa jitane kAlataka udita rahanekI athavA phala dete rahane kI zaktiko lekara saMskAra bandhako prApta hotA hai vaha usakI sthiti kahalAtI hai / isI prakAra tIvra yA manda jitanA kucha bhI phala pradAna karanekI zaktiko lekara vaha bandhako prApta huA hai, vaha usakA anubhAga kahalAtA hai / saMskAra-vicchedakA krama darzAte hue yaha bAta batAI jA cukI hai ki apane karmako svIkRtise tathA tadviSayaka Atmanindana, garhaNa, pazcAttApa Adise saMskAroMkI zakti ghaTAI jA sakatI hai tathA saMskAroMkI jAti bhI badalI jA sakatI hai / guru AjJAgata kinhIM pariNAma vizeSoMke dvArA saMskArakI sthitikA tathA anubhAgakA ghaTa jAnA ' apakarSaNa' kahalAtA hai, tathA bar3ha jAnA 'utkarSaNa' kahalAtA hai / sthitikA apakarSaNa ho jAnepara sattA meM sthiti karma yA saMskAra apane samaya se pahale hI udaya hokara jhar3a jAte haiM aura sthitikA utkarSaNa ho jAnepara ve apane samayakA ullaMghana karake bahuta kAla pazcAt udayameM Ate haiM / apakarSaNa tathA utkarSaNake dvArA jina tathA jitane karmoMkI athavA saMskAroMkI Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29-dasa karaNa 173. sthitimeM antara par3atA hai unhIMke udayakAlameM antara par3atA hai, unake atirikta anya jo saMskAra sattAmeM par3e haiM unameM kucha antara nahIM pdd'taa| yaha antara koI choTA-moTA nahIM hotA hai, eka kSaNameM karor3oM aravoM varSoMkI sthiti ghaTa-bar3ha jAtI hai / jisaprakAra sthitikA apakarSaNa-utkarSaNa hotA hai, usI prakAra anubhAgakA bhI hotA hai| vizeSatA kevala itanI hai ki sthitike apakarSaNa-utkarSaNa dvArA karmoM yA saMskAroMke udayakAlameM antara par3atA hai, aura anubhAgake apakarSaNa-upakarSaNa dvArA unakI phaladAna zaktimeM antara par3atA hai| apakarSaNake dvArA tIvratama zaktivAle saMskAra eka kSaNameM mandatama ho jAte haiM aura utkarSaNake dvArA mandatama zaktivAle saMskAra eka kSaNameM tIvratama ho jAte haiN| kusaMgati athavA susaMgatike kAraNa vyaktike saMskAroM meM parivartana hotA dekhA jAtA hai| isI prakAra adhyayana-adhyApana manana-cintana Avike dvArA bhI saMskAroMmeM AmUla-cUla parivartana A jAtA hai| abhyAsameM bar3o zakti hai; vyakti jaisA kucha vicAratA rahatA hai, jaisA kucha bolatA rahatA hai, aura jaisA kucha karatA rahatA hai, vaisA hI vicArane, bolane tathA karanekA abhyAsa use ho jAtA hai| isa abhyAsake dvArA jahAM naye saMskAroMkA nirmANa hotA hai, vahAM hI sattAke kozameM sthita purAne saMskAroMkA rUpa-parivartana bhI sAtha-sAtha hotA rahatA hai| azubha saMskAra badalakara zubha ho jAte haiM aura zubha saMskAra azubha / pApa badalakara puNya ho jAtA hai aura puNya badalakara pApa / saMskAra-parivartanake isa vidhAnako saiddhAntika bhASAmeM 'saMkramaNa' kahA jAtA hai| vyakti yadi cAhe to isa vidhAnase lAbha uThAkara zIghra hI andha-lokase Upara uTha sakatA hai aura jyoti-lokakI ora prayANa kara sakatA hai, arthAt apane Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 2-karma khaNDa pApAtmaka-jIvanako puNyAtmaka banAkara dhIre-dhIre tattvAlokameM praveza kara sakatA hai| yAda rahe ki apakarSaNa tathA utkarSaNake dvArA saMskAroMkI sthitimeM tathA anubhAgameM antara par3a jAnA aura saMkramaNake dvArA unakI jAtikA badala jAnA, ye tInoM kArya sattAmeM sthita una saMskAroMmeM hI hone sambhava haiM jo ki udayakI pratIkSAmeM prasupta par3e hue haiN| udayakI sImAmeM praveza ho jAnepara unameM kisI prakArakA bhI hera-phera honA sambhava nahIM hai| jaisA tathA jo kucha bhI saMskAra udayakI sImAmeM praveza pA cukA hai usakA phala bhoge binA nibaTArA sambhava nhiiN| arthAt vaha apanA pUrA prabhAva dikhAye binA mArgase haTa jAye, yaha sambhava nhiiN| 4. upazama, kSaya, kSayopazama jisa prakAra kanyAke vivAha jaise kisI bar3e kAryake pUrA ho jAne para citta kucha derake liye zAnta ho jAtA hai, athavA jisa prakAra parIkSAyeM pUrI ho jAnepara vidyArthI kucha dera ke liye cintAse mukta ho jAtA hai aura usake phalasvarUpa zAntacitta hokara vaha kucha derake liye so jAtA hai, usI prakAra sevA, prema, bhakti Adi kisI sAttvika kAryameM upayukta ho jAnepara vyakti ke saMskAra kucha derake liye zAnta ho jAte haiM athavA phaladAnase virata ho jAte haiN| usa samaya kucha derake liye jIva unake prabhAvase mukta ho jAtA hai| saMskAragata kSobha kI yaha kSaNika vizrAnti hI 'upazama' zabdakA vAcya hai| isakI alpamAtra kAlAvadhike pUrA ho jAnepara saMskAra punaH jAgrata hokara pUrvavat apanA prabhAva dikhAnA prArambha kara dete haiN| yadyapi upazamakI isa alpa-kAlAvadhimeM saMskAroMkA prabhAva haTa jAneke kAraNa jIva apaneko sama tathA zama huA mahasUsa karatA Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29-dasa karaNa 175 hai tadapi isa avadhike pUrA ho jAnepara usakA citta punaH pahalekI bhAMti cintAgrasta tathA kSubdha ho uThatA hai / yadyapi saMskAra udita hokara jIvapara apanA prabhAva DAlanA prArambha kara dete haiM, tadapi upazamake kAlameM kSaNika samatAke jisa rasakA pAna vaha kara cukA hai, usakI madhura-smRti amiTa hokara raha jAtI hai| jisa zizune Ajataka malAI kabhI dekhI nahIM hai, use yadi mAtA malAI khilAnA cAhe to vaha baccA khAnekI icchA nahIM karatA, aura malAIko orase apanA muMha ghumA letA hai| isI prakAra saMsAravAsI sabhI prANI jinhoMne ki Ajataka cittavizrAntikA rasa-pAna kabhI nahIM kiyA hai ve viSaya-bhogoMse prApta sukhase haTakara usakI ora unmukha honekI icchA nahIM karate haiN| gurudevake kahanepara bhI ve usakI ora unmukha honekI bajAya usase vimukha ho jAte haiN| jisa prakAra bAlakake hoThoMpara malAIkI eka aMgulI lagAne mAtrase zizukA muMha svayaM malAIkI ora ghUma jAtA hai aura na milanepara rone lagatA hai, usI prakAra saMskAroMke upazamase prApta kSaNika samatAkA rasa A jAnepara vyaktikI sakala pravRttiyAM svayaM usa ora unmukha ho jAtI haiN| vaha sadA usIkA smaraNa kiyA karatA hai aura na milanepara chaTapaTAne lagatA hai| isa prakAra saMskAroMkA upazama yadyapi kahaneke liye kSaNamAtrakA hotA hai, tadapi usakI smRti cittako isa prakAra jakar3a letI hai ki cAhanepara bhI vaha usase chUTa nahIM sktaa| upazamase prApta yaha rasonmukhatA vyaktiko nirantara bAhya-jagatse haTAkara Abhyantara-jagatmeM praveza pAneke liye ukasAtI rahatI hai, jisake phalasvarUpa vaha jhUlemeM jhUlane lagatA hai| apanA pUrA bala lagAkara vaha bhItarameM sthita usa rasakI ora jAtA hai parantu kucha hI derameM duSTa saMskAroMke dvArA punaH bAhara Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2- karma khaNDa 176 pheMka diyA jAtA hai / isa prakAra kabhI bhItara aura kabhI bAhara | bhItara tathA bAhara kI isa khIMcatAna meM na jAne usake kitane janma bIta jAte haiM, parantu rasakI usa Adya madhura smRtike kAraNa vaha puruSArtha se pIche nahIM haTatA / yadyapi bhItara-bAhara kI isa khIMcatAna meM use samatAkA vaisA rasa nahIM AtA jaisA ki upazama vAle usa Adya kSaNa meM AyA thA, tadapi usakA kucha-kucha svAda avazya AtA rahatA hai / saMskAroMkI isa nATyalIlA ko karaNAnuyogakI bhASAmeM 'kSayopazama' kahate haiM / isa avasthAmeM saMskAra yadyapi use samatAkA pUrA rasa lene nahIM dete aura na hI rasAnubhUti meM nairantarya Ane dete haiM tadapi puruSArthase use pIche haTA deM itanI sAmarthya unameM aba nahIM hai / isa puruSArtha ke kAraNa udayameM Anese pahale ho arthAt usase pUrvavartI kSaNamaM hI sattA sthita saMskArakI zaktikA athavA anubhAgakA itanA apakarSaNa ho jAtA hai ki vaha rasAnubhUti meM bhale hI kucha kabhI utpanna kara de parantu usakA sarvathA lopa kara sake, itanI sAmarthya usameM nahIM rahatI / saMskArakI zaktikA kucha kSINa ho kara udayameM AnA athavA yaha kaha lIjiye ki zakti kSINa ho jAneke kAraNa saMskArako apanA pUrA prabhAva DAlanekA avasara prApta na honA hI 'kSaya: pazuma' kA lakSaNa hai / jisa prakAra motiyA binduke kAraNa andhe hue vyaktikI AMkhoMmeM, aprezanake dvArA kadAcit jyoti A jAve to, eka kSaNase adhika vaha AMkheM khola rakhaneke liye samartha nahIM ho paataa| bAharake prakAzako sanna karane ke liye samartha na hotI huI usakI A~kheM svataH muMda jAtI haiM / usI prakAra anAdi kAlase saMskAroMke AdhIna cale AnevAle meM guru kRpAse kadAcit saMskAroMkA prazamana ho jAve aura tatphalasvarUpa antastattvakI rasAnubhUti ho jAve to, eka Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29-dasa karaNa kSaNase adhika vaha use TikAye rakhane ke liye samartha nahIM ho paataa| isake tejako sahana karaneke liye samartha na hote hue usakA citta punaH tattvase haTakara bAhya-jagatmeM A jAtA hai| usakA yaha kSaNika bhAva vyaktikI ora dekhane para rasAnubhUti aura saMskAroMkI ora dekhanepara 'upazama' kahalAtA hai / jisa