Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma kI gati nyArI gotra karma vedanIya karma AyuSya karma jJAnAvaraNIya karma darzanAvaraNIya karma mohanIya karma paM. aruNavijaya ma.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ koMkaNa ke zatrujaya samAna thANA nagaredI jinAlaya 21ST ++++++ munisuvratasvAmI bha. kI AdinAtha Ke
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma kA va nyArI bhAga - -: lekhaka :paMnyAsa aruNavijaya gaNivarya mahArAja rASTrabhASA ratna, sAhitya ratna, jaina-nyAya - darzanAcArya prakAzaka zrI mahAvIra risarca phAunDezana vIrAlayam - punA
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ pustaka kA nAma :- karma kI gati nyArI bhAga - 1 lekhaka - pa.pU. gacchAdhipati A.bha. zrI premasuri ma.sA. ke vaDIla baMdhu evaM gurubhrAtA pa.pU.AcArya deva zrImadvijaya subodhasUrIzvarajI ma. ke M.A.Ph.D. hue vidvAna ziSya ratna pa.pU.paMnyAsa DaoN. zrI aruNavijayajI gaNivarya ma. prUpha saMzodhaka - muni zrI hemantavijaya mahArAja caturtha AvRtti prati - 1000 vi.saM.2068, vIra saM.2538 i.saM.2012 (pUjya sAdhu sAdhvIjI mahArAjoM ko saprema) paDatara kiMmata 90/ prApti sthAna * vIrAlayam jaina tIrtha N.H.4 kAtraja bAyapAsa, muMbaI - beMgalora,AMbegAMva(khurda) po. jAMbhulavADI punA -411046 gulAbacaMdajI je. jaina (B-1,3rd mAtRAzISa sosAyaTI 39, nepiyansI roDa, muMbaI --400036 vIrAlayam jaina tIrtha A-3 jJAta vikrAnta, 17-B poddAra sTrITa, esa. vI. roDa sAntAkruja (pa.) muMbaI - 54
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ - samarpaNa upakArIoM ke upakAra kA smaraNa samagra vizvameM...ajoDa evaM advitIya mahAna upakArI aise jinezvara paramAtmA ke zAsana meM jinhone janma diyA ucca saMskAroM se siMcana kiyA aise janmadAtA jananI janaka 12 vratadhArI tapasvinI suzrAvikA zrImati zAntidevI gulAbacandajI jaina tathA bhavodadhi tAraka... samyag darzana-jJAna-cAritra bhagavatI pravRjyA dekara AtmA ko mokSamArga ke - sopAnoM para AruDha karanevAle . pa.pU.gacchAdhipati AcArya deva zrImaddhijaya premasUrIzvarajI mahArAja sA. __ ke vaDIla baMdhu evaM gurubhrAtA pa.pU.AcArya deva zrImaddhijaya subodhasUrIzvarajI ma.sA.. ubhaya upakArIoM ke upakAra smRti karate hue pUjyoM ke caraNAraviMda meM sAdara samarpaNa... aruNavijaya
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA beDI meM yA jela meM baMdhA huA kaidI apane Apako bandhanagrasta na mAnakara yadi mukta mAne to yaha kitanI baDI ajJAnatA siddha hogI ? ThIka isI taraha samagra saMsAra ke choTe-bar3e sabhI saMsArI jIva karma ke baMdhana se jo baMdhe hue haiM, ve yadi apane Apako mukta mAne to yaha kitanI bar3I ajJAnatA siddha hogI ? jo saMsArI ho aura karmagrasta na ho aisA eka bhI jIva nahIM hai, aura na hI ho sakatA hai / saMsArI honA yahI siddha karatA hai ki- kisI ne kisI prakarAra ke karmoM se baMdhana grasta hai hI / jisa dina saMsAra se mukta ho jAegA, saMsAra kA baMdhana hI nahIM rahegA, basa usI dina jIva karma jaMjIre se bhI sadA ke lie mukta hogaa| yadi isa bhASA ko isa taraha kaheM ki jisa dina karma baMdhana se mukta hogA, usI dina saMsAra ke baMdhana se mukta hogaa| kyoMki saMsAra kA AdhAra karmoM para hI hai| karma janya saMsAra aura punaH saMsAra janya karma, isa taraha donoM hI eka dUsaroM ke kArya-kAraNa banakara janya-janaka hote haiN| karma se saMsAra banatA hai, saMsAra se punaH karma baMdhate hI jAte hai| jaise aMDe se mUrgI aura mUrgI se aMDA, aMDe se mUrgI aura mUrgI se aMDA yaha krama calatA hI rahatA hai, usI taraha karma dvArA saMsAra aura phira saMsAra dvArA karma, yaha krama ananta kAla taka calatA hI rahatA hai| zAyada yaha paDhakara Apa aisA soceMge ki to phira isa karmacakra se kabhI chuTakArA ho hI nahIM sakatA hai ? nahI, aisI bAta nahIM hai| jaise yadi kahIM aMDA phuTa jAya to mUrgI paidA nahI hogI aura yadi kahIM mUrgI jaldI hI mara jAya to aMDA hI paidA nahIM hogA to Age krama nahIM cala skegaa| ThIka usI taraha yadi nae karma bAMdhane hI baMda kara diye jAya, aura sAtha hI bhUtakAla ke samasta pUrAne karmo kA kSaya (nirjarA) kara dI jAya to yaha jIva karmabaMdhana se sarvathA mukta ho jaaegaa| to saMsAra kA cakra sadAkAla ke lie ruka jaaegaa| karmamukti kila muktireva basa, yahI karmamukti hI saccI mokSa hai| jo mukta ho cUkA ho usakA saMsAra se chuTakArA ho hI gayA ho, kyoMki saMsAra kA kAraNa karma thA aura karma ke kAraNa hI saMsAra cala rahA thA, ataH mUlabhUta kAraNa svarupa karmo kA hI kSaya ho jAtA hai / sarvathA samUla sAdyanta naSTa ho jAne ke pazcAt saMsAra hI kahAM se rahegA? aisI avasthA meM jIva saMsAra se upara uTha jAegA, saMsAra rahita asaMsArI-mukta bana jaaegaa| mukta aura saMsArI yahI do mUlabhUta avasthA jIvoM kI hai| ataH mukta jIva sabhI sarvathA sarva karma rahita hote haiN| jaba jIva mukta ho gayA taba azarIrI bhI bana gayA hai| mokSa meM aba isa zarIra ke baMdhana kI bhI AvazyakatA nahIM hai| basa, mukta to mukta hI hai| hara taraha se saba dRSTi se mukta hI hai| saMsAra ke baMdhana se mukta hai, rAga-dveSa se mukta, zarIra saMbaMdha se mukta, janma-maraNa ke cakra se mukta basa, hara taraha se saba dRSTi se mukta vahi saccA mukta hai| sadA ke lie mukta hai vahi mukti-mokSa hai| usa muktAtmA ko na to vApisa saMsAra meM AnA hai, na hi karma bAMdhane hai, nahi janma-maraNa dhAraNa karane hai / na hI zarIra banAnA hai aura na hi saMsAra basAnA hai| nahI kuchabhI nahIM, kabhI bhI nahIM na sukha, na duHkha / kabhI bhI nahIM, kadApi nahIM / sadA ananta kAla ke lie azarIrI, asaMsArI, akarmI, ajanmA hI rhegaa| svasvarupameM muktAtmA sadA Ananda hI Ananda saccidAnaMda kI anubhUti karatI hI rhegii| bhale ananta kAla bIta jAya phira bhI kyA ? aba muktAtmA kAla nirapekSa-kAla se pare akAla bana gaI hai / kAla se jo pare upara uTha gayI hai, usake lie kAla kA baMdhana rahA hI nahIM hai| ataH vaha saMsAra basa, -
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI kAlagaNanA ke vyavahAra meM bhI nahIM AnevAlI hai| vaha anantakAla taka muktAtmA ke svarupa meM hI sthira rhegii| jisa ne saMsAra meM karmagrastAvasthA meM anantakAla bitAyA hai aura sukha-duHkha bhogA hai,vaha aba aise saMsAra se sadA ke lie mukta ho jAne ke bAda vApisa kyoM saMsAra meM Ae? mukta jIva cAhe to bhI saMsAra meM punaH nahIM A sakatA kyoMki saMsAra meM Ane ke lie punaH karma karane par3ate haiN| jabaki mokSa meM gaI muktAtmA ko kisI bhI prakAra ke karmoM ko bAMdhane kI koI saMbhAvanA hI nahIM hai| vahAM muktAtmA sarvathA kriyA rahita akriya hai-niSkriya hai, na mana hai, na vacana haiSa na kAyA hai, na indriyA hai, na kucha hai ataH akriya, amanaska, azarIrI, anindriya banI huI AtmA jaba kisI bhI prakAra kI koI icchA hI nahIM karegI to kriyA kahAM se hogI? aura mana, vacana, kAya-indriyA Adi kI kriyA ke binA karmo kA baMdha kahAM se hogA? aura jaba karma baMdha hI nahIM nahIM hogA to saMsArameM kahAM se AegI? jaba saMsAra meM hI nahIM AegI to zarIra kahAM se banAegI? phira to janma-maraNa, sukha-duHkha Adi hogA hI kahAM se? basa, kAraNa hI nahIM hai to kArya kahAM se banegA? ba miTTI hI nahIM hai to ghaDA banegA hI kahAM se ? ThIka vaise hI karma na hoto phira saMsAra banegA kaise? yahI mokSa hai| chuTakArA baMdhana se saMbaMdhita hai| kisase? karma ke baMdhana se chuttkaaraa| sadA se jisa baMdhana se baMdhA huA thA arthAt ma ke baMdhana se jo baMdhA huA thA, usase sadA ke lie chuTakArA hI sadA mukti hai| aba mokSa bhI sadA ke lie hI hai| ___saMsArI avasthA meM yahI jIva ke lie sAdhya hai| isI sAdhya ke lie jIvAtmA ne sAdhanA kI aura karmoM ke sAmane sadA jhUjhatA rahA, taba jAkara eka dina karmakSaya kI sAdhanA meM siddhi saphalatA pAI aura jIva karma rahita bana paayaa| basa, isa siddhine hI jIva ko siddha banA diyA hai| aba yaha jIva siddha, muktAtmA, siddhAtmA / akarmI, asaMsArI, akAla, ajanmA honA hI mokSa hai| yahI hamArA antima sAdhya hai| sAdhya kI bhI eka antama avasthA AtI hai aura vaha bhI yahIM Akara ruka jAtA hai| basa, isake Age aba sAdhya nahIM hai| ataH antima sAdhya hI mokSa hai| jisase chuTakArA pAnA hai use bhI pahacAnanA atyanta Avazyaka hotA hai| duHkha jisa kisI bhI kAraNa janya kyoM na ho? duHkha sabake lie hI apriya hotA hai| ataH tyAjya hotA hai| ataH duHkha ko chor3ane ke lie, duHkha ke svarupa aura prakAra Adi ko sukhaI-duHkhI loka acchI taraha jAnate, pahacAnate hai use pahacAnane kI dizA meM pravRttizIla rahate haiN| ThIka usI taraha duHkhAdi sabakI mUla jaDa to karma hI hai| samasta karma ko jAnanA atyanta Avazyaka hai| maiM jJAna darzanAdi cetanavAn AtmA huN| jJAna-darzanAdi guNoM ko DhakanevAle Avaraka karma hI hai| ataH karma AtmA ke ripu-zatru hai| isa ari kA hanana (nAza) karanA hI sAdhanA hai| yaha sAdhanA karane para hI siddhi prApta hogii| aisI siddhi ko pAe hue ko arthAt karmarupa Atma ariyoM(zatruoM) kA hanana karanevAle hI sarvathA karmAvaraNa rahita akarmI, azarIrI, ajanmA, akAla avasthA prApta ho jAya yahI siddhAvasthA hai| ve hI siddha kahalAte hai| arihaMta sadeha mukta Izvara (paramAtmA) hai aura siddha videha mukta paramAtmA Izvara hai| ye Atmazatru karma kahAM se Ae? kyA kisI anya dvArA Ae haiM ? nahI. mere karmoM kA kartA maiM svayaM hu| na koI any| maine hI rAga-dveSAdi dvArA jo pApa pravRtti kI hai usI pApa ke bane hue piMDa ko karma kahate hai| maiMne hI karma ko banAyA hai| mere hI banAe hue hai| makaDI jaise svayaM kI banAI jAla meM phasa jAtI hai vaise hI maiM bhI karma rupI jAla meM phasa cUkA huN| aba isa karma kI bichAI huI jAla ko bhedane hetu duzmana kI tAkAta kA paracA prApta kara hI lenA caahie| yaha karma zatru kauna hai? kaise hai?ye kisa taraha bane hai? kyA karane isakA nimArNa huA hai? inake mukhya bheda-prabheda kitane
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai? karma kA ghaTaka dravya kyA hai ? baMdhane ke bAda kitane vibhaga meM vibhakta hote ha? kAla samaya gaNanA ke sAtha karma kA tAlamela kitanA hai? kaisA hai ? baMdhane ke bAda karmoM kI baMdha sthiti kitanI kama jyAdA hai ? ye kitane kAla taka Tikate haiM? kaba kSINa hote haiM ? kamoM kA vipAka-vipAkodaya kaisA hotA hai| kyA karma kA phala koI dUsarA detA hai ? yA svayaM hI milatA hai ? karma jaDa hai ye cetana? karma balavAna hai ki AtmA balavAna hai? karma kA bandha, udaya, udIraNA tathA sattA kitanI prabala aura vizAla hai? aise seMkaDo prazno ke uttara kI khoja karAI gaI hai| pAThaka gaNa gotAkhora banakara isa pustaka kI gaharAI taka pahuMca pAeMge to jarura kucha ratna hAtha lgeNge| karma zatru kI senA kitanI lambI cauDI hai? isa senA kA nAyaka rAjA kauna hai ? maMtrI senAdhipati kauna hai ? isake sAtha yuddha cheDane sAtha yudadhi cheTane meM vyuharacanA karane meM(AtmA ko) kaisI nAkAbaMdI aura racanA karanI paDegI? kaise ina karmo ko mhAta kara pAuMgA? cetanAtmA hai, jo jJAna, darzanAdi guNavAna hai| jJAna,darzanAdi guNa karmagrasta hai| karma bhAra se dabe hue hai| koI harakata nahIM, jitane bhI dabe hue haiM, ThIka hai, abhI bhI maukA hai| ye karma kitanI hI zakti pradarzana kare, akhira to sabhI jaDa hai| ajIva hai| kArmaNa vargaNA ke jaDa pudgala paramANuoM dvArA bane hue piMDa svarupa hai, aura maiM to ananta zaktizAlI cetanAtmA hu| kyA maiM sirpha jaDa karmo ko parAsta nahIM kara pAuMgA? kyoM nahIM? savvapAvappaNAsaNo sarva pApa karmo kA nAza karanA hI siddha karane yogya sAdhanA kara rahA huuN| phira kyoM nahIM karmakSaya kara pAuMgA? bhUtakAlameM mere jaisI ananta AtmAe huI hai jinhone samasta karmoM kA sarvathA kSaya kiyA hai, aura sadA ke lie baMdhana se mukta banI hai| prastuta pustaka sAdhakoM-ArAdhakoM ko karma viSayaka jAnakArI pradAna karane meM sahAyaka hai| yadyapi jaina zAsana kA karmavijJAna mahAsAgara se bhI jyAdA atyanta gahana evaM agAdha hai| lekina yaha to prAthamika praveza karanevAloM ke lie sirpha paricayAtmaka jJAna prApta karAnevAlA prAthamika sAmAnya saMskaraNa hai| isase jaina karmavijJAna kA prAthamika bodha hI prApta hogaa| vizeSa gaharAI meM pahuMcane kI jijJAsAvAloM ko anya gahanatama kaThina granthoM kA dohana karanA caahie| jaina karmazAstroM meM ATha karma mukhya batAe gae hai| inameM se sirpha eka jJAnavaraNIya karma kA vivecana prastuta prathama bhAga meM upalabdha hai| ataH pAThaka varga ko cAhie ki AThoM karma kA sAdyanta sAMgopAMga vyavasthita adhyayana paddhati se abhyAsa karane heta bAki ke do bhAga bhI avazya basA leN| yaha kathA-naoNvela kI pustaka nahIM hai ki jise ekabAra zighra hI paDhakara eka tarapha rakha dii| yadi Apa jaina zAstra ke agAdha karmavijJAna kI atala gaharAI meM praveza karanA cAhate ho to prathama isa grantha ko abhyAsa kI dRSTi se acchI taraha paDhane kA prayatna kreN| vyAkhyAeM samajhakara padArthoM ko spaSTa kriie| tAki Age AsAnaM lagane lge| AzA hai, pAThaka varga isa puruSArtha ko nyAya degaa| hindI vAGgamaya kSetra meM aise granthoM kI kamI mahasUsa ho rahI thI ataH hindI bhASI varga se preraNA pAkara prastuta hindI saMskaraNa taiyAra karake jaina zAsana ke caraNoM meM samarpita karate hue dhanyatA kA anubhava kara rahA hu| vAcaka gaNa isa saMskaraNa ke mAdhyama se karmavijJAna kA sahI svarupa samajakara karmakSaya kI dizA meM agrasara hokara antima dhAma muktipurI meM yathAzighra sthAna prApta kareM isI zubhecchA saha..... - paMDhyAsa aruNavijaya gaNivarya mahArAja
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ puraNaha pralaya dvAra prastAvanA. 1) saMsAra cakra evaM Atma paribhramaNa....... 2) saMsAra kI vicitratA ke kAraNa kI zodha 39 3) karma sattA kA astitva.. 4) jaina darzana meM jJAna kA viziSTa svarupa 1 90 . 159
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsAra cakra evaM Atma paribhramaNa RI, oland paramapitA paramAtmA carama tIrthapati zramaNa bhagavAna zrI mahAvIrasvAmI ko namaskAra pUrvaka. na sA jAi, na tat joNI, na tat kulaM na tat ThANaM / jattha jIvo aNaMtaso, na jammA na muA / / aisI koI jAti nahIM hai, aisI koI yoni nahIM hai, aisA koI kula nahIM hai, . aisA koI sthAna(kSetra) nahIM hai, jahAM para jIva anaMtabAra na-janmA na ho aura na marA ho, arthAt samasta brahmAMDa kI ekendriya se paMcendriya taka kI sabhI jAtiyoM meM, 84 lAkha jIva yoniyoM meM, sabhI kuloM meM, sabhI sthAnoM (kSetro) meM yaha jIva anaMta bAra janma maraNa dhAraNa kara cukA hai| avirata paribhramaNa : isa brahmAMDa meM tIna loka haiM (1) devaloka, jise Urdhva loka (svarga) bhI kahate hai| (2) manuSya loka (mRtyu loka) yA tirchA loka (3) adholoka - pAtAla yA naraka -manuSyaloka lok| ina tInoM lokoM meM jIvasRSTI hai| devaloka jise svarga kahate haiM vahAM svargIya devIdevatA rahate haiN| tiryak loka meM manuSya aura tiryak arthAt pazu-pakSI rahate haiN| adholoka meM sAta narakoM meM nArakI jIva rahate haiN| ina tInoM lokoM meM jIva kA gamanAgamana avirata calatA rahatA hai| inhIM tInoM loka ke jIvoM kA cAra gati meM vibhAjana jaina zAstroM meM kiyA gayA hai| mRtyu ke bAda jIva jisa kSetra meM jAkara janma letA hai vaha usakI gati kahalAtI hai| inhI cAroM gatiyoM meM jIva avirata paribhramaNa karatA hai| cAroM gatiyoM meM jAtA huA jIva tIna loka ko apanA kSetra banAtA hai| usa-usa kSetra meM-loka meM jIva rahatA hai| karma kI gati tayArI ___ narakaloka /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ hathUDI tIrtha maMDana mUlanAyaka zrI rAtA mahAvIrasvAmI bhagavAna gra vizvameM mahAvIra prabhu kI yaha eka mAtra advitIya-alabhya mUrti hai| jo retI, cUne evaM miTTi ke saMmizraNa se saM. 360 kI sAla meM banI huI rAtA (lAla)raMga ke vajralepavAlI 1700 varSa prAcIna aitihAsika alaukika matkArika adbhUta mahAprabhAvaka bhavya pratimA hai| eka bAra hayDI tIrtha kI yAtrA kA lAbha avazya lijie| zrI hathUDI rAtA mahAvIra tIrtha po. bijApura, vAyA bAlI, sTe. phAlanA, jilA-pAlI (rAja.) 306707
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ guruyaja ko sadA morI vaMdanA pa. pU. AcArya deva zrImadvijaya dharmasUrIzvarajI ma. sA. pA. pU. AcArya deva zrImadvijaya bhaktisUrIzvarajI ma. sA. pa. pU. AcArya deva zrImadvijaya premasUrIzvarajI ma. sA. pa. pU. AcArya deva zrImadvijaya subodhasUrIzvarajI ma. sA.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattva ciMtaka-tAtvika-sAtvika sAhitya ke sarjaka, sacitra zailI kI pustakeM likhanevAle siddha hasta lekhaka, saiddhAntika sattvasabhara sacitra zailI ke pravacanakAra, dArzanika paddhati se tarka yukti pUrvaka samajhAnevAle, aneka zibIroM dvArA yuvAvarga ko sIkhAnevAle, dhyAna yoga sAdhanA zibira ke praNetA, vIrAlayam ke svapna dRSTA, sAdharmikoM ke rAhabara, zrI hayDI tIrtha ke jINoddhArakAraka, zrI mahAvIra risarca phAunDezana ke Adya praNetA, zrI mahAvIra vidyArthI kalyANa kendra ke preraNAstrota, jaina zramaNa saMgha ke M.A.,Ph.D. suprasiddha vidvAna, saMzodhanAtmaka mahAprabaMdha ke lekhaka pa. pU. paMnyAsa pravara DaoN. zrI aruNavijayajI gaNivarya mahArAja (rASTra bhASA ratna, sAhitya ratna M.A., darzana zAstrI B.A., jaina-nyAya darzanAcArya M.A., Ph.D.)
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ jahAM mahAvIra prabhu kI rAtA (lAla) raMga ke vajra lepavAlI samagra vizva kI eka mAtra alabhya mUrti hai aise rAjasthAna rAjya kI marubhUmi para goDavADa prAnta ke gaurava samAna zrI hayDI tIrtha hai| jo nadI ke kinAre prAkRtika sauMdarya se suzobhita pradUSaNa rahita-zAnta vAtAvaraNa meM sthita hai| jaina zramaNa saMgha ke Dabala M.A., Ph.D.hue suprasiddha vidvAna pU. paMnyAsa DaoN. zrI aruNavijayajI ma.sA. kI preraNAsadupadeza evaM mArgadarzanAnusAra navanirmita 3gaDha, 12 cokiyAM, 12 praveza dvAra, azoka vRkSAtmaka sAmaraNa yukta zrI mahAvIra vANI samavasaraNa maMdira banA hai| adara Agama maMdira va gaNadhara maMdira hai, caumukhajI prabhujI kI pratimA pratiSThita hai| bha. mahAvIra kI dezanAtmaka vANI vividha bhASAoM meM likhi gaI hai| isa tIrtha meM Thaharane hetu uttama dharmazAlA tathA bhojanazAlA Adi kI suMdara vyavasthA hai| Aie... padhArie.... eka bAra isa tIrtha kI yAtrA karane avazya pdhaarie|
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ vinaGHOSHODH zrI pArzvanAtha bhagavAna kI nauM phITa kI zyAmavarNI vizAla pratimA gAdI - parikarAdi saha vIrAlayam meM navanirmANAdhIna "zrI vardhamAna samavasaraNa dhyAnAlayam" meM birAjamAna hogii|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ SOR kAtraja, puNe. Katraj, Pune. CHAR HERA MAASA
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI vardhamAna samavasaraNa dhyAnAlayam vIrAlayam, kAtraja, puNe. EDITORADIATimurinnar PASRAMSRAATLATKANIANS OLI 4 ILULUEELT DEUUDE TUCH FCITIZATILIM212TIME17 HIDDOOT933595303SSSSSSSS QANININ TORREMOMIDA 132SELKESUKKIISSSSSSSSSSSSSRUSSITESSE 12E annanimalaimuantianRRZARELIM TOSURESS5555515565555555SSSSSSETIMESSISTERSITNa
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ pU. sAdhu-sAdhvIjI mahArAjoM kI ArAdhanA ke lie suMdara upAzraya 500 skve.phU. ke eka aise 10 blaoNka, jisameM haoNla, zayanakakSa, rasoI ghara, svataMtra saMDAsa bAtharumAdi suvidhA yukta suMdara dharmazAlA do DAyaniMga haoNla evaM do kicana yukta vizAla bhojanAlayam 10 dukAna tathA 28 ghara se yukta navanirmita zrI mahAvIra jaina sAdharmika nagara
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAra gati meM gamanAgamana : jaina dharma meM svastika eka maMgala cihna ke rupa meM mAnA gayA hai| aSTa maMgala meM vaha pahalA maMgala hai| maMdira meM, aSTa prakArI pUjA meM svastika banAkara prabhu ke samakSa prArthanA kI jAtI hai ki he prabhu ! maiM isa cAra gatirUpa saMsAra ke paribhramaNa se kaise bacuM ? mRtyu ke bAda deha chor3akara jIva eka gati se dUsarI gati meM jAtA hai / aisI 4 gatiyAM hai ( 1 ) manuSya gati (2) deva gati (3) naraka gati aura (4) tiryaMca gati / ina cAroM gati ke jIvoM ke nivAsa sthAna ke kSetra rUpa meM tIna loka hai| tIna loka svarUpa isa samasta brahmAMDa kA parimANa 14 rajju loka pramANa hone se ise caudaha rAjaloka kahate haiM, isI meM samasta jIva rAzi sannihita hai / ' saMsAra cakra : saMsAra kyA hai ? kyA saMsAra kisI vastu yA padArtha vizeSa kA nAma hai ? yA kyA kisI ciDiyA kA nAma hai ? kyA hAtha meM lAkara hama vastu dikhAkara kaha sakate haiM ki isakA nAma saMsAra hai ? nahIM, saMsAra jIva ke paribhramaNa ko kahA jAtA hai| cAra gatirUpa yaha saMsAra hai jisameM jIvoM kA paribhramaNa satata hotA rahatA hai / jisa taraha eka tailI ke yahAM kolhU kA baila ghUmatA rahatA hai, AMkha para paTTI baMdhI huI aura gola-gola ghUmatA rahatA hai / usI taraha jIva eka gati se dUsarI, dUsarI se tIsarI, tIsarI se cauthI ina cAroM gati meM ghUmatA rahatA hai| yahI jIva kA saMsAra hai| ataH saMsArI jIva kA lakSaNa karate hue pU. haribhadrasUri mahArAja ne 'zAstravArtAsamuccaya' graMtha meM kahA hai ki yaH kartA karmabhedAnAM bhoktA karma phalasya ca / saMsa parinirvAtA sahyAtmA nAnyalakSaNaH / / jo karma kA kartA hai aura kie hue karma ke phala ko bhogane vAlA hai, saMsAra meM satata jo ghUmatA rahatA hai, vahI jIva hai / yahI AtmA kA lakSaNa hai, sR gatau dhAtu se saMsAra zabda niSpanna huA hai, arthAt satata gatizIla jo hai vaha saMsAra hai / saMsaraNazIla saMsAra hai / bahatI huI nadI kA pravAha bhI satata gatizIla hai use saMsAra nahIM kahA, parantu jahAM satata jIvoM kA saMsaraNa hotA hai vaha saMsaraNazIla saMsAra hai| sarpAkAra vakragati se jIva UMcI-nIcI gatiyoM meM satata bhaTaka rahA hai| na to koI uddeza hai aura na koI lakSya / lakSyahIna rUpa meM kolhU ke baila kI taraha sirpha cAroM gati meM ghUmatA hai / eka gati se dUsarI gati meM : svastika ke kendra meM jIva hai| jaina darzana meM jIva aura AtmA ye donoM hI paryAyavAcI zabda hai| jIva ko hI AtmA aura AtmA ko hI jIva kahA gayA hai| jIva karma kI gati nayArI 2
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura AtmA meM koI bheda nahIM hai / jIva ke paribhramaNa ke lie saMsAra meM cAra gatiyAM hai| jinako svastika se sUcita kI gaI hai| batAe hue citra ke anusAra svargIya deva gati kA jIva apanI mRtyu ke bAda vahAM se cyuta hokara sirpha 2 hI gati meM jAtA hai eka to tiryaMca gati meM ghor3A, gadhA, hAthI, UMTa, baila, bakarI Adi ke janma dhAraNa karatA hai| svarga atyanta sukharupa hote hue bhI vaha mokSasvarupa nahIM hai / jaina darzana meM svarga ko bhI saMsAra meM hI ginA hai| svarga prApta karanA koI bar3I bAta nahIM hai| vahI sarvopari yA saba kucha nahIM haiN| pazu-pakSI bhI mRtyu pAkara devagati meM-svarga meM jAte haiN| deva banate haiN| bhagavAna mahAvIrasvAmI ne jisa caMDakauzika sarpa ko 'bujha-bujha-caMr3akauzika!' zabdoM se saMbodhita kiyA vaha sAMpa jAgRta huaa| aMtastha cetanA jAgRta ho gaI, uhApoha se pUrva janma kI jAti smRti kA jJAna pragaTa huaa| apane hI bhUtakAla ko dekhane lgaa| pUrva janmoM ko dekhane lgaa| use apane kie hae pApa karma AMkho ke sAmane dikhAI dene lage, manuSya janma meM se girakara maiM Aja yahAM pazu gati meM AyA huuN| pApoM kA pazcAtApa zurU huA hai, pazcAtApa kI agni meM 15 dina upavAsa (pAsakSamaNa) anazana karake azubha pApakarma kSaya karake AThaveM sahastrAra svarga meM gyaa| . bhagavAna pArzvanAtha jaba gRhasthAzrama meM the taba ghoDe para baiThakara nagara ke bAhara gae hue the| kamaTha tApasa paMcAgni tapa kara rahA thA usake jalAe hue kASThoM meM eka sarpa jala rahA thaa| apane jJAna se dekhakara pArzvakumAra ne AjJA dekara sainika ke vdArA eka jalatA huA bAMsa nikalavAyA aura usameM se sA~pa ko bAhara nikAlA, jo ardhA to jala cukA thA ardhadagdha dehavAle usa sarpa ko namaskAra mahAmaMtra sunaayaa| sAMpa kI cetanA ne zAnti kA anubhava kiyA / mRtyu pAkara deva gati meM jAkara nAgarAja dharanendra deva bnaa| ataH svarga prApta karanA koI Azcarya kI bAta nahIM hai| jaina dharma ne devagati-svarga ko itanA jyAdA mahattva nahIM diyA hai jitanA vaidika paramparA ne diyA hai| ataH devagati bhI saMsAra cakra kI cAra gatiyoM meM se eka hai| vahAM bhI janma-maraNa Adi satata hai| devagati se aksara mRtyu pA kara 90% devatAoM ke jIva tiryaMcapazu-pakSI kI gati meM jAkara janma lete haiN| eka svargIya deva jo manuSya loka meM tIrtha-yAtrA karane nikalA thA, ki usane parvatamAlA kI guphA meM eka jJAnI muni mahAtmA ko dekhA / vahA~ jAkara vaMdananamaskAra kara baiThA / tapasvI munirAja apanI dhyAna sAdhanA samApta karake baiThe the| deva ne pUchA- "he bhagavan ! kRpA karake merI AgAmI gati kyA hogI? vaha btaaie|" mahAtmA ne apane jJAna ke upayoga pUrvaka dekha kara batAyA ki "he deva! deva bhava se mRtyu ke bAda tumhArI tiryaMca gati hogii| tuma tiryaca gati meM jAkara bandara kI yoni meM - karma kI gati nayArI
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuSya kA cAroM gatimeM gamana manuSya tiryaMca naraka ' ' nArakIo kA do gatimeM gamana devatAo kA do gatimeM gamana tiryaca kA cAroM gatimeM gamana janma loge / bandara banakara parvatamAlA ke vRkSoM para kUdate rahoge / " bandara kA bhava sunate hI deva baDA duHkhI huaa| are re....! itanA sundara deva kA janma, aura yaha svargIya sukha-bhoga saba kucha chor3akara, mRtyu pA kara tiryaMca gati meM bandara bananA paDegA / usake lie asahya ho gayA / deva gati se hIre - sone meM janma : devagati se mRtyu pA kara pazu-pakSI bananA par3e yaha to phira bhI acchA hai / cUMki paMcendriya paryAya meM to haiN| lekina zAstrakAra maharSi yahAM taka kahate haiM ki deva gati kA jIva deva janma se mRtyu pA kara ekendriya paryAya meM hIre-motI - sone-cAMdI Adi meM bhI janma letA hai / ye bhI tiryaMca gati meM hI kahalAte haiM / gati tiryaMca kI hI hai, lekina jAti ekendrIya kI hai / ekendriya, doindriya teindriya, caurindriya, paMcendriya ye pA~co indriyavAle jIva tiryaMca gati meM gine jAte haiM / aba Apa socie . . deva gati kA paMcendriya deva gira kara ekendriya paryAya meM hIre-motI- sone-cAMdI meM karma kI gati nayArI 4
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAkara janma letA hai to yaha kitanA bhArI patana huA? kitane Upara se kitanA nIce girA? kyA itanA nIce girakara vApisa itanA Upara car3hakara deva bana sakegA? nahIM, sambhava nahIM hai| Upara se nIce giranA AsAna hai parantu nIce se Upara car3hanA AsAna nahIM hai| paMcendriya paryAya se sIdhA girakara ekendriya meM jIva gayA, parantu ekendriya paryAya se sIdhe paMcendriya paryAya meM jAnA bar3A muzkila hai| isa taraha devagati ke devatA kA ekendriya paryAya meM, pRthvIkAya meM hIre, sone-cAMdI Adi meM jAkara janma lenA, kitanA bhArI sajA hai ? deva gati se sIdhe naraka meM nahIM jAte : devagati bhI saMsAra meM hI ginI jAtI hai| mAna lo ki deva gati kA koI deva bahuta jyAdA pApa karatA hai to vaha mRtyu pA kara kyA naraka meM jAegA? nahIM! jaina zAstroM meM aise zAzvata niyama batAe gaye haiM ki (1) deva gati se mRtyu pA kara sIdhA koI bhI devatA kA jIva kabhI bhI naraka gati meM nahIM jaataa| hAM! janma tiryaca yA manuSya gati meM karake phira vahA~ se naraka meM jA sakatA hai| parantu sIdhA deva mRtyu pA kara nArakI nahIM banatA / (2) usI taraha deva gati kA deva mRtyu pA kara turanta punaH deva nahIM banatA, punaH deva gati meM janma nahIM letaa| eka janma manuSya yA tiryaMca kI gati meM karake vahAM se vApisa deva gati se mRtyu pA kara cyuta hokara deva sirpha manuSya aura tiryaMca kI do hI gatiyoM meM jA sakatA hai| anya do gatiyAM deva ke lie banda hai| nArakI jIva ke niyama : ThIka vaise hI donoM naraka gati ke nArakI jIva ke lie haiN| eka to yaha ki naraka gati kA nArakI jIva mRtyu ke bAda sIdhA deva gati meM nahIM jA sktaa| cUMki naraka gati meM puNyopArjana karane kA aisA sAdhana nahIM hai ki nArakI jIva usa puNya se sIdhA svarga meM jA ske| naraka meM nAskI jIva cAhe jo bhI kucha kare, kitanI bhI vedanA sahana kare lekina vaha deva gati upArjana nahIM krtaa| (2) usI taraha se dUsarA zAzvata niyama yaha bhI hai ki naraka gati kA nArakI jIva mRtyu pA kara turanta sIdhA punaH nArakI nahIM banatA / punaH naraka meM sIdhA hI janma nahIM letA / hA~! janma manuSya yA tiryaMca gati meM karake Ae aura phira naraka meM janma le yaha sambhava hai / udAharaNa ke lie bhagavAna mahAvIra kI hI 27 janmoM kI paramparA meM dekhie / 18 veM tripuSTa vAsudeva ke janma meM zayyApAlaka aMgarakSakoM ke kAna meM garama-garama tapAyA haA zIzA DalavAnA, evaM siMha ko phAr3akara mAra denA Adi mahA pApoM se upArjita karma ke kAraNa 19 veM janma meM ve sIdhe sAtavIM naraka meM gaye / usa naraka kA AyuSya samApta hote hI sIdhe tiryaMca gati meM gaye jahAM ve siMha bane / yaha bhagavAna mahAvIra kA 20 vAM bhava thA / yahA~ se mRtyu pA . karma kI zati nayArI
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ kara 21 veM janma meM ve punaH 4 thI naraka meM gae / punaH 4 thI naraka se kAlAvadhi samApta karake 22 veM janma meM manuSya gati meM Ae / bhagavAna mahAvIra ke dRSTAMta se yaha acchI taraha dekha sakate haiM ki donoM bAra naraka gati se nikalakara sIdhe nArakI nahIM bane parantu tiryaMca aura manuSya gati meM gae haiM / ataH yaha zAzvAta niyama hai ki naraka gati kA nArakI jIva mRtyu ke pazcAta sirpha manuSya aura tiryaMca kI do gati meM hI jAtA hai / usI taraha deva bhI mRtyu ke pazcAt tiryaMca aura manuSya kI ina do hI gati meM AtA hai / deva aura nAraka ina donoM ke lie to ye do gatiyAM huI / sirpha manuSya aura tiryaMca / isameM bhI aisA niyama hai ki 98 % jIva to tiryaMca gati meM hI jAte haiM / cUM ki tiryaMca gati bar3I lambI caur3I hai| ekendriya se lagAkara paMcendriya taka ke sabhI indriyoM vAle jIva-tiryaMca gati meM hai / ataH tiryaMca gati meM anaMta kI saMkhyA meM jIva rAzi hai| ekendriya ke pAMcoM sthAvara pRthvIkAya, apkAya (pAnI ke jIva), teukAya (agni ke jIva), vAyukAya evaM vanaspatikAya ye sabhI evaM do indriya vAle kRmi, kIr3e, Adi tathA teindriya meM cIMTI, makor3e Adi caurindriya meM makkhI, macchara Adi paMcendriya meM jalacara machaliyAM Adi, sthalacara meM hAthI, ghor3e, baila-bakariyAM Adi evaM khecara meM kauA,totA, maiMnAdi ina sabakI ginatI gati ke dRSTikoNa se tiryaMca gati meM hI hotI hai / ataH saMkhyA kI dRSTi se yaha tiryaMca gati bahuta bar3I hai| isameM anaMta kI saMkhyA meM hI jIva rAzi hai| jabaki saMkhyAkI dRSTi se manuSya kI gati meM cAroM gati kI tulanA meM bahuta hI kama saMkhyA hai| ataH manuSya gati meM sabase choTI hai| tiryaMca gati meM jIvoM kI saMkhyA anaMta hai| devagati aura naraka gati meM jIvoM kI saMkhyA asaMkhya kI hai| jabaki manuSya gati meM jIvoM kI saMkhyA bahuta hI kama sirpha saMkhyAta hai / vaha bhI samasta vartamAna vizva hI nahIM apitu r3hAI bdIpa ke sampUrNa kSetra ke sabhI manuSyoM kI saMkhyA bhI dekhI jAya to sarvajJa bhagavaMto ne batAyA ki sarvotkRSTa manuSyoM kI saMkhyA (2)" hI ho sakatI hai| (2) arthAt 29 aMka vAlI saMkhyA yahI utkRSTa saMkhyA manuSya gati ke samasta manuSyoM kI ho sakatI hai| yaha kevala saMkhyAta kI ginatI meM AtI hai jabaki itanI bhI saMkhyA kabhI pUrI ho nahIM pAI hai| ataH manuSya gati meM to bahuta hI sImita manuSya jIvoM kI saMkhyA hai| isIlie manuSya kA janma kImatI janma hai| ataH deva-naraka yA tiryaMca kI gati se 2% yA 50% jIva hI manuSya gati meM Ate hoNge| manuSya kA cAroM gati meM gamana : manuSya gati aura tiryaMca gati ke jIvoM ke lie uparokta niyama nahIM lAgU hotaa| ye cAroM gati meM jAte haiN| manuSya mRtyu ke bAda devagati meM jAkara deva banatA hai| karma kI gati nayArI (6)
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ naraka gati meM jAkara nArakI banatA hai| tiryaMca gati meM jAkara pazu-pakSI ke janma dhAraNa karatA hai| udAharaNa ke lie eka rAjA kI bAta dekheM / rAjA zikAra ke lie ghor3e para teja raphtAra se jA rahA thaa| dUra eka vRkSa para pake hae mIThe bera ke phala dikhAI die| rAjA ko bera bahuta jyAdA priya the| ataH dekhate hI mana lalacA gyaa| yogAnuyoga rAstA bhI usI vRkSa ke nIce se jA rahA thaa| rAjA ne socA vRkSa ke nIce se pasAra hote samaya tor3a luuNgaa| jyoMhI ghor3A vRkSa ke nIce se pasAra huA ki dUsarI DAla para laTaka rahA rassI kA phAMsA rAjA ke gale meM laga gyaa| teja raphtAra se ghor3A pasAra ho gayA aura rAjA ke gale meM phAMsI laga gii| dekhate hI dekhate rAjA ke prANa pakheru ur3a ge| usI samaya kisI popaTa ne usa pake hae mIThe bera phala meM cAMca mArI, jhUThA kiyA, nIce girAyA, rAjA kA jIva antima icchAnusAra usI bera meM jAkara kIr3e kA janma dhAraNa karatA hai / socie, manuSya gati meM se tiryaMca gati ke teindriya paryAya ke kIr3e ke rUpa meM kaisA janma milA / manuSya ke lie eka sabase acchI suvidhA yaha hai ki yadi manuSya cAhe aura tadnusAra puruSArtha kare to punaH manuSya bhI bana sakatA hai| eka bAra prApta huI manuSyagati ke bAda bhI turanta manuSya bana sakatA hai| jo suvidhA devagati meM nahIM thI vaha manuSya gati meM hai| parantu isake lie pUrA puruSArtha kareM to hI yaha sambhava hai| udAharaNArtha bhagavAna mahAvIra svAmI ne apanI 27 bhava kI paramparA meM 22 vAM bhava manuSya gati meM vimala rAjakumAra kA kiyA aura punaH sIdhe hI 23 vAM janma bhI manuSya gati meM prApta kiyaa| jahAM ve priyamitra cakravartI bane / isa taraha manuSya se mRtyu pA kara punaH manuSya banane kA saubhAgya prApta kiyaa| aisA saubhAgya bahata vIrale jIva prApta karate haiN| ataH manuSya kA jIva-manuSya gati se cAroM gati meM jA sakatA hai| cAroM gati meM kahIM bhI janma le sakatA hai| tiryaMca kA cAroM gati meM gamana : manuSya kI taraha tiryaMca gati kA jIva bhI cAroM gati meM jA sakatA hai| janma-maraNa dhAraNa kara sakatA hai| tiryaMca gati kA jIva pazu-pakSI mRtyu pA kara devagati meM svarga meM deva bhI bana sakatA hai| jaisA ki pahale batAyA hai ki usI taraha pazu-pakSI mRtyu pA kara naraka gati meM nArakI ke rupa meM bhI janma lete haiN| siMha mRtyu pA kara manuSya gati meM bhI Ate haiM manuSya banate haiN| vaise hI tiryaMca gati ke jIva mRtyu pA kara punaH tiryaMca gati meM bhI janma lete haiN| jaise ghor3A mRtyu pA kara gadhA bane, gadhA mRtyu pA kara hAthI bane, U~Ta-bakarI bane, bakarI-sUara bane, yA sUara machalI bane, yA machalI-kachuA bane yA kachuA-kauvA bane, kauvA-gIdar3a bane, isa taraha tiryaMca gati ke jIva andara hI andara janma-maraNa dhAraNa karate haiN| uptattI kSetra bhI kAphI lambA-caur3A asaMkhya dvIpa samudroM kA hai / eka samudra meM hI kitanI machaliyAM hai ? yA karma kI gati nayArI
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ kitane prakAra kI machaliyAM haiM ? yahI koI nahIM gina pA rahA hai to samasta tiryaMca gati ke jIvoM kI saMkhyA aura prakAra ginane kI to bAta hI kahAM sambhava hai ? sirpha sthalacara meM bhI dekheM to hAthI-ghor3A, UMTa-baila, gadhA-bakarI, bandara-suara, zeracitA-siMha Adi na mAluma kitane prakAra ke jIva haiM ? kitanI bar3I saMkhyA hai ? tiryaMca gati meM hI jIva ke ananta janma ho jAya itanI lambI-caur3I saMkhyA hai / cAroM gati meM jIvoM kA paribhramaNa : ___isa taraha hamane cAroM gati meM jIvoM kA satata ribhramaNa dekhA / yaha gamanAgamana avirata satata cAlU rahatA hai| janma-maraNa,janma ke bAda mRtyu aura mRtyu ke bAda punaH janma; phira se janma aura phira se maraNa yaha cakra satata cala rahA hai| isa janmamaraNa ke cakra ke lie dharAtala isa cAra gati kA hai / jaise ghANIse baMdhA huA kolhU kA baila dina-rAta calatA rahatA hai| AMkha para paTTI baMdhI huI hai| bAhara dekha to sakatA nahIM hai ki maiM kitanA dUra nikalA gayA? parantu socatA hai ki dina-rAta calate-calate maiM 50-100 mAila calA? yA kitanA calA? eka gAMva se dUsare gAMva pahaMcA ki nahIM? paraMtu jaba use chor3A jAtA hai taba patA calatA hai ki are...re...! maiM jahAM thA vahIM huuN|ek kadama bhI Age nahIM bar3ha skaa| ThIka vahI sthiti hamArI bhI hai| cAra gati ke isa saMsAra cakra meM hama satata ghUmate rahate haiN| eka janma se dUsare janma meM jAte haiM, eka jAti se dUsarI jAti meM jAte haiN| eka gati se dUsarI gati meM jAte haiM, janma lete haiM, marate haiM, phira janma lete haiM, phira marate haiN| isa taraha yaha cakra calatA rahatA hai| sabhI jIvoM kI yahI dazA hai aura merI bhI yahI dazA hai| isa taraha anaMta kAla bIta gyaa| cAroM gati meM ghUmatA hU~, bhaTakatA hU~, satata paribhramaNa kara rahA huuN| parantu Aja bhI jJAna yoga se dekheM, yA jJAnI bhagavaMta se pUchaM to patA calegA ki jahA~ thA vahIM huuN| isI cAra gati ke cakra meM ghUmatA jA rahA huuN| cAra gati ke saMsAra cakra se bAhara nahIM nikala pA rahA huuN| na mAlUma eka-eka gati meM mere kitane janma-maraNa hote gae aura Aja dina taka kitane janma bIta gae? yaha kaise patA cale? cAra gati kA yaha saMsAra cakra abhimanyu ke koThe kI taraha bar3A hI gahanA hai| saMsAra cakra kA cakravyUha : __eka sIdhA svastika hai aura dUsarA gola svastika hai| AkRti bheda haiM parantu bAta vahI hai / dhyAna se dekhane para patA calegA ki svastika kI cAroM paMkhuDiyAM kitanI laMbI hai| eka eka gati kI dizA dekhie, cAroM dizA meM ghUmatI huI pUrA gola cakra kATa rahI hai| eka hI gati meM jIva ne kitane janma dhAraNa kie hai ? yahI batAnA asambhava sA lagatA hai| abhimanyu ke gUr3ha koThe kI taraha isa saMsAra cakra meM phaMsA karma kI gati nayArI (8)
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ huA jIva bAhara hI nahIM nikala pA rahA hai| anaMta kAla bIta gyaa| kaba se prArambha huA isakA patA nahIM hai, ata: vaha bhI anAdi kahA jAtA hai| isa taraha anAdianaMta kAla se jIva ina cAra gati ke saMsAra meM satata avirata paribhramaNa kara rahA hai| udAharaNArtha gADI kA cakkA Upara se nIce; nIce se Upara gola gola ghUmatA jAtA hai| ThIka vaise hI hama sabhI jIva isa cAra gati ke gola cakra-saMsAra cakra meM ghUma rahA hai| janma-maraNa dhAraNa karate hue bhaTaka rahe haiN| kabhI sadgati meM to kabhI durgati meM isa taraha paribhramaNa calatA rahatA hai / na mAlUma kaba chUTakArA hogA? sadagati aura durgati : 2-sadgati . isI svastika meM batAI gaI 4 gatiyoM meM 2 sadgati - hai aura 2 durgati hai| svastika ke dAnoM tarafa jahAM -tIra ke nIzAna die haiM vahA~ se svastika ko AdhA kiijie| Upara kA AdhA svastika aura nIce kA AdhA svastika isa taraha do bhAga ho jaaeNge| Upara ke Adhe svastika meM rahI 2 gatiyA nagarakana 2-durgati (1) deva gati aura (1 aura 4) manuSya gati ye sadgati meM . ginI jAtI hai| jabaki nIce ke Adhe hisse meM 2 gatiyAM (2-3) naraka gati aura tiryaMca gati ye durgati meM ginI jAtI hai / svargIya deva bhava evaM manuSya janma zubha mAne gae haiM ataH sadgati ke antargata hai| sad kA artha bhI zubha hI hai| dur kA artha kharAba hai| durgati arthAt kharAba gati / jIva ne na karane yogya kharAba pApa karma kie ho to phalasvarUpa kharAba gati-durgati prApta hotI hai| jahAM jIva apane kie hae pApa karma kA phala duHkharUpa meM bhugatatA hai| ThIka isake viparIta jIva zubha puNyopArjana karake sadgati meM jAtA hai jahA~ sukha bhI pAtA hai| 'svargavAsa' kA loka-vyavahAra : hama aksara dekhate haiM ki kisI bhI mRtyu ke pIche sabhI svargavAsa hI likhate haiN| sabhI ke lie 'inakI sadgati ho gaI' aisA hI likhate haiM / svarga=deva gati meM yA deva loka meM vAsa nivAsa-gamana / pitA kI mRtyu ke pIche beTA 'pitAjI kA svargavAsa huA hai aisA hI likhatA haiN|' vaise hI pitA bhI putra kI mRtyu ke pIche 'putra kA svargavAsa huA hai aisA hI likhate haiN|' usI taraha putrI kI, patnI kI, dAdAdAdI kI, bhAI-bhAbhI kI, kisI kI bhI mRtyu ke pIche svargavAsa hI likhA jAtA hai| to kyA sabhI mRtyu pA kara svarga meM hI jAte hoMge? kyA koI naraka meM, tiryaMca gati meM jAtA hI nahIM hogA? jaba ki zAstrakAra maharSi to kahate haiM ki apane-apane kie hue karmAnusAra jIva cAroM gati meM jAtA hai, to kyA sabhI koI kharAba pApa kArya karate hI karma kI gati nayArI
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahIM hai? jo ki sabhI svarga meM hI jAte haiN| narakAdi anya gati meM koI jAtA hI nahIM hai / aura yadi jAtA hotA to koI kisI kI mRtyu ke pIche narakavAsa yA tiryaMcavAsa likhate / lekina Aja dina taka to aisA narakavAsa Adi zabda kisI ne likhA ho yaha dekhA nahIM gayA / ataH kyA samajhanA ? koI kahatA hai ki jIva kahAM gayA isakA hamako patA nahIM calatA / hama koI jJAnI to hai nahIM / ataH narakavAsa yA tiryaMcavAsa kaise likheM ? bAta to sahI hai / parantu maiM puchatA hUM ki jaba jJAnI nahIM hai, patA nahIM calatA hai, ataH narakavAsa yA tiryaMcavAsa nahIM likhate haiM to phira svargavAsa likhanA kyoM prAraMbha kara diyA hai ? kyA jIva svarga meM jAtA hai yaha patA Apako mila gayA ? kyA Apako eka sirpha svarga meM jAne kA hI patA lagatA hai ? Aja to mAnoM svargavAsa likhane kA pracalita vyavahAra ho gayA hai| Ae dina aksara sabhI svargavAsa hI likhate haiM / to kyA sabhI marane vAle svarga meM hI jAte hoMge ? anya gati meM koI jAtA hI nahIM hai ? acchA apane apane pitA kI mRtyu ke pIche "mere pitAjI kA svargavAsa ho gayA hai / " isa taraha se patra likhakara sabhI sage-sambandhI - riztedAroM ko bhejA / lokavyavahAra se patra kA pratyuttara dete samaya sAmane vAle ne patra meM likhA ki 'ApakA patra milA...Apake pitAjI kA svargavAsa huA yaha jAnakara bahuta duHkha huA hai| vAstava meM bahuta burA huA, bahuta hI kharAba huA hai|' ye aura aise zabda sAmane vAle likhate haiM / Apa ina zabdoM para acchI taraha se dhyAna dIjIe / merA yaha kahanA hai ki jaba Apane svargavAsa huA, aisA acchA zabda likhA hai phira bhI sAmane vAlA bahuta kharAba huA,.... bUrA huA aisA kyoM likhatA hai ? kyA Apake pitA kA svarga meM vAsa huA hai usameM use vizvAsa nahIM hai? yA vaha yaha kaha sakatA hai ki Apake pitA kA svargavAsa ho hI nahIM sakatA ? usake zabdoM kA bhAvArtha kyA hai ? hAM yadi Apane narakavAsa yA tiryaMcavAsa likhA hotA aura usane pratyuttara meM 'bahuta kharAba huA, burA huA' likhA ho to phira bhI ucita thA / lekina Apake svargavAsa (svarga meM vAsa ) likhane ke bAda bhI vaha likhatA ki 'bahuta burA huA....kharAba huA' / isakA bhAvArtha kyA? - maiMne bhAvArtha kA spaSTa artha jAnane ke lie eka bAra eka prasaMga para eka sajjana se pUchA ki isakA kyA tAtparya hai ? to usane javAba meM kahA - ajI mahArAja vaha to Aja-kala kA lar3akA hai| bicArA apane bApa ke bAre meM vaha kyA jAnatA hai ? maiM aura usakA bApa pakke mitra the / hama sAtha ghUmate-jAte-Ate-milate the / usake bApa ne kyA kiyA hai ? kaisA kAma kiyA hai ? kahAM kyA kiyA hai ? kisake sAtha kyA kiyA hai ? Adi saba maiM acchI taraha jAnatA huuN| Aja yaha lar3akA svargavAsa huA karma kI gati nayArI 10
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ likhatA hai to par3hakara maiM bhI Azcarya cakita raha gayA ki aise AdamI kA svarga meM vAsa kaise ho gayA? usako svarga meM jagaha mila hI nahIM sakatI / kaise svarga meM calA gayA ? mujhe to vizvAsa hI nahIM hotaa| isalie maiMne pratyuttara meM patra likhate hue likhA ki 'tumhAre pitAjI kA svargavAsa huA hai yaha jAnakara bar3A bhArI duHkha huA hai, bahuta kharAba huA hai| bahuta hI burA huA / ' unakA to naraka meM vAsa honA cAhie thA, svargavAsa kahAM se ho gayA? yaha tAtparya aura bhAvArtha sunakara maiM bhI Azcaryacakita raha gyaa| yaha lo, Apane jisako mitra sage-sambandhI riztedAra mAnA hai ve hI Apako spaSTa javAba de dete haiM / kisI ko bhI Apake vdArA likhA huA svargavAsa zabda mAnya nahIM hai, pasaMda nahIM hai / isa taraha sabhI ke vdArA likhA jAya aura sabhI kA svargameM hI vAsa hotA ho to phira naraka Adi gatiyAM khAlI hI par3I rahatI ! lekina nahIM, vahA~ kI saMkhyA bhI bar3I lambI caur3I hai| manuSya gatimeM saMkhyAta jIva 5 tiryaMca gatimeM ananta jIva cAra gati meM jIvoM kI saMkhyA : devagati meM asaMkhya jIva - narakagati asaMkhya jIva isa taraha tIna prakAra kI saMkhyA mAnI gaI hai (1) jo ginI jA sake vaha saMkhyAta hai (2) jo ginatI ke bAhara ho vaha asaMkhyAta hai (3) aura jisakA kabhI aMta hI nahIM AtA hai vaha anaMta hai| ina tIna saMkhyAoM kI vyavasthA cAra gati meM kI gaI hai| (1) deva gati meM asaMkhya jIva hai (2) naraka gati meM bhI asaMkhya jIva hai (3) tiryaMca gati meM anaMta jIva hai (4) jabaki manuSya gati meM sabase kama saMkhyAta hI jIva hai / sabhI kA svargavAsa (svarga meM vAsa) hI hotA to naraka gati meM asaMkhya jIvoM kI saMkhyA kahAM se Ai ? usI taraha tiryaMca gati meM anaMta jIvoM kI saMkhyA kahAM se Ai? jIva to cAroM gati meM paribhramaNa karatA hai| kisI eka hI gati meM sthira nahIM rahatA hai| eka gativAda kisI ne bhI svIkArA nahIM hai aura svIkArA bhI ho to susaMgata sidhda nahIM hogA / eka gativAda kI visaMgatA : yaha jIva jisa yoni meM janmA hai usI yoni meM hI sadAkAla rahatA hai| punaH punaH mRtyu pA kara phira se usI yoni meM usI svarUpa meM janma letA hai / arthAt bhUtakAla meM jaisA janma thA, mRtyu ke bAda vaisA hI janma milatA hai| yadi vaha manuSya hai to manuSya 11karma kI gati nayArI
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ hI banegA, ghoDA mRtyu pA kara ghor3A hI banatA hai| gadhA mRtyu pA kara gadhA hI banatA rhegaa| cAhe vaha hajAra lAkha yA karor3oM araboM janma kare to bhI vaha bAra-bAra ghor3A hI banatA jaaegaa| gadhA gadhA hI banatA rahegA, aisI eka gativAda pakSavAloM kI mAnyatA hai| inakA kahanA hai ki jIva kA eka gati se dUsarI gati meM gatyantarajAtyantara nahIM hotA hai| prazna aisA khar3A hotA hai ki...yadi ghor3A mRtyu pA kara punaH ghor3A hI banatA hai to prathama ghor3A banA hI kahAM se? anAdi kAla se usa jIva kA ghor3e ke svarUpa meM hI astitva mAnanA par3egA / aura aisA mAneMge to vaha jIva ghor3e ke svarUpa meM kaise AyA? kaba AyA? usa AtmA kA ekendriya paryAya se paMcendriya paryAya taka vikAsa huA kaise? phira to utthAna aura patana kA sidhdAnta hI samApta ho jaaegaa| vikAsavAda kA bhI astitva nahIM rhegaa| dUsarI tarapha sIdhA hI jIva paMcendriya paryAya meM sthalacara ke rUpa meM kahA~ se A gayA? jabaki paMcendriya paryAya meM ananta jIva nahIM hai| anaMta gunI saMkhyA ekendriya meM hai| ekendriya paryAya se jIva kA dhIre-dhIre vikAsa hotA huA jIva aMta meM pacendriya paryAya meM AtA hai| Age paMcendriya paryAya meM manuSya bananA antima vikAsa hai| vikAsavAda samApta ho gayA to phira kisI kA mokSa bhI nahIM hogaa| kucha bhI nahIM! to phira dharma-karanA yA karmakSaya karanA saba kucha nirarthaka ho jaaegaa| saMsAra eka sthira svarUpa meM mAnanA pdd'egaa| phira to pApa-puNya niSphala ho jaayeNge| pApakarmAnusAra koI naraka meM jAe aura phala bhoge yaha bhI nahIM rhegaa| usI taraha kie hue puNyAnusAra koI svargAdi devagati meM jAyegA yaha bhI nahIM rhegaa| to phira kyoM koI pApa-puNya karegA? svargavAsa likhanA bhI nirarthaka hogaa| mUrkhatA hogii| isa taraha saiMkar3o visaMgatiyA~ aayegii| karmavAda bhI nahIM rahegA aura Izvara kartRtvavAda bhI nahIM rhegaa| kyA karegA Izvara? jabakI sRSTikartA aura phaladAtA donoM svarUpa meM Izvara ko mAnane vAloM ne mAnA hai| parantu aisI sthiti meM Izvara kI koI upayogitA hI nahIM rhegii| Izvara niSkriya-nirarthaka sidhda ho jAyegA, to kyA kiyA jAya? isakA jagat kartRtvavAdI ke pAsa koI uttara nahIM rhegaa| phira prazna yaha uThegA ki aisI nityabhAvanAmayI sRSTi Izvara kI nirarthakatA aura niSkriyatA meM kaise banI? kaba banI? kyoM banI? kisane banAI ? banAI to phira pralaya kA prazna hI nahIM khar3A hotA! banAI to phira kyoM pahale se kisI ko ekendriya meM rakhA aura kyoM kisI ko paMcendriya meM rakhA? acchA jisako paMcendriya manuSya meM bhI rakhA usakA bhI sthAna vahAM niSphala hai| karanA-dharanA to kucha nhiiN| cU~kI parivartana to sambhava hI nahIM hai| phira kyA karanA hai? kyoM karanA hai? IzvaropAsanA bhI karake kyA phAyadA? ataH yaha pakSa sambhava nahIM hai| yuktisaMgata nahIM hai|' karma kI gati nayArI
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ gaNadharavAda meM pA~cave gaNadhara sudharmAsvAmI ko apane pUrva kAla meM janmajanmAntara sAddazya kI dhAraNA thii| yaha unakA pakSa thaa| ve veda vAkya kA artha aisA karate the ki- "purUSo mRtaH san puruSatvamevAzrute, pazavaH pazutvam' arthAta puruSa mRtyu pA kara parabhava meM puruSa hI banatA hai| pazu mRtyu pA kara pazu hI hotA hai| kAraNa sadRzsa kArya ko mAnane kI vicAradhArA vAlA vaha agnivezyAyana gotrIya brAhmaNa sudharmA thaa| lekina sAmane dUsarA vedavAkya aisA AyA ki- 'zrRgAlo vai eSa jAyate yaH purISo dhyte|' jisako mala sahita jalAyA jAtA hai vaha mRtyu pA kara zrRgAla rUpa meM janma letA hai| isa taraha paraspara virodhI vAkyoM ke Ane se virodhAbhAsa khar3A huA hai| paraMtu aisA nahIM hai| kAraNa sadRza bhI kArya sadRza hotA hai aura kAraNa se kArya vicitra bhI hotA hai| kAraNa rUpa meM jIva ke karma hai ataH karmAnusAra kArya hogaa| janmAnusAra janma nahIM apitu karmAnusAra janma hotA hai| ataH bhavAntara sAdRzya kA pakSa yuktisaMgata nahIM ThaharatA, yaha carcA sudIrgha hai| gaNadharavAda meM se vizeSa jAnakArI prApta karanA ucita rhegaa| 24 tIrthaMkaroM kI bhava bhramaNa saMkhyA bhinna-bhinna hai / jIva ne samyaktva prApta kiyA taba se bhava saMkhyA kI ginatI karate haiM aura nirvANa prApta karake mokSaM meM jAte haiM usa carama bhava taka saMkhyA ginI jAtI hai| samyaktva nahIM pAye usake pahale kI bhava saMkhyA ginane jAyeM to vaha anaMta kI saMkhyA ginane jAeM? isalie samyaktva prApti ke bhava se nirvANa prApti ke carama bhava taka kI saMkhyA ginI hai| 24 tirthaMkaroM meM yaha bhava saMkhyA bhinna bhinna hai| bhagavAna RSabhadeva ke 13 bhava hue haiN| bhagavAna zAMtInAtha ke 12 bhava hue haiN| bhagavAna neminAtha ke 9bhava hue haiN| bhagavAna pArzvanAtha ke 10 bhava hue haiN| bhagavAna mahAvIra svAmI ke 27 bhava hue haiN| adhikAMza tIrthaMkaroM ke tIna-tIna bhava hue haiN| paraMtu ina bhava saMkhyAoM meM gati paribhramaNa dekhA jAeM to sabhI kA bhinna bhinna hai / bhagavAna RSabhadeva ne 13 bhavoM meM sirpha 2 gati meM paribhramaNa kiyA hai| ve manuSya se deva aura deva se punaH manuSya isa taraha do hI gati meM rhe| 13 janmo meM tIsarI kisI gati meM nahIM gye| bhagavAna neminAtha ke bhI 9 bhava rAjula ke sambandha meM hue haiN| nau hI janmo meM deva-manuSya kI do hI gati kA Azraya liyA hai| bhagavAna pArzvanAtha ne eka janma tiryaMca gati meM kiyA hai| - isa raha saMsAra meM janma ke bAda maraNa, maraNa ke bAda punaH janma, punaH mRtyu, punaH janma punaH mRtyu yahI krama anAdi kAla se anaMta kAla se satat cala rahA hai isI kA nAma hai saMsAra / ThIka hI kahA hai ki 'punarapi jananaM punarapi maraNaM, punarapi janani jaThare zayanam' phira se janma-phira se mRtyu aura phira se mAtA kI kukSI meM janma lenaa| (13 karma kI gati nayArI
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ punaH punaH vahI garbhavAsa kI kAlI koTaDI kI sajA ulTe sira bhugatAnI / yaha saMsAra kA krama calA rahA A rahA hai| saMsAra hai vahA taka to janma-maraNa se koI chuTakArA nahIM hai / chuTakArA to taba hogA jaba mRtyu ke bAda punaH janma nahI lenA paDe, basa usI kA nAma hai - mokSa / mokSa arthAt isa anAdi-anaMta janma-maraNa ke saMsAra cakra se chuttkaaraa| punaH janma leM hI nahIM to phira mRtyu kA (marane kA) prazna hI kahAM AegA? ataH isa janma ke cakra se chuTanA hI mokSa hai / Apa cAhe mokSa zabda se paricita ho yA na ho, mokSa kA lakSya rakheM yA na rakheM parantu janma-maraNa ke cakra se sadA ke lie chUTane kA lakSya rakheM yahI hamArA mokSabhAva hai| saMsAra kI anAditA : mRtyu kyoM huI ?janma huA thA isalie, acchA, to janma kyoM huA? cUM ki mRtyu huI thI isalie, mRtyu kyoM huI cUM ki janma huA thA isalie / isa taraha janma kA kAraNa pichale janma kI mRtyu aura mRtyu kA kAraNa jnm| isa taraha hama janma - maraNa ko eka dUsare kA kAraNa mAnate jAeMge to aNr3e-murgI ke jaisI anAditA sidhda hogii| hAM, bAta sahI hai / janma-maraNa bhI aNr3e-murgI kI taraha anAdi kAla se calate hI A rahe haiM / murgI se aNDA, aNr3e se murgI, punaH murgI se aNDA, punaH aNr3e se murgii| isa taraha anAdi paramparA calatI hI jaaegii| isakA to kahIM bhI aMta nahIM haiN| aMta nahIM hai isalie to anaMta kahA jAtA hai| ThIka yahI bAta janma-maraNa ke bIca hai| janma ke bAda-mRtyu, mRtyu ke bAda phira janma / punaH mRtyu, punaH janma...isa taraha anAditA sidhda hogI aura isa anAdi paramparA kA kahIM aMta nahIM hai ataH anaMta kahA gayA hai| donoM zabda sAtha meM bolane para anAdi-anaMta kahA jAtA hai| dUsarI tarapha jIva ko anAdi kAla se janma-maraNa kI isa paramparA meM paribhramaNa karate-karate kAla bhI anaMta bIta cukA hai, isalie bhI anaMta kahA jaayegaa| apekSA dRSTi se anAdi kI Adi : aNr3e-murgI meM kauna pahale ? isakA ittara to kabhI bhI nahIM mila sktaa| bIja aura vRkSa meM bhI vahI bAta hai| usI taraha janma-maraNa kA bhI uttara saMbhava nahIM hai| paraMtu gata janma kI smRti nahIM hai usa apekSA se Aja ke isa jIvana kA janma sAmane rakheM to janma pahale hai aura mRtyu bAda meM hai| eka bhava ke bAre meM socane para pahale janma aura bAda meM mRtyu spaSTa hotI hai, paraMtu paramparA dekhane para anaMta kI gaharAI sAmane dikhAI detI hai,aura anaMta kA aMta nahIM dikhAI detA isalie anAdi pakSa bhI sAmane AtA hai / aba socie ! ki janma-maraNa kyA hai ? kisake AdhAra para hai ? hama punarjanma Rebirth zabda kA prayoga karate haiM / zabda hai punarjanma-punaH janma arthAt karma kI gati nayArI (14)
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ phira se janma / punaH zabda 'phira se' ke artha meM haiM aura janma kA artha spaSTa hI hai / phira se janma dhAraNa karanA yA lenA ! aba batAie, janma letA kauna hai ? kisakA janma hotA hai ? zarIra kA ki AtmA kA ? kyA zarIra kabhI punaH janma letA hai ? nahIM / saMbhava hI nahIM hai / mRtyu ke bAda hama zarIra ko to agni meM jalAkara bhasma kara dete haiM / phira zarIra ke janma kA prazna hI kahAM uThatA hai ? nahIM jalAne vAle bhI kabara banAkara gADa dete haiM / gADA huA zarIra bhI saDa - galakara naSTa ho jAtA hai / aba socie, kauna janma letA hai ? mRtyu ke samaya aspatAla meM khar3e rahate haiN| janma to kisI kA nahIM dekhA lekina mauta ke prasaMga para to khar3e rahe haiN| aMta meM mauta ke samaya kyA vyavahAra karate haiM ? kaisI bhASA bolate haiM ? jIva gayA / basa, aba jIva jAne vAlA hai| basa, jIva jaaegaa| jIva gayA kI bhASA aksara sunate haiN| zarIra gayA yaha koI nahIM bolatA / cUMkI zarIra to sAmane hai| zarIra kahAM ur3akara jAne vAlA hai? ur3ane vAle pakSiyoM kA bhI yahI par3A rahatA hai / yadyapi adRzya - arUpI guNavAlA jIva AMkhoM se dikhAI nahIM detA phIra bhI jisake zarIra meM rahane para sukha - duHkha-halanacalana- bolanA-khAnA-pInA, Adi sArI kriyAeM cala rahI thI vaha saba banda ho gaI / aba muradA rahA hai| aba sukha-dukha kucha bhI nahIM sahana kara sakatA / isalie jalA diyA jAtA hai / 66 "" ataH jIva jo gayA hai vahI janma dhAraNa karatA hai / jIva gayA meM gayA-gama dhAtu kA prayoga haiN| 'gayA' zabda Ate hI kahA~ gayA yaha prazna khar3A hotA hai / kisI sthAna - kSetra vizeSa kA uttara sAmane AtA hai / kisI sthAna meM gayA hogA / kisI deza - nagara meM gayA hogA 'kisI anya gati meM gayA hogA / basa to yahI bAta - karma kI gati nayArI 15
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 satya hai / jIva svakarmAnusAra cAra gatiyoM meM se kisI bhI gati meM gayA hai / ora vahAM janma sthAna meM janma letA hai| ataH punarjanma kahA jAtA hai| jIva ne phira se kisI gati meM janma liyA / ' jIva ko jAne meM kitanA samaya lagatA hai ? punarjanma - phira se janma jIva kA hotA hai / jIvAtmA anAdi anaMta kAla taka svasvarUpa meM nitya rahanevAlA dravya hai / avinAzI zAzvata padArtha hai / vinAzI aura anitya rahatA to kaba kA naSTa ho cukA hotaa| lekina anAdi-anaMtakAla ke bAda bhI jIva apane svarUpa meM, apane astitva meM jaisA thA vaisA hI rahA hai| suvarNaeka dhAtu hai / usake AbhUSaNa banate haiN| sabhI AbhUSaNoM meM sonA mUlabhUta dhAtu (dravya) hai| cAhe Apane cena banAI - nahIM pasaMda AI galAkara aMgUThI banavAI phira galAkara kaMgana bnvaayaa| isa taraha Apa bAra-bAra AbhUSaNa kI paryAya badalate hI gae / lekina sonA naSTa huA? sonA badalA ? sonA mUlabhUta dhAtu- dravya hai / vaha naSTa nahIM huaa| jyoM kA tyoM hI rahA / paryAya - AkRti badalatI gaI / usI taraha AtmA mUlabhUta dravya hai / zAzvataM - avinAzI dravya hai / vahI bArabAra janma letI hai| eka bAra ghor3A banI, mRtyu ke bAda hAthI banI, vahI punaH devagati meM jAkara deva banI, vahI punaH manuSya gati meM janma lekara manuSya ke bAda hAthI banI, vahI AtmA naraka meM jAkara nArakI banI / isa taraha cAroM gati meM 84 lakSa yoniyoM me jAtI hai| janma letI hai / isa taraha bAra-bAra punaH janma letI hai / zarIra nhiiN| zarIra to AtmA ke lie rahane kA ghara mAtra haiN| AdhAra sthAna hai / zarIra eka AkRti - paryAya hai / jo AbhUSaNa kI taraha hai| badalatI rahatI hai / - aba jaba nizcita hai qi AtmA hI janma letI hai / eka gati se dUsarI gati meM, eka jAti se dUsarI jAti meM, eka janma se dUsare janma meM, eka bhava se dUsare bhava meM AnA-jAnA-AvAgamana AtmA karatI hai ataH prazna yaha hai ki mRtyu ke bAda jIva ko eka zarIra chor3akara dUsarI gati meM apane gantavya janmasthAna taka pahu~cane meM kitanA samaya lagatA hai ? ghara meM koI marA- kisI kI mRtyu ke bAda zava abhI ghara meM par3A hai| abhI zmazAna yAtrA nahIM nikAlI hai| usakA beTA kalakattA se kala subaha taka A jaaegaa| ataH eka dina, DeDha dina taka zava par3A rakhA hai / antyoSTi nahIM kI hai| to kyA taba taka eka dina yA DeDha dina AtmA rukI rahegI ? dUsarI gati meM nahIM jAegI ? janma nahIM legI ? nahIM ! ApakI apanI dhAraNA cAhe jo bhI ho jaisI bhI ho jIva ko yaha nahIM dekhanA hai / Apa zmazAna yAtrA nikAlo yA na nikAlo, jaldI nikAlo yA derI se nikAlo / jalAo yA mata jalAo / AtmA ko koI saMbaMdha nahIM hai / jisa kSaNa AtmA ne deha chor3A usI kSaNa AtmA ravAnA ho gii| svopArjita karmAnusAra jahAM karma kI gati nayArI 16 U
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ janma lenA hai isa gantavya sthAna meM pahuMca gii| jAne kI isa kriyA meM AtmA ko kitanA samaya lagatA hogA? 1-2 minITa yA 1-2 sekaNDa ? jI nahIM / drutagAmI palaka meM jAnevAlI AtmA jo ki adRzya arUpI hai hama usake bAre meM kyA batAveM ? yaha to sarvajJa kevalajJAnI bhagavAna kA viSaya hai| anantajJAnI mahApuruSa pharamAte haiM ki AtmA ko apane dUsare janmasthAna taka paha~cane meM sirpha 2-3-4 samaya lagate haiN| samaya yaha kAla kI aMmita ikAI hai| paramANu jaise pudgala padArtha kA sUkSmatama achedya, abhedya-adAhya svarUpa hai| 'samaya'jo kAlANu kI taraha antima ikAI hai - vaha samaya kahalAtA hai| sarvajJa bhagavantoM ne inakI gaNanA karate hae kahA hai ki AMkha kI palaka meM arthAt AMkha eka bAra TimaTimAte haiM itane meM asaMkhya samaya bIta jAte haiN| eka bAra kI AMkha kI palaka meM jo asaMkhya samaya bIta jAte haiM isameM se 2, 3 yA 4 samaya meM AtmA 1 zarIra ko chor3akara 4 gati meM se kisI 1 gati meM nizcita janmayoni meM pahu~cakara janma dhAraNa kara letI hai / athAt mAtA kI kukSI meM janma sthAna meM sthita hokara deharacanA Adi kA kArya prArambha kara detI hai| sirpha itane se samaya mAtra kAla meN| samaya kI sUkSmatA kalpanA kijIe 'udAharaNArtha 1000 peja kI pustaka ko mazIna se pIna lagAte haiN| kitanA samaya lagatA hai ? mazIna se yaha kArya eka jhaTake meM ho jAtA hai| uttara meM 1 sekaMr3a samaya lgaa| ThIka hai| aba batAie ki 1 peja se dasare peja meM jAne ke lie usI pina ko kitanA samaya lagA ?' 1 sekaNDa meM 1000 peja meM pina gaI to 1 peja se dUsare peja meM jAne meM 1 sekaNDa kA hajAravAM bhAga kAla lgaa| sekaNr3a kA hajAravAM bhAga samaya kitanA hotA hai ? isake lie hamAre pAsa koI eka zabda nahIM hai aura na hI 'mApaka-yantra' / ataH sekaMr3a kA hajAravAM bhAga uttara denA pddaa| aura mAnoM ki haMjAra kI jagaha para eka lAkha kI peja saMkhyA hotI to kyA uttara dete? 'sekaNDa kA lAkhavA bhAga' khte| isa taraha kahAM taka Age bar3heMge? anta meM kAla kI koI nizcita ikAI nikAlanI pdd'egii| vaha sarvajJa bhagavatoM ne batAI hai| 'samaya' ko kAla kI aMtima ikAI kI saMjJA dI hai| jo eka bAra AMkha kI eka palaka meM asaMkhya samaya bIta jAte haiM ina asaMkhya samayoM meM se sirpha 2-3-4 samaya jIva ko apane upArjita karmAnusAra sthAna taka paha~cane meM lagate haiN| ataH kitanA sUkSmatama gaNita hai sarvajJa mahApuruSoM kA? jahAM hamArI budhdi ke pare kI bAta hai, vahA~ anaMta jJAnI kA hI pramANa asaMdigdha rahatA hai| itanA alpakAla jIva ko jAne meM lagatA hai| isa taraha vicAra karane para yaha pratIta hogA ki kitane janma-maraNa jIva ne dhAraNa kara lie hoMge? janma-maraNa kyA hai ? -karma kI gati nayArI
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ janma-maraNa kyA hai ? yaha pUchane kA prazna nahIM haiN| sabhI acchI taraha spaSTa jAnate haiN| paraMtu zAstrIya bhASA meM isakA uttara isa taraha diyA jAtA hai ki-jIva jisa gati meM svotpatti sthAna meM gayA, vahAM utpanna haA / AhArAdi grahaNa karake deha nirmANa kA kArya prArambha kiyaa| zarIra evaM indriyAM bnaaii| zvAsocchavAsa kA kArya prArambha kiyaa| bhASA-manAdi kI cha paryAptiyAM pUrNa kI isa taraha cha paryAptiyAM pUrNakara nizcita kAla avadhi taka vahAM vikAsa pUrNa kara yogya samaya meM janma liyaa| AtmA kA deha meM rahane kA kAla pUrA hone ke bAda deha ko chor3akara cale jAnA mRtyu hai| ataH AtmA kA deha saMyoga-janma aura deha viyoga mRtyu hai| janma se lekara mRtyu taka lambI eka rassI rakheM to usa rassI kA pahalA kinArA janma kA hai aura aMtima kinArA mRtyu kA hai| ataH saMsAra cakra meM eka dina janma kA aura eka dina mRtyu kA hai| janma se mRtyu ke bIca ke kAla ko jIvana kahate haiN| kisa jIva kI kAla avadhi kitanI hai? yaha usake bAMdhe hue AyuSya karma para AdhArita hai| yaha jIvanaDorI hai| atyanta alpa AyuSya (jIvana kAla) hai| mRtyu kaba AegI yaha nizcita nahIM hai| 'nityaM sannihito mRtyu kartavyo dharma saMcayaH' / mauta sira para maMDarA rahI hai, mRtyu sadA hI pAsa khar3I hai yaha samajhakara dharma kArya, Atma kalyANa kI sAdhanA jo karanI hai vaha kara lenI cAhie aisA mahApuruSoM kA kathana hai| jIvoM kI khAna-khadAna nigoda : janma-maraNa kA mukhya kendra AtmA hai| AtmA ke binA janma-maraNa kA astitva bhI nahIM rhtaa| jabaki janma-maraNa anAdi-anaMta kAla se cala rahe haiM to AtmA kA astitva bhI anAdi-anaMtakAla se haiM yaha sidhda ho gyaa| bhUtakAla kI apekSA se janma-maraNa kA anAditva sidhda huA hai aura bhUtakAla meM bhI bhava saMkhyA anaMta haI hai| lekina bhaviSyakAla kI apekSA se vicAreM taba mokSa meM jAne ke bAda janma-maraNa kI anAdi paramparA kA anta bhI A jaaegaa| paraMtu AtmasvarUpa ke astitva meM koI nyUnatA nahIM aaegii| cAhe AtmA saMsAra meM rahe yA mokSa meM jaay| AtmA svasvarUpa se svadravya se nitya zAzvata,ajara-amara, anAdi-anitya svarUpa meM hI rhegii| AtmA kI utpatti nahIM hai ataH anAditva hai aura anta (nAza) nahIM hai ataH anaMtatva sidhda hotA hai| ___ jaise sonA-cAMdI-hIrA Adi kahAM se Ae? kahAM the? kaise the? ityAdi socate samaya uttara milatA hai ki sonA khAna se nikalA, cAMdI, hIrA Adi bhI khAna se nikalA se nikalA haiN| khAna hIre kA mUla udgama sthAna hai| vaise hI sonA cAMdI bhI khAna se nikale haiN| usI taraha jIva kahAM se AyA? kahAM se nikalA? ye prazna khar3e hote haiN| isakA uttara dete hue - "jIva nigoda ke gole meM se nikalA hai aisA sarvajJa karma kI gati nayArI (18)
