Book Title: Jain Vidhi Vidhano Ka Tulnatmak evam Samikshatmak Adhyayan Shodh Prabandh Ssar
Author(s): Saumyagunashreeji
Publisher: Prachya Vidyapith
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006238/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana zodha prabandha sAra HISHE (sambodhikA pUjyA pravartinI zrI sajjana zrIjI ma.sA. parama viduSI zaziprabhA zrIjI ma.sA. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAcala tIrthAdhipati zrI AdinAtha bhagavAna FOADIOLOROPOROR 9996065Milesth DOOOOOR fooOOOD HHHHHH H zrI jinadattasUri ajamera dAdAbAr3I zrI maNidhArI jinacandrasUri dAdAbAr3I (dillI) - - - H- H- - ASH zrI jinakuzalasari mAlapurA dAdAbAr3I (jayapura) zrI jinacandrasari bilADA dAdAbADI (jodhapura) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana (DI. liT upAdhi hetu prastuta zodha prabandha) zodha prabandha sAra R.J. 241 / 2007 mANassa sArA "sAramAyAro zodhArthI DaoN. sAdhvI saumyaguNA zrI nirdezaka DaoN. sAgaramala jaina jaina vizva bhAratI vizvavidyAlaya lADanUM-341306 (rAja.) Page #4 -------------------------------------------------------------------------- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana (DI. liT upAdhi hetu svIkRta zodha prabandha) zodha prabandha sAra NANassa sAramAyA svapna zilpI Agama marmajJA pravartinI sajjana zrIjI ma.sA. saMyama zreSThA pUjyA zaziprabhA.zrIjI ma.sA. mUrta zilpI DaoN. sAdhvI saumyaguNA zrI (vidhi prabhA) zodha zilpI DaoN. sAgaramala jaina SA Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana zodha prabandha sAra kRpA vRSTi maMgala vRSTi : pUjya AcArya zrI majjina kailAzasAgara sUrIzvarajI ma. sA. : mahAmanasvI pUjya gurudeva upAdhyAya zrI maNiprabhasAgarajI ma.sA. Ananda vRSTi : Agama jyoti pravarttinI mahodayA pUjyA sajjana zrIjI ma.sA. preraNA vRSTi : saMgha ratnA pUjyA guruvaryyA zrI zaziprabhA zrIjI ma.sA. vAtsalya vRSTi : gurvAjJA nimagnA pUjyA priyadarzanA zrIjI ma.sA. sneha vRSTi : pUjyA divyadarzanA zrIjI ma.sA., pUjyA tatvadarzanA zrIjI ma.sA., pUjyA samyakdarzanA zrIjI ma.sA., pUjyA zubhadarzanA zrIjI ma.sA., pUjyA muditaprajJA zrIjI ma.sA., pUjyA zIlaguNA zrIjI ma.sA., suyogyA kanakaprabhAjI, suyogyA zrutadarzanAjI, suyogyA saMyamaprajJAjI Adi bhaginI maNDala : sAdhvI saumyaguNAzrI ( vidhiprabhA) : DaoN. sAgaramala jaina zodhakartrI jJAna vRSTi prakAzaka roDa, email : sagarmal.jain@gmail.com sajjanamaNi granthamAlA prakAzana bAbU mAdhavalAla dharmazAlA, taleTI roDa, pAlItANA-364270 : * prAcya vidyApITha, dupADA prathama saMskaraNa : san 2014 pratiyA~ : 1000 sahayoga rAzi : 50.00 (punaH prakAzanArtha) kampoja kaeNvara seTiMga mudraka ISBN zAjApura-465001 : vimala candra mizra, vArANasI : zambhU bhaTTAcArya, kolakAtA : Antartica Press, Kolkata : 978-81-910801-6-2 (I) (c) All rights reserved by Sajjan Mani Granthmala. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. zrI sajjanamaNi granthamAlA prakAzana bAbU mAdhavalAla dharmazAlA, taleTI roDa, po. pAlItANA-364270 (saurASTra) phona: 02848-253701 prApti sthAna 2. zrI kAntilAlajI mukIma zrI jinaraMgasUri pauzAla, Ar3I bAMsa tallA galI, 31/ A, po. kolakAtA - 7 mo. 98300-14736 3. zrI bhAIsA sAhitya prakAzana M.V. Building, Ist Floor Hanuman Road, PO: VAPI Dist. : Valsad-396191 (Gujrat) mo. 98255-09596 4. pArzvanAtha vidyApITha I.T.I. roDa, karauMdI vArANasI - 5 (yU.pI.) mo. 09450546617 5. DaoN. sAgaramalajI jaina prAcya vidyApITha, dupADA roDa po. zAjApura - 465001 (ma.pra.) mo. 94248-76545 phona : : 07364-222218 6. zrI AdinAtha jaina zvetAmbara kaivalyadhAma tIrtha, po. kumhArI - 490042 jilA - durga (cha.ga.) mo. 98271-44296 phona : 07821-247225 7. zrI dharmanAtha jaina mandira 84, amana kovila sTrITa koNDI thopa, po. cennaI - 79 (T.N.) phona : 25207936, 044-25207875 8. zrI jinakuzalasUri jaina dAdAvADI, mahAvIra nagara, kempa roDa po. mAlegA~va jilA - nAsika (mahA.) mo. 9422270223 9. zrI sunIlajI botharA TUlsa eNDa hArDaveyara, saMjaya gAMdhI cauka, sTezana roDa po. rAyapura (cha.ga.) phona : 94252-06183 10. zrI padamacanda caudharI zivajIrAma bhavana, M.S.B. kA rAstA, jauharI bAjAra po. jayapura-302003 .9414075821, 9887390000 11. zrI vijayarAjajI DosI jinakuzala sUri dAdAbAr3I 89/90 goviMdappA roDa basavanaguDI, po. baiMgalora (karnA.) mo. 093437-31869 saMparka sUtra zrI candrakumArajI muNota 9331032777 zrI rikhabacandajI jhAr3acUra 9820022641 zrI navInajI jhAr3acUra 9323105863 zrImatI prItijI ajitajI pArakha 8719950000 zrI jinendra baida 9835564040 zrI pannAcandajI dUgar3a 9831105908 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hRdayArpaNa jinake ullekha evaM AlekhoM se milA svarNima shyog| jinakI kRtiyoM se jur3A __ tattva ciMtana meM manoyoga / / jinake jIvana maMthana se pAyA jJAna navanIta / jinake punIta mArga para calakara lagI jina vANI se prIta / / sese Agama AloDaka, tattva vicAraka, zruta saMvardhaka jJAna gaganAMgaNa ke divya divAkara samasta granthakAroM ko sAdara samarpita / AVevo Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajjana svara lahariyA~ isa kRti ke mAdhyama se vidhi-vidhAna kA samyaka svarUpa __ sabakI samajha meM A sake jana-jIvana meM inakA prabhAva nava unmeSa ko lA sake patha amita hotA jana mAnasa sanmArga ko apanA sake AcAra pakSa eka naI dizA evaM ucca lakSya ko pA sake kyoMki Aja phaila rahA hai vilAsitA kA kaluSita sAmrAjya cihuM dizi meM bar3ha rahI hai viparIta dhAraNAra svAdhyAya-saMta samAgama kI kamI meM aMdhAnukaraNa ho rahA pAzavika vRttiyoM kA naitika mUlyoM kI vismRta sthiti meM inhIM gUr3ha kaluSitAoM evaM kAlimAoM ke nivAraNArtha eka choTI sI osa bUMda .. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hArdika anumodanA rAjasthAna bhopAlagar3ha hAla kolakAtA nivAsI saMgha gaurava dAdA zrI mohanarAjajI-dAdI zrI tIjA devI kI upakAraka smRti evaM | pitAzrI candrakumArajI (lAlA bAbU)-mAtuzrI zakuMtalAjI ke kolakAtA se ziravarajI paidala yAtrA kI ciraMjIvI smRti nimitte suputra umeza kalpanA, yogeza-pallavI supautra siddhAnta, bhavyA, sAkSI muNIta parivAra | Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna abhivardhana ke puNya lAbhArthI zrI candrakumArajI muNota parivAra vyaktitva guNoM kA AinA hai| sahajatA, saralatA, vinamratA, samarpaNa evaM sevA bhAvanA Adi guNa jinameM pratibimbita hote haiM, unake vyaktitva meM nirmala AbhA damakatI hai, mana kA kAyAkalpa ho jAtA hai aura buddhi kI dhAra teja ho jAtI hai| vANI meM madhuratA, saralatA, spaSTatA A jAtI hai tathA hRdaya pAradarzI bana jAtA hai| maharSi cANakya ne kahA hai- "guNoM se hI mAnava mahAna banatA hai, ucca siMhAsana para AsIna hone se nhiiN| prAsAda ke ucca zikhara para baiThane se kauA garUr3a nahIM bana jaataa|" guNavAna vyakti hI mahAnatA ke patha para agrasara hotA hai| sevA vRtti eka aisA guNa hai jo jIvana meM anya guNoM kA nirmANa karatI hai jindagI ke paloM ko sundara evaM sudRr3ha banAtI hai| kolakAttA nagara ke aise hI sevAniSTha, saMkalpa zakti ke dhanI evaM pada lAlasA se rahita zrAvaka haiM zrI candrakumArajI (lAlA bAbU) munnot| sampUrNa kolakAtA samAja meM ApakI chavi eka zAnta, niSpakSa, alpabhASI zrAvaka ke rUpa meM pratiSThita hai| mUlata: bhopAlagar3ha (rAjasthAna) nivAsI candrakumArajI kA janma san 1953 kolakAtA meM huaa| dharmaniSTha zrI mohanalAlajI evaM dharmaparAyaNA zrImatI tejIdevI muNota kA jyeSTha putra lAlA ke prati vizeSa vAtsalya thA, kyoMki mAtA-pitA ke prati Apake mana meM zravaNa tulya bhakti evaM prabhu vIra ke samAna AjJAkAritA thii| mAtA-pitA kI icchA Apake lie Adezavat hotI thii| unake iMgita izAroM yA bhAvoM se hI Apa unake hRdaya kI bAta samajha jAte the| isI kAraNa mAtA-pitA ke hRdaya meM bhI Apake lie aTUTa sneha kA samaMdara laharAtA thaa| Graduation karane ke sAtha-sAtha Apane pitAzrI ke vyApAra evaM jimmedAriyoM ko saMbhAlanA prAraMbha kara diyaa| kizora avasthA kI mastI evaM alhaDatA ko pare rakha umra se pahale hI Apa meM paripakvatA A gaI thii| kizora avasthA meM hI Apane apanI bauddhika prakharatA evaM kartavya parAyaNatA kA paricaya denA prAraMbha kara diyA thaa| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ x... zodha prabandha sAra bhAratIya saMskRti meM kizorAvasthA ke DagamagAte kadamoM ko rokane ke lie vivAha eka apUrva upAya mAnA gayA hai| vivAha rUpI baMdhana kI ber3I vyakti ko sImA meM rahane kI amUlya zikSA detI hai / zakuMtalAjI kAlidAsa kI zakuMtalA kI bhA~ti hI jIvana ke hara viSama mor3a para ApakA pratibimba banakara Apake sAtha rahatI hai| ve Apake kartavyoM ke prati hI nahIM apitu dharma kAryoM meM bhI pUrNa rUpeNa ApakI sAjhedArI nibhAtI hai| dharma kAryoM ke prati ApakA ullAsa evaM tatparatA ne Apako samAja kI variSTha evaM Adarza mahilAoM meM sammilita kara diyA hai| paramAtma bhakti evaM vaiyAvacca ApakA karma kSetra hai| tapa ke prati rahI tIvra utkaMThA evaM anumodana bhAva san 2012 meM kalpanAoM ke gagana se sAkSAta jamIna para utara aae| svapna rUpa lagane vAlI Ayambila, upavAsa Adi kI tapasyA ApakI dharmacaryA kA abhinna aMga bana gii| yaha saba ApakI dharmaniSThA evaM guru zraddhA kA hI pariNAma dikhAI detA hai| sone kI caina, tilaka, chatra Adi Apa prativarSa samarpita karatI rahatI haiN| mRdu vyavahAra evaM vAk cAturya ke kAraNa Apa aparicita logoM ke sAtha bhI dUdha meM zakkara ke samAna mila jAtI hai| lAlA bAbU kA jIvana kIcar3a meM khile hue kamala kI bhA~ti hai| yadyapi saMsAra meM rahate hue ve pUrNarUpeNa apane dAyitvoM kA nirvAha kara rahe haiM phira bhI sAMsArika kriyAoM ke prati Atmaruci evaM jur3Ava nahIMvat hai / ApakA jIvana svArtha se pare evaM svahita se Upara uThA huA hai| apane nimitta se dUsaroM ko kaSTa denA, apane lie kisI prakAra kA kharca karanA yA karavAnA Apako pasaMda nahIM hai| bahuoM ke prati Apake hRdaya meM pitRvata vAtsalya hai| ApakI bahue~ Apa meM eka pitA kA hI nahIM balki eka devatA kA rUpa dekhatI haiN| Apa unheM lakSmI kA rUpa mAnakara Adara hI nahIM balki beTiyoM sA sneha evaM AjAdI bhI dete haiM / Apake jIvana meM sadAcAra, saMpadA evaM sahiSNutA kA adbhuta saMga hai / kolakAttA ke vividha mandira evaM vyApArika saMsthAoM ke dvArA varSoM se Apako pada grahaNa hetu Amantrita kiyA jA rahA hai| paraMtu Apake mana meM una sabhI ke prati aMza mAtra bhI Asakti yA AkarSaNa nahIM hai| Apa prabhu pUjA, sAmAyika, rAtri bhojana evaM jamIkaMda tyAga Adi niyama se karate haiN| gata 20 varSoM se Apa pUjyAzrI se jur3e hue haiM tathA unhIM ko apane AdhyAtmika vikAsa meM hetubhUta mAnate haiN| zAradA putrI sAdhvI saumyaguNAzrIjI ke Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...xi kolakAtA pravAsa evaM 2011 ke bar3A bAjAra cAturmAsa ne Apako ratnAnvezI se AtmAnvezI banA diyA hai| Apane unheM apane guru rUpa meM to mAnA hI hai parantu eka bahana ke rUpa meM bhI unheM jIvana meM sthAna diyA hai| kolakAtA meM rahate hue unake pratidina darzana karanA ApakA aTala niyama thaa| Apa apanI tarapha se apanI bahana mahArAja kA cAturmAsa karavAne kI bhAvanA bhI rakhate haiN| kolakAtA se zikharajI vihAra meM Apane samasta vyApArika kArya chor3akara apanI amUlya sevAe~ pradAna kii| __Apa apane sadguNoM kI AbhA ko bar3hAte hue isI bhA~ti Atmonnati ke mArga para agrasara raheM evaM apane sadguNI jIvana ke dvArA jinazAsana kI bagiyA ko mahakAte rheN| viduSI bahana mahArAja ke samasta sAhitya ko Apa prakAzita karavAnA cAhate the| paraMtu ina bhAvoM ko sAkAra rUpa denA saMbhava nahIM thA ata: Apake bhAvoM kI utkaMThA dekhate hue 21 graMthoM kI zodha sArAMzikA jisameM samasta viSayoM kA saMkSipta vargIkaraNa hai usake prakAzana kA puNya lAbha Apako prApta huA hai| aMta meM Apake guNa maMDita jIvana ke lie yahI kaheMge vaha sIpI hI kyA jisake bhItara camaka na ho vaha motI hI kyA jisameM pAnI kI damaka na ho jIvana jIne ko to jIte hai hara jIva jagata meM para vaha jIvana hI kyA jisameM candra guNoM kI mahaka na hoN| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzIrvacana Aja mana atyanta AnaMdita hai| jinazAsana kI bagiyA ko mahakAne evaM use vividha raMga-biraMge puSpoM se surabhita karane kA jo svapna hara AcArya dekhA karatA hai Aja vaha svapna pUrNAhuti kI sImA para pahu~ca gayA hai| kharataragaccha kI choTI sI phulavArI kA eka suvikasita suyogya puSpa hai sAdhvI saumyaguNAjI jisakI mahaka se Aja sampUrNa jagata sugandhita ho rahA hai| sAdhvIjI ke kRtitva ne sAdhvI samAja ke yogadAna ko cirasmRta kara diyA hai| AryA candanabAlA se lekara aba taka mahAvIra ke zAsana ko pragatizIla rakhane meM sAdhvI samudAya kA vizeSa sahayoga rahA hai| viduSI sAdhvI saumyaguNAjI kI adhyayana rasikatA, jJAna praur3hatA evaM zruta tallInatA se jaina samAja akSarazaH paricita hai| Aja varSoM kA dIrgha parizrama jaina samAja ke samakSa 23 khaNDoM ke rUpa meM prastuta ho rahA hai| sAdhvIjI ne jaina vidhi-vidhAna ke vividha pakSoM ko bhinna-bhinna apekSAoM se udghATita kara isakI traikAlika prAsaMgikatA ko susiddha kiyA hai| inhoMne zrAvaka evaM sAdhu ke lie AcaraNIya aneka vidhividhAnoM kA aitihAsika, vaijJAnika, samIkSAtmaka, tulanAtmaka svarUpa prastuta karate hue niSpakSa dRSTi se vividha paramparAoM meM prApta isake svarUpa ko bhI spaSTa kiyA hai| sAdhvIjI isI prakAra jaina zruta sAhitya ko apanI kRtiyoM se rozana karatI rahe evaM apane jJAna gAMbhIrya kA rasAsvAdana sampUrNa jaina samAja ko karavAtI rahe, yahI kAmanA karatA huuN| anya sAdhvI maNDala inase preraNA prApta kara apanI atula kSamatA se saMgha -samAja ko lAbhAnvita kareM evaM jaina sAhitya kI anudghATita paratoM ko kholane kA prayatna kareM, jisase Ane vAlI bhAvI pIr3hI jainAgamoM ke rahasyoM kA rasAsvAdana kara paaeN| isI ke sAtha dharma se vimukha evaM vizrRMkhalita hotA jaina samAja vidhi-vidhAnoM ke mahattva ko samajha pAe tathA vartamAna meM phaila rahI bhrAnta mAnyatAe~ evaM ADaMbara samyaka dizA ko prApta kara skeN| punazca maiM sAdhvIjI ko unake prayAsoM ke lie sAdhuvAda dete hue yaha maMgala kAmanA Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...xiii karatA hU~ ki ve isI prakAra sAhitya utkarSa ke mArga para agrasara raheM evaM sAhityAnveSiyoM kI preraNA bneN| AcArya kailAsa sAgara sari, nAkor3A tIrtha hara kriyA kI apanI eka vidhi hotI hai| vidhi kI upasthiti vyakti ko maryAdA bhI detI hai aura usa kriyA ke prati saMkalpa-baddha rahate hue puruSArtha karane kI preraNA bhii| yahI kAraNa hai ki jina zAsana meM hara kriyA kI apanI eka svataMtra vidhi hai| prAcIna granthoM meM varNana upalabdha hotA hai ki bharata mahArAjA ne hara zrAvaka ke gale meM samyaka darzana,samyaka jJAna aura samyaka cAritra rupa triratnoM kI janII dhAraNa karavAI thii| kAlAntara meM jaina zrAvakoM meM yaha paramparA vilupta ho gii| digambara zrAvakoM meM Aja bhI yaha paramparA gatimAna hai| jisa prakAra brAhmaNoM meM solaha saMskAroM kI vidhi pracalita hai| ThIka usI prakAra jaina granthoM meM bhI solaha saMskAroM kI vidhi kA ullekha hai| AcArya zrI vardhamAnasUri kharataragaccha kI rudrapallIya zAravA meM hue pandrahavIM-solahavIM zatAbdI ke vidvAna AcArya the| AcAradinakara nAmaka grantha maiM ina saulaha saMskAroM kA vistRta nirUpaNa kiyA gayA hai| hAlAMki gahana adhyayana karane para mAlUma hotA hai ki AcArya zrI vardhamAnasari para tatkAlIna brAhmaNa vidhiyoM kA paryApta prabhAva thA, kintu svataMtra vidhi-grantha ke hisAba se unakA yaha grantha adbhuta evaM maulika hai| sAdhvI saumyaguNA zrIjI ne jaina gRhastha ke vrata grahaNa saMbaMdhI vidhi vidhAnoM para tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana karake prastuta grantha kI racanA kI hai| yaha bahuta hI upayogI grantha sAbita hogA, isameM koI zaMkA nahIM hai| sAdhvI saumyaguNAjI sAmAjika dAyitvoM meM vyasta hone para bhI ciMtanazIla evaM puruSArthazIla haiN| kucha varSa pUrva meM vidhimArgaprapA nAmaka grantha para zodha prabandha prastuta kara apanI vidvattA kI anUThI chApa samAja para chor3a cukI haiN| maiM hArdika bhAvanA karatA hU~ ki sAdhvIjI kI adhyayanazIlatA lagAtAra bar3hatI rahe aura ve zAsana evaM gaccha kI sevA meM aise ratna upasthita karatI rheN| upAdhyAya zrI maNiprabhasAgara Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xiv... zodha prabandha sAra kisI bhI dharma darzana meM upAsanAoM kA vidhAna avazyameva hotA hai| vividha bhAratIya dharma-darzanoM meM AdhyAtmika utkarSa hetu aneka prakAra se upAsanAe~ batalAI gaI haiN| jIva mAtra ke kalyANa kI zubha kAmanA karane vAle hamAre pUjya RSi muniyoM dvArA zIla-tapa-japa Adi aneka dharma ArAdhanAoM kA vidhAna kiyA gayA hai| pratyeka upAsanA kA vidhi-krama alaga-alaga hotA hai| sAdhvIjI ne jaina vidhi vidhAnoM kA itihAsa aura tatsambandhI vaividhyapUrNa jAnakAriyA~ isa grantha meM dI hai| jJAna upAsikA sAdhvI zrI saumyaguNA zrIjI ne khUba mehanata karake isakA sundara saMyojana kiyA hai| bhavya jIvoM ko apane yogya vidhi-vidhAnoM ke bAre meM bahuta-sI jAnakAriyA~ isa grantha ke dvArA prApta ho sakatI hai| maiM jJAna nimagnA sAdhvI zrI saumyaguNA zrIjI ko hArdika dhanyavAda detA hU~ ki inhoMne caturvidha saMgha ke lie upayogI sAmagrI se yukta granthoM kA saMpAdana kiyA hai| maiM kAmanA karatA hU~ ki isake mAdhyama se aneka jJAnapipAsu apanA icchita lAbha prApta kreNge| AcArya padmasAgara sUri vinayAdyaneka guNagaNa garImAyamAnA viduSI sAdhvI zrI zaziprabhA zrIjI evaM saumyaguNA zrIjI Adi saparivAra sAdara anuvandanA sukhazAtA ke sAtha | Apa zAtA meM hoNge| ApakI saMyama yAtrA ke sAtha jJAna yAtrA avirata cala rahI hogii| Apa jaina vidhi vidhAnoM ke viSaya meM zodha prabaMdha likha rahe haiM yaha jAnakara prasannatA huii| jJAna kA mArga anaMta hai| isameM jJAniyoM ke tAtparyArtha ke sAtha prAmANikatA pUrNa vyavahAra honA Avazyaka rhegaa| Apa isa kArya meM suMdara kArya karake jJAnopAsanA dvArA svazreya prApta kareM aisI zAsana deva se prArthanA hai| AcArya rAjazekhara sUri, bhadrAvatI tIrtha Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabanya sAra ...xv mahattarA zramaNIvaryA zrI zaziprabhAzrI jI yoga anuvaMdanA! Apake dvArA preSita patra prApta huaa| isI ke sAtha 'zodha prabandha sAra' ko dekhakara jJAta huA ki ApakI ziSyA sAdhvI saumyaguNA zrI dvArA kiyA gayA bRhadastarIya zodha kArya jaina samAja evaM zramaNazramaNI varga hetu upayogI jAnakArI kA kAraNa bnegaa| ApakA prayAsa sarAhanIya hai| zruta bhakti evaM jJAnArAdhanA svapara ke Atma kalyANa kA kAraNa bane yahI shubhaashiirvaad| AcArya ratnAkarasari jI kara rahe sva-para upakAra antarhRdaya se unako amRta udgAra mAnava jIvana kA prAsAda vividhatA kI bahuvidha pRSTha bhUmiyoM para AdhRta hai| yaha na tI sarala sIdhA rAjamArga (Straight like highway) hai na parvata kA sIdhA car3hAva (ascent) na ghATI kA utAra (descent) hai apitu yaha sAgara kI lahara (sea-wave) ke samAna gatizIla aura utAracar3hAva se yukta hai| usake jIvana kI gati sadaiva eka jaisI nahIM rhtii| kabhI car3hAva (Ups) Ate haiM to kabhI utAra (Downs) aura kabhI koI avarodha (Speed Breaker) A jAtA hai to kabhI koI (trun) bhI A jAtA hai| kucha avarodha aura mor3a to itane khataranAka (sharp) aura prabala hote haiM ki mAnava kI gati-pragati aura sanmati lar3akhar3A jAtI hai, ruka jAtI hai ina badalatI huI paristhitiyoM ke sAtha anukUla samAyojana sthApita karane ke lie jaina darzana ke Apta manISiyoM ne pramukhataH dI prakAra ke vidhi-vidhAnoM kA ullekha kiyA hai- 1. bAhya vidhi-vidhAna 2. Antarika vidhi-vidhaan| bAhya vidhi-vidhAna ke mukhyataH cAra bheda haiM- 1. jAtIya vidhi-vidhAna 2. sAmAjika vidhi-vidhAna 3. vaidhAnika vidhi-vidhAna 4. dhArmika vidhividhaan| 1. jAtIya vidhi-vidhAna- jAti kI samutkarSatA ke lie apanIapanI jAti meM eka mukhiyA yA pramukha hotA hai jisake Adeza ko Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xvi... zodha prabandha sAra svIkAra karanA pratyeka sadasya ke lie anivArya hai| mukhiyA naitika jIvana ke vikAsa hetu ucita-anucita vidhi-vidhAna nirdhArita karatA hai| una vidhi-vidhAnoM kA pAlana karanA hI naitika cetanA kA mAnadaNDa mAnA jAtA hai| 2. sAmAjika vidhi-vidhAna- naitika jIvana ko jIvaMta banAe rakhane ke lie samAja anekAneka AcAra-saMhitA kA nirdhAraNa karatA hai| samAja dvArA nirdhArita kartavyoM kI AcAra-saMhitA kI jyoM kA tyoM cupacApa svIkAra kara lenA hI naitika pratimAna hai| samAja meM pIr3hiyoM se cale Ane vAle sajjana puruSoM kA acchA AcaraNa yA vyavahAra samAja kA vidhi-vidhAna kahalAtA hai| jI ina vidhi-vidhAnoM kA AcaraNa karatA hai, vaha puruSa satpuruSa banane kI pAtratA kA vikAsa karatA hai| 3. vaidhAnika vidhi-vidhAna-anaitikatA-anAcAra jaisI hIna pravRttiyoM se mukta karavAne hetu rAja sattA ke dvArA anekavidha vidhi-vidhAna banAe jAte haiN| ina vidhi-vidhAnoM ke antargata 'yaha karanA ucita hai athavA 'yaha karanA cAhie' Adi tathyoM kA nirUpaNa rahatA hai| rAja sattA dvArA Adezita vidhi-vidhAna kA pAlana Avazyaka hI nahIM anivArya bhI hai| ina niyamoM kA pAlana karane se cetanA azubha pravRttiyoM se alaga rahatI hai| __4. dhArmika vidhi-vidhAna- isameM Apta puruSoM ke Adeza-nirdeza, vidhi-niSedha, kartavya-akartavya nirdhArita rahate haiN| jaina darzana meM 66ANAe dhammI" kahakara ise spaSTa kiyA gayA hai| jainAgamI maiM sAdhaka ke lie jI vidhi-vidhAna yA AcAra nizcita kie gaye haiM, yadi unakA pAlana nahIM kiyA jAtA hai to Apta ke anusAra yaha karma anaitikatA kI koTi meM AtA hai| dhArmika vidhi-vidhAna jI arhat AdezAnusAra hai usakA dharmAcaraNa karatA huA vIra sAdhaka akutIbhaya ho jAtA hai athati vaha kisI bhI prANI ko bhaya utpanna ho, vaisA vyavahAra nahIM krtaa| yahI sadvyavahAra dharma hai tathA yahI hamAre karmoM ke naitika mUlyAMkana kI kasauTI hai| tIrthaMkarIpadiSTa vidhi-niSedha mUlaka vidhAnoM ko naitikatA evaM anaitikatA kA mAnadaNDa mAnA gayA hai| laukika eSaNAoM se vimukta, arahanta pravAha meM vilIna, apramatta Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...xvill svAdhyAya rasikA sAdhvI ratnA saumyagaNA zrIjI ne jaina vAGamaya kI anamola kRti kharataragacchAcArya zrI jinaprabhasUri dvArA viracita vidhimArgaprapA maiM gumphita jAjvalyamAna viSayoM para apanI tIkSNa prajJA se jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana ko mukhyataH cAra bhAga (23 khaNDauM) maiM vargIkRta karane kA atulanIya kArya kiyA hai| zodha grantha ke anuzIlana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki sAdhvI saumyaguNA zrIjI ne cetanA ke UrcIkaraNa hetu prastuta zodha gravya meM jina AjJA kA nirUpaNa kisI paramparA ke dAyare meM nahIM prajJA kI kasauTI para kasa kara kiyA hai| prastuta kRti kI sabase mahatvapUrNa vizeSatA yaha hai ki hara pakti prajJA ke Aloka se jagamagA rahI hai| buddhivAda ke isa yuga meM vidhi-vidhAna ko eka navya-bhavya svarUpa pradAna karane kA sundara, samIcIna, samucita prayAsa kiyA gayA hai| Atma pipAsuoM ke lie evaM anusandhitsuoM ke lie yaha zrRta nidhi Atma sammAnArjana, bhAva pariSkAra aura Antarika aujjvalya kI niSpatti meM sahAyaka siddha hogii| alpa samayAvadhi meM sAdhvI saumyaguNAzrIjI ne jisa pramANikatA evaM dArzanikatA se jina vacanoM ko paramparA ke Agraha se rikta tathA sAmpradAyika mAnyatAoM ke durAgraha se mukta rakhakara sarvagrAhI zruta kA niSpAdana jaina vAGmaya ke kSitija para navya nakSatra ke rUpa meM kiyA hai| Apa zruta sAbhiruci meM nirantara pravahamAna banakara apane nirNaya, vizuddha vicAra evaM nirmala prajJA ke dvArA saMdaiva sarala, sarasa aura sugama abhinava jJAna razmiyoM ko prakAzita karatI rheN| yahI antaHkaraNa AzIrvAda saha anekazaH anumodanA... abhinNdn| jinamahodaya sAgara sUri caraNaraja muni pIyUSa sAgara jaina vidhi kI anamola nidhi yaha jAnakara atyanta prasannatA hai ki sAdhvI DaoN. saumyaguNA zrIjI ma.sA. dvArA jaina-vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana" isa viSaya para suvistRta zodha prabandha sampAdita kiyA gayA hai| vastutaH kisI bhI kArya yA vyavasthA ke saphala niSpAdana meM vidhi (Procedure) kA apratima mahattva hai| prAcIna kAlIna saMskRtiyA~ cAhe Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xvili... zodha prabandha sAra vaha vaidika hI yA zramaNa, isase achUtI nahIM rhii| zramaNa saMskRti meM agragaNya hai-jaina sNskRti| isameM vihita vividha vidhi-vidhAna vaiyaktika, sAmAjika, Arthika, dhArmika evaM adhyAtmika jIvana ke vikAsa meM apanI mahatI bhUmikA adA karate haiN| isI tathya ko pratipAdita karatA hai prastuta zodha-prabandhI isa zodha prabandha kI prakAzana velA meM hama sAdhvIzrI ke kaThina prayatna kI Atmika anumodanA karate haiN| niHsaMdeha, jaina vidhi kI isa anamIla nidhi se zrAvaka-zrAvikA, zramaNa-zramaNI, vidvAna-vicAraka sabhI lAbhAnvita hoNge| yaha vizvAsa karate haiM ki vartamAna yuvA pIr3hI ke lie bhI yaha kRti ati prAsaMgika hogI, kyoMki isake mAdhyama se unheM AcAra-paddhati yAni vidhi-vidhAnoM kA vaijJAnika pakSa bhI jJAta hogA aura vaha adhika AcAra-niSTha bana skegii| sAdhvIzrI isI prakAra jinazAsana kI sevA meM samarpita rahakara svapara vikAsa meM upayogI baneM, yahI mNglkaamnaa| muni mahendrasAgara 1.2.13 bhadrAvatI viduSI AryA sAdhvIjI bhagavaMta zrI saumyaguNA zrIjI sAdara anuvaMdanA suravazAtA ! Apa sukhazAtA meM hoNge| jJAna sAdhanA kI khUba anumodanA! vartamAna saMdarbha meM jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana kA zodha prabandha pddh'aa| AnaMda prastuti evaM saMkalana adbhuta hai| jinazAsana kI sabhI maMgalakArI vidhi evaM vidhAnoM kA saMkalana yaha prabandha kI vizeSatA hai| vijJAna-manovijJAna evaM parA vijJAna taka pahu~cane kA yaha zodha graMtha patha pradarzaka avazya bnegaa| jinavANI ke mUla taka pahu~cane hetu vidhi-vidhAna parama AlaMbana hai| yaha zodha prabandha aneka jIvoM ke lie mArgadarzaka bnegaa| sahI mehanata kI anumodnaa| nayapana sAgara Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ... xix 'jaina vidhi vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana' zodha prabandha ke sAra kA pallavagrAhI nirIkSaNa kiyaa| zakti kI prApti aura zakti kI prasiddhi jaise Aja ke vAtAvaraNa meM zruta siMcana ke lie dIrgha varSoM taka kiyA gayA adhyayana stutya aura abhinaMdanIya hai| pAzcAtya vidvAnoM dvArA pravartita paramparA virodhI AdhunikatA ke pravAha meM bahe binA zrI jinezvara paramAtmA dvArA prarUpita mokSa mArga ke anusa hone vAlI kisI bhI prakAra kI zruta bhakti sva-para kalyANakArI hotI hai| zodha prabandha kA vyavasthita nirIkSaNa kara pAnA sambhava nahIM ho pAyA hai parantu uparokta siddhAnta kA pAlana huA ho usa taraha kI tamAma zruta bhakti kI hArdika anumodanA hotI hI hai| Apake dvArA kI jA rahI zruta sevA sadA-sadA ke lie mArgastha yA mArgAnusArI hI banI rahe aisI eka mAtra aMtara kI shubhaabhilaassaa| saMyama bodhi vijaya viduSI AryA ratnA saumyaguNA zrIjI ne jaina vidhi vidhAnoM para vividha pakSIya bRhada zodha kArya saMpanna kiyA hai| cAra bhAgoM meM vibhAjita evaM 23 khaNDoM meM vargIkRta yaha vizAla kArya niHsaMdeha anumodanIya, prazaMsanIya evaM abhinaMdanIya hai| zAsana deva se prArthanA hai ki unakI bauddhika kSamatA meM dina dugunI rAta caugunI vRddhi ho| jJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama jJAna guNa kI vRddhi ke sAtha Atma jJAna prApti meM sahAyaka bneN| yaha zodha grantha jJAna pipAsuoM kI pipAsA ko zAnta kare, yahI manohara abhilASA / mahattarA manohara zrI caraNaraja pravarttinI kIrtiprabhA zrIjI dUdha ko dahI meM parivartita karanA sarala hai| jAmana DAlie aura dahI taiyAra ho jAtA hai| kintu, dahI se makkhana nikAlanA kaThina hai| isake lie dahI ko mathanA par3atA hai| taba kahIM jAkara makkhana prApta hotA hai| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xx... zodha prabandha sAra isI prakAra adhyayana eka apekSA se sarala hai, kintu tulanAtmaka adhyayana kaThina hai| isake lie kaI zAstrI ko mathanA par3atA hai| sAdhvI saumyaguNA zrI ne jaina / vidhi-vidhAnoM para racita sAhitya kA maMthana karake eka suMdara ciMtana prastuta karane kA jo prayAsa kiyA hai vaha atyaMta anumodanIya evaM 'prazaMsanIya hai| zubhakAmanA vyakta karatI hU~ ki yaha zAstra maMthana aneka sAdhakoM ke karmabaMdhana tor3ane meM sahAyaka bne| sAdhvI savaiganidhi suzrAvaka zrI kAntilAlajI mukIma dvArA zodha prabaMdha sAra saMprApta huaa| viduSI sAdhvI zrI saumyaguNAjI ke zIdhasAra grantha ko dekhakara hI kalpanA hone lagI ki zodha grantha kitanA virATkAya hogaa| varSoM ke athaka parizrama evaM satata ruci pUrvaka kie gae kArya kA yaha suphala hai| vaiduSya saha vizAlatA isa zodha grantha kI vizeSatA hai| hamArI hArdika zubhakAmanA hai ki jIvana ke pratyeka kSetra meM unakA bahamukhI vikAsa ho| jinazAsana ke gagana meM unakI pratibhA, pavitratA evaM puNya kA divyanAda hii| kiM bahunA! sAdhvI maNiprabhA zrI bhadrAvatI tIrtha Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgala nAda jaina darzana apane Apa meM eka saMpUrNa darzana hai| cAhe dharma ho yA karma, adhyAtma ho yA vijJAna, vyavahAra ho yA nizcaya mAnava sabhyatA ke sabhI pakSoM kA isameM sundara, sahaja evaM sugama varNana hai| inhIM vividha AyAmoM meM se eka bRhada evaM mahattvapUrNa AyAma hai vidhividhAna / yadyapi Aja vidhi vidhAna kA abhiprAya mAtra pratiSThA, aMjana zalAkA, mahApUjana Adi anuSThAnoM taka sImita samajhA jAtA hai parantu vastutaH isakA svarUpa ati vistRta hai / sampUrNa Theoritical aura Practical kriyAe~ vidhi vidhAna ke aMtargata hI samAviSTa ho jAtI haiN| vidhi vidhAna ke mAdhyama se mAnava ke AcAra-vicAra Adi ko eka samyaka dizA prApta hotI hai| jIvana zailI suvyavasthita hotI hai| yaha Life Management kA saphala sUtra hai| jahA~ zrAvakAcAra aura zramaNAcAra sambandhI saMhitAe~ unheM apane AcAra meM sudRr3ha evaM paripakva karatI hai vahIM pratikramaNa, tapa, sAmAyika Adi sAdhanAe~ unheM AdhyAtmika uccatA ke sAtha zArIrika svasthatA pradAna karatI hai| pUjApratiSThA Adi bRhad anuSThAna sAmAjika saMgaThana ko paripuSTa kara ApasI sauhArda ko vardhita karate haiN| vidhi-vidhAna ke isI suvistRta rUpa ko sahaja gamya banAne ke lie jainAcAra sambandhI vidhi-vidhAnoM ko mukhya rUpa se cAra bhAgoM meM vargIkRta karate hue usake vividha prakAroM evaM mukhya pakSoM kA viduSI sAdhvI ratnA saumyaguNA zrIjI ne suMdara rUpa meM nirUpaNa kiyA hai| isa vistRta zodha kArya se jaina samAja ko anupama lAbha milegaa| prastuta zodha sArAMzikA ke mAdhyama se pAThaka varga vidhiyoM se saMkSipta rUpa meM paricita ho pAegA tathA Atma ruci ke anusAra vivecya viSayoM kA vistRta adhyayana kara skegaa| priya AtmajJa sAdhvI saumyAjI ne vidhi granthoM kI krama baddha evaM viSaya baddha racanA karake mAtra zruta saMvardhana hI nahIM kiyA hai apitu samAja ko eka viziSTa upahAra bhI diyA hai| sAmudAyika evaM sAmAjika dAyitvoM kA nirvAha karate hue adhyayana evaM lekhana ke prati unakI kaTibaddhatA aura samarasatA anumodanIya evaM Azcaryaparaka hai| zodha granthoM kI yaha zrRMkhalA anavarata rUpa se calatI rhe| isI ke sAtha sAdhvIjI apane jJAna bala evaM buddhi bala ke dvArA jinazAsana ko isI taraha saMvardhita karatI rahe, yahI AtmIya maMgala kaamnaa| AryA zaziprabhAzrI Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIkSA guru pravartinI sajjana zrIjI ma.sA. eka paricaya rajatAbha rajakaNoM se raMjita rAjasthAna asaMkhya kIrti gAthAoM kA vaha razmi puMja hai jisane apanI AbhA ke dvArA saMpUrNa dharA ko dedIpyamAna kiyA hai| itihAsa ke pannoM meM jisakI pAvana pANDulipiyA~ aMkita hai aise raMgIle rAjasthAna kA vizruta nagara hai jypur| isa jauhariyoM kI nagarI ne aneka divya ratna isa vasudhA ko arpita kie| unhIM meM se kohinUra banakara jaina saMgha kI AbhA ko dIpta karane vAlA nAma hai- pUjyA pravartinI sajjana zrIjI m.saa.| ApazrI isa kaliyuga meM satayuga kA bodha karAne vAlI sahaja sAdhikA thii| caturtha Are kA divya avatAra thii| jayapura kI puNya dharA se ApakA vizeSa sambandha rahA hai| Apake jIvana kI adhikAMza mahattvapUrNa ghaTanAe~ jaise- janma, vivAha, dIkSA, deha vilaya Adi isI vasudhA kI sAkSI meM ghaTita hue| ApakA jIvana prAkRtika saMyogoM kA anupama udAharaNa thaa| jaina paramparA ke terApaMthI AmnAya meM ApakA janma, sthAnakavAsI paramparA meM vivAha evaM mandiramArgI kharatara paramparA meM pravrajyA sampanna huii| Apake jIvana kA yahI triveNI saMgama ratnatraya kI sAdhanA ke rUpa meM jIvanta huaa| ___ ApakA janma vaizAkhI buddha pUrNimA ke parva divasa ke dina huaa| Apa unhIM ke samAna tattvavettA, adhyAtma yogI, prajJAzIla sAdhaka thii| sajjanatA, madhuratA, saralatA, sahajatA, saMvedanazIlatA, paraduHkhakAtaratA Adi guNa to Apa meM janmata: parilakSita hote the| isI kAraNa ApakA nAma sajjana rakhA gayA aura yahI nAma dIkSA ke bAda bhI pravartita rhaa| ___ saMyama grahaNa hetu dIrgha saMgharSa karane ke bAvajUda bhI Apane vinaya, mRdutA, sAhasa evaM manobala Digane nahIM diyaa| antata: 35 varSa kI Ayu meM pUjyA pravartinI jJAna zrIjI ma.sA. ke caraNoM meM bhAgavatI dIkSA aMgIkAra kii| dIvAna parivAra ke rAjazAhI ThATha meM rahane ke bAda bhI saMyamI jIvana kA hara choTA-bar3A kArya Apa atyaMta sahajatA pUrvaka karatI thii| choTe-bar3e sabhI kI Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...xxiii sevA hetu sadaiva tatpara rahatI thii| ApakA jIvana sadguNoM se yukta vidvattA kI divya mAlA thaa| Apa meM vidyamAna guNa zAstra kI nimna paMktiyoM ko caritArtha karate the zIlaM parahitAsakti, ranutsekaH kSamA dhRtiH| alobhazceti vidyAyAH, paripAkojjvalaM phalaH / / arthAta zIla, paropakAra, vinaya, kSamA, dhairya, nirlobhatA Adi vidyA kI pUrNatA ke ujjvala phala haiN| ahiMsA, tapa sAdhanA, satyaniSThA, gambhIratA, vinamratA evaM vidvAnoM ke prati asIma zraddhA unakI vidvattA kI paridhi meM zAmila the| ve kevala pustakeM par3hakara nahIM apitu unheM AcaraNa meM utAra kara mahAna banI thii| Apako zabda aura svara kI sAdhanA kA guNa bhI sahaja upalabdha thaa| dIkSA aMgIkAra karane ke pazcAta Apa 20 varSoM taka guru evaM guru bhaginiyoM kI sevA meM jayapura rhii| tadanantara kalyANaka bhUmiyoM kI sparzanA hetu pUrvI evaM uttarI bhArata kI padayAtrA kii| ApazrI ne 65 varSa kI Ayu aura usameM bhI jyeSTha mahIne kI bhayaMkara garmI meM siddhAcala tIrtha kI navvANu yAtrA kara eka nayA kIrtimAna sthApita kiyaa| ___ rAjasthAna, gujarAta, uttara pradeza, baMgAla, bihAra Adi kSetroM meM dharma kI saritA pravAhita karate hue bhI Apa sadaiva jJAnadAna evaM jJAnapAna meM saMlagna rahatI thii| isI kAraNa loka paricaya, lokaiSaNA, lokAzaMsA Adi se atyaMta dUra rhii| ApazrI prakhara vaktA, zreSTha sAhitya sarjikA, tattva ciMtikA, Azu kavayitrI evaM bahubhASAvida thii| vidvadavarga meM Apa sarvottama sthAna rakhatI thii| hindI, gujarAtI, mAravAr3I, saMskRta, prAkRta, aMgrejI, urdU, paMjAbI Adi aneka bhASAoM para ApakA sarvAdhikAra thaa| jaina darzana ke pratyeka viSaya kA Apako marmasparzI jJAna thaa| Apa jyotiSa, vyAkaraNa, alaMkAra, sAhitya, itihAsa, zakuna zAstra, yoga Adi viSayoM kI bhI parama vettA thii| upalabdha sahasra racanAe~ tathA anuvAdita sampAdita evaM likhita sAhitya ApakI kavitva zakti aura vilakSaNa prajJA ko prakaTa karate haiN| prabhu darzana meM tanmayatA, pratipala Atma ramaNatA, svAdhyAya magnatA, adhyAtma lInatA, nispRhatA, apramattatA, pUjyoM ke prati laghutA evaM choToM ke prati mRdutA Adi guNa ApazrI meM bejor3a the| haThavAda, Agraha, tarka-vitarka, Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxiv... zodha prabandha sAra ahaMkAra, svArtha bhAvanA kA Apa meM lavaleza bhI nahIM thaa| sabhI ke prati samAna sneha evaM mRdu vyavahAra, nirapekSatA evaM aMtaraMga viraktatA ke kAraNa Apa sarvajana priya aura AdaraNIya thI / ApakI guNa garimA se prabhAvita hokara gurujanoM evaM vidvAnoM dvArA Apako Agama jyoti, zAstra marmajJA, Azu kavayitrI, adhyAtma yoginI Adi sArthaka padoM se alaMkRta kiyA gyaa| vahIM sakala zrI saMgha dvArA Apako sAdhvI samudAya meM sarvocca pravarttinI pada se bhI vibhUSita kiyA gyaa| ApazrI ke udAtta vyaktitva evaM karmazIla kartRtva se prabhAvita hajAroM zraddhAluoM kI AsthA ko 'zramaNI' abhinandana grantha ke rUpa meM lokArpita kiyA gyaa| kharataragaccha paramparA meM aba taka Apa hI eka mAtra aisI sAdhvI haiM jina para abhinandana grantha likhA gayA hai| Apa meM samasta guNa carama sImA para parilakSita hote the| koI sadguNa aisA nahIM thA jisake darzana Apa meM nahIM hote ho| jisane Apako dekhA vaha ApakA hI hokara raha gyaa| Apake nirapekSa, nispRha evaM nirAsakta jIvana kI pUrNatA jaina evaM jainetara donoM paramparAoM meM mAnya, zAzvata ArAdhanA tithi 'mauna ekAdazI' parva ke dina huii| isa pAvana tithi ke dina Apane deha kA tyAga kara sadA ke lie mauna dhAraNa kara liyaa| Apake isa samAdhimaraNa ko zreSTha maraNa ke rUpa meM siddha karate hue upAdhyAya maNiprabha sAgarajI ma.sA. ne likhA hai mahimA terI kyA gAye hama, dina kaisA svIkAra kiyA / mauna gyArasa mAlA japate, mauna sarvathA dhAra liyA guruvaryyA tuma amara rahogI, sAdhaka kabhI na marate haiM / / Aja parama pUjyA saMgharatnA zaziprabhA zrIjI ma.sA. Apake maMDala kA samyaka saMcAlana kara rahI haiN| yadyapi ApakA vicaraNa kSetra alpa rahA paraMtu Aja ApakA nAma digdiganta vyApta hai| Apake nAma smaraNa mAtra se hI hara prakAra kI Tension evaM vipadAe~ dUra ho jAtI hai / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSA guru pUjyA zaziprabhA zrIjI ma.sA. __eka paricaya 'dhoroM kI dharatI' ke nAma se vikhyAta rAjasthAna agaNita yazogAthAoM kA udbhava sthala hai| isa bahuratnA vasuMdharA para anekaza: vIra yoddhAoM, paramAtma bhaktoM evaM RSi-maharSiyoM kA janma huA hai| isI raMga-raMgIle rAjasthAna kI parama puNyavaMtI sAdhanA bhUmi hai zrI phlaudii| nayana ramya jinAlaya, dAdAbAr3iyoM evaM svAdhyAya guMja se zobhAyamAna upAzraya isakI aitihAsika dharma samRddhi evaM zAsana samarpaNa ke prabala pratIka haiN| isa mAtRbhUmi ne apane urvarA se kaI amUlya ratna jinazAsana kI sevA meM arpita kie haiN| cAhe phira vaha sAdhu-sAdhvI ke rUpa meM ho yA zrAvaka-zrAvikA ke rUpa meN| vi.saM. 2001 kI bhAdrakRSNA amAvasyA ko dharmaniSTha dAnavIra tArAcaMdajI evaM sarala svabhAvI bAlAdevI golechA ke gRhAMgaNa meM eka bAlikA kI kilakAriyAM gUMja rahI thii| amAvasyA ke dina udita huI yaha kiraNa bhaviSya meM jinazAsana kI anupama kiraNa banakara camakegI yaha kauna jAnatA thA? kahate haiM sajjanoM ke samparka meM Ane se durjana bhI sajjana bana jAte haiM taba samyakadRSTi jIva to ni:sandeha sajjana kA saMga milane para svayameva hI mahAnatA ko prApta kara lete haiN| kiraNa meM tapa tyAga aura vairAgya ke bhAva janmajAta the| idhara pArivArika saMskAroM ne use adhika uphAna diyaa| pUrvopArjita satsaMskAroM kA jAgaraNa huA aura vaha bhuA mahArAja upayoga zrIjI ke patha para agrasara huii| apane bAla mana evaM komala tana ko guru caraNoM meM samarpita kara 14 varSa kI alpAyu meM hI kiraNa eka tejasvI sUrya razmi se zItala zazi ke rUpa meM pravartita ho gii| AcArya zrI kavIndra sAgara sUrIzvarajI ma.sA. kI nizrA meM marUdhara jyoti maNiprabhA zrIjI evaM ApakI bar3I dIkSA eka sAtha sampanna huii| ise puNya saMyoga kaheM yA guru kRpA kI phalazruti? Apane 32 varSa ke guru sAnnidhya kAla meM mAtra eka