prakAra vaha rogI jyotike lobhase apanI muMdI huI AMkhoMko punaH puna; kholatA hai parantu pUrI jyotiko sahana karaneke liye samartha na honeke kAraNa unheM pUrI na kholakara kiMcinmAtra hI kholatA hai, isI prakAra upazamavAlI rasAnubhUtike lobhase vyakti punaH punaH samatAkI ora jhukanekA prayatna karatA hai, parantu pUrNa samatAko sahana karaneke liye samartha na honeke kAraNa pUrI taraha usameM praveza na karake kiMcinmAtra hI praveza karatA hai| kiMcinmAtra AMkha kholaneke kAraNa jisa prakAra vaha rogI jyotiko dekhatA to avazya hai parantu pUrI taraha nahIM dekhatA, dhuMdhalA dekhatA hai, isI prakAra kiMcinmAtra samatAmeM praveza pAneke kAraNa vyaktiko rasAnubhUti to avazya hotI hai parantu vaisI pUrI nahIM hotI jaisI ki upazamavAle Adya kSaNameM huI thI, kucha dhuMdhalI hotI hai| yaha dhuMdhalI rasAnubhUti usa vyaktikA 'kSAyopazamika-bhAva' kahalAtA hai aura saMskAroMkI zakti kSINa hokara udayameM AnA usakA 'kSayopazama' kahalAtA hai| saMskAroMkI isa avasthA meM kSaya tathA upazama donoMkA sammizraNa honese 'kSayopazama' saMjJA sArthaka hai| vartamAna kAlameM udaya Ane yogya saMskArakI zakti udaya Anese pUrva kSaNameM atyanta kSINa ho jAtI hai, yaha usakA kSaya hai; aura AgAmI kAlameM udaya Ane yogya saMskAra sattAke kozameM jyoMke tyoM sthita rahate haiM, apakarSaNa Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 2-karma khaNDa utkarSaNako prApta nahIM hote, yaha unakA upazama hai| yadi aisA na ho to apakarSaNa dvArA apane kAlase pahale hI udayameM Akara ve upazamake maz2eko kirakirA kara deN| yadyapi udayakA yahAM sarvathA abhAva nahIM hai, parantu jitanA kucha udaya yahAM para upalabdha hotA hai, usakI zakti kyoMki atyanta kSINa hai, isaliye usakI gaNanA gauNa kara dI jAtI hai| jisa prakAra bahuta kAlataka AMkhamicaunI karate rahaneke uparAnta rogIkA netra-spandana sadAke liye banda ho jAtA hai aura svastha vyaktikI bhAMti vaha pUrI taraha netra kholaneke liya samartha ho jAtA hai, usI prakAra kaI janmoMtaka kSAyopazamika bhAvameM bAhara-bhItara jhUlate rahane vAlA citta-spandana sadAke liye zAnta ho jAtA hai aura vyakti pUrI taraha samatAko bhUmimeM praveza pAneke liye samartha ho jAtA hai, usI prakAra vaha vyakti bhI sadAke lie samatAko hastagata karake nizcinta ho jAtA hai| isakA tAtparya yaha hai ki isa avasthAmeM saMskArakA mUlocchedana ho jAtA hai, sattAmeM bhI. usakA kahIM sAyA zeSa nahIM raha jaataa| isaliye vaha kisI samaya udaya Akara apanA prabhAva dikhAne lage, aisI AzaMkA aba zeSa nahIM raha jAtI / saMskArakA yaha mUloccheda athavA nAza saiddhAntika bhASAmeM 'kSaya' kahA jAtA hai| samatAkI dRSTise upazama tathA kSayameM yadyapi koI antara nahIM hai, donoM hI pUrNa haiM, tadapi sthiti-kAlakI dRSTise donoMmeM mahAn antara hai| upazamakRta samatA kSaNa mAtrake liye apane darzana dekara samApta ho jAtI hai, jabaki kSayakRta samatA sadAke liye sthita rahatI hai, eka bAra utpanna ho jAneke pazcAt kabhI samApta nahIM hotii| saMskArakA upazama usa nithare hue pAnI jaisA hai joki hila jAne para turata talImeM baiThI zevAlake udita ho jAneke kAraNa mailA Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29-dasa karaNa 179 ho jAtA hai, aura usakA kSaya cazmese liye gaye usa pAnI jaisA hai joki haz2Ara bAra hilAnepara bhI jaisA kA taisA nirmala rahatA hai| 5. nidhata nikAtrita nidhatta tathA nikAcita usa kaThora saMskArako saMjJA hai, jinameM kisI bhI prakAra kabhI koI parivartana honA sambhava nahIM hotaa| apanA purA phala diye binA vaha nae nahIM hotaa| vyaktiko usakA phala avazya bhoganA par3atA hai| ina donoMmeM nikAcitako apekSA nivatta kucha komala hotA hai, kyoMki isameM yadyapi apakarSaNa tathA saMkramaNa honA sambhava nahIM, tadapi utkarSaNa avazya ho sakatA hai, jabaki nikAcitameM apakarSaNa, utkarSaNa, saMkramaNa tInoM hI nahIM ho skte| 6. basoM karaNoM kA ekatra karaNAnuyogameM kathita dasoM karaNoM yA adhikAroMko jisa prakAra siddhAnta-zAstra dravya-karmameM ghaTita karake batAtA hai, usI prakAra ve adhyAtmakI dRSTise saMskArameM bhA ghaTita kie jA sakate haiN| na sabakA ullekha yadyapi kramapUrvaka Age-pIche kiyA gayA hai, parantu vastutaH inameM Age-pochekA koI krama nahIM hai| vastu-sthitimeM damoM bAteM yugapat hotI haiN| vicAra karanepara koI bhI eka samayavartI karma yA kriyA ina dasoMkA sAmUhika phala hotA hai, isaliye usase ina dasoMkI kArya-siddhi athavA kAraNa-siddhi hotI hai / kisI bhI eka samayavartI kriyAmeM ye dasoM bAteM yugapat ghaTita kI jA sakato haiN| yathA manakI, vacanakI, athavA zarIrakI koI bhI kriyA kyoM na ho, saMskArodayake binA honA sambhava nhiiN| hamArI pratyeka kriyA athavA hamArA pratyeka pariNAma saMskArodayakA DigrI Tu DigrI anusaraNa Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 2-karma khaNDa karatA hai / kriyA ho aura udaya na ho athavA udaya ho aura kriyA na ho to udayakA koI sArthakya nahIM rahatA, kyoMki vyaktike pariNAmoMko prabhAvita karanA athavA phala pradAna karanA hI udayakA lakSaNa hai / isaliye jahAM kriyA hai vahAM udaya avazya hai / isI prakAra kriyA ho aura saMskArakI utpatti na ho yaha bhI sambhava nhiiN| isaliye jahAM kriyA hai vahAM navIna saMskArakI utpatti athavA baMdha bhI avazya hai| isa prakAra hamArA pratyeka pariNAma athavA hamArI pratyeka kriyA jahA~ saMskArodayakA kArya hai, vahAM navIna-saMskArake baMdhakA kAraNa bhI avazya hai / bandhake uparAnta vaha naSTa nahIM ho jAtA, pratyuta sattAmeM calA jAtA hai, isaliye kriyAke usa saMskArameM baMdhake sAtha-sAtha sattva bhI avazya hai| isa prakAra kisI eka hI kriyAmeM bandha, udaya tathA sattva ye tInoM karaNa yugapat dekhe jA sakate haiN| hamArI pratyeka kriyA jahAM navIna bandha, udaya tathA sattva ina tInoM kI kAraNa athavA kArya hai, vahAM hI sattAmeM par3e purAtana saMskAroMke apakarSaNa, utkarSaNa athavA saMkramaNakI bhI kAraNa vahIM hai| aisA nahIM hai ki bandha, udaya, sattva to kisI anya pariNAmase hotA hai aura apakarSaNa Adi kisI anya pariNAmase / inakA samaya bhI koI bhinna nahIM hai| eka hI samayameM kisI eka hI pariNAmase jahAM kisI navIna saMskArakA bandha tathA sattva nirmita hotA hai, vhAM hI sattAmeM par3e purAne saMskAroMkA apakarSaNa, utkarSaNa tathA saMkramaNa bhI avazya hotA hai| eka hI pariNAmake dvArA eka hI samayameM ye chahoM bAteM yugapat hotI haiN| - jahAM apakarSaNa, utkarSaNa tathA saMkramaNa hotA hai vahAM upazama, kSaya athavA kSayopazama hone svAbhAvika haiM, kyoMki ye tInoM apakarSaNa Adike kArya haiN| itanI vizeSatA hai ki uparyukta chaH kAma eka hI samayameM yugapat hote haiM, parantu ye tInoM yugapat nahIM hote / kisIeka Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29-dasa karaNa 181 samayameM eka hI hotA hai| upazamake kAlameM usI saMskArakA kSaya kSayopazama, tathA kSaya kSayopazamake kAlameM usI saMskArakA upazama sambhava nhiiN| isI prakAra kSayake kAlameM usIkA upazama, kSayopazama, tathA upazama kSayopazamake kAlameM usIkA kSaya sambhava nhiiN| eka samayameM ina tInoMmeM se koI eka hI karaNa hotA hai| kisI eka saMskArakA kSaya aura kisI dUsare saMskArakA kSayopazama athavA upazama ho yaha sambhava ho sakatA hai, parantu yahAM usakI vivakSA nahIM hai / isa prakAra kisI eka samayameM kisI eka pariNAmake hetuse bandha, udaya, sattva, apakarSaNa, utkarSaNa, saMkramaNa ye chaH aura upazama, kSaya, kSayopazamameM se koI eka, aise sAta karaNa yugapat hote haiN| sahaja tathA svAbhAvika honeke kAraNa saMskAroMke isa vidhAnameM kisI prakArakA hera-phera sambhava nahIM / nidhatta tathA nikAcita jAtike kaThora saMskAroMmeM bandha, udaya, sattva ye tIna hI karaNa sambhava haiM, kyoMki unameM apakarSaNa AdikA niSedha hai| Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30. svAtantrya jo khalu saMsArattho jIvo, tatto du prinnaamo| pariNAmAdo kamma, kammAdo hodi gadisugadI / / 1. paratantra mI svatantra ____ saMsArI jIvameM saMskAroMke udayase nitya hI rAgAdi pariNAma hote rahate haiM, jinake phalasvarUpa karma aura koMke nimittase saMsArabhramaNa, yaha cakra barAbara Ajataka calA A rahA hai / karma-siddhAnta ke anusAra batAyA gayA hai ki jIvake jaise pariNAma hote haiM, usako DigrI Tu DigrI vaisA hI bandha hotA hai; jaisA bandha hotA hai, DigrI Tu DigrI vaisA hI udaya hotA hai; aura jaisA udaya hotA hai, DigrI Tu DigrI vaise hI pariNAma hote haiM / yahAM yaha zaMkA honI svAbhAvika hai ki yadi jIvake pariNAmoMkA aura bandha udaya AdikA DigrI Tu DigrI sambandha hai to isa cakrakA viccheda jisa prakAra Ajataka nahIM humA hai usI prakAra Age bhI