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabhune kahA hai| ataH nigoda jIvoM kI khAna huii| sabhI jIva nigoda ke gole meM se nikale haiN| Ae haiM, yaha zabda racanA hai| aisI vAkya racanA kA hI prayoga kiyA jA sakatA hai| utpanna hue haiM, aisI zabda racanA kA upayoga nahIM calegA, cUMki nitya anAdi-ananta zAzvata dravya utpanna nahIM hotA hai| jo utpanna hotA hai vaha naSTa hotA hai| jabaki Atmadravya naSTa nahIM hotA hai ataH anutpanna dravya hai,| ataH anAditva sidhda hotA hai| aura anta nahIM hai ataH anantatva sidhda hai| nigoda svarUpa : aise anutpanna zAzvata dravya AtmA kA nigoda ke gole meM mUlabhUta astitva svIkArA gayA hai, utpatti nhiiN| isalie nigoda ko jIvoM kI khAna-khadAna kaha sakate haiN| samasta caudaha rAja loka svarUpa brahmAMDa meM asaMkhya gole par3e haiN| jisa taraha bacce sAbuna ke pAnI ko kAgaja ke gola ravaiye meM muMha se khIMcakara phUMka mArakara havA meM uDAte hai| usa samaya gola-gola bulabule havA meM ur3ate haiM, tairate haiN| kaI lar3ake milakara cAroM tarapha se saikar3oM bulabule ur3Ane lage to vAyu maMDala-AkAza bhara gayA sA pratIta hotA hai| adyapi ve TakarA kara phUTa jAte hai| TUTa jAte haiM / havA hotI hai vaha vAyu maMDala meM mila jAtI hai aura astitva samApta ho jAtA hai / yaha to udAharaNa diyA hai samajhane ke lie| ThIka isI taraha zAstroM meM sarvajJopadiSTa nigoda ke gole kA svarUpa batAyA gayA hai| bulabule ke jaise gola-gola gole samasta caudaha rAjaloka ke sampUrNa AkAzameM bhare par3e haiN| itanA lambA-caur3A asaMkhya yojana vistAra vAlA AkAza, aura isa AkAza meM mAnoM kAjala kI DibbI meM kAjala dabA-dabAkara bharI ho vaise hI ye gole bhare hue haiN| ina goloM kI saMkhyA sarvajJa ne asaMkhya batAI hai| ina pratyeka goloM meM ananta jIvoM kA nivAsa batAyA hai| eka-eka gole meM anaMta-anaMta jIva rahate haiN| aise asaMkhya gole aura eka gole meM jIvoM kI saMkhyA anaMta hai, ataH socie ki samasta nigoda ke goloM meM jIvoM kI saMkhyA kitanI huI? asaMkhya kA anaMta se guNAkAra karie / asaMkhya X anantAnanta anNtaanNt| nigoda meM jIvoM kA jIvana : jIvAjIvAbhigamasUtra, prajJApanAsUtra, bhagavatIsUtra, jIvavicAra prakaraNa evaM nigoda chatrIzI Adi nigoda jIva viSayaka varNana karanevAle pramANabhUta graMtha hai| kAphI vistAra se isakI sUkSmatama carcA-vicAraNA kI gaI haiN| yahAM hama saMkSepa meM sAmane dekheM jIvoM kA vargIkaraNa karate hue sarva prathama mokSa meM gae hue mukta jIva batAe haiM jinako sidhda kahate haiN| dUsare saMsArI jo mokSa meM nahIM gae haiM saMsAra cakra kI cAroM karma kI gati nayArI
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ mukta jIva - trasajIva - jIva | saMsArI jIva sthAvara jIva sUkSma (nigoda) bAdara = gatiyoM me 84 lAkha jIva yoniyoM meM jo satata paribhramaNa kara rahe haiM / saMsArI trasa aura sthAvara ke bheda se do prakAra ke haiN| dukhaH se bacane ke lie jo gati Adi prayatna kara sake vaha halana calana karanevAlA trasa jIva kahalAtA hai / isase viparIta jo sthira svabhAvI hai vaha sthAvara jIva kahalAtA hai / duHkha se bacane ke lie svayaM gati Adi prayatna kara nahIM sakatA va baca nahIM sakatA vaha sthAvara hai / ye sthAvara jIva pAMca prakAra ke haiM pRthvIkAya, apakAy, agnikAya ( teukAya), vAyukAya, aura vnsptikaay| ye sabhI sthAvara jIva ekendriya kahalAte hai| pahalI sirpha sparzendriya hI mIlI hai| inameM vanaspatikAya ke jIva do prakAra ke haiM (1) sAdhAraNa aura ( 2 ) pratyeka / prati + eka I pratyeka, prati-zarIra meM eka jIva, pratyeka vanaspatikAya kahalAtA hai / udAharaNArtha - Ama-kelA Adi / sAdhAraNa vanaspatikAyavAle jIva kI vyAkhyA isa taraha dI hai- 'jesimaNaMtANaM taNu egA sAhAraNA teu / ' jahAM anaMta jIvoM ko eka sAtha ikaTThA rahanA par3atA ho aura rahane ke lie zarIra eka hI ho ve sAdhAraNa jIva kahalAte haiM / sAdhAraNa arthAt Common sabhI ke lie eka samAna - eka sarIkhA ho vaha sAdhAraNa hai / use zarIra AhAra jo bhI mile - jitanA bhI mile vaha bhI ananta jIvoM ke lie samAna rUpa se upayoga meM lenA hai / usI taraha zvAsocchvAsa bhI sabhI ko eka sAtha lenA chor3anA hai cUMki sabhI ke bIca meM zarIra eka hI hai| sukha duHkha kI saMvedanA anaMta jIvoM ko eka sAtha hI anubhava karanI hai, cUMki zarIra eka hI hai| evaM janma-maraNa bhI anaMta jIvoM kA eka sAtha hI hotA hai, cUMki eka hI zarIra hai| ataH ye sAdhAraNa kakSA ke vanaspati kAyika jIva kahalAte haiM / jIvoM kI saMkhyA anaMta hone se inheM hI anaMtakAya bhI nAma diyA hai / ye adhikAMza ke nIce utpanna hote haiM ataH loka vyavahAra meM inheM jamInakanda (jamI-kaMda) ke karma kI gati nayArI | 20 T pRthvIkAya apakAya agnikAya vAyukAya vanaspatIkAya
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAma se bhI kahate haiN| bAdara arthAt sthUla svarUpa meM Alu, pyAja, lahasUna, adaraka, zakarakanda, gAjara, mUlA, thega kI bhAjI, pAlaka kI bhAjI Adi 32 mukhya prakAroM se pahacAnate haiM / inake bhakSaNa se, sevana se ananta jIvoM kI hiMsA hotI hai ataH zAstrakAroM ne bhakSaNa kA niSedha kiyA hai| bAriza meM divAroM para lagI huI kAI zaivAla, hare varNa kI lIla evaM pAMca varNoM kI phUga ye phUlana ye bhI anantakAya hai| sUkSmatama jIva vijJAna kI vanaspati - zAstra kI yaha bAta hai / aba rahI bAta sUkSma sAdhAraNa vanaspatikAya kI / isI kA dUsarA nAma nigoda hai / atyanta sUkSma rUpa meM adRzya gole ke rUpa meM inakA astitva caudaha rAjaloka ke samasta brahmAMr3a ke kone-kone meM svIkArA gayA hai / ye nigoda ke gole hI anaMta jIvoM kI khAna hai / 1 nigoda ke gole kA jIvana svarUpa : isa nigoda ke asaMkhya gole haiN| jabaki eka gole meM jIvoM kI saMkhyA anaMta hai / inakA jIvana isI gole meM hI rahatA hai| janma-maraNa satata evaM avirata isI gole meM hotA hai| nigoda meM pratikSaNa janma lenA aura pratikSaNa maranA yahI satata calatA rahatA hai| anantajJAnI sarvajJa bhagavaMtoM ne batAyA hai ki eka zvAsa parimita kAlaarthAt hama sAmAnya taura para 1 bAra zvAsa lete haiM- usameM jitanA samaya lagatA hai utane meM gole meM rahe hue ye nigoda ke jIva sADA satraha bhava karate haiM,arthAt 17 bAra janma lenA aura maranA tathA 18 vIM bAra janma lenA para mRtyu hone se pahale zvAsa kA kAla pUrA ho jAtA hai / isalie sADA satraha bhava kahe jAte haiN| inakA nyUnatama AyuSya kAla 256 AvalikA kA hotA hai / asaMkhya samayoM kI eka AvalikA hotI haiN| aisI 256 AvalikA kA eka laghutama kSullaka bhava hotA hai| aise sADA satraha bhava 1 zvAsa lene ke kAla meM pUre hote haiM / 2 ghar3I arthAt 48 minITa kA jo aMtarmuhurta kA kAla hotA hai usameM 65536 bhava hote haiM / 256 AvalikA kA 1 janma / aura aMtamuhurta arthAt 48 minITa (2 ghar3I) meM 16777216 (1 karor3a, 67 lAkha, hajAra, 216) AvalikAeM hotI hai / arthAt aba vicAra kIjIe - satata - avirata janma-maraNa ke sivAya vahAM kyA rahA ? janma lenA aura maranA / janma lenA arthAt zarIra racanA karanA - deha saMyoga-phira jIvana jInA aura phira maranA arthAt deha lenA chor3anA - deha viyoga | phira vApisa usI kAya meM janma lenA- phira maranA ... socie, anaMta kAla meM usa gole meM nigodiyA jIva ke kitane janma hu kitane maraNa hue| jabaki kAla hI anaMta varSoM kA bItA hai to janma-maraNa to anaMta x anaMta hue haiN| na to kAla kA anta aura na hI bhava saMkhyA kA anta / 77 nigoda meM bhI jIva karma yukta hai 21 -: aba jaba janma-maraNa kI bAta AI to yaha karmAdhIna hai / deha racanA kI - karma kI gati nayArI
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ zarIra banAnA, AhAra, zvAsochvAsa, indriyAM, sukha-duHkhAdi ke anubhava kI bAta AI to yaha saba karma ke AdhIna hai| ataH nigoda kI mUlabhUta avasthA meM bhI jIva karma saMyukta hI par3A hai| anaMtakAla se jIva nigoda meM karmayukta hI hai| jaise sonA khAna meM pahale se thA tabhI se miTTI se mizrita thaa| kabhI bhI khAna meM miTTI se rahita nahIM thaa| ataH pahale sonA zudhda miTTI se rahita thA aura bAda meM sonA azudhda huA aisA bhI nahIM kaha sakate / cUMki sonA kaNa-kaNa svarUpa meM miTTI ke sAtha mizrita hI thaa| ThIka usI taraha AtmA nigodAvasthA meM pahale se hI karma paramANaoM se lipaTI huI hI thI kabhI prAthamika avasthA meM bhI jIva karma rahita zudhda thA hI nhiiN| aisA na mAnane se jIva ko vahIM nigoda meM hI mukta-sidhda mAnane kI Apatti aaegii| ataH nigodAvasthA bhI sasArI sUkSma sthAvara vanaspatikAyAvasthA hI hai| sUkSmapanA, sthAvarapanA ye sthAvara dazaka kI nAma karma kI prakRtiyAM haiN| ataH saMsArI jIva mAtra karmayukta hI hai| tathA nigoda ke gole meM par3A huA jIva bhI karma bAMdhatA hai| yaha nirIkSaNa sarvajJa kevalajJAnI bhagavaMtoM kA hai| aisI sUkSmatama adRzya nigodAvasthA meM ananta kAla usI gole meM bitAyA ananta janma-maraNa dhAraNa kiye / anantAnanta bhava usI golemeM bitaae| vahI avasthA nigoda ke sabhI jIvoM kI samAna hai| nigoda se bAhara nikalanA : . nigodastha jIva kA zAstrIya varNana kiyA gayA hai, yaha dekhate hue yadi vicAra kareM ki nigoda meM se bAhara nikalane ke lie jIva kyA prayatna karatA hogA? jIva kA apanA koI prayatna vizeSa rahatA hogA ki jo jIva ko usa nigoda ke gole se bAhara nikAla sake? acchA yadi prayatna-puruSArtha kare to bhI kyA kare ? kaisA prayatna kare? jaba ki nigoda kA ekamAtra sparzAnabhava karAne vAlI eka hI indriya prApta huI hai, aisI kakSA kA sUkSma sAdharaNa vanaspatikAya kA sthAvara nikAya kA jIva jo avyakta avasthA meM par3A hai, sivAya janma-maraNa karane ke usake sAmane aura hai bhI kyA? ataH vaha svayaM koI aisA prayatna nahIM kara sakatA / hAM, A par3e duHkha ko sahana karate hue akAma nirjarA ke bala para kucha apanI bhavitavyatA nirmANa kara sakatA hai| ataH zAstroM meM batAI haI sidhdAMta kI vyavasthA isa prakAra kI hai ki - caudaha rAjaloka svarUpa anaMta brahmAMDa ke samasta saMsAra meM se jaba koI eka jIvAtmA saMsAra se mukta hokara mokSa meM jAtI hai, taba eka jIva nigoda se bAhara nikalatA hai| yaha aparivartanazIla zAzvata niyama hai| jagata kI vyavasthA hI isa prakAra kI hai| saMsAra meM nigoda evaM mokSa ke jIvoM ke bIca meM santulana hI isa prakAra kA vyavasthita hai ki jaba eka jIva puruSArthavaza Age bar3he...karma nirjarA karate hue Age baDhe vaha tIrthaMkara nAmakarma bAMdhakara tIrthaMkara bane...dharma tIrtha kI sthApanA kare aura unake karma kI gati nayArI -(22)
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ upadeza se koI jIva dharmopAsanA karake mokSa meM jAya taba usakI jagaha eka jIva nigoda ke gole se nikalakara bAhara saMsAra ke vyavahAra meM AtA haiN| isI taraha dUsarA, tIsarA,cauthA.....saMkhyAtavAM, asaMkhyAtavAM tathA anaMtavAM jIva mokSameM gayA to ananta jIva nigoda ke gole meM se bAhara aaeNge| eka gole meM ananta jIva hai aura aise asaMkhya gole haiN| arthAt nigoda to kabhI samApta hone vAlI bhI nahIM hai| bhale hI anaMtAnaMta kAla bhI bIta jAya / ataH eka bAta to yaha sidhda ho gaI ki mokSa meM kitane jIva gae haiM ? anaMta / nigoda se kitane jIva bAhara nikale haiM ? anaMtA aura saMsAra meM kitane abhI bhI paribhramaNa kara rahe haiM ? anaMta / aisA jarUrI hai ki nigoda se bAhara nikale hue sabhI mokSa meM cale gae ho ? nahIM, nigoda se bAhara nikalakara mokSa meM jAne ke lie bhI anaMta kI yAtrA meM pravAsa karanA hotA hai| nigoda se bAhara nikalA hai parantu bAharI saMsAra meM 84 lakSa jIva yoniyoM meM paribhramaNa karatA huA isI cAra gati ke saMsAra cakra meM jIva bhaTaka gayA haiN| ataH nigoda se bAhara nikale haiN| yaha vAkya kahanA yukti saMgata sidhda hotA hai| arihaMta, sidhdoM kA adRzya upakAra : isameM eka bAta yaha sidhda ho gaI ki hama Aja nigoda meM nahIM haiN| saMsAra cakra meM paribhramaNa karate hue 84 lakSa jIva yoniyoM meM Aja antima manuSya janma meM Ae hai| ataH yaha to nizcita ho gayA ki nigoda se bAhara nikalane ke lie kisI na kisI sidhdAtmA kA upakAra avazya hai| mere samaya koI na koI to mokSa meM jarUra gayA hI thA tabhI to maiM nigoda se bAhara nikala skaa| anyathA abhI taka bhI par3A hI rahA hotaa| mAnoM ki kisIkA mokSa hI nahIM hotA ? yA koI mokSa meM gayA hI nahIM hotA to koI nigoda se bAhara bhI nahIM nikalA hotaa| ataH pratyakSa nahIM parokSa rUpa se hI sahI mujhe aura sabhI ko sidhda bhagavaMtoM kA upakAra avazya hI svIkAranA pdd'egaa| hAM, mere samaya kauna sidhda bane the ? mujhe nAma mAluma nahIM hai| bhale hI nAma mAluma na ho| parantu sidhda hae the isameM to saMdeha nahIM hai| isilie namaskAra mahAmaMtra meM kisI siddha yA arihaMta bhagavAna vizeSa kA nAma nahIM diyA gayA hai / bahuvacanAMta pada die gae haiM / ve guNavAcaka pada hai| "namo siddhANaM' pada se anaMta siddha bhagavaMto ko maiM namaskAra karatA huuN| anaMta siddhoM meM mere samaya hue siddha bhagavaMta ko bhI namaskAra ho gayA tathA anaMta jIva saMsAra meM hai aura sabhI namaskAra mahAmaMtra gineM aura sabhI bhinna-bhinna nAmoccAra karate raheM to maMtra kA svarUpa kaisA banegA ? mahAmaMtra kI zAzvatA kahAM se rahegI ? ataH guNavAcI bahuvacanAMta pada hai| una sabhI anaMta siddhoM ko namaskAra ho| siddha-mAtA, arihaMta-pitA : (23) karma kI gati nayArI
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlaka ke lie kisakA mahattva hai ? mAtA kA yA pitA kA ? kauna jyAdA upakArI hai ? puruSa varga kahegA pitA aura strIvarga kahegI mAtA / lekina aisA bhI nahIM haiM donoM ke donoM hI samAnarUpa se upakArI hai / koI arihaMta banA tabhI to koI siddha huA / arihaMta hI nahIM hue hote to dharmasthApanA kauna karatA? to koI jIva dharma pAtA hI kahAM se? aura dharma hI nahIM pAtA to koI mokSa meM jAtA hI kahAM se? ataH arihaMta pitA ke sthAna para prathama upakArI hai / tathA bAda meM mAtA jisa taraha 9 / / mahine apane udara meM dhAraNa karake prasavapIr3A ko sahanakara bhI saMtAna ko janma detI hai tabhI to bAlaka isa pRthvI para avataratA hai / isI taraha siddha banane vAle jIva ne hamako nigoda ke gole se bAhara nikAlA arthAt bAhya saMsAra meM janma diyA / ataH siddha paramAtmA mAtRpada para mAtA kI taraha pUjanIya hai / isilie " tvameva mAtA-pitA tvameva..." he bhagavan! Apa hI mAtA ho Apa hI pitA ho... ityAdi hama prabhu ko jo upamA dete haiM vaha yathArtha hI hai / mAtR svarUpa meM prabhu siddha paramAtmA aura pitR svarUpa meM prabhu arihaMta paramAtmA anaMta upakArI hai| aba hameM anaMta janma taka bhI unakA upakAra nahIM bhUlanA caahie| mAtA ne to 9 / / mahine dhAraNa karake janma de diyA / paraMtu anaMtakAla taka nigoda ke gole kI kAlI andherI koTar3I meM jo asahya kalpanAtIta vedanA sahana kara rahe the, anaMta janma-maraNa kara rahe the usameM se janma diyA hai - bAhara nikAlA hai ataH siddha paramAtmA to mAtA se bhI anaMtagune jyAdA upakArI hai / anaMtaanaMta gunA jyAdA upakAra hai muktAtmA kA / bhale hI vaha hamArI AMkhoM ke sAmane pratyakSa svarUpa na ho parokSa svarUpa meM hI ho parantu mAne binA, svIkAre binA nahIM calegA | zrI namaskAra mahAmaMtra kA anantabAra japa - dhyAna - smaraNa kareM to bhI hama isa upakAra kA RNa kabhI bhI nahIM cukA sakate / siddha paramAtmA ke upakAra kA zatapratizata saMpUrNa RNa to hama tabhI cukA sakate haiM jabaki hama svayaM siddha banakara kisI jIva ko nigoda ke gole kI anaMtagunI vedanA se mukta karAke bAhara nikAleM / nigoda se use bAhya saMsAra ke dharAtala para janma deN| tabhI siddha paramAtmA ke upakAra kA RNa cukAyA jaaegaa| usI taraha arihaMta paramAtmA ke anaMta upakAra kA RNa bhI tabhI cukAyA jAegA, jaba hama svayaM eka dina arihaMta banakara aneka jIvoM ko dharmopadeza se tAreM / unakA kalyANa kareM / unheM mokSamArga para laaeN| unheM siddha banAne meM puruSArtha kreN| mokSamArga ke darzaka bneN| tabhI arihaMta ke upakAra kA RNa cukAyA jaaegaa| ataH jo jo bhI jagata meM tIrthaMkara bane haiM hama unakA anaMta upakAra maaneN| udAharaNArtha bhagavAna mahAvIra tIrthaMkara arihaMta bane to kitanA acchA huA ? kitane bhavyAtmAoM kA kalyANa kiyA / kitane jIvoM ko mokSamArga kI paTarI para car3hAyA / I 1 I karma kI gati nayArI: 24
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ unase bodha prApta kara kitane jIva mokSa meM gae to acchA hI huaa| cUM ki utane jIva nigoda se bAhara nikle| aura kitane jIvoM ne tIrthaMkara nAmakarma nikAcita kiyA hai ? arthAt arihaMta banane kA nizcaya kiyA / ataH upakAra bhI dviguNIta - trIguNIta - zataguNIta huA / yaha kitanA acchA huA / hameM isa viSaya meM pratidina anumodanA vyakta karanI cAhie / prabhu mahAvIrAdi anaMta tIrthaMkara anaMta anaMta abhivAdana ke yogya hai / anaMta bAra vaMdanIya - namaskaraNIya hai / hama unakA jitanA upakAra mAneM utanA kama hI hai| nigoda se nikale hue jIva kI saMsAra yAtrA : 25 karma kI gati nayArI
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ kisI ke mokSa meM jAne se nigoda se bAhara nikalA huA jIva aba apanI saMsAra yAtrA kA prArambha karatA hai / sarvaprathama vaha jIva gole se bAhara Akara sUkSma svarUpa se Upara uThakara bAdara sAdhAraNa vanaspatikAya meM kaI janma dhAraNa karatA hai / divAla para kI kAI, phUlaNa, paMcavarNI phUga-phira Alu, pyAja, lahasUna, gAjara, mUlI, zakarakaMda Adi ina sabhI bAdara (sthUla) sAdhAraNa vanaspatikAya meM janma dhAraNa karatA hai / vanaspatikAya kA cakra pUrA karake Age pRthvIkAya meM patthara, miTTI, sonA, cAMdI pItala, lohA Adi dhAtuoM meM, pArA, phiTakArI, hiMgaloka, haratAla, sauvIraMjana Adi pRthvIkAya ke aneka janmadhAraNa karatA huA apkAya meM jAtA hai| apa = pAnI, pAnI kA zarIra janma dhAraNa karatA hai| pAnI kI eka bUMda meM asaMkhya jIva ikaTThe rahate haiM / sUkSma yA bAdara sAdhAraNa zarIra meM jahAM eka zarIra meM eka sAtha anaMta jIva rahate the / vaha duHkha aba pAnI meM kama huaa| aura pAnI meM eka bUnda meM eka sAtha asaMkhya jIva rahate haiM / anaMta kI saMkhyA se asaMkhya para Ae ataH kitanI kama saMkhyA ho gaI / aura sAdhAraNa se jaba pratyeka vanaspatikAya meM jIva AtA hai taba bar3e ArAma se eka zarIra meM akelA eka hI jIva rahatA hai / apkAya meM samudra meM, nadInAle meM, barasAta kA pAnI, osa, jhAkala, kue, tAlAba, ityAdi pAnI ke rUpa meM kaI janma bitAe / phira Age bar3hA pratyeka vanaspatikAya meM kelA, seba, nAspati, T mausaMbI, santarA, harI vanaspati meM per3a, paudhA, pattA, phala phUla meM gayA / harI, tarakAriyoM meM gyaa| asaMkhya janma yahAM bhI kie| Age bar3hatA huA te kAya (taijasakAya) arthAt agnikAya meM AyA / jvAlA ke rUpa meM dIpaka kI lau, bhaTThI meM, tinake ke rUpa meM, bijalI ke rUpa meM agnikAya ke kaI janma dhAraNa karake vAyukAya meM praveza kiyaa| havA ke deha meM janma liyA / vAyu maMr3ala meM kaI prakAra kI havA banI / punaH Age pratyeka vanaspatikAya meM AyA / isa taraha ekendriya paryAya ke pAMcoM sthAvara zarIra meM Akara jIva ne ananta janma-maraNa yahAM dhAraNa kie / jIva kI saMsAra yAtrA aura Age bddh'ii| thor3A Upara car3hA aura jIva dvIndriya do indriya vAle jIvoM meM aayaa| zaMkha, kaur3I, sIpa, bhinna-bhinna prakAra ke kRmi banA / hamAre peTa meM kRmi-kIr3e ke rUpa meM janma liyaa| keMcuA tathA kaI prakAra ke bekTariyA ke rUpa meM janma liyA / aba Age bar3hakara jIva teindriya meM aayaa| yahAM tIna indriyoM vAlA zarIra milA / cIMTI, makor3A, sira para jUM, zarIra para sAvA nAmaka jUM, anAja ke kIr3e (dhaner3A), bhiMDI, maTara Adi meM honevAlI laTa (Iyala), khaTamala, dImaka Adi ke rUpa meM kaI janma teindriya meM kiye| yahAM se Upara uThakara Age bar3hatA huA jIva caurindriya paryAya meM AyA / cAra indriya vAlA jIva banA / jisameM makkhI, macchara, bhaMbarA, tIr3a Adi ke kaI janma kiye / zAstrakAra mahApuruSa kahate haiM ki aneka janmoM kI saMcita puNyAI ke yoga karma kI gati nayArI 26.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ se jIva eka ke bAda Age kI dUsarI indriya prApta karatA hai| aisA hI nahIM ki kramazaH Age car3hatA hI jAya / gira bhI sakatA hai / vApisa doIndriya paryAya meM jA giratA hai, punaH car3hatA hai / punaH ekendriya meM bhI jA giratA hai / vikalendriya meM 2-3-4 indriyavAle jIvoM kI ginatI hai| unameM bhI car3hAva utAra satata calatA hai / car3hate bhI hai, aura girate bhI hai / antima indriya hai pAMcavI / ataH paMcendriya paryAya yaha indriyoM meM antima hai| aba jIva paMcendriya paryAya meM praveza karatA hai / jaina jIva vijJAnAnusAra pAMca indriyoM vAle jagata meM cAra prakAra ke jIva hote haiM (1) tiryaMca gati ke pazu-pakSI (2) manuSya gati ke mAnava (3) svarga ke devI-devatA aura (4) naraka gati ke nArakI jiiv| cAroM gati meM ye cAroM prakAra ke jIva paMcendriya paryAya vAle kahalAte haiM / aba caurindriya paryAya ke Upara uThakara jIva paMcendriya paryAya meM sarva prathama tiryaMca gati ke pazu-pakSI ke rUpa meM Akara janma letA hai / pazu-pakSI bhI tIna prakAra meM gIne jAte haiM / (1) jalacara ( 2 ) sthalacara (3) khecara / pahale jIva jalacara meM jAkara machalI, matsya, magaramaccha, kachuA Adi banatA hai| samudra meM machaliyoM kI jAtiyAM, AkRti bhedAdi se lAkhoM prakAra kI hai / tathA saMkhyA meM samudrI machaliyoM kI ginatI asambhava hai| utane prakAroM meM jIva jAya aura sabhI jAti meM janma karatA huA jalacara meM se sthalacara meM Ane meM asaMkhya varSoM kA, saMkhyAta janmoM kA kAla bIta jAtA hai| - sthalacara paryAya meM hAthI, ghor3A, baila, UMTa, gadhA, kuttA, billI, bhaiMsa, bher3a-bakarI, zera, siMha, cittA, bhAlU, bandara, sAMpa, cUhA, chipakalI Adi meM asaMkhya varSoM kA kAla bItA detA hai / khecara = kha arthAt AkAza / AkAza meM ur3anevAle pakSI khecara kahalAtA hai| isameM kauvA, totA, mainA, kabUtara, cir3iyA Adi ke seMkar3oM janma dhAraNa karatA hai / isa tIryaMca gati meM paMcendriya pazu-pakSI meM bhI giratA-car3hatA huA asaMkhya janma-maraNa dhAraNa kara sakatA hai / isa taraha asaMkhya varSoM kA kAla bItA detA hai| zera-citte Adi ke kaI hiMsaka janma dhAraNa kara anya paMcendriya pazu-pakSIyoM ko mArane kA pApa karake jIva naraka gati meM jAtA hai| kitanA adhaHpatana huA? kitanA jIva nIce girA ? vahAM naraka gati meM sAgaropamoM arthAt asaMkhya-agaNita varSoM kA kAla bItA detA hai| yahAM se punaH tiryaMca gati meM vApisa pazu banatA hai / punaH naraka gati meM giratA hai / punaH tiryaMca meM AtA hai, punaH giratA hai / isa tiryaMca se naraka aura naraka se punaH tiryaMcameM jIva kitane janma bItA detA hai ? kitanA lambA kAla pasAra kara detA hai / Apa citra meM dekheMge to patA calegA ki yahAM se jIva vApisa nIce giratA huA caurindriya, teindriya, doindriya aura yahAM taka kI punaH ekendriya paryAya meM pRthvI, pAnI, agni, vAyu, vanaspatikAya ke bhava karatA hai / phira usI taraha vApisa Upara caDhane kI yAtrA zurU karatA hai| phira kramazaH - karma kI gati nayArI 27 -
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka eka indriya meM janma dhAraNa karatA huA Upara AtA hai| yahAM taka ki pazu-pakSI meM se Upara uThakara manuSya gati meM manuSya bana jAtA hai| cAhe strI bane yA puruSa, Akhira donoM hI hai to manuSya gati ke jIva / manuSya gati meM strI-puruSa ke sivAya tIsarI koI paryAya nahIM hai| manuSya banakara bhI saMsAra ke saiMkar3o pApa karatA hai / punaH adhHptn| naraka meM jAtA hai| vahAM se vApisa ghoDe-gadhe ke janma dhAraNa karatA hai| 45 AgamoM meM aMga sUtra vipAkasUtra meM batAyA gayA hai ki manuSya paryAya meM kie hae bhayaMkara pApakarmoM ke vipAka arthAt phala ko bhugatane ke lie jIva naraka gati aura vahAM se bhI tiryaMca gati ke bhava dhAraNa karatA hai| itanA hI nahIM bhayaMkara pApo ke AdhIna jIva ko vikalendriya meM punaH kIDe,makoDe bananA par3atA hai| tathA isase bhI jyAdA nIce ekendriya paryAya meM punaH jAkara peDa-paudhe ke janma dhAraNa karatA hai| isa taraha eka janma meM kie hue pApoM kI sajA bhugatatA huA jIva asaMkhya varSoM kA samaya nIkAla detA hai| udAharaNArtha mRgAputra kA jIva, ujjhItaka kumAra kA jIva, brahmadatta kA jIva, aMjusutA kA jIva Adi kaI dRSTAnta vipAkasUtra ke duHkha vipAka vibhAga meM diye haiN| kitanI bAra naraka gati meM jIva jAtA hai| kitane janma tiryaMca gati meM pazu-pakSI ke bitAtA hai, aura kitanA nIce giratA hai| yaha hai jIva ke car3hAva-utAra kI sthiti| jIva kA punaH nigodameM jAnA : utthAna aura patana to saMsAra paribhramaNa kA svarUpa hai| binA inake saMsAra meM bhaTakanA nahIM hotA / cakra meM paribhramaNa kA jo yaha citra batAyA gayA hai isameM jisa taraha eka ke bAda dUsare janma batAe gae haiM yaha dhyAna se dekhie| jIva kramazaH Upara car3hatA paMcendriya paryAya meM bhI manuSya gati meM aayaa| manuSya janma meM khAne-pIne ke nimitta bhI mahA bhayaMkara pApa karatA hai| mAMsAhAra-aMr3e Adi kA sevana karatA hai| usI taraha isa pApI peTa ko bharane ke lie anantakAya kA sevana karatA hai| Alu, pyAja, lahasuna, adaraka, gAjara, mUlI Adi anaMtakAya arthAt sAdharaNa vanaspatikAya ke sthUla jIva hai / eka bAra khAne se anaMta jIvoM ki hiMsA hogii| ataH maiM isase to bacuM, aisI dayA kA bhAva bhI nahIM hai, vaha kyA dayA pAlegA? kaI bhayaMkara pApoM ke pariNAma svarUpa tIvra moha evaM bhayaMkara ajJAna ke kAraNa kie hue pApoM kA pariNAma yaha AtA hai ki jIva girakara punaH nigoda ke gole meM calA jAtA hai| jisa nigoda ke gole se bAhara nikalane meM anaMta kAla bIta cukA thA,jahAM se apanI saMsAra yAtrA prAraMbha kI thI, Aja vApisa vahIM jAkara girA / socie! adhaHpatana kI yaha antima carama kakSA hai| zAstrakAra maharSi to yahAM taka kahate haiM ki-manuSya gati meM koI dIkSA lekara sAdhu bhI bana jAya aura Age bar3hakara caudahapUrvI-14 pUrvadhArI jJAnI-parama gItArtha bhI bana jAya ve bhI punaH nigoda meM jA sakate haiN| kitane Upara se karma kI gati nayArI (28)
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ kitanI nIcI kakSA meM patana ? 1 1 socie ! aba kyA hAlata hogI ? phira usa nigoda ke gole meM jAkara utpanna huA / duHkha kA phira vahI cakra / phira palaka bhara meM janma-maraNa dhAraNa karate hI jAoM anantagunI vedanA sahana karate hI jaao| dUsarI bAta yaha hai / aba nigoda ke gole se vApisa bAhara nikalane ke lie kisI ke mokSa meM jAne se nikalane kA cAnsa isa jIva ko nahIM milegA / nigoda ke gole meM do prakAra ke jIva hai| eka to vaha jo pahale se nigoda ke gole meM anAdi anaMtakAla se par3A hI thA, jo bAhara nikalA hI nahIM hai use avyavahAra rAzi nigoda kA jIva kahate haiN| tathA dUsarA vaha jo nigoda meM AyA hai, saMsAra yAtrA meM agaNita janma-maraNa dhAraNa karake vApisa nigoda meM AyA hai, saMsAra paribhramaNa kA vyavahAra jo karake AyA hai use vyavahAra rAzI ke jIva kahate haiM / nigoda ke gole meM anya saba kucha donoM kA samAna haiM / paraMtu sabase bar3A aMtara to yaha hai ki - avyavahAra rAzI vAlA jIva hI kisI ke mokSagamana se bAhara nikala paaegaa| yaha cAnsa use hI milegA / cUMki hakadAra vahI hai| paraMtu jo punaH gayA hai use yaha maukA nahIM milegaa| kisI ke sidhda banane se chuTakArA pAne kA maukA eka bAra mila cukA thA / saMsAra kI yAtrA kA pravAsI bana cukA thaa| to phira aise pApa karma kyoM kiye ? kyoM vApisa isI nigoda meM AyA ? ataH aba punaH vaisA maukA nahIM milegA / yadi punaH punaH inhe vApisa Aye hue ko hI kisI ke sidhda banane se bAhara nikalane kA maukA diyA jAya to jo anAdi anaMta kAla se nigoda ke gole meM par3e hue haiM ve phira kaise bAhara nikala pAeMge ? unakA to phira naMbara hI nahIM lgegaa| ve to bicAre par3e hI raheMge ataH kisI ke mokSa meM jAne se niyamita aura nizcaya rUpa se pahale ke avyavahAra rAzivAle jIva hI kramazaH bAhara nikaleMge / aisA zAzvata niyama hai / ataH saMsAra yAtrA se bAhara ke vyavahAra meM bhaTakakara punaH nigoda meM Ae hue jIva svayaM akAma nirjarA-anicchA se bhI karma kSaya karake, bAhara nikalane yogya yogyatA prApta kareM / kAphI prayatna-purUSArtha karake bAhara nikaleM, yaha unheM svayaM ko karanA hai / aisI vyavasthA sarvajJAniyoM ne dekhakara batAI hai / T kitane cakroM meM kahAM taka paribhramaNa ? mAna lo ki vyavahAra rAzIvAlA jIva punaHsva purUSArtha vizeSa se bAhara nikalA / punaH vaha Upara car3hane ke lie usI krama se ekendriya vikalendriya ke bhavoM karatA huA Age bar3hA / phira se tiryaMca gati meM ghor3e, gadhe, hAthI, UMTa Adi ke janma dhAraNa karatA huA manuSya gati meM AyA, devagati meM jAkara devI, devatA banA / Akhira vaha devagati bhI saMsAra cakra kI hI gati hai, isalie svarga se bhI mRtyu pAkara punaH pazu-pakSI ke janma meM jAtA hai, yA hIre, motI, sone, cAMdI meM jAkara utpanna hotA 29 karma kI gati nayArI
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| phira vahI krama usI taraha vApisa cddho| isa taraha 84 lakSa jIva yoniyoM meM jAtA huA, cAroM gati meM pAcoM jAti meM-arthAt pAMcoM indriyoM meM bhinna bhinna janma-maraNa karatA huA kitane cakra pUre kara cukA hai ? isa prazna ke uttara meM kevalajJAnI bhagavAna bhI yahI zabda kaha sakate haiM ki - anaMta janma kara cukA hai tathA kAla kI dRSTi se anaMta pudgala parAvarta kAla bitA cukA hai| tailI ke baila kI taraha ghUmatA hI jA rahA hai| ghar3I ke kAMTe kI taraha avirata satata gola-gola ghUmatA hI jA rahA hai| ina anaMta cakra vAle saMsAra cakra kA kahIM anta hI nahIM hai| anta jIva ko apane janma-maraNoM kA lAnA hogaa| isa viSaya meM eka upamAyukta eka dRSTAnta hai, vaha rUpaka dekhie - bhUtakAla ke bhavoM kI ginatI :- . kisI eka jIva ne sarvajJa kevalajJAnI bhagavAna se apane khuda ke bhUtakAla ke bhavoM kI saMkhyA ke bAre meM prazna pUchA / he prabhu ! nigoda se nikalakara Aja dina taka isa bhava taka maiMne kitane bhava kiye hoMge? kitanA kAla bItA hogA? kaise kaise bhava kiye haiM ? ina praznoM kA uttara dene ke lie kevalajJAnI sarvajJa prabhu ne pharamAyA ki - he jIva ! tUne itane anaMta janma dhAraNa kiye haiM ki una sabake kahane jitanA to merA AyuSya kAla bhI nahIM hai| kaise kahU~ ? bAta bhI sahI hai| anaMta jJAnI sarvajJa prabhu trikAla jJAnI hai| yadyapi apane anaMta jJAna se tInoM kAla kI bAteM eka hI samaya eka sAtha jAnate haiM, kevala darzana se eka sAtha dekhate bhI haiM / parantu muMha se kahanA ho to kramazaH eka ke bAda eka hI kaha skeNge| eka sAtha saba to kahanA saMbhava bhI nahIM hai| cUMki zabda to eka ke bAda eka hI nikleNge| isa taraha se eka-eka janma kA sirpha nAma nirdeza bhI kareM to bhI ve sabhI bhava kaha nahIM paaeNge| kyoMki AyuSya kAla sImIta hai| __ataH rUpaka upamA se kalpanA ke bala para samajhie ki kevalajJAnI kA eka hajAra varSa kA AyuSya kAla ho / jaise rAvaNa ke dasa maMha kI kalpanA kI gaI hai usa taraha sarvajJa ke mAnoM eka hajAra muMha bhI hoM aura pratyeka muMha se nAma nirdeza mAtra karate hue muMha se 1 bhava kA ullekha mAtra hI kareM aura Age kahate hI raheM to 1 sekaMDa meM kitane bhava kahe? 1 sekaMDa meM 1000 bhava khe| to 1 minITa meM kitane ? 60000 bhava khe| to 1 ghaMTe meM kitane bhava kahe ?...isa taraha 1 dina meM kitane bhava kahe ?...isa taraha eka mahine meM kitane bhava kahe ? 1 varSa meM kitane bhava kahe... usI taraha 100 varSa meM kitane bhava kahe ? bilkula ruke binA dhArA pravAhabadhda avirata kahate hI jAya to 1000 varSa meM kitane bhava kaheM? sunane vAlA thaka jAtA hai aura prabhu se puchatA hai - he bhagavAna! aba kitane kahe aura kitane kahane aura zeSa haiM ? isake uttara meM kevalajJAnI bhagavAna kahate haiM ki - merA to AyuSya samApta hone AyA hai| karma kI gati nayArI (30)
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ paraMtu maiMne jahAM taka tere bhava kahe haiM usake Age koI dUsare kevalajJAnI jo mere hI jaise hajAra muMha aura hajAra varSa ke AyuSya vAle ho, ve Age tIvra gati se kahate hI jAya aura unake AyuSya kI samApti ke bAda punaH tIsare, punaH cauthe, pAMcave, paccIsaveM, pacAsaveM, sauveM, pAMca sauveM, hajAraveM kevalajJAnI binA rUke kramazaH nAma nirdeza mAtra karate hue drutagati se kahate hI jAya...to...isa bIca sunane vAle ne pUchA he kRpAnAtha ! aba Apa yaha to batAie ki kitane bhava kahe aura kitane kahane zeSa rahe? isa prazna ke uttara meM alpajJa ko sarvajJa prabhu kyA uttara deM ? kaise samajhAeM ? eka zabda meM kahe to bhI kaise kaheM ? anaMta bhava kaheM aura anaMta bhava abhI kahane zeSa haiN| to bhI spaSTa nahIM hotaa| ataH uttara ko dRSTAnta se samajAte hae kahate haiM ki - mAnoM eka dvIpa ke cAroM tarapha samudra ho, usake bAda kramazaH dUsarA dugunA ho| to antima asaMkhyAtavAM samudra kitanA bar3A-lambA-caur3A hogA ? vaha bhI zAyada asaMkhya yojana parimita vistAra kA hogaa| usa samudra ke kinAre eka cir3iyA pAnI pIne AI ho aura usa cir3iyA ne jitanA pAnI piyA hai utane hI sirpha tere bhava kahe haiM aura sAre samudra kA jitanA pAnI pInA zeSa hai utane tere bhava kahane zeSa hai| sarvajJa bhagavAna ke uttara ke isa kAlpanika rUpaka se Apa kalpanA lagAiye ki eka - eka hajAra varSa ke AyuSyavAle hajAra kevalajJAnIyoM ne avirata itane bhava kahane ke bAda bhI kitane thor3e bhava kahe haiM ? kitane thor3e alpa bhavoM kI saMkhyA kA bhAvArtha dikhAne ke lie - 'cir3iyAne jitanA pAnI piyA hai utane tere bhava kahe haiN| ye zabda prayukta kiye haiN| cir3iyA kA zarIra kitanA hai ? vaha pI-pIkara bhI kitanA pAnI pI sakatA hai? manuSya ke jitanA to nhiiN| sirpha thor3e se bhava kahe hai| tathA 'Age abhI aura kitanI bhava saMkhyA kahanI zeSa hai ?' yaha dikhAne ke lie rUpaka ke rUpa meM - 'jitanA samudra kA pAnI pInA zeSa hai utane bhava kahane zeSa hai' ye zabda prayoga meM lAe haiN| aba Apa socie - kitane bhava isa jIva ne bhava saMsAra meM kiye hoMge ? yahI hamAre sabake viSaya meM hai| hamArI sabhI kI bhUtakAla ke bhavoM kI yahI dazA hai| itanI lambI saMkhyA hai| are ! jo saMkhyA meM kabhI bhI samA nahIM sktii| usameM bhI yaha to bhUtakAla ke bhavoM kI saMkhyA ke viSaya kI bAta hai| bhaviSya ke bhavoM kI saMkhyA kA kyA hAla hai ? vaha aura dUsare dRSTAMta se dekheN| bhAvi bhava saMkhyA : - , eka bAra kI bAta hai do bhAI ne kisI sarvajJa bhagavAna ko apanI bhava saMkhyA ke bAre meM puchA-he prabhu ! aba saMsAra se mukta hokara mokSa meM jAne ke lie hamAre kitane bhava (janma) zeSa rahe haiM ? kitane bhavoM bAda hama mokSa meM jAeMge ? kevalajJAnI sarvajJa prabhu ne uttara dete hue pharamAyA ki-choTA bhAI sAta bhava meM mukta hogA aura bar3A karma kI gati nayArI
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAI abhI asaMkhya bhava kregaa| yaha sunakara donoM bhAI cale ge| apane mana meM socane lage are bApa re ! mujhe abhI aura asaMkhya janma isa saMsAra meM karane par3eMge ? are ... re ! kyA karUM ? aisA socate hue bar3e bhAI ne mana se saMkalpa kiyA ki aba jiMdagI meM kisI bhI prakAra kA pApa nahIM karUMgA / tapa - tapazcaryA zurU kI, dharmAdha zuru kara dI / tana-mana se bahuta bar3I tapazcaryA zuru kii| asaMkhya bhava abhI mujhe aura karane par3ege...3 ...are...re ! isa saMsAra meM abhI asaMkhya bhava aura bhaTakanA paDegA / ina zabdoM ne isa AtmA ko bhavabhIru-pApabhIru banA diyA / mahApuruSoM ne dharma karane yogya vyakti kI yogyatA ina do zabdoM se prakAzita kI hai / jisameM bhavabhIrutA aura pApabhIrutA ho arthAt jo saMsAra meM hone vAlI janmasaMkhyA se DaranevAlA ho aba mujhe saMsAra meM jyAdA nahIM rahanA hai aisA bhAva jAgRta ho gayA ho vaha jIva dharma ke lie yogya - pAtra kahalAtA hai / usI taraha pApa se Darane vAlA arthAt pApa se bacane vAlA pApabhIrU jIva hI dharma karane ke lie lAyaka hai / pAtra hai| dharmI banane ke lie ye do bhAva to An2azyaka hai / isa bhAva se bar3e bhAI ne eka tarapha pApa karaneM banda kara diye aura dUsarI tarapha purAne kiye hue pApoM kA kSaya karane ke lie ugra tapazcaryA aura dharmArAdhanA zurU kara dii| dharmopAsanA karate hue hamAre sAmane do hI lakSya rahane caahie| eka to nae pApa nahIM karanA / niSpApa jIvana jInA / pApa se sarvathA bacanA, aura dUsarA hai Aja dina taka bhUtakAla meM kiye hue pApoM kA kSaya karanA / inhIM do lakSyavAlA dharmI saccA ArAdhaka khlaaegaa| zrI namaskAra mahAmaMtra meM 'savva pAvappaNAsaNo' kA jo sAtavAM pada diyA hai vaha sAdhya pada hai / mahAmantra japate samaya hamArA uddezya kyA honA cAhie ? usake lie kahA ki sarva pApoM kA nAza ho jAya aisI bhAvanA rakhanI caahie| ina pAMca parameSThioM ko kie gae namaskAra ke phala ke rUpa meM mere pApa karma naSTa ho aisI bhAvanA rakhanI caahie| isa dhAraNA ko chor3akara dUsarI svArthI sAMsArika dhAraNA nahIM rakhanI cAhie / T bar3e bhAI ne pApa nAza kI bhAvanA se tIvra dharma sAdhanA zurU kara dI / lekina choTe bhAI ke sirpha 7 hI bhava zeSa hai / itanI choTI saMkhyA sunakara abhimAna A gayA / basa, sirpha sAta hI bhava zeSa haiM aura vaha bhI anaMtajJAnI sarvajJa kA vacana hai| ataH isameM to zaMkA hI nahIM hai, aura na hI saMkhyA kama jyAdA hogii| nizcita rUpa se sAta hI bhava hoNge| sAtaveM bhava meM maiM mokSa meM nizcita rUpa se jAne hI vAlA hu~ / sAta ke ATha bhava hone vAle hI nahIM hai| phira kyA hai ? acchA, yadi Aja maiM kitanA bhI dharma karUM to bhI kyA phAyadA? Aja isa janma meM to mokSa hone vAlA hI nahIM hai / 7 bhava to hoMge hI hoNge| ataH Aja se dharma karake bhI kyA karUM ? itanA saba kucha khAne-pIne ke lie milA hai yaha chor3akara bhUkhe rahakara tapazcaryA Aja se hI kyoM karUM ? sAta ke ATha karma kI gati nayArI 32
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhava to hone vAle hI nahIM hai aura mokSa bhI sAtaveM bhava meM hI hone vAlA hai to phira Aja se dharma kyoM karUM ? usane duniyA bhara ke pApa karane zurU kara diye / bhoga-vilAsa meM masta ho gyaa| 'khAo-pIo aura mauja karo' kA siddhAMta apanA liyA / jIvana stara giratA gyaa| dhIre-dhIre hiMsA,jhUTha,corI,durAcAra,vyabhicAra Adi saba pApa jIvana meM A ge| pApa kI prakriyA kucha aisI hI hai| jaMjIra kI taraha eka pApa se dUsarA pApa jur3A huA hai| ataH eka pApa ke pIche dUsarA, dUsare ke pIche tIsarA, tIsare ke pIche cauthA pApa Akara khar3e ho jAte haiN| isa taraha aTharAha hI pApa A jAte haiN| choTe bhAI kA jIvana hI badala gyaa| pUrA palaTa hI gyaa| donoM badala gae / eka adharmI se pUrA dharmI banA, aura dUsarA dharmI se adharmI bnaa| saMkhyA kA AzcaryakArI gaNita : kucha varSoM ke bAda ve hI kevalajJAnI mahAtmA punaH mile| donoM bhAI punaH pUchane gae / he kRpAnAtha ! Apane hamArI bhAvi bhava saMkhyA ke bAre meM pahale bhI batAyA thaa| bar3e ke asaMkhya bhava tathA choTe ke 7 bhava / he prabhu ! Apa to trikAlajJAnI haiM, ataH ApakA vacana badala to nahIM sakatA hai| paraMtu prabhu phira bhI hamAre mana meM thor3I dvidhA hai| ataH punaH kahie / kevalI prabhu ne kahA koI pharaka nahIM hai / saMkhyA jo maiMne batAI hai vahI rhegii| donoM bhAIyo ne adhaki spaSTa karane ke lie punaH pUchA ki he prabhu ! aba yaha batAiye ki donoM meM se kauna pahale mokSa meM jAegA ? 7 bhava vAlA ki asaMkhya bhava vAlA ? aisA prazna pUchanA bhI mUrkhatA hai, aisA hamako hamArI dRSTi se lagatA hai| hama sabhI socate haiM to sIdhA spaSTa dikhAI detA hai ki - 7 bhava vAlA pahale mokSa meM jAegA aura asaMkhya bhava vAlA kAphI bAda meM jaaegaa| yaha to dIpaka kI taraha spaSTa bAta hai isameM kyA pUchanA ? lekina hama alpajJa hai| hamane hamArI alpa buddhi se yaha uttara DhUMDha nikAlA hai| paraMtu sarvajJa kevalajJAnI kA uttara kucha aura hI thaa| unhoMne apane anaMtajJAna se dekhate hue spaSTa kahA ki asaMkhya bhava vAlA bar3A bhAI to pahale mokSa meM jAyegA, bahata jaldI hI mokSa meM jaayegaa| parantu 7 bhava vAlA choTA bhAI bahuta derI se bAda meM mokSa meM jaayegaa| yaha sunakara choTe bhAI ke to hoza khoza ur3a ge| pUchA kyoMjI mahArAja ! yaha kaise saMbhava hai ? bAta to sIdhI dikhAI detI hai ki 7bhava hI choTI saMkhyA hai, aura asaMkhya bhava to bahuta bar3I saMkhyA hai|to phira asaMkhya bhava vAlA pahale kaise mokSa meM jA sakatA hai? isa viSaya meM kevalajJAnI mahApuruSa ne batAyA ki saMkhyA meM to choTIbar3I kI bAta tumhArI sahI hai, lekina bhava kitane bar3e aura kitane choTe yaha tumane nahIM socaa| tumhAre 7 bhava itane bar3e-bar3e dIrghAyuSya ke hoMge aura asaMkhya bhava vAle ke janma choTe-choTe hoNge| udAharaNArtha tuma itane bhayaMkara pApa karma kara rahe ho ki yahAM se (33 karma kI gati nayArI
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 vIM naraka meM jAkara 33 sAgaropama kA utkRSTa AyuSya paaoge| 1 sAgaropama = asaMkhya varSa hote haiM, aise 33 sAgaropama kA kAla to sirpha 1 bhava meM biitegaa| jabaki bar3A bhAI kRmi-kITa-pataMga kI yoni meM jAkara alpAyu ke choTe choTe asaMkhya bhava kara legA isa taraha tumhAre bhayaMkara pApoM ke kAraNa tuma jo 7 bhava bar3e bar3e lambe AyuSya vAle karoge, isake pahale to asaMkhya bhava bar3e bhAI ke pUre bhI ho jAeMge aura vaha mokSa meM bhI calA jAegA aura tuma saMsAra meM hI bhaTakate rahoge anta meM sAtaveM bhava meM jJAna AegA aura sabhI pApa karmoM kA kSaya karoge taba mokSa meM jaaoge| __ sarvajJa kevalI prabhu kA yaha gaNita kitanA gUr3ha aura rahasya se bharA huA hai socie / hamane to apanI alpa baddhi se vicAra kiyA thaa| isalie alpajJa ko sarvajJa banane kI sAdhanA karanI cAhie / apUrNa ko pUrNa banane kI sAdhanA karanI caahie| isI taraha ajJAnI ko jJAnI, rAgI-dveSI ko vItarAgI aura saMsArI ko mukta, tathA pApI ko niSpApa, sakarmI ko karma rahita banane kI sAdhanA karanI caahie| isI uddeza se dharmArAdhanA karanI caahie| sAdhya bhI yahI aura bhAva bhI yahI rakheM / sAdhya ke anusAra evaM anurUpa sAdhanA honI caahie| to hI iSTa phala prApta hotA hai| saMsAra mukti kA sAdhya : ___cAra gati sUcaka svastika ke maMgala cinha se hameM bahuta kucha sIkhanA hai| isalie bhAvanA ke AdhAra para jor3akara eka dravya ko nimitta banAkara dravya pUjA meMaSTaprakArI pUjA meM yaha akSata pUjA ke rUpa meM rakhA gayA hai| hameM pahale cAra gati kA sUcaka svastika banAnA caahie| dravya bhAva meM prabala sahAyaka nimitta banatA hai| yaha bhAva rakheM ki he prabhu ! isa cAra gati ke saMsAra meM mai khUba bhaTaka cukA huN| yahI saMsAra cakra hai| isase mukta hone ke lie Aja isa antima manuSya gati pAkara Apake caraNoM meM AyA hu~, ApakI zaraNa meM AyA hu~ / Upara kI jo tIna (DhagalI)bindIyAM banAte haiM vaha darzana-jJAna cAritra kI hai| yahI Atma dharma hai| aura yahI mokSa kA mArga hai| tattvArthAdhigama sUtra meM kahA hai ki - 'samyag darzana-jJAna-cAritrANi mokSamArgaH' / karma kI gati nayArI 34
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAt samyag sahI saccA darzana, jJAna aura cAritrAdi mokSa prApti kA sahI mArga hai, sahI dharma hai| ataH cAra gati ke saMsAra cakra se chUTane ke lie aba jIva manuSya gati meM Akara ina darzana-jJAna-cAritrAdi dharma (mArga) kI saccI upAsanA kare to sadA ke lie cAroM gati kA anta karake Upara uThakara sIdhA mokSa meM jAtA hai| yaha siddhazilA kahI jAtI hai| caudaha rAjaloka ke agra bhAga para 45 lAkha yojana vistAra vAlI lambI siddha zilA hai| jahAM anaMta siddha bhagavaMto kA vAsa hai| yahI mokSa kahalAtA hai| yahAM gayA huA jIva punaH saMsAra meM nahIM lauTatA / jIva mokSa meM gayA, mukta haA, siddha haA arthAt sarva karma se sadA ke lie mukta haa| sadA ke lie janma-maraNa ke saMsAra cakra se chuTakArA pAyA / cAra gati ke paribhramaNa se sadA ke lie chUTakArA pAyA / zarIra ke saMyoga se sadA ke lie chUTakArA pAyA / yaha mokSa aisA hai / ataH isI krama se cAvala kA svastika (sAthIyA) akSata pUjA meM banAte haiN| dravya sahAyaka sAdhana hai / bhAva preraka prabala kAraNa hai / bhAvanA-dhAraNA banatI hai| . cAroM gati meM jIvoM kA jIvana : deva gati jIva tiryaMca gati 35 karma kI gati nayArI
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAroM gati meM saMsArastha saMsArI jIvoM kA nivAsa hai| manuSya gati meM manuSya strI-puruSa rahate haiN| manuSya gati meM janma hotA hai| jIva bAlyAvasthA meM hotA hai| AtmA jo akSaya sthiti svabhAva vAlI hai usakI Aya nahIM hotii| lekina AtmA jaba deha dhAraNa karatI hai to vaha deha kahAM taka ? kitane kAla taka TikAye rakhanA hai ? sambhAle rakhanA hai ? vaha kAla avadhi AyuSya hai| janma se lekara mRtyu taka kI kAla avadhi AyuSya kAla hai| utanA hI samaya jIva ko janma meM rahanA hai| usake bAda use bhava pUrA karake,deha chor3akara dUsare bhava meM jAnA par3atA hai| manuSya janma yadyapi durlabha hai phira bhI AtmA yadi tathAprakAra kI sAdhanA kare to manuSya janma dUsarI bAra bhI mila sakatA hai| tIsarI bAra bhI milatA hai| isa taraha 'satta - aTTa bhavoM kA pATha haiN| sAta se ATha bhava manuSya gati meM jIva lagAtAra kara sakatA hai| lekina yaha kaba sambhava hai ? kitanI UMcI puNyAI ke bAda sambhava hai ? bhagavAna mahAvIra ne apane 27 bhavoM kI bhava paramparA meM 2 bAra manuSya bhava lagAtAra sAtha meM kie haiN| eka bAra to 5 vAM tathA chaTThA eka ke Upara dUsarA donoM bhava manuSya gati meM lagAtAra kiye haiN| usI taraha 22 vAM tathA 23 vA punaH manuSya gati meM lagAtAra manuSya bane the| bhagavAna pArzvanAtha ne 10 bhavoM kI bhava paramparA meM eka bAra bhI manuSya gati ke do-do bhavaM eka sAtha nahIM kiye haiN| yaha to saMbhAvanA kI dRSTi se UMcI saMkhyA meM batAI haiN| paraMtu prApta karanA yaha jIva ke khuda ke puNya bala para AdhArita hai| sAta-ATha bhavoM kI bAta dUra rahI parantu 84 lAkha jIva yoniyoM ke saMsAra cakra meM bhaTakate hue jIva ko eka bAra bhI manuSya gati meM janma prApta karanA bhI bar3A kaThina hai| phira dUsarI tIsarI bAra kI bAta hI kahAM rahI ? acchA eka bAra ke lie bhI manuSya gati meM jIva A to gayA, lekina mRgAputra ke jaisA janma milA to kyA phAyadA? mRgAputra kA janma gati kI dRSTi se jarUra manuSya gati meM ginA jAegA lekina vaha bhava saMkhyA kI ginatI meM sirpha ginA jaaegaa| isase jyAdA Age use lAbha kyA ? bhava manuSya gati kA lekina jIvana sArA mAnoM naraka gati kA duHkha bhogatA ho, aisA lagatA hai| usI taraha Aja hama AMkhoM ke sAmane dekhate haiM ki kahalAte to hai manuSya paraMtu ghor3e-gadhe-baila kI taraha bailagAr3I khiMcate hue mAla Dho rahe haiN| jIvana manuSya kA aura kArya paza kaa| socie! aise jIvoM ko manuSya gati milI bhI sahI to bhI kyA phAyadA huA? koI jIva mAtA ke garbha meM Akara hI calA jAtA hai / mRtyu pAtA hai| koI janma ke pahale hI mRtyu pAtA hai, to koI janma ke bAda, to koI bar3e hone ke bAda, to kaIyoM ko garbha meM mA hI maravA DAlatI hai| Aja garbhapAta kA pApa bhayaMkara bar3hatA jA rahA hai| jagaha-jagaha para paMcendriya manuSyoM ki katala ke ye ujale kattalakhAne cala rahe haiN| sudhare hue sabhya samAja kA yaha kalaMka hai mahA pApa hai| kyA garbhastha zizu bAlaka nahIM hai ? kyA vaha jIva nahIM hai ? becArA 84 karma kI gati nayArI (36
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakSa jIva yoniyoM meM paribhramaNa karake, Aja kitane janmoM kI saMcita puNyAI ke bala para manuSya gati meM AyA, aura manuSya gati meM paira rakhate hI praveza karate hI koI kATakara vApisa bheja detA hai, socie kitanA gaMbhIra pApa hai / Apa kisI kadara Upara car3hate hue manuSya gati meM A gae, isalie kyA dUsare ko manuSya gati meM Ane denA nahIM cAhate ho ? kyoM ? koI AyA hai to use praveza bhI nahIM karane dete aura janma ke pahale garbha meM hI kATakara use 84 ke cakkara meM bheja dete haiM / garbhapAta kA yaha pApa bar3e suhAvane svarUpa meM sabhyatA aura buddhizAlItA kI DhAla ke nIce cala rahA hai| prati sAla bar3e bar3e aMka kI saMkhyA AtI hai| lAkhoM kI saMkhyA meM garbhapAta isa rAjya ne karavAye haiN| usa rAjya ne karavAye haiN| ye bar3e aMka kyA sabhya mAnava kI sabhyatA kI pahacAna hai ? yA durAcAra-duzcaritra duSTa manuSya kI pahacAna hai| mAnava sabhya tabhI kahA jAegA jaba vaha pApoM kA AcaraNa na karatA huA pApoM kA tyAga kregaa| niSpApa pavitra jIvana jIne lagegA tabhI / anyathA Upara se sabhya dikhAI denevAlA mAnava Aja bahuta jyAdA AMtara vRtti se krUra dikhAI de rahA hai| banatA jA rahA hai| jaba manuSya apane hI saMtAna ko garbha meM kATatA jA rahA hai, itamA nara pizAca banatA jA rahA hai to samajha lIjiya yaha pApa manuSya ko kahAM girAegA? yaha pApa karane vAlA jIva khuda manuSya gati dubArA kaba pAegA ? yaha socane kI bAta hai| paMcendriya vadha kA yaha pApa naraka gati ke sivAya kahAM le jAegA ? naraka gati meM AyuSyakAla kitanA lambA hai ? phira vahAM duHkha-vedanA aura pIr3A kitanI sahana karanI hai ? acchA, eka janma ke bAda naraka gati se nikala to jAegA paraMtu tiryaMca gati meM kitane bhava karegA ? punaH naraka gati meM, punaH tiryaMca gati teM isa taraha duHkha kI durgati meM bhaTakatA hI rhegaa| jahAM kevala duHkha hI duHkha sahana karanA pdd'egaa| zrI vipAka sUtra dekhie jo 45 AgamoM meM 11 aMga sUtroM meM 11 vAM aMga sUtra hai| karma ke vipAka arthAt phala kI bAta kI hai| duHkha vipAka vibhAga ke eka nahIM dazoM adhyayana dekha lijiie| jisameM mRgAputra kA pahalA adhyayana hai| kisa kisa gati meM kitanA bhaTakanA par3A ? kitane bhava kisa gati meM karane par3e ? aura eka nahIM sAtoM narakoM meM jAnA pdd'aa| itanA hI nahIM ekendriya ki jAti meM pRthvI-pAnI-agni-vAyu-vanaspatikAya meM bhI kitanA nIce giranA par3A ? kitane janma-maraNa karane par3e ? kitame duHkha sahana karane par3e ? eka bhava ke pApa karmoM ko bhugatane ke lie kitane bhavoM taka sajA bhugatanI par3I ? phira bhI chUTakA nahIM huA? pApa karanA to AsAna hai, paraMtu kiye hue pApoM kI sajA bhugatate samaya nAka meM dama A jAtA hai| ataH isa cAra gati ke gaticakra se AtmA ko chuDAne kA lakSya rakhanA caahie| pApa to bhUtakAla meM anaMta kiye, anaMta bAra kiye| lekina pApa se chaTane ke lie saMvara-nirjarAtmaka dharma nahIM kiyA hai| vaha yadi karane lage to isa bhava cakra se (37 -karma kI gati nayArI (37)
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ chUTa skeNge| anyathA sambhava nahIM hai| aba yaha janma milA hai, jo manuSya bhava hai| vItarAga jinezvara kA zAsana-dharma milA hai| samajhane kA yahI sahI samaya hai| pApoM se bacane kA yahI sahI samaya hai| isa janma meM pApoM se baca jaaeNge| isa gati cakra se chUTane kA lakSya eka bAra bana jAya phira to pApoM se bacanA bhI AsAna hai / pApoM se bacanA hai| saMsAra se chUTanA hai| isa gati cakra kI bhavATavI se bAhara nikalanA hai tabhI mokSa suma hai! isa taraha saMsAra cakra kA svarUpa dekhA, aura usameM AtmA kA paribhramaNa dekhA / vaha kisI kA nahIM apitu merA khuda kA hai| 84 ke cakkara meM cAroM gati meM maiMne khuda ne itane anaMta kAla se anaMta bhava kiye haiN| aba ina anaMta bhavoM kA hI anta lAnA hai| sadA ke lie anta karanA hai| ataH pUrNa puruSArtha kreN| yathArtha dharmopAsanA kareM / saMsAra meM sabhI jIvoM ke saMsAra kA anta ho aura sabhI parama pada mukti dhAma ko prApta kareM isI zubhecchA ke sAtha sarva mNgl...| 3 varatIrthakara cAvasthA , kALacakranA avasarpiNI-utsarpiNI kALakhaMDanA trIjA- 24 HIM cothA ArAomAM - 5 bharata, paairAvata ane 5mahAvideha A 15 ( / te ja karmabhUmi kSetromAM bhUta-bhAvi ane vartamAna evA traNeya kALamAM Aje Soni 3 zAzvatapaNe tIrthakara bhagavaMto thatA ja rahe che. temanA sarvenA pAMceyaodi) 3) kalyANaka prasaMgo paNa zAzvatapaNe ujavAtA rahe che. A viSayamAM ghaNI badhI bAbatomAM zAzvatatA-zAzvata che NOJ vyavasthA che. tisthA IInIya pAyAdri AdhArabhUta granthonuM ciMtana- KAI 5 manana ane dohana karIne zAstrIya tAtvika vivecana jaina zramaNa S usaMghanA Dabala M.A. Ph.D thayelA suprasiddha vidvAna pU. paMnyAsaCiI ? . A pravara DaoN. zrI aruNavijayajI mahArAjazrInI kasAyelI kalame : 8 lakhAyela pustaka-zAzvata - tIrthaMkara vyavasthA pAMca bhAgo mAM TuMka samayamAM SHREE MAHAVEER RESEARCH FOUNDATION 5 ST he vIrAlayam jaina tIrtha taraphathI prakAzita thaze. jijJAsu rasika vAcaka vargane khAsa vasAvavA bheTa ApavA, vAMcavA ane vaMcAvavA 19 & bhalAmaNa che. pU. sAdhu-sAdhvIjI ma.sA.ne bheTa apAya che. zrI vIrAlayam jaina tIrtha - 4 kAtraja bAya pAsa AMbe gAMva (khUI) ' 9 po. jAMbUlavADI - punA 411046 mo.naM. 9427428218
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ vicivratA ke kAraNa kAraNa kI zotha saMsAra kI evaM aNorapAre saMsAre sAyarammi bhImaMmi / patto aNaMtakhutto jIvahiM apatta dhmmehiN|| bar3I muzkila se bhI jisakA pAra na pA sakeM aise bhayaMkara saMsAra rUpI samudra meM dharma ko na prApta kiyA haA jIva ananta kI gaharAI meM girA hai| yaha saMsAra eka bhayaMkara mahAsAgara ke jaisA hai| jisameM satata sukha-duHkha kI lahareM calatI hai| jo jvAra-bhATe ke rUpa meM AtI he jAtI hai| thor3I dera sukha to thor3I dera duHkha isa taraha yaha saMsAra sukha-duHkha se bharA par3A hai| saMsAra kI tarapha jaba dRSTipAta karate haiM, taba ananta jIvoM kA svarUpaM sAmane dikhAI detA hai| saMsAra kyA hai ? saMsAra kisI vastu kA nAma nahIM hai| kisI padArtha vizeSa ko bhI saMsAra nahIM kahate haiM / parantu jar3a-cetana kA yaha saMsAra hai| cetana jIva kA jar3a ke sAtha jo saMyoga-viyoga hai vahI saMsAra hai| jIvoM kA sukhI-duHkhI honA hI saMsAra hai| zubhA -zubha karma upArjana karanA aura usake vipAka svarUpa sukha-duHkha bhoganA hI saMsAra hai| janma-maraNa kA satata cakra calatA rahe use saMsAra kahate haiN| anAdi - ananta saMsAra :... yaha saMsAra kAla kI dRSTi se anAdi-ananta hai| jisakI Adi kabhI bhI nahIM hotI hai. ataH saMsAra bhI anAdi hai| cUMki saMsAra kA AdhAra hI jar3a-cetana do padArtha hai| aura unakA bhI saMyoga-viyoga hI saMsAra hai| AtmA yaha anutpanna dravya hai jo ki kabhI utpanna nahIM hotA hai| jo kabhI banAyA nahIM jAtA hai| nirmANa nahIM hotaa| ataH usakA nAza bhI nahIM hotaa| jo utpanna hotA hai usI kA nAza hotA hai| jisakA nAza hotA hai vaha utpanna dravya hai| ataH isI para AdhArita saMsAra bhI anAdi kAla se vidyamAna hai| cUMki AtmA-anAdi-ananta hai| AtmA kI bhI Adi nahIM hai ataH saMsAra kI bhI Adi nahIM hai| usI taraha mokSa meM anaMta AtmAoM ke jAne ke bAvajUda bhI anaMtAnaMta AtmAeM isa saMsAra meM sadA hI rahatI hai| saMsAra se sabhI AtmAeM mokSa meM nahIM calI gaI hai ataH saMsAra kA anta nahIM AyA hai| aura a-bhavI jIva jo kadApi mokSa meM jAne vAle hI nahIM hai, ataH saMsAra kA kabhI bhI anta AnA saMbhava hI nahIM hai / saMsaraNazIla svabhAva vAlA saMsAra anaMtakAla taka sadA calatA hI rhegaa| karma kI gati nayArI
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanA anta yA saMsAra kA anta ? sAdhaka apane bAre meM soce yahI lAbhaprada hai| jabaki aisA saMsAra kA svarUpa hai| samaSTi se to yaha saMsAra anAdi-anaMta hai hii| parantu kisI kI dRSTi se isakA anta bhI hai| bhagavAna mahAvIra kA saMsAra anAdi jarUra thA lekina anta ho gayA / eka vyakti vizeSa kA saMsAra sAnta bhI hai| ataH saMsAra kA anta lAnA hai ki hamako hamAre apane saMsAra kA aMta lAnA hai ? samasta saMsAra kA aMta to saMbhava bhI nahIM hai| Ane vAlA bhI nahIM hai| paraMtu apane eka ke vyaktigata saMsAra kA anta lAnA cAheM to jarUra lA sakate haiM / bhUtakAla meM bhagavAna mahAvIra kI AtmA ne apane saMsAra kA anta laayaa| vaise hI caubiseM tIrthaMkaroM ne, sabhI gaNadhara bhagavaMto ne, isI taraha kaI AcArya, upAdhyAya evaM sAdhu-sAdhvIjI mahArAjoM ne bhI apane saMsAra kA anta kiyA aura mokSa meM birAjamAna ho ge| parantu hamAre jaisoM kA saMsAra to Aja bhI cala hI rahA hai aura mAna lo ki hama jaba saMsAra chor3akara mokSa meM cale jAeMge taba kIDemakor3e-kRmi-kiTa-pataMga Adi ananta jIva isa saMsAra meM haiM unakA saMsAra calatA hI rhegaa| saMsAra kA kabhI anta nahIM hotaa| kAle aNAi nihaNe joNi gahaNaMmi bhIsaNe ittha / ... bhamiyA bhamihaMti ciraM jIvA jiNavayaNamalahantA / / pU. zAMtIsUrI mahArAja jIvavicAra prakaraNa meM pharamAte haiM ki - anAdi kAla se aneka yoniyoM ko grahaNa karatA haA yaha jIva isa bhISaNa saMsAra ke andara bhaTakatA rA hai aura jinezvara bhagavAna ke vacana (AjJA) ko na prApta karane vAlA bhaviSya meM bhI cirakAla taka isa saMsAra meM bhaTakatA hI rhegaa| hama saMsAra ko choDe yA saMsAra hameM choDe ? - eka yuvaka rAste para ilekTrika ke khambhe se lagA huA jora se cillA rahA thA-bacAo bacAo...chUr3Ao chur3Ao / sajjana ko yaha sunakara dayA AI aura vaha chur3Ane aayaa| sAtha meM kisI dUsare ko bhI madada meM letA aayaa| donoM ne do hAtha pakar3a kara khiMcanA zurU kiyaa| jaise jaise donoM jora lagAkara hAtha khiMcate jA rahe the ki yuvaka hAtha majabUta pakar3a rahA thaa| usakI majabUta pakkar3a se ve donoM chUr3A nahIM sake aura cala diye / yaha dRzya dekhakara eka tIsarA sajjana aayaa| usane socA ki isa yuvaka ne khambhe ko pakar3a rakhA hai ki isa khambhe ne yuvaka ko pakar3A hai ? kyA bAta hai ? andara se uttara milA khambhA to jar3a hai| jar3a kahAM cetana ko pakar3a rakhatA hai ? ataH isa yuvaka ne hI khambhe ko pakar3a rakhA hai, aura phira bhI yahI cillA rahA hai bacAo bacAo...chur3Ao chudd'aao...| kyA bAta hai ? gaMgA ulTI baha rahI hai| yadi karma kI gati nayArI (40)
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ khambhe ne pakaDa rakhA hotA aura yuvaka cillAtA to bAta sahI bhI thii| lekina khuda hI cillA rahA hai| yaha kaisI mUrkhatA hai? isane khambhe ko pakar3a rakhA hai aura khambhA to cillA bhI nahIM rahA hai cUMki jar3a hai| cintaka thA cintana kiyaa| yahAM bala kA kAma nahIM thaa| kala (akkala) kA kAma hai| usa sajjana ne kasa kara do thappar3a usa yuvaka ke muMha para jora se mArI / camatkAra hI samajha lo / yuvaka ke hAtha chUTa gae aura sIdhe gAla para laga ge| yuvaka ne rote hue bhArI svara meM kahA mujhe mArA kyoM? kyA yaha chUr3Ane kA bacAne kA tarIkA hai ? sajjana ne kahA - mApha karanA kabhI aisA bhI tarIkA ajamAnA par3atA hai| jabaki mere pahale do sajjanoM ne hAtha khiMcakara kAphI prayatna kiyA para nahIM chUr3A sake ataH maine buddhi pUrvaka evaM yukti pUrvaka yaha tarIkA apanAyA hai| ataH mApha krnaa| parantu maiM yaha pUcha rahA hu~ ki tune khambhe ko pakar3a rakhA thA ki khambhe ne tUjhe pakar3a rakhA thA? yadi khambhe meM karaMTa hotA to kaba kA mara cukA hotA / yaha to batAo kisane kisako pakar3a rakhA thaa| Azcarya hai ki tumane hI khambhe ko pakar3a rakhA aura tuma hI cillA rahe the to kyA yaha mUrkhatA nahIM thii| vAha ! bahuta acchA prazna thA usa sajjana kaa| isa rUpaka ko hama kisI saMsArAsakta saMsArI para leM aura dekheM ki hamane saMsAra ko pakar3a rakhA hai ki saMsAra ne hamako pakar3a rakhA hai? hama sAdhu-saMtoM ke pAsa jAte haiM kahate haiM ki he bhagavan ! mere Upara dayA kro| isa saMsAra se bacAo...chuDAo ! sAdhu-saMta sadA hI saMsAra chor3ane kA upadeza dete haiM, lekina saMsAra ne yadi Apako pakar3A ho to to Apako usake paMje se chur3A bhI skeN| parantu saMsAra ne to Apako pakar3A nahIM hai| Apane saMsAra ko pakar3a kara rakhA hai| ataH sAdhu-santoM ko cAhie ki pahale do sajjanoM kI taraha prayatna na karake tIsare sajjana ke jaisA prayoga kare to to camatkAra sambhava hai| cUMki Apane Asakti se saMsAra ko pakar3a rakhA hai| aura phira Apa hI cillA rahe ho ataH bar3A muzkila hai| sote hue ko jagAnA AsAna hai parantu jAgate hue ko jagAnA bahuta hI kaThina hai / saMsAra hamako nahIM chor3egA cUMki usane pakar3a bhI nahIM rakhA hai| hamane hI Asakti se saMsAra ko pakar3a rakhA hai ataH hamako hI chor3anA pdd'egaa| tabhI saMsAra chuuttegaa| saMsAra kA svarUpa bar3A hI vicitra hai| saMsAra meM eka AtA hai dUsarA jAtA hai| eka janma letA hai to dUsarA maratA hai| baccA janma letA hai to mAM maratI hai| kabhI kabhI donoM hI mRtyu kI zaraNa meM cale jAte haiN| kisI ke ghara mahephila cala rahI hai to kisI ke ghara...rUdana cala rahA hai| kahIM haMsI-khuziyoM kA koI pAra nahIM hai, to kahIM ro rokara AMkhoM se gaMgA-jamunA bahA rahe haiN| kahIM sukha-moja kI lahareM cala rahI hai to kahIM duHkha kI thaper3e khA rahe haiM / jJAnI bhagavatoM ne apane jJAna yoga se bhAvi kA svarUpa (41) karma kI gati nayArI
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ evaM janma ke bAda ke janmAntara kA svarUpa dekhakara batAyA ki isa saMsAra meM mAM mRtya pA kara patnI bana sakatI hai aura patnI mRtyu pAkara mAM bana sakatI hai| bApa mRtyu pA kara beTA bana sakatA hai aura beTA mRtyu pA kara bApa bana sakatA hai| bhAI mRtyu pA kara zatru bhI bana sakatA hai beTI mRtyu pA kara bahana bhI bana sakatI hai| yaha to phira bhI ThIka hai ki mRtyu ke bAda agale janma meM aise sambandha banate haiM, lekina jIvana meM aise sambandha Aja bhI saMsAra meM ho rahe haiM jahAM bhAI-bahana kI zAdI ho jAtI hai| Ae dina akhabAroM meM par3hate haiM ki bApane apanI beTI para balAtkAra kiyaa| beTe ne kulhAr3I se mAM aura bApa donoM ko mAra ddaalaa| pati ne patnI ko jindI jalA dI aura patnI ne pati ko cAya meM jahara pilA diyaa| kahIM bhAI-bhAI kA galA ghoTatA hai to kahIM bApa beTe ko jAna se mAra DAlatA hai| kahIM sAsu bahu ko jalA detI hai to kahIM saMsAra se Uba kara baha apane Apa jalakara mara jAtI hai| prema ke nAma para bhI mauta aura mauta sAmane dikhane para bhI prema kI cAhanA / bar3A hI vicitra saMsAra kA svarUpa hai| eka bahumAlI maMjila se kisI kuMArI kanyA ne jo mAtA bana cukI thI, apane nae janme hue zizu ko Upara se nIce kuDe-kacare meM pheMka diyA / kAza ! kyA mAtA ke dila meM se saMtAna ke prati prema samApta hotA jA rahA hai? kyA dayAlu mAtA nirdaya banatI jA rahI hai? parantu hAM patnI bane pahale kuMArI avasthA meM mAtA banane ke bAda kyA natIjA AegA? hAya, yahI kaliyuga kI pahacAna hai ki patnI banane ke pahale mAM bananA, aura santAna ke prati krUra banakara phaiMka denA / usa apariNita yuvatI ne tAje janme hue zizu ko Upara se pheMka diyA / nIce kAgada kA Dhera thA usa para bAlaka giraa| sadbhAgya vaza baca gyaa| kisI sajjana ne uThAkara anAthAzrama meM de diyaa| pAlana-poSaNa huaa| vaha lar3akI thI bar3I huii| anAthAzramavAsiyoM ne skUla meM par3hAI aura kAleja meM bhejii| idhara mAtA-pitA ne jaldI hI yuvatI kI zAdI kara dii| usako eka lar3akA haA, laDake ko skUla meM bhejA... bar3A hokara usI kAleja meM gayA, vahAM isI lar3akI se prema huA jo apanI hI bahana thii| cUMki eka hI mAM ke donoM saMtAna the| zAdI bhI ho gaI aura saMsAra calane lgaa| aisI aneka ghaTanAeM to Aja bhI ho rahI hai| amerikA meM jahA~ skUla-kAleja meM chAtrAeM par3hatI haiM, vahAM apariNita yuvatiyoM meM 20% se 30% chAtrAeM prati varSa mAtA banatI hai| jisameM 14 varSa se 18 varSa kI Ayu hotI hai aura 50% se 60% jo mAtA nahIM banatI hai va pahale se garbhapAta karA detI hai| garbhapAta kendroM para skUla-kAleja kI chAtrAoM kI katAreM lagatI ho,yaha kitanI zarma kI bAta hai| parantu vartamAna yuga ke mAnavI ne jahAM apane Apa ko bahuta hI jyAdA buddhizAlI aura sabhya samajha liyA hai vahAM zarma-dharma kahAM se rahe ? saMsAra kA yaha svarUpa bar3A hI DarAvanA hai| hA~, aisA to calatA hI rahatA hai| karma kI gati nayArI (42)
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla kI badalatI huI karavaTa meM saba kucha badalatA rahatA hai| eka janma meM 18 prakAra ke sambaMdha : mathurA nagarI kI eka naI naI tarUNa vezyA ne eka putra-putrI ke yugala ko janma diyaa| apanI vezyAvRtti ke vyavasAya ko calAne hetu se donoM ko cinha rUpa aMgUThI pahanAkara eka lakaDe kI peTI meM banda karake nadI ke pravAha meM bahA diye| bahatI-tairatI peTI sauryapura zahara ke nadI kinAre Ai, vahAM do vyApArI mitra baiThe the, unhoMne peTI lii| kholI / usameM se eka lar3akA aura eka lar3akI nikleN| donoM mitra saMtAna ke abhAva se pIDita the| ataH donoM ne eka eka bAMTa liyA aura zarta yaha rakhI ki bhaviSyameM inakI zAdI krnii| vaisA hI haa| yauvanavaya meM zIghra hI donoM kI zAdI kara dI gii| kala ke donoM bhAI-bahana Aja pati-patnI bana gye| eka bAra juA khelate samaya aMgUThI se donoM ko khyAla AyA aura bAda meM apane pAlakoM se pUchakara vAstavikatA jAnakara ki hama bhAI-bahana hai ataH saMbaMdha chor3a diyaa| bahana ne pazcAtApa se dIkSA lI aura bhAI vyApArArtha mathurA gyaa| yogAnuyoga karma saMyoga vaza kuberadattA vezyA jo apanI mAM thI usI ke yahAM tthhraa| usI ke sAtha (mAM ke sAtha) deha saMbaMdha kA vyavahAra calane lgaa| daiva yoga vaza eka putra ratna kI prApti huI / idhara bahana sAdhvI ko avadhijJAna hone se yaha vicitra yoga dekhakara sAdhvI vihAra karake mathurA nagarI meM isa vezyA ke ghara AI / ghara ke praveza dvAra meM usa rote hue bAlaka ko zAMta karane ke bahAne se laurI gAne lgii| usa laurI meM sAdhvI ne apane saMbaMdha sunAe / he bAlaka ! kyoM rotA hai tere mere to kaI saMbaMdha hai / tUM merA bhAI hotA hai, putra bhI kahalAtA hai, devara bhI hai, bhatIjA bhI hotA hai, cAcA bhI lagatA hai tathA pautra bhI lagatA hai / tere pitA mere bhAI bhI hote haiM, pitA, dAdA, pati, putra aura zvasura bhI lagate haiN| he bAlaka ! tUM ro mata bhAI terI mAM merI bhI mAM lagatI hai, tere bApa kI bhI mAM lagatI hai| merI bhujAI, putravadhu, sAsa aura zokya bhI lagatI hai| isa taraha 18 prakAra ke sabhI saMbaMdha tere mere bIca lagate haiM / terA bApa aura maiM bhAI-bahana haiM, aura pati-patnI ke saMbaMdha se judd'e| itanA hI nahIM hama chUTe to bhAI (pati) kuberadatta yahAM mathurA meM Akara apanI mAM ke sAtha hI deha saMbaMdha karatA haA pati rUpa meM rahane lagA aura usase eka putra paidA haa| hAya ! isa saMsAra kI kaisI bhayaMkara vicitratA? aba kyA kiyA jAya? kisako muMha dikhAeM sAdhvI jo kucha bola rahI thI vaha vezyA ne aura kuberadatta donoM ne sunA / sunakara bahuta hI duHkha haa| viSaya vAsanA ke nimitta kaise bhayaMkara pApa karma ho jAte haiN| pazcAtApa se mana vairAgyavAsita haa| bhAI ne bhI dIkSA lI / sAdhu banakara kar3I tapazcaryA karake pApa dhone kA saMkalpa kiyaa| vezyA ne vezyAvRtti chor3a dI / sabhI pApoM ko dhone ke lie pazcAtApa evaM prAyazcita kI pravRtti meM (43 karma kI gati nayArI .