cAturmAsa guruvaryAzrI se alaga kiyA aura vaha bhI pUjyA pravartinI vicakSaNa zrIjI ma.sA. kI AjJA se| 32 varSa kI sAnnidhyatA meM Apa kula 32 mahIne bhI guru sevA se vaMcita nahIM rhii| Apake jIvana kI yaha Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxvi... zodha prabandha sAra vizeSatA pUjyavaroM ke prati sarvAtmanA samarpaNa, agAdha sevA bhAva evaM gurukula vAsa ke mahattva ko iMgita karatI hai| __ ApazrI saralatA, sahajatA, sahanazIlatA, sahRdayatA, vinamratA, sahiSNutA, dIrghadarzitA Adi aneka divya guNoM kI puMja haiN| saMyama pAlana ke prati ApakI niSThA evaM manobala kI dRr3hatA yaha Apake jina zAsana samarpaNa kI sUcaka hai| ApakA nizchala, niSkapaTa, nirdambha vyaktitva janamAnasa meM ApakI chavi ko cirasthApita karatA hai| ApazrI kA bAhya AcAra jitanA anumodanIya hai, AMtarika bhAvoM kI nirmalatA bhI utanI hI anuzaMsanIya hai| ApakI isI guNavattA ne kaI patha bhraSToM ko bhI dharmAbhimukha kiyA hai| ApakA vyavahAra hara varga ke evaM hara umra ke vyaktiyoM ke sAtha eka samAna rahatA hai| isI kAraNa Apa AbAla vRddha sabhI meM samAdRta haiN| hara koI binA kisI saMkoca yA hicaka ke Apake samakSa apane manobhAva abhivyakta kara sakatA hai| zAstroM meM kahA gayA hai 'santa hRdaya navanIta samAnA'- ApakA hRdaya dUsaroM ke lie makkhana ke samAna komala aura sahiSNa hai| vahIM isake viparIta Apa svayaM ke lie vajra se bhI adhika kaThora haiN| ApazrI apane niyamoM ke prati atyanta dRr3ha evaM atula manobalI haiN| Aja jIvana ke lagabhaga sattara basaMta pAra karane ke bAda bhI Apa yuvAoM ke samAna apramatta, sphurtimAna evaM utsAhI rahatI haiN| vihAra meM ApazrI kI gati samasta sAdhvI maMDala se adhika hotI hai| ____ AhAra Adi zArIrika AvazyakatAoM ko Apane alpAyu se hI sImita evaM niyaMtrita kara rakhA hai| nitya ekAzanA, purimaDDha pratyAkhyAna Adi ke prati Apa atyaMta custa haiN| jisa prakAra siMha apane zatruoM para vijaya prApta karane hetu pUrNata: saceta evaM tatpara rahatA hai vaise hI ApazrI viSaya-kaSAya rUpI zatruoM kA damana karane meM satata jAgarUka rahatI haiN| viSaya vardhaka adhikAMza vigaya jaisemiThAI, kar3hAI, dahI Adi kA Apake sarvathA tyAga hai| ___ApazrI Agama, dharma darzana, saMskRta, prAkRta, gujarAtI Adi vividha viSayoM kI jJAtA evaM unakI adhikAriNI hai| vyAvahArika stara para bhI Apane ema.e. ke samakakSa darzanAcArya kI parIkSA uttIrNa kI hai| adhyayana ke saMskAra Apako guru paramparA se vaMzAnugata rUpa meM prApta hue haiN| ApakI nizrAgata guru bhaginiyoM evaM ziSyAoM ke adhyayana, saMyama pAlana tathA AtmokarSa ke prati Apa sadaiva saceSTa Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...xxvii rahatI haiN| ApazrI eka saphala anuzAstA haiM yahI vajaha hai ki ApakI dekharekha meM sajjana maNDala kI phulavArI unnati evaM utkarSa ko prApta kara rahI haiN| tapa aura japa Apake jIvana kA abhinna aMga hai| 'OM hIM arha' pada kI raTanA pratipala Apake roma-roma meM guMjAyamAna rahatI hai| jIvana kI kaThina se kaThina paristhitiyoM meM bhI Apa tadanukUla mana:sthiti banA letI haiN| Apa hamezA kahatI haiM ki jo-jo dekhA vItarAga ne, so so hosI vIrA re| anahonI nA hota jagata meM, phira kyoM hota adhIrA re / / ApakI paramAtma bhakti evaM gurudeva ke prati pravardhamAna zraddhA darzanIya hai| ApakA AgamAnurUpa vartana Apako nisandeha mahAna puruSoM kI koTI meM upasthita karatA hai| ApazrI eka jana prabhAvI vaktA evaM saphala zAsana sevikA haiN| ___ApazrI kI preraNA se jinazAsana kI zAzvata paramparA ko akSuNNa rakhane meM sahayogI anekazaH jinamaMdiroM kA nirmANa evaM jIrNoddhAra huA hai| zruta sAhitya ke saMvardhana meM ApazrI ke sAtha ApakI nizrArata sAdhvI maMDala kA bhI viziSTa yogadAna rahA hai| aba taka 25-30 pustakoM kA lekhana-saMpAdana ApakI preraNA se sAdhvI maMDala dvArA ho cukA hai evaM aneka viSayoM para kArya abhI bhI gatimAna hai| bhArata ke vividha kSetroM kA pada bhramaNa karate hue Apane aneka kSetroM meM dharma evaM jJAna kI jyoti jAgRta kI hai| rAjasthAna, gujarAta, madhyapradeza, cha.ga., yU.pI., bihAra, baMgAla, tamilanADu, karnATaka, mahArASTra, jhArakhaMDa, Andhrapradeza Adi aneka prAntoM kI yAtrA kara Apane unheM apanI padaraja se pavitra kiyA hai| ina kSetroM meM hue Apake aitihAsika cAturmAsoM kI cirasmRti sabhI ke mAnasa paTala para sadaiva aMkita rhegii| anta meM yahI kahU~gI cintana meM jisake ho kSamatA, vANI meM sahaja madhuratA ho| AcaraNa meM saMyama jhalake, vaha zraddhAspada bana jAtA hai| jo antara meM hI ramaNa kareM, vaha santa puruSa kahalAtA hai| jo bhItara meM hI bhramaNa kareM, vaha santa puruSa kahalAtA hai|| aisI virala sAdhikA AryAratna pUjyAzrI ke caraNa sarojoM meM merA jIvana sadA bhramaravat guMjana karatA rahe, yahI antrkaamnaa| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvI saumyAjI kI zodha yAtrA ke yAdagAra pala sAdhvI priyadarzanAzrI Aja saumyaguNAjI ko saphalatA ke isa uttuMga zikhara para dekhakara aisA laga rahA hai mAno cira rAtri ke bAda aba yaha manabhAvana aruNima velA udita huI ho| Aja isa saphalatA ke pIche rahA unakA athaka parizrama, anekazaH bAdhAe~, viSaya kI durUhatA evaM dIrgha prayAsa ke viSaya meM socakara hI mana abhibhUta ho jAtA hai / jisa prakAra kisAna bIja bone se lekara phala prApti taka aneka prakAra se svayaM ko tapAtA evaM khapAtA hai aura taba jAkara use phala kI prApti hotI hai yA phira jaba koI mAtA nau mahIne taka garbha meM bAlaka ko dhAraNa karatI hai taba use mAtRtva sukha kI prApti hotI hai ThIka usI prakAra saumyaguNAjI ne bhI isa kArya kI siddhi hetu mAtra eka yA do varSa nahIM apitu satraha varSa taka nirantara kaThina sAdhanA kI hai| isI sAdhanA kI A~ca meM tapakara Aja 23 Volumes ke bRhad rUpa meM inakA svarNima kArya jana grAhya bana rahA hai| Aja bhI eka-eka ghaTanA mere mAnasa paTala para philma ke rUpa meM ubhara rahI hai| aisA lagatA hai mAno abhI kI hI bAta ho, saumyAjI ko hamAre sAtha rahate hue 28 varSa hone jA rahe haiM aura ina varSoM meM inheM eka sundara salonI gur3iyA se eka viduSI zAsana prabhAvikA, gUr3hAnveSI sAdhikA banate dekhA hai| eka pA~cavIM par3hI huI lar3akI Aja D.LIt kI padavI se vibhUSita hone vAlI hai / vaha bhI koI sAmAnya D.Lit. nahIM, 22-23 bhAgoM meM kiyA gayA eka bRhad kArya aura jisakA ekaeka bhAga eka zodha prabandha ( Thesis) ke samAna hai| aba taka zAyada hI kisI bhI zodhArthI ne DI.liT kArya itane adhika Volumes meM sampanna kiyA hogaa| lADanUM vizvavidyAlaya kI prathama DI.liT. zodhArthI saumyAjI ke isa kArya ne vizvavidyAlaya ke aitihAsika kAryoM meM svarNima pRSTha jor3ate hue zreSThatama udAharaNa prastuta kiyA hai| satraha varSa pahale hama loga pUjyA guruvaryyAzrI ke sAtha pUrvI kSetra kI sparzanA kara rahe the| banArasa meM DaoN. sAgaramalajI dvArA Agama granthoM ke gUr3ha rahasyoM ko jAnane Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...xxix kA yaha eka svarNima avasara thA ata: san 1995 meM gurvAjJA se- maiM, saumyAjI evaM nUtana dIkSita sAdhvIjI ne bhagavAna pArzvanAtha kI janmabhUmi vArANasI kI ora apane kadama bddh'aae| zikharajI Adi tIrthoM kI yAtrA karate hue hama loga dharma nagarI kAzI phNce| vArANasI sthita pArzvanAtha vidyApITha, vahA~ ke mandiroM evaM paMDitoM ke maMtranAda se dUra nIrava vAtAvaraNa meM adbhata zAMti kA anubhava karavA rahA thaa| adhyayana hetu manojJa evaM anukUla sthAna thaa| saMyogavaza marUdhara jyoti pUjyA maNiprabhA zrIjI ma.sA. kI nizrAvartI, merI bacapana kI sakhI pUjyA vidyutaprabhA zrIjI Adi bhI adhyayanArtha vahA~ padhArI thii| DaoN. sAgaramalajI se vicAra vimarza karane ke pazcAta AcArya jinaprabhasUri racita vidhimArgaprapA para zodha karane kA nirNaya liyA gyaa| san 1973 meM pUjya guruvaryA zrI sajjana zrIjI ma.sA. baMgAla kI bhUmi para padhArI thii| svAdhyAya rasika AgamajJa zrI agaracandajI nAhaTA, zrI bhaMvalAlajI nAhaTA se pUjyAzrI kI pArasparika svAdhyAya carcA calatI rahatI thii| ekadA pUjyAzrI ne kahA ki merI hArdika icchA hai jinaprabhasUrikRta vidhimArgaprapA Adi granthoM kA anuvAda ho| pUjyAzrI yoga-saMyoga vaza usakA anuvAda nahIM kara paaii| viSaya kA cayana karate samaya mujhe guruvaryA zrI kI vahI icchA yAda AI yA phira yaha kahUM to atizayokti nahIM hogI ki saumyAjI kI yogyatA dekhate hue zAyada pUjyAzrI ne hI mujhe isakI antas preraNA dii| yadyapi yaha graMtha vidhi-vidhAna ke kSetra meM bahu upayogI thA parantu prAkRta evaM saMskRta bhASA meM Abaddha hone ke kAraNa usakA hindI anuvAda karanA Avazyaka ho gyaa| saumyAjI ke zodha kI kaThina parIkSAe~ yahIM se prArambha ho gii| unhoMne sarvaprathama prAkRta vyAkaraNa kA jJAna kiyaa| tatpazcAta dina-rAta eka kara pA~ca mahInoM meM hI isa kaThina graMtha kA anuvAda apanI kSamatA anusAra kara ddaalaa| lekina yahIM para samasyAe~ samApta nahIM huii| saumyaguNAjI jo ki rAjasthAna vizvavidyAlaya jayapura se darzanAcArya (ema.e.) thIM, banArasa meM pI-eca.DI. hetu Avedana nahIM kara sakatI thii| jisa lakSya ko lekara Ae the vaha kArya pUrNa nahIM hone se mana thor3A vicalita huA parantu vizvavidyAlaya ke niyamoM ke kAraNa hama kucha bhI karane meM asamartha the ata: pUjya guruvaryAzrI ke caraNoM meM pahu~cane hetu puna: kalakattA kI ora prayANa kiyaa| hamArA vaha cAturmAsa saMgha Agraha ke kAraNa puna: kalakattA nagarI Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxx... zodha prabandha sAra meM huaa| vahA~ se cAturmAsa pUrNakara dharmAnurAgI janoM ko zIghra Ane kA AzvAsana dete hue pUjyAzrI ke sAtha jayapura kI ora vihAra kiyA / jayapura meM Agama jyoti, pUjyA guruvaryyA zrI sajjana zrIjI ma.sA. kI samAdhi sthalI mohanabAr3I meM mUrti pratiSThA kA Ayojana thA ataH ugra vihAra kara hama loga jayapura phuNceN| bahuta hI sundara aura bhavya rUpa meM kAryakrama sampanna huaa| jayapura saMgha ke ati Agraha se pUjyAzrI evaM saumyaguNAjI kA cAturmAsa jayapura hI huA / jayapura kA svAdhyAyI zrAvaka varga saumyAjI se kAphI prabhAvita thaa| yadyapi banArasa meM pI-eca. DI. nahIM ho pAI thI kintu saumyAjI kA adhyayana AMzika rUpa meM cAlU thaa| usI bIca DaoN. sAgaramalajI ke nirdezAnusAra jayapura saMskRta vizvavidyAlaya ke pro. DaoN. zItalaprasAda jaina ke mArgadarzana meM dharmAnurAgI zrI navaratanamalajI zrImAla ke Der3ha varSa ke athaka prayAsa se unakA rajisTrezana huaa| sAmAjika jimmedAriyoM ko saMbhAlate hu unhoMne apane kArya ko gati dii| pI-eca.DI. kA kArya prArambha to kara liyA parantu sAdhu jIvana kI maryAdA, viSaya kI durUhatA evaM zodha Adi ke viSaya meM anubhavahInatA se kaI bAdhAe~ utpanna hotI rhii| nirdezaka mahodaya digambara paramparA ke hone se zvetAmbara vidhividhAnoM ke viSaya meM unase bhI vizeSa sahayoga milanA muzkila thA ataH saumyAjI ko jo karanA thA apane balabUte para hI karanA thA / yaha saumyAjI hI thI jinhoMne itanI bAdhAoM aura rUkAvaToM ko pAra kara isa zodha kArya ko aMjAma diyaa| jayapura ke pazcAta kuzala gurudeva kI pratyakSa sthalI mAlapurA meM cAturmAsa huaa| vahA~ para lAibrerI Adi kI asuvidhAoM ke bIca bhI unhoMne apane kArya ko pUrNa karane kA prayAsa kiyA / tadanantara jayapura meM eka mahInA rahakara mahopAdhyAya vinayasAgarajI se isakA karekzana karavAyA tathA kucha sAmagrI saMzodhana hetu DaoN. sAgaramalajI ko bhejii| yahA~ taka to unakI kArya gati acchI rahI kintu isake bAda lambe vihAra hone se unakA kArya prAya: avarUddha ho gyaa| phira agalA cAturmAsa pAlItANA huaa| vahA~ para Ane vAle yAtrIgaNoM kI bhIr3a aura tapa sAdhanA-ArAdhanA meM adhyayana nahIMvata hI ho paayaa| punaH sAdhu jIvana ke niyamAnusAra eka sthAna se dUsare sthAna kI ora kadama bddh'aae| rAyapura (cha.ga.) jAne hetu lambe vihAroM ke calate ve apane kArya ko kiMcita bhI saMpAdita nahIM kara pA rahI thii| rAyapura pahu~catepahu~cate Registration kI avadhi antima caraNa taka pahu~ca cukI thI ata: cAturmAsa ke pazcAta muditaprajJA zrIjI aura inheM rAyapura chor3akara zeSa logoM ne anya AsapAsa Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...xxxi ke kSetroM kI sparzanA kii| rAyapura nivAsI sunIlajI botharA ke sahayoga se do-tIna mAsa meM pUre kAma ko zodha prabandha kA rUpa dekara use san 2001 meM rAjasthAna vizvavidyAlaya meM prastuta kiyA gyaa| yena kena prakAreNa isa zodha kArya ko inhoMne svayaM kI himmata se pUrNa kara hI diyaa| tadanantara 2002 kA baiMgalora cAturmAsa sampanna kara mAlegA~va phuNce| vahA~ para saMgha ke prayAsoM se cAturmAsa ke antima dina unakA zodha vAyavA saMpanna huA aura unheM kucha hI samaya meM pI-eca.DI. kI padavI vizvavidyAlaya dvArA pradAna kI gii| san 1995 banArasa meM prArambha huA kArya san 2003 mAlegA~va meM pUrNa huaa| isa kAlAvadhi ke daurAna samasta saMghoM ko unakI pI-eca.DI. ke viSaya meM jJAta ho cukA thA aura viSaya bhI rucikara thA ata: use prakAzita karane hetu vividha saMghoM se Agraha hone lgaa| isI Agraha ne unake zodha ko eka nayA mor3a diyaa| saumyAjI kahatI 'mere pAsa batAne ko bahuta kucha hai, parantu vaha prakAzana yogya nahIM hai' aura sahI mAyane meM zodha prabandha sAmAnya janatA ke lie utanA sugama nahIM hotA ataH guruvaryA zrI ke pAlItAnA cAturmAsa ke daurAna vidhimArgaprapA ke artha kA saMzodhana evaM avAntara vidhiyoM para Thosa kArya karane hetu ve ahamadAbAda phuNcii| isI daurAna pUjya upAdhyAya zrI maNiprabhasAgarajI ma.sA. ne bhI isa kArya kA pUrNa sarvekSaNa kara usameM apekSita sudhAra krvaae| tadanantara L.D. Institute ke prophesara jitendra bhAI, phira kobA lAibrerI se manoja bhAI sabhI ke sahayoga se vidhimArgaprapA ke artha meM rahI truTiyoM ko sudhArate hue use navIna rUpa diyaa| isI adhyayana kAla ke daurAna jaba ve kobA meM vidhi granthoM kA AloDana kara rahI thI taba DaoN. sAgaramalajI kA bAyapAsa sarjarI hetu vahA~ padArpaNa huaa| saumyAjI ko vahA~ adhyayanarata dekhakara bole- "Apa to hamArI vidyArthI ho, yahA~ kyA kara rahI ho? zAjApura padhArie maiM yathAsaMbhava hara sahayoga dene kA prayAsa kruuNgaa|" yadyapi vidhi vidhAna DaoN. sAgaramalajI kA viSaya nahIM thA parantu unakI jJAna praur3hatA evaM anubhava zIlatA saumyAjI ko sahI dizA dene hetu paryApta thii| vahA~ se vidhimArgaprapA kA navInIkaraNa kara ve guruvaryAzrI ke sAtha mumbaI cAturmAsArtha giiN| mahAvIra svAmI derAsara pAyadhunI se vidhiprapA kA prakAzana bahuta hI sundara rUpa meM huaa| kisI bhI kArya meM bAra-bAra bAdhAe~ Ae to utsAha evaM pravAha svata: manda ho jAtA hai, parantu saumyAjI kA utsAha viparIta paristhitiyoM meM bhI vRddhiMgata rhaa| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxii... zodha prabandha sAra mumbaI kA cAturmAsa pUrNakara ve zAjApura giiN| vahA~ jAkara DaoN. sAhaba ne DI.liTa karane kA sujhAva diyA aura lADanUM vizvavidyAlaya ke antargata unhIM ke nirdezana meM rajisTrezana bhI ho gyaa| yaha lADanUM vizva bhAratI kA prathama DI.liTa. rajisTrezana thaa| saumyAjI se saba kucha jJAta hone ke bAda maiMne unase kahA- pratyeka vidhi para alaga-alaga kArya ho to acchA hai aura unhoMne vaisA hI kiyaa| parantu jaba kArya prArambha kiyA thA taba vaha itanA virATa rUpa le legA yaha anumAna bhI nahIM thaa| zAjApura meM rahate hue inhoMne cha:sAta vidhiyoM para apanA kArya pUrNa kiyaa| phira gurvAjJA se kArya ko bIca meM chor3a puna: guruvaryA zrI ke pAsa phuNcii| jayapura evaM TATA cAturmAsa ke sampUrNa sAmAjika dAyitvoM ko saMbhAlate hue pUjyAzrI ke sAtha rhii| zodha kArya pUrNa rUpa se rUkA huA thaa| DaoN.sAhaba ne saceta kiyA ki samayAvadhi pUrNatA kI ora hai ata: kArya zIghra pUrNa kareM to acchA rahegA varanA rajisTrezana radda bhI ho sakatA hai| aba eka bAra phira se unheM adhyayana kArya ko gati denI thii| unhoMne laghu bhaginI maNDala ke sAtha lAibrerI yukta zAnta-nIrava sthAna hetu vArANasI kI ora prasthAna kiyaa| isa bAra lakSya thA ki kArya ko kisI bhI prakAra se pUrNa karanA hai| unakI yogyatA dekhate hue zrI saMgha evaM guruvaryA zrI unheM aba samAja ke kAryoM se jor3e rakhanA cAhate the paraMtu kaThora parizrama yukta unake vizAla zodha kArya ko bhI sampanna karavAnA Avazyaka thaa| banArasa pahu~cakara inhoMne mudrA vidhi ko choTA kArya jAnakara use pahale karane ke vicAra se usase hI kArya ko prArambha kiyaa| dekhate hI dekhate usa kArya ne bhI eka virATa rUpa le liyaa| unakA yaha mudrA kArya vizvastarIya kArya thA jisameM unhoMne jaina, hindU, bauddha, yoga evaM nATya paramparA kI sahasrAdhika hasta mudrAoM para vizeSa zodha kiyaa| yadyapi unhoMne dina-rAta parizrama kara isa kArya ko 6-7 mahIne meM eka bAra pUrNa kara liyA, kintu usake vibhinna kArya to anta taka calate rhe| tatpazcAta unhoMne anya kucha viSayoM para aura bhI kArya kiyaa| unakI kAryaniSThA dekha vahA~ ke loga hataprabha raha jAte the| saMgha-samAja ke bIca svayaM bar3e hone ke kAraNa nahIM cAhate hue bhI sAmAjika dAyitva nibhAne hI par3ate the| sirpha banArasa meM hI nahIM rAyapura ke bAda jaba bhI ve adhyayana hetu kahIM gaI to unheM hI bar3e hokara jAnA pdd'aa| sabhI guru bahinoM kA vicaraNa zAsana kAryoM hetu bhinna-bhinna kSetroM meM hone se isa samasyA kA sAmanA bhI unheM karanA hI thaa| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra .......xxxiii sAdhu jIvana meM bar3e hokara rahanA arthAta saMgha- samAja - samudAya kI samasta gatividhiyoM para dhyAna rakhanA, jo ki adhyayana karane vAloM ke lie saMbhava nahIM hotA paraMtu sAdhu jIvana yAnI viparIta paristhitiyoM kA svIkAra aura jo inheM pAra kara Age bar3ha jAtA hai vaha jIvana jIne kI kalA kA mAsTara bana jAtA hai| isa zodhakArya ne saumyAjI ko vidhi-vidhAna ke sAtha jIvana ke kSetra meM bhI mAtra mAsTara nahIM apitu vizeSajJa banA diyaa| pUjya bar3e ma. sA. baMgAla ke kSetra meM vicaraNa kara rahe the| kolakAtA vAloM kI hArdika icchA saumyAjI ko bulAne kI thii| vaise jauharI saMgha ke padAdhikArI zrI premacandajI moghA evaM maMtrI maNilAlajI dusAja zAjApura se hI unake cAturmAsa hetu Agraha kara rahe the| ataH na cAhate hue bhI kArya ko ardha virAma de unheM kalakattA AnA pdd'aa| zAjApura evaM banArasa pravAsa ke daurAna kie gae zodha kArya kA kampoja karavAnA bAkI thA aura eka-do viSayoM para zodha bhI / paraMtu "jisakI khAo bAjarI usakI bajAo hAjarI" ataH eka aura avarodha zodha kArya meM A cukA thaa| guruvaryyA zrI ne socA thA ki cAturmAsa ke prArambhika do mahIne ke pazcAta inheM pravacana Adi dAyitvoM se nivRtta kara deMge paraMtu samAja meM rahakara yaha saba saMbhava nahIM hotaa| cAturmAsa ke bAda guruvaryyA zrI to zeSa kSetroM kI sparzanA hetu nikala par3I kintu unheM zeSa kArya ko pUrNakara antima svarUpa dene hetu kolakAtA hI rkhaa| kolakAtA jaisI mahAnagarI evaM cira-paricita samudAya ke bIca tIvra gati se adhyayana asaMbhava thA ataH unhoMne mauna dhAraNa kara liyA aura saptAha meM mAtra eka ghaMTA logoM se dharma carcA hetu khulA rkhaa| phira bhI sAmAjika dAyitvoM se pUrNa mukti saMbhava nahIM thii| isI bIca kolakAtA saMgha ke Agraha se evaM adhyayana hetu anya suvidhAoM ko dekhate hue pUjyAzrI ne inakA cAturmAsa kalakattA ghoSita kara diyaa| pUjyAzrI se alaga hue saumyAjI ko karIba sAta mahIne ho cuke the| cAturmAsa sammukha thA aura ve apanI jimmedArI para prathama bAra svataMtra cAturmAsa karane vAlI thii| jeTha mahIne kI bhISaNa garmI meM unhoMne guruvaryyAzrI ke darzanArtha jAne kA mAnasa banAyA aura Upara se mAnasUna sinA tAne khar3A thaa| adhyayana kArya pUrNa karane hetu samayAvadhi kI talavAra to unake Upara laTaka hI rahI thii| ina paristhitiyoM meM unhoMne 35-40 ki.mI. pratidina kI raphtAra se durgApura kI tarapha kadama bddh'aae| kalakattA se durgApura aura phira punaH kolakAtA kI yAtrA meM lagabhaga eka mahInA Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxiv... zodha prabandha sAra par3hAI nahIMvata huii| yadyapi guruvaryAzrI ke sAtha cAturmAsika kAryakramoM kI jimmedAriyA~ inhIM kI hotI hai phira bhI adhyayana Adi ke kAraNa inakI mAnasikatA cAturmAsa saMbhAlane kI nahIM thI aura kisI dRSTi se ucita bhI thaa| kyoMki sabase bar3e hone ke kAraNa pratyeka kAryabhAra kA vahana inhIM ko karanA thA ataH do mAha taka adhyayana kI gati para puna: breka laga gyaa| pUjyA zrI hamezA pharamAtI hai ki jo jo dekhA vItarAga ne, so-so hosI vIrA re| .. anahonI nA hota jagata meM, phira kyoM hota adhIrA re / / saumyAjI ne bhI guru AjJA ko zirodhArya kara saMgha-samAja ko samaya hI nahIM apitu bhautikatA meM bhaTakate hue mAnava ko dharma kI sahI dizA bhI dikhaaii| vartamAna paristhitiyoM para unakI Ama carcA se logoM meM dharma ko dekhane kA eka nayA najariyA vikasita huaa| guruvAzrI evaM hama sabhI ko Antarika AnaMda kI anubhUti ho rahI thI kintu saumyAjI ko vApasa dugunI gati se adhyayana meM jur3anA thaa| idhara kolakAtA saMgha ne pUrNa prayAsa kie phira bhI hindI bhASA kA koI acchA kampojara na milane se kampojiMga kArya banArasa meM karavAyA gyaa| dUrastha rahakara yaha saba kArya karavAnA unake lie eka viSama samasyA thii| paraMtu aba zAyada ve ina sabake lie sadha gaI thI, kyoMki unakA yaha kArya aisI hI aneka bAdhAoM kA sAmanA kara cukA thaa| udhara saiMthiyA cAturmAsa meM pUjyAzrI kA svAsthya acAnaka do-tIna bAra bigar3a gyaa| ata: varSAvAsa pUrNakara pUjya gurUvaryA zrI puna: kolakAtA kI ora pdhaarii| saumyAjI prasanna thI kyoMki gurUvaryA zrI svayaM unake pAsa padhAra rahI thii| gurujanoM kI nizrA prApta karanA hara vinIta ziSya kA manecchita hotA hai| pUjyA zrI ke Agamana se ve sAmAjika dAyitvoM se mukta ho gaI thii| adhyayana ke antima par3Ava meM gurUvaryA zrI kA sAtha unake lie sUvarNa saMyoga thA kyoMki prAya: zodha kArya ke daurAna pUjyAzrI unase dUra rahI thii| zodha samaya pUrNAhuti para thaa| paraMtu isa bRhada kArya ko itanI viSamatAoM ke bhaMvara meM pha~sakara pUrNatA taka pahu~cAnA eka kaThina kArya thaa| kArya apanI gati se cala rahA thA aura samaya apanI dhurI pr| sabamizana DeTa Ane vAlI thI kintu kampojiMga evaM prUpha rIDiMga Adi kA kAphI kArya zeSa thaa| pUjyAzrI ke prati ananya samarpita zrI vijayendrajI saMkhalecA ko jaba isa sthiti ke bAre meM jJAta huA to unhoMne yunivarsiTI dvArA samayAvadhi bar3hAne hetu Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...xxxv arjI patra dene kA sujhAva diyaa| unake hArdika prayAsoM se 6 mahIne kA eksaTeMzana prApta huaa| idhara pUjyA zrI to zaMkhezvara dAdA kI pratiSThA sampanna kara anya kSetroM kI ora bar3hane kI icchuka thii| paraMtu bhaviSya ke garbha meM kyA chupA hai yaha koI nahIM jaantaa| kucha viziSTa kAraNoM ke calate kolakAtA bhavAnIpura sthita zaMkhezvara mandira kI pratiSThA cAturmAsa ke bAda honA nizcita huaa| ataH aba ATha-dasa mahIne taka baMgAla vicaraNa nizcita thaa| saumyAjI ko apratima saMyoga milA thA kArya pUrNatA ke lie| ___zAsana deva unakI kaThina se kaThina parIkSA le rahA thaa| zAyada viSamatAoM kI agni meM tapakara ve saumyAjI ko kharA sonA banA rahe the| kArya apanI pUrNatA kI ora pahu~catA isI se pUrva unake dvArA likhita 23 khaNDoM meM se eka khaNDa kI mUla kaoNpI guma ho gii| puna: eka khaNDa kA lekhana aura samayAvadhi kI alpatA ne samasyAoM kA cakravyUha sA banA diyaa| kucha bhI samajha meM nahIM A rahA thaa| jinapUjA kriyA vidhAnoM kA eka mukhya aMga hai ata: use gauNa karanA yA chor3a denA bhI saMbhava nahIM thaa| cAMsa lete hue eka bAra puna: Extension hetu nivedana patra bhejA gyaa| muni jIvana kI kaThinatA evaM zodha kArya kI vizAlatA ke maddenajara eka bAra puna: cAra mahIne kI avadhi yunivarsiTI ke dvArA prApta huii| zaMkhezvara dAdA kI pratiSThA nimitta sampUrNa sAdhvI maMDala kA cAturmAsa bakula bagAna sthita lIlIjI maNilAlajI sukhAnI ke nUtana baMgale meM honA nizcita huaa| pUjyAzrI ne khaDagapura, TATAnagara Adi kSetroM kI ora vihAra kiyaa| pA~cachaha sAdhvIjI adhyayana hetu pauzAla meM hI rUke the| zrI jinaraMgasUri pauzAla kolakAtA bar3A bAjAra meM sthita hai| sAdhu-sAdhviyoM ke lie yaha atyaMta zAtAkArI sthAna hai| saumyAjI ko banArasa se kolakAtA lAne evaM adhyayana pUrNa karavAne meM pauzAla ke TrasTiyoM kI vizeSa bhUmikA rahI hai| saumyAjI ne apanA adhikAMza adhyayana kAla vahA~ vyatIta kiyaa| TrasTIgaNa zrI kAntilAlajI, kamalacaMdajI, vimalacaMdajI, maNilAlajI Adi ne bhI hara prakAra kI suvidhAe~ pradAna kii| saMgha-samAja ke sAmAnya dAyitvoM se bacAe rkhaa| isI adhyayana kAla meM bIkAnera hAla kolakAtA nivAsI zrI khemacaMdajI bAMThiyA ne AtmIyatA pUrvaka sevAe~ pradAna kara ina logoM ko nizcinta rkhaa| isI taraha ananya sevAbhAvI zrI candrakumArajI muNota (lAlAbAbU) jo saumyAjI ko bahanavata mAnate haiM unhoMne eka bhAI ke samAna unakI hara AvazyakatA Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxvi... zodha prabandha sAra kA dhyAna rkhaa| kalakattA saMgha saumyAjI ke lie parivAravata hI ho gayA thaa| sampUrNa saMgha kI eka hI bhAvanA thI ki unakA adhyayana kolakAtA meM hI pUrNa ho| pUjyAzrI TATAnagara se kolakAtA kI ora padhAra rahI thii| suyogyA sAdhvI samyagdarzanAjI ugra vihAra kara guruvaryAzrI ke pAsa pahuMcI thii| saumyAjI nizciMta thI ki isa bAra cAturmAsika dAyitva suyogyA samyaga darzanAjI mahArAja sNbhaaleNge| ve apanA adhyayana ucita samayAvadhi meM pUrNa kara leNge| paraMtu paristhiti vizeSa se samyagajI mahArAja kA cAturmAsa khaDagapura hI ho gyaa| saumyAjI kI zodhayAtrA meM saMgharSoM kI samApti hI nahIM ho rahI thii| pustaka lekhana, cAturmAsika jimmedAriyA~ aura pratiSThA kI taiyAriyA~ koI samAdhAna dUradUra taka najara nahIM A rahA thaa| adhyayana kI mahattA ko samajhate hue pUjyAzrI evaM amitAjI sukhAnI ne unheM cAturmAsika dAyitvoM se nivRtta rahane kA anunaya kiyA kintu guru kI zAsana sevA meM sahayogI banane ke lie inhoMne do mahIne guruvA zrI ke sAtha cAturmAsika dAyitvoM kA nirvAha kiyaa| phira vaha apane adhyayana meM juTa gii| kaI bAra mana meM prazna uThatA ki hamArI pyArI saumyA itanA sAhasa kahA~ se lAtI hai| kisI kavi kI paMktiyA~ yAda A rahI hai sUraja se kaha do bezaka vaha, apane ghara ArAma kreN| cA~da sitAre jI bhara soeM, nahIM kisI kA kAma kreN| agara amAvasa se lar3ane kI jida koI kara letA hai| to saumya guNA sA juganu sArA, aMdhakAra hara letA hai / / jina pUjA eka vistRta viSaya hai| isakA punarlekhana to niyata avadhi meM ho gayA paraMtu kampojiMga Adi nahIM hone se zodha prabaMdha ke tIsare evaM cauthe bhAga ko taiyAra karane ke lie samaya kI AvazyakatA thii| aba tIsarI bAra lADanUM vizvavidyAlaya se Extension milanA asaMbhava pratIta ho rahA thaa| ___zrI vijayendrajI saMkhalecA samasta paristhitiyoM se avagata the| unhoMne pUjya gurUvaryA zrI se nivedana kiyA ki saumyAjI ko pUrNata: nivRtti dekara kArya zIghrAtizIghra karavAyA jaae| vizvavidyAlaya ke tatsambandhI niyamoM ke bAre meM patA karake Der3ha mahIne kI antima evaM viziSTa mauhalata dilvaaii| aba derI hone kA matalaba thA Rejection of Work by University ata: tvarA gati se kArya claa| saumyAjI para gurujanoM kI kRpA anavarata rahI hai| pUjya gurUvaryA sajjana zrIjI Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...xxxvii ma.sA. ke prati vaha vizeSa zraddhA praNata haiN| apane hara zubha karma kA nimitta evaM upAdAna unheM hI mAnatI haiN| ise sAkSAta guru kRpA kI anuzruti hI kahanA hogA ki unake samasta kArya svata: gyArasa ke dina sampanna hote ge| saumyAjI kI Antarika icchA thI ki pUjyAzrI ko samarpita unakI kRti pUjyAzrI kI puNyatithi ke dina vizvavidyAlaya meM Submit kI jAe aura nimitta bhI aise hI bane ki Extension lete-lete saMyogavazAta puna: vahI tithi aura mahInA A gyaa| ____ 23 disambara 2012 mauna gyArasa ke dina lADanUM vizvavidyAlaya meM 4 bhAgoM meM vargIkRta 23 khaNDIya Thesis jamA kI gii| itane virATa zodha kArya ko dekhakara sabhI hataprabha the| 5556 pRSThoM meM gumphita yaha zodha kArya yadi zodha niyama ke anusAra taiyAra kiyA hotA to 11000 pRSThoM se adhika ho jaate| yaha saba gurUvaryA zrI kI hI asIma kRpA thii| pUjyA zaziprabhA zrIjI ma.sA. kI hArdika icchA thI ki saumyAjI ke isa jJAnayajJa kA sammAna kiyA jAe jisase jina zAsana kI prabhAvanA ho aura jaina saMgha gauravAnvita bne| bhavAnIpura-zaMkhezvara dAdA kI pratiSThA kA pAvana suyoga thaa| zrutajJAna ke bahumAna rUpa 23 granthoM kA bhI julUsa nikAlA gyaa| sampUrNa kolakAtA saMgha dvArA unakI vadhAmaNI kI gii| yaha eka anumodanIya evaM avismaraNIya prasaMga thaa| basa mana meM eka hI kasaka raha gaI ki maiM isa pUrNAhuti kA hissA nahIM bana paaii| Aja saumyAjI kI dIrgha zodha yAtrA ko pUrNatA ke zikhara para dekhakara ni:sandeha kahA jA sakatA hai ki pUjyA pravartinI ma.sA. jahA~ bhI Atma sAdhanA meM lIna hai vahA~ se unakI anavarata kRpA dRSTi barasa rahI hai| zodha kArya pUrNa hone ke bAda bhI saumyAjI ko virAma kahA~ thA? unake zodha viSaya kI traikAlika prAsaMgikatA ko dhyAna meM rakhate hue unheM pustaka rUpa meM prakAzita karane kA nirNaya liyA gyaa| pustaka prakAzana sambandhI sabhI kArya zeSa the tathA pustakoM kA prakAzana kolakAtA se hI ho rahA thaa| ata: kalakattA saMgha ke pramukha zrI kAntilAlajI mukIma, vimalacaMdajI mahamavAla, zrAvikA zreSThA pramilAjI mahamavAla, vijayendrajI saMkhalecA Adi ne pUjyAzrI ke sammukha saumyAjI ko rokane kA nivedana kiyaa| zrI candrakumArajI muNota, zrI maNilAlajI dUsAja Adi bhI nivedana kara cuke the| yadyapi ajImagaMja dAdAbAr3I pratiSThA ke kAraNa rokanA asaMbhava thA paraMtu mukIma Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxviii... zodha prabandha sAra jI ke atyAgraha ke kAraNa pUjyAzrI ne unheM kucha samaya ke lie vahA~ rahane kI AjJA pradAna kii| gurUvaryA zrI ke sAtha vihAra karate hue saumyaguNAjI ko tIna Stop jAne ke bAda vApasa AnA pdd'aa| dAdAbAr3I ke samIpastha zItalanAtha bhavana meM rahakara unhoMne apanA kArya pUrNa kiyaa| isa taraha inakI sampUrNa zodha yAtrA meM kalakattA eka avismaraNIya sthAna banakara rhaa| kSaNaiH kSaNaiH bar3ha rahe unake kadama aba maMjila para pahu~ca cuke haiN| Aja jo saphalatA kI bahumaMjilA imArata isa pustaka zrRMkhalA ke rUpa meM dekha rahe haiM vaha majabUta nIMva inhoMne apane utsAha, mehanata aura lagana ke AdhAra para rakhI hai| saumyaguNAjI kA yaha vizad kArya yuga-yugoM taka eka kIrtistambha ke rUpa meM smaraNIya rhegaa| zrRta kI amUlya nidhi meM vidhi-vidhAna ke rahasyoM ko ujAgara karate hue unhoMne jo kArya kiyA hai vaha Ane vAlI bhAvI pIr3hI ke lie Adarza rUpa rhegaa| loka paricaya evaM loka prasiddhi se dUra rahane ke kAraNa hI Aja ve isa bRhad kArya ko sampanna kara pAI haiN| maiM paramAtmA se yahI prArthanA karatI hU~ ki ve sadA isI taraha zruta saMvardhana ke kalyANa patha para gatizIla rhe| aMtata: unake aDiga manobala kI anumodanA karate hue yahI kahU~gIpragati zilA para car3hane vAle bahuta mileMge, . kIrtimAna karane vAlA to viralA hotA hai| AMdolana karane vAle to bahuta mileMge, dizA badalane vAlA koI nirAlA hotA hai| tAroM kI taraha Tima-TimAne vAle aneka hote haiM, para sUraja bana rozana karane vAlA koI eka hI hotA hai| samaya gaMvAne vAloM se yaha duniyA bharI hai, para itihAsa banAne vAlA koI saumya sA hI hotA hai| prazaMsA pAne vAle jaga meM aneka mileMge, priya bane sabhI kA aisA koI sajjana hI hotA hai / / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hArdika badhAI kisI kavi ne bahuta hI sundara kahA hai dhIre-dhIre re manA, dhIre saba kucha hoya / mAlI sIMce so ghar3A, Rtu Avata phala hoya / / hara kArya meM saphalatA samaya Ane para hI prApta hotI hai| eka kisAna bIja bokara sAla bhara taka mehanata karatA hai taba jAkara use phasala prApta hotI hai| cAra sAla taka College meM mehanata karane ke bAda vidyArthI Doctor, Engineer yA MBA hotA hai| sAdhvI saumyagaNAjI Aja saphalatA ke jisa zikhara para pahu~cI hai usake pIche unakI varSoM kI mehanata evaM dhairya nIMva rUpa meM rahe hue haiN| lagabhaga 30 varSa pUrva saumyAjI kA Agamana hamAre maNDala meM eka choTI sI gur3iyA ke rUpa meM huA thaa| vyavahAra meM laghutA, vicAroM meM saralatA evaM buddhi kI zreSThatA unake pratyeka kArya meM tabhI se parilakSita hotI thii| gyAraha varSa kI nizA jaba pahalI bAra pUjyAzrI ke pAsa vairAgyavAsita avasthA meM AI taba mAtra cAra mAha kI avadhi meM pratikramaNa, prakaraNa, bhASya,karmagrantha, prAta:kAlIna pATha Adi kaMThastha kara lie the| unakI tIvra buddhi evaM smaraNa zakti kI prakharatA ke kAraNa pUjya choTe ma.sA. (pUjyA zaziprabhA zrIjI ma.sA.) unheM adhika se adhika cIjeM sikhAne kI icchA rakhate the| nizA kA bAla mana jaba adhyayana se uktA jAtA aura bAla sulabha ceSTAoM ke lie mana utkaMThita hone lagatA, to kaI bAra vaha ghaMToM upAzraya kI chata para to kabhI sIr3hiyoM meM jAkara chupa jAtI tAki use adhyayana na karanA pdd'e| paraMtu yaha usakI bAla krIr3Ae~ thii| 15-20 gAthAe~ yAda karanA usake lie eka sahaja bAta thii| unake adhyayana kI lagana evaM sIkhane kI kalA Adi ke anukaraNa kI preraNA Aja bhI choTe ma.sA. Ane vAlI naI maMDalI ko dete haiN| sUtrAgama adhyayana, jJAnArjana, lekhana, zodha Adi ke kArya meM unhoMne jo zrRMkhalA prArambha kI hai Aja sajjanamaMDala meM usameM kaI kar3iyA~ jur3a gaI haiM parantu mukhya kar3I to Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xl... zodha prabandha sAra mukhya hI hotI hai| ye sabhI ke lie preraNA bana rahI haiM kintu inake bhItara jo preraNA AI vaha kahIM na kahIM pUjya guruvaryA zrI kI asIma kRpA hai| ucca ur3Ana nahIM bhara sakate tuccha bAharI camakIle para mahata karma ke lie cAhie mahata preraNA bala bhI bhItara ___ yaha mahata preraNA guru kRpA se hI prApta ho sakatI hai| vinaya, saralatA, zAlInatA, RjutA Adi guNa gurukRpA kI prApti ke lie Avazyaka hai| saumyAjI kA mana zurU se sIdhA evaM sarala rahA hai| sAMsArika kapaTa-mAyA yA vyavahArika aupacArikatA nibhAnA inake svabhAva meM nahIM hai| pUjya pravartinIjI ma.sA. ko kaI bAra ye sahaja meM kahatI 'mahArAja zrI!' maiM to ApakI koI sevA nahIM karatI, na hI mujhameM vinaya hai, phira merA uddhAra kaise hogA, mujhe guru kRpA kaise prApta hogI?' taba pUjyAzrI pharamAtI- 'saumyA! tere Upara to merI anAyAsa kRpA hai, tUM ciMtA kyoM karatI hai? tUM to mahAna sAdhvI bnegii|' Aja pUjyAzrI kI hI antasa zakti evaM AzIrvAda kA prasphoTana hai ki lokaiSaNA, loka prazaMsA evaM loka prasiddhi ke moha se dUra ve zruta sevA meM sarvAtmanA samarpita haiN| jitanI samarpita ve pUjyA zrI ke prati thI utanI hI vinamra anya gurujanoM ke prati bhii| guru bhaginI maMDala ke kAryoM ke lie bhI ve sadA tatpara rahatI haiN| cAhe bar3oM kA kArya ho, cAhe choToM kA unhoMne kabhI kisI ko TAlane kI koziza nahIM kii| cAhe priyadarzanA zrIjI ho, cAhe divyadarzanA zrIjI, cAhe zubhadarzanAzrIjI ho, cAhe zIlaguNA jI Aja taka sabhI ke sAtha inhoMne laghu banakara hI vyavahAra kiyA hai| kanakaprabhAjI, saMyamaprajJAjI Adi laghu bhaginI maMDala ke sAtha bhI inakA vyavahAra sadaiva sammAna, mAdhurya evaM apanepana se yukta rahA hai| ye jinake bhI sAtha cAturmAsa karane gaI haiM unheM guruvata sammAna diyA tathA unakI viziSTa Antarika maMgala kAmanAoM ko prApta kiyA hai| pUjyA vinItA zrIjI ma.sA., pUjyA maNiprabhAzrIjI ma.sA., pUjyA hemaprabhA zrIjI ma.sA., pUjyA sulocanA zrIjI ma.sA., pUjyA vidyutaprabhAzrIjI ma.sA. Adi kI ina para vizeSa kRpA rahI hai| pUjya upAdhyAya zrI maNiprabhasAgarajI ma.sA., AcArya zrI padmasAgarasUrijI ma.sA., AcArya zrI kIrtiyazasUrijI Adi ne inheM apanA Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...xii snehAzISa evaM mArgadarzana diyA hai| AcArya zrI rAjayazasUrijI ma.sA., pUjya bhrAtA zrI vimalasAgarajI ma.sA. evaM pUjya vAcaMyamA zrIjI (bahana) ma.sA. inakA Ph.D. evaM D.Litt. kA viSaya vidhi-vidhAnoM se sambandhita hone ke kAraNa inheM 'vidhiprabhA' nAma se hI bulAte haiN| pUjyA zaziprabhAjI ma.sA. ne adhyayana kAla ke atirikta inheM kabhI bhI apane se alaga nahIM kiyA aura Aja bhI hama sabhI guru bahanoM kI apekSA guru nizrA prApti kA lAbha inheM hI sarvAdhika milatA hai| pUjyAzrI ke cAturmAsa meM apane vividha prayAsoM ke dvArA cAra cA~da lagAkara ye unheM aura bhI adhika jAnadAra banA detI haiN| ___tapa-tyAga ke kSetra meM to bacapana se hI inakI vizeSa ruci thii| navapada kI olI kA prArambha inhoMne gRhastha avasthA meM hI kara diyA thaa| inakI choTI umra ko dekhakara choTe ma.sA. ne kahA- dekho! tumheM tapasyA ke sAtha utanI hI par3hAI karanI hogI taba to olIjI karanA anyathA nhiiN| ye bolI- maiM roja pandraha nahIM bIsa gAthA karUMgI Apa mujhe olIjI karane dIjie aura usa samaya olIjI karake sampUrNa prAta:kAlIna pATha kaMThAgra kiye| bIsasthAnaka, vardhamAna, navapada, mAsakSamaNa, zreNI tapa, cattAri aTTha dasa doya, paiMtAlIsa Agama, gyAraha gaNadhara, caudaha pUrva, aTThAIsa labdhi, dharmacakra, pakhavAsA Adi kaI choTe-bar3e tapa karate hue inhoMne adhyayana evaM tapasyA donoM meM hI apane Apako sadA agrasara rkhaa| Aja unake varSoM kI mehanata kI phalazruti huI hai| jisa zodha kArya ke lie ve gata 18 varSoM se juTI huI thI usa saMkalpanA ko Aja eka mUrta svarUpa prApta haA hai| aba taka saumyAjI ne jisa dhairya, lagana, ekAgratA, zruta samarpaNa evaM dRr3haniSThA ke sAtha kArya kiyA hai ve unameM sadA vRddhiMgata rhe| pUjya guruvaryA zrI ke nakSe kadama para Age bar3hate hue ve unake kAryoM ko aura nayA AyAma deM tathA zruta ke kSetra meM eka nayA avadAna prastuta kreN| inhIM zubha bhAvoM ke sAtha guru bhaginI maNDala Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubhUti kI prabhAta vidhi-vidhAna eka athAha evaM asIma mahAsAgara hai| dharma-karma kI vividha nadiyA~ evaM upanadiyA~ isameM samAhita ho jAtI hai| kisI apekSA se bhinna rUpa pratibhAsita hone vAlI samasta dhArAe~ yahA~ eka rUpa ho jAtI hai| vidhi-vidhAna kA abhipreta pUjA, pratikramaNa, pratiSThA Adi Ayojana mAtra nahIM hai| yaha jIvana jIne kI kalA arthAta Art of Living hai| kevala vaiyaktika jagata para hI nahIM apitu sAmAjika, AdhyAtmika, zArIrika Adi vividha staroM para isakA apratima prabhAva parilakSita hotA hai| Agama vANI ko AcaraNa meM rUpAntarita karane ke lie yaha eka viziSTa prayoga hai| vidhi-vidhAna kA eka artha jinavANI kI kriyAnviti hI hai| isI ke mAdhyama se mAnava apane sarvocca lakSya ko prApta kara sakatA hai| jisa taraha kisI bhI viSaya kA gUr3ha adhyayana karanA ho to use Ayu, kakSA, samaya sImA Adi kI apekSA se vargIkRta kiyA jAtA hai usI taraha Agama sammata vidhi-vidhAnoM ko bhI aneka apekSAoM se vargIkRta kiyA jA sakatA hai| jaina paramparA meM kucha vidhAna zrAvaka varga ke lie hai to kucha mAtra zramaNa varga ke lie| kaI aise vidhAna haiM jinameM donoM kA sahayoga upekSita hai to kucha donoM ke lie avazya krnniiy| yadyapi samasta kriyA vidhAnoM kA uddezya vyakti ko sva svarUpa ke nikaTa le jAnA hai| use nija meM sthApita kara jinatva kI prApti karavAnA hai| . mujhe vidhi granthoM kA adhyayana karate hue tatsambandhI eka bRhad svarUpa upasthita haa| usI vajaha se laghu rUpa meM prAraMbha hue zodha kArya ne itanA vistRta rUpa dhAraNa kara liyaa| prastuta zodha sArAMzikA meM usake apane nAma ke anusAra AloDita kie gae viSayoM kA saMkSipta evaM sArabhUta varNana kiyA gayA hai| isake mAdhyama se jijJAsu varga vidhi-vidhAna ke bRhada svarUpa se paricita to hogA hI, sAtha hI una viSayoM ko jAnane hetu ruci bhI jAgRta hogii| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...xlili vartamAna meM vidhi-vidhAna kA mUla svarUpa vismRta hotA jA rahA hai| ise bAhya kriyA, anuSThAna-ADaMbara meM hI sImita samajhA jAtA hai| isI bhramita mAnasikatA kA nivAraNa karane evaM vidhiyoM ke yathocita svarUpa ko samajhAne kA yaha eka laghu prayAsa hai| ___ 'jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana' eka sAmAnya viSaya pratIta hotA hai paraMtu isake artha gAMbhIrya para yadi vicAra kareM to isameM jIvana kI saphalatA evaM samarasatA kA madhura rasa samAyA huA hai| yadi hama 'jaina' zabda kI vivakSA kareM to jaina kula meM janma lene vAlA jaina hai yaha Ama mAnyatA hai paraMtu vastuta: jinavANI ke AdhAra para ciMtana kareM to hara vaha vyakti jo jinezvara paramAtmA kI vANI ko jAnatA aura mAnatA hai evaM tadanusAra hI apanA AcaraNa karatA hai vaha jaina hai| prabhu mahAvIra ne kahA hai vyakti janma se nahIM apitu apane karma se jaina banatA hai| zrAvakAcAra-zramaNAcAra Adi kA pAlana karane vAlA hI saccA jaina hai| vidhi-vidhAna hamAre dainika prayoga kA zabda hai| sAmAnyatayA pUjana, mahApUjana, pratiSThA Adi anuSThAnoM meM sampanna kI jAne vAlI kriyAoM ko vidhi-vidhAna samajhA jAtA hai| yadi thor3A gaharAI se anveSaNa kareM to vidhi-vidhAna, yaha zAstrAnusAra jIvana jIne kI kalA hai| yaha zAstrIya siddhAntoM kA prAyogika svarUpa hai| jaba Laboratory meM koI bhI prayoga karanA ho to sarvaprathama usake Procedure arthAta kriyA karane kI vidhi evaM usake niyamopaniyama kI jAnakArI honA Avazyaka hai| usI vidhi yA Procedure ke AdhAra para vaha kriyA prAyogika rUpa meM sampanna kI jAtI hai ataH kriyA karane kA prAyogika yA Practical tarIkA vidhi hai tathA zAstroM meM nirdiSTa kI gaI vaha vidhi, vidhAna kahalAtA hai| vidhi, kriyA kA Acarita yA Practical rUpa hai aura vidhAna, nirdiSTa vidhi kA Theoritical part hai| isa spaSTIkaraNa ke AdhAra para hama zAstrokta rUpa se jo bhI AcaraNa karate haiM vaha sabhI vidhi-vidhAna haiN| isI arthAnusAra isa zodha kArya ke antargata zrAvakAcAra, zramaNAcAra, tapa, pratikramaNa, pUjA Adi dainika kriyAe~, pratiSThA Adi Atmazodhaka anuSThAna evaM mudrAe~ Adi mukhya viSayoM kA samAveza karate hue unakA samyaka svarUpa prastuta kiyA hai| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xliv... zodha prabandha sAra kahane ko jaina dharma eka paramparA hai parantu jaise vRkSa kI aneka zAkhAupazAkhAe~ hotI hai vaise hI jaina paramparA meM zvetAmbara, digambara tadanantara unameM bhI aneka bheda rekhAe~ haiN| isa zodha kArya meM mukhya rUpa se jaina paramparAvartI zvetAmbara, digambara, terApaMthI, sthAnakavAsI, pAyacchaMdagaccha, acalagaccha Adi kI sAmAcAriyoM meM pracalita vidhiyoM kA tulanAtmaka adhyayana kiyA gayA hai| isI ke sAtha jahA~-jahA~ vidhi-vidhAnoM meM bheda parilakSita hotA hai unakI carcA bhI kI hai| yadi apane ciMtana ko thor3I virATatA deM to jJAta hotA hai ki jaina dharma yaha jana dharma hai| yadi vartamAna bhAratIya paramparA kI bAta kareM to aneka dharmoM kA jIvaMta svarUpa yahA~ pallavita ho rahA hai| pracalita dharma sampradAyoM meM bhI hindU evaM bauddha paramparAe~ jaina dharma ke atyanta nikaTavartI pratIta hotI haiN| yaha tInoM bhArata kI prAcya paramparAe~ mAnI jAtI haiN| kaI naitika mUlyoM evaM AcAra saMhitAoM ko lekara samarUpatA hai to kaI saiddhAntika niyamoM meM matabheda bhii| kaI kriyAoM meM mAtra nAma kI samarUpatA hai to kucha kriyAoM meM kiMca sAmya aura kiMca vaiSamya hai| suspaSTa hai ki jaina, hindU evaM bauddha yaha tInoM paramparAe~ eka-dUsare se prabhAvita hone ke sAtha-sAtha bhAratIya darzana ke tIna bhinna dhArAoM kA pratIka bhI hai| inake dvArA bhAratIya saMskRti kA samucita svarUpa samupasthita ho jAtA hai isalie zodha ke antargata ina tIna paramparAoM kI vizeSa tulanA kI hai| pratyeka dharma evaM saMskRti meM deza-kAla paristhiti ke anusAra kaI navIna mUlyoM kA samAveza evaM prAcya vidhAnoM meM parivartana hotA hai| vividha pariprekSyoM meM una mUlyoM kA bhinna-bhinna prabhAva hotA hai| jaise ki kina sthitiyoM meM kaunase siddhAnta kI kyA bhUmikA hai? kauna sA vidhAna hamArI pArivArika, sAmAjika, rASTrIya saMracanA ko kisa taraha prabhAvita karatA hai? vartamAna zikSA paddhati meM hamAre vidhi-vidhAna kisa taraha sahayogI bana sakate haiM? prabaMdhana (Management) ke kSetra meM ina vidhiyoM kA kyA mUlya ho sakatA hai? vartamAna saMdarbho meM ina sabhI kI samIkSA honA Avazyaka hai tAki Adhunika jIvana zailI meM una sabhI vidhi-vidhAnoM kA prayoga AvazyakatAnusAra kiyA jA ske| inhIM tathyoM ko dhyAna meM rakhakara jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana kiyA haiN| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...xiv nirvivAdata: vidhi-vidhAna, yaha dharma evaM vijJAna kA anupama saMyoga hai| isake dvArA jahA~ AdhyAtmika uccatA evaM ramaNatA prApta hotI hai vahIM inakA AcaraNa zArIrika svasthatA, suMdaratA evaM sugar3hatA ke sAtha ApasI prema bhAva, mitratA Adi kI bhI sthApanA karatA hai| mudrA Adi kA prayoga supta AMtarika viziSTa zaktiyoM ko jAgRta kara vyakti ko saphalatA ke carama para paha~cAtA hai| __isa zodha ke mAdhyama se yuvA varga meM dharma ke prati sthApita hotI mithyA dhAraNAoM kA nivAraNa hogA tathA dharma kA vighaTita evaM vizrRMkhalita hotA svarUpa sahI dizA ko prApta kregaa| sujJa varga isakA upayoga kara apane aMtara paTala udghATita kareM aura dharma ke marma ko jAnate hue laukika evaM lokottara samRddhi ke rAjamArga para agrasara ho sakeM, isI ke sAtha jIvana meM hamAre pAradarzitA A sake kathanI aura karanI meM samarUpatA lA sakeM zAstra nihita naitika mUlyoM ko jIvana maMtra banA sakeM dharma sUtroM kA samanvaya vijJAna ke sAtha karavA sakeM inhIM maMgala AkAMkSAoM saha eka U~cI ur3Ana... Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vandanA kI jhaMkAra jaina vidhi-vidhAnoM se sambandhita eka bRhadstarIya anveSaNa Aja pUrNAhuti kI pratIkSita arUNima velA para hai| jinakA pratyakSa-apratyakSa saMbala isa virAT viSaya ke pratipAdana meM AdhAra staMbha banA una sabhI upakArI janoM kI abhivandanAanumodanA karane ke lie mana taraMgita ho rahA hai| yadyapi unheM pUrNataH abhivyakti denA asaMbhava hai phira bhI sAmarthya juTAtI huI karabaddha hokara sarvaprathama, jinake divya jJAna ke Aloka ne bhavya jIvoM ke hRdayAndhakAra ko dUra kiyA, jinakI paiMtIsa guNayukta vANI ne jIva jagata kA uddhAra kiyA, jinake roma-roma se nirjharita karUNA bhAva ne samasta jIvarAzi ko abhayadAna diyA tathA mokSa mArga para ArohaNa karane hetu samyaka cAritra kA mahAdAna diyA, aise bhavo bhava upakArI sarvajJa arihaMta paramAtmA ke caraNa sarojoM meM ananta - ananta vaMdanA karatI hU~ / jinake smaraNa mAtra se duHsAdhya kArya sarala ho jAtA hai aise sAdhanA sahAyaka, siddhi pradAyaka zrI siddhacakra ko Atmastha vaMdana / cintAmaNi ratna kI bhA~ti hara cintita svapna ko sAkAra karane vAle, kAmadhenu kI bhA~ti hara abhilASA ko pUrNa karane vAle evaM jinakI varada chA~ha meM jinazAsana dedIpyamAna ho rahA hai aise krAnti aura zAnti ke pratIka cAroM dAdA gurUdeva tathA sakala zrutadhara AcAryoM ke caraNAravinda meM bhAvabhInI vandanA / prabala puNya ke svAmI, saralahRdayI, zAsana uddhAraka, kharataragacchAcArya zrI majjina kailAzasAgara sUrIzvarajI ma.sA. ke pavitra caraNoM meM zraddhA bharI vaMdanA / jinhoMne sadA apanI kRpAvRSTi evaM preraNAdRSTi se isa zodha yAtrA ko lakSya taka pahu~cAne hetu protsAhita kiyaa| jinake prajJAzIla vyaktitva evaM sRjanazIla kartRtva ne jaina samAja meM abhinava cetanA kA pallavana kiyA, jinakI antas bhAvanA ne merI adhyayana ruci ko jIvanta rakhA aise upAdhyAya bhagavanta pUjya gurudeva zrI maNiprabhasAgarajI ma.sA. ke caraNa nalinoM meM koTizaH vandana / maiM hRdayAvanata hU~ prabhutvazIla evaM snehila vyaktitva ke dhanI, guNa garimA se maMDita pa.pU. AcArya padmasAgarasUrIzvarajI ma.sA. kI, jinhoMne kobA lAibrerI ke mAdhyama se duSprApya granthoM ko upalabdha karavAyA tathA sahRdayatA evaM udAratA ke sAtha merI zaMkAoM kA samAdhAna kara pragati pAtheya pradAna kiyaa| unhIM ke nizrAvartI manojJa svabhAvI, gaNivaryya zrI prazAMtasAgarajI ma.sA. kI bhI maiM RNI hU~ jinhoMne Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...xivii nisvArtha bhAva se sadA sahayoga karate hue mujhe utsAhita rkhaa| ____ maiM kRtajJa hU~ sarasvatI sAdhanA patha pradIpa, pa.pU. jyeSTha bhrAtA zrI vimalasAgarajI ma.sA. ke prati, jinhoMne isa zodha kArya kI mUlyavattA kA Akalana karate hue merI aMtazcetanA ko jAgRta rkhaa| maiM sadaiva upakRta rahaMgI pravacana prabhAvaka, zAstra vettA, sanmArga praNetA pa.pU. AcArya zrI kIrtiyaza sUrIzvarajI ma.sA evaM Agama marmajJa, saMyamotkarSI pa.pU. ratnayaza vijayajI ma.sA ke prati, jinhoMne navIna granthoM kI jAnakArI dene ke sAthasAtha zodha kArya kA praNayana karate hue ise vibudha jana grAhya banAkara pUrNatA pradAna kii| maiM AsthA praNata hU~ jagavallabha pa.pU. AcArya zrI rAjayaza sUrIzvarajI ma.sA evaM vAtsalya mUrti pa.pU. bahana mahArAja vAcaMyamA zrIjI ma.sA ke prati, jinhoMne samaya-samaya para apane anubhava jJAna dvArA merI duvidhAoM kA nivAraNa kara isa kArya ko bhavyatA pradAna kii| ____ maiM natamastaka hU~ samanvaya sAdhaka, bhakta sammohaka, sAhitya uddhAraka, acala gacchAdhipati pa.pU. AcArya zrI guNaratnasAgara sUrIzvarajI ma.sA. ke caraNoM meM, jinhoMne apratyakSa rUpa se merI jijJAsAoM kA samAdhAna karake mere kArya ko Age bddh'aayaa| ___ maiM AsthA praNata hU~ lADanUM vizva bhAratI ke preraNA puruSa, aneka granthoM ke sRjanahAra, kuzala anuzAstA, sAhitya manISI AcArya zrI tulasI evaM AcArya zrI mahAprajJajI ke caraNoM meM, jinake sRjanAtmaka kAryoM ne isa sAphalya meM AdhAra bhUmi pradAna kii| isI zrRMkhalA meM zraddhAnata hU~ tristutika gacchAdhipati, puNyapuMja pa.pU. AcArya zrI jayantasena sUrIzvarajI ma.sA. ke prati, jinhoMne hara saMbhava sva sAmAcArI viSayaka tathyoM se avagata karavAte hue isa zodha ko sulabha bnaayaa| maiM zraddhAvanata hU~ vizva prasiddha, pravacana prabhAvaka, krAntikArI santa pravara zrI taruNasAgarajI ma.sA ke prati, jinhoMne yathocita sujhAva dekara rahasya anveSaNa meM sahAyatA pradAna kii| maiM AbhArI hU~ mRdula svabhAvI pa.pU. pIyUSasAgarajI ma.sA. evaM gUr3ha svAdhyAyI pa. pU. samyakratnasAgarajI ma.sA. kI jinhoMne sadaiva merA utsAha vardhana kiyaa| upakAra smaraNa kI isa kar3I meM antarhadaya se upakRta hU~ mahattarA pada vibhUSitA pU. vinItA zrIjI ma.sA., pravartinI pravarA pU. candraprabhA zrIjI ma.sA., saralamanA pU. candrakalA zrIjI ma.sA., marUdhara jyoti pU. maNiprabhA zrIjI ma.sA., sneha gaMgotrI Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xivili... zodha prabandha sAra pU. hemaprabhA zrIjI ma.sA. evaM anya sabhI samAdRta sAdhvI maMDala ke prati, jinake antara mana kI maMgala kAmanAoM ne mere mArga ko niSkaMTaka banAyA tathA AtmIyatA pradAna kara samyak jJAna ke arjana ko pravarddhamAna rkhaa| jinakI mRdutA, dRr3hatA, gaMbhIratA, kriyAniSThatA evaM anubhava praur3hatA ne sujJajanoM ko sanmArga pradAna kiyA, jinakA nizchala vyavahAra 'jahA aMto tahA bahiM' kA jIvanta udAharaNa thA, jo paMcama Are meM cauthe Are kI sAkSAta pratimUrti thI, aisI zraddhAloka kI devatA, vAtsalya vAridhi, pravartinI mahodayA, gurUvaryA zrI sajjana zrIjI ma.sA ke pAvana padmoM meM sarvAtmanA vaMdana karatI huuN| maiM uRNa bhAvoM se kRtajJa hU~ japa evaM dhyAna kI nirmala jyoti se prakAzamAna tathA cAritra evaM tapa kI sAdhanA se dIptimAna sajjanamaNi pa.pU. guruvaryA zaziprabhA zrIjI ma.sA ke prati, jinhoMne mujha jaise anaghar3a patthara ko sAkAra rUpa pradAna kiyaa| ___maiM antarhadaya se AbhArI hU~ mere zodha kArya kI prAraMbhakartA, ananya gurU samarpitA, jyeSTha gurU bhaginI pU. priyadarzanA zrIjI ma.sA. tathA sevAbhAvI pU. divyadarzanA zrIjI ma.sA., svanimagnA pU. tattvadarzanA zrIjI ma.sA., dRr3ha manobalI pU. samyagdarzanA zrIjI ma.sA., smita vadanA pU. zubhadarzanA zrIjI ma.sA., mitabhASI pU. muditaprajJA zrIjI ma.sA., samanvaya svabhAvI pU. zIlaguNAjI, mRdu bhASiNI sAdhvI kanakaprabhAjI, komala hRdayI zrutadarzanAjI, prasanna svabhAvI sAdhvI saMyamaprajJAjI Adi samasta guru bhagini maNDala kI; jinhoMne sAmAjika dAyittvoM se nivRtta rakhate hue sadbhAvoM kI sugandha se mere mana ko tarortAjA rkhaa| merI zodha yAtrA ko pUrNatA ke zikhara para pahu~cAne meM ananya sahayoginI, sahaja svabhAvI sthitaprajJA jI evaM vinamrazIlA saMvegaprajJA jI tathA isI ke sAtha alpa bhASiNI suzrI monikA bairAThI evaM zAnta svabhAvI sazrI sImA chAjer3a ko sAdhuvAda detI huI unake ujjvala bhaviSya kI tahedila se kAmanA karatI huuN| ___ maiM antastha bhAvoM se upakRta hU~ zruta samAja ke gaurava puruSa, jJAna pipAsuoM ke lie sadjJAna prapA ke samAna, AdaraNIya DaoN. sAgaramalajI ke prati, jinakA saphala nirdezana isa zodha kArya kA mUlAdhAra hai| isa bRhad zodha ke kArya kAla meM hara taraha kI sevAoM ke lie tatpara, udArahRdayI zrImatI maMjujI sunIlajI botharA (rAyapura) ke bhaktibhAva kI anuzaMsA karatI huuN| __jinhoMne dUrastha rahakara bhI isa jJAna yajJa ko nirbAdha rUpa se pravAhamAna banAe rakhane meM yathocita sevAe~ pradAna kI, aisI zrImatI prItijI ajitajI pArakha (jagadalapura) bhI sAdhuvAda ke pAtra haiN| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra...xlix sevA smaraNa kI isa zrRMkhalA meM maiM RNI hU~ kolakAtA nivAsI, ananya sevAbhAvI zrI candrakumArajI zakuMtalAjI muNota kI, jinhoMne r3hAI sAla ke kolakAtA pravAsa meM bhrAtAtulya sneha evaM sahayoga pradAna karate hue apanI sevAe~ anavarata pradAna kii| zrI khemacaMdajI kiraNajI bAMThiyA kI avismaraNIya sevAe~ bhI isa zodha yAtrA kI pUrNatA meM ananya sahayogI bnii| sahayoga kI isa zrRMkhalA meM maiM AbhArI hU~, TATA nivAsI zrI jinendrajI nIlamajI baida kI, jinake athaka prayAsoM se mudrAoM kA rekhAMkana saMbhava ho paayaa| anumodanA kI isa kar3I meM kolakAtA nivAsI zrI kAntilAlajI mukIma, maNilAlajI dUsAja, kamalacaMdajI dhAMdhiyA, vimalacandajI mahamavAla, vijayendrajI saMkhalecA, ajayajI botharA, mahendrajI nAhaTA, pannAlAla dUgar3a, nirmalajI kocara Adi kI sevAoM ko vismRta nahIM kara sakatI hU~ / banArasa nivAsI zrI azvinabhAI zAha, lalitajI bhaMsAlI, kIrti bhAI dhruva divyezajI zAha, rAhulajI gAMdhI Adi bhI sAdhuvAda ke adhikArI haiM jinhoMne apanI AtmiyatA evaM niHsvArtha sevAe~ banArasa pravAsa ke bAda bhI banAe rkhii| isI kar3I meM banArasa senTrala lAibrerI ke mukhya lAibreriyana zrI saMjayajI sarrApha evaM zrI vivekAnandajI jaina kI bhI maiM atyaMta AbhArI hU~ ki unhoMne pustakeM upalabdha karavAne meM apanA ananya sahayoga diyaa| isI zrRMkhalA meM zrI kolakAtA saMgha, muMbaI saMgha, jayapura saMgha, mAlegA~va saMgha, ahamadAbAda saMgha, banArasa saMgha, zAjApura saMgha, TATA saMgha ke padAdhikAriyoM evaM dharma samarpita sadasyoM ne sthAnIya sevAe~ pradAna kara isa zodha yAtrA ko sarala evaM sugama banAyA ataH una sabhI ko sAdhuvAda detI hU~ / isa zodha kArya ko prAmANika banAne meM kobA lAibrerI ( ahamadAbAda) evaM vahA~ ke sadasyagaNa manoja bhAI, ketana bhAI, arUNajI Adi, ela. DI. insTITyUTa (ahamadAbAda), prAcya vidyApITha (zAjApura), pArzvanAtha zodha saMsthAna (vArANasI) evaM lAibreriyana omaprakAza siMha tathA saMsthAna adhikAriyoM ne yathecchita pustakoM ke AdAna-pradAna meM jo sahayoga diyA, usake lie maiM unakI sadaiva AbhArI rhuuNgii| prastuta kArya ko jana samudAya ke lie upayogI banAne meM jinakI puNyarAzi saMbala banI hai una samasta zrutapremI lAbhArthI parivAra kI unmukta kaNTha se anumodanA karatI haiN| ina zodha kRtiyoM ko kampyUTarAIjDa, saMzodhana evaM seTiMga karane meM ananya sahayogI vimalacandra mizrA (vArANasI) kA atyanta AbhAra mAnatI hU~ / Apake Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1... zodha prabandha sAra vinamra, suzIla evaM sajjana svabhAva ne mujhe aneka bAra ke prUpha saMzodhana kI cintAoM se sadaiva mukta rkhaa| svayaM ke kArobAra ko saMbhAlate hue Apane isa bRhad kArya ko jisa niSThA ke sAtha pUrNa kiyA hai yaha sAmAnya vyakti ke lie nAmumakina hai| isI zrRMkhalA meM zAMta svabhAvI zrI raMjanajI, rohitajI koThArI (kolakAtA) bhI dhanyavAda ke pAtra haiN| sampUrNa pustakoM ke prakAzana evaM kaeNvara DijAiniMga meM apramatta hokara aMtaramana se sahayoga diyaa| zodha prabaMdha kI sampUrNa kaoNpI banAne kA lAbha lekara Apa zruta saMvardhana meM bhI parama hetubhUta bane haiN| 23 khaNDoM ko AkarSaka evaM cittaraMjaka kaeNvara se nayanaramya banAne ke lie kaeNvara DijAInara zaMbhu bhaTTAcArya kI bhI maiM tahedila se AbhArI hU~ / ise saMyoga kahU~ yA vidhi kI vicitratA ? merI prathama zodha yAtrA kI saMkalpanA lagabhaga 17 varSa pUrva jahA~ se prArambha huI vahIM para usakI carama pUrNAhuti bhI ho rahI hai| zrI jinaraMgasUri pauzAla (kolakAtA) adhyayana yogya sarvazreSTha sthAna hai| yahA~ ke zAnta-prazAnta paramANu manoyoga ko adhyayana ke prati jor3ane meM atyanta sahAyaka bane haiN| isI ke sAtha maiM sAdhuvAda detI hU~ zrIjinaraMgasUri pauzAla, kolakAtA ke TrasTI zrI kamalacaMdajI dhAMdhiyA, kAntilAlajI mukIma, vimalacaMdajI mahamavAla, maNilAlajI dUsAja Adi samasta bhUtapUrva evaM vartamAna TrasTiyoM ko, jinhoMne adhyayana evaM sthAna kI mahattvapUrNa suvidhA ke sAtha kampojiMga meM bhI pUrNa rUpa se artha sahayoga diyaa| inhIM kI pitRvata chatra-chAyA meM yaha zodha kArya zikhara taka pahu~ca pAyA hai| isa avadhi ke daurAna grantha Adi kI Avazyaka suvidhAoM hetu zAjApura, banArasa Adi zodha saMsthAnoM meM pravAsa rhaa| una dinoM se hI jauharI saMgha ke padAdhikArIgaNa kAntilAlajI mukIma, maNilAlajI dUsAja, vimalacandajI mahamavAla Adi bAra-bAra nivedana karate rahe ki Apa pUrvI kSetra kI tarapha eka bAra phira se pdhaarie| hama Apake adhyayana kI pUrNa vyavasthA kreNge| unhIM kI sadbhAvanAoM ke phalasvarUpa zAyada isa kArya kA aMtima praNayana yahA~ ho rahA hai| isI ke sAtha zodha pratiyoM ke mudraNa kArya meM bhI zrI jinaraMgasUri pauzAla TrasTiyoM kA hArdika sahayoga rahA hai / antataH yahI kahU~gI prabhu vIra vANI udyAna kI, saurabha se mahakI jo kRti / jar3a vakra buddhi se jo maiMne, kI ho isakI vikRti / avinaya, avajJA, AzAtanA, yadi huI ho zruta kI vaMcanA / micchAmi dukkaDam detI hU~, svIkAra ho mujha prArthanA / / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ micchAmi dukkaDaM Agama marmajJA, Azu kavayitrI, jaina jagata kI anupama sAdhikA, pravartinI pada suzobhitA, kharataragaccha dIpikA pU. guruvaryA zrI sajjana zrIjI ma.sA. kI antaraMga kRpA se Aja choTe se lakSya ko pUrNa kara pAI huuN| ___ yahA~ zodha kArya ke praNayana ke daurAna upasthita hue kucha saMzaya yukta tathyoM kA samAdhAna karanA cAhU~gI sarvaprathama to muni jIvana kI autsargika maryAdAoM ke kAraNa jAnateajAnate kaI viSaya anachue raha gae haiN| upalabdha sAmagrI ke anusAra hI viSaya kA spaSTIkaraNa ho pAyA hai ataH kahIM-kahIM sandarbhita viSaya meM apUrNatA bhI pratIta ho sakatI hai| dUsarA jaina saMpradAya meM sAdhvI varga ke lie kucha niyata maryAdAe~ haiM jaise pratiSThA, aMjanazalAkA, upasthApanA, padasthApanA Adi karavAne evaM Agama zAstroM ko par3hAne kA adhikAra sAdhvI samudAya ko nahIM hai| yogodavahana, upadhAna Adi kriyAoM kA adhikAra mAtra padasthApanA yogya muni bhagavaMtoM ko hI hai| ina paristhitiyoM meM prazna upasthita ho sakatA hai ki kyA eka sAdhvI anadhikRta saMvaM ananubhUta viSayoM para apanA cintana prastuta kara sakatI hai? isake javAba meM yahI kahA jA sakatA hai ki 'jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana' yaha zodha kA viSaya hone se yatkiMcita likhanA Avazyaka thA ataH guru AjJA pUrvaka vidvavara AcArya bhagavaMtoM se dizA nirdeza evaM samyaka jAnakArI prAptakara prAmANika ullekha karane kA prayAsa kiyA hai|| __tIsarA prAyazcitta dene kA adhikAra yadyapi gItArtha muni bhagavaMtoM ko hai kintu prAyazcitta vidhi adhikAra meM jIta (pracalita) vyavahAra ke anusAra prAyazcitta yogya tapa kA varNana kiyA hai| isakA uddezya mAtra yahI hai ki thavya jIva pApa dhIrU baneM evaM doSakArI kriyAoM se paricita Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ii... zodha prabandha sAra hoveM / koI bhI AtmArthI ise dekhakara svayaM prAyazcitta grahaNa na kreN| isa zodha ke antargata kaI viSaya aise haiM jinake lie kSetra kI dUrI ke kAraNa yathocita jAnakArI evaM samAdhAna prApta nahIM ho pAe, ataH tadviSayaka pUrNa spaSTIkaraNa nahIM kara pAI huuN| kucha logoM ke mana meM yaha zaMkA bhI utpanna ho sakatI hai ki mudrA vidhi ke adhikAra meM hindU, bauddha, nATya Adi mudrAoM para itanA gUr3ha adhyayana kyoM? mudrA eka yaugika prayoga hai| isakA sAmAnya hetu jo bhI ho paraMtu isakI anuzruti AdhyAtmika evaM zArIrika svasthatA ke rUpa meM hI hotI hai| prAyaH mudrAe~ mAnava ke dainika caryA se sambandhita hai| itara paramparAoM kA jaina paramparA ke sAtha pArasparika sAmya-vaiSamya bhI rahA hai ataH inake sadapakSoM ko ujAgara karane hetu anya mudrAoM para bhI gUr3ha anveSaNa kiyA hai| yahA~ yaha bhI kahanA cAhU~gI ki zodha viSaya kI virATatA, samaya kI pratibaddhatA, samucita sAdhanoM kI alpatA, sAdhu jIvana kI maryAdA, anubhava kI nyUnatA, vyAvahArika evaM sAmAnya jJAna kI kamI ke kAraNa sabhI viSayoM kA yathAyogya vizleSaNa nahIM bhI ho pAyA hai| hA~, vidhi-vidhAnoM ke aba taka aspRSTa pannoM ko kholane kA prayatna avazya kiyA hai| prajJA sampanna muni varga isake aneka rahasya paTaloM ko udghATita kara skeNge| yaha eka prAraMbha mAtra hai| antataH jinavANI kA vistAra karate hue evaM zodha viSaya kA anveSaNa karate hu alpamati ke kAraNa zAstra viruddha prarUpaNA kI ho, AcAryoM ke gUr3hArtha ko yathArUpa na samajhA ho, apane mata ko rakhate hu jAne-anajAne arhatavANI kA kaTAkSa kiyA ho, jinavANI kA apalApa kiyA ho, bhASA rUpa meM use samyaka abhivyakti na dI ho, anya kisI ke mata ko likhate hue usakA saMdarbha na diyA ho athavA anya kucha bhI jinAjJA viruddha kiyA ho yA likhA ho to usake lie trikaraNatriyogapUrkaka zruta rUpa jina dharma se micchAmi dukkar3am karatI huuN| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra pUjA vidhAna, anuSThAna aura adhyAtma mUlaka sAdhanAe~ pratyeka upAsanA paddhati ke anivArya aMga haiN| karmakANDaparaka anuSThAna inakA zarIra hai to adhyAtma sAdhanA inakA praann| bhAratIya saMskRti meM prAcInakAla se hI donoM pravRttiyA~ dRSTigocara hotI hai| donoM hI dharma sAdhanAoM kA mukhya AdhAra hai vidhividhaan| kisI bhI kArya kI saphalatA kA mUla AdhAra usakI sampAdana kI vidhi hotI hai| "vidhipUrvameva vihitaM kArya sarvaM phalAnvitaM bhvti|" arthAta koI bhI kArya jaba vidhi pUrvaka kiyA jAtA hai taba hI vaha saphala banatA hai| vidhi kA artha hai kArya karane kA triikaa| vaha kArya cAhe vyApAra sambandhI ho, vyavahAra sambandhI ho yA adhyAtma sambandhI, use paddhati pUrvaka sampanna karanA atyaMta Avazyaka hotA hai kyoMki tabhI vaha kArya zubha pariNAmoM meM hetubhUta bana sakatA hai| ___ vyAvahArika jIvana meM AcAragata vyavasthA kI ahama bhUmikA hai| bhAratIya sabhyatA meM AcArapakSa kA vargIkaraNa vibhinna siddhAntoM, dRSTiyoM aura maryAdAoM ke anusAra kiyA gayA hai| usI AcAra vyavasthA ke AdhAra para vividha dharma saMpradAyoM evaM naitika mUlyoM kA gaThana huA hai| ataeva sabhI dharmoM kA kendra bindu yahI AcAragata naitika vyavasthA mAnI jAtI hai| yahI mAnava dharma kA niyAmaka tattva hai| deza-kAla ke anusAra ina vyavasthAoM meM parivartana evaM parivardhana bhI hotA rahA hai| . bhAratIya saMskRti kI prAyaH sabhI paramparAoM meM vidhi-vidhAnoM kA astitva dekhA jAtA hai| kisI paramparA meM maulika vidhi-vidhAna kama ho sakate haiM to kisI meM adhika, paraMtu sabhI ke apane rIti-rivAja aura apanI svataMtra paramparA hai| jaMgala meM rahane vAle AdivAsI logoM kI bhI apanI sabhyatA evaM niyamamaryAdAe~ hotI hai| mAnava eka sAmAjika prANI mAnA jAtA hai aura samudAya meM rahane ke lie koI na koI vyavasthA honA Avazyaka hai| vastutaH vidhi-vidhAna samAja meM niyAmaka maryAdAoM kA kArya karate haiN| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2...zodha prabandha sAra __ Arya saMskRti mukhya rUpa se do bhAgoM meM vibhAjita hai- 1. pravRtti mUlaka vaidika paramparA evaM 2. nivRtti mUlaka zramaNa prmpraa| ___ 1. pravRttimUlaka paramparA- pravRttimArgI paramparA meM mukhya rUpa se vaidika dharma kA samAveza hotA hai| jaisA ki nAma se hI spaSTa hotA hai ki yahA~ pravRtti arthAta kriyAkAMDa ko mukhyatA dI jAtI hai| pravartaka dharma bhoga pradhAna dharma hai| yahA~ para dharma sAdhanA kA mukhya lakSya sukha-suvidhAoM kI prApti hI rahA hai| isa paramparA ke pravartakoM ne laukika jIvana ke lie dhana-dhAnya, patra-sampatti Adi kI kAmanA kI hai to lokottara jIvana meM svarga prApti kii| jaba una pravartakoM ko yaha anubhUti huI ki ina sukha-suvidhAoM kI prApti mAtra puruSArtha ke AdhAra para nahIM ho sakatI, isake lie kisI adRzya daivika zakti kI kRpA evaM sahayoga bhI Avazyaka hai| taba se hI isa paramparA meM devI-devatAoM ko prasanna karane tathA yajJa, havana, bali, stuti Adi dvArA unheM saMtuSTa karane kI paramparA prAraMbha huii| isI AdhAra para pravartaka dharma meM do zAkhAoM kA vikAsa huA- 1. bhaktimArga aura 2. krmmaarg| yaha saMskRti mUlata: bhautikatA pradhAna rahI hai| ataeva yahA~ yajJa, havana Adi karmakANDoM kI evaM gRhastha jIvana kI mukhyatA dekhI jAtI hai| paraMtu gRhastha jIvana evaM sAmAjika vyastatAoM ke bIca jJAna aura vairAgyapUrNa jIvana yApana karanA duSkara hotA hai, isalie yahA~ bhI saMnyAsa mArga kA vikAsa huaa| saMnyAsiyoM kA mArga bhakti mArga kahalAyA aura gRhastha kA kartavya pradhAna mArga karmamArga khlaayaa| isa paramparA meM bhI AtmA, mokSa, punarjanma Adi kI avadhAraNA hai tathA usa hetu saMnyAsa mArga ko Avazyaka mAnA hai| vastuta: yahA~ para gRhastha jIvana ko mukhyatA dete hue jIvana ke zeSa bhAga meM saMnyAsa grahaNa kA vidhAna batAyA gayA hai| isI karma mUlaka vyavasthA ke kAraNa yaha paramparA pravRttimArgI paramparA khlaaii| 2. nivRttimUlaka paramparA- nivRttimArgI paramparA, zramaNa paramparA ke nAma se vikhyAta hai| jaina evaM bauddha saMpradAya isI paramparA ke mukhya pratinidhi haiN| yaha dharma saMgha mukhya rUpa se cAra vargoM meM vibhAjita hai- 1. bhikSu 2. bhikSuNI 3. zrAvaka evaM 4. shraavikaa| sAdhu-sAdhvI kA saMgha zrAvaka-zrAvikAoM kI apekSA adhika suvyavasthita Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ... 3 evaM suniyaMtrita hotA hai| zrAvaka-zrAvikAoM ko vrata, niyama Adi ke pAlana meM vyaktigata svataMtratAe~ hotI hai| ve apanI ruci, zakti, paristhiti Adi ke anusAra yathAyogya dhArmika kriyA karate haiM evaM sAmAjika maryAdA anusAra vyavahArika pravRttiyoM meM lage rahate haiN| isI ke viparIta zramaNa varga sAMsArika kriyAkalApoM se sarvathA mukta rahate hue saMyama, tapa, tyAga kI ArAdhanA ke mAdhyama se adhyAtma mArga para gatizIla rahate haiN| zramaNa jIvana svArtha evaM parArtha kalyANa kA mArga hai| zramaNa Atma vidyA kI upalabdhi karate hue gRhastha varga ko AdhyAtmika mArga kA pAtheya pradAna karate haiN| jisase gRhasthoM dvArA isa mArga para calate hue kucha viziSTa prakAra kI AcAra vyavasthA yA vidhi vyavasthA kA anupAlana kiyA jAtA haiN| jaina evaM bauddha donoM saMpradAyoM meM gRhastha aura muni kI AcAra saMhitA kA nirUpaNa huA hai| yadyapi adhikAMza vidhi sambandhI niyamoM evaM upaniyamoM kA nirmANa pramukha rUpa se bhikSu bhikSuNiyoM ke lie dekhA jAtA hai| jaina evaM bauddha dharma kI AcAra vyavasthA kA mukhya AdhAra bhagavAna mahAvIra evaM bhagavAna buddha ke upadeza rahe haiN| inameM se kaI niyamoM kA nirdhAraNa tIrthaMkaroM ke dvArA kiyA gayA to kaI niyama - upaniyama zrutakevalI bhadrabAhu svAmI evaM gItArtha AcAryoM dvArA banAe ge| dravya, kSetra, kAla aura bhAva ko dRSTi meM rakhate hue mUla niyamoM ke anukUla evaM avirodhI niyama-upaniyama bhI banAe ge| AcArya haribhadrasUri ke anusAra jo niyama saMyama sAdhanA meM vRddhi kare evaM asaMyama kI pravRttiyoM kA virodha kare vaha sabhI vidhi ke rUpa meM grAhya haiN| jaina evaM bauddha paramparA nivRttimArgI hone ke sAtha-sAtha mUla rUpa meM AcAra pradhAna haiN| parantu donoM paddhatiyoM kI AcAra vyavasthA meM aMtara bhI hai / nivRttimArgI paramparA kA mukhya lakSya yogoM se virakti arthAta mokSa kI prApti hai| isI kAraNa yahA~ jJAna evaM vairAgya kI sAdhanA ko pramukhatA dI gaI hai| nivRttimArgI paramparA ke prAraMbha kAla meM karmakANDa kA koI sthAna nahIM thA / parantu kramazaH vaidika paramparA evaM laukika rIti-rivAjoM ke prabhAva se inameM bhI karmakANDa kA praveza hone lgaa| vartamAna meM zramaNa paramparA ke jIvanta dharmoM meM bauddha dharma aura jaina dharma kA hI astitva prApta hotA hai| donoM kA janma evaM vikAsa to isI bhArata kI bhUmi para huA paraMtu bauddha dharma Aja dUra - sudUra videzoM meM jAkara bhI phaila gayA hai| jaina dharma bauddha dharma ke jitanA vyApaka svarUpa nahIM Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 ... zodha prabandha sAra le pAyA phira bhI sampUrNa vizva meM ise Adarza evaM anukaraNIya dharma ke rUpa meM mAnA jAtA hai| donoM hI paramparAoM ke anuyAyI tapasyA Adi ceSTAoM ke dvArA karmoM kA nAza kara mokSa prApti ko mahattva dete haiN| pravarttaka aura nivarttaka dharma meM vidhi-vidhAnoM ke udbhava evaM vikAsa ke viSaya meM vidvajJa DaoN. sAgaramalajI jaina dvArA prastuta yaha sAraNI dRSTavya hai| manuSya pravartaka dharma I deha I vAsanA bhoga abhyudaya (prema) svarga | karma pravRtti pravarttaka dharma I nivarttaka dharma cetanA viveka virAga (tyAga) niHzreyasa I mokSa saMnyAsa | nivRtti nivarttaka dharma | Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaukika zaktiyoM kI upAsanA yajJa mUlaka karma mArga samarpaNa mUlaka bhakti mArga dehadaNDana mUlaka tapa mArga ukta sAriNI se yaha spaSTa ho jAtA hai ki donoM hI paramparAoM kA vikAsa bhinna-bhinna dRSTiyoM se huA hai| donoM meM mukhya matabheda kA kAraNa karmakAMDa hI hai| donoM paramparAoM meM rahI pArasparika bhinnatA ko nimna sAraNI ke mAdhyama se aura adhika spaSTa jAnA jA sakatA hai| pravarttaka dharma 1. jaivika mUlyoM kI pradhAnatA 2. vidhAyaka jIvana dRSTi 3. samaSTivAdI 4. vyavahAra meM karma kA mahattva phira bhI daivika zaktiyoM kI kRpA para vizvAsa 5. IzvaravAdI 6. IzvarIya kRpA evaM lIlAoM para vizvAsa 7. sAdhanA ke bAhya sAdhanoM para bala 8. jIvana kA lakSya svarga yA Izvara ke sAnnidhya kI prApti 9. varNa vyavasthA aura janmanA jAtivAda kA samarthana zodha prabandha sAra ...5 10. gRhastha jIvana kI pradhAnatA 11. sAmAjika jIvana zailI rAjatantra kA samarthana 12. 13. zaktizAlI kI pUjA Atmopalabdhi ciMtana pradhAna jJAna mArga nivarttaka dharma AdhyAtmika mUlyoM kI pradhAnatA niSedhAtmaka jIvana dRSTi vyaSTivAdI vyavahAra meM naiSkarmaNyatA kA samarthana karate hue AtmakalyANa hetu vaiyaktika puruSArtha para vizvAsa anIzvaravAdI vaiyaktika prayAsoM para vizvAsa, karma siddhAnta kA samarthana Antarika vizuddhatA kA mahattva jIvana meM mokSa yA nirvANa prApti kA lakSya jAtivAda kA virodha, karmoM ke AdhAra para varNa vyavasthA kA samarthana saMnyAsa jIvana kI pradhAnatA ekAkI jIvana zailI janatantra kI samarthana sadAcArI kA pUjA Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6...zodha prabandha sAra 14. vidhi-vidhAnoM evaM karmakANDoM dhyAna aura tapa kI pradhAnatA kI pradhAnatA 15. purohita varga kA vikAsa zramaNa saMsthA kA vikAsa 16. upAsanA mUlaka samAdhi mUlaka ___ uparokta sAriNI se yaha spaSTa ho jAtA hai ki vaidika dharma mUlata: pravRtti pradhAna hai aura zramaNa dharma nivRtti prdhaan| yadi donoM paramparAoM kI arvAcIna sthiti para dRSTipAta kareM to yaha jJAta hotA hai ki hindU dharma meM bhale hI yajJa, havana aura karmakANDa kI pradhAnatA rahI phira bhI saMnyAsa, vairAgya aura mokSa kA abhAva hai| vahIM kAlAntara meM zramaNa dhArA ne bhI cAhe-anacAhe vaidika paramparA se bahuta kucha grahaNa kiyA hai| isI kAraNa nivRtti mUlaka zramaNa paramparA meM Aja karmakANDa rUpa pUjA paddhati evaM vidhi-vidhAnoM kA vikasita rUpa dRSTigamya hotA hai| isa AdhAra para kahA jA sakatA hai ki bhAratIya zramaNa paramparA ne vaidika paramparA ko AdhyAtmika dRSTi ke sAtha tapa, tyAga, saMnyAsa aura mokSa kI avadhAraNAe~ pradAna kii| vahIM tIsarI-cauthI zatI ke bAda se jaina evaM bauddha paramparA meM pUjA-vidhAna aura tAntrika sAdhanAe~ praviSTa ho gii| aneka hindU devadeviyoM ke prakArAntara zramaNa dharma meM bhI svIkAra kie ge| aneka vidhi-vidhAna bhI hindU paramparA ke vidhAnoM ke samAna hI hone lage haiN| kaI sthitiyoM meM vidhividhAna kI pramukhatA ucita bhI mAlUma hotI hai| donoM hI paramparAoM kA prArambhika srota yadyapi bhinna-bhinna rahA paranta madhyakAla taka Ate-Ate donoM hI paramparAe~ eka dUsare se atyadhika prabhAvita ho cukI thii| pUjA-pratiSThA sambandhI vidhi vidhAnoM meM hI yaha samarUpatA parilakSita hotI hai| AcAra sambandhI vidhi-vidhAnoM meM to Aja bhI Agamika srotoM kA hI puTa dikhAI detA hai| vidhi-vidhAnoM ke isI badalAva evaM vartamAna paddhati meM bar3ha rahe unake atyadhika prabhAva ne mana meM aneka prazna upasthita kie| Akhira jaina dharma meM vidhi-vidhAnoM kA astitva kaba se aura kaise AyA? jaina saMskRti ke mUla vidhAna kauna-kauna se haiM? prArambha kAla meM vidhi-vidhAna kie jAte the yA nahIM? Agama kAla se aba taka vibhinna vidhi-vidhAnoM kA kyA svarUpa rahA? vidhi Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...7 vidhAnoM kI AvazyakatA kyoM hai? aadi-aadi| inhIM praznoM ne satraha varSa pUrva vidhi-vidhAna sambandhI amUlya grantha vidhimArgaprapA ke anuvAda evaM zodha hetu mujhe prerita kiyaa| vidhimArgaprapA ke gahana adhyayana ne mana meM uTha rahe kucha praznoM kA samAdhAna kiyA to kaI nae praznoM ko janma bhI diyaa| rahasyoM para se parateM haTa rahI thI yA bar3ha rahI thI yaha samajha meM nahIM A rahA thaa| jitanA bhItara jAne kA prayAsa kiyA jA rahA thA rahasya utane hI gahare hote jA rahe the| aMtatogatvA vidhi vidhAna sambandhI prAcIna-arvAcIna granthoM kA parizIlana kiyaa| jisake mAdhyama se kaI aise rahasya prakaTa hue jinheM jana sAmAnya meM lAnA Avazyaka pratIta huaa| vibhrAnta mAnyatA evaM bhramita avasthA kA saTIka samAdhAna bhI isI ke dvArA saMbhava thaa| paraMtu sAdhu jIvana kI sAmAjika jimmedAriyoM ke sAtha binA kisI baMdhana ke isa kArya ko pUrNa karane meM varSoM vyatIta ho jAte ata: merI jyeSTha gurubhaginI parama pUjyA priyadarzanA zrIjI ma.sA. evaM jaina sAhitya manISI DaoN. sAgaramalajI jaina ne D.lit. zodha ke rUpa meM isa kArya ko sampanna karane kA sujhAva diyA aura kahA isase isakI prAmANikatA evaM vizvagrAhyatA bddh'egii| DigrI lene kA koI mahattva yA dhyeya to kabhI bhI nahIM thA mAtra isa sandarbhita granthoM kA sarvAMgINa evaM samIkSAtmaka adhyayana karanA thA jo zodha ke mAdhyama se hI saMbhava laga rahA thaa| yahA~ ullekhanIya hai ki isa zodha kArya ko apekSAkRta aura adhika vistAra diyA jA sakatA thA kintu vizvavidyAlaya kI samaya sImA ke baMdhana ke kAraNa yaha kArya sImita avadhi meM pUrNa kiyA jA rahA hai| vidhi-vidhAnoM kI AvazyakatA kyoM? mAnava eka sAmAjika prANI hai| samUha meM rahate hue pratyeka kArya ke lie kucha niyama evaM maryAdAe~ honA Avazyaka hai| sAmAjika gatividhiyoM ko kucha sImAoM meM bAMdhanA Avazyaka hotA hai| isI kAraNa jIvana kI hara kriyA se kucha maryAdAe~ jur3I huI hai| vidhi arthAta kisI bhI kArya ko sampanna karane kI samyaka riiti| kArya siddhi ke lie ucita vidhi kA sampAdana Avazyaka hotA hai tabhI vaha atha se iti taka pahu~catI hai| jaina paramparA meM vidhi-vidhAna yA anuSThAna kA artha kriyA, AcaraNa yA samyaka pravRtti kiyA jAtA hai| yaha dhyAtavya hai ki yahA~ para mAtra kriyA kA koI mahattva nahIM hai| jJAna pUrvaka kI gaI pravRtti hI phaladAyI Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8... zodha prabandha sAra hotI hai| zAstra vacana bhI hai- "jJAnakriyAbhyAM mokSaH " arthAta jJAna aura kriyA donoM ke samAcaraNa se hI mokSa kI prApti hotI hai| ekAnta kriyA yA ekAnta jJAna se sAdhanA kI saMsiddhi kabhI nahIM hotI / sAdhanA evaM saphalatA ke zikhara ko chUne ke lie donoM kA samIkaraNa Avazyaka hai| jagata kI pratyeka vastu jJAna evaM kriyA pUrvaka hI saMcAlita hotI hai| jJAna aura kriyA eka hI sikke ke do pahalU haiN| eka hI ratha ke do pahiye haiN| yadi eka na ho to dUsare kA astittva apane Apa hI samApta ho jAtA hai aura vaha ratha kabhI apane gaMtavya taka pahu~ca bhI nahIM sktaa| kriyA rahita jJAna mArga ko jAnane vAle, usa pathika ke samAna haiM jise rAste kA jJAna to hai parantu mArga para gati nahIM hai aura binA gati kie binA vaha kabhI apanI maMjila taka pahu~ca hI nahIM sktaa| vaise hI zAstroM ko jAnane vAlA sAdhaka yadi tadanurUpa sAmAyika, pratikramaNa Adi kA AcaraNa nahIM karatA hai to vaha kabhI bhI mokSa maMjila ko prApta nahIM kara sakatA / tattvArthasUtra meM isIlie kahA gayA hai- 'samyagdarzanajJAnacAritrANimokSamArga : ' arthAta samyakadarzana (Right Faith), samyakajJAna (Right Knowledge) aura samyakacAritra (Right Character) ye tInoM milakara hI mokSa mArga kA praNayana kara sakate haiN| kisI kavi ne kahA hai kriyA binA jJAna nahIM kabahUM, kriyA jJAna binu nAhiM / kriyA jJAna dou milata rahata hai, jyoM jalarasa jala mAhiM / Avazyakaniryukti ke anusAra AcaraNa vihIna aneka zAstroM kA jJAtA bhI saMsAra samudra se pAra nahIM ho sktaa| jisa prakAra nipuNa cAlaka bhI vAyu kI gati ke abhAva meM jahAja ko kinAre nahIM pahu~cA sakatA usI prakAra jJAnI AtmA bhI tapa, saMyama, kriyA rUpa sadAcaraNa ke abhAva meM mokSa prApta nahIM kara sktaa| mAtra jJAna hone se kabhI bhI kArya siddhi nahIM hotii| koI yadi tairane kI kalA meM pI. eca. DI. bhI kara le parantu yadi tairane kI kriyA nahIM jAnatA ho to DUbate samaya usakA jJAna kisI kAma kA nahIM hai, isI prakAra zAstroM kA jJAna hone para bhI vyakti jaba taka dharma kA AcaraNa nahIM karatA taba taka usakA zAstra jJAna use saMsAra sAgara se pAra nahIM kara sakatA / jJAna rahita AcaraNa kabhI bhI samyaka yA Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...9 Adarza AcaraNa nahIM ho sktaa| isI prakAra samyakadarzana ke abhAva meM jJAna yukta AcaraNa bhI mAtra navagraiveyaka taka pahu~cA sakatA hai kintu mokSa kI prApti nahIM karavA sktaa| isase yaha nizcita hai ki tInoM kI samanvitI Avazyaka hai| ina zAstra vacanoM se yaha bhI susiddha ho jAtA hai ki kriyA mokSa prApti kA Avazyaka caraNa hai| parantu kaba, kaunasI kriyA, kitanI Avazyaka hai? yaha anubhavagamya viSaya hai| prazna ho sakatA hai ki jaba kriyA ko itanA mahattvapUrNa mAnA gayA hai to phira jaina dharma ko nivRtti mUlaka kyoM kahA? isa zaMkA kA samAdhAna pUrva meM bhI kara cuke haiM ki jaina vidhi-vidhAnoM meM kriyA kA artha hai samyaka aacrnn| aisA AcaraNa jo jIva ko zuddha Atma svarUpa kI prApti krvaae| vaidika granthoM meM kriyA kA artha yajJa, havana, pUjA, upAsanA Adi se yukta kriyAkAMDa mAnA gayA hai| jabaki jaina tIrthaMkaroM ne svarga Adi kI icchA se aise kAryoM ke sampAdana kA virodha kiyA hai| mokSa prApti hetu aise kriyAkAMDa unheM Avazyaka pratIta nahIM hue| ina pravRttiyoM