kabhI nahIM ho skegaa| zaMkA upayukta hai parantu nirAza na hoiye / jisa prakAra nimittake kSetrameM siddhAnta aTala hai, usI prakAra upAdAnake kSetrameM ApakI - 182 - Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30-svAtantrya 183 svatantratAkA dvAra bhI sadA khulA huA hai| samanvaya aisA honA cAhie jisameM siddhAnta bhI bAdhita na ho aura ApakA mArga bhI avaruddha na ho| vAstavameM aisA hI hai parantu kucha dhyAnase dekhanA hogaa| dravya karmoMkA athavA saMskAroMkA bandha jIvake bhAva-karmokA DigrI Tu DigrI anusaraNa karatA hai, yaha satya hai| aura isI prakAra yaha bhI satya hai ki jIvake pariNAma karmodayakA DigrI Tu DigrI anusaraNa karate haiN| parantu saubhAgyavaza karmakA udaya apane baMdhakA DigrI Tu DigrI anusaraNa nahIM krtaa| udaya tathA bandhake madhya sattAke kozakI vaha vizAla khAI par3I hai jisameM pratisamaya anekoM parivartana hote rahate haiN| utkarSaNa, apakarSaNa tathA saMkramaNake nAmase unakA ullekha pahale kiyA jA cukA hai| ___ yadyapi udayakI sImAmeM praveza pAneke pazcAt karma yA saMskArameM kisI bhI prakArakA parivartana honA sambhava nahIM, tadapi udayakI sImAmeM praveza karanese pahale usameM saba kucha honA sambhava hai / yadyapi bandhake kucha hI kAla pazcAt dravya-karma athavA saMskAra jIvako apanA prabhAva dikhAnA prArambha kara detA hai, tadapi sattAmeM sthita dravyakI apekSA usakA parimANa nagaNya tulya hai| sattA-sthita sAre dravyakI sthiti itanI lambI hotI hai ki utkarSaNa, apakarSaNa, saMkramaNakI vividha zreNiyoMko pAra karatA haA jabataka vaha udayakI sImA meM praveza karatA hai tabataka usakA rUpa kuchakA kucha ho cukA hotA hai| yahAM yaha bAta yAda rakhane yogya hai ki karma yA saMskAra jabataka udayakI sImA meM praveza nahIM kara jAtA tabataka jIvake pariNAmopara usakA kucha bhI prabhAva par3anA sambhava nhiiN| karma-siddhAntake isa tathya meM hI hamArI svatantratA nivaddha hai| 2. dizAphera hitAhitake vivekase zUnya sakala saMsArIjana aindriya-bhogameM atyanta Asakta rahaneke kAraNa kabhI bhI apane svAtantryakI ora Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 2-karma khaNDa nahIM jhukate aura kAmanA rUpo bandhanameM jakar3e hue sadA bhramaNa karate rahate haiN| guru-kRpAse yadi kadAcit koI hitakI ora jhukatA bhI hai aura usake AdezAnusAra dhArmika kriyAoMmeM pravRtta hotA bhI hai to phalAkAMkSAkA tyAga na kara pAneke kAraNa vaha bhI zubha-azubhake athavA puNya-pApake dvandvakA ullaMghana karake samatAko usa bhUmimeM praveza pAneke liye samartha nahIM hotA, jahAM padArpaNa kiye binA vyaktiko pAramArthika svatantratA milanI sambhava nahIM haiN| tathApi yadi koI ImAnadArIse apanA hita karanA cAhe aura kAmanAke dvArA prapaJcameM na phaMse to apane isa svAtantryase vaha pUrI taraha lAbhAnvita ho sakatA hai| / yadyapi tIvra saMskAroMke udaya-kAlameM vyaktimeM hitAhitakA viveka tathA ukta ImAnadArI honI sambhava nahIM hai, tadapi saMskArakozameM se jaba sahaja rUpase koI eka manda saMskAra udayakI sImAmeM praveza kara jAtA hai taba yadi vaha cAhe to guruko zaraNako prApta hokara viveka prApta kara sakatA hai kyoMki bhogAsakti use aisA karanekI AjJA nahIM detI isaliye mandasaMskArake udayakA jo avasara use milA thA, vaha vyartha calA jAtA hai| hitonmukha honeke liye aise avasara hamAre jIvanameM anekoM bAra Ate haiM parantu hama unakA mUlyAMkana na karake yoM hI vyartha gaMvA dete haiN| aisA avasarake prApta honepara yadi koI usakA sadupayoga kare to usakI dizA badala jAtI hai| isa avasarakI prApti honese pahale usakI pratyeka kriyA kisI na kisI rUpameM bhogAsaktise yukta hotI thI, isaliye sattAmeM par3e saMskAroMkI sthitikA utkarSaNa hotA jAtA thA aura sAtha-sAtha puNyAtmaka saMskAra pApAtmaka ke rUpameM saMkramita hote jAte the| pApAtmaka bana-banakara ve udayameM Ate rahate the, jisake kAraNa jIva Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30-svAtantrya 185 uttarottara adhika-adhika patanakI ora jAtA rahatA thA / parantu isa avasara kA sadupayoga kara lenepara khela ulTA ho jAtA hai | sthitiyeM bar3hane kI bajAya apakarSaNa ke dvArA ghaTanI prArambha ho jAtI haiM aura pApAtmaka saMskAra puNyAtmaka ke rUpameM saMkramita hone laga jAte haiN| uttarottara adhika adhika puNyAtmaka bana banakara udayameM Aneke kAraNa jIva uttarottara adhika-adhika UparakI ora uThatA jAtA hai / jisa prakAra eka ghar3A oMdhA rakha denepara usake Upara jitane bhI ghar3e TikAye jAte haiM, ve saba oMdhe hI hote haiM, usI prakAra eka bAra saMskArake pAponmukha ho jAnepara, bandha, udaya, sattva, apakarSaNa, utkarSaNa, saMkramaNa Adi jitane kucha bhI karaNa usakI somAmeM hote haiM ve saba pAponmukha hI hote haiM / aura jisa prakAra eka ghar3A sIdhA rakha denepara usake Upara jitane bhI ghar3e TikAye jAte haiM ve saba sIdhe hI hote haiM, usI prakAra eka bAra saMskArake puNyonmukha ho jAnepara bandha, udaya, sattva, apakarSaNa, utkarSaNa Adi jitane kucha bhI karaNa usakI somAmeM hote haiM ve saba puNyAtmaka hI hote haiM / itanA hI nahIM usakI gatimeM bhI uttarottara vRddhi hotI jAtI hai, jise vijJAnakI bhASA meM acceleration kahate haiN| jisa prakAra eka bAra pAMva phisala jAne para vyakti uttarottara adhika-adhika tez2oke sAtha nIcekI ora jAtA hai, usI prakAra eka bAra pApAtmakasaskArakI adhInatA prApta ho jAnepara vyakti uttarottara adhikaadhika tez2I ke sAtha pApakI ora jAtA hai| isI prakAra eka bAra puNyAtmaka-saMskArako adhInatA prApta ho jAnepara vyakti uttarottara adhika-adhika tez2Ike sAtha puNyakI ora jAtA hai / puNyakA udaya honepara yadi vyakti usakA viveka- pUrvaka sadupayoga kare to usake puNyAtmaka pariNAmake kAraNa navIna puNyakA bandha to Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 2-karma khaNDa hotA hI hai, sAtha-sAtha karmoM yA saMskAroMmeM cAra bAteM aura bhI hotI haiM-puNya tathA pApa donoMkI sthitikA apakarSaNa, pApAtmaka saMskAroMke anubhAgakA apakarSaNa, puNyAtmaka saMskAroMke anubhAgakA utkarSaNa, aura pApAtmaka saMskAroMkA puNyake rUpa meM saMkramaNa / aisA ho jAnepara vartamAna samayavartI puNyake udayase dvitIya samayavartI puNyakI zakti aura bhI adhika bar3ha jAtI hai| isa prakAra agaleagale kSaNoM meM jo saMskAra udaya Ate haiM ve apane-apane pUrvavartI saMskAroMkI apekSA uttarottara adhika-adhika zaktivAle hote haiN| phala-svarUpa jIvake pariNAma uttarottara vizuddhase vizuddhatara aura vizuddhatarase vizuddhatama hote cale jAte haiM / basa yahI hai vaha dizAphera jisake kAraNa vyakti barAbara adhika-adhika vegake sAtha Upara uThatA jAtA hai| 3. puNyakA sArthakya yahAM yaha prazna ho sakatA hai ki pApakI bhAMti puNya bhI bandhana hai, isaliye usakI uttarottara vRddhise vyaktiko svatantratA kaise mila sakatI hai / prazna ucita hai, parantu Apane yahAM puNyako kevala eka pakSase dekhA hai| isake dUsare pakSako dekhanepara samAdhAna svayaM ho jAtA hai| puNya do prakAra kA hotA hai-pAramArthika hitake vivekase zUnya laukika puNya, tathA pAramArthika hitake vivekase yukta pAramArthika puNya / pahalA pApAnubandhI kahalAtA hai, kyoMki phalAkAMkSAse yukta honeke kAraNa usase prApta sukhoMmeM vyakti Asakta hokara prAyaH nyAya anyAyako bhUla jAtA hai| dUsarA puNyAnuvandhI kahalAtA hai, kyoMki phalAkAMkSAse nirapekSa tathA hitAhitake vivekase yukta honeke kAraNa vaha bhogoMmeM Asakta nahIM hotA hai| dUsarI bAta yaha bhI hai ki bhale hI bandhakI apekSA pApa tathA puNya donoM barAbara hoM, parantu saiddhAntika dRSTise donoMmeM AkAza Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30-svAtantrya 187 pAtAlakA antara hai / pApa sarvathA bandha hai aura puNya kathaMcit bandha / isakA kAraNa yaha hai ki pApake dvArA pApa tathA puNya donoM kI sthitikA utkarSaNa hotA hai jisase saMsArakI vRddhi hotI hai, aura puNyake dvArA pApa tathA puNya donoMkI sthitikA apakarSaNa hotA hai jisase saMsArakI hAni hotI hai | viveka -yukta athavA puNyAnubandhI puNya honepara yaha apakarSaNa yA saMsAra- hAni sAmAnya puNyakI apekSA kaI guNI adhika hotI hai, isaliye paramArtha hitake pathameM vaha puNya atyanta upAdeya hai / isa viSaya meM yaha bAta vizeSa dhyAna dene yogya hai ki isake dvArA pApakI sthiti yA AyukA to nAza hotA hI haiM, svayaM apanI bhI AyukA nAza hotA hai / yaha apanI AyukA galA svayaM ghoTatA hai jaba ki pApa sadA use paripuSTa karane meM juTA rahatA hai / dUsarI ora vartamAna samayavartI puNyake pariNAmase dvitIya samayameM udaya Ane yogya puNyakA anubhAga bar3ha jAtA hai / isa dvitIya samayavartI puNyake pariNAmase tRtIya samayameM udaya Ane yogya puNyakA anubhAga kaI guNA