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ laga gi| kaisA vicitra hai yaha saMsAra ? kaisI ghaTanAeM ghaTatI hai ? kaisA svarUpa dhAraNa kara letI haiM ? vicitratA-viSamatA aura vividhatA : isa taraha dekhane se spaSTa dikhAI degA ki samasta saMsAra kA svarUpa saiMkar3oM prakAra kI vicitratAoM, vividhatAoM evaM viSamatAoM se bharA par3A hai| ataH yahI satya kahA jAtA hai ki jahAM isa prakAra kI vicitratA, viSamatA evaM vividhatAeM bharI par3I hai vahI saMsAra hai| usI kA nAma saMsAra hai| saMsAra ke bAhara mokSa meM inameM se eka bhI nahIM hai| citra = arthAt Azcarya =vicitratA arthAt AzcaryakArI-vismayakArI svarUpa / ataH saMsAra kA svarUpa jo bhI koI dekhe use AzcaryakArI hI lagegA / saMsAra meM Azcarya nahIM hogA to kahAM hogA? ataH samasta AzcaryoM kA kendra saMsAra hI hai| Apa dekheMge ki - koI sukhI hai to koI duHkhI hai / koI rAjA hai to koI raMka hai| koI amIra hai to koI garIba hai| . koI baMgale meM hai to koI jhauMpar3I meM hai| koI rAjamahala meM hai to koI phuTapAtha para hai| koI hasamukha hai to koI rotA huA hai| koI prabhAva sampanna hai to koI prabhAvarahita hai| koI buddhimAna catura hai to koI buddha mUrkha hai| koI sAkSara vidvAna hai to koI nirakSara bhaTTAcArya hai| koI santoSI hai to koI lAlacu hai| koI sIdhA-sAdA sarala hai to koi mAyAvI kapaTI hai| koI nirlobhI hai to koI lobhI hai| koI bholA-bhAlA bhadrika hai to koI chalakapaTa karanevAlA prapaMcI hai| koI jJAnI hai to koI ajJAnI hai| koI udAra dAnavIra hai to koI udhAra lekara bhI kRpaNa hai| koI vairAgI hai to koI rAgI hai| koI dhanavAna sampanna hai to koI nirdhana vipadA meM hai| koI sabala hai to dUsarA nirbala hai| koI sAdhAra sazaraNa hai to koI nirAdhAra azaraNa hai| koI sajjana hai to koI darjana hai| koI gorA sundara rUpavAna hai to koI kAlA kurUpa hai| karma kI gati nayArI (44)
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ koI cirAyu hai to koI alpAyu hai| koI nirogI hRSTa-puSTa hai to koI rogI durbala deha hai| koI dayAlu hai to koI nirdaya krUra hai| koI sarvAGga sampUrNa hai to koI vikalAMga hai| koI teja pUMja samAna hai to koI nisteja hai| . koI moTA tAjA masta hai to koI dubalA-patalA trasta hai| koI samajhadAra hai to koI nAsamajha nAdAna hai| koI mandamati mUr3ha hai to koI tIvramati capala hai| . koI lambA lambUcanda hai to koI baunA vAmana hai| koI kSamAzIla zAMta hai to koI krodhAtura Aga hai| koI namra-vinamra vinayI hai to koI akkaDa avinayI hai| koI nirabhimAnI vinIta hai to koI mahAbhimAnI-ghamaNDI hai| koI yaza pratiSThAvAlA hai to koI apayaza-apakIrtivAlA hai| koI santAnaparivAravAlA hai to koI niHsaMtAna akelA hai| koI prema rakhatA hai to koI vaira vaimanasya rakhatA hai| koI dhana lUTA rahA hai to koI kaur3I kaur3I ke lie muMhatAja hai| koI phUla sugandhI hai to koI sugandha rahita hai| kisI ke yahAM khAne ke lie bahuta hai para aphasosa ki khAnevAlA koI nahIM hai aura kisI ke yahAM khAnevAle bahata jyAdA hai to khAne ke lie roTI kA Tukar3A bhI nahIM hai| kisI ke ghara pahanane ke lie Dhera kapar3e haiM, eka sAtha 2-4 kapar3e pahanate haiM to kisI ke ghara zarIra lajjA DhAMkane ke lie bhI kapar3A nahIM hai| naMge ghUma rahe haiM / to kisI ke pAsa kaphana ke lie bhI nahIM hai| yaha saMsAra ki kaisI vicitratA hai / saMsAra kI aisI saiMkaDoM viSamatA haiN| aura saca kaho to viSamatAoM se hI bharA par3A saMsAra mAnoM vicitratAoM viSamatAoM tathA vividhatAoM kA hI banA haA hai| isa saMsAra kI citra vicitra bAteM bhI kama nahIM haiN| kisI ko eka bhI saMtAna nahIM hai to kisI ko eka sAtha 3, 5, 6 santAneM hotI hai| koI jar3avA sira vAle bAlaka haiM to koI jaDavAM peTa vAle bAlaka haiN| kisI kisI meM sArA zarIra acchA sundara hai parantu aMgopAMga pUre vikase nahIM hai| eka mAM apane 8 mahine ke bAlaka ko kapar3e meM lapeTe hae laaii| bAlaka itanA sundara aura manamohaka thA ki pyAra karane ke lie kisI kA bhI jI lalacA jAya / parantu kapar3A haTAkara mAM ne bAlaka ko dikhAyA taba dekhate dekhate AMkhe phaTane lagI ! are yaha kyA ? bAMyA hAtha konI taka hI banA thA aura dA~yA hAtha kalAI taka karma kI gati nayArI (45
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ hI banA thaa| usI taraha bAMyA paira ghuTane taka hI banA thA aura dAhinA paira eDI taka bhI nahIM banA thaa| yaha kaisA Azcarya? itanA sundara bAlaka hote hae bhI yaha vicitra avasthA ? vipAka sUtra nAmaka 11 veM aMgasUtra meM duHkha vipAka ke pahale adhyayana meM mRgAputra kA jo varNana kiyA gayA hai vaha roma roma khar3e kara de aisA AzcaryakArI hai| ____eka mAM apane 14 mahine ke bacce ko lekara AI aura kahA mahArAja ! DaoNkTara ne kahA hai ki yaha muzkila se eka dina bhI nahIM jiiegaa| sAre zarIra meM kainsara kI gAMThe bhara gaI haiN| muMha se pAnI bhI nahIM utaratA hai aura pezAba bhI nahIM hotA / mauta kA intajAra karatA huA vaha sundara-surUpa bAlaka dila meM dayA kA mAnoM srota bahA rahA ho / para hAya niHsahAya nirupAya bAlaka ne dUsare hI dina dama tor3a diyA / yaha kaisI vicitratA hai| paza-pakSiyoM kI saSTi meM daSTipAta karane para daniyA bhara kI vicitratA dikhAI detI hai| mUka prANiyoM kI yaha vicitratA, saMsAra meM dekhate hI raho...basa...dekhane ke sivAya aura koI upAya hI nahIM haiN| becAre UMTa kA zarIra kaisA hai ? aTharAha hI aMga sabhI TeDe meddhe| hAthI kA zarIra itanA bar3A bhImakAya hai ki bicArA bhAga bhI na ske| kutte-billI kI vicitratA kucha aura hI hai| khAne ke hAtha bhI nahIM hai| bandara do pairoM kA khAne ke lie hAtha kI taraha upayoga bhI kara letA hai| jalacara prANiyoM ke na hAtha na paira machaliyAM apane paMkha se hI tairatI rahatI hai| pakSI paMkha se ur3ate haiN| kisI ke sIMga hai, to kisI ke eka bhI sIMga nahIM, to kisI ke bAraha siMga peDa kI jAlI kI taraha dikhAI detA haiN| pazu-pakSIyoM kI prANI sRSTi meM kIDemaMkoDe taka dekhane jAeM to Azcarya kA pAra nahIM rhegaa| kIsIke kAna hI nahIM hai to kIsI ko AMkha hI nahIM hai| koI jIvana bhara AMkha ke binA hI kAma calAte haiM / indriyoM kA bhI vikala bicAre vikalendriya jIva kisI kadara jIvana bitA rahe haiN| sabhI jIva AhArAdi kI saMjJA ke pIche jIvana bitA rahe haiN| mAnoM bahate pAnI kI taraha sabhI kA jIvana bItatA jA rahA hai| phira bhI duHkha se mukti kahAM haiM ? agale janma meM vahI paramparA calatI rahatI hai| na to bhavacakra kA anta hai, na hI janma-maraNa ke cakra kA anta hai, aura na hI saMsAra kA anta / na hI bhava bhramaNa kA anta hai| kisI ke lie to hama kahate haiM - 'vansa mora plIja' phira se dubArA gAie / dubArA bolie| Apa to do ghaMTe se bhI jyAdA bolate hI rahie / aura kisI ke lie gadhA kahIM kA baDa baDa karatA hI rahatA hai| baiThatA bhI nahIM hai| kisI kA madhura susvara mIThA kaMTha pasaMda AtA hai| mugdha kara letA hai| to kisI kA svara bhaisAsUra gardabharAja kA phaTA haA galA sunane ko jI nahIM caahtaa| koI koyala jaisA to koI kaue jaisA / kaue aura koyala meM bhI kyA antara hai ? samAna dikhanevAle bhI AsamAna-jamIna kA antara karma kI gati nayArI
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ rakhate haiM / koyala apane varNa se nahIM parantu kaMTha se sabhI ko priya hai / jaba ki kauA kisI bhI rUpa meM kisI ko priya nahIM haiN| sabhI ko apriya hai| saMsAra meM priyApriya kI vicitratA bar3I lambI cauDI hai| isa prakAra kA saMsAra dekhane se seMkaDo prakAra kI vicitratA, vividhatA aura viSamatA dikhAI detI hai / isakA kAraNa kyA ho sakatA hai| do bhAI ke bIca vaiSamya : - eka mAM ke do putra yA cAra putra bhI paraspara samAna svabhAva vAle nahIM hote haiN| samAna prema bhI nahIM hotaa| bhAI-bhAI bhI duzmana bana jAte haiN| eka dina eka thAlI meM ikaTThe bhojana karane vAle do bhAI eka dina eka dUsare ke duzmana bana jAte haiN| eka dUsare ko AMkhoM ke sAmane dekhane ke lie bhI taiyAra nahIM hai| aise dRSTAMta ko dekhane jAeM to saMsAra meM lAkhoM dRSTAMta hai| auroM kI bAta ThIka parantu hamAre parama upakArI bhagavAna ke hI dasa bhavoM kA saMsAra dekheM to bar3I bhayaMkara vicitratA sAmane aaegii| pahale janma meM donoM eka mAtA-pitA ke do patra sage bhAI the| bar3A bhAI kamaTha aura choTA bhAI marUbhUti / mAtA-pitA ne donoM kI zAdI karA dI / kAlAvadhi samApta hone para donoM svarga meM cale gae / kAlakrama se donoM bhAI baDe he| sAmAnya nimittoM ke kAraNa baDe bhAI kamaTha ko choTe bhAI marUbhUti para niSkAraNa vaimanasya rahane lgaa| vaha ghara chor3a kara jaMgalameM bhAga gayA / tApasa ke Azrama meM jAkara saMnyAsI banA parantu mana meM bhAI kA vaira lene kI vRtti zAMta nahIM ho rahI thii| vaha saMnyAsI banakara AyA aura gAMva ke bAhara dhUNI lagAkara tapazcaryA karake baiThA / musAphira ke sAtha marubhUti ko bulAne kA saMdeza bhejaa| bhadrika pariNAmI marUbhUti milane gayA / aisA maukA dekhakara bar3e bhAI kamaTha ne bar3e patthara kI zilA uThAkara pairoM meM jhuke bhAI ke sira para jora se paTakakara sira phoDa kara mAra ddaalaa| itane se bhI saMtoSa nahIM haA...taba apanI samasta tapazcaryA ko hoDa meM lagAkara niyANA kiyA ki bhAvi meM janama-janama taka isako mArane vAlA to maiM hI banUM / yahI huA Age / 10 janma taka donoM bhAIyoM kA bhava saMsAra vairavaimanasya kA claa| choTA bhAI marUbhUti jo svabhAva se zAMta prakRti kA thaa| samatA kA sAdhaka thA / Atma kalyANa kI sAdhanA meM lagA huA thaa| ThIka isase viparIta prakRti vAlA bar3A bhAI kamaTha thA / vaha sabhI janmoM meM mAranevAlA hI banA / mAratA hI gayA / parantu yAda rakhie! mArane vAle kA hI bigar3atA hai / samatA se maranevAle kA kucha bhI nahIM bigar3atA / durgati mArane vAle kI hotI hai| samatA se samAdhi meM marane vAle kI sadgati hotI hai| saMsAra meM mArane kI vRtti vAle to lAkhoM hai jabaki samatA se samAdhi meM marane vAle virale hai| maranevAlA mahAna hai| mAranevAlA adhama hai| anta meM yahI haA, dasa janmoM taka samatA zAMti rakhane vAlA choTA bhAI marUbhUti dasaveM janma meM karma kI gati nayArI (47
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna pArzvanAtha banakara mokSa meM ge| jabaki bar3A bhAI kamaTha Aja bhI saMsAra kI ghaTamAla meM bhaTaka rahA hai| na mAluma Age kitane bhavoM taka bhaTakatA hI rhegaa| sage bhAIyoM ke bIca aisA bhayaMkara saMsAra calatA hai to phira anyoM meM to kahA hI kyA jAya ? jAti vaimanasya kA rUpa to aura hI bhayaMkara hai| eka jaja to eka bhikhArI : bAta sage do bhAI kI hai| choTA bhAI to hAIkorTa kA jaja hai aura bar3A bhAI rAste para bhikha mAMgatA huA bhikhArI hai| yogAnuyoga rAste meM bhikhArI hamAre pAsa AyA kucha mAMgane kI dRSTi se / aura usI samaya jaja sAhaba bhI vahAM se pasAra ho rahe the ki ve bhI ruke| bhAI ko kahA cala gAr3I meM baiTha jA / mere sAtha baMgale meM hI raha jA / kyoM isa taraha bhikha mAMgatA hai ? duniyA dekhatI hai| mujhe zaramiMdA honA par3atA hai / bahuta kucha kahA lekina bhAgya kahAM ghasITa le jAte haiM ? kaisA vicitra sNsaar| do bhAiyoM meM bhI samAnatA nahIM hai / bar3I bhArI viSamatA hai| vicitratA hai / eka mAM ke cAra beTe bhI samAna svabhAva ke nahIM hai / koI pUrva dizA kI bAta karatA hai to koI pazcima kI / koI krodha kI Aga se ghara ko jalAtA hai to koI lobhavRtti se ghara ko lUTatA hai| koI mAna abhimAna se ghara kI ijjata bigADatA hai,to koI mAyAvI vRtti se kapaTa kI jAla racatA hai| saMsAra sarvatra vicitra dikhAI detA hai| itanA hI nahIM yugala rUpa meM janme hue do bhAIyoM ke bIca meM bhI sAmyatA nahIM hotI hai / kyA kAraNa hai ? bhava roga kA bhaya : bhava arthAt saMsAra, bhava arthAt janma-maraNa, bhava arthAt saMsAra kI bhava paraMparA / deha roga kA bhAna to sabako hotA hai| paraMtu bhava roga kA jJAna kisI virala ko hI hotA hogA Adhi-vyAdhi-upAdhi meM kaI prakAra ke roga batAe gae haiN| zArIrika roga evaM mAnasika roga to prasiddha hI hai| sabhI inase acchI taraha suparicita hai| zarIra meM hone vAle roga zArIrika roga hai| pAgalapana Adi mAnasika roga hai / unmAda Adi kAmAsakti ke roga hai| ye sabhI sAdhya-asAdhya donoM kakSA ke hai| kaI roga jo sAdhya hai ve jaldI ThIka ho jAte haiM, lekina jIva lekara hI jAne vAle asAdhya rogoM kI sUci bhI Aja choTI nahIM hai| zarIra taMtra meM hone vAle zArIrika rogoM se Aja sabhI saMtapta hai| usase bacane ke lie saikar3oM upAya DhUMDha nikAle haiN| kaI prakAra ke ilAja karAe jAte haiN| lekina isI zarIra ke bhItara rahanevAlI jo cetanA zakti hai, jise AtmA kahate haiM jisake AdhAra para hI yaha jIvana cala rahA hai| AtmA calI jAya to isa mRta zarIra kI koI kiMmata nahIM hai| Aga meM jalAkara bhasma kara dete haiN| ataH itanA amUlya kimati, tattva AtmA jo kendra meM haiM usake bAre meM kyoM kabhI koI karma kI gati nayArI -(48
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ socatA taka nahIM hai / jaise zarIra meM roga utpanna ho sakate haiM vaise AtmA meM bhI roga ho sakate haiN| AtmA ko bhI roga lAgu paDa gayA hai, vaha hai bhava rog| bhava roga arthAt satat janma-maraNa dhAraNa karate rahanA / eka janma se dUsare janma meM, eka bhava se dUsare bhava meM, eka gati se dUsare gati meM satata paribhramaNa calatA hI rahatA hai| isakA nAma hai bhava roga / yaha zarIra ko nahIM AtmA ko lAgU hotA hai| AtmA isa roga se pIr3ita hai| jisa taraha zarIra ke zArIrika rogoM ke pIche khAna-pAna Adi kI aniyamitatA vAtapitta-kapha kI viSamatA, yA kiTANu Adi kAraNa bhUta rahate haiM usI taraha AtmA ke isa bhava ke pIche karma' hI kITANu(vAyarasa) ke rUpa meM hai / karma hI eka mAtra kAraNa ke rUpa meM hai| vaidya, hakIma yA DaoNkTara jisa taraha zarIra ko jAMca karake roga ke kAraNa kA patA lagAte haiM aura cikitsA karake ThIka bhI karate haiM usI taraha devAdhideva sarvajJa bhagavAna aura guru mahAraja bhI hamAre bhava roga ke jJAtA hai| jAnakAra hai| unhoM ne pApa karma ko hamAre roga kA kAraNa batAyA hai| yahI sahI nidAna hai| usakI cikitsA ke rUpa meM tapa-tyAga rUpa dharma kI upAsanA batAI hai| apathya sevana na karane ke rUpa meM pApa karma bAMdhatI hai to punaH bhava paraMparA bar3hatI hI jaaegii| ataH jJAnI gItArtha guru bhagavantoM ne pApa sevana ko kupathya ke rUpa meM vayaM batAyA hai| dharma ko cikitsA paddhati ke rUpa meM samajhAyA hai| zArIrika rogoM se pIr3ita deha rogI,roga kI vedanA samajhakara zIghra hI vaidya-DaoNkTara ke pAsa calA jAtA hai aura cikitsA prArambha kara letA hai| paraMtu bhavarogArta-bhava roga se piidd'it| yaha jIvana bhava roga ko samajha hI nahIM pAtA hai / pahacAna hI nahIM pAtA hai| Azcarya Isa bAta kA hai ki svayaM jIva jisa bhava roga se anAdi-anaMta kAla se pIr3Ita hai phira bhI isa roga ko nahIM samajha pA rahA hai / to phira bacane kI cikitsA kI bAta kahAM se socegA ? samajhane kI bAta to dUra rahI parantu bhava roga hai ki nahIM yaha socane ke lie bhI taiyAra nahIM hai| ise cAhe Apa ajJAnatA kaho yA mohagrastatA kahoM yA jo bhI kucha kaho lekina yaha hakIkata satya hI hai ki jIva Aja dina taka isa viSaya meM zodha nahIM kara rahA hai| deha roga ko samajhakara usase bacane ke lie cikitsA karane vAloM kI pratizata saMkhyA kitanI baDI hai ? zAyada 99% hogI / paraMtu bhava roga se pIDita saMsAra kA saMsArI jIva ise samajhane ke lie prayatna karane vAle, isake kAraNa kI zodha karane vAlA yA, cikitsA karAne ke lie sajja hue zAyada 2-5 yA 10% bhI milane muzkila hai| bhava roga ke trAtA prabhu se prArthanA : bhavarogAta jantunAmagadaMkAra darzanaH / niHzreyasa zrI ramaNaH zreyAMsaH zreyases'tu vaH / / karma kI gati nayArI
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ trizaSThI zalAkA puruSa caritra meM caubIsoM bhagavAna kI stuti karate hue sakalArhata stotra meM kalikAla sarvajJa hemacandrAcArya mahArAja zreyAMsanAtha bhagavAna kI isa stuti meM kahate hai ki roga grasta kisI rogI ko vaidya ke Agamana kI sUcanA mAtra kitanA AzvAsana dilAtI hai| jaise koI marIja bIchAne par3A huA trasta hai| cillA rahA ho aura use sUcanA dI jAya ki vaidyarAja A rahe hai| zAyada unase sunate hI AdhI to mAnasika zAMti ho jAtI hai / vaidya ke darzana hote hI marIja AdhA zAMta ho jAtA hai| usI taraha bhava roga se pIDita mere jaise rogI ke lie hai zreyAMsanAtha bhagavAna ! Apake darzana bhI zAMtvanA dene vAle hai| rogI ke lie vaidya kI taraha Apake darzana mere lie lAbhadAyi hai| niHzreyasa = mokSa meM vilAsa karane vAle aise zrI zreyAMsanAtha bhagavAna hamAre zreya = kalyANa ke lie hoM / aisI bhAvanA vyakta kI gaI hai| ataH jinezvara paramAtmA hamAre bhava roga ke mahAna cikitsaka hai / unhIM se hamArA yaha bhava roga miTa sakatA hai| bhava bhIrU aura pApa bhIrU : saMsAra meM sarvatra pAtratA dekhI jAtI hai| eka pitA apanI kanyA kI zAdI ke lie bhI sAmane yuvaka kI pAtratA dekhatA hai| usI taraha eka pitA apane lAkhoM kI kamAI apane putra ko dene ke pahale usakI pAtratA, yogyatA dekhatA hai, usI taraha dharma ke lie dharmI kI pAtratA kyA ho sakatI hai| dharma karane ke lie kaunasA jIva yogyapAtra kahalAtA hai ? isakA uttara dete hue mahApuruSo ne bhava bhIrU aura pApa bhIrU jIva ko hI dharma ke lie. yogya pAtra ThaharAyA hai| arthAt jisake manameM bhava = saMsAra ke prati bhaya ho aisA bhava bhIrU dharmI kahalAne ke lie yogya pAtra hai| aba merI bhava saMkhyA bar3ha na jAya isake lie jo jAgarUka hai vaha bhavabhIrU yogya pAtra hai| mAnoM ki eka marIja DaoNkTara kI davAI le rahA hai| jvara utArane ke lie DaoNkTara ne sUI lagAI / phira bhI yadi jvara kama hone kI apekSA bar3hatA hI gyaa| aisA hI do-tIna dina taka calatA rahA lekina isake bAda kyA ? kyA Apa DaoNkTara ko yogya kaheMge ? auSadhi jo roga ko bar3hAyeM use auSadhi kaise kaheM ? ataH vaha auSadhi usa roga ke lie ucita nahIM hai| vaise aba maiM jIvana aisA jIu ki merA bhAvI saMsAra na bddh'e| merI bhAvI bhava paramparA bar3ha na jAya aisA bhavabhIrU jIva hI dharma kSetra meM yogyatA dhAraka ginA jaaegaa| bhavabhIrU banane ke lie pApabhIrU bananA Avazyaka hai| pApa se Darane vAlA arthAt pApa ho na jAya, kisI kriyA meM pApa karma na laga jAya, isakA kadama-kadama upayoga rakhane vAlA hI pApa bhIrU kahalAtA hai| kAyara aura kamajora yadi kahIM honA bhI hai to pApa ke sAmane kamajora honA bhI acchA hai| Aja dharmI aneka hai| dharma karane vAle aneka hai| parantu pApa na karane vAle, pApa na karane kI pratijJA karane vAle bahuta karma kI gati nayArI (50)
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ kama hai| ataH dharma karane ke lie bhI pApa chor3anA sIkhanA anivArya hai / kisI vizeSa prakAra kA pApa maiM nahIM karUMgA aisI pratijJA karanA yaha bar3A dharma hai| maiM hiMsA nahIM karuMgA, jhuTha nahIM bolUMgA, corI nahIM karUMgA, durAcAra, balAtkAra, vyabhicArAdi nahIM karUMgA aisI sarvathA pratijJA karanA yA AMzika pratijJA karanA bar3A dharma hai / isalie vItarAga bhagavAna kA dharma virati pradhAna hai / virati do prakAra kI hai (1) deza - virati arthAt alpa pramANa meM pApa na karane ke niyama / yaha gRhasthI ke lie upayogI dharma hai| gRhastha jIvana kI maryAdA ko dhyAna meM rakhate hue isa deza virati dharma ke yama-niyama banAe haiM / ataH isa deza virati dharma kA upAsaka zrAvaka kahalAtA hai / (2) sarva virati dharma hai| jisameM chUTa nahIM hai| hiMsA, jhuTha, corI, maithuna sevana evaM parigraha Adi ke pApa sarvathA AjIvana na karane kI mahAbhiSma pratijJA hI sarva virati dharma hai / yaha sAdhu dharma hai| jo aise mahAvrata dhAraNa karatA hai vaha sAdhu kahalAtA hai / ataH vItarAga ke dharma meM pApa tyAga ko prAthamikatA dI gaI hai / pApa tyAga karanevAlA hI mahAn hai | kauna kitane pramANa meM kina-kina pApoM kA tyAga karatA haiM / eka vidheyAtmaka hai dUsarA niSedhAtmaka hai| donoM kA hI yathAyogya pAlana karanA caahie| Aja loga vidheyAtmaka dharma meM darzana, pUjA, sAmAyika, mAlA jApa Adi kara lete haiN| karane kA niyama bhI lete hai paraMtu adharma-pApa tyAga kI pratijJA kI bAta karo to taiyAra nahIM hote haiM / pariNAma yaha AtA hai ki dharma bhI karate hai aura pApa bhI karate jAte haiM / isalie dharma kI kImata bhI ghaTatI hai| loga dharmI kI niMdA bhI karate haiM / niMdA dharma kI nahIM hotI hai paraMtu dharma karate hue pApa pravRtti kama nahIM hotI hai usakI hai| ataH dharma karane vAle dharmI kI yaha jimmedArI hai ki vaha dharma karane ke sAtha sAtha pApa bhI jIvana meM se kama karatA jAya / pApa kama karate karate eka dina aisA bhI A jAegA ki vaha pApa sarvathA chUTa jAya / tabhI sone meM sugaMdha milegii| isI taraha pApabhIrUtA jIvana meM bar3hegI / pApabhIrUtA bar3hegI / ataH pApabhIrUtA yahI dharmI kI yogyatA - pAtratA kA mApadaMDa hai / IzvaropAsanA dharma : dharmArAdhanA meM Izvara kI upAsanA yaha keMndra meM hai / upAsanA ke kendra meM Izvara jarUra hai| hamArI sArI sAdhanA Izvara ke Irda girda hai / AtmA ko vikAsa patha para agrasara karane ke lie Izvara kA alaMbana - sahArA lie binA Age bar3hanA asaMbhava sA hai / ataH adhyAtmavAdI Astika IzvaropAsanA ko AlaMbana ke rUpa meM apane kendra meM rkhegaa| Izvara tattva hamAre lie eka UMcA Adarza hai / sarvocca Adarza hai / cUMki hama apUrNa hai| Izvara pUrNa tattva hai / apUrNa ko pUrNa kI upAsanA karanI hai| hama alpajJa hai Izvara sarvajJa hai / alpajJa ko sarvajJa kI sAdhanA karanI hai aura alpajJatA haTAkara sarvajJatA prApta karanI hai | apUrNatA haTAkara pUrNatA prApta karanI hai / isI taraha Izvara meM 51 karma kI gati nayArI
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka nahIM aneka guNa hai / parantu hamAre meM eka nahIM aneka durguNa bhare par3e haiN| ataH doSoM ko nikAlane ke lie nirdoSa kA sahArA lenA, doSa rahita UMce Adarza kA AlaMbana lenA anivArya hai| sAdhya hai nirdosstaa| parantu sAdhanA ke kendra meM nirdoSa AlaMbana kisI kA lenA par3egA / vaha kauna aura kaisA ho sakatA hai ? kyA hamAre jaisA hI dUsarA koI bhI hamArA AlaMbana bana sakatA hai ? nahIM nirdoSatA ke sAdhya kI sAdhanA meM sadoSI ko AlaMbana banAne meM sAdhanA kA pariNAma viparita aaegaa| rAgI ko AlaMbana banAkara kI jAne vAlI sAdhanA hameM vItarAgInahIM bnaaegii| rAgI to hama hai hI ataH vItarAgatA prApta karane kA sAdhya bnaaeN| vItarAgatA kI sAdhanA ke lie vItarAga kA hI Adarza UMcA AlaMbana samajhA jaaegaa| ataH jo sarvajJa hoM, nirdoSadoSa rahita hoM, pUrNa tattva ho, vItarAga ho aise aneka guNoM se paripUrNa-tattva cAhe Izvara nAma vAcya ho vahI hamArI upAsanA kA kendra ho sakatA hai| upAsanA ke tarIke bhinna ho sakate haiM, parantu upAsya kA svarUpa bhinna bhinna kara deMge to sAdhanA kA phala bhI citra-vicitra ho jAegA / sAdhaka sAdhanA ke jarie sAdhya ko prApta nahIM kara pAegA to usakI sAdhanA vyartha calI jaaegii| guNopAsanA kA AdhAra - 'Izvara' . guNaprApti nirguNI kI sAdhanA kA sAdhya hai| ataH sarvaguNa sampanna tattva Izvara paramAtma svarUpa, parama zuddha svarUpa, paramapuruSa-puruSottama, sarvocca svarUpa hamArA sahAyaka ucca AdarzabhUta AlaMbana hai| AlaMbana lie binA niHsahAya cala nahIM sakatA / bAlaka ko calAne meM hameM aMgulI pakar3akara calAne kA sAtha denA par3atA hai| ajJAnI sAdhaka Aja bAlyAvasthA meM hai| ataH binA AlaMbana ke hama Age bar3heM yaha nAmumakIna hai| usI taraha AlaMbana yadi uMce Adarza kA liyA hI hai to use purA mAna-sanmAna denA yaha sAdhaka kA kartavya hotA hai| pUjya-pUjanIya ke prati pUjA yaha unakI pUjanIyatA kA sammAna hai / apamAna pUjA bhAva ko giraaegaa| vikAsa patha kI sAdhanA meM yaha sahAyaka nahIM bAdhaka bnegaa| ataH pUjanIya ke prati pUjyabhAva ko vyakta karane vAlI pUjA paddhati upAsanA kA prakAra hai / tarIkA hai / pUjya pUjanIya kyoM hai? kyoMki pUjA karane yogya unakA UMcA sthAna hai| guNoM ke bhaMDAra hai / sarvadoSa rahita hai| sarvaguNa sampanna hai| sAdhaka nirguNI hai| doSagrasta hai| sAdhya jaba sarvaguNa sampanna ho aura sAdhaka sarvadoSa saMpanna ho to hI pUjA kI upayogItA siddha hogii| pUjya kI pUjA karanA aMtastha sadbhAvoM ko, sanmAna ko vyakta karane kA eka prakAra hai| sahI tarIkA hai| vahI bhakti hai| bhakti bhagavAna se jur3I haI hai| jisakA kartA bhakta svayaM hai| bhakti meM vaha zakti hai jo bhagavAna kI bhagavatatA ko khiMcakara lAne kA cuMbakIya kArya karatI hai| ataH bhakti yaha bhakta aura bhagavAna ke bIca kI kar3I hai| jaise pati karma kI gati nayArI (52)
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ patni ke bIca prema kI eka kaDI hai, mAM aura beTe ke bIca sneha - vAtsalya kI jo kar3I hai vahI do ke bheda ko miTAkara abheda kI aura le jAtI hai / usI taraha bhakta aura bhagavAna ke bIca ke bheda ko bhUlAnevAlI kaDI bhakti hai, jo bheda ko miTAkara abheda bhAva kI kakSA meM le jAkara ekAkAra banA detI hai| bhakta bhagavAna bana jAtA hai / ataH bhakti meM guNAkarSaNa kI cuMbakIya zakti hai| Izvara jo Atma guNo ke sarva saMpUrNa vaibhava - aizvaryoM se saMpanna hai, vahI hamArI bhakti kA kendra hai| bhakti use pAne kA saralatama mAdhyama hai| jisameM guNotkarSa kA sthAna hai usake guNoM kA guNAkarSaNa karane kI cuMbakIya zakti bhakta meM hai / bhakta bhagavAna se prArthanA karatA hai ki - guNa anantA sadA tujha khajAne bharyA / eka guNa deta mujha zuM vimAzo / / bhakta bhakti ke mAdhyama se bhagavAna aura apane bIca kA bheda - aMtara kama karatA huA samIpa meM jAkara guNa yAcanA karatA huA kahatA hai - he prabhu! Apa to sadA hI anaMta guNo se bhare hue ho, guNoM ke bhaMDAra ho, ataH mujhe bhI eka guNa de diijie| eka guNa dene meM Apake guNo ke bhaMDAra meM kaunasI kamI A jAegI ? paramAtma svarUpa Izvara ko guNaizvarya saMpanna kahA hai| ataH IzvaropAsanA bhakti ke mAdhyama se kI jAtI hai / Izvara ko pahacAnanA jarUrI hai / eka patnI se unake pati kI pahacAna pUchI jAya aura patnI uttara meM kahe ki ve kaise hai, ve kauna hai ityAdi maiM nahIM jAnatI / 'pati devo bhava' kI bhAvanA se patnI pati ke prati samarpita hai aura isa taraha apanA saMsAra calAtI huI 25- 50 varSoM kA kAla bItA cukI hai / 50 varSa kI laMbI avadhi taka pati ke sAtha raha kara pati kI sevA bhakti karatI huI patnI aisA javAba de yaha saMbhava nahIM lgtaa| vaha apane pati ko acchI taraha jAnatI hai| nakha se zIkha taka nasa-nasa pahacAnatI hai| nA kaise kahe ? ThIka hai ki saMsAra kA saMbaMdha hai aura jiMdagI bhara sAtha rahanA hai isalie patni pati ko acchI taraha pahacAnatI ho yaha saMbhava hai| paraMtu kyA hama yahI prazna eka bhakta ko pUcheM ki bhAI ! tuma jisa bhagavAna kI varSoM se bhakti karate ho usa bhagavAna ko pahacAnate to ho ki nahIM ? bhagavAna kA svarUpa acchI taraha jAnate ho ki nahIM ? zAyada patni ke uttara kI taraha bhakta itanA suMdara dRDha vizvAsabhara uttara de pAyegA ki nahIM, isameM hama ko zaMkA hai| patni pati ko acchI taraha jAnatI hai, pahacAnatI hai paraMtu eka bhakta bhagavAna ko acchI taraha pahacAnatA haiM ? jisakA jaisA svarUpa hai usakA vaisA svarUpa na jAne, na pahacAne to yaha hamArA samyag darzana nahIM hogaa| yA to bhagavAna ko pahacAnate hI nahIM hai aura kaI 53 - karma kI gati nayArI
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahacAnate bhI hai to ve bhagavAna jaise haiM, vaise nahIM jAnate / jo svarUpa bhagavAna kA hai usa svarUpa ko nahIM jAnate / usameM bhI vikRtiyAM khar3I kara dete haiN| vikRta svarUpa meM pahacAnate haiM / ataH hameM cAhie ki dusaroM ko hamArI dRSTi jaisI hai vaise svarUpa meM na phcaaneN| yaha mithyA darzana ho jAegA, bhagavAna jaise hai, jaisA zuddha svarUpa unakA hai unheM hama vaise hI zuddha svarUpa meM pahacAne to hI sahI pahacAna hogI / yahI samyaga darzana kahalAegA / hama bAjAra meM jAte haiM to jo bhI pIlA ho vaha sonA hai aisA samajhakara sonA nahIM kharIdate hai| yadi kharIdate haiM to hama Thage jaaeNge| cUMki tarka paddhati se hI nyAya nahIM lagAyA hai| sahI nyAya bhI dekheM ki - jo sonA hotA hai vaha jarUra pIlA hotA hai isameM saMdeha nahIM hai paraMtu sabhI pIle padArtha sone ke rUpa meM hI hai aisA niyama nahIM hai| ataH pIlA dekhakara sonA na smjheN| sone ko jarura pIlA smjheN| kaI eka jaise pIle raMga ke padArthoM meM sonA bhI pIlA hai| pIle-pIle raMga ke samAnadarzI padArthoM meM sonA bhI mila gayA hai / raMga sAmyatA meM padArtha kho gayA hai| use DhuMDhakara nikAlane ke lie jarUra parIkSaka buddhi apanAnI pdd'egii| parIkSA karake kharIdane meM Thage nahIM jaaeNge| kasauTI ke paththara para sone kI parIkSA kI jAtI hai / usI taraha kaSa, cheda,bheda,tApAdi bhinna-bhinna parIkSA karake sonA kharIdA jAtA hai| hamArI lAkhoM rUpayoM kI saMpatti vyartha na calI jAye, ataH suvarNa parIkSA, ratna parIkSA Adi karate haiN| yahAM parIkSA karanA lAbhadAyaka hai| ' nyAya tArkika ziromaNI pUjya haribhadrasUrI mahArAja bhI bhagavAna kI, dharma kI parIkSA kara ke bhagavAna ko - dharma ko, pahacAnane ke lie kahate haiN| jisakI hama jiMdagI bhara pUjA kare, upAsanA kare, jIvanabhara jisakI bhakti kareM aura use hI na pahacAna pAye to hamArI sArI bhakti niSphala calI jAegI / 'bInA vicAre jo kare, so pIche pachatAye' vAlI kahAvata caritArtha hotI huI dikhAI degii| eka gRhastha ne pArasamaNI samajhakara eka ratnamaNI ko khUba saMbhAlakara rakhA / jAna se bhI jyAdA jisakA jatana kiyaa| koI dekha na jAye, koI corI kara uThA na jAya isa Dara se hamezA sIne se lagAkara bAMdha rakhA / isalie kI zAyada bhaviSya meM jaba bhI kabhI Arthika saMkaTa Akara khar3A hogA usa dina isa pArasamaNI se sonA banAkara jIvikA calA leNge| saMbhAlate hue 50-60 varSa bIta ge| Arthika paristhitI ne palaTA khAyA / do yuvAna beTe mauta ke muMha meM cale ge| AjIvikA kA AdhAra TUTa gyaa| Ayu vRddhAvasthA ke pAra pahuMca gaI thii| ghara meM khAne pIne kI samasyA khar3I hone lagI thii| ataH patni ne kahA ki aba to vaha pArasamaNI nikAlo, kucha sonA banA lo| bAjAra meM beco, anAja kharIda kara laaeN| jisase AjIvikA to cale / patni kI bAta para gaura se socA / bAta sahI thI / vRddha ne apanI patni se kahA, karma kI gati nayArI
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ tuma thor3e lohe ke TukaDe ikaTThe kara laao| maiM pArasamaNI nikAlatA huM / sparza kara ke sonA banA leNge| 50-60 sAla taka jAna se bhI jyAdA jise saMbhAlakara rakhI thI vaha pArasamaNI usa vRddha ne apane sIne para baMdhI kapar3e kI paTTI kholakara nikAlI / vRddha becArA bar3A prasanna thaa| hAM, Akhira garIba ke lie to 1-1 paisA AzA kI kiraNa hai| Azcarya isa bAta kA thA ki pArasamaNI samajhakara varSoM se apane pAsa saMbhAla kara rkhii| paraMtu kabhI bhI sonA banAkara bhI dekhA nahIM thaa| cUMki Aja se hI yadi sonA banAne laga jAUMgA to beTe sonA dekhakara pramAdI bana jaaeNge| koI bhI kamAegA nhiiN| ataH jarurata par3egI taba banA leNge| isa hetu se saMbhAlakara rkhii| Aja sonA banAne kI paristhiti A gaI hai, aisA samajhakara sonA banAne ghara ke aMdara ke eka kamare meM baitthaa| patni lohe ke TUkar3e le aaii| ghara baMda karake aMdara ke kamare meM vRddha ne pArasamaNI nikAlI aura lohe ke Tukar3e ko sparza kiyA / hAya! aphasosa, kucha bhI nahIM huaa| sonA nahIM banA / vRddha hairAna ho gyaa| pArasamaNi lohe ke Tukar3e para ragar3ane lgaa| khUba jora se ghisane lagA / becArA pasInA-pasInA ho gyaa| 'nAca nA jAne AMgana TeDhA' kI bAta patni ke sAmane banAne kI socI to sahI parantu peTa bharane ke lie jaba kucha bhI nahIM hai, khAne kI samasyA hai vahAM bahAnA kisake sAmane banAUM ? becArA vRddha sira paTaka paTaka kara rone lagA - cillAne lagA / aba zaMkA haI kI maiMne jisako pArasamaNI samajhA thA, vaha sacamuca pArasamaNI hai ki sAmAnya patthara mAtra hai? pArasamaNI hotI to sonA kyoM nahIM banatA hai| pArasamaNI kI satyatA kI pahacAnaM hI lohe ko sonA banAne meM hai| aba kyA kare ? patnI ne vyaMga kiyA- to Apane 50 - 60 varSa jAna se bhI jyAdA saMbhAlakara rakhI to kyA sIne para patthara.bAMdha kara rakhA thaa| logoM ke sAmane chipAne ke lie kahate the ki nahIM... nahIM sIne meM gAMTha haI hai| isa taraha Apane jatana kiyA hai aura 50-60 varSa ke bAda Aja yahI natIjA ! kyA bAta hai? vRddha becArA barapha kI taraha ThaMDA ho gyaa| kATo to khUna bhI na nikale / kisa para roUM? pArasamaNI ke nAma para? yA patthara ke nAma para? yA 50-60 varSa saMbhAla ke rakhI usa para? Akhira kisa para ronA hai? kisI para nahIM, apanI ajJAnatA para ronA hai| patnI ne kahA Apane apanI buddhi se pArasamaNI samajhakara rakha liyA paraMtu vAstava meM pArasamaNI thI, to rakhane ke ghaMhale hI parIkSA karake dekha lete ki sacamuca pArasamaNI hai ki nahIM? rakhane ke pahale hI dina choTe se lohe ke Tukar3e ko sonA banAkara dekha lete / 50-60 sAla taka phijula meM saMbhAla ke rkhii| aura Aja use patthara samajha kara pheMkane ke dina aae| aba sira para hAtha dekara rone ke sivAya kyA vikalpa rhaa| na phaiMkane kI himmata, na rakhane kI samajha kyA kareM ? aphasosa ke sivAya kyA kaheM ? zAyada bhagavAna ke viSaya meM bhI kucha aisI hI bAta hai| hama bhI jindagI ke (55 karma kI gati nayArI
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50-60 sAla se IzvaropAsanA kara rahe haiN| mokSa dAtA, sarva guNasampanna, sarvajJa vItarAga samajhakara jisako bhagavAna kaha rahe haiM, aisA na ho ki 50-60 sAla ke bAda anta meM vaha rAgI-dveSI deva nikala jaay| koI svargIya deva-devI hI ho| jo sarvajJa vItarAgI na ho aura hamAre hI jaisA doSayukta, rAga-dveSa vAlA rAgI -dveSI ho / yaha yadi varSoM bAda patA cale to kaisA hogA ? jaisI usa pArasamaNI vAle vRddha kI dazA huI vaisI hI hamArI dazA hogii| sira para hAtha rakhakara rone ke dina AeMge / ataH acchA to yahI hotA ki hama upAsya tattva kI upAsanA karane ke pahale hI usakA sahI svarUpa samajhakara phira usakI upAsanA kareM, isIlie Izvara parIkSA karane ke lie mahApuruSoM ne anumati dI hai| hama Izvara kI kyA parIkSA kareM ? sAmAnya mAnavI yaha socatA hai ki hama kyA Izvara kI parIkSA kareM ? hamArI kyA buddhi hai ? jo hama Izvara kI parIkSa kara sakeM? kareM to bhI kaise kareM ? isa viSaya meM hameM anucita sA lagatA hai| anadhikAra ceSTA lagatI hai / sarvajJa kI parIkSA hama alpajJa kyA kareM? ApakI bAta bhI sahI lagatI hai| sAmAnya mAnavI Izvara kI parIkSA karane kI himmata bhI nahIM karatA / yaha hamArI zakti ke bAhara kI bAta hai / parantu thor3A socie / hamAre pUrvaja mahApuruSoM ne hamako aisI anumati kyoM dI hogI. ? kyA ve nahIM samajhate the ki hama alpajJa haiM ? bAta sahI hai, parantu hama bAjAra meM sonA kharIdane jAeM aura lAkha rupae dekara kharIda bhI leM / parantu varSoM bAda yadi vaha sonA pItala hai, aisA patA cale taba kyA hogA ? taba sira para hAtha dekara rone ke dina AeMge / hAya ! mere lAkha rupae ge| sonA bhI gaMvAyA aura lAkha rupae bhI gaMvAe / taba kaisI paristhiti nirmANa hogI usake bAre meM soca lenA / usI taraha Izvara kI upAsanA jIvana bhara karane ke bAda vaha Izvara rAgI-dveSI hai, sarvajJa nahIM hai aisA patA calA to phira kyA hogA ? ataH upAsanA ke pahale hI upAsya ko pahacAnanA jarUrI hai / Izvara viSayaka bhinna-bhinna mAnyatAe~ : : . vartamAna saMsAra meM vidyamAna bhinna-bhinna dharmoM meM Izvara viSayaka mAnyatA hai / Izvara hI kendra sthAna meM hai / cAhe IzvaravAdI mAnyatA vAle hoM yA nirIzvaravAdI mAnyatA vAle dharma hoM, unhoMne bhI zuddhAtmA, muktAtmA, paramAtmA kI bAte kI haiM / Izvara viSayaka mAnyatAeM bhinna-bhinna prakAra kI haiN| mAnane kA svarUpa bhinna hai / vaidika dharma meM Izvara ko sRSTikartA ke rUpa meM mAnA gayA hai| bauddha dharma meM gautama buddha jo ki isake Adya pravartaka the, unako buddha puruSa ke rUpa meM mAnA gayA / paraMtu bauddha dharma ne sRSTikartA ke rUpa meM Izvara ko nahIM mAnA hai| jaina darzana ne sRSTikartA Izvara ko Izvara nahIM mAnA hai, karma kI gati nayArI 56
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ ataH ise nirIzvaravAdI kaha diyA hai| paraMtu paramAtmA arihaMta ko bhagavAna ke svarUpa meM mAnA gayA hai| paramAtmA vItarAga svarUpa hai| sarvajJa hai| sarvAvaraNa rahita hai / sarvakarma doSamukta hai / paramapada prApta hai| ataH zuddha-vizuddha AtmA kI paramAtmAvasthA hai| muktAtmA-siddhAtmA kA svarUpa sarvathA karmamukta hai| janma-maraNa evaM saMsAracakra se mukta hai| ataH avatAravAda bhI jaina-darzana ne nahIM svIkArA hai| pratyeka AtmA Atmadravya svarUpa se eka jaisI hai| karmabheda se bheda hai| udAharaNArtha AbhUSaNa AkRti bheda se bhinna-bhinna dikhAI dete hue bhI mUlabhUta suvarNa dravya kI dRSTi se eka jaise hI haiN| usI taraha karmopAdhi janya deha bheda se bhinna-bhinna hote hae bhI Atma dravya kI dRSTi se ekarUpatA hai / sAmyatA hai| anantAtmA svIkArane vAle jaina-darzana ne eka hI sarvopari sattA ko Izvara ke rUpa meM svIkAra nahIM kiyA hai| koI bhI AtmA svakarmoM kA kSaya karake usa vizuddhi kI kakSA taka pahu~cakara paramAtmapada prApta kara sakatI hai| sarva karma mukta muktAtmA punaH saMsAra meM nahIM lauTatI / ataH avatAravAda kI mAnyatA jainadarzana ko mAnya nahIM hai| svopArjita karmAnusAra hI jIva karmaphala-bhoga prApta karatA hai ataH karmaphala dAtA ke rUpa meM bhI Izvara ko svIkArA nahIM gayA hai| nyAya-matAnusAra Izvara jagatkartA, pAlanakartA evaM saMhArakartA ke rUpa meM hai| vaha jagat kA nimitta kAraNa hai / vaha jIvoM ke karmoM kA nirdeza karatA hai| Izvara hI jIvoM ke adRSTa (karma) ke anusAra unheM karma karane ke lie prerita karatA hai aura Izvara phaladAtA ke rUpa meM hai| vahI phala detA hai / Izvara vizvakarmA hai / Izvara hI sRSTi kA kartA bhI hai, pAlanakartA bhI hai aura vahI sRSTi kA pralaya bhI karatA hai| vahI sarvazaktimAna hai, aisI mAnyatA hai| vaizeSikoM ne vizeSa bheda yaha kiyA ki paramANuvAda ko sRSTi sambaMdhI kAraNa mAnA hai| lekina paramANuvAda mAnakara bhI paramANuoM ke saMcAlaka ke rUpa meM Izvara ko svIkArA hai| Izvara icchA hI balavAna hai| paramANuoM ke saMyogaviyoga evaM gati Adi meM IzvarecchA hI kAraNa hai| ataH Izvara kI icchA ho taba vaha sRSTi kI racanA evaM pralayaM Adi kara sakatA hai| sAMkhya darzana meM sezvara sAMkhya aura nirIzvara sAMkhya donoM pakSa calate haiN| sAMkhya mata sRSTikartA ke pakSa meM nahIM hai| prakRti-puruSa Adi 25 tattvoM kI vyAkhyA sAMkhya darzana ne baiThAI hai / puruSa zaddha caitanya svarUpa rAga-dveSa se pare hai| prakRti se bhinna hokara vaha apanA zuddha svarUpa sthira rakha sakatA hai| puruSa Izvara rUpa meM nahIM hai| vaha prakRti ke vyApAroM kA dRSTA hai| vaha janma-maraNa ke cakkara se mukta hai| Izvara ke astitva ko mAnane vAlA sezvara sAMkhya mata hI yoga-darzana' ke nAma se prasiddha hai, aisI dhAraNA hai| maharSi pataMjali isake mukhya udbhAvaka haiN| isameM Izvara kA adhikatara vyavahArika mahattva hai| yoga sUtra meM kahA hai ki - 'klezakarma karma kI gati nayArI
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ vipAkAzayairaparAmRSTaH puruSa vizeSa IzvaraH / ' kleza-karma aura unake phaloM se evaM vAsanAdi se asaMspaSTa puruSa vizeSa ko hI Izvara kahA gayA hai| parama puruSa Izvara svarUpa hai| vahI paramAnanda rUpa hai| hindU dharma meM, vaidika paramparA meM Izvara ko brahmA-viSNa aura maheza ke tIna rUpoM meM mAnA gayA hai| brahmA sRSTI kI racanA karatA hai| viSNu sRSTi kA pAlanahAra hai| maheza ko pralayakArI saMhArakartA ke rUpa meM svIkArA gayA hai| Izvara ke hI hAtha meM sabhI jIvoM ke karma phala dene kI sattA hai| Izvara hI jagat kA niyantA hai| ataH Izvara icchA hI balavAna hai| IzvarecchA ke binA vRkSa kA pattA bhI nahIM hila sktaa| yahAM avatAravAda mAnA gayA hai| eka hI Izvara punaH punaH janma lete haiM / ataH ekezvaravAda kI kalpanA hai| jIva ko Izvara kA hI aMza mAnA gayA hai| yaha mAnyatA vaidika paramparA kI hai| mImAMsA mata pUrva mImAMsA aura uttara mImAMsA - ye Izvara ko saSTikartA ke rUpa meM svIkAra nahIM karate haiN| yahAM Izvara se bhI jyAdA veda ko mahattva dete hue veda ko apauruSeya siddha kiyA gayA hai / jagatkartRtva vAda kA mImAMsaka khaNDana karate haiM / karma pradhAnatA mAnI gaI hai| uttara mImAMsA hI vedAnta darzana kahA jAtA hai| brahma kA isameM mukhya varNana hai| isameM bhI zAMkaravedAnta, rAmAnuja-vedAnta, nimbArka-vedAnta, mAghva-vedAnta, vallabha-vedAnta Adi kaI bheda haiN| thor3e-bahuta antara ke sAtha sabakI mAnyatA meM bheda haiN| rAmAnuja vedAnta ke anusAra Izvara ananta jJAnavAna, AnandarUpa sadguNayukta, vizvasRSTA, pAlaka aura saMhAraka, cAroM puruSArthoM kA dAtA, icchArUpa dhAraNa karane vAlA hai| brahma saguNa hai| vaha puruSottama hai| zAMkaramatAnusAra Izvara sarvajJa tathA sarvazaktimAna hai| Izvara jIvoM kA niyantA hai| zaivamata-vaiSNava mata Adi kaI mata haiN| kucha bheda ke sAtha sabhI sezvaravAdI mAnyatA rakhate haiN| sikha dharma meM Izvara eka hai| eka Izvara sabakA pitA mAnA gayA hai| vahI saba kAraNoM kA kAraNa hai| Izvara eka hI hai| sikha bhI sRSTikartA ke rUpa meM Izvara ko mAnate haiN| eka svayaMbhU, svayaM avalaMbita Izvara ne hI yaha saMsAra banAyA hai| saba para usI kA zAsana hai| Izvara anaMta, akAla aura niraMkAra hai / Izvara sarvavyApI hai| pArasI dharma meM Izvara kI kalpanA kI gaI hai| Ahura-majdA AtmA rUpa hai| vaha parama maMgalakArI hai| ve sArI pRthvI se Upara svarga meM haiN| jarathuSTa ne yaha kalpanA jagat ko dete hue Izvara kA svarUpa batAyA hai| sarvocca sattA ke lie Ahura-majdA ke nAma kA Izvara ke lie prayoga kiyA gayA hai| sarvazreSThatA batAI gaI hai| vahI sarvesarvA sarva rUpa meM hai| IsAI dharma IsA masIha se calA hai| IsA ne ananta dayAlu ke rUpa meM Izvara ko batAyA / vaha manuSya para atyadhika prema karatA hai| ataH Izvara ko prema va dayA kA karma kI gati nayArI (58)
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratIka mAnA hai| Izvara ko hI sarva sukha dAtA ke rUpa meM svIkArA hai| vahI parama pitA ke rUpa meM hai| parama sattA ke rUpa meM hai| Izvara ko sRSTA aura uddhAraka bhI mAnA hai / Izvara eka hI sRSTA hai aura zeSa sArI sRSTi unakI racanA hai| vaha deza-kAla kI sImAoM se pare hai| Izvara satata kAryarata hai yaha bhI kahA hai| Izvara kI icchA hI saMsAra ko calAtI hai| Izvara svabhAva se prema svarUpa dayAlu hai| vaha sarvopari sarvasvAmI ke rUpa meM haiN| avatAravAda ko IsAI mAnate jarUra hai para yaha kahate haiM ke Izvara kA putra dharatI para AtA hai| use Izvara ne banAyA hai, usI ne bhejA hai| IsAI mata bhI sRSTi kartRtvavAdI Izvara ke vicAra meM anya jagatkartRtva -vAdI pakSa se kAphI milatA-julatA hai| . islAma dharma meM Izvara ko ina mukhya 7 zabdoM se samajhA jAtA hai jo ki Izvara ke guNa svarUpa ke dyotaka hai ? 1. hayAha (jIvana), 2. ilma (jJAna), 3. kadra (zakti), 4. irAdA (icchA), 5. sama (zruti), 6. bazara (dRSTi), 7. kalAma (vANI) / islAma ke anusAra Izvara kA koI samAnadharmA samAnAntara nahIM hai| Izvara ko trikAlajJa mAnate haiN| vahI sRSTA hai| kuraAna meM kahA hai ki Izvara kI vANI ko paigambara ke dvArA hI sunA jA sakatA hai| ataH paigambara punaH punaH hote haiN| allAha eka hai| Izvara sarvazaktimAna, saba kucha dRSTA hai islAma meM bhI Izvara icchA hI balavAna kahI gaI hai| vaha apanI marjI se saba kucha kara sakatA hai| vahI rahamatagAra, baMdAparavara hai / roTI dene vAlA hai, saba kucha dene vAlA hai / vaha adRzya hai| isa taraha kuraAna dharma grantha Izvara kA svarUpa pratipAdita karatA hai| . ye jagata ke pramukha dharma va darzana hue / isI taraha aura bhI haiN| yahUdI dharma, tAo dharma, ziMto dharma, kanphyuzIyasa dharma Adi aneka haiM / ina saba meM prAyaH sRSTikartA ke rUpa meM Izvara kA astitva svIkArA gayA hai| aura sAmyatA aneka prakAra kI milatI hai| Izvara ko eka mAlika svAmI ke rUpa meM dekhA gayA hai| isakI icchA para hI sArA AdhAra rakhA gayA hai| prAyaH IzvaravAdI mAnyatA vAle vicAra kaI aMzoM meM paraspara milate-julate haiN| bAta kA svarUpa bhinna hote hue bhI hetu milatA-julatA hai| IzvaravAda evaM nirIzvaravAda : IzvaravAda se sirpha Izvara ke astitva ko hI mAnanA aisI bAta nahIM hai apitu sRSTi kartA ke rUpa meM, jagat kartRtva ke rUpa meM Izvara ko svIkAranA IzvaravAdI kA pramukha artha hai| isalie hindu sikha, nyAya, vaizeSika matavAdI, islAma aura IsAI Adi pramukha dharma Izvara ko sRSTi kartA ke rUpa meM svIkAra karate haiN| IzvaravAda kA ThIka viparIta zabda nirIzvaravAda jaba AtA hai taba isakA aisA viparIta artha nahIM hai ki nirIzvaravAdI dharma Izvara sattA ko mAnate hI nahIM hai| aisI bAta nahIM hai| artha kA vicAra karane se patA calatA hai ki nirIzvaravAdI dharma sirpha jagatakartA, sRSTi ke sRSTA ke karma kI gati nayArI -
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ rUpa meM Izvara ko nahIM svIkArate / ataH ve nirIzvaravAdI-yA anIzvaravAdI kahalAe / paraMtu anIzvaravAdI ne bhI paramAtma svarUpa ko AtmaguNaizvaryasampanna pUrNa zuddha-sarvajJa vItarAga svarUpa meM mAnakara upAsanA avazya kI hai| udAharaNArtha jaina dharma, mImAMsaka, tathA sAMkhya aura yoga darzana ke pramukha rUpa se nirIzvaravAdI jarUra haiM arthAt sRSTikartA ke rUpa meM, saMsAra ke nirmAtA yA niyantA yA saMhAraka ke rUpa meM yA icchA ke kendra ke rUpa meM Izvara ko nahIM svIkArate haiN| parantu bauddha dharma meM tathAgata buddha ko bodhijJAna saMpanna mahApuruSa bhagavAna mAnA gayA hai| jaina dharma meM AtmA hI jo paramAtmA banatI hai vahI sarvajJa-sarvadarzI, vItarAgI, arihaMta, tIrthakara, sarva karma rahita, sarvadoSa mukta, sarva vizuddhAvasthA meM birAjamAna siddha-buddha-mukta ko paramezvara mAnA gayA hai| hA~, vaha vItarAga hone se icchA tattva se rahita hai| cUMki icchA bhI rAga kA hI paryAyavAcI zabda hai| ataH rAga dveSa ye karma janya mAnavI svabhAva hai jisameM icchA anicchA kA prazna AtA hai / parantu paramezvara paramAtmA isa icchA tattva se (rAgAdi bhAvoM se) mukta hai ataH vaha jagata ko svaicchAvaza phala dene vAle nahIM hai| IzvaravAdiyoM ne icchA kA bala Izvara ke hAtha meM de diyA hai| isalie use hI jagata ke sabhI jIvoM ke kArya-kriyA kA kendra mAnA gayA hai| ataH Izvara kI icchA ke binA vRkSa kA pattA bhI nahIM hila sktaa.| jaina dharma ne nirIzvaravAdI dharma hote hae bhI karma evaM karmaphala, sRSTi-saMsAra racanA, evaM jagata vyavasthA Adi sabhI IzvaravAdI praznoM ko sulajhAyA hai| sabhI kA uttara haiM / sRSTi Adi kA suvyavasthita uttara dete haiN| itanA hI nahIM jaDa karmoM ke hAtha meM karma phala kI sattA kA kArya hai| ataH Izvara kA svarUpa vikRta na karate hue parama vizuddha batAyA hai| usakI upAsanA sarva karma kSaya ke uddezya se karane kI hai, mokSa phala prApta karane kI vizuddha sAdhanA.paddhati banAI hai| karma phala dAtA ke rUpa meM Izvara ko jIvoM ke kRta-karma ke vipAka svarUpa duHkha sajAdi kA kAraNa kyoM mAneM? kyoM Izvara ko mAnavI ke sukha-duHkha kA kAraNa mAne? karma phala ke rUpa meM Izvara ko bIca meM lAkara Izvara ke hAtha gande karanA yA vizuddha Izvara ke svarUpa ko vikRta karanA jaina dharma ne ucita nahIM smjhaa| Izvara kA svarupa zuddha-vizuddha-paramazuddha rakhA hai| ataH Izvara ko sarva doSa rahita, sarva karma mukta, kleza-kaSAya-kalmaSa-karma rahita mAnA, rAgadveSa rahita vItarAga mAnA, ajJAna, alpajJAna rahita sarvajJa sarvadarzI mAnA, rAga-dveSa vijetA ke rUpa meM jina jinendra, jinezvara mAnA hai| mokSamArga upadezaka ke rUpa meM tIrthaMkara arihaMta mAnA hai| itanA hI nahIM nirIzvaravAdI jaina darzana bhI Izvara zabda kA prayoga karate haiM, kisI vizeSaNa ke sAtha Izvara zabda kA prayoga karate haiM-udAharaNArtha parama + Izvara = paramezvara, jina + Izvara = jinezvara ityAdi zabda prayoga meM pratidina lAte haiN| parantu isameM sRSTi kartA ke artha kI dhvani nahIM hai| parama kA artha hai jo pAmara karma kI gati nayArI (60
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahIM hai, parama ucca, parama vizuddha pada para birAjamAna hai paramezvara / rAga-dveSAdi ko sarvathA jIta lene vAle Izvara ko jinezvara ke nAma se saMbodhita karate haiN| Izvara arthAt svAmI yA mAlika ke artha meM nhiiN| cUMki jaina Izvara ko jagata kA pitA, niyaMtA, niyAmaka Adi nahIM mAnate haiN| ataH nirIzvaravAdI kA sirpha itanA hI artha spaSTa hotA hai jo Izvara ko sRSTi ke kartA hartA, dhartA, dhAtA-vidhAtA ke rUpa meM nahIM mAnatA hai| sirpha artha bheda hai| ataH Izvara viSayaka mAnyatA jarUra hai, bhale hI kartA ke rUpa meM na mAnakara artha bheda se anyArtha meM mAnA hai| cUMki anivArya nahIM hai ki Izvara ko sabhI sRSTikartA ke rUpa meM hI mAneM ? vyAkaraNa Adi kI dRSTi se yA vyutpatti Adi kI dRSTi se bhI Izvara zabda kI vyutpatti sRSTi kartA, haMtA yA niyaMtA Adi ke rUpa meM hI nahIM hai| ataH jaina darzana jo eka svataMtra dhArA hai usane Izvara ko AtmaguNaizvarya saMpanna, parama zuddha para prApta paramezvara svarUpa meM svIkArA hai / jagat kartRtvavAdI mAnyatA vAlA jarUra nahIM hai| cUMki mAyA, avidyA yA prakRti ke hAtha meM anya dArzanikoM ne jaise kartRtvazakti pradAna kI hai usI taraha jaina darzana ne karma ke hAtha meM kartRtvazakti pradAna kI hai aura karma ko tathA karma phala kI lagAma Izvara ke hAthameM dekara Izvara kA svarUpa jitanA vikRta kiyA hai jaina darzana ne utanA hI vizuddha batAyA hai / ataH jagatkartRtva -vAda ke eka aMza ke artha meM jaina darzana anIzvaravAdI yA nirIzvaravAdI kahA bhI jAtA ho to bhI anya artha meM jaina darzana ko vizuddhezvaravAdI kahanA jyAdA susaMgata siddha hotA hai| ataH jaina darzana ko nAstika kahanA bhI susaMgata nahIM hai| yukti saMgata bhI nahIM hai evaM pratyakSa viruddha hai| cUMki lAkhoM maMdira haiM, lAkhoM pratimAe~ haiN| prati dina pUjA-pATha karane vAle jaina ko nAstika kahanA sUrya ko kAlA kahane jaisI bAta hai| sRSTi kartRtvavAda kI samAlocanA : jaisA ki hama Upara dekha cuke haiM usa Izvara ko sRSTi kartA ke rUpa meM mAnanA kahAM taka nyAya saMgata hai ? yaha samIkSA bhI yahAM avakAza mAMgatI hai| tarka-yukti para isakA AdhAra hai| Izvara meM jo bAteM nahIM haiM vaha yadi hama hamArI tarapha se Aropita karake Izvara kA svarUpa hamArI apanI dRSTi ke anurUpa banAeMge to nizcita hI Izvara kA svarUpa vikRta ho jAyegA / zAyada mAnava ne hI apane svArthavaza Izvara kA svarUpa vikRta kiyA hai| hamAre pUrvaja nyAyavizArada, tarkavAdI, yukti sAmrAjya vAle, kaI AcArya bhagavaMtoM ne IzvaravAda ke Upara samIkSA kI hai| kAphI parAmarza isa viSaya para kiyA hai jinameM siddhasena divAkara surI, haribhadrasUrI, vAdidevasUrI, hemacandrAcArya, mahopAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAja, vidyAnaMdI Adi dhuraMdhara vidvAnoM ne tarka yukti pUrvaka IzvaravAda kI samAlocanA kI hai| isa viSaya ke aneka akATya graMthoM kI racanA karma kI gati nayArI
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI hai / syAdvAda ratnAkara, pramANanaya tattvAloka, sarvajJa siddhi, sanmati tarka prakaraNa, syAdvAda maJjarI, zAstravArtA, samuccaya, syAdvAda kalpa-latA TIkA, nyAyakhaNDana khaNDa khAdya, Apta parIkSA Adi adbhuta, anupama yukti sabhara grantha avazya darzanIya haiN| vicAraNIya hai| yahAM prastuta viSaya meM hemacandrAcArya viracita anyayogavyavaccheda dvAtriMzikA grantha kI pU. malliSeNa sUrIviracita TIkA syAdvAdamaJjarI ke eka zloka ko lekara thoDI upayogI vicAraNA kareM - kartAsti kazcijagataH sa caikaH sa sarvagaH sa-svavazaH sa nityaH / imA kuhevAkaviDambanAH syusteSAM na yeSAmanuzAsakastvam / / sAmAnyArtha isa prakAra hai - he nAtha ! jo loga aisA kahate haiM ki jagatkA koI kartA hai, vaha eka hI hai, vahI sarva vyApI hai, svataMtra hai aura nitya hai ityAdi durAgraha se paripUrNa siddhAntoM ko svIkAra karate haiM unakA tUM anuzAstA nahIM ho sakatA / he prabhu ! tUM unakA upAsya nahIM ho sktaa| IzvaravAdI darzana jo Izvara ko sRSTi kA kartA-jagat kartA ke rUpa se svIkArate haiM unakA kahanA hai ki yaha saMsAra jo tIna loka svarUpa hai, virATa brahmAMDa-vizva svarUpa hai vaha kisI ke dvArA banAyA huA hai| pRthvI, parvata, nadInada-samudra, vRkSAdi jo jo bhI kArya hai usakA kAraNa koI avazya honA cAhIe / cUMki kAraNa ke binA kArya nahIM hotaa| jaise binA agni ke dhuMA nahIM nikalatA usI taraha binA kAraNa ke kArya kaise ho sakatA hai? tathA pRthvI, parvata, nadI, samudra, vRkSAdi ye saba kArya hai yaha bAta pratyakSa siddha hai to phira inakA koI kartA, banAne vAlA kAraNa rUpa honA to caahie| na ho to yaha sRSTi vizva tIna loka, itanI baDI pRthvI, mahA samudra Adi saba kaise bane ? yadi koI banAne vAlA hI na ho to inakI sattA bhI nahIM svIkAranI caahiie| aura ye to saba pratyakSa dikhAI dete haiM to inakA kAraNa bhI svIkAranA cAhIe / vahI adRSTa kartA Izvara hI ina sabakA banAne vAlA kAraNa rUpa meM hai| use hI jagat kartA, sRSTi kA racayitA ityAdI zabdoM se kahate haiN| jaise ghaDA-vastra Adi kArya haiM to unakA banAne vAlA kumhAra, bunane vAlA vaNakara Adi kartA ke rUpa meM haiN| vaise hI pRthvI Adi kArya ko banAne vAlA Izvara hai / kumhAra ghar3A banA sakatA hai| paraMtu vaha pRthvI parvatAdi to nahIM banA sakatA / parantu ye pRthvIparvatAdi to bane pratyakSa dikhAI de rahe haiM to phira inakA kartA koI adRzya hogA, para hogA sahI / vahI sarvazaktimAna sarvavyApI Izvara hai| yaha to IzvaravAdI kA pakSa huA parantu yahAM prazna yaha hai ki Apa Izvara ko pRthvI Adi kA kartA mAnate haiM ThIka hai, parantu vaha Izvara zarIradhArI hai ki muktAtmA kI taraha azarIrI hai ? jaise kumhAra sazarIrI hai to ghaDe banA sakatA hai| usI taraha karma kI gati nayArI
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ sazarIrI arthAt zarIra vAlA Izvara ho to hI pRthvI parvatAdi banA skegaa| azarIrI muktAtmA zarIra ke abhAva meM kArya kaise karegA? acchA, aba Apa kaheMge ki Izvara sazarIrI hai| sazarIrI hokara hI pRthvI Adi banAne kA kAma karatA hai to yaha batAIye ki Izvara ke zarIra kI racanA kisane kI? phira vahI bAta AegI yadi Izvara ne hI apane zarIra kI racanA kI aisA kahoge to pahale azarIrI Izvara aura vaha zarIra kI racanA kaise karegA? muktAtmA jo azarIrI haiM vaha to zarIra racanA karate hI nahIM haiM / anyathA punaH saMsAra meM girane kI Apatti khaDI hogii| ataH Apa isakA uttara kyA deMge? azarIrI Izvara kI zarIra racanA kisI dUsare Izvarane kI aisA kaheMge to usa dUsare Izvara kI racanA kisane kI? tIsare ne / to tIsare kI kisane kI? cauthe ne !...cauthe kI kisane kI? isa taraha isakA to kahIM aMta hI nahIM aaegaa| anavasthA doSa aaegaa| yadi manuSyo -tpatti kI taraha mAtA ke garbha se utpatti mAneM to phira mAtA-pitA ko kisane banAyA ? to phira Izvara ke pahale bhI sRSTi mAnanI paDe to Izvara kA sRSTi kartRtva nirarthaka sidhda ho jaaegaa| azarIrI mAnane para kArya racanA saMbhava nahIM hai| - yadi Apa yaha uttara deM ki Izvara kA zarIra hamAre jaisA dRzya zarIra nahIM thA, vaha to pizAca-bhUtAdi kI taraha adRzya zarIra thaa| to kyA aisA pizAca jaisA zarIra banAne meM Izvara kA mAhAtmya vizeSa kAraNa hai ki hama logoM kA durbhAgya ? yaha bhI ThIka nahIM hai| adRzya zarIra se hI mAhAtmaya baDhe aura mAhAtmya ke kAraNa hI adRzya zarIra banAe to anyonyAzraya doSagrastatA AegI athavA hamAre durbhAgyavaza pizAcAdI kI taraha adRzya zarIra karegA to Izvara ko pizAcAdi rUpa meM mAnanA pddegaa| ghaDA, vastrAdi, to sazarIrI ke banAe hae haiM to pRthvI, samudrAdi azarIrI ke vdArA banAe gaye haiM yaha kauna mAnegA? cUMki ve bhI haiM to sazarIra janya haiM aisA mAnanA paDegA / ataH yaha yukti siddha nahIM hotI hai| kAlAdi kI apekSA se vicAra kareM to aisA prazna khaDA hotA hai ki sRSTikartA kaba utpanna huA? yadi sRSTi kartA sAdi hai to kyA apane Apa utpanna ho gayA ? yA kisI anya kAraNa se ? mAtA-pitAdi ke kAraNa yA kisa kAraNa ? yadi sRSTi kartA Izvara svayambhU hai, apane Apa utpanna ho sakatA hai to phira saMsAra bhI apane Apa utpanna ho sakatA hai yaha mAnane meM kyA Apatti hai? cUMki saMsAra meM anantAtmA haiN| jar3a pudgala paramANuoM ke sAtha jIva saMyoga karake svayaM utpanna hotA hai| usI taraha mAnanA paDegA / jar3a pudgala paramANuM evaM jIva kA astitva IzvarAstitva ke pahale svIkAranA par3egA / yadi yaha svIkAra kareM to Izvara kI utpatti ke pahale bhI sRSTi thI yaha svIkAra karanA pdd'egaa| karma kI gati nayArI
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadi Apa yaha kaho ki jagatkartA kI sattA sAdi nahIM anAdi hai to usI ke sAtha jagat ko bhI anAdi mAnanA pdd'egaa| anAdi tattva yadi siddha hogA to anAdi kI to utpatti nahIM hotI hai / anAdi dravya to anutpanna hotA hai| jaisA ki Apa hI kahate haiM ki AkAza anAdi dravya hai| AkAza padArtha Izvara ke dvArA banAyA nahIM gayA hai| anAdi yadi AkAza hai aura usI kI taraha samasta jagat anAdi mAna leMge to Izvara kI niSkriyatA siddha ho jAyagI / Izvara kI niSkriyatA siddha ho yaha bhI IzvaravAdI ko ISTa nahIM hai / parantu Izvara kI kartRtvatA aura jagat kI anAditA donoM to eka sAtha raha nahIM sakatI / cU~ki paraspara virodhI hai| aba yadi jagat kI anAditA siddha hotI hai to Izvara ke dvArA pralaya kiyA jAtA hai, saMhAra kiyA jAtA hai yaha pakSa bhI nahIM ThaharegA / Izvara kI tInoM avasthA TikAe rakhane ke lie jagat ko bhI sAdisAnta mAnA hai aura tabhI hI Izvara kA kartRtva TikegA / dUsarI tarapha yaha kahate haiM ki Izvara ne sRSTi kaisI banAI ? kisa taraha banAI ? isake uttara meM veda meM likhA hai ki "dhAtA yathA pUrvamakalpayet" / dhAtA = vidhAtA ne jisa taraha isake pUrva ke kalpa meM jaisI sRSTi racanA kI thI, vaisI hI sRSTi isa kalpa meM Izvara karatA hai, banAtA hai| yaha kaise patA calA ki pUrva kalpa meM aisI sRSTi banAI thI ? isake uttara meM kahate haiM ki veda meM dekhA / veda ko apauruSeya kahA hai| veda kisI se utpanna nahIM huA hai| kisI ke dvArA kahe nahIM gae haiN| veda anutpanna anAdi anaMtaapaurUSeya hai yaha kalpanA kI gaI hai| Izvara sAdi-sAnta sotpanna hai / Izvara bhI veda kA kartA nahIM hai| veda meM jaisA likhA thA jisa prakAra likhA thA usI prakAra ke veda pATha dekhakara Izvara ne sRSTi kI racanA kI hai| yahAM thor3I socane jaisI bAta yaha hai ki Izvara ko sarvajJa-sarvavyApI, sarva zaktimAna, sarvezvara mAnakara bhI veda ke AdhIna banA diyA / sarva taMtra svatantra mAnakara bhI paravaza- parAdhIna banA diyaa| Izvara sarvajJa haiM ki veda sarvajJa haiM ? isake bAre meM kyA kaheMge ? veda meM likhe anusAra yadi Izvara sRSTi racanA karatA hai to phira Izvara kI sarvajJatA to asiddha ho hI gaI aura alpajJatA siddha ho jAtI hai / acchA dUsarI bAta yaha hai ki yadi Izvara veda meM likhe pAThAnusAra sRSTi nirmANa karatA hai, sRSTi sadA sarvadA ekasI rahanI caahie| sabhI yugoM meM sRSTi eka jaisI hI bananI caahie| lekina nahIM sabhI yugoM meM sRSTi kI sAmyatA bhI to svIkAra nahIM kI hai| vdApara yuga meM sRSTi aisI thI, tretA yuga meM kucha alaga thI, sat yuga meM jaisI sRSTi thI vaisI Aja kaliyuga meM nahIM hai yaha to pratyakSa siddha hai| jabaki jaisI pUrva kalpa meM thI vaisI hI sRSTi yadi veda meM dekhakara Izvara banAtA hai to hamezA eka sarIkhI sRSTi honI cAhie thI / lekina yahAM bhI visaMgatatA hai / ataH yaha pakSa bhI yukti siddha nahIM hotA hai / 1 sRSTi meM viSamatA aura vicitratA kyoM ? karma kI gati nayArI: 64
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ acchA calo mAna bhI leM ki sarvazaktimAna Izvara ne yaha sRSTi nirmANa kI hai to Izvara ne sRSTi meM saiMkar3o visaMgatiyAM kyoM rakhI haiM ? aisI viSama sRSTi kyoM nirmANa kI hai ? jabaki sarvajJa Izvara dayAlu hai| parama karuNAlu hai| dayA kA bhaMDAra aura karuNA kA sAgara hai| aura kucha Izvara meM mAne yA na mAneM parantu Izvara meM rAga-dveSa rahitatA to mAnanI hI pdd'egii| cU~ki manuSya-pazu-pakSI sabhI rAga-dveSa grasta jIva hai| aura yadi Izvara bhI rAgAdi yukta ho to Izvara meM kyA zreSThatA rahI? phira to rAgAdi bhAvoM se yukta manuSya-pazu-pakSI aura Izvara rAgAdi kI kakSA meM sabhI samAna samakakSa he| yadi rAgAdi rahate hae bhI Izvara ko Izvara-mahAna-sarvajJa kaheMge to manuSya kI sRSTi kartRtva zakti nahIM hai| vaha to kumhAra kI taraha ghar3e hI banA sakatA hai| nadI-nada-vRkSaparvata-pRthvI-samudrAdI banAne meM sakSama nahIM hai| yadI rAgAdimAna Izvara ko sRSTikartA kaheM to sarva sRSTi ekasI eka sarIkhI kyoM nahIM hai| sRSTi meM viSamatA kyoM bharI par3I hai ? kyA dayAlu-karuNAlu Izvara bhI eka ko rAjA eka ko raMka, eka ko amIra, eka ko garIba, eka ko sukhI eka ko duHkhI ityAdi banA sakatA hai ? aisI viSama sRSTi Izvara kyoM banAtA hai ? yadi rAga-dveSa ke AdhIna Izvara haiM to hI yaha viSamatA aura vicitratA hai| yadi Apa nA kahate haiM ki rAgAdi nahIM hai to vicitratA-viSamatA jo jagat meM pratyakSa gocara hai isakA kyA kAraNa hai ? yahAM IzvaravAdI uttara dete haiM ki IzvarecchA balIyasI / sRSTi kI racanA karane ke pIche Izvara kI icchA hI balavAna tattva hai| acchA Apane icchA tattva mAna liyA to aba Apa yaha batAie ki Izvara bar3A ki icchA ? Apa kaheMge aisA bhI kyA prazna khar3A ho sakatA hai ? aisA prazna karanA bhI praznakartA kI mUrkhatA hai| acchA bhAI maiMne mUrkhatA bhI mAna lI parantu uttara to dijie| cUMki Apa Izvara ko dUsarI tarapha yadi saMsAra ko anAdi mAnate haiM to anAdi kI to utpatti saMbhava nahIM hai| jo uppanna ho use anAdi kaise kaheMge ? ataH na to Izvara ko anAdi kaha sakeMge aura na hI sRsstti,ko| jo anutpanna hotA hai vahI anAdi hotA hai| jaise ki aatmaa| AtmAdravya utpanna dravya nahI hai| anAdi anaMta zAzvata dravya hai / yahI bhI dravya svarUpa meM hai| phira isaki utpatti kA kartA kisako mAneMge? kyA Izvara ko ? kaise Izvara AtmA ko utpanna karatA hai to AtmA bhI anAdi-anaMta siddha nahIM hogI, vaha bhI jar3a padArthavat sAdi sAnta siddha hogaa| to yaha pratyakSa viruddha siddha hogaa| mRtyu ke samaya 'jIva gayA' jIva jA rahA hai, jIva jAne vAlA hai aisA vyavahAra karate haiN| zarIra gayA, yA zarIra jA rahA hai aisA vyavahAra koI nahIM karate hai / jIvAtmA isa deha ko chor3akara jAtI hai phira nazvara deha ko jalA dete haiN| deha utpanna huA thA isalie naSTa ho gyaa| AtmA anutpanna thI naSTa nahIM huii| ataH anAdi anaMta kA svarUpa sahI rahA / to hI isake AdhAra para Age svarga-naraka, loka-paraloka, pUrva (65) karma kI gati nayArI
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ janma-punarjanma kI siddhi hogI aura uparokta bAta na svIkAra kareM to ye lokaparalokAdi bhI saba vyartha siddha ho jaayeNge| aura vyartha siddha ho jAyeMge to tIna loka kI anaMta brahmANDa kI Izvara kI sRSTi asiddha hogii| dUsarI bAta yaha bhI hai ki AkAza dravya ko jisa taraha nitya zAzvata mAnA gayA hai| ataH usakI utpatti nahIM mAnI gaI hai to AtmA bhI zAzvata dravya hai, usakI utpatti mAnane kA koI kAraNa nahIM rahatA hai| naiyAyika AtmA, AkAza, kAla, dizA, manAdi nitya dravyoM ko anutpanna mAnate haiN| aba socie ki yadi ye nitya padArtha pahale se hI the, anAdi nitya haiM to phira Izvara ne banAyA kyA ? Izvara ke pahale bhI yadi saSTi thI to phira Izvara ko sRSTi kartI kaheM kaise ? usI taraha Izvara ne kumhAra kI taraha yaha sRSTi banAI hai aisA veda meM kaha kara Izvara ko sabase bar3A mahAna kumbhakAra-kulAla ke rUpa meM Izvara kI stuti karate hae kahA hai ki -"namaH kumbhakArebhya kulAlebhyazca" usa mahAna kumhAra rUpa evaM kulAlarUpa (vaNakara) Izvara ko namaskAra ho jisane isa sArI sRSTi kI racanA kI hai| kumhAra ghaDe banAtA hai| kaise banAtA hai ? miTTI-pAnI lekara mizrita karake piNDa banAkara cAka ke Upara daNDa se ghUmAkara ghaDe banAtA hai| yaha sarva siddha pratyakSa bAta hai ki kumhAra miTTI Adi se ghaDe banAtA hai| prazna yaha hai ki kumhAra ghaDe banAtA hai ki miTTI-pAnI banAtA hai ? jI nahIM miTTI-pAnI kA banAne vAlA kartA kumhAra nahIM hai| vaha to sirpha ghaDe kA kartA hai| miTTI-pAnI jo pahale se vidyamAna padArtha the usako lekara kumhAra ne ghar3e banAe haiN| ataH sabase bar3A sRSTi kA racayitA jisako veda meM kumhArAdi kahA gayA hai usane yaha sRSTi kaise banAI ? kumhAra kI taraha hI banAI to matalaba yaha huA ki banAne yogya padArtha, ghaTaka padArtha pahale se hI the, kevala Izvara inakA saMyojana karane vAlA saMyojaka hI rhaa| jaisA ki naiyAyika kahate haiM kiparamANu to the hii| parantu paramANuoM ko jor3ane kA, saMyojana karane kA kArya IzvarecchA se huaa| paramANuoM ke mizraNa se jisa taraha dvayaNuka, trayaNuka, caturyuka Adi banate gae aura isa taraha mahA skaMdha bane / isa taraha jagata ke anaMta padArtha bane / paramANu vAda para sRSTi kA AdhAra rakha kara bhI paramANu saMyojana meM IzvarecchA kA tattva bIca meM lAkara naiyAyikoM ne vaijJAnikatA siddha nahIM kI hai| dUsarI tarapha apane Apa ko mahAna tArkika, tarka rasika kahanevAle evaM pratyakSa ko bhI anumAna se siddha karane vAle tarkavilAsI tarka jIvI naiyAyikoM ne IzvarecchA ko siddha karane ke lie koI tarka nahIM diye yahI bar3A Azcarya hai| Izvara icchA kyoM hai ? kyoM icchA tattva paramANuoM kA saMyojana kare ? kaise kare ? yahAM koI tarka yukti nahIM hai| - yadi Izvara vizvakarmA hai jo kumhAra kuvinda-kulAla kI taraha sRSTi kI karma kI gati nayArI (66)
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ racanA karatA hai to sRSTi kI racanA meM sahAyaka ghaTaka dravya jo pRthvI-pAnI-agnivAyu-AkAzAdi kI sattA yadi Izvara ke pahale hI siddha ho jAtI hai to phira Izvara ne kyA banAyA ? yadi Apa ye kaheM ki Izvara ne to sirpha pRthvI-pAnI Adi ke saMyojana saMmizraNa hI kiyA hai to phira yaha kArya to jIva bhI karatA hI thaa| aura Izvara ke pahale ye padArtha the to Izvara ko sRSTikartA kyoM kaheM ? nagara kartA, bhavana kartA Adi hI kahanA pddegaa| jaise ki kumhAra ko ghaTa kartA kahate haiM na ki miTTI-pAnI kA krtaa| tantuvAya-kulAla-kuvida ko vastra kA kartA kahate haiM, na kI rUI kapAsa kA krtaa| isa taraha Izvara kA sRSTi kartRtva Thahara nahIM sktaa| sRSTikartA Izvara yadi sAdi hai to kyA apane Apa utpanna ho gayA? acchA mAna bhI leN| yadi sRSTikartA Izvara apane Apa utpanna ho sakatA hai to jagat apane Apa kyoM nahIM utpanna ho sakatA? jagat ko bhI svayaMbhU mAnane meM kyA Apatti hai ? jar3acetana padArtho ke saMyoga-viyoga aura.jar3a padArthoM meM bhI ghAta-saMghAta-vighAta kI prakriyA calatI rahI hai jisase guNa dharmAdi meM parivartana Ate hI rahate haiM to isa taraha vahAM bIca meM Izvara ko lAne kI AvazyakatA hI nahIM hai| yadi yaha pUchA jAya ki Izvara svayaMbhU nahIM hai aura sAdi hai tathA usaki utpatti meM anya kAraNa hai / yadi anya kAraNa mAnate haiM to una kAraNoM kA tathA kAraNa ke ghaTaka dravyoM kA -icchA ke AdhIna batA rahe to phira Izvara bar3A huA ki icchA? kyA Izvara icchA ke adhIna hai yA icchA ke adhIna Izvara hai ? yadi Izvara icchA ke AdhIna hokara sRSTi kI racanA karatA hai aura usI taraha kumhAra-kulAlAdi icchA dvArA prerita hokara, icchA ke AdhIna hokara hI ghaTa-paTa banAtA hai to manuSya aise kumhAra aura Izvara meM kyA antara rahA ? donoM meM kyA bheda rahA? donoM hI icchA ke dharAtala para samAna gine jaayeNge| to phira manuSya ko to icchA ke bandhana se mukta hone ke lie, icchA ko sImIta karane ke lie, icchA para vijaya pAne ke lie upadeza diyA jAtA hai aura Izvara ke lie kisI upadeza kI AvazyakatA nahIM hai kyoM ? kyA icchA acchI hai ? icchA kyA hai ? icchA kise kahate haiM isa viSaya meM umAsvAti vAcakamukhya pUrvadhara mahApuruSa prazamarati meM kahate haiM icchA, mUrchA-kAmaH sneho, gAya' mamattvabhinandaH / abhilASa ityanekAni rAgaparyAya vacanAni / / icchA, mUrchA, kAma, sneha, gRddhatA, mamattva, abhinanda, abhilASA ityAdi rAga ke paryAyavAcI zabda haiN| yadi icchA hI rAga kA rupAntara hai paryAyavAcI samAnArthaka zabda hai / to phira Izvara ko rAgAdi yukta hI mAnanA pdd'egaa| aura rAgAdi yukta huA to vItarAgatA nahIM rhegii| vItarAgatA kA dharAtala bhukampa se hilane lagA to phira usa para rahI huI Izvaratva kI imArata kA sthira rahanA sambhava nahIM hai| rAgAdi karma kI gati nayArI
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma janya hai| zubhAzubha karma hI rAgAdi ke kAraNa haiN| uttarAdhyayana sUtra meM spaSTa kahA hai ki - "rAgo ya doSo vi ya kamma bIyaM" rAga-dveSa hI karma ke bIja haiN| inhIM bIjoM se sArA karmavRkSa khar3A hotA hai| yadi Izvara bhI rAgAdi karma kAraNoM ke AdhIna hokara icchA se prerita hotA hai aura saMsArastha manuSya pazu-pakSI Adi sabhI jIvoM kI bhI yahI dazA hai| ve bhI rAMgAdi bIja janya vipAka svarUpa icchAdi tattva se prerita hokara hI pravRtti karate haiM to phira donoM meM antara kyA rahA? acchA calo bhAI mAna bhI leM ki icchA ke AdhIna Izvara sRSTi kI racanA karatA hai to Izvara ne eka ko sukhI eka ko duHkhI, eka ko U~cA, eka ko nIcA, eka ko viSThA khAne vAlA sUara aura dUsare ko mevA-miThAI khAne vAlA kyoM banAyA? yadi saba kucha Izvara ke AdhIna hai to kyA Izvara apanI sRSTi atyadhika sundara, nirdoSa, sarva doSa kSati rahita nahIM banA sakatA hai ? aisA kyoM ? vaha aisI sRSTi banAe jisase sRSTi ke manuSyAdi bhI Izvara ke eka vAkyatA kI prazaMsA ke zabdoM meM yAda kareM / lekina vaha bhI nahIM / eka tarapha saMtAna ke abhAva vAle ko saMtAna dekara dUsarI tarapha saMtAna kI janma dAtA mAtA ko uThA letA hai| aba aura bhI samasyA bar3ha gaI / aise kAraNoM se Izvara kI dayA-karuNA ke viSaya meM zaMkA utpanna hotI hai| kyoM nahIM Izvara apanI dayA karuNA kA upayoga karatA hai jabaki usameM par3I hai to ? hama vartamAna vijJAna yuga meM dekhate haiM ki eka mazIna yadi lAkhoM vastueM glAsa Adi banAtI hai to ve lAkhoM glAsa eka sarIkhe banAtI hai| eka se dasare meM koI bheda nahIM / parantu yahAM Izvara kI racanA meM to vaha bhI nahIM hai| eka mAM ke cAra putra haiM to ve bhI varNAdi meM bhI samAna nahIM haiN| usI taraha svabhAvAdi meM bhI samAna nahIM hai| eka kA svabhAva dUsare se nahIM milatA, yaha kaisI viSamatA hai| samudra kA itanA pAnI hote hue sArA hI khArA hai| acchA yaha pUchA jAya ki Izvara saSTi kyoM banAtA hai? kyA Izvara kA svabhAva hai ? uttara meM yadi hAM kahate haiM, ki sRSTi nirmANa karanA Izvara kA svabhAva vizeSa hai to vaha svabhAva Izvara ke sAtha sadA hI rhegaa| yadi Izvara sAMta nahIM aura nitya hai to vaha sRSTi nirmANa kA svabhAva bhI nitya rhegaa| to phira usa svabhAva ke AdhIna nitya Izvara sadAkAla sRSTi nirmANa kA kArya hI karatA rahegA / phira vaha sRSTi nirmANa ko chor3akara anya kucha bhI kare yaha sambhava hI nahIM hai| to phira Izvara nitya kAla taka nirantara satata sRSTi nirmANa karatA hI rhegaa| yaha sAtatya rahegA / cUMki Izvara sva sattA se nitya hai aura sRSTi racanA kA svabhAva bhI nitya hai to sRSTi racanA kA kArya bhI niraMtara satata calatA hI rhegaa| aura yadi yaha svIkAra kareMge to sRSTi ko apUrNa hI mAnanI pdd'egii| kabhI bhI sRSTi pUrI racI gaI hai yaha kaha hI nahIM skeNge| cUMki jo kArya karma kI gati nayArI (68
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ avirata cala rahA hai, cAlU hai use samApta huA yaha kaise kaha sakeMge ? to to phira nitya Izvara sadA kAla hI sRSTi nirmANa karatA rahegA, taba taka sadA kAla hI sRSTi racanA pUrNa ho gaI hai, yaha kahanA sambhava bhI nahIM hogaa| hajAroM lAkhoM sAla ke bAda bhI pUchege to bhI uttara yahI milegA ki abhI bhI racanA kArya jArI hai| cala rahA hai| acchA yaha svIkArane para Izvara ko sarvazaktimAna, sarvavyApI kaise kaha sakeMge ? sarvazaktimAna hote hue bhI Izvara itane lambe kAla se kAryarata hote hue bhI abhI taka bhI eka sRSTi racanA kA bhI kArya samApta nahIM kara sakA hai to phira sRSTi ke pralaya kI bArI to kabhI bhI AyegI hI nhiiN| yadi sRSTi racanA hI pUrI nahIM huI hai vahI apUrNa hai to phira pralaya karegA kisa kA ? kyA racanA pUrI kiye binA hI pralaya kara degA ? sRSTi apUrNa aura pralaya pUrA yaha kaise svIkAre ? jo nahIM banA hai usakA pralaya kaise saMbhava hai? jo putrajanma hI nahIM vaha mara gayA yaha paraspara virodhAbhAsa khar3A kregaa| dUsarI tarapha Izvara ke jimme kAma bhI kaI haiN| pahale sRSTi nirmANa karanA, phira pAlana karanA, phira jIvoM ko karmaphala denA, sRSTi kA pralaya karanA, ityAdi / mAna lo kAma jyAdA hai / isalie Izvara ke tIna rUpa kI vyavasthA kI hai| eka sRSTi kartA, dUsarA pAlanahAra aura tIsarA pralayakartA saMhAraka ! to karmaphala dAtA ke rUpa meM kyoM kisI kI vyavasthA nahIM hai| phira Izvara ko eka rUpa meM hI mAneM yA aneka rUpa meM mAne ? cUM ki kArya vyavasthAnusAra tIna rUpa svIkAre gaye haiM, to phira sRSTi meM to eka nahIM, aneka kArya haiN| pRthvI, parvata, samudra, nadI, nada, vRkSa, svarga-naraka, pAtAla, pazu-pakSI, kRmi kITa-pataMga Adi saikar3oM, hajAroM lAkhoM nahIM, agaNita kArya haiN| to Izvara kyA apane agaNita rUpa karatA hai ? yA agaNita Izvara milakara kArya karate haiN| yA eka hI Izvara kramazaH eka ke bAda eka kArya karatA hai yA kisa taraha kI vyavasthA hai? isa samasyA ko hala karane ke lie yadi Apa yaha kaho ki Izvara kramazaH eka ke bAda eka kArya karatA hai / to pahale-pIche kI krama vyavasthA kisa taraha baiThAI hai| pahale kyA banAyAM? bAda meM kyA banAyA ? phira usake bAda kyA banAyA ? ityAdi / manusmRti meM batAye gaye krama ke anusAra samajha liyA jAya ki isa krama se banAyA hai to kyA sabhI kArya samApta ho gaye ? yadi yaha kahate ho to aba sRSTikartA Izvara kI nirupayogitA siddha hogI / aba Izvara ko nirarthaka niSkAma baiThA rahanA par3egA to zAyada Izvara ke nityatva ke astitva para bhI vajrapAta hogaa| acchA kramazaH utpatti svIkAra karane meM nAnA (vividha) Izvara kI kalpanA sAmane AyegI / kitane IzvaroM ne milakara sRSTi kA kArya kiyA hai ? nAnA Izvara mAnane meM ekezvaravAda kA pakSa calA jAyegA aura nAnA nahIM mAneM to ananta brahmAMDa, svargapAtAla, naraka, manuSya, kRmi, kITa-pataMgAdi kisa krama se banA pahale kyA aura kaise karma kI gati nayArI
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAneM? isameM kramApatti AyegI / Apa Izvara ko sarvavyApI, sarvagata mAna leMge to bhI eka Izvara aura agaNita asaMkhya kArya kaise hoMge ? acchA sazarIrI mAnakara to sarvavyApI, sarvagata mAnane meM paraspara virodha AyegA / aise azarIrI mAnane meM sarvavyApI sarvagata ho jAyegA to sabhI kArya azarIrI kaise karegA ? AkAza bhI azarIrI sarvavyApI sarvagata hai to phira AkAza ko hI Izvara mAnane kI Apatti khar3I hogI / vaha bhI nitya hai / lekina AkAza nirjIva, niSkriya hai| Izvara to sakriya hai / acchA Apa sArI sRSTiM saha-bhU eka sAtha hI, utpanna huI hai aisA mAnoge to yA to Izvara ko jAdUgara mAnanA par3egA jaisA ki kahate haiM ki hamAre Izvara ne eka jAdU kiyA aura sArA saMsAra bana gayA / koI kahatA hai ki kunda zabda kahA aura sRSTi bana gii| to indrAdi bhI indrajAla karate haiM / jAdugara bhI, apane jAdU Adi se kaI vastueM banAte haiM / to kyA Izvara ko jAdugara mAneM ? yA indrajAla kA kartA indra mAneM ? yA kyA kareM ? jAdugara kI mAyA sahI bhI nahIM hotI / vaha bhUta-pizAca Adi kI sahAyatA bhI letA hai / to kyA Izvara bhI jAdugara ke rUpa meM pizAcAdi kI sahAyatA lekara sRSTi banAtA hai ? acchA to pizAcAdi kyA sRSTi ke aMga nahIM haiM ? kyA ve Izvara ke anucara haiM yA aMza haiM ? yadi yaha mAnane jAeMge to kyA hogA ? kyA sRSTi mAtra Izvara ke saMkalpa mAtra se nirmANa ho jAtI hai ? jaisA ki kahA gayA hai ki - " ekohaM bahusyAma prajAyeya" eka jo maiM hu~ vaha bahurUpI ho jAU~ aura prajotpatti karUM / yaha saMkalpa hai yA icchA hai.? icchA hai| icchA bhI Izvara meM nitya rahane vAlI hai yA anitya ? yadi nitya hai to nitya hI Izvara ko yaha icchA hotI hI rhegii| aura nitya hI sRSTi calatI rhegii| yadi anitya hai to sambhava hai ki sRSTi kA kArya kaise kareMge ? sRSTi adhUrI raha jaaegii| phira icchA ke binA to Izvara sRSTi nirmANa kara nahIM skeNge| eka sarvazaktimAna nitya Izvara jo samartha hai, usakA sRSTi nirmANa kA kArya apUrNa-adhUrA rahegA, yaha doSa kisa para DAleMge ? dUsarI tarapha adhUrI sRSTi kA pralaya karanA bhI anucita ginA jAegA / yadi Apa yaha kaho ki Izvara lIlA ke hetu se avatAra lete haiN| vaha sirpha lIlA karane Ate haiM / lIlA karanA hI unakA mukhya uddezya hai, yaha bhI Apa jo kahate haiM-lIlA ke uddeza se avatAra lete haiM / parantu lIlA kisa viSaya meM / sRSTi nirmANArtha yA pralaya ke lie ? nyAya siddhAnta muktAvalI grantha kI racanA ke prArambha meM maMgalAcaraNa ke zloka meM likhate haiM ki - cUDAmaNi -kRta-vidhurvalayIkRta vAsukiH / bhavo bhavatu bhavyAya lIlA - tANDava - paNDitaH / / karma kI gati nayArI 70
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ nUtana jaladhararucaye gopa vadhUTI dukUla caurAya / tasmai kRSNAya namaH saMsAra mahIruhasya bIjAya / / uparokta do zlokoM meM eka meM zaMkara kI stuti kI hai| 'bhavo' zabda zaMkara ke lie prayukta hai| unake vizeSaNa ke lie Age kA pada hai - 'lIlA tANDava paNDitaH' arthAt jo tANDava lIlA karane meM kuzala hai-paNDita hai| tANDava lIlA arthAt saMhAra kArya meM, arthAt sRSTi ke pralaya meM jo paNDita hai-kuzala hai-jAnakAra hai| zaMkara ke jimme sRSTi ke pralaya kI jimmedArI hai| ve anta meM naTarAja kA rUpa lete haiN| ulTe ghar3e para eka paira para khar3e rahakara hAtha meM pralaya kA DamarU lekara nAcane lageMge taba sArI sRSTi kA saMhAra ho jaaegaa| pralaya bar3A bhayaMkara vinAzakArI hogA samasta sRSTi kA eka tinakA bhI nahIM bcegaa| yaha socate hae kabhI Azcarya lagatA hai ki kyA ise lIlA samajhanA ? Izvara kI to mAnoM lIlA hotI hogI lekina anaMta jIvoM kI jIvana lIlA hI samApta ho jAyegI usakA kyA ? ananta jIvoM ko mArane kA pApa kisake sira para ? calo Apa to kahate haiM Izvara ko pApa kabhI lagatA hI nahIM, bhale ve pApa kare to bhI vaha lIlA kahI jaaegii| dUsare zloka meM zrI kRSNa ko namaskAra kiyA gayA hai / vahAM zrI kRSNa ke rUpa meM 'gopa vadhUTi dukUla caurAya' yaha vizeSaNa rakhA hai| arthAt snAna karane ke lie gopIyAM jaba sarovara yA nadI meM utarakara nirvastra hokara snAna karane meM masta ho gaI taba unake bAhara rakhe hue kapar3e curAne vAle zrI kRSNa ko maiM namaskAra karatA huuN| jinako hama bhagavAna kA darajA dete haiM, kyA ina zabdoM se namaskAra kiyA jAya? hAM, yaha to bhagavAna kI lIlA hai| isa uttara se kyA samAdhAna hotA hai ? bhagavAna ye kArya kare to lIlA hai| aura yadi bhagavAna kA hI bhakta kisI snAna karatI huI strI ke vastra curAtA hai to vaha lIlA nahIM-corI hai| loga use cora-cora, badamAza kahIM kA, kaha kara pITane laga jAte haiN| acchA to aise samaya meM yadi vaha cora yaha kaha de ki maiM to lIlA karane AyA huuN| jaisA bhagavAna ne kiyA thA, vaisA anukaraNa karane AyA hU~ to phira kyA hogA? yadi isa kArya ko corI kahI jAtI ho to aisA kArya jo bhI koI kare vaha cora hI kahalAtA hai? eka kArya ko eka ne kiyA to lIlA aura vahI kArya koI sAmAnya mAnavI kare to corI / vastra cora, makkhana cora ke vizeSaNa lagAkara hama kisI ko bhagavAna kaha sakate haiM? parantu manuSya yadi usa kArya ko kare to vaha bhagavAna nahIM bana sakatA vaha cora khlaaegaa| aisA anyAya kyoM ? bhagavAna kA Adarza hamAre lie kitanA UMcA honA cAhie ? bedAga sarvathA dAga rahita, Adarza niSpApa-niSkalaMka jIvana honA cAhie to hI vaha bhakta ke lie anukaraNIya anusaraNIya bnegaa| anyathA 'bApa aNDe khAe aura beTe ko nA kahe' yaha kaise caritArtha hogA ? kyA bhagavAna kA aisA svarUpa karake hamane bhagavAna ke svarUpa ko (71) -karma kI gati nayArI
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ vikRta nahIM banAyA hai ? kitanI vikRtI lAI hai| . itanA hI nahIM jisa bhagavAna ko sRSTi kA kartA kahA, use hI sRSTi kA saMhAraka, vinAzaka bhI mAnA, aura vaha bhI Izvara / loka vyavahAra ke saMsAra meM dekheM ki kyA eka mAtA apane saMtAna ko janma dekara vahI saMtAna ko khAne laga jAegI ? yA kyA vahI mA~ bAlaka kA galA ghoMTa kara mAra degI ? yadi mAra de to kyA vaha mA~ mA~ kahalAegI yA narapizAca rAkSasI cuDaila kahalAegI ? jisa mA~ ke khUna se jo bAlaka banA hai, aura bar3e bhArI kaSTa sahana karate hue jisa mA~ ne saMtAna ko apane garbha meM sADe nau mahine dhAraNa karake rakhA hai, jisa bAlaka ke vAtsalya se, sneha se mAtA ke stana meM dUdha banA hai| Aja dina taka jaba saMtAna nahIM thI,mAtA nahIM banI thI taba taka to dUdha nirmANa hI nahIM huA thA vaha dUdha Aja saMtAnotpatti evaM vAtsalya sneha ke kAraNa banA hai vaha dUdha apane sIne se bAlaka ko pilAne vAlI mA~ kyA bAlaka ko mAra DAlane kA vicAra bhI karegI? kyA bAlaka kA galA ghoMTane kA vaha svapna meM bhI socegI? soce to mA~ kA mAtRtva kahAM gayA? ajI mA~ kI bAta to choDIe-pazu-pakSI meM bhI yaha sneha prakaTa dekhA jAtA hai / gAya,bhaisa,ghor3A,gadhA bhI apane saMtAna ko jIbha se cATa kara sneha vyakta karate haiN| ve pazu hote hae bhI saMtAna ko mAra nahIM ddaalte| to phira jo Izvara ko hI jagat kA pitA kahA jAya, tvameva mAtA-pitA tvameva' kahA jAya vaha Izvara putravat apanI sRSTi kA saMhAra kare yaha kaise saMbhava hai? acchA mAna bhI leM ki pazu-pakSI yA mAtA narapizAcI, rAkSasI, cuDaila, svasaMtAna bhakSaka bana bhI jAya, lekina jo dayAlu hai, karuNAlu hai, dayA kA sAgara hai, karuNA kA bhaMDAra hai aisA Izvara sva nirmita, apane dvArA utpanna kI haI isa sRSTi jisameM ananta jIva haiM ina sabako mArane kA saMhArakArI-pralayakArI kArya kyoM kare? aise kArya ke kAraNa ke rUpa meM jaba koI hetu nahIM milA to eka mAtra lIlA zabda kA prayoga kara diyaa| lekina sirpha lIlA zabda manaH samAdhAna kAraka nahIM hai| jabaki sRSTi nirmANa karane ke kArya ke lie icchA evaM dayAlu aura karuNAlu hetu die the taba ucita lagate bhI the, lekina saMhAra-pralaya kArya ke lie sirpha lIlA zabda denA paryApta nahIM hai| dUsarI tarapha jaise sUrya ke rahate andhere kA rahanA sambhava nahIM hai cUki donoM paraspara virodhI tattva hai| ThIka usI taraha jisa dayAlutA aura karuNAlutA rahane para saMhAra pralaya sambhava nahIM hai| jisa dRSTi se mAM ko dekhA jAtA hai usI dRSTi se patnI-bahana aura beTI ko kaise dekhA jAya? yaha kaise sambhava hai? usI taraha jisa dayAlutA Adi se Izvara sRSTi nirmANa karatA hai vahI Izvara usa dayA karuNA Adi ke rahate saMhAra-pralaya kaise kara sakatA hai? yA aise kahie ki Izvara meM se dayA-karuNA ke guNa cale jAte haiM aura kruratA, nirdayatA Adi durguNa A jAte haiN| are...re ! Izvara kA svarUpa vikRta karane kI bhI koI sImA karma kI gati nayArI (72)