se nirapekSa dharma kI sthApanA karane ke kAraNa zramaNa paramparA nivRtti mUlaka khlaaii| jaina dharma kriyAkAMDa rahita hone para bhI isameM AcAra mArga ko sadA kAla se pramukhatA dI gaI haiN| yahA~ AcAragata kaI granthoM evaM niyamopaniyamoM kA bhI gaThana kiyA gayA hai| AcArAMga Adi AgamoM kI racanA isI kA pramANa hai ata: yaha kaha sakate haiM ki jaina paramparA meM kriyA ko mahattvapUrNa mAnA gayA hai paraMtu ekAnta kriyA ko mokSa kA hetu nahIM mAnA hai| jaina dharma ko nivRtti mUlaka kahane kA dUsarA hetu hai mokSa mArga kI prdhaantaa| jaina vidhi-vidhAnoM kA mukhya uddezya karma mukta avasthA kI prApti hai| sAMsArika sukhoM kI prApti hetu kisI bhI vidhAna kA guMphana huA ho, aisA dekhane meM nahIM AyA haiM ata: samasta kriyAoM kA lakSya nivRtta avasthA hone se bhI ise nivRtti mUlaka dharma kahA gayA hai| vartamAna meM laukika sukha kI kAmanA se yukta jo bhI vidhi-vidhAna karavAe~ jAte haiM ve Agamokta nahIM hai| paravartI kAla meM vividha sAmAjika rIti-rivAjoM evaM anya sAmayika dharma saMpradAyoM ke prabhAva se kucha kriyAkAMDoM kA praveza jaina paramparA meM bhI avazya haA aura usI kA vikasita rUpa Aja vividha kriyA-anuSThAnoM ke rUpa meM dekhA jAtA hai| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10...zodha prabandha sAra vidhi-vidhAnoM kA maulika uddezya jaina paramparA meM prAya: ArAdhanAe~ vidhi-vidhAna yukta hotI haiN| phira cAhe vaha vidhi-vidhAna laghu rUpa ho yA bRhad ruup| yahA~ sabase mukhya prazna hai ki ina vidhi-vidhAnoM kA uddezya kyA hai? yadi sUkSmatA pUrvaka isa viSaya para ciMtana kiyA jAe to nimna tathya parilakSita hote haiM * vidhi-vidhAnoM kA mukhya uddezya saMsArI AtmA ko zuddha Atma svarUpa kI anubhUti karavAnA hai| * vidhi-vidhAna karanA arthAta dhArmika kriyA-kalApoM meM saMlagna rhnaa| isase samaya to sArthaka hotI hI hai| isI ke sAtha hI nae pApa karmoM kA baMdhana bAdhita hotA hai evaM pUrvabaddha karmoM kI nirjarA hotI hai| * zubha kriyAe~ karane se mana sadvicAroM meM pravRtta rahatA hai| samyaka vicAra hI sadAcAra evaM sadvyavahAra meM hetubhUta banate haiN| isake dvArA eka susaMskRta samAja kA nirmANa ho sakatA hai| * RSi-muniyoM evaM dharmAcAryoM dvArA gumphita vidhAna mAtra AdhyAtmika pragati meM hI hetubhUta nahIM bnte| inake pIche kaI prAkRtika evaM vaijJAnika tathya bhI rahe hue haiM jo vizva vyavasthA ke saMtulana hetu Avazyaka hai| * vidhi-vidhAna karane kA abhiprAya hai mAnava ko mAnavIya maryAdAoM kA jJAna evaM paripAlana krvaanaa| isase pArivArika evaM sAmAjika vyavasthA sugaThita rahatI hai| * bhinna-bhinna vidhAna mAnava kA bhinna-bhinna kSetroM meM vikAsa karate haiM jaisesAmAyika, pratikramaNa Adi kriyAe~ mukhya rUpa se vaiyaktika jIvana ko prabhAvita karatI haiN| vahI vaMdana, pUjana, pratiSThA Adi vidhAna sAmudAyika rUpa meM kie jAte haiN| inase ApasI mana-muTAva dUra hote haiM aura sambandhoM meM pragAr3hatA bar3hatI hai| * dhArmika kriyA anuSThAnoM ke dvArA pApa pravRttiyA~ nyUna hone se duSkarma samApta ho jAte haiM aura AtmA paramAtmA bana jAtI hai| * zubha ArAdhanAoM se mAnasika vikAroM kA zamana hotA hai aura viSaya kaSAya Adi manda ho jAte haiN| * sAmAyika Adi vividha anuSThAnoM ke dvArA rAga-dveSa kI pariNati kama Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...11 hotI hai, vaira-virodha kI bhAvanA ghaTa jAtI hai tathA maitrI, pramoda, vAtsalya Adi guNoM kA vikAsa hotA hai| * zubha anuSThAnoM ke dvArA yaha sAMsArika mana chala, kapaTa, prapaMca Adi doSoM se mukta hotA hai| * prAyazcitta evaM AlocanA rUpa pratikramaNa Adi kriyAe~ Atma vizuddhi meM parama sahAyaka banatI haiN| isameM vividha Asana, mudrA Adi kA prayoga zarIra ko svastha, nirogI evaM saMtulita rakhatA hai| kRta pApoM kI bAra-bAra AlocanA karane se pApa mukti kA saMkalpa majabUta hotA hai| AcAra meM sAtvikatA evaM samatA kA vardhana hotA hai| mAnasika halacala samApta hotI hai| TeMzana, Diprezana Adi se mukti milatI hai| .. vaMdanA, namaskAra Adi nitya kriyAoM se namratA, saralatA, vivekazIlatA Adi gaNoM kA vardhana hotA hai| ahaMkAra evaM Agraha buddhi naSTa hotI hai| * jinapratimA pUjana-darzana Adi vidhAnoM ke mAdhyama se jIvana meM suMdara lakSya kA nirmANa hotA hai| isase ucca Adarza evaM udAtta ucca jIvana kI prApti hotI hai| * pratyAkhyAna Adi vidhiyoM kA pAlana mAnasika evaM zArIrika tRSNA ko manda karatA hai| isase saMkalpa meM dRr3hatA AtI hai| yaha tyAga evaM Asakti bhAva ko bar3hAtA hai| isa niyama ke dvArA tRSNA evaM saMgraha vRtti kama hone se jIvana meM saMtoSa guNa kI abhivRddhi hotI hai| * tapasyA karma nirjarA kA pramukha sAdhana hai| isI ke sAtha zArIrika svasthatA hetu yaha sarvazreSTha auSadhi hai| yaha rogANuoM kA nAza karatI hai evaM roga pratirodhaka zakti kA vikAsa karatI hai| isase mana zAMta hotA hai| tana aura mana zAnta rahane se Atma sAdhanA ko samyaka dizA milatI hai| mana, vacana aura kAyA yoga zubha kI ora pravRtta hote haiM jo bhaviSya meM mokSa kA kAraNa banate haiN| * vrata grahaNa, pravrajyA Adi ke vidhAna karma bandha ko sImita karate haiN| ye sAmUhika stara para Ayojita hone se anya logoM ko tadhetu prerita bhI karate haiN| isI ke sAtha deva, guru evaM AtmasAkSI meM hone se inameM dRr3hatA bhI kAyama rahatI hai| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12...zodha prabandha sAra * pratiSThA Adi bRhada Ayojana sampUrNa jana mAnasa meM naye utsAha ko utpanna karate haiN| yuvA pIr3hI ko dharma meM jor3ane meM sahAyaka banate haiN| sAmAjika saMgaThana evaM harSollAsa meM vRddhi karate haiN| isase ApasI prema evaM ekatA kA mAhaula banatA hai| jina dharma kI mahimA hotI hai| * maMtra jApa, stuti, dhyAna Adi kriyAoM ke dvArA triyoga kI zuddhi hotI hai| mana ekAgra banatA hai| vANI para saMyama bar3hatA hai evaM kAyA sthira banatI hai| jIvana meM zAnti aura AnaMda kI sthApanA hotI hai| isa prakAra vividha rUpa meM sampanna kie jAne vAle bhinna-bhinna vidhividhAnoM kA mukhya dhyeya AtmA kI vizuddhi evaM janma-maraNa kI paramparA se mukti hai| inake AcaraNa se AMtarika samRddhi bar3hane ke sAtha-sAtha bAhya sukha-sampatti evaM samRddhi bhI sahaja rUpa meM upalabdha hotI hai| vidhi-vidhAnoM kA ullekha paravartI granthoM meM sarvAdhika kyoM? jaba hama Agametara granthoM kA adhyayana karate haiM to jJAta hotA hai ki jaina vidhi-vidhAnoM kI vistRta carcA lagabhaga vikrama kI chaThavIM zatI se pandrahavIM zatI taka ke graMthoM meM prApta hotI hai| prazna ho sakatA hai ki aisA kyoM? kyA vidhi-vidhAna Agama kAlIna nahIM hai? athavA anya samakAlIna paramparAoM kA prabhAva hai? Agama Adi meM inakA koI svarUpa prApta hotA hai yA nahIM? isI taraha kI kaI zaMkAe~ aitihAsikatA evaM prAmANikatA ke viSaya meM uThatI hai| __ yadi hama AgamoM kA anuzIlana kareM to inameM vidhi-vidhAnoM kA ullekha sAMketika rUpa meM prApta hotA hai| yaha kaha sakate haiM ki AgamoM meM vidhi-vidhAnoM ke svarUpa kI carcA to hai para vaha vistRta rUpa meM nahIM hai mAtra kucha eka kriyAoM kA vikasita svarUpa hI prApta hotA hai| parantu isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki usa samaya meM bhI kriyAe~ hotI thii| paraMtu unakA svarUpa bahuta saMkSipta thaa| jaise ki tIrthaMkaroM kI dIkSA yA unake dvArA dIkSita karane ke prasaMga, bAraha vrata grahaNa karane ke prasaMga Adi AgamoM meM prApta hote haiN| paramAtmA ne eka varSa taka varSIdAna diyA, phira mAtA-pitA evaM jyeSTha janoM kI anumati pUrvaka dIkSA hetu vana meM gae, vahA~ paMcamuSTi loca kara 'karemi bhaMte' sUtra kA uccAraNa kara muni bana ge| vartamAna vidhi-vidhAnoM ke pariprekSya meM yaha carcA bahuta saMkSipta hai| prazna ho sakatA hai aisA kyoM? merA mAnanA hai ki Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...13 1. jaba Agama lipibaddha hue usa samaya taka kriyAoM meM bAhya ADaMbara kI bahutAdhikatA nahIM thii| 2. usa samaya meM smRti bala tIvratama thA aura jo guru paramparA se prApta hotA thA usakA anukaraNa kiyA jAtA thaa| AgamoM meM vaise bhI saMkSipta carcAe~ hI adhika prApta hotI hai| jaina zAstroM meM vidhi-vidhAna kA vikAsa kaba aura kyoM huA? paravartI granthoM kA adhyayana karane para vikrama kI AThavIM zatI meM hameM TIkA graMthoM evaM haribhadrasUri ke granthoM meM inakA kramaza: vikasita svarUpa prApta hotA hai jaise ki paMcavastuka, paMcAzaka prakaraNa, SoDazaka prakaraNa aadi| jaise ki AgamoM meM AhAra caryA ke saMbaMdha meM itanA hI kahA gayA hai ki muni ko nirdoSa AhAra grahaNa karanA caahie| amuka-amuka sthAnoM kA AhAra nahIM lenA cAhie, AhArArtha gamana karate hue amuka niyamoM kA pAlana karanA cAhie aadi| parantu sadoSa AhAra yA gocarI ke doSoM kI saMyukta carcA sarvaprathama piNDaniyukti meM prApta hotI hai| dasavIM se pandrahavIM zatI ke granthoM meM vidhi-vidhAna sambandhita carcA kA pUrNa vikasita svarUpa prApta hotA hai isake nimna kAraNa ho sakate haiM vikrama kI chaThI se AThavI zatI ke bIca hindu kriyA-kANDoM meM ADaMbara bar3ha gayA thA isakA prabhAva jaina dharma ke anuyAyiyoM para bhI par3ane lagA, kaI loga ADaMbara evaM bhautika icchApUrti hetu usa ora AkarSita hone lage the| aise meM dharma ko vicchinna hone se bacAne ke lie tathA gRhasthoM ko anya dharma kI tarapha vimukha hone se bacAne ke lie gItArtha dharmAcAryoM dvArA deza-kAla paristhiti ke AdhAra para kucha kriyA kANDa evaM ADaMbara kucha samaya ke lie svIkAra kie gae parantu tadanantara unakA bahiSkAra na hone se ve paramparA banakara zAmila ho ge| udAharaNata: jaina dharma meM paramAtmA ke AMgI kI paramparA pUrva meM nahIM thI. paraMtu jaba jaina dharmAvalambI vaiSNava dharma kI tarapha AkarSita hone lage taba unheM punaH sthApita karane hetu AMgI Adi kI jAne lagI aura Aja yaha parvAdi dinoM kA Avazyaka aMga bana cukA hai| Ajakala AMgI meM paramAtmA ke mUla svarUpa ko vismRta kara usa AMgI ke AdhAra para jinabimba kA mUlyAMkana karane lagate haiM tathA kaI bAra aisI vastue~ AMgI meM prayukta hotI hai jo nahIM honI caahie| isa prakAra kaI sat evaM asat vRttiyA~ sammilita ho gii| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14... zodha prabandha sAra kaI kriyAoM kA Agamana loka-v ka - vyavahAra yA rIti - rIvAjoM ke kAraNa bhI huA jaise dIkSA kI or3hI meM pAna-supArI rkhnaa| yaha loka vyavahAra ke kAryoM meM maMgala svarUpa prayukta hotI thI, dhIre-dhIre yaha pravRtti uttama dhArmika kAryoM meM bhI sammilita ho gii| pUrva kAla meM gRhastha evaM sAdhu-sAdhvI nirbhIka evaM AtmArthI hote the| parantu kAla prabhAva se unameM devI devatAoM ke prakopa Adi ko lekara bhaya Adi bar3hane lagA aura girate sAdhanAbala ke kAraNa vyaMtara devI-devatAoM kA prabhAva bhI bar3hane lgaa| isa kAraNa se unake nivAraNa hetu kaI kriyAe~ vidhi-vidhAnoM meM sammilita huI jaise ki bAkule Adi kA dAna, devI-devatAoM ke pUjana Adi / kaI vidhi-vidhAnoM kA svIkAra bar3hate gaccha evaM paramparA bheda ke kAraNa bhI huA, bhale hI sabakA mUla prayojana aura hArda eka hI hai parantu AmUla-cUla parivartana ke sAtha sabhI ne sva paramparA ke nAma evaM moha meM unheM svIkAra kiyA jaise ki pratikramaNa vidhi, sAmAyika vidhi sUrimaMtra Adi meM kaI bheda prApta hote haiN| kaI vidhi paramparAe~ deza-kAla- kSetra Adi ke kAraNa bhI praviSTa huI aisA pratIta hotA hai, jaise ki vartamAna meM cala rahe vividha mahApUjana yathA- pArzva padmAvatI mahApUjana aadi| prAcIna mahApUjanoM meM to navapada pUjana, bIsasthAnaka pUjana, zAMtisnAtra pUjana Adi haiM yaha saba kAla evaM kSetra kA hI prabhAva hai| kaI aise vidhi-vidhAna bhI haiM jinheM pUrvAcAryoM yA gItArtha muniyoM ne Avazyaka jAnakara bAda meM sammilita kie| jaise ki pratikramaNa meM mUla vidhi to SaDAvazyaka taka hI hai, parantu mUrtipUjaka paramparA meM daivasika pratikramaNa ke antargata sajjhAya, cAra logassa ke kAyotsarga, zrI ser3hI Adi caityavaMdana caudahavIM zatI ke Asa-pAsa sammilita hue tathA isakA prathama ullekha vidhimArgaprapA meM hI milatA hai| isa prakAra vidhi-vidhAnoM kA mUla hArda to vahI rahA kintu samayAnusAra use karane ke tarIkoM meM kucha parivartana hotA rahA, jo ki viveka, zraddhA evaM paristhiti ke AdhAra para grAhya hai / isa prakAra hama kaha sakate haiM ki, vidhi-vidhAnoM kA eka kramika vikAsa hameM Agama-granthoM se vartamAna yuga taka milatA hai| inakA mUla to AgamoM meM hI garbhita hai tathA usI bIja ke AdhAra para Aja vidhi-vidhAnoM kA yaha ghanA vaTavRkSa pallavita huA hai| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra vartamAna meM vidhi-vidhAna kA prApta svarUpa kitanA prAmANika aura prAsaMgika hai? vidhi-vidhAna ke vartamAna svarUpa para yadi ciMtana kareM to vidhi-vidhAna kA jo svarUpa evaM vistAra vartamAna meM prApta hotA hai use pUrNatayA prAmANika nahIM kaha sakate, kyoMki kAla ke prabhAva se unameM kaI parivartana Ae parantu una kriyAvidhiyoM kA mUla utsa Agama sammata aura uddezyapUrNa hai| TIkA sAhitya tathA paravartI sAhitya meM inakA jo vistRta ullekha prApta hotA hai vaha bhI gItArtha evaM AgamajJa muniyoM dvArA nirUpita hai ataH ve prAmANika haiM aura kaI vidhividhAna jo ki anya paramparAoM ke prabhAva se athavA zithilAcaraNa ke kAraNa astitva meM Aye tathA jinakA bahiSkAra nahIM huA, aise kaI laukika evaM loka vyavahAra g2ata vidhi-vidhAna bhautika sukhoM kI prApti ke lie kie jAte haiM unako arvAcIna paristhitiyoM kA prabhAva kaha sakate haiN| 15 aba yadi vidhi-vidhAnoM kI vartamAna prAsaMgikatA para vicAra kareM to vartamAna ke Adhunika vyasta jIvana meM logoM kA dharma, karma evaM adhyAtma ke prati rUjhAna kama ho rahA hai, jisakA mukhya kAraNa hai bhautika sAdhanoM, saundarya prasAdhanoM evaM pAzcAtya saMskRti kA gaharAtA prabhAva / phira bhI niSpakSa dRSTi se vicAra kiyA jAe to kaI kAraNoM se prAsaMgika evaM prayojanabhUta pratIta hote haiM / jaise ki gRhastha kA AcAra dharma, tapa viSayaka AcAra, SaDAvazyaka, zramaNAcAra, saMlekhanA anazana, prAyazcitta svIkAra Adi kI sAdhanA vaiyaktika evaM sAmAjika jIvana ke saMtulana tathA zAMtipUrNa jIvana ke lie Avazyaka hai, kyoMki inakA prabhAva mAtra adhyAtma jagata para hI nahIM mAnasika evaM bhautika jagata para bhI par3atA hai| isI taraha vartamAna samasyAoM ke nirAkaraNa meM bhI inakA upayoga kiyA jA sakatA hai ata: jaina vidhi-vidhAna prAmANika evaM prAsaMgika donoM hI siddha hote haiN| jaina vidhi-vidhAnoM para zodha kI arthavattA jaina dharma mUlataH saMnyAsamArgI dharma hai| jaina sAdhanA kA mUla lakSya Atma vizuddhi hai| pratyeka ArAdhanA meM Atmazuddhi aura Atmopalabdhi para hI adhika bala diyA gayA hai, kintu vyavahAra pakSa bhI nagaNya nahIM hai| jana kalyANa aura vizva maMgala kI bhAvanA ko bhI yahA~ pramukhatA dI gaI hai| vaiyaktika sAdhanA kI dRSTi se samAja nirapekSa ekAkI jIvana adhika upayukta mAnA gayA hai parantu sAtha Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16...zodha prabandha sAra hI sAtha usa sAdhanA ke dvArA prApta siddhiyoM ko sAmAjika kalyANa ke lie upayoga karane kA bhI nirdeza diyA gayA hai| bhagavAna mahAvIra kA jIvana isa vidhAna kA sAkSI hai| 12 varSoM taka ekAkI sAdhanA karane ke bAda ve puna: samAja meM lauTa aaye| caturvidha saMgha kI sthApanA kI tathA jIvana paryaMta unheM mArgadarzana dete rhe| yahI tathya vidhi-vidhAnoM ke viSaya meM bhI lAgU hotA hai| jaina vidhividhAnoM kA mukhya sambandha to vaiyaktika jIvana se hI hai lekina usakI phalazruti hamAre sAmAjika jIvana ko bhI prabhAvita karatI hai| ____ vastuta: vidhi-vidhAna sAdhanA pakSa ke Avazyaka aMga haiN| koI bhI sAdhanA vidhi yukta hone para hI usameM saphalatA hAsila hotI hai| yaha dhyAtavya hai ki jaina sAdhanA paddhati meM vaiyaktika kalyANa ke sAtha sAmAjika vikAsa ko bhI utanA hI mahattva diyA gayA hai| kaI sAdhanAe~ vaiyaktika lAbha ke uddezya se na karake sAmAjika utthAna hetu bhI kI jAtI hai| udAharaNa ke taura para jaina muni vaiyaktika lAbha kI dRSTi se mantra-yantra kI sAdhanA nahIM kara sakatA, kintu saMgha hita ke lie inakA upayoga kara sakate haiN| isase yaha susiddha hai ki jaina vidhi-vidhAnoM kA gumphana vaiyaktika vikAsa kI dRSTi se hI nahIM sAmAjika evaM AdhyAtmika utthAna kI apekSA se bhI huA hai| inakA pramukha uddezya nara se nArAyaNa, jIva se ziva, AtmA se paramAtmA kI dizA meM agrasara honA hai| yadi hama jaina sAhitya kA avalokana kareM to jJAta hotA hai ki jaina vidhividhAnoM para vipula sAhitya kA sarjana jainAcAryoM dvArA kiyA gayA hai| kintu saMskRta, prAkRta Adi bhASAoM meM racita una granthoM kI viSaya vastu se sAmAnya janatA Aja bhI aparicita hai| ina granthoM kI vartamAna saMdarbha meM kyA AvazyakatA hai evaM unheM kaise jana upayogI banA sakate haiM? yaha eka vicAraNIya tathya hai| aba taka kI zodha yAtrA ke daurAna mujhe aisA pratIta huA hai ki ina granthoM kI samyaka jAnakArI vidvadavarga ko bhI adhika nahIM hai| inakA hindI anuvAda yA ina para zodha kArya bhI bahuta sImita hai| AcAra-vicAra pradhAna granthoM para to phira bhI zodha kArya hote rahate haiM evaM lekhakoM dvArA bhI isa viSaya para bahuta kucha likhA jA cukA hai kintu tantra, mantra evaM karmakANDa sambandhI sAhitya prAya: upekSita rhaa| guru-ziSya paramparA ke mAdhyama se isakA AdAna-pradAna avazya hotA rahA hai parantu koI Thosa sAhityika kArya dRSTigata nahIM hotaa| isake kaI kAraNa bhI haiN| sarvaprathama vidhi-vidhAna evaM tAntrika sAdhanAe~ aneka rahasyoM ke ghere meM veSTita Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...17 haiN| ina tAntrika sAdhanAoM kA durUpayoga na ho isa kAraNa guru kevala yogya ziSya ko hI saba kucha pradAna karate the| isIlie saMbhavata: vidvada varga bhI inase anabhijJa rhaa| dUsarI bAta yaha hai ki vidhi-vidhAnoM kA kSetra bahuta vyApaka hai evaM inameM pUrvakAla se aba taka bahuta se parivartana bhI Ae haiN| una sabakoM samyaka rUpa se samajhane ke lie yogya guru nizrA evaM bhinna-bhinna samaya meM rahI sAmAjika sthiti kA jJAna bhI Avazyaka hai| ___tIsarA tathya yaha hai ki yaha vidhAna yogyatA saMpanna AcAryoM yA muniyoM ke dvArA hI adhikAMza rUpa meM saMpanna kie-karavAe jAte haiN| vartamAna meM inakI lagAma pUrNa rUpeNa vidhikArakoM ke hAtha meM jA cukI hai ata: sAmAnya janatA hamezA hI mAtra darzaka yA ArAdhaka ke rUpa meM inase jur3I rhii| ___ yadi isa saMdarbha meM hue kAryoM para dRSTi daur3Ae~ to jahA~ taka mujhe jAnakArI hai tadanusAra jaina taMtra, maMtra kI sAdhanA evaM karmakANDa se sambandhita kucha kRtiyoM kA prakAzana jarUra huA hai kintu zodhaparaka dRSTi se ina para aba taka koI kArya dekhane meM nahIM AyA hai| kucha vizeSa upayogI evaM suprasiddha granthoM kA hindI evaM aMgrejI meM anuvAda bhI huA hai| parantu inake aitihAsika vikAsa krama evaM pArasparika prabhAva Adi ko ujAgara karane ke kArya nahIvata hI hue haiN| vivaraNAtmaka sUcanA dene kI dRSTi se AcArya haribhadra, AcArya pAdalipta, AcArya jinaprabha, AcArya vardhamAnasUri Adi kucha AcAryoM dvArA racita karmakANDa mUlaka grantha anudita evaM prakAzita hue haiN| kintu unakA tulanAtmaka adhyayana, unameM Ae parivartana, unakI maulikatA evaM vartamAna meM unakA upayoga Adi viSayaka adhyayana dRSTipatha meM nahIM aataa| jaina vidhi-vidhAnoM evaM karmakANDoM ko vizeSa rUpa se bauddha evaM vaidika paramparA se prabhAvita mAnA jAtA hai| paraMtu yaha prabhAva kaba, kaise, kisa rUpa meM aura kitanI mAtrA meM AyA? isakI koI Thosa jAnakArI nahIM hai| kucheka vidvAnoM dvArA thor3I bahuta jAnakArI yatra-tatra bikharI huI milatI hai yA phira kucha granthoM kI bhUmikA Adi ke rUpa meM kiMcida ullekha prApta hote haiN| jaina devI-devatAoM meM hindU aura bauddha devI-devatAoM kA praveza kaise aura kaba se huA? isa viSaya meM mAtra saMketAtmaka jAnakArI hI prApta hotI hai| isI prakAra pratiSThA Adi mukhya kriyAkANDamUlaka vidhi-vidhAna bhI anya paramparAoM se prabhAvita hue| kaI bAra Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18...zodha prabandha sAra jainAcAryoM ne inheM sAmAjika paristhitiyoM ke anusAra pariSkRta karane kA bhI prayAsa kiyaa| adhikAMza vidvada jainAcArya jaise- haribhadrasUri, vardhamAnasUri Adi vaidika paramparA ke anuyAyI the| ata: jaina dIkSA aMgIkAra karane ke bAda bhI kahIM na kahIM unakI racanAoM meM vaidika kriyAkANDoM kA prabhAva AnA svAbhAvika thA paraMtu ina saba viSayoM para eka suvyavasthita zodha kArya kI nitAMta kamI hai| yadyapi pUrvakAla meM jaina AcAra aura vidhi-vidhAnoM ke saMdarbha meM vipula sAhityika saMracanA huI kintu unameM se kucha hI grantha prakAzita evaM anudita hue| aneka aise grantha haiM jo kAla-kavalita ho cuke haiM yA dImakoM dvArA bhakSita hone ke lie jaina zAstra bhaMDAroM meM pratIkSArata haiN| aneka aise grantha haiM jinake nirmANa hone ke bAda kAla vizeSa taka astitva evaM pracalana meM rahane ke saMketa to milate haiM parantu vartamAna meM upalabdha nahIM hai| aneka grantha jJAna bhaNDAroM meM haiM parantu unake viSaya meM kisI ko jAnakArI hI nahIM hai| prAkRta evaM saMskRta bhASAoM kI kliSTatA evaM ajJeyatA ke kAraNa adhikAMza zodhakartA inheM chUnA bhI nahIM caahte| kaI loga vartamAna jIvana zailI meM inheM adhika upayogI nahIM mAnate ata: inheM gauNa kara rahe haiN| kaI loga paramparA meM pracalita vidhAnoM kA anukaraNa karate rahate haiN| unheM yathArtha ke viSaya meM jAnane kI koI ruci hI nahIM hai| parantu sAhityika dRSTi se yaha eka kheda kA viSaya hai| hara upalabdha vastu vartamAna meM upayogI ho to hI usake prati dhyAna AkRSTa kiyA jAe yaha eka galata dhAraNA hai| isa dRSTi se to aitihAsika dharoharoM kI koI mUlyavattA hI nahIM rhegii| pUrvakAlIna racanAe~ hI hameM hamArI saMskRti ke vibhinna AyAmoM evaM bhinnabhinna kAla meM rahe usake svarUpa se paricita karavAtI haiN| vartamAna meM kaI bhrAnta mAnyatAe~ bhI jana mAnasa meM sthApita ho cukI hai| jisake kAraNa choTA sA jaina samAja bhI aneka upavibhAgoM meM baTa rahA hai| isa kAraNa bhI jaina vidhi-vidhAnoM kA samyaka rUpa upasthita karanA Avazyaka hai| jaina vidhi-vidhAna sambandhI kucha Avazyaka bindu jina para vicAra karanA merI dRSTi se atyanta jarurI hai ve isa prakAra haiM * jaina vidhi-vidhAna ke sambandha meM prApta vipula graMtha sAmagrI ke aitihAsika Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...19 vikAsa krama kA adhyayana zodhaparaka dRSTi se karanA Avazyaka hai| isa viSaya meM jaina sAhitya kA aba taka AloDna nahIM huA hai| kAla krama ko dhyAna meM rakhakara inakA adhyayana evaM kina pariprekSyoM meM kauna se parivartana kaba ghaTita hue yaha eka vicAraNIya viSaya hai| * jaina paramparA kA prabhAva anya paramparA ke vidhi-vidhAnoM para tathA anya paramparAoM kA prabhAva jaina vidhi-vidhAnoM para kaba, kaise aura kisa rUpa meM huA yaha bhI zodha ke lie pramukha bindu hai| * sabhI prakAra ke vidhi-vidhAna kisI na kisI rUpa meM anuSThita kiye hI jAte haiM kintu unake uddezya aura prayojana kyA hai? unakI anivAryatA kitanI hai? unameM Aye parivartanoM kI AvazyakatA hai yA nahIM? Adi kaI mUlabhUta tathyoM para prAmANika evaM vartamAna upayogI sAmagrI kA gumphana Avazyaka hai| adhikAMzata: jisa vyakti ko jisa vidhi se prayojana hotA hai vaha tatsambandhI rur3higata pustakoM kA hI Azraya letA hai evaM unhIM kA prakAzana Adi karavA diyA jAtA hai| tadviSayaka saMzodhana athavA unake pIche antarabhUta kAraNoM ko samajhane kA prayAsa nahIvata hI kiyA jAtA hai ata: unakA adhyayana bhI Avazyaka hai| * prAyaH vidhi-vidhAna viSayaka grantha apanI-apanI paramparAoM ko lekara hI prakAzita hue haiM una para tulanAtmaka adhyayana nahIM kiyA gayA hai| jaina dharma kI hI vividha paramparAoM jaise- kharataragaccha, tapAgaccha, pAyachaMdagaccha, sthAnakavAsI, terApaMthI Adi meM pracalita vidhi-vidhAna evaM isI prakAra digambara paramparA kI bIsapaMthI, tAraNapaMthI, terApaMthI Adi zAkhAoM meM pracalita vidhAnoM kA svarUpa kyA hai? vividha paramparAoM meM kahA~, kyoM bhinnatA hai? evaM kisa viSaya meM ve eka tulya haiM Adi para bhI zodhaparaka vivecana Avazyaka hai| __ * jaina vidhi-vidhAnoM kA badalatA huA svarUpa kitanA Agamokta evaM prAmANika hai? vartamAna pracalita vidhi-vidhAnoM ke mukhya AdhAra grantha kauna se haiM? vartamAna meM vidhi-vidhAnoM kI bar3hatI saMkhyA evaM unameM bar3hatI bhautikatA ucita lAbha meM kitanI hetubhUta bana rahI hai? anuSThita vidhi-vidhAna sahI rUpa meM samAja ko jor3ane kA kArya kara rahe haiM? inameM rahA huA AdhyAtmika puTa evaM AtmakalyANa ke bhAva pracalita vidhi-vidhAnoM meM kisa rUpa meM samAhita hai? ina vidhi-vidhAnoM kA hamAre vaiyaktika, pArivArika evaM sAmAjika jIvana para kyA Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20...zodha prabandha sAra prabhAva par3a sakatA hai? Adi aneka prAsaMgika evaM vicAraNIya tathya hai| isa zodha kArya ke mAdhyama se ina viSayoM para vidvada varga kA dhyAna kendrita karane evaM sAmarthya anusAra jinazAsana kI paramparA ko akSuNNa banAe rakhane kA prayAsa kiyA hai| yadyapi yaha eka kaThina kArya hai parantu upalabdha sAhitya, zAsana samrATa jainAcAryoM kA mArgadarzana evaM muni bhagavaMtoM ke sahayoga se isa sindhu ke kucha binduoM ko cintana kA viSaya banA pAI huuN| jaina vidhi vidhAnoM kA kSetra mahAsAgara ke samAna vistRta hai usameM yaha kArya mAtra bindu rUpa hai| yadi yaha kArya vividha pariprekSyoM meM kiyA jAe to vaTavRkSa kI bhA~ti dIrgha lAbha kI paramparA kA sRjana ho sakatA hai? isa sandarbhita kaI viSaya aise haiM jinake viSaya meM yathokta jAnakArI upalabdha nahIM ho paaii| isI ke sAtha sAdhu jIvana kI maryAdAe~ evaM jimmedAriyA~ tathA zodha kI samaya sImA ke kAraNa bhI yaha kArya sImita dAyare meM hI ho pAyA hai| vidvada varga isa ora apanA dhyAna kendrita kareM to avazyameva zruta sAgara se aura bhI avirala ratnoM ko khojakara nikAlA jA sakatA hai| yadi vidhi-vidhAna evaM karmakANDa ke saMbaMdha meM taTastha dRSTi se kArya kiyA jAe to aneka supariNAma sAmane A sakate haiN| vizrRMkhalita jaina samAja ko eka samyaka dizA prApta ho sakatI hai| jJAtavya hai ki vidhi-vidhAnoM kA dAyarA vistRta hai| kucha vidhAna gRhastha jIvana se sambandhita haiM to kucha muni jIvana se| kucha vidhi-anuSThAnoM meM donoM kI hI pramukhatA rahI huI hai to kucha vidhAnoM kA guMphana isa prakAra kiyA gayA hai ki ve sAmAnya janatA ke lie upayogI haiN| isI bAta ko dhyAna meM rakhakara isa zodha kArya ko mukhya rUpa se cAra bhAgoM meM prastuta kiyA jA rahA hai| prathama bhAga gRhastha varga se sambandhita hai| jaina sAdhanA kA prAraMbha gRhastha sAdhaka se hotA hai| kriyA anuSThAna ke mArga para ArUr3ha hokara gRhastha zrAvaka sAdhanA meM pragati karatA hai isalie inakI samucita jAnakArI honA sarvaprathama Avazyaka hai| vidhi-vidhAna saMbaMdhI isa bhAga meM tIna khaNDoM ko samAhita karate hue zrAvaka jIvana kI atha se iti taka kI samasta caryAoM kA Agamokta AdhAra para vividha pariprekSyoM meM adhyayana kiyA gayA hai| zrAvaka ke nitya AcAra, dainika karttavya, vrata grahaNa Adi vividha viSayoM kI carcA isameM zodha paraka dRSTi se kI gaI hai| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...21 dvitIya bhAga pUrNarUpeNa muni AcAra kA pratipAdana karatA hai| muni jIvana kI sUkSmAtisUkSma caryAoM kA varNana isameM karane kA prayAsa kiyA hai| isa dUsare bhAga meM pA~ca khaNDoM ko samAviSTa karate hue muni jIvana ke AcAra-niyamoM kA AgamoM se aba taka jo bhI svarUpa prApta hotA hai evaM unameM kaunase parivartana kina kAraNoM se hue? isakA vistRta varNana kiyA gayA hai| yaha bhAga nUtana dIkSita muniyoM ko muni jIvana ke AcAra evaM unake hetuoM se cira paricita karavAte hue unakI AcaraNa dRr3hatA meM hetubhUta bnegaa| zrAvaka varga ko apane kartavyoM ke prati saceSTa kregaa| yuvA pIr3hI ko muni jIvana kI mahattA se paricita krvaaegaa| tIsare bhAga meM kucha aise mukhya vidhAnoM kI carcA kI gaI hai jinameM zrAvaka evaM sAdhu varga donoM kI hI pramukhatA rahatI hai| ina vidhAnoM ko sampanna karane hetu donoM kA tAlamela honA Avazyaka hai| pratiSThA, prAyazcitta, pratikramaNa Adi kucha aise anuSThAna haiM jo donoM kI upasthiti meM sampanna ho sakate haiN| ina vidhAnoM ko kisa rUpa meM tathA kisa prakAra samAcArita karanA cAhie? pUrva kAla meM inakA kyA svarUpa thA evaM vartamAna meM kisa rUpa meM kie jAte haiM Adi kI samyaka carcA chaha khaNDoM ke mAdhyama se isa bhAga meM kI gaI hai| ___caturtha bhAga kA viSaya hai mudraa| isa bhAga ko vizvavyApI banAte hue isameM vibhinna saMpradAyoM meM prApta sahasrAdhika mudrAoM kI carcA kI gaI hai| yaha jaina dharma kI vyApaka mAnasikatA evaM udAratA kA paricAyaka hai| isI ke sAtha aba taka prApta mudrAoM ke svarUpa ko spaSTa karate hue zArIrika, mAnasika evaM AdhyAtmika kSetra meM usake prabhAvoM kA vistRta nirupaNa kiyA gayA hai| isa taraha yaha cAra bhAga kula ikkIsa khaNDoM meM vibhAjita haiN| isase pAThaka varga pratyeka viSaya kA samyaka rUpa se adhyayana kara skegaa| suspaSTa hai ki prathama bhAga ko tIna khaNDoM meM, dvitIya bhAga ko pA~ca khaNDoM meM, tRtIya bhAga ko cha: khaNDoM meM evaM caturtha bhAga ko sAta khaNDoM meM upavibhAjita kiyA hai| isa khaNDa vibhAjana kA mukhya uddezya vividha viSayoM ko pRthaka rUpa se spaSTa karanA hai| pratyeka viSaya kA kSetra itanA vistRta hai ki usa para svataMtra zodha kArya kiyA jA sakatA hai| isI apekSA se unakA yathA saMbhava spaSTIkaraNa karane kA prayAsa kiyA hai| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22... zodha prabandha sAra bhAga- 1 "jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana" isa viSaya ko spaSTa karane hetu prathama bhAga jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya evaM gRhastha varga se sambandhita vidhi-vidhAnoM para AdhArita hai| ise nimna tIna khaNDoM se vargIkRta kiyA gayA hai| khaNDa-1 jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa | khaNDa-2 jaina gRhastha ke solaha saMskAroM kA tulanAtmaka adhyayana / khaNDa -3 jaina gRhastha ke vratAropaNa sambandhI vidhi-vidhAnoM kA prAsaMgika anushiiln| zodha kA pramukha AdhAra zruta sAhitya hotA hai| jaina graMtha bhaMDAra vidhi-vidhAna sambandhI aneka prAcIna evaM arvAcIna zAstroM se bhare hue haiM, parantu una granthoM kA viSayavAra varNana kahIM upalabdha nahIM hotaa| isI ke sAtha kisa graMtha meM, kisa viSaya ko mukhyatA dI gaI hai ? vaha kisa samaya kI racanA hai ? Adi aneka vicAraNIya viSaya haiM ataH prathama khaNDa meM jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA aitihAsika evaM vivecanAtmaka svarUpa spaSTa kiyA hai| vidhi-vidhAna sambandhI granthoM kA vivecana karane ke pazcAta sAdhaka jIvana kI prAraMbhika kakSA ke rUpa meM gRhastha ke vyAvahArika jIvana kA citraNa kiyA hai| adhyAtma jagata meM praveza karane se pUrva gRhastha jIvana kA kuzala sampAdana evaM samasta AcAroM kA samyaka nirvahana Avazyaka hai| vyakti ke sadAcAra evaM saMskAra yukta jIvana meM usakI paravariza kA mukhya sthAna hotA hai| jaina evaM vaidika paramparA meM janma se lekara mRtyu paryanta solaha saMskAra kie jAteM haiN| ina saMskAroM ke dvArA vaha jIvana meM pUrNatA ko prApta karatA hai ataH gRhastha maryAdAoM evaM vratoM kI carcA karane se pUrva dvitIya khaNDa meM vyavahArika jIvana kI maryAdA rUpa solaha saMskAroM kA tulanAparaka vizleSaNa kiyA hai| gRhastha jIvana meM rahate hue bhI apane jIvana ko kisa prakAra tapa-tyAga evaM niyamoM se saMyukta rakhe isakA kuzala nirdezana jainAcAryoM ne kiyA hai| yadyapi gRhastha jIvana karma bandhana kA kendra bindu ( centerpoint ) hai paraMtu vrata grahaNa dvArA bandhana ke pravAha ko rokA jA sakatA hai ataH isa bhAga ke antima khaNDa meM gRhastha jIvana ko dezavirati meM ArUr3ha karane vAle evaM sarvavirati dharma kI Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...23 ora prerita karane vAle vratoM kI carcA kI gaI hai| jisase gRhastha sAdhaka avirati se dezavirati evaM dezavirati se sarvavirati ke patha para agrasara ho ske| khaNDa-1 jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhada itihAsa vidhi-vidhAna mAnava jIvana kA amUlya aMga hai| jIva kI pratyeka kriyA evaM pratikriyA kisI na kisI vidhi para AdhArita hotI hai / jIva ke garbha meM Ane se lekara usake deha nAza rUpa agni saMskAra kI kriyA taka pratyeka vidhAna kI eka vidhi hai| prakRti kA saMcAlana bhI apane vidhi-niyamoM ke AdhAra para hotA hai / choTe se choTA kArya bhI apanI vidhi pUrvaka karane para hI pUrNatA ko prApta karatA hai| cAya banAne jaisI sAmAnya kriyA ho athavA mobAIla aura misAIla nirmANa kI Adhunika kaThina kriyA / sabhI kI eka vidhi hai / usa vidhi meM thor3A sA heraphera yA cUka ho jAye to bilkula viparIta pariNAma AtA hai| yahI bAta adhyAtma ke kSetra meM bhI ghaTita hotI hai| dharma mArga para gati karane se pUrva kucha niyama maryAdAoM kA pAlana evaM dhArmika kriyA-kalApoM ko pUrNa karane ke lie nirdiSTa vidhiyoM kA AcaraNa Avazyaka hotA hai| yadi jaina vidhi-vidhAnoM ke udbhava ke viSaya meM carcA kI jAe to Agamayuga se hI kaI vidhAnoM ke sandarbha prApta hote haiM / madhyayuga meM isa viSayaka vizeSa pragati dekhI jAtI hai kyoMki aneka vidhi-vidhAnamUlaka granthoM kI racanA evaM nUtana vidhi-vidhAnoM kA sarjana isa samaya meM huaa| caityavAsa paramparA ke Adhipatya ke kAraNa eka tarapha jahA~ cAritrika hrAsa huA vahIM dUsarI tarapha caityavAsI AcAryoM dvArA sAhitya ke kSetra meM anupama yogadAna bhI milA / tatkAlIna zithilAcAra ke prabhAva se kucha anAvazyaka vidhAnoM kA samAveza unhoMne apanI suvidhA hetu bhI kiyaa| isa taraha madhyayuga jaina vidhi-vidhAnoM ke lie utkarSa kA yuga rhaa| zrI haribhadrasUri Adi jainAcAryoM ne AgamoM meM saMkSipta rUpa se prApta vidhividhAnoM kA vistRta pratipAdana kara unameM samayAnusAra parivartana evaM parivardhana bhI Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24...zodha prabandha sAra fabeti It was an Golden Era for Jain scriptures sanitaart is kaI AcAryoM evaM muni bhagavantoM ne isa saMbaMdha meM kArya kie hai ata: vidhividhAna sambandhI maulika sAhitya hameM upalabdha ho jAtA hai| isa taraha Agamayuga se aba taka jaina vidhi-vidhAnoM ke saMdarbha meM sahasrAdhika grantha prApta hote haiN| kucha grantha kisI viziSTa viSaya kA pratipAdana karate haiM to kucha granthoM meM bhinna-bhinna viSayoM kA eka sAtha pratipAdana milatA hai| jaina vAGgamaya meM vidhi-vidhAnoM kA svarUpa- jaina dharma kA vidhividhAna sambandhI itihAsa sAhityika dRSTi se atyaMta maulika hai| gRhastha evaM sAdhu donoM hI vargoM se sambandhita kaI vidhi-vidhAna mUla rUpa meM bhI dekhane ko milate haiN| ___ yadi prAcInatama AgamoM kA adhyayana kareM to vidhi-vidhAnoM kA prAraMbhika svataMtra ullekha AcArAMga ke prathama zrutaskandha ke nauveM adhyayana meM milatA hai| yahA~ para bhagavAna mahAvIra kI dhyAna evaM tapa sAdhanA kI paddhati kA ullekha hai| dazavaikAlika, uttarAdhyayana Adi granthoM meM bhI muni jIvana sambandhI vidhividhAnoM kA nirdeza hai| uttarAdhyayana evaM antakRtadazA meM vividha tapa vidhiyoM kA nirupaNa hai| gRhastha upAsanA kA mukhya varNana upAsakadazAMgasUtra meM prApta hotA hai| bhagavatIsUtra, jJAtAdharmakathAsUtra, rAjapraznIyasUtra, kalpasUtra Adi Agama zAstra bhI gRhastha varga ke vidhi-vidhAnoM kA varNana karate haiN| vastutaH Agama sAhitya meM samAyojita cheda sUtra vidhi-vidhAnoM ke saMdarbha meM AdhArabhUta graMtha haiN| niyukti sAhitya meM bhI vidhi-vidhAnoM kA vistRta ullekha hai| madhyakAla meM isa viSaya para vyApaka kArya huaa| zvetAmbara paramparA ke AcArya haribhadrasUri, pAdaliptasUri, jinaprabhasUri, vardhamAnasUri, jinavallabha gaNi Adi aneka vidvada muniyoM ne evaM digambara paramparA ke AcArya vaTTekara, vasunandI, AzAdhara, siMhanandI Adi dhurandhara AcAryoM ne vidhi-vidhAna ke saMdarbha meM aitihAsika kArya kiyaa| isI ke sAtha jaina avadhAraNA meM kauna-kauna se vidhividhAna kisa svarUpa meM evaM kina paramparAoM se Akara jur3e? unameM kisa krama se parivartana Ae? parivartana kA mukhya AdhAra kyA rahA? ina viSayoM para zodhaparaka varNana bhI ina sAhityika racanAoM meM sahaja rUpa se prApta ho jAtA hai| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...25 vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya para zodha kI upayogitAkisI bhI viSaya ko pUrNa rUpa se samajhane ke lie tadviSayaka samyaka jAnakArI honA Avazyaka hai| viSaya kA itihAsa, usakA vartamAna svarUpa, kAla krama meM Ae badalAva evaM unake kAraNa Adi jJAta hone para hama usake sahI svarUpa ko samajha sakate haiN| - kriyA-anuSThAnoM meM AgamakAla se aba taka aneka parivartana aae| ina parivartanoM kA mUla sAkSI evaM sUtradhAra hai jaina sAhityika rcnaaeN| ina racanAoM kA kAla krama ke anusAra adhyayana kiyA jAe to kisI viSaya kA sarvAMgINa jJAna kiyA jA sakatA hai| paraMtu yaha adhyayana tabhI saMbhava hai jaba usa viSayaka sampUrNa jAnakArI ho| jaina vidhi-vidhAnoM evaM granthoM kI eka lambI sUcI hai| kaunasA vidhAna kahA~ prApta hogA? usakA mUla svarUpa kyA hai? Adi kI jAnakArI prApta karanA hI zodha kA prathama kaThina caraNa ho jAtA hai| yahI dikkata sarvaprathama isa zodha kArya ko prAraMbha karate samaya mere samakSa bhI upasthita huii| Akhira kisa vidhi kA prAraMbhika svarUpa kisa graMtha meM hai? usakA vikasita svarUpa kahA~ para prApta hogA? Adi aneka jaTila prazna the ata: sarvaprathama ina granthoM kA aitihAsika vikAsa krama evaM vibhAgIkaraNa Avazyaka thaa| prathama khaNDa kA lekhana isI kAraNa kiyA gayA hai| tadanusAra isa khaNDa meM vidhi-vidhAna sambandhI mukhya viSayoM ko vibhAjita karate hue tatsambandhI granthoM kA kramika ullekha evaM sAragarbhita paricaya diyA gayA hai| prastuta kRti kI vizeSatA-* vidvadavarga kI apekSA se isa kRti meM vidhi-vidhAna sambandhI sArabhUta granthoM kA ullekha kiyA gayA hai| - * zodhArthiyoM kI suvidhAoM ko dhyAna meM rakhate hue vidhi-vidhAna paraka sAhitya ko viSayavAra vargIkRta kiyA gayA hai| pAThaka varga kI sulabhatA hetu vaidhAnika grantha akArAdi sUcI krama se prastuta kie gae haiN| * granthoM kI prAcInatA evaM maulikatA darzAne hetu pratyeka kRti kA racanA kAla evaM racayitA kA bhI paricaya diyA gayA hai| jahA~ racanA kAla kA nizcitta ullekha nahIM mila pAyA hai vahA~ bhASA zailI aura viSaya vastu ke AdhAra para anumAnita kAla kA nirdhAraNa kiyA hai| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26...zodha prabandha sAra * vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya meM viziSTa sthAna rakhane vAle granthoM kA apekSAkRta vistRta paricaya diyA gayA hai| jo sudhI varga evaM jJAna pipAsuoM ke lie vizeSa sahAyabhUta hogaa| * anupalabdha granthoM kA prAmANika varNana jinaratnakoza ke AdhAra para kiyA gayA hai| mukhya rUpa se yaha khaNDa teraha adhyAyoM meM vargIkRta hai| prastuta khaNDa ke prathama adhyAya meM jaina vidhi-vidhAnoM ke udbhava evaM vikAsa kI carcA kI gaI hai| isake anantara bhAratIya saMskRti kA paricaya dete hue pravartaka evaM nivarttaka dharma kA saMkSipta vivaraNa diyA gayA hai jo donoM paramparAoM meM mukhya rUpa se rahe hue matabhedoM evaM vicAradhArA ko jAnane meM sahayogI siddha hotA hai| isI ke sAtha donoM paramparAoM ne eka dUsare ko kisa rUpa meM prabhAvita kiyA evaM usake kyA pariNAma rahe isakI carcA pAThaka varga ke lie