adhika bar3ha jAtA hai / isa tRtIya samayavartI puNyake pariNAmase caturtha samayameM udaya Ane yogya puNyakA anubhAga usakI apekSA bhI asaMkhyAta guNA adhika bar3ha jAtA hai / isa prakAra uttarottara samayoMke puNyodayase sattA sthita puNyakA anubhAga uttarottara asaMkhyAta asaMkhyAta guNA bar3hatA jAtA hai, aura sAtha-sAtha unakI Ayu yA sthiti asaMkhyAta asaMkhyAta guNI ghaTatI jAtI hai / isakA phala dvimukhI hotA hai-- eka ora to pariNAmoMkI vizuddhimeM uttarottara adhika adhika vRddhi hotI hai aura dUsarI ora saMsAra vAsakI avadhi meM uttarottara hAni hotI hai| pariNAmoMkI vRddhigata vizuddhike dvArA vyakti adhika adhika samatAkI ora jAtA hai aura saMsAra vAsakI uttarottara hAnise usakA kinArA Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 2- karma khaNDa nikaTa AtA hai / yahI kAraNa hai ki kaSAya-yukta karma ko sAmparAyika aura kaSAya-vihInako IryApatha kahA gayA hai, phalAkAMkSAse yukta sakAma karmako bandhanakArI aura phalAkAMkSAse nirapekSa niSkAma karmako abandha kahA gayA hai / kaSAya-vihIna athavA phalAkAMkSAse nirapekSa karma hI vaha lokottara puNya hai, jisake dvArA bandha hotA avazya hai parantu kevala anubhAgakA hotA hai sthitikA nahIM / sthiti hI saMsAra vAsakI hetu hai, anubhAga nhiiN| sthitiko naSTa karate rahane ke kAraNa hI puNya paramparA rUpase mokSakA hetu kahA jAtA hai / yadyapi laukika puNyase hI sthitikA nAza hotA avazya hai, parantu vaha isakI apekSA nagaNya tulya hai / isaliye kalyANake pathameM usako carcA nahIM kI jAtI / isa viSaya meM eka bAta yaha bhI dhyAna dene yogya hai ki cittakI sthiti do hI prakArakI honI sambhava hai - sama yA viSama / jaba taka pUrNa samatA hastagata nahIM ho jAtI tabataka viSamatA rahanI svAbhAvika hai / yaha bAta ThIka hai ki sAdhaka jyoM-jyoM Upara car3hatA hai, samatA bar3hatI jAtI hai aura viSamatA kama hotI jAtI hai / parantu kitanI bhI hIna kyoM na ho jAya, hai to viSamatA hI / viSamatA ke sadbhAvameM viSamatA yukta karma hI sambhava hai, samatA yukta nahIM | adhika viSamatA ke sadbhAvameM adhika viSama aura hIna viSamatA ke sadbhAva meM hIna viSama / pApakarma sakAma hI hotA hai, niSkAma nahIM, kyoMki bhogAkAMkSA hI vyaktiko pApameM niyojita karatI hai / puNyakarma do prakAra kA hotA hai sakAma aura niSkAma / sakAma puNya laukika hai aura niSkAma puNya lokottara / deva-darzana, pUjA, kIrtana, bhajana, pATha, gurusevA, samAja-sevA, bhakti, svAdhyAya, manana, cintana, saMyama, tyAga, tapa, dhyAna, samAdhi sabhI sakAma bhI hote haiM aura niSkAma Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30-svAtantrya 189 bhI / sakAma honepara ye pApAnubandhI haiM aura niSkAma honepara puNyAnubandhI / saMsAra- hAnikA hetu honese niSkAma puNyako paramparA rUpase mokSakA hetu kahA gayA hai, sakAma puNyako nahIM / isaliye he kalyANakAmI ! tU puNya karmakA tyAga mata kara, isase utpanna phalakI AkAMkSAkA tyAga kara / kAma vyaktiko nahIM cipaTatA, kAmanA cipaTatI hai / yaha kAmanA hI vaha parigraha hai jise pApakA kAraNa kahA gayA hai / 'mUrcchA parigrahaH' / isakA tyAga hI parama tapa hai / 'icchAtyAgaH tapaH' / ataH puNya karma upAdeya hai, isake phalakI AkAMkSA heya hai / niSkAma puNyakA avalambana lenese tU avazya eka dina saMskAroMkI AdhInatAkA uccheda karake svatantra ho jAyegA / * terA hai tere hI pAsa tuma khoja rahe ho AsapAsa * bhagavAna kisI sthAna para nahIM ve pratyeka prANI ke hRdaya meM nivAsa karate haiN| bhAvanA bhava nAzinI bhAvanA janma-maraNa ko naSTa karatI hai, hRdaya kI kaluSatA ko dUra karatI hai aura amRta jIvana pradAna karatI hai Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31. paMca-labdhi 1. viziSTa puNya kalyANake mArgameM upAdeya jisa puNyAnubandhI puNyakA ullekha pUrva adhikArameM kiyA gayA hai, usakA saiddhAntika svarUpa zAstroM meM paMca-labdhike nAmase prasiddha hai| paMca-labdhike prakaraNa meM pacApa sAmAnya rUpase jIvakI tattvonmukhI pAMca pradhAna upalabdhiyoMkA vivecana nibaddha hai, tadapi sUkSma dRSTise dekhanepara ina pAMca bAtoMmeM samasta AcAra zAstra aura vizeSataH gRhasthAcAra gabhita hai / yadyapi mokSamArga samyagdarzanase prArambha hotA hai jisake binA jJAna cAritra saMyama tapa Adi saba mithyA kahe gae haiM, tadapi samyagdarzanakI utpatti bhI kisI viziSTa jAtike puNyakA phala hai, yahI bAta paMcalabdhike prakaraNameM jora dekara kahI gayI hai| granthake antameM puNyake viSayapara jo maiM itanA bala de rahA hU~, isameM merA koI pakSapAta nihita nahIM hai| 'Apa sabakA kalyANa ho, Apa Upara uThe' itanA mAtra prayojana hai| saMskAravaza jagatmeM aneka prakArako bhrAntiyAM pracalita haiM, jinakA ullekha pahale kiyA jA cukA hai| Upara uThanekA saMkalpa Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31- paMca landhi 191 karake bhI prAyaH sabhI ina bhrAntiyoMmeM aTaka jAte haiN| koI tattvadRSTikI upekSA karake kevala bAhyAcArameM aTaka jAte haiM, aura koI tattvadRSTikI mahimAkA gAna karate-karate * bAhyAcArako athavA AcAra zAstrako bhUla jAte haiN| he prabho ! jIvanonnatike pathameM donoMkA hI samAna mahattva hai, kisIkA hona aura kisIkA adhika nahIM hai| yadyapi samajhane tathA samajhAneke liye hama inameM se kisI ekapara adhika bala dekara dUsareko gauNa kara sakate haiM, parantu jisaprakAra ki kArakhAnekI mazInoMmeM garArI tathA usameM lagI huI choTIsI pina ina donoMkA samAna sthAna hai. isI prakAra jIvanazAlAke tAttvika vidhAnameM tattvadRSTi tathA AcaraNa donoMkA samAna sthAna hai| yadyapi tattvadRSTi jAgrata honeke pazcAt donoM paraspara sApekSa hokara eka dUsareke sahayogI ho jAte haiM, tadapi tattvadRSTi jAgrata honese pahale mumukSuke liye puNya hI eka mAtra avalambana hai, jisake binA tattvadRSTi jAgrata honA sambhava nhiiN| samyagdarzanake kAraNoMmeM jina-bimba-darzana, dharma-zravaNa, jinamahimA-darzana, devaddhidarzana Adi jina bAtoMkA ullekha zAstrameM prApta hotA hai ve to saba puNya haiM hI, unake atirikta zAstrAdhyayana, tattvacarcA, tattva-cintana, manana, upadeza Adi jo kucha bhI hai vaha saba puNya hai| tisapara bhI paMcalabdhimeM nibaddha puNya viziSTa prakArakA hai, kyoMki ina sabakI bhAMti vaha samyagdarzanakA paramparA hetu na hokara sAkSAt hetu hai| isaliye samyagdarzanakI prAptike liye puNyakA avalambana lenA nyAyya hai| paMcalabdhike prakaraNameM nibaddha viSaya atyanta vaijJAnika hai aura tanika sI sUkSma dRSTi karanepara apane bhItara pratyakSa kiyA jA sakatA hai| vyaktiko anekoM upalabdhiyAM nitya hotI haiM, jinameM anekoM bhautika hotI haiM aura anekoM AdhyAtmika / parantu bahirmukha honeke Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 2-karma khaNDa kAraNa jIvanonnatike kSetrameM unakA koI mUlya nahIM hai| paMcalabdhike prakaraNameM cetanAkI antarmukhI una pAMca upalabdhiyoMkA vivecana kiyA gayA hai jo ki usakI dRSTiko bAharase haTA kara dhIre-dhIre antaraMgakI ora le jAtI haiN| zarIra indriya mana buddhise haTAkara hRdayakI ora le jAtI hai| tarka-lokase haTAkara bhAva. lokakI ora le jAtI hai| ye vAstavameM mumukSu ke pAMca Adya sopAna haiM jinake dvArA uttarottara unnata hotI huI usakI dRSTi tattvAlokameM praveza pAneke liye samartha ho jAtI hai| isIliye isake puNyako viziSTa kahA gayA hai| kramonnata ina pAMca upalabdhiyoMke nAma haiM--- kSayopazama labdhi, vizuddhi labdhi, dezanA-labdhi, prAyogya-labdhi aura krnn-lbdhi| 2. kSayopazama labdhi samajhane tathA samajhAnekI zakti prApta ho jAnA 'kSayopazamalabdhi' kahalAtI hai| yadyapi kITa pataMga Adi kSudra yoniyoMko chor3akara zeSa sabhI prakArake jIvoMko samajhane tathA samajhAnekI sAmAnya zakti prApta hai, tadapi usakA prayoga aindriya viSayoMke prati honese yahAM use labdhi nahIM kahA jaataa| gurujanoMke dvArA diye gaye upadezako athavA zAstrollikhita arthako buddhike dvArA avadhAraNa kara lenA hI kSayopazama-labdhi kahI jAtI hai| samajhane tathA samajhAnekI sAmAnya zakti vAle sabhI jIva apanI isa yogyatAkA prayoga isa dizAmeM kara sakate haiM, tadapi sabhI prAyaH apanI isa mUlyavAna upalabdhiko laukika viSayoMke samajhane samajhAnemeM naSTa kara dete haiN| pUrvopArjita kisI puNyake udayase jinheM kadAcit isakA sadupayoga karanekI buddhi jAgrata ho jAtI hai, ve apanI isa upalabdhise lAbhAnvita honeke liye zAstrAdhyayanameM, paThana-pAThanameM, manana ___ Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31-paMca labdhi 193 cintaname athavA upadeza - zravaNameM pravRtta hote haiM, aura buddhike dvArA tattvoMkA nirNaya karane meM saphala ho jAte haiM / parantu itanA ho jAnepara bhI adhikatara vyakti jJAnAbhimAnake kAraNa apaneko kRtakRtya mAna baiThate haiM / tadanusAra AcaraNa karanekI bajAya dUsaroMko upadeza dene meM hI apanI isa upalabdhikA sArthakya samajhate haiM / phala hotA hai yaha ki na to svayaM Upara uTha pAte haiM aura na hI unakA upadeza sunane vAle zrotAgaNa hI apane hRdaya meM kucha parivartana kara pAte haiM / 'yathA guru tathA ziSya' kI ukti ke anusAra jisa prakAra bauddhika vidvAn carcA karane tathA dUsaroMko upadeza dene meM sImita rahate haiM, usI prakAra inake zrotA athavA ziSyajana bhI kevala carcAoM taka athavA dUsaroMko upadeza dene taka hI sImita ho kara raha jAte haiM / apaneko upadeza denA na unake guru ne sIkhA hai aura na ve sIkha pAte haiM / abhimAnavaza sacce gurukA anveSaNa nahIM krte| yAda kadAcit karate haiM to unheM kahIM guru dikhAI hI nahIM dete, kyoMki sarvatra doSa-darzana karanA abhimAnakA svabhAva hai / guNa-darzana karanekI usameM sAmarthya hI nahIM hai, gurukI upalabdhi kaise ho ? 