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ hotI hai? hAya ! jise mAnanA hai, pUjanA hai, aharniza jisakA nAmasmaraNa karanA hai usakA itanA vikRta svarUpa ? aashcry..| isase bar3A Azcarya aura kyA ho sakatA hai ? are bhAI ! maiM to yaha kahatA hU~ ki jaba Age calakara sRSTi kA pralaya karanA hI thA to phira pahale se sRSTi nirmANa hI kyoM kI ? nirmANa hI nahIM karate to phira pralaya - saMhAra karane kA prazna hI nahIM khar3A hotA ? yaha to samudra se pAnI nadIM meM ulecane ke samAna nirarthaka kArya huA ? kyA phAyadA? idhara se samudra se pAnI bhara-bhara kara nadI meM DAlanA jo nadI bahatI huI Akara samudra meM hI milatI hai| to phira aisA prayatna kyA buddhimAna AdamI kA kArya ho sakatA hai? usI taraha sRSTi kI racanA karo aura phira usakA saMhAra kro| phira dUsare yuga meM punaH sRSTi kI racanA karo phira pralaya kro| phira tIsare yuga meM punaH sRSTi nirmANa karo... phira saMhAra karake samApta karo !... are... bhagavAna ! Izvara ko kaise kArya meM jor3a diyA hai ? kumhAra ghar3A banAtA jAya phira use tor3akara miTTI se ghar3A banAtA jAya, phira tor3akara use miTTI banAe, phira ghar3e banAtA jAya, phira miTTI... phira ghar3A... kyA aisA koI kuMmhAra kabhI karatA hai ? saMbhava hI nahIM hai / yadi kumhAra jo nAsamajha hai vahI nahIM karatA hai to sarvazaktimAna sarvajJa Izvara kyA aisA kArya kare yaha saMbhava bhI hai ? isa taraha vaha bAra-bAra sRSTi banAtA rahe aura bAra bAra saMhAra se samApta karatA rahe... punaH banAnA punaH pralaya... yaMtravat Izvara ko usI kArya meM jor3a diyaa| yaha Izvara kI kaisI biDaMbanA kI hai ? are ... re... ! isake bajAya yadi sRSTi banAnA bhI hai to eka bAra banA ke kArya samApti ke bAda Izvara nivRtta ho jAya / basa, phira banAne, nAza karane Adi kI samasyA hI nahIM rahegI / lekIna kyA kareM ? Izvara ko nitya bhI kaha diyA, use hI eka kahA hai| vaha eka hI nitya hai / usakI icchA bhI nitya hai / vaha sadA banAtA hI rhe| usI kA sadA hI saMhAra pralaya bhI karatA hI rhe| aisA Izvara kA svarUpa niyata kara diyA hai| na mAluma Izvara kA aisA svarUpa kisane khar3A kiyA hai ? kyA Izvara ne hI apanA jaisA svarUpa hai vaisA batAyA hai ki phira Izvara aisA hai yaha kisI aura ne batAyA hai ? 1 Izvara ne khuda ne to apanA aisA svarUpa hai yaha batAyA hI nahIM hai| cUMki Izvara ke Upara bhI veda kI sattA mAnI hai / Izvara to utpanna tattva hai / parantu veda to apauruSeya anutpanna tattva hai / veda Izvara ke pahale bhI vidyamAna the| tabhI to Izvara ne veda meM dekhakara sRSTi kI racanA kI hai| veda nahIM hote to Izvara sRSTi kI racanA hI kaise karate ? kiMkartavyamUr3ha banakara baiThe rahate, kyoMki pUrva ke kalpa meM sRSTi kaisI racI thI yaha kaise patA calatA? isalie sRSTi kI racanA kara sakatA hai| yahA~ Izvara ko bhI veda ke AdhIna kara diyaa| Izvara kI svataMtratA chIna lI aura paravaza, paratantra banA diyaa| to phira Izvara kI svatantratA kahA~ rahI ? Izvara sarvopari sarvocca kahA~ rahA ? aura dUsarI 73 - karma kI gati nayArI
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 tarapha siddha hogaa| veda ko hI sarvajJa - sarvavid kahate to hI ThIka rahatA / parantu veda cetana-sakriya tattva kahAM hai ? phira to veda sRSTi kI racanA karatA aisA hotA / lekina aisA na karake bhI Izvara kI lagAma veda ke hAtha meM dekara Izvara ko azva kA rUpa de diyA / yaha kyA Izvara kI kama viDaMbanA hai ? eka tarapha veda ko bhI nitya mAnate haiM tathA dUsarI tarapha Izvara ko bhI nitya mAnate haiM / jaba donoM nitya haiM to phira Izvara ko veda meM dekhakara sRSTi banAne kA prazna hI kahAM khar3A hotA hai ? to phira kisI nityatA meM doSApatti AegI / jisako Apane sarvajJa - sarvavid kahA use bhI Apane vedAdhIna kara diyA - to phira Izvara sarvajJa nahIM rahA yaha siddha huA / aura sarvajJatA Izvara meM hI hai yaha pakSa bhI pakar3akara rakhanA cAhate ho to phira vedapArataMtrya se Izvara ko mukta kro| kAza ! bhagavAna kI bhaktoM ke hAtha meM kaisI gati ho rahI hai ? Izvara kI itanI vikRta viDaMbanA aura kisI anya ne nahIM, paraMtu usI ke vdArA utpanna kI sRSTi ke vdArA mAnabI ne kara dI / to yaha bhI sarvajJa Izvara jAnate hI hoMge to phira inako Izvara ne utpanna hI kyoM kiyA ? Izvara ke dveSI bhI saMsAra meM kaI haiN| jo Izvara ko hI gAliyA dete haiM / Izvara kA astitva hI nahIM mAnane vAle nAstika hai unako Izvara ne kyoM banAyA? kyA maiM jisako banAU~ vahI mujhe na mAneM ? mere se hI paidA huA merA hI beTA mujhe na mAne ? aura kyA Izvara yaha jAnate hue bhI aniSTa sRSTi kA nirmANa kare jo Izvara kA hI svarUpa vikRta kre| aisA bhI nahIM hai ki Izvara kA svarUpa anIzvaravAdiyoM ne hI nirmANa kiyA hai / nahIM / anizvaravAdI yA nirIzvaravAdiyoM ne to bar3A upakAra kiyA hai / unhoMne to Izvara ke vikRta svarUpa ko ThIka kiyA hai, sudhArA hai / paraspara virodhI bAtoM ko haTAkara Izvara svarUpa kI vikRtiyAM haTAkara svarUpa zuddha banAyA hai / isalie nirIzvaravAdI jaina Adi ne Izvara ko sRSTi kartA - saMhartA ke rUpa svarUpa meM nahIM mAnA hai / phira bhI IzvarakartRtvavAdiyoM ne ina nirIzvaravAdiyoM ko nAstika kaha diyA / are bhAI ! nAstika to kise kahate haiM ? jo AtmA paramAtmA - mokSAdi tattvoM ko na mAneM unheM sahI artha meM nAstika kahA jAtA hai / cArvAka eka hI sabase bar3A sahI artha meM nAstika hai| jainAdi to parama Astika hai / cUMki ye AtmA-paramAtmA, lokaparaloka, mokSAdi sabhI tattvoM ko mAnate haiM phira nAstika kahane vAloM kI alpajJatA ko siddha karatA hai / dUsarI tarapha dekheM to cArvAka nAstika ko bhI Izvara ne hI nirmANa kiyA hai / to kyoM nirmANa kiyA ? kyA trikAlavid sarvajJa hote bhI Izvara yaha nahIM jAnate the ki bhaviSya meM ye kyA kareMge ? merA svarUpa hI nahIM maaneNge| yaha samajhakara Izvara ne nirmANa hI nahIM kiye hote to kitanA acchA hotA ? parantu yahI siddha karatA hai ki Izvara ne sRSTi nirmANa kI nahIM hai / kyoMki Izvara ke viparIta bhI sRSTi nirmANa ho gaI hai / karma kI gati nayArI 74
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ yahAM kyA samajhA jAya ? Izvara apanI sva icchA se sRSTi nirmANa karanevAlA aura vahI kyA aniSTa sRSTi nirmANa karegA? nhiiN| lekina aniSTa sRSTi hai to shii| phira yaha bhUla kaise ho gaI? are...re...! bhagavAna meM bhUla dikhAnA arthAt sUrya meM aMdherA dikhAne jaisI mUrkhatA hai / jo bhagavAna hote haiM, ve bhUla nahIM karate aura jo bhUla karate haiM ve bhagavAna nahIM kahalAte / bhagavAna aura bhUla donoM hI paraspara virodhI padArtha haiN| jaise pUrva-pazcima donoM virodhI dizAe, eka tarapha eka sAtha nahIM raha sakatI vaise hI bhagavAna aura bhUla donoM tattva eka sAtha nahIM ho sakate / isalie bhagavAna bhUla se Upara UThe hae rahate haiN| abhI-abhI saMsAra meM Apa dekha rahe haiM jo bhagavAna banakara bhArata se bhAga gayA thA aura bhArata vApisa AyA hai cUMki becAre ko daniyA meM kisI ne paira rakhane bhI nahIM diyaa| kyoM paira rakhane nahIM diyA? kyoMki tathAkathita becArA vivAdAspada bhagavAna bana baiThA hai,ataH usakI bhoga lIlA sabhI jAnate haiN| bhoga lIlA bhI pApa lIlA bala cUki hai| acchA huA ki becAre ko sadbuddhi sUjhI aura usane bhagavAna pada se istiphA de diyA, aba use bhagavAna kahanevAle ko hI vaha khuda bevakUpha kahatA hai| bhUla karatA huA bhagavAna bana nahIM sakatA yaha isa bAta kA pratyakSa pramANa hai| anugraha-nigraha samartha IzvaraH : - 'anugraha-nigraha samartho IzvaraH' aisA Izvara ke viSaya meM veda meM kahA gayA hai| yadi Izvara cAhe to kisI para kRpA kare aura yadi na cAhe to Izvara kisI kA nAza bhI kara de| yaha donoM sAmarthya Izvara meM hai, aisA veda kahatA hai / jagatkartRtvavAdI Izvara viSayaka dharmazAstra kahate haiM / cUMki icchA tattva ke parAdhIna Izvara hai isalie Izvara cAhe vaisA kara sakatA hai| yaha saba cAhanA-icchA ke Upara nirbhara hai| ataH anugrahAtmaka aura nigrahAtmaka donoM prakAra kI icchA Izvara meM sannihita hai| parantu yaha patA nahIM ki kaba kaunasI icchA kAma karegI? jIvana bhara pApAcAra meM lipta rahanevAlA arjunamAli bhI Izvara kI kRpA se aMtameM mokSa meM calA jAtA hai| yadi Iznara aiso para kRpA karatA hai, niSpApa dIna-garIba becAre kaI saMsAra meM paDe haiM una para kyoM kRpA nahIM kara detA? cUMki Izvara dayAlu aura karuNAlu hai to Izvara meM anugraha kI hI bahulatA rahanI caahie| dayAlu kRpAlu-karuNAlu banakara bhI Izvara nigrahakartA kaise bana sakatA hai? yaha to kitanA bar3A Azcarya hai| zItala candra sUrya se bhI teja Aga kA golA bana gyaa| yaha Izvara kI aisI viDaMbanA kyoM kI gaI hai? dayAlu kahakara bhI nigrahatA siddha karanI kaise saMbhava hai? kyA yaha Izvara kA upahAsa nahIM hai? karuNA sAgara, dayAlu Izvara ko saMsArastha jIvoM ko dekhakara dila meM karuNA ubhara AnI caahie| kyoM nahIM Izvara saMsArastha becAre trasta duHkhI jIvoM ko mokSa meM bheja detA? sadA ke lie duHkha se (75) -karma kI gati nayArI
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ chuTakArA to pA jaay| isI meM Izvara kI parama karuNA kA paricaya hai| yadi vaha parama kAruNika hai to use aisA karanA cAhie / cUMki Izvara meM vaha zakti hai kisI ko svarga meM bhejatA hai, kisI ko naraka meM...ityAdi kahate hue hai ki - .. Izvara prerito gaccheta svarga vA zvabhrameva vaa| anyo janturanIzo'yamAtmanaH sukha duHkhayoH / / Izvara ke dvArA hI bhejA huA jIva svarga meM yA naraka meM jAtA hai| Izvara kI sahAyatA ke binA koI bhI jIva apane sukha-duHkhako pAne meM, utpanna karane meM svataMtra bhI nahIM hai evaM samartha bhI nahIM hai| saMsArastha sabhI jIvoM ke sukha-duHkha kI lagAma bhI Izvara ke AdhIna rakhI hai| Izvara hI jisako jaisA rakhe usako vaisA rahanA hogaa| Izvara kI icchA para hI saba kucha nirbhara hai| yahAM taka ki Izvara kI icchA ke binA eka vRkSa kA pattA bhI nahIM hila sktaa| Izvara hI kisI ko jindA rakhatA hai Izvara hI kisI ko mAratA hai| to phira saMsAra meM sabhI aisA hI kaheMge-eka khUna karane vAlA bhI kahegA maiM thor3e hI mAratA hU~ - Izvara mere dvArA tumheM maravAtA hai / cora corI karake yaha kahegA ki maiM thor3I corI kara rahA hU~ ? mere dvArA tumhArA dhana curAkara Izvara hI tumheM duHkhI kara rahA hai| jo kucha karatA hai vaha saba Izvara hI karatA hai| manuSya to Izvara ke izAre para nAcane vAlI kaTaputalI mAtra hai| __acchA uparokta bAta svIkAreM, lekina khUna-hiMsA corI kA pApa bhI Izvara ko hI laganA caahie| cUMki jaba Izvara hI kisI ke jariye karavAtA hai| parantu yaha to svIkArya nahIM hai| Izvara bhale hI karavAye parantu pApa to manuSya ko, karanevAle ko hI lgegaa| are...re...! Izvara ne manuSya ke pAsa karavAyA aura phira bhI Izvara ko pApa nahIM lgtaa| kyoM nahIM lagatA ! basa / isakA uttara itanA hI hai ki vaha Izvara hai| jaMgala meM lUTerA DAkU bhI lUTate samaya zeTha ko kahegA zeTha tumhAre ko lUTakara dhana lekara duHkhI karane kI AjJA mujhe Izvara ne dI hai isalie maiM AyA huuN| maiM merI icchA se nahIM lUTa rahA huuN| saba kucha IzvarecchA kara rahI hai| maiM jimmedAra nahIM hU~ Izvara jimmedAra hai| isa taraha saMsAra meM AtaMka kA sAmrAjya phaila jaaegaa| phira to dharma kI AvazyakatA hI nahIM rhegii| to phira itane dharmagrantha aura dharma guru roja itanA upadeza kyoM dete haiM ? saba nirarthaka hai| niSphala hai| hamAre dvArA kala Izvara kyA karavAyegA? yA hameM hI kala Izvara kyA karegA? kyA banAyegA? yahI nizcita nahIM hai to phira hama dharmAdi bhI karake kyA kareM ? nahIM-nahIM hama karane vAle bhI kauna hote haiM ? dharma bhI karavAnA hogA taba Izvara karA degaa| isa taraha to sabhI ananta jIva niSkriya ho jaaeNge| aura to Izvara kartRtvavAdI kahate hI haiM ki saMsAra niSkriya hai Izvara kI icchA ke AdhIna Izvara kI A~kha ke izAre para nAcane vAlI kaTaputalI mAtra hai| zera-siMha,cIttA, vAgha bhI manuSya karma kI gati nayArI (76)
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko phAr3akara khAeMge aura yahI kaheMge ki hama kyA kareM? Izvara kI icchA hI aisI thii| phira manuSya ko bhI IzvarecchA ko mAna denA cAhie / arthAt mauta ke muMha meM jAne ke lie DaranA nahIM caahie| lekina pratyakSa siddha bAta hai ki mRtyu se sabhI Darate haiN| koI bhI marane ke lie taiyAra nahIM hai| saMsAra kI hAlata baDI vicitra bana jaaegii| eka hI Izvara aura ananta jIvoM kI avasthA kaise kara paaegaa| Apa kaheMge hajAra hAtha hai Izvara ke vaha sarvavyApI hai| sarvavyApI mAnoge to azarIrI mAnanA pddegaa| zarIradhArI to sarvavyApI ho nahIM sakatA aura azarIrI mAnoge to sRSTi kI racanA kaise karegA? aura yadi azarIrI bhI sRSTi racanA kara sakatA hai aisA kahoge to sabhI azarIrI muktAtmA bhI sRSTi karane laga jaaeNge| to eka sRSTi kartA hI nahIM aneka sRSTi kartA mAnane kI Apatti aaegii| dUsarI tarapha jo rAga-dveSa grasta manuSya hai usameM icchA nahIM rahanI caahie| aura icchA rahatI bhI hai to apanI khuda kI icchA to manuSya ke lie koI kAma nahIM aaegii| kyoMki manuSya kI icchA to calatI hI nahIM hai jo kucha calatI hai vaha sirpha Izvara kI hI ekamAtra icchA calatI hai dUsarI tarapha icchA rAgasvarUpa hai rAgAdi bhAva karmajanya hai| manuSya karma yukta hai| vaha karma yukta saMsAra meM karmopArjita icchA Adi se trasta hai| aneka icchAoM se Uba gayA hai| jabaki karma rahita hai / karma nahIM, to rAga-dveSAdi nahIM aura rAga-dveSAdi nahIM to icchA bhI nahIM Thahara sakatI / icchA nahIM to sRSTi nahIM,yaha mAnanA pddegaa| anyathA Izvara meM icchA mAnoM aura rAgAdi karma ko bhI na mAnoM yaha ghara kA nyAya kahAM se calegA ? to phira Izvara ko bhI icchA ke kAraNa rAgAdi yukta, karma saMyukta mAnanA pddegaa| aura aisA mAnane para Izvaratva hI calA jaaegaa| vaha hamAre jaisA sAmAnya manuSya siddha ho jaaegaa| are...re...! choTe bacce para hajAra maNa vajana uThAne kI tarapha himAlaya jitanI kitanI ApattiyAM aaeNgii| pAra hI nahIM hai| karmaphala dAtA Izvara kyoM ? pahale to Izvara sRSTi kI racanA kre| phira jIvoM ko sva-icchAnusAra pravRtti kraaye| acchI-burI sabhI pravRtti Izvara kraave| usameM becAre jisa jIva ne kharAba pravRtti kI use pApa legaa| usa pApa karma kA bhAgIdAra karAne vAlA Izvara bhI nahIM banatA, sirpha jIva akelA hI rahatA hai| aba usa jIva ko Izvara pApa karma ke phala ke rUpa meM sajA detA hai| use sajA dene ke lie naraka meM bhejatA hai aura vaha naraka bhI Izvara ne hI banAI hai| vahAM naraka meM usa ko khUba mAratA hai, khUba duHkhI karatA hai| becAre jIva ko mAra-mAra kara caTaNI banA detA hai| kATa-kATa kara Tukar3e kara detA hai| pakor3I kI taraha Ubalate tela kI kar3hAI meM talatA hai| itanA jaba Izvara karatA hai taba karma kI gati nayArI (77)
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ Izvara kI dayA - karuNA kahAM gayI ? to kyA Izvara meM se dayA- karuNA calI bhI jAtI hai ? krUratA aura nirdayatA AtI bhI hai kyA ? cUMki anugraha - nigraha donoM hI kArya Izvara karatA hai ataH dayA-karuNA aura krUratA- nirdayatA donoM hI Izvara meM mAnane par3eMge / aura donoM avasthA ke AdhIna jaba Izvara eka ko svargIya sukha dene kA aura dusare ko raurava naraka meM duHkha dene kA kAma karegA, taba kyA Izvara ko koI puNya pApa nahIM lagegA ? vAha bhAI vAha ! puNya-pApa jIva ko lagatA hai aura karAtA hai saba kucha Izvara ! phira phala dene kI sattA bhI Izvara ke hAthoM meM ! phala dene kA kAma bhI Izvara hI karatA hai / are.. re.. isakI apekSA Izvara jIvoM ko kucha bhI karAe hI nahIM to phira acche-bure kA prazna hI khar3A nahIM hogaa| to phira phala dene kI naubata hI nahIM aayegii| acchA yahI hai ki hama yahI pakSa maaneN| kyoM dayAlu - karuNAlu Izvara ke hAtha nirdayatA aura krUratA 'ke raMga meM kharAba karate ho ? kyoM Izvara ke hAtha naraka meM jIva ko kaTavAkara khUna se lathapatha karate ho ? are bhAI ! Izvara ko itanI nimna zreNI taka to mata le jAo / Izvara ko krUra narakasaMtrI, paramAdhAmI kI taraha mata banA do| bacAo...bacAo...! Izvara kA svarUpa bacAo / bacAo... bacAo...! Izvara kA svarUpa vikRta hone se bacAo / Izvara kA svarUpa girane se bcaao| zAyada hameM aisA Izvara bacAoM Andolana karanA pdd'egaa| Izvara ko jelara banane se roko / Izvara ko kor3e mArane vAlA banane se roko / yadi phala dene kA kArya Izvara apane hAtha meM le legA to Izvara kA eka svarUpa yA ekasA zuddha svarUpa Tika hI nahIM paayegaa| phira to jaja, nyAyAdhIza, polIsa, haMTara - kor3e mAranevAloM ko bhI Izvara yA IzvarAvatAra yA Izvara svarUpa hI mAnanA par3egA / are.. re.. ! Izvara ko itanA nimna stara para le jAne kA pApa kisa ke sira para rahegA ? 1 Izvara meM sarvagatattvAdi bhI siddha nahIM hogA : : sRSTikartA Izvara ko sRSTi nirmANArtha yadi sUkSma zarIrI, yA azarIrI bhI mAneMge to vaha bhI upayukta nahIM hogA / yA adRzya zarIrI bhI mAneMge to bhI upayukta nahIM hogaa| cUMki anaMta kArya nirmANArtha anaMta zarIra banAye to svazarIra banAnA hI sRSTi ho jaaegii| phira Izvara svazarIra banAyegA ki anya sRSTi banAyegA ? dUsarI tarapha yadi Apa Izvara ko sarvagata-sarvavyApI mAnate haiM to kisa taraha mAnate haiM ? zarIra se yA jJAna se? eka zarIra se to koI bhI zarIradhArI sarvavyApI ho nahIM sakatA aura hogA to manuSyAdi bhI ho jAyeMge / cUMki ye bhI zarIradhArI haiN| acchA to zarIra se hI Izvara sarva loka vyApI - tInoM loka vyApI ho jaayegaa| to phira dUsare banAne yogya nirmeya padArthoM ke lie sthAna hI nahIM rahegA to banAyegA kahAM ? yadi Izvara eka sthAna para rahakara jJAna yoga se sarvavyApI hai aisA kaheM to hamArA sarvajJa pakSa siddha hotA hai| parantu sarvajJa vaha hai karma kI gati nayArI 78
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo sthita padArthoM ko mAtra jAnatA hai| sarvadarzI samasta brahmAMDa ke sthita padArthoM ko dekhatA mAtra hai parantu banAtA nahIM hai| Apa jJAna yoga se sarvajJa mAnate jAoge to phira Izvara sRSTi banA nahIM sakegA ! kyoMki pahale sRSTi banAI ki pahale dekhI yA jAnI? yadi pahale se hI Izvara ko sarvajJa, sarvadarzI, sarvavyApI, sarvagata mAnate ho to phira Izvara ne dekhA hI kyA? jabaki banAyA kucha bhI nahIM hai to dekhegA kaise? aura yadi banAkara bAda meM dekhane kI bAta Apa svIkArate haiM to Izvara meM sarvajJatva-sarvadarzItvasarvavyApitva svIkAranA vyartha hai| dUsarI tarapha svIkArane para veda virodha AegA / veda meM Izvara ko zarIra kI apekSA se sarvavyApI kahA hai| zruti bhI aisA kahatI hai ki Izvara sarvatra netroM kA, mukha kA, hAthoM kA aura pairoM kA dhAraka hai| isa taraha idhara bAgha aura udhara nadI jaisI sthiti khar3I hotI hai| sarvagatatva pakSa bhI siddha nahIM ho sakatA : dUsarI tarapha sazarIrI Izvara ko sarvagata-sarvavyApI mAneM to phira kUr3ekarakaTa mala-mUtra vAle sthAnoM meM tathA azucipUrNa-hADa-mAMsa-rakta rudhira kI nadiyAM jahAM bahatI haiM aisI naraka pRthvIyoM meM bhI Izvara ko mAnanA par3egA jo ki IzvaravAdI ko bhI iSTa nahIM hogaa| . acchA yadi Apa Izvara ko jJAna kI apekSA sarvagata-sarvavyApI mAnate haiM to jainoM kA abhiSTa pakSa Apa svIkArate haiM / jaina bhI 13 veM sayogI kevalI guNasthAna para Ae hae sarvajJa kevalajJAnI ko eka sthAna para birAjamAna rahate hae bhI aura dehadhArI hote hue bhI sarvajJAnI-sarvadarzI mAnate haiN| eka sthAna para sthira hokara bhI samasta-loka-aloka ko apane jJAna kA viSaya banA lete haiN| acchA hai Apa bhI hamArI taraha hI Izvara ko jJAna se sarvajJa-sarvavyApI-sarvagata svIkAra kara lIjie / hameM Apatti nahIM hai parantu Apa ko Apatti yaha AegI ki sarvajJa sRSTikartA siddha nahIM ho skegaa| kyoMki yogI, sAdhaka, tapasvI bhI jJAnI hote haiM, jJAna prApta karate haiM / parantu unheM apane jJAna ke AdhAra para saSTi kartA nahIM mAne jAte / jarUrI nahIM hai ki jo jJAnI ho vaha sRSTi kartA yA kartazakti sampanna ho hI yaha saMbhava nahIM hai| usI taraha sarvajJa aura sRSTikartRtva kI vyApti bhI nahIM baitthegii| jo jo sarvajJa ho vaha vaha sRSTikartA ho hI aisA bhI nahIM hai| cUMki jainAdi abhiSTa sarvajJa kevalajJAnI vItarAga dazA ko prApta ho cuke haiN| kRtakRtya ho cuke haiM ve sRSTi sarjana kA kArya nahIM krte| usI taraha jo jo sRSTikartA sarjanahAra ho vaha sarvajJa honA hI cAhie yaha bhI niyama nahIM bana sakatA / cUMki indrAdi svargIya devatA bhI saMkalpa bala yA icchA mAtra se indrajAla kI racanA meM bahuta kucha racanA kara sakate haiN| nagara ke nagara, jo devatAoM ke dvArA nirmANa kiye jAte haiM / samavasaraNa Adi jo devatAoM ke dvArA nirmANa kiye jAte haiN| zUnya sthAna meM (71) -karma kI gati nayArI
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI kSaNa mAtra meM saMkalpa bala se sArI nagara racanA karane vAle indrAdi devatA sarvajJa nahIM hai| yadi Apa Izvara ko bhI saMkalpa bala se icchAnusAra sRSTi racanA karane meM indrAdi sadaza svIkAra karoge to Izvara bhI indra rUpa meM siddha ho jaaegaa| jabaki indra to sirpha svarga kA svAmI hai, aura Apa Izvara ko tribhuvana kA svAmI mAnanA cAhate haiM / ataH sarvajJa sRSTi kI racanA kara nahIM sktaa| jJAna ke sAtha kartatva kI vyApti nahIM baitthtii| hamAre meM ghaTa-paTAdi padArthoM kA jJAna hai parantu ghaTa-paTAdi padArthoM kA kRtimatva hamAre meM nahIM hai / ataH jJAna ke sAtha kRtimatva kA rahanA anivArya nahIM hai| ataH balAt bhI Izvara meM ye donoM sAtha nahIM raha sakate / . yadi Apa aisA mAnate ho ki Izcara ke sarvajJatva ke binA saMsAra kI vicitratA asaMbhava lagatI hai, to yaha bhI ThIka nahIM hai| Apane mAnA hai ki vicitratA vividha prakAra kI hai, aura Izvara ko yadi vaisA vaividhya apanI sRSTi meM lAnA hai to Izvara meM jJAna kA vaividhya honA anivArya hai| jaise eka kuzala rasoiyA vividha prakAra ke vyaMjana, rasavatI padArthoM kI jAnakArI (jJAna) rakhatA hai to hI vividha prakAra kI miThAI, vyaMjana Adi rasoI banA sakatA hai anyathA saMbhava nahIM hai| ThIka vaise hI Izvara bhI sRSTi meM khUba vaividhya aura vaicitrya rakhatA hai| visadRzatA khUba jyAdA hai to Izvara meM una sabakA jJAna honA Avazyaka hai| ataH Apa kisI bhI taraha tor3a maror3a kara bhI sRSTi kartRtva ko siddha karane ke hetu se Izvara meM sarvajJatA siddha karane jAte haiN| yaha bhI ucita nahIM hai| saMsAra kI vicitratA-vividhatA-viSamatA kA kAraNa jIvoM ke apane kRta karma hI svIkAra kara lo to phira prazna hI kahAM rahA? usI taraha saMsArastha jar3a padArthoM meM bhI mizraNa saMmizraNa, vighaTana se vaividhya hai yaha svabhAvajanya hI mAna lo to Izvara kA svarUpa to vikRta hone se baca jaaegaa| kyoM Apa draviDa prANAyama karate haiM? saMsAra meM trasa-sthAvara vikalendriya-sakalendriya deva-nAraka-tiryaMca-manuSyAdi vicitratA tathA sukha-duHkhAdi kI viSamatA svayaM jIvoM ke dvArA upArjita karmAnusAra hai yaha svIkArane meM bahuta jyAdA saralatA hai| ataH Apa sarvajJatA se sRSTi kartRtva yA sRSTi kartRtva se sarvajJatA siddha karane kA bAliza prayatna na kreN| cUMki koI eka dUsare kA anyathAsiddha niyatapUrvavartI zaraNa nahIM hai| na hI ye janya janaka hai| anyathA buddha mahAvIrAdi kaI sarvajJoM ko sRSTikartA svIkAranA par3egA, to phira aise sarvajJa kitane hue haiM ? uttara meM saMkhyA anaMta kI hai / to kyA Apa anaMta sarvajJoM ko sRSTikartA mAneMge ? to phira ApakA ekatva pakSa calA jaaegaa| acchA yadi hamArI taraha saMsAra ko anAdi-anaMta aura jar3a-cetana, saMyoga-viyogAtmaka yA jIva-karma saMyogaviyogajanya mAna lo to kyA takalIpha hai ? cUMki anAdi saMsAra meM jar3a aura cetana ye do hI mUlabhUta dravya haiN| inhIM kI sattA hai / inhIM kA astitva hai| cetana ko hI jIva karma kI gati nayArI (C)
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahate haiN| aura jar3a kA eka aMza kArmaNa vargaNA ke pudgala paramANu hai| una pudgala paramANuoM vAlI kArmaNa vargaNA ko jIva rAga-dveSAdi kAraNa se apane meM khIMcatA hai| use karma rUpa meM pariNata karatA hai| jaise cumbaka meM cumbakIya zakti hai / mUlabhUta par3I hI hai| cUMki vastu anaMta dharmAtmaka hai| usI taraha cetana AtmA meM bhI rAgAdi bhAva padArtha nimittaka hai| ataH vaha AkarSita karatA hai| usase kAmaNa vargaNA Atma saMyogI banakara karma banate haiN| jIva ke sAtha karma kA saMyoga-viyoga hI sRSTi kI vaicitryatA kA sahI kAraNa hai aisA mAnanA ucita hai| dUsarI tarapha Apa yadi Izvara ko sRSTi ke vaicitrya kA kAraNa mAnoge to bhI Avazyaka upakaraNoM ke rUpa meM jIva aura karma kA astitva prathama svIkAranA hI pdd'egaa| kyoMki Avazyaka upakaraNoM ke abhAva meM Izvara sRSTi kI racanA kaise kara sakegA? jaise eka kumhAra ghar3A banAtA hai to miTTI,pAnI,agni,daNDa,cakra Adi Avazyaka upakaraNa upasthita ho to hI banA sakatA hai| yadi ye upakaraNa na ho to kumhAra ghar3A kaise banAegA ? sAdhana ke binA banAe kisase ? eka rasoIyA rasavatI banAne meM kAphI kuzala hai| sArI jAnakArI acchI hai| parantu sAmagrI ke abhAva meM acchI rasoI kaise banA sakegA? vaise hI Apake kathanAnusAra mAna liyA ki Izvara sarvajJa hai| sRSTi racanA evaM vaicitryAdi ke nirmANa kA pUrA jJAna Izvara ko hai| ataH vaha sRSTi nirmANa karane meM samartha hai| parantu hamArA yaha pUchanA hai ki kyA samartha Izvara bhI Avazyaka sAmagrI ke abhAva meM bhI sRSTi nirmANa kara sakegA? jo Avazyaka upakaraNa cAhie usake binA Izvara sRSTi kaise banA pAegA? ghar3A banAne ke lie jaise miTTI, pAnI Adi sAmagrI kI AvazyakatA hai| rasoI banAne ke lie anAja-sabjI-pAnI-agni Adi kaI sAmagrI kI AvazyakatA hai usI taraha sRSTi nirmANa karane ke lie Izvara ko bhI jIva-karmAdi Avazyaka upakaraNa yA sAmagrI kI AvazyakatA pdd'egii| jabaki jIva karmAdi sAmagrI ke abhAva meM Izvara sRSTi racanA kare yaha saMbhava nahIM hai| yadi Apa sAmagrI ke abhAva meM sRSTi mAnate ho to anAja-pAnI-agni Adi sAmagrI ke abhAva meM rasoI banAkara batAie, yA miTTI-pAnI Adi kisI bhI sAmagrI ke binA ghar3A banAkara batAiye / isa taraha saMsAra meM anartha kI paramparA cala pdd'egii| acchA, to phira karma phala dene meM jIvoM meM karma kA astitva kyoM mAnA hai? kyoM Izvara kisI ko karma kA phala dete samaya usa jIva ke karmAnusAra phala detA hai aisA bhI kyoM kahate haiM? phala dene ke lie karma bhI Avazyaka sAmagrI ho gii| yaha to Apa khuda svIkAra karake hI bola rahe haiN| Apake zAstra kaha rahe haiM ki - Izvara jIva ke karmAnusAra phala detA hai| matalaba Apane Izvara nirmita sRSTi ke lie jIva aura karma ko anutpanna rUpa se Avazyaka sAmagrI mAna lI hai| aura yadi nahIM mAnate haiM to Izvara kA kRtimatva sAmagrI -karma kI gati nayArI
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke abhAva meM nirarthaka siddha ho jAegA / dUsarI tarapha sAmagrI ko svIkArate haiM to bhI Izvara kA kRtimatva nirarthaka-niSprayojana siddha ho jAtA hai| cUMki jo sAmagrI yA upakaraNa ke rUpa meM jIva-karma ko svIkArate ho ve hI paraspara saMyoga-viyoga se saMsAra kI vicitratA kA nirmANa kara lete haiN| jIva svayaM bhI sakriya sacetana dravya hai, phira Izvara ke kRtimatva kI AvazyakatA hI kahA~ par3I? ataH jIva karma saMyoga janya vaicitrya rUpa saMsAra ke lie Izvara ko kAraNa mAnanA yukti saMgata bhI nahIM lgtaa| dUsarI tarapha Izvara hI jIvoM ke pAsa zubhAzubha karma karAye aura phira vahI usake zubhAzubha karma kA phala dene vAlA bane / sirpha apane Izvaratva-svAmitva kI rakSA ke lie phaladAtA bane, yaha draviDa prANAyAma kyoM karate haiM ? viSTA meM hAtha-paira gaMdA karake phira gaMgA meM dhone ke lie kAzI yAtrA karanA yaha kahAM taka yakti saMgata hai? dUsarI tarapha 'jIvo brahmaiva nA'para.' yA 'jIvo mamaivAM'zaH' jIva brahma svarUpa hI hai koI alaga nahIM hai| yA jIva merA hI aMza hai anya nahIM hai| yaha kahane vAle bhI jaba sRSTikartA Izvara ko phaladAtA bhI kahate haiM to Izvara phala degA kisako? jabaki usase bhinna to jIva koI hai hI nhiiN| acchA jaba IzvarAtirikta jIva koI hai hI nahIM to phira karma kiye kisane? karanevAlA hI nahIM hai aura phira bhI karma mAnanA aura usake AdhAra para phala dAtA Izvara hai yaha mAnanA abhAva para bhAva kI paramparA mAnane jaisA hai| yA rassI ko sarpa mAnane kA bhrama jJAna hai| to kyA bhrama jJAna aura brahma jJAna meM koI antara hI nahIM hai ? dUsarI tarapha Izvara ko phaladAtA mAnakara bhI anugrahanigraha samartha bhI mAnanA kahAM taka susaMgata hai ? to phira karuNAvAna dayAlu guNa pradhAna Izvara sabhI jIvoM para eka sAtha anugraha kyoM nahIM kara detA? yadi anugraha nahIM karatA hai to usakI karuNA nirarthaka jaaegii| dUsarI tarapha dAnavI sRSTi asUra Adi bhI Izvara dvArA hI utpanna hue haiM aisA mAnate haiM to phira Izvara ne unakA nigraha kyoM nahIM kiyA? pahale dAnavoM ko utpanna karanA aura phira nigraha krnaa| phira vahI bAta / viSThA meM hAtha bigADo aura dhone ke lie kAzI gaMgA jaao| Izvara jaba sarvajJa the, sarva vettA the, saba kacha jAnate the to phira IzvaravAda jagata kartatvavAda na svIkArane vAle aura isakA virodha karane vAle hamAre jaisoM kA kyoM nirmANa kiyA hai ? kyA yaha Izvara kI bhUla nahIM hai ? yadi Apa Izvara kI sRSTi meM bhUla nikAlate haiM to Izvara kI sarvajJatA calI jaaegii| phira to bhUla kareM vaha bhI bhagavAna aura bhagavAna bhI bhUla karatA hai yaha svIkAranA pdd'egaa| yA hama aisA kaheMge ki hamArA kyA kasUra hai? Izvara hamAre dvArA hI yaha virodha karavA rahA hai| hama to nirdoSa haiN| kaThaputalI kI taraha hamako nacAtA huA Izvara hI hamAre dvArA yaha karavAtA hai to Izvara hI kAraNa tthhregaa| . Izvara ko kaisA mAne- isa dvidhA meM Apa par3e haiN| aba isa bhaMvara meM se bAhara karma kI gati nayArI
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaise nikalanA yaha eka samasyA hai| jIva ko mAtA kI kukSI meM zukra - zoNita grahaNa kara piMDa banAkara deha rUpa meM pariNata karane meM karma hI kAraNa hai| Izvara ko na to kAraNa mAna sakate hai aura na hI sAmagrI / ataH yaha bAta mAnanI hI par3egI ki jIva karma rUpa upakaraNa ke dvArA hI deha kA nirmANa karatA hai| apanA saMsAra jIva svayaM hI banAtA hai aura calAtA hai| isa taraha saMsAra meM anaMta saMsArI jIva karmAdhIna hai| sabhI karma saMyogavaza apanA-apanA saMsAra nirmANa karate haiM aura calAte haiN| basa Izvara ko kartRtva, phaladAtA Adi ke rUpa meM bIca meM svIkArane kI AvazyakatA nahIM hai balAt jaba dastI karane para IzvarasvarUpa vikRta hotA hai / IzvarakartRtva kI niSprayojanatA : niSkarma = karma rahita jIva zarIrAdi nahIM banAtA hai| cUMki vaha nizceSTa hai jo AkAzAdi ke samAna nizceSTa ho vaha Arambha kArya meM asamartha hotA hai / karma rahita jIva ko siddhAtmA - muktAtmA kahalAtA hai / vaha nizceSTha niSkriya hai tathA vahAM karma upakaraNa bhI nahIM hai ataH deha nirmANa yA saMsAra nirmANa kucha bhI saMbhava nahIM hai / jahA~ karma upakaraNa hai vahIM saMbhava hai / 1 aba yadi Apa Izvara ko sazarIrI mAnakara kumhAra kI taraha sRSTi kA kartA mAnate ho to hamArA prazna yaha hai ki Izvara ne apane zarIra kI racanA svayaM banAI yA dUsare ke dvArA ? dUsare ke dvArA mAnane para anavasthA doSa AegA / yadi yaha kaheM ki Izvara ne sva zarIra kI racanA svayaM kI / to yaha batAiye ki Izvara ne sva zarIra kI racanA sakarma hokara kI yA akarma hokara ? yadi karma rahita ho kara kI kaheMge to AkAza bhI kara sakatA hai / vaha niSkarma hai athavA karma rahita Izvara sAmagrI ke abhAva meM deha racanA kaise kara sakatA hai? to phira siddhAtmA bhI kara sakatA hai| yaha mAnoge to siddha punaH saMsAra meM A jAegA / ataH unakA siddha honA vyartha siddha hogaa| isa taraha to siddhatva hI nirarthaka niSprayojana siddha ho jAegA to koI siddha banegA hI nahIM / siddha banane ke lie puruSArtha bhI nahI karegA / puruSArtha dharma pradhAna hai, vaha bhI nahIM kregaa| isa taraha saba kucha nirarthaka - niSprayojana siddha ho jAegA / acchA, akarma Izvara kI sAmagrI ke abhAva meM svaM zarIra racanA hI asaMbhava hai to phira sRSTi racanA kaise saMbhava ho sakatI hai? sakarma mAnate haiM to sakarmI to manuSya bhI hai| pazupakSI bhI hai| sakarmI sazarIrI sabhI haiM to Izvara kI manuSyAdi se bhinnatA saMbhava nahIM hai / acchA, yadi Izvara binA kisI prayojana ke jIvoM ke zarIrAdi yA sRSTi kI racanA karatA hai to niSprayojana pravRtti unmatta pravRtti kahalAtI hai| ataH Izvara ko unmatta mAnane kI Apatti aaegii| acchA yadi koI prayojana hai to vaha Izvara kyoM kahalAegA ? Izvara hI anIzvara siddha hogA / yadi anAdi zuddha Izvara hI sRSTi kI racanA - karma kI gati nayArI 83
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ karatA hai yaha mAneMge to bhI saMbhava nahIM hai / kAraNa zuddhi rAga-dveSAdi ke abhAva meM hotI hai| aura rAgAdi ke abhAva meM icchA siddha nahIM hogii| yadi icchA siddha nahIM hotI hai to icchA ke abhAva meM sRSTi saMbhava nahIM hai| aba kyA kareMge ? icchA mAnate haiM to rAgAdi yukta sakarma Izvara mAnanA par3egA aura nahIM mAnate haiM to sRSTi racanA meM bAdhA AegI / 'ito vyAghrastato taTI' jaisI sthiti se chUTanA muzkila hai| ataH Izvara ke Upara sRSTi kartRtva kA bojha DAlakara Izvara kA svarUpa vikRta karane kA kukarma na kareM isI meM hamArI sajjanatA hai| karuNA meM doSa : - buddhimAnoM kI pravRtti prayojana athavA karuNA buddhipUrvaka hI hotI hai| ataH yahAM prazna hotA hai ki Izvara svArtha se sRSTi nirmANa meM pravRtta hotA hai yA karuNAvRtti se? svArtha athavA prayojana mAneM to vaha Izvara meM kaise ghaTegI? cUMki Izvara to kRtakRtya hai| kRtakRtya Izvara kA prayojana yA svArtha bhI kaise saMbhava ho sakatA hai? svArthI kahanA Izvara kI jyAdA viDaMbanA karane jaisI bAta hogii| acchA yadi karuNA buddhi se mAne to bhI saMbhava nahIM hai| kyoMki duHkhoM ko dUra karane kI icchA ko karuNA kahate haiN| yaha karuNA kI vyAkhyA galata to nahIM hai| jabaki sRSTi racanA ke pahale jIvoM ke indriyAM, zarIra aura viSayAdi nahIM the to phira jIvoM ke duHkha hI kahAM thA? aura jaba duHkha hI nahIM thA to phira kisa duHkha ko dUra karane kI karuNA Izvara meM utpanna huI? phira Apa yaha kaise kaha sakate haiM ki karuNA preraka icchA se prerita hokara Izvara ne sRSTi banAI? / _ acchA, yadi Apa aisA kaho ki sRSTi racanA karane ke bAda duHkhI jIvoM ko dekha kara Izvara meM karuNA kA bhAva utpanna huA, to kyA yaha itaretarAzraya doSa nahIM kahalAegA? Izvara duHkhI jIvoM ko banAe aura phira una para karuNA jgaae| usa karuNA se anugraha kre| are bhagavAn ! aisI samudrI pradakSiNA se kyA lAbha? isakI apekSA to Apa sRSTi nirmANa karane kA pakSa hI na svIkAro to kyA Apatti hai? karuNA se jagat kI racanA aura jagat racanA se punaH karuNA aisA yadi doSayukta bhI mAnoge to aMr3e-murgI kI taraha yaha krama sadA hI calatA rhegaa| isakA anta hI nahIM aaegaa| karuNA se jagat, jagat se punaH karuNA, punaH karuNA se jagat racanA, punaH karuNA punaH jagat / isa taraha sadA kI karuNA aura sadA hI jagat kI racanA calatI hI rhegii| acchA yaha bAta yadi Apako ApakI pakSa puSTi kI lagebhI sahI parantu sadA hI karuNA aura sadA hI jagat racanA yadi calatI hI rahegI to Izvara saMhAra-pralaya kaba karegA? yA to Apako donoM meM se eka pakSa svIkAranA pddegaa| paraMtu saSTi hI nahIM banI hogI to saMhAra kisakA karegA ? sRSTi kI racanA hI siddha nahIM ho rahI hai to saMhArapralaya kI bAta kisakI kareM? karma kI gati nayArI 84
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUsarI tarapha sRSTi sarjana aura saMhAra donoM eka sAtha svIkAreM to bhI saMbhava nahIM hai| kumhAra ghaDe banAtA jAya aura phoDatA jAya? mA~ bacce ko janma detI jAye aura phira mAratI jAya? phira janma de aura phira mAra de, to nirarthaka prasava pIr3A sahana karane kA duHkha kyoM sara para legI? usI taraha donoM svabhAva sAtha rakhakara Izvara kArya kare to sRSTi nirmANa aura saMhAra donoM eka sAtha saMbhava bhI kaise ho sakatA hai ? sRSTi racanA nirarthaka niSprayojana siddha hogii| Apa yadi yaha kaheM ki lIlA-vilAsa mAtra ke lie hI Izvara aisA karatA hai - yaha pakSa svIkArate haiM to phira karuNA-anugrahanigrahAdi yA sarvajJatva yA sarvazaktimAnAdi pakSa niSprayojana siddha hoNge| karuNA ke rahane para saMhAra mAnanA yaha pAnI meM se Aga nikAlane ke barAbara hogA / karuNA se saMhAra ho hI nahIM sakatA hai| to kyA Apa saMhAra-pralaya ke lie dAnavI-rAkSasI krUratA kA astitva Izvara meM mAneMge? yaha to Izvara kA upahAsa karane kI carama sImA ho jaaegii| krUra-dAnava-rAkSasa bhI kahanA aura Izvara bhI kahanA yaha mUrkha vyakti bhI nahIM sviikaaregaa| - acchA Apa sRSTi racanA aura pralaya kAraka saMhAra donoM Izvara ke kArya mAnoge to Izvara meM nityatva siddha nahIM hogaa| anityatva A jAegA / acchA donoM kriyA ke kartA bhinna-bhinna mAnoge to ApakA ekatva pakSa calA jaaegaa| eka Izvara nahIM rhegaa| nAnA Izvara mAnoge to anekezvaravAdI kahe jaaoge| yaha to paira ke nIce kI bhI jamIna jA rahI hai| kyA Izvara jisa svabhAva se sRSTi kI racanA karatA hai| usI svabhAva se saMhAra karatA hai yA bhinna svabhAva se? yadi Izvara ko sadA eka hI svabhAvavAlA mAnoge to do bhinna bhinna kAryoM kI saMbhAvanA hI nahIM rhegii| sRSTi racanA aura pralaya donoM hI ThIka eka dusare ke sarvathA viparIta kArya hai| ataH eka hI svabhAva se donoM virodhI kArya ho nahIM skte| tathA Izvara ko ekAnta nitya mAnane para sRSTi kI taraha bana nahIM paayegaa| yadi Izvara sRSTi racanA tathA saMhArAdi aneka kAryoM ko karegA to vaha anitya ho jAyegA / aneka kArya to Apa svIkArate haiN| sirpha eka sRSTi racanA hI nahIM apitu pAlana aura saMhAra bhI Apa Izvara ke hI kArya ke rUpa meM svIkArate haiM to phira aneka kArya hue, aura aneka kAryoM ke kAraNa Izvara meM anityatA A jaayegii| aneka kArya aura ekAnta nitya donoM paraspara virodhI hai| yadi Izvara ke svabhAva meM anizcitatA nahIM hai to sabhI kArya eka sAtha hI ho jAeMge tathA eka svabhAva se aneka kArya saMbhava nahIM hai| cUM ki kAryAnurUpa svabhAva evaM svabhAvAnurUpa kArya hotA hai| svabhAva bheda anityatA kA lakSaNa hai| Apa hI kahate hai ki Izvara sRSTi racanAmeM rajoguNa, saMhAra meM tamoguNa evaM sthiti meM sattvaguNa rUpa se pravRti karatA hai| isa taraha aneka avasthAoM karma kI gati nayArI
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ evaM svabhAvoM ke bheda evaM parivartana se Izvara ko ekAnta nitya kaise mAna sakate haiM ? mAna lo ki Izvara nitya hai to usameM rahI huI icchA bhI nitya hogI / icchA nitya hai to sRSTi racanA kA kArya nitya calate hI rahanA cAhie / icchA Izvara ko sadA kAla pravRtta karatI hI rhegii| dUsarI tarapha Apa Izvara meM buddhi-icchA-prayatna-saMkhyApariNAma-pRthaktva-saMyoga aura vibhAga nAmaka ATha guNoM ko svIkArate ho| Izvara kI nityatA ke sAtha icchA kI bhI sadA nityatA Izvara meM svIkAreM to nAnA kAryoM ke AdhAra para icchAeM bhI bhinna-bhinna viSayaka mAnanI pdd'egii| cUM ki kArya kaI prakAra ke hai| isa taraha Izvara kI icchAoM ke viSaya hone se Izvara ko bhI anitya mAnanA pdd'egaa| kyA Izvara ko kartA yA nimitta kAraNa mAneM ? yadi Izvara ne pRthvI-pAnI-agni-vAya ke paramANuoM se tathA adRSTa (pUrvakRta karma saMskAra) ko dhyAna meM rakhakara yadi jIvoM ke kalyANa hetu isa jagata kI sRSTi kA sarjana kIyA hai aura vaha bhI nitya vidyamAna dizA; kAla aura AkAza meM kI hai to phira Izvara ko adhika nimitta kAraNa (Efficient Cause) mAna sakate haiN| paraMtu sRSTi kartA kahA nahIM jA sakatA; kyoM ki nyAyavaizeSika matAnusAra Izvara isa jagata ko zUnya se utpanna nahIM karatA hai| acchA isa taraha Izvara ko nimitta kAraNa mAneM to phira Izvara jIvoM kI zubhAzubha kArya pravRtti meM nimitta nahIM bnegaa| cUM ki adRSTa hI jIvoM ke lie kAraNa hai| apane pUrvakRta karma saMskAra rUpa adRSTa ke lie jIva svayaM uttaradAyI hai Izvara nhiiN| isa taraha jIva svayaM apane zubhAzubha kA kartA hai to use hI bhoktA bhI mAnanA hI pddegaa| kAlAnusAra vaha jIva usa adRSTa (karma) ke phala ko bhogegaa| ataH Izvara kA jIvoM ke zubhAzubha karma evaM phala ke viSaya meM hastakSepa phira nahIM rahegA / ataH Izvara na to sRSTi kartA aura na hI karma phala dAtA siddha hotA hai| zuddha paramezvara-svarUpa : itanI sudIrgha evaM suvistRta tarka yukti purassara carcA se yaha niSkarSa nikalatA hai ki Izvara koI aisI sattA nahIM hai jo sRSTi kI racanA karatA hai, pralayasaMhArAdi karatA hai-yaha kisI bhI rUpa meM siddha ho nahIM sakatA hai| usI taraha Izvara karma phaladAtA ke rUpa meM bhI siddha nahIM hotA hai| usI taraha aise Izvara ke viSaya meM diye gae vizeSaNa jagata kA kartA, eka hI hai, vahI nitya hai, sarvavyApI tathA svataMtra hai| ye koI vizeSaNa bhI siddha nahIM hote| ina vizeSaNoM se paraspara virodhAbhAsa khaDA hotA hai / jaise tarAju meM cUhoM ko taulanA kaThina hai vaise hI ina vizeSaNoM ko tarka yukti kI tulA meM baiThAnA kaThina hai, asaMbhava sA hai| eka siddha karane jAo to dUsarA TUTatA hai| dUsare siddha karane jAo to tIsarA prasiddha hotA hai| isa taraha yaha carcA to kAphI lambI karma kI gati nayArI (86)
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ cauDI hai| parantu mUla meM hI jo sRSTi kartRtva mAnA hai vahI siddha nahIM ho sakatA hai to dUsarI bAteM usI ke AdhAra para siddha nahIM hotI hai| ataH nirIzvaravAdI jainoM kA kahanA hai ki balAt Izvara para kartA-nityaekAdi vizeSaNa baiThAne se doSa AtA hai aura ye vizeSaNa zobhAspada nahIM Thaharate, apit Izvara kI viDaMbanA karate haiN| yogya AbhuSaNoM ko svarUpavAna strI bhI yadi suyogya sthAna para nahIM pahanatI hai,to vaha bhI hAsyAspada banatI hai| usI taraha Izvara meM jo sRSTi kartRtva-phala dAtRtva Adi siddha hote hI nahIM hai unako jabaradastI Izvara para baiThAne se Izvara kA svarUpa hAsyAspada-vikRta siddha hotA hai / phira aise vikRta svarUpa vAle Izvara kI hama upAsanA, bhakti,nAmasmaraNa,dhyAnAdi kaise kareM? patnI ko durAcAriNI duzcaritra dekhakara phira usake prati prema kaise utpanna hogA? isI taraha viDaMbanA yukta hAsyAspada vikRta svarUpa Izvara kA dekhate hue usake prati Adara, pUjya-bhAva, bhakti-bhAva kaise utpanna hoMge? saMbhava hI nahIM hai| ataH Izvara ko pUrNa zuddha svarUpa meM svIkAranA anivArya hai| use sRSTikartA saMhArakartA na mAnakara sarva karmamukta, sarvajJa, sarvadarzI, rAga-dveSa rahita-vItarAga, siddha-buddha-mukta mAnanA jarUrI hai| mokSamArga kA upadeSTA mAnanA caahie| AtmA kA hI pUrNa zuddha svarUpa hai| vidyAnaMdI ne yahI kahA hai mokSa mArgasya netAraM, bhettAraM karma bhUbhRtAm / jJAtAraM vizva tattvAnAM, tIrthezaM smRtimAnaye / / jo mokSamArga dikhAne vAle haiM, gantavya mokSa taka le jAne meM sahAyaka Alambana hai, karmoM ke parvatoM ko jisane toDa diye haiM, tathA jo samasta vizva ke sabhI tattvoM-padArthoM ke jJAtA sarvajJa hai aise tIrtheza-tIrthaMkara kA maiM smRti paTala meM smaraNa karatA huuN| bAta yahI sahI hai| jo arihaMta ho vahI bhagavAna kahalAne yogya hai| parantu jo bhagavAna ho vaha arihaMta nahIM bhI kahalA sakate haiN| cUMki arihaMta ari = kAma krodhAdi zatru (kAma-krodha-mAna-mAyA-lobha-rAga-dveSAdi), haMta = nAza arthAt jinhoMne rAga - dveSAdi Atma zatruoM kA nAza-(kSaya) kiyA hai aise arihaMta hI bhagavAna-Izvara kahalAne yogya hai| ____Izvara hI nahIM paramezvara ve hI kahe jaaeNge| parama+Izvara = paramezvara / parama+AtmA = paramAtmA / ataH jaina nirIzvaravAdI nahIM, paramezvaravAdI haiM / sRSTi-kartA Izvara ko jaina nahIM svIkArate haiM, isa apekSA se jainoM ko nirIzvaravAdI kahanA ucita hai| parantu sAtha hI sAtha parama zuddha AtmA ko paramezvara kahate hae jainoM ko paramezvaravAdI bhI kahanA hogaa| paramocca-parama zuddha-pUrNa vItarAga ko paramezvara mAnane vAle jainoM ne prabhu ke svarUpa meM hAsyAspadatA yA vikRti khar3I nahIM kii| ataH bhakti upAsanA meM sadA hI (87 karma kI gati nayArI
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmabhakti karanevAle jainoM ko nAstika kahanA bhI mUrkhatA hogii| jaina darzana avatAravAda bhI nahIM svIkAratA hai / muktAtmA mokSa se lauTakara saMsAra meM nahIM aatii| apUrNa pUrNa banatA hai / rAgI - vitarAgI banatA hai| azuddha-zuddha banatA hai| usI taraha saMsArI siddha banatA hai / buddha-mukta banatA hai / isakA ulTA nahIM hotaa| ataH sarva karma baMdhanoM se mukta siddhAtmA punaH saMsAra meM nahIM AtI, punaH janma nahIM letii| unheM na to lIlA karanI hai, na hI anugraha - nigraha karanA hai, na hI sRSTi racanI hai, na hI pAlana karanA hai, na hI pralaya karanA hai, na hI karma phala denA hai| ina saba viDaMbanAoM se Upara UThe hue ve siddha-buddha - mukta - kRtakRtya-dhanya ho cuke haiN| ataH na to vahAM karma baMdha hai, aura karma baMdha na hone se punarAgamana bhI nahIM hai / cUMki nIce patana yA saMsAra meM punarAgamana to karmajanya hai, aura vahAM mokSa meM karma baMdhAdi kA abhAva hai / phira adhaH patana saMbhava hI nahIM hai / Upara se nIce nahIM Ate, mokSa se punaH saMsAra meM nahIM Ate haiM / ataH avatAravAda ( utaranA ) nahIM svIkArA gayA hai / ataH saMsAra se eka nahIM, aneka nahIM, anantAtmA mokSa meM jAtI hai / gaI hai, jo bhI sarvakarma kSaya kare vaha mokSa meM jAtI hai| siddha-buddha-mukta banatI hai / ataH jaina darzana anaMtAtmavAdI hai| ataH anaMta siddhAtmavAdI hai / paramAtma svarUpa zuddha svarUpa prApta kare vaha paramAtmA banatI hai| isalie parama pada ko koI bhI pAmara prApta kara sakatA hai| pAmara hI parama banatA hai, bana sakatA hai| sirpha use karmakSaya karate hue una guNasthAnoM se hote hue gujaranA paDegA / rAga-dveSAdi kA kSaya ho jAegA aura sarvajJatA - vItarAgatA pragaTa ho jAegI, phira savAla hI kahAM rahA ? pUrNa paramAtmA bana gaye / aise paramAtmA banane ke lie pUrva meM bane hue paramAtmA kA Alambana lenA, unakI stuti - -stavanA karanA, unakI pratimA samakSa darzana-vaMdana - pUjana-pUjA karanA usI pada ko pAne kA Alambana hai, bhakti mArga hai / ataH pUjA - bhakti yaha upAsanA mArga hai / jApa - nAmasmaraNa - dhyAna-sAdhanA Adi kaI prakAra upAsya kI upAsanA ke haiM, eka bhI galata nahIM hai| darzana-pUjA - pUjana Adi ko galata kahanA bhI galatI hai, bhUla hai / yahI mArga hai bhakti kA - jisase bhakta bhagavAna bana sakatA hai| svayaM paramAtmA ne pAmaratA ko yaha mArga dikhAte hue paramAtmA banane kA tarIkA batAyA hai / isa dRSTi se sirpha kartA ke svarUpa meM Izvara ko na mAnate hue jaina zuddha pUrNa paramezvara paramAtmA - arihaMta- vItarAga-tIrthaMkara - sarvajJa ko bhagavAna Izvara mAna hai| Izvara hI nahIM paramezvara mAnanevAle jainoM ko paramezvaravAdI, paramAtmavAdI, sarvajJAtmakavAdI, vItarAgavAdI, siddhAtmavAdI, Adi zabdoM se navAjanA ucita hogaa| sirpha nirIzvaravAdI kahakara nAstika kahane kI dhRSTatA karane ke bajAya pUrNa paramAtmavAdI, pUrNa paramezvaravAdI, kahanA paDegA / itanA hI nahIM sirpha Astika hI karma kI gati nayArI 1 - 88
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahIM jainoM ko paramAstika kahanA paDegA / paramAtma bhakti ke udAharaNa ke rUpa meM Aja bhI hajAroM lAkhoM maMdira jo lAkhoM varSoM se vidyamAna haiN| itane baDe tIrtha aura jina maMdirAdi hI jainoM kI paramAstikatA-paramabhakti kI gaurava gAthA sadiyoM se gA rahe haiN| sadiyoM se pUjA ho rahI hai| isa taraha jaina darzana Izvara kartatvavAdI darzana nahIM hai| avatAravAdI bhI nahIM hai| ekezvarIvAdI bhI nahIM hai, nitya IzvaravAdI bhI nahIM hai, to aisI mAnyatAvAle hindu dharma kI zAkhA bhI kaise ho sakatA hai ? nIma ke vRkSa kI eka zAkhA mIThI kaise ho sakatI hai? Amra vRkSa kI zAkhA ko nIma ke vRkSa kI zAkhA kaise sakate haiM? jaina darzana kI maulika mAnyatA, evaM siddhAnta kI dhArA hindu vicAra dhArA se sarvathA viparIta hI hai| donoM meM pUrva-pazcima kA yA AsamAna jamIna kA antara hai to phira zAkhA mAnane kA savAla hI kahAM utpanna hotA hai ? hindu dharma meM se jaina dharma nikalA hai, yaha kahanA bhI nitAMta tarka yukti rahita hai| ataH jaina darzana hindu dharma kI zAkhA nahIM hai| na hI isameM se nikalA hai| yaha eka svataMtra mauliMka darzana hai| svataMtra dharma hai| ataH paramezvara-paramAtmA kA zuddha svarUpa samajhane ke lie yaha tarka yukti pUrvaka sudIrgha vistRta carcA kI hai| jisase saMsAra evaM svayaM ke sukha-duHkha ke hartA, jagata kartA Izvara hai yA nahIM yaha patA cala ske| aba eka pakSa ko vividha pAsoM meM dekha liyA ki Izvara isa saMsAra kI yaha vicitratA, viSamatA evaM vividhatA tathA jIvoM ke sukha-duHkha kA tathA karma phala kA kAraNa nahIM hai| yaha spaSTa evaM nirNaya hone ke bAda anya kAraNa kAlAdi ho sakate haiM yA nahIM isake bAre meM phira Age soceMge eka pakSa meM nirNaya huA anya nirNaya Age dekheNge| // iti zubhaM bhavatu / / kara karma kI gati nayArI
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ kama samatA kA astitv| IzvaravAda kI carcA kara cuke haiM isase yaha phalita huA ki Izvara na to sRSTi kA kartA siddha ho sakatA hai aura na hI Izvara jIvoM ke karma kA kartA va karma phaladAtA bhI siddha ho sakatA hai| to phira saMsAra kI vicitratA, vividhatA evaM viSamatA Adi kA kAraNa kauna ho sakatA hai ? jIvoM ke sukha-duHkha kA kAraNa kauna ho sakatA hai? isa prazna ke uttara meM dArzanikoM ne kAla-svabhAva-niyati-pUrvakRta karma-purUSArtha evaM yadRcchA va ajJAnAdi anya kaI kAraNoM para vicAra vimarza kiyA hai / usakI saMkSepa meM yahAM vicAraNA kreN| pAMca kAraNavAda :kAlAdi kI kAraNatA : kAlAdInAM ca kartRtvaM, manyante'nye prvaadinH| kevalAnAM tadanye tu, mithaH sAmagrayapekSayA / / . zAstravArtA samuccaya mahAgraMtha meM tArkika ziromaNi pUjya haribhadra sUri mahArAja ne dvitIya stabaka meM kAlAdi kI carcA karate hue likhA hai ki kucha ekAntavAdI vicAraka eka mAtra kAla yA svabhAvAdi ko hI kArya kA hetu mAnate haiN| arthAt saMsAra kI vicitratA Adi tathA jIvoM ke sukha-duHkhAdi meM kAraNa rUpa se kAla-svabhAva-niyati-pUrvakRta karmAdi bhinna-bhinna ko kAraNa mAnate haiM / yaha nirapekSa ekAntavAdI vicAradhArA hai| isase bhinna anekAntavAdI sAkSepadRSTi se kAlAdi ko sApekSa rUpa se,sahakArI-sahayogI kAraNa mAnate haiN| kAraNa samUhasAmagrI ke ghaTaka rUpa meM sahakArI hokara kArya ke kAraNa hote haiN| vyaktigata kisI bhI eka ko hI sampUrNa kAraNa nahIM mAna skte| sirpha ekAnta pakSa lekara kAlavAdI, svabhAvavAdI, niyativAdI Adi dArzanika vicAradhArAoM kA svataMtra pakSa kyA hai? usakI saMkSepa meM thor3I samIkSA yahAM dekheN| kAlavAda : kAlaH pacati bhUtAni, kAlaH, saMharati prajA / kAlaH supteSu jAgarti, kAlo hI duratikramaH / / sirpha kAla ko mAnakara calane vAle ekAnta kAlavAdIyoM kA kahanA hai ki-kAla hI utpanna padArthoM kA pAka karatA hai / kAla pRthvI-agni-vAyu Adi bhUtoM ko pakAtA hai / kAla hI prajA kA saMhAra karatA hai / kAla hI soye hue ko jagAtA hai karma kI gati nayArI (90
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ / sRSTi nirmANa bhI kAla hI karatA hai / yogya kAla meM hI garbha paripakva hotA hai / garbha nirmANa meM bhI kAla kAraNa hai / muMga kI dAla sigar3I para rakhane mAtra se hI nahIM pakatI apitu yogya kAla apekSita hai / isa taraha sRSTi-sthiti aura pralaya Adi kI kAraNatA kAla meM hI hai / ataH kAla kA atikramaNa nahIM kiyA jA sakatA / yaha kAlavAdiyoM kA pakSa hai / atharvaveda kAlasUkta meM kahA hai ki- 'kAla ne pRthvI ko utpanna kiyA, kAla ke AdhAra para sUrya tapatA hai, kAla ke AdhAra para hI samasta bhUta rahate haiM, kAla ke kAraNa hI AMkhe dekhatI hai, kAla hI Izvara hai, vaha prajApati kA bhI pitA hai / ityAdi kahA hai| (atharvaveda 1953-54) ataH sRSTi kA mukhya kAraNa Izvara ke sthAna para kAla ko mAnane kA siddhAnta rakhA hai| mahAbhArata meM bhI samasta jIva-sRSTi ke sukha-duHkha evaM janma-maraNAdi saba kA AdhAra karma ko kAraNa mAnA gayA hai / yahAM taka kaha diyA hai ki karma, yajJa-yAgAdi athavA kisI ke bhI dvArA kisI ko sukha-duHkha nahIM milatA sirpha kAla dvArA hI prApta hotA hai / samasta kAryoM meM kAla hI kAraNa rUpa hai / yaha kAlavAdI pakSa hai / lekina ekAnta kAla ko hI samasta kAryoM kA kAraNa mAnanA bhI ucita nahIM hai / yukti saMgata siddha nahIM hogaa| cUMki kAla jar3a tattva hai| ajIva padArtha hai| astikAya rUpa bhI nahIM hai| dUsarI tarapha eka kAla meM eka padArtha kI utpatti mAnoge, usI samaya Apako samasta padArthoM kI utpatti mAna lenI pdd'egii| kyoMki kAla jo eka meM hai vahI sabhI meM sammihita hai| kAla ko AkAza kI taraha sarvatra sarva vyApI mAnanA pdd'egaa| sabhI jIvoM kI utpatti Adi sabhI eka sAtha hI mAnanI pdd'egii| cUMki kAla kA AdhAra to sabako milA hai| dUsarI tarapha saba kucha kAla se hI hotA to garbha ke lie mAtA-pitA ke zukra-zoNita Adi kI AvazyakatA bhI nahIM par3atI aura kAla se hI sabhI jIvAdi sRSTi utpanna ho jAtI / parantu aisA nahIM dekhA jAtA / garbha ke mUla kAraNa rUpa meM mAtA-pitA ko svIkAranA par3atA hai| hAM, kAla garbha kI paripakvatA meM sahAyaka-apekSita kAraNa jarUra hai| ataH kAlavAdI kA ekAnta kAla pakSa susaMgata nahIM ThaharatA / kAla sabhI kAryoM kA asAdhAraNa niyatapUrvavarti kAraNa nahIM tthhrtaa| phira to kumhAra miTTI-pAnI-cakra-daNDa se ghar3A kyoM banAtA hai ? kAla se hI ghar3A banAnA cAhie / lekina nahIM yaha bhI pratyakSa viruddha hai / ataH kAla ko upayogI-sahayogI kAraNa jarUra mAna sakate haiM parantu janaka kAraNa nahIM mAna skte| svabhAvavAda : na svabhAvAtirekeNa, garbha-bAla zubhAdikam / yatviJcijjAyate loke, tadasau kAraNaM kila / / sarve bhAvAH svabhAvena, sva-svabhAve tathA tthaa| karma kI gati nayArI
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartante'tha nivartante, kAmacAraparAGamukhA / / dUsare pakSa meM svabhAvavAdI A rahe haiN| svabhAvavAdI kahate haiM ki-garbha, bAlaka, zubha, svarga Adi jo bhI koI kArya saMsAra meM hotA hai vaha saba svabhAva ke kAraNa hI hotA hai| binA svabhAva ke kucha bhI nahIM hotaa| sabhI bhAva kArya apane apane svabhAva meM avasthita hote haiM / bhAvoM (padArthoM) kA nAza bhI unake svabhAva se hI niyata-dezakAla meM hI hotA hai, kyoMki ve padArtha icchAnusAra svataMtra na hokara apane svabhAva ke prati parataMtra hote haiN| mUMga kA pAka bhI sirpha kAla se hI nahIM hotaa| kyoMki azvamASa-patharile uDida yA patharile (koraDA) mUMga ghaNToM yA dinoM taka bhI sigar3I para garama pAnI meM ubalate rahe to bhI usameM pAka nahIM AtA hai| ataH kAla nahIM svabhAva pramukha kAraNa hai| zvetAzvetara upaniSada meM svabhAvavAda kA ullekha hai| vahAM to yahAM taka likhA hai ki-jo kucha hotA hai vaha svabhAva se hI hotA hai| svabhAva ke atirikta karma yA IzvarAdi koI kAraNa nahIM hai / budhda carita evaM gItA, mahAbhArata meM svabhAvavAda kA ullekha hai| dUsare gaNadhara agnibhUti ne bhI karma kI zaMkA ke viSaya meM bhagavAna mahAvIrasvAmI se carcA karate samaya svabhAvavAda kI carcA kI hai| ve bhI svabhAva ko hI pramukha kAraNa mAnane ke pakSa kI bAta karate the, taba prabhu ne kahAsvabhAva se jagad-vaicitrya mAnanA ayukta hai| cUMkI-svabhAva kyA hai? kyA svabhAva vastu vizeSa hai? yA vastu dharma hai? svabhAva ko vastu bhI nahIM kaha sakate / vaha dravya svarUpa meM dikhAI bhI nahIM detii| svabhAva mUrta hai yA amUrta ? yadi mUrta mAnoge to svabhAva karma ke jaisA hI hai| phira to karma kA dUsarA nAma svabhAva ho jaaegaa| yadi amUrta mAnoge to svabhAva kisI kA bhI kartA sidhda nahIM hogaa| jaise AkAza amUrta hai tathA kartA nahIM hai vaise hI svabhAva bhI amUrta hogA to kartA nahIM hogaa| zarIrAdi mUrta padArthoM kA kAraNa bhI mUrta hI honA caahie| ataH svabhAva bhI kartA nahIM ho sktaa| acchA, yadi svabhAva ko vastu dharma mAna lo / arthAt svabhAva sirpha AtmA kA dharma mAneM to vaha bhI amUrta dharma sidhda hogaa| amUrta se mUrta zarIrAdi kaise utpanna hoMge? yadi svabhAva ko amUrta vastu kA dharma mAnA jAya to ThIka hI hai| vaha karma ke pudgala paryAya vizeSa rUpa meM haA / isa taraha svabhAva karma ke rUpa meM sidhda ho jAegA / ataH karma se kucha nahIM hotA saba kucha svabhAva se hI hotA hai yaha pakSa bhI nyAyasaMgata sidhda nahIM hotA hai| ataH kevala svabhAvavAda pakSa bhI jagad vaicitrya kA kAraNa siddha nahIM ho sktaa| niyativAda : niyatenaiva rupeNa sarve, bhAvA bhavanti yat / tato niyatijA hyete, tatsvarUpAnuvedhataH / / karma kI gati nayArI (92)
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAlavAdI, svabhAvavAdI ke bAda tIsare krama para niyativAdI dArzanika Ae / ekAnta niyativAda ko mAnane vAle niyativAdiyoM kA kahanA hai ki - sabhI padArtha niyatarUpa se hI utpanna hote haiN| niyatarUpa kA artha hai - vastu kA vaha asAdhAraNa dharma jo usake sajAtIya aura vijAtIya vastuoM se vyAvRtta hotA hai| sabhI padArtha kisI aise tattva se utpanna hote haiM jisase utpanna hone vAle padArthoM meM niyatarUpatA kA niyamana hotA hai, padArthoM ke kAraNa bhUta usa tattva kA hI nAma 'niyati' hai / utpanna hone vAle padArthoM meM niyati mUlaka ghaTanAoM kA hI sambandha hotA hai / isaliye bhI sabhI ko niyatijanya mAnanA Avazyaka hai / udAharaNa ke rUpa meM kahate haiM ki - tIkSNa zastra kA prahAra hone para sabhI nahIM marate parantu kucha hI marate haiM, kaI jIvita rahate haiM / eka hI auSadhi ke sevana se niyata loga hI acche hote haiM, kaI aneka marate haiM / ataH prANiyoM kA janma-maraNa niyati para niyata hai, nirbhara hai jisakA maraNa jaba niyati sammata hotA hai tabhI vaha maratA hai, anyathA nahIM / jisakA jIvana jaba niyati sammata rahatA hai taba vaha jIvita rahatA hai / mRtyu kA prasaGga Ane para bhI vaha nahIM maratA / yaha niyativAdI kA pratipAdana hai / zvetAzvatara upaniSad meM isakA ullekha hai / niyativAdI kahate haiM ki saMsAra meM saba kuda nizcita prakAra se niyata hai, aura niyata rahegA / sabhI jIva niyati ke cakra meM phaMse hue haiM / isa cakra meM parivartana karane kI jIva kI zakti nahIM hai| niyati eka cakra hai jo satata ghUmatA rahatA hai / jIvoM ko niyata kramazaH idhara-udhara ghUmAtA rahatA hai| tathAgata buddha ke sAmane pUraNa kAzyapa niyativAda kA samarthana karatA thaa| aisA tripiTaka meM ullekha hai| bhagavAna mahAvIrasvAmI ke sAmane maMkhalI gozAlaka niyativAda kA samarthaka thaa| mahAvIra prabhu ne apane kAla meM aneka vikhyAta niyativAdiyoM ke mata meM parivartana karAyA hai aisA upAsakadazAGga sUtra ke adhyayana 7 meM ullekha hai / dhIre-dhIre AjIvakamata jaina paramparA meM sammilita hokara lupta ho gyaa| zrI bhagavatIsUtra meM tathA zrI sUtrakRtAMga Agama meM niyativAda kA varNana kiyA gayA hai| akriyAvAda bhI niyativAda se milatA-julatA hai| niyativAda kI mukhya ghoSaNA yaha hai kiprAptavyo niyati balAzrayeNa yo'rthaH, so'vazyaM bhavati nRNAM zubho'zubho vA / bhUtAnAM mahati kRte'pi hi prayatne, nA'bhAvyaM bhavati na bhAvIno'sti nAzaH / / arthAt-jo kArya jisa kAraNa se jisa rUpa meM utpanna hone kA niyati se nirdiSTa hotA hai vaha usa samaya usI kAraNa se usI rUpa meM utpanna hotA hai| abhAvi ho nahIM sakatA aura bhAvi Tala nahIM sakatA, arthAt jo vastu jisase nahIM hone vAlI hai vaha bahata prayatna karane para bhI usase nahIM hotI, aura jo hone vAlI hotI hai usakA -karma kI gati nayArI
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ kabhI nAza yAne vighaTana nahIM ho sktaa| isa taraha niyati-vAda kI puSTi kI gaI hai| saba kucha ThIka lekina nirapekSa vRtti se eka mAtra niyati ko hI kAraNa mAnane se bhI nahIM calegA cUMki niyati sattA kA astitva kisa svarUpa meM hai? kyA yaha vastu vizeSa hai yA vastu dharma? kyA yaha mUrta hai yA amUrta ? kyA yaha dRzyamAna kartA hai yA akartA? kyA yaha sirpha kAla hai yA akAla? niyatiH svataH svataMtra sattA hai yA parataMtra-parAdhIna hai ? aise kaI prazna khar3e hote haiN| ataH niyati sarvathA nahIM hai aisI bhI bAta nahIM hai / paraMtu sirpha niyativAda ko hI eka svataMtra kAraNa mAnakara calanA saMbhava nahIM hai| anya koI kAraNa na svIkAreM aura eka mAtra niyati hI samasta saMsAra kA kAraNa hai yA jIvoM ke sukha-duHkhAdi kA kAraNa hai yaha kahanA bhI yuktisaMgata siddha nahIM hogaa| pUrvakRta-karmavAda : - na bhoktRvyatirekeNa, bhogyaM jagati vidyate / na cAkRtasya bhoktA, syAnmuktAnAM bhogbhaavtH|| bhAgyaM ca vizvaM sattvAnAM, vidhinA tena tena yat / dRzyate'dhyakSamevedaM tasmAt,tat karmaja hi tat / / - cauthe pakSavAle-pUrvakRta karmavAdI hai, ve karmavAdI kahate haiM ki isa carAcarAtmaka jagat meM bhogya kI sattA bhoktA kI sattA para hI nirbhara hai, kyoMki bhogya yaha sambandhI sApekSa padArtha hai| ataH bhoktArUpa saMbaMdhI ke abhAva meM usakA astitva hI nahIM ho sakatA / bhoktA bhI akRta karma kA bhoga nahIM kara sakatA kyoMki jo jisake vyApAra se utpanna hotA hai vahI usakA bhogya hotA hai / yadi akRta karma kA bhI bhoga mAneMge to mokSa meM birAjamAna muktAtmA meM bhI bhoga kI Apatti aaegii| ataH jagat bhoktA ke karmoM se hI utpanna hotA hai / sRSTi kI kAraNatA jIvakarmoM meM hI hai| anya sabhI kAraNa vyabhicarita hai yahI susaMgata siddha hotA hai| ataH jIvoM kA pUrvopArjita karma hI sukha-duHkhAdi kA kAraNabhUta hai| isa taraha pUrvakRta yA pUrvopArjita karma ko kAraNarUpa meM svIkAra kiyA gayA hai| pUruSArthavAda : sanmatitarka mahAgrantha meM vAdImataMgaja siddhasena divAkarasUri mahArAja ne pAMcave pakSa meM puruSArthavAda kI carcA karate hue "purisakAraNegaMtA" zabda se 'puruSa kAraNa vizeSa' kI mAnyatA kA samarthana kiyA hai| kaI loga kAla-svabhAva niyati-pUrvopArjita karma Adi tathA IzvarAdi koI kAraNa na svIkArate hue ekamAtra purUSArthavAda kA hI pakSa mAnate haiM / ye saba kucha nahIM hai| puruSa apane prayatna vizeSa se karma kI gati nayArI (94)
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo karatA hai vahI hotA hai| sabakA AdhAra eka mAtra kartA ke Upara nirbhara karatA hai / ataH eka mAtra puruSa kRti hI samartha kAraNa hai| pUrva karma meM hai to kyA huA? hama to aisA nahIM aisA kreNge| ataH hamArA puruSArtha kAraNa bnegaa| kyA jarUra hai ki hama daivavAda (bhAgya) yA karma yA Izvara ko kAraNa mAneM? koI AvazyakatA nahIM hai| IzvarAdi tathA pUrvakRtakarmAdi sabhI adRSTa-adRzya apratyakSa kAraNa hai,ataH ve sabhI saMdehAtmaka-saMzayAtmaka hai / eka mAtra puruSakRtitva kAraNa hI dRzya evaM pratyakSa kAraNa hai / sukha-duHkha Adi bhI puruSecchAdhIna hai| purUSa apane kAraNa se hI sukhI yA duHkhI hotA hai / hama karmAdhIna hI mareMge aisI bhI bAta nahIM hai| niyati hI hameM mAregI aisI bhI bAta nahIM hai| hama svecchA se AtmahatyA karake abhI mara sakate haiN| saba kucha abhI hI apanI kRti se kara sakata haiN| khetI karatA puruSa prayatna para nirbhara hai| isa taraha puruSArthavAdI eka mAtra puruSa kAraNatA ko hI svIkAra karate haiN| puruSa cAhe vahI kara sakatA hai / usI kI dhAraNAnusAra saba kucha hotA hai| anya koI kAraNa nahIM hai| uparokta pAMca kAraNa mukhya rUpa se mAne gae haiM / kAla-svabhAva-niyatipUrvakRta karma evaM puruSArthavAda ye pAMca kAraNa pramukha hai / isake alAvA bhI zvetAzvetara upaniSada meM yadRcchAvAda bhI mAnA gayA hai / yaha bhI eka vAda thA / yaha bhI eka pakSa thaa| mahAbhArata meM bhI yadRcchAvAda kA ullekha zAMti parva meM hai| yadRcchA' zabda kA artha 'akasmAt' kiyA jAtA hai| arthAt kisI bhI kAraNa ke binA / inakA kahanA hai ki kisI bhI kAraNa ke binA niSkAraNa hI kAMTe meM tIkSNatA hotI hai| usI taraha animitta-nimitta ke binA bhAvoM kI utpatti hotI hai| animittavAda, akasmAtavAda aura yadRcchAvAda ye samAnArthaka hai / yadRcchAvAdI mukhya rUpa se kAraNa kI sattA ko hI asvIkAra karate haiN| - isI taraha buddha carita meM saMjaya belaTThI ke ajJAnavAda ko bhI eka vAda ke rUpa meM kahA gayA hai| sabhI padArthoM kA jJAna saMbhava hI nahIM hai / kahakara ajJAnavAda kI tarapha jhukane vAle ajJAna-vAdI kA bhI eka pakSa thaa| sUtrakRtAMga sUtra meM bhI ajJAnavAdI ke nirasana kI carcA kI gaI hai| ye donoM sAmAnya kAraNa hai| mukhya kAlAdi pAMca kAraNa hai| inameM kyA samajhanA ? kisa pakSa ko satya samajheM? kAla sahI hai? yA niyati sahI hai ? yA svabhAva? yA anya? pratyeka kA eka-eka kA svarUpa dekhane para aisA lagatA hai ki eka hI kAraNa sahI hai| kAlavAdI kI bAteM sunate haiM taba vahI sahI lagatI hai / svabhAvavAdI kI bAta sunate haiM taba aisA lagatA hai ki yahI pakSa sahI hai| hama dvidhA meM phasa jAte haiM ! kaunasA pakSa svIkAreM? kaunasA sahI hai ? isake uttara meM sanmatitarka mahAgraMtha meM kahA hai ki - kAlo-sahAva-NiyaI-puvvakamma puriskaarnnegNtaa| () -karma kI gati nayArI
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ micchataM taM ceva u, samAsao huMti sammattaM / / siddhasena divAkarasUri mahArAja pharamAte haiM ki - kAla-svabhAva-niyatipUrvakRtakarma evaM puruSArtha (puruSakAraNatA) ina sabhI ko ekAnta nirapekSa buddhi se bhinnabhinna mAnanA, yA kisI eka ko hI mAnanA, yA svataMtra rUpa se hI eka hI kAraNa mAnanA hI mithyAtva hai / yadi ina pAMcoM kAraNoM ko samavAya rUpa se, pAMcoM ko sApekSabhAva se sabhI ko sAtha meM mAne, samudAya rUpa se, samAsa - saMyukta rUpa se mAne to samyak mAnyatA hogii| tabhI samyaktva hogA / ataH pAMcoM kA sammilita rUpa hI svIkAranA cAhie / isI bAta ko vizeSa puSTa karate hue pUjya haribhadra sUri mahArAja ne zAstravArtA samuccaya graMtha meM kahA hai ki - ataH kAlAdayaH sarve samudAyena kAraNam / garbhAdeH kAryajAtasya vijJeyA nyAyavAdibhiH / / na caikaikata eveha kvAcitkiJcidapIkSyate / tasmAt sarvasya kAryasya sAmagrI janikA matA / / kAlAdi pAMcoM kI saMyukta kAraNatA : kAla-svabhAva-niyati - pUrvakRta karma evaM puruSArtha ye sabhI kArya meM ekaeka pratyeka rUpa se kAraNa nahIM hai / svataMtra nirapekSa kAraNa mAnane para doSa AyegA / ataH ye pAMcoM kAraNoM kA samanvaya karanA hI samyag dhAraNA hai / kAlAdi anya nirapekSa hokara kArya ke utpAdaka nahIM hote apitu anyahetuoM ke sAmagrIghaTaka hokara kAryotpAdakaMtA hote haiM / niyati Adi eka eka kAraNamAtra se jagat meM kisI bhI kArya kI utpatti nahIM dekhI jAtI kintu kAraNa sAmagrI se hI dekhI jAtI hai aura kAraNa sAmagrI usa kAraNa se kathaMcit bhinna bhinna hotI hai / ataH ekaika kAraNa bhI sAmagrIvidhiyA kArya kA kAraNa hotA hai / yadi nirapekSa ho to akAraNa hogA / kAraNa samudAyAtmaka sAmagrI meM kArya kI upAdeyakatA batAyI hai / kAraNoM ko kArya kI utpatti meM avyavahita uttara kSaNa meM batAyA jAtA hai / kAryarUpI pAlakI ko uThAne ke lie eka kAraNa sakSama nahIM hotA hai| pAMcoM kAraNa paraspara sApekSabhAva se milakara hI eka sAtha uThAyeM tabhI uThA skeNge| ina pAMca kAraNoM meM gauNa-mukhya bhAva apekSA se hai / kisI bhI kArya meM pAMcoM hI sammilita hokara jarUra rheNge| lekina ye sabhI gauNamukhya bhAva se rheNge| jisakI balavattaratA hogI vaha pramukha aura anya gauNa arthAt puruSArtha kI pradhAnatA hogI to dUsaroM kI gauNarUpa se kAraNatA hogI paraMtu hogI jruur| udAharaNa ke rUpa meM kisAna khetI karatA hai to usameM varSARtu ke kAla kI apekSA rahatI hai| kAla anukUla honA caahie| bIja meM aMkura utpanna karane kA karma kI gati nayArI 96
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ svabhAva honA caahie| bIja jalA huA dagdha hogA to ugane kA svabhAva naSTa hone ke bAda kahAM se ugegA? niyati yA bhavitavyatA anukUla honI caahie| nahIM to TiDDe Adi phasala ko khatama kara deM athavA bAr3ha bhI A sakatI hai| ativRSTi-anAvRSTi bhI phasala ko khatama kara sakatI hai / ataH niyati bhI sAnukUla honI caahie| pUrvakatakarmAnusAra kisAna kA bhAgya bhI ThIka honA caahie| vaha bhI pUrA sAtha de yaha Avazyaka hai| yadi pUrvakarmAnusAra kisAna roga-grasta bImAra ho gayA to bhI khetI nahIM ho paayegii| ye cAroM kAraNa ThIka taraha se ho paraMtu pAMcavAM puruSArtha yadi ThIka na ho to, arthAt kisAna AlasI ho, puruSArtha karane meM pramAdI ho to kyA hogA? saba kucha hote hae bhI khetI nahIM ho paayegii| kAla-svabhAvAdi saba anukUla ho aura eka bhI viparIta ho to bhI kArya nahIM hogaa| tAtparya yaha hai ki khetI ke eka kArya meM varSARtu kA kAla, bIja meM aMkurotpAdaka svabhAva, ativRSTi-anAvRSTi na ho, bADhAdi kA na AnA aisI sAnukUla niyati, pUrvopArjita kisAna kA bhAgya jisase jamInAdi acchI upajAU milanA aura anta meM kisAna kA apramatta puruSArtha, pUre dhyAna se utsAhaumaMga pUrvaka kArya karanA ye pAMcoM kAraNa sahakArI rUpa se ikaTThe hoMge taba eka khetI kA kArya hogaa| ThIka isI taraha samasta jagata ke sabhI kArya hoNge| ina pAMcoM kAraNoM kA samudAya rUpa se zAmila hokara rahanA anivArya hai| eka kI anupasthiti kArya meM bAdhaka bana jaaegii| isI taraha udAharaNArtha mokSa prApti eka kArya hai| isake lie bhI pAMcoM kAraNoM kA honA anivArya hai| jaise-mokSa prApti meM caramAvarta kAla kA honA aura tathAbhavyatva kI paripakvatA honI cAhie / manuSya bhava cAhiye / dharma sAmagrI Adi dene vAlA pUrvakRta karma (puNya) caahiye| ina sabake hote hue bhI svayaM jIvAtmA cAritra prApta kara mokSamArga para agrasara hone ke lie karmakSaya kA puruSArtha kare yaha bhI Avazyaka hai| ina kAlAdi pAMcoM kAraNoM ke samudAya rupa se sahayogI hone se hI mokSa prApti kA kArya siddha hogaa| anyathA eka kI bhI kamI kArya siddhi meM bAdhaka bana jaaegii| pAMcoM ke svIkAra meM samyaktva : ___ "ekAntA sarve'pi ekekAH"kAlaH,svabhAvaH,niyati,pUrvakRt, puruSakAraNarUpAH mithyaatvm| ta eva samuditAH parasparA'jahavRttayaH samyaktvarUpatAM pratipadyante / / " siddhasena divAkarasUri mahArAja viracita sanmati tarka mahAgraMtha ke tIsare kAMDa kI 52 vIM gAthA kI TIkA meM pUjya abhayadevasUrijI mahArAja kahate haiM ki - ye (17) karma kI gati nayArI
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAlAdi sabhI ekAnta rUpa se eka eka svataMtra kAraNa mAneM to mithyAtva khlaaegaa| inhIM pAMcoM ko samudAya rUpa se paraspara ajahatvRtti se svIkAra kareM to arthAt sApekSabhAva se pAMcoM ko mAneM to hI samyaktva = arthAt sahI jJAna hogaa| __ cAvala garama pAnI meM DAlate hI sigaDI para paka nahIM jAte haiN| usameM bhI kAla lagatA hai| cAvala meM pakane kA svabhAva bhI honA hI cAhiye, bhavitavyatA bhI anukUla hI caahie| kahIM sTavAdi phaTakara durghaTanA na ho jAya, tathA karane vAle kA pUrvopArjita prabala bhAgya bhI caahie| cAvalAdi kI prApti bhI honI cAhie, tathA IMdhanAdi lAnA, pAnI lAnA, car3hAnA Adi prayatna puruSArtha bhI karanA hI par3egA, vaise hI dUsarA dRSTAMta lo- beTe ko par3hAnA hai, paNDita banAnA hai| to eka hI dina meM paNDita nahIM banegA kAla 5-10-12 sAla lgeNge| beTe kA par3hane kA svabhAva bhI honA caahie| par3hAI meM usakI ruci honI caahie| niyati meM-deza-kSetra bhI yogya ho, jahAM skUla-kAleja Adi evaM zikSakAdi upalabdha hone caahie| pUrvakRta karmAnusAra beTe kI buddhi bhI acchI honI caahie| yAdazakti bhI acchI ho, tathA pAMcavAM puruSArtha honA bhI jarUrI hai| vaha niyamita 2-4 ghaMTe paDhe / khelane meM hI samaya na bitA de / isa taraha koI bhI udAharaNa lIjie / ina pAMcoM samavAyi kAraNoM kA kArya ke lie honA apekSita hai| tabhI kArya hogaa| ataH karmavAda meM bhI ye pAMcoM apekSita hai / eka mAtra akelA karma hI saba kucha nahI hai| eka bIja boyA lekina usake phalita hone meM bhUmi, havA, prakAza, pAnI Adi jisa taraha sahayogI-upayogI kAraNa hai usI taraha eka karma ke lie bhI kAlAdi sahayogI kAraNa hai| cAhe karma kA baMdha ho yA karma kA udaya ho cAhe sukha ho yA duHkha ho usameM bhI kAlAdi pAMcoM kAraNa bAhyadRSTi se alaga-alaga svataMtra dikhAI dete hue bhI tAttvika dRSTi se pAMcoM hI hilamilakara samudita rUpa se hI kAryotpatti meM kAraNa banate hai / ataH alaga-alaga mAnanA, yA eka ko mAnanA aura dUsare ko na mAnanA yaha bhI ThIka nahIM hai| saMyukta rUpa se pAMcoM mAnanA, yahI samyak pakSa hai| kabhI kabhI atyadhika puruSArtha karane para bhI jaba kArya siddhi nahIM hotI hai| taba pUrva karma ko balavAna mAnanA par3atA hai| usI taraha kabhI pUrva karma kamajora ho, zithila ho to nayA puruSArtha use bhI badala detA hai| isa taraha gauNa-mukhya bhAva kI prAdhAnyatA se pAMca samavAyikAraNavAda ko svIkAranA samyak pakSa hai| karma kA kartA kauna ? Izvara kartRtvavAda ke bAre meM kAphI vistAra se parAmarza tarka-yukti pUrvaka kiyA hai| jisase spaSTa niSkarSa yaha nikalatA hai ki Izvara na to sRSTi kA kartA hai aura na hI jIvoM kA kartA, tathA jIvoM ke zubhAzubha karmoM kA kartA bhI vaha nahIM hai| usI taraha jIvoM ko karma kA phala denevAlA phaladAtA bhI vaha siddha nahIM ho sktaa| yadyapi karma kI gati nayArI (98)
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ gItA meM kartRtvavAda ke hI AdhAra para zrIkRSNajI arjuna ko kaha rahe haiM ki 'karmaNyevAdhikAraste mA phaleSu kadAcana' he arjunaM ! karma karane meM hI terA adhikAra hai / tU karma karatA rahe, phala kI cintA mata karanA / phala dene kA kArya mere hAtha meM hai / yaha bhI vicAraNIya hai / karma hama kareM aura phala dene kA kArya Izvara ke hAtha meM bhI kyoM? hamAre kiye hue karmAnusAra hameM phala mila jAtA hai to phira nAhaka Izvara ko vaisA phala dene ke lie bIca meM kyoM ghasITeM? phala dene meM bhI Izvara kA svarUpa punaH vikRta ho jAegA / kartA jIva svayaM hI jaisA karatA hai vaisA phala pAtA hai / svopArjita karma usa jIva ke sAtha hai / AtmA ke sAtha saMlagna hai / janma-janmAntaraM taka karma AtmA ke sAtha rahate haiM aura ThIka samaya para udaya meM Akara vaha apanA phala dikhA jAte haiM / phira kyA AvazyakatA hai ki karma phala kA dAtA Izvara ko mAneM ? cAvala sigar3I para hai, garmI mila rahI hai, pAnI hai usameM vidalana kI kriyA- pakane kI kriyA svataH ho rahI hai phira Izvara ko mAnane kI AvazyakatA hI kahAM par3I ? gAya ne ghAsa khAI aura usake zarIra meM dUdha bnaa| yaha ghAsa khAne kI kriyA kA phala hai / yahAM kriyA ke phala ke rupa meM Izvara kI AvazyakatA kahAM par3I? aura yadi balAt bhI Apa phala ke lie Izvara ko mAneMge to sabhI gAyeM ghAsa khAtI hai sabhI meM dUdha kyoM nahIM banatA hai ? phira Izvara sabhI ko samAna phala nahIM detA hai, kyoM nahIM ? phala dene meM bhI Izvara pakSapAta karatA hai| Izvara svArthAdhIna ho jAtA hai, to phira Izvara meM IzvarIya guNa hI nahIM rahe / aura IzvarIya guNoM ke abhAva meM hama use Izvara hI kaise kaheM ? sAmAnya mAnavI siddha ho jaaegaa| dUsarI tarapha Izvara to parama dayAlu hai / anugraha buddhivAlA karuNAmaya kAruNika hai to phira vaha to jIva ke karma ko dekhakara dayAbhAva se mApha hI kara degA / jIva ko phala diye binA hI chor3a degaa| yahI honA caahie| aura dayAbhAva hai to sabhI jIvoM ke prati samAna bhAva se dayA AnI cAhie, sabhI ke karmoM ko mApha kara denA cAhie / phira kisI ke karmoM ko mApha karatA hai aura kisI ke karmoM ko nhiiN| aisA kyoM ? acchA jinake karmoM ko Izvara mApha nahIM karatA hai to kyoM nahIM karatA hai ? vahAM Izvara hI dayA karuNA kahAM calI gaI ? dayA ke abhAva meM krUratA mAnoge to hI narakAdi kA phala dene kA kArya Izvara meM saMbhava ho skegaa| cUMki narakAdi kA phala to krUratA se krUravRtti se hI sambhava hai / Izvara yadi krUraM niSThUra bana jAegA taba Izvara kA svarUpa kaisA banegA ? to phira naraka saMtrI paramAdhAmI narapizAca una rAkSasoM ko hI Izvara mAna leM kyA ? cUMki ve mahA krUra hote haiM hiMsaka vRtti vAle hote haiM / naraka gati ke jIvoM ko mAranA, kATanA, pakor3e kI taraha ubalate tela meM talanA, camar3I utAra denA Adi nAnA prakAra jIvoM ko karma kA phala dete haiN| to kyA aise paramAdhAmI narakasaMtrI ko Izvara mAneM ? kyA yaha Izvara kA svarUpa ho sakatA hai ? aura aisA vikRta hiMsaka evaM krUra svarUpa - karma kI gati nayArI / 99 -
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ Izvara kA ho to phira usakI upAsanA kaise kareM? mokSa dAtA ke rUpa meM use kaise mAnoge? ityAdi vicAraNA karane se phala dAtA ke rUpa meM bhI Izvara ko bIca meM lAne kI AvazyakatA hI nahIM rhtii| dUsarI tarapha sRSTi racanA ke pahale to jIvoM meM karma nahIM hoNge| phira sRSTi kI racanA karake nirarthaka Izvara ne una jIvoM ko daHkha ke sAgara meM kyoM girA diyA? vaha bhI sirpha apanI lIlA dikhAne ke lie| sirpha apanI icchA kI pUrti ke lie / dUsarI tarapha jaba jIvoM ko kaThaputalI kI taraha rakhA hai / Izvara hI unakA niyantA hai| Izvara kI kriyA se hI ve sabhI jIva kriyAnvita hote haiM arthAt ina kaThaputalI jaise jIvoM ke pAsa Izvara hI kriyA karAtA hai| saba kucha Izvara kI icchA ke AdhIna hI hotA hai / vaha karAve vahI hotA hai / jIva svayaM kucha bhI nahIM karatA Izvara hI jIva ke hAthoM aisA kArya aisI kriyA karAtA hai| acchA, mAnaleM ki Izvara hI sva icchAnusAra jIvoM ke pAsa karAtA hai| jIvoM meM hotI acchI bUrI-sabhI kriyAoM kA kartA Izvara siddha hotA hai| aba ye kriyAeM Izvara ne karAI hai isameM spaSTa hai ki jIva to kriyA kA kartA hai hI nhiiN| . vaha to bicArA.kaThaputalI kI taraha niSkriya hai| acchA aba jaba kriyA karma ho cuke to phira Izvara usako acchA-bUrA phala kyoM detA hai ? phala dete samaya Izvara sukhaduHkha donoM detA hai| sukha-duHkha dene ke lie sukha kI gati aura duHkha kI durgati meM jIvoM ko bhejatA hai / to yaha kyoM? koI jIva yaha kahe ki he bhagavAn ! mujhe naraka meM mata bhejie| mujhe aisA duHkha mata dIjie, kyoMki maiMne to koI pApa merI svecchA se kie hI nahIM hai Apane hI ApakI icchAnusAra mere se pApa karavAyA hai| vaisI kriyA karavAI hai to usameM merA kyA kasUra hai ? aba usakA phala mujhe mata diijie| lekina Izvara kisI kI sunatA hI nahIM hai| veda-smRti-zruti-purANa kahate haiM ki Izvara to jIvoM ke karmAnusAra phala detA hai| to ye karma jIvoM ke karma kahe jAeMge? yA Izvara ke khuda ke ? cUMki Izvara ne jIva ke pAsa karavAe haiM phira jIva ke karma kaise kahe jAeMge? yadi jIva ke karma nahIM kahe jA sakate to usakA phala jIva ko kyoM milatA hai ? vAha! pahale jIvoM ke pAsa Izvara vaisI kriyA karavAye aura phira usakA phala bhI Izvara deN| yaha kaisA ajJAna lagatA hai? yaha kisa ghara kA nyAya? nirdoSa bicAre jIva ko nirarthaka phala denA / yaha tattvajJAna kI sahI dizA hI nahIM hai| ataH tattvajJAna kA samyaga sahI svarUpa samajhane ke lie Izvara ko bIca meM lAoM hI mt| jIva svayaM hI rAga-dveSAdhIna hokara vaise zubhAzubha karma karatA hai| ataH kAlAntara meM usa kiye hue karmo kA phala bhI jIva svayaM hI pAtA hai| pUrvopArjita karmAnusAra jIva svarga-naraka meM jAtA hai| tathAprakAra ke sukha-duHkha bhogatA hai / Izvara kI bIca meM AvazyakatA hI nahIM hai| hAM, karma kI gati nayArI (100)
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ I upAsanA ke lie, parama Alambana ke svarUpa meM upAsya tattva ke rUpa meM paramAtmAparama vizuddha rAgadveSa rahita vItarAga - sarvajJa bhagavAna kI upAsanA ke lie hama Alambana avazya leM jisase karmakSaya meM vaisI suMdara preraNA prApta ho / usake jaisA banane kI dizA prApta ho isalie paramAtmA-paramezvara kI upAsanA Avazyaka hai / jApastuti - pUjA - pUjana - dhyAnAdi upAsanA ke tarIke haiN| ina mAdhyamoM se upAsanA hogii| aisI upAsanA meM upAsya tattva paramAtmA ko, Alambana- ucca hI nahIM sarvocca Adarza ke rUpa meM birAjamAna karane ke lie suMdara maMdira honA jarUrI hai| suMdara maMdira meM prabhu kI suMdara pratimA, arthAt prabhu kI pratikRti honA bhI Avazyaka hai| vahI Alambana hai| bhAva vizuddhi Adi ke lie dravya ke mAdhyama se bhakti - pUjA - darzana Adi Avazyaka hai / ataH niSkarSa yaha nikalatA hai ki jIvoM ke karma kA kartA Izvara nahIM jIva svayaM hai| sukha - duHkha kA kartA bhI jIva svayaM hai / phaladAtA bhI Izvara nahIM jIva svayaM hai / cetanAtmA hI svayaM karma kA kartA hai, vahI karma karatA hai aura kRta karmoM kA phala bhI vahI bhugatatA hai / yahI jIva kA svarUpa batAte hue harIbhadrasUri mahArAja ne likhA hai ki yaH kartA karma bhedAnAM, bhoktA karma phalasya ca saMsartA parinirvAtA, sahyAtmA nAnya lakSaNaH / / jo svayaM karma kA kartA ho, aura kiye hue karmoM ke phala kA bhoktA ho, tathA jo saMsAra meM satata paribhramaNa karatA ho vahI saMsArI jIva hai / karma eka kriyA vizeSa janya hai | ataH kriyA apane Apa ho nahIM sakatI / kriyA kA koI na koI kartA honA hI caahie| vaha kartA Izvara nahIM jIva hai| jIvAtmA hI karma karatI hai aura kiye hue karmoM kA phala bhI vaha svayaM bhugatatI hai / karma sattA na mAneM to kyA ? roTI na khAeM to kyA hogA ? bhojana na kareM to kyA hogA ? zAdI na kareM to kyA hogA ? par3hAI na kareM to kyA hogA ? vyApAra - nokarI na kareM to kyA hogA ? khAnA, bhojana karanA, par3hAI karanA, naukarI karanA Adi kriyAeM hai / ina sabhI kriyAoM kA kartA to ekamAtra jIva hai| jIva nahIM hogA to kriyA karegA kauna? kriyA kA kartA kauna siddha hogA ? kartA ke abhAva meM koI kriyA nahIM hotI hai / ataH kriyAeM jagata meM hotI hai to usakA kartA jIva bhI avazya mAnanA hI par3egA / usI taraha karma bhI kyA haiM? karma kriyA janya hai / ataH isa kriyA kA kartA bhI jIva hI hai| vahI karma karatA hai / yadi aise karmoM ko na mAnA jAya to kyA hogA ? yaha vicAra karie / abhI taka jo hama socate Ae haiM, jisa bAta para vicAra kiyA haiM ki jagata hai, jagata vicitratAoM se bharA par3A hai| samasta saMsAra meM nAnA prakAra kI vicitratA, karma kI gati nayArI 101