atyaMta upayogI hai| tatpazcAta jaina Agama sAhitya meM vidhi-vidhAnoM ke svarUpa evaM tadaviSayaka ullekhoM ke dvArA vidhi-vidhAnoM kI Agamika maulikatA ko pramANita kiyA gayA hai| isa adhyAya kA mukhya dhyeya vidhi-vidhAnoM kI AvazyakatA evaM janajIvana meM usakI mahattA ko ujAgara karanA hai| prAcIna sabhyatA ke prati ahobhAva hI vartamAna meM usa saMskRti ke abhivardhana evaM bhaviSya meM usake sajIvikaraNa meM sahAyaka bnegii| dUsarA adhyAya zrAvakAcAra sambandhI vidhi-vidhAna paraka sAhitya se sambandhita hai| kevalajJAna prApti ke bAda tIrthaMkara paramAtmA caturvidha saMgha kI sthApanA karate haiN| zrAvaka-zrAvikA isa saMgha ratha ke do mukhya pahiye haiN| jaina evaM jina banane kA prAraMbha zrAvaka jIvana se hI hotA hai ata: sarvaprathama isa adhyAya meM zrAvakAcAra viSayaka 74 granthoM kA tAttvika vivecana kiyA gayA hai| zrAvakAcAra sambandhI prasiddha granthoM kI viSaya vastu kA vistRta varNana una kRtiyoM kI saMkSipta evaM sArabhUta jAnakArI ke lie atyanta upayogI hai| ___ yaha adhyAya vividha paramparAoM meM zrAvakAcAra sambandhI niyamoM ko jAnane meM evaM tadviSayaka granthoM ke adhyayana ke mAdhyama se jIvana ko AcAraniSTha banAne meM sahayogI bnegaa| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...27 isa kRti meM varNita tIsarA adhyAya sAdhvAcAra sambandhI vidhi-vidhAna paraka sAhitya sUcI ko prastuta karatA hai| Agama kAla se lekara vartamAna ikkIsavIM sadI ke mukhya carcita 27 maulika granthoM kI vivecanA isa adhyAya meM akArAdi krama se kI gaI hai / granthoM kA racanAkAla, racayitA evaM saMkSepa meM sArabhUta tathyoM kA ullekha ise aura bhI adhika prAsaMgika banAtA hai| zramaNAcAra ke vividha pakSoM ko udghATita karane meM yaha adhyAya vizeSa sahAyaka bane yahI isa kRti kA dhyeya hai| SaDAvazyaka jaina vidhi-vidhAnoM meM mahattvapUrNa evaM dainika ArAdhanA sambandhI Avazyaka kriyA hai| sAdhu evaM zrAvaka donoM ke lie inakA niyamita AcaraNa jarUrI hai| isI mahattA ko dhyAna meM rakhate hue cauthe adhyAya meM SaDAvazyaka evaM pratikramaNa sambandhI maulika granthoM kA prAmANika ullekha kiyA gayA hai| jaina paramparAgata vividha saMpradAyoM evaM SaDAvazyaka ke rahasyoM se sambandhita vividha pustakoM kA jJAna isa adhyAya ke mAdhyama se ho skegaa| pratikramaNa ke rahasya evaM tajjanita kriyAoM ke vikAsa Adi ke viSaya meM rucivaMta sAdhakoM ke lie yaha sUcI anamola khajAne ke samAna sahAyaka bnegii| pA~cavAM adhyAya tapa se sambandhita hai| isa adhyAya meM jaina sAhitya meM carcita vividha tapa sambandhI sAhitya sUcI kA varNana kiyA gayA hai| tapa, jaina sAdhanA kA viziSTa aMga hai| ise karma nirjarA kA ekameva mahattvapUrNa mArga mAnA gayA hai| Aja bhI anya saMpradAyoM kI tulanA meM jaina dharma meM ArAdhita tapa sarvotkRSTa mAnA jAtA hai| Agama yuga se Aja ke paramANu yuga taka tapa vidhAna sambandhI vizada sAhitya kI racanA huI hai| prastuta adhyAya meM tapa viSayaka 44 mukhya kRtiyoM kA viSaya vastu sahita varNana kiyA gayA hai| isa carcA ke mAdhyama se jana mAnasa tapa ke vistRta evaM yathokta svarUpa se sahajatayA paricita ho skegaa| jaina vidhi-vidhAnoM meM vratAropaNa eka Avazyaka caraNa hai| tIrtha kI sthApanA vrata grahaNa ke bAda hI hotI hai| vratagrAhI zrAvakoM kI anupasthiti ke kAraNa hI bhagavAna mahAvIra kI prathama dezanA niSphala huI thI ataH spaSTa hotA hai ki vrata grahaNa jaina jIvana zailI kA eka mahattvapUrNa pakSa hai| chaTheM adhyAya meM isa viSayaka 70 granthoM kA ullekha karate hue unakI Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28...zodha prabandha sAra viSaya vastu kA saMkSipta evaM sArabhUta varNana kiyA hai| isa adhyAya meM kiyA gayA varNana vrata grahaNa sambandhI sAhitya ke AloDana meM sahAyaka banegA yahI abhyarthanA hai| isa khaNDa kA sAtavA~ adhyAya samAdhimaraNa sambandhI sAhitya sUcI ko prastuta karatA hai| sAdhanA kA aMtima caraNa samAdhi yukta avasthA meM mRtyu kI prApti hai| jaina granthakAroM ne isa viSaya para kaI racanAe~ kI hai| isa adhyAya meM samAdhimaraNa sambandhI 31 maulika granthoM kI tAttvika carcA kI gaI hai| ___ prAyazcitta doSa vimukti kA anupama sAdhana hai| hara dharma paramparA meM isa viSayaka koI na koI mArga avazya batAyA gayA hai| jaina granthakAroM ne prAyazcitta grahaNa ko rahasyamayI evaM adbhuta prakriyA mAnA hai| isakA ullekha prAya: hara sadI ke AcAryoM ne kiyA hai| aise hI kucha prasiddha evaM prAmANika 47 granthoM kA zodhaparaka varNana isa AThaveM adhyAya meM kiyA gayA hai| yaha vivaraNa Atmazuddhi ke mArga para ArUr3ha sAdhakoM evaM pApa vizodhaka bhavya jIvoM ke lie lakSya prApti meM mAIla sTona sAbita hogaa| nauveM adhyAya meM varNita viSaya sAdhanA ke mukhya AdhAra hai| isake saMyoga se hI vidhi-vidhAnoM meM pUrNatA evaM saphalatA prApta hotI hai| isa adhyAya meM yoga, mudrA evaM dhyAna sambandhI vidhi vidhAna paraka sAhitya kI sUcI prastuta kI gaI hai| jaina sAhitya paramparA meM yUM to aneka grantha isa saMdarbha meM prApta hote haiN| paraMtu prastuta adhyAya meM mukhya 27 granthoM kI vistRta carcA kI gaI hai| jisake dvArA sAdhaka varga una kRtiyoM kI viSaya vastu, racayitA evaM racanAkAla Adi se paricita ho paaeNge| dasaveM adhyAya kA viSaya hai pUjA evaM pratiSThA sambandhI vidhi-vidhAna mUlaka sAhitya suucii| pUjA-pratiSThA yaha kriyAkAMDa mUlaka vidhAnoM meM vidhividhAnoM kI AtmA hai| sarvAdhika vidhi-vidhAnoM kA ullekha isI kArya ke lie kiyA gayA hai| jaina sAhityakAroM ne isI tathya ko dhyAna meM rakhakara prastuta viSaya para zatAdhika granthoM kI saMracanA kii| isa adhyAya meM pUjA sambandhI 133 evaM pratiSThA viSayaka 42 pramukha granthoM kI svataMtra carcA kI gaI hai| isa carcA kA dhyeya pUjA-pratiSThA Adi bhakti vidhAnoM kI sUkSmatA evaM yathArthatA se paricita karavAnA hai| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...29 maMtra, taMtra, vidyA sambandhI vidhi-vidhAnoM kI sAhitya sUcI evaM tatsambandhI 84 granthoM kA sAragarbhita vivaraNa gyArahaveM adhyAya meM prastuta kiyA gayA hai| maMtra-taMtra vidhi-vidhAnoM ke hRdaya ke samAna haiN| jainAcAryoM ne isI mahattA ko vardhita karane, maMtra-taMtra Adi kI sAdhanA ko sazakta karane evaM viziSTa maMtra-taMtroM ko ciraMjIvI rakhane ke uddezya se aneka bRhada granthoM kI racanAe~ kii| unhIM granthoM kA vizadatA se paricaya karavAnA isa adhyAya kA dhyeya hai| isa sAhityika khaNDa kA bArahavA~ adhyAya jyotiSa, nimitta evaM zakuna zAstra se sambandhita hai| vividha anuSThAna paraka kriyA anuSThAnoM meM muhUrta Adi kA vicAra pramukha rUpa se kiyA jAtA hai| zakuna Adi kA dhyAna to pratyeka mAMgalika evaM sAdhanA mUlaka kAryoM meM rakhA hI jAtA hai| Agama zAstroM meM bhI isa viSayaka ullekha aneka sthAnoM para milate haiN| yadyapi jaina sAdhanA nivRtti mUlaka AdhyAtmika sAdhanA hai paraMtu jyotiSa, nimitta, zakuna Adi bhI apanA mahattva rakhate haiN| upAMga sUtroM se lekara aba taka saikar3oM granthoM meM isakI carcA kI gaI hai| isa adhyAya meM tadviSayAdhArita 90 prAcIna-arvAcIna granthoM kI carcA kI gaI hai| jaina jyotiSa zAstra ke vikAsa meM ina kRtiyoM kA ullekha avazya sahayogI bnegaa| jaina sAhitya ke saMvardhana meM jainAcAryoM kA vizeSa sahayoga rhaa| vidhividhAna sambandhI granthoM meM jahA~ kaI viSayoM kA pratipAdana svataMtra granthoM meM kiyA gayA hai vahIM kucha grantha aise bhI haiM jinameM vividha vidhAnoM kA eka sAtha ullekha hai| kucha aise vidhAna bhI haiM jo aba taka varNita vidhAnoM se alaga hai parantu kriyA anuSThAnoM meM unakA mahattvapUrNa sthAna hai| jina darzana, navvANu yAtrA, paryuSaNa ArAdhanA evaM aneka adhyAtma mUlaka vidhi-vidhAnoM kI carcA yatra-tatra pustakoM meM prApta hotI hai| una sabhI kI carcA antima terahaveM adhyAya meM kI hai| terahavA~ adhyAya vividha viSaya sambandhI vidhi-vidhAna paraka sAhitya sUcI kA varNana karatA hai| isa adhyAya meM 38 aise granthoM kI viSaya vastu nirUpita kI gaI hai jinake mAdhyama se aneka maulika viSayoM kA jJAna spaSTa hotA hai| vividha sAmAcArI granthoM kA ullekha bhI isI adhyAya meM kiyA gayA hai| isa prakAra teraha adhyAyoM meM vibhAjita yaha prathama khaNDa jaina sAhitya kI vividhatA evaM vaibhinyatA ko darzAtA hai| vidhi-vidhAna ArAdhanA kA eka mukhya Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30...zodha prabanya sAra aMga hai| vartamAna meM vidhi-vidhAna to bar3ha rahe haiM kintu unakI maulikatA evaM AdhyAtmikatA ghaTatI jA rahI hai| ina paristhitiyoM meM unake mUla svarUpa ko samajhanA evaM jAnanA atyaMta Avazyaka hai| Aja vidhi vidhAnoM ke nAma para kaI anAvazyaka tathyoM ne jaina sAdhanA paddhati meM praveza kara liyA hai| ucita aura anucita meM bheda tabhI kiyA jA sakatA hai jaba ucita ko mApane kA koI tharmAmITara ho| vidvada sAdhaka varga dvArA racita sAhitya sahI pahacAna ke lie tharmAmITara kA hI kArya karatA hai| vidhi-vidhAna ke icchuka jJAna pipAsuoM ke lie yaha kRti mukhya nIMva kA kArya kregii| grantha nAma evaM racanA kAla Adi ke AdhAra para ve unheM sahajatayA DhU~r3ha sakate haiM evaM unakI samIcIna jAnakArI bhI prApta kara sakate haiN| vibhinna vidhi-vidhAnoM kI aitihAsikatA evaM maulikatA samajhane ke lie bhI yaha grantha mukhya sahayogI banegA, bhramita mAnyatAoM kA nivAraNa karegA tathA vidhi-vidhAnoM ke samyaka patha para Age bar3hane meM patha pradarzaka bnegaa| khaNDa-2 jaina gRhastha ke solaha saMskAroM kA tulanAtmaka adhyayana bhAratIya saMskRti meM saMskAroM kI sudIrgha paramparA rahI hai| prAcya kAla se calI A rahI isa praNAlI kA mukhya dhyeya susaMskRta, sabhya samAja kA nirmANa hai| bhArata eka dharmapradhAna deza hai| saMskAra AropaNa ko yahA~ vizeSa mahatva diyA gayA hai| vastuta: manuSya ko zAnta, sabhya, zAlIna, evaM suzikSita karane meM saMskAroM kI mukhya bhUmikA hotI hai| saMskAroM kA dhyeya hai vastu ko pariSkRta krnaa| phira cAhe ve saMskAra zarIra sambandhI ho, antaHkaraNa kI zaddhi sambandhI ho athavA bhakti-bhAvanA smbndhii| saMskAra vyakti ko zArIrika evaM AdhyAtmika donoM hI dRSTiyoM se puSTa evaM paripUrNa banAte haiN| inake dvArA doSoM kA parimArjana evaM guNoM kA AdhAna hotA hai| eka patthara kA Tukar3A saMskArita hone ke bAda hI ratna kI saMjJA prApta karatA hai| svarNa ko sundara AbhUSaNa kA rUpa evaM patthara ko pratimA kA rUpa tatsambandhI Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...31 saMskAra hI pradAna karate haiN| isI taraha mAnava meM zubha saMskAroM ke mAdhyama se sadvicAra evaM sadvyavahAra kA prAdurbhAva hotA hai| inhIM guNoM ke puNya prabhAva se mAnavIya sattA paramAtma tattva kA sAkSAtkAra karatI hai| mAnava samAja para saMskAroM kA prabhAva- saMskAra pradAna karane ke mukhya rUpa meM tIna uddezya mAne gaye haiM__1. doSaparimArjana 2. atizayAdhAna aura 3. hiinaaNgpuurti| inake dvArA prAkRtika padArthoM meM rahe doSoM kA parimArjana kara inheM adhika upayogI evaM AkarSaka banAne kA prayAsa kiyA jAtA hai| usI abhIdheya se prAcyakAla se mAnava samAja meM saMskAroM kI mahattA rahI hai| cAhe vaidika saMskRti ho yA zramaNa saMskRti sabhI paramparAoM meM SoDaza saMskAroM kA prAvadhAna kisI na kisI rUpa meM prApta hotA hai| mAnava kalyANa kI bhAvanA se jitane bhI Ayojana evaM anuSThAna kiye jAte haiM, unameM sabase mahattvapUrNa paramparA saMskAroM kI mAnI jAtI hai| saMskAroM evaM dharma anuSThAnoM dvArA vyakti, parivAra evaM samAja ko prazikSita kiyA jAtA hai| sAmAnyatayA hama anubhava karate haiM ki svAdhyAya, satsaMga, ciMtana, manana Adi kA prabhAva manuSya kI manobhUmi para par3atA hai aura usase vyakti kA bhAvanA stara vikasita hotA hai| ___manuSya ko susaMskRta banAne kA sarala evaM saTIka upacAra saMskAra hai jo vyakti susaMskArita hotA hai, usakA jIvana pArivArika, sAmAjika evaM dhArmika kSetra meM sva-para upayogI banatA hai| astu saMskAra jIvana nirmANa kI adbhuta kalA hai| saMskAroM kA prayojana- zrI rAmazarmA AcArya kA mantavya hai ki jisa prakAra abhraka Adi sAmAnya padArtha ko bAra-bAra agni se saMskArita karane se makaradhvaja jaise bahumUlya rasAyana kI prApti hotI hai| usI prakAra manuSya para bArabAra saMskAroM kA prayoga karake use susaMskArI banAyA jAtA hai| yaha eka adbhuta vijJAna hai| vartamAna samAja aneka samasyAoM se jUjha rahA hai| zeSa samasyAoM kA samAdhAna to vijJAna apanI khojoM ke dvArA kara sakatA hai parantu Aja ke bhautika yuga meM maulika saMskAroM kA hotA hAsa evaM kusaMskAroM kA bar3hatA varcasva kaise Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32... zodha prabandha sAra thAmA jA sakatA hai? isakA samAdhAna RSi muniyoM dvArA batAyA gayA prAkRtika vijJAna hai| mAnava mana ko nirmala, susaMskRta evaM santulita karane kI prakriyA hai - saMskAra krm| yaha manuSya jIvana ko sazakta evaM prANavAna banAtI hai| mAnava sabhyatA meM saMskAra karma kA prArambha alaukika zaktiyoM ke duSprabhAvoM kA zamana karane ke lie huA thaa| Ama janatA meM yaha vizvAsa thA ki saMskAroM ke dvArA amaMgala kA nirAkaraNa aura maMgala kI prApti hotI hai| aneka naitika, sAmAjika evaM AdhyAtmika prayojana bhI isake pIche antarbhUta haiN| vijJAna ke dvArA DNA kA jo siddhAnta siddha kiyA gayA hai, saMskAra karma usI kI prakriyA hai / garbha meM Ane ke sAtha hI bacce ko apane parivAra ke anusAra DhAlanA saMskAra vidhAna kA mukhya dhyeya hai / Aja isake prati bar3hatA upekSA bhAva hI saMskAroM evaM saMskRti ke uccATana kA pramukha kAraNa hai| mAnava samAja meM saMskAroM kA mahattva - saMskAroM kA mahattva batA hu vaidika granthoM meM kahA gayA hai "janmanA jAyate zudraH saMskArAdvija ucyate" arthAta manuSya janma se dvija nahIM hotA vaha saMskAroM ke dvArA dvija banatA hai| niSkarSa yaha hai ki manuSya janma se to pazu yA pAmara rUpa hI hotA hai kintu saMskAroM ke bAda se vaha susaMskArI manuSya banatA hai / saMskAra eka paoNliza hai| yaha bAharI camaka ko nahIM apitu AMtarika zuddhi ko bar3hAtA hai| mAnava kA rahanasahana saba kucha vikasita ho jAtA hai| saMskAra AropaNa kA uddezya - saMskAra mAnava jIvana ko pariSkRta karane kI vidhi vizeSa hai| vidhi pUrvaka saMskAroM ke anuSThAna dvArA vyakti meM zamadama Adi guNoM kA vikAsa hotA hai / garbhAdhAna, jAtakarma, annaprAzana Adi saMskAroM ke dvArA doSamArjana, upanayana, brahmavrata Adi saMskAroM se atizayAdhAna evaM vivAha, agnyAdhAna Adi ke dvArA hamAre jIvana kI hInAMga pUrti hotI hai| isa prakAra saMskAroM kI aneka vidhiyoM dvArA mAnava apane lakSya taka pahu~cane meM samartha hotA hai / saMskAra AropaNa ke kucha uddezya nimnokta haiM pratikUla prabhAvoM kI parisamApti karanA / * abhilaSita prabhAvoM ko * AkRSTa karanA / * zakti samRddhi, buddhi Adi kI prApti karanA / * jIvana meM hone vAle sukha-dukha kI icchAoM ko vyakta karanA / * garbha evaM bIja sambandhI doSoM Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...33 ko dUra krnaa| * dhArmika kriyA-kalApoM kA vizeSa adhikAra prApta karanA jaiseupanayana saMskAra se vedAdhyayana evaM dhArmika kRtyoM ke anuSThAna kA adhikAra prApta hotA hai| * puruSArtha catuSTaya kI prApti krnaa| * vyaktitva nirmANa krnaa| * cAritrika vikAsa krnaa| * samasta zArIrika kriyAoM ko AdhyAtmika lakSya se paripUrita krnaa| niSkarSataH saMskAroM ke AropaNa kA uddezya mahAna evaM sarvottama hai| ina saMskAroM ke pIche ihalaukika yA bhautika sukha kI koI kAmanA nahIM hotii| kisI prakAra kA koI svArtha bhI nihita nahIM hotaa| jIvana yAtrA meM pragati patha para bar3hane hetu sadguNoM kA AvirbhAva karanA tathA unakA sadAcaraNa karate hue jIvana ko Adarzamaya banAnA hI isakA mUlabhUta uddezya hai| solaha saMskAroM ke adhyayana para AdhArita yaha dvitIya khaNDa sataraha adhyAyoM meM upavibhAjita haiN| __ mAnava evaM saMskAroM kA sambandha AdikAla se rahA huA hai| mAnava meM mAnavIya guNoM kA AropaNa saMskAroM ke dvArA hI kiyA jAtA hai| ata: prathama adhyAya meM saMskAra aura unakI arthavattA kA vivecana kiyA gayA hai| isI ke sAtha vividha saMdarbho meM saMskAroM kI upayogitA evaM prayojana batAe gae haiN| vartamAna pariprekSya meM saMskAroM kI prAsaMgikatA evaM unakI AvazyakatA ko digdarzita karate hue vaijJAnika dRSTi se unakI sakArAtmakatA tathA vyakti ke sarvAMgINa vikAsa meM usakI upAdeyatA ko bhI spaSTa kiyA hai| __isa khaNDa kA dUsarA adhyAya solaha saMskAroM meM se prathama garbhAdhAna saMskAra ko vivecita karatA hai| garbhAdhAna saMskAra se tAtparya hai garbha sthApanA karane sambandhI vidhi-vidhaan| isa saMskAra ke dvArA vIrya evaM garbha sambandhI doSoM ko dUra kiyA jAtA hai| yaha saMskAra mAtra bAlaka prApti kA saMskAra nahIM apitu suyogya bAlaka kI nIMva rakhane kA saMskAra hai| isa adhyAya meM varNita garbhAdhAna saMskAra kA artha, usake adhikArI, usakI AvazyakatA, Adi Ama janatA ko garbhAdhAna saMskAra se paricita karavAtI hai| __yaha adhyAya garbhavatI mAtAoM ke mana meM sAttvika, naitika evaM pavitra vicAroM kA sphuraNa karate hue eka susaMskRta bhAvI pIr3hI ke nirmANa meM sahAyaka banegA yahI abhilASA hai| Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34...zodha prabandha sAra SoDaza saMskAroM meM puMsavana saMskAra kA dUsarA sthAna hai| putra saMtAna kI prApti ke lie yaha saMskAra garbhavatI mahilA para kiyA jAtA hai| bhAratIya saMskRti puruSa pradhAna rahI hai ata: yahA~ patra prApti kI abhilASA pratyeka parivAra evaM mAtA dvArA kI jAtI haiN| yaha saMskAra mukhya rUpa se asamaya meM garbha skhalana ko rokane tathA bAlaka evaM garbhavatI mAtA kI maMgala prArthanA nimitta kiyA jAtA hai| tRtIya adhyAya meM puMsavana saMskAra kI AvazyakatA ko puSTa karate hue usake prayojana evaM lAbha Adi batAe gae haiN| yaha saMskAra kina sAvadhAniyA~ ke sAtha evaM kisa vidhi se kiyA jAnA cAhie isakA prAmANika evaM tulanAtmaka vivaraNa bhI kiyA gayA hai| isa adhyAya kA mukhya dhyeya garbhastha bAlaka ko puruSArthI evaM balavAna banAnA hai| cauthA adhyAya jAtakarma saMskAra vidhi se sambandhita hai| jAtakarma arthAta zizu janma ke samaya para kie jAne vAle mukhya vidhi-vidhaan| bAlaka kA janma hone ke sAtha hI yaha saMskAra mAtA evaM navajAta zizu kI rakSArtha kiyA jAtA hai| bAlaka kA janma sarvatra AnaMda kA avasara mAnA jAtA hai| kaI bAra kuMDalI nirmANa Adi jyotiSa kAryoM ko itanA mahattvapUrNa nahIM mAnA jAtA paraMtu inakA prabhAva evaM mahatva ni:zaMka rUpa se mAnya hai| vartamAna kI isI vicAradhArA ko dhyAna meM rakhakara isa adhyAya meM zizu janma ke samaya karane yogya vidhAnoM kA vistRta ullekha kiyA gayA hai| vartamAna meM lupta ho rahe saMskAroM ko punarjIvita karane ke lie yaha adhyAya avazya sahayogI banegA yahI kAmanA hai| jaina vidhi-vidhAnoM ke antargata dvitIya khaNDa kA pA~cavAM adhyAya sUryacaMdra darzana kI saMskAra vidhi kA vivecana karatA hai| isa saMskAra ke mAdhyama se navajAta zizu ko bAhara kI duniyA evaM vAtAvaraNa meM le jAne se pUrva use prAkRtika UrjA dI jAtI hai| sUrya aura caMdra prakRti ke do mukhya tattva haiN| jIvana kA sampUrNa vikAsa inhIM para AdhArita hai| inase ni:sRta rozanI aneka sakArAtmaka UrjAoM se yukta hotI hai| inhIM prAkRtika evaM vaijJAnika tathyoM ke vivaraNa ke sAtha isa adhyAya meM sUrya-candra darzana kI AvazyakatA, udbhava evaM vikAsa, saMskAra karane yogya muhUrta Adi Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...35 vividha carcAe~ kI gaI hai| isa saMskAra kA mukhya prayojana zizu ko bAhya jagata se paricita karavAnA tathA suSupta zaktiyoM ko jAgRta karanA hai / bhAratIya saMskRti ucca Adarzayukta saMskRti hai / isa saMskRti meM pratyeka mAnava ko susaMskRta banAne hetu kaI prakAra ke vidhi-vidhAna pracalita haiN| zizu ko prathama bAra stanapAna karavAnA eka mahattvapUrNa kriyA hai| mAtA ke bhItara rahI huI mamatA evaM saMskAroM kA pAna stanapAna ke mAdhyama se karavAyA jAtA hai| vaijJAnika aura AdhyAtmika donoM hI pariprekSya meM isakI nitAMta upayogitA rahI huI hai| chaTheM adhyAya meM kSIrAzana saMskAra kI isI mahattA, traikAlika AvazyakatA, tadahetu upayukta kAla evaM prayojana Adi ke varNana ke sAtha anya paramparAoM se isakA tulanAtmaka adhyayana bhI prastuta kiyA hai| yaha varNana zAstrokta vidhiyoM ke AcaraNa dvArA bAlakoM ko susaMskRta banAne meM hetubhUta bane yahI prayAsa isa adhyAya ke mAdhyama se kiyA gayA hai| sAtavA~ adhyAya SaSThI saMskAra vidhi se sambandhita hai| bAlaka janma ke chaThaveM dina kie jAne se evaM devI mAtAoM kI pUjA karane se yaha saMskAra SaSThI saMskAra kahalAtA hai| navajAta zizu ko aniSTakArI upadravoM se bacAne evaM AsurI zaktiyoM kA AkramaNa rokane ke lie isa saMskAra kA vidhAna kiyA jAtA hai| isa zodha kRti ke AThaveM adhyAya kA nAma zucikarma saMskAra vidhi hai| zuci arthAta zuddhi | yaha saMskAra daihika zuddhi, sthAna zuddhi evaM vAtAvaraNa zuddhi hetu kiyA jAtA hai| isa saMskAra ke dvArA prasUtA nArI, prasUta bAlaka evaM prasava sthala ina tInoM kI zuddhi kI jAtI hai / azuci nivAraNa karane se mana, mastiSka evaM citta Anandita ho jAtA hai| vaijJAnika dRSTi se isa saMskAra ke dvArA mAtA evaM zizu aneka saMkrAmaka rogoM se bace rahate haiN| isI ke sAtha yaha adhyAya isa saMskAra ke saMpAdana hetu Avazyaka samasta jAnakArI kA bhI pratipAdana karatA hai / nAmakaraNa saMskAra vidhi ko nauveM adhyAya ke rUpa meM pratipAdita kiyA gayA hai| bhAratIya saMskRti meM pUrva kAla se hI nAmakaraNa kA vidhAna dekhA jAtA hai| isa saMskAra ke mAdhyama se navajAta zizu ko pahacAna dI jAtI hai tathA paricita evaM jJAtijanoM ko usake nAma se paricita karavAyA jAtA hai| yaha adhyAya nAmakaraNa saMskAra kI mahattA, upAdeyatA, prayojana evaM Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36... zodha prabandha sAra tatsambandhI vidhi-vidhAnoM se paricita hone ke lie eka sahayogI caraNa rUpa hai| pUrva kAla se Arya sabhyatA meM anna ko deva rUpa mAnA gayA hai| bAlaka ko prathama bAra anna khilAnA eka mahatvapUrNa vidhAna hai aura yahI vidhAna annaprAzana saMskAra vidhi ke nAma se jAnA jAtA hai| dasaveM adhyAya meM isI saMskAra kA vistRta varNana kiyA gayA hai| isa saMskAra ke dvArA zArIrika ArogyatA, caitasika nirmalatA evaM vaicArika pavitratA prApta hotI hai| Adhunika pariprekSya meM isa vidhi ke prayojana evaM hetuoM kI samIkSA tathA anya paramparAoM ke sAtha isakA tulanAtmaka adhyayana isa adhyAya kI maulikatA ko aura adhika bar3hAtA hai / gyArahavA~ adhyAya karNa vedha saMskAra vidhi se sambandhita hai / karNa vedha kA artha hai karNa chedana krvaanaa| prAcIna bhAratIya sabhyatA meM puruSoM dvArA karNa chedana karavAne kI paramparA dekhI jAtI hai| yaha eka vaijJAnika prakriyA hai jo zarIra aura mana ko svastha rakhane meM sahAyaka banatI hai| kSetre ko apramatta kendra mAnA jAtA hai evaM karNa chedana karane se pramAda avasthA dUra hotI hai| varNita adhyAya meM isa saMskAra ke AdhyAtmika evaM vyAvahArika prayojana spaSTa kie haiN| karNavedha saMskAra kI AvazyakatA kyoM hai ? yaha saMskAra kaba, kisake dvArA, kisa vidhi se karavAyA jAe ? Adi kI carcA bhI isa adhyAya meM kI gaI hai| bArahaveM adhyAya meM cUr3AkaraNa saMskAra vidhi kahI gaI hai| cUr3AkaraNa kA artha hai sira ke bAloM kA muNDana yA jhaDolA utAranA / rAjapraznIya evaM praznavyAkaraNa Adi AgamoM meM isa saMskAra kA ullekha caula karma ke nAma se prApta hotA hai| Aja bhI aneka paramparAoM meM bAlaka ke keza kula devI Adi ke sthAna para jAkara utAre jAte haiN| dharmazAstroM ke anusAra isa saMskAra ke dvArA dIrghAyu prApta hotI hai| janma-janmAntaroM kI pAzvika vRttiyA~ dUra hotI haiM, vicAra saMsthAna prabhAvita hotA hai tathA daihika svasthatA prApta hotI hai| yaha adhyAya cUr3AkaraNa saMskAra ke ucita sampAdana ke lie sampUrNa dizAnirdeza detA hai| isameM varNita prayojana, AvazyakatA Adi ke rahasyabhUta tathya isa saMskAra ko aura bhI adhika prANavAna banAte haiN| terahavA~ adhyAya upanayana saMskAra vidhi se sambandhita hai| upanayana vaha saMskAra hai jisake dvArA bAlaka ko jJAna prApti ke lie guru ke nikaTa le jAyA jAtA hai| vividha bhAratIya paramparAoM meM isakA samatulya mahatva dekhA jAtA hai| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...37 aneka paramparAoM meM isa saMskAra ke samaya upavIta (janeU) bhI dhAraNa karavAyA jAtA hai| pUrva kAla meM adhyayana hetu baccoM ko guru kula meM bhejA jAtA thaa| yaha saMskAra bAlaka ke adhyayana yogya hone kA sUcaka hai| vartamAna meM 2-3 sAla ke baccoM ko skUla bhejane kI paramparA usake mAnasika vikAsa meM avarodha paidA karatI hai| unakI bAla sulabha ceSTAoM evaM bacapana ko samApta kara detI haiN| isa adhyAya meM upanayana saMskAra kI prAcInatA Adi aneka viSayoM para carcA kI gaI hai| vividha paramparAoM meM isakA svarUpa evaM vidhAna bhI batAyA gayA hai| bAlakoM ke sarvAMgINa evaM samucita vikAsa ke lie yaha adhyAya mahattvapUrNa dizA sUcaka hai| caudahaveM adhyAya meM carcita vidyArambha saMskAra vidhi upanayana saMskAra ko adhika puSTa karatI haiN| upanayana saMskAra dvArA bAlaka ko gurukula meM le jAyA jAtA hai vahIM vidyArambha saMskAra dvArA vidyAdhyayana kA prAraMbha karavAyA jAtA hai| jaina dharma meM isa saMskAra kI prAcInatA bhagavatIsUtra, jJAtAdharmakathAsUtra, kalpasUtra Adi AgamoM meM prApta ullekhoM se susiddha ho jAtI hai| vidyA vihIna manuSya ko pazu tulya mAnA gayA hai| isa saMskAra ke dvArA manuSya ko jJAnavAna banAne kA abhyAsa prAraMbha kiyA jAtA hai| isa adhyAya meM vidyArambha sambandhI ucita kAla, sAmagrI, adhikArI Adi kA nirdeza dete hue tulanAtmaka vivecana bhI prastuta kiyA gayA hai / isa adhyAya kA mukhya lakSya ucita adhyayana vidhi kA sampAdana evaM manuSya meM manuSyatva kA vikAsa karanA hai| vivAha saMskAra gRhastha jIvana kA eka mahattvapUrNa evaM Avazyaka saMskAra hai| isa saMskAra ke bAda hI gRhastha kI pArivArika jiMdagI kA prAraMbha hotA hai| bhAratIya saMskRti meM isa saMskAra ko atyaMta sammAnanIya sthAna prApta hai| paMdrahaveM adhyAya meM vivAha saMskAra vidhi kA nirUpaNa kiyA hai| vivAha do AtmAoM kA pavitra sambandha hai / Adhunika yuga meM ise viSaya bhoga kA vaidhAnika pramANa patra (licence) mAnA jAtA hai parantu isakI tAttvikatA isase bahuta Upara uThI huI hai| isa adhyAya meM vivAha saMskAra vidhi sambandhI Avazyaka pahaluoM kI carcA kI gaI hai| vividha pariprekSyoM meM isake mahattva evaM prayojana kI carcA bhI isa Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38... zodha prabandha sAra adhyAya meM kI gaI hai| isa adhyAya kA mukhya hetu Aja ke samAja meM vaivAhika jIvana kI maulikatA ko bar3hate hue evaM jaina vivAha vidhi se jana sAmAnya ko paricita karavAnA hai| solahavA~ adhyAya vratAropaNa saMskAra vidhi se sambandhita hai| isa saMskAra ke mAdhyama se gRhastha ko maryAdAyukta, saMtoSI jIvana jIne hetu prerita kiyA jAtA hai| sAdhanA pakSa para Age bar3hane ke lie aneka prakAra ke vidhi-vidhAnoM kA ullekha jaina sAhitya meM prApta hotA hai| isa saMskAra ke dvArA gRhastha varga vratoM ko grahaNa kara eka sacce zrAvaka ke rUpa meM apanA jIvana yApana karatA hai| isa saMskAra kA suvistRta varNana khaNDa-3 meM kiyA gayA hai| mAnava jIvana kI pUrNatA evaM samApti kI sUcaka hai aMtima saMskAra vidhi / isa saMskAra ke nAma se hI spaSTa ho jAtA hai ki manuSya jIvana sambandhI saMskAroM meM yaha aMtima saMskAra hai| yahA~ para pahu~cane ke bAda manuSya jIvana kI lIlA samApta ho jAtI hai| bodha janita vairAgya utpanna karane meM isa saMskAra kA mukhya sthAna rahA hai| satrahaveM adhyAya meM aMtima saMskAra vidhi kA artha evaM AvazyakatA Adi batAte hue isa viSayaka aneka pakSoM ko ujAgara kiyA hai| isa adhyAya meM aMtima ArAdhanA vidhi, vicAra Adi ke viSaya meM bhI sAra garbhita carcA kI gaI hai| saMskAra yaha jIvana nirmANa kI mUla nIMva hai| inhIM saMskAroM ke AdhAra para pazu tulya janmeM bAlaka ko mAnava evaM mahAmAnava banAyA jA sakatA hai| prastuta khaNDa meM mAnava jIvana yogya solaha saMskAroM kA kiyA gayA varNana AdhyAtmika mUlyavattA ke sAtha vaijJAnika samIcInatA bhI rakhatA hai / isake dvArA paramparAgata saMskAra vidhi se jaina samAja paricita ho pAe evaM bhAvI pIr3hI meM susaMskAroM kA bIjAropaNa kara pAe~ yahI aMtaraMga icchA hai| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...39 khaNDa-3 jaina gRhastha ke vratAropaNa sambandhI vidhi-vidhAnoM kA prAsaMgika anuzIlana vyaktitva vikAsa evaM adhyAtmika utthAna ke lie sAdhanA aura upAsanA do mahattvapUrNa tathya haiN| sAdhanA bIjAropaNa hai aura upAsanA bIja ko khAda-pAnI dene se lekara usake vikAsa ke lie samagra vyavasthA juTAnA hai| bhAratIya saMskRti meM isa zarIra ko dharma ArAdhanA kA pramukha sAdhana mAnA gayA hai| kahA bhI gayA hai- "zarIra mAdyaM khalu dhrmsaadhnm|" __ jaina darzana meM jIva kA parama lakSya Atmopalabdhi evaM paramAtma tattva kI prApti hai| zramaNa sAdhanA isa lakSya prApti kA mahattvapUrNa mArga hai| paraMtu jo loga zramaNa jIvana svIkAra nahIM kara sakate unake lie gRhastha jIvana meM rahate hue hI kisa prakAra apane Apako jAgRta, sImita evaM maryAdita rakhA jAe isakA pUrNa nirdezana bhI jaina AcAra granthoM meM prApta hotA hai| bhagavAna mahAvIra ne caturvidha saMgha kI sthApanA karate hue usameM sAdhu-sAdhvI aura zrAvaka-zrAvikA ina cAroM ko sthAna diyaa| zruta sAhitya meM zramaNa jIvana evaM unakI caryA vidhi ko jitanI mahattA dI gaI hai utanI mUlyavattA zrAvaka jIvana ko nahIM dI gaI, kyoMki jIvana kA mukhya dhyeya zramaNa jIvana kI hI prApti hai| dUsarA usameM kisI prakAra kA apavAda mArga nahIM hai| isI sarvoccatA evaM kaThoratA ke AdhAra para inakA niyamana bhI kiyA gayA hai| paraMtu jaise dharmIjanoM ke abhAva meM dharma-karma kA astitva siddha nahIM hotA, usI prakAra zrAvaka-zrAvikAoM ke abhAva meM muniyoM kI dhyAna-yoga sAdhanA siddha nahIM hotii| eka sadgRhastha zrAvaka kA AcaraNa kaisA ho? isakI vistRta carcA yadyapi jainAgamoM meM prApta nahIM hai phira bhI upAsakadazAsUtra, sthAnAMgasUtra, samavAyAMgasUtra, bhagavatIsUtra, jJAtAdharmakathAsUtra, antakRtadazAsUtra, vipAkasUtra, uttarAdhyayanasUtra Adi AgamoM meM ullekhita vrata evaM pratimAoM kA varNana usa yuga meM bhI zrAvaka jIvana kI mahattA evaM maryAdAyuta jIvana ko darzAtA hai| jaina paramparA meM gRhastha sAdhaka ko 'zrAvaka' kI saMjJA dI gaI hai| jo Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40...zodha prabanya sAra jinadharma evaM jinavacanoM ke prati zraddhA, viveka evaM kriyA se yukta ho vaha zrAvaka kahalAtA hai| gRhastha zrAvaka ko upAsaka, zrAvaka, dezavirata, AgArI Adi aneka nAmoM se jAnA jAtA hai| zrAvaka kauna? jaina TIkA sAhitya ke anusAra jo samyagdRSTi hai, aNuvratI hai, uttarottara viziSTa guNoM kI prApti ke lie jinavANI kA zravaNa karatA hai vahI zrAvaka hai| jaina dharma meM gRhastha sAdhanA kA mahattva- jaina darzana meM siddha avasthA prApti ke pandraha prakAra nirdiSTa hai| gRhasthaliMga siddha usI kA eka prakAra hai| yaha satya hai ki zramaNa sAdhanA kI apekSA gRhastha jIvana kI sAdhanA nimna koTi kI hotI hai| taduparAnta kucha gRhastha sAdhakoM ko zramaNa sAdhakoM kI apekSA zreSTha mAnA gayA hai| zvetAmbara kathA sAhitya meM mAtA marudevI dvArA gRhastha jIvana meM mokSa prApta karane tathA bharata dvArA zrRMgAra bhavana meM kaivalya prApta karane kI ghaTanAe~ gRhastha jIvana meM bhI bhAvanA ke utkarSa taka pahu~cane kI sUcaka hai| jaina vicAraNA meM AMzika nivRttimaya jIvana ko bhI samyaka evaM mokSa mArga meM sahAyaka mAnA gayA hai| isI se gRhastha sAdhanA kA mahattva parilakSita ho jAtA hai| gRhastha sAdhaka ke vibhinna stara- gRhastha sAdhanA aneka apavAdoM se yukta sAdhanA hai| vratoM evaM bhAvoM kI taratamatA ke AdhAra para unakI sAdhanA meM stara bheda hotA hai| guNasthAna siddhAnta ke AdhAra para samyagdRSTi zrAvaka ke mukhya do bheda hote haiM- 1. avirata samyagdRSTi aura 2. dezavirata smygdRsstti| prathama koTi ke zrAvaka sAdhanA mArga ke bAre meM jAnate haiM, niSThA rakhate haiM parantu use AcaraNa meM nahIM lA skte| ve kisI bhI prakAra kA vrata, niyama yA pratyAkhyAna svIkAra nahIM kara skte| vahIM dUsarI koTi ke zrAvaka sAmarthya anusAra sAdhanA mArga para Age bar3hate haiN| yathAzakti vrata niyama Adi bhI grahaNa karate haiN| paMDita AzAdharajI ne sAgAra dharmAmRta meM gRhastha vratI ke tIna bheda kie haiM1. pAkSika 2. naiSThika aura 3. saadhk| yaha tIna zreNiyA~ sAdhanA stara ke AdhAra para nirdhArita kI gaI hai| nAma Adi nikSepa kI apekSA bhI zrAvaka ke cAra prakAra mAne gae haiMgRhastha jIvana kI prAthamika yogyatA- sAmAnya vyakti ko Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...41 sadgRhastha banAne ke lie jainAcAryoM ne kaI prAthamika guNoM evaM yogyatAoM kA ullekha kiyA hai| una guNoM se alaMkRta gRhastha hI samyaktva vrata, sAmAyika vrata, bAraha vrata Adi svIkAra kara sakatA hai| AcAryoM ne mArgAnasArI ke paiMtIsa guNoM ke nAma se ina guNoM kA ullekha kiyA hai| isI prakAra zrAvaka ke 21 guNoM kI carcA bhI jaina vAGmaya meM prApta hotI hai| jainAcAryoM ne zrAvaka ke lie kucha AcAra-niyamoM kA pAlana bhI Avazyaka mAnA hai| jaina dharma kI sUkSma ahiMsA evaM mAnavIyatA ina guNoM se siddha ho jAtI hai| saptavyasana kA tyAga eka jaina gRhastha ke lie paramAvazyaka hai| isI ke sAtha kaI dainika, cAturmAsika, vArSika kartavyoM kA pAlana bhI jaina gRhastha ke lie Avazyaka mAnA gayA hai| zrAvaka dvArA AcaraNIya vibhinna vrata- zrAvaka jIvana kA dAyarA atyanta vistRta hai| use sImita yA maryAdita karane ke lie aneka prakAra ke mArga zAstroM meM batAe gae haiN| una niyama maryAdAoM ko svIkAra karate hue gRhastha sAdhanA mArga meM pragati kara sakatA hai| isI bAta ko dhyAna meM rakhakara kaI dainika Avazyaka niyama-maryAdAe~ banAI gaI to kaI niyama vrata aise bhI haiM jinakA pAlana nizcita yA svIkRta avadhi ke lie kiyA jAtA hai| prastuta kRti meM hamArI carcA ke mukhya viSaya vaha vrata haiM jinakA svIkAra zrIsaMgha kI sAkSI meM kiyA jAtA hai athavA jinake pAlana se sAdhanA meM viziSTa UMcAIyA~ prApta hotI hai| isa tRtIya khaMDa meM pramukhatayA samyaktva vratAropaNa, bAraha vratAropaNa, sAmAyika vratAropaNa, pauSadhavrata, upadhAnatapa vahana evaM upAsaka pratimArAdhanA kI carcA sAta adhyAyoM ke mAdhyama se kI jaaegii| vratadhArI ke lie karaNIya karttavya- AcArya jinaprabhasUri ke matAnusAra samyaktva Adi vrata dhAraNa karane vAle gRhastha ko nimna kRtyoM kA avazya pAlana karanA caahie| * pratidina zakrastavapUrvaka trikAla caityavaMdana karanA caahie| * cha: mAha taka donoM saMdhyAoM meM vidhipUrvaka caityavaMdana karanA caahie| * pratidina namaskAra mantra kI eka mAlA ginanI caahie| * dvitIyA, paMcamI, aSTamI, ekAdazI, caturdazI, amAvasyA, pUrNimA Adi parva tithiyoM meM yathAzakti tapa karanA caahie| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42... zodha prabandha sAra * nitya jAgate evaM sote samaya 24 namaskAra maMtra kA smaraNa karanA cAhie / * vItarAga deva, nirgrantha guru evaM ahiMsAmaya dharma kI upAsanA karanI caahie| * pratidina pUjA karanI caahie| gItArtha paramparA ke anusAra pratidina sAmAyika Adi SaDAvazyaka vidhi * kA pAlana karanA caahie| * 22 abhakSya, 32 anantakAya, kandamUla Adi abhakSya padArthoM kA tyAga karanA caahie| isa prakAra eka jaina gRhastha zrAvaka kI dinacaryA evaM jIvanazailI kA pUrNa niyamana zruta sAhitya meM prApta ho jAtA hai| unhIM granthoM ke AdhAra para jaina vidhividhAnoM kA adhyayana karate hue jaina gRhastha ke vratAropaNa sambandhI isa anuzIlana ko sAta adhyAyoM meM vibhakta kiyA hai| ina sAta adhyAyoM ke antargata jaina gRhastha ke vratAropaNa sambandhI vibhinna tathyoM ko ujAgara kiyA hai| isa tRtIya khaNDa kA prathama adhyAya jaina gRhastha ke prakAra evaM usakI dharmArAdhanA vidhi kA pratipAdana karatA hai / isa adhyAya meM zrAvaka ke svarUpa ko spaSTa karate hue zramaNa aura gRhastha varga kI sAdhanA meM rahe hue bhedoM ko nirUpita kiyA hai| yadyapi jaina sAdhanA paddhati meM zramaNa varga kI sAdhanA ko adhika mahattva diyA gayA hai paraMtu gRhastha sAdhanA kA bhI utanI hI mahattA hai| usa mahattva ko darzAte hue gRhastha upAsaka kI sAdhanA kA krama, gRhastha sAdhaka ke vibhinna stara, zrAvaka kahalAne ke lie Avazyaka prAthamika yogyatAe~ evaM unake lie karaNIya-akaraNIya niyamoM kA bhI varNana kiyA gayA hai| isa adhyAya kA dhyeya zrAvaka dharma se cyuta ho rahe jaina samAja ko dainika kartavyoM, mArmika AcAroM evaM Avazyaka guNoM se paricita karavAnA tathA unheM zrAvaka dharma kI mukhya bhUmikA para ArUr3ha karanA hai| isake pazcAta dUsare adhyAya meM samyaktva vrata AropaNa vidhi kA maulika adhyayana prastuta kiyA gayA hai| samyaka darzana adhyAtma sAdhana kA mUla AdhAra hai| mukti mahala kA prathama sopAna hai| zruta dharma aura cAritra dharma kI AdhArazilA hai| ratnatrayI meM zreSTha ratna hai| guNasthAna ArohaNa kA lAiseMsa hai| samyaka darzana kI isI mahattA ko Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...43 pratipAdita karane hetu dvitIya adhyAya meM samyaka darzana ke vividha ghaTakoM se paricita karavAyA hai| sarvaprathama samyaka darzana ke svarUpa ko spaSTa karate hue usake lakSaNa evaM prakAroM kI carcA kI hai| tadanantara samyaka darzana prApti ke hetu evaM vividha dRSTiyoM se usakA vargIkaraNa kiyA hai| eka bAra samyaktva ke vividha pahaluoM se paricita karavAne ke bAda samyaktvI meM Avazyaka yogyatAe~ yA svayaM ko jAnane ke tharmAmITara ke rUpa meM vyavahAra samyaktvI ke 67 guNa, tatsambandhI 25 doSa, samyaka darzana kI AvazyakatA, vividha sampradAyoM meM samyagdarzana viSayaka dhAraNA, mArgAnusArI ke guNa Adi samyaktva vardhaka aneka binduoM kI carcA kI hai| aMtata: vividha jaina paramparAoM meM pracalita samyaktva vrata AropaNa vidhi evaM tatsambandhI rahasyoM ko ujAgara kiyA gayA hai| isa adhyAya kA mukhya dhyeya samyaka darzana ko puSTa karanA hai kyoMki samyaktva vrata kA svIkAra sadguNa rUpI bIja kA AdhAna hai| jaba kucha boyA jAegA,tabhI kucha pAyA jaaegaa| isI kAraNa sarvaprathama samyaktva vrata AropaNa vidhi prastuta kI gaI hai| bArahavrata AropaNa vidhi kA saiddhAntika anucintana karate hue tRtIya adhyAya kA lekhana kiyA gayA hai| zrAvaka sAdhanA kA mUla utsa vratoM para hI nirbhara hai| inake abhAva meM zrAvaka sAdhanA artha hIna hai| jaina sAhitya meM AcAra dharma ko sarvAdhika mahattA dI gaI hai| dvAdaza vrata yA bAraha vrata zrAvakAcAra kI Guideline hai| inake antargata pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata evaM cAra zikSAvratoM kA samAveza hotA hai| varNita adhyAya meM zrAvaka dharma kA pratipAdana karate hue bAraha vratoM ke svarUpa kA vistRta varNana kiyA hai| digambara evaM zvetAmbara paramparA meM bAraha vrata viSayaka dhAraNA meM prApta matabheda evaM vratoM kA pAramparika svarUpa tadviSayaka jJAna ko puSTa kregaa| isI ke sAtha vrata grahaNa ke icchuka zrAvakoM ke mArgadarzana ke lie vrata grahaNa sambandhI Avazyaka nirdezoM, vikalpoM evaM bhedoM kA bhI nirUpaNa kiyA hai| ___ isa adhyAya ke mAdhyama se zrAvaka varga bAraha vratoM se pUrNa rUpeNa paricita hokara sva sAmarthya anusAra unheM grahaNa karane kI bhUmikA banA pAeM evaM avirata Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44...zodha prabandha sAra se dezavirati zrAvaka kI ora agrasara ho pAeM yahI isa adhyAya lekhana kA lakSya hai| samabhAva sAdhanA