3. vizuddhi labdhi pUrvopArjita kisI puNyake udayase athavA pUrva-bhavameM kI gayI sAdhanA ke saMskAravaza yadi koI satyAnveSI dUsaroMko upadeza denekI bajAya kSayopazama labdhikA prayoga apaneko upadeza denemeM kare to vaha vuddhi ke kSetra se Upara uThakara bhAva-lokameM praveza karatA hai / khyAti lAbha pUjA rUpa athavA lajjA bhaya gaurava rUpa svArthase anuraMjita apanI sakala pravRttiyoMko vaha lokopakAra meM lagAne lagatA hai / phalasvarUpa usake hRdayake kapATa dhIre-dhIre khulane lagate haiM arthAt usameM premakA vikAsa hone lagatA hai / niHsvArtha-sevA yA lokopakAravAlA ye sAdhAraNa prema maitrI pramoda kAruNya mAdhyasthya Adika 13 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 2- karma khaNDa uttarottara unnata vividha zreNiyoMkA atikrama karate hue itanA vizuddha ho jAtA hai ki use apane doSa tathA dUsaroMke guNa dikhane lagate haiM, jisake kAraNa vaha barAbara Atma-nindana, garhaNa, pazcAttApa, prAyazcitta Adike dvArA Atma-zodhana karatA rahatA hai / usake pariNAma adhika adhika vizuddha hone lagate haiM / vaha svaduHkha sahiSNu aura para-duHkhakAtara bana jAtA hai / isa prakAra pariNAmoMmeM pratikSaNa asaMkhyAtaguNI vizuddhi hote jAnA hI 'vizuddhilabdhi' kA lakSaNa hai / itanA ho jAnepara bhI vyakti prAyaH svopakArako bhUlakara paropakAra meM hI ulajhA rahatA hai / svopakAra kyA vastu hai ise vaha samajha nahIM pAtA / paropakAra ke kAraNa use 'yadyapi lokameM sarvatra prema sahAnubhUti tathA prazaMsA prApta ho jAtI hai, tadapi tattvadRSTi khulane nahIM pAtI, arthAt bAhyAbhyantara isa jagat kI kArya-kAraNa vyavasthA kisa prakAra cala rahI hai aura merA usameM kyA tathA kitanA sthAna hai, isa rahasya ko vaha hastagata nahIM kara pAtA / yadyapi premakA kucha vikAsa ho jAneke kAraNa vaha guNIjanoMkI athavA gurujanoMkI vinaya avazya karatA hai parantu abhimAnakA leza jIvita rahane ke kAraNa guruke caraNoM meM Atma-samarpaNa kA bhAva usake hRdayameM jAgRta nahIM ho pAtAM, aura isa prakAra gurukI upalabdhise vaMcita rahatA huA vaha kevala puNyakA bandha karatA hai, pAramArthika unnati nahIM / usakA yaha puNya hRdayase udgata honeke kAraNa yadyapi rUDhigrasta sAmpradAyika puNyakI apekSA viziSTa prakArakA hotA hai, tadapi abhimAna yukta honeke kAraNa pApAnubandhakI sImAkA ullaMghana karane nahIM pAtA / 4. dezanA labdhi tathApi yadi puNyake vegameM vivekakA pallA usake hAthase nahIM chUTa jAtA to kSayopazama- labdhike dvArA vaha barAbara apaneko upadeza Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31-paMca labdhi detA rahatA hai, aura vizuddhi-labdhike dvArA Atma-zodhana karatA rahatA hai| phalasvarUpa pariNAma-vizuddhimeM uttarottara vRddhi hote rahaneke kAraNa usakA abhimAna dhIre-dhIre itanA manda par3a jAtA hai ki use guru-caraNoM meM Atma-samarpaNa karanekA bhAva jAgrata ho jAtA hai| dUsarI ora isa jagatmeM use sarvatra svArtha hI svArtha nAcatA dikhAI dene lagatA hai jisake kAraNa use isake prati saMvega ho jAtA hai, arthAt isako hara vastuse use Dara lagane lagatA hai| isa bhavase apanI rakSA karane ke liye vaha gurukA anveSaNa karatA hai| guru kahIM dUra nahIM the, usake pAsa hI baiThe the, parantu abhimAnase A~kheM muMdI honeke kAraNa use dIkha nahIM rahe the| guru kI prApti kaThina nahIM thI, ziSyatvakI prApti hI kaThina thii| abhimAna galita ho jAnese jyoM hI usameM ziSyatvakA udaya huA tyoM hI use nikaTameM sthita guruke darzana ho ge| vaha turata guruke caraNoMmeM loTa jAtA hai| eka kSaNameM usakA marvasva guru kA ho jAtA hai| guruke atirikta upako apanI koI sattA nahIM raha jaatii| guru-AjJAkA pAlana karaneke atirikta isa jagatmeM aba usakA anya koI bhI kartavya nahIM raha jaataa| guru ucita AjJA de rahe haiM yA anucita yaha saba kucha socane kI aba use koI AvazyakatA nahIM hai| use aba upadeza kI nahIM Adeza kI apekSA hai| tarka buddhi virAma pA cukI hai| gurukA Adeza honepara vaha bhUkhA raha sakatA hai, kueM meM chalAMga lagA sakatA hai, agnimeM kUda sakatA hai. apane hAthase apanA sara kATa sakatA hai| basa yahI hai usakA shissytv| yahAM tarkake liye koI sthAna nahIM hai| basa AjJA-pAlana, AjJA-pAlana, AjJA-pAlana, aura kucha nhiiN| guruko mahimA apAra hai jise hRdaya hI samajha sakatA hai tarka nahIM / usakI mahimA upadeza dene meM nibaddha nahIM hai kyoMki vaha zAstra Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2-karma khaNDa par3hakara bhI prApta kiyA jA sakatA hai / jinake pAsa hRdaya nahIM hai, jo hRdaya lokakI bAta nahIM jAnate, ve isa rahasyako samajha nahIM skte| dezanAko zabdopadeza mAtra samajhane vAloMkI dRSTi bhautika hai| dezanA vAstavameM zAbdika upadezakA nAma nahIM hai| zAbdika upadeza ho yA na ho usakA koI adhika mahattva nahIM hai| dezanAlabdhi hRdayase hRdayameM hotI hai| guruke hRdaya se ziSyake prati jo AzIrvAda-pUrNa sadbhAvanAyeM tathA preraNAyeM nikalatI haiM, unakA ziSya ke hRdaya meM sparza ho jAnA hI dezanA-labdhi hai| jisa prakAra mAtA tathA zizu meM dvaita nahIM hotA usI prakAra guru tathA ziSyameM bhI dvaita nahIM hotaa| mAtA jisa prakAra apane zizuko AtmasAt kara letI hai, usI prakAra guru ziSyako AtmasAt kara letA hai / aisA ho jAnepara jisa prakAra mAtA apane premase hI rote hue bacceko cupa karA detI hai, usake duHkha kA haraNa kara letI hai, usI prakAra guru bhI apane premase hI ziSya kI tattvAbhimukhI abhilASA athavA chaTapaTAhaTako zAnta kara dete haiM, nirAzAkA apaharaNa kara lete haiM, usake jIvana meM dhArmika utsAha jAgrata kara dete haiN| 5. dIkSA ziSyake vyaktitvako badala denevAlI isa hArdika vidhiko AcAra zAstrameM 'dIkSA' zabdake dvArA abhihita kiyA jAtA hai| yadyapi vyavahAra bhUmi para dIkSAkA svarUpa kevala veSa denA athavA pIchI kamaNDalu Adi pakar3A denA mAtra prasiddha hai, parantu isakA saiddhAntika svarUpa atyanta guhya tathA rahasyAtmaka hai| isI kAraNa usakA ullekha zAstroMmeM prApta nahIM hai| hRdayabhUmimeM praveza kiye binA usakA paricaya pAnA sambhava nahIM, isIliye zabdoMmeM usakI vyAkhyA nahIM kI jA sktii| yaha rahasya kevala gurugamya hai| dhyAna rahe ki yahAM 'guru' zabda ke dvArA jisa tattvakI ora maiM saMketa kara Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31-paMca labdhi 197 rahA hUM vaha buddhimeM nahIM hRdayameM sthita hai, upadezameM nahIM, Adeza meM sthita hai / usakA upadeza mukhase na hokara AMkhoMse hotA hai / Adhunika bhASA meM hama ise hipnoTijma kaha sakate haiN| guru jaba ziSyakI AMkhoM meM AMkheM DAlakara dekhatA hai aura usI samaya ziSya bhI jaba gurukI AMkhoMmeM AMkheM DAlakara dekhatA hai to mAtA tathA zizukI bhAMti donoMmeM ekatva sthApita ho jAtA hai| AMkhoM ke mAdhyama se guru apane zaktizAlI hArdika spandako athavA antaHpreraNAko ziSya hRdayameM praveza karA detA hai, jisake kAraNa eka kSaNa meM ziSya ke mana, buddhi, ahaMkAra tathA cittakA AmUlacUla parivartana ho jAtA hai / usake adhyayana zravaNa manana cintana AdikI dizA sarvathA bhItarakI ora unmukha ho jAtI hai / bAhya jagat mAno usakI dRSTise ojhala ho jAtA hai / isa viSaya meM isase adhika kahA jAnA sambhava nahIM / yadyapi dIkSAkA yaha svarUpa zAstroM meM nibaddha nahIM hai parantu yaha satya hai, jisakI prAmANikatA prAyogya nAmaka caturtha labdhise siddha kI jA sakatI hai / maiM jAnatA hUM ki yaha bAta Apake liye sarvathA naI hai, aura isaliye Apako merI bAtapara vizvAsa nahIM AyegA, na hI maiM vizvAsa karaneke liye Apase koI Agraha karUMgA / tathApi isakA ullekha kiye binA agalI labdhiyoMke sAtha saMgati baiThAnA kyoMki merI dRSTimeM sambhava nahIM hai isaliye maiMne yahAM usakA saMketa mAtra kiyA hai / ' Apase prArthanA hai ki