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ vividhatA evaM viSamatA bharI par3I hai| jabaki inakA kartA Izvara kisI bhI rupa meM siddha ho hI nahIM sakatA, to phira jIva hI kartA ke rUpa meM siddha hogA; aura usa jIva kartA kI kriyA ke rUpa meM karma siddha hogaa| ataH samasta saMsAra kI sArI vicitratAoM, viSamatAoM Adi kA ekamAtra kAraNa karma hI siddha hogaa| ataH ye karmajanya vicitratA, viSamatA Adi hai| aba karma sattA ko hI nahIM mAneMge to punaH visaMgati aaegii| jabaki vicitratA Adi to saMsAra meM pratyakSa dikhAI detI hai| inakA to koI niSedha nahIM kara sakatA, cUMki sabhI jIvoM kI AMkhoM ke sAmane samasta saMsAra kI vicitratAeM, viSamatAeM Adi spaSTa rUpa se dikhAI detI hai| ye to saMsAra meM bharI par3I haiM / ataH inake pIche karma kI kAraNatA avazya svIkAranI pdd'egii| jaise hama dhaMe ko dekhakara agni kA nirNaya karate haiN| cUMki yaha nizcita hai ki jahAM-jahAM bhI dhuMAM rahatA hai vahAM agni nizcita rUpa se avazya hI rahatI hai| dhuMe kA agni ke sAtha avinAbhAva saMbaMdha hai / dhuMAM agni ke binA utpanna hI nahIM hotA hai ataH usake binA raha bhI nahIM sktaa| hama makAna ke Upara se yA dUra se dhuMAM dekhate haiN| dhUAM pahale dikhAI detA hai| jabaki agni dikhAI nahIM bhI detii| parantu dhuMe ko pratyakSa dekhakara Aga lagI hai yaha anumAna lagAte hai yaha jJAna bhI sahI hai| cUMki kArya kAraNabhAva sahI hai ataH jJAna bhI sahI hai / . ThIka isI taraha saMsAra kI vicitratA, viSamatA, vividhatA ko dekhakara kama anumAna jJAna sahI TharahatA hai| cUMki vicitratA Adi kA karma ke sAtha avinAbhAva-saMbaMdha hai, kArya kAraNabhAva kA saMbaMdha hai, vicitratA Adi kA kArya hai| kArya kabhI kAraNa ke binA ho nahIM sakatA / ataH vicitratA Adi kArya ke pIche karma kI kAraNatA anivArya hai| IzvarAdi kI kAraNatA siddha ho nahIM sktii| karma kI kAraNatA kasauTI para kharI utaratI hai| ataH karma hI samasta saMsAra kI vicitratA Adi kA ekamAtra kAraNa siddha hotA hai| anumAna se karma siddhi : nizcita yukti saMgata anumAna bhI jJAna kI prakriyA hai| zrutajJAna kA sAdhana hai| ataH anumAna yadi akATya aura sahI hai to jJAna kI dhArA bhI nizcita sahI hai| anumAna kA bhI mUla AdhAra pratyakSa hotA hI hai / jaise agni ke anumAna jJAna meM dhUeM kA pratyakSa hotA hai| dhuMA tathA agni kI anvaya vyApti hotI hai| vyApti sambandha se nizcita jJAna hotA hai| ataH dhUmra ko dekhakara agni kI siddhi karate haiN| usI taraha saMsAra meM sukha-duHkha sAmane dikhAI de rahe haiM / sukha duHkha to guNa svarUpa hai, ataH guNa dikhAI nahIM dete haiN| guNa kisI dravya ke AdhAra para hI rahate haiM / guNa-guNI kA abheda karma kI gati nayArI -(102
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ sambandha rahatA hai| ataH guNa kisI guNI meM hI rheNge| sukha-duHkha vAlA guNI sukhIduHkhI khlaaegaa| aba Apa batAIye ki saMsAra meM sukhI-duHkhI loga hai ki nahIM ? isa bAta meM kauna nA kaha sakegA? manA karanA sambhava hI nahIM hai| sukhI-duHkhI pratyakSa dikhAI dete haiN| saiMkar3oM nahIM lAkhoM karor3oM haiN| hama svayaM bhI sukhI-duHkhI hai, sukhI sukha ke kAraNa hai, duHkhI duHkha ke kAraNa hai| aba bAta yaha hai ki sukhI-duHkhI kyA hai ? kArya hai yA kAraNa ? udAharaNArtha dhuMe aura agni meM dhuMAM kArya hai usakA utpAdaka kAraNa agni hai / jaise ghar3A kArya hai aura miTTI kAraNa hai / kAraNa nahIM hotA to kArya banatA hI nahIM / agni nahIM hotI to dhuMAM nikalatA hI nahIM / miTTI nahIM hotI to ghar3A banatA hI nahIM / kArya binA kAraNa ke nahIM hotA, kArya kA kAraNa ke sAtha nizcita sambandha hai / usI taraha yahAM socie ki sukhI-duHkhI kyA hai ? ye kArya hai yA kAraNa hai ? kAraNa to ho nahIM sakatai / kAraNa mAneM to sukhI-duHkhI se phira Age kArya kyA mAne ? ataH kArya hI mAna sakate haiM / ye kArya hai to inakA kAraNa kyA ? sukhI-duHkhI kA kAraNa Izvara ko mAna nahIM sakate cUMki saiMkar3o doSa Ate haiM aura Izvara kA svarUpa bhI vikRta ho jAtA haiM phira bhI kArya svarUpa sukhI-duHkhI Izvara ke kAraNa siddha nahIM ho sakate haiM / aba kArya hai yaha nizcita hai to kAraNa bhI nizcita mAnanA hI par3eMgA cUMki kArya kAraNa ke binA sambhava nahIM ho sakatA / ataH kArya ke lie kAraNa avazya hI mAnanA par3atA haiM / sukha-duHkha kArya ke kAraNa rUpa meM karma ko mAna sakate haiM, karma hI ekamAtra kAraNa aisA siddha hogA jo sarvathA sarva doSa rahita hogA / agni se jaise dhuMAM nikalatA hai / yahAM agni kAraNa aura dhuMAM kArya hai / miTTI ghar3e ke lie kAraNa hai / ThIka usI taraha sukha ke lie jIva ke zubha karma kAraNa hai / zubha karma ko hI zAstrIya paribhASA meM puNya kahate haiM / ataH puNyAnusAra hI sukha prApta hotA hai / kArya + - sukha - duHkha kAraNa - zubha (puNya) karma-azubha (pApa) karma isalie zubha puNya-karma sukharUpI kArya kA kAraNa siddha hotA hai / usI taraha duHkha bhI kArya hai / isakA kAraNa azubha pApa karma hai / azubha pApa karma jIva hI upArjita karatA hai / usI kAraNa duHkha bhogatA hai / isalie duHkha kA ekamAtra kAraNa jIva dvArA upArjita azubha karma hI hai / kArya kA kAraNa ke sAtha avinAbhAva sambandha rahatA hai / usI taraha sukha-duHkha rUpa kArya kA zubhAzubha karma hI kAraNa ho sakatA hai / sukha-duHkha kA avinAbhAva sambandha zubhAzubha karma ke sAtha nizcita rUpa se hai / zubhA-zubha karma nahIM raheMge to sukha duHkha rUpI kArya bhI nahIM raheMge / ataH yahI nyAya (103) -karma kI gati nayArI
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ I saMgata siddha hotA hai / anya koI bhI kAraNa siddha ho nahIM sakatA / IzvarAdi avinAbhAva sambandha bhI nahI gine jAeMge / kAlAdi bhI sambhava nahIM hai / kArya ke lie kAraNa kI ananyathA siddha niyata pUrvavartI hotI hai / kAraNa kA lakSaNa hI "ananyathAsiddhatve saMti niyatapUrvavartitvaM kAraNasyalakSaNaM" batAyA gayA hai / isa taraha bhI soceM to sukha-duHkhAtmaka kArya ke lie ananyathAsiddha niyatapUrvavarti kAraNa zubhA - zubha karma hI ho sakatA hai / ataH sukha - duHkha ke AdhAra para karma kI siddhi hotI hai / sukha-duHkha vAlA jo sukhI - duHkhI vyakti vizeSa usI ke upArjita zubhAzubha karma kA vaha kArya hai / ataH kisI ko sukhI dekheM taba yaha kAraNa samajhanA cAhiye ki isa jIva ne zubha puNya karma upArjita kiyA hai| jo bhUtakAla meM kiyA thA aura Aja vartamAna meM yaha sukha rUpa phala bhoga rahA hai| kisI dIna-duHkhI daridra ko dekhakara usane azubha pApa karma upArjita kiyA hogA ataH usa karmAnusAra Aja yaha duHkhI hai| agni ke lie dhUma kA pratyakSa honA jisa taraha anivArya hai usI taraha karma anumAna ke lie sukhI duHkhI kA pratyakSa honA anivArya hai / ataH sukhI - duHkhI ko pratyakSa dekhakara zubhAzubha karmoM kA sahI jJAna hotA hai| ye karma cAheM eka vyakti ke hoM yA cAhe samaSTi ke hoN| saMsAra meM ananta jIva hai / ananta jIva sabhI karma-grasta hai / sabhI karma bAMdhate haiM ataH sabhI karma phala bhogateM haiM / aba yaha soceM ki karma kyA hai ? jIva kyA hai ? kyoM jIva karma bAMdhatA hai ? yaha saMsAra kyA hai ? isa saMsAra meM kyA hai ? ityAdi / loka- aloka svarUpa : I anantAkAza svarUpa lokAloka hai / loka zabda yahAM kSetra vAcI hai| isa ananta AkAza ke do vibhAga kiye jAte haiN| eka aloka evaM dUsarA lok| aloka evaM loka ina donoM zabdoM ke sAtha AkAza zabda jor3akara eka zabda banAkara vyavahAra kareM to (1) alokAkAza evaM (2) lokAkAza zabda bneNge| jisa kSetra kA anta hI nahIM hai vaha anaMta AkAza svarUpa hai / jisa loka meM rahane vAlI koI bhI vastu nahIM rahatI vaha aloka hai / jIva yA ajIva aloka meM kucha bhI nahIM rahatA hai arthAt eka sUkSma jIva bhI aloka meM nahIM rahatA hai usI taraha ajIva tattva ke pudgala kA sUkSma paramANu bhI jahAM nahIM rahatA hai vaha aloka hai / to phira aloka meM kyA hai ? isakA uttara isIke vAcaka zabda se mila jAtA hai| aloka + AkAza = alokAkAza arthAt aloka meM sirpha AkAza hai| AkAza AdhAra dravya hai / jo jIva- ajIva dravyoM kA AdhAra hai / AkAza avakAza dene meM sahAyaka hai / jIva evaM ajIva ko rahane ke lie sthAna-jagaha pradAna karanA isakA guNa hai / parantu aloka meM jIva ajIva karma kI gati nayArI I 104
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ donoM hI nahIM hai ataH jagaha de to bhI kisako de? isIlie aloka kahalAtA hai / isa aloka kA AkAza rikta AkAza kahalAtA hai| ataH ise zUnyAkAza bhI kahate hai| zUnya = arthAt rikta sthAna-khAlI jgh| jahAM kucha bhI nahIM hai| sirpha yaha alokAkAza anaMta hai| isakA aMta hI nahIM hai| sImAtIta hai| loka svarUpa : isa anaMta alokAkAza ke kendra meM loka hai| jaisA ki citra meM dikhAyA gayA hai ki puruSa apane donoM hAtha kamara para rakhe hue aura donoM paira phailA kara khar3A hai| isI AkRti kA loka hai| ataH ise loka purUSa bhI kahA jAtA hai| jise hama virATa brahmAMDa kahate hai vahI yaha virATa loka hai| anaMta alokAkAza ke kendra meM rahe isa loka svarUpa kI sImA batAne ke lie puruSAkRti dI gaI hai cUMki alokAkAza to anaMta hai parantu lokAkAza anaMta nahIM hai| vaha to sImita hai| parimita kSetra meM hI hai| isalie loka kI sImA batAne ke lie puruSAkRti udbodhaka hai| jisa taraha puruSa khar3A hai| utanI hI lokAkAza kI sImA hai, arthAt donoM paira ke aMtara ke samAna nIce jyAdA caur3A hai| phira Upara-Upara car3hate hue aMtara kama hotA jAtA hai| kamara ke bhAga kI taraha bilkula kama hai / phira donoM hAtha kI sthita ke anurUpa punaH thor3A caur3A hotA jAtA hai| phira punaH saMkar3A hotA jAtA hai| gale ke bhAga taka jAkara bilkula saMkar3A hotA hai| Upara maStaka ke bhAga kI taraha hai| isIlie purUSAkRti ke AdhAra para loka purUSa kA nAma diyA jAtA hai| yahI loka hai| loka puruSa ke aMdara kA bhAga lokAkAza kahalAtA hai aura usake bahAra kA mAtra alokAkAza kahalAtA hai| alokAkAza sImAtIta anaMta hai| jabaki (105 karma kI gati nayArI
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ lokAkAza sImita parimita hai| ise 14 rajju pramANa kahate haiN| rajju eka mApa vizeSa hai| aise nIce se Upara taka 14 rajju pramANa yaha loka hai| rajju rAja ko bhI kahate haiN| 1 rajju barAbara 1 rAjaloka aise 14 rAjaloka haiN| isalie 14 rAjaloka pramANa isa virATa brahmAMDa ko kahate haiN| isI ko lokAkAza bhI kahate haiN| tathA loka ke bAharI pradeza ko aloka yA alokAkAza kahate haiN| cAhe loka kA AkAza ho yA aloka kA AkAza, AkAzasvarUpa se donoM samAna hI hai| donoM vibhAga meM prasRta AkAza dravya eka hI hai| AkAza eka akhaMDa avibhAjita dravya hai| sirpha loka-aloka kI upAdhi ke kAraNa aupAdhika nAma lokAkAza aura alokAkAza par3A hai| udAharaNArtha ghaTAkAza, maThAkAza yadi kahate haiM, arthAt eka ghar3e kA bhItarI AkAza, eka maTha ho usake aMdara kA AkAza / yaha AkAza kA upAdhi janita nAma hai| isase akhaMDa AkAza ke Tukar3e nahIM hote haiN| jaise bhAratIya AkAza, pAkistAnI aakaash| ye nAma jo rakhe gae haiM kSetra ke AkAza ke AdhAra para hai / parantu AkAza khaMDita nahIM . hotA hai| usI taraha lokAkAza aura alokAkAza bhI eka akhaMDa AkAza ke do aupAdhika nAma mAtra hai| parantu loka aura aloka donoM kA AkAza eka akhaMDa AkAza hI hai| . lokAkAza kA hI saMkSipta nAma loka kahate haiN| yahI 14 rajju pramANa hone se 14 rAjaloka kahate haiN| isa lokAkAza meM tIna loka haiN| jaisA ki 14 rAjaloka kA nakzA pRSTha para diyA gayA hai| tIna loka meM (1) Urdhva loka-jise devaloka-svarga bhI kahate haiN| (2) tirchAloka-tiryak loka aura mRtyu loka yA manuSya loka bhI kahate haiM,aura tIsarA hai adho lok| jise pAtAla yA naraka-loka bhI kahate haiN| inhIM tInoM lokoM meM jIva rAzi rahatI hai| ataH unake nAma ke AdhAra para bhI loka kA nAma par3A hai| jaise Upara svarga ke devI-devatA rahate haiM isalie deva-loka nAma rkhaa| manuSyoM ke rahane ke kAraNa manuSya loka nAma rkhaa| tirchA ke kAraNa tiryak loka nAma bhI pracalita hai| nIce adho loka meM naraka ke nArakI jIva rahate haiM ataH naraka bhI kahA / isa taraha tIna loka haiN| tInoM loka kA sammilita pUrA nAma 14 rAjaloka hai| samasta jIva sRSTi isI 14 rAjaloka meM rahatI hai| isake bAhara eka sUkSma jIva bhI nahIM hai| karma kI gati nayArI (106)
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ isI taraha ajIva dravya bhI isI 14 rAjaloka meM hai| isake bAhara arthAt loka ke bAhara ajIva dravya kA eka paramANu bhI nahIM hai jo bhI kucha hai vaha saba kucha isa loka meM hI hai aloka meM kucha bhI nahIM hai sivAya aakaash| do dravya aura paMcAstikAya : isa taraha loka aura aloka donoM meM milAkara yadi dravyoM kA vicAra kiyA jAya to sirpha do hI mUlabhUta dravya hai| do ke alAvA isa ananta brahmAMDa meM tIsarA koI dravya hI nahIM hai (1) jIva (2) ajiiv| anya sabhI jo bhI dravya hai ve inhIM do dravyoM ke aMtargata hI gine haiN| parantu dravya sattA meM mUlabhUta do hI gine jAte haiN| anya inhIM ke avAMtara bheda haiN| jIva dravya (cetana) . ajIva dravya (jar3a) dharmAstikAya adharmAstikAya AkAzAstikAya kAla pudgalAstikAya mukhya do dravyoM meM jIva dravya ko hI cetana nAma bhI diyA gayA hai| isI cetana dravya ko AtmA saMjJA bhI dI jAtI hai / ataH AtmA, jIva, cetana ye sabhI samAnArthaka paryAyavAcI nAma haiN| isase bhinna ajIva dravya hai| jise jaDa bhI kahA hai| yaha ajIva dravya jIva se sarvathA pRthaka bhinna isalie hai ki jIva ke guNadharma ajIva meM nahIM hai| jIva-cetana dravya meM jJAna-darzanAdi guNa hai, sukha-duHkha kI saMvedanA anubhava karane kA guNa hai| parantu ajIva dravya meM jAnane aura dekhane kI kriyA karane vAle jJAnadarzana guNa nahIM hai isI taraha ajIva-jaDa dravya meM sukha-duHkha kA anubhava karane kI saMvedanA bhI nahIM hai / ataH ajIva dravya jIva dravya se sarvathA bhinna hai| a + jIva = jo jIva nahIM hai vaha ajIva / nirjIva = nir + jIva = jo jIva rahita hai vaha nirjIva / dravyoM meM bheTa karatA hai / jIva ke guNa bhinna hai| usI taraha ajIva ke gaNa bhI bhinna hai ataH donoM svataMtra astitva rakhate hae svataMtra dravya hai / hama samasta saMsAra meM yahI pratyakSa dekhate haiM / jaba bhI dekhate haiM, jo bhI dekhate haiM unameM inhIM do ko hI dekhate haiN| tIsare dravya kA astitva hI nahIM hai / ajIva dravya ke pAMca bheda hai (1) dharma dravya (2) adharma dravya (3) AkAza dravya (4) kAla dravya aura (5) pudgala drvy| dharmAdi nAma se bhrama na ho ataH inakA nAma dhyAna meM rakheM / (1) dharmAstikAya(2) adharmAstikAya (3) AkAzastikAya (4) kAla (5) pudgalAstikAya / astikAya arthAt pradeza smuuh| astikAya (107) karma kI gati nayArI
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda jor3ane se ye dravya astikAyAtmaka kahalAte haiN| isI taraha jIva ke sAtha bhI astikAya zabda jor3ane para jIvAstikAya kahalAtA hai| pradeza samUhAtmaka astitva rakhanevAle ye kula pAMca haiN| ataH inheM paMcAstikAya kahate haiN| kAla eka hI dravya pradeza samUhAtmaka nahIM hai,ataH kAla ko astikAya nahIM kahate haiN| astikAya vAle sabhI dravya ikaTThe kie jAya to ye pAMca hote haiN| ye pAMcoM dravya tathA kAla milAkara kucha chaH dravya hote haiN| ataH - SaDdravya kahate haiM SaD = arthAt ch| 'cha' yaha saMkhyAvAcI zabda hai| SaD dravya kahane se -cha dravya kahane se cha dravya lie jAte hai| paMcAstikAya se pAMca astikAya vAle hI dravya gine jAte haiN| kAla nahIM liyA jaataa| isa taraha SaDdravya kaho yA paMcAstikAya kaho ye donoM hI mUlabhUta to jIvaajIva do dravyoM meM hI samAte haiN| jIva-ajIva do dravyoM ke hI bheda haiN| do dravyoM kA hI vistAra haiM / ataH mUlabhUta dravya to do hI gine jaaeNge| jIva aura ajiiv| cetana. jIva - eka cetana dravya hai| isI ko AtmA kahate haiN| sirpha nAma bheda-arthAt zabda bheda hai| artha bheda nahIM hai| isase sarvathA bhinna acetana dravya ajIva yA jar3a dravya kahalAtA hai| isake pAMca bheda hai jo Upara cArTa meM dikhAe gae haiN| isa taraha cetana eka aura ye acetana pAMca milAkara kula SaD dravya-cha dravya hue| | do dravya (1) jIva (2) ajIva SaD,dravya jIva ajIva dharma' adharma' AkAza kAla pudgala' paMcAstikAya jIvAstikAyadharmAstikAya adharmAstikAya AkAzAstikAya pudgalAstikAya cetana dravyasvarUpa : guNa-paryAyavad = dravyam' tattvArthAdhigama sUtra kA yaha sUtra kahatA hai ki - guNa aura paryAya vAlA jo ho vaha dravya kahalAtA hai| ataH guNa-paryAya ke samUha kA nAma dravya hai / dravya-guNa ko chor3akara alaga nahIM rahate haiN| guNa guNI meM hI rahate haiN| karma kI gati nayArI (108)
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNI ko hI dravya kahate haiN| guNoMvAlA, guNasamUha dravya kahalAtA hai| udAharaNArtha sUrya ko chor3akara sUrya kI kiraNe yA prakAza kahIM anyatra nahIM rahate hai| bhinna-bhinna nahIM rahate haiN| guNoM kA AdhAra sthAna yA AzrayasthAna guNI-dravya hI hai| paryAya AkRti ko kahate haiN| mUladravya kI AkRti - Shape.jo hotI hai use paryAya kahate haiN| udAharaNArtha sonA mUla dravya hai| sonerI raMga-pIlApana usakA mUla guNa hai,aura aMgUThI-kaMgana-hAra Adi suvarNa dravya kI paryAya hai AkRti vizeSa hai| ___ AtmA bhI eka dravya hai / jJAna darzanAdi AtmA ke mukhya 8 guNa hai| (1) anaMta jJAna guNa (2) anaMta darzana guNa (3) anaMta cAritra guNa (4) anaMta vIrya (zakti) guNa (5) anAmI-arUpI guNa (6) agurUlaghu guNa (7) (avyAbAdha) anaMta sukha guNa (8) akSaya sthiti guNa ye ATha guNa AtmA ke mUlabhUta pramukha guNa hai / tadvAna AtmA arthAt ina guNoM vAlA Atma dravya hai| jJAnadarzanAtmaka cetanA zaktivAlI hone se AtmA ko hI cetana dravya bhI kahate haiN| arUpI AtmA jaba kisI AkRti vizeSa vAle zarIra meM rahatI hai taba vaha AkRti usakI paryAya banatI hai / udAharaNArtha uparokta 8 guNoM vAlI AtmA manuSya, deva, nArakI, tiryaMca pazu-pakSI-hAthI-ghor3e ke svarUpa meM hai ataH ye AtmA kI paryAyeM khlaaegii| jJAna guNa kI kriyA hai-jAnanA, darzana guNa kI kriyA hai dekhanA / jJAna-darzanAtmaka cetanA zakti vAlA dravya hI jAnane-dekhane kI pravRtti karatA hai| tad bhinna ajIva dravya jAnane-dekhane kI pravRtti nahIM karatA kyoMki usameM jJAna-darzana guNa nahIM hai| usI taraha sukha-duHkha kI saMvedanA kA anubhava bhI AtmA hI karatI hai| yaha AtmA kA hI guNa hai / isase bhinna ajIva dravya sukha-duHkha kI saMvedanA kA anubhava nahIM karatA cUki sukhAnubhava yaha ajIva kA guNa nahIM hai / ataH jAnanA-dekhanA Adi jo kriyAeM,jagata meM pratyakSa dikhAI detI hai ataH ina kriyAoM kA kartA koI avazya honA hI caahie| kriyA kartA ke binA sambhava nahIM hai| vaha kartA jIva hai, cetana hai / cetana jIva apane jJAnAdi guNAnurUpa hI kriyA kara sakatA hai yadi vaha karmagrasta hai to usakI kriyA Atma guNoM ke anurUpa na hokara karmAnusAra hogii| cetana jIva dravya kartA hai| sakriya dravya hai| ataH ise hI karma baMdha kI kriyA kA kartA kahA jAtA hai| ajIva dravyasvarUpa : jIva dravya ke jJAnAdi guNa ajIva meM nahIM hai ataH yaha ajIva dravya kahalAtA hai| yaha na to jAnatA hai na hI dekhatA hai, nahIM rasAsvAda karatA hai, nahIM zravaNAdi karatA hai| na hI sukha-duHkhAdi kA anubhava karatA hai| jIva ke guNa isameM na karma kI gati nayArI
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ hone se jIva dravya se sarvathA bhinna ajIva dravya kahalAtA hai| ajIva svayaM kartA bhoktA nahIM hai| ajIva ke mukhya bheda meM jo dharmAstikAya Adi hai unakA mukhya svarUpa isa prakAra hai - (1) dharmAstikAya dravya - yaha gati sahAyaka dravya hai| jIva aura pudgala paramANu ko caudaha rAjaloka meM gati karane meM sahAyaka mAdhyama dharmAstikAya nAmaka dravya hai| yaha caudaha rAja parimita loka vyApI dravya hai| svayaM niSkriya, arUpI asaMkhya pradezAtmaka astikAya dravya hai| (2) adharmAstikAya dravya - yaha sthiti sahAyaka dravya hai / jIva evaM pudgala paramANu jo gati karane vAle dravya hai unako rUkane ke lie sthiti meM sahAyaka yaha adharmAstikAya dravya hai| yaha bhI loka vyApI arUpI dravya hai| svayaM niSkriya hai| jIvAdi isakI sahAyatA se sthiti dhAraNa karate haiM / asaMkhya pradezI astikAya yukta (1) dharmAstikAya (2) adharmAstikAya (3) AkAzAstikAya|| (5) pudgalAstikAya | (4) kAla UAE dravya hai| (3) AkAzAstikAya dravya - lokAloka vyApI yaha anaMta AkAza dravya hai| jIva-pudgala-Adi dravyoM ko rahane ke lie jagaha dene vAlA, avakAza pradAna karane vAlA yaha AkAzAstikAya dravya hai| yaha bhI sapradezI hone se astikAya yukta arUpI dravya kahalAtA hai| yaha sabhI anya dravyoM ke lie AdhArabhUta dravya haiN| hama saba isI meM rahate haiN| karma kI gati nayArI (110
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ - (4) kAla * yaha ajIva dravya hai / 'vartanAlakSaNo kAla:' vartanA arthAt - parivartana / nayA - purAnA, Aja kA - kala kA ityAdi parivartana kAlAnusAra hotA hai| yaha apradezI hone se astikAya meM ginA nahI jAtA hai| (5) pudgalAstikAya dravya - pUraNa- galana svabhAva vAlA yaha pudgala dravya hai arthAt banane-bigar3ane ke svabhAva vAle ko pudgala dravya kahate haiM / yaha pradeza - samUhAtmaka hone se sapradezI astikAya dravya hai skaMdha - deza-pradeza aura paramANu isakI 4 avasthAeM hai|annu - paramANu sirpha pudgala ke hI vibhAga meM gine jAte haiM 'varNa-gaMdha-rasa-sparzAtmako pudgalaH' jo varNa-gaMdha-rasa - sparzAdi guNa vAlA ho use pudgala kahate haiM / ataH jagata kI sabhI varNAdi guNa vAlI vastueM paudgalika kahalAtI hai / yaha bhI caudaha rAjalokavyApI dravya hai| ajIva dravyU ke 14 bheda adharmAstikAya dharmAstikAya skaMdha deza pradeza kAla 1 skaMdha deza pradeza AkAzAstikAya skaMdha deza pradeza pudgalAstikAya | 4 = 14 skaMdha deza pradeza paramANu . eka akhaMDa dravya skaMdha kahalAtA hai / usI skaMdha kA avibhAjita alpa bhAga, choTA bhAga deza kahalAtA hai / tathA usI skaMdha aura deza kA avibhAjita eka choTA sUkSmAMza pradeza kahalAtA hai| tathA vahI sUkSmatama aMza pradeza jo skaMdha deza se alaga ho jAtA hai taba vaha paramANu kahalAtA hai| dharmAstikAya adharmAstikAya aura AkAzAstikAya meM tInoM sarvaloka vyApI akhaMDa skaMdha dravya hai| asaMkhya pradezI hai| paraMtu inakA eka bhI pradeza alaga nahIM hotA hai / ataH inameM paramANu kA bheda nahIM par3atA hai / pudgala ke cAra bheda hai (1) skaMdha - koI bhI paudgalika eka akhaMDa vastu skaMdha kahalAtI hai / cAhe vaha choTI ho yA bar3I ho paraMtu eka akhaMDa honI cAhie (2) isI kA avibhAjita choTA bhAga deza kahalAtA hai (3) usI kA eka sUkSmatama aMza jo avibhAjita ho, skaMdha se alaga na huA ho vaha pradeza kahalAtA hai (4) vahI sUkSmatama adRzya pradeza skaMdha se alaga ho jAya, vibhakta ho jAya vaha svataMtra rUpa se aNu kahalAtA hai| jaina darzana meM aNu ko hI paramANu kahate haiM / aNu-paramANu meM koI bheda nahIM hai| 111 karma kI gati nayArI
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ - paramANu kA svarUpa :- skaMdha skaMdha kA sUkSmatama pradeza jo skaMdha se -deza vibhAjita hokara alaga ho gayA hai aba vaha svataMtra rUpa se svayaM avibhAjita ho vaha paramANu kahalAtA hai| pradeza paramANu achedya-abhedya-adRzya-akATya-adAhya - paramANu hote haiN| jinako chedana karane se cheda nahIM sakate kyoMki ve achedya hai, bhedana karane para bheda nahIM sakate vaha abhedya, AMkho se jo dikhAI nahIM dete vaha adRzya tathA jo jalate bhI nahIM ve adAhya paramANu hote haiN| sAtha hI Undivideble avibhAjya hote haiN| vijJAna ne aNu ko eka svataMtra sUkSmatama ikAI mAnA hai| pahale aNu ko avibhAjita mAnate the aba vibhAjya mAnate haiN| visphoTa karate haiN| eka paramANu ke sAtha ilekTraoNna, proTona, nyuTraoNna aura aba paoNjiTraoNna ko saMyukta rUpa se mAnA hai| ataH aisA lagatA hai ki yaha paramANu ke bajAya skaMdha ho gyaa| paramANu to eka aNu hI hotA hai| jaba vaha dvayaNuka, tryaNuka, caturNaka Adi adhika saMkhyA meM yadi do-tIna-cAra-pAMca aNu milate haiM taba ve aNu-aNu nahIM rahate punaH skaMdha kA rUpa dhAraNa kara lete haiN| saMghAta-vighAta kI kriyA se hI pudgala meM parivartana hotA hai| saMghAta se paramANu rUpa bana jAtA hai| miTTI ke paramANu asaMkhya-anaMta kI saMkhyA meM ikaTThe hokara ghar3A bana jAte hai| aba vaha eka skaMdha khlaaegaa| eka dina ghaDA phuTa gayA aura punaH miTTI ke kaNakaNa meM vibhAjita ho gyaa| usa miTTI kA eka sUkSmatama avibhAjita aMza paramANu khlaaegaa| isa taraha saMsAra meM saMghAta-vighAta kI kriyAeM satata calatI rahatI hai| ataH aNu skaMdha meM aura skaMdha punaH aNu rUpa meM satata parivartita hote hI rahate haiN| paramazcAsau aNuH paramANuH / jo parama sUkSma aNu hai vahI paramANu hai| use hI aNu kahate haiM / aNu zabda ke Age hI parama vizeSaNa lagA diyA hai| artha kI dRSTi se aNu aura paramANu donoM zabda samAdhaka hai| artha bheda nahIM hai / ye paramANu pudgala dravya ke hI sUkSmatama aMza hai| skaMdha deza pradeza paramANu * skaMdha-deza-pradeza-paramANu ye cAroM avasthA padagala kI hI hai ataH paramANuoM meM bhI pudgala ke guNadharma maujuda rahate haiN| varNa-gaMdha-rasa-sparza-zabda Adi jo pudgala ke guNa dharma hai ve paramANu meM rahate haiN| pAMca varSoM meM se koI 1 varNa, 2 gaMdha meM se koI eka gaMdha, pAMca rasoM meM se koI 1 rasa aura 8 sparza meM se koI 2 sparza / yA to zIta yA uSNa, athavA to snigdha yA rUkSa, athavA gurU (bhArI) yA laghu (halkA ) isa taraha paramANu meM varNa-gaMdha-rasa-sparza-dhvani Adi guNadharma rahate hI haiN| tabhI paramANu ke skaMdha banane se usameM pragaTa hote haiN| yadi retI ke eka-eka kaNa meM bhI karma kI gati nayArI
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ tela nahIM hotA haiM, ata: usa retI ke lAkhoM kaNa yadi ghAnI meM pIle bhI jAya to bhI tela nahI nikalatA hai| usI taraha paramANu meM hI tathAprakAra ke varNa-gaMdha-rasasparzAdi guNadharma bhare par3e haiM ataH ve hI saMghAta prakriyA ke bAda skaMdha meM pragaTa hote haiN| pudgala ke lakSaNa : sabaMdhayAra ujjoa, pabhA chAyA'' navehiya / vaNNa-gaMdha-rasA-phAsA, puggalANaM tu lakkhaNa / / navatattva prakaraNa ke isa zloka meM zabda, aMdhakAra, udyota, prabhA, chAyA, Atapa tathA varNa-gaMdha-rasa sparzAdi ye sabhI pudgala ke lakSaNa batAe haiM / ataH zabdAdi ye sabhI paudgala haiN| zabda - {kasI bhI prakAra kI dhvani-zabda ye paudgalika hai| sacittaacitta-evaM mizra isa taraha 3 prakAra kI dhvani hotI hai| naiyAyikoM ne zabda ko . AkAza kA guNa mAnA hai yaha nyAyayukta nahIM hai| reDiyo, TI.vI., TelIphona ke mAdhyama se zabda pakar3e jAte haiM ataH paudgalika hai| ___ udyota - arthAt zIta (ThaMDA) prakAza / caMdra tathA caMdrakAntamaNi Adi zItala vastuoM kA zItala prakAza yaha udyota bhI paudgalika hai| chAyA - pratibiMba ko chAyA kahate haiN| Aja chAyA citra banate haiN| prakAza kA avarodha karake par3ane vAlI chAyA bhI paudagalika hai| andhakAra - andherA, rAtri kA andherA yA jahAM prakAza nahIM pahu~catA aise talaghara kA andherA aadi| andherA-andhakAra jo dikhAI detA hai yaha bhI paugalika hai| naiyAyikoM kI taraha teja kA abhAva tama nahIM hai| yaha andherA bhI svataMtra pudgala ATION: NEHA Ae zrI fi... k- NOTI Atapa prbhaa|.. ... ... chAyA (113) karma kI gati nayArI
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariNAma vizeSa hai| prabhA - sUryodaya ke pUrva arUNodaya kA prakAza pauphaTana ke pUrva kA pratyUha, prakAza jabaki kiraNeM nahIM nikalI hai vaha prakAza prabhA kahalAtA hai| yA makAna meM dhUpa na AtI ho vaha upa prakAza bhI prabhA hai| tathA ratnakAMti, teja Adi paudgalika prabhA hai| Atapa - sUrya kI sIdhI dhUpa ko Atapa kahate haiM / athavA sUryakAMta maNi evaM sUrya ke uSNa prakAza ko Atapa kahate haiN| varNa-gaMdha-rasa-sparzAdi : isa citra meM varNa gaMdha-rasa-sparzAdi batAe gae haiN| kAlA-harA-lAlapIlA-sapheda ye pAMca prakAza ke varNa hote haiN| sugaMdha tathA durgaMdha 2 gaMdha hai| khaTTAtIkhA-mIThA-turA evaM kaDavA ye pAMca prakAra ke rasa hai / tathA zIta,uSNa,snigdha,rUkSa, laghu, gurU arthAt halkA-bhArI, tathA mUdu,karkaza ye 8 prakAra ke sparza hai| ajIva tattva ke pudgala vibhAga kA yaha vivecana kiyA hai, cUMki karma bhI paudgalika hai pudgala paramANuoM se janya hai| ataH karma kI paudgalikatA ko samajhane ke lie pudgala ko pahacAnanA jarUrI hai isalie pudgala kA spaSTa vivecana kiyA hai| pudgala eka svataMtra dravya hai| yaha jIva nahIM, sajIva nahIM ajIva dravya hai, itanA khyAla AnA jarUrI hai cetana AtmA hI eka mAtra jIva dravya hai| jabaki anya sabhI ajIva dravya hai| ajIva kAlA varNa sugaMdha @el 1. lAla * pIlA THAPPY NS.uSNa karma kI gati nayArI
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya ke 5 bhedoM meM pAMcavA bheda jo pudgala kA hai usake lakSaNa tathA guNadharma kA yaha vivecana yahAM para kiyA hai| isase pudgala kA svarUpa spaSTa samajha meM A jAya yaha jarUrI hai| samasta saMsAra kI anaMta jar3a vastueM sabhI paudgalika hai| jo bhI AMkhoM se dikhAI detI hai aisI kisI na kisI prakAra ke varNa-gaMdha-rasa-sparzAdi vAlI vastueM paudgalika hai| pudgala janya padArtha dRzyamAna jagata saba paudgalika hai| yahAM taka kI hamArA zarIra bhI paudgalika hai| vaha bhI pudgala se banA hai,tathA AtmA para lagate karma bhI paudgalika hai / ye zarIra tathA karmAdi kisa taraha paudgalika hai? kina pudgala paramANuoM se banate haiM? kauna se inake ghaTaka dravya hai ? isakA vivecana Age kiyA jA rahA hai| paramANu vargaNA svarUpa : ___ jaina zAstra meM jise pudgala kahA hai use hI Adhunika vijJAna ne MATTER -padArtha kahA hai| pudgala yaha jaina zAstroM dvArA hI prayukta eka vizeSa arthavAlA zabda hai| isa zabda kA prayoga jaina zAstra bAhya kahIM bhI nahIM miltaa| pudgala kI 4 avasthA meM jise skaMdha kahA jAtA hai use vijJAna Molecule kahatA hai,aura paramANu ko Atom kahA hai| yaha samasta brahmAMr3a anaMtAnaMta paramANuoM se bharA huA hai| pudgala dravya kA svataMtra astitva do svarUpa meM hai| eka paramANu svarUpa aura dUsara skaMdha svarUpa hai| mahA samartha jJAnI kI jJAnadhArA meM bhI jisake do bhAga saMbhava nahIM hai aisA nirvibhAjya sUkSmatama pudgala kA aNu hI paramANu svarUpa meM kahalAtA hai| yahI paramANu 2-4-6 Adi adhika saMkhyA meM ekatrita hae hoM to unheM skaMdha kahA jaaegaa| phira ve dvayaNukaskaMdha, vyaNukaskaMdha, caturNAMskaMdha, paMcANuskaMdha Adi eka eka aNu kI. vRddhi ke AkAra para ve utane paramANuoM ke bane hue skaMdha khlaaeNge| saMsthAna aNuoM kA skaMdha saMkhyAtANukaskaMdha evaM asaMkhyAtANukaskaMdha kahe jaaeNge| usI taraha anaMta, aNuoM se bane hue skaMdha pudgala padArtha ko anaMtANukaskaMdha padArtha kheNge| ina paramANuoM meM saMghaTTana (saMghAta)vighaTTana (vighAta) kI kriyA sadA hI hotI rahatI hai| ataH saMghaTana kI kriyA se kaI paramANu saMmizrita hokara skaMdha tUTakara punaH paramANu svarUpa meM AkAra svataMtra rahate haiN| isa taraha juDanA ora bikharanA yaha pudgala kA svabhAva hI hai / yahAM jainoM ne paramANu kI saMghaTTanavighaTTana Adi kriyA meM naiyAyikoM kI taraha IzvarecchA mAnane kI mUrkhatA nahIM kI hai| jabaki pudgala kA apanA svabhAva hI hai, usI kI kriyA hai phira IzvarecchA mAnane kI AvazyakatA hI kyA hai? ___ paramANu aura skaMdha rUpa astitvavAle pudgala padArtha kA bhinna-bhinna rUpa karma kI gati nayArI
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ se jaina darzana zAstra meM vargIkaraNa - vibhAjana kiyA gayA hai| aneka paramANu saMmizritasammilita hokara samUha rUpa meM - piMDIta rUpa meM rahe use skaMdha kahate haiN| samAna saMkhyA pramANa paramANu vAle skaMdhoM kI eka vargaNA banatI hai, vargaNA arthAt aneka paramANuoM ke samUha vizeSa / samasta brahmAMDa meM aisI 16 mahAvargaNAeM hai aise jaina zAstroM meM batAyA gayA haiM / (1) audArika agrahaNa yogya mahAvargaNA / (2) audArika grahaNa yogya mahAvargaNA / (3) audArika tathA vaikriya zarIra ke lie agrahaNa yogya mahAvargaNA / (4) vaikriya zarIra ke lie grahaNa yogya mahAvargaNA / (5) vaikriya tathA AhAraka zarIra ke lie agrahaNa yogya mahAvargaNA / (6) AhAraka zarIra ke lie grahaNa yogya mahAvargaNA / (7) AhAraka tathA taijasa zarIra ke lie agrahaNa yogya mahAvargaNA / (8) taijasa zarIra ke lie grahaNa yogya mahAvargaNAM / (9) taijasa zarIra aura bhASA ke lie agrahaNa yogya mahAvargaNA / (10) bhASA ke lie grahaNa yogya mahAvargaNA / (11) bhASA aura zvAsocchavAsa ke lie agrahaNa yogya mahAvargaNA / (12) zvAsocchavAsa ke lie grahaNa yogya mahAvargaNA / (13) zvAsocchavAsa aura mana ke lie agrahaNa yogya mahAvargaNA / (14) mana ke lie grahaNa yogya mahAvargaNA / (15) mana aura karma ke lie agrahaNa yogya mahAvargaNA / (16) karma ke lie grahaNa yogya mahAvargaNA / isa taraha ye 16 mahAvargaNAeM hai / inameM grahaNa yogya vargaNAeM ATha prakAra kI hai| tathA agrahaNa yogya vargaNAeM bhI ATha prakAra kI hai| isIlie 8 + 8 = 16 batAI gaI hai / inameM 8 grahaNa yogya vargaNAoM kA vizeSa vicAra kreN| caudaha rAjaloka parimita isa loka meM sarvatra prasarI huI arthAt kAjala kI DibbI meM kAjala ThUMsa dUMsakara bharI ho isa taraha isa brahmAMDa meM ye vargaNAeM ThUMsa-ThUMsakara bharI huI hai| eka sUMI praveza karA sakeM itanI bhI jagaha anaMta brahmANDa meM khAlI nahIM hai| aisI pramukha 8 vargaNA kA citra isa prakAra hai| vargaNAoM kA kAryakSetra citra meM darzAeM anusAra samasta loka meM ThUMsa-ThUMsakara bharI huI ye pudgala paramANuoM ke saMmizrita samUha rUpa hai| isI loka meM anaMta jIva bhI rahate haiN| vargaNAeM karma kI gati nayArI (116 :
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ ABD 10. RORE : S * tejasa PORNER jIvoM ke lie upayogI hai| zarIra, bhASA, mana Adi banAne meM kAma AtI hai| AtmA inhIM pudgala paramANuoM ko khiMcakara unakA piMr3a banAkara zarIra, bhASA,mana,karmAdi banAtI hai| ataH ye Raw Material ke rUpa meM jIvoM ke zarIrAdi nirmANa meM aSTa mahAvageNA upayogI hai| sabhI bhinna-guNadharma * audArika vAlI hai| ataH bhinna bhinna kArya ke upayoga meM AtI hai - * vaikriya (1) audArika vargaNA - * AhArako manuSyoM tathA tiryaMca gati ke pazupakSiyoM ke lie audArika zarIra banAne yogya aise pudgala paramANuoM ke samUha ko audArika * mana vargaNA kahate haiN| isI se hamArA * zvAsocchavAsa zarIra banatA hai ataH audArika zarIra kahalAtA hai| * bhASA (2) vaikriya vargaNA - svarga ke devatAoM kA tathA naraka gati ke *kArmaNa nArakI jIvoM kA zarIra vaikriya zarIra hai| ataH inheM unakA vaikriya zarIra banAne ke lie bAhya vAtAvaraNa meM se jo usa yogya pudgala paramANuoM kA samUha grahaNa karanA par3atA hai vaha vaikriya pudgala paramANu vargaNA kahalAtI hai| (3) AhAraka vargaNA - 14 pUrvadhArI munirAja mahAvideha Adi kSetroM meM tIrthaMkara ke pAsa prazna pachane jAte samaya AhAraka zarIra kI racanA karate haiN| tada yogya pudgala paramANuoM ko AhAraka vargaNA kahate haiN| isI ko grahaNa kara ve AhAraka zarIra banAte haiN| (4) taijasa vargaNA - AtmA ke sAtha rahe hue sUkSma taijasa zarIra banAne yogya vargaNA ko taijasa vargaNA kahate haiN| (5) zvAsocchavAsa vargaNA - saMsArastha sabhI jIva zvAsocchvAsa lete hI hai| ataH zvAsocchvAsa lene yogya pudgala paramANuoM ko zvAsocchvAsa vargaNA kahate haiN| jIva yahI grahaNa karatA hai| (117) karma kI gati nayArI
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ (6) bhASA vargaNA jo vyakta-avyakta bhASA bolate haiM una jIvoM ko bolane ke lie bhASA vargaNA ke pudgala paramANuoM kI AvazyakatA par3atI hai| ise grahaNa karake hI jIva bola sakate haiN| ataH bolane yogya grahaNa karane ke lie bhASA vargaNA hai| 1 - (7) mana vargaNA 1 saMjJI samanaska paMcendriya sabhI jIva vicAra karate haiM socane kI kriyA karane ke lie -vicArane ke lie jIva bAharI vAtAvaraNa meM se mano vargaNA ko khiMcakara usakA piMr3a banAtA hai / use hama mana kahate haiM, ataH mana AtmA nahIM hai / mana AtmA se bhinna paugalika piMDa hai| ajIva hai| I - (8) kArmaNa vargaNA - jIvaM rAga- -dveSa- kaSAyAdi ke AdhIna hokara Azrava mArga meM sthita hokara bAharI vAtAvaraNa meM se karma yogya kArmaNa vargaNA ke pudgala paramANuoM ke samUha ko khiMcatA hai| grahaNa karatA hai use karmaNa vargaNA kahate hai| yahI kArmaNa vargaNA karma rUpa meM pariNamana hotI hai, arthAt kArmaNa vargaNA kA hI karma banatA hai| karma banAne yogya pudgala paramANuoM ke samUha ko kArmaNa vargaNA kahate haiN| isase yaha spaSTa hotA hai ki karma paugalika hai| jar3a hai| AtmA para bAharI AvaraNa vizeSa hai| sUkSmatama hone ke kAraNa adRzya hai| yaha 16 mahAvargaNAoM meM grahaNa yogya aSTa mahAvargaNAoM kA svarUpa hai| kramazaH inameM uttarottara sUkSma-sUkSma hotI jAtI hai| vaise sabhI sUkSma hai| paraMtu pahalI se dUsarI jyAdA sUkSma hai| dUsarI se tIsarI aura bhI jyAdA sUkSma hai / usI taraha antima kArmaNa vargaNA sabase jyAdA sUkSmatama hai| ataH atyanta sUkSmatama hone se dRzya nahIM hai| udAharaNArtha jaise samajhIe gehUM kA ATA kitanA bArIka hai| usase bhI usakA cApaTa kaisA sthUla hai ? tathA gehUM kA maidA kitanA jyAdA bArIka hai| usase taraha ina vargaNAoM meM sUkSma se sUkSmatara kA bheda hai| inameM sabase jyAdA antima kakSA kI sUkSmatA kArmaNa vargaNA meM hai| saMsArastha jIva saMsAra meM pudgala ke AdhAra para rahatA hai| ataH jIva ke rahane ke lie jisa para (zarIra) kI AvazyakatA par3atI hai use nirmANa karane ke lie loka meM rahI audArika Adi zarIra yogyaM vargaNA ke samUha ko grahaNakara jIva zarIra banAtA hai| usI taraha zvAsocchvAsa vargaNA grahaNa kara zvAsocchvAsa letA hai / usI taraha bhASA vargaNA ke pudgala - paramANuoM ko grahaNa kara jIva bolatA hai| bhASAkIya vacana vyavahAra karatA hai / usI taraha vicAra karane ke lie manovargaNA ke pudgala paramANuoM ko grahaNa kara mana banAtA hai| tabhI jIva soca sakatA hai - vicAra kara sakatA hai,anta meM saMsAra meM paribhramaNa karane hetu - eka gati se dUsarI gati-jAti Adi meM jAne evaM janma-maraNAdi dhAraNa karate hue 84 lakSa jIva yoniyoM ke cakkara meM cAroM gati meM ghUmane ke kAraNabhUta karma banAne ke lie jIva kArmaNa vargaNA grahaNa karatA hai / karma kI gati nayArI -118
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ usI kArmaNa vargaNA ke pudgala paramANuoM kA banAyA huA piMr3a hI karma kahalAtA hai| jaba taka kArmaNa vargaNA AtmA se nahIM milI hai arthAt Atma pradezoM meM kArmaNa vargaNA kA praveza nahIM haA hai vahAM taka ve karma nahIM kahalAte haiN| jaba jIva kArmaNa vargaNA grahaNa kara use karma piMr3a rUpa banAtA hai tabhI vaha karma kahalAtA hai| asaMkhya pradezI AtmA : jaise eka kapaDe meM taMtu se banA dhAgA khaDI aura ADI do paMktiyoM meM lagA rahatA hai| una donoM dhAgoM ke krosa poinTa hote haiN| usI taraha AtmA eka dravya hai| usameM asaMkhya pradeza hote haiN| ataH yaha asaMkhya pradezI evaM akhaMDa dravya hai| inhI asaMkhya pradezoM para bAhara se AI huI kArmaNa vargaNA cipakatI hai, paraMtu ina asaMkhya pradezoM meM kendra ke ATha rucaka pradeza aise haiM jina para kadApi koI kArmaNa vargaNA nahIM cipktii| ye ATha rucaka pradeza sadA ke lie karma . se achUte hI rahate haiN| zuddha mUlabhUta svarUpa meM rahate haiN| inakA svarUpa kabhI bhI badalatA nahIM hai| AtmA ke ATha mUla guNoM ko vyakta svarUpa meM pragaTa rakhane vAle ye ATha rUcaka pradeza haiN| 'asaMkhya meM ye sirpha ATha hI aise haiN| anya asaMkhya pradezoM para kArmaNa vargaNA lagatI hai| AtmA ina asaMkhya pradezoM kA samUha svarUpa eka akhaNDa dravya hai| yaha AtmA kI racanA kA svarUpa hai| kabhI bhI eka pradeza bhI khaDita hokara alaga nahIM hotA hai| cAhe akasmAta meM aMga kaTa bhI jAya to bhI kaTe hue aMga meM rahe Atma pradeza punaH mUla zarIrI AtmA meM A jAte haiM, paraMtu kaTa kara alaga nahIM ho jaate| cAhe kitanA bhI chedana-bhedana-vidAraNa-kATanA Adi naraka meM yA katalakhAne meM kahIM bhI ho paraMtu AtmA kaTatI nahIM hai| khaMDita nahIM hotI - sadA hI akhaMDa svarUpa meM rahatI hai| saMkoca-vikAsazIla svabhAva vAlI AtmA apane asaMkhya pradezoM kA atyanta saMkUcana karake eka choTe se choTe yA sUkSma zarIra meM bhI samA kara raha jAtI hai| usI taraha jaba bar3A sthUla vizAla zarIra milatA hai taba phailakara usameM rahatI hai| taba AtmA apane Atma pradezoM ko phailA detI hai| pakSI ke paMkha jisa taraha phailane para lambe dikhAI dete haiN| aura sikuDane para choTe ho jAte haiN| sameTa kara banda kara letA hai| mora apane paMkha phailAtA hai taba kitanA kSetra rokatA hai aura sameTa letA hai taba kitanI jagaha (119 karma kI gati nayArI
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ gheratA hai| dUsarA bhI eka dRSTAMta hai jaba eka balba ko haoNla meM lagAte haiM to usakA prakAza pUre haoNla meM phailatA hai| use hI yadi 10 x 10' kI rUma meM lagA deM to prakAza rUma ke kSetra meM hI phailegaa| usI taraha yadi usa balba ko eka choTe bakse meM rakhakara prajvalita kiyA jAya to prakAza sirpha usa bakse meM hI phailegaa| prakAza ke vistAra kA AdhAra kSetra para hai| usI taraha AtmA ke asaMkhya pradezoM ke vistAra kA AdhAra mile hue zarIra para AdhArita haiN| kevali samudghAta Adi karate samaya AtmA Atma pradezoM ko phailAkara caudaha rAjaloka vyApI banA detI hai| itanA vistAra kara sakatI anaMta kAla meM anaMta kArmaNa vargaNAeM khiMcakara anaMta bAra jIva ne karma bAMdha aura anaMta bAra sakAma yA akAma nirjarA karake karma khapAe / ve hI kArmaNa vargaNAeM nirjarita hote samaya Atma pradezoM ko chor3akara jAte samaya eka Atma pradeza ko bhI khiMcakara nahIM le jA sakate hai| ataH anaMta kAla meM bhI AtmA kA eka pradeza bhI chUTakara alaga nahIM hotA hai| isIlie AtmA eka akhaMDa asaMkhya pradezI dravya hai| kArmaNa vargaNA kA grahaNa : kartRtva-bhoktRtva bhAva jIva kA guNa hai ataH jIva hI kartA-bhoktA kahalAtA hai| AtmA meM hI rAga-dveSAdi ke dvArA tathAprakAra ke spaMdana hote haiM jisase bAharI pradeza meM rahI haI kArmaNa vargaNA ko AtmA khiMcatI hai| samasta caudaha rAjaloka ke isa anaMta brahmAMDa meM karma yogya kArmaNa vargaNA jo pudgala paramANu ke rUpa meM bharI par3I haiN| kAjaMla kI DibbI me bharI huI kAjala kI taraha lUMsa DhUMsa kara bharI par3I hai| usI kArmaNa vargaNA ko jIva khiMcatA hai| yaha jIva kI hI kriyA hai| rAgadveSAsakta jIva meM aise spaMdana paidA hote haiM aura ve kArmaNa vargaNA ke pudgala paramANuoM ko khiMcakara AtmasAta karate haiN| udAharaNArtha zAMta sarovara ke sthira jala meM yadi eka kaMkaDa DAlA jAya to pAnI kI zAMti evaM sthiratA bhaMga ho jAtI hai aura pAnI meM vamaLa utpanna ho jAte haiN| ve gola valaya ke rUpa meM phailate-phailate kinAre taka jAte haiN| vahAM kI rajakaNa ko sparza karake use apane meM khiMca lete haiN| usI taraha AtmapradezoM meM hue rAga-dveSa janya spaMdana ke kAraNa AtmA bAharI pradeza kI kArmaNa karma kI gati nayArI (1200
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ vargaNA khiMca letI hai| AkarSaNa kA yaha guNa aura kriyA AtmA ke guNa aura kriyA rUpa meM haiN| dUsarA dRSTAMta hama lohacumbaka kA leM, cumbaka meM cumbakIya zakti par3I hai| jisake kAraNa cumbaka svayaM hI bAharI lohe ke kaNoM ko khiMcatA hai| bAharI loha kaNa Akara cumbaka ke sAtha cipaka jAte haiN| yaha cumbaka kI apanI AkarSaNa zakti se hI huA hai| ThIka usI taraha kartRtva zakti sampanna AtmA sakriya dravya hai| karma ke bIja bhUta mUla kAraNa jo rAga-dveSAdi hai inake kAraNa AtmA meM hue spandanoM se AtmA meM kArmaNa vargaNAeM khiMcakara AtI hai| AkarSita hotI hai| bAra-bAra kI isa kriyA se asaMkhya kArmaNa vargaNAoM kA Agamana AtmA meM hotA hai| ye dhIre-dhIre Atma pradezoM para jama jAtI hai| Azrava mArga se kArmaNa vargaNA kA Agamana : Azrava indriyAzrava' kaSAyAzrava' avratAzrava' yogAzrava kriyAzrava 5 4 5 3 25 = 42 __ Azrava - A + zrava = Azrava arthAt Agamana - aanaa| AtmA meM bAhara se kArmaNa vargaNA ke pudgala paramANuoM ke Ane kI kriyA ko Azrava kahate haiN| nauM tattvoM meM Azrava ko bhI eka tattva ginA gayA hai| Azrava ke mukhya pAMca dvAra kahe gaye haiN| jina mAdhyamoM se yA jisa kriyA se AtmA meM kArmaNa vargaNA AtI hai ve Azrava dvAra hai / (1) indriyAzrava(2) kaSAyAzrava (3) avratAzrava (4) yogAzraba aura (5) kriyAzrava ye mukhya pAMca dvAra hai| ina pravRttiyoM meM rahA haA jIva kArmaNa vargaNA ke pudgala paramANuoM ko apane meM Ane detA hai| yaha kriyA jIva kI hI hai| udAharaNArtha socie! cAroM tarapha pahAr3ioM se ghire sarovara meM jaise pahAr3oM se bahate jharane ke mAdhyama se pAnI AtA hai| nadI ke mAdhyama se pAnI AtA hai aura bIca kA sarovara bharatA jAtA hai| dUsarA udAharaNa hai - jaise sarovara ke pAnI ke bIca tairatI haI eka naukA meM nIce chidra par3a gyaa| naukA kASTha-lakar3e kI hai| lakar3e kA pAnI para tairane kA svabhAva hai| paraMtu naukA meM chidra par3ane se pAnI naukA meM AtA jA rahA hai| pAnI yadi bharatA hI gayA, naukA meM bar3hatA hI gayA to thor3I dera meM naukA ke DUbane kI saMbhAvanA khar3I ho jaaegii| ThIka isI taraha AtmA karma ke abhAva meM halkI hai| paraMtu rAga-dveSa ke chidra ke mAdhyama se bAharI AkAza pradeza se kArmaNa vargaNA AtmA meM praveza kara rahI hai| naukA meM to eka hI chidra thA paraMtu AtmA meM kArmaNa vargaNAM ke Ane ke pAMca dvAra mukhya hai| (121 -karma kI gati nayArI
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ sacchidra nAva meM jala praveza (1) sparzendriya (2) rasanendriya (3) ghrANendriya (4) cakSuindriya camar3I jIbha nAka AMkha kAna - 1 indriyAzrava Adi pAMcoM praveza dvAroM se kArmaNa vargaNA kA Azrava AtmA meM ho rahA hai / socie, cetana AtmA meM jaDa - pudgala paramANuoM ko Azrava se AtmA para bhAra bar3hatA hI jaaegaa| pudgala padArtha meM to vajana rahatA hI hai| jabaki AtmA to vajana rahita agurulaghu guNavAlI hai paraMtu kArmaNa vargaNA ke bhAra se AtmA bhArI hokara naukA kI taraha DUbatI jAegI / indriyAzrava Adi pAMca prakAra ke Azrava dvAra kI pravRtti kara rahI AtmA kArmaNa vargaNA ke pudgala paramANuoM ko aMdara khiMcatI hai| (1) indriyAzrava meM indriyoM kI pravRtti ke dvArA Azrava hotA hai / indriyAM pAMca hai / 8 sparza viSaya rasa viSaya gandha viSaya varNa viSaya Amrava-bhAvanA - 2 avRta pramAda - kaSAya 5 yoga (5) zravaNendriya pAMca indriyoM ke dhvani viSaya kula- viSaya 23 saMsAra meM sabhI jIva sazarIrI hai aura zarIra hai to indriyAM avazya hai jo sabhI ko samAna nahIM milatI kama-jyAdA milatI hai| kisI ko 1 kisI ko 2,3,4 aura 5. ataH jIvoM meM ekendriya, doindriya, tInaindriya, cAraindriya evaM paMcendriya ke bheda hai| indriyoM ke mAdhyama se zarIrastha jIva una una viSayoM ko grahaNa karatA hai| sparzendriya se 8 prakAra ke sparza kA hI grahaNa hogA / usase AtmA ko sparzAnubhava jJAna hotA hai| karma kI gati nayArI 122 -
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ isI prakAra pAMcoM indriyAM apane apane viSaya ko grahaNa karatI hai, tathAprakAra ke viSayoM meM AtmA rAga-dveSa ke AdhIna hotI hai| kucha viSaya priya lagate hai| sugaMdha priya hai, durgaMdha apriya hai| mIThA - madhura rasa priya hai| kaTu-kaDavA rasa apriya lagatA hai| isa taraha 23 viSayoM meM kucha meM jIva ne priya kI buddhi banAI hai aura kucha meM apriya kI buddhi banAI hai| ye priya-apriya bhAva rAga-dveSa ke kAraNa hote haiM / ataH rAga-dveSa ke AdhIna hokara AtmA kaI karmoM kA Azrava karatI hai| isa prakAra ke rAga-dveSa meM indriyAM nimitta banI hai ataH indriyAzrava khlaaegaa| yaha 5 prakAra kA hai / (2) kaSAyAzrava - krodha- mAna-mAyA aura lobha ye 4 kaSAya hai| kaS + Aya = kssaay| kaS arthAt saMsAra aura Aya arthAt = laabh| arthAt kaSAya kA artha saMsAra kA lAbha hotA hai| AtmA ina krodhAdi kaSAyoM ke AdhIna jaba bhI hotI hai taba AtmA kA saMsAra bar3hatA hai| isalie ye kaSAya bhI AtmA meM kArmaNa vargaNA ke pudgala paramANuoM ko khIMcakara lAne kA Azrava kA kArya karate haiN| ataH cAra prakAra kA kaSAyAzrava kahalAtA hai / avrata / vrata (3) avratAzrava vrata 5 hai / ahiMsA - satya - asteya brahmacaryaaparigraha ye 5 vrata dharmasvarUpa hai| AtmA inameM rahe to karmAzrava nahIM hotA hai, upara se karmakSaya hotA hai| paraMtu sabhI jIva ina pAMca vratoM meM nahIM rahate hai| adhikAMza jIva inase viparIta avratoM meM rahate haiN| a + vrata = avrt| arthAt vrata kA abhAva se viparIta calanA yaha avratI kA kArya hai| hiMsA- jhUTha - corI - maithUna sevana tathA parigrahavRtti ye pAMca avrata hai| vrata se sarvathA viparIta avrata hai| jIva jaba hiMsA-jhUThacorI Adi avratoM kA AcaraNa karatA hai, taba AtmA meM kArmaNa vargaNA kA Azrava hotA hai| kAphI jyAdA pramANa meM karma lagate haiN| ataH 5 prakAra ke hiMsAdi avratAzrava hai / (4) yogAzrava - mana, vacana aura kAyA (zarIra ) ye 3 yoga kahalAte hai| saMsArI jIvoM ko ye tIna sAdhana milate haiN| pratyeka jIva ko zarIra to avazya milatA hI hai| binA zarIra ke koI jIva saMsAra meM rahatA hI nahIM hai / azarIrI sirpha siddha-mukta hI kahalAte haiN| dvIndriya se upara ke jIvoM ko dUsarA vacana yoga milatA hai| tathA sirpha saMjJi paMcendriya jIvoM ko hI mana milatA hai| isa taraha ye 3 sAdhana jIvoM ko milate haiN| inhIM ke jarie jIva karmabaMdha yA karmakSaya kI pravRtti karatA hai / tattvArthadhigamasUtra meM kahA hai 'kAya - vAGa - manaH karmayogaH "Y & kAyA vacana aura mana ke dvArA jIva karma se jur3atA hai| karmayoga inake mAdhyama se hotA hai| azubha pApa karma bhI ye 3 hI baMdhAte hai aura zubha puNya karma bhI ye 3 hI baMdhAte haiM / ataH yogAzrava meM ina 3 ko Azrava kA kAraNa ginA hai| 66 (5) kriyAzrava (123 -- GND = saMsArI jIva vividha prakAra kI kriyAeM karatA hai| - karma kI gati nayArI.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ gamanA-gamana jisa taraha kriyA hai, usI taraha vidAraNI, rAga karanA, prema karanA, dveSa zastrAdi banAnA, hiMsA karanA, Arambha samAraMbhAdi karanA ye saba kriyAeM haiN| aisI 25 prakAra kI mukhya kriyAeM haiN| jIva jaba isa prakAra kI kriyAoM ke AdhIna hotA hai taba jIva meM kArmaNa vargaNA kA Azrava hotA hai| jIva karmANuoM se lipta hotA hai| kauna sA jIva saMsAra meM kriyA nahIM karatA hai? sabhI karate haiN| ataH sabhI karmoM se baMdhate haiN| siddhAtmA hI sirpha akriya-niSkriya hai yAnI sarvathA kriyA rahita hai| isa prakAra pAMca mukhya Azrava dvAroM ke 42 bheda hue| ina 42 taraha se jIva meM kArmaNa vargaNA kA Azrava hotA hai| Atma pradezoM meM kArmaNa paramANu bhara jAte haiN| Azrava ke bAda bandha : jaisA ki citra meM batAyA gayA hai - do glAsa dUdha ke haiN| pahale glAsa meM dUdha meM zakkara DAlI jA rahI hai| dUdha meM bAhara se zakkara kA AnA yaha Azrava mArga hai| vaise hI bAhara se kArmaNa vargaNAoM kA Atma pradeza meM AnA yaha Azrava hai| paraMtu zakkara ke kAyikI 10 adhikaraNikI prAdeSikI | .. 9. 2 . OM - chapAritApani 6.AraMbhikI HERE prANAti -pAtikI Ple karma kI gati nayArI
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ane mAtra se hI dUdha mIThA nahIM ho jaataa| eka mAM ne beTe ko cInI DAlakara eka glAsa dUdha pIne ke lie diyA, paraMtu dUdha phIkA lagate hI beTe ne pIne se inkAra kara diyA aura rone lagA dUdha phIkA hai maiM nahIM piiuuNgaa| mA~ kahatI hai phIkA nahIM hai mIThA hai, maiMne bahuta jyAdA cInI DAlI hai| beTA kahatA hai, bilkula cInI nahIM hai| mAM beTe ke bIca ke saMgharSa ko pitA ne suljhaayaa| eka cammaca lekara glAsa meM khUba hilAyA / 2 miniTa meM zakkara pighala gii| beTA mIThA dUdha pIkara khuza ho gyaa| jo hilAne kI kriyA karake dUdha-zakkara ko eka rasa banAyA gayA, zakkara sarvathA pighala gaI aura dUdha meM mila gaImizrita ho gaI, usI taraha bAhara se AI huI kArmaNa vargaNA Atma pradezoM ke sAtha milakara, mizrita hokara eka rasa bana jAya use baMdha tattva kahate haiN| dUsare citra meM eka pyAle meM pAMca glAsoM kA pAnI + dUdha mizrita kiyA jA rahA hai| pAMcoM glAsoM meM alaga-alaga dravya hai| kisI meM dUdha to kisI meM pAnI hai| sabhI kA mizraNa baMdha Azrava 1 eka pyAle meM ho rahA hai| eka pyAle meM bhinna-bhinna padArthoM ke Agamana kI kriyA ko Azrava kahate haiM / usI taraha AtmarUpI eka pyAle meM indriyAzrava Adi pAMca dvAroM se kArmaNa vargaNA kA jo Agamana hotA hai vaha Azrava kahalAtA hai, paraMtu pyAle meM pAMcoM glAsoM kA dravya ekatra ho gayA / mizrita ho gyaa| aba dUdha-alaga, pAnI alaga, cInI alaga isa taraha alaga-alaga nahIM dikhAI deNge| cInI pighalakara dUdha - pAnI meM milakara tadAkAra bana gaI hai| yaha mizraNa aba ekAkAra dikhAI degaa| ThIka usI taraha bhinna-bhinna indriyAzravAdi Azrava mArgoM se AI huI kArmaNa vargaNA Atma pradezoM ke sAtha milakara eka rasa ho jAte haiN| ise kSIra-nIravat bandha kahate haiN| Atma+karma kA ekarasAtmaka mizraNa yaha baMdha kahalAtA hai| 125 tisarA eka dRSTAnta hai| sigar3I ke jalate aMgAre para eka lohe kA golA rakhA jAya / dekhate hI dekhate thor3I dera meM vaha lAla bana jaaegaa| agni kI jvAlA meM tapakara lAla bana gyaa| golA lohe kA hai| dekhane meM bilkula kAlA hai, paraMtu agni ke saMyoga - karma kI gati nayArI
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM lAla bana gyaa| socane kI bAta yaha hai ki lohe ke majabUta gole meM jahAM sUI bhI nahIM praveza kara sakatI, pAnI bhI praveza nahIM kara sktaa| tanika bhI jagaha nahIM hai phira bhI agni kaise praveza kara gaI ? agni gole ke Ara-pAra calI gii| sAre gole kA kAlA raMga badala diyaa| lAla kara diyaa| mAnoM agni aura golA eka rasa ho gae ho| agnimaya golA ho gyaa| ThIka isI taraha AtmA bhI eka gole jaisI hai| asaMkhya pradezI cetana dravya hai| bAhara se AI haI kArmaNa vargaNA Azrava mArga se Akara Atma pradezoM agnimeM tapakara lAla banA lohe kA meM cipaka gaI hai| Atma pradezoM kI -golA saMkhyA se to anaMtagunI jyAdA kArmaNa agni vargaNAeM Akara AtmA ke sAtha milakara ekarasa bana gaI hai| ataH lohe kA "taptaayaH piNDa" tape hue lohe ke golA7 C gole kI taraha AtmA + karma pudgaloM kA mizraNa hI baMdha tattva kahalAtA hai| lohe meM agni kI taraha AtmA meM kArmaNa vargaNAoM kA praveza hotA hai| ve milakara tadarUpa tanmaya bana jAtI hai| aba AtmA karma meM bheda nahIM dikhAI detA hai| aisA eka rasAtmaka mizraNa ho jAtA hai, yaha karmabandha kahalAtA hai| aba AtmA apane zuddha svarUpa meM nahIM dikhAI detii| karma saMyoga se malIna, karmamaya dikhAI detI hai| Atma guNoM ko Dhakane vAle karma : . . samajhane ke lie eka citra pAsa meM diyA hai| 8 prakAra ke bhagone haiN| jinameM bhinna-bhinna khAdya sAmagrI hai| kisI meM cAya, kisI meM dUdha, kisI meM sabjI-cAvalaSEEKIKAME dAla Adi / una bhagonoM para Dhakkana Dhaka diyA hai, isase ye padArtha una bhagonoM meM Dhaka gae-chipa ge| ThIka usI taraha AtmA ke bhinna-bhinna 8 guNa hai| una guNoM para bAhara se AI huI kArmaNa vargaNA jama gii| jaise 1-2 mahine ke lie ghara banda kara bAhara gAMva jAte haiM aura vApisa Ane ke bAda ghara kholate hI ghara meM dhUla ke Dhera dikhAI dete haiN| kitanI bhI acchI mArabala kI TAilsa ho paraMtu dhUla ke rajakaNoM se AcchAdita hone se TAilsa kA rUpa-raMga-DijAina dikhAI nahIM deMge / ThIka usI taraha Azrava mArga se AI haI kArmaNa vargaNA Atma pradezoM para chA jAtI hai-jama jAtI hai| pariNAma svarUpa Atma guNa daba jAte haiM-Dhaka jAte haiN| spaSTa dikhAI nahIM dete| ataH bhagonoM ko Dhakane karma kI mati nayArI 126)
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ AvaraNa (AcchAdaka) vAle Dhakkana kI taraha Atma guNoM ko Dhakane vAle karmoM ko AvaraNa kahate haiN| AvaraNa = arthAt ddhknaa| bAdhaka tttv| AvaraNa yaha saMskRta zabda hai| Dhakkana yaha hamArA cAlu bhASA kA zabda hai| ataH karmoM ne kyA kiyA? kArmaNa vargaNA ke pudgala paramANuoM ne kyA kiyA? Atma guNoM ko Dhaka diyA-dabA diyA-chipA diyA, yaha DhakanAdabAnA-chipAnA AvaraNa kriyA kahalAtI hai| AvaraNa kI kriyA arthAt AcchAdana karane vAle karma AvaraNIya karma kahalAte haiN| karmoM ke nAma alaga se nahIM kahalAte haiN| karmo ke apane svataMtra nAma nahIM par3e haiN| AtmA ke jisa guNa ko karma Dhakate haiN| usa guNa ke AvaraNIya ve karma khlaaeNge| jaise janme hue jAtaka kA nAma usa rAzI aura nakSatra ke caraNAnusAra par3ate haiN| vaise hI karmoM ke nAma AtmA ke guNoM ko Dhakane vAle Avaraka ke rUpa meM par3ate haiN| AtmA ke guNa bhinna-bhinna hai ataH karmoM ke nAma bhI bhinna-bhinna pdd'eNge| AtmA ke guNa 8 hai isalie karma bhI 8 hai| " Atma guNa Avaraka karmoM ke nAma (1) anaMta jJAna guNa (2) anaMta darzana guNa - darzanAvaraNIya karma (3) anaMta cAritra guNa - mohanIya (cAritrAvaraNIya) karma (4) anaMta vIrya guNa - aMtarAya karma (5) anAmI-arUpI guNa - nAma karma (6) agurulaghu guNa - gotra karma - (7) anaMta (avyAbAdha) sukha guNa - vedanIya karma (8) akSaya sthitI guNa . - AyuSya karma (127 karma kI gati nayArI - jJAnAvaraNIya karma
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 (1) AtmA ke anaMta jJAna guNa ko Dhakane vAle kArmaNa vargaNA ke pudgala paramANuoM ke piMDa rUpa bane karmAvaraNa kA nAma jJAnAvaraNIya karma hai / AtmA ke ATha vibhAga guNAnusAra kie gae haiN| Atma pradezoM para AI huI kArmaNa vargaNA una una vibhAga ke AdhAra para una una guNa ko Dhakane vAle Avaraka karma ke nAma se pahacAnI jAtI hai| isalie Atma guNa ke nAma ko jor3akara AvaraNa zabda lagAkara karma kA nAma banAyA hai| yA dUsarA tarIkA hai usa guNa ke Dhaka jAne se daba jAne se usa karma ne kyA kiyA hai, kyA asara hai usa rUpa se bhI nAmakaraNa kI vyavasthA kI gaI hai| - (2) AtmA ke anaMta darzana guNa ko Dhakane vAle karma ko darzanAvaraNIya karma kahate haiM / (3) AtmA ke anaMta cAritra guNa ko Dhakane vAle karma ko cAritrAvaraNIya karma bhI kahate haiN| yA dUsarI rIta se AtmA ke avyAbAdha svarUpa ko jo ki zuddha svarUpa hai use roka kara mohagrasta karane vAle karma ko mohanIya karma kahate haiM / (4) AtmA meM anaMta vIrya guNa hai| vIrya yahAM zakti artha meM prayukta hai| isa anaMta vIrya guNa kA Avaraka arthAt avarodhaka aMtarAya karma ke nAma se pahacAnA jAtA hai| aMtarAya karanA arthAt vighna DAlanA - avarodha krnaa| isa para se aMtarAya karma nAma pdd'aa| yaha AtmA kI zaktiyoM ko, upalabdhiyoM ko pragaTa hone meM vighna aMtarAya karatA hai| AyuSya karma akSaya sukha vedanIya karma anaMta sthitI gotra karma agurulaghu 6) 3 jJAnAvaraNIya karma anaMta jIva 2 3 jJAna anaMta darzana anata cAritra (5) cetana Atma dravya svasvarUpa anAmI hai| arUpI hai| AtmA kA koI nAma nahIM hai| AkAra vizeSa bhI nahIM hai| AtmA kA koI raMgarUpa bhI nahIM hai| AtmA koI. hAtha-paira vAlI AkRti vizeSa bhI nahIM hai| phira bhI AtmA ko rupa-raMga vAlA, nAma- AkRti - gati-jAti- zarIrAdi vAlA banAne kA kAma karane vAlA nAma karma hai / (6) AtmA halkI - bhArI bhI nahIM hai| UMca-nIca - choTe-bar3e Adi kA AtmA se koI saMbaMdha nahIM hai| aisI agurulaghu svabhAva vAlI AtmA ko ucca varNa (jAti) kula tathA nIca varNa-kula- jAti Adi meM le jAne vAlA gotra karma hai / yaha choTA hai, karma kI gati nayArI (128 & darzanAvaraNIya kama/ Rue Dete He klikte mohanIya karma
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha isase bar3A hai| jAti-kula meM UMca-nIca kA bhedabhAva gotra karma karAtA hai| (7) AtmA anaMta sukhasvarUpa hai| anaMta rUpa se sukha AtmA meM bharA par3A hai| AnaMda hI AnaMda hai| AnaMdaghana svarUpa, saccidAnaMda svarUpa, cidAnaMda svarUpa AtmA kA sukha avyAbAdha hai, arthAt kisI se vyAbAdha pAne vAlA nahIM hai| paraMtu saMsArI avasthA meM 4 gati meM bhinna-bhinna gati-jAti meM sukha-duHkha kA zAtA-azAtA kA anubhava karAne vAlA vedanIya karma hai| jo vedana-saMvedanA pIr3A, sukha-duHkhAdi kA anubhava karAtA hai vaha vedanIya karma hai| (8) AtmA sarvataMtra svataMtra hai| AkAza ke ur3ate pakSI kI taraha svairavihAriNi AtmA ko eka dehapiMjara meM niyata kAla taka bandista banAkara rakhane kA kAma AyuSya karma kA hai| akSaya = a + kSaya = akssy| kabhI bhI kSaya arthAt nAza na hone vAlI AtmA kI akSaya sthiti hai| paraMtu isa guNa para AvaraNa rUpa Akara AyuSya karma AtmA ko janma-maraNa ke kAla cakra meM phasA detA hai| isI AyuSya karma ke kAraNa jIva ko deva-manuSyAdi 4 gati meM mile zarIra meM niyata kAla avadhi taka bandista banakara rahanA par3atA hai| jisa taraha udita hue sUrya para cAroM tarapha se ghanaghora ghaTATopa kAle zyAma - bAdala chA jAte haiM, jisake pariNAma svarUpa sUrya kI kiraNeM-pRthvItala para nahIM pahuMca pAtI hai| aMdherA chA jAtA hai| rAtrI kA bhrama bhI kabhI-kabhI paidA kara detA hai| sUrya ke hote hue bAdaloM ke kAraNa yaha sthiti nirmANa ho jAtI hai| ThIka isI taraha AtmA bhI eka jJAnavAna anaMta zakti Adi guNavAna tejasvI sUrya samAna prakAza puJjavad dravya hai| sUrya jaise prakAza phailAtA hai vaise AtmA jJAnAdi guNoM kA AvirbhAva karatI hai| paraMtu AtmA para kaI parade A jAya to kyA sthiti ho? sUrya para bAdaloM kI taraha AtmA para karmAvaraNa rUpI bAdala chA jAte haiM aba ina Avaraka bAdaloM se kitanA prakAza prakaTa hogA? udAharaNArtha sUrya kA prakAza kAle ghaTATopa bAdaloM meM se jitanA AtA hai utanA hI AtmA meM se jJAnAdi alpamAtrA se bAhara prakaTa hogaa| ATha karma ke ATha AvaraNa hai| inameM se nikalatA huA jo alpatama mAtrA meM jJAnAdi guNoM kA .in. . PM . .IN . MITHALI .... / . . ... . ... . . ...ITRA . karma kI gati nayArI
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAza hogA vahI nAma mAtra vyavahAra meM aaegaa| sUrya para se bAdala havA ke jhoke se khisaka bhI jAte haiN| paraMtu AtmA para se karmAvaraNa itanI jaldI yA havA ke jhoke se nahIM haTa jaate| pariNAma svarUpa AtmA para karma DaTa kara jama jAte haiN| yaha karmAvaraNa kA kArya hai| ina ATha karmoM ke kArya kSetra ko samajhane ke lie zAstrakAra maharSiyoM ne 8 udAharaNa diye haiN| unheM samajhane se unakI sAmyatA sAdRzyatA ke kAraNa ATha karma bhI samajha meM A jaaeNge| ve dRSTAnta nimna prakAra hai| 8 karma kI upamA vAle 8 dRSTAnta : paDa-paDihAra-'simaja-haDa-citta-kulAla-bhaMDagArINaM / jaha eesiM bhAvA, kammANa'vi jANa taha bhAvA / / AMkha para paTTI, dvArapAla (caukIdAra), madhulipta talavAra, madirApAna, jaMjIra, citrakAra, kumhAra tathA bhaNDArI Adi ke jaise svabhAva evaM kArya hai vaise hI svabhAva tathA kArya karmoM ke haiN| kramazaH AThoM ke bAre meM soceN| (1) jJAnAvaraNIya karma - AMkha para paTTI jaisA / AMkha se dekhate haiM / dekhane takI zakti-jyoti AMkha meM hote hue bhI jaba AMkha para paTTI bAMdhI jAtI hai taba kucha bhI nahIM dikhAI detaa| dekhatA manuSya bhI aMdha kI taraha calane lagatA hai| darzana kI zakti-jyoti hote hue bhI AMkha para baMdhI paTTI dekhane meM bAdhaka bana gii| AvaraNa bana gii| dekhane kI zakti ko AcchAdita kara dii| ThIka isI taraha AtmA | meM anaMta jJAna zakti hai| jisase AtmA saba kucha jAna sakatI hai| paraMtu usa jJAna guNa para Ae hue jJAnAvaraNIya | karma ne AMkha para kI paTTI kI taraha kAma kiyaa| jJAna guNa 'ko Dhaka diyA-chipA diyaa| aba aMdhe kI taraha becArA jIva ajJAnAdhIna pravRtti karatA hai| spaSTa samajha meM nahIM aataa| yAda nahIM rhtaa| bhUla jAtA hai ityAdi saikar3oM samasyAeM jJAna ke kSetra meM utpanna hotI hai| ataH jJAnAvaraNIya karma ko AMkha para baMdhI paTTI kI upamA dI hai| (2) dvArapAla ke jaisA darzanAvaraNIya karma - rAjamahala ke bAhara dvArapAla - caukIdAra jo khar3A rahatA hai use paMDihAra-pratihAra kahate haiM, kisI ko bhI rAjamahala meM jAne se pahale dvArapAla rokatA hai| dvArapAla ke dvArA rokA gayA S martun | manuSya jisa taraha rAjA ke darzana nahIM kara pAtA * 'karma kI gati nayArI. .... ....... .... (130) J . 'HEAL
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| ThIka usI taraha AtmA ko dekhane kI zakti anaMta hai| ataH anaMta darzana guNa kahA jAtA hai| paraMtu isa anaMta darzana para AyA huA darzanAvaraNIya karma isa guNa ko Dhaka detA hai - dabA detA hai| pariNAma svarUpa anaMta darzana zakti hote hue bhI AtmA saba kucha dekha nahIM pAtI / yaha darzanAvaraNIya karma kA kArya hai| jisase indriyAM hIna milatI hai| kSINa hotI hai| dikhAI denA, sunAI denA Adi kArya meM bAdhA pahu~catI hai| (3) madhulipta talavAra jaisA vedanIda karma - jaise eka manuSya talavAra para madhu ko lagAkara cATa rahA hai| madhu madhura lagatA hai taba taka cATa rahA hai, paraMtu madhu samApta hone para svAdAsakti ke kAraNa cATate rahane para jaba jIbha kaTa jAtI hai, taba nikalate khUna ke // / kAraNa vedanA hotI hai-pIr3A hotI hai| madhu cATate samaya sukha AnaMda aura madhu kI samApti ke bAda jIbha kaTane para duHkha hotA hai| ThIka usI taraha AtmA para vedanIya karma hai| vedanA-saMvedanA sukhAtmaka aura duHkhAtmaka ubhaya prakAra kI hotI hai| vedanIya karma ke do kArya hai| sukhAnubhava ko zAtA vedanIya aura duHkhAnubhava ko azAtA vedanIya karma kahate haiN| ataH vedanIya karma ko madhulipta talavAra kI upamA dI gaI hai| (4) madirApAna ke jaisA mohanIya karma - mohanIya karma kA svabhAva HA RYAmadirApAna kiye hue manuSya ke jaisA hai,jaise eka IAS -manuSya zarAba pItA hai| zarAba se zarAbI vivekaPAH E LLO bhAna-bhUla jAtA hai| aura aMTa-saMTa bakane lagatA hai| bolane kA bhI viveka nahIM aura kriyA* vyavahAra kA bhI viveka nahIM rahatA, usI taraha mohanIya karma se grasta jIva kA anaMta cAritra guNa Dhaka jAtA hai| pariNAma svarUpa vAstavikatA-yathArthatA bhUlakara mithyA pravRtti karatA hai| jo merA nahIM hai use bhI merA mAnatA hai| merepane kI mamatva-mohavAlI buddhi bana jAtI hai| yahI mohanIya karma kA svabhAva evaM kArya madirApAna kiye hue manuSya ke jaisA FOR ANNNNN / (5) ber3I (hathakar3I) jaisA - AyuSya karma - eka - eka aparAdhI ko pakar3akara hathakar3I lagAkara jela meM DAla diyA jAtA hai| ghUmane-phirane vAlA manuSya jisa taraha jela meM baMdista-kaidI hokara karma kI gati nayArI D
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ par3A rahatA hai| nizcita kAla avadhi taka sajA bhogatA rahatA hai| usI taraha akSaya sthiti guNa vAle jIva ko AyuSya karma kAla avadhi meM bAMdha detA hai| pariNAma svarUpa jIva ko janma-maraNa dhAraNa karane par3ate haiN| mile hue deha meM nizcita AyuSya kI avadhi taka rahanA par3atA hai| svaira-vihArI pakSI ko jaise piMjare meM kaida rahanA par3atA hai usI taraha AyuSya karma ke kAraNa jIva ko isa deha piMjare meM kaidI banakara rahanA par3atA (6) citrakAra-ArTisTa ke jaisA - nAma karma - eka kalAkAra bhinna vAbhinna citra banAtA hai| eka strI-puruSa ke citra meM | PAWAN jisa taraha hAtha-paira, muMha-nAka-kAna-galA Adi banatA hai| raMga bharatA hai| eka pepara para kucha bhI nahIM thA aura kalama-braza-raMga se saba kucha banA detA hai| ThIka vaise hI varNa-gaMdha-sparzAdi -rahita-arUpI-anAmI-anAkAra AtmA ko nAma karma eka zarIra ke DhAMce meM DhAla detA hai| anAkAra ko sAkAra banA detA hai| aMga-upAMgAdi vAlA aba vaha hAthI-baila-manuSya-deva-kIr3e-makor3e Adi ke AkAra meM dikhAI detA hai| arUpI jIva aba kAlA-gorA varNa-raMga vAlA banatA hai| anAmI kA aba nAma vyavahAra hotA hai| isa taraha gati-jAti-zarIra Adi banAne kA kArya nAma karma citrakAra-ArTisTa kI taraha karatA hai| (7).kumhAra ke jaisA - gotra karma - gotra karma kI tulanA kumhAra ke sAtha pra mANa kI gaI hai| jisa taraha kumhAra maMgala kalaza, choTe-bar3e | AISE tathA ucca evaM nimna donoM zreNI ke ghar3e banAtA hai| koI suvarNa mohareM bharane ke lie tadyogya UMce ghar3e le jAte haiM to koI zarAba bharane ke lie bhI vaise ghar3e le jAte haiN| isa taraha ucca evaM nimna donoM zreNI ke ghar3e kI taraha gotra karma bhI AtmA ko UMca-nIca gotra meM le jAtA hai,vaise AtmA kI dRSTi se sabhI samAna haiN| AtmA agurulaghu svabhAva vAlI hai| guru arthAt bhArI, bar3I aura laghu arthAt halkI, choTI ityaadi| usake sAmane niSedhArthaka 'a' akSara AyA hai,arthAt agurulaghuAtmA na choTI hai na bar3I hai| na bhArI hai na halkI hai| paraMtu gotra karma kisI jIva ko ucca kula meM aura kisI ko nIca kula meM le jAtA hai| kisI ko rAjakula meM janma milatA hai to kisI ko harijana-bhaMgI-camAra metara kula meM janma milatA hai| eka ucca gotra pUjanIya ginA jAtA hai to dUsarA nIca gotra niMdanIya ginA jAtA hai| yaha sArA kArya gotra karma kA hai| karma kI gati nayArI
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ M A TALE (8) bhaMDArI ke jaisA -aMtarAya karma - zrI rAja darabAra ke bhaMDAra ko saMbhAlane vAlA jo --, bhaMDArI hotA hai usake pAsa rAjAjJA prApta puruSa koI eka hajAra sonAmahora lene AyA hai| aise samaya bhaMDArI rAjA kI AjJA hote hue bhI manAI karatA hai| nahIM mileNge| pahale kA hisAba laao| kyA kiyA? kahAM gae? aba nahIM mileNge| bhale hI rAjA kI AjJA ho| ThIka isI taraha aMtarAya karma hai| yaha vighnakartA hai| dAna-lAbha Adi prApta hote ho usameM vighna karane kA kAma aMtarAya karma bhaMDArI kI taraha karatA hai| isa aMtarAya karma ke kAraNa AtmA apane anaMta dAnAdi, anaMta zakti Adi guNoM ko prApta nahIM kara sakatI hai| hone para bhI bIca meM vighna karatA hai vaha aMtarAya karma hai| ise bhaMDArI kI-khajAnacI kI upamA dI gaI hai| isa taraha ina ATha karmoM ko acchI taraha se samajha sakeM isake lie zAstrakAra maharSiyoM ne ATha prakAra ke laukika dRSTAntoM ko lekara upamA dete hue samajhAyA hai| jo svabhAva ina ATha karmoM kA hai| anaMta zaktimAna AtmA apane aMdara jJAnadarzanAdi saba kucha mUlabhUta guNa evaM zaktiyAM anaMta ke pramANa meM par3I huI hote hue bhI ina ATha karmoM se dabakara kucha bhI nahIM kara sakatI hai / yaha kitane bar3e Azcarya kI bAta hai? isIlie karmAdhIna jIva Aja karma ke bhAra se dabA haA hone ke kAraNa AtmA dhAraNAnusAra Atma guNoM kA pUrNa AvirbhAva nahIM kara pA rahI hai| yaha to tabhI saMbhava hai jaba AtmA sarva karma mukta siddha-buddha-mukta bana jAya taba sabhI guNa apane pUrNa svarUpa meM pragaTa ho jaaeNge| taba koI karma nahIM rheNge| ataH dharma kI vyAkhyA yahI samajhA rahI hai ki - jo AtmA para lage hue Avaraka - guNa AcchAdaka karma hai unako haTAne kA puruSArtha AtmA ko karanA caahie| anaMta jJAna-darzanAdi jo Atma guNa hai unhIM guNoM kA jIva AcaraNa kareM vahI AcAra dharma ho jaaegaa| aise jJAnadarzana-cAritra-tapa evaM vIrya ke nAma ke pAMca AcAra hai| unheM paMcAcAra kahate haiN| ina pAMcoM AcAra dharmoM kA pAlana karanA arthAt svaguNopAsanA karanA yaha mukhya dharma hai| inhIM paMcAcAra ke dharmoM kA pramukha rUpa se AcaraNa karane se una una jJAna-darzanAdi guNoM para Dhake hue jJAnAvaraNIya -darzanAvaraNIya Adi karmoM kA kSaya hogaa| isalie dharma Atma guNa prAdurbhAvaka evaM karma kSaya kAraka ubhaya rUpa honA caahie| jisase donoM kArya hoNge| eka tarapha karma kSaya hogA to dUsarI tarapha jaise jaise karmAvaraNa haTate jAeMge vaise vaise Atma guNa prakaTa hote jaaeNge| yahI dharma kA sahI kArya hai-phala hai| ataH tadanurUpa dharma honA caahie| isa taraha karma siddhi ke AdhAra para dharma kI vyAkhyA Ekarma kI gati nayArI
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ banatI hai| karma yoga-saMyoga : karma saMsakta saMsArI AtmA dehadhArI hai| Akhira jaba AtmA ko saMsAra meM-saMsArI avasthA meM rahanA hai to nizcita hI use kisI na kisI deha meM hI rahanA pdd'egaa| yaha deha bhI karma nirmita hai| tathAprakAra ke karmAnusAra AtmA ne rahane ke lie deha kA nirmANa kiyA hai| eka gRhasthI ke liye jisa taraha ghara-makAna kI AvazyakatA anivArya hai| athavA kisI dravya padArtha ko rakhane ke lie kisI AdhAra pAtra kI pUrI AvazyakatA rahatI hai ThIka usI taraha AtmA eka dravya hai| isako saMsAra meM rahane ke lie tathAprakAra ke deha kI pUrI AvazyakatA hai| binA AdhAra pAtra ke jaise pAnI Adi drava padArtha AkAza meM laTakate hue nahIM raha sakate haiM, ThIka usI taraha binA kisI zarIra ke jIvAtmA saMsAra meM nahIM raha sakatI kyoMki AtmA niraMjana-nirAkAra arUpI-anAmI hai| yaha zuddha svarUpa saMsAra rahita muktAvasthA meM sadA kAla rahatA hai| paraMtu saMsArI avasthA meM deha kI AvazyakatA anivArya hai| saMsAra meM binA deha ke AtmA nahIM raha sktii| deha nirmANa ke lie karma kAraNa rUpa hai / deha AyA ki deha ke sAtha indriyAM aaii| indriyoM me jIbha AI ki bhASA kA vyavahAra karane ke lie vacana yoga AyA,aura Age calakara indriyoM ke pIche atIndriya mana aayaa| isa taraha AtmA deha-indriyAM-vacana evaM mana ke ghere meM ghira gii| paridhi ke madhya meM jaise kendra hai vaise hI dehAdi kI paridhi ke madhya meM AtmA hai| piMjare meM baMdista popaTa kI taraha AtmA isa deha piMjara meM baMdista hai| ataH karmAdhIna jIva na kevala karma ke hI AdhIna haA apit karma se janya zarIra-indriyAM, vacana evaM mana ke bhI AdhIna ho gayA hai| isIlie Aja hama zarIra ke pulAma, paravaza, indriyoM ke gulAma tathA mana ke gulAma bane hae haiN| sabhI jIvoM ko sabhI indriyAM nahIM milatI kama-jyAdA milatI hai| usI taraha sabhI jIvoM ko mana nahIM milatA hai| sirpha saMjJi paMcendriya jIvoM ko hI mana milatA haiM / jahAM taka indriyAM hI pUrI na milI ho vahAM taka mana bhI nahIM miltaa| pAMcoM indriyAM mila gaI ho usake bAda hI mana kA naMbara AtA hai| isalie mana vAle jIva paMcendriya hI hote haiN| pAMca se kama indriya vAle jIva mana vAle nahIM hote haiN| isa taraha jIva mana-vacana aura kAyA ke ina tIna ke ghere meM ghira gayA hai| aba AtmA ko sArI pravRtti inhIM ke mAdhyama se karanI hai| indriyAM zarIra kA hI bhAga hai| aMga vizeSa hai ataH indriyoM ko alaga se svataMtra na ginate hae inheM zarIra ke aMtargata hI ginakara calate haiN| ataH mukhya rUpa se zarIra-vacana evaM manoyoga vAle jIva he| ye tInoM karaNa rUpa hai| kriyA meM sahAyaka-sahayogI hai| AtmA inake mAdhyama se kriyA karatI hai| saMsArI avasthA meM sArI kriyAeM inakI sahAyatA se calatI haiM / karma kI gati nayArI (134)
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmAdhIna jIva indriyoM kI sahAyatA se dekhatA-sunatA-suMghatA haiN| dekhane-sunane kI kriyA to jIva hI karatA hai| paraMtu dekhane meM AMkha sahAyaka banatI hai| indriyoM ke jariye dekhA-sUMghA jAtA hai| AtmA zarIra meM na ho aura indriyAM sabhI pUrI ho to ve indriyAM dekhane-sunane Adi kI kriyA nahIM kara sktii| ataH mukhya kartA cetana jIva hai| zubha-azubha kriyA se karma : kriyA kA kartA cetana jIva hai| kriyA meM sAdhana rUpa zarIrAdi hai| ina sabake mAdhyama se tathAprakAra kI bhinna bhinna kriyAeM hotI hai| zarIra ke dvArA halana-calana, gamana-Agamana, nidrA-jAgRti, AhAra-nihArAdi kI sabhI kriyAeM zarIra ke mAdhyama se hotI hai| zarIradhArI jIvoM kI ye pramukha kriyAeM hai| indriyoM ke mAdhyama se jIva dekhane-sunane-sUMghane-cakhane-sparza karane kI kriyA karatA hai| ye pAMcoM indriyA 23 prakAra ke varNa-gaMdha rasa-sparza-dhvani Adi kriyA meM kAraka hai| pAMca indriyoM ke mukhya 23 viSaya hai| varNa-5+gaMdha-2 + rs-5,+sprsh-8,+dhvni-3=23| ina 23 viSayoM kI kriyA pAMca indriyoM ke mAdhyama se hotI hai| ye pAMco indriyAM 23 viSayoM kA jJAna karAtI hai, tathAprakAra ke varNAdI ke jJAna meM sahAyaka hai ataH jJAnendriyAM kahalAtI hai| vacanayoga-bhASA bolane kI kriyA meM kAraNa rUpa hai| vacana yoga ke mAdhyama se vyakta-avyakta prakAra kI bhASA jIva bolatA hai / bhASA vyavahAra bhI saMsAra meM bahuta Avazyaka kriyA hai| tIsarA hai-manoyoga / mana se socane-vicArane kI kriyA hotI hai| kisI bhI vastu yA vyakti ke bAre meM socanA-vicAranA par3atA hai| yaha kAma jIva mana ke mAdhyama se karatA hai| jIva hI tathA prakAra kI kriyA ke lie ina sAdhanoM ko nirmANa karatA hai| tabhI inake mAdhyama se tathAprakAra kI kriyA kara sakate hai| ina kriyAoM meM zubha bhI hotI hai aura azubha bhI hotI hai| donoM prakAra kI kriyA kA kartA cetana jIva hai, aura sahAyaka karaNa-mAdhyama-kAyA-vacana tathA mana hai| inhIM ke jarIe AtmA karma se saMsakta hotI hai| umAsvAti mahArAja ne tattvArthAdhigama sUtra meM kahA hai ki - "kAya-vAGa manaH krmyogH'| kAyA-vacana aura mana ke dvArA karma kA saMyoga hotA hai| tathAprakAra kI kriyA karatA huA jIva karma se saMyoga karatA hai| kArmaNa vargaNA ke pudagala paramANuoM kA AtmA se saMyoga hotA hai| yaha karma yoga Age baMdha meM acchI taraha baMdakara eka rasa ho jAtA hai| kriyA paraka karma kI vyAkhyA : ___ karma eka zabda hai| saMskRta ke dhAtukoSa kI "DukiMga-karaNe' - kri = karaNe dhAtu se karma zabda banA hai| ataH karma kriyA paraka hai| kriyA vizeSa se janya hai|atH karma kI kriyA paraka vyAkhyA karate hue devendrasuri ma. ne prathama karmagraMtha meM karma kI gati nayArI
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ likhA hai ki- "kirai jIeNa heuhiM jeNaM to bhannae kamma' arthAt jIva ke dvArA hetu pUrvaka jo kriyA kI jAya, yA jo kucha kiyA jAya vaha karma kahA jAtA hai| isa sUtra ke adara eka-eka zabda kA pUrA mahattva hai| eka bhI zabda nikAla nahIM skte| heuhiM-hetu zabda para jyAdA bhAra diyA gayA hai| mAtra kriyA karma nahIM hai| paraMtu hetu pUrvaka kI gaI kriyA karma hai / kriyA kA kartA jIva hai / kartA ke binA kriyA ho nahIM sakatI usI taraha jIva ke binA karma nahIM ho sakate / ataH jIva hI karma kA kartA hai / karma kriyA janya hai / hetu-Azaya-bhAva yA adhyabasAya ke saMdarbha meM hai| kriyA cAhe jaisI bhI ho paraMtu hetu kaisA hai? isa para bar3A AdhAra hai| saMbhava hai bAhara se kriyA acchI nahIM bhI dikhAI degii| kriyA kA bAhya svarUpa apriya bhI hogA paraMtu hetuAzaya acchA bhI ho sakatA hai| udAharaNArtha mAM bacce kA bukhAra utArane ke lie kar3avI davAI pilAtI hai| Azaya jAnatI hai ki isase bukhAra jaldI utara jaaegaa| beTA acchA ho jAegA, paraMtu kriyA kA bAharI svarUpa acchA nahIM lgegaa| beTA rotA hai cillAtA hai, aura mAM pakar3a kara jabaradastI se kar3avI davAI pilAtI hai| dUsarI eka kriyA hai| peTa phaaddnaa| isa prakAra kI kriyA ke kartA do prakAra ke hote haiM / eka to sarjana DaoNkTara aura dUsarA khUnI, chUrA calAnevAlA aparAdhI / chUrA calAne vAlA bhI peTa para chUrA calAkara bhAga jAtA hai| peTa para cIrA par3a jAtA hai, camar3I kaTa jAtI hai aura khUna bahane lagatA hai| dikhane meM DaoNkTara kI kriyA bhI isase milatI-julatI hai / sarjana DaoNkTara bhI peTa para cAkU calAtA hai| camar3I kaTatI hai, khUna bahatA hai, peTa phaTatA hai| paraMtu isa prakAra kI kriyA karane vAle donoM kartA kA Azaya bhinna-bhinna hai| Azaya-hetu meM rAta-dina kA aMtara hai| DaoNkTara kA Azaya marate hue ko bhI bacAne kA hai| jabaki khUnI kA hetu jinde ko bhI mArane kA hai| ataH kriyA meM Azaya-hetu mahatva kI bhUmikA adA karatA hai, tadnurUpa karma baMdha hotA hai / marate hae ko bhI bacAne kA kArya karane vAle sarjana DaoNkTara ko zubha puNya karma lagate haiM aura bace hue yA jinde ko mArane kA paMcendriya hatyA kA pApa khUnI ko lagatA hai / pApa azubha karma hai / isa prakAra karma kriyA janya hai| jIva ke adhyavasAya pariNAma para AdhArita hai| isIlie kahA gayA hai ki - "kriyAe karma-pariNAme baMdha' kriyA ke AdhAra para AtmA meM kArmaNa pudagala paramANuoM kA Agamana jarura hotA hai, paraMtu baMdha to jIva ke pariNAma ke AdhAra para hogaa| thAlI meM ATA to liyA paraMtu ATe kA baMdhana to pAnI ke pramANa ke anusAra hogaa| usI taraha kisI bhI prakAra kI kriyA ke anusAra kArmaNa vargaNAeM AtmA meM A jaaegii| yaha Ane kI Azrava kriyA huI, paraMtu Azrava ke bAda jo baMdha hotA hai vaha baMdha pariNAma ke AdhAra para hotA hai| jisa taraha ATe meM pAnIghI-tela Adi DAlA jAtA hai aura usake AdhAra para ATe kA piMDa hotA hai| usI karma kI gati nayArI (136)
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ taraha AtmA meM Ae hue kArmaNa vargaNA ke jar3a pudagala paramANuoM meM jIva pariNAmaadhyavasAya rUpI rasa DAlatA hai| tathAprakAra ke rasa ke AdhAra para una kArmaNa paramANuoM kA piMDa-vaha karma khlaaegaa| mAtra bAharI AkAza pradeza meM rahI huI kArmaNa vargaNA ko karma nahIM kahA jaataa| jaise mAtra gehUM ke cUrNa (ATe) para velana calAne se roTI nahIM banatI hai, usameM pAnI DAlakara ATe kA piMDa bAMdhA jAya phira roTI bnegii| usI taraha kArmaNa vargaNA karma nahIM hai / ve hI AtmA ke sAtha milakara eka rasa bana jAtI hai| phira unakA piMDa jo hotA hai vaha karma kI saMjJA prApta karatA hai| yaha kArmaNa piMDa karma kahalAtA hai| prAyaH pariNAma ke anusAra kriyA hotI hai aura prAyaH kriyA ke anurUpa pariNAma bhI hote haiN| paraMtu sAmyatA aura vaiSamya donoM inake bIca dikhAI dete haiN| pariNAma acche bhI ho aura kriyA kA svarUpa kharAba bhI ho sakatA hai| yA pariNAma kharAba bhI ho aura kriyA acchA bhI ho sakatA hai| udAharaNArtha maMdira meM darzana-pUjA karane Ane kI kriyA acchI hai paraMtu bhagavAna kA mukuTa corane ke pariNAma kharAba se kharAba hone ke kAraNa darzana-pUjA kI kriyA kA puNya nahIM lagegA paraMtu mukuTa corane ke pariNAmAnusAra bhayaMkara azubha karma baMdha hogaa| isa taraha pariNAma aura kriyA kI cartubhaMgI banegI - (1) pariNAma acche - kriyA kharAba / (2) pariNAma kharAba - kriyA acchI / (3) pariNAma acche aura kriyA bhI acchI / (4) pariNAma kharAba aura kriyA bhI kharAba / isameM pariNAma kharAba vAle donoM bhaMga azubha karma baMdha kAraka hai| jabaki pariNAma acche ke do bhaMga meM pariNAma ke sAtha sAtha kriyA bhI acchI hai to doharA lAbha hai| isa taraha karma baMdhaM kA mukhya AdhAra pariNAma kI zubhAzubhatA para hai| karma baMdha ke hetu : pariNAma aura kriyA kA jo vicAra karma baMdha ke hetu karma baMdha meM kiyA hai| una karmoM kA baMdha AtmA ke sAtha jaba hotA hai taba baMdha ke hetu bhinna bhinna prakAra ke hote haiN| tattvArthAdhigama sUtra meM baMdha hetu isa prakAra batAe haiM - mithyAdarzanA-'viratiAtmA pramAda-kaSAya-yogA bandha hetavaH (8-1) mithyAtva avirati-pramAda-kaSAya aura yoga ye pAMca baMdha ke hetu hai / hetu jo kAraNa rUpa hote haiN| AtmA ke sAtha karma baMdha kA kyA kAraNa hai? (137) karma kI gati nayArI 41121.1.... a........ ..HTTTTTTTTT DOIRALARITALIAMONDAY . . . . . . . . . . . . . . . WamanamaARIBazaaras. H al...... PORamIBID . . . . . . . .. .............ONI..... ...........