jaina dharma kI pratyeka kriyA kA sAra hai| sAmAyika samatva prApti kA anupama evaM anubhUta mArga hai| SaDAvazyaka meM prathama sthAna sAmAyika kA hai tathA sAdha evaM zrAvaka donoM hI vargoM ke lie isakA pAlana Avazyaka hai| sAmAyika kI isI maulikatA ko jana sAdhAraNa meM prasarita karane ke lie cauthe adhyAya meM sAmAyika vratAropaNa vidhi kA prayogAtmaka anusaMdhAna kara usake pariNAmoM ko prastuta kiyA hai| __sAmAyika jaina zrAvaka kI mukhya sAdhanA hai| isa viSayaka kaI prazna citta meM anekoM bAra upasthita hote haiN| unhIM zaMkAoM kA samAdhAna karane hetu isa adhyAya meM sAmAyika kA Agamokta svarUpa evaM tatsambandhI vividha pahaluoM ke rahasyoM ko ujAgara kiyA hai| tadanu sAmAyika sAdhanA ko utkRSTa evaM zuddha banAne ke lie vibhinna dRSTiyoM se sAmAyika sAdhanA ke lAbha, usake upakaraNoM kA prayojana, Avazyaka yogyatAoM Adi kI carcA kI hai| adhyAya ke aMtima caraNa meM vividha paramparAoM meM pracalita sAmAyika vidhi ko soddezya prastuta kiyA gayA hai| isa adhyAya ke anazIlana se sAdhaka varga Atma dharma meM lIna ho sakeM evaM dezavirati se sarvavirati kI ora bar3ha sakeM yahI abhidheya hai| dharma ke mukhya do aMga hai- zruta aura caaritr| samyagdarzana evaM samyagjJAna zrutadharma rUpa hai tathA zramaNa aura zrAvaka ke mUla evaM uttara guNa cAritradharma rUpa hai| ina dvividha dharmoM ke saMpoSaNa hetu parva tithi meM pauSadha vrata grahaNa karane kA varNana jaina AcAra granthoM meM hai| isake dvArA cAritra dharma kA pAlana hotA hai| __pA~caveM adhyAya meM isI tathya kI puSTi hetu pauSadha vrata vidhi kA prAsaMgika adhyayana kiyA gayA hai| isa adhyAya meM pauSadha ke tAttvika artha ko samajhAte hue usake vibhinna prakAra evaM vikalpoM ko batAyA hai| pauSadha vrata kI sUkSmatA ko darzAne hetu tatsambandhI karttavya, supariNAma evaM tadyogya Avazyaka tathyoM kA manana bhI kiyA hai| pauSadha vrata kI ArAdhanA kaba, kyoM aura kisa vidhi pUrvaka karanI cAhie isakA bhI suvistRta varNana kiyA gayA hai| niSkarSata: isa- adhyAya ke mAdhyama se sAdhaka bhautika evaM AdhyAtmika Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...45 lAbha arjita karate hue saMyamI jIvana kA kiMca AsvAda le pAeM yahI bhAvanA hai| jaina kriyA-anuSThAnoM meM upadhAna eka mahattvapUrNa kriyA hai| yaha samyaka tapa ArAdhanA ke sAtha viziSTa kriyAoM kA alaukika upakrama hai| upadhAna ko sAdhu jIvana kA Trelara kahA jAe to atizayokti nahIM hogii| dezavirati se sarvavirati mArga para agrasara hone ke lie yaha preraNA sUtra hai| isI kAraNa chaThe adhyAya meM upadhAna tapa vahana vidhi kA sarvAMgINa adhyayana prastuta kiyA hai| __isa adhyAya ke antargata upadhAna zabda kA zAstrIya svarUpa vibhinna granthoM ke mAdhyama se prastuta kiyA gayA hai| isI krama meM vividha dRSTiyoM se upadhAna tapa kI maulikatA, AvazyakatA evaM mAhAtmya bhI batAne kA prayAsa kiyA hai| tadanantara upadhAna ke prakAra evaM vividha dhyAna- sAdhanAoM se usakI tulanA kI gaI hai| upadhAna tapa eka mahattvapUrNa Atma vizodhi kI kriyA hai ata: isake zuddhAcaraNa hetu upadhAnavAhiyoM ke lie hara dRSTi se Avazyaka nirdeza Adi die gae haiN| upadhAna tapa kI sUkSmAtisUkSma bAtoM evaM usake rahasyAtmaka bhedoM ko prastuta karane kA bhI hArdika prayatna isa adhyAya meM kiyA gayA hai| AdyoparAnta upadhAna tapa meM aneka prakAra ke parivartana hae haiM ata: bhinnabhinna kAla meM upadhAna kA kyA svarUpa rahA evaM vartamAna pracalita vidhiyoM kA varNana karate hue ise sarvagrAhI banAne kA dhyAna rakhA gayA hai| mAlAropaNa, upadhAna kI eka mahattvapUrNa kriyA hai| isakI vividha pakSIya jAnakArI bhI pAThaka varga ke samakSa isa adhyAya ke mAdhyama se prastuta kI gaI hai| isa adhyAya kA mukhya dhyeya upadhAna tapa ke mAhAtmya evaM zrAvaka jIvana meM usakI AvazyakatA ko dhotita karanA tathA isa ArAdhanA dvArA zramaNa jIvana kA abhyAsa karanA hai| __isa khaNDa ke antima sAtaveM adhyAya meM saMyamI jIvana meM Ane vAlI kaThinAIyoM se mana vicalita na ho tadhetu gyAraha pratimAoM ko dhAraNa karane kI vidhi kA varNana kiyA hai| isa adhyAya meM upAsaka pratimArAdhanA kA zAstrIya vizleSaNa kiyA gayA hai| zvetAmbara mantavya anusAra ina pratimAoM kA rUpa vicchinna ho cukA hai vahIM digambara paramparA meM inheM Aja bhI vidyamAna mAnakara inakI sAdhanA kI jAtI hai| carcita adhyAya meM upAsaka pratimA kA artha vizleSaNa karate hue usake Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46... zodha prabandha sAra prakAra evaM svarUpa kA tAttvika varNana kiyA gayA hai| tadanu pratimA dhAraNa ke vividha pakSoM para vimarza karate hue usake sArabhUta tathya evaM pratimA dhAraNa kI vidhi kA nirUpaNa kiyA hai| pratimA ArAdhanA eka kramika sAdhanA hai| isase AcAra pakSa ko susaMskRta kara viziSTa rUpa se Atma sAdhanA meM agrasara ho sakate haiN| isa prakAra sAta adhyAyoM meM nibaddha isa zodha khaNDa ke lekhana kA mukhya dhyeya vrata sAdhanA meM hamArI dRSTi ko pariSkRta karanA aura antaHkaraNa meM sAdhanA prakAzako anubhUta karanA hai| vratAropaNa kA mukhya prayojana ajJAna aura aviveka kA nirAkaraNa hai| vrata sAdhanA eka prakAra kA vyAyAma hai| isake prayoga se Atmabala aura satpravRttiyoM kA abhivardhana kiyA jA sakatA hai| mAnavatA se mahAnatA kI ora apane kadamoM ko agrasara kiyA jA sakatA hai / yaha kRti apane dhyeya meM saphala bane tathA suSupta yuvA pIr3hI evaM jaina samAja ko AcaraNa meM dRr3ha karate use vizva preraNA banAeM yahI antarecchA hai / gRhastha varga ke yogya Avazyaka pratipadya vratoM meM jisake dRr3hatA A jAtI hai vahI sarvavirati ke mArga para supravRtta ho sakatA hai| gRhastha jIvana meM vrata sAdhanA muni jIvana kI pAThazAlA ke samAna hotI hai| isa prathama bhAga meM varNita khaNDoM kA dhyeya sattvazAlI zrAvaka varga kA nirmANa karanA evaM sAdhaka varga ko sAdhanA ke zikhara para ArUr3ha karanA hai| jaina vidhi-vidhAnoM kI isa zodha yAtrA ko cAra par3AvoM meM pUrNa kiyA hai| prathama par3Ava zrAvakAcAra se sambandhita hai jisakA saMkSipta evaM sArabhUta varNana samApti kI ora hai| isa zodha yAtrA kA dUsarA par3Ava zramaNAcAra se sambandhita hai| isameM zramaNa jIvana se sambandhita vividha kriyAoM kA vizleSaNa kiyA hai| zramaNa jIvana bhAratIya saMskRti kA mAtra gaurava hI nahIM apitu hRdaya bhI hai| jaba taka bhArata kI bhUmi para sAdhu-santoM kA astitva hai taba taka hI bhAratIya saMskRti meM AdhyAtmika rasa jIvaMta raha sakatA hai| adhyAtma hI isa saMskRti kA mUla AdhAra hai| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...47 bhAga-2 zramaNa jIvana ko sadA sammAna evaM Adarza kI bhAvanA se dekhA jAtA hai| parantu vartamAna meM dharma vimukha hotA yuvAvarga unake jIvana kI sUkSmatAoM se hI anabhijJa hai| isa kAraNa ve unakA na samucita Adara kara sakate haiM aura na hI unake jIvana yApana meM samyaka rUpa se sahayogI bana sakate haiN| ina saba tathyoM ko dhyAna meM rakhakara zramaNa jIvana ke vividha ghaTakoM ko isa bhAga meM ujAgara kiyA jaaegaa| yaha bhAga pA~ca khaNDoM meM nimna prakAra se vibhAjita haiM khaNDa-4- jaina muni ke vratAropaNa kI traikAlika upayogitA navya yuga ke saMdarbha meN| khaNDa-5- jaina muni kI AcAra saMhitA kA sarvAGgINa adhyyn| khaNDa-6- jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyyn| khaNDa-7- padArohaNa sambandhI vidhiyoM kI maulikatA Adhunika pariprekSya meN| khaNDa - 8 - Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa / dvitIya bhAga ko pA~ca khaNDoM meM prastuta karate hue sarvaprathama jaina muni ke vratAropaNa sambandhI carcA kI gaI hai| isI ke sAtha muni jIvana meM praveza pAne hetu sAdhaka kI parIkSA kisa prakAra kI jAtI hai ? muni jIvana meM kina niyamoM kA paripAlana atyAvazyaka hai ? vartamAna samaya meM bAla dIkSA kitanI aucityapUrNa hai? Adi kaI viSayoM kA nirUpaNa kiyA hai, jisase eka sudRr3ha nIMva kA nirmANa ho ske| zramaNAcAra sambandhI dvitIya khaNDa arthAta khaNDa-5 meM jaina muni kI AcAra saMhitA kA sarvAGgINa varNana kiyA hai / isa carcA kA lakSya zramaNa jIvana meM praviSTa hue vyakti ko tadjIvana sambandhI AcAra vyavasthA kI sUkSmatA se paricita karavAnA hai| muni jIvana meM sadAcAra, AjJA grahaNa Adi kA prAthamika mUlya hai| apanI pratyeka AvazyakatA ko yAcanA dvArA pUrNa karane se icchAoM para niyaMtraNa rahatA hai| vastra grahaNa, pratilekhana, zayyAtara, varSAvAsa Adi niyamoM kA paripAlana viveka ko jAgRta rakhane evaM svacchaMda vRtti ko rokane ke lie Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48...zodha prabandha sAra atyAvazyaka hai ata: dvitIya khaNDa meM muni jIvana ke AcAra pakSa kI carcA kI gaI hai| AhAra mAnava kI prAthamika AvazyakatA hai| muni jIvana grahaNa karane ke bAda bhI askhalita saMyama sAdhanA ke lie AhAra kI jarUrata rahatI hai| paraMtu muni jIvana kI sAdhanA hetu kaisA AhAra kaba grAhya hai? muni AhAra kI gaveSaNA kisa prakAra kareM? Aja kI paristhitiyoM meM vaha apanI AhAra saMhitA kA sucArU rUpa se kisa prakAra nirvahana kareM? Adi aneka vicAraNIya tathya haiN| dUsarI bAta AcAra meM dRr3ha rahane ke lie AhAra paramAvazyaka hai| AcAra pakSa kA jJAtA hI AhAra sambandhI niyamoM meM jAgRta raha sakatA hai ata: tRtIya krama para AhAra sambandhI niyamoM kA nirUpaNa kiyA hai| cauthe krama para muni jIvana ke padArohaNa sambandhI vyavasthA kI carcA kI gaI hai, kyoMki muni maMDala ke kuzala sampAdana ke lie variSTha saMcAlakoM kA honA Avazyaka hai| muni jIvana kI maryAdAoM ko jAnane ke bAda bhI ziSyoM ko supravRtta rakhane evaM muni jIvana ke vibhinna pathoM para samyaka mArgadarzana hetu anubhavI evaM kuzala niyaMtAoM kI AvazyakatA rahatI hai| padArohaNa ke mAdhyama se unheM niyukta kara dene para samasta muni maMDala ko eka Alambana prApta ho jAtA hai| . aMtima krama meM muni jIvana ke parama Avazyaka pakSa svAdhyAya ko ujAgara karane kA prayAsa kiyA hai| AgamazAstra svAdhyAya evaM samyaka ciMtana ke mUla AdhAra haiN| ina AgamoM kA adhyayana kisa rIti se karanA cAhie isakA nirUpaNa pA~caveM krama para khaNDa-8 meM yogodvahana ke mAdhyama se kiyA hai| ina pA~ca khaNDoM meM saMyojita yaha bhAga zramaNAcAra ko zikhara taka pahu~cAte hue muniyoM ko usake niraticAra pAlana hetu prerita karegA tathA zrAvaka varga ko ucita rUpa meM sahayogI banane kI preraNA degaa| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...49 khaNDa -4 jaina muni ke vratAropaNa kI traikAlika upayogitA navya yuga ke saMdarbha meM zramaNa saMskRti mUlata: AdhyAtmika evaM tyAga pradhAna saMskRti hai| adhyAtma ke dharAtala para hI jIvana kA carama vikAsa evaM sarvocca lakSya kI prApti saMbhava hai| manuSya apane jIvana meM kaI lakSya banAtA hai evaM unheM prApta bhI karatA hai paraMtu mAnava jIvana kA parama lakSya avinAzI zAzvata sukha kI prApti hai| saMskArI jIva asalI sukha kI pahacAna nahIM kara pAtA aura bhautikatA ke mArga para ArUr3ha rahatA hai jabaki vairAgyavAna vyakti saMyama mArga para ArUr3ha hokara niHzreyasa (zAzvata sukha) prApti ke mArga para agrasara rahatA hai| niHzreyasa kI prApti ratnatrayAtmaka mArga para calakara hI saMbhava hai| yaha mArga vyakti yA sampatti pradhAna nahIM hokara cAritra pradhAna hotA hai| prazna ho sakatA hai ki mokSa saMprApti ke lie trividha sAdhanA mArga kA hI vidhAna kyoM? vastuta: isa vidhAna ke utsa meM pUrvavartI AcAryoM evaM manISiyoM kI manovaijJAnika soca samajha meM A rahI hai| manovaijJAnika dRSTi se mAnavIya cetanA ke tIna pakSa haiM- jJAna, bhAva aura sNklp| ina tInoM ke pariSkAra ke lie trividha sAdhanA mArgoM kA vidhAna kiyA gayA hai| cetanA ke bhAvAtmaka pakSa ko samyaka banAne ke lie samyakadarzana yA zraddhA kI sAdhanA kA vidhAna hai vahIM jJAnAtmaka pakSa ke lie samyagjJAna aura saMkalpAtmaka pakSa ke lie samyaka cAritra kA vidhAna hai| isa prakAra yaha eka gUr3ha manovaijJAnika mArga hai| yadi tulanAtmaka dRSTi se vicAra kareM to anya darzanoM meM bhI AdhyAtmika vikAsa hetu trividha sAdhanA kA mArga milatA hai| bauddha darzana meM zIla, samAdhi aura prajJA ke rUpa meM, gItA meM jJAnayoga, bhaktiyoga aura karmayoga ke rUpa meM isI mArga ko puSTa kiyA gayA hai| pAzcAtya saMskRti meM bhI naitika banane hetu tIna Adeza upalabdha hote haiM- 1. svayaM ko jAno 2. svayaM ko svIkAra karo aura 3. svayaM hI bana jaao| yaha siddhAnta bhI trividha sAdhanA mArga ke samakakSa hai| AtmajJAna meM jJAna kA tattva, Atma svIkRti meM zraddhA kA tattva aura Atma nirmANa meM cAritra kA tattva samAviSTa hI hai| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50... zodha prabandha sAra isa prakAra trividha sAdhanA kA mArga bhAratIya evaM pAzcAtya donoM hI sabhyatAoM meM svIkRta hai| vartamAna pariprekSya meM zramaNa jIvana kI prAsaMgikatA - Aja ke pragativAdI saMsAdhanajanya yuga meM nita nae sAdhanoM kA AviSkAra ho rahA hai| isa sthiti meM jinadharma upadiSTa tyAga evaM nivRttimaya mArga kitanA upAdeya, prAsaMgika evaM loka-vyavahAra meM pAlane yogya hai? yaha eka mananIya prazna hai| vartamAna paristhitiyoM para najara daur3AeM to vaiyaktika stara se lekara rASTrIya evaM aMtarrASTrIya stara taka hama jitanI bhI samasyAoM kA sAmanA kara rahe haiM usakA mukhya kAraNa hai kisI bhI vastu, vyakti yA kSetra kA ati upayoga, asaMyama evaM aniyNtrnn| Atma niyaMtraNa aura indriya saMyama saphalatA ke mUla srota haiN| eka vAhana cAlaka ke lie vAhana kI gati jitanI Avazyaka hotI hai utanA hI Avazyaka hai usa para niyaMtraNa anyathA durghaTanA saMbhava hai| paraMtu Aja kI bhogavAdI jIvana zailI se saMyama aura niyaMtraNa jaise zabda hI lupta hote jA rahe haiN| Aja ke mArkeTa kA phaMDA hai AvazyakatA bar3hAo, kyoMki AvazyakatA hI nUtana AviSkAroM meM hetubhUta bnegii| yahI AvazyakatAoM kI abhivRddhi vartamAna samasyAoM kA mukhya kAraNa hai| adhikAMza logoM kA mAnanA hai ki saMyama mArga kaSTadAyaka evaM loka pravAha ke viruddha hai| taba phira yaha trikAla prAsaMgika kaise ho sakatA hai? vartamAna paristhitiyoM kI apekSA usameM kucha parivartana evaM chUTa Avazyaka hai| Aja ke samaya meM saMyamI jIvana ke kucha niyama duHsAdhya yA loka vyavahAra viruddha pratibhAsita hote haiM parantu una niyamoM ke garbha meM samAhita Atma kalyANa evaM AdhyAtmika utkarSa kI bhAvanA sAdhakoM ko svayameva hI Atmika AnaMda kI Antarika anubhUti karavAtI hai| kucha loga bAla dIkSA, lUMcana, pada vihAra Adi ko vartamAna samaya ke anurUpa nahIM maante| kisI apekSA se ve sahI haiM parantu saMyama kA mUla lakSya adhyAtma hai loka vyavahAra nhiiN| dUsarI bAta bAla dIkSA kA virodha jisa Age factor ke lie kiyA jAtA hai| Aja usI Ayu varga ke bacce hamAre bhautika sAdhanoM ke prayoga meM mAsTara bana jAte haiN| eka 30-40 varSa kA vyakti Computer, Mobile aura Internet kI jina bArIkiyoM ko nahIM jAnatA Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...51 isase kaI adhika jJAna eka 8-10 sAla ke bacce ke pAsa hotA hai| kaccI miTTI ko AkAra denA jitanA AsAna hai, baccoM ko bhI icchita vAtAvaraNa meM DhAlanA utanA hI sahaja hai| eka umra ke bAda vicAradhArA evaM jIvana zailI ko badalanA kaThina hotA hai| ata: jo bAlaka svecchA se saMyama mArga para agrasara hote haiM unheM yogyatA anusAra evaM parIkSaNa pUrvaka isa mArga para avazya pravRtta karanA caahie| isa viSaya meM kaI anya tarka bhI die jAte haiM jisakI carcA khaNDa-4 meM prasaMgAnusAra kI jaaegii| sAMsArika sukha-vaibhava sAgara ke pAnI ke samAna haiM ye kabhI saMtoSa evaM samAdhi de hI nahIM skte| tRSNA zamana ke lie to saMyama rUpI nadI ke mIThe jala kA AsvAda lenA Avazyaka hai| vihAra yAtrA, bhikSA vRtti Adi anya muni AcAroM meM bhI Aja ke samaya meM aneka kaThinAiyA~ dekhI jAtI hai| kaI loga bar3hate hue Accident Adi kI vajaha se vAhana prayoga Adi kA pakSa rakhate haiM to kucha zAsana prabhAvanA hetu Laptop, mobile Adi Adhunika sAdhanoM ke prayoga kI salAha dete haiM aura kabhI-kabhI kucha bAteM ucita bhI lagatI hai, parantu yadi sUkSmatA pUrvaka vicAra kareM to ukta sabhI sAdhana saMyamI jIvana ke vighAtaka hI pratIta hote haiN| saMyama jIvana kA mUla lakSya Atma kalyANa hai evaM tadanantara samAja klyaann| jabaki bAhya sabhI sAdhana suvidhAoM ke sAtha Atma patana meM hetubhUta banate haiN| isa khaNDa lekhana kA mukhya uddezya saMyamI jIvana kI sUkSmatAoM se paricita karavAte hue vartamAna meM bhI una niyamoM kI prAsaMgikatA evaM mahattA ko siddha karanA tathA samAja kalyANa ke lie anya apavAda mArgoM kA sUcana karanA hai| isa khaNDa meM mukhya rUpa se muni vratAropaNa sambandhI carcA kI gaI hai| __ vastuta: AdhyAtmika vikAsa evaM carama lakSya kI prApti ke lie sadAcAra kA sarvopari sthAna hai| sadAcAravAna vyakti hI akSuNNa sukha kI sRSTi kara sakatA hai| isIlie kahA bhI gayA hai- "AcAra paramo dharmaH" AcAra sabhI kA parama dharma hai| prastuta kRti meM sadAcAra yukta jIvana meM praveza karane se sambandhita vidhiyoMupavidhiyoM kA mArmika vivecana kiyA gayA hai jo sAta adhyAyoM meM pUrNa rUpeNa apane viSaya kI prastuti karatA hai| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52... zodha prabandha sAra sadAcAra kA mUla brahmacarya hai / saMyama jIvana kA mUla isI meM samAhita hai ataH sarvaprathama pahale adhyAya meM brahmacarya vratagrahaNa vidhi para aneka dRSTiyoM se vicAra kiyA hai| bhAratIya dharmoM meM brahmacarya kA sarvopari sthAna hai| use samasta sAdhanAoM kA merUdaNDa mAnA jAtA hai| sAdhaka ke jIvana kI samasta sAdhanAe~ brahmacarya kI upasthiti meM hI phalIbhUta hotI hai, anyathA mAtra zArIrika daNDa kI prakriyA banakara raha jAtI hai| samasta vratoM meM brahmacarya kA pAlana karanA duSkara hai| isI kAraNa ise sarvazreSTha mAnA hai / prastuta adhyAya meM isI mahattA ko vardhita karate hue brahmacarya kA artha, Adhunika pariprekSya meM usakI upAdeyatA, brahmacarya vrata grahaNa ke adhikArI Adi vividha pakSoM para vicAra kiyA gayA hai| isI ke sAtha vaidika evaM bauddha paramparA kA isa viSayaka abhimata tulanAtmaka vivecana ke rUpa meM prastuta kiyA gayA hai| varNita adhyAya kA lakSya brahmacarya vrata kI mahimA ko sarvatra prasArita karate hue jIvana ko sadAcArI banAne kI preraNA denA hai / dUsare adhyAya meM kSullakatva dIkSA viSayaka pAramparika avadhAraNA ko spaSTa kiyA gayA hai| yadi gRhastha vratI ko sarvavirati dharma aMgIkAra karanA ho arthAta pravrajyA mArga para ArUr3ha honA ho to brahmacarya vrata svIkAra ke pazcAta kSullaka dIkSA grahaNa karanI caahie| yaha pravrajyA se pUrva kA sAdhanA kAla hai| isake mAdhyama se mana ko muni dIkSA hetu paripakva banAyA jAtA hai / zvetAmbara matAnusAra pravrajyA icchuka ko sarvaprathama tIna varSa ke lie brahmacarya vrata grahaNa karanA cAhie / phira tIna varSa ke lie kSullaka dIkSA dhAraNa karanI caahie| usake bAda pravrajyA svIkAra karake phira aMta meM upasthApanA grahaNa karanI caahie| yaha krama vratAbhyAsa evaM nirdoSa AcaraNa ke lakSya se banAyA gayA hai| vartamAna meM yaha paramparA digambara AmnAya meM dekhI jAtI hai| prastuta adhyAya meM kSullaka ke vibhinna arthoM kI mImAMsA karate hu kSullakatva grahaNa evaM pradAna karane ke adhikArI kauna ? kSullaka dIkSA grahaNa karane hetu zreSTha kAla kaunasA ? ise kisa vidhi se grahaNa kareM ? Adi kI prAmANika carcA grantha AdhAra se kI gaI hai / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...53 nandI racanA, jaina saMpradAya meM eka suprasiddha mAMgalika kriyA hai| zvetAmbara mUrtipUjaka paramparA meM samyaktva vrata, bArahavrata, upadhAna, choTI dIkSA, bar3I dIkSA, padArohaNa Adi viziSTa anuSThAna arihaMta pratimA kI upasthiti meM nandI racanA (samavasaraNa) ke samakSa kie jAte haiN| isI mahattva ko ujAgara karate hue tIsare adhyAya meM nandI racanA vidhi kA maulika nirUpaNa kiyA gayA hai| isa adhyAya kA mUla dhyeya zAstrokta vidhi-vidhAnoM kI mahattA evaM upayogitA ko dyotita karanA hai| isa zodha khaNDa ke cauthe adhyAya meM pravrajyA arthAta dIkSA vidhi para zAstrIya vicAraNA kI gaI hai| sadAcAramaya jIvana jIte hue anAsakti ke abhyAsa evaM sAMsArika prapaMcoM se nivRtta hone ke lie dIkSA Avazyaka hai| bAhya jagata se haTakara evaM antara jagata ke darzaka banakara hI sadAcArI jIvana kA anusaraNa kiyA jA sakatA hai| pravrajyA arthAta muni jIvana meM praveza karane kI vidhi / isa vidhi kI mahattA ko ujAgara karate hue carcita adhyAya meM pravrajyA sambandhI aneka pakSoM para anuzIlana kiyA gayA hai| jainAcAra meM jitanI mahattA zramaNa jIvana kI hai utanI hI tatsambandhI avadhAraNAoM kI hai| isa adhyAya meM dIkSA grAhI evaM dIkSA dAtA donoM ke viSaya meM jahA~ vividha pakSa prastuta kie haiM vahIM tatsambandhI upakaraNa evaM kriyAoM ke rahasya Adi ko bhI ujAgara kiyA hai| yaha adhyAya dIkSA viSayaka zaMkAoM kA samAdhAna karate hue saMyamI jIvana kI sUkSmatAoM se paricita karavAtA hai / pA~caveM adhyAya meM maNDalI tapa vidhi kI tAttvika vicAraNA kI gaI hai| prAyaH sabhI paramparAoM meM sAmUhika anuSThAna ko zreSTha mAnA hai| sAmUhika ArAdhanA se bhAvollAsa meM zataguNA vRddhi hotI hai / maNDalI tapa samUha meM praveza karane kA Entry Pass hai / maNDalI kA sAmAnya artha hai samUha yA samudAya / pratikramaNa Adi sAta Avazyaka kriyAoM ko sAmUhika rUpa se sampanna karane kI anumati evaM yogyatA prApta karane hetu jo tapa kiyA jAtA hai vaha maNDalI tapa kahalAtA hai| isake bAda hI navadIkSita muni samudAya ke sAtha pratikramaNa Adi kriyAe~ sampanna kara sakatA hai| zramaNa jIvana meM isa vidhAna kA atyadhika mahattva rahA huA hai| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54...zodha prabandha sAra prastuta adhyAya meM maNDalI kA artha batAte hue usakI AvazyakatA kaba se aura kyoM? vividha saMdarbho meM usakI prAsaMgikatA, maNDalI tapa vidhi Adi kA sAragarbhita svarUpa prastuta kiyA gayA hai| isa adhyAya kA hetu cAritra dharma kI akSuNNatA ko banAe rakhanA hai| keza luMcana jaina muniyoM kI eka viziSTa evaM aparihArya kriyA hai| yaha kriyA kaSTa sahiSNutA kA carama pratIka hai| dIkSita hone ke sAtha hI keza loca hotA hai| keza loca pravrajita vyakti ke kaSAyoM ko luMcita karane kA pratIka hai| keza luMcana ke pIche kaI prayojana rahe hue haiN| una sabhI prayojanoM ko spaSTa karate hue chaThe adhyAya kA gumphana kiyA gayA hai| chaThaveM adhyAya meM kezaloca kI Agamika vidhi batalAte hue usake apavAda Adi batAe gae haiN| isI krama meM keza luMcana Avazyaka kyoM? keza laMcana na karane se lagane vAle doSa, mani kina sthitiyoM meM loca karavAe? keza luMcana karane evaM karavAne ke hetu, Avazyaka yogyatA Adi vividha viSayoM para prakAza DAlA hai| isa adhyAya kA dhyeya keza luMcana jaisI apUrva kriyA ke mahattva evaM gUr3ha rahasyoM se paricita karavAnA hai| ___ isa zodha khaNDa ke sAtaveM adhyAya meM upasthApanA vidhi kA rahasyamayI anveSaNa prastuta kiyA gayA hai| upasthApanA yaha paMcamahAvrata AropaNa kI ati mahattvapUrNa kriyA hai| isa vidhAna ke dvArA nUtana dIkSita muni ko paMca mahAvrata aMgIkAra karavAe jAte haiN| pravrajyA eka sadAcAra samanvita prakriyA hai| samyaka cAritra kA AdhAra hai| cAritra dharma kA kendra sthala hai| isa anuSThAna ke dvArA jIvana paryanta ke lie sAmAyika cAritradhArI nUtana muni ko yathokta taponuSThAna karavAkara use sAdhuoM kI maNDalI meM praveza diyA jAtA hai tathA use paMca mahAvratoM para sthApita karake zramaNa-zramaNI saMgha kA sthAyI sadasya banAte haiN| paMca mahAvratoM kA nirdoSa pAlana mokSa kA anantara kAraNa hai| isI hetu se yaha vidhi antima krama para kahI gaI hai| isa adhyAya ke antargata upasthApanA sambandhI samasta choTe-bar3e pakSoM kA adhyayana kiyA gayA hai| isameM mukhya rUpa se paMcamahAvrata evaM rAtribhojana tyAga para vividha pariprekSyoM meM vizada carcA kI gaI hai| isI ke sAtha Adhunika yuga meM paMca mahAvrata kI upAdeyatA, zArIrika svasthatA Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...55 evaM samAja prabaMdhana meM isakI AvazyakatA Adi para vicAra kiyA gayA hai| samAhArata: sAdhu jIvana kI Antarika vyavasthA, unakI niyama-maryAdAe~, sAdhuoM dvArA kie jAne vAle vividha kriyAoM kA sAra samajhane meM yaha adhyAya eka sahAyaka caraNa hogaa| isa khaNDa lekhana kA mukhya dhyeya jana-jIvana meM saMyama dharma ke prati jAgRti evaM bahumAna jagAnA hai| Aja ke yuga meM upAzraya evaM mandiroM se banI dUriyAM, sAdhu-sAdhviyoM ke vicaraNa kI alpatA, oNphisa Adi meM bar3hatI vyastatA ke kAraNa loga zramaNa jIvana ke AcAroM ko vismRta karate jA rahe haiN| saMyama grahaNa karanA unheM kaThina, aprAsaMgika evaM sArahIna pratIta hotA hai| aisI hI aneka bhramapUrNa avadhAraNAoM kA zamana karanA hI isa khaNDa lekhana kA abhidheya hai| khaNDa-5 jaina muni kI AcAra saMhitA kA sarvAMgINa adhyayana bhAratIya saMskRti 'zramaNa aura 'brAhmaNa' ina do dhArAoM meM pravAhita hai| zramaNa saMskRti AdhyAtmika jIvana kA aura brAhmaNa saMskRti sukha-samRddhi sampanna aihika jIvana kA pratinidhitva karatI hai| jaina paramparA zramaNa saMskRti kI eka mukhya dhArA hai| isa paramparA meM zramaNa kA tAtparya pApa virata sAdhaka hai| jaina paramparA ke anusAra samasta pApa karma kI pravRttiyoM se bacanA zramaNa jIvana kA bAhya pakSa hai tathA samasta rAga-dveSAtmaka vRttiyoM se Upara uThanA zramaNa kA AbhyaMtara pakSa hai| jaina dharma meM do prakAra kI jIvana zailI kA nirUpaNa hai- 1. gRhastha jIvana (zrAvakAcAra) 2. zramaNa jIvana (shrmnnaacaar)| yadyapi pratyeka sAdhaka kA abhidheya zramaNa jIvana hI hai paraMtu yadi paristhitivaza vaha use svIkAra na kara sake to apavAda rUpa meM zrAvakAcAra kA pAlana to Avazyaka hai| muni jIvana kI dainandina evaM sArvakAlika AcAra pradhAna kriyAe~ zramaNAcAra kahalAtI hai| isake antargata zramaNa kA samasta AcAra pakSa samAhita ho jAtA hai| Aja yadi vizva kI samasta saMta paramparAoM kA avalokana kiyA jAe to jaina zramaNAcAra zreSThatama AcAra ke rUpa meM parilakSita hotA hai| parantu bhagavAna mahAvIra dvArA nirdiSTa sAdhu jIvana kI tulanA vartamAna sAdhu jIvana se kareM Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56... zodha prabandha sAra to kaI parivartana najara Ate haiN| unameM kucha to gItArtha muniyoM dvArA deza-kAlaparisthiti ke AdhAra para kie gae to kucha badalAva zithilatA evaM mana ke DhIlepana ke kAraNa Ae kyoMki jo zArIrika kSamatA, mAnasika sthiratA evaM cArItrika dRr3hatA usa samaya meM thI vaha Aja prAyaH kaThina pratIta hotI hai| eka tathya yaha bhI hai ki zrAvaka varga ke AcAroM meM bhI kAlakrama anusAra aneka badalAva Ae haiM jisakA prabhAva prakArAMtara se zramaNa jIvana para bhI svAbhAvika hai kyoMki zramaNa bhI to unhIM gharoM se nikalate haiM, unhIM ke dvArA pradatta bhojana karate hai evaM unhIM ke bIca rahate haiM ata: jaisA bAhya vAtAvaraNa hogA, sAmAjika saMracanA hogI, vaisA hI prabhAva zramaNa jIvana para parilakSita hogaa| vartamAna jIvana zailI ke kAraNa bhI kaI prakAra ke apavAda evaM zithilatAe~ sAdhuoM ko apanAnI pdd'ii| jaise ki Aja kA khAna-pAna aura pahanAvA jisa prakAra kA ho cukA hai usameM muni ko nirdoSa vastra evaM zuddha AhAra milanA bahuta kaThina ho gayA hai| ina paristhitiyoM meM yadi kisI prakAra ke Quality Adi kI pramukhatA na ho to bhI unmArga pravRtti se bacA jA sakatA hai| saMyama jIvana kI maryAdAe~ vartamAna meM kitanI prAsaMgika hai? kaI loga zaMkA karate haiM ki jaina zramaNa kI jo AcAra saMhitA Agama granthoM meM carcita hai vaha pUrva kAla kI apekSA se hai| Aja kI jIvana paddhati aura prAcIna jIvana paddhati meM rAta-dina kA aMtara A cukA hai| pUrva kAlika jIvana zailI meM loga saMyukta parivAroM meM rahate the| unakA jIvana pUrNa rUpeNa prakRti para nirbhara thaa| isa kAraNa muniyoM ko bhI Avazyaka sAmagrI sahaja rUpa se upalabdha ho jAtI thii| cAhe pAtra ho, vastra ho, AhAra vyavasthA yA nihAra vyavasthA sabhI ke lie upayukta sthAna prApta hote the| logoM ke mana meM sAdhu-sAdhviyoM ke prati bahumAna bhAva bhI adhika hote the| sAdhu-saMtoM ko rahane ke lie bhI sthAna prApta ho jAtA thaa| paraMtu Ajakala paristhitiyA~ ekadama viparIta hai| jo sAdhu apane nimitta se eka jIva kI bhI hiMsA nahIM karavAte una sAdhuoM ke lie Aja bar3e-bar3e upAzraya banane lage haiN| nAriyala aura tumbI ke pAtroM kA sthAna Specially nirmANa hone vAle pAtroM ne le liyA hai aura to aura gocarI kI bar3hatI asuvidhA meM Tiffin aura caukoM kI vyavasthAe~ bhI zurU ho gaI hai| bar3e-bar3e zaharoM meM Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...57 cAturmAsa karake zuddha bAhya bhUmi kI gaveSaNA prAya: duSkara hai| ina paristhitiyoM meM kisa prakAra zuddha evaM niraticAra jIvana kA pAlana kiyA jAe yaha eka ciMtana kA viSaya hai? hAive roDoM para bar3hate Traiphika ke kAraNa durghaTanAoM kI saMkhyA bhI bar3hatI jA rahI hai| ina paristhitiyoM meM pUrva kAla kI bhA~ti nirapekSa, nirAzrita evaM niraticAra jIvana jInA prAya: asaMbhava pratIta hotA hai| phira bhI ina saba paristhitiyoM ke bAvajUda bhI zramaNAcAra kA yathAzakya paripAlana svastha, sAttvika evaM tanAva mukta jIvana jIne ke lie rAjamArga hai| vaijJAnika dRSTi se ubale hue pAnI kA prayoga, jUte-cappala pahane binA paidala calanA, ciMtA rahita aparigrahI jIvana, zveta vastroM kA paridhAna, kASTa pAtroM meM milA huA bhojana, keza luMcana Adi sabhI niyama zArIrika dRSTi se ati zreyaskara evaM lAbhakArI hai| zArIrika, mAnasika evaM prAkRtika samasyAoM ke samAdhAna ke lie brahmAstra hai| muni jIvana sarvAGgINa vikAsa kA rAjamArga- zramaNa jIvana sadAcAra ke abhyAsa vardhana kA prazasta mArga hai| antaraMga vikAsa ke lie yahA~ paryApta caraNa upalabdha hote haiN| isa bhUmikA para ArUr3ha hokara mAnasika evaM AdhyAtmika zuddhi ke sAtha sUkSma citta vRttiyoM kA vikAsa hotA hai| amAnavIya jIvana mUlyoM se Upara uThakara doSoM evaM avaguNoM kA nirasana kiyA jA sakatA hai| muni jIvana eka prakAra kI sAdhanA hai| cintana aura caritra meM atyaMta ghaniSThatA athavA ekarUpatA honA hI sAdhanA hai| sAdhanA ko ucca stara taka pahu~cane ke lie mana: saMsthAna ko AtmAnuzAsita kara pUrvajanma ke kusaMskAroM se jUjhanA par3atA hai| durvicAroM ko sadvicAroM ke mAdhyama se parAsta karanA par3atA hai| sAdhu jIvana meM pratilekhanA Adi kriyAoM ko manonigraha pUrvaka niSpAdita karanA bhI eka prakAra kI sAdhanA hai| zramaNa jIvana ArAdhanA kA sampuTa hotA hai| ArAdhanA arthAta satpravRtti saMvarddhana meM nirata hokara vizva kalyANa kI kAmanA krnaa| ArAdhanA hetu mana, vacana evaM kAyA ina tIna yogoM kI zuddhi Avazyaka hai| upAsanA (bhakti yoga) muni jIvana kA abhinna aMga hai| AtmA ko paramAtmA ke sAtha jor3ane kA setu hai| upAsanAtmaka paddhati ke dvArA hI paramAtmA ke sAtha Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58... zodha prabandha sAra eka Direct connection sthApita hotA hai arthAta sva svarUpa kA bodha ho jAtA hai| yaha anubhUtijanya tathya hai ki nirbhrAnta evaM zraddhA pUrNa upAsanA parama lakSya ko avazyameva prApta karavAtI hai| muni jIvana sAdhanA, ArAdhanA aura upAsanA ke saMyoga kA rasa niSpAdana hai| tInoM ke saMgama kI phalAnubhUti hai / upAsanA jahA~ bhUmi zodhana kA kArya karatI hai vahA~ sAdhanA bIjAropaNa kA evaM ArAdhanA phasala prApti ke tulya hai| cAhe zrAvakAcAra ho yA zramaNAcAra ina tInoM kA Azraya lenA atyAvazyaka hai| vartamAna yuga meM isa zodha kArya kI AvazyakatA - prastuta zodha prabandha meM zramaNAcAra se sambandhita vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka, samIkSAtmaka evaM aitihAsika pakSa prastuta kiyA hai| sAtha hI inake prayojana Adi upayogI tathyoM ko bhI spaSTa karane kA prayatna kiyA hai| dvitIya bhAga kA yaha dUsarA upakhaNDa hai| prathama upakhaNDa muni jIvana meM praveza pAne kI kriyA - pravrajyA kA svarUpa spaSTa rUpa se samajhane ke bAda dvitIya upakhaNDa meM zramaNa jIvana kI sampUrNa caryA kA vivecana kiyA hai| pravrajyA icchuka sAdhakoM ko apanI niyama maryAdAoM kA jJAna ho to ve zuddha rUpa se niraticAra saMyamI jIvana kA paripAlana kara sakate haiN| zramaNAcAra ke vividha pakSoM ko dhyAna meM rakhate hue isa kRti ko pandraha adhyAyoM meM nimna prakAra gumphita kiyA hai| prathama adhyAya meM zramaNa zabda kA artha vizleSaNa karate hue zramaNa kA svarUpa evaM usake vividha pakSoM ko ujAgara kiyA hai| jaina vicAraNA ke anusAra zramaNa vaha hai jo samatva bhAva kI sAdhanA ke dvArA apanI vRttiyoM ko zamita karane kA prayatna karatA hai| AgamoM meM kahA gayA hai jo sAdhaka zarIra se Asakti nahIM rkhtaa| kisI prakAra kI sAMsArika kAmanA nahIM krtaa| hiMsA, jhUTha, maithuna, parigraha Adi vicAroM se dUra rahatA hai / rAga- -dveSa Adi kaSAyayuta karmAdAna evaM Atma patana ke hetuoM se nivRtta rahatA hai / indriyoM kA vijetA evaM mokSa mArga kA saphala yAtrI hai| moha mamatva se rahita hai vahI zramaNa hai| zramaNa kI inhIM vizeSatAoM ko dhyAna meM rakhate hue prathama adhyAya meM zramaNa zabda kA artha vizleSaNa, zramaNa ke prakAra, zramaNa jIvana kA mahattva, zramaNa ke sAmAnya-viziSTa guNa, zramaNa kI dainika evaM Rtubaddha caryA, zramaNa Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...59 jIvana kI saphalatA hetu Avazyaka zikSAe~ Adi aneka viSayoM para vistRta prakAza DAlA hai| isa khaNDa ke dvitIya adhyAya meM jaina sAdhu-sAdhviyoM ke lie utsargata: pAlana karane yogya dasa kalpa, dasa sAmAcArI, bAIsa parISaha, bAvana anAcIrNa, aThAraha AcAra sthAna Adi sAmAnya niyamoM kA sahetuka varNana kiyA gayA hai| jaina muni kA jIvana eka niyamayuta maryAdita jIvana kahalAtA hai| unhIM niyamoM ke kAraNa unakA jIvana eka uccAdarza ke rUpa meM samAja ke samakSa prastuta hotA hai| muni dharma ke niyamopaniyamoM kA vargIkaraNa kaI dRSTiyoM se kiyA jA sakatA hai| kucha niyama usa koTi ke hote haiM jo anivArya rUpa se paripAlanIya haiN| kucha niyama usa stara ke hote haiM jo utsarga aura apavAda ke rUpa meM AcaraNIya hote haiN| kucha niyama itane zreSTha haiM ki unameM doSa lagane para zramaNa svIkRta dharma se cyuta ho jAtA hai tathA kucha niyama isa zreNI ke haiM jinakA bhaMga hone se muni dharma khaNDita to nahIM hotA para dUSita ho jAtA hai| aise hI kucha niyamoM kI carcA varNita adhyAya meM uparokta binduoM ke rUpa meM kI gaI hai| jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana karate hue pA~caveM khaNDa ke isa tRtIya adhyAya meM avagraha arthAta sthAna Adi ke grahaNa sambandhI vidhi niyamoM kI bheda-prabheda sahita carcA kI gaI hai| avagraha jaina dharma kA AcAra mUlaka eka pAribhASika zabda hai| sAmAnyatayA avagraha kA artha grahaNa karanA hotA hai| muni vicaraNa karate hue apanI AvazyakatA anurUpa aneka vastuoM kA grahaNa zrAvaka varga yA adhikRta vyakti Adi kI AjJA se karate haiN| jaina sAhitya meM avagraha zabda ke aneka artha kie gae haiN| prastuta adhyAya meM avagraha sambandhI vidhi-niyamoM kI carcA karate hue avagraha kA artha, usake prakArAntara, avagraha grahaNa karane kA krama, avagraha kI kSetra sImA, avagraha sambandhI nirdeza, avagraha kI AvazyakatA kyoM ? Adhunika pariprekSya meM avagraha vidhi kI upAdeyatA Adi tatsambandhI aneka viSayoM para carcA kI gaI hai| caturtha adhyAya meM sAmbhogika vidhi varNita kI hai| saMbhoga arthAta muniyoM kI bIca vastuoM kA aadaan-prdaan| jaina muniyoM ke lie ullekha hai ki ve Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60... zodha prabandha sAra apane dvArA gRhita vastu kisI anya ko nahIM de sakate anyathA adattAdAna ke bhAgI banate haiN| vahIM zvetAmbara AgamoM meM yaha bhI ullekha hai ki jo sAdhu saMvibhAga karake nahIM khAtA vaha mokSa kA adhikArI nahIM banatA ataH saMbhoga vidhi kI mahattA ko dekhate hue isa adhyAya meM mukhya rUpa se batAyA gayA hai ki muni jIvana meM samAna sAmAcArI kA pAlana karane vAle sAdhu-sAdhvI ke bIca AhAra-vastra-upadhi Adi kA AdAna-pradAna ho sakatA hai| anya sAmAcArI vAloM ke sAtha AhAra Adi karanA niSiddha hai| inhIM tathyoM ko spaSTa karate hue isa adhyAya meM saMbhoga kA artha, saMbhoga ke prakAra Adi kI carcA kI gaI hai| paMcama adhyAya meM muni dharma kI ArAdhanA meM upayogI upadhi evaM upakaraNoM kA soddezya svarUpa batalAyA gayA hai| jisase una sAdhanoM kA samyaka upayoga ho ske| cAritra dharma kI Avazyaka kriyAoM ko sampanna karane evaM saMyama yAtrA ke rakSaNArtha kucha jarUrI upakaraNoM kI AvazyakatA hotI hai| vastra, kaMbalI Adi upadhi kahalAte haiM tathA pAtra, rajoharaNa Adi upakaraNa / jo pAtra Adi upakaraNa ratnatraya kI sAdhanA meM sahAyaka banate haiM, unakA upayoga bhI viveka evaM sAvadhAnI pUrvaka honA caahie| anyathA karma nirjarA ke yaha sAdhana karma bandhana meM hetubhUta banate haiN| upakaraNoM kI isI sUkSmatA ko dhyAna meM rakhate hue pA~caveM adhyAya meM upadhi evaM upakaraNa zabda kA artha, upadhi ke prakAra, audhika upadhi kI saMkhyA, sAdhviyoM kI upadhi kA parimANa evaM prayojana aitihAsika vikAsa krama Adi aneka viSayoM para isa adhyAya meM carcA kI gaI hai| pratilekhanA zramaNa jIvana kA mUla AdhAra evaM zrAvaka jIvana kA prANa hai| ahiMsAmaya jIvana paddhati kA abhinna aMga hai| jaina muni kI pratyeka caryA pratilekhanA pramArjanA pUrvaka hotI hai / dazavaikAlika sUtra ke anusAra pratyeka kriyA ko jayaNA evaM jAgRtipUrvaka karate hue usameM Atmazodhana karanA hI pratilekhanA kAhArda hai| SaSThama adhyAya meM pratilekhanA evaM pramArjanA kA mahattva pratipAdita karate hue tatsambandhI niyamoM kA vivaraNa diyA gayA hai| isameM vastra, pAtra, rajoharaNa Adi upakaraNa tathA vasati Adi kA Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...61 pratilekhana kaba, kitanI bAra, kisa vidhi pUrvaka kiyA jAnA cAhie isakA vivecana kiyA hai| isI ke sAtha isa adhyAya meM pratilekhanA ke Avazyaka niyama, prAta:kAlIna evaM sAyaMkAlIna pratilekhanA vidhi, pratilekhanA sambandhI vidhi-vidhAnoM ke rahasya evaM pratilekhanA yaMtra Adi bhI die gae haiM jisase zrAvaka evaM zramaNa varga pratilekhanA jaise sUkSma viSaya se bhalIbhA~ti paricita ho skeN| isa khaNDa ke saptama adhyAya meM vastra grahaNa sambandhI vidhi-niyamoM kI carcA kI gaI hai| vastra manuSya kI prAthamika AvazyakatA hai| zarIra, zIla evaM saMyama rakSArtha, lajjA nivAraNArtha tathA zIta Adi pariSahoM ke upazamanArtha muni jIvana meM vastra grahaNa karanA Avazyaka ho jAtA hai| zarIra vibhUSA yA mana: toSa ke lie ve vastra dhAraNa nahIM karate / sAtvika evaM nirdoSa vastra hI muni ke lie kalpya hai| aise aneka viSayoM kI carcA varNita adhyAya meM kI gaI hai| isa adhyAya meM vastra grahaNa vidhi evaM gaveSaNA pUrvaka vastra grahaNa ke hetu batA hue vastroM kA grahaNa kisa vidhi pUrvaka, kitanI saMkhyA evaM parimANa meM kareM, vastra grahaNa ke prayojana, Adhunika saMdarbhoM meM unakI upAdeyatA, vastra grahaNa kI prAsaMgikatA Adi viSayoM para carcA kI gaI hai| muni jIvana caryA kA eka Avazyaka aMga hai paatr| jaba taka sAdhaka dRr3ha manobala pUrvaka karapAtrI kI bhUmikA para nahIM pahu~ca jAtA, taba taka use pAtraka kI AvazyakatA rahatI hai| aSTama adhyAya meM pAtra grahaNa sambandhI vidhi niyamoM kI carcA karate hue pAtra ke prakAra, pAtra kI gaveSaNA ke hetu, kSetra gamana sImA, pAtra grahaNa vidhi, pAtra rakhane kI upayogitA Adi vidhi niyamoM kA nirUpaNa kiyA hai| isa khaNDa kA navama adhyAya vasati vidhi se sambandhita hai| jisa prakAra jIvana nirvAha hetu AhAra Avazyaka hai usI prakAra zrAnta zarIra ko