ise bAlapralApa mAtra samajhakara chor3a denA aura isa viSaya meM jo kucha bhI ApakI dhAraNA hai, use hI pramANa karanA / 6. prAyogya-labdhi eka kSaNa meM karmoMko sthitikA 70 kor3Akor3ose ghaTakara eka kor3Akor3I sAgara se bhI kama raha jAnA 'prAyogya labdhi' kA svarUpa Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 2-karma khaNDa hai| zAstroMmeM isake viSayameM isase adhika anya kucha bhI likhA huA upalabdha nahIM hotA hai| samyagdarzanake abhAvameM bhI sthitikI isa prakAra kSati ho jAnA kisI sAdhAraNa hetuse nahIM ho sktaa| dezanA-labdhike pazcAt kahI gayI honese yaha spaSTa hai ki karmoMkI sthitikA itanA bar3A apakarSaNa dezanAlabdhike prabhAvase huA hai, isaliye dezanAlabdhikA artha kevala zAbdika dezanA na hokara, hArdika kucha hai| hRdayameM hI vaha zakti hai ki eka kSaNameM vyaktike jIvanako badala ddaale| hRdayase niHsRta tathA hRdaya meM praviSTa dezanAse ziSyake hRdayameM yaha vizvAsa jAgRta ho jAtA hai ki guru-kRpAse merA kalyANa avazya hogA aura zIghra hogA / isI prakArakA AtmavizvAsa ho jAnA hI karmoMkI sthitikA ghaTa jAnA hai| karaNAnuyogakI bhASAmeM jise karmokI sthitikA apakarSa kahA gayA hai, use hI adhyAtmakI bhASAmeM hama AtmotkarSa kaha sakate haiN| isa labdhike hastagata ho jAnepara vyakti apaneko itanA halakA mahasUsa karane lagatA hai ki vaha mAno isa pRthivIko chor3akara AkAza meM ur3A jA rahA hai| jisa prakAra sarakA bhAra utAra denepara majadUra yA kulo halakA ho jAtA hai usI prakAra tarka vitarka kA tathA vikalpoMkA bhAra haTa jAnepara vyaktikA citta halakA ho jAtA hai| yahI prAyogya labdhi hai, isake binA tAttvika kSetrameM praveza pAnA sambhava nhiiN| 7. karaNa labdhi ___'karaNa' zabdakA artha pariNAma hai, isaliye uttarottara vRddhigata pariNAma-vizuddhi hI isa labdhikA lakSaNa hai| jyoM-jyoM pariNAma vizuddha hote jAte haiM tyoM-tyoM saMskAroMkA AvaraNa haTatA jAtA hai, aura jyoM-jyoM saMskAroMkA AvaraNa haTatA jAtA hai tyoM-tyoM pariNAma vizuddha hote jAte haiM / yahA~taka ki isa labdhikI pUrNatA Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31- paMca labdhi 199 ho jAnepara vyakti tattvakA sAkSAt karanemeM saphala ho jAtA hai / aisA ho jAnepara use bhItara tathA bAhara sarvatra kisI eka tAttvika vidhAnakA darzana hone lagatA hai / tattva hI tattvameM vartana karate dikhAI dete haiM, anya koI bhI kucha karatA dikhAI nahIM detA / jisa prakAra mazInakI ATomeTika kriyA vinA ApreTara ke sahaja rUpase svayaM hotI hai, usI prakAra tAttvika vyavasthAke AdhIna use isa vizva meM, binA kisIke kucha kiye, saba kucha sahaja rUpase svataH hotA dikhAI detA hai / yahI hai usakI usa Abhyantara dRSTikA udbodhana jisakA ullekha ki prathama adhikArameM kiyA gayA hai / yahI hai tattva dRSTikI upalabdhi, samIcIna dRSTi athavA samyagdRSTi | tattvonmukhI antaraMga puruSArthaM hI isa labdhikA svarUpa hai, isaliye yaha tattvopalabdhikA sAkSAt hetu hai, jabaki anya cAra labdhiyAM usakI sAkSAt hetu na hokara paramparA hetu haiM / pradhAna puruSArtha honeke kAraNa pAMcoM labdhiyoMmeM yaha sarva - pradhAna hai / kSayopazama-labdhi ke dvArA kevala tattvoMkA bauddhika nirNaya kiyA gayA thA jahAM Akara vaha hastAmalakavat pratyakSa ho jAtA hai, jisake kAraNa vyakti vyavahAra bhUmipara bhI tadanusAra hI vartana karanekA prayatna karane lagatA hai / vizuddhi-labdhi ke dvArA use AtmadoSa aura para - guNa darzana hone lagatA hai, jisake kAraNa vaha pazcAttApa prAyazcitta Adike dvArA Atma-zodhana karane lagatA hai / dezanAlabdhimeM Akara use gurukI antaHpreraNA prApta ho jAtI hai, jisake kAraNa usake mana buddhi AdikA AmUlacUla parivartana ho jAtA hai / tatphalasvarUpa use AtmotkarSakI anubhUti hotI hai / itanI kucha bhUmikA bana jAneke pazcAt jaba vaha 'karaNa labdhi' meM praveza pAtA hai to apane cittakI vRttiyoMko bAhara se sameTakara usI prakAra bhItarakI ora khIMca letA hai jisa prakAra ki kachuA Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 2-karma khaNDa apane saba aMgoMko bAharase sameTa kara bhItara khIMca letA hai| aisA karanese usakI ve sakala zaktiyAM jo ki cittake mAdhyamase bAhya jagatmeM yatratatra bikharakara vyartha naSTa ho rahI thIM, aba AtmAnusandhAnake prati niyojita ho jAtI haiM / zravaNa, paThana, pAThana, manana, cintana, upadeza Adise uparata hokara vaha darzanakA avalambana letA hai / sahaja rUpase apane bhItara jo tathA jaisA dekhatA hai usIkA adhyayana karatA hai| isa prakAra usakA zAstrAdhyayana svAdhyayana yA svAdhyAyake rUpameM rUpAntarita ho jAtA hai| bAhya jagatke aindriya viSayoMke prati yadyapi use abhI pUrA vairAgya nahIM AyA hai, tadapi guru kRpAse dezanA labdhike dvArA itanA vairAgya avazya prApta ho gayA hai ki vaha bAhya viSayoMko niHsAra dekhate hue unako kucha derake lie upekSA kara sake / phalasvarUpa pariNAmoMko vizuddhi uttarottara vRddhiMgata hone lagatI hai| pariNAma-vizuddhike isa vikAsako lakSyameM rakhakara hama karaNalabdhike svarUpakA do dRSTiyoMse adhyayana kara sakate haiM-eka jIvakI apekSA aura aneka jIvoMkI apekssaa| eka jIvakI apekSA adhyayana karanepara hama dekhate haiM ki prati kSaNa usake pariNAma adhika-adhika vizuddha hote jAte haiM / sAtha-sAtha jyoM-jyoM Upara jAtA hai vizuddhivRddhiko gati bhI bar3hatI jAtI hai| aneka jIvoMkI apekSA adhyayana karanepara hama dekhate haiM ki karaNa-labdhimeM yugapat praveza karanevAle aneka jIvoMke pariNAmoMmeM taratamatA pAI jAtI hai| kuchake pariNAma kama vizuddha hote haiM, kucha ke adhika ora kuchake paraspara samAna / parantu jyoM-jyoM Upara jAte haiM tyoM-tyoM yaha taratamatA ghaTatI jAtI hai, yahAMtaka ki antameM jAkara sabake pariNAmoM kI vizuddhi samAna ho jAtI hai| isa viSayako adhika spaSTa karaneke lie AcAryoM ne isa labdhike svarUpako uttarottara unnata tIna sopAnoMmeM vibhakta karake darzAyA Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31-paMca labdhi 201 hai-adhaHkaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa / adhaHkaraNameM 'vikAsako zreNI jaghanya hotI hai, apUrvakaraNameM madhyama aura anivRttikaraNameM utkRSTa / adhaHkaraNameM vikAsako gati atyanta manda hotI hai, apUrvakaraNameM kucha adhika aura anivRttikaraNameM bahuta adhik| adhaHkaraNameM aneka jIvoMke pariNAmoMkI taratamatA bahuta adhika hoto hai, apUrvakaraNameM bahuta kama aura anivRttikaraNameM nill arthAt sarvathA nhiiN| yahAM pahuMcanepara yugapat praveza karanevAlI sabhI jIvoMkI pariNAma-vizuddhi samAna hotI hai, aura vizuddhimeM pratikSaNa vRddhi karanekI unakI gati bhI samAna hotI hai| yahAM Anepara sabhI jIva bar3e vegaMke sAtha tattvAlokakI ora daur3a lagAte haiM, aura antameM use hastagata karake saMsAra taTake nikaTa pahu~ca jAte haiN| ( * viveka, vairAgya, saMyama aura titikSA dvArA indriyoM kA damana kie binA vAsanA ke bandhana se mukti saMbhava nahIM hai| * ahaM aura mama se hI samasta saMsAra bandhana meM - par3A hai isakA chor3anA hI mokSa hai| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32. sahaja vyavasthA 1. atRpta kAmanA yahAM Akara maiM apane isa prabandhako samApta karatA hUM, kyoMki vikalpoMkA koI anta nahIM, jitane nikAlo utane hI bar3hate haiM / pratyeka adhikArameM anekoM avAntara vikalpa ho sakate haiN| yadi vistAra karane lagU to pratyeka adhikArake liye eka-eka granthakI racanA karanI par3e / zAstra samudrakA pAra pAnA kaThina hai| isa sAre kathanapara se itanA sArAMza grahaNa kara lenA paryApta hai ki bAharameM tathA bhItarameM sarvatra eka tAttvika vyavasthA hai, jisameM manuSyake karaneke liye kucha bhI nahIM hai, tathApi atyanta saMkIrNa honeke kAraNa ahaMkAra sarvatra apanA hI kartRtva dekhatA hai| jJAnakA Azraya chor3akara bahirkaraNa tathA antaSkaraNakA Azraya lenA usakA svabhAva hai, yA yoM kaha lIjiye anAdigata isa Tevake kAraNa hI vyApaka 'ahaM' saMkIrNa hokara ahaMkAra bana gayA hai| karaNoMke AdhIna honeke kAraNa yaha yadhapi svayaM paratantra hai tadapi apane vyApaka svarUpako na dekha pAneke kAraNa kUpamaNDUka kI bhAMti isa pAratantryameM hI - 202 - Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32-sahaja vyavasthA 203 svAtantryakI kalpanA kiye baiThA hai| apane pAramArthika svAtantryakA use bhAna hI nahIM hai| yadyapi jIvanake vyAvahArika kSetrameM anekoM avasara aise Ate haiM jaba ki vaha yadi cAhe to apane isa pAratantryakA pratyakSa kara sakatA hai, tadapi apane saMkIrNa svabhAvake kAraNa hiraNyakazyapukI bhAMti garajatA rahatA hai, aura apanI hArako jIta ghoSita karatA rahatA hai| indriyoMke mAdhyamase pvAyaMTa lagA-lagA kara samagrako jAna lenA cAhatA hai, hAtha