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ kisa kAraNa se karma baMdha hotA hai ? prayojana vizeSa ko yahAM hetu kahA hai| aise hetu ke rUpa meM mithyAtvAdi pAMca ko karma baMdha ke kAraNa rUpa meM batAe haiN| Azrava kriyA se to bAharI AkAza pradeza meM rahI huI sirpha kArmaNa vargaNA kA AtmA meM Agamana mAtra huA hai| AkarSaNa huA hai| jaise dUdha meM zakkara DAlI hai| paraMtu DAlate hI ghUla nahIM jAtI hai| thor3I dera hilAne ke bAda ghUlatI hai| ghUlane para to aisI ghUla jAtI hai ki aba eka kaNa bhI hAtha meM nahI AtA / samasta dUdha meM mizrita ho gii| eka rasa ho gii| dUsarI kriyA meM dekheM-lohe kA golA bhaTThI meM DAlate hI lAla nahIM ho jaaegaa| samaya lagatA hai| agni meM thor3I dera tapegA phira lAla hogaa| ThIka usI taraha Azrava mArga se kArmaNa vargaNA AtI hai, paraMtu Ate hI Atma pradezoM ke sAtha milakara eka rasa nahIM bana jAtI / yaha to sirpha AzravaNa-Agamana- AkarSaNa huA hai| thAlI meM ATA lete hI piMDa bana nahIM jAtA hai| pAnI DAlane ke bAda use milAkara eka rasa banAkara masalane se piMDa hotA hai| usI taraha Azrava mArga se Atma pradeza meM Ae hue kArmaNa vargaNA ke pudgala paramANu mithyAtva Adi hetuoM se Atma pradezoM ke sAtha mila kara eka rasa baneMge, taba baMdha kahalAegA / yadyapi dekhA jAya to Azrava mArga ke bhedoM meM bhI avirati - kaSAya aura yogAdi hai tathA ye hI bheda baMdha ke aMdara bhI gine gae haiN| avirati-kaSAya aura yoga ye baMdha ke bhI bheda haiM to kyA samajhanA ? yadi aisI samAnatA hai to phira do bheda alaga kyoM kiye gae haiM? prazna sahI hai / sabhI bheda donoM meM samAna nahIM hai / kucha AMzika sAmyatA jarUra hai| paraMtu isase bhI jyAdA kriyA ke svarUpa meM bheda haiM / Azrava kI kriyA meM sirpha bAhara se pudgala paramANuoM kA AkarSaNa mAtra hai, unakA AtmA meM AnA mAtra hai, aura Ane ke bAda eka rasa ho mila jAnA yaha baMdha hai / zakkara hI bAhara se dUdha meM AI aura zakkara hI dUdha meM milakara kaNa-kaNa ke svarUpa meM lupta ho gii| dUdha meM pAnI bAhara se AyA aura mila gyaa| agni meM lohe kA golA bAhara se AyA aura agnimaya banakara lAla bana gayA / ThIka usI taraha Azrava ke bAda baMdha kI kriyA hotI hai| Azrava kI kriyA se hI Ae hue kArmaNa vargaNA ke pudgaloM meM mithyAdarzanaavirati Adi kA rasa giratA hai| taba AtmA ke pradezoM ke sAtha milakara eka rasa bana jAte haiN| kSIra + nIravat - dUdha - pAnI kI taraha milakara eka rasa honA, yA taptAyaH piMDavat - lohe kA golA aura agni milakara jisa taraha eka svarUpa ho jAte haiM usI taraha kArmaNa vargaNA ke pudgala jar3a paramANu AtmA ke pradeza ke sAtha milakara eka rasa bana jAte haiM / yaha eka rAsAyanika prakriyA hai| mUrta-amUrta kA mela kaise ? prazna vicitra khar3A hotA hai ki - AtmA aura karma pudgala paramANu eka karma kI gati nayArI (138.)
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ cetana hai aura dUsarA jar3a hai| jar3a-cetana kA kSIra-nIravat mizraNa kaise ho sakatA hai ? jar3a kA jar3a ke sAtha mela ho yaha rAsAyanika kriyA to phira bhI saMbhava hai| paraMtu jar3a kA cetana ke sAtha mizraNa kaise ho sakatA hai ? dUsarI tarapha zAstra yaha kahatA hai ki AtmA amUrta hai aura kArmaNa vargaNA mUrta hai| pudgala hone se mUrtatva yaha pudgala kA dharma hai| mUrta svarUpa pudgala ye amUrta AtmA ke sAtha kaise mila sakate haiM ? aura mile to bhI mUrta kI amUrta para kyA asara ho sakatI hai ? yaha kaise saMbhava hai ? isameM koI Azcarya nahIM hai| mUrta ho yA amUrta ho donoM mUlabhUta dravya svarUpa to avazya hI haiM / eka dravya dUsare se milatA hai| dUsare meM saMmizrita hotA hai / phira kahAM prazna rahA ? jisa taraha buddhi - jJAna ke Upara madirA yA brAhmI kI asara hotI hai / madirA ke sevana se unmAda AtA hai,buddhi unmata hotI hai| zarAbI viveka dazA bhUla jAtA hai / nirarthaka pralApa karane lagatA hai| mAM ko patnI aura patnI ko mAM samajhakara na bolane jaisA bolane lagatA hai| usI zarAbI kA nazA utara jAne ke bAda ucita vyavahAra dekhakara hama Azcarya vyakta nahIM karate ? dUsarI vastu hai - brAhmI / brAhmI ke sevana ke unmAda kI sthita Tala jAtI hai| manuSya kI buddhi kA bauddhikavikAsa hotA hai| samajhadAra banatA hai| ise Apa kyA samajheMge? amUrta para mUrta kA prbhaav| isI taraha cetanAtmA jo anAdi kAla se saMsAra meM hai| dehadhArI hI hai| aisI sthiti meM amUrta AtmA yadi mUrta pudgala dravya grahaNa karatI hai to ve pudgala paramANu Atma praveza para cipaka kara Atma guNoM ko Dhakane kA kAma karate haiN| jisa taraha dhUla ke rajakaNa vipula mAtrA meM Akara ghara kI TAilsa para chA jAte haiM, phira TAilsa kI DijAina Adi spaSTa dikhAI nahIM detii| saMba kucha daba jAtA hai, dhUla kaNa se Dhaka jAtA hai| ThIka usI taraha kArmaNa vargaNA ke pudgala paramANu jo saMpUrNa AtmA ke asaMkhya pradezoM para chA jAte haiM jisase AtmaguNa Dhaka jAte haiN| daba jAte haiM / yahI karmAvaraNa hai - karma hai| pudgala grahaNa evaM pariNamana : .. jIva ke sAtha kArmaNa vargaNA ke saMmizraNa kI isa rAsAyanika prakriyA meM do krama hai| pahale to pudgala grahaNa hotA hai| ise hI Azrava mArga kahate haiN| Azrava kI kriyA meM sahAyaka kAraNa indriyAM - avrata - kaSAya-yoga aura kriyAeM haiN| jabaki grahaNa kiye hue pudgaloM kA AtmA meM pariNamana yaha baMdha tattva kahalAtA hai| pariNamana yaha kriyA vizeSa hai| eka vastu apanA svarUpa kho baiThatI hai aura dUsare meM mila jAtI hai| jisa taraha zakkara jo pahale kaNa-kaNa svarUpa meM thI vaha dUdha meM milakara - tanmaya bana gaI / ekarasa ho gaI yaha pariNamana hai / aMgrejI meM do kriyAeM prayoga meM AtI hai / To Envolve. isakA artha hai milanA / paraMtu yaha milanA aisA hai ki vastu apanA - karma kI gati nayArI 139
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ svarUpa kho nahIM baiThatI / svataMtra astitva rakhate hue milatA hai / eka vyakti cAroM meM Envolve hai, arthAt milA huA hai,ghUlA huA nhiiN| dUsarI kriyA hai To Desolve isakA artha hai pighala jAnA -ghUla jAnA- eka rasa ho jaanaa| zakkara dUdha meM Desolve ho gii| usI taraha kArmaNa vargaNA ke pudgala paramANu pahale AtmA meM Envolve hote haiM phira karma baMdha ke mithyAtvAdi hetu se Desolve hote haiN| eka rasa ho jAte haiN| udAharaNArtha hama bhojana karate haiN| udara meM yakRta Adi meM usakI rAsAyanika prakriyA zurU ho jAtI hai| AMtoM ke aMdara usa AhAra kA pAcana ho jAtA hai| rasa nirmANa hotA hai| vaha rasa rUdhirAdi meM pariNata hotA hai| nADiyoM meM rakta khiMcA jAtA hai| isa taraha eka AhAra rasa-rUdhira-mAMsa-meda-asthi-majjA tathA vIrya rUpa sapta dhAtuoM meM pariNata hotA hai| yaha pariNamana rAsAyanika prakriyA vizeSa se calatA rahatA hai| jo AhAra hama grahaNa karate haiM usameM se rasa-rudhira Adi sapta dhAtueM banane ke bAda atirikta AhAra-pAnI mala-mUtra meM pariNata hotA hai| jo zarIra kI visarjana kriyA karane vAle avayavoM ke dvArA visarjita kiye jAte haiN| rakta paribhramaNa sAre zarIra meM hotA rahatA hai| sarva dhAtuoM kI puSTi hotI rahatI hai| sthUla rasa apane sthAna para rahatA hai aura sUkSma rasa dhAtu meM mizrita hotA jAtA hai| AhAra meM hotI huI isa rAsAyanika kriyA meM grahaNa-pariNamana kI rAsAyanika prakriyA calatI hai| do pRthak pRthak vastuoM meM eka kA AkarSita hone kA dUsarI kA AkarSita kara khiMcane kA svabhAva vizeSa hai| isalie do kA saMbaMdha hotA hai| AtmA kA AkarSita karane kA, khiMcane kA svabhAva hai| aura kArmaNa vargaNA Adi aSTa vargaNAoM ke pudagala paramANuoM kA AkarSita hone kA khiMce jAne kA svabhAva vizeSa hai| jaise cumbaka kA svabhAva hai| cumbaka AkarSita karatA hai, aura loha kaNa AkarSita hote haiN| khiMce jAte hai aura cumbaka ke sAtha cipaka jAte haiN| Atmika karaNavIrya : Atmika karaNavIrya jo mana,vacana,kAyA kI pravRtti rUpa hai usase AtmA meM tathAprakAra kA kaMpana nirmANa hotA hai| chadmastha saMsArI jIvoM kA chadmasthika vIrya jo salezya-lezyA sahita hotA hai / vaha sakaSAyi aura akaSAyi ubhaya rUpa hotA hai| yaha salezya kSAyopazamika tathA kSAyika bhAva se do prakAra kA hotA hai| abhisaMdhija aura anbhisNdhij| ubalate hue pAnI meM jaisA kaMpana hotA hai vaisA kaMpana karmasaMyoga se Atma pradezoM meM satata cAlU rahatA hai| isa kaMpana kI asara zArIrika, mAnasika evaM vAcika aneka bAhya pravRttiyoM se vyakti ko hotI hai| abhisaMdhija evaM anabhisaMdhija karma kI gati nayArI (140)
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrya donoM prakAra ke vIryapravartana se AtmA meM satata karma yogya kArmaNa vargaNA kA praveza hotA hI rahatA hai| phira praveza hue kArmaNa paramANu Atma pradezoM ke sAtha eka rasa hokara saMbaMdha meM Ate haiN| yahI baMdha hai| AtmA kA prakaMpita vIrya jo kaMpana paidA karatA hai yaha AtmA ke asaMkhya pradezoM meM satata hotA hai| isI ke kAraNa AtmA meM satata nae karma paramANuoM kA Agamana hotA rahatA hai| phira baMdha hotA hai| AtmA ke asaMkhya sabhI pradezoM ke dvArA grahaNa karAte una pudgala skaMdha samUhoM meM ananta vargaNAeM hotI hai tathA pratyeka vargaNA meM ananta paramANu hote haiN| AtmA ke vIrya ke viparIta pravRtti dvArA satata asaMkhya pudgaloM meM AtmA DhakatI jAtI hai| yaha viparIta pravRtti mana-vacana-kAyA ke dvArA hote hue karaNavIrya ke dvArA hotI hai| prati samaya AtmA ke asaMkhya pradezoM meM asaMkhya pudgala paramANumaya kArmaNa vargaNA kA grahaNa hotA hai| AhAra lene ke bAda jisa taraha pAcana hotA hai, phira Age rakta-rudhira-rasAdi sapta dhAtuoM meM jisa taraha pariNamana hotA hai ThIka usI taraha kArmaNa vargaNA ke pudgala paramANuoM ke grahaNa ke bAda AtmA meM unakA pariNamana hotA hai| grahaNa kriyA Azrava mArga aura pariNamana kI kriyA baMdha tattva ke rUpa meM ginI jAtI hai| yaha baMdha AtmA ke sAtha pudgala paramANuoM ke eka rasa bhAva ko kahate haiN| kSIra nIravata baMdha hotA hai| karma baMdha ke hetuoM meM jo mithyAtvAdi hetu kAraNa rUpa hai unakA thor3A vicAra karane se ve spaSTa ho jaaeNge| ____ mithyAtva :-'tatra samyag darzanAd viparItaM mithyAdarzanam' / samyag darzana se jo viparIta hai vaha mithyAdarzana kahalAtA hai| samyag arthAt-yathArtha, vAstavika saccA darzana hI samyag darzana kahalAtA hai| jo padArtha jaisA hai jisa svarUpa meM hai use vaisA hI dekhanA-kahanA-mAnanA yaha samyag darzana hai, ThIka isase viparIta arthAt jo padArtha jaisA hai jisa svarUpa meM hai usase viparIta dekhanA-kahanA-mAnanA yaha mithyA darzana hai| aisI mithyA buddhi mithyAtva kahalAtI hai| 'tattvArtha zraddhAnaM samyag darzanam' tattva aura artha kI saccI zraddhA samyag darzana hai| isase viparIta 'tattvArtha azraddhAnaM mithyAdarzanam' tattva aura artha kI azraddhA-ulTI-galata dhAraNA yA mAnyatA yaha mithyAdarzana hai| mithyA bhAva ko mithyAtva kahA hai| devAdhideva bhagavAna eka tattva hai| usakA jo jaisA sahI svarUpa hai vaisA na mAnakara ulTI mAnanA, viparIta meM bhI bhagavAna kI buddhi rakhanA yaha mithyAtva hai, arthAt rAga-dveSa rahita vItarAga sarvajJa kevalI-mokSa mArga ke upadezaka sarva doSa rahita ko bhagavAna mAnanA cAhie yaha samyag darzana hai aura aisA mAnakara isase viparIta rAgI-dveSI-alpajJa evaM kAma-krodhAdi se bhare hue ko bhagavAna mAnanA yaha mithyAtva hai| usI taraha kaMcana-kAminI ke tyAgI, (141) karma kI gati nayArI
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ tapasvI, paMcamahAvratadhArI sAdhu mahArAja ko gurU mAnanA yaha samyaga darzana hai aura isase viparIta dhana-sampatti kaMcana-kAminI rakhane vAle, avratI-aviratidhara ko gurU mAnanA yaha mithyAtva hai| sarvajJopadiSTa mokSa sAdhaka dharma ko sahI artha meM dharma mAnanA yaha samyag darzana hai aura isase viparIta adharma meM bhI dharma buddhi rakhanA, saMsAra poSaka-viSaya-kaSAya-rAga-dveSAdi meM bhI dharma buddhi rakhanA yaha mithyAtva hai| AtmA-paramAtmA, puNya-pApa, svarga-naraka, loka-paraloka, Azrava-saMvara, nirjarA aura baMdha, karma-dharma tathA mokSAdi tattvoM para yathArtha zraddhA hai| ina tattvoM kA jaisA svarUpa evaM jo artha hai usI svarUpa evaM artha meM ina tattvoM ko mAnanA-jAnanA hI samyag zraddhA khlaaegii| isase viparIta yA to ina tattvoM ko na mAnanA, na samajhanA, na jAnanA yA viparIta artha meM mAnanA-jAnanA Adri mithyAtva kahalAtA hai| yaha mithyAtva karma baMdha kAraka hai| mithyAtva karma baMdhana meM mUlabhUta kAraNa hai yaha batAte hue kahA hai ki __ paTotpattimUlaM yathA tantuvRndaM, ghaTotpattimUlaM yathA mRtsamUhaH / tRNotpattimUlaM yathA tasya bIjaM tathA karma mUlaM ca mithyAtvamuktam / / . paTa arthAt kapar3A-vastra / kapar3e kI utpatti meM jisa taraha tantu-dhAgA kAraNa hai, ghar3A banAne meM miTTI jisa taraha kAraNa hai, dhAnyAdi kI utpatti meM jisa taraha usakA bIja kAraNa hai usI taraha karma kI utpatti meM mithyAtva kAraNabhUta hai / karma baMdha meM mithyAtva mUla kAraNa hai| mithyAtva kI upasthiti meM karma kI bar3I dIrgha bhArI prakRtiyAM baMdhatI hai| ___avirati - "yathoktAyA viraterviparItA'viratiH" jisa taraha ahiMsAsatya-asteya-brahmacarya-aparigrahAdi vrata kahe gae haiN| inameM masta rahane vAlA jIva vratI kahalAtA hai| yama-niyama kA pAlana karane se karma baMdha nahIM hotaa| isase viparIta hiMsA-jhUTha-corI-maithuna sevana-darAcAra-vyabhicAra evaM parigrahavatti se jIva bhArI karma baMdha karate haiN| karma baMdha meM avirati bhI eka hetu hai| __pramAda -'pramAdaH smRtyanavasthAnaM kuzalaSvanAdaraH yoga duSpraNidhAnaM catyeSa pramAdaH' - mokSamArga kI upAsanA meM zithilatA lAnA aura indriyAdi ke viSayoM meM Asakta bananA yaha pramAda hai| vikathA Adi meM rasa rakhanA bhI pramAda hai / jo Agamavihita kuzala kriyAnuSThAnAdi hai unameM anAdara karanA hai| mana-vacana-kAyAdi yogoM kA duSpraNidhAna ArtadhyAnAdi kI pravRtti pramAda bhAva hai| pramAda bhI pAMca prakAra kA batAte hue zAstrakAra maharSi kahate haiM - majja-viSaya-kaSAyA-nidrA-vikahA ya paJcamA bhnniyaa| e e paJca pamAyA, jIvA pADaMti saMsAre // karma kI gati nayArI
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAna - pramAda - / mada-8 viSaya-5 kaSAya-4 nidrA-5 vikathA-4 jAti, lAbha, sparza krodha nidrA strI kathA kula, bala, rasa nidrAnidrA deza kathA rUpa, tapa, gaMdha mAyA pracalA bhakta kathA zruta, aizvarya varNa lobha pracalA pracalA rAja kathA zabda thINaddhi . . kaSAya - kaS + Aya = kaSAya - kaS = saMsAra aura Aya = lAbha | arthAt saMsAra kA lAbha jisase ho vaha kaSAya hai| ataH nizcita ho gayA ki jaba jIva krodhAdi kaSAyoM ki pravRtti karegA taba saMsAra avazya bddh'egaa| saMsAra kaba bar3hegA ? jaba karma baMdha hoMge tb| ataH kaSAya sabase jyAdA karma baMdhAne meM kAraNa hai| tattvArthAdhigama sUtra meM umAsvAti mahArAja ne batAyA hai ki - sakaSAyatvAt jIva: karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte (8-2) / kaSAyAdi se yukta (sahita) jaba jaba jIva hotA hai taba taba karma yogya pudgaloM ko jIva khiMcatA hai, grahaNa karatA hai| kaSAya bhAva meM jIva karma se lipta hotA hai| ye kaSAya Azrava meM bhI kAraNa hai tathA karma baMdha meM bhI kAraNa hai / AtmA svabhAvadazA chor3akara vibhAvadazA meM jAtI hai yaha pramAdabhAva hai| ataH kaSAya karanA yaha AtmA kA svabhAva nahIM-vibhAva hai| isalie kaSAya karanA bhI pramAda hai| ataH kaSAyoM ko pramAda meM bhI ginA gayA hai| krodha-mAna-mAyA aura lobha ye kaSAya ke mukhya cAra bheda haiM, parantu mUlarUpa se dekhA jAya to rAga-dveSa ye do hI mUla kaSAya hai| rAga ke bheda meM mAyA aura lobha Ate haiM / tathA dveSa ke bheda meM krodha aura mAna gine jAte haiN| / yoga mana-vacana-kAyA ke ye tIna yoga bhI karma baMdha ke hetu he jIvAtmA sArI pravRtti ina tIna karaNoM ke sahAre hI karatI hai| kisI bhI prakAra kI kriyA meM ye tIna . sahAyaka hai| mana se socane-vicArane kI kriyA hotI hai| vacanaM se bhASA kA vAg vyavahAra hotA hai| kAyA (zarIra) se halana-calana, AnA-jAnA, sonA-uThanA, khAnA-pInA, AhAra-nihAra Adi kI kriyAeM hotI hai / indriyAM bhI zarIrAntargata hI ginI jAtI hai| zarIra ke hI aMga hai| ataH AMkha, kAna Adi pAMco indriyoM se dekhanA, sunanA, cakhanA-svAdAdi anubhava karanA, sparzAnubhava karanA ye sArI kriyAeM bhI kAyA se hI hotI hai| kAyA kI kriyA pravRtti kahalAtI hai to.mana kI kriyA vRtti ke rUpa se samajhI jAtI hai| ye sabhI karma baMdha meM kAraNa hai ataH baMdha hetu ke bhedoM meM yoga ko bhI karma baMdha kA hetu mAnA gayA hai / vaise zAstra meM yoga 15 prakAra kA batAyA (143) karma kI gati nayArI
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ gayA hai| isa taraha mithyAttva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ye pAMco pramukha rUpa se karma baMdha ke het hai| inase karma kA baMdha hotA hai| arthAt Azrava mArga se Atma pradeza meM praviSTa kI huI kArmaNa vargaNA jo pudgala paramANu svarUpa hai unakA AtmA ke sAtha eka rasa honA, kSIra-nIravat yA tapta-ayaH piNDavat eka bhAva honA baMdha kahalAtA hai / yaha baMdha 4 prakAra kA hai| baMdha ke 4 prakAra : - sa bandha / / 8-3 / / prakRti-sthityanubhAva-pradezAltAdvidhayaH / / 8-4 / / kArmaNa vargaNA ke pudgala paramANuoM kA Atma pradezoM ke sAtha ekarasI bhAva hokara parasparAzleSa rUpa se rahanA hI baMdha hai / umAsvAti mahArAja ne tattvArthadhigama sUtra meM yaha bandha cAra prakAra kA batAyA hai| - baMdha saMdha - prakRti, sthiti, rasa (anubhAga), pradeza baMdha ina cAroM ke artha ko samajhAte hue navatattva meM kahA hai ki - payaI sahAvo vutto, ThiI kaalaavhaarnnN| .. aNubhAgo raso Neo, paeso dala sNco|| prakRti kA artha hai svbhaav| kisa padArtha kA kaisA svabhAva hai? isake AdhAra para karma kI prakRtiyoM kA kaisA svabhAva hai? kyA unakI prakRti hai? yaha bAta prakRti baMdha ke AdhAra para kahI jaaegii| sthiti baMdha meM AtmA ke sAtha lage hue karmabaMdha kI kAla sthiti avadhi Time Limit kahI jaaegii| anubhAga kA artha hai - "satyAM sthitau phalaMdAna kSamAtvAdanubhAva bandhaH" arthAt karma kI sthiti rahate hue karmo kA zubha-azubha phala kaisA milegA? usakA nirNaya anubhAga baMdha ke AdhAra para hai| "karma pudgala pariNAma lakSaNaH pradeza baMdhaH" kArmaNa vargaNA ke pudgala paramANuoM kA pramANa kitanA hai yaha pradeza baMdha hai| isa taraha ye mukhya cAra prakAra ke baMdha hue| jIva pradezoM ke sAtha kArmaNa pudgaloM kA jaba baMdha hotA hai taba cAra vastuoM kA mukhya rUpa se nirNaya hotA hai / ve haiM prakRti-sthiti-rasa aura prdesh| udAharaNa ke lie samajhIe ki nava nirmANa ho rahe makAna kA eka sImenTa kA khaMbhA bana rahA hai| ataH sImeMnTa kA svabhAva vizeSa kaisA hai? garama hai yA ThaMr3A hai? yA kaisA svabhAva hai yaha dekhanA prakRti hai| banA huA stambha kitane kAla taka TikegA? kitane varSoM taka rahegA yaha sthiti huii| sthiti kAla ke AdhAra para nirbhara karatI hai| tIsare prakAra meM rasa dekhA jAya ki - khaMbhA banAne meM sImenTa me kyA rasa milAyA jAtA hai? karma kI gati nayArI (144)
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghI yA dUdha yA pAnI yA tela thA kyA? usake AdhAra para usakI sthiti rhegii| tathA sImenTa ke usa khaMbhe meM paramANu kitanI saMkhyA meM hai? sImenTa kA pramANa kitanA hai? yaha pradeza saMkhyA kI bAta hai| ThIka isI taraha AtmA ke sAtha karma baMdha kI bAta AtI hai taba prakati-sthiti-rasa aura pradeza ina cAra kI vicAraNA kI jAtI hai| baMdhe hue karma kA svabhAva kyA hai? yaha prakRti huii| baMdhA huA karma AtmA ke sAtha kitane varSo taka cipakA haA rahegA? yaha sthiti baMdha haA to kAla maryAdA ko batAtA hai| tIsarA rasa baMdha hai / baMdha kI kriyA meM kaisA rasa par3A hai ? usake AdhAra para use zubha yA azubha phala milegaa| tathA aMta meM AtmA meM Ae hue kArmaNa vargaNA ke pudgala paramANuoM kI saMkhyA kitanI thI? unakA pramANa kitanA thA? kitane pramANa meM karma dalikoM kA saMgraha huA hai yaha jAnanA pradeza baMdha kahA jAtA hai| sAmAnya samajha ke lie sAtha kA yaha citra dekhA jAya to thor3A sA ina zabdoM kA khyAla aaegaa| isa citra meM cAra bhAga meM prakRti Adi cAra svarUpa samajhAyA gayA hai jaise (1) tapasvI ko pAraNA karate samaya suMTha-pIparAmUla kI golI khilAI jAtI haiN| ukAlI pilAI jAtI haiN| kyoMki sUMTha kA svabhAva Ayurveda ne dIpaka-pAcaka batAyA hai| pitta zAmaka tathA vAyunAzaka Adi svabhAvavAlI cIjeM apanA guNadharma dikhAtI hai| ThIka usI taraha AtmA para lage karmoM kI prakRti arthAt svabhAva hai ki AtmA ke jJAnAdI guNoM ko DhakanA / (2) eka miThAI kI dukAna vAlA laDDu banAtA hai aura becatA hai| ve laDaDa kitane dina taka caleMge? bigar3eMge nhiiN| vaise hI AtmA para lage hue karma kitane varSa taka raheMge? vaha sthiti baMdha batAtA hai| (3) rasa-bhojana meM SaT rasa hote haiM tIkhA-khaTTA-mIThA-kar3avA-tUrA-khArA ityaadi| usI taraha AtmA ke sAtha lage karmoM kA bhI rasa hotA hai| rasa baMdha meM tIvratA, maMdatA Adi ke bheda haiN| tathA usa rasa baMdha ke AdhAra para karmoM ke phala meM zubhAzubhatA dekhI jAtI hai| (4) pradeza-baMdha-baccA miTTI kI genda banAkara khela rahA hai| unameM paramANuoM kI saMkhyA bhinna-bhinna hai / usI taraha AtmA meM Ae hue kArmaNa vargaNA ke pudgala paramANuoM kI saMkhyA yA pramANa ko pradeza baMdha kahate haiM / isa taraha cAra prakAra kA baMdha cAra citroM ke udAharaNa se samajhAyA hai / aba kramazaH vistAra se eka-eka kA vicAra kareM - - (1) prakRti baMdha - prakRti kA artha hai svabhAva - Nature jar3a pudgala paramANuoM kA bhI apanA svabhAva hai| kArmaNa vargaNA ke jo pudgala paramANu Atma pradezoM ke sAtha baMdhakara eka rasa ho gae haiM aba ve apanA karma ke svarUpa meM svabhAva dikhaaeNge| prati samaya grahaNa kiye jAte karma skaMdhoM meM bhinna-bhinna svabhAvoM kA nizcaya honA yaha prakRti baMdha hai, Aja jIvAtmA apane jJAnAdi guNoM ke svabhAvAnusAra sArI pravRtti nahIM kara pA rahA hai, kyoMki AtmA ke una una guNoM para karma kA AvaraNa A karma kI gati nayArI
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 prakRti Kama 2 sthiti karmabaMdha 3 rasa 4 pradeza jAne se aba hamArI sArI pravRtti karmAnusAra ho rahI hai| sabhI pravRttiyoM meM karma ke svabhAva kI prAdhAnyatA hai / udAharaNa rUpa se dekhie - hama rAga-dveSa-krodha-mAnamAyA-lobha-viSaya-vAsanA kAmAdi kI jitanI bhI pravRtti karate haiM inameM se kaunasI Atma guNa ke AdhAra para ho rahI hai ? eka bhI nahIM / kyoMki krodhAdi karanA AtmA kA svabhAva nahIM hai| guNa bhI nahIM hai| ye krodhAdi svabhAva nahIM hai vAstava meM vibhAva dazA kI vikRti hai paraMtu Aja hama svabhAva ke rUpa meM vyavahAra karate haiM - ye to bahuta krodhI hai| ye bahuta lobhI hai ityAdi / yaha vyavahAra karma svabhAva ke AdhAra para hotA karma kI gati nayArI (146)
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3rd hai| ataH saMsArI karma yukta jIva karmAnusAra vRtti-pravRtti vAle haiN| hAM, karma prakRti ko dabAkara usake udaya meM bhI usa karma prakRti ke svabhAva ko gauNa kara Atma dharma kI sAdhanA yadi jIva karane lage to jarUra hogii| to hI karmAvaraNa htteNge| ATha udAharaNa jo 8 karmoM ko samajhane ke lie diye gaye haiM usameM AMkha para paTTI, dvArapAla, madirApAna Adi kA svabhAva hai vaisA hI svabhAva baMdhI huI karma prakRtiyoM kA hai| ataH svabhAva ke AdhAra para prakRti baMdha kahA gayA hai| aisI karma kI prakRtiyAM hai| aisI karma kI prakRtiyAM kitanI hai? kaunasI hai? unake viSaya meM kahA haiM ki - - iha nANa-dasaNAvaraNa-veya-mohAu-nAma-goANi / vigdhaM ca paNa nava du aTThAvIsa cau-tisaya-du-paNavihaM / / navatattva prakaraNa kI 39 vIM gAthA meM karma kI mUla ATha prakRtiyoM ke nAma tathA unake avAMtara bhedoM kI saMkhyA bhI batAI hai -- Atma guNoM ke nAma / 8 mUla prakRti ke nAma , uttaraprakRti kI saMkhyA - (1) anaMta jJAna guNa jJAnAvaraNIya karma (2) anaMta darzana guNa darzanAvaraNIya karma (3) anaMta sukha guNa . vedanIya karma (4) anaMta cAritra guNa mohanIya karma (5) akSaya sthiti guNa (6) anAmI-arUpI guNa * nAma karma . (7) agurulaghu guNa gotra karma (8) anaMtavIrya guNa - aMtarAya karma ... ----- -----------.. 8 guNa mUla prakRti 8 uttara prakRti - 158 (1) jJAnAvaraNIya karma kI,5 prakRtiyoM kA svabhAva AtmA ke 5 prakAra ke jJAna ko Dhakane kA hai (2) darzanAvaraNIya karma kI 9 uttara prakRtiyoM kA svabhAva AtmA kI dekhane kI zakti rUpa darzana guNa ko Dhakane kA hai (3) vedanIya karma kI 2 prakRtiyoM kA svabhAva AtmA ke anaMta-avyAbAdha sukha guNa ko Dhakane kA hai (4) mohanIya karma kI 28 prakRtiyoM kA svabhAva AtmA ke aMnaMta cAritra guNa ko Dhakakara krodhAdi karAne kA hai (5) AyuSya karma kI 4 uttara prakRtiyoM kA svabhAva AtmA ke akSaya sthiti guNa ko Dhakakara cAra gati meM janma-maraNa karAne kA hai (6) nAma karma kI 103 uttara prakRtiyoM kA svabhAva AtmA ke anAmI-arUpI niraMjana-nirAkAra guNa ko Dhakakara nAma-rUpa-AkRtivAlA banAne kA hai (7) gotra karma kI 2 uttara prakRtiyoM kA svabhAva AtmA ke agurUlaghu guNa ko Dhakakara ucca-nIca gotra meM le (147) karma kI gati nayArI AyuSya karma
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAne kA hai (8) aMtarAya karma kI 5 uttara prakRtiyoM kA svabhAva AtmA ke anaMta vIrya (zakti) dAnAdi labdhiguNa ko Dhakakara una labdhi ke prApta hone meM vighna karane kA hai| isa taraha yaha prakRti baMdha kA kArya kSetra hai| sabhI karma kI prakRtiyAM apanA bhinna bhinna svabhAva dikhAtI hai, tathA Aja sabhI karma yukta saMsArI jIvoM kI sabhI pravRtti ina karmoM kI prakRti (svabhAva) ke AdhAra para cala rahI hai|ab AtmA ko cAhie ki balavAna banakara karma prakRtiyoM ko haTAkara, kSayakara, naSTakara yA dabAkara bhI AtmaguNAnurUpa purUSArtha kare aura Atma guNoM kA prAdurbhAva kare yahI dharma hai| (2) sthiti baMdha - sthiti = kAla maryAdA - Time Limit "karma pudgala rAzaH kA parigRhItasyAtmapradezeSvavasthAnaM sthitiH||" kartA AtmA ke dvArA parigRhIta jo kArmaNa vargaNA ke pudgaloM kI rAzi Atma pradeza meM jitane kAla taka rahe use sthiti kahate haiN| usa sthiti kAla taka karma kA AtmA se cipake rahanA sthiti baMdha hai| R.C.C. kA eka makAna bana cukA hai aba vaha taka kitane varSoM taka TikegA? yaha kAla maryAdA sthiti kahalAtI hai| udAharaNArtha kisI makAna kI sthiti 60 varSa hai, to kisI makAna kI 100 varSa hai| phira vaha TUTane lagatA hai| sImenTa ke paramANu pAnI ke sAtha milakara khaMbhe - divAla ke rUpa meM jo sthiti hai unakI kAla avadhi 60 yA 100 sAla rahatI hai| usI taraha AtmA ke sAtha mile hae kArmaNa vargaNA ke. jar3a pudgala paramANuoM kI Atma pradezoM meM rahane ke kAla ko sthiti baMdha kahate haiN| bhinna bhinna karmoM kA sthiti kAla bhinna bhinna hai / 8 karma jaghanya sthiti utkRSTa sthiti (1) jJAnAvaraNIya karma 1 aMtarmuhUrta 30 kor3A kor3I sAgaropama (2) darzanAvaraNIya karma ... 1 aMtarmuhUrta 30 kor3A kor3I sAgaropama (3) vedanIya karma 12 aMtarmuhUrta 30 kor3A kor3I sAgaropama (4) mohanIya karma ....... 1 aMtarmuhUrta............ 70 kor3A kor3I sAgaropama (5).AyuSya karma 1 aMtarmuhUrta........... sirpha 33 sAgaropama (6) nAma karma . .. ..8 aMtarmaharta ... - 20 kor3A kor3I sAgaropama (7) gotra karma 8 aMtarmuhUrta : 20 kor3A kor3I sAgaropama .(8).aMtarAya karma 1 aMtarmuharta 30 kor3A kor3I sAgaropama .isa tAlikA se saMkSepa meM AThoM karma kI jaghanya arthAt kama se kama aura utkRSTa arthAt adhika se adhika karma sthiti baMdha batalAyA hai, arthAt AtmA ke sAtha cipakA haA karma kama se kama 1,8 yA 12 aMtarmuharta taka rahatA hai| jabaki adhika se adhika utkRSTa sthiti kAla 20, 30 aura 70 kor3A kor3I sAgaropama kA kAla hai| karma kI gati nayArI (148)
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ sa (3) rasa baMdha rasa baMdha ko hI anubhAga yA anubhAva baMdha kahate haiM / satyAM sthitI phaladAna kSamatvAdanubhAva baMdhaH / kAlAntarAvasthA vipAkavattAnubhAva baMdhaH / samAsAditaparikAvasthasya badarAderivopabhogyatvAt sarva- dezaghAtyeka dvi- tri- catuH - sthAna - zubhAzubha tIvramandAdi bhedena vakSyamANaH / / I karma kI sthiti hote hue phala dene kI kSamatA se anubhAva baMdha kahA jAtA hai| vipAka ke kAla meM zubha yA azubha karma ke phala kA anubhava, zubha-puNya prakRti kA malIna pariNAma se maMda, maMdatara tathA maMdatama rUpa se baMdha hotA hai / usI taraha vizuddha pariNAma ke AdhAra para tIvra, tIvratara, tIvratama rUpa se baMdha hotA hai yaha rasa baMdha hai| rasa baMdha kA mukhya kAraNa kaSAya hai / kaSAyoM ke AdhAra para mukhya rUpa se adhyavasAyapariNAma banate haiN| AtmA meM jaise jaise kaSAya kI tIvratA bar3hatI jAtI hai vaise vaise azubha karma meM rasa kA pramANa bar3hatA jAtA hai aura zubha karma meM ghaTatA jAtA hai / usI taraha AtmA meM kaSAyoM kI mAtrA jaise jaise ghaTatI jAegI vaise vaise zubha karma meM rasa kA pramANa bar3hatA jAtA hai aura azubha karma meM ghaTatA jAtA hai| yaha tarAju ke palle ke jaisI bAta hai / rasa baMdha ke tIvra-maMdAdi bheda se asaMkhya prakAra hai, paraMtu karma zAstra meM ekasthAnIya, rasabaMdha 149 - rasa ko ubAlanA maMda " C FILM tIvratara tIvra dvisthAnIya, tInasthAnIya, cArasthAnIya ke vibhAga se cAra bheda kie gae haiN| rasa nikAlane kA sAdhana tIvratama rasa baMdha ko samajhane ke lie yahAM nIma kI pattiyoM ke kaTu rasa kA udAharaNa -karma kI gati nayArI
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ diyA jAtA hai / jo nIce citra ke dvArA samajhAyA gayA hai| vaha isa prakAra hai - nIma ke patte ikaTThe karake saMce se unakA rasa nikAlakara eka pAtra meM ikaTThA kiyA jAya vaha cAra liTara pramANa rasa eka sthAnIya kahA jaaegaa| aisA jIva maMda kaSAya vAlA kahA jAtA hai| isI 4 lITara rasaM ko kAphI ubAlakara AdhA kara diyA jAya arthAt 2 lITara rakhA jAya vaha do sthAnIya kahA jaaegaa| isa jIva ke kaSAya pahale kI apekSA tIvra pariNAma vAle kahe jaaeNge| phira usI zeSa 2 lITara rasa ko kvAtha kI taraha aura jyAdA ubAlakara savvA liTara 1/3 bhAga hI zeSa rakhA jAya to isameM nIma kA kar3avApana aura jyAdA bar3ha jaaegaa| isa tIna sthAnIya rasa ke samAna tIvra kaSAya ke pariNAma vAle jIva tIvratara kaSAyI kahe jaaeNge| isI savvA lITara zeSa rahe rasa ko aura jyAdA ubAlate hI jAeM jo aMta meM paunA lITara hI zeSa raha jAya usameM kar3avApana kitanA gunA jyAdA bar3ha jaaegaa| use cArasthAnIya rasa kheNge| aise jIvoM ke kaSAya tIvratama kakSA ke hoNge| isa taraha Apa dekhie ki nIma kA vaise bhI kar3avApana kA svabhAva hai aura usako kvAtha kI taraha adhika adhika ubAlate hI jAya to kar3avApana bahuta jyAdA bar3hatA hI jAtA hai| ThIka isa udAharaNa kI taraha AtmA ke kaSAya kI mAtrA jaba bar3hatI hI jAtI hai taba vaha maMda se tIvra, tIvratara se tIvratama prakAra kI hotI hai| jitanA. jyAdA kaSAya kA rasa bar3hatA jAegA, utanA karma baMdha gAr3ha hotA jaaegaa| isa gAr3ha karma baMdha ke AdhAra para kI sthiti bhI dIrgha hotI jaaegii| yaha bAta azubha karma ke viSaya kI huii| nIma kA rasa kaTa hotA hai| pIne vAle kA muMha bigAr3a detA hai usI taraha azubha pApa karma kA rasa (vipAkAnubhava) jIva ko phala dete samaya kaTu, kaTutara phala detA hai| jo ki jIva ko bahuta hI duHkhadAyI lagatA hai| nIma ke rasa kA udAharaNa azubha pApa karma ke lie dekhA vaisA hI zubha puNya karma ko samajhane ke lie ganne ke rasa kA udAharaNa lekara samajhanA cAhie / ganne kA rasa mIThA hotA hai use bhI kvAtha kI taraha ubAlate-ubAlate vaha bhI maMda se tIvra, tIvra se tIvratara aura aMta meM tIvratama banatA jAegA,cUMki yaha mIThA rasa hai ataH acchA-priya lgegaa| usI taraha zubha puNya kA rasa acchA sukha-dAyI lagegA isameM kaSAya kA kar3avApana na rahane se zubha puNya kA rasa-vipAkAnubhava mIThA sukhadAyI lagatA hai| yaha zubha puNya karma baMdha kI bAta hai| (4) pradeza baMdha - pudgala dravya kA vicAra karate samaya isake cAra bheda batAe the - (1) skaMdha(2)deza(3)pradeza aura (4)paramANu / ina cAra meM pradeza jo bheda hai vaha skaMdha kA avibhAjya sUkSmatama aMza hai| kArmaNA vargaNA jo ATha vargaNAoM meM atyaMta sUkSmatama vargaNA hai usake piMDa rUpa skaMdha ke avibhAjya aMzoM ke pradeza kahe jAte haiN| aise kArmaNa pradeza Atma pradazoM meM jaba grahaNa hote haiM, milate haiM taba una karma kI gati nayArI (150)
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ pradezoM kI saMkhyA kitanI hotI hai? pramANa kitanA hotA hai? yaha AdhAra pradeza baMdha para rahatA hai| jaise eka caoNka banA hai usameM cUnA ke paramANu kitanI saMkhyA meM Ae, usI taraha jIva ne jaba kArmaNa grahaNa kI hai aura phira usI ko piMDa rUpa meM banAkara karma banAtA hai ataH una pradazoM ke pramANa ko pradeza baMdha kahate haiN| dUsarA udAharaNa hai laDDu kaa| eka bUMdI kA laDDa hai to usameM bUMdI kI saMkhyA kitanI hai| pramANa kitanA hai jaise yaha dekhA jAtA hai vaise hI jIva ne grahaNa kI huI kArmaNa vargaNA ke skaMdha pradezoM ko pradeza baMdha kahate haiN| isakA AdhAra mana-vacana-kAyA ke yoga para jitanA yoga jyAdA utane pradazoM ko jIva jyAdA khiNcegaa| tathA jitanA yoga kama hogA utane kArmaNa pradeza kama khiMce jaaeNge| yaha pradeza baMdha kA svarUpa hai| usa taraha yaha prakRti sthiti-rasa aura pradeza baMdha ke bheda se cAra prakAra kA baMdha batAyA gayA hai| cAra prakAra ke laDDu kA dRSTAMta : - pradeza baMdha meM kArmaNa pradezoM kI kama-jyAdA saMkhyA samajhane ke lie cAra prakAra ke laDDuoM kA yaha citra darzAyA hai (1) buMdI kA laDDu hai (2) methI kA laDDu hai,(3) tila kA laDDu hai (4) soMTha kA laDDa hai / ina cAroM prakAra ke laDDuoM kI AkRti-sAIja eka samAna hai| pahale baMdI ke laDDu meM baMdI ke dAne kitanI saMkhyA meM hai? sUMTha kA laDDu mAnoM kI 500 dAne hai| isI buMdI kA laDDu sAijavAle dUsare methI ke laDDu meM methI ke dAne kitane haiM ? 1000 se 2000 bhI ho sakate haiM, cUMki buMdI se methI kI sAija choTI hai, ataH saMkhyA jyAdA rhegii| isake bAda tIsarA laDDu tila kA hai| isameM tila ke dAne kitane hoMge? tila kI sAIja bahuta hI choTI hone ke kAraNa saMkhyA bahuta jyAdA hogii| sambhava hai 4-5 hajAra se bhI jyAdA ho, tathA usase bhI jyAdA cauthe prakAra ke soMTha ke laDDu meM soMTha ke kaNa -kaNa kI saMkhyA kitanI hogii| pisI huI soMTha jo cUrNarUpa meM ho gaI hai aura usakA laDDu yadi banAyA jAya to usameM sUI kI noMka para Ae aise kaNoM kI saMkhyA zAyada 1-2 lAkha se bhI kAphI jyAdA hogI yA cUramA kA laDDu ho to usameM bhI kaNa choTe-choTe haiM / udAharaNArtha muMha para lagAe jAne vAle Telkama pAvaDara meM ekaeka kaNa kaNa ginane baiThe to saMkhyA kitanI hogI? yA eka caoNka meM cUne ke kitane paramANu hoMge ? unakI saMkhyA saMkhyAta ho yA asaMkhyAta bhI ho sakatI hai| ThIka isI taraha Azrava mArga meM rahI huI AtmA indriya, kaSAya,avrata,yoga aura kriyA ke pramukha Azrava mArga se jaba bAharI AkAza meM se kArmaNa vargaNA ke pudgala paramANuoM ko karma kI gati nayArI methI kA laDDu . 3 tIla kA laDDu
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ khiMcatI hai, taba AtmA meM Ae hue kArmaNa paramANuoM kA pramANa (kitanA hai) yaha pradeza baMdha kahalAtA hai| jaise tambAkU kA pAvaDara jise tapakIra yA nasavAra yA anya nAmoM se bhI kahate haiM use eka buDhi sUMghatI hai- nAka se khiMcatI hai| vaha usake zarIra meM jAtI hai| eka bAra sUMghane meM kitane paramANu gae ? usI taraha dina meM 10 - 20 bAra sUMghe to kitane tambAkU ke paramANu usake zarIra meM gae ? usI taraha pradeza baMdha kI prakriyA meM AtmA kArmaNa vargaNA ke pudgala paramANuoM ko khiMcatI hai| isa pradeza baMdha ke bAda rasa-baMdhAdi ke AdhAra para una kArmaNa vargaNA ke pudgala paramANuoM kA eka piMDa banegA vaha karma khlaaegaa| jaba taka kArmaNa vargaNA ke pudgala paramANu bAharI AkAza meM sthita hai taba taka ve karma nahIM khlaaeNge| vahAM to ve pudgala paramANu hI kahe jAeMge, paraMtu AtmA meM Ane ke bAda ina kArmaNa vargaNA ke pudgala paramANuoM meM tathAprakAra ke kaSAya Adi ke rasa ke AdhAra para eka piMDa bana jAegA vaha karma kahalAegA / jaise gehUM ke ATe meM pAnI DAlakara masalakara eka piMDa banAyA usI taraha yahAM kArmaNa vargaNA ke pudgalaM paramANuoM kA piMDa banatA hai / yahI kArmaNa zarIra eka sUkSma zarIra ke rUpa meM AtmA ke cAroM tarapha lipaTA rahatA hai| AtmA isI sUkSma kArmaNa zarIra meM baMdista rahatI hai / janma-janmAMtara meM gati Adi isI ke AdhAra para hotI hai| yaha sUkSma - kArmaNa zarIra anAdi kAla se AtmA ke sAtha lagA huA hai| samudra meM se pAnI bhApa banakara uDatA hai - bAdala banakara phira barasatA hai- phira samudra meM pAnI AtA hai, isa taraha samudra kA astitva vaisA hI banA rahatA hai| vaise hI isa sUkSma kArmaNa zarIra (karma piMDa) meM nae kArmaNa pudgala paramANu Ate rahate haiM aura purAne jinakI avadhi samApta ho cUkI hai ve jAte haiN| yaha kriyA satat calatI rahatI hai| karma piMDa rUpa sUkSma kArmaNa zarIra anAdi kAla se AtmA ke sAtha lagA huA hI hai| ataH saMsArI AtmA sadA hI karmasahita-karma saMyukta - karmamaya hI kahalAtI hai / ataH pUrva karmodaya se nae karma bAMdhatI hai nae karma punaH purAne banate haiM, unakA punaH udaya hogA, punaH nae karma kA baMdha hogA / karma saMyoga se jIva kA duHkhI honA aura duHkhI hokara phira karma bAMdhanA, yaha anaMta kA cakra calatA hI rahatA hai / isIlie karma saMyoga ke kAraNa AtmA ko anaMtakAla se bhaTakanA hI par3a rahA hai aura bhaTaka rahI hai / aba yadi dharma ke saMyoga se yA mAdhyama se jIva ko nae karma sarvathA nahIM bAMdhane haiM to aisI pUrNa pratijJA karale aura purAne karma sarvathA kSaya karane hI hai isa saMkalpa para cale to savvapAvappaNAsaNo - sarva pApa karmoM ko nAza ho jAya to AtmA sadA ke lie mukta ho jAya / mukta honA yA mokSa meM jAne kA artha hI hai ki anAdi ke karma baMdhakArmaNa zarIra se sadA ke lie mukta honA, chuTakArA pAnA / roga nivRtti ke lie jaise auSadha hai vaise hI karma nivRtti ke lie dharma hai| yadi dharma ke mArga para nahIM car3he to karma karma kI gati nayArI 152
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI nivRtti ke bajAya karma kI pravRtti hI satata calatI rhegii| karma baMdha kI paddhati : ___ makAna bAMdhate samaya sImeMTa-retI meM pAnI DAlakara jo mizraNa kiyA jAtA hai| usameM bhI mizraNa kI prakriyA meM padArthoM para AdhAra hai| pAnI yadi bilkula kama hogA to mizraNa barobara nahIM hogaa| vaise hI roTI banAne ke lie ATe meM pAnI DAlakara mizraNa karake phira masalakara piMDa banAyA jAtA hai| isameM bhI pAnI ke kama-jyAdA pramANa para AdhAra rahatA hai| usI taraha AtmA ke sAtha karma baMdha meM bhI kaSAyAdi kI mAtrA AdhArabhUta pramANa hai| sImeMTa-retI meM, aura ATe meM mizraNa pAnI ke AdhAra para hotA hai| vaise hI AtmA ke sAtha jar3a kArmaNa vargaNA ke pudgala paramANuoM kA mizraNa kaSAya ke AdhAra para hotA hai| kaSAya hI yahAM para rasa kA kAma karatA hai| yahI karma baMdha kI paddhati meM mAdhyama hai| jisa taraha pAnI kama-jyAdA ho to ATe ke tathA sImeMTa ke mizraNa meM yA baMdhana meM pharaka par3atA hai usI taraha kaSAyoM meM tIvratA yA maMdatA Adi ke mala: PRADESH .... ............. . . .. nidhatta nikAcita kAraNa karma ke baMdha meM bhI zaithilya yA dRr3hatA AtI hai| ataH karma baMdha kI paddhati cAra prakAra kI hai| jo (uparokta citra meM batAI gaI hai)| (1) spRSTa (2) baddha (3) nidhatta (4) nikaacit| (1) spRSTa (zithila) karma baMdha - citra meM dikhAe anusAra eka yuvaka Tebala para -karma kI gati nayArI
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ lohe kI bar3I suiyoM se khela rahA hai| sabhI suiyAM eka muThThI meM pakar3a kara Tebala para girA dI hai| ve sUMiyAM eka dUsarI para girI hai| Dhera sI ho gaI hai| yuvaka aMgulI se eka-eka ko alaga kara rahA hai| kevala sparza hI hai ataH yuvaka ko suiyAM alaga karane meM vizeSa prayatna nahIM karanA par3atA hai| ThIka isI taraha sAmAnya alpa mAtra kaSAya Adi kAraNa se baMdhe karma jo AtmA ke sAtha sparzamAtra saMbaMdha se hI cipaka kara rahe haiM unheM sAmAnya pazcAtApa mAtra se hI dUra kiye jA sakate haiM / ve sparza karma baMdha kahalAte haiM / dUsare udAharaNa se samajheM to dhAge meM halkI sI gAMTha jo zithila hI lagAI gaI hai vaha AsAnI se khula jAtI hai| yA hamAre kapar3e para par3I huI dhUlakaNa jo jhaTakane mAtra se hI dUra ho jAtI hai / vaisA karmabaMdha sparza mAtra kahalAtA hai| kArmaNa vargaNA ke karma yogya pudgalaM paramANu ke rajakaNa jo AtmA ke sAtha sparzamAtra zithila baMdha se cipake haiM ve AsAnI se pazcAtApa mAtra se chUTa jAte haiN| jaise prasannacandra rAjarSi ko dhyAna meM vicAradhArA bigar3ane se jo karmabaMdha huA thA vaha zithila sparza mAtra hI thA ataH 2 ghar3I meM to karmakSaya bhI ho gayA aura karma mukta ho gae kevalaMjJAna bhI pA ge| 1 (2) baddha (gADha) karma baMdha - yaha pahale sparza mAtra zithila baMdha kI apekSA thor3A jyAdA gADha hai| jyAdA majabUta hai| peka baMDala meM se sUIyAM jo baMda baMDala meM yA baksa meM TAiTa bAMdhI gaI thI ataH unheM chUTI karane meM thor3I sI kaThinAI A sakatI hai| thor3A sA prayatna jyAdA karanA par3atA hai| jaise dhAge meM gAMTha khiMcakara lagAI gaI ho to kholane meM kaThinAI hotI hai / vaise hI AtmA ke sAtha karma kA baMdha jo gADha-majabUta huA ho vaha baddha kakSA kA baMdha hai gADha hai| kevala pazcAtApa mAtra se ve karma nahIM chUTa skte| unake kSaya ke lie prAyazcita lenA par3atA hai| udAharaNa ke lie amuttA muni ko prAyazcita karate hue karmoM kA kSaya ho gayA / isa dUsare prakAra meM kucha zithila aMza bhI hotA hai aura kucha gADha baMdha hotA hai| yaha baMddha kahalAtA hai| / (3) nidhatta karma baMdha - sUiyAM kaI varSoM se cipakI huI par3I hai jisameM pAnI yA havAmAna ke kAraNa jaMga laga gayA ho, jaMga se eka dUsare ke sAtha jyAdA cipaka gaI ho ve AsAnI se alaga nahIM pdd'tii| dUsare sAdhana kI madada lenI par3atI hai yA dUsarA udAharaNa hai rezamI dhAge meM lagAI gaI pakkI gAMTha jo bahuta jora se kasa kara bAMdhI gaI ho vaha aba kholanA bahuta hI muzkila hai| vaise hI AtmA ke sAtha karma kA baMdha tIvra kaSAya kI vRtti meM bahuta hI jyAdA majabUta baMdha jAtA hai / jo AsAnI se nahIM chUTate / yaha nidhatta prakAra kA baMdha pahale donoM prakAra ke baMdha se dugunA majabUta hai| isa prakAra ke karmoM kA kSaya tapa-tapazcaryA Adi dharmAnuSThAna vizeSa kaThinAI se kSaya hotA hai / udAharaNArtha arjunamAlI kA dRSTAMta lIjie / (4) nikAcita karma baMdha - sabhI suMIyA jaMga yA garamI ke kAraNa pigala karma kI gati nayArI 154
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ kara lokhana kI pleTa ke jaise ekAkAra eka rasa ho gaI ho aba sUI kA svataMtra AkAra bhI dikhAI na detA ho / aba cAhe usa pleTa ko hathoDe se pITo yA agni meM jalAkara garama karo to bhI chUTI nahIM paDatI hai / vaise hI rezama ke dhAge para pakkI majabUta gAMTha lagAI gaI ho aura Upara se moma lagA diyA jAya aba khulanA sambhava nahIM hai| dhAgA TUTa jAya para gAMTha na khule, vaise hI lokhana kI pleTa ke TukaDe ho jAya para punaH suI alaga nahIM par3atI vaise hI isa prakAra kA karma baMdha kisI bhI tapAdi anuSThAna se kSaya nahIM hotaa| vaha to bhoganA hI paDe - use nikAcita karma baMdha ho jAtA hai ki aba vaha kisI bhI hAlata meM phala-vipAka diye binA na chUTe vaha nikAcita jAti kA karmabaMdha kahalAtA hai| udAharaNArtha bhagavAna mahAvIra svAmI ne 18 veM tripRSTha vAsudeva ke janma meM zayyApAlakoM ke kAna meM tapAyA huA garama-garama zIzA DalavAkara jo bhayaMkara nicita karma bAMdhA thA Akhira usakA pariNAma yaha AyA ki 27 veM - antima janma meM mahAvIra ke kAna meM khIle ThokeM ge| magadha ke samrATa magadhAdhipa zreNika ne zikAra meM aise karma bAMdhe ki jise bhogane naraka meM jAnA pdd'aa| uparokta cAra dRSTAMtoM ko citra se samajhAyA gayA hai| cAroM vyakti sUMIyAM alaga karane kA hI prayatna kara rahe haiM phira bhI prayatna tathA samaya meM aMtara hai, vaise hI cAra prakAra ke karmabaMdha hote haiN| unake bAre meM yaha vivecana hai| jIva apane maMda- tIvra - tIvratara tathA tIvratama prakAra ke vividha kaSAyoM ke AdhAra para uparokta cAra meM se bhinna-bhinna prakAra kA karma baMdha karatA hai, tathA jisa prakAra kA karma baMdha karatA hai usI prakAra kI kAla avadhi -sthiti rahatI hai| usI taraha jIva karmaphala bhI bhogatA hai| baMdhA huA karma bhinna-bhinna cAra avasthAoM meM rahatA hai| karma kI avasthAeM : karma baMdha ke hI AdhAra para baMdha - udaya - udIraNA tathA sattA kI avasthA kA AdhAra hai| baMdhA huA karma ina cAra avasthAoM meM rahatA hai (1) baMdha (2) udaya (3) udIraNA tathA (4) sattA / baMdha hI nahIM hotA to udaya-udIraNA kahAM se Ate ? paise kamAe hI nahIM hai to phira baiMka meM jamA kahAM se karate ? karma bAMdhe hI nahIM hote to sattA meM kahAM se par3e hote ? ataH karma baMdha sabase pahale mUla kAraNa hai, ataH eka apekSA se karma baMdha ko mUlabhUta bIja avasthA meM svIkAranA pdd'egaa| bIja hogA to vRkSa phala-phUla saba baneMge, anyathA nhiiN| jIva prati samaya AyuSya ke sivAya sAtasAta karma bAMdhatA hai| eka AMkha kI palaka meM asaMkhya samaya hote haiN| AMkha TimaTimAI ki asaMkhya samaya kA kAla bIta jAtA hai| aise asaMkhya samayoM meM se 1 samaya liyA jAya, usa 1 samaya meM jIva sAta-sAta karma bAMdhatA hai, aura jaba AyuSya karma bhI bAMdha le taba ATha karma kA baMdha hotA hai / yaha to huI 1 samaya kI bAta / 1 - karma kI gati nayArI 155 -
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . Mr udIraNA rAya Awener samaya meM 7 karma to asaMkhya samaya meM asaMkhya x 7 karma bNdhege| aise to sAre dina meM kitane samaya lgeNge| eka saptAha, pakSa aura mahine tathA varSa meM kitane samaya hoNge| isa taraha jIvana bhara ke 70-80-100 varSoM meM jIva kitane karma bAMdhegA? citra ke pahale baMdha vibhAga meM eka mAM apane baccoM ke skUla kI par3hane kI pustakeM sigar3I meM jalA rahI hai| yaha pApa jJAnAvaraNIya karma kA baMdha kraaegaa| karma baMdha to pApa kI pravRtti ke AdhAra para hI hogaa| jaise jaise pApa hoMge vaise vaise karma baMdha hogaa| (2) udaya - karmabaMdha ke bAda dUsarI avasthA udaya kI AtI hai| udaya jaise sUrya kA udaya hote hI prakAza phaila jAtA hai, vaise hI baMdhA huA karma udaya meM Ate hI sukha-duHkha kA phala degaa| bIja panapakara vRkSa banA, aba vRkSa ke phala-phUla lagate haiM vaise hI karma bIja jo baMdha meM the ve niyata kAla para udaya meM Ate haiN| udaya meM Ate hI zubha karma kA udaya sukha rUpa milegA, tathA azubha karma pApa kA udaya duHkha rUpa milatA hai| jaisA ki citra meM batAyA gayA hai ki azAtA vedanIya pApa karma kA udaya huA ataH kaI aspatAla meM bImAra par3e haiN| (3) udIraNA - 'bAMdhA huA karma nizcita udaya meM AegA hI aisA koI niyama nahIM hai yadi karmabaMdha ke bAda pazcAtApa-prAyazcitAdi karake karma kSaya kara diyA to vaha karma naSTa ho gayA aba udaya meM Ane kA prazna hI nahIM rhegaa| yadi karma kA kSaya nahIM kiyA hai aura karma kI baMdhI huI kAla avadhi se bhI pahale usa karma ko zIghra kSaya karma kI gati nayArI -(156)
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ karane kI icchA ho to jAnabUjhakara samatA Adi bhAva se tIvra vedanA azAtA Adi ko sahana kara lenA usase udaya kA kAla paripakva na hote hue bhI ve karma udIraNA ke mAdhyama se udaya meM khiMcakara lAe jAte haiN| yaha udIraNA hai| jaise Ama ke vRkSa para Ama apane samaya para pakate haiM, aura unhIM Ama ko jabaki ve kacce hare haiM, usa samaya toDa lete haiM aura ghAsa meM peka kara rakhate haiM, vizeSa garmI se jaldI pakate haiN| to jo Ama 10-20 dina bAda pakane vAle the unakI 3 dina meM pakA kara becane vAle becate haiN| usI taraha udayakAla na hone para bhI jina karmoM kI udIraNA kI jAya arthAt khiMcakara lAkara vizeSa samatA Adi se bhoga lenA yaha udIraNA kahalAtI hai| udAharaNArtha sAdhu mahArAja keza loca karate haiM, vihAra karate haiN| bar3I lambI tapazcaryA Adi karake kSudhA Adi sahana kI jAtI hai| ye sAre karmodaya janya nahIM hai yaha vizeSa dharmArAdhanA hai| sAdhaka vedanA ko bhI hasate hue AnaMda se sahana karatA hai isa udIraNA kI prakriyA meM kaI karma jinakA udaya meM Ane kA kAla paripakva nahIM huA hai ve udaya meM Akara kSaya ho jaaeNge| citra meM udIraNA vibhAga meM gajasukumAla kAyotsargadhyAna meM khaDe haiM aura somila zvasura jalate hue aMgAre sira para rakhakara upasarga kara rahe hai, phira bhI muni mahAtmA samatA bhAva se hasate hue sahana kara kAphI karma nirjarI kii| yaha udIraNA hai| (4) sattA - sattA kA artha hai-astitva / jaise eka karoDapati vyApArI jo ghara meM baiThA hai yA bAga meM Tahala rahA hai| aise samaya jeba meM paise nahIM hai phira bhI zrImaMta paise vAlA to kahalAegA hii| kyoMki usake karor3oM rupae baiMka meM jamA hai| vyApAriyoM ko byAja para diye hue haiN| kaI kampaniyoM meM roke haiN| ataH hAtha meM yA jeba meM na bhI ho phira bhI vaha karor3apati to kahA jaaegaa| usI taraha kucha karma abhI udaya meM nahIM hai| Aja zarIra svastha hai| nAkhuna meM bhI roga nahIM hai, paraMtu kaI karma sattA meM par3e haiN| unakA astitva hai| jaise eka mahine bAda kI Trena kI TikiTa rijarva karAI hai, aura Aja bhale hI bAjAra meM ghUma rahe haiN| phira bhI rijarva TikiTa hone se mUla sattA meM to jAnA nizcita hai hii| usI taraha karma kI sthitiyAM dIrghAvadhi kI hai| jisake kAraNa Aja ve karma udaya meM nahIM dikhAI de rahe haiM, paraMtu isakA matalaba yaha nahIM ki karma hai hI nhiiN| ve karma sattA meM par3e rahate haiN| samayaM paripakva hone para udaya meM Ate haiN| yaha sattA hai| jaise bhagavAna mahAvIra ne tIsare marIci ke bhava meM nIca gotra karma bAMdhA thaa| vaha lagAtAra 14 bhava taka to udaya meM rhaa| 7 bAra nIca gotra meM pttkaa| yAcaka kula meM yAcaka bnaayaa| usake bAda vaha nIca gotra karma sattA meM chipA baiThA rahA aura aMtima 27 veM bhava meM punaH udaya meM aayaa| isa taraha jaise paisA khajAne meM par3A rahatA hai vaise hI karma bhI sattA meM rahatA hai| yaha khajAne jaisA sthAna hai / sattA meM par3e hue karma kAla paripakva hone para udaya (157) karma kI gati nayArI
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM Akara phala dekara nirjarita ho jAte haiM, yA udIraNA meM khiMcakara lAkara nirjarita kiye jAte haiN| Azrava mArga se Ae hue kArmaNa vargaNA ke pudgala paramANu baMdha hetuoM se karma baMdha hotA hai| baMdha kaisA yA kisa taraha kA hotA hai ? yaha jAnane ke lie baMdha kI spRSTa- baddha-nidhatta aura nikAcita ye cAra avasthAeM dekhii| yaha huA karmabaMdha sattA par3A rahatA hai| usake bAda unakA udaya hotA hai aura yadi kI jAya to udIraNA hotI hai / isa prakAra karma baMdha tattva kA vicAra kiyA gayA hai| yadyapi saMkSepa meM hai phira bhI sArabhUta tattva samajhane meM upayogI hai karma ke Agamana evaM baMdha kI prakriyA samajhAI gaI hai, jisase karma kaise banate haiM ? karma kyA hai ? ityAdi samajha meM A jAya ! Age AtmA ke pramukha jJAna guNa kI vicAraNA karake eka eka karma kI vicAraNA kareMge / ) AdhyAtmika vikAsa yAtrA bhAga 1, 2, 3 karma siddhAMta ke dRSTi koNa se 14 guNasthAnako ke "upara sacitra vivaraNa kA suMdara grantha taiyAra huA hai / sarala hindI bhASA meM aisA suMdara vivecana bahuta kama upalabdha hotA hai| jaina zramaNa saMgha ke Dabala M. A. Ph.d hue paMnyAsa DaoN. aruNavijaya gaNivarya ma. jo ki siddhahasta lekhaka haiM evaM samasta jaina saMgha meM sacitra zailI ke pravacanakAra haiM / AtmA kA nigoda se nirvANa taka gamana kaise hotA hai ? tathA kaise karmoM kA kSaya hotA hai, evaM Atma guNoM kA vikAsa kisa taraha hotA hai ? isakA gahana ciMtana isa grantha meM upalabdha karAyA gayA hai / karIba 1500 pRSThoM kA yaha vizada grantha hai, ise SHREE MAHAVEER RESEARCH FOUNDATION saMsthA ne tIna bhAgoMmeM prakAzita kiyA hai / abhyAsa yogya isa grantha ko bAra bAra paDhanA Avazyaka hai / nimna patte se prApta karane 'kA kaSTa kareM / ghara meM basAIye...paDhIe.... paDhAIe.... evaM bheTa dekara jJAna vRddhi karIe / vayam jaina M N.H.4 kAtraja bAyapAsa po. jAMbhUlavADI AMbegAMva (khurda) puNe - 411046 mo.naM. 9527428218 karma kI gati nayArI 158
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ namo nANassa darzana meM jJAna kA viziSTa / viziSTa svarUpa nANeNa jANai bhAve, daMsaNeNa ya saddahe / caritteNa nigiNhAi, taveNa ya parisujjhai / / (uttarA. a. 28. gA. 35) zrI uttarAdhyayana jinAgama meM pharamAyA hai ki jJAna se hama bhAva - arthAt padArtha-tattva ko jAnate haiM, unhIM jAne hue padArthoM para darzana se zraddhA kI jAtI hai| zraddhAgamya unake AcaraNa ke lie jIva cAritra yoga se nigraha karatA hai arthAt cAritra guNa se mana-vacana-kAyA ke yogoM kA nigraha karatA hai tathA aMta meM nigraharUpa tapa ke dvArA sAdhaka vizuddhi prApta karatA hai| zuddha-vizuddha sthitaprajJa banatA hai| isa taraha jJAna-darzana-cAritra tathA tapa ye cAroM Atma guNa bahuta hI upayogI hai| ye hI guNa jaba AcAra bana jAte haiM taba inakA AcaraNa karanA hI dharma ho jAtA hai| jJAnAcAra dharma meM jJAna kA AcaraNa, darzanAcAra dharma meM darzana kA AcaraNa, cAritrAcAra dharma meM cAritra kA AcaraNa tathA tapAcAra dharma meM tapa kA AcaraNa kiyA jAtA hai| guNa hI dharma bana jAte haiN| ataH svaguNopAsanA sarvotkRSTa dharma hai| jJAna-darzanAdi guNa hai| sva nAma aatmaa| AtmA ke hI guNa jJAnAdi hai| inhIM kI upAsanA karanI hai| jo sva meM nihIta hai usIkI upAsanA karanI hai| tabhI jAkara Atma guNoM para Ae hue tathAprakAra ke AvaraNa jo karma ke nAma se pahacAne jAte haiN| unhI karmoM kA nAza una una AcchAdita guNoM kI upAsanA se hI hogaa| auSadhi jaise roga nAzaka hai vaise hI gaNopAsanA dharma guNAcchAdaka-guNa Avaraka karma kI nAzaka hai| karma kSaya kAraka hai| ataH jaise jaise karma kA AvaraNa naSTa hotA jAegA vaise vaise AcchAdita guNoM kA prAdurbhAva hogaa| guNa prakaTa hote jaaeNge| yadi sarvathA sarva karmoM kA kSaya ho jAya aura sarva guNa sampUrNa rUpa se prakaTa ho jAya to vahI muksAvasthA hai| use hI mokSa kahate haiN| AtmA parama zuddhaparama vizuddha paramAtmA svarUpa bana jaay| siddha-buddha-mukta-niraMjana-nirAkAra bananA hI AtmA kA mokSa hai,ataH eka nizcita hai ki hameM AtmagaNoM kI upAsanA, unhIM kI ArAdhanA-sAdhanA para vizeSa bala denA pddegaa| karma kSaya nirjarA kI sAdhanA para jyAdA bhAra denA par3egA / tathAprakAra kI sAdhanA meM sahakArI sahayogI evaM upayogI deva-guru kA AlaMbana lenA hI par3egA,evaM AlaMbana jaba bahuta hI UMcA Adarza hai to (159) karma kI gati nayArI
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ unakI bhI stuti - pUjA - bhakti Adi karanI upayogI siddha hogI, kyoMki paramAtmA kA parama vizuddha svarUpa yaha AtmA kI hI avasthA hai / hama pAmara AtmA hai ve paramAtmA hai ataH pAmara ko parama kA AlaMbana lenA Avazyaka hai| tabhI pAmara parama bana sakegA / anyathA asaMbhava hai / hameM pAmara se parama banane kI sAdhanA karanI hai ataH 1 parama kA AlaMbana lenA nitAMta Avazyaka hai| parama bhI kauna hai ? jo Aja parama hai ve kala eka dina pAmara the| hamAre jaise pAmara the / ve pAmara se parama kaise bane ? unhoMne bhI parama kA AlaMbana nizcita liyA thA, tabhI ve pAmara se parama bana ske| udAharaNArtha nayasAra kA jIva mahAvIra kaise banA? marubhUti kA jIva pArzvanAtha bhagavAna kaise banA? dhanasArthavAha kA jIva RSabhadeva kaise banA? nayasAra, marubhUti aura dhanasArthavAha ye sabhI eka dina to hamAre jaise hI the| unakI bhavaparaMparA dekhI jAya to yaha spaSTa dikhAI detA hai ki unhoMne apanI bhava paramparA meM parama Adarza rUpa mahApuruSoM kA AlaMbana liyA hai, unakI stuti - bhakti pUjA Adi kI hai taba Age calakara eka dina ve bhI parama pada para birAjamAna ho ske| bhagavAna banakara mokSa meM cale ge| ve to bhagavAna bana gae, mokSa meM cale ge| lekina hama Aja aise hI saMsAracakra meM kyoM bhaTaka rahe haiM ? hamArA mokSa kyoM nahIM ho gayA ? hama bhagavAna kyoM nahIM bana gae? isakA uttara sApha haiM ki hamane tathAprakAra kI karma nirjarA-karma kSaya nahIM kiyA isIlie karma ke cakra meM phaMse rhe| karma kSaya kyoM nahIM kiyA? kyoMki karma kSayakAraka vaisA dharmAcaraNa nahIM kiyA ? vaisA dharma jaba thA aura hai taba dharmAcaraNa kyoM nahIM kiyA ? kAraNa ki hama mithyAtvAdi se grasta the / mahA moha se ghIre hue the / isalie tathAprakAra kI zraddhA rUci - bhAvanA jagI hI nahIM, ataH karmapAza baddha pAmara avasthA meM Aja bhI par3e haiN| tathAprakAra kA sahI jJAna milegA, sahI rUci jagegI, saccI zraddhA hogI aura samyag AcaraNa jaba hogA tabhI jAkara karma kI jabaradasta nirjarA hogI taba jAkara aMta meM mokSa hogaa| parama vizuddha pavitra paramAtma svarUpa prApta kreNge| jaba taka ajJAna nahIM TalegA taba taka samyag jJAna bhI nahIM hogA, ataH ajJAna kI nivRtti anivArya hai / annANaM khu mahA bhayaM : ajJAna hI mahA bhayaMkara hai| ajJAna hI sabhI pApoM kI jar3a hai| yahI AtmA kA sabase bar3A zatru hai| jagata meM jo padArtha kA sahI svarUpa hai vaha hama nahIM jAnate haiM ataH padArtha ke prati khiMcAva rahatA hai| AtmA bhI eka dravya hai - padArtha hai| usakA bhI sahI svarUpa hama nahIM jAnate haiM, nahIM pahacAnate haiM, ataH Atmazuddhi kI yA siddhi kI rUci-jijJAsA nahIM bar3hatI / jIva anAtma bhAvoM kI tarapha jyAdA khiMcA jA rahA hai| pariNAma svarUpa jo merA nahIM hai, usameM bhI maiM merepane kI buddhi rakha baiThA hUM, aura jo merA hai, merA jo mere pAsa hai usako maiM pahacAnatA taka bhI nahIM huuN| kavi ne ThIka hI kahA hai ki - karma kI gati nayArI . (160
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ (1) jaga meM nahIM terA koI... nara dekha tu nizce joii| (2) Apa svabhAva meM avadhu sadA magana meM rahanA / jagata jIva hai karmAdhInA, acarija kachua na lInA / / tuM nahIM kerA koI nahIM terA, kyA kare merA merA / terA hai so terI pAse avara saba aneraa..:|| aap.|| he Atman ! isa jagata meM terA koI nahIM hai| yaha tu nizcita hI jAnanA, smjhnaa| isalie tU sadA apane Atma svarUpa meM masta rahanA, lIna rahanA / magana meM rahanA / kyoMki sArA saMsAra karmAdhIna hai| isameM koI Azcarya vyakta karane jaisA kucha bhI nahIM hai| karma kI vicitratA se bhare isa saMsAra meM kyA Azcarya vyakta kareM? kisa bAta para Azcarya vyakta kareM? saMsAra meM saba kucha Azcarya se hI bharA par3A hai, ataH aise saMsAra meM kucha bhI dekhane jaisA nahIM hai| nirarthaka kyoM merA-merA kahakara duHkhI ho rahA hai| are ! jo kucha terA hai vaha to tere hI pAsa hai| bAharI jagat meM terA kucha bhI nahIM hai| nirarthaka kastUrI mRga kI taraha mArA mArA kyoM bhaTaka rahA hai? kastUrI hirana kI nAbhI meM hI hai aura use bhrAti ho gaI ki sugandha kahIM bAhara se A rahI hai,ataH vaha hirana jaMgala meM cAroM tarapha bhaTakatA hai, dauDatA hai, aMta meM zikArI kA bhakSya bana jAtA hai| vahI paristhiti ajJAnI jIva kI hai| svayaM sva kA jJAna nahIM hai, duniyA bhara ke paudgalika bhautika padArthoM meM moha rakhakara unheM apanA mAna rahA hai| jo apanA nahIM hai, jo apane nahIM haiM unheM apanA mAna rahA hai, unameM apanepane kI buddhi rakha rahA hai / merA-merA kahakara, merA-merA mAnakara jIvana bhara bhaTaka rahA hai aura aMta meM jIvana lIlA samApta kara AyuSya pUrA kara detA hai manuSya janma jaisA kImatI bhava hAtha se gaMvA detA hai| yaha kaisA bhayaMkara ajJAna hai| ajJAna hI sabhI pApoM kI mUla jar3a hai| ajJAna hI sabhI duHkhoM kI mUla jar3a hai| ajJAna hI karma kA pramukha kAraNa hai| jJAna mAhAtmya : jagat meM jJAna kI mahimA aparaMpAra hai / jJAna kI jagat meM saba kucha hai / jJAna sUryavat prakAzaka hai| sUrya aMdhakAra ko dUra kara cAroM tarapha prakAza phailAtA hai vaise hI samyag jJAna ajJAna rUpI timira ko haTAkara jIvana meM prakAza phailAtA hai| "nANaM payAsagaM sohao' ke zabda vizeSAvazyaka bhASya meM diye haiN| jJAna se hI janma saphala ginA jAtA hai| na kevala jJAna hI apitu tadanurUpa AcaraNAdi cAritra yoga AtmA ko mokSa kI prApti karAtA hai| sArabhUta tattva batAte hue kahA hai ki - logassa sAro dhammo, dhammapi ya nANaM sArayaM biMti / nANaM saMjama sAraM, saMjama sAraM ca nivvaannm|| -karma kI gati nayArI
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ samasta loka meM sArabhUta tattva eka mAtra dharma hI hai, aura dharma meM bhI sArabhUta tattvajJAna ko kahA gayA hai| jJAna kA bhI sAra saMyama cAritra batAyA gayA hai| aise sArabhUta cAritra se nirvANa pada kI prApti hotI hai, ataH eka dUsare kA AdhAra ekadUsare para hai| vaise hI umAsvAti pUrvadhara mahApurUSa ne tattvArtha sUtra kI Adya kArikA meM likhA hai ki samyag darzana zuddhaM yo jJAnaM viratimeva caapnoti| duHkha nimittamapidaM tena sulabdhaM bhavati janma / / samyag darzana-saccI zraddhA se yukta aisA jJAna yadi virati (cAritra) ko prApta hotA hai to usase duHkha se prApta hone vAlA yaha janma bhI sulabha bana jAtA hai / jJAna kaisA cAhie ? yaha vicAra karane yogya bAta hai| jaise janmAndha vyakti ke jIvana meM sadA hI aMdherA chAyA rahatA hai vaise hI ajJAnI jIva ke jIvana meM sadA aMdherA chAyA rahatA hai| bhUmigRha meM jaise sUrya kI kiraNeM nahIM paha~catI aura aMdherA hI bharA rahatA hai vaise hI ajJAnI kA jIvana aMdhakAra jaisA hai| ataH ajJAna nivRtti ke lie jIva ko jJAnamArga kI pravRtti karanI hI pdd'egii| samyag jJAna-sacce jJAna ko prApta karane ke lie bhagIratha purUSArtha karanA hI pdd'egaa| nANa kiriyAhiM mokkho'- 'jJAna kriyAbhyAM mokSaH' jJAna aura kriyA se hI mokSa milatA hai| yaha hamAre Agama zAstra kahate haiN| ataH jJAna kI mahimA aparampAra hai| jJAna kyA hai ? dravya yA guNa :___jJAna se koI achUtA yA anjAna nahIM hai| jJAna kA anubhava saMsArastha sabhI jIva pratidina karate haiN| jJAna ke binA hamArA vyavahAra hI nahIM calatA hai| bolanecalane-dekhane-sUMghane-cakhane kahane Adi sabhI kriyAoM meM mukhya jJAna kA hI vyavahAra rahatA hai| sUrya ke prakAza ko, tathA kapar3e kI saphedI ko hama dravya na kahakara guNa kahate hai vaise hI AtmA kA jJAna yaha guNa hai| jJAna dravya nahIM hai| dravya svayaM apanA svataMtra astitva rakhatA hai| astikAyavAn pradeza samUhAtmaka astitvavAlA dravya hotA hai / jJAna ke koI pradeza nahIM hai aura na hI jJAna pradeza samUhAtmaka astitva vAlA dravya hai| dravya vaha kahalAtA hai jisake guNa aura paryAya ho| "guNaparyAyavad-dravyam' guNa-paryAyavAlA dravya kahalAtA hai| jJAna kA koI guNa nahIM hai| cUMki jJAna svayaM hI gupA hai / guNa kA lakSaNa karate hue kahA hai ki - "dravyAzrayi nirguNAH guNAH'' guNa svayaM nirguNa hote haiM guNa meM guNa nahIM rhte| jo dravya meM rahate ho, dravya ke AdhAra para rahate ho evaM svayaM nirguNa hoM ve guNa kahalAte haiN| ataH jJAna dravya siddha nahIM ho sktaa| saphedI yaha svayaM dravya nahIM hai paraMtu guNa hai| ataH yaha guNa karma kI gati nayArI
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ kisI dravya ke AdhIna rahatA hai| kapar3A dravya hai ata: kapaDe ke AdhIna saphedI rahatI hai| saphedI kapar3e meM, cUne meM yA anya kisI bhI dravya ke Azraya para rhegii| jaba bhI saphedI ko rahanA hogA taba svataMtra rUpa se nahIM raha sktii| kisI na kisI dravya meM hI rahanA pdd'egaa| vaise hI jJAna yaha eka guNa hai yaha jJAna guNa svayaM akelA svataMtra nahIM raha sktaa| jaba bhI jJAna guNa rahegA taba Atma dravya meM hI rahegA / anya dravya meM kyoM nahIM rahegA? prazna to ThIka hai ki jJAna AtmA meM hI kyoM rahe? kyA AtmAtirikta anya kisI dravya meM nahIM raha sakatA? Apane tAo "dravyAzrayi nirguNAH guNA:" yaha lakSaNa banAyA hai| ataH isa lakSaNa ke AdhAra para jJAna jo svayaM nirguNa hai vaha ITacUne-patthara-makAna Adi kisI bhI dravya meM raha sakatA hai| aisA nizcita kahAM kahA hai ki isI dravya meM hI rahanA cAhie? jaise saphedI kapar3e meM, cUne meM, rUI meM, namaka meM ityAdi kaI padArthoM meM rahatI hai, vaise hI jJAna bhI AtmA meM hI kyoM rahe? anya kaI padArthoM meM raha sakatA hai| ApakA prazna to bahuta acchA hai paraMtu socie !...jo jisakA guNa hogA vaha usI meM rahegA / jagat meM mUlabhUta do hI to dravya hai| jar3a aura cetn| jIva aura ajIva dravya hai| IMTa-cUnA-patthara-makAnAdi ye saba ajIva-jar3a hai| ajIva ke guNa ajIva meM hI raheMge aura jIva ke guNa jIva meM hI rheNge| jJAnadarzanAdi jIva ke gaNa hai aura varNa-gaMdha-rasa-sparza ye jar3a padagala padArtha ke guNa hai| ye jJAna-darzanAdi AtmA ko chor3akara AtmAtirikta anya kisI jar3a yA ajIva padArtha meM kabhI bhI nahIM raheMge, AtmA meM hI rheNge| AtmA eka dravya hai aura sabhI AtmAeM eka jaisI hI hai| eka se dUsare ke Atma svarUpa meM koI bheda nahIM hai| aMtara svarUpa meM nahIM haiN| ataH AtmA kA svarUpa to sabhI anaMta AtmAoM kA eka samAna hai| sAdRzyatA eka jaisI hai| jaisI eka AtmA hai vaisI hI sabhI hai / isIlie "so'haM" hama kaha sakate haiM / he bhagavan jo tUM hai jaisA tUM hai vaisA hI maiM bhI huuN| vahI Atma svarUpa meM bheda nahIM hai sabhI samAna hai isalie sAdRzyatA sUcaka ye zabda kahe jA sakate haiN| sirpha aMtara itanA hI hai ki ve sarvathA sarva karma rahita hai aura hama karma se bhare hue haiN| prabhu pApAdi doSa rahita hai aura hama saba pApoM se pUre haiN| prabhu siddha-buddha-mukta hai aura hama karma saMsakta, ajJAnI-saMsArI hai| prabhu parama zuddha paramAtmA hai aura hama parama azuddha pAmarAtmA hai| zuddhi-azuddhi meM aMtara jarUra hai paraMtu AtmasvarUpa meM aMtara nahIM hai| isalie sabhI meM jJAnAdi guNa eka jaisA hI hoNge| hAM, jJAnAdi ke pramANa-mAtrA me aMtara jarUra rhegaa| jisane jitane pramANa meM karma kSaya karake jitanA jJAna prApta kiyA hogA usameM utane kama-jyAdA pramANa meM jJAnAdi guNa rheNge| paraMtu jJAnAdi jo Atma guNa hai ve sabhI meM rheNge| AtmA ke svarUpa meM jar3a kI taraha vaividhya eka nahIM anaMta karma kI gati nayArI
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAra kA hai| anaMta prakAra ke jar3a pudgala padArtha jagata meM hai| una anaMta pudgala padArthoM me varNa-gaMdha-rasAdi guNa rahate haiN| ataH ye paudgalika dravya kahalAte haiN| varNAdi guNa kahalAte haiN| jo svayaM nirguNa hai aura pudgala dravya ke Azrita hokara rahate haiN| pudgala ke varNAdi guNa pudgala ko chor3akara cetana AtmA meM nahIM raheMge, usI taraha AtmA ke jJAna-darzanAdi guNa cetana AtmA ko chor3akara jar3a-pudgala padArthoM meM kabhI bhI nahIM rheNge| varNAdi ke kAraNa paudgalika dravya rUpI hai| raMga vAle hai| raMgAdi ke kAraNa dekhe jAte haiM, sUMghe jAte haiM, cakhe jAte haiM, sparza kiye jAte hai| paraMtu cetana AtmA meM ye varNa-gaMdha-rasa-sparzAdi jar3a ke guNa nahIM rahate haiM isIlie AtmA arUpI hai, agaMdhI, arasI, asparzI hai| ataH dekhI nahIM jAtI, sUMghI nahIM jAtI, cakhI nahIM jAtI, sparza bhI nahIM kI jaatii| ataH jar3a - pudgala ke guNoM se cetanaAtmA kA jJAna saMbhava nahIM hai, nahIM hotA hai| usI taraha AtmA ke jJAna darzanAdi se jar3a pudgaloM kI bhI pahacAna nahIM hogii| dravya kI pahacAna apane khuda se guNoM se hI hotI hai| apane se bhinna svAtirikta guNoM se pahacAna nahIM hai| isIlie guNopArjanaguNotkarSa-guNaprAdurbhAva kA dharma vItarAgIyoM ne batAyA hai| usake lie guNAnurAga sahAyaka AlaMbana hai| ataH yaha nizcaya huA ki jJAna darzanAdi guNa hai / svayaM nahIM hai| dravya ke Azrita rahane vAle guNa hai| AtmA cetana dravya hai| jJAna-darzanAdi AtmA ke pramukha guNa hai| karma saMyogavaza Aja ye jJAnAdi guNa AcchAdita hai| dabe hue haiM, Dhake hue haiN| aba unheM prakaTa karanA hI hogaa| unheM prakaTa karane ke lie pUrNa rUpa se jJAnAdi kA prAdurbhAva karane ke lie usake Upara ke Avaraka-AcchAdaka karmoM ko haTAnA par3egA, una karmoM kA kSaya karanA pdd'egaa| jaise bAdala haTe ki sUrya sApha dikhAI degaa| vaise hI karma AvaraNa haTe ki AtmA sApha svaccha mUlabhUta svarUpa meM dikhAI degii| guNa mUlabhUta aMtastha hai| guNa dravya ke aMdara hI rahate haiN| guNoM ke AdhAra para hI dravya kA svarUpa hai| guNa samUhAtmaka dravya hone se dravya-guNa kA abheda saMbaMdha hai, bheda nahIM hai| guNa dravya ko chor3akara eka kSaNa bhI bAhara nahIM rhtaa| sadA kAla hI guNa dravya ke AdhAra para hI rahate haiN| ataH guNavAn dravya kahalAtA hai| cAhe ve jJAnAdi guNa ho yA cAhe varNa-gaMdharasa-sparzAdi guNa ho ve guNa dravya meM hI Azrita rheNge| jJAnAdi guNa cetana AtmA meM rahate haiM to varNAdi guNa pudgala meM rahate haiM / ye una dravya ke nizcita guNa hai / ye jJAnAdi gaNa bAhara se nahIM Ate haiN| AtmA meM hI nihIta hai, mUlabhUta paDe hae haiM / bAhara se kahAM se Ae? bAhara kahAM rahate haiM jo Ae? bAhara to AkAza hai| AtmA ke bAhara to jar3a dravya hai| jar3a meM to jJAnAdi rahate nahIM hai| AkAza bhI ajIva dravya hai| ataH bahAra se Ane kA prazna hI kahAM rahatA hai ? jJAnadarzanAdi guNa AtmA ke apane mUlabhUta karma kI gati nayArI
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNa hai| AtmA meM hI chipe hue paDe haiN| unake Upara se jaise jaise karma kA AvaraNa haTatA jAegA vaise vaise una jJAnAdi guNoM kA prAdurbhAva hotA jaaegaa| ve prakaTa hote jaaeNge| dikhAI dene lgeNge| ataH jJAna AtmA meM hI hai| bAhara se nahIM aataa| bAharI pustakAdi upakaraNa to abhivyaMjaka hai| uttejaka hai, dyotaka hai| jaise vastu to hai hI paraMtu aMdhere meM dikhAI nahIM detI vahAM dIpaka dikhAne kI kriyA meM sahAyaka banatA hai| dIpaka ke prakAza ne andhere ko haTA diyA, jo andherA vastu para AvaraNa banakara par3A thA use prakAzane haTA diyA AMkha aura vastu ke bIca kA AvaraNa haTa gayA ki vastu spaSTa dikhAI dene lgii| usI taraha AtmA ke jJAna guNa para karma kA AvaraNa par3A thaa| pustaka par3hanA jJAna - dhyAna - svAdhyAya Adi kI prakriyA se tathAprakAra kA AvaraNa jaise jaise haTatA jAegA vaise vaise jJAna prakaTa hotA jaaegaa| isalie bAharI nimitta uttejaka hai / karmAvaraNa ko haTAne meM sahayogI abhivyaMjaka hai| AtmA meM hI par3A huA jJAna prakaTa hotA jAtA hai| nigoda kI avyakta avasthA meM bhI mati-zruta kA jo jJAna anantaveM bhAga kI avasthA meM alpa pramANa meM par3A hai vahI pragaTa hotA hotA kevali avasthA meM anaMta svarUpa meM prakaTa ho jAtA hai| sarvAvaraNa kSaya hote hI sarva jJAna, sampUrNa jJAna prakaTa ho jAegA / use hI anantajJAna yA kevalajJAna kahate haiN| tadvAn use prApta karane vAlI AtmA kevalI - sarvajJa yA anantajJAnI kahalAtI hai| ataH jJAna AtmA hai| yaha bAta nizcita hai / grIka dArzanika plUTo ne bhI kahA hai ki "Knowledge is Nothing but it is Intaitonal" jJAna yaha bAharI dravya nahIM hai yaha to AMtarika hai| aMdara se prakaTa hone vAlA hai / 1 1 jJAnAdi ye bhedaka guNa hai : - anaMta brahmAMDa meM jar3a aura cetana ye mukhya do hI dravya hai / tIsarA svataMtra astitva rakhane vAlA koI dravya hai hI nahIM / ataH svataMtra astitva rakhanevAle ye jar3a-cetana do hI dravya mUlabhUta hai| donoM ke apane apane guNa hai| ve apane dravyoM meM hI nihIta rahate haiN| jJAna - darzanAdi cetana AtmA meM hI nizcita rUpa se rahate haiM, aura varNagaMdhAdi nizcita rUpa se jaDa meM rahate haiN| eka dUsare ke guNa eka-dUsare meM saMkramita nahIM hote haiN| guNoM meM saMkramaNa kA svabhAva nahIM hai / apane dravya ko chor3akara bAharI vijAtIya dravya meM jAne kA unakA svabhAva nahIM hai| jar3a-cetana donoM hai to dravya hI, to phira dravya kI eka hI jAti ke donoM dravyoM meM guNa saMkramita kyoM nahIM ho sakate haiM ? guNa ko to dravya ke AdhAra para hI rahanA hai / dravya ke svarUpa meM to jar3a-cetana donoM dravya hI hai, to phira isake guNa isameM raha jAya to kyA galata hai ? paraMtu nahIM, aisA kadApi saMbhava nahIM hai| jar3a-cetana donoM dravya kI jAti ke hI dravya hai phira bhI guNa saMkramita nahIM hote haiN| jar3a ke guNa jar3a meM raheMge aura cetana ke guNa cetana AtmA meM hI - karma kI gati nayArI (165