vizrAma dene hetu evaM dhArmika ArAdhanA Adi ke lie sthAna kI AvazyakatA hotI hai| sAdhusAdhvI ke rahane yogya sthAna vasati kahalAtA hai| yaha anubhava siddha hai ki sadAcAra ke samparka se samyaka darzana Adi kI zuddhi bar3hatI hai tathA kutsita AcAra vAloM ke samparka se sadguNa naSTa ho jAte haiN| jaise gulAba ke saMsarga se jala sugaMdhita evaM zItala ho jAtA hai vahIM agni kA saMyoga usa jala ko uSNa aura virasa banA detA hai vaise hI muni ke jIvana para zuddha-azuddha vasati kA asara par3atA hai| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62...zodha prabandha sAra prastuta adhyAya meM vasati sambandhI vidhi-niyamoM kI carcA karate hue sAdhusAdhvI ke lie kaunasI vasati kyoM varjita mAnI gaI hai, muniyoM ke lie niSiddha sthAna, vasati dUSita hone ke kAraNa, zuddha vasati kI upAdeyatA, niSiddha vasati meM rahane se lagane vAle doSa, vasati praveza evaM barhigamana vidhi, brahmacarya pAlana meM vasati kI upayogitA Adi aneka tathyoM ko udghATita kiyA hai| jo upakaraNa muni ke lie sone-baiThane Adi meM upayogI hote haiM unheM saMstAraka kahA jAtA hai| isa dRSTi se paTTA, caukI, phalaka, darbhAdika kA bichaunA Adi saMstAraka kahalAte haiN| dazama adhyAya meM sAdhu-sAdhvI ke lie bichAne yogya paTTA, phalaka, tRNa Adi grahaNa karane sambandhI vidhi-niyamoM evaM nirdezoM kA varNana karate hae isakI autsargika aura vaikalpika vidhiyA~ batAI gaI hai| ___ ekAdaza adhyAya meM zayyAtara sambandhI vidhi-niyamoM kI carcA kI gaI hai| Agamika paribhASA ke anusAra jo gRhastha sAdhu-sAdhvI ko sthAna yA upAzraya pradAna karatA hai, vaha zayyAtara kahalAtA hai| zayyA dAna ke kAraNa vaha bhava sAgara se tira jAtA hai isa kAraNa bhI vaha zayyAtara kahalAtA hai| uparokta adhyAya meM zayyAtara kA artha, zayyAtara-azayyAtara kaba aura kaise, zayyAtara ke vikalpa, zayyAtara piNDa ke prakAra, usake niSedha ke kAraNa, zayyAtara vidhi kI upAdeyatA Adi vividha viSayoM para carcA kI gaI hai| bhAratIya paramparA meM varSAvAsa kA atyaMta mahattva hai| yaha AdhyAtmika jAgRti kA mahAparva mAnA jAtA hai| isake mAdhyama se sva-para sAdhanA kA uttama avasara prApta hotA hai| yahI kAraNa hai ki varSAvAsa municaryA kA anivArya aMga hai| dvAdazaveM adhyAya meM varSAvAsa sambandhI vividha pahaluoM para vicAra kiyA gayA hai| isameM varSAvAsa kA artha vizleSaNa karate hue mukhyatayA varSAkAla kI sthApanA kaba aura kaise, varSAvAsa meM vihAra kA niSedha kyoM, varSAvAsa yogya sthAna kaisA ho, varSAvAsa kA aitihAsika AdhAra kyA hai, vividha saMdarbho meM varSAvAsa kI prAsaMgikatA, varSA yoga dhAraNa evaM samApana vidhi ityAdi viSayoM para zAstrIya carcA kI gaI hai| trayodasavA~ adhyAya vihAra caryA se sambandhita hai| vihAra caryA jaina muniyoM kA eka Avazyaka kRtya hai| Agama zAstroM meM zArIrika zakti ke anusAra Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabanya sAra ...63 mAsakalpa Adi kA pAlana karate hue vihAra karane kA spaSTa ullekha hai| varNita adhyAya meM vihAracaryA sambandhI vidhi-niyamoM para prakAza DAlate hue sAmAnya rUpa se vihAra kA artha, usake prakAra, vihAra caryA kI AvazyakatA evaM prayojana, pAda vihArI muni ke prakAra, ekAkI vihAra niSedha ke kAraNa, ekAkI vicaraNa sambandhI doSa, gItArtha muniyoM ke ekAkI vihAra ke hetu Adi anekazaH vidhi niyamoM kI samyaka vivecanA kI gaI hai| pA~ca samiti sAdhu caryA ke nirdoSa pAlana kA abhinna aMga hai| isa AcAra vidhi ke antargata uccAra prasravaNa pariSThApana nAmaka pA~cavIM pariSThApanikA samiti kA vidhiyukta pAlana kiyA jAtA hai| caturdazaveM adhyAya meM pA~cavIM pariSThApanikA samiti kI carcA sthaNDila vidhi ke rUpa meM kI gaI hai| isameM sthaNDila ke artha ko spaSTa karate hue malamUtra Adi kA visarjana karane hetu 1020 prakAra kI sthaNDila bhUmiyoM kA pratipAdana kiyA hai| unameM mAtra eka prakAra kI bhUmi hI zuddha batAI gaI hai| isI ke sAtha sthaNDila bhUmi ke anya prakAra, ApAta yukta sthaNDila bhUmi, saMloka yukta sthaMDila bhUmi, azuddha sthaNDila bhUmi ke doSa, sthaNDila gamana kA kAla, bhUmi nirIkSaNa, sthaNDila bhUmi ke kRtya Adi aneka viSayoM ko prastuta kiyA gayA hai| ____ isa kRti kA antima adhyAya mahApariSThApanikA vidhi arthAta antima saMskAra vidhi se sandarbhita hai| mRtyu saMsArI prANI ke lie eka aTala satya hai| mRtyu kA bhaya duniyA meM sabase bar3hakara hai kintu jo sAdhaka saMlekhanA-samAdhi dvArA jIvana ko saphala kara detA hai vaha AnaMda manAte hue mRtyu kA varaNa karatA hai| yaha janma-maraNa kI paramparA kA vicchedaka hai| - zAstrIya vidhi pUrvaka mRta zramaNa deha kA pariSThApana karanA mahApariSThApanikA kahalAtA hai| paMcadasaveM adhyAya meM antima saMskAra vidhi kA nirUpaNa hai| ___pandraha adhyAyoM meM vibhAjita isa khaNDa lekhana kA mUla hetu zramaNAcAra ke vividha pakSoM ko jana sAmAnya meM ujAgara karanA hai| zramaNAcAra jinazAsana kA hRdaya hai| jaise svastha evaM pUrNa jIvana ke lie hRdaya kA svastha rahanA Avazyaka hai| vaise hI samRddha evaM jIvaMta jinazAsana ke lie zramaNAcAra kA nirAbAdha evaM Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64... zodha prabandha sAra niraticAra pAlana tathA usakA vAtsalyapUrNa saMvardhana Avazyaka hai| isa kRti meM varNita adhyAyoM ke mAdhyama se zrAvaka evaM zramaNa varga muni jIvana ke sUkSma pakSoM se paricita ho paaegaa| vartamAna ke bhautikatA evaM AdhunikatA yukta pariveza meM bhI vizuddha saMyama pAlana kI preraNA prApta hogI evaM jinazAsana rUpI saritA kI zramaNa dhArA nirAbAdha rUpa se pravAhita rhegii| khaNDa - 6 jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana saMyamI jIvana kI yAtrA vividha niyama maryAdAoM kA pAlana karate hue aneka par3AvoM se hokara gujaratI hai| muni ke cAritrika jIvana kA samucita DhaMga se nirvAha ho sake evaM samasta kriyAe~ yathAvidhi sampanna kI jA ske| isa hetu ina maryAdAoM evaM par3AvoM kI viziSTa mahattA hai| bhikSAcaryA muni jIvana kI eka mahattvapUrNa evaM Avazyaka kriyA hai| jaba taka jIva saMsAra meM paribhramaNa kara rahA hai AhAra saMjJA usake sAtha jur3I huI hai| kucha samaya ke lie vaha bhale hI AhAra se nivRtta yA dUra raha jAe paraMtu aMtatogatvA nirvighna jIvana yApana evaM saMcAlana ke lie use kisI na kisI rUpa meM AhAra grahaNa karanA hI par3atA hai| AhAra ko manuSya kI prAthamika AvazyakatA mAnA gayA hai| janma ke sAtha hI zizu kA pahalA rUdana AhAra ke lie hI hotA hai| AhAra kI isI AvazyakatA ko dekhate hue muni jIvana meM nirdoSa evaM sAtvika AhAra kI prApti para bala diyA hai| gRhastha se yAcanA Adi ke dvArA AhAra Adi kI prApti kara apanI udara pUrti karanA bhikSAcaryA kahalAtA hai| jaina muni ke lie bhikSAcaryA kA aucitya - yaha prazna uThanA svAbhAvika hai ki muni ko bhAratIya samAja meM ucca sthAna diyA gayA hai| vaha vizAla minAra kI bhA~ti sabhI ke lie parama Adarza evaM anukaraNIya hote haiN| diggaja vidvAna aura dhanADhya vyakti bhI una saMta puruSoM kI caraNa raja ko zIrSastha karate haiN| isa sAmAjika pratiSThA ke bAda bhI adhikAMza sAdhujana apanA jIvana Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...65 yApana bhikSAcaryA ke mAdhyama se hI kyoM karate haiM? unameM bhI jaina muni kI bhikSAcaryA vidhi aneka niyama maryAdAoM se yukta hai, aisA kyoM ? isake samAdhAna meM jainAcArya kahate haiM ki sarvaprathama to saMta jIvana kA Adarza sAdhanA para avalambita hai na ki daihika stara pr| muni jIvana eka nirapekSa evaM svAvalaMbI jIvana hotA hai kyoMki svAvalaMbI vyakti hI sAdhanA kI carama sthiti ko sparza kara sakatA hai| jaina muni ke lie jisa prakAra kI bhikSAcaryA Agama zAstroM meM nirdiSTa hai vaha usake nirapekSa jIvana meM sahAyaka banatA hai| bhikSAcaryA ke kAraNa gRhastha varga meM bhI muni jIvana ke dAyitvoM ke prati jAgRti banI rahatI hai| bhikSAvidhi kA anusaraNa karane se AhAra ke prati Asakti kA baMdhana nahIM hotaa| AhAra vijaya kA abhyAsa hotA hai evaM samatvavRtti kA bIjAropaNa hotA hai| svAdiSTa evaM manonukUla AhAra kI pravRtti para aMkuza laga jAtA hai| AcArAMgasUtra meM kahA gayA hai ki sAdhu ko rUkhA-sUkhA jaisA bhI bhojana mile use saharSa svIkAra kara lenA caahie| usake mana meM mAtra nirdoSa evaM sAttvika AhAra ke prApti kI abhilASA honI caahie| yadi vaha svAdiSTa AhAra khA le aura rUkhA-sUkhA tyakta kara de to nizIthasUtra ke anusAra usa muni ko daNDa kA vidhAna hai| jaina zramaNa kI AhAra grahaNa vidhi- jaina zramaNa ahiMsA kA mUrtimAna Adarza hotA hai| saMsAra ke samasta jIvoM ke lie vaha hitakara evaM kSemaMkara hotA hai| pravrajyA grahaNa karane ke bAda vaha triyoga evaM trikaraNa pUrvaka samasta jIvoM kI hiMsA kA tyAga karatA hai| isa pratijJA kA yAvajjIvana paripAlana karate hue anavarata mokSa mArga kI ora pravRtta rahatA hai| yahA~ prazna ho sakatA hai ki ahiMsA pradhAna paMcayAma kA ArAdhaka muni isa deha yAtrA kA nirvahana kisa taraha karatA hai? kyoMki jaba taka zarIra hai taba taka usakA saMpoSaNa Avazyaka hai| zramaNa pApa kriyA, kraya-vikraya kA bhI parityAgI hotA hai| vaha samasta sAvadya vRttiyoM kA bhI tyAgI hotA hai| apane uddezya se nirmita AhAra Adi ko bhI grahaNa nahIM karatA phira vaha apanI jIvana yAtrA kA nirvAha kisa prakAra kareM yaha eka virATa prazna hai| jainAcAryoM ne isakA samAdhAna dete hue kahA hai ki jisa prakAra bhramara phUloM Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66... zodha prabandha sAra se thor3A-thor3A rasapAna karatA hai jisase phUloM ko pIr3A nahIM hotI aura bhramara kI tRpti bhI ho jAtI hai| usI prakAra sAdhu bhI gRhasthoM dvArA apane evaM kuTumbiyoM ke lie taiyAra kie gae AhAra meM se thor3A thor3A grahaNa karatA hai jisase gRhasthoM ko kisI taraha kI takalIpha nahIM hotI aura usake deha kI paripAlanA bhI ho jAtI hai| sAdhu kI isI vRtti ko mAdhukarI vRtti kahate haiM / yaha bhikSAcaryA kA zreSTha prakAra hai| yaha ullekhanIya hai ki jaina muni udara poSaka nahIM hotaa| vaha khAne yA svAda ke lie nahIM khaataa| usake AhAra grahaNa kA bhI kAraNa hotA hai aura AhAra tyAga kA bhii| AhAra grahaNa kyoM? jaina granthoM meM muni dvArA AhAra grahaNa ke cha: kAraNa batAe gae haiM- 1. kSudhA vedanA kI zAnti ke lie 2. sevA karane ke lie 3. IryA samiti kA pAlana karane ke lie 4. saMyama ke anuSThAna ke lie 5. prANoM ko dhAraNa karane ke lie aura 6. dharma cintana ke lie | isake viparIta kucha kAraNa aise haiM jinake upasthita hone para muni AhAra kA parityAga bhI karate haiN| jaise - 1. roga Ane para 2. upasarga Ane para 3. bhUkha zAnta hone para 4. brahmacarya rakSArtha 5. prANIdayArtha aura 6. zarIra vyutsargArtha / ukta Agamika uddharaNoM se dhvanita hotA hai ki muni kA AhAra grahaNa evaM AhAra visarjana donoM hI saMyama abhivRddhi ke lie hotA hai / vartamAna saMdarbhoM meM bhikSAcaryA sambandhI samasyAe~- kaI loga Aja kI Adhunika manovRtti meM bhikSAcaryA jaisI vidhiyoM ko anaucityapUrNa mAnate haiN| Aja kaI saMsthAoM dvArA to bhikSA ke viruddha AMdolana bhI calAe jA rahe haiM kyoMki Aja bhIkha mA~gane ke nAma para hajAroM-lAkhoM baccoM kA apaharaNa kara unheM apAhija banA diyA jAtA hai| vahIM kucha logoM dvArA ise eka vyApAra ke rUpa meM bhI calAyA jAtA hai| kaI aise loga haiM jo sAdhuoM ke nAma para bhikSA mAMga kara samAja ke lie abhizApa sAbita ho rahe haiN| yaha tathya satya hai paraMtu sabhI ko eka lAThI se nahIM hAMkA jA sktaa| bhikSA nAma se to kriyA eka hai paraMtu muni dvArA bhikSA yAcanA meM tathA eka bhikhArI dvArA bhikSA yAcanA meM bahuta aMtara hai| muni kabhI jabaradastI yA gRhastha kI anicchA hone para AhAra grahaNa nahIM krtaa| isake viparIta gRhastha svayaM Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra .67 ahobhAva pUrvaka unheM AhAra grahaNa hetu AmaMtrita karatA hai / dUsarI bAta muni ke AhAra grahaNa kA kAraNa parizrama se bacanA nahIM apitu ahiMsA dharma kA paripAlana hai| Aja kI Adhunika jIvana zailI meM bhikSA prApti eka bRhada samasyA hai| Nuclear Family aura nau se pA~ca oNphisa ke yuga meM madhyAhna ke samaya bhojana prApti nahIvata ho pAtI hai| bar3hatI huI mahaMgAI ke kAraNa loga atirikta AhAra banAne se bacate haiN| atithiyoM ke Ane para bhI prAyaH hoTala, resToTenTa Adi meM hI bhojana rakhA jAtA hai| Bread Butter, Pizza, Maggi aura Noodles jaise Fast and easy khAdya padArtha logoM ko adhika priya hai| bAsI, abhakSya, jamIkanda Adi kA viveka adhikAMza parivAroM meM nahIvata raha gayA hai / sAdhusAdhviyoM ko kaisA AhAra baharAnA cAhie isakI jAnakArI bhI Aja ke yuvA varga ko nahIMvata hai| ina paristhitiyoM meM muni apane niyamoM kA nirdoSa rUpa se pAlana kisa prakAra kareM? yaha eka jvalaMta prazna hai| jaina muni ke bhikSAcaryA kI mahattA - yadi jaina muni kI bhikSAvidhi para ciMtana kareM to yaha eka Adarza vRtti hai / inake niyama- maryAdAoM kA gaThana kisI vyakti yA varga vizeSa ke lie nahIM huA hai| muni gocaracaryA yA mAdhukarI vRtti ke dvArA AhAra grahaNa karatA hai| isase vaha gRhastha varga para bhArabhUta nahIM bntaa| dIkSA lene se pUrva muni cAhe dhanADhya parivAra se ho yA sAmAnya parivAra se dIkSA lene ke bAda vaha saba bAteM koI mahattva nahIM rakhatI / sabhI ko samAna rUpa se muni jIvana ke niyamoM kA pAlana karanA hotA hai| bhikSAgamana ke dvArA viziSTa jJAna, zreSTha pada, pArivArika pRSThabhUmi kA abhimAna nahIM hotaa| muni ko sAmAjika paristhitiyoM kA bhI samyaka jJAna hotA hai jisase vaha samAja ko tadanurUpa mArgadarzana de sakatA hai| isa prakAra aise aneka pakSa haiM jina apekSAoM se munivarga ke lie bhikSAcaryA eka mahattvapUrNa kriyA hai| prastuta khaNDa meM bhikSAcaryA sambandhI vividha niyama - upaniyamoM kI carcA kI gaI hai| vartamAna saMdarbhoM meM usake aucitya Adi para bhI vicAra kiyA hai| bhikSAcaryA ke vibhinna ghaTakoM para vicAra karate hue isa khaNDa ko sAta adhyAyoM meM vargIkRta kiyA gayA hai| bhikSA municaryA kA eka Avazyaka aMga hai| isI kAraNa zramaNa kA apara Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68...zodha prabanya sAra nAma 'bhikSu' hai| jaina muni bhikSA ke mAdhyama se hI apanA jIvana nirvAha evaM saMyama sAdhanA karate haiN| bhikSAcaryA ke lie gocarI, madhukarI, kApotI vRtti, ucchavRtti, eSaNA, piNDaiSaNA Adi zabdoM kA bhI vyavahAra hotA hai| jaina muni ke lie zuddha, sAttvika evaM nirdoSa AhAra hI kalpya mAnA hai| vividha abhigraha evaM niyamoM kA pAlana karate hue muni ko AhArArtha jAnA caahie| prastuta prathama adhyAya meM bhikSAcaryA kA artha pratipAdana karate hue bhikSAcaryA ke vividha paryAya, bhikSA prApti ke prakAra, bhikSA gamana ke prakAra, bhikSA ke anya prakAra, bhikSAzaddhi kI navakoTiyA~, bhikSArthI muni ke lie vividha upamAe~, AhAra evaM AhAra sevana ke prakAra Adi para prakAza DAlA hai| isa adhyAya ke mAdhyama se pAThaka varga bhikSAcaryA ke vibhinna ghaTakoM se paricita ho paaegaa| dvitIya adhyAya bhikSAcaryA kI upayogitA evaM usake rahasyoM ko pratipAdita karatA hai| bhikSAcaryA saMta samAja kI eka maulika kriyA hai| bhAratIya bhikSuoM kA jIvana nirvahana mukhya rUpa se bhikSA ke mAdhyama se hI hotA hai| bhAratIya RSi muniyoM ne soca-vicAra pUrvaka isa vidhi kA nirUpaNa kiyA hai| bhikSAcaryA ke kAraNa jahA~ muni evaM gRhastha varga ke bIca eka sambandha banA rahatA hai vahIM dUsarI tarapha RSi-muniyoM ko sAdhanA ke lie anukUla samaya evaM paristhitiyA~ prApta hotI hai| varNita adhyAya meM bhikSAcaryA kI mahattA ko pratipAdita karane hetu AhAra grahaNa ke uddezya, Adhunika saMdarbho meM bhikSATana kI prAsaMgikatA, bhikSAcaryA sambandhI anya vidhiyoM ke hetu batAe gae haiN| jaise- muni zuddha aura sAttvika AhAra kyoM grahaNa kareM? upAzraya meM praveza karane se pUrva pA~va pramArjana kyoM? prathama bhikSA hetu zubha dina Avazyaka kyoM? bhikSAcaryA sambandhI AlocanA do bAra kyoM? zramaNa kA AhAra gupta kyoM? digambara muni dvArA kara pAtrI meM hI bhojana kyoM? Adi vividha pakSoM para prakAza DAlA gayA hai| __isa khaNDa ke tRtIya adhyAya meM vartamAna yugIna bhikSAcaryA ke aucitya evaM usake niyamopaniyama viSayaka varNana kiyA gayA hai| yadi vartamAna saMdarbho meM bhikSAcaryA ke aucitya para vicAra kareM to Aja adhikAMza varga bhikSAcaryA ko anucita mAnatA hai| Aja kI vyasta jIvana zailI meM muni bhikSATana eka samasyA Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...69 pratibhAsita hotA hai| prastuta adhyAya meM bhikSAcaryA niyAmakatA ko darzAne hetu bhikSAcaryA yogya muni ke lakSaNa, zuddha piNDa kA adhikArI kauna? AhAra grahaNa kA parimANa, avaziSTa AhAra kI vyavasthA vidhi, AhAra dAna kA adhikArI kauna? AhAra dAna sambandhI sAvadhAniyA~, bhikSAcaryA sambandhI maryAdAe~, bhikSAcaryA se sambandhita Avazyaka niyama, bhikSAcArya ke niSiddha-aniSiddha sthAna, digambara mani kina sthitiyoM meM AhAra grahaNa kareM? Adhunika yuga meM bhikSAcaryA kA aucitya evaM anaucitya Adi vividha viSayoM para vicAra kiyA hai| jaina muni kI bhikSAcaryA ati sUkSma gaveSaNAtmaka prakriyA hai| muni ko kisa prakAra, kaisA AhAra grahaNa karanA cAhie aura kisakA tyAga karanA cAhie? Adi aneka prakAra kA varNana jaina sAhitya meM prApta hotA hai| jaina granthoM meM muni ke AhAra sambandhI 42 doSa batAe gae haiN| caturtha adhyAya meM AhAra sambandhI inhIM 42 doSoM ke mukhya prakAra, bhikSAcaryA sambandhI anya doSa, AhAra zuddhi ke abhAva meM lagane vAle doSa, AhAra grahaNa evaM visarjana ke prayojana Adi viSayaka carcA kI hai| paMcama adhyAya bhikSAcaryA kI vidhi evaM upavidhiyoM se sandarbhita hai| AhAra zarIra kI mUlabhUta AvazyakatA hai| tIna prakAra ke AhAra meM se koI na koI AhAra jIva prati samaya grahaNa karatA hai| sAdhu saMta bhI nirvighna sAdhanA hetu AhAra kI gaveSaNA karate haiN| sAdhu kaisA AhAra grahaNa kare? AhAra prApti ke lie kisa prakAra gamana kare? kisa vidhipUrvaka AhAra prApta kare? AhAra grahaNa karate samaya lage doSoM kI AlocanA kisa vidhi se kare? Adi viSaya ullekhanIya haiN| prastuta adhyAya meM inhIM bhikSA vidhiyoM kA nirupaNa kiyA gayA hai| bhikSAgamana karane ke pUrva se lekara AhAra grahaNa, adhika AhAra kA pariSThApana, pAtra dhovana Adi viSayaka jitanI bhI vidhiyA~ hai una sabhI kA yahA~ vistRta vivecana kiyA hai| ___SaSThama adhyAya meM bhikSA caryA kA aitihAsika evaM tulanAtmaka anusaMdhAna karate hue AdyoparAnta varNana kiyA hai| pUrvakAla se hI prAjJa puruSoM ne AhArazuddhi ko prAthamikatA dI hai| zramaNa paramparA meM jaina muni ke lie AhAra zuddhi atyAvazyaka mAnI gaI hai| ata: unake lie zuddha, sAtvika, nirdoSa evaM prAsuka bhikSA kI prApti hetu prayatna karane Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70...zodha prabandha sAra kA nirdeza hai| isI kAraNa jaina muni kI bhikSAcaryA anekavidha niyamoM se pratibaddha hai| Agama evaM Agametara sAhitya meM isakI vizada carcA prApta hotI hai| usI kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana isa chaThe adhyAya meM kiyA gayA hai| saptama adhyAya upasaMhAra rUpa meM varNita hai| isameM bhikSAcaryA evaM sAtoM adhyAya kA sArabhUta svarUpa varNita kiyA hai| isa kRti kA mukhya dhyeya bhikSAcaryA ke vividha ghaTakoM se jana sAmAnya ko paricita karavAnA hai| Aja kI morDana yuvA pIr3hI ina sabhI tathyoM se dUra hotI jA rahI hai| muni kauna hote haiM? unake AcAra niyama kyA hai? saMyama jIvana Aja kyoM upAdeya evaM mahattvapUrNa hai? Adi sArabhUta pakSoM kI hI unheM jAnakArI nahIM hai| isa jJAna abhAva meM jaina dharma kA vikAsa evaM vistAra eka prazna cihna hai? isake mAdhyama se Ama janatA jaina praNAlI ke sUkSma tathyoM se paricita ho skegaa| khaNDa-7 padArohaNa sambandhI vidhi rahasyoM kI maulikatA Adhunika pariprekSya meM bhAratIya saMskRti mUlata: vyaktimUlaka saMskRti hai| isameM pratyeka AtmA kI vyaktigata svataMtratA svIkAra kI gaI hai| vyakti svayaM hI apane karmoM kA kartA evaM bhoktA hai| jaina siddhAntoM ke anusAra pratyeka AtmA kI svataMtra sattA hai, astitva hai| vaha apanI hI zakti dvArA svayaM saMcAlita hotI hai| usakI vyavasthA apane Apa meM nihita hai| tabhI pratyeka AtmA svayaM paramAtmA hai| svataMtratA kA yathArtha mUlyAMkana dhArmika jagata meM hI saMbhava hai kyoMki dharma ArAdhanA sadA svecchApUrvaka hI hotI hai| mana kI svataMtratA arthAta bAharI aupacArika bandhanoM se mukti kintu naisargika yA prAkRtika maryAdAoM kA sviikaar| kAnUna bAharI baMdhana hai| dhArmika niyama kAnUna nahIM hai, kAraNa ki ve balapUrvaka yA jabaradastI kisI para lAde nahIM jA skte| dharma ArAdhaka svayaM unheM aMgIkAra karatA hai| isa bhArata deza meM gaNatantra evaM janatantra kI vyavasthA hai| vivakSA bheda se vaha bandhana rUpa hai| aneka zAsakoM dvArA saMcAlita rAjya vyavasthA gaNataMtra kahI Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ... 71 jAtI hai tathA janatA kA rAjya se janataMtra kahalAtA hai| svataMtratA ke dRSTikoNa se janataMtra adhika vikAsazIla hai| svataMtratA kA mUlya sarvopari haiM kyoMki isake garbha meM hI AdhyAtmika cetanA kA udbhava hotA hai paraMtu isa svataMtratA ke sAtha anuzAsana bhI parama Avazyaka hai| anuzAsana yaha kisI bhI vyavasthA kA mUlabhUta tattva hotA hai| cAhe AdhyAtmika vyavasthA ho, sAmAjika vyavasthA ho yA rAjanaitika vyavasthA, binA anuzAsana ke vaha sabhI caramarA jAtI hai / rAjya saMcAlana kA mUla maMtra zakti hai jabaki dharma jagata ke saMcAlana kA mUla mantra hai pavitratA / jahA~ zakti hai vahA~ saMgharSa hogA aura jahA~ pavitratA hai vahA~ hRdaya kI zuddhi / hRdaya kI nirmalatA ke sAtha jisa vyavasthA ko svIkAra kiyA jAtA hai vaha dharmAnuzAsana yA AtmAnuzAsana hai tathA jahA~ para niyama- maryAdAoM kA svIkAra jora jabaradastI pUrvaka ho vaha rAjyAnuzAsana hai| AcArya mahAprajJa ne anuzAsana ke mUlabhUta do prayojana svIkAra kiye haiN| pahalA AdhyAtmika zuddhi aura dUsarA sAmudAyika vyvsthaa| inameM se eka naizcayika pakSa hai aura dUsarA vyAvahArika / jIvana paryanta ke lie paMca mahAvratoM kA svIkAra karanA naizcayika anuzAsana hai vahI saMghIya AtmotkarSa ke lie AcAramUlaka niyamoM kA pratiSThApana karanA evaM inheM prAyogika banAnA vyAvahArika anuzAsana hai| padavyavasthA ke mAdhyama se anuzAsakIya praNAlI nirantara UrdhvagAmI banatI hai| vibhinna padoM ke mAdhyama se hI niyamabaddha anuzAsana praNAlI ko AcaraNa meM lAyA jAtA hai| yadi vyAvahArika dRSTikoNa se vicAra kareM to kisI bhI saMskRti ko akSuNNa banAye rakhane ke lie usameM saMgaThanAtmaka vyavasthA kA honA anivArya hai| sAtha hI usake unnayana hetu AdhyAtmika mUlyoM kI sthApanA bhI atyaMta Avazyaka hai| bhAratIya saMskRti meM pada vyavasthA - bhAratIya saMskRti kI apekSA se vicAra kareM to mUla rUpa se isakI do dhArAeM rahI hai| unhIM donoM ke AdhAra para sampUrNa bhAratIya sabhyatA kA niyamana huA hai| vaidika saMskRti laukika evaM bAhya Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72... zodha prabandha sAra karmakANDa pradhAna hone se vahA~ kisI sugaThita saMgha vyavasthA kA abhAva dekhA jAtA hai| zramaNa saMskRti tapa-tyAga pradhAna saMskRti hai / isakA mUla lakSya gRha tyAga kara saMnyAsa dharma kA pAlana karanA hai| isa paramparA meM dharma saMgha kI samucita vyavasthA kI gaI hai| vyavasthA kI apekSA se hI dharma saMgha ko cAra bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai - 1. zramaNa, 2. zramaNI, 3. zrAvaka, 4. zrAvikA / inameM bhI zramaNa- zramaNI ko isa vyavasthA kA AdhAra staMbha mAnA gayA hai| ataH ina donoM saMghoM meM hI vizeSa rUpa se padavyavasthA kA sUtrapAta huA hai| jaina saMgha meM pada vyavasthA kA vikAsa- jahA~ taka bhikSu saMgha kI padavyavasthA kA prazna hai unameM bhagavAna mahAvIra ke samaya mAtra gaNadhara pada kI vyavasthA dekhI jAtI hai| usa yuga meM AcArya, upAdhyAya, pravartaka Adi ke nAmollekha prApta nahIM hote haiN| gaNadhara hI zramaNa - zramaNI saMgha kI samucita vyavasthA dekhate the| jahA~ taka zramaNI saMgha meM padavyavasthA kA prazna hai usameM zramaNI saMgha kA dAyitva prathama ziSyA caMdanabAlA ko sauMpA gayA parantu unheM kisI pada para niyukta kiyA gayA ho aisA ullekha kahIM bhI prApta nahIM hotA / ataH usa samaya meM mAtra gaNadhara pada kI hI vyavasthA thI yaha susiddha hai| isake anantara jyoM-jyoM sAdhu-sAdhvI kI saMkhyA meM vRddhi hone lagI tyoM-tyoM prazAsanika vyavasthA ko sudRr3ha banAe rakhane ke lie vibhinna pada vyavasthApakoM yA saMcAlakoM kI AvazyakatA mahasUsa hone lagI aura tadanurUpa aneka padoM kA sRjana bhI huaa| aitihAsika tathyoM ke AdhAra para zvetAmbara zramaNa saMgha meM AcArya, upAdhyAya, pravartaka, sthavira, gaNAvacchedaka, gaNI Adi sAta padoM kA udbhava huaa| ina padoM kA nAmollekha AcAra cUlA Adi meM prApta hotA hai / digambara saMgha meM AcArya evaM upAdhyAya padoM kA hI ullekha milatA hai| vartamAna zvetAmbara paramparA meM gaNadhara evaM gaNAvacchedaka pada ko chor3akara zeSa kI paramparA yathAvata dekhI jAtI hai / panyAsa, paNDita Adi atirikta padoM kA samAveza vartamAna paramparA meM ho gayA hai| sAdhvI samudAya meM pUrvakAla se pravarttinI, abhiSekA, bhikSuNI, sthavirA, kSullikA, mahattarA, gaNinI, gaNAvacchedinI, pratihArI Adi padoM kA ullekha Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...73 milatA hai| digambara saMgha meM therI aura gaNinI ye do pada hI prApta hote haiN| vartamAna meM pravarttinI, mahattarA evaM gaNinI ye tInoM pada hI pracalita hai / ina padoM kA mUla uddezya dharma prabhAvanA, saMyama mArga kI sudRr3ha paripAlanA evaM anuzAsana baddhatA hI rahA hai| isI ke sAtha ina padoM ke mAdhyama se samasta caturvidha saMgha kA sucAru saMcAlana ho sakatA hai| yadi zrAvaka-zrAvikA samudAya kI apekSA vicAra kareM to yahA~ dhArmika saMghoM meM koI padavyavasthA parilakSita nahIM hotii| sAmAjika stara para rAjA, maMtrI, senApati rASTrapati, pradhAnamaMtrI, mukhyamaMtrI, nagarasevaka, sarapaMca Adi padoM kI vyavasthA avazya hai| khaMDa-7 kA lekhana kArya jana sAmAnya ko anuzAsana Adi kA sahI svarUpa samajhAne evaM jinadharma kI padavyavasthA ko pracalita karane ke uddezya se kiyA gayA hai| Aja ke samaya meM bar3hatI huI pada lAlasA, tanimitta hote dvaMda Adi ko eka naI dizA dene meM bhI yaha adhyAya sahayogI sAbita hogA / prastuta zodha khaNDa kI gaveSaNAtmaka evaM samIkSAtmaka zodha sAmagrI ko gyAraha adhyAyoM meM vibhAjita kiyA hai jo isa prakAra haiM pada vyavasthA saMgha saMcAlana kA parama Avazyaka aMga hai| dharma saMgha kA anuzAsana baddha samyaka saMcAlana, nUtana AgaMtukoM ke mArgadarzana evaM anya sadasyoM ke kuzala sampAdana hetu pada vyavasthA Avazyaka hai| isa pada vyavasthA kA sampAdana hameM Agama yuga se hI prApta hotA hai| prathama adhyAya meM pada vyavasthA ke udbhava evaM vikAsa kI carcA karate hue munipada vyavasthA kI dRSTi se AcArya, upAdhyAya, pravarttaka, sthavira, gaNi, gaNadhara, gaNAvacchedaka Adi tathA sAdhvI pada kI dRSTi se zramaNI bhikSuNI, nirgranthinI, AryikA, kSullikA, gaNinI, mahattarA, abhiSekA, pratihArI, sthavirA Adi kI sAmAnya paribhASAe~ batAI gaI haiN| isa adhyAya kA lakSya padasthApanA viSayaka vizada carcA karane se pUrva jinazAsana meM pracalita - apracalita padoM kI jAnakArI denA hai| dvitIya adhyAya meM vAcanA dAna evaM vAcanA grahaNa vidhi kA maulika svarUpa batAyA gayA hai| vAcanA jaina paramparA kA eka pAribhASika zabda hai| yogavAhI athavA yogya Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74... zodha prabandha sAra ziSya ko Agama paDhAnA, sUtrArtha pradAna karanA Adi vAcanA dAna kahalAtA hai| ziSya ke dvArA gurumukha se vidhipUrvaka sUtrArthoM kA grahaNa karanA vAcanA grahaNa kahalAtA hai| isa paramparA ke mAdhyama se Agama evaM Agama tulya granthoM kA bahumAna evaM utkIrtana hotA hai / ziSya aura guru kA sambandha bhI sudRr3ha banatA hai| Agama jJAna kI paramparA pravartamAna rahatI hai| varNita adhyAya meM vAcanAdAna kA artha evaM paribhASA ko spaSTa karate hue vAcanAdAna ke yogya kauna? vAcanA ke AdAna-pradAna se hone vAle lAbha ? yogya ziSya ko vAcanA dene ke lAbha ? ayogya ko vAcanA dene para lagane vAle doSa ? vAcanA dAna evaM grahaNa ke apavAda, vAcanA ke prakAra, sUtrapATha Adi sIkhane hetu vAcanA kA mahattva, avidhipUrvaka vAcanA dAna evaM grahaNa ke doSa, vAcanA dAna kI vidhi Adi aneka pakSoM para isa adhyAya meM zAstrokta maMtavya diyA gayA hai| isase vartamAna meM sImita hotI vAcanA vidhi ko eka naI dizA prApta hogii| isa khaNDa ke tRtIya adhyAya meM pada vyavasthA kI kramikatA ko dhyAna meM rakhate hue pravarttaka padasthApanA vidhi kA mArmika svarUpa batAyA hai| pravarttaka jaina pada vyavasthA kA eka mahattvapUrNa pada hai| tapa, saMyama, vaiyAvRtya Adi zreSTha kRtyoM meM muniyoM ko pravRtta karane vAlA pravarttaka kahalAtA hai| AcAracUlA meM nirdiSTa pada vyavasthA ke anusAra pravarttaka pada kA tIsarA sthAna hai| isa adhyAya meM pravarttaka zabda kA artha evaM paribhASA batAte hue pravarttaka padadhArI kI yogyatA evaM tadyogya muhUrta kI carcA kI hai| isI krama meM pravarttaka pada sthApanA vidhi evaM isakA aitihAsika vikAsa krama bhI batAyA hai| jinazAsana meM sthavira kA gauravapUrNa sthAna mAnA gayA hai| kucha AcAryoM ne sthavira ko bhagavAna kI upamA se alaMkRta kiyA hai| anubhava, vaya evaM jJAna kI dRSTi se muni ko sthavira kahA jAtA hai| jo muni jJAna Adi kI ArAdhanA meM avasanna yA zithila ho jAte haiM unheM kriyAoM meM punaH sthira karane kA kArya sthavira hI karate haiN| caturtha adhyAya meM sthavira zabda kA artha spaSTa karate hue sthavira ke prakAra, sthaviroM ke prati karaNIya kRtya, sthavira - sthavira kalpa evaM sthavikalpI kA artha, sthavira pada ke lie Avazyaka yogyatA, zAstrAnusAra sthavira padasthApanA vidhi Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...75 kA aitihAsika vikAsa krama Adi viSayoM para tAttvika carcA kI hai| paMcama adhyAya gaNAvacchedaka pada sthApanA vidhi se sambandhita hai| yadyapi vartamAna meM gaNAvacchedaka pada kI vyavasthA samApta ho cukI hai| parantu zramaNa paramparA meM gaNAvacchedaka eka mahattvapUrNa pada hai| zramaNa saMgha kA suvyavasthita saMcAlana karane ke lie isa pada kI AvazyakatA svIkArI gaI hai| yaha muni saMgha kI pratyeka apekSAoM ko pUrNa karane meM sadaiva tatpara aura udyamazIla hote haiN| saMgha kI Antarika vyavasthAoM kA pUrNa dAyitva inhIM para hotA hai| zAstroM meM saMghIya kRtyoM ko tvarA se karane vAle evaM saMyamI sAdhakoM ke lie upadhi Adi upakaraNoM kI yathocita vyavasthA karane vAle gItArtha muni ko gaNAvacchedaka kahA hai| ____varNita adhyAya meM gaNAvacchedaka zabda kA prAcIna svarUpa vyAkhyAyita karate hue jaina saMgha ke lie isa pada kI mUlyavattA kA aMkana kiyA hai| pUrvokta adhyAyoM ke samAna hI isa adhyAya meM gaNAvacchedaka padasthApanA sambandhI vividha pahaluoM para vicAra kiyA hai| ___ isa khaNDa ke SaSThama adhyAya meM gaNI pada sthApanA vidhi kA sammullekha kiyA gayA hai| gaNi pada AcAracUlA meM nirdiSTa sAta padoM meM se pA~cavAM pada hai| gaNa kA nAyaka gaNi yA gacchAdhipati kahalAtA hai| vartamAna meM yaha pada bhinna artha meM rur3ha hai tathA ise AcArya kI apekSA nimnakoTi kA mAnA jAtA hai| isa adhyAya meM gaNi zabda kI samIkSA karate hue gaNa dhAraNa yogya ziSya kI parIkSA vidhi, gaNi padastha ke lie Avazyaka yogyatAe~, gaNipada kI paramparA kA maulika itihAsa, nUtana gacchAcArya ko hita zikSA dAna jaise aneka viziSTa tathyoM para vicAra kiyA gayA hai| saptama adhyAya meM upAdhyAya pada sthApanA vidhi kA vistRta pratipAdana karate hue isa pada kA vaijJAnika mUlya ujAgara kiyA gayA hai| jaina pada vyavasthA meM upAdhyAya pada kA viziSTa sthAna hai| upAdhyAya ko jJAna ke adhidevatA, saMgha rUpI nandanavana ke kuzala mAlI, jJAna rUpI vRkSa kA siMcana karane vAle adhinAyaka evaM Agama pAThoM ko surakSita rakhane vAle suyogya zilpI kahA gayA hai| ajJAniyoM ko jJAnadAna karane kA puNyatama kArya upAdhyAya karate haiN| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76... zodha prabandha sAra isa adhyAya meM upAdhyAya zabda kA vistRta artha vizleSaNa karate hue upAdhyAya ke guNa, upAdhyAya pada kA adhikArI kauna ho sakatA hai ? upAdhyAya hI sUtra vAcanA ke adhikArI kyoM ? upAdhyAya pada kI yogyatA kisameM hai? upAdhyAya ke atizaya, upAdhyAya pada kI ArAdhanA se hone vAle lAbha ? upAdhyAya kA varNa harA kyoM? vividha saMdarbhoM meM upAdhyAya pada kI upayogitA Adi kaI mahattvapUrNa viSayoM kA anuzIlana isa adhyAya meM kiyA hai, jisase sAmAnya varga upAdhyAya pada kI sUkSmatAoM se paricita ho skeN| jainadharma kA mUla mantra arthAta navakAra mahAmaMtra paMca parameSThi kA vAcaka hai| AcArya, upAdhyAya evaM sAdhu ina tIna kA guru meM samAveza hotA hai| arihaMta paramAtmA ke sAkSAta abhAva meM AcArya tIrthaMkara ke hI pratinidhi hote haiN| kahA bhI jAtA hai "titthayara samo sUri" - AcArya dharma saMgha ke meDhIbhUta AlaMbana hote haiN| aSTama adhyAya meM AcArya pada kA vistRta vizleSaNa karane hetu AcArya ke artha, AcArya ke guNa, AcArya kI mahimA, AcArya pada kI upayogitA, AcArya pada ke adhikArI kauna? AcArya kI AzAtanA ke duSpariNAma Adi kaI Avazyaka binduoM kA anveSaNa zAstrIya AdhAra para kiyA gayA hai| zramaNI saMgha meM mahattarA eka gArimAmaya pada hai| zAstroM meM kartavya buddhi se zramaNI saMgha kA saMcAlana karane vAlI vayAdi kI apekSA pradhAna sAdhvI ko mahAgaNI kahA gayA hai| yaha sAdhvI saMgha meM upasthita vividha samasyAoM evaM unakI AvazyakatAoM kA samAdhAna karatI hai| padasthApanA kI isa vizada carcA ke antargata navama adhyAya meM mahattarA pada ke tAttvika svarUpa kA digdarzana karate hue jinazAsana ke lie yaha pada kisa rUpa meM sArthaka hai? inakA prAmANika evaM aitihAsika ullekha kiyA gayA hai| isI ke sAtha Adhunika saMdarbhoM meM mahattarA pada kI upayogitA evaM tadhetu Avazyaka yogyatAoM kA varNana karate hue mahattarA pada pradAna karane hetu zubha muhUrtta Adi vibhinna ghaTakoM kI carcA bhI kI gaI hai| dazama adhyAya meM pravarttinI pada se sambandhita aneka pakSoM kA sahetuka nirUpaNa kiyA gayA hai| arhata zAsana meM zramaNa saMgha ke lie jaise sAta padoM kI vyavasthA hai vaise hI zramaNI samudAya meM bhI pA~ca padoM ke zAstrIya ullekha prApta hote haiN| unameM Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...77 sarvaprathama pravartinI pada kA saMvidhAna hai| jaina zramaNI saMgha meM inheM mahattvapUrNa sthAna prApta hai| Agama sUtroM ke anusAra pravartinI AcArya sthAnIya sakala saMgha kI nAyikA hotI hai| yaha zramaNI saMgha kA samyaka saMcAlana, nizrAvartI sAdhvI samadAya ko ratnatraya Adi kI ArAdhanA meM satata pravRtta rakhate hue AcArya kathita nirdezoM kA samucita pAlana evaM dharma saMgha kA unnayana karatI hai| carcita adhyAya meM pravartinI pada kA artha, pravartinI pada kI upAdeyatA, vividha dRSTiyoM se pravartinI pada kI prAsaMgikatA, pravartinI pada hetu Avazyaka yogyatA, ayogya ko pravartinI pada para sthApita karane se lagane vAle doSa, pravartinI pada ke adhikAra evaM usake apavAda Adi aneka Avazyaka tathyoM kI gaveSaNA kI gaI hai jisase sakala saMgha pravartinI pada kI garimA se paricita ho paaeN| isa khaNDa ke aMtima ekAdaza adhyAya meM padasthApanA ke anachue evaM adbhuta rahasyoM kI jAnakArI dI gaI hai| padasthApanA ke antargata kaI aise vidhividhAna hote haiM jinake rahasyoM se prAya: jana samudAya aparicita hai| isa adhyAya ke antargata kaI aise hI prazna uThAte hue unakA samAdhAna kiyA gayA hai jaise ki padasthApanA se pUrva keza loca kyoM? padagrAhI muni para vAsa nikSepa kyoM? padasthApanA ke samaya skandhakaraNI aura kambala yukta Asana dene ke kAraNa, sarimantra evaM ghanasAra se akSata abhimaMtraNa kyoM? Adi aneka sUkSma rahasyagata viSayoM kA zAstrokta samAdhAna diyA gayA hai| isa adhyAya lekhana kA mukhya dhyeya janamAnasa meM utpanna hotI zaMkAoM ko pUrNa rUpeNa zAnta karanA hai| isa sAtaveM khaNDa para zodha karane kA mukhya uddezya vartamAna meM padavyavasthA ke bigar3ate evaM badalate svarUpa kA ucita sampAdana karanA hai| Aja ke yuga meM pada, sattA aura sampatti ke garva meM usakA durupayoga bar3hatA jA rahA hai| isa kAraNa sAmAjika vikAsa ke lie gaThita pada vyavasthA se samAja ko koI lAbha nahIM ho pA rahA hai| ina viSama paristhitiyoM meM jaina AgamoM meM nirdiSTa padavyavasthA evaM unake niyama-upaniyama kA sAra samajhate hue yadi ucita rUpa se samAja vikAsa meM upayoga kiyA jAe to eka suvyavasthita zAsana praNAlI hameM prApta ho sakatI hai| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78...zodha prabandha sAra khaNDa-8 Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya vizleSaNa jaina Agama bhAratIya sAhitya kI anamola dharohara hai| jaina dharma evaM darzana ke pracAra-prasAra hetu Agama sAhitya meM nihita siddhAntoM kA viziSTa yogadAna rahA hai| jisa prakAra vaidika paramparA meM veda, bauddhoM meM tripiTaka, IsAIyoM meM bAIbala, sikkhoM meM guru grantha sAhiba evaM musalamAnoM meM kurAna kA mahattva hai| inheM pavitra aura pUjya dharmagrantha mAnA jAtA hai usI taraha jaina paramparA meM Agama zAstra pUjya dharmagrantha haiN| nimrantha dharmasaMgha meM tIrthaMkaroM ke upadeza ko sarvAdhika mahattva diyA gayA hai| AgamoM meM unhIM upadezoM kA saMkalana hai| yadyapi prAya: sabhI tIrthaMkaroM ke upadezoM meM ekarUpatA rahatI hai evaM unakA sAra tattva bhI eka hI hai parantu deza, kAla ke anusAra niyama maryAdAoM meM kucha parivartana hote haiN| isI kAraNa vartamAna pracalita AgamoM meM bhagavAna mahAvIra kI vANI kA saMkalana hai| inhIM ke AdhAra para vartamAna jaina saMgha kI vyavasthA kA saMcAlana hotA hai| jainAgamoM meM mukhyatayA do prakAra kA dharma batalAyA gayA hai- zrutadharma aura caaritrdhrm| zrutadharma ke pAlana dvArA zAstrajJAna evaM vastu tattva ke yathArtha svarUpa kA nizcaya hotA hai| cAritra dharma ke samyaka anupAlana se sAdhya rUpa paramAtma tatva kI upalabdhi hotI hai| yogodvahana ina donoM dharmoM ke kriyAnvayana kA sammizrita anuSThAna hai| isake mAdhyama se zruta evaM cAritra kI yugapada ArAdhanA hotI hai| . yogodvahana kyA aura kyoM? mana, vacana aura kAyA kI samasta ceSTAoM ko saMyamita kara citta kI ekAgratA pUrvaka Agama zAstroM kA jJAna prApta karanA yogodvahana kahalAtA hai| jaina praNAlikA ke anusAra Ayambila Adi tapa evaM kAyotsarga-khamAsamaNa-vandana Adi kriyAoM ke sAtha AcArAMga Adi Agama zAstroM kA abhyAsa karanA yogodvahana hai| isa yoga sAdhanA ke mAdhyama se ratnatraya kI ArAdhanA ho jAtI hai| jJAnArjana kA yaha zreSTha evaM uttama mArga hai| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ..79 isake dvArA vItarAga vANI ko samyaka prakAra se Atmastha kiyA jA sakatA hai| Agama sAhitya jaina AcAra aura vicAra kI nIMva hai| zvetAmbara evaM digambara donoM hI paramparAoM meM AgamoM ko gaNadharoM dvArA racita mAnA jAtA hai| paraMtu digambara paramparA ke anusAra vartamAna meM mUla aMga AgamoM kA viccheda ho gayA hai| isI kAraNa vahA~ AgamoM kA adhyayana nahIM kiyA jaataa| unake yahA~ SaTakhaNDAgama, kaSAyapAhuDa, tattvArthasUtra Adi kA hI adhyayana kiyA jAtA hai| zvetAmbara paramparA meM mukhya rUpa se tIna paramparAoM kA samAyojana hotA hai - mUrtipUjaka, terApaMthI evaM sthaankvaasii| tInoM hI paramparAe~ aMga Agama ke adhyayana ke lie yogodvahana ko Avazyaka mAnatI hai| paraMtu sthAnakavAsI evaM terApaMthI paramparA meM isakA tAtparya