pAMvake mAdhyamase pvAyaMTa lagA-lagA kara samagrako apanI kAmanAke anusAra kara lenA cAhatA hai| parantu asambhavako sambhava banAnekI sAmarthya usameM nahIM hai| isaliye usakI yaha atRpta kAmanA na Ajataka pUrI huI hai aura na Age kabhI pUrI honevAlI hai| isa kAmanAke kAraNa vaha vizvake vidhAnako hiraNyakazyapukI bhAMti apane AdhIna kara lenA cAhatA hai, parantu kalpanAoMke jAlameM ulajhA rahaneke kAraNa use svayaM yaha socaneko avakAza nahIM ki yaha bAta sambhava hai yA asambhava / svayaM socane kA to prazna nahIM, yadi koI dUsarA bhI use samajhAne lage to garajane lagatA hai, usakA upakAra mAnanekI bajAya usase lar3ane maraneko taiyAra ho jAtA hai| vizvakA vidhAna svatantra hai| na vaha Ajataka kisI ke AdhIna huA hai aura na hone vAlA hai| devendra, narendra, dharaNendra Adi bhI jaba use apane AdhIna nahIM kara sake, devAdhideva arhanta tathA siddha paramAtmA bhI jaba usameM kucha heraphera karane ke liye samartha nahIM ho sake taba aNukI bhAMti kSudra isa mAnavIya ahaMkArakI to bAta hI kyA / he prabhu ! tU apanI isa saMkIrNatAko chor3a aura apanI prabhutAko pahacAna / vizva-vyavasthA tere AdhIna nahIM hai, tU ___ Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 2-karma khaNDa hI vAstava meM usake AdhIna hai / terI yaha atRpta kAmanA bhI vAstavameM usa vidhAnake antargata hai, anyathA tU jagatkA kIr3A banakara na rahatA / 2. viphala kartRtva vizva vyavasthAko apane AdhIna banAkara use badala denekA prayatna karanemeM terA svAtantrya nahIM hai, pratyuta isa bAta meM hai ki tU use Thoka prakAra samajhakara hRdayase svIkAra kare, aura apanI jisa bhUlake kAraNa tU usake AdhIna ho gayA hai, usa svAmitva kartRtva tathA bhoktRtva bhAvase virata hokara usakA jJAtA draSTA mAtra bana kara zAnta ho jAye | jJAta draSTApanA hI terA athavA tere jJAnakA svabhAva hai, vaha hI terA kartavya hai aura vaha hI terA bhoktavya | apane isa pAramArthika svarUpako bhUla jAneke kAraNa hI tU jagat kA kartA hartA banA huA hai / are prabhu ! yaha to soca ki pUrNatA prApta kara lenepara jaba tU isakA kartA hartA nahIM raha sakatA to apUrNatAkI sthiti meM kaise raha sakatA hai / arhanta tathA siddhako to tU akartA kahatA hai aura apane ko kartA / apanI isa viSama kalpanApara tanika vicAra kara / ahaMkArakI saMkIrNa paridhi meM sthita rahate hue tU isa rahasyako nahIM samajha sakatA / eka kSaNa ke liye usakI paridhi se bAhara A aura apane jJAtA draSTA bhAva kA Azraya lekara sarala rUpase vizvakI isa sundara vyavasthAkA nirIkSaNa kara / bharatacakro jaba vRSabha giri para apanA nAma likhane lage to koI bhI sthAna rikta na dekhakara nirAza ho gaye, parantu turanta hI ahaMkArane unheM salAha dI ki dUsarekA nAma miTA kara apanA nAma likha do / yadyapi bharatacakrI svArthavaza usake bahakAve meM A gaye, tadapi turanta unakA yaha viveka bhI jAgrata ho gayA ki jisa prakAra dUsarekA nAma miTAkara tUne apanA nAma likhA hai, usI prakAra Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32-sahaja vyavasthA 205. mujhase pahale bhI saba dUsaroMkA nAma miTA-miTA kara apanA nAma likhate rahe hoMge, aura mere pazcAt bhI koI merA nAma miTA kara apanA nAma likha degA / nAma miTate rahe haiM, parantu vRSabhagiri parvata vahIM hai| pRthivIko jItane vAle saba cale gaye haiM parantu pRthivI vahIM hai / taba yaha raktapAta kisa liye ? kyA hI acchA ho ki tU bhI isI prakAra viveka cakSuke dvArA apane kartRtvakI polAhaTako dekha sake / 'vRSabha' nAma dharmakA hai| 'dharma' nAma svabhAvakA hai| 'svabhAva' nAma vizvakI sahaja vyavasthA kA hai / isa dharmagiripara tU sadA se dUsaroMke kartRtvako miTA-miTA kara apane kartRtvakI sthApanA karatA AyA hai, parantu jisa prakAra tU dUsaroMke kartRtvakA lopa karatA rahA hai usI prakAra tere bhI kartRtvakA sadA lopa hotA rahA hai| jisa prakAra pUrvabhavoMmeM sthApita terA kartRtva Aja kahIM nahIM hai, usI prakAra AjavAlA terA yaha kartRtva bhI rahane vAlA nahIM hai| vizva-vyavasthArUpa yaha dharmagiri hI sadAse avasthita hai aura sadA avasthita rahane vAlA hai| yaha dekhakara tathA samajhakara tU kartRtvase virata ho aura jJAtA draSTA' banakara vizvakI isa akSuNNa svAbhAvika vyavasthAkA tamAzA dekha / tere jaise anantAnanta ahaMkAra yugapat ise badala deneke liye jora lagA rahe haiM, parantu yaha na Ajataka kabhI badalI hai aura na bdlegii| yadi yahAM tU yaha kahe ki "arhanta siddha to vItarAgI honeke kAraNa kartA nahIM rahe, parantu maiM to rAgI hUM", to rAga hI kartA siddha hotA hai tU nhiiN| aura rAga kyoMki ajJAnasvarUpa honeke kAraNa paramArthataH mithyA hai, isaliye rAgAdhIna terA yaha kartRtva bhI paramArthataH mithyA hai / yahAM yadi tU yaha kahe ki "vyavahAra bhUmi para to merA kartRtva satya hai hI, to yaha mujhe svIkAra hai / ataH yadi Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 2-karma khaNDa tujhe vyavahAra bhUmipara sthita rahanA hI iSTa hai to tere kartRtvake prati mujhe koI Apatti nahIM, parantu yadi vyavahAra-bhUmiko chor3akara paramArtha bhUmi para jAnA iSTa hai to tujhe apanA yaha rAgajanya mithyA kartRtva chor3anA hI hogaa| maiM vyavahArakI saMkIrNa dRSTi se bAta nahIM kara rahA hUM, parantu paramArthako samagra dRSTise bAta kara rahA hU~ jisameM terI apanI koI sattA hI nahIM hai, taba kartA akartA kI to bAta kyA ? he ahaMkAra ! tU apanI isa pAramArthika asatyatA ko samajha / vizva tere AdhIna nahIM ho sakatA, tU hI vizvake AdhIna hai| tU samagrakA svAmI nahIM ho sakatA, samagra hI terA svAmI hai| tU samagrameM kucha bhI hera-phera nahIM kara sakatA, samagra hI tujhameM hera-phera kara rahA hai| tu samagra ko nahIM bhoga sakatA, samagra hI tujhe oga rahA hai| vizvakI isa akSuNNa kArya-kAraNa vyavasthA ko samajha, tU kRtakRtya ho jAyegA / he prabhu ! tU apanI prabhutAko pahacAna, kAraNoM kA Azraya chor3akara jJAnakA Azraya le, tU prabhu bana jAyegA, tU vibha bana jAyegA, tu sarvavyApaka bana jAyegA, tU sarvagata vana jaayegaa| jisa prakAra kisI bar3e kArakhAne meM mazIneM tathA unake purje binA kisI manuSyake svayaM kAma kara rahe haiM, usI prakAra isa vizvakI sakala vyavasthA svayaM kAma kara rahI hai| tere ahaMkArako athavA buddhiko isameM kucha bhI hera-phera karaneke liye avakAza nahIM hai| terA ajJAna tathA mithyA kartRtva bhI vAstavameM isa sahaja vyavasthAke AdhIna hai, isase pRthak kucha nhiiN| "maiM saba kucha hU~, maiM saba kucha kara sakatA hU~, mere vinA eka tinakA bhI nahIM hila sakatA", aise kartRtvakI dRr3ha granthi jo tere hRdayameM baiThI huI hai, usakI ghoSaNA yadi tU ahaMkArakI saMkIrNa bhumimeM baiThakara na kare, pratyuta apane vizvavyApI jJAnakI bhUmimeM Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahaja vyavasthA 207 baiThakara kare to vaha avazya satya ho jAye, kyoMki usa samaya tU samagrameM pvAyaMTa lagA kara karane-dharaneke vikalpoMse virata hokara kevala usakA tamAzA dekhe / taba tujhe saba kucha sahaja hotA dikhAI de / ahaMkArako bhUmimeM baiTha kara isa prakArakA darzana sambhava nhiiN| he prabhu ! maiM tujhe kisI prakArakA kaSTa denA nahIM cAhatA, na hI tero svatantratA chonakara tujhe paMgu banAnA cAhatA huuN| vizvakI kArya-kAraNa vyavasthAkA tAttvika svarUpa darzAkara maiM kevala terA viveka cakSu kholanA cAhatA hU~, jisase ki tU apanI bhUlako pahacAna ske| taba tujhe yaha bhAna ho jAyegA ki apane jisa saMkIrNa tathA mithyA kartRtvako tU apanA puruSArtha kahatA hai vaha vyavahAra bhUmipara puruSArthake nAmase prasiddha hote hue bhI paramArtha bhUmipara apuruSArtha hai, aura jisa pAramArthika jJAtRtvako tU akarmaNyatA kahatA hai vaha hI vAstavameM terA saccA puruSArtha hai jisake hastagata ho jAnepara tU aNuse mahAna bana jAyegA, binduse sAgara bana jAyegA, apUrNase pUrNa bana jAyegA, terA bhava-bhavakA kSobha zAnta ho jAyegA, samatA tathA zamatAko hastagata karake tU sadAke liye kRtakRtya ho jaayegaa| taba kucha bhI karanA tere liye zeSa nahIM raha jaayegaa| 3. tAttvika karna-vyavasthA pUrNa 'ahaM' kA ahaMkArake rUpameM saMkorNa ho jAnA, athavA samagrako chor3akara eka-eka para aMgulI TikAnA hI vaha ajJAna tathA avidyA hai jise ki anya darzanakAra mAyA kahate haiN| satyako asatya aura asatyako satya kara dikhAnA usakA kArya hai| jisa prakAra eka ghar3A oMdhA rakhA jAnepara usake Upara sabhI ghar3e oMdhe rakhe jAte haiM, usI prakAra pUrNase apUrNa ho jAnepara usakI sakala vRttiyAM apUrNa ho jAtI haiN| apUrNatAke dvArA apUrNatAkI prAptikA sakala prayAsa viphala ho jAtA hai| viparIta isake bhItarameM vikalpoM Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 2- karma khaNDa jagatkA jisake tathA kaSAyoM ke eka mithyA nirmANa ho jAtA hai, kAraNa vyakti jhUTha-mUTha kartA karma kriyAkI athavA kArya-kAraNakI zrRMkhalA meM ba~dha jAtA hai / udita ho-hokara DUbate rahanevAle vikalpoMke dvArA bhItarameM mAnasika janma-maraNa aura usake phalasvarUpa bAharameM zArIrika janma-maraNa karatA rahatA hai / bhItara tathA bAharakA janma-maraNa rUpa yaha saMsaraNa hI 'saMsAra' zabdakA vAcya hai, jisase mukti pAneke liye tU na jAne kabase viphala puruSArtha karatA calA A rahA hai / karma - siddhAnta ke mAdhyama se yahAM vizvakI usa tAttvika vyavasthAkA citraNa prastuta kiyA gayA hai, jisameM na kisI kI sifAriza calatI hai aura na hastakSepa / ise yadi dekha leM to ahaMkAra avazya DhIlA par3a jAye / taba tU kartRtva pakSako chor3akara bhavanatva pakSakA Azraya le / karatA huA athavA kiyA jAtA huA dekhanekI bajAya sarvatra hotA huA dekha / yahAM na koI kartA hai na karaNa, kevala bhUtvA bhavana hai / ho-ho kara ho rahA hai, koI bhI kucha kara nahIM rahA hai / jo karatA hai vaha bhogatA hai, jo bhogatA hai vaha karatA hai / jo karatA nahIM vaha bhogatA bhI nahIM, jo bhogatA nahIM vaha karatA bhI nahIM / jJAtA draSTA bhAvake dvArA jo samagrako aura samagrakI isa sahaja kArya-kAraNa vyavasthAko jAnatA hai vaha kevala jAnatA hI hai kucha karatA nahIM hai, aura jo ahaMkAra ke saMkIrNa kartRtva dvArA kucha karatA hai vaha kevala karatA hI hai, kucha jAnatA nahIM hai / mana athavA citta eka hai, eka samaya meM eka hI kAma kara sakatA hai / jAnaneke samaya karanekA aura karaneke samaya jAnanekA kAma nahIM kara sakatA / jo karatA hai vahI kartA karma AdikI zrRMkhalA meM ba~dhatA. hai, jo kevala jAnatA hai vaha nahIM / jo khalu saMsArattho jIvo, tato du hodi pariNAmo / pariNAmAdo kammaM, kammAdo hodi gadisUgadI // Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 209 32-sahaja vyavasthA jo jIva mAnasika tathA zArIrika saMsaraNarUpa pUrvokta saMsArameM sthita hai, usako saMskAravaza svayaM hI rAga-dveSa Adi pariNAma yA bhAva-karma hote haiM, jinake dvArA usameM jJAtRtva, kartRtva tathA bhoktRtva aisA trividha karma honA svAbhAvika hai| ye sakala karma kyoMki saMkalpa pUrvaka hote haiM isaliye kRtaka haiM, aura phala-bhogakI AkAMkSAse yukta hote haiM isaliye sakAma haiN| sakAma honeke kAraNa inake prabhAvase jIva na cAhate hue bhI narakAdi gatiyoMmeM bhramaNa karane lagatA hai| yaha hai kArya-kAraNa bhAvakI zRMkhalAmeM baddha vizvakI vaha tAttvika vyavasthA jisameM hera-pherakaraneke liye indra, narendra,dharaNendra, jitendra koI bhI samartha nahIM hai| 'vizvameM jitane kucha bhI cetana tathA acetana padArtha haiM ve saba isa vyavasthAke AdhIna vartana kara rahe haiM' yaha nizcaya karake jo kartRtvase uparata hokara jJAtRtvake kSetrameM praveza kara jAtA hai, vaha kevala sAkSI bhAvase isa vizvakA tamAzA dekhatA hai, isameM ulajhatA nahIM hai| dUsarI ora jo isa vyavasthAko lakSya meM na lekara padArthoM ko apanI kalpanAke anusAra badala denekA prayatna karatA hai vaha apane jJAtRtvake pakSako chor3akara sadA kartRtvakI cintAmeM ulajhA rahatA hai| pahalA jJAtA banakara mukta ho jAtA hai aura dUsarA kartA banakara apane saMsArakI vRddhi karatA hai| isa gAthAmeM AcAryane eka ora to vizvakI kArya-kAraNa vyavasthAkA citraNa prastuta kiyA hai, aura dUsarI ora kartRvAcya (active voice ) ke sthAnapara karmavAcya ( passive voice ) kA prayoga karake yaha bhAva vyakta kiyA hai ki yaha vyavasthA sahaja tathA svAbhAvika hai, isameM kisIke dvArA kucha hera-phera kiyA jAnA sambhava nahIM hai| tU bhI yadi isI prakAra kartavAcyakI bajAya karmavAcyameM bolanA sIkha jAye, 'maiMne yaha kiyA' aisA na bola kara 'mere dvArA yaha huA' aisA bole to tujhe yaha pratIta hone laga jAye Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 2- karma khaNDa I ki kisI bhI kAmako maiM karatA nahIM hUM / vaha hotA svayaM hai, maiM kevala usameM nimitta hotA hU~ / 'maiMne kiyA' ityAkAraka kartRvAcyakI bhASA meM ahaMkAra pakSase dekhanepara yadyapi kartRtva svatantratA pratipAdaka hai, tadapi tAttvika vyavasthA ke pakSase yahI paratantratA pratipAdaka hai, kyoMki 'maiMne kiyA ' ityAkAraka ahaMkAra hI jJAnako saMkIrNa karake bandhanameM DAlatA hai / aise bhAvake dvArA hI vaha karma tathA karmaphalakI zrRMkhalA meM jakar3a jAtA hai / dUsarI ora 'mere dvArA huA' ityAkAraka karmavAcyakI bhASA kartApanekI sthApanA na karake kevala nimittapanekI sthApanA karatI hai, isaliye svatantratA pratipAdaka hai / na isameM kartRtvakA ahaMkAra hai aura na tatsambandhI bandhana | vizvakI jisa svAbhAvika kArya-kAraNa vyavasthAkA paricaya isa gAthA meM citrita kiyA gayA hai, use hI kucha vizada rItise samajhAne kA prayatna isa choTese prabandhameM kiyA hai / adhyAtma pradhAna hone ke kAraNa yahAM jise upAdAnakI bhASAmeM kahA gayA hai use hI karaNAnuyoga nimitta kI bhASAmeM kahatA hai| yahAM jise saMkSepameM kahA gayA hai vahAM use hI atyanta vistArake sAtha kahA gayA hai / jisa prakAra tharmAmITarake pAreko dekhakara rogI kI jvara- vedanAkA nizcita avadhAraNa ho jAtA hai, isI prakAra jIvake pariNAmoMko dekhakara karaNAnuyoga kathita dravya-karmokI bandha udaya sattva Adi avasthAoMkA avadhAraNa ho jAtA hai / isI prakAra bandha udaya sattva Adi avasthAoMko dekhakara jIvake saMskAroMkA aura tatphalasvarUpa honevAle usake pariNAmoMkA tathA sukha-duHkha AdikA nizcita avadhAraNa bhI ho jAtA hai / isa prakAra yadyapi adhyAtmAnuyoga aura karaNAnuyogakA pratipAdya eka hI hai, tadapi karaNAnuyogameM kyoMki usake kartA-karma Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32- sahaja vyavasthA 211 vAle pakSakA tathA puNya-pApa vAle pakSakA vistAra kiyA gayA hai isaliye sAdhAraNa dRSTise dekhanepara ina donoMmeM bheda dIkhane laga jAtA hai / ina donoM pakSoMkA jo atyanta sthUla tathA saMkSipta vivecana adhyAtma zAstroMmeM nibaddha hai usakA yahAM itanA sUkSma vivecana kiyA gayA hai ki sAdhAraNa buddhi usakA adhyayana karate hue ghabarA jAtI hai / tathApi merA svAdhyAya- premiyoMse yaha anurodha hai ki ve isa anuyogako niSprayojana na samajhakara prayojanabhUta smjheN| apane Abhyantara vidhAnakA sunizcita tathA asandigdha paricaya prApta karaneke liye aura sAtha-sAtha apane pariNAmoMke sUkSmAtisUkSma utAracar3hAvako pakar3aneke liye isa anuyogakA adhyayana avazya kareM / choTI-choTI pustakoM meM usakI bhUmikA mAtra hI prastuta kI jA sakatI hai, viSaya vistAra nhiiN| pahale 'karma siddhAnta' nAmaka pustaka prakAzita huI aura aba yaha pustaka prakAzameM A rahI hai / donoM eka dUsarekI pUraka haiM, parantu donoM milakara bhI karaNAnuyogake vistRta viSayakI bhUmikA mAtra hI haiN| OM zam Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | * AhAra zuddha hone se anta karaNa kI shuddhihotii| hai isI kAraNa AtmakalyANa ke icchuka ko AhArazuddhi kA vizeSa dhyAna rakhanA caahiye| * anta karaNa kI zuddhi se bhAvanA dRDha hotI hai| aura bhAvanA kI sthiratA se hRdaya kI samasta ganthiyA~ khula jAtI haiN| * mana hI bandhana hai aura mana hI mokSa / vAsanA yukta mana bandhana hai aura vAsanA mukta mana mokss| * zAstrajJAnapUrvaka viveka jAgRta kare aura viveka pUrvaka indriyanigraha / itanA kiyA jAne para manonirodha saMbhava hai anyathA nhiiN| Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM39 zrI jinendra varNI sAhitya zAnti patha pradarzana naya darpaNa samaNa suttam padArtha vijJAna karma rahasya karma siddhAnta satya darzana kunda kunda darzana sarva dharma samabhAva prabhuvANI adhyAtma lekhamAlA jaina darzana meM karma siddhAnta-eka adhyayana (karma bandhana aura mukti prakriyA kA vivecana) lekhikA : DaoN0 kumArI manoramA jaina Science Towards Monism Life the God Hood (By Sh. Jal Bhagwan Advocate) (50-00 60-00 21-00 10-008samApta 16-00 1600 20-00 4-00 1-00 2-00 10-00 48-00 12. 10-00 6-00 122-00 kAryAlaya: zrI jinendra varNI granthamAlA, 58/4 jaina sTrITa, pAnIpata 131103 noTa: zrI jinendra varNI granthamAlA se prakAzita uparokta pustakoM para 500 ru0 se adhika ke ArDara para 25% chUTa/paikiMga va DAkakharca atirikt| jainendra siddhAnta koza (bhAga 1 se bhAratIya jJAnapITha, 18 insTITayUzanala paMcama bhAgapresa meN| eriyA, lodhI roDa, dillI-3 varNI darzana pAnIpata zAnti niketana, IzArI 54-00 upAsanA (pUjAaiM) udAsIna Azrama, indaura mahAyAtrA 20/ sarvasevAsaMdha prakAzana, rAjaghATa, vArANasI jaina tIrtha kSetra mAnacitra pannA lAla jaina AciMTekTa, 4983, zivanagara, karola bAga, dillI zraddhAbindu aprakAzita 18. 20. bhopAla meM die huye pravacanoM ke kaiseTa bhI upalabdha hai|