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ rheNge| isalie donoM jar3a-cetana dravyoM ko alaga karanevAle unake guNa hai| jJAna-darzana ke kAraNa jIva cetana kahalAtA hai / usI taraha varNa-gaMdha- -rasa-sparzAdi guNoM ke kAraNa jar3a-jar3a dravya kahalAtA hai / isalie guNa dravya bhedaka kahalAte haiN| jar3a aura cetana donoM hI bhinna-bhinna svataMtra dravya hai donoM ke guNa sarvathA bhinna hone se jar3a apanA alaga svataMtra astitva rakhatA hai aura cetana jIva apanA alaga svataMtra astitva rakhatA hai| ina donoM meM jJAna - darzana hI pramukha bhedaka guNa hai| , jJAna yoga kI prAdhAnyatA : AtmA ke kaI guNa hai, paraMtu una saba meM jJAna hI eka mAtra pramukha guNa hai| anya sabhI guNoM kA AdhAra jJAna guNa para hai| sukha-duHkha ke saMvedana meM bhI jJAna guNa kI hI prAdhyAnatA hai| cAritra guNa bhI jJAnAzrayi hai | cAritra ke AcaraNa meM bhI jJAna kI AvazyakatA hai / jJAnayukta tathA jJAnAnusArI cAritra hI tAraka banegA / jJAna hI viveka svarUpa hai| heya - jJeya aura upAdeya kA viveka jJAna ke AdhAra para hI hogaa| ajJAnI viveka nahIM rakha pAtA hai| jJAnI viveka kA bhI sUkSma rUpa se AcaraNa kara sakatA hai| kyA heya arthAt tyAjya hai ? kyA jJeya arthAt jAnane yogya hai ? kyA upAdeya-arthAt Acarane yogya hai ? isa prakAra kA viveka jJAnI ko vizeSa rakhanA hai / isalie jJAna yoga kI sAdhanA sabase jyAdA prAdhAnyatA rakhatI hai| zAstrakAra maharSiyoM ne vyAkhyAna-pravacana kA adhikAra bhI jJAnI gItArtha ko diyA AlocanA- prAyazcita bhI jJAnI gItArtha se lene ko kahA hai| vihAra bhI jJAnI gItArtha kI nizrA meM yA unakI AjJAnusAra karane ke lie khaa| aMta yahAM taka kaha diyA hai ki jJAnI - gItArtha ke hAthoM se halAhala jahara bhI pInA acchA hai, paraMtu ajJAnI agItArtha ke hAthoM se amRta pInA bhI burA hai| loka-vyavahAra meM marIja kahate haiM ki acche vizeSajJa kuzala vaidyahakIma yA DaoNkTara ke hAthoM se maranA bhI acchA hai paraMtu mUrkha ardhajJAnavAle yA alpajJAnavAle UMTa vaidya yA nakalI DaoNkTaroM ke hAthoM se amRta pIkara jInA bhI bhayAvaha hai| jJAna yoga se hI AtmA-paramAtmA ko samajha skeNge| tattvArtha aura yathArtha donoM svarUpa jJAnayoga se hI samajha skeNge| jJAnI hI sukha kI saccI dizA samajha pAte haiM / jJAnI hI satya kI sahI khoja kara pAtA hai| jJAna yoga kI sahI sAdhanA se hI tattvAtattva kA viparyAsa dUra hotA hai / padArthoM evaM tattvoM kI yathArthatA - vAstavikatA jJAnagamya hI hai| jJAnayoga ke bala para hI parokSa rUpase sthita svargApavarga, lokaparaloka, svarga-naraka, pUrvajanma tathA punarjanma evaM karma-dharma tathA mokSAdi tattvoM kA sahI bodha prApta kara sakate haiN| sva-para kA nizcayAtmaka pramANa bhUta jJAna prApta kiyA jA sakatA hai| pramANanaya tattvAloka, jaina tarka bhASA Adi pramukha tarka- nyAya graMthoM meM vyAkhyA karate hue yahI kahA hai ki - "sva - para vyavasAyi jJAnaM pramANam" / sva karma kI gati nayArI (166
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura para kA nizcayAtmaka jJAna hI pramANa kahA gayA hai| bhrama-saMzaya yA viparyaya kA nivAraka bhI pramANa jJAna hai| jJAna hI jIva ko sahI dizA pradAna karatA hai| jIvana kI sahI dizA kA cayana jJAnagamya hai| jJAna kI vRddhi samyag zraddhA kI vRddhi kregaa| satyAsatya kA viveka jJAna yoga se hI sAdhya hai| isa taraha jJAna kI mahimA aparampAra hai| yaha sarvasvIkRta bAta hai isameM ratti bhara bhI zaMkA nahIM hai| paraMtu kaisA jJAna cAhie? yaha socanA hogaa| samyaga jJAna aura mithyA jJAna : samyag jJAna bhI jJAna hI hai aura usase viparIta mithyA jJAna bhI jJAna ke jaisA hI bhAsatA hai| sAMpa ko hI sahI sAMpa mAnanA aura aMdhere meM par3I Ter3I-meDhI rassI ko bhI sAMpa maannaa| donoM jJAna hI bhAseMge, paraMtu eka sahI jJAna hai jabaki dUsarA bhrama jJAna hai| vRkSa ko vRkSa mAnanA samyag jJAna hai paraMtu aMdhere meM yA dUra se puruSAkRti dikhAI dene para bhramavaza puruSa mAnanA yaha saMzaya jJAna hai| zuktikAyAM rajata buddhi bhramAtmaka hai| mRgamarIcikA-retIle registAna meM sUrya kI kiraNeM retI meM camaka paidA karatI hai use pAnI mAna lenA yaha bhrama hai| hirana kasturI ko bAhara samajhakara bhaTakane lagatA hai| yaha usakA bhrama jJAna hai| bhrama yA viparIta jJAnavaza bhaTakanA bhI duHkhadAyi hai| ThIka usI taraha zarIra ko hI AtmA mAnane vAle dehAtmavAdI nAstika kahe jAte haiN| prANa zakti ko hI AtmA mAnanA, indriyoM ko AtmA kahanA yA mana ko AtmA kahanA yA paMcabhUta kI zakti ko AtmA kahanA ye sabhI mithyAjJAna hai| svarga ko hI apavargamokSa kahakara vyavahAra karanA yaha mithyAjJAna hai| adharma ko hI dharma kahanA, hiMsA meM hI dharma mAna lenA, pApAcAra meM hI puNya mAna lenA, yA adharma sevana-pApAcAra se sukhI banane kI apekSA rakhanI, yA ahiMsA, dayA dharma kI yogya vyAkhyA na karanA, se sabhI mithyA jJAna ke prakAra hai| svarga naraka-pUrva janma-punarjanma kucha hai hI nahIM / AtmAparamAtmA kucha bhI nahIM hai| loka-paraloka jaisI koI vastu nahIM hai| mokSa Adi kucha nahIM hai| karma-dharma kI bAteM jhUThI hai| ityAdi mithyA-viparIta jJAna hai| tattva kI yathArthatA na svIkAranA mithyAtva hai| jahara ghAtaka hai aura amRta prANadAyaka hai| usI taraha mithyAjJAna ghAtaka hai aura samyak jJAna tAraka hai| samyak dRSTi jIva ko mithyAjJAna kI bAta bhI samyak rUpa meM pariNata hotI hai, kyoMki dRSTi hI tathAprakAra kI samyak hone se vaha usI taraha dekhegaa| jabaki mithyAdRSTi kI dRSTi hI viparIta hai ataH satya bhI asatya rUpa meM dikhAI detA hai| jaise jonDIsa(pIlIyA) rogagrasta rogI ko sapheda vastu bhI pIlI dikhAI detI hai vaise hI mithyAtvI ko saba kucha usakI buddhi ke anusAra viparIta-mithyArUpa dikhAI detA hai| ataH dRSTi tathA buddhi samyag banAnA hI hitAvaha hai| isase vRtti tathA dRSTi ubhaya samyag bnegaa| (167 karma kI gati nayArI
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyag jJAna : svArthAkAraparicchedo nizcito bAdhavarjitaH / sadA sarvatra sarvasya samyag jJAnamanekadhA / / tattvArtha zlokavArtika mahAgraMtha meM samyag jJAna kI vyAkhyA karate hue likhA hai ki-saMzaya-viparyaya aura anadhyavasAyAdi bAdhakAraka doSa rahita nizcayAtmaka svArthAkAra jJAna samyak jJAna kahA jAtA hai| tattvArthavArtika meM isI vyAkhyA ko spaSTa karate hue kahA hai ki - "nayapramANa; vikalpapUrvako jIvadyarthaM yAthAtmyAvagamaH samyagjJAnam'' naya aura pramANa ke vikalpapUrvaka jIvAdi padArthoM kA jo jaise haiM unakA vaisA hI yathArthajJAna samyag jJAna kahalAtA hai| samyag kA hI vizeSa artha hai ki moha-saMzaya-viparyaya Adi se rahita yathArtha vAstavika jJAna hI samyag jJAna hotA hai, arthAt jo jIvAdi padArtha jaisA hai, jisa mUlabhUta svarUpa meM hai use usI svarUpa meM dekhanA-jAnanA yaha yathArthatA hI samyaga svarUpa kI dyotaka hai| jIva-ajIvAdi jo jaise haiM usase viparIta dekheM yA samajhe to vaha viparIta jJAna viparyaya yA viparyAsa ke kAraNa mithyAjJAna khlaaegaa| yaha saMzayAdi rahita nizcayAtmaka jJAna naya-aura pramANoM ke AdhAra para hotA hai, ataH naya-pramANa kA yaha jor3A hai| "pramANanayairadhigamaH" adhigama arthAt jJAna / pramANa aura naya ubhaya paddhati se jJAna hotA hai ataH umAsvAti mahArAja ne tattvArthAdhigama sUtra meM yaha sUtra dekara uparokta bAta ko spaSTa kI hai| ataH donoM kI sapta bhaMgIyAM banAI gaI haiM (1) pramANa saptabhaMgI aura (2) naya sptbhNgii| pramANa saptabhaMgI meM kathaMcita kI apekSA ke sAtha sAta bhaMga banate haiN| ina sAtoM bhedoM kI apekSA ko samajhakara padArtha kA yathArtha jJAna prApta kiyA jAya vaha sahI jJAna kA svarUpa banegA,aura dUsarI naya saptabhaMgI meM sAta nayoM ke jariye padArtha kA bodha prApta kiyA jAya to sammilita rUpa samyag jJAna hogaa| paraMtu nirapekSa bhAva se yadi eka hI naya se jJAna prApta kiyA jAya to vaha pUrNa jJAna nahIM hogA, kyoMki naya ekAMzagrAhI hai,sarvAMzagrAhI pratyeka naya nahIM hai| yadi sabhI nayoM kI dRSTi ko ekatra karake phira vastu kA nirNaya kiyA jAya to vastu kA sampUrNa jJAna hogaa| usI taraha pramANa saptabhaMgI ke sAtoM bhagoM se asti-nAsti-bhedAbheda, sAmAnya vizeSAdi guNa dharmoM kI dRSTi se sabhI bhaMgoM se sApekSa jJAna prApta kiyA jAya to vaha vastu kA sampUrNa jJAna hogaa| vastu ke saMpUrNa svarUpa kA yathArtha bodha prApta karane ke lie pramANa aura nayoM kI AvazyakatA hotI hai,ataH pramANa aura naya ye jJAna kI prakriyA ke rUpa meM hai| jJAna bodhaka paddhati hai| pramANa-naya se jJAna : karma kI gati nayArI (168
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ sapta,naya naigama saMgraha vyavahAra RjusUtra zabda samabhirUr3ha evaMbhUta ye sAta naya hai| vakturabhiprAya vizeSo nyH| kahane vAle vaktA kA abhiprAya vizeSa naya hai,ataH naya ekAMzagrAhI hai| sabhI naya apanI tarapha se alagaalaga svarUpa batAte haiN| pUrva pUrva nayoM kA vizeSa kSetra bar3A hai aura uttara nayoM kA viSaya kSetra saMkSipta hotA jAtA hai| choTA hotA jAtA hai| naigama vyApaka dRSTivAlA hai| usase choTA saMgraha aura phira kramazaH choTe choTe hote jAte haiN| aMta meM evaMbhUta naya vartamAna kAla kI sAmAnya bAta hI karatA hai| ye eka eka naya mithyAjJAna svarUpI hai| paraMtu sabhI nayoM kA sammilita svarUpa samyag jJAna banatA hai| jagata ke mithyA darzana eka eka naya ko lekara bAta karate haiN| anya naya kI bAta ve socate nahIM hai| ataH jJAna sarvAMza sampUrNa nahIM bana paataa| "SaD darzana jina aMga bhaNIje' naminAtha bhagavAna ke stavana meM adhyAtma yogI AnaMdaghanajI mahArAja ne ina zabdoM se yaha kaha diyA hai ki he jinezvara prabhu ! chaH darzana Apake hI eka eka aMga hai| hAtha-paira-AMkha-kAna Adi jaise zarIra ke eka eka aMga hai vaise bhinna bhinna naya ye aMga hai| sabhI aMgoM kA banA huA, milA huA sarvAMgI sampUrNa zarIra kahalAtA hai vaise hI sabhI nayoM kA bhinna bhinna svarUpa saMpUrNa milakara sarva apekSA se dekheM to vaha jJAna samyag jJAna banatA hai| sabhI nadiyAM svataMtra alaga-alaga hai,paraMtu samudra sabhI nadiyoM kA mizrita svarUpa hai, usI taraha mithyAjJAna ekAMzagrAhI hotA hai| sApekSa nahIM nirapekSa hotA hai| jabaki samyaga jJAna sarvAMzagrAhI sApekSa hotA hai| sabhI apekSAoM ko grahaNa karake calatA hai| syAdvAda-saptabhaMgI :-. syAdvAda-anekAMtavAda yaha jaina dharma kI eka maulika viziSTa dena hai| yaha jJAna kI eka vizeSa prakriyA hai / anekAMtavAda aura syAdvAda donoM hI isIke nAma hai / sApekSavAda bhI kahate haiM / "anaMta dharmAtmakaM vastu" - vastu anaMta dharmAtmaka hone se aneka dRSTikoNa se eka vastu ko dekha sakate haiN| sabhI dharma virodhI nahIM hai| virodhI bhAsane vAle viparIta dharma bhI eka hI vastu meM bhinna-bhinna apekSAoM se par3e hote haiN| udAharaNArtha eka manuSya hai| usameM anekoM kA saMbaMdha hai| una saMbaMdhoM vAcya vaha manuSya kisI kA putra bhI hai, kisI kA pitA bhI hai| kisI kA cAcA bhI hai, kisI kA pautra bhI hai, kisI kA pitAmaha (dAdA) bhI hai| kisI kA pati bhI hai| kisI kA mAmA bhI hai| kisI kA jamAI (dAmAda) bhI hai kisI kA bahanoI evaM kisI kA sAlA bhI hai| isa taraha na mAluma kitane saMbaMdha usameM hone se aneka saMjJAoM se vaha vAcya (169 karma kI gati nayArI
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ banatA hai| dekhane para aisA lagatA hai ki putratva-pitRtva, pautratva, pitAmahatva Adi virodhAbhAsI dharma hai| hama Azcarya meM gira jAte haiM ki - jo putra hai vaha pitA kaise ho sakatA hai? are...! jo pautra hai vaha pitAmaha kaise ho sakatA hai? ye hamAre mana ke virodhAbhAsI prazna hai| hameM viparIta lagate haiM - ki eka vyakti meM ye paraspara virodhAbhAsI dharma kaise raha sakate haiM ? paraMtu aisA nahIM hai| sabhI dharma bhinna-bhinna apekSA se rahe hae haiN| jaise apane pitA kI apekSA putra hai, paraMtu usI samaya apane putra kI apekSA vaha pitA bhI hai| vaise hI apane pitAmaha ke sAmane vaha pautra hai, paraMtu apane pautra kA vaha pitAmaha hI lgegaa| isa taraha bhinna-bhinna apekSA se bhinna-bhinna aneka dharma eka vyakti meM rahate haiN| unheM hama apekSAoM se dekhakara vyavahAra kareM vaha sApekSavAda hai| una anaMta dharmoM ko dekhakara anekAMtavAda kathana,karatA hai| udAharaNArtha yaha eka vyakti ke bAre meM dekhA hai| vaise hI jagat kI anaMta vastUe haiN| pratyeka vastu anaMta dharmAtmaka hai| ataH anekAMtavAda una anaMta dharmoM ko bhinna bhinna apekSA se dekhakara padArtha kA sahI svarUpa samajhane kI koziza karatA hai| una sabhI apekSAoM ko syAd zabda se aMkita karake kahanA hI syAdvAda hai| syAd = kA artha hai 'kathaMcit' aura vAda kA artha hai - 'kathana karanA-kahanA' / anya apekSAoM kA lopa na karate hue sabhI apekSAoM se vastu kA kathana karane kI paddhati ko syAdvAda kahate haiN| nitya-anitya, eka-aneka, bheda-abheda, sAmAnya-vizeSa Adi kaI dharma hai jo vastu meM rahate haiN| unheM kramazaH dekhane ke lie sAta hI prakAra ke bhaMga banate haiM ataH saptabhaMgI kahalAtI hai| Apako Azcarya hogA ki sAta hI bhaMga kyoM hote haiM? isake uttara meM kahA jAtA hai ki anaMta bhagoM meM bhI sAta bhaMgoM kI hI kalpanA siddha hai| pratyeka paryAya kI apekSA pratipAdya saMbaMdhI sAta prakAra ke hI prazna kiye jA sakate haiM ataeva sAta hI bhaMga hote haiN| pratyeka paryAya kI apekSA sAta prakAra kI hI jijJAsA utpanna hotI hai, isalie sAta prakAra ke hI prazna utpanna hote haiN| saMdeha (zaMkA) ke sAta hI prakAra ho sakate haiM isalie sAta hI prakAra kI jijJAsA ho sakatI hai, tathA pratyeka vastu ke sAta hI dharmoM kA honA saMbhava hai, isalie saMdeha bhI sAta hI prakAra ke hote haiN| yaha bheda se saMdeha kI tarapha nIce utarate hue ulTe krama se sAta hI bhaMga kyoM hai kA uttara diyA hai| ise hI yadi caDhate krama se sIdhe dekheM to vastu ko samajhane ke lie usake dharmoM ko dekhane hetu sAta hI prakAra kI mana meM zaMkAeM (saMdeha) jagate haiM, isalie ki vastu meM sAta hI dharma hote haiN| sAta dharmoM ke AdhAra para zaMkAeM sAta hI hii| zaMkAeM sAta hI isalie huI ki pratyeka paryAya kI apekSA sAta prakAra kI hI jijJAsA utpanna hotI hai| jijJAsA sAta hI isalie hotI hai kyoMki pratyeka paryAya kI apekSA pratipAdya saMbaMdhI sAta prakAra ke hI prazna kiye jA sakate haiN| isalie bhaMga saMkhyA bhI sAta hI hogii| ve karma kI gati nayArI (170
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ - sAta bhaMga isa prakAra hai: (1) syAd asti ghaTaH / (3) syAd asti ca nAsti ca ghaTaH / (5) syAd asti ca avaktavya ghaTaH / (6) avyaktavyazca ghaTaH (2) syAnnAsti ghaTaH / (4) syAd avaktavya ghaTaH / syAd nAsti - ca (7) syAd asti ca nAsti ca avaktavyazca ghaTaH / / . syAd kA yaha avyava hai jo kathaMcit artha meM prayukta hotA hai / syAd lagAne se yaha anya apekSAoM kA niSedha nahIM karatA hai (1) syAd asti ghaTaH arthAt svadravya-kSetra-kAla-bhAva kI apekSA se ghaTa kA astitva hai| sabhI vastu apane dravya-kSetra-kAla-bhAva se vidyamAna hai paraMtu vahI vastu para dravya-kSetra - kAlabhAva se nahIM hai| jaise ghaDA sva dravya rUpa se miTTI kA hai| pArthiva hai| jala rUpa se nahIM. hai| kSetra (sthAna) kI apekSA se ghaDA jayapura kA hai paraMtu bambaI kA nahIM hai| kAla (samaya) kI apekSA jADe (zIta Rtu) kA hai para grISma Rtu kA nahIM hai / bhAva (svabhAva) kI apekSA kAlA-zyAma hai paraMtu lAla nahIM hai| isa taraha prathama bhaMga kA artha hai sva dravya-kSetra-kAla-bhAva kI apekSA se ghar3A hai| dUsare bhaMga kA artha huA vahI ghaDA sva dravya-kSetra kAla-bhAva kI apekSA se vidyamAna hote hue bhI para dravyakSetra - - kAla - bhAva se vidyamAna nahIM hai / jisakA sva dravya-kSetra - kAla-bhAva kI apekSA astitva hai usIkA para dravya-kSetra - kAla-bhAva kI apekSA nAstitva samajhanA caahie| tIsarA bhaMga - pahale dUsare donoM bhaMgoM kA saMyukta svarUpa hai| vahI ghaTa asti-nAsti donoM apekSA se eka dekhA jAtA hai, ataH vastu svarUpa kI apekSA astirUpa hote hue bhI para rUpa apekSA se nAstirUpa hai| nahIM hai| vastu kI donoM apekSAoM kA samUhAtmaka jJAna karAtA hai vaha tIsarA bhaMga hai / (4) cauthA bhaMga yaha kahatA hai ki donoM apekSAoM ko kisI eka zabda se vAcya nahIM kara sakate haiM ataH avaktavya hai| isalie kahane meM - dUsare ke sAmane kathana karane meM hama asti nAsti donoM dharmoM ko eka zabda se yA eka sAtha kathana nahIM kara sakate ataH avaktavya hai / cUMki asti-nAsti paraspara virUddha donoM dharmoM ko eka sAtha eka zabda se kaise kaheM ? ataH avaktavya hai| (5) jaba hama vastu ko svarUpa kI apekSA sat kahakara usakI eka sAtha asti-nAsti rUpa avaktavya rUpa se vivecanA karanA cAhate haiM usa samaya vastu syAdasti avaktavya nAmaka pAMcave bheda se kahI jAtI hai| (6) jaba hama vastu kI nAstitva dharma kI vivakSA se eka sAtha asti-nAsti rUpa avaktavya rUpa se vivecana karanA cAhate haiM usa samaya vastu syAnnAsti avaktavya bhaMga se kahI jAtI hai| (7) pratyeka vastu krama se sva aura para rUpa kI apekSA asti - nAsti hone para bhI eka sAtha - karma kI gati nayArI 171
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ asti-nAsti rUpa avaktavya hone ke kAraNa syAdasti-nAsti avaktavya rUpa sAtaveM bhaMga se kahI jAtI hai| pratyeka vastu meM anaMta dharma hone ke kAraNa vastu ke aneka bhaMga hote haiM, paraMtu ye anaMta bhaMga vidhi aura niSedha kI apekSA se sAta hI ho sakate haiN| ataH evaM jisa prakAra satva dharma (astitva dharma) aura asatva dharma (nAstitva dharma) se eka hI sapta bhaMgI (sAta bhagoM kA eka samUha) hotI hai, usI taraha sAmAnya dharma aura vizeSa dharma kI apekSA se eka hI sapta bhaMgI banatI hai| isa taraha vastu ke bhinna bhinna dharma kI apekSA se bhinna bhinna sapta bhaMgIyAM bnegii| ___ anekAMtavAda vastu ke anaMta dharmoM kA mAnasika rUpa se vicAra karane meM upayogI hai| use hI syAd zabda lagAkara kathana karane meM syAdvAda kArya karatA hai| ye sabhI apekSAoM ko lekara calate haiN| ataH (1) kAla (2) svabhAva (Atma rUpa) (3) artha (AdhAra) (4) sambandha (5) upakAra (6) guNideza (dravya kA AdhAra) (7) saMsarga tathA (8) zabda ityAdi ATha prakAra se vivakSA kI jAtI hai| sakalAdeza se jJAna hotA hai| ataH yaha sakalAdeza saptabhaMgI kahalAtI hai| anya vikalAdeza saptabhaMgI kahalAtI hai| syAdvAda kI mahimA : __ syAdvAda kI mahimA bahuta gAI gaI hai| bar3e bar3e diggaja jJAnI mahAna tArkika ziromaNIyoM ne syAdvAda kI mahimA mukta kaMTha se khUba gAI hai| siddhasena divAkarasUri mahArAja sanmati tarka prakaraNa graMtha meM yahAM taka kahate haiM ki - jeNa viNA logassa vavahAro savvahA na nnivviie| tassa bhuvaNekka guruNo Namo aNegAntavAyassa / / jisake binA loka kA vyavahAra sarvathA cala hI nahIM sakatA aise tIna loka rUpa samasta saMsAra ke eka mAtra gurU svarUpa anekAMtavAda ko namaskAra ho| aba Apa socie ! isase jyAdA mahimA kina zabdoM meM gAveM? maiM samajhatA hU~ ki mahAtmA puruSa ne carama kakSA kI mahimA gAte hue zabda prayukta kiye haiN| ThIka hI kahA hai kianekAMtavAda ke binA loka vyavahAra bhI nahIM cala sakatA hai| laukika vyavahAra meM yadi hama sabhI loga eka dUsare kI apekSA acchI taraha samajhakara vyavahAra kareM to zAyada kleza-kaSAya kA prasaMga bhI na aave| kauna kisa apekSA meM kaha rahA hai? kahane vAle kA Azaya kyA hai ? hetu kyA hai? yaha yadi hama acchI taraha se samajha leM to zAyada rAga-dveSa kA kabhI bhI prasaMga hI na aave| paraMtu saMsAra meM roja kleza-kaSAya jo utpanna hote haiM usakA mUla kAraNa yahI hai ki hama kahane vAle kI apekSA samajha nahIM pAte haiN| usI taraha kahane vAlA apekSAoM ko samajhakara dekhakara nahIM kaha pAtA hai| karma kI gati nayArI (172)
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya-kSetra-kAla-bhAva kI apekSAoM se hameM bhASA vyavahAra karanA caahie| isa taraha yaha anekAMtavAda-syAdvAda jJAna kI prakriyA hai| yaha rAga-dveSa se bacAne vAlI, kleza-kaSAya se rakSA karanevAlI, karma baMdha se bacAne vAlI, asatya-mRSAvAda evaM vAcika-mAnasika hiMsA se bacAne vAlI eka viziSTa paddhati hai| isI se vastu kA jJAna samyagjJAna hogA to tajjanya zraddhA bhI samyag hogii| jJAna aura zraddhA donoM kA paraspara eka dUsare para AdhAra hai| jJAna samyag hogA to zraddhA bhI samyag hogI aura zraddhA yadi samyag hogI to jJAna bhI samyag hogaa| ataH samyag jJAna ke lie zraddhA bhI samyag rakhanI cAhie / vizeSAvazyaka bhASya meM kahA hai ki - "jIvAdi tattva viSayA rUciH zraddhAnaM samyaktvaM bhaNyate, yena punastajjIvAdi tattvaM rocyate zraddhIyate tjjnyaanm| yA tattva zraddhAnAtmikA tattvarUcirupajAyate, tayA tattvazraddhAnAtmaka jIvAditattvarocakaM viziSTaM zrutaM janyate tajjJAnaM samyag jJAnaM ajJAna-mithyAjJAna nivRtti jnkm|" jIvAdi tattva viSayaka rUci rUpa zraddhA se samyaktva kahate haiN| jisase ve jIvAdi tattva rUpa padArtha rUcate haiM, zraddhA nirmANa hotI hai vaha jJAna hai| jo tattva zraddhA rUpa tattvarUci jAgRta hotI hai| vaha tattva zraddhA jIvAdi tattvarUpa viziSTa zruta jJAna ko utpanna karatI hai| vahI jJAna samyag jJAna hai jo ajJAna evaM mithyAjJAna kI nivRtti kAraka hai| ataH jJAna kI samyagatA honI Avazyaka hai| sabhI jIvoM meM jJAna hai AtmA meM jJAna hai aura jJAnamaya hI AtmA hai| ataH jIva ko jJAna se bhinna nahIM kara sakate haiN| usI taraha jJAna ko jIva se bhinna nahIM kara sakate haiN| donoM kA paraspara avinAbhAva saMbaMdha hai| eka dUsare para eka dUsare kA AdhAra hai| AtmA meM jJAna hai, aura jJAnamaya hI AtmA hai| ataH saMsAra kA koI bhI jIva hogA vaha avazya jJAnamaya hI hogaa| bhale hI avyakta avasthA meM choTe svarUpa meM ho yA bhale hI vaha bar3e mahAna svarUpa meM ho| paraMtu jJAna avazya hI hogaa| aMtara sirpha jJAna ke pramANa meM rhegaa| kisI jIva meM jJAna kA pramANa alpa rahegA to kisI jIva meM jJAna kA pramANa atyadhika jyAdA bhI rhegaa| yaha jIva ke tathAprakAra ke jJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama para AdhArita hai| jisa jIva kA jJAnAvaraNIya karma jitanA jyAdA udaya meM rahegA usakA utanA hI jyAdA ajJAnI rhegaa| vaise hI jisa jIva kA jitanA jyAdA jJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama rahegA usakA utanA hI jyAdA jJAna bar3hA huA rhegaa| tathA jisa jIva kA jJAnAvaraNIya karma yadi sarvathA kSaya ho cukA rahegA use kSAyikabhAva se saMpUrNa jJAna prApta haA rhegaa| vaha anaMtajJAnI khlaaegaa| hama kSayopazamavAle alpajJAnI kahalAeMge / aura kaI ajJAnI khlaaeNge| ajJAnI zabda (173) karma kI gati nayArI
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM a-akSara niSedhAtmaka nahIM hai| ajJAnI arthAt jJAnarahita aisA artha nahIM ho sktaa| paraMtu ajJAnI kA 'a' akSara-alpArtha sUcaka hai| pramANa meM jJAna kI alpArthatA-nyUnatA bodhaka hai| ataH ajJAnI kA artha hogA alpjnyaanii| acchA yadi ajJAnI zabda meM 'a' akSara kA artha niSedhArtha leMge to usakA artha hogA usa viSaya kA ajJAna / jisa saMdarbha kI bAta cala rahI hai usa saMdarbha meM yadi kisI ko ajJAnI kahA bhI hai to isakA artha haA vaha vyakti usa viSaya meM sarvathA anjAna hai| kucha bhI nahIM jAnatA hai| jaise hama sarjarI-zalya cikitsA ke viSaya meM ajJAnI hai, to yahAM saMdarbha sarjarI kA hai| hama sarjarI ke viSaya meM sarvathA ajJAnI hai, arthAta sarjarI viSayaka kSetra meM sarvathA jJAna rahita ajJAnI hai| paraMtu sarvathA sarva jJAna rahita nahIM hai| sarjarI viSayaka ajJAna hote hue bhI anya kaI viSayoM kA jJAna par3A hai ataH hama jJAnI bhI haiN| paraMtu jJAnI hote hue bhI una viSayoM ke saMpUrNa jAnakAra na hone ke kAraNa jJAnI nahIM ajJAnI-arthAt alpajJAnI hai| ataH saMsAra meM jo bhI koI jIva hai vaha jJAnarahita nahIM hai, jJAnayukta hI hai| bhale hI kisI meM pramANa nyunAdhikaM ho paraMtu jJAna hogA shii| zAstrakAra maharSi to yahAM taka kahate haiM ki-savva jIvANaM piyaNaM akkharassa aNaMtabhAgo NiccugghADiyao, jaI puNa so vi AvarijA teNa jIvo ajIvattaM pAvejjA / succha vi mehasamudae hoti pabhA caMda-sUrANaM / / 7-89 / / akkharassa aNaMta bhAgo NiccugghADIyo hoI" jJAna kA anaMtavAM bhAga sabhI jIvoM meM pragaTa hai| cAhe jIva nigoda kI ekendriya kI avyakta avasthA meM par3A ho to bhI usa avasthA meM nigoda ke jIva. meM bhI jJAna pragaTa hai|bhle hI vaha jJAna anaMtajJAna kA anaMtavAM bhAga hI kyoM na ho paraMtu hai shii| ataH pRthvIkAya, apkAya, agnikAya, vAyukAya, vanaspatikAya, sUkSmasAdhAraNa vanaspatikAya (nigoda) Adi sabhI jIvoM meM jJAna avazya par3A hai| ataH jagat meM jo bhI jIva hai vaha jJAnavAn avazya hai| jJAna rahita nahIM hai| yahI sArAMza hai| Atma nihIta jJAna kA pramANa : . jJAna yaha AtmA kA guNa hai| AtmA arUpI-anAkAra dravya hai| jJAna AtmAzrayI guNa hai| dravyAzrayI guNa dravyAkAra rUpa se rahatA hai| AtmA ke asaMkhya pradeza hai ataH jJAna bhI AtmA ke asaMkhya pradezoM meM phailA haA hai| eka bhI pradeza aisA nahIM hai ki jisameM jJAna na ho| yadi sabhI tila meM tela hai to eka tila binA tela kA kahAM se hogA? sabhI meM hai ataH sabhI kA sAmUhika pramANa dRSTigocara hotA hai| prakAza sUrya ke sAtha nizcita rUpa se hai ataH bhinna hone kA prazna hI nahIM khar3A hotA jJAna AtmA ke pratyeka pradeza meM prasRta hai ina asaMkhya pradezoM ke kendra meM rahe hae ATha pradeza jo karma kI gati nayArI (174)
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ rUcaka pradeza haiN| ve nitya sthira rUpa se haiN| ye hI AtmA ke ATha mUlabhUta guNo ke kendra svarUpa hai| ina ATha rUcaka pradezoM meM hI ATha guNa mUlabhUta avasthA meM paDe hue haiN| ina ATha rucaka pradezoM para kabhI bhI karma kA AvaraNa nahIM AtA hai| ataH inameM jJAnAdi guNa prakaTa rahate haiN| paraMtu asaMkhya pradezoM meM se ye sirpha ATha hI pradeza hai| jo jJAnAdi guNa asaMkhya pradezoM meM prasRta hokara rahate haiM unheM yadi ghanIbhUta hokara eka-eka pradeza meM hI yadi rahanA paDe to unakA svarUpa kitanA sUkSma ho jAegA ? ataH atyanta sUkSma rUpa meM hI kyoM na hoM paraMtu jJAnAdi guNa ghanIbhUta hokara rahe hue haiN| mUla meM sthita hai| bAhara se nahIM Ate haiN| ataH jJAna aMtastha guNa hai / jaise sudarzana cUrNa hai use khUba ubAlakara ghana satva ko eka golI ke rUpa meM diyA jAya to cUrNa kI apekSA saugunA jyAdA kAma karatA hai| eka golI meM zakti saugunI baDha gii| jaise dUdha ko ubAlakara rabar3I ke rUpa meM ghana kiyA to dUdha kI apekSA rabar3I kI zakti caugunI ho gii| use aura bhI jyAdA ubAlA jAya.. yahAM taka ki jalAyA jAya aura phira peDA banAyA jAya to dUdha kI apekSA peDe meM usakI zakti ghanIbhUta hokara rhegii| vaise hI AtmA meM jJAnAdiguNa jo asaMkhya pradezoM meM vyApta hai una asaMkhya pradezoM para kArmaNa vargaNA chA gaI ho aura unameM sirpha ATha rucaka pradeza hI avaziSTa rahe ho jahAM kArmaNa vargaNA nahIM lagatI ve pradeza svaccha spaSTa ho to unameM ghanIbhUta hokara rahe hue jJAnAdi guNa mUlabhUta sattA meM avazya rheNge| eka eka pradeza meM jo guNa raheMge ve ghanIbhUta zaktivAle hoNge| anaMta brahmAMDa meM phailane vAlA samasta lokAloka vyApI anaMta kevalajJAna jo AtmA ke asaMkhya pradezoM meM prasRta hokara rahane vAlA hai vaha karmAvaraNa se dabakara sirpha rucaka pradeza meM hI pragaTa hai| vaha kitanA sUkSma hokara ? kitanA ghanIbhUta hokara par3A hogA ? ataH jJAna saMpUrNa rUpa se hai / sirpha karmAvaraNa se dabakara sUkSmarUpa se ghanIbhUta hokara par3A rahatA hai, paraMtu naSTa nahIM hotA hai| kArmaNa vargaNA jyAdA se jyAdA Atma guNoM ko AcchAdita kara sakatI hai, DhaMka sakatI hai paraMtu Atma guNoM kA sarvathA nAza nahIM kara sakatI eka bhI Atma pradeza ko naSTa karake alaga nahIM kara sakatI ataH jJAnAdi guNa AtmA meM dabe hue, Dhake hue jarUra paDe raheMge, arthAt jJAnAdi guNoM kI mUlabhUta sattAastitva Atma dravya meM avazya rhegaa| guNa bAhara se nahIM aate| AtmA meM hI hai ataH AtmA meM se hI prakaTa hote haiN| jyoM jyoM karmAvaraNa dUra haTate jAeMge tyoM tyoM ina jJAnAdi guNoM kA prAdurbhAva hotA jaaegaa| prakaTa hote jaaeNge| jyoM jyoM paoNliza hotI hai tyoM tyoM dhAtu meM camaka baDhatI jAtI hai vaise hI jyoM jyoM AtmA ke jJAnAdi guNoM kI upAsanA dharmAcaraNa ke rUpa meM kI jAegI tyoM tyoM karmAvaraNa haTate jaaeNge| bAdaloM ke haTane se jaise sUrya dikhAI dene lagatA hai vaise hI karmAvaraNa haTate- haTate jJAnAdi guNoM kA prAdurbhAva anubhava meM AtA jaaegaa| ataH jJAnAdi guNa AtmA meM hI nihita hai| mUla meM 175 karma kI gati nayArI
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ paDe hI hai| bAhara se nahIM Ate haiN| bAhara se lAe bhI nahIM jaate| paraMtu bAharI sAdhana pustaka-zAstrAdi upakArI upakaraNa hai| unake mAdhyama se svAdhyAya se tathAprakAra ke AvaraNa haTate haiM aura jJAna prakaTa hotA hai| ___ mukhya rUpa se jJAna to eka hI hai - kevalajJAna AtmA meM nihita jJAna ke TukaDe yA bheda nahIM hai| vahAM to sirpha kevalajJAna eka hI hai| paraMtu karmAvaraNa ke kAraNa pAMca bheda paDa gae haiN| karmAvaraNa se Acchanna AtmA ke jJAna kA aMza hI nyUnAdhika mAtrA meM prakaTa hotA hai ataH usa nyUnAdhika mAtrA ke bhAga ko mati-zruta Adi nAma kI saMjJA dI jAtI hai| isIlie kevalajJAna pragaTa hone ke bAda ye mati-zrutAdi bheda nahIM rhte| sUryodaya ke bAda sUrya ke prakAza meM tAre nahIM dikhAI dete haiN| tAroM kA prakAza sUrya ke teja prakAza meM mila jaaegaa| ataH alaga se dikhAI nahIM degA, vaise sarva sampUrNa anaMta vastu viSayaka kevalajJAna jo sarva vyApI hai usake prakaTa hone ke bAda tAre kI taraha TimaTimAte mati zrutAdi kA alpa (prakAza) jJAna kahAM se dikhAI degA? isIlie mati zrutAdi cAra jJAna karma ke kSayopazama ke AdhAra para janya hai jabaki kevalajJAna sarvathA kSAyika bhAva se janya hai| jaba karmAvaraNa kA aMza bhI nahIM rahegA sabakA saMpUrNa nAza (kSaya) hogA taba kevalajJAna prakaTa hogaa| ataH AtmA to pUrNa jJAnI mUla meM hI hai| anaMta jJAnI hai| sUrya to mahAprakAzI hai| paraMtu bAdaloM ne usake prakAza ko AcchAdita kiyA hai vaise hI AtmA sUryavat kevalajJAna se anaMta (prakAzI) jJAnI hai paraMtu tathAprakAra ke jJAnAvaraNIyAdi karmoM se AcchAdita hai -dabI par3I hai - DhakI huI hai| isIlie Aja AtmA kA jJAna pragaTa nahIM hai| dabA huA hai| paraMtu ye hI jJAnAvaraNIyAdi karmAvaraNa haTa jAya to jJAnAdi guNa apane mUlasvarUpa meM, pUrNa svarUpa meM prakaTa ho jaaeNge| itanI bAta se yaha niSkarSa to avazya nikalA ki - kevalajJAnAdi AtmA meM mUlabhUta par3A hI hai| nigodAvasthA se hI par3A hai| vahI sarvajJAvasthA me sidhdAvasthA meM AvaraNa rahita hokara pUrNa rUpa se prakaTa ho cUkA hai| isIlie nigodAvasthA meM ekendriyAvasthA meM bhI AtmA jJAnAdi guNa sampanna hI hai| karmAvaraNa jyAdA hone se ve jJAnAdi vyakta prakaTa nahIM hai, paraMtu mUla sattA meM par3e jarUra hai| ataH nigodAdi evaM pRthvIkAya Adi ekendriya jIvoM ko bhI jJAna jarUra hai, aura jJAnAdi hai isIlie jIva kahalAte haiN| jJAnAdi nahI hote to jIva nahIM ajIva kahalAte / isIlie zAstra meM kahA hai ki - 'akkharassa aNaMtabhAge savva jIvANaM NiccugghADIyo hoI'- akSara kA anaMtavAM bhAga sabhI jIvoM meM prakaTa hai| eka samaya meM do kriyA nahIM hotI : - . kriyA tathAprakAra ke jJAnAdi guNoM ke AdhAra para hotI hai tathAprakAra kI karma kI gati nayArI (176)
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhinna-bhinna kriyAoM meM jJAna Adi guNoM kI pUrI AvazyakatA evaM upayogitA spaSTa dikhAI detI hai| zarIra hai jisake aMgopAMga evaM indriyAM tathAprakAra kI kriyA karate haiN| mAnoM ki donoM hAthoM ko ulTI dizA meM gola-gola ghUmAeM to eka sAtha ekahI samaya donoM viparIta dizA meM nahIM ghUma skte| dAhinA hAtha sIdhA dAeM to bAMe gola ghUmAeM aura ThIka usI samaya bAMyA hAtha bAMe se dAe ulTI (dAhine hAtha se viparIta) dizA meM ghUmAeM / eka-dUsare ko rokakara alaga se svataMtra rUpa se eka ko hI calAeM aura dUsare ko khar3A rakheM, eka calAte jAeM to yaha eka hI kriyA eka samaya eka sAtha nahIM ginI jaaegii| ataH eka kriyA eka hI samaya eka sAtha honI cAhie yaha zarta yAda rakhakara donoM hAtha gati na rokate hue eka sAtha paraspara viparIta dizA meM claaeN| yaha saMbhava nahIM hai, kyoMki AtmA kA jJAna isa kriyA meM kAraka hai| nimitta hai| yaha kriyA jJAnapUrvaka hai| jJAna ke upayoga binA to yaha kriyA honI bhI saMbhava nahIM hai| aba niyama yaha hai ki eka samaya AtmA ke do upayoga nahIM ho skte| eka samaya AtmA kA eka hI upayoga ho sakatA hai| ataH donoM hAtha kI viparIta dizA meM gati ye do kriyA ho gii| donoM bhinna bhinna kriyA hai| ataH AtmajJAna ko bhinna bhinna upayoga vAlA honA par3atA hai| yaha jJAnopayoga eka hI samaya meM do rUpa meM nahIM ho sakatA hai| ataH eka samaya meM eka hI kriyA hogii| yA to Apa 1 sekaMDa ke lie hI kyoM na ho dAMyA hAtha rokakara bAMyA hAtha claaeN| do meM se eka kArya karie, donoM eka sAtha saMbhava nahIM hai| kyoMki AtmA ke jJAna kA upayoga eka samaya eka hI hotA hai do nahIM ho skte| dUsarA dRSTAMta lIjie - hama pustaka par3hate haiM, par3hate samaya pUrA pRSTha AMkhoM ke sAmane dikhAI detA hai| pUre eka pRSTha kI 22 yA 32 paMktiyAM sabhI dikhAI detI hai paraMtu sabhI eka satha par3ha nahIM skte| do paMkti bhI eka sAtha par3ha nahIM jaate| bhale hI akhabAra kI 100 yA 1000 sabhI paMktiyAM eka sAtha dikhAI detI ho| paraMtu do paMkti bhI eka sAtha par3ha nahIM sakate haiN| 2 paMkti to kyA 2-4 zabda bhI eka hI samaya eka sAtha par3hanA saMbhava nahIM hai| kyoMki AtmA kA upayoga eka samaya meM eka hI hotA hai| par3hanA yaha kriyA jJAna guNa ke AdhAra para hI hotI hai| tIsarA eka dRSTAMta aura lIjie - hama jaba calate haiM taba zarIra ke hAtha-paira calate haiN| yadi dekhA jAya to paira se calate haiM calane meM paira sahAyaka aMga hai / hAtha hai ki nahIM ? hAtha ko calAne kI AvazyakatA hI nahIM haiM, phira bhI hama dekhate haiM ki calate samaya hAtha bhI calate haiN| hAtha calate haiM itanA hI nahIM hAtha dAeM-bAe paira ke sAtha ulTe krama meM calate haiN| arthAt bAeM paira ke sAtha dAhinA hAtha aura dAhine paira ke sAtha bAMyA hAtha calatA hai| isase ulTA nhiiN| bAeM paira ke sAtha bAMyA hAtha cale aura dAhine paira ke sAtha dAMyA hAtha cale yaha saMbhava nahIM hai| aisA hotA nahIM hai| ataH paira ke karma kI gati nayArI (177
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAtha hAtha caleMge to bAeM paira ke sAtha dAhinA hAtha calegA aura dAe paira ke sAtha bAMyA hAtha clegaa| yahI krama hai| yA to hAtha cale hI nahIM to bhI manuSya clegaa| binA hAtha caleMge to sahI krama meM hI cleNge| yahI niyama hai / yadyapi yaha kriyA zarIra kI anaicchikakriyA hai, arthAta jAnabUjhakara koI koziSa karake isa taraha nahIM calAtA hai| phira bhI apane Apa svAbhAvika krama se calate haiN| yaha kriyA bhI jJAnopayoga janya kriyA hai| binA jJAnopayoga ke dehAdi kI kAyika kriyAeM bhI nahIM hotii| isalie "upayoga lakSaNo jIvaH"upayoga lakSaNa vAlA jIva kahA gayA hai| upayoga lakSaNAtmaka jIva :- .. upayoga yaha pAribhASika zabda hai| yahAM upayoga zabda jJAna-darzanAtmaka cetanA zakti ke artha meM prayukta hai| jIva kI vyAkhyA karate samaya kahA gayA hai ki - "cetanA lakSaNo jIvaH" cetanA lakSaNa vAlA jIva hai| cetana AtmA kA vAcI zabda hai| cetanA cetana dravya kI zakti ke rUpa meM prayukta hai| yA cetana ke jJAnadarzanAtmaka guNoM kA samUhAtmaka sUcaka zabda cetanA hai| cetana hai lakSaNa jisakA aisA cetana jIva isalie cetanA kaho yA upayoga kaho donoM ekArthaka zabda hai| upayoga zabda bhI jJAna-darzanAtmaka hai, aura inhI kI zakti ko cetanA kahA hai| - upayoga cetanA sAkAropayoga nirAkAropayoga jJAnAtmaka darzanAtmaka (jJAnAtmaka) (darzanAtmaka) __ cetana jIva ke jJAna-darzana guNa ko hI cetanA zakti kahate haiN| ataH cetanA do prakAra kI hogI (1) jJAnAtmikA cetanA zakti aura (2) darzanAtmikA cetanA shkti| eka jJAnAtmikA cetanA zakti jAnane kI kriyA karatI hai| yahI AtmA kA upayoga hai| AtmA apane jJAna-darzana guNoM kA upayoga karatI hai| upayoga bhI sAkAra aura nirAkAra rUpa se do prakAra ke batAe gae haiN| sarva prathama AtmA ko nirAkAropayoga hotA hai| ise hI darzana kahate haiN| darzanAkAra rUpa nirAkAropayoga se prathama vastu kA sAmAnya bodha hotA hai| sAmAnya aspaSTa bodha prathama darzanAkAra nirAkAra upayoga se hotA hai| phira Age bar3hakara vahI nirAkAra jJAna upayoga meM jAkara vizeSa bana jAtA hai| sAkAra bana jAtA hai| ataH sAkAropayoga jJAnAtmaka hai| isameM vastu kA vizeSa spaSTa bodha hotA hai| padArtha kA jJAna prApta karane kI yaha prakriyA hai| kriyA kA kartA jIva : karma kI gati nayArI (178)
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA ke jJAna-darzana guNoM kA kArya kSetra bhI hai| AtmA sakriya dravya hai| ataH usake jJAna-darzana guNa kriyA rUpa se pravRtta hote haiN|jnyaan guNa kI kriyA hai jAnanA aura darzana guNa kI kriyA hai dekhnaa| isalie darzana dekhane kI kriyA karatA hai usake bAda jAnane kI kriyA karatA hai / inake bIca kA aMtara sUkSma hone se nagaNya ginA jAtA hai| dekhanA aura jAnanA yaha pramukha kriyAeM hai| aba ina kriyAoM kA kartA jar3a yA ajIva to ho hI nahIM sktaa| cUMki jJAna-darzana ajIva jar3a ke guNa nahIM hai| ye anivArya rUpa se cetana AtmA ke hI guNa hai| ataH jisake guNa hai vahI cetana dravya yaha kriyA kregaa| isalie jAnane-dekhane kI kriyA ke kartA ke rUpa meM bhI AtmA kI sidhdi hotI hai| ye kriyA to pratyakSa sidhda hai / dekhane-jAnane kI kriyA pratyeka manuSya karatA hai| sivAya kI aMdhA dekhatA nahIM hai paraMtu kAna Adi anya indriyoM se padArtha ko jAnane kI kriyA acchI taraha karatA hai| indriyAM kriyA meM sahAyaka sAdhana hai - mAdhyama hai| jinake jarie dekhane-jAnane Adi kI kriyA hotI hai| ataH AMkha dekhatI hai| kAna sunate haiM, yaha bhASA galata hai yadi sahI hotI to mRtaka jo zava hai usake bhI AMkha, kAna to jaise the vaise hI hai to phira aba ve kyoM nahIM dekhate-sunate ? isalie ye indriyAM to sahAyaka sAdhana mAtra hai, mAdhyama hai / ataH cetanAtmA AMkhakAna Adi indriyAM ke mAdhyama se dekhatI sunatI hai / mUla meM kriyA kA kartA cetana jIva hai| indriyAM kartA ke rUpa meM nahIM hai| kriyA meM sahAyaka sAdhana mAtra hai| isa taraha dekhane-sunane-jAnane kI kriyA kA kartA jIva hI kahalAtA hai / isameM dekhanA-jAnanA Adi kriyA jIva ke jJAna-darzanAdi guNoM kA malika jIva hai| ataH guNAnurUpa donoM kriyA kA kartA bhI jIva hI khlaaegaa| dekhane jAnane kI kriyA kA vyavahAra pratidina manuSya-pazu-pakSI Adi jIvoM ke jIvana meM hotA hai| ataH yaha AtmA ke astitva ko svIkArane ke lie pratyakSa pramANa hai| isIlie pratyakSAdi pramANa se AtmA kI siddhi hotI hai / jJAna-darzanAdi AtmA ke guNa hai aura guNoM kA vyavahAra jAnanedekhane kI kriyA ke rUpa meM hotA hai| jJAna ke prakAra : yadyapi jJAna ke koI bheda aura prakAra nahIM haiM kyoMki sarva Atma pradezoM meM prasRta jJAna to eka hI hai / paraMtu jJAnAvaraNIya karmoM ke AdhAra para kitane kSayopazama se kitanA jJAna pragaTa haA hai aura kitanA jJAna dabA haA hai yaha jAnane ke lie jJAna ke bhinna bhinna pAMca bheda zAstrakAra maharSiyoM ne kiye haiM / ataH pAMca prakAra vizeSAvazyaka bhASya meM tathA naMdI sUtra Adi Agama zAstroM meM isa prakAra batAe gae haiM / AbhiNibohiyanANaM suyanANaM ceva ohinANaM ca / taha maNapajjavanANaM kevalanANaM ca paMcamayaM // -karma kI gati nayArI
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ manaH paryavajJAna kevalajJAna Abhinibodhika zrutajJAna' avadhijJAna' jJAna (matijJAna) * vizeSAvazyaka bhASya meM matijJAna ke lie Abhinibodhika jJAna zabda prayukta kiyA hai / paraMtu bAta eka hI hai / tattvArthadhigama sUtra ke eka sUtra meM pAMcoM nAma isa prakAra ginAe hai "mati - zrutAvadhi - manaH paryavaH kevalAni jJAnam" (1) matijJAna (2) zrutajJAna (3) avadhijJAna (4) manaH paryavajJAna aura (5) kevalajJAna ye pAMca prakAra ke jJAna batAe gae hai| inakA varNana saMkSepa meM vyAkhyArUpa se isa prakAra hai (1) matijJAna - ( Abhinibodhika jJAna) - matiH - smRtiH - saMjJAcintA'bhinibodha ityanarthAntaram / / tattvArthAdhigama sUtra ke prathama adhyAya ke 13 veM isa sUtra meM pUjya vAcakamukhyajI ne pharamAyA hai ki - prathama matijJAna ke ye bhinna bhinna paryAyavAcI zabda hai| mati, smRti, saMjJA, cintA tathA Abhinibodha ye pAMcoM nAma samAnArthaka hai| sabhI kA artha eka hI hai| kevala zabda bheda hai| matijJAnAvaraNa karma ke kSamopazama se utpanna hone ke kAraNa bhinna bhinna nAma saMjJA dI hai, paraMtu artha bheda na hone se paryAyavAcI zabda batAe gae haiN| mati ko buddhi bhI kahA hai| ataH bauddhika jJAnabuddhipUrvaka jJAna ko matijJAna kahA jAtA hai| Intellectual Knowledge matijJAnAvaraNa karma ke kSayopazama hone para indriya aura mana kI sahAyatA se arthoM kA manana matijJAna kahalAtA hai|"mnnNmtiH " yaha bhAva sAdhana hai / Abhinibodhika ke bAre meM kahA hai - jJAna | atthAbhimuo niyao, boho jo so mao abhiniboho / so cevA''bhiNibohiyamahava jahAjogamAujjaM 11 vizeSAvazyaka bhASya meM kahA hai ki padArtha - vastu ke abhimukha arthAt padArtha kI upasthiti meM utpanna honevAlA saMzaya rahita nizcita bodha ko Abhinibodha kahate haiN| yahI Abhinibodhika jJAna hai| saMzayAdi rahita vastu ke abhimukha nizcayAtmaka jJAna ko Abhinibodhika jJAna kahate haiN| (2) zrutajJAna zravaNa jJAna ko bhI zrutajJAna kahate haiN| zrutajJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se janya jJAna ko zrutajJAna kahA hai| yaha zrutajJAna matipUrvaka hotA hai| zAstra zrutajJAna ke sAdhana upakaraNa hone se zAstra ko bhI upacAra se zrutajJAna kahate haiN| zAstra AgamAdi grantha hai| zAstropadiSTa zravaNabhUta jJAna zrutajJAna hai| (3) avadhijJAna avadhi - kSetrAvadhiH / nizcita kSetra kI sImA - avadhi karma kI gati nayArI - (180
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ taka jAnA jAya, vaha avadhijJAna kahA jAtA hai| avadhijJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se janya avadhijJAna kahA jAtA haiN| jisameM indriyoM kI AvazyakatA nahIM hotI, aura dUra-sudUra taka ke kSetra kI vastuoM ko yahAM baiThe-baiThe jAnA jAya yaha avadhijJAna hai| (4) manaHparyavajJAna - manuSya kSetra-DhAI dvIpavartI saMjJi paMcendriya samanaska-arthAt manavAle jIvoM ke dvArA cintita-soce gae padArtha ko jAnane kI zakti vAle jJAna ko manaHparyavajJAna kahate haiN| mana meM soce gae vicAroM ko jisa jJAna ke jarie jAne jAya vaha manaH paryavajJAna kahA jAtA hai| manogata vicAroM ko jAnane kA kArya isa cauthe manaHparyavajJAna se hotA hai| " (5) kevalajJAna - cAra ghanaghAti karmoM ke sarvathA kSaya se kSAyikabhAva se utpanna hone vAlA eka mAtra jJAna kevalajJAna kahalAtA hai / yaha anaMta vastu viSayaka hotA hai anaMta dravyoM ko tathA paryAyoM ko jAnatA hai ataH anaMtajJAna kahA jAtA hai| hastAmalakavata hotA hai| hAtha meM rahe AMvale ko jisa taraha spaSTa dekhate usI taraha kevalajJAnI samasta loka aloka ke anaMta padArthoM ko pratyakSa rUpa se dekhate haiM, jAnate haiN| yaha sarvathA nivAraNa jJAna hai| kevalajJAna yaha paMcama-aMtima jJAna hai| isa jJAna vAle sarvajJa kahe jAte haiN| isa taraha sAmAnya se zabdArtha samajha meM Ae isalie pAMcoM jJAnoM kA varNana kiyA hai| vizeSa svarUpa kA vivecana aura Age kreNge| do apekSA se pAMca paMcajJAna sthApanA sthApanA jJAna kI sthApanA : matijJAna A . kevalajJAna P . MM/ manaHparyava zrutajJAna manaHparyava ra zrutajJAna matijJAna kevalajJAna pAMca jJAna meM kisakI mahattA jyAdA hai yaha samajhane ke lie isa Bible HighRollele citra rUpI kamala meM do bhinna bhinna apekSAoM ke AdhAra para do kamala ke citra banAe gae haiN| prathama citra meM kevalajJAna kendra meM hai| sUryavat prakAzI hai| kevalajJAna kA prakAza phaila rahA hai| jisake cAroM tarapha cAra dizA meM cAroM jJAna prakAzita ho rahe haiN| yA yaha samajhie ki kevalajJAna yadi kendra meM sUryavat prakAzita ho rahA hai to phira dUsare kisI jJAna kI bIcameM AvazyakatA hI nahIM hai| pAcoM jJAnoM meM kevalajJAna pramukha hai mukhya jJAna hai| mati-zrutAdi sabhI jJAnoM kI mukhya utpatti kevalajJAnI ke ghara se huI hai| zAstra-graMtha-Agama ina sabhI kI utpatti mukhyarUpa se kevalajJAnI se hI haI hai| karma kI gati nayArI
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIrthaMkara paramAtmA jo janmataH mati-zruta-avadhi ina tIna jJAna se sampanna hai aura dIkSA grahaNa karate hI cauthA manaHparyavajJAna utpanna hotA hai| caturjJAnI mahAtmA bane / usake bAda ghanaghora sAdhanA karate haiN| kar3I tapazcaryA karate haiN| upasarga hote haiM / aMta meM cAroM ghanaghAtI karmoM kA kSaya karake aMtima pAMcavA kevalajJAna prApta karate haiN| devatA kevalajJAna kalyANaka mahotsava manAne ke lie Ate haiN| samavasaraNa kI racanA karate haiN| tIna gar3ha yukta adbhuta samavasaraNa banAte haiM / azoka vRkSa ke nIce siMhAsana para prabhu birAjamAna hote haiN| cAroM tarapha bAraha parSadA, birAjamAna hotI hai| prabhu dharmadezanA pharamAte haiN| sAdhu-sAdhvI-zrAvaka-zrAvikArUpa caturvidha zrI saMgha kItIrtha kI sthApanA karate haiM / sAdhuoM meM se pramukha yogya sAdhuoM ko gaNadhara banAte haiN| vdAdazAGgI kI racanA ke lie gaNadhara bhagavan prabhu kI pradakSiNA karake prabhu ko puchate haiM - "bhayavaM kiM tattaM' ? he bhagavan ! tattva kyA hai ? prabhu uttara dete haiM - "goyamA! uppei vA iyaM tattaM' padArtha kA utpanna honA yaha tattva hai| gautama - (punaH dUsarA prazna) - "bhayavaM kiM tattaM ?" he bhagavan tattva kyA hai? punaH prabhu kA uttara - goyamA ! vigamei vA iyaM tattaM' padArtha kA naSTa honA yaha tattva hai| gautama - (punaH vaisA hI tIsarA prazna) - "bhayavaM kiM tattaM ?'' he bhagavan ! tattva kyA hai? punaH prabhu kA uttara - goyamA ! dhuvvei vA iyaM tattaM / padArtha kA nitya rahanA yaha tattva hai| _eka hI padArtha kA utpanna-honA, naSTa honA tathA nitya rahanA yaha svarUpa hai / yaha tattva hai| "uppei vA, vigamei vA, dhuvvei vA iyaM tttm'| yaha tIna padoM vAlA jJAna hai use tripadI kahA hai / umAsvAti mahArAja ne tattvArthadhigama sUtra meM ise isa prakAra kahA hai-"utpAda-vyava-dhrauvyayuktaM st"| utpanna honA, vyaya-naSTa honA aura nitya rahanA yaha padArtha kA lakSaNa hai| svarUpa hai| padArtha svarUpa : padArtha ina tIna avasthAoM meM rahatA hai| ye tInoM avasthA pratyeka padArtha kI hai| vastu utpanna hotI hai - banatI hai, vahI naSTa bhI hotI hai| guNadharma badalate bhI hai, tathA paryAyeM badalatI hai| paryAya AkRti vizeSa ko kahate haiN| ataH eka paryAya kA naSTa honA aura dusarI paryAya kA utpanna honA yaha utpAda-vyaya kA krama calatA rahatA hai| udAharaNArtha sone kI eka paryAya jo aMgUThI rUpa meM hai vaha pasaMda nahIM AI to use pighalAkara hAra banA diyA, hAra pasaMda nahIM AyA to use pighalAkara punaH kaMgana banA lie| isa taraha pUrva-pUrva paryAyoM kA nAza hotA jAtA hai aura naI naI paryAya utpanna hotI jAtI hai| ataH utpAda-vyaya donoM eka hI vastu meM hote haiN| yadyapi utpAdavyaya hote rahate haiM paraMtu vastu apane mUlabhUta svarUpa meM nitya hai| aMgUThI se hAra, hAra se kaMgana, hotA hI gayA, eka kA bananA aura eka kA nAza hotA hI rahanA phira bhI sonA karma kI gati nayArI 182
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya mUlasvarUpa meM dhruva-nitya rhaa| ataH utpAdAdi tInoM avasthA eka padArtha kI hotI hai| yaha sone ke viSaya meM bAta kii| vaise hI AtmA bhI eka dravya hai / AtmA kI zarIrAvasthA meM paryAya rUpa se rahanA hotA hai| paryAya meM utpAda-vyaya hotA rahatA hai| ataH zarIra banatA hai naSTa hotA hai / eka manuSya zarIra paryAya banI hai vaha naSTa hogI, phira naI paryAya utpanna hogii| jIva anya gati meM jAkara hAthI-ghor3A pazu banA, punaH naI utpatti / vaha bhI naSTa hogaa| punaH naI paryAya bnegii| deva gati meM jAkara deva banA / isa taraha paryAya meM utpAda aura vyaya hotA rahatA hai| yaha krama calate hue bhI AtmA mUlabhUta svarUpa se nitya rahatI hai| ataH AtmA bhI utpAda-vyaya-dhrauvya yukta dravya hai| isa taraha saMsAra ke anaMta padArtha ina tIna avasthAoM se yukta hote haiM / ataH sarvajJa prabhu ne kevalajJAna pAkara isa tripadI kA jJAna prathama gaNadharoM ko diyaa| gaNadhara prabhu se tattva kA mulabhUta jJAna prApta kara sUtrabaddha racanA karate haiM / isa taraha dvAdazAGgI banAte haiN| isakA pramANa dete hae zAstra meM kahA hai ki- 'atthaM bhAsai arihA suttaM guththaMti gaNaharA' / arihaMta bhagavAna artha se dezanA dete haiM aura gaNadhara bhagavAna use hI sUtrabaddha gUMthakara zAstra kI racanA karate haiN| snAtasyA kI stuti meM yahI kahA gayA hai-arhad vaktra prasUtaM gaNadhara racitaM dvAdazAgaM vishaalm| arihaMta tIrthaMkara bhagavAna ke mukha se artharUpa se nikalI haI aura gaNadhara bhagavaMtoM ke dvArA sUtrabaddha racita dvAdazAGgI rUpa jo zrutajJAnasvarUpa Agama zAstra hai unakI stuti kI gaI hai ataH zrutajJAna kA mUla udgamasrota kevalajJAnI tIrthaMkara bhagavAna hI hai| ataH prathama kamala meM kevalajJAna ko madhya kendra meM rakhA hai / ataH kevalajJAna sabhI jJAna kA mUla hai| dUsare citra meM thor3I apekSA badalakara vicAra kiyA gayA hai| dUsare meM zrutajJAna ko kendra meM rakhA gayA hai aura kevalajJAna ko usake Upara rakhA gayA hai| yahAM kevalajJAna se bhI jyAdA zrutajJAna kI mahattA batAI gaI hai| kAla kI apekSA se vicAra kiyA jAya to kevalajJAna se bhI z2yAdA zrutajJAna bar3A hai| zrutajJAna kevalajJAna se bhI jyAdA kAla taka TikatA hai| kevalajJAna kA kAla aura kevalI bhagavato kA kAla bhI sImita hai| maryAdita hai| sabhI kAla meM kevalajJAna nahIM hotA,paraMtu zrutajJAna sadA kAla hI rahanevAlA hai| udAharaNArtha bhagavAna mahAvIra svAmI ko kevalajJAna prApta huaa| prabhu 30 varSa kevalI rhe| unake bAda 12 varSa taka gautamasvAmI kevalI rhe| unake bAda sudharmAsvAmI 8 varSa taka kevalajJAnI rhe| unake bAda unake ziSya jambusvAmI 20 varSa taka kevalajJAnI rhe| isa taraha 30+12+8+20-70 varSa taka kevalajJAniyoM kA zAsana rhaa| paraMtu isase bhI jyAdA kAla kI apekSA se zrutajJAniyoM kA zAsana rhaa| 70 varSa ke bAda Aja dina taka DhAI hajAra varSa bIta ge| zrutajJAniyoM kA zAsana cala rahA hai| itanA hI nahIM pAMcavA ArA 21000 varSa kA (183) karma kI gati nayArI
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai,tathA pAMcave Are ke anta taka 1 sAdhu 1 sAdhvI 1 zrAvaka 1 zrAvikA raheMge vahAM taka yaha zAsana clegaa| yaha zAsana 21000 varSa taka zrutajJAna se clegaa| ataH kevalajJAna se bhI jyAdA zrutajJAna kA zAsana calA / kevalajJAnI bhagavaMto kI apekSA zrutajJAnI bhagavaMto kA upakAra kSetra bhI lambA caur3A hai| ataH isa apekSA se zrutajJAna ko madhya kendra meM rakhA hai| jJAnamAtra AtmA ke lie parama upakArI hai| jJAna kA upakAra sarvottama hai| zrutajJAna kA udgamastrota jabaki kevalajJAna hI hai| kevalI bhagavAna hI hai| ataH zrutajJAnI ko kevalI ke satya vacana para hI calanA hai| apane mana kI nahIM paraMtu sarvajJa ke vacana ko samajhanA hai| do prakAra ke jIvoM kA kalyANa hotA hai : zAstroM meM kahA hai ki- jJAnI kA kalyANa hotA hai tathA jJAnI kI nizrA meM rahanevAle jIvoM kA kalyANa hotA hai| udAharaNa ke lie samajhIe ki eka Pilot plane calAtA hai| vaha jAnakAra hai / vimAna calAne meM kuzala tajJa hai| hama jo baiThane vAle musAphira hai ve vimAna calAne kI kriyA ke bAre meM eka akSara bhI nahIM jAnate haiN| phira bhI cAlaka ke jJAna para bharosA rakhakara baiThate haiN| usake AdhAra para hama bhI pAra utarate haiN| DaoNkTara sarjana hai| vaha auparezana karatA hai| hama isa viSaya meM eka akSara bhI nahIM jAnate haiN| ataH hamane DaoNkTara ke bharose sArA zarIra samarpita kara diyA hai| usake jJAna para hameM bharosA hai| yadyapi jIvana-mRtyu kA prazna hai phira bhI jJAnI para vizvAsa rakhA hai vaha Apako mRtyu se bacAtA hai| isI taraha hajAra-DeDha hajAra AdamI Trena meM baiThate haiM / Trena calAnA koI nahIM jAnatA hai| phira bhI sabhI ne eka cAlaka para vizvAsa rakhA hai| jJAnI ke jJAna ke AdhAra para jJAnI para zraddhA rakhI jAtI hai| DaoNkTara ke viSaya meM loga kahate hI hai ki-roga ke viSaya meM kuzala vizeSajJa DaoNkTara ke hAtha se maranA bhI behatara hai paraMtu anagar3ha UMTavaidya ke hAtha se amRta pInA bhI vyartha hai| jJAnI gItArtha ke hAtha se maukA paDe to halAhala jahara pInA bhI acchA hai paraMtu ajJAnI-mUrkha ke hAtha se amRta pInA bhI acchA nahIM hai| yaha bahuta hI mahattva kI bAta hai| jJAnI para hI sArA vizvAsa hai| jJAnI hI gItArtha tAraka mahApurUSa hai| isalie hamAre jaise ajJAnI yA alpajJAnI ko cAhie ki sacce jJAnI ke bharose apanI jIvana naukA samarpita kara de| jJAnI hI sacce nirdezaka hai-dizAsUcaka hai| tAraka hai / alpajJAnI adhUre jJAna vAlA aura bhI khataranAka hai| ataH kahA bhI gayA hai ki little Knowledge is more Dangerous adhUrAjJAna jyAdA khataranAka hotA hai| ardhadagdha jJAnavAle jIva kabhI kabhI bahuta jyAdA nukasAna bhI karate haiN| ataH alpajJa jIva ko cAhie ki vaha pUrNa zraddhA se jJAnI gItArtha mahApuruSoM kI zaraNa sviikaare| jJAnI kI AjJA kA karma kI gati nayArI (184)
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrNa rUpa se pAlana kreN| sarva samarpita bhAva se jJAnI kI zaraNa svIkAranevAlA bhI kalyANa patha para agrasara hotA hai| 'mahAjano yena gataH sa panthAH ' - mahApuruSa jisa mArga para gae haiM vahI hamAre lie bhI mArga hai| sahI pantha hai|atH hameM hamAre pUrvaja mahApuruSoM kA anusaraNa karanA cAhie / usI zreyaskara mArga para calanA caahie| jJAna se jJAnI kI mahattA : jJAnI kauna hai? kise jJAnI kahanA cAhie ? isakA sIdhA uttara hai ki jJAna garimA se sampanna mahApuruSa ko jJAnI kahanA caahie| jina mahAtmA ko sva-para zAstroM kA, sva-para darzana kA samIcina jJAna ho vaha saccA jJAnI hai| jinheM heya-jJeyaupAdeya tattvoM kA sahI bhedaka jJAna ho vaha jJAnI hai| vidhAna-siddhAMta-aura apavAda kA yogya jJAna jise ho vaha saccA jJAnI hai| samyag Agama zAstroM ke pUrvApara saMbaMdha kA yogya jJAna jinhoMne AtmasAt kiyA ho ve sacce jJAnI gItArtha mahApuruSa kahalAte haiM / jJAnasthavira gItArtha mahApuruSa jo mokSamArgopadezaka haiM, evaM tattvoM kA yathArtha jJAna sampAdita karake jagat ko usI mArga kI zraddhA jagAne vAle vAstava meM mahAna jJAnI hai| isa taraha jJAna ke AdhAra para jJAnI kI mahimA zAstroM meM gAI gaI hai| aise jJAnI mahAtmA saMsAra sAgara se pAra utarate haiM aura unakI zaraNa svIkArane vAle alpajJAnI-ajJAnI jIva bhI saMsAra se pAra utarate haiM / unakA bhI kalyANa hotA hai / ataH Azraya lenA to jJAnI gItArtha kA hI lenaa| zaraNa svIkAranI to sarva samarpita bhAva se aise jJAnI mahApuruSa kI hI zaraNa svIkAranI caahie| jJAnI kI pApa mArga se bcaaeNge| jo eka ko jAnatA hai vaha saba kucha jAnatA hai : zrI AcArAMga sUtra meM kahA hai - "je egaM jAei se savvaM jaaei"|| jo eka ko jAnatA hai vaha saba kacha jAnatA hai,yaha bahata gaMbhIra rahasyAtmaka bAta hai| isa vAkya meM bahuta bar3I bAta kI gaI hai / eka zabda yahAM AtmA ke lie prayukta huA hai| ataH jo eka Atma tattva ko acchI taraha pahacAnatA hai vaha jagata ke sabhI tattvoM ko pahacAnatA hai| aMtarAtmA hI samasta jagat ke jJAna kA khajAnA hai| ise pahacAnanA hI bar3A kaThina kArya hai| Aja hama bAhya jagat ke saiMkar3oM tattvoM ko jAnane ke pIche pAgala hue haiN| duniyA ko dekha leN| saba kucha jAna leN| isa taraha samasta bAhya jagata ko jAnane ke lie daur3a rahe haiN| paraMtu mUla meM apane Apa ko jAnanA hI bhUla gae haiN| yaha bAta usa hirana ke jaisI huI jo kasturI ke lie jaMgala meM cAroM tarapha bhaTaka rahA hai| mArA mArA daur3a rahA hai| Akhira kasturI kahIM para bhI nahIM mila rahI hai| bhaTakabhaTaka kara thakakara prANoM kI AhUti bhI de detA hai| paraMtu usa becAre ko itanA bhI patA nahIM hai ki kasturI merI hI nAbhi meM hai| isa ajJAna ke kAraNa becArA hirana bhaTakatA rahA / "annANaM khu mahAbhayaM" ajJAna sacamuca mahAbhayaMkara hai| yahI saba duHkhoM kI karma kI gati nayArI
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 mUla jaDa hai / bhramavaza yA ajJAnavaza jIva sacce jJAna ke bajAya viparIta dizA meM bhaTaka jAtA hai / jagat ke anaMta padArthoM ke jJAna kA mUla khajAnA eka AtmA hI hai / yahI jJAna kA mUlasrota hai / hameM bAharI duniyA meM bhaTakane kI jarUrata nahIM hai / bAhara bhaTakane vAle bAharI lAkhoM-karor3oM padArthoM kA jJAna prApta kara lete haiM paraMtu apane hI mUla tattva AtmA ko sahI artha meM nahIM pahacAnate haiM / use to sarvathA bhUla hI gae / pariNAma svarUpa huA aisA ki jise jAnanA thA use to bhUla gae aura jise bhUlanA thA usake pIche hama Asakta ho ge| yaha bAta to aisI huI, mAnoM eka mAM jaldI bAjI meM apane bacce ke bajAya billI ke bacce ko hI bagala meM uThAkara bhAga calI / aura apanA baccA ghara kI Aga meM jalakara mara gayA / paraMtu jaba taka usa bAvarI mAM ne bagala meM dekhA hI nahIM hai taba taka vaha yahI mAna rahI hai ki maiM mere beTe ke sAtha sahI salAmata hUM / paraMtu jyoMhI dUdha pilAne ke lie hAtha meM liyA tyoMhI billI ke bacce ko dekhakara vaha hataprabha ho gaI / Aga-babulA ho gii| paraMtu kisa para ? aba patA calate hI ki yaha billI kA baccA hai merA nahIM hai, merA to vahIM raha gayA ! yaha sahI jJAna hote hI mAM bhAgI / usake prANa hoTho para A cuke the| vahAM jAkara dekhA to lagA ki Aga meM saba kucha khAkha ho gayA hai| aba becArI sira pITa kara rone lagI / aMta meM mAM ne bhI prANa choDa diyA / socie ajJAna kaisA prANanAzaka ghAtaka hotA hai ? zAyada sahI soceM to yahI hAla hamArA bhI hai| hama bhI jIvAdi nau tattvoM ko sahI svarUpa meM nahIM jAnate haiM / apanI hI AtmA ko vAstavika rUpa meM nahIM jAnate haiM aura sArA jagat jAnane ke lie duniyA bhara meM bhaTaka rahe haiN| zAyada na jAnane jaisA jyAdA jAna rahe haiN| anAvazyaka cIjoM kA jyAdA jJAna baTora rahe haiN| jo nirarthaka hai nirupayogI hai| jo jAnane jaisA nahIM hai usa jJAna ko hama prayatna pUrvaka jAnane kI koziza kara rahe haiN| kitanI viparIta bAta hai? aMta meM pariNAma kyA AegA ? AtmajJAna ke binA hamArA kalyANa kaise saMbhava hogA ? lekina isa dizA tarapha lakSya hI nahIM hai| abhI taka to bAharI duniyA ke raMgabiraMgI padArtha acche laga rahe haiN| bAhya saMsAra ke bhautika jar3a padArthoM kA mahattva jyAdA acchA laga rahA hai / ataH yahAM gae, vahAM gae, yaha dekhA - vaha dekhA sArI duniyA dekhI, saiMkar3oM padArthoM kA saMcaya kiyA / duniyA meM bar3e jAnakAra ke rUpa meM acchI prasiddhi prApta kI, kaI upAdhiyAM hAMsila kii| lekina aMtima avasthA meM mRtyu zaiyyA para jaba yaha bAharI jJAna koI kAma nahIM AtA, jaba koI vastu kAma nahIM AtI, kisI kA upayoga kAmayAba nahIM banatA taba zAyada sirapITa kara rone kI naubata AtI hai| hAya! aba kyA hogA ? jaba prANa nikalane kI ghaDiyAM ginI jA rahI hai ! yamarAja AMkhoM ke sAmane haDapa karane ke lie bAgha kI taraha muMha bahAe khar3A hai / aba sArI duniyA kA jJAna bhI kyA kAma AegA ? aise samaya meM ekamAtra AtmajJAna sampanna karma kI gati nayArI (186
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva hogA to vaha saMtoSa se haMsate hue mRtyu ko mahotsava mnaataa| haMsate hue yamarAja se bheTatA / use mRtyu kA Dara nahIM lgtaa| jIvana jIne kA saMtoSa mahasUsa hotA-AnaMda AtA hai| ataH eka AtmA ko jAnane meM jagata ke sabhI tattvoM kA jJAna usI meM samA jAtA hai| sabhI tattva AtmAzrayi hai| AtmA na hotI to jagat meM kisI kA bhI astitva nahIM hotaa| AtmA ke hI AdhAra para puNya-pApa, karma-dharma, svarga-naraka, loka-paraloka, pUrvajanma, punarjanma, Azrava-baMdha, saMvara-nirjarA tathA mokSAdi sabhI tattvoM kA AdhAra hai| ataH eka AtmA kA sahI saMpUrNa jJAna prApta karane se ina sabhI tattvoM kA yathArtha jJAna ho jAegA / mokSa kyA hai ? AtmA kI carama vizuddha karma rahita zuddha avasthA hai| janma-janmAntara-pUrvajanma evaM punarjanma kyA hai? AtmA ne kiye hue zubhAzubha karmoM kA phala vipAka bhogane ke kSetra haiM, avasthA hai / puNya pApa kyA hai ? AtmA ne mana-vacana-kAyA ke yoga se kI huI zubha-azubha kriyA mAtra hai| karma- . dharma kyA hai? AtmA ne zubhAzubha kI kI haI pravRtti karma hai aura svagaNopAsanA pUrvaka karmakSayArtha kI huI pravRtti dharma hai / svarga-naraka kyA hai ? AtmA ne zubhAzubha pravRtti meM jo puNya-pApa upArjana kiye haiM usake anusAra kAlAntara meM sukha-duHkha bhogane ke lie anukUla-pratikUla kSetra vizeSa svarga-naraka hai| vahAM jAkara usa kSetra meM janma dhAraNa kara jIva sukha-duHkha bhogatA hai| sukha-duHkha kyA hai? sukha AtmA kA mUla guNa hai| ataH AtmA anaMta sukhAvAna hai| tad viparIta upArjita kiye hae azAtA vedanIya karma ke phala svarUpa jIva ko duHkha bhoganA par3atA hai| Azrava-baMdha kyA hai? jIvAtmA ne hI zubhAzubha kriyA jo mana-vacana-kAyA se kI hai usake kAraNa AtmA meM bAhara se kArmaNa vargaNA ke pudgala paramANuoM kA AkarSaNa karane kI kriyA Azrava hai, aura una pudagala paramANuoM kA Atma pradezoM ke sAtha eka rasa rUpa se milakara eka honA yaha baMdha hai / saMvara-nirjarA kyA hai? una Azrava mArga ke dvAra ko baMdha karake AtmA ko niSpApa banAnA yaha saMvara dharma hai| "Azrava nirodho sNvrH"| AtmA ke sAtha baMdhe hue karmoM kA tapa-tyAgAdi dharma se kSaya karanA nirjarA tattva hai / jo kArmaNa vargaNA AtmA meM AI hai unheM punaH jarjarita karake AtmA meM se nikAlanA yaha nirjarA hai| aMta meM mokSa AtmA kI paramavizuddha karmAvaraNa rahita sarvathA zuddha, sarva guNa saMpanna pUrNAvasthA hai| usI pada ko prApta AtmA kI avasthA paramAtmAvasthA hai / vahI zuddhabuddha-mukta-siddha-niraMjana-nirakArAvasthA jo muktAvasthA hai, mokSa hai, use hI prApta karanA apanA eka mAtra lakSa bananA caahie| yaha hai Atma svruup| Atma jJAna / isI eka Atma tattva ke AdhAra para hI sabhI tattvoM kA AdhAra hai ataH 'jo egaM jANai so savvaM jANai' - jo eka AtmA ko jAnatA hai vaha saba kucha jAnatA hai / vaha zAstra meM (187 karma kI gati nayArI
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ sahI kahA hai| jagat ke anya sabhI tattva AtmA se hI sambandha rakhate haiM ataH AtmajJAna hI sarva zreSTha jJAna hai| sarvopayogI-sarvathA upakArI jJAna hai| ataH hameM cAhie ki bAharI bhautika jagat ke jJAna ko baTorane kI, hirana ke jaisI bhrama pravRtti nahIM karanI cAhIe / bhramajJAna ko chor3akara brahmajJAna prApta karanA cAhie / usI ke pIche jIvana yApana karanA caahie| saccA jJAna upayogI hotA hai| samyag jJAna tAraka hotA hai| ataH jJAna bhI samyag hI upArjana karanA caahie| jJAna meM pratyakSa-parokSa ke bheda : zAstrakAra maharSiyoM ne pAMca jJAna ko pratyakSa aura parokSa ke do vibhAgoM meM vibhakta kiyA hai| vaha isa prakAra hai- isa viSaya meM pramANa tattvArthAdhigama sUtra hai'Adye parokSam' isa sUtra se pAMca meM jisa krama se mati-zruta Adi kA svarUpa batAyA hai unameM prathama ke matijJAna aura zrutajJAna parokSajJAna meM gine jAte haiN| "pratyakSamanyat' anya 3 jJAna-avadhijJAna, manaHparyavajJAna tathA kevalajJAna ye pratyakSa jJAna hai| padArthoM kA jJAna pratyakSa aura parokSa ina do paddhatiyoM se hotA hai ataH ye do bheda kiye gae haiN| yA to padArthoM ko hama indriyoM kI sahAyatA se jAneM-dekheM yA binA indriyoM kI sahAyatA ke sIdhe AtmA se pratyakSarUpa se grahaNa kreN| ye do prakAra hai| inako samajhane ke lie pratyakSa parokSa kI vyAkhyA acchI taraha samajhanI pddegii| usI se spaSTIkaraNa hogaa| jJAna pratyakSa jJAna parokSa jJAna sAMvyavahArIka pratyakSa pAramArthika pratyakSa matijJAna zrutajJAna avadhijJAna manaHparyavajJAna kevalajJAna pratyakSa-parokSa kI vyAkhyA : pratyakSa kI pahalI vyAkhyA jo vyutpatti gamya hai vaha isa prakAra hai / prati + akSa = prtykss| prati aura akSa zabda milAkara saMskRta vyAkaraNa ke saMdhiniyamAnusAra pratyakSa zabda nispanna haA hai| isakI vyutpatti isa taraha hai- "akSaM prati iti pratyakSam' - akSa = arthAt indriyAM- akSaM prati arthAta indriyoM ke prati jo padArtha Ae isakA jJAna pratyakSa jJAna hotA hai,arthAt indriyoM se jAnane kI kriyA ko pratyakSa jJAna kahate haiN| laukika vyavahAra meM isa prakAra kI bAta calatI hai, paraMtu yahAM zAstrakAra maharSi akSa se indriyAM artha na lekara akSa se AtmA artha hai vaha lete karma kI gati nayArI (188
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiN| AtmA artha ke AdhAra para vyAkhyA isa prakAra banegI-akSa iti AtmA "tameva prati niyataM pratyakSama" akSa arthAt AtmA aura AtmA ke prati niyata jo jJAna ho arthAt AtmA se hI sIdhA jo jJAna ho vaha pratyakSa kahalAtA hai| AtmA anya indriyoM Adi kI apekSA rakhe binA jisa vastu ko svayaM hI grahaNa kareM ise pratyakSa jJAna kahate haiN| yahI vyAkhyA tattvArtha vArtika meM isa taraha batAI hai - indriyAnindriyAnapekSamatItavyabhicAraM sAkAragrahaNaM prtykssN'| akSNotivyApnoti-jAnAti iti akSa-AtmA, prAptakSayopazamaH prakSINAvaraNe vA, tameva pratiniyataM pratyakSam / akSaM prati niyatamiti parApekSAnivRttiH / indriyA~ tathA anindriya mana kI apekSA jisameM na hoM aisA vyabhicAradoSa rahita jo sAkAra grahaNa hotA hai use pratyakSa (jJAna) kahate haiN| akSa dhAtu se vyApta hokara jAnanA yaha artha hai / jo jJAna AvaraNa kI apekSA se ho, jisameM indriyAM, mana kI AvazyakatA na ho vaisA jJAna pratyakSa jJAna kahalAtA hai| para kI apekSA kI nivRtti vAlA jJAna ho vaha jJAna pratyakSa hai| yaha pratyakSa zabda kA sahI artha hai / vyutpatti gamya artha hai / ataH jaina darzana kI yaha vizeSatA hai ki jo indriyoM aura mana kI sahAyatA na hone para bhI AtmA ko jo sIdhA jJAna hotA hai use pratyakSa jJAna kahA hai| "pratyakSamanyat' isa sUtra se avadhijJAna, manaHparyavajJAna aura kevalajJAna ina tInoM ko pratyakSajJAna kahA hai| ina tInoM meM indriyoM kI tathA mana kI AvazyakatA nahIM hai| ye sIdhe AtmA se hote haiM ataH pratyakSa jJAna kahalAte haiN| (2) parokSajJAna - ThIka pratyakSa se viparIta indriyoM tathA mana kI sahAyatA se jo jJAna ho use parokSa jJAna kahate haiN| 'akSasya pare iti parokSam' jo sIdhe AtmA se na jAnA jAya, AtmA ke lie jo para ho vaha parokSa jJAna kahA jAtA hai, arthAt jisameM indriyAM aura mana sahAyaka ho vaha jJAna parokSajJAna kahalAtA hai| mana aura indriyAM ye donoM AtmA ke lie jJAna ke sahAyaka sAdhana hai| sIdhe AtmA se jJAna. na hokara jo mana tathA indriyoM ke dvArA ho vaha jJAna parokSajJAna hai| aise do jJAna hai pahalA matijJAna aura dUsarA zrutajJAna / isa taraha pAMca jJAnoM meM pratyakSa meM tIna jJAna tathA parokSa meM do jJAna lie gae haiN| aba kramazaH pAMca jJAnoM kA bheda-prabheda sahita svarUpa dekheM - matijJAna kA svarUpa : matiH smRtiH saMjJA cintA'bhinibodha itynrthaantrm| tattvArthAdhigama sUtra ke isa sUtra meM matijJAna ke pAMca paryAyavAcI nAma batAe gae haiM (1) mati (2) smRti (3) saMjJA (4) cintA (5) abhinibodha / ye sabhI eka hI artha meM prayukta hai| vartamAna kA vicAra Ave use mati yA saMjJA kahate haiN| bhUtakAla kI yAda Ave use smRti kahate haiN| vartamAnakAla ke sAtha bhUtakAla kA anusaMdhAna ho use pratyabhijJA (189) karma kI gati nayArI
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahate haiN| jaise yaha vahI ghoDA hai| yaha vahI ghaDA hai| mana se bhaviSya ke bAre meM ciMtAjanaka vicAra kareM use 'cintA' kahate haiM / yAdazakti yA smaraNazakti ko hI smRti kahate haiM / mati ye yahAM buddhi artha bhI grAhya hai / buddhi janya jJAna, bauddhika jJAna ko hI matijJAna kahate haiN| ataH manana, smaraNa saMjJAna yA cintana kriyA ke dyotaka mati Adi zabda hai| yadyapi zabda bheda hai paraMtu artha bheda nahIM hone se sabhI zabda samAnArthaka hai| . ___ matijJAna kisa taraha hotA hai ? isa viSaya meM sUtra hai - 'tadindriyAnindriya -nimittam' / arthAt - matijJAna indriya aura anindriya (mana) se utpanna hotA hai| ye donoM jJAnotpatti meM sahAyaka hai| sAdhanabhUta hai| nimitta kAraNa hai| binA kisI mAdhyama ke sIdhe AtmA se na hokara mana aura indriyoM ke dvArA hotA hai ataH matijJAna tathA zrutajJAna donoM parokSajJAna gine jAte haiN| indriya zabda kI vyutpatti bhI tattvArthavArtikakAra ne isa taraha kI hai - 'indrasyAtmano'rthopalabdhiliGgamindriyam' indra zabda se AtmA artha lete haiN| karmamalImasa AtmA karmAvaraNa sahita hone se svayaM padArthoM ke grahaNa meM asamartha hotI hai| usI AtmA ke arthopalabdhi meM liGga arthAt dvAra yA kAraNa indriyAM hotI hai| anindriya arthAt mana / mana AtmA nahIM hai, aura AtmA mana nahIM hai, yaha dhyAna meM rkheN| donoM svataMtra bhinna bhinna dravya hai| mana jaDa paudgalika dravya hai| jabaki AtmA cetana dravya hai| ataH mana evaM indriyoM ke mAdhyama se jJAna AtmA ko hotA hai| mukhya rUpa se jJAna kA mUla srota AtmA hai| indriyAM aura mana ye kAraNa rUpa se sAdhana hai| mAdhyama hai / inake mAdhyama se AtmA ko jJAna hotA hai| jJAna kaise utpanna hotA hai ?, - mana aura indriyoM kI sahAyatA se jJAna kaise utpanna hotA hai ? usakI paddhati batAI gaI haiN| avagrahehAvAyadhAraNAH / matijJAna kI utpatti meM cAra krama hai| (1) avagraha (2) IhA (3) apAya (avAya) aura (4) dhAraNA / yaha utpatti krama hai| - kramazaH isI paddhati se jJAna utpanna hotA hai| avAya 4 (1) avagraha - sirpha vastu kA sAmAnyAkAra jJAna ho, jaise kucha hai| lekina nAma-jAti Adi vizeSa bodha na ho aisA nirAkAra sAmAnya bodha mAtra avagraha jJAna khlaaegaa| mere paira ke nIce kucha sparza huaa| maiMne abhI kucha dekhA thaa| lekina kyA yaha nirNaya nahIM hai| .. (2) IhA - avagraha meM kucha hai' itanA hI jo aMza jAnA thA usameM kyA hai? karma kI gati nayArI -190 - dhAraNA IhA | 3 2 avagraha | 1
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha jAnane kI icchA honA IhA kahalAtA hai| mere paira ke nIce kyA AyA? kisa vastu kA sparza huA thA? maiMne kise dekhA thA ityAdi jAnane kI icchA honA yaha IhA kahalAtA hai| (3) avAya (apAya) - IhA meM jise jAnane kI icchA kI thI usakA nirNaya ho jAnA yaha apAya kahalAtA hai| yaha amuka hai yaha nirNayAtmaka jJAna apAya hai| jaise-mere paira ke nIce ghAsa kA sparza huA hai| maiMne mukeza ko dekhA hai| ityAdi nirNayAtmaka jJAna apAya hai| . (4) dhAraNA - apAya meM jisakA nirNaya ho cukA hai use yAdazakti smRti meM dhAraNa karake rakhanA yaha dhAraNA hai| dhAraNA smRti kA hI dUsarA nAma hai| apAya meM hue nirNaya ko bhaviSya ke lambe kAla taka avadhAraNa karake rakhanA yaha dhAraNA kahalAtA hai| isa taraha avagraha se sAmAnyAkAra grahaNa karake, IhA meM jAnane kI icchA . prakaTa karake, apAya meM nirNaya karake dhAraNA meM smRti rUpa se dhAraNa karake rakhanA yaha jJAna kI prakriyA hai| jagata ke sabhI jIvoM ko jJAna isI paddhati se hotA hai| yahI prakriyA sabhI jIvoM ke lie haiM / paraMtu itanI zIghra hotI hai ki patA bhI nahIM lagatA hai| avagraha . arthAvagraha vyaMjanAvagraha isa taraha arthAvagraha aura vyaMjanAvagraha ye avagraha ke do bheda hai| (1) arthAvagraha - jisa vastu kA grahaNa kiyA jAya vaha grAhya vastu sAmAnya vizeSAtmaka hone para bhI arthAvagraha se mAtra sAmAnya rUpa artha (vastu) kA hI grahaNa hotA hai| nAma, jAti, guNa, kriyA, dravyAdi kI kalpanA se rahita sAmAnya vastu kA hI jJAna jisase ho use arthAvagraha kahate haiN| jaise kucha hai aise padArtha kA bhAsa honA yaha arthAvagraha hai| artha = vastu tathA avagraha arthAt jnyaan| arthasya avagraha vastu kA jJAna yaha arthAvagraha hai| arthAvagraha kA asAdhAraNa kAraNa vyaMjanAgraha hai| vyaMjanAvagraha ke turaMta bAda arthAvagraha hotA hai| (2) vyaMjanAvagraha - vyaMjana + avagraha = vyNjnaavgrh| upakaraNa indriya aura zabdAdi pariNata dravyoM kA paraspara sambandha hone se vyaMjanAvagraha kahate haiN| 'vyaMjate-prakaTI kriyate artho yena tad vyaMjanam yathA dIpena ghaTaH' - jisase padArtha prakaTa ho vaha vyaMjana kahalAtA hai| jaise dipaka se ghaTa prakaTa kiyA hotA hai| vyaMjanAvagraha asaMkhya samayAtmaka hotA hai| pratyeka samaya meM thor3I thor3I jJAna kI mAtrA prakaTa hotI jAtI hai paraMtu vyakta rUpa se dikhAI nahIM pdd'tii| jabaki vyaMjanAvagraha ke turaMta bAda arthAvagraha hone ke kAraNa vyaMjanAvagraha bhI jJAna hI khlaaegaa| yaha (191) karma kI gati nayArI
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAvagraha kA asAdhAraNa kAraNa hai| yaha vyaMjanAvagraha cakSu aura mana kA nahIM hotaa| vyakta grahaNa arthAvagraha kahalAtA hai aura avyakta grahaNa vyaMjanAvagraha kahalAtA hai| eka niyama aisA hai ki-na cakSuranindriyAbhyAm - arthAt cakSu tathA mana ke dvArA vyaMjanAvagraha nahIM hotaa| kyoMki cakSu aura mana aprApyakArI hai| indriyoM kA prApyAprApyakAritva : - indriyAM 1 prApyakArI - 4 aprApyakArI - 2 sparzendriya rasanendriya ghrANendriya zravaNendriya / cakSu mana / (1) prApyakArI indriyAM - indriyAM aura viSaya ke saMbaMdha dvArA prApta aise viSayabhUta zabdAdi vastuoM ko jAne ve prApyakAri IndriyAM kahalAtI hai athavA prApyakArI arthAt-spaSTa artha ko grahaNa karane vaalii| ataH sparzendriyAdi cAra indriyAM hI prApyakArI hai| jo vastu ko prApta karake jJAna karatI hai| jaise-(1) sparzendriya se ThaMDA, garama, mRdu, karkaza Adi sparza kA camar3I-sparzendriya ko sparza karake hI vastu garama hai yA ThaMr3I hai yaha jJAna hogaa| sirpha dUra se dekhane mAtra se ThaMDe-garama kA jJAna nahIM hogaa| (2) usI taraha rasanendriya-jIbha se cakha kara hI khaTTe-mIThe, khAre padArthoM ke svAda kA anubhava hogA (3) ghrANendriya nAsikA (nAka) bhI sugaMdha-dargaMdha ko nAka se grahaNa karake sUMghakara nirNaya karatI hai, tathA (4) pAMcavI zravaNendriya (kAna) bhI karNapaTala para Ae hue zabda-dhvani ke sparza se, dhvani grahaNa karake jJAna karatI hai, arthAt indriyoM ke prati vastu kI prApti ho aura vastu ko prApta karake hI jJAna kare, jAne vaha prApya jJAna karatI hai, arthAt indriyoM ke prati vastu kI prApti ho aura vastu ko prApta karake hI jJAna kare, jAne vaha prApyakAri indriyAM kahalAtI hai| ve 4 haiN| ataH inhIM cAra kA vyaMjanAvagraha hotA hai| nayaNa-maNovajiyabheyAo vaMjaNoggaho cauhA / uvaghAyA-Nuggahao, jaM tAI pattakArINi / / (204) / vizeSAvazyaka bhASya ke isa zloka meM prApyakAriNi indriyoM kA lakSaNa batAyA hai| jisakA Upara vivecana kiyA hai| (2) aprApyakArI indriyAM-AMkha aura mana ye do aprApyakArI indriyAM hai| AMkha se vastu dekhane meM jarUrI nahIM hai ki vastu ko AMkha kA sparza karanA pdd'e| yA socane meM jarUrI nahIM hai ki vastu ko mana se lagAnA pdd'e| nahIM / vastu dUra hote hue bhI AMkha dUra se dekhakara jJAna kara letI hai| jaisA ki prApyakArI indriyoM ke sAtha hotA karma kI gati nayArI
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai vaisA cakSu tathA mana ke viSaya meM nahIM hotA hai / udAharaNArtha- sparzendriya, rasanedriya (jIbha) ghrANendriya tathA zravaNendriya (kAna) ye sabhI apane apane viSaya kI vastu ko prApta karake jJAna karatI hai / vastu kA camar3I se sparza hogA tabhI hI sparzendriya jAnegI ki yaha ThaMr3A hai yA garama? paraMtu dUra se hI nahIM jaanegii| jIbha para yadi vastu rakheMge to hI khaTTe-mIThe Adi rasa kA jJAna hogA, nAka ke pAsa lAkara sUMghane se hI sugaMdha - durgaMdha kA jJAna hogaa| usI taraha zabda- dhvani Akara karNapaTala para TakarAegI to hI zabda kA jJAna hogA anyathA nahIM / paraMtu aprApyakArI cakSu ke lie yaha niyama lAgU nahIM hotA / dUra par3I huI vastu kA bhI cakSu jJAna kara letI hai / usI taraha dUra par3I huI vastu ke bAre meM mana soca sakatA hai / vicAra karake jJAna prApta kara letA hai / ataH ye donoM aprApyakArI gine jAte haiM / vyaMjanAvagraha cakSu aura mana kA nahIM hotA, kyoMki cakSu aura mana aprApyakArI hai, jabaki vyaMjanAvagraha prApyakArI hai / upakaraNa indriyAM zabdAdi rUpa meM pariNata pudgaloM kA gADha sambandha ho tabhI vyaMjanAvagraha kahalAtA hai / mana ko tathA cakSu ko grahaNa karane yogya padArthoM se mana aura cakSu ke sAtha gADha saMbaMdha nahIM hotA hai isalie mana aura cakSu ke alAvA 4 haiM isalie vyaMjanAvagraha bhI cAra prakAra kA hogA / matijJAna ke 28 bheda :(1) sparzendriya ke (2) rasanendriya ke (3) ghrANendriya ke (4) cakSuindriya ke (5) zravaNendriya ke (6) mana ke -: avagraha hA apAya dhAraNA avagraha IhA apAya dhAraNA avagraha IhA apAya dhAraNA avagraha apAya dhAraNA avagraha IhA apAya dhAraNA avagraha hA apAya dhAraNA (pAMca indriyAM tathA chaTThA, mana ye - 6, tathA avagrahAdi 4 ataH 6 x 4 = 24 tathA 4 indriyoM ke vyaMjanAvagraha ke 4 bheda / ataH 24 + 4 = 28 isa taraha ye 28 bheda matijJAna ke mukhya hue|) vistAra se matijJAna ke 340 bheda : : bahubahuvidhakSiprAniHsRtAnuktadhruvANAM setarANAm / / 1 - 16 / / tattvArthAdhigama sUtra ke isa sUtra se umAsvAti mahArAja ne bahu-bahuvidha Adi ke 12 bheda aura batAe haiM / arthAt ina bAraha tarIke se avagrahAdi pramANa meM kama-jyAdA Adi rIta se grahaNa hote haiM / (1) bahu - bahuta prakAra se jJAna ho use 'bahu' bheda kahA hai / (193 - karma kI gati nayArI
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) alpa - alpa prakAra se jJAna ho use 'alpa' bheda kahA hai| (3) bahuvidha - aneka tarIke se hone vAle jJAna ko bahuvidha' kahA hai| (4) ekavidha - eka hI tarIke se hone vAle jJAna ko ekavidha' kahA hai| (5) kSipra (zighra) - jaldI se hone vAle jJAna ko 'kSipra' kahA hai| (6) vilamba se - derI se-vilaMba se hone vAle jJAna ko 'vilaMba' kahA hai| (7) anizrita - pUrA vAkya muMha se na bhI nikalA ho phira bhI jJAna karale vaha / (C) nizrita - muMha se pUrA vAkya zabda nikAlane ke bAda hI jJAna kare vaha / (9) anukta - na kaheM phira bhI jo abhiprAya mAtra se jAna le vaha / (10) ukta - kahe gae spaSTa zabdoM se hI jJAna prApta kare vaha 'ukt'| (11) dhruva - jaisA jJAna eka bAra huA ho vaisA sadA-nitya hotA rahe use / (12) adhruva - eka bAra hone para bAra bAra nahIM hotA use adhruva khaa| isa taraha ye 12 prakAra kSayopazama ke AdhAra para batAe gae haiN| sUtra meM to bahu-bahuvidhAdi 6 hI nAma batAe gae haiN| paraMtu 'setarANAm' zabda se unhIM chaha ke itara arthAt virodhi zabda lenA yaha kahA gayA hai| ataH bahu-bahuvidha ke 6 aura unhIM ke 6 virodhi isa taraha kula 12 prakAra hue| ina bAraha hI prakAra ko uparokta avagrahAdi 28 prakAra se guNAkAra kiyA jAya to 28 x 12 = 336 prakAra banate haiN| cUMki mukhya to avagrahAdi ke bheda hai| mUla prakriyA to avagrahAdi kI hai| vahI kamajyAdA, jaldI se, vilamba se, eka prakAra se, aneka prakAra se ityAdi 12 prakAra se guNAkAra karanA Avazyaka hai| isa taraha 336 bheda matijJAna ke hote haiN| - buddhi ke 4 bheda ! . . (1) autpAtikI (2) vainayikI (3) kArmikI (4) pAriNAmikI (1) autpAtikI buddhi - svayaM jo buddhi kArya karate hue utpanna ho use autpAtikI buddhi kahate haiM (2) vinayAdi guNopAsanA se guru ke AzIrvAda se utpanna hone vAlI buddhi vainayikI buddhi kahalAtI hai (3) luhAra, suthAra, camAra Adi ke karma karate hue jo buddhi kArya saMbaMdhI utpanna ho vaha kArmikI buddhi kahI jAtI hai (4) pAriNAmikI - pariNAma janya mati ko pAriNAmikI buddhi kahI hai| ataH isa taraha cAra prakAra kI buddhi se uparokta 336 prakAra ke jJAna hote haiM isalie uparokta 336 ke sAtha buddhi ke ye 4 prakAra milAne se 336 + 4 = 340 prakAra kA matijJAna hotA hai| vizeSAvazyaka bhASya tathA nandI sUtrAdi meM 340 bheda vistAra se matijJAna ke batAe gae haiM / zAstroM meM mati-buddhi ke vizeSa kathA prasaMga bhI batAe haiN| buddhi prabhAva :karma kI gati nayArI
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstroM meM abhayakumAra kI baddhi kI atyanta prazaMsA hI gaI hai| abhayakumAra magadha ke adhipati rAjA zreNika ke putra bhI the aura rAjya ke mahAmaMtrI bhii| buddhinidhAna the| rAjya kI vikaTa samasyAoM kA miniToM meM nirAkaraNa karate the| abhedya cakroM ko buddhi bala se bhedane meM abhayakumAra kA kuzalatA evaM cAturya itihAsa prasiddha hai| zrI vizeSAvazyaka bhASya meM tathA naMdi sUtrAdi meM cAroM prakAra kI buddhi ke viSaya meM bhinna-bhinna kathAnaka diye haiN| (1) autpAtikI buddhi ke viSaya meM rohakumAra kI kathA prasiddha hai| mAlava deza kI ujjayinI nagarI meM bharata nRtyakAra kA putra rohakumAra bacapana se hI buddhi kuzala thaa| ujjayinI ke rAjA ne rohaka kI buddhi kI parIkSA kii| yaha kitanA catura hai yaha jAnane ke lie bhinna bhinna jaTila kAryoM ke prazna rohaka ke sAmane rkhe| rohaka ko kahA ki-gAMva ke bAhara par3I zilA ko uThAkara rAja maMDapa ke yogya chatra banA do| yaha kArya asaMbhava thaa| itanI vizAla patthara kI zilA ko uThAkara maMDapa ke Upara chatra ke rUpa meM banAnA yaha sabhI ko asaMbhava sA lagatA thA, paraMtu rohaka ne buddhi calAI / usI zilA ke cAroM tarapha khaMbhe rahe isa taraha jamIna bIca se khudavA dii| nIce baiThane lAyaka maMDapa bana gyaa| rAjA isa kArya ko dekhakara prasanna ho gyaa| isa taraha bher3a kA vajana na bar3he, mUrge ko dUsare marge ke binA yuddha karAnA, retI ke kaNoM kI rassI banAnA, tathA hAthI marA hai to marA bhI nahIM kahanA tathA jindA hai aise zabda prayoga bhI nahIM karanA aura usake samAcAra denaa| isa taraha ke kaI prazna kutuhala vaza rAjA ne usakI buddhi kI parIkSA karane ke lie puuche| paraMtu svasthatA ke sAtha binA ghabar3Ae rohakumAra ne Ama janatA ke bIca bar3I AsAnI se ve kArya kiye| jisase rAjA bhI sira khujalAne lgaa| rohakumAra kI bAlyAvasthA meM itanI pragalbha buddhi kI samasta prajA ne khUba prazaMsA kii| aMta meM rAjA ne rohakumAra ko apanA mukhya rAjya maMtrI bnaayaa| ___akabara-bIrabala kI bAta sabhI jAnate hI haiN| hAjara javAbI bIrabala samaya kA vilaMba kiye binA zighra hI akabara ke prazna kA uttara detA thA / prajA cauMka uThatI thii| nauM ratnoM meM se yaha eka ratna thaa| isI taraha vainayikI buddhi para do ziSyoM kI kathA bhI kahI hai| kArmikI buddhi para eka kisAna kI buddhi kI bhI bAta hai, tathA pariNAmikI buddhi para rAjA ke yuvAna maMtrI ke vividha dRSTAnta naMdi sUtra meM batAe gae haiM / yaha matijJAna ke kSayopazama ke AdhAra para hai| jAtismaraNa jJAna :jAtismaraNa yaha bhI eka jJAna hai| paraMtu isakA samAveza matijJAna meM hI karma kI gati nayArI
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ hotA hai / matijJAna meM jo avagraha-IhA-apAya tathA dhAraNA ke cAra bheda batAe gae haiM unameM dhAraNA yaha smRti rUpa hai| bhUtakAla meM banI huI bAta ko smRti se dhAraNa karake rakhanI yaha dhAraNA hai| avismRti yaha smaraNa zakti hai| ataH jAti smaraNa yaha matijJAna ke dhAraNA ke bheda meM samAviSTa hotA hai| hameM jisa taraha 5-10-25-50 varSa purAnI bAta yAda rahatI hai| vaise hI kisI kisI ko pUrvajanma kI bAta bhI yAda rahatI hai / yadyapi AtmA ke jJAna meM to saiMkar3o lAkhoM janmoM kI bAteM-ghaTanAeM saMcita hai lekina una para AvaraNa Ane ke kAraNa ve bAte daba jAtI hai / Dhaka jAtI hai| paraMtu bhAvi meM tathAprakAra kA nimitta mila jAya to ve suSupta mana kI bAteM punaH jAgRta hokara smRti paTala para AtI hai| pUrvajanma, gata bhava kI bAteM tathAprakAra ke udbodhakauttejaka nimitta milane para tathAprakAra ke matijJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se jAgRta ho jAtI hai| pUrva kI smRti tAjI bana jAtI hai use jAtI smaraNa jJAna yA pUrvabhavIya jJAna kahate haiN| ise matijJAna meM isalie ginate haiM kyoMki smaraNa zakti kA prakAra hai| yAdazakti ke AdhAra para hotA hai| sabhI ko isalie nahIM hotA kyoMki sabhI ko tathAprakAra ke udbodhaka uttejaka nimitta nahIM milate, tathA UhA-poha karane yogya nimitta nahIM milate, tathA dUsarI tarapha mati para matijJAnAvaraNIya karma kA AvaraNa savizeSa jyAdA hai, tathA tIsarI tarapha hamako udbodhana-saMbodhana karane vAle vaise jJAnI gItArtha bhI vartamAna meM upalabdha nahIM hai jo hamAre pUrva janmoM kI ghaTanA ko tAjI karAne ke lie vaise udbodhana kare / ataH Aja bahuta muzkila hai| phira bhI ina tInoM kAraNoM meM se eka-do kI bhI upalabdhi ho jAya to bhI jJAna ho sakatA hai| udAharaNArtha bhagavAna mahAvIra prabhu ne Ae hue meghakumAra ko usake pUrva janma hAthI ke bhava kI ghaTanA sunAI, aura sunate hI meghakumAra ne manomana UhApoha kiyA, kyA maiM hI hAthI thA ? isa taraha vicAra karate hue tathA dUsarI tarapha prabhu ke mukha se apanA hI pUrva bhava sunate hue matijJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se jAti smaraNa jJAna ho gyaa| sarpa jo bhagavAna ke pairoM meM kATane AyA - use bhagavAna mahAvIra ne caMDakauzika ke nAma se saMbodhana kiyaa| sarpa yaha nAma sunakara cauMka utthaa| uhApoha karane lgaa| caMDakauzika yaha sAMpa kA nAma nahIM thaa| yaha usa sarpa ke pUrva janma kA nAma thaa| kauzika gotra thA aura bhayaMkara krodha karane ke kAraNa caMDa zabda logoM ne Age jor3a diyA thaa| usI se vyavahAra cala rahA thaa| prabhu mahAvIra udbodhaka nimitta the| sarpa ne una zabdoM para gaura se socA, use pUrva janma kI bAteM yAda Ane lgii| kSaNa meM jAti smaraNa jJAna utpanna ho gyaa| aba to kahanA hI kyA thA? pUrva ke bhava dekhakara maiM sAdhu thA, aura kahAM se girakara Aja kahAM sarpa yoni meM AyA hN| are re! yaha kyA haA? basa pazcAtApa kI dhArA jagI aura vaha sarpa-AThaveM svarga meM gyaa| karma kI gati nayArI (196
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 aise saikar3o dRSTAnta zAstroM meM mileMge / caritra graMtho meM saiMkar3o kathAnakoM meM aise prasaMga milate haiN| zAstra to yahAM taka kahatA hai ki jAti smaraNa jJAna hone ke bAda jIva 1-2-10-20 hI nahIM asaMkhya bhavoM kA bhI jAna sakatA hai| isameM koI Azcarya nahIM hai / vartamAna kAla meM bhI aise kaI dRSTAnta akhabAroM meM, mAsikoM meM chapate haiN| zakuMtalA nAmaka lar3akI kA tathA dIpaka nAmaka 4 varSa ke laDake kA dRSTAnta bahucarcita hue haiN| jinakI satyatA kI parIkSA parIkSakoM ne kI hai / Aja ina bAtoM ko jhUTha yA kapola kalpita nahIM mAnate haiM / pUrva janma kI bAta ko vartamAna vijJAna bhI svIkAratA hai / Hypnotism saMmohana se smRti jJAna : vartamAna meM Hypnotism saMmohana kI prakriyA kAphI calI hai| saMmohana kI kriyA meM manuSya ko bAhya sUcanA dete hue bhUtakAla kI ghaTanAoM meM le jAyA jAtA hai / vaha manuSya svayaM apanI buddhi kA upayoga na kare aura sirpha sUcanA dAtA ke kathananusAra vicAra karatA jAya / 10-20 - 25 bAra pUrva - bhUtakAla kI ghaTanA ko bAra bAra yAda dilAI jAtI hai, aura dekhate hI dekhate vaha manuSya bhUtakAla kI ghaTanA kI smRtiyoM meM kho jAtA hai / suSupta mastiSka jAgRta ho jAtA hai| vartamAna kI avasthA para paradA gira jAtA hai aura bhUtakAla kI smRtiyAM jo suSupta mastiSka meM par3I thI ve parade para chAyAcitra kI taraha ubharane lagatI hai| smRti paTala para yAda Ane lagatI hai| jaise mAnoM dimAga meM keseTa ghUma rahI ho, vaha eka eka ghaTanA kahatA jAtA hai, vaisA vartana karatA jAtA hai| yahAM taka ki vaha 2 sAla kA baccA hai| aise sUcanoM ke ghere meM usakI smRti jagAI jAya to vaha 2 sAla ke bacce kI taraha muMha meM aMgUThA rakhakara cUsane lagatA hai, bAta va ceSTA karane lagatA hai| yaha saMmohana pUrva smRti ko jagAne kA matijJAna kA hI svarUpa hai / vartamAna vijJAna ke kSetra meM aise kaI prayoga ho rahe haiM, jisameM tuma mAM ke garbha meM ho aise sUcana diye jAne para vaha garbhastha bhrUNa kI mudrA meM baiTha jAtA hai| ve dina usakI smRti para tAje banakara Ane lagate haiN| isa taraha pUrva smRtiyoM ke khajAne rUpa matijJAna kA yaha adbhUta svarUpa hai / saMmohana kI jitanI gaharAI meM (Deep Trans) meM le jAte haiM utanI jyAdA bhUtakAla kI smRtiyAM tAjI hotI hai / aba tuma pUrva janma meM ho, gata bhava ke nAma kA sUcana karane mAtra se itanI zighra pUrva smRtiyAM tAjI nahIM ho rahI hai phira bhI yaha asaMbhava nahIM hai, vartamAna meM, bhI matijJAna ke lie koI roka Toka nahIM hai| hAM, asaMkhya bhavoM kI smRtiyAM tAjI honA jarUra asaMbhava hai| E.S.P. : 197 - karma kI gati nayArI
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___E.S.P. (Extra Sensory Perseption) nAmaka isa pustaka meM kaI bauddhika camatkAroM kI bAteM likhi hai| atindriya mana ke prayoga kI bAteM indriyAtIta ginI jAtI haiM / atindriya mana Extra Sens ke rUpa meM mAnA jAtA hai| isa atindriya mana kI drutagAmI zakti asIma hai| ataH kaI bAra na samajha meM Ae aise kArya atyaMta zighratA se mana jaba kara baiThatA hai taba camatkAra kA svarUpa mAna liyA jAtA hai| grIka deza kI rAjadhAnI ethensa kI yaha bAteM hai| eka parivAra meM 8 varSa kI lar3akI rAta ko 10 bajakara 20 mInITa para jgii| ekAeka ghabar3AtI huI usane apane pitA ko tathA sabako uThAyA aura kahA apane mAmAjI amarikA meM rahate haiM unheM jaldI kola karo, unakI bilDiMga meM Aga lagane vAlI hai| jaldI karo samaya bilkula thor3A hI hai| pitA ne kahA-beTI apane yahAM to phona nahIM hai, pAsa meM jAkara kahIM se karU to bhI samaya to jaaegaa| pitA-mAtA sabhI.ghabar3A ge| yaha 8 varSa kI choTI lar3akI ekAeka kyA kaha rahI hai? lar3akI ne phira kahA pitAjI! abhI bhI 4 minaTa hai, 4 minaTa ke bAda dhar3Ake ke sAtha kucha rAsAyaNika visphoTa hogA aura mAmA aura sabako bacAnA hai, jaldI karo, hama saba nIce utarakara maidAna meM cale jAeM, kahate hI sArA parivAra zighra hI utarakara nIce maidAna meM A gayA aura prArthanA karane lagA kI mAmA jaldI uThakara utarakara nIce A jAva / kyA camatkAra huA ki - amerikA kI bahamAlI bilDiMga meM rahate hue mAmA zighra hI jage, yahI bAta dimAga meM ghUma rahI thI, ghabar3Ate hae sabako uThAyA aura jaldI se sabhI nIce utarakara maidAna meM khar3e ho ge| dekhate hI dekhate makAna ke nIce bhArI visphoTa huA aura bar3I jora se Aga lgii| taba usa lar3akI ne ethensa meM tAlI bajAte hue haMsakara pitAjI se kahA pitAjI ! mAmA aura saba baca ge| saba jane utarakara maidAna meM A gae usake bAda meM Aga lagI ! vaijJAnikoM ko bhI cauMkAnevAlA yaha prasaMga hai| yaha kaise mAluma par3atA hai? ityAdi samajha meM nahIM aataa| isalie ise mana kI zakti kA prayoga gina liyaa| Telepathy and Post Telepathy : dUra kI bAtoM ko binA kisI sAdhana yA mAdhyama se jAnanA, samajhanA, saMdezA lenA-denA-bhejanA Adi jJAna kI prakriyA kI bAteM Telepathy ke nAma se vijJAna ne bhI svIkArI hai| vartamAna meM sAdhana to bahuta haiM, paraMtu phira bhI jaba binA sAdhanoM kI sahAyatA ke bhI aise aise vicitra prayoga jaba hote haiM taba kisI kI samajha meM nahIM aate| bhUkaMpa hone kI 4 minaTa pahale eka parivAra jagatA hai| sabhI daur3akara ekAeka bAhara maidAna meM A gyaa| AMkha banda kara prArthanA karane lge| itane meM eka karma kI gati nayArI (1980
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ hajAra mAila dUra rahane vAlA eka parivAra vaha bhI inakI sUcanAnusAra ghara se bAhara nikalakara maidAna meM A gyaa| dekhate hI dekhate sirpha 4 minaTa bAda bhArI bhUkaMpa huA aura makAna sArA hI dharAzAyI ho gayA / yaha Azcarya kI bAta thI ki 4 minaTa ke pahale kaise patA calA? Telepathy yaha kahatI hai dUra banane vAlI ghaTanA kA pahale jJAna ho jAtA hai / yA koI dUra se saMketa bheje, yA hamAre viSaya meM kucha soce vicAre usakA patA cale, jJAna ho jAya, kucha samajha meM A jAya yaha Telepathy haiN| maiM jisake viSaya meM kucha socatA hI thA ki unheM patA cala gyaa| maiMne jisake viSaya meM vicAra kiyA aura ve sAmane Akara khar3e raha gae / maiMne jisa viSaya meM patra likhA ki usI viSaya meM sAmane se unakA patra AyA / ityAdi banane bAle nimittoM se manobhAva kA jJAna ho jAtA hai aisI kalpanA kI jAtI hai yaha DhazazrazArIihU ke nAma se pahacAnI jAtI hai| yadyapi manobhAva ke viSaya se saMbaMdhita hai phira bhI use manaH paryavajJAna nahIM kaha sakate / manaHparyavajJAna bilkula alaga hI vastu hai / zrutajJAna kA svarUpa : matijJAna ke bAda dUsarA krama zrutajJAna kA AtA hai| zrutajJAna ko matijJAna pUrvaka hI batAyA gayA hai| sUtra yaha hai zrutaM matipUrva dvayaka dvAdazabhedam / / 1 - 20 / / zrutajJAna matipUrvaka hotA hai| cUMki zrutajJAna bhI indriyoM kI sahAyatA se hotA hai zravaNa Adi meM zravaNendriya sahAyaka hai, to zAstra par3hane Adi meM cakSu indriya sahAyaka hai| ataH jo indriyAM matijJAna kAraka hai ve hI zrutajJAna kAraka bhI hai / ataH matijJAna pUrvaka hI zrutajJAna hotA hai yaha niyama hai / vaise zrutajJAna kA sirpha 'zabdArthaanvayArtha leM to sunA huA' jJAna itanA hI artha hogaa| vyutpattyartha - zrutaM zrauta, zravaNendriya viSayIkRtaM, arthAt sunA huA jJAna yaha artha jarUra hotA hai, paraMtu zabda racanA meM rUDha artha lenA pracalita vyavahAra hai / udAharaNArtha 'kuzala' zabda hai / vyutpatti 'kuza ko kATane vAlA aisA zabdArtha hotA hai paraMtu yaha abhipreta nahIM hai / ataH rUr3ha zabdArtha lene se kuzala kA catura artha hotA hai| yaha gAr3I calAne meM kuzala arthAt catura hai / usI taraha zruta zabda kA kevala sunA huA yaha artha lene se nahIM calegA / zruta se zAstrajJAna, zrutajJAna, AgamAdi zAstroM kA jJAna yaha mukhya artha liyA jaaegaa| acchA zruta kA sunA huA aisA bhI artha kareM to bhI tIrthaMkara se sunA huA jJAna jo gaNadharoM ne zAstra meM saMcita kiyA hai / sarvajJa tIrthaMkara bhagavaMtoM se artha rUpa dezanA ko zravaNa kara jina gaNadharoM ne jo dvAdazAMgI rUpa zAstroM kI racanA kI hai use zrutajJAna kahate haiM / Avazyaka niryukti meM kahA hai ki - atthaM bhAsai arahA, suttaM guMthaMti gaNaharA niuNA / 199 - karma kI gati nayArI
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ || sAsaNassa hiyaTThAe, tao suttaM pavattar3a || A.ni. artha se tIrthaMkara arihaMta bhagavAna dezanA dete haiM aura nipuNa gaNadhara bhagavaMta use sUtrabaddha karake gUMthate haiN| usake bAda yaha sUtra rUpa zrutajJAna zAsana ke hita ke lie pravartamAna hotA hai / isa taraha zruta se zrautaM zrutaM sunA huA artha bhI leM to mukhya sarvajJa tIrthaMkara bhagavaMtoM se sunakara jo gaNadharoM ne zAstra baddha kiyA ho lipibaddha kiyA usa zrutajJAna ko yahAM zruta zabda se liyA gayA hai / isIlie umAsvAti vAcakapravara ne uparokta sUtra meM zrutajJAna ke mukhya do bheda kara phira donoM ke bheda batAeM haiN| - zrutajJAna aMgabAhya aMgapraviSTa aneka bheda 12 bheda zrutajJAna ke mUla do bheda haiM- eka aMgabAhya aura dUsarA aMga praviSTa / aMga praviSTa AcArAMga Adi bAraha aMga sUtroM ke bheda se mukhya 12 prakAra hai / jise dvAdazAGgI kahate haiM / ye gaNadhara racita haiM tathA tIrthaMkara kathita hai| ye 12 isa prakAra hai(1) AcArAMga (2) suyagaDAMga (sUtra kRtAMga) (3) ThANAMga (sthAnAMga) (4) samavAyAMga, (5) vivAha paNNatti (vyAkhyA prajJapti yA bhagavatI sUtra) (6) jJAtA dharma - kathA, (7) upAsakadazAMga, (8) antakRtdazAMga, (9) anuttaropapAtika dazAMga, (10) prazna vyAkaraNa, (11) vipAka sUtra tathA (12) dRSTivAda / 1 ye 12 aMga aMgapraviSTa ke bheda haiN| ye dvAdazAMgI kahalAte haiM / ye pramukha Agama zAstra hai / ke 14 tathA 20 bhedaM isa prakAra ginAe gae haiN| zrutajJAna zrutajJAna ke bheda : -* - caudasahA vIsahA va sUyaM / / 5 / / prathama karmagraMtha meM zrutajJAna ke bheda donoM tarIke se batAe haiN| eka prakAra se prathama 14 bheda hote haiM / dUsare prakAra se 20 bheda hote haiM / 14 bheMda isa prakAra se hai - akkhara sannI sammaM sAiaM khalu sapajjavasiyaM ca / gamiyaM aMgapaviTTha sattavi ee sapaDivakkhA || 6 || isa gAthA meM 7 bheda ke nAma ginA kara dusare unake viparIta sapratipakSa zabda se akSara ke 3 bheda hai (1) saMjJAkSara (2) vyaMjanAkSara (3) labdhyakSara / lie gae haiM / 1. akSara zruta karma kI gati nayArI 200
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMjJAkSara lipi ko kahate haiN| vyaMjanAdi kA uccAra hotA hai| zabda aura artha kI pratIti ke jJAna ko labdhya kSara kahate haiN| ina tinoM se jJAna hotA hai| 2. anakSara zruta - jisameM akSaroM kA upayoga na kiyA jAya aura cuTakI bajAnA, chiMkanA, sira hilAnA ityAdi saMketoM se hone vAle jJAna ko anakSara zruta kahate haiN| 3. saMjJi zrata - jo mana vAle saMjJi paMcendriya jIva hai unako hone vAlA jJAna yaha saMjJi zruta hai / (1) dIrghakAlikI (2) hetuvAdopadeziki aura (3) dRSTivAdopadezikI ye 3 saMjJAeM hai| 4. asaMjJI zruta - jina jIvoM ko mana hI nahIM hai / ekendriya se vikalendriya taka ke jIvoM kA zruta yaha asaMjJI zruta kahalAtA hai| 5. samyak zruta - deva-guru-dharma kI zradhdA tathA jIvAdi nauM tattvoM kI zradhdA vAle samyak dRSTi jIvoM kA jo zrutajJAna hotA hai use samyak zruta kahate haiN| 6. mithyAdRSTi zruta - jIvAdi nauM tattvoM kI zradhdA hoM, sahI jJAna na ho, aise mithyAdRSTi jIvoM kA jJAna mithyAdRSTi zruta kahalAtA hai| 7. sAdi zruta- jisa jJAna kI kramazaH zuruAta-Adi yA prArambha ho vaha sAdi zruta kahalAtA hai| 8.anAdi zruta-jisakI Adi na ho, Adi kA patA hI na ho vaisA jJAna anAdi zruta kahalAtA hai| 9. saparyavasita zruta - jisakA aMta ho vaha saparyavasita zruta hai| 10.aparyavasita zruta - jisakA aMta na ho vaha aparyavasita zruta hai|' 11. gamika zruta-jisameM gama arthAt pATha eka sarikhe ho use gamika zruta kahate haiM |jaise-dRssttivaad| 12.agamika zruta-jisameM eka sarikhe pATha na hoM, use agamika zruta kahate haiM,jaise-kAlika shrut| .. 13 aMgapraviSTa zruta - AcArAMga Adi 12 aMgo ke jJAna ko aMgapraviSTa zruta kahate haiN| 14. aMgabAhya zruta - AcArAMgAdi sUtroM se bAharI-alaga jJAna ko aMgabAhya zruta kahate haiN| jaise-dazavaizAlika, uttarAdhyayana, prakaraNAdi jJAna aMgabAhya kahA jAtA hai| prakArAnta se zrutajJAna ke 20 bheda isa prakAra batAe haiN| pajjaya akkhara paya saMghAyA paDivatti tahaya annuoge| pAhuDa pAhuDapAhuDa vatthu puvvA ya sasamAsA / / 7 / / isa gAthA meM 10 nAma batAkara dUsare dasa nAma batAne ke lie samAsa zabda diyA hai| jo pahale dasa nAma hai unhIM ke sAtha samAsa zabda jAr3ane se dUsare dasa nAma (201) karma kI gati nayArI
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ banate haiN| 1. paryAya zruta - utpatti ke prathama samaya meM, labdhi aparyApta, sUkSma nigoda ke jIva ko jo kuzruta kA aMza hotA hai, usase dUsare samaya meM jJAna ke aMza kI jo paryAya bar3hatI hai vaha paryAya zrRMta hai| 2. paryAya samAsa zruta - ukta paryAya zruta ke samudAya ko arthAt do, tIna Adi saMkhyAoM ko paryAya samAsa zruta kahate haiN| 3. akSara zruta - akAra se hakArAdi taka ke labdhyakSaroM se kisI eka akSara ke jJAna ko akSara zruta kahate haiN| 4. akSara samAsa zruta - labdhyakSaroM ke samudAya ko arthAt 2, 3 Adi saMkhyAoM ko akSara samAsa zruta kahate haiN| 5. pada zruta - jisa akSara samudAya se pUrA artha mAluma ho vaha pada (A Sentence is group of Words) kahA jAtA hai, pada ke jJAna ko padazruta kahate haiN| 6. pada samAsa zruta - aneka padoM ke samudAya kA jJAna pada samAsa zruta kahalAtA hai| 7. saMghAta zruta - gati Adi caudaha mArgaNAoM meM se kisI eka mArgaNA ke eka desa ke jJAna ko saMghAta zruta kahate haiN| 8. saMghAta samAsa zruta - caudaha mArgaNAoM meM se kIsI bhI eka mArgaNA ke aneka avayavoM kA jJAna saMghAta samAsa zruta kahalAtA hai| 9. praNipatti zruta - gati, indriya, vdAroM meM se kisI eka vdAra ke jarie samasta saMsAra ke jIvoM ko jAnanA pratipatti zruta hai| 10. pratipatti samAsa zruta - gati Adi do-cAra vdAroM ke jarie jIvoM kA jJAna pratipatti samAsa zruta kahalAtA hai| 11. anuyoga zruta - "sat paya paruvaNayA davva pamANaM ca' isa gAthA meM kahe hae anuyoga vdAroM meM se kisI eka ke vdArA jIvAdi padArthoM ko jAnanA yaha anuyoga zruta 12. anuyoga samAsa zruta - unhIM anuyoga vdAroM me se adhika 2-4 vdAroM kA jJAna anuyoga samAsa zruta kahalAtA hai / 13. prAbhRta-prAbhRta zruta - dRSTivAda ke aMdara prAbhRta-prAbhRta nAmaka adhikAra hai, unameM se kisI eka kA jJAna prAbhRta-prAbhRta zruta hai| 14. prAbhRta-prAbhRta samAsa zruta - unhIM adhikAroM meM se do-cAra prAbhRta-prAbhRta adhikAroM kA jyAdA jJAna prAbhRta-prAbhRta samAsa zruta jJAna hai| karma kI gati nayArI (202)
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. prAbhRta zruta - jisa prakAra kaI uddezyoM kA eka adhyayana hotA haiM usI taraha kaI prAbhRta-prAbhRtoM kA eka prAbhRta hotA hai, usameM se eka kA jJAna prAbhRta zruta hai / 16. prAbhRta samAsa zruta - eka se adhika prAbhRtoM kA jJAna prAbhRta samAsa zruta hai / 17. vastu zruta- kaI prAbhRtoM kA eka vastu nAmaka adhikAra hotA hai| usakA eka adhikAra kA jJAna vastu zruta hai / 2-4 Adi vastu adhikAroM kA jJAna vastu samAsa zruta 18. vastu samAsa zruta jJAna hai / 19. pUrva zruta - aneka adhikArAtmaka vastuoM kA eka pUrva hotA hai unameM se eka pUrva kA jJAna pUrva zruta kahalAtA hai / 20. pUrva samAsa zruta - aise 2 pUrva yA 4 pUrva yA 10 pUrva yA 14 pUrvoM kA jJAna yaha pUrva samAsa zruta jJAna hai / uparokta bIsoM bhedoM me kramazaH jJAna kA vistAra hotA jAtA hai / pramANa bar3hatA hI jAtA hai / zruta jJAna meM sabase bar3A pramANa pUrva kA hai| aise 14 pUrva haiM / unake nAma isa taraha batAe haiM (1) utpAdapUrva, (2) AgrAyaNIya pUrva, (3) vIryapravAda pUrva, (4) asti nAsti pravAda pUrva, (5) jJAna pravAda pUrva, (6) satya pravAda pUrva, (7) Atma pravAda pUrva, (8) karma pravAda pUrva, (9) pratyAkhyAna pravAda pUrva, (10) vidyApravAda pUrva, (11) kalyANa pUrva, (12) prANavAda pUrva, (13) kriyA vizAla pUrva aura (14) lokabindusAra pUrva / ye 14 pUrva haiM / uparokta 14 pUrvoM kA pramANa batAte hue kalpasUtra subodhikA TIkA meM hAthI kI kalpanA karake use eka hauja meM DubAyA jAya aura jitanI syAhI bAhara nikale usase jitanA zAstra likhA jAya vaha pUrva kahalAtA hai| caudaha pUrvoM ke lie bhinna-bhinna hAthIyoM kI saMkhyA isa prakAra batAI gaI hai: pUrva hAthI pramANa syAhI se likhA gayA hai / pUrva hAthI pramANa syAhI se likhA gayA hai / pUrva hAthI pramANa syAhI se likhA gayA hai| hAthI pramANa syAhI se likhA gayA hai / hAthI pramANa syAhI se likhA gayA hai / hAthI pramANa syAhI se likhA gayA hai / hAthI pramANa syAhI se likhA gayA hai / hAthI pramANa syAhI se likhA gayA hai / hAthI pramANa syAhI se likhA gayA hai / (1) pahalA (2) dUsarA (3) tIsarA (4) cauthA (5) pAMcavA (6) chaTThA (7) sAtavAM (8) AThavAM (9) nauMvAM (203) zrI zrI zra pUrva pUrva 1 2 4 8 16 32 64 128 256 karma kI gati nayArI
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ to the notic (10) dasavAM pUrva 512 hAthI pramANa syAhI se likhA gayA hai| (11) gyArahavAM pUrva 1024 hAthI pramANa syAhI se likhA gayA hai| (12) bArahavAM pUrva 2048 hAthI pramANa syAhI se likhA gayA hai| (13) terahavAM pUrva 4096 hAthI pramANa syAhI se likhA gayA hai| (14) caudahavAM pUrva 8192 hAthI pramANa syAhI se likhA gayA hai| 14 pUrva kula16383 hAthI pramANa syAhI puMja se likhe gae haiN| ina pUrvo ke racayitA gaNadhara mahArAja hote haiM / ina 14 pUrvo meM se nauvAM jo pratyAkhyAna pravAda nAmaka pUrva hai jo 256 hAthI pramANa syAhI puMja se likhA gayA hai, usame se uddhRta karake dazAzruta skadha zAstra banAyA gayA hai| isa dazAzruta skaMdha zAstra ke 10 adhyayana hai una daza adhyayanoM meM se AThavAM adhyayana 'pajjosaNA kappo' nAmaka hai| yaha mUla nAma hai| isIko 'paryuSaNA kalpa' kahA jAtA hai, aura Age calakara saMkSipta nAma se kalpasUtra vyavahAra ho. gayA hai| ataH Aja jo kalpasUtra kahA jAtA hai vaha dazAzruta skaMdha zAstra kA AThavAM adhyayana hai, aura dazAzruta skaMdha mUlaM nauMvA pratyAkhyAna pravAda pUrva kA eka vibhAga hai| isa taraha yaha zrutajJAnaagAdha samudra rUpa hai| caudaha pUrvI bhadrabAhusvAmI mahArAja ne yaha kalpasUtra nauve pUrva meM se uddhRta karake banAyA hai| bhadrabAhUsvAmI Adi mukhya 6 zrutakevalI caudahapUrvI the| abhidhAna cintAmaNi koSa meM hemacandrAcArya mahArAja ne isa prakAra nAma diye haiM - atha prbhvprbhuH| zayyaMbhavoyazobhadraH sambhUtavijayastataH / / 33 / / bhadrabAhuH sthUlabhadraH zrutakevalino hi SaT / / mahAgiri suhastyAdyA vajrAntAdazapUrviNaH / / 34 / / (1) prabhavasvAmI (jambusvAmI ke ziSya) (2) zayyaMbhavasUri ma. (3) yazobhadrasUri ma., (4) sambhUtavijayajI ma. (5) bhadrabAhusvAmI ma. (6) sthUlabhadrasvAmI ma. ye chaha zrutakevalI caudaha pUrvadhArI the| inako caudaha pUrvo kA saMpUrNa jJAna thA / ataH ve kevalajJAnI na hote hue bhI unake samAna zrutajJAna ke bala se kahane vAle zruta kevalI the| tathA AryamahAgirisvAmI ma., AryasuhastIsvAmI ma., AryavajrasvAmI ma. ye mahApuruSa dazapUrvadhara jJAnI kahalAte the| isake bAda dazapUrvIyoM meM kisI kA nAma nahIM aataa| yahAM taka arthAt ina mahApuruSoM taka hI daza pUrvIyoM kA nAma AtA hai| tatpazcAt pUrta meM itane jyAdA 14-10 pUrvo ke jJAnavAle nahIM hue| pUrvo kA jJAna viccheda gyaa| naSTa haa| aMta meM pUrvadhara vAcaka mukhya zrI umAsvAti mahArAja kahe jAte haiN| isa taraha zruta jJAna arthAt zAstra jJAna eka agAdha samudra se bhI karma kI gati nayArI -(204)
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ aneka gunA vizAla hai-kahate haiM ki samudra kA. mahAsAgara kA pAra pAnA AsAna hai parantu zrutajJAna rupI zAstra sAgara kA anta pAnA yA pAra pAnA atyanta kaThina hai| atyaMta sAra rUpa se saMkSepa meM yahAM para varNana kiyA hai| vizeSa vistAra se jJAna kA svarUpa samajhane vAle jijJAsuoM ko vizeSAvazyaka bhASya, nandisUtra Adi zAstroM ke adhyayana se saMtoSa prApta hogaa| pratyakSa jJAnakA svarUpa : - pAMca jJAnoM meM se jo do parokSa jJAna the - matijJAna aura zrutajJAna unakA varNana kiyaa| aba jo parokSa nahIM hai pratyakSa jJAna hai usakA varNana kiyA jAtA hai| pratyakSa-parokSa zabdoM kI carcA pahale kara cuke haiN| nandisUtra meM pratyakSa - parokSa jJAnoM ke bheda isa taraha kiye haiM - naMdi sUtra - taM samAsao duvihaM paNNattaM, taM jahA-paccakkhaM ca . parokkhaM c| se kiM taM paccakkhaM ? paccakkhaM davihaM paNNattaM, taM jahA indiyapaccakkhaM ca NoiMdiya paccakkhaM ca / se kiM taM iMdiyapaccakkhaM? iMdiyapaccakkhaM paMcavihaM paNNataM, taM jahA (1) rasoiMdiyapaccanakhaM (2) cakkhiMdiya paccakkhaM (3) ghANiMdiyapaccakkhaM (4) rasaNendiya paccakkhaM (5) phAsiMdiya pcckkhN| se taM indiya paccakkhaM / se kiM taM Noindiya paccakkhaM ? Noindiya paccakkhaM tivihaM paNNattaM, taM jahA- (1) ohiNANa paccakkhaM, (2) maNapajjavaNANa paccakkhaM (3) kevalaNANa pcckkhN| jJAna pratyakSa parokSa zrutajJAna indriyapratyakSa nondriya pratyakSa binA indriya ke pratyakSa matijJAna (parokSa) dezapratyakSa sarva pratyakSa avadhijJAna manaHparyavajJAna kevalajJAna isa taraha nandisUtra meM pAMca jJAna ke bhedoM ko pratyakSa aura parokSa ke do bhedoM -karma kI gati nayArI (205)
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ me vibhakta karake pratyakSa ke bhI indriya pratyakSa tathA noindriya pratyakSa ke do bheda kiye haiN| pAMca indriyoM ke mAdhyama se jo indriya pratyakSa jJAna hotA hai ise matijJAna kahate haiN| mana bhI atIndriya ke rUpa meM ginA hai| indriyoM ke dvArA hone ke kAraNa indriya pratyakSa nAma rakhA, paraMtu Atma pratyakSa nahIM kahA / isIlie ye parokSa gine jAte haiN| zrutajJAna bhI matijJAna pUrvaka hI hotA hai ataH yaha bhI indriya pratyakSa yA parokSa hI ginA jAtA hai| indriya pratyakSa kahie yA parokSa kahie donoM eka hI bAta hai| sIdhe Atma pratyakSa se hone vAle jJAna 3 hai| avadhi, manaHparyava tathA kevalajJAna / inameM bhI avadhijJAna tathA manaHparyavajJAna ye donoM deza noindriya pratyakSa hai| binA indriya ke sIdhe AtmA se prakaTa hone vAle ye tInoM jJAna haiM / isameM bhI avadhi jJAna tathA manaH paryavajJAna ye donoM loka-aloka ke samasta dravyoM ko grahaNa karanevAle na hone se inheM deza pratyakSa kahA jAtA hai| tathA anaMta loka aloka ke anaMta dravya-guNa-paryAyoM ko tInoM kAla ke padArthoM kA eka jJAna karane vAle sarva pratyakSa ke bheda meM kevalajJAna liyA jAtA hai| inheM indriyoM kI AvazyakatA nahIM rhtii| avadhijJAna kA svarUpa :- avadhi jJAna maryAdA-sImA ke artha meM prayukta hai| kAla kI tathA kSetra kI donoM prakAra kI avadhi hotI hai| yahAM kSetrAvadhi se saMbaMdha hai| niyata kSetra taka ke padArtha indriyoM tathA mana kI madada ke binA bhI sIdhe spaSTa jJAna ke viSaya baneM yaha avadhijJAna kahalAtA hai / yaha tathAprakAra ke avadhijJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se hotA hai| dravya-kSetrAdi se maryAdita rUpI dravya kA jJAna avadhijJAna kahA jAtA hai| nandisUtrAdi meM yaha do prakAra kA mukhya batAyA gayA hai| - avadhijJAna bhava pratyayika . . kSayopazama (guNa) pratyaMyika . anugAmI ananugAmI vardhamAna hIyamAna pratipAtI apratipAtI devatA tathA nArakI ko manuSya tathA tiryaMca ko se kiM taM ohiNANa paccakkhaM? ohiNANa paccakkhaM duvihaM paNNattaM, taM jahA-bhavapaccatiyaM ca, khayovasamiyaM ca / donhaM bhavapaccatiyaM, taM jahAdevANaM ca ratiyANaM c| donhaM khayovasamiyaM, taM jahA-maNussANaM ca paMceMdiya tirikkhajoNiyANaM ca / / ) naMdi sUtra ke AdhAra para-pratyakSa avadhijJAna kaisA hai? avadhijJAna pratyakSa karma kI gati nayArI (206)
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ do prakAra kA hai| (1) bhava pratyayika aura (2) kSAyopazamika / bhava pratyayika avadhijJAna-do ko hotA hai - eka deva gati ke devatAoM ko tathA dUsarA naraka gati ke nArakI jIvoM ko| tattvArtha kA sUtra yahI kahatA hai - "bhava pratyayonAraka - devAnAm // 1-21 / / bhava arthAt Ayu-janma, AyuSya aura nAma karma ke udaya se prApta hone vAlI paryAya, pratyaya arthAt nimitta / bhava kA nimitta lekara jo avadhijJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se janma ke sAtha hI utpanna hotA hai vaha bhava pratyayika avadhijJAna kahA jAtA hai| jaise pakSI ke ur3ane meM AkAza nimitta hai vaise devatA tathA nArakI jIvoM kA bhava-janma hI isa bhava pratyayika avadhijJAna ke lie nimitta hai| ataH svarga-devaloka ke devatAoM ko svarga meM janma lete hI avadhijJAna prApta ho jAtA hai usI taraha naraka gati ke nArakI jIvoM ko vahAM janma lete hI avadhijJAna prApta ho jAtA hai, paraMtu sabhI kA eka sarIkhA samAna nahIM hotA hai| usameM bhI taratamatA hotI hai, kyoMki bhava avadhijJAna kI prApti meM nimitta kAraNa hai paraMtu samAnatA meM nhiiN| samAnatA isalie nahIM hai ki sabakA apanA apanA kSayopazama bhinna bhinna hai| kSayopazama kama jyAdA hone ke kAraNa sabhI ko jJAna bhI kama jyAdA hotA hai| isIlie svarga (devaloka) meM jyoM jyoM Upara ke devaloka meM jAya tyoM tyoM avadhijJAna kA pramANa bar3hatA jAtA hai / svarga tathA naraka ke jIvoM meM jo samyak dRSTi jIva hote haiM unakA avadhijJAna samyak kahA jAtA hai, tathA jo mithyAdRSTi jIva hote hai unakA avadhijJAna mithyA avadhijJAna yA vibhaMgajJAna ke rUpa meM kahalAtA hai| isa citra meM devaloka kA devatA apane avadhijJAna se nIce taka kucha naraka pRthvI taka spaSTa jAna sakatA hai, dekha sakatA hai| sabhI naraka pRthvI ke nArakI jIvoM kA avadhijJAna Upara kI ora apane naraka biloM ke UparI bhAga taka hai aura tirache asaMkhyAta koDAkor3I yojana taka rahatA hai| tathA nIce sImita bhinna-bhinna naraka pRthvIyoM taka rahatA hai| usI taraha devaloka ke devatAoM kA avadhijJAna upara kI ora apane apane vimAna ke UparI bhAga taka-arthAt dhvajA taka rahatA hai| jabaki nIce meM kisI ko pahalI naraka pRthvI taka, kisI kA 2rI, 3rI, 4thI, 5vI, chaTThI, 7vIM naraka pRthvI taka avadhijJAna rahatA hai| tathA tirchA asaMkhyAta kor3Akor3I yojana taka dikhAI dene vAlA avadhijJAna hotA hai itane kSetra taka ke rUpI pudgala dravyoM ko dekha sakate haiN| jAna sakate haiN| indrAdi devatA kA avadhijJAna : svargastha-devaloka meM rahe hue indrAdi devatA gaNa apane apane avadhijJAna ke bala para jAnate haiN| yahAM bharata kSetra kI pRthvI para tIrthaMkara bhagavaMtoM kA cyavana, janma, dIkSA, kevalajJAna tathA nirvANAdi kalyANaka hone para sarva prathama devaloka ke (207) -karma kI gati nayArI
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ devatA indrAdi ko patA calatA hai| indra kA siMhAsana calAyamAna hotA hai / jisase iMdra vicAra meM par3atA hai, socane lagatA hai, phira apane jJAna kA upayoga rakhane se use patA calatA hai, oho! tIna loka ke nAtha tIrthaMkara bhagavAna kA janma huA hai| ataH bhagavAna kA janmotsava karane cleN| phira iMdra hariNegameSI deva ko bulAkara sughoSA ghaMTa bajAkara sabhI devaloka ke devatAoM ko saMdeza bhejatA hai / indra kI sUcanA se aneka devI-devatA janmAbhiSeka mahotsava ke lie Ate haiM-prabhu ko merU parvata para le jAte haiM aura vahAM bhagavaMta kA janmAbhiSeka karate haiN| isI taraha indrAdi devatA bhagavAna ke dIkSA, kevalajJAna tathA nirvANa Adi kalyANaka prasaMgoM ko avadhijJAna ke bala para jAnakara una una prasaMgoM para Ate haiM,kalyANaka manAte haiN| isI taraha avadhijJAna ke bala para jAnakara anya kaI prasaMgoM para devatA gaNa Ate-jAte haiN| ve pravRtta hote haiN| paraMtu naraka gati ke nArakI jIva nahIM A skte| ve duHkha-trAsa-pIr3A se saMtapta hai| devatA Akara samavasaraNa meM baiThakara dezanA zravaNa karate haiN| naMdIzvara dvIpa meM jAkara aSTAnhikA mahotsava karate haiN| isa taraha avadhijJAna devatAoM ke lie janmataH hI upayogI hotA hai| kSAyopazamika avadhijJAna : . yaha avadhijJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama vizeSa ke AdhAra para hotA hai, athavA tathA-prakAra ke avadhijJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se AtmA ke avadhijJAna guNa kI utpatti ke AdhAra para isI kA dUsarA nAma 'guNa pratyayika' bhI hai| guNa nimitta se jagane vAlA jJAna / yaha bhava pratyayika kI taraha janma se hI nahIM hotA hai, tathA kisI bhI gati meM janmajAta hone vAlA nahIM hai| hAM, yaha avadhijJAna sirpha manuSya gati tathA tiryaMca gati meM hI hotA hai| paraMtu vaha bhI avadhijJAnAraNIya karma kA jitanA kSayopazama hotA hai utanA avadhijJAna prApta hotA hai| usI taraha tiryaMca gati ke pazu-pakSIyoM ko bhI hotA hai| pazu-pakSI bhale hI tiryaMca gati ke hoM, paraMtu ve bhI jIva to hai, saMjJi samanaska pAMca indriya vAle paMcendriya jIva hai| hamArI aura unakI AtmA samAna hI hai| karma saMyoga vaza unheM pazu-pakSI kA janma milA hai| tiryaMca gati milI hai| saMbhava hai manuSya kI hI AtmA yA devatA kI AtmA tathAprakAra ke karma bAMdhakara tiryaMca gati meM gaI ho| AtmA vahI hai| karmAnusAra deha paryAya badalatI rahI hai| ataH jJAna AtmaguNa hai| na ki deha guNa hai, ataH deha ko nahIM hotaa| AtmA ko hotA hai| aura jabaki jJAna AtmA ko hotA hai to jo bhI koI AtmA tathAprakAra ke avadhijJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama jitane pramANa meM karegI use utane pramANa meM avadhijJAna prApta hogaa| isa jJAna vAlA vaha jIva avadhijJAnI khlaaegaa| cAhe manuSya yA pazu-pakSI kA jisa kisI kA bhI zarIra ho| karma kI gati nayArI (208)
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ avadhijJAna ke 6 bheda ____(1) anugAmi - eka jagaha se dUsarI jagaha jAne para bhI jo avadhijJAna AMkhoM kI taraha sAtha hI rahe use anugAmi kahate haiN| tAtparya yaha hai ki jisa jagaha jisa jIva ko yaha avadhijJAna prApta hotA hai vaha jIva yadi usa jagaha ko chor3akara anyatra bhI jAve to bhI avadhijJAna sAtha hI rahatA hai| utanA hI rahatA hai| kisI bhI kSetra se samAna rUpa se saMkhyAta-asaMkhyAta yojana taka dekha sakatA hai, jAna sakatA hai| (2) ananugAmi - uparokta anugAmi se ulTA artha ananugAmi kA hai| arthAt jisa pradeza meM, kSetra meM, jagaha meM avadhijJAna prakaTa huA ho usa kSetra ko chor3akara yadi vaha jIva anya sthAna para jAtA hai to vaha avadhijJAna sAtha nahIM rahatA, calA jAtA hai| vaha ananugAmI avadhijJAna kahalAtA hai| (3) vardhamAna - vardhamAna kA artha hai vRdhdigata, bar3hatA haa| jo avadhijJAna eka bAra hone ke bAda bhI pariNAma vizudhdi ke sAtha dravya, kSetra, kAla, bhAva kI maryAdA ke lie dina dina bar3hatA rahe use vardhamAna prakAra kA avadhijJAna kahate haiN| (4) hIyamAna - yaha uparokta vardhamAna kA ulTA hai| eka bAra avadhijJAna ho jAne ke bAda pariNAmoM-adhyavasAyoM kI azudhdi ke kAraNa dina-pratidina ghaTatA jAya vaha hIyamAna prakAra kA avadhijJAna kahalAtA hai| (5) pratipAti - pratipAti kA artha hai giranA, naSTa honA / jo avadhijJAna prakaTa hokara, jaise-dIpaka ekAeka havA ke jhoMke se bujha jAya usa taraha-ekA-eka gAyaba ho jAya, calA jAya yA naSTa ho jAya use pratipAti avadhijJAna kahate haiN| . (6) apratipAti- yaha uparokta pAMcave prakAra se bilkula ulTA hai| apratipAti = naSTa na hone vAlA / jo avadhijJAna eka bAra prakaTa hokara kabhI bhI naSTa na ho, vaha apratipAti avadhijJAna kahA jAtA hai| yaha kevalajJAna ke prakaTa hone ke aMtarmuharta pahale prakaTa hotA hai,usake bAda kevalajJAna ho jAtA hai to yaha usameM samA jAtA hai| ataH isake naSTa hone kA prazna hI nahIM aataa| ataH apratipAti avadhijJAna ko hI paramAvadhi avadhijJAna kahate haiN| _ avadhijJAnI kama se kama anaMta rUpI dravyoM ko jAnate-dekhate haiN| utkRSTa se saMpUrNa rUpI dravyoM ko bhI jAna-dekha sakate haiN| asaMkhya yojana taka loka jAna sakate haiN| aloka bhI jAna sakate haiN| kAla kI dRSTi se asaMkhya utsarpiNIavasarpiNI atIta-anAgata kAla ke rUpI padArtho ko jAna sakate haiN| isameM indriyAM tathA mana kI AvazyakatA nahIM rahatI hai| AtmA svayaM Atma pratyakSa se jAnatIdekhatI hai| (209) karma kI gati nayArI
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ cauthA mana: paryava jJAna : tIsare avadhijJAna ke bAda cauthA krama manaH paryavajJAna kA AtA hai / maNapavajjavanANaM puNa, jaNamaNapariciMtiyatthapAgaDaNaM / mANusa khetta nibadhdaM, guNapaccaiyaM carittvao / / 810 / / jIvoM ke vdArA mana meM ciMtita artha ko prakaTa karane vAlA jJAna manaH : paryavajJAna kahalAtA hai / vaha manaH paryavajJAna manuSya kSetra pramANa viSayavAlA hai| tathA guNa pratyayika caritravAn sAdhu mahAtmA ko hI hotA hai / manaH paryavajJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama hone para yaha manaH paryavajJAna prakaTa hotA hai| isase saMjJi - samanaska - mana vAle paMcendriya jIvoM ke manogata bhAva ko jAna sakate haiN| kisI ne mana meM kyA socA haiM? kisa vastu kA vicAra kiyA hai? use manaH paryavajJAnI jAnakara zighra hI batA sakate haiM / manaH yarpavajJAna yaha Atma pratyakSa jJAna hai / ataH manaH paryavajJAnI ko apane mana se jJAna karane kI AvazyakatA nahIM hai / mana aura indriyAM to matijJAna tathA zrutajJAna meM upayoga meM AtI hai| Atma pratyakSa jJAna meM mana aura indriyoM kA koI upayoga nahIM hai| sIdhe AtmA se hI utpanna hotA hai / ataH ise matijJAna yA zrutajJAna kisI meM bhI samAviSTa nahIM kara sakate haiM / yaha svataMtra jJAna hai / yadi svataMtra nahIM hotA aura kisI jJAna kA hI bheda hotA to alaga se svataMtra nahIM batAte / phira pAMca jJAna kahAM se hote ? jJAna pAMca hai / manaH paryavajJAna bhI svataMtra hai / isakA kArya sirpha mana vAle saMjJi paMcendriya jIvoM ke manogata bhAvoM ko mana kI vicArI huI bAtoM ko jAnanA mAtra hai / jagata meM jina jIvoM ko mana milA hI nahIM haiM, jo binA mana vAle haiM ve ekendriya, doindriya, tInaindriya, cAraindriyavAle kIr3e-makor3e, makkhI, macchara - bhaMvare Adi jIvoM ko mana milA hI nahIM hai, ataH ve asaMjJi - amanaska gine jAte haiM / usI taraha paMcendriya tiryaMcaM tathA manuSya meM bhI binA mana vAle asaMjJi samurchima jIva hote haiM / asaMjJi jIvoM ko to vicAra karane kA savAla hI khar3A nahIM hotA ataH unake manogata vicAroM ko jAnane kI AvazyakatA hI nahIM rahatI / jo saMjJi samanaska arthAt manavAle jIva haiM arthAt hamAre jaise manavAle manuSya tathA hAthI, ghor3A, baila, bakarI, gAya, bhaiMsa, UMTa Adi pazu tathA kauA, mainA, totA, kabutara, cir3IyA Adi pakSI ye sabhI manavAle saMjJi jIva hai ataH inake manogata bhAvoM ko jo jAna sake ki inho ne apane mana meM kyA socA hai ? kisa vastu ke bAre meM vicAra kiyA hai yaha manaH paryavajJAnI apane manaH paryavajJAna ke bala para batA sakate haiN| batAne meM manaH paryavajJAnI ko anumAna nahIM karanA par3atA hai| mati zruta kI madada nahIM lenI par3atI aura indriyAM tathA mana kA bhI upayoga nahIM karanA par3atA / ataH yaha svayaM svataMtra rUpa se Atma pratyakSa rUpa se spaSTa dikhAI detA hai ki isane apane mana meM kyA socA hai ? kisa vastu kA vicAra karma kI gati nayArI (210 -
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiyA hai? yaha jAnakara sIdhe hI batA dete haiN| adhika spaSTatA kI dRSTi se isake 2 prakAra batAeM haiM Rju-vipulamatI mnHpryaayH||25|| manaH paryavajJAna Rjumati manaHparyavajJAna vipulamati manaH paryavajJAna isa taraha cauthe manaHparyavajJAna ke sirpha do hI bheda hote haiN| pahale se dUsare meM vizudhdi jyAdA hai| (1) Rjumati manaH paryavajJAna- dUsare kisI ne mana meM soce hue padArthaghaTa-paTa Adi ke sAmAnya svarUpa ko jAnanA arthAt isane ghaDe lAne kA vicAra kiyA hai, ghar3A yahA~ rakhane kA vicAra kiyA hai| isa taraha sAdhAraNa rUpa se manogata ciMtIta vastu ko batAnA yaha Rjumati manaHparyavajJAna meM vipulamati vAle kI apekSA spaSTatA kama rahatI hai| yaha jJAna Akara naSTa bhI ho jAtA hai| nahIM bhI TikatA hai| ataH pratipAtI hai| (2) vipulamati manaH paryavajJAna - yaha vipulamati vAlA hai| vipulA matirasya sa vipulamatiH / Rjumati vAle ne jitanA jAnA hai usase kAphI jyAdA vistAra se aura gaharAI meM jAkara yaha vipujamati manaHparyavajJAnavAle jAnate haiN| dUsare ke mana meM sthita aneka paryAyoM ko jAnanA yaha vipulamati manaHparyavajJAna hai| jaisekisI vyakti ne ghaDe kA vicAra kiyA hai| vipulamati manaHparyavajJAnI sApha-sAfa batAkara kaha dete haiM ki - isane ghaDe kA vicAra kiyA hai| usameM bhI isane dhAtu ke ghaDe kA vicAra kiyA hai| dhAtu meM bhI sone kI dhAtu kA ghaDA socA hai| vaha bhI amuka jagaha kA (jayapura kA) banA haA ho aisA socA hai| vaha bhI amuka raMga kA, pIle raMga DijAina citrAdi kiye hue ho aisA aisA socA hai,itane vistAra se vizeSa svarUpa ko batAe yaha vipulamati manaHparyavajJAna kahalAtA hai| Rjumati vAle itane vistAra se itanA spaSTa nahIM batA sakate haiN| vaha sirpha itanA hI kaha sakate haiM ki isane ghaDe kA vicAra kiyA hai paraMtu aura gaharAI meM jAkara vistRta jAnakArI nahIM de sakate / ataH vipulamati jyAdA sApha svaccha aura spaSTa jAnatA hai / yaha kuTila manavAle kI TeDhImeDhI bAta ko bhI jAna lete haiN| kisI ke dvArA vyakta mana se yA avyakta mana se ciMtita yA ardha ciMtita sabhI prakAra se sApha jAna sakate haiN| kisI ne sukha-duHkha, jIne kI, marane kI icchA, lAbha yA nukasAnAdi kI vicAraNAkI ho use bhI vipulamati spaSTa jAna lete haiN| vipulamati jJAnI jaghanya se sAta-ATha bhava tathA utkRSTa se gati-Agati kI dRSTi se asaMkhya bhavoM ko jAna lete haiN| utkRSTa se mAnuSottara parvata taka ke samasta DhAI dvIpa ke sabhI saMjJi jIvoM ke manogata bhAvoM ko karma kI gati nayArI
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ spaSTa rUpa se jAna sakate haiM / vipulamati manaHparyavajJAna apratipAtI hai| Akara vApisa nahIM jaataa| kevalajJAna kI prApti taka TikatA hai| ataH vipulamati manaHparyavajJAna jisa kisI ko bhI ho gayA use kevalajJAna nizcita hogaa| isameM saMdeha nahIM hai, ataH yaha jyAdA vizuddhatA hai| vizuddhi kSetra svAmi viSayekyo'vadhi mana:paryAyayoH / / 27 / / vizuddhi arthAt nirmalatA, kSetra arthAt jahAM ke padArthoM ko jAnanA hai, svAmI arthAta usa jJAnavAle, aura viSaya arthAta jJeya padArtha ina cAroM bAtoM kI dRSTi se avadhijJAna aura manaHparyavajJAna sabhI ke eka sarIkhe nahIM hote hai| eka dUsare kI apekSA sabhI ke jJAna meM nyUnAdhika kI taratamatA hotI hai / kama jyAdA rahatA hai| kyoMki kisI kI nirmalatA jyAdA hai to kisI kI nirmalatA kama hai| isa taraha vizuddhi ke AdhAra para nyUnAdhikatA rahatI hai| manaHparyavajJAna avadhijJAna kI apekSA sUkSmagrAhI tathA vizuddhatara hai| manaHparyavajJAna kI apekSA avadhijJAna kA kSetra jarUra bar3A hai| avadhijJAnI loka-aloka ke rUpI dravyoM ko dekhate-jAnate haiN| jabaki manaHparyavajJAnI sirpha DhAI dvipa pramANa manuSya kSetra ke hI saMjJi jIvoM ke manogata bhAva jAnate haiM / DhAI-dvIpa-arthAt (1) jaMbudvipa purA, dUsarA ghAtakI khaMDa bhI purA, tIsarA puSkara dvipa AdhA hii| kyoMki puSkara dvipa jo 16 lAkha yojana vistAra vAlA hai usake ThIka bIcobIca pUrA gola mAnuSottara parvata hai| yahI manaHparyavajJAnI kI aMtima sImA hai| ataH DhAI dvIpa ke 45 lAkha yojana kA vistAra arthAt 8 + 8 + 4 + 2 + 1 + 2 + 4 + 8 + 8 = 45 / isa taraha DhAI dvIpa ke manuSya kSetra kA pramANa hai| itane DhAI dvIpa rUpa 45 lAkha yojana vistAra vAle manuSya kSetra ke saMjJi paMcendriya jIvoM ke manogata bhAvoM kA manaHparyavajJAnI jAnate haiN| vimalA tamA dizA re, jANe jyotiSa vyaMtara ThANa; tirkhAloka mAM re, bhAkhyu eha pramANa / / 2 / / adholokamAM re, yojana so adhikerA jaann| saMjJijIvanA re, jANe mana ciMtana maMDANa / / 3 / / manaH paryavajJAnI nirmala aisI urdhvadizA meM jyotiSka maMDala taka jAnate haiN| kyoMki jyotiSka maMDala ke sUrya-caMdra-graha-nakSatra-tArA Adi tIrtholoka ke pramANa meM hI gine jAte haiN| tathA tamA arthAt aMdhakAravAlI adhodizA meM (nIce) vyaMtaroM ke sthAna taka jAnate haiM / arthAt upara 900 yojana tathA nIce bhI 900 yojana taka jo tirchAloka kA pramANa hai utanA hI manaHparyavajJAnI kA kSetra hai| kula UparanIce milAkara 1800 yojana tathA tirchA 45 lAkha yojana parimita kSetra meM adho meM 100 yojana jyAdA isalie ki mahAvideha ke nIce 1000 yojana nIcA kSetra hai| ataH nIce 100 yojana jyAdA / vahAM taka ke jIvoM ke mana ke paryAyoM arthAta vicAroM karma kI gati nayArI (212)
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko manaHparyavajJAnI jAnate haiN| yaha manaHparyavajJAna sirpha manuSya gati meM hI hotA hai| deva-naraka tathA tiryaMca gati ke jIvoM ko sarvathA nahIM hotA haiN| manuSya gati meM bhI sirpha garbhaja saMjJi paMcendriya paryAptA karmabhUmija manuSyoM meM bhI sirpha chaTTe-sAtaveM guNasthAna vAle vizuddha cAritradhArI sAdhu-muni-mahAtmA ko hI hotA hai| chaThe se bArahaveM guNasthAna taka hI yaha rahatA hai| tIrthaMkara bhagavaMto ko janma se mati-zruta aura avadhi tIna hI jJAna hote haiN| cauthA jJAna janma se nahIM hotA haiM, paraMtu jaba tIrthaMkara dIkSA lekara sAdhu banate haiM ki usI samaya unako cauthA manaHparyavajJAna utpanna hotA hai| taba taka nahIM jaba taka sAdhu nahIM banate haiM, yaha gRhastha saMsArI ko nahIM hotA hai| sirpha saMyamI sAdhu ko hI hotA hai| sAdhu meM bhI vizuddha-nirmala cAritra kI vizuddhatA vAle ko hI hotA hai sabhI ko nhiiN| yaha viccheda gayA huA hone ke kAraNa vartamAna meM manaHparyavajJAna kisI ko nahIM hai aura kisI ko hogA bhI nhiiN| kevalajJAna : aha savva davva pariNAma, bhAva vinnati kAraNamaNaMtaM / . sAsayamappaDivAI, egavihaM kevalanANaM / / 823 / / sarva dravyAdi ke paraNAma kI sattA ko vizeSa rUpa meM jAnane vAlA (jAnane ke kAraNa bhUta) anaMta zAzvata aura apratipAtI aisA kevalajJAna hai| yaha eka prakAra se hI hai| isake koI prakAra yA bheda nahIM hai / varNana kiye gae cAra jJAnoM ke bAda koI jJAna kA bheda nahIM hai| yahI aMtima jJAna hai| aMtima prakAra kA jJAna hai / jJAna kI carama sImA kevalajJAna hai| kevalajJAna meM kevala zabda kA artha hai - 'bAhyAbhyantara kriyAvizeSAn yadarthaM kevante tatkevalam' tattvArtha vArtikakAra kahate haiM ki-jisake lie bAhya aura Abhyantara vividha prakAra ke tapa tape jAte haiN| vaha lakSya bhUta kevalajJAna hai| keva dhAtu se kevante arthAt sevante kevante sevante tatkevalam' jo tapAdi seve jAte haiM usase utpanna sirpha jJAna hI jJAna vaha kevalajJAna hai / adhyutpanno vAGasahAyArthaH kevala zabdaH' jaise kevala anna hI khAtA hai| yahAM kevala zabda asahAya artha meM hai| arthAt dUsare kisI kI sahAyatA nahIM hai| sirpha anna hI khAtA hai,zAka rahita asahAya anna khAtA hai| usI taraha - kSAyopazamika jJAnAsaMpRktam asahAyaM kevalaM ityavyutpanno'yaM zabdo draSTavyaH' arthAt kSAyopazamika Adi pahale ke cAra jJAnoM kI sahAyatA ke binA asahAya kevalajJAna hai| kevala jJAna hI jJAna hai| kevala arthAt sirpha-pUrNa saMpUrNa jJAna hI jJAna hai / Only zabda sirpha yA kevala artha meM hai| ceka yA DrAphTa para jaba Only zabda likhate haiM taba (213) karma kI gati nayArI
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha artha nikalatA hai ki eka hajAra rupae se kama bhI nahIM aura adhika bhI nhiiN| pUre eka hajAra / usI taraha yaha kevalajJAna meM sirpha jJAna hI jJAna hai, pUrNa-saMpUrNa anaMta jJAna hI jJAna hai| anaMta se kama bhI nahIM aura anaMta se jyAdA bhI nahIM / anaMta se jyAdA to saMbhava bhI nahIM hai| aMtaH aise kevala jJAnI kA viSaya anaMta dravya hai| anaMta jagata hai| anaMta loka-aloka hai |tttvaarth meM sUtra hai-'sarva dravya paryAyeSu kevalasya / / 31 / / sabhI dravya tathA sabhI dravyoM kI sabhI paryAya kevalajJAna ke viSaya haiN| samasta jagat meM dravya kitane haiM? anaMta haiM / jagat anaMta dravyoM-vastuoM se bharA par3A hai| dravya mukhya rUpa se do haiM eka jIva aura dusarA ajIva / jagat meM nigoda se lagAkara siddhoM taka anaMtAnaMta jIva haiN| usI taraha ajIva hai (1) dharmAstikAya, (2) adharmAstikAya, (3) AkAzAstikAya, (4) kAla tathA (5) pudagalAstikAya ye mukhya pAMca bheda haiN| dharmAstikAya jo gati sahAyaka asaMkhya pradezI dravya samasta caudaha rAjaloka meM phailA haA hai vaha arUpI hote hae bhI kevalajJAna kA viSaya banatA hai| usI taraha adharmAstikAya jo sthiti sahAyaka guNavAlA, asaMkhya pradezI, lokavyApI, arUpI dravya hai use bhI kevalajJAnI pratyakSa jAnate haiN| AkAzAstikAya jo avakAza dene ke svabhAvavAlA dravya hai| yaha bhI arUpI anaMta pradezI dravya hai / yaha loka aloka sarvatra vyApI hai| yaha kSetra haiN| isameM rahane vAle sabhI anya dravya kSetrI hai| ise bhI kevalI acchI taraha jAnate haiN| dekhate haiN| lokAkAza kitanA bar3A hai| kitanA lambA caur3A hai ? yaha bhI kevalI ne hI batAyA hai ki loka 14 rAjaloka parimita kSetra hai| loka vyApI AkAza ko lokAkAza kahate haiM, tathA aloka anaMta hai| aloka arthAt loka ke bAharI AkAza ko alokAkAza kahate haiN| usakI koI sImA nahIM hai| donoM ke AkAza pradeza akhaMDa rUpa se eka dUsare se jur3e hue eka svarUpa hai| ataH saMpUrNa AkAza eka akhaMDa dravya hai| ghaTAkAza-maThAkAza Adi upAdhi bheda se jaise AkAza ke bheda banate haiM vaise hI eka akhaMDa AkAza ke loka ke upAdhi bheda se lokAkAza tathA alokAkAza bheda par3e haiN| paraMtu donoM ke aMtargata AkAzAstikAya akhaMDa dravya hai| saba jo bhI kucha jIva tathA jar3a pudgalAdi dravya haiM ve sirpha loka meM hI hai| aloka meM kucha bhI nahIM hai| aloka meM pudgala kA eka paramANu bhI nahIM haiN| sarvathA saMpUrNa khAlI-rikta pradeza haiM / vahAM kucha bhI nahIM hai / yaha bhI kisane batAyA? koI chadmastha alpajJa yA ajJAnI to nahIM batA sakate haiN| ataH sarvajJa kevalajJAnI ne hI yaha saba kucha batAyA hai| kevalajJAna se kevalI lokAloka vyApI : Izvara ko sarvavyApI aura ghaTa-ghaTa vyApI kahane vAle vaidika darzana meM kaI doSa Ate haiN| Izvara svadeha se sarva vyApI ho sake yaha saMbhava nahIM hai / saikar3oM doSa Ate karma kI gati nayArI (214)
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiM isakI carcA dUsare pravacana meM kara cuke haiN| ataH jaina darzana sarvajJa paramAtmA ko kevalajJAna se sarvavyApI mAnatA hai| jise kevalajJAna ho jAtA hai aise kevalI sarvajJa kahalAte haiN| 'sarva jAnAtIti sarvajJaH' jo jagat ke anaMta dravyoM ko tathA eka eka dravya kI anaMta paryAyoM ko jAnate haiM ve sarvajJa hai| cAhe sarvajJa kaheM yA anaMtajJa kaheM yA kevalI kaheM sabhI samAnArthaka zabda haiN| ataH bAta eka hI hai| kevalajJAnI jo tirchAloka ke madhya jambudvIpa meM birAjamAna hai ve apane sthAna para baiThe baiThe anaMta lokAloka pratyakSa dekha rahe haiN| jAna rahe hai / usI taraha siddhazilA para birAjamAna siddha kevalI bhI apane anaMta jJAna se anaMta lokAloka dekhate haiM jAnate haiM / sUrya jaise svaprakAza kiraNoM se vyApta hotA hai vaise hI kevalI bhI apane anaMta jJAna se lokoloka vyApI ho jAte haiN| ataH ve jJAnavyApI kahe jAte haiN| isalie sarvajJa ke jJAna ke bAhara loka yA aloka kA eka paramANu bhI raha nahIM sakatA / eka paramANu bhI unake anaMtajJAna se achUtA nahIM raha sktaa| anaMta asIma aloka kA eka paramANu bhI raha nahIM sktaa| anaMta asIma alokAkAza kA eka AkAza pradeza bhI unake jJAna ke bAhara achUtA nahIM raha sktaa| isIlie jabaki kevalI ne yaha kahA ki aloka meM jIva yA jar3a pudgala kucha bhI nahIM hai| eka paramANu bhI aloka meM nahIM hai| yaha kaba kahA? dekhakara jAnakara phira khaa| nigoda meM anaMtAnaMta jIva hai, asaMkhya gole haiM, aura eka eka gole meM anaMta jIva hai yaha kaba kahA? jaba anaMta kevalajJAna se jAnA tathA kevaladarzana se dekhA taba kahA / ve sUkSma sAdhAraNa vanaspatikAya jo nigoda rUpa kahalAte haiM aura jaba ve hI sthUla (bAdara) sAdhAraNa vanaspatikAya bana jAte hai taba sthUla AkAra se dRSTigocara hote haiM ve Alu, pyAja, lahasuna, gAjara, adaraka, zakarakaMdAdi ke rUpa meM sAmane Ate haiN| ve anaMtakAya hai| anaMta + kAya = anaMtakAya kahalAte haiN| jIvoM kI saMkhyA unameM anaMta hai aura rahane ke lie kAyAzarIra eka hai| ataH una anaMtakAya,padArthoM meM anaMta jIva rahate haiM jo khAdya nahIM hai, vayaM hai| yaha tIrthaMkara sarvajJoM ne kahA hai| anaMtadarzana se dekhA taba khaa| ataH aloka meM yA loka meM kucha bhI hai yaha kahane ke lie bhI jAnanA aura dekhanA Avazyaka hai tabhI hai 'hai' yaha kahA jA sakatA hai| usI taraha aloka meM kucha bhI nahIM hai sivAya ekamAtra aukAza ke / yaha bhI kahane ke lie anaMta kevalajJAna kI hI saMpUrNa AvazyakatA hai| jAne-dekhe binA kahanA saMbhava nahIM hai| yadi kaha de to galata siddha ho sakatA hai| ataH sarvajJoM ke siddhAMta Aja dina taka akATya rahe haiM kyoM? kyoMki anaMta kevala darzana se jaisA dekhA hai, anaMta jJAna se jaisA jAnA hai vaisA hI prabhu ne vItarAgatA se jagat ke samakSa kahA hai| batAyA hai| ataH asatya ke rattIbhara aMza kI kalpanA bhI nahIM kI jA sktii| -karma kI gati nayArI
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ trikAlajJAnI sarvajJa : kevalajJAnI sarvajJa bhagavaMta trikAlajJAnI hote haiN| bhUta-vartamAna tathA bhaviSya ke tInoM kAla kA jJAna kevalI ko eka samaya eka sAtha hotA hai / ataH eka hI vyakti ke bhUtakAla ke anaMtabhavoM ko bhI jAnate haiN| dekhate hai / kahanA kramabhAvi hai / cUMki zabdotpatti kramabhAvi hai / zabda se kahane meM krama kI apekSA avazya rahatI hai| hama bhI eka haoNla meM baiThe hue 5-10 hajAra logoM ko eka sAtha dekha sakate haiM jAna sakate haiM paraMtu yadi kahanA hogA to zabda ke mAdhyama se hI sabake nAma kaha sakeMge, aura zabdotpatti muMha se kramazaH hotI hai / a ke bAda ba, phira ka, phira Da, phira usake bAda Ta, phira usake bAda ma isa taraha kahane meM krama kI apekSA hone se kAla (samaya) jarUra lagatA hai| paraMtu kevalajJAnI eka eka jIva ke sabake bhUtakAla ke anaMta bhava acchI taraha jAnate haiM / vartamAna acchI taraha jAnate haiM, tathA bhaviSya kyA hai kaisA hone vAlA hai usake ghaTaka mUla dravya ko jAnate haiM / yaha vastu vartamAna meM jo hai isake pahale bhUtakAla meM kaisI thI ? kyA thI ? isa taraha isa mUla dravya kI bhUtakAla meM kitanI paryAyeM ho cukI hai? tathA bhaviSya meM isI dravya kI aura kitanI paryAeM hogI ? ityAdi saba acchI taraha jAnate haiM / sArA jJAna eka sAtha hotA hai / udAharaNArtha sonA eka dravya hai| sone kI vartamAna paryAMya aMgUThI hai| isake pahale kyA thI? hAra thA, kaMgana thA / yA jo jo bhI paryAeM - avasthAeM - AkRtiyAM thI ve saba sarvajJa jAnate haiM / tathA aba bhaviSya meM Age kyA kyA paryAyeM banegI ? saba jAnate haiM / ataH kevalajJAnakevaladarzana traikAlika hai| tInoM kAla kA anaMtAnaMta jJAna isameM bharA par3A hai| 'hastAmalakavat pratyakSaM jJAnaM kevalajJAnam ' / hasta 1 hAtha, = Amalaka = AMvalA / hAtha meM AMvalA yA geMda jo bhI ho use hama cAroM tarapha se raMga- AkAra. sAija Adi eka sAtha jisa taraha dekha sakate haiM usase bhI anaMta gunA jyAdA jJAna sarvajJa kevalajJAnI ko hotA hai / kevalI ko mAnoM hAtha meM anaMta brahmAMDa ho aura cAroM tarapha se aneka apekSAoM se, aneka dRSTikoNa se spaSTa dikhAI detA hai, acchI taraha jAnate haiN| aisA kevalajJAna kA svarUpa hai / 'anaMta jJAna' kyoM kahA ? kevalajJAna ko anaMta jJAna kyoM kahA hai ? yahAM anaMta zabda kA prayoga karake 'anaMtajJAna' kyoM kahA hai ? AkAza anaMta hai| loka- aloka anaMta hai / sArA brahmAMDa anaMta hai| isa samasta loka ke aMdara jIva anaMta hai| pudgala dravya ke paudgalika padArtha anaMta hai / usI taraha eka eka padArtha ke anaMta anaMta dharma hai| 'anaMta dharmAtmakaM vastu' anaMta hotI hai| tathA eka eka dravya kI anaMta paryAyeM hotI hai / ataH kevalajJAna se jo kevalI bhagavaMta anaMta dravyoM ke anaMta paryAyoM ko jAnate haiM karma kI gati nayArI 216
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ ataH jJAna bhI anaMta hai| jagat meM vastueM anaMta hai ataH sarvajJa kA jJAna anaMta hotA hai| anaMta jJAna se hI jagat ke anaMta padArthoM kA, eka eka padArtha kI anaMta anaMta paryAyoM kA jJAna hotA hai| jAnate haiM dekhate haiM / ataH kevalajJAna ko anaMtajJAna' kahA hai| kevalajJAna abheda hai| kevalajJAna ekameva avditIya zudhda pUrNa sampUrNa anaMtajJAna hai| yaha sarvathA kSAyika bhAva se pragaTa hotA hai| kSayopazama se nhiiN| ataH kevalajJAna meM nyUnAdhikatA kA savAla hI khar3A nahIM hotaa| isalie kevalajJAna ke bheda prabheda nahIM hote haiN| jahAM bhI hogA, jisa kisI ko bhI hogA, yA jitanoM ko bhI hogA sabhI ke kevalajJAna meM ekasI sAdRzyatA rhegii| koI bheda nahIM hogA / rattIbhara bhI kama jyAdApana eka dUsare meM nahIM hogaa| sabhI meM kevalajJAna eka sarIkhA anaMta svarUpa meM hI hotA hai| aisA nahIM ki tIrthaMkara meM jyAdA aura sAmAnya kevalI meM kama, yA gaNadhara meM jyAdA aura muni kevalI meM kama aisA kabhI bhI nahIM hotA hai| sabhI kA kevalajJAna eka sarIkhA hotA hai sUrya ke udita hone se tArA-caMdrAdi kA prakAza nahIM rahatA sabhI kA prakAza sUryavat tejasvI-pratApI hotA hai| anya cAroM jJAna kevalajJAna meM mila jAte haiN| kevalajJAna ho jAne ke bAda anya mati Adi cAroM jJAnoM kA svataMtra astitva nahIM rhtaa| sabhI kevalajJAna meM sammilita ho jAte haiN| aMtaH kevalajJAna eka svataMtra nirbheda hotA hai| aisA anaMta vastu viSayaka anupama avditIya kevalajJAna hama saba prApta kareM, sabhI kevalI sarvajJa baneM aisI anaMtajJAnI sarvajJa bhagavaMto ke caraNAraviMda meM anaMtAnaMta bAra prArthanA karate haiN| / / sarve'pi santu jJAninaH / / . ACHARYA SA KANYS I GYANINANDIR Soma Habaritia KEHIDRA KeraYandhinabir-382 009 Phone: (079)23276252,23276204.0' karma kI gati nayArI (217
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ thANA ke jaina saMgha kA svarNima itihAsa AryAvarta bhAratadeza ke dakSiNa meM mahArASTra rAjya ke sahyAdrI kI parvatamAlA tathA arabI samudra kI khADI ke kinAre, koMkaNa pradeza meM, thANA eka aitihAsika nagarI hai| zrIpAla rAsa meM jisakA aitihAsika varNana prApta hotA hai ki...dhavala zeTha ke dvArA samudra meM pheMke gae zrIpAla rAjA magaramaccha kI pITha para baiThakara thANA nagarI ke samudrI kinAre Ae the / thANA ke vasupAla rAjA ne zrIpAla kA svAgata kiyA aura apanI rAjakumArI madanamaMjarI byAhI, apane dAmAda banAkara thANA kA rAjya unheM soMpA thaa| isa taraha thANA zrIpAla kA sasurAla tathA rAjya rahA huA thaa| thANA nagarI meM zrIpAla rAjA ne navapada - siddhacakra kI ArAdhanA kI thii| isa itihAsa ko karIba gyAraha lAkha varSa bIta cUke haiN| thANA baMdaragAha ke rupa meM vikasita huA / samIpastha muMbaI ke sAtha baDe pulo dvArA relve evaM rAste se jur3e hae thANA zahara kA kAphI vikAsa haa| kacchI-gujarAtIrajasthAnI jaina prajA vyApAra-vyavasAyArtha kAphI acchI saMkhyAmeM yahAM Akara base / dharmiSTha jainoM ne TeMbhI nAkA parisara meM sarva prathama AdIzvara prabhu kA bhavya jinAlaya banAyA thaa| jise karIba 150 varSa vyatIta hue haiM / yadyapi jIrNoddhAra hokara punaH pratiSThA bhI ho cukI hai| pU. AtmArAmajI ma. ke ziSya pU. zAntivijayajI ma. thANA padhAre aura svarodaya-prazna taMtra se munisuvratasvAmI bha. kA maMdira banAne kI preraNA dI / pariNAma svarupa baDI vizAla jagaha lekara kendra meM munisuvratasvAmI bha. kA vizAla maMdira nirmANa kiyA / / raMgamaMDapa meM navapada-siddhacakra yaMtra kA maMDalAkAra maMdira banAyA tathA divAloM para zrIpAla rAsAdi anya caritra tathA tIrthAdi ke pASANa zilpa kI raMgIna kalAkRti utkIrNa kI gaI hai, jo darzanIya hai| pAMca maMjila kA vizAla upAzraya-ArAdhanA bhavana hai / AyaMbila zAlA hai / mANibhadra pravacana haoNla hai| zrI munisuvratasvAmI jaina lAyabrerI hai / sAmane sAdhvIjI ma. kA upAzraya hai| zrI vijaya vallabha vidyAlaya yahAM calatI hai / kesarIyAjI bhavana dharmazAlA hai| bahata baDA kabUtara khAnA-jIvadayA kA kendra hai / mANibhadravIra kI derI hai / isa taraha zrI RSabhadevajI mahArAja jaina dharma Tempala eMDa jJAti TrasTa - zrI rAjasthAnI zve.mU. jaina saMgha kA vizAla saMkula hai / koMkaNa ke zatrujaya tIrtha ke rupa meM isakI prasiddhi hai / khAsa karake zanivAra ko yahAM kaI bhaktagaNa darzanArtha Ate haiN| sabake lie bhAtA kI vyavasthA rakhI hai / zrI saMgha dvArA mAnava kSudhA tRpti kendra kaI varSo se calAyA jAtA hai / anukaMpA ke isa kArya meM garIboM ko khicaDI Adi kA bhojana pratidina diyA jAtA hai| yahAM varSoM se aneka pU. AcArya bhagavaMto, padasthoM, pU. sAdhu, sAdhvIjI ma.sA. ke cAturmAsa hote hI rahate haiN| niyamita pravacana zravaNa, dharmadhyAna ArAdhanA Adi calatI rahatI hai| suMdara pAThazAlA yahAM calatI hai| kaI bacce dhArmika abhyAsa karate haiM / thANA nagarI meM prativarSa jainoM kI AbAdI baDhatI hI jA rahI hai| yaha thANA meM jainoM ke svarNima itihAsa kI pragati kA citAra hai|
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ namaskAra mahAmaMtra kA anuprekSAtmaka vijJAna kamakA gyAsasAvijaya mAmila tIrthaMkara paramAtmA mahAvIrasvAmI 4MAL paMnyAsa DaoN. zrI asaNavizyamI mahArAja 6AIN tazI gati nyArI... ou Cla navakAra jApa-dhyAna garapa-dhyAna-sAdhanA emdhyAkira sj'aa SvasAyaharasvata DOGRAD CUDORE RASE ANDH yavasthA