mana, vacana aura kAyA kI pravRttiyoM ko samyaka dizA meM yojita karanA hI mAnA hai| jabaki zvetAmbara mUrtipUjaka paramparA meM yaha eka viziSTa prakriyA hai| pratyeka Agama ke adhyayana hetu vizeSa prakAra kA yoga tapa karavAyA jAtA hai| zrAvaka Agama adhyayana kyoM nahIM kara sakate ? yogodvahana kI yaha kriyA mAtra zramaNa varga ke lie upadiSTa hai kyoMki gRhastha varga ko Agama adhyayana kA adhikAra nahIM hai| isakA mUla kAraNa yaha hai ki Agama mUlataH deva bhASA arthAta prAkRta bhASA meM hai| sUtra rUpa meM nibaddha hone se isake choTe sUtroM meM kaI vistRta pakSoM kA samAveza ho jAtA hai| inake adhyayana meM atyadhika ekAgratA, gurugama evaM zuddhatA kI AvazyakatA hai| gRhastha ke lie tInoM hI kaThina hai| ina paristhitiyoM meM vaha samyaka rUpa se Agama vAkyoM ko samajha nahIM sakatA evaM kaI bAra bhrAnta mAnyatAe~ citta meM sthApita ho sakatI hai / utsUtra prarUpaNA bhI ho sakatI hai| isI ke sAtha Agama adhyayana kA eka krama evaM vidhi hotI hai| svecchA se kabhI bhI kisI bhI Agama kA adhyayana nahIM kiyA jA sktaa| ataH zrAvaka varga ke lie Agama adhyayana niSiddha hai| sAdhu-sAdhvI ke lie bhI tapa pUrvaka Agama adhyayana kA vidhAna kyoM? kaI bAra mana meM zaMkA utpanna hotI hai ki sAdhu-sAdhvI to nirantara tapajapa-svAdhyAya meM saMlagna rahate haiN| phira unake lie yogodvahana kA vidhAna kyoM ? kisI bhI vastu ko grahaNa karane se pUrva tadyogya pAtratA honA atyaMta Avazyaka hai| jaise siMha ke dUdha ko grahaNa karane ke lie svarNapAtra honA nitAMta Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80... zodha prabandha sAra jarUrI hai| vaise sarvajJa paramAtmA kI AptavANI ko jIvana meM hRdayaMgama karane hetu tyAga, samarpaNa, vinaya, pUjyabhAva, laghutA Adi guNa honA atyaMta Avazyaka hai| yadyapi yogodvahana kA mUla hetu zrutAbhyAsa hai, parantu jJAna ke sAtha vinaya evaM laghutA atyaMta jarurI hai varanA kaI bAra adhika jJAna ahaMkAra meM parivartita ho jAtA hai| jJAna kA ajIrNa ho jAtA hai| isa anuSThAna se tapArAdhanA, gurunizrA,. sahadharmI sevA, svAdhyAya Adi aneka lAbha prApta hote haiM / Agama sUtroM ke prati bahumAna bar3hatA hai| jJAnAvaraNIya karma kI nirjarA hotI hai / mana, vacana, kAyA kA nirodha ekAgratA meM kAraNabhUta banatA hai| ekAgratA pUrvaka kiyA gayA jJAnArjana cirasthAyI evaM sva-para upayogI banatA hai| tapa karane se anya kaI anAvazyaka kArya svayameva hI alpa ho jAte haiM tathA vyAvahArika pravRttiyA~ bhI kama ho jAtI hai| laukika jagata kI mAnyatA hai ki jJAnArjana ke samaya pauSTika AhAra lenA cAhie jabaki yogavahana kAla meM jJAna ke sAtha tapa karavAyA jAtA hai, yaha viparIta vRtti kyoM? anubhUti ke stara para yadi vicAra kareM to yaha spaSTa hai ki pauSTika AhAra pramAda, Asakti, caMcalatA Adi meM vardhana karatA hai| yogodvahana meM jAgarUkatA evaM ekAgratA donoM hI Avazyaka hai / jisa taraha ke anna kA sevana kiyA jAtA hai jIvana vaisA hI banatA hai / gariSTha AhAra kA tyAga pramAda ko dUra kara sajagatA evaM jAgRti bar3hAtA hai tathA yogodvahana ke mUla hetu jJAnAbhyAsa meM sahAyaka banatA hai| yogohana kAla meM guru nizrA paramAvazyaka kyoM ? vizva kI hara paramparA meM guru kA sthAna sarvopari mAnA gayA hai| yadi hama prAcIna bhAratIya saMskRti para dRSTipAta kareM to jIvana kI yauvana avasthA gurukula vAsa meM hI bitAI jAtI thii| bAhya jIvana vyavahAra se nivRtti hone ke kAraNa guru dvArA pradatta jJAna sugamya hotA thaa| gurujanoM ke antaraMga AzISa kI prApti hotI thI / guru nizrA meM rahane se gurujanoM kA anubhava evaM paramparA jJAna yaha donoM hI prApta hote haiN| guru kRpA se kaThina jJAna bhI sarala bana jAtA hai| Adhunika jagata meM yogodvahana kI prAsaMgikatA - muni jIvana meM yogodvahana kI AvazyakatA usI taraha svIkArI gaI hai jaise eka bacce ke jIvana meM Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...81 skUla kI jarUrata hotI hai| Aja ke samaya meM Computer aura Internet para hara jJAna upalabdha hai| phira bhI hama baccoM ko skUla bhejate haiM kyoMki jo mAhaula, saMskAra evaM vAtAvaraNa skUla meM upalabdha ho sakatA hai, vaha anyatra upalabdha nahIM ho sktaa| vaise hI Agama zAstroM kA jJAna grahaNa karate samaya jo mAnasika, vaicArika evaM kAyika sthiratA cAhie vaha gurunizrA meM hI prApta ho sakatI hai| jinavANI kI utsUtra prarUpaNA na ho evaM samyaka rUpa se vaha AcaraNa meM A sake tadhetu yogodvahana Avazyaka hai| yogodvahana ke mAdhyama se ziSya ke aMtara meM RjutA, laghutA, saralatA Adi guNa vikasita kie jAte haiN| Aja ke yuga meM jJAna to uttarottara bar3hA hai kintu vinamratA aura sahiSNutA ghaTatI jA rahI hai| Aja skUla aura kaoNlejoM meM zikSakoM kA jo hAla hai, jisa taraha kA vyavahAra zikSakoM ke sAtha kiyA jAtA hai, vaha bhAratIya samAja ke lie zarmanAka hai| Aja kI ina paristhitiyoM meM yogodvahana, jJAnArjana ke sAtha gurujanoM ke vinaya Adi kI zikSA detA hai| samAja meM eka samucita zikSaNa vyavasthA (Education management) hetu preraNA detA hai| bhale hI Aja yogodvahana mAtra eka pAramparika prakriyA ke rUpa meM dekhA jAtA hai| phira bhI adhyayana-adhyApana ke kSetra meM isakI mUlyavattA ko nakArA nahIM jA sktaa| yogodvahana kI isI mahattA ko dekhate hue isa zodha kRti meM mUlata: Agama zAstroM ke adhyayana sambandhI vidhi-vidhAnoM kI carcA kI hai| tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka dRSTi se parizIlana karate hue isa khaMDa ko nimnalikhita sAta adhyAyoM meM vargIkRta kiyA hai yogodvahana kA sambandha mUla rUpa se Agama adhyayana se rahA huA hai ata: prathama adhyAya meM jaina AgamoM se sambandhita aneka pakSoM kA vivecana kiyA gayA hai| Agama arthAta Apta vacanoM kA sNkln| jaina dharma rUpI suMdara prAsAda Agama vacanoM kI nIMva para hI khar3A hai| jaina AcAra, vicAra evaM vyavahAra kA pravartana inhIM ke AdhAra para kiyA gayA hai| isa adhyAya meM Agama zabda kA arthabodha karavAte hue Agama ke prakAra, AgamoM kI maukhika paramparA kA itihAsa, AgamoM kA viccheda kaba se? AgamoM kI bhASA evaM unake raciyatA tathA AgamoM kA saMkSipta paricaya Adi pakSoM ko Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82...zodha prabandha sAra prakAzita kiyA hai| isake mAdhyama se jana sAmAnya ko apanI mUla pRSThabhUmi kA jJAna hogaa| jaina zrutAgamoM kA jJAna jitanA Avazyaka evaM mahattvapUrNa hai utane hI mahattvapUrNa hai unake adhyayana sambandhI niymopniym| unhIM meM se eka niyama hai anadhyAya kaal| Agama zAstroM ko Atmastha karane ke lie jina paristhitiyoM evaM jisa samaya kA niSedha kiyA gayA hai unameM adhyayana karanA anadhyAya kahalAtA hai| ataH svAdhyAya hetu pratiSiddha kAla anadhyAya kAla hai| jainAgamoM meM isake 32 prakAra batAe gae haiN| prastuta dvitIya adhyAya meM anadhyAya vidhi para Agamika cintana abhivyakta kiyA gayA hai| yahA~ para anadhyAya kA artha, anadhyAya ke vividha prakAra, asvAdhyAya kAla meM svAdhyAya na karane ke kAraNa, asvAdhyAya kAla meM svAdhyAya karane se lagane vAle doSa, asvAdhyAya kAla meM svAdhyAya karane ke ApavAdika kAraNa, asvAdhyAya kAla viSayaka aitihAsika avadhAraNA Adi vividha ghaTakoM para carcA kI gaI hai| dvitIya adhyAya ke dvArA anadhyAya kAla kA spaSTa svarUpa samajhane ke bAda tRtIya adhyAya meM svAdhyAya vidhi kA prAyogika svarUpa prastuta kiyA hai| __ jaina dharma meM svAdhyAya ko jJAnopAsanA kA anivArya aMga mAnA hai| svAdhyAya Atma vizuddhi kA zreSThatama upAya hai| AgamoM meM svAdhyAya ko vibhinna pariprekSyoM meM paribhASita kiyA gayA hai| sAra rUpa meM pramAda kA tyAga karake jJAna kI ArAdhanA karanA svAdhyAya hai| varNita adhyAya meM svAdhyAya vidhi para vividha dRSTiyoM se vicAra kiyA gayA hai| mukhyatayA svAdhyAya ke prakAra, svAdhyAya kA phala, svAdhyAya Avazyaka kyoM? svAdhyAya na karane ke doSa, svAdhyAya kAla sambandhI kucha apavAda, digambara paramparA meM svAdhyAya kAla sambandhI mantavya Adi viziSTa tathyoM ko ujAgara karate hue svAdhyAya ko bhAva rogoM kA cikitsaka siddha kiyA hai| caturtha adhyAya meM yogodvahana para suvistRta carcA kI gaI hai| yogodvahana meM yoga aura udvahana ina do zabdoM kA samAveza hotA hai| zAbdika dRSTi se mana, vacana, kAyA kI pravRttiyoM ko UrdhvAbhimukhI karanA yogodvahana hai| carcita adhyAya meM yogodvahana kA artha ghaTana karate hue yoga ke prakAra, yogavAhI-yogapravartaka guru evaM yogodvahana meM sahAyaka muni ke lakSaNa prastuta hai| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ...83 zodha prabandha sAra isI krama meM yogodvahana yogya vasati, kSetra, upakaraNa, kAla, zubha muhUrtta nirdeza evaM sUcanAe~ dI gaI hai| isI ke sAtha Agama adhyayana sambandhI aneka zAstrIya pakSoM evaM vidhi-niyamoM kA vizleSaNa karate hue vartamAna samaya meM isakI upayogitA viSayaka tathyoM kA udghATana kiyA hai| pA~caveM adhyAya meM yogodvahana sambandhI mukhya vividha vidhiyoM kA prAcIna evaM pracalita svarUpa batAyA hai| kArya sampAdana vidhi kisI bhI kriyA kA pramukha aMga hotI hai| isI bAta ko dhyAna meM rakhate hue yogodvahana ke samucita sampAdana meM sahayogI vidhiyoM kA vivecana kiyA hai| yahA~ para kramazaH yoga praveza vidhi, yoga nandi vidhi, uddeza sambandhI vidhiyA~, kAlagrahaNa vidhi, kAla nAza vidhi, dAMDIdhara vidhi, svAdhyAya prasthApanA vidhi, noMtarA vidhi, pAlI palaTane kI vidhi Adi aneka vidhiyoM kA suvistRta varNana kiyA hai| isakI sahAyatA se yogodvahana sambandhI sUkSma vidhiyoM kA upayogI paricaya ho paaegaa| isa khaMDa ko Age bar3hAte hue SaSThama adhyAya meM yoga tapa arthAta Agama adhyayana kI zAstrIya vidhi prastuta kI hai / Agama sUtroM kA adhyayana karate samaya kisa Agama ke adhyayana ke lie kaunasA tapa karanA cAhie tathA triyoga kI pavitratA rakhane hetu vaMdana,kAyotsarga Adi kitanI saMkhyA meM karanA cAhie yaha yogodvahana kA mukhya pakSa hai| chaTheM adhyAya meM AcArAMga Adi gyAraha aMgasUtra, bAraha upAMgasUtra, chahacheda sUtra, cAra mUlasUtra, prakIrNakasUtra aise lagabhaga paiMtAlIsa AgamoM ke adhyayana kI tapa vidhi batalAI hai| isI ke sAtha yogavAhiyoM kI sugamatA ke lie tapa yantra bhI diyA gayA hai| isa khaMDa ke aMtima adhyAya meM kalpatrepa vidhi kA sAmAcArIgata adhyayana kiyA hai| kalpatrepa yogavAhI muniyoM kA Avazyaka anuSThAna hai / isakI mahattA ko darzAte hue vidhimArgaprapA meM kahA gayA hai - ' jogAya kappatippaM viNA na vahijjaMti' arthAta kalpatrepa ke binA Agama sUtroM kA yoga vahana nahIM kiyA jaataa| jisa kriyA vizeSa ke dvArA bAhya zuddhipUrvaka darzana, jJAna, cAritra evaM tapa kI zuddhi hotI hai vaha kalpatrepa hai| arjita Agama jJAna kI yathArtha phalazruti pAne Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84... zodha prabandha sAra ke lie zuddhi ko Avazyaka mAnA hai / prastuta adhyAya samasta prakAra kI azuci ko dUra karane kI vidhi kA nirUpaNa karatA hai| isa adhyAya meM kalpatrepa kA artha, kalpatrepa kisa dina kareM, kalpatrepa hetu sAmAcArIgata niyama, kina sthitiyoM meM kalpatrepa kareM ? ityAdi viSayoM kA samyaka nirUpaNa kiyA gayA hai| yahA~ pariziSTa ke rUpa meM yogodvahana sambandhI pAribhASika zabdoM ke viziSTArtha evaM rahasyArtha bhI batAe haiN| isa khaNDa lekhana kA mukhya uddezya hamArI maulika evaM tAttvika vidhiyoM ko jIvaMta rakhanA hai| yogodvahana eka prAcIna adhyayana zailI hone ke bAda bhI vartamAna saMdarbhoM meM atyaMta upayogI evaM sAmAjika utkarSa ke lie eka sahAyaka tattva hai ata: isakA samucita pracAra-prasAra evaM sampAdana Avazyaka hai| yaha kRti apane uddezya meM saphala hote hue hameM apane pAramparika jJAna prApti hetu prerita karegI tathA samAja meM samyaka jJAna evaM jJAna pradAtA gurujanoM ke stara ko sudhAregI yahI AzA hai| samAhArataH dvitIya bhAga ke pA~coM khaNDa muni jIvana ke vaiziSTya evaM unake sAdhanA bahula jIvana ko prastuta karate haiN| zramaNa jIvana kI AcAra saMhitA para AdhArita isa dvitIya bhAga kA mukhya dhyeya bhautikatAvAdI evaM bhogavAda ke bIca yogamaya jIvana kI sArthakatA evaM AvazyakatA ko siddha karanA tathA zramaNAcAra ke vibhinna pahaluoM se Ama janatA ko avagata karavAte hue zramaNa sAdhanA ko ucca zikhara para pahu~cAnA hai| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...85 bhAga-3 jaina vidhi-vidhAnoM ke tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana ko mukhya rUpa se cAra bhAgoM meM vargIkRta kiyA hai| unameM se pUrva do bhAgoM meM hamane zrAvakAcAra evaM zramaNAcAra ke vividha pahaluoM kA 9 vibhinna khaNDoM ke mAdhyama se vivecita kiyaa| tRtIya bhAga ko pramukhatayA chaH khaNDoM meM vibhAjita kiyA jA rahA hai| isa bhAga meM jaina siddhAnta mahodadhi ke una ratnoM kA svarUpa prakaTa kiyA hai jinakA sambandha zrAvaka varga evaM zramaNa varga donoM se rahA huA hai| jaina vidhi-vidhAnoM meM kaI aisI kriyAe~ haiM jo samAna rUpa se donoM vargoM meM samAdarita evaM samAcarita hai| kucha kA prAbalya zramaNa jIvana meM adhika hai to kucha kA zrAvaka jIvana meM, paraMtu AvazyakatA donoM hI vargoM meM rahI haI hai| isI tathya ko dhyAna meM rakhakara tIsare bhAga ko chaH khaNDoM meM upadarzita kreNge| inake mAdhyama se Aja kSINatA kI kagAra para A cuke vidhi-vidhAnoM ko punarjIvita kara cirasthAyI banAyA jA sakatA hai| khaNDa-9 tapa sAdhanA vidhi kA prAsaMgika anuzIlana AgamoM se aba tk| khaNDa-10 prAyazcita vidhi kA zAstrIya paryavekSaNa vyavahArika evaM AdhyAtmika mUlya ke saMdarbha meN| khaNDa-11 SaDAvazyaka kI upAdeyatA bhautika evaM AdhyAtmika saMdarbha meN| khaNDa-12 pratikramaNa eka rahasyamayI yoga saadhnaa| khaNDa-13 pUjAvidhi ke rahasyoM kI mUlyavattA manovijJAna evaM adhyAtma ke saMdarbha meN| khaNDa-14 pratiSThA vidhi kA maulika vivecana Adhunika saMdarbha meN| . sarvaprathama nauveM khaNDa meM jaina dharma kI prANabhUta kriyA tapa kA vivecana kiyA hai| tapa se nirmala huI AtmA apane pApa karmoM ko guru ke samakSa svIkAra kara unakA prAyazcita kara sakatI hai| ata: dasaveM khaNDa meM Atma ArAdhanA mUlaka prAyAzcita vidhi kA varNana kiyA hai| tadanantara gyArahaveM adhyAya meM zramaNa evaM zrAvaka jIvana kI mahattvapUrNa dainika kriyA SaDAvazyaka kA vivecana kiyA hai| SaDAvazyaka kI sAdhanA bhagavAna mahAvIra zAsana ke anuyAyiyoM ke lie anivArya batAI gaI hai| bArahaveM khaNDa meM SaDAvazyaka ke aMga rUpa pratikramaNa kA vivecana kiyA hai| pratikramaNa yadyapi SaDAvazyaka kA hI aMga hai paraMtu anya pakSoM Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86... zodha prabandha sAra kI apekSA isakA svarUpa adhika vistRta hai| Aja SaDAvazyaka pratikramaNa nAma se pracalita ho gayA hai| terahavA~ khaNDa jinapUjA ke vividha pakSoM kA varNana karatA hai| zrAvaka varga ke jIvana meM jahA~ dravya pUjA kA mahattva hai vahIM zramaNa jIvana meM bhAva pUjA kaa| jina pUjA ke mAdhyama se hI nija svarUpa kI prApti kI jA sakatI hai| isa bhAga ke aMtima caudahaveM khaNDa meM pratiSThA - aMjanazalAkA vidhi kA mahattvapUrNa svarUpa prastuta kiyA haiN| mUrtipUjaka jaina saMpradAya meM pratiSThA eka suprasiddha evaM lokapriya vidhAna hai| nava nirmita mandiroM ko pUrNatA isI vidhAna ke mAdhyama se milatI hai| yaha bRhad stara para Ayojita hone vAlA jana mAnya vidhAna hai| ukta viSayoM para zodha karane kA dhyeya tatsambandhI maulika evaM tAttvika vidhiyoM ke rahasyoM se paricita karavAnA tathA inake yarthAtha svarUpa ko salakSya AcaraNa meM lAnA hai| khaNDa - 9 tapa sAdhanA vidhi kA prAsaMgika anuzIlana AgamoM se aba taka zramaNa saMskRti meM tapayoga kA gauravapUrNa sthAna hai| santa sAdhakoM ne ise tapa pradhAna saMskRti ke nAma se upamita kiyA hai| tapa karma zramaNa saMskRti kA prANa hai kyoMki zramaNa hI tapa sAdhanA ke mukhya nirvAhaka hote haiN| tapa yaha zramaNa kI pahacAna hai| karma nirjarA kA mUlabhUta sAdhana hai / yadi jina zAsana meM tapa kI mahattA para vicAra kiyA jAe to jJAta hotA hai ki jaina zAsana kA mUla tattva tapa hai| jaina sAdhanA kA prANa tattva tapa hai| jaina vAGmaya kA mukhya sattva tapa hai| jisa taraha puSpa kI kalI-kalI meM sugaMdha samAhita hai, tila ke dAne-dAne meM dravatA saMcarita hai, mizrI ke kaNa-kaNa meM madhuratA sanniviSTa hai usI prakAra jaina dharma kI pratyeka kriyA meM tapa parivyApta hai| nizcayataH tapa eka AdhyAtmika zakti kA srota hai / tapazcaraNa ke mAdhyama se adhovAhinI UrjA ko UrdhvagAmI kiyA jA sakatA hai| tIrthaMkara puruSoM evaM pUrvAcAryoM ne tapa sAdhanA ke dvArA jo upArjita kiyA vahI Aja navanIta ke rUpa Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...87 meM hamAre samakSa hai| jaina paramparA meM Acarita tapa kA kSetra itanA vyApaka hai ki usameM eka suvyavasthita jIvana se lekara mokSa prApti ke sabhI sAdhanoM kA samAveza ho jAtA hai| bAhya dRSTi se tapa kA pratyakSa prabhAva zarIra para parilakSita hotA hai / tapa ke dvArA deha kRza, nirbala evaM kamajora dikhAI detA hai| kaI logoM kI mAnyatA hai ki tapazcaryA zarIra pIDana kI kriyA hai kyoMki upavAsa, AyaMbila Adi ko hI mukhya rUpa se tapa rUpa meM pahacAnA jAtA hai / Arya saMskRti meM tapa ko sAdhanA kA mahattvapUrNa aMga mAnA hai| tapa ko paribhASita karate hue bhI prAyaH yahI kahA jAtA hai ki jisa kriyA ke dvArA tapA jAtA hai yA zarIra ko tapAyA jAtA hai vaha tapa hai| zAstroM meM tapasviyoM ke sambandha meM varNana AtA hai- "sukkhe - lukkhe, nimmaMse" arthAta tapasvI kA zarIra tapa ke dvArA lukhA- sukhA, mAMsa- rakta rahita haDDiyoM kA r3hA~cA mAtra bana jAtA hai| taba prazna uThatA hai ki tapa kA artha mAtra zarIra ko tapAnA hI hai ? yadi sUkSmatApUrvaka vicAra kareM to bAhya rUpa se tapa bhale hI zarIra tapAne kI kriyA pratibhAsita hotI hai paraMtu isakA mukhya hetu AtmA ko tapAkara zuddha banAnA hai| jisa prakAra dUdha garama karane ke lie tapelI ko bhI garama karanA par3atA hai, usI taraha AtmA se saMlagna karmoM ko tapAne ke lie zarIra ko tapAnA par3atA hai| ciMtakoM ke anusAra 'tana jIte mana jIta' yadi kAyA ko vaza meM kara liyA jAe to mana svata: hI sthira bana jAtA hai| jaina AgamoM kA AloDana kareM to zarIra pIDana rUpa upavAsa Adi tapa to mAtra tapazcaryA kA eka prakAra hai| tapa ke mukhya do prakAra mAne gae haiM- 1. bAhya tapa aura 2. AbhyaMtara tapa / yadyapi loka vyavahAra meM upavAsa, ekAsanA Adi ko hI tapa saMjJA prApta hai paraMtu yathArthataH AbhyaMtara tapa bAhya tapa se adhika kaThina hai| isI ke dvArA ahaMkAra, kaSAya Adi tapta hokara gala jAte haiN| zAstroM ke anusAra jisakA jaisA sAmarthya ho use vaisI ArAdhanA karanI caahiye| bAhya tapa indriyoM ke prati Asakti, svAda lolupatA, zarIra rAga ko kama karatA hai vahIM AbhyaMtara tapa Antarika guNoM meM vRddhi karatA hai aura Atma nirmalatA ko bar3hAtA hai| isase vinaya, mArdava, Arjava Adi guNoM meM vRddhi hotI hai| kucha loga prazna karate haiM ki AbhyaMtara tapa se hI zuddhi ho sakatI hai to Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88...zodha prabandha sAra phira bAhya tapa kI kyA AvazyakatA? bAhya evaM AbhyaMtara tapa donoM kA apanA svataMtra mUlya hai| dUsarI bAta yaha hai ki jaba taka prayoga dvArA kisI kriyA se na jur3A jAe taba taka hara kisI ko bhAva meM rasa Ae yaha Avazyaka nahIM kyoMki bhAva kriyA eka U~cI Stage hai aura saMsArI manuSya ke lie dravya AlaMbana ke binA sIdhA bhAvoM se jur3anA kaThina hai| tIsarA tathya yaha hai ki jaisA bAhara hotA hai vaise hI bhAva aMdara bhI Ate haiN| bAhara meM gariSTha bhojana khAkara zarIra ko hRSTa-puSTa kiyA jAe aura yaha soceM kI AbhyaMtara zuddhi rahegI to yaha saMbhava nahIM hai, kyoMki AhAra hamAre zarIra aura mana donoM ko prabhAvita karatA hai| zArIrika rAga nyUna nahIM ho taba taka sevA Adi kArya bhI nahIM ho skte| tapa dvArA deha daNDana ahiMsaka kaise? kaI logoM kA mata hai ki tapa dvArA zarIra ko kaSTa denA bhI eka prakAra kI hiMsA hai| to phira ahiMsA prarUpaka jaina dharma meM tapa kI mahattA kaise? isa prazna ke samAdhAna se pUrva hiMsA yA ahiMsA kI sahI paribhASA samajhanA Avazyaka hai| jisa kArya ke dvArA kisI kI AtmA yA zarIra pIr3ita ho vaha hiMsA hai, parantu tapasyA meM icchApUrvaka kaSToM ko sahana kiyA jAtA hai jo ki karma nirjarA aura deha Asakti ko nyUna karane meM hetubhUta hai| yaha hiMsA kI zreNI meM nahIM aataa| jisa prakAra vyApAra ke sIjana meM dina bhara bhUkhA rahanA bhI kaSTapradAyaka nahIM lagatA vaise hI AtmArthI janoM ko tapa Adi kI kriyA deha daNDana rUpa na lagakara AnaMdadAyaka pratibhAsita hotI hai| tapa sAdhanA Avazyaka kyoM? yaha prazna prAyaH hara mana meM upasthita hotA hai ki jaba sabhI dharmoM meM Atma vikAsa aura bhAva vizuddhi ke aneka prakAra batAe gae haiM unakI prApti ke lie aneka mArgoM kA nirupaNa kiyA gayA hai to phira tapazcaryA ko hI sarvottama sthAna kyoM diyA gayA? sAdhakIya jIvana meM tapoyoga Avazyaka kyoM? ina binduoM para yadi anuzIlana kareM to yaha jJAta hotA hai ki dharma tapa rUpa hai, binA tapa ke dharmAcaraNa adhUrA hai tathA dharma binA jIvana pazu tulya mAnA gayA hai| ahiMsA, saMyama aura tapa kA samanvaya hone para hI dharma kI pUrNatA hotI hai| ahiMsA dharmarUpI prAsAda kI nIMva hai to tapa usa prAsAda kA zikhara hai| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...89 jisa prakAra laukika jagata meM svarNa kI parIkSA vibhinna prakAra se kI jAtI hai aura una parIkSAoM meM kharA utarane para hI use sacce sone ke rUpa meM svIkRta kiyA jAtA hai usI taraha dharma kI parIkSA tapa Adi kriyAoM ke mAdhyama se hI hotI hai / AcArya bhadrabAhu svAmI ne tapa kI anivAryatA darzAte hue kahA hainANaM payAsagaM sohao tavo, saMjamo ya guttikaro / tihaMpi samAoge, mokkhe jiNasAsaNe bhaNio / / jJAna jagata ke samasta padArthoM ke svarUpa ko prakAzita karatA hai / tapa anAdikAla se AtmA para rahe hue jJAnAvaraNIya Adi aSTakarmoM ke AvaraNa ko dUra karatA hai| yadyapi sabhI jIva karmoM kA bhoga karate hue prati samaya zubhAzubha karmoM kI nirjarA karate haiM parantu tapa ke mAdhyama se jo nirjarA hotI hai vaha karma bhoga kI nirjarA se kaI guNA adhika hotI hai tathA saMyama nae rUpa meM Ane vAle karmoM ko rokatA hai| zAstra vacana ke anusAra tapa ke dvArA hI nikAcita karmoM kI nirjarA ho sakatI hai| tapa sAdhanA kA prayojana- jainAcAryoM ne tapa kI mahimA ko adbhuta aura akATya batAyA hai| samyaka tapa ke prabhAva se acintya labdhiyA~, anupama RddhiyA~ aura apUrva siddhiyA~ prApta hotI hai| ajJAnI jIva sAMsArika RddhiyoM ko prApta karane hetu tapa karate haiM parantu zAstrakAroM ke anusAra bAhya sampadA yA devatA Adi ko prasanna karane hetu tapa karanA Amra phala ke mahAvRkSa se lakar3I kI cAha karane ke samAna hai| tapa ko to Atmazuddhi ke uddezya se hI karanA caahiye| jaise khetI karane para dhAnya ke sAtha bhUsA Adi svayameva prApta ho jAte haiM vaise hI tapa ke dvArA bhautika labdhiyA~ svayameva hI prApta ho jAtI hai| 1 jisa prakAra ghI khAyA huA chipatA nahIM hai vaise hI kiyA huA tapa bhI chipatA nahIM hai| tapasvI ke cehare para svataH hI eka viziSTa teja camakane lagatA hai| usakI vANI meM siddhi, prasannatA meM varadAna tathA Akroza meM zrApa kI zakti utpanna ho jAtI hai| isake lie use kisI prayatna kI AvazyakatA nahIM rahatI / ataH tapa karane kA uddezya mAtra karma nirjarA evaM Atma vizuddhi hI honA cAhie / tapa kAmanAyukta kyoM na ho? kaI bAra mana meM prazna upasthita hotA hai ki tapa meM itane kaSToM ko sahana karane ke bAda usase kisI prakAra kI apekSA yA kAmanA kyoM nahIM karanI cAhie? isake samAdhAna meM jainAcAryoM kA maMtavya hai ki jaina dharma sukhavAdI dharma nahIM muktivAdI dharma hai| sukhavAdI to sirpha saMsAra ke Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90...zodha prabanya sAra sukhoM meM ulajhA rahatA hai lekina muktivAdI dharma ke anusAra sukha aura duHkha donoM hI bandhana hai| jIva prayatnapUrvaka sukha kI prApti to kara letA hai lekina usake udaya meM mazgula hokara puna: nae pApa karmoM kA hI baMdhana karatA hai| isase zubha karma kSINa hokara azubha karmoM kA punaH udaya prAraMbha ho jAtA hai| sukha kI kAmanA se tapa karanA dukha kI mahAgarta ko AmaMtrita karane ke samAna hI hai| tapa ke dvArA bhautika kAmanA karanA amRta ke dvArA kIcar3a se sane hue pApoM ko dhone ke samAna hai| kAmanAyukta kiyA gayA tapa mAtra svarga kI prApti karavA sakatA hai vahIM kAmanA rahita tapa mokSa kI prApti karavAtA hai| tapa se hone vAle lAbha- karma zarIra ko tapAne vAlA anuSThAna tapa kahalAtA hai| tIrthaMkaroM ke anusAra tapasyA se AtmA kI parizuddhi hotI hai, samyaktva nirmala banatA hai tathA cetanA ke svAbhAvika guNoM kA prakaTIkaraNa hotA hai| uttarAdhyayanasUtra ke anusAra 'taveNa vodANaM jaNayai' arthAta tapa se jIva pUrva saMcita karmoM kA kSaya karake Atmazuddhi ko prApta karatA hai| vaidika darzana ke anusAra tapa ke dvArA saMsAra kI sarvAdhika durlabha vastuoM kI prApti hotI hai| tapa kA mukhya lAbha nirvANa prApti hai| vartamAna yuga meM tapa kI upAdeyatA- Adhunika samAja meM tapa ko deha daNDana ke rUpa meM svIkAra kiyA jAtA hai| isa deha daNDana ko yadi kucha DhIle stara meM liyA jAe to usakI vyAvahArika upAdeyatA siddha ho jAtI hai| jaise vyAyAma ke rUpa meM kiyA gayA deha daNDana svAsthya rakSA evaM saMcaya meM hetubhUta banakara vyavahAra ke kSetra meM lAbhaprada siddha hotA hai| vaise hI tapa ke dvArA vyakti kaSTa sahiSNu banatA hai, zaktiyA~ vikasita hotI hai tathA vAsanAoM para vijaya prApta hotI hai| __ upavAsa kA abhyasta vyakti pratikUla paristhitiyoM meM bhojana prApta na hone para Akula-vyAkula nahIM hotaa| vyAkulatA zArIrika, vyAvahArika evaM AdhyAtmika dRSTi se hAniprada hai| tapasyA ke mAdhyama se kaSTa sahiSNu banakara vyakti saphalatA kI U~cAIyoM ko prApta kara sakatA hai| Adhunika cikitsaka evaM vaijJAnika isakI upAdeyatA ko siddha kara cuke haiN| prAkRtika cikitsA paddhati kA mUla AdhAra upavAsa, UnodarI, rasa parityAga Adi bAhya tapa hI haiN| vartamAna meM pracalita Dieting, Boiled food, Veganism Adi kisI na kisI rUpa meM jaina zAstroM meM varNita tapa kA hI rUpa hai| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra...91 isa zodha kArya kA uddezya - tapa kI sArvakAlika upAdeyatA to sarvavidita hai| vyAvahArika evaM AdhyAtmika stara para bhI isakI mahattA ko svIkAra kiyA gayA hai| prAyaH hara dharma meM kisI na kisI rUpa meM ise pramukhatA bhI dI gaI hai| phira bhI isakA mUla svarUpa vikRta hotA jA rahA hai| Aja ke yuvA samAja meM tapa ke prati dhAraNAe~ badala rahI hai| kaI bAra to niyamita tapa ArAdhaka bhI isake mUla rahasyoM ko nahIM samajha pAte / sarvaprathama to sabase bar3I bhrAnti jo samAja meM dekhI jAtI hai vaha hai mAtra upavAsa Adi kriyAoM ko tapa rUpa mAnanA / dUsarI samasyA hai tapa ke pIche baDhatA avivekayukta aaddmbr| tapa ke mahatva se anabhijJa loga tapasyA ke nimitta hoTaloM prItibhoja kA Ayojana karate haiM / tapasyA ke pIche bar3hate kharca kaI bAra madhyamavarga ke logoM ko tapAcaraNa karane meM bAdhaka banate haiM / kaI loga tapa ke vibhinna prakAroM ko nahIM jAnate isa kAraNa ve sAmarthya evaM icchA hone para bhI samucita tapArAdhanA nahIM kara paate| Aja kI aisI hI aneka bhrAntiyoM kA nivAraNa karane evaM pathabhramita jana samAja ko sahI dizA dene kA eka laghu prayAsa isa kRti ke mAdhyama se kiyA jA rahA hai| tapa viSayaka samagra pahaluoM para maMthana karate hue ise sAta adhyAyoM meM vibhAjita kiyA hai| isa khaMDa ke prathama adhyAya meM tapa kA svarUpa evaM usakI vibhinna paribhASAe~ batAyI gayI haiN| 1 'tapa' do varNoM kA atyaMta laghu zabda hai kintu isakI zakti acintya hai / jaise aNu choTA hotA hai lekina usakI zakti virATa hai isI taraha tapa kI zakti bhI asIma aura virATa hai| pUrvAcAryoM ne tapa ko aneka dRSTiyoM se vyAkhyAyita kiyA hai| yadyapi una vyAkhyAoM meM arthataH ekarUpatA hai kintu bodha kI dRSTi se navInatA parilakSita hotI hai| prastuta adhyAya meM tapa ke svarUpa ko vizleSita karate hue tapa zabda ke vibhinna artha evaM usakI paribhASAe~ batAte hue tapa karane ke adhikArI, tapasvI kauna? tapa prArambha hetu zubha dina, tapa prAraMbha se pUrva kI vidhi, pratyeka tapa meM karane yogya sAmAnya vidhi, tapasyA grahaNa vidhi Adi sAmAnya viSayoM kA vizleSaNa kiyA gayA hai| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92...zodha prabandha sAra isake dvArA Ama samudAya tapa ke zAstrIya svarUpa evaM usakI AcaraNa vidhi se paricita ho paaegaa| dvitIya adhyAya meM tapa ke bheda-prabheda evaM prakAroM kA vistRta vivecana kiyA hai| tapa karma nirjarA kA pramukha sAdhana hai aura prAyaH sabhI paramparAoM meM mAnya hai| isI kAraNa isake aneka rUpa bhI parilakSita hote haiN| jaina paramparA meM bAhya evaM AbhyaMtara aise tapa ke mukhya do bheda kie gae haiN| isake antargata isake vibhinna bheda kie gae haiN| yathArthataH tapa ke mUla svarUpa meM koI aMtara nahIM hai, tapa kisI bhI koTi yA zreNI kA ho vaha ekAntara karmoM kI nirjarA kA hI kAraNa banatA hai| inameM rahI haI vibhinnatA dRSTa-adRSTa, khAdya-akhAdya, sAmAnya-vizeSa pAtra Adi ko lekara hai| sAdhaka apane sAmarthya ke anusAra yatheccha tapa mArga kA sevana kara mukti mArga para agrasara ho sakatA hai| varNita adhyAya meM tapa ke bAhya-AbhyaMtara bhedoM kA vistRta vivecana kiyA hai| __ isake mAdhyama se tapa ke vividha pakSoM ko sugamatA se samajhA jA sakatA hai| tapa kI garimA ko ujAgara karate hue tapa sAdhanA kI upAdeyatA evaM mahattva kA pratipAdana tRtIya adhyAya meM kiyA gayA hai| tapa eka sArvakAlika prakriyA hai| pratyeka samaya meM isakI prAsaMgikatA evaM mahattA loka svIkRta rahI hai| cAhe adhyAtma kA kSetra ho yA vijJAna kA, cAhe bhautika sukha samRddhi ho yA Atmika sampatti sabakI prApti kA mArga tapa hI hai| zArIrika svasthatA, mAnasika dRr3hatA, Antarika sampannatA ke lie tapa zreSTha mAdhyama hai| prastuta adhyAya meM tapa kI maulikatA ko ujAgara karane vAle sAragarbhita viSayoM kI carcA karate hue tapa kI AvazyakatA kyoM? tapa sAdhanA kA uddezya, tapa antarAya karma kA udaya hai yA nahIM? Asana, dhyAna aura prANAyAma ke sAtha tapa kA sambandha, vividha dRSTiyoM se tapa sAdhanA kI mUlyavattA, tapa vidhiyoM ke rahasya, Adhunika yuga meM bar3hatA ADambara kitanA prAsaMgika? Adi vividha viSayoM para saTIka varNana kiyA gayA hai| yaha adhyAya tapa viSayaka bhrAnta mAnyatAoM ke samAdhAna evaM usake mahattvapUrNa ghaTakoM ko ujAgara karane kI apekSA se racA gayA hai| caturtha adhyAya jaina dharma kI zvetAmbara evaM digambara paramparA meM pracalita tapa vidhiyoM ke svarUpa se sambandhita hai| Agama yuga se aba taka jaina paramparA meM aneka prakAra ke tapa pracalita haiN| kucha tapa zAzvata haiM jo hara kAla meM pravartita rahate haiM to kucha tapa kAlakrama se Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...93 pracalana meM aae| kucha tapoM kI prarUpaNA gItArtha AcAryoM ne deza-kAla ke anusAra kI aura kaI tapa laukika evaM sAmAjika prabhAva se bhI jaina sAdhanA meM praviSTa hue / carcita adhyAya meM mukhyatayA zvetAmbara paramparA meM pravartita tapoM kA savidhi evaM soddezya varNana karate hue unakA mUla pATha bhI diyA hai| sarvaprathama zvetAmbara granthoM meM varNita tapazcaryA sUcI dI gaI hai / tadanantara tapoM ko mukhya pA~ca zreNiyoM meM vibhAjita karate hue kevalI prarUpita, gItArtha muniyoM dvArA prarUpita, phala AkAMkSA se kie jAne vAle tapa, arvAcIna paramparA meM pracalita laukika evaM lokottara tapa kA svarUpa batAyA hai / anta meM digambara paramparA meM pracalita viziSTa tapoM kA varNana kiyA gayA hai| isake mAdhyama se tapArAdhaka vibhinna tapoM ko jAnakara samucita tapa mArga para agrasara ho skeNge| isa kRti ke paMcama adhyAya meM bhAratIya paramparA meM pracalita vratoM kA sAmAnya svarUpa rekhAMkita kiyA hai| vaise isa adhyAya meM mukhyatayA hindU, bauddha, IsAI evaM islAma dharma ke vratoM evaM parvotsavoM kA saMkSipta varNana kiyA gayA hai| yaha tathya hama kaI bAra ullekhita kara cuke haiM ki vibhinna dharma paramparAoM meM tapa kA viziSTa mahattva rahA huA hai| bhAratIya saMskRti isI kAraNa tapa pradhAna saMskRti kahalAtI hai| sabhI paramparAoM meM vrata aura parvoM ko hamArI laukika evaM lokottara unnati kA sazakta sAdhana mAnA hai / vratAcaraNa ke dvArA manuSya ko Adarza jIvana kI yogyatA prApta hotI hai| saMkalpa zakti dRr3ha hotI hai tathA svAsthya lAbha kI bhI prApti hotI hai| dharma pravarttakoM ke dvArA aneka dRSTiyoM se vividha AcAroM kA utkIrtana kiyA gayA hai yaha adhyAya isI kI puSTi karate hue tapa kI sArvabhaumika mahattA ko siddha karatA hai / udyApana (ujamaNA) tapa sAdhanA se sambandhita eka viziSTa kriyA hai / kiye hue tapa kA samyaka prakAra se anumodana karanA, use zobhita karanA, kIrtita karanA ujamaNA kahalAtA hai| udyApana kriyA tapa phala meM vRddhi karatI hai / tapa pUrNa hone para usake maMgala rUpa udyApana ko Avazyaka mAnA hai| upAdhyAya vIra vijayajI kI yaha paMktiyA~ udyApana ke svarUpa kA suMdara darzana karavAtI hai Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94...zodha prabandha sAra ujamaNAthI tapaphala vAdhe, ima bhAkhe jinarAyo / jJAna guru upakaraNa karAvo, gurugama vidhi viracAyo re mahAvIra jinezvara gaayo...| SaSThama adhyAya meM tapa kA aitihAsika anuzIlana evaM usakA tulanAtmaka pakSa prastuta kiyA gayA hai| isI ke sAtha tapa ko zobhita karane hetu evaM tapa pUrNAhuti kI anumodanA nimitta kie jAne vAle udyApana mahotsava kA mahattva darzAyA gayA hai| ___ isa khaNDa kA samApana karate hue saptama adhyAya upasaMhAra rUpa meM prastuta kiyA hai| isa adhyAya meM tapa ko sArvakAlika siddha karate hue Adhunika samasyAoM, manovijJAna, prabaMdhana, samAja Adi vividha pariprekSyoM meM tapa kI AvazyakatA ko spaSTa kiyA hai| ___ khaMDa-9 kI zodha yAtrA ke mAdhyama se hama asatya se satya, aMdhakAra se prakAza, mRtyu se amaratva, talahaTI se zikhara kI yAtrA karate hue paramocca aNAhArI pada ko upalabdha kara skeNge| kyoMki "bhava koDI saMciyaM kammaM tavasA nijjarijjaI" karor3oM bhavoM ke saMcita karma tapa se hI nirjarita hote haiN| khaNDa-10 prAyazcitta vidhi kA zAstrIya paryavekSaNa vyAvahArika evaM AdhyAtmika mUlyoM ke saMdarbha meM jaina dharma meM AcAra zaddhi para sarvAdhika bala diyA gayA hai| vyakti kA AcAra aura vicAra jitane zuddha hote haiM vaha pragati patha para utanI hI tvarita gati se agrasara hotA hai| Atma vizuddhi pratipala bar3hatI jAtI hai| jainAcAryoM ne AcAra pAlana ke bAre meM atyaMta sUkSma nirUpaNa karate hue kahA hai ki svapna meM yadi koI asat kriyA ho jAe to usakA bhI guru ke samakSa nivedana karanA caahie| dasaveM khaNDa meM pApa nivedana kI vidhi hI batalAI gaI hai| bhAratIya saMskRti meM prAcIna kAla se hI citta vizuddhi evaM aparAdhoM kI zuddhi hetu prAyazcitta grahaNa kI paramparA rahI hai| jaina, bauddha aura hindU granthoM kA anuzIlana kareM to Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ... 95 prAyazcitta sambandhI vidhi-vidhAna aneka granthoM meM prApta hote haiN| IsAI paramparA meM pAdarI ke Age Sin confettion kI kriyA eka prakAra kA prAyazcitta hI hai| mUlata: jisa kriyA se citta vizuddha hotA hai athavA jo Atmazuddhi kA prazasta hetu hai use prAyazcitta kahA gayA hai| jainAcAryoM ke anusAra sAmAnyataH gRhastha sAdhaka dvArA yathAyogya vrata evaM niyamoM kA pAlana karate hue tathA muni dvArA paristhiti yA pramAdavaza saMyama sAdhanA karate hue arhat prarUpita dharma yA maryAdAoM kA ullaMghana ho jAe athavA akaraNIya kAryoM kA sevana ho jAe taba saMsAra bhIrU AtmAe~ unakA zIghrAtizIghra Alocana kara letI haiN| prAyazcitta AdhyAtmika evaM naitika jIvana kA Avazyaka aMga hai| jisa prakAra nadI-nAloM meM pravAhita nIra kaI sthAnoM ke kUr3e-kacare, miTTI Adi ke mizraNa se malina ho jAtA hai taba philTara Adi yAntrika sAdhanoM ke prayoga se usa jala ko svaccha evaM nirmala kiyA jAtA hai / usI prakAra anAdikAla se paribhramaNa kara rahI AtmA moha - mithyAtva, viSaya- kaSAya Adi rAga-dveSAtmaka pariNatiyoM se dUSita hai| AtmArthI sAdhaka AlocanA evaM prAyazcitta rUpI rasAyana ke dvArA use nirmala karake mokSa patha para ArUr3ha kara sakatA hai| bhagavAna mahAvIra ke zAsanavartI gRhastha evaM muni ko sAmAnya pApoM kI AlocanA pratidina karanI cAhie, kyoMki kAla doSa ke prabhAva se jAneanajAne meM duSkarmoM kA Asevana ho jAtA hai| ataH jisa prakAra rogI auSadha ke sAtha pathya kA paripAlana karatA hai tabhI Arogya kI prApti hotI hai usI prakAra saMyama, zIla, vrata Adi dharmArAdhanAoM kA dhAraka evaM sadgati icchuka zrAvaka dharma anuSThAna rUpI auSadha ke sAtha prAyazcitta rUpI pathya kA bhI Asevana karate haiM aura yathArthataH tabhI ve cirasthAyI mokSa sukha ke upabhoktA bana sakate haiN| prAyazcitta kA svarUpa - 'prAyazcitta' zramaNa saMskRti kA AdhArabhUta zabda hai| adhyAtma mArga meM lagane vAle doSoM se parimukta hone ke lie jo daNDa diyA jAtA hai, Agamika bhASA meM use prAyazcitta kahA gayA hai| jainAcAryoM ne bhAva vizodhaka evaM karma vinAzaka kriyA ko prAyazcitta kahA hai / sAra rUpa meM kaheM to jisase saMcita pApakarma naSTa hote haiM, jo citta kA prAyaH vizodhana karatA hai aura AbhyaMtara tapa kA prathama bheda rUpa hai, vaha prAyazcitta hai / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96... zodha prabandha sAra zAstrakAroM ne prAyazcitta ke dasa prakAra batAye haiN| samasta prakAra ke pApakarma ina dasa prakAroM ke AcaraNa se Atma pRthaka ho jAte haiN| prAyazcitta ke samAna AlocanA zabda bhI isI saMdarbha meM prayukta kiyA jA sakatA hai| apane jIvana aura sAdhanA meM jo bhI doSa lage hoM una doSoM yA aparAdhoM ko guru ke samakSa zuddha bhAva se prakaTa karanA AlocanA hai| AlocanA sva niMdA kI prakriyA hai / svayaM ke doSoM ko dekhakara apanI nindA karanA kaThinatara kArya hai| jisakA mAnasa bAlaka ke sadRza nizcala evaM sarala ho vahI apane doSoM ko prakaTa kara sakatA hai| AlocanA kI AvazyakatA kyoM? Agama zAstroM meM spaSTa nirdeza hai ki jaba taka kRta pApoM kI AlocanA nahIM kI jAtI taba taka vaha hRdaya meM zalya banakara rahate haiN| zalya ke sAtha sAdhaka kabhI ArAdhaka nahIM bana sktaa| AcArya haribhadrasUri kahate haiM ki jo vyakti lajjA, zArIrika sthUlatA, tapa aruci yA zrutamada Adi ke kAraNa apane duSkarmoM ko guru ke samakSa prakaTa nahIM karate vaha saphala ArAdhaka nahIM ho sakatA hai| vahIM yogya guru ke samIpa AlocanA karane se saMvega aura sattvaguNa meM vRddhi hotI hai| gurukRpA prApta hone se duSkarmoM ko niSphala karane kI zakti prakaTa hotI hai| AlocanA ke dvArA pApa AcAra se malina huI AtmA zuddha hotI hai| pUrvakRta doSoM kI AlocanA kie binA puruSArtha jArI rakhane para bhI sAdhanA kI imArata dIrgha samaya taka Tika nahIM sktii| paira meM lage hue zUla ko jaba taka dUra nahIM kiyA jAe taba taka pada yAtrA saMbhava nahIM hotii| vaise hI jaba taka pApa rUpI kA~Te ko dUra nahIM kiyA jAe taba taka sAdhanA ke zikhara para ArohaNa nahIM kiyA jA sktaa| yadi ihabhava kRta AlocanA saMpUrNata: zuddha vidhi se kI jAe to una pApoM ke prati utpanna huA tiraskAra bhAva janma-janmAMtara ke pApoM ko samUla rUpa se naSTa kara detA hai| pApoM ke prati utpanna huA jugupsA bhAva dRr3ha praharI, mRgAvatI, arjunamAlI kI bhA~ti mokSa pahu~cA sakatA hai ataH AtmA ko vizuddhi patha para agrasara karane ke lie AlocanA eka atyAvazyaka kriyA hai| AlocanA kA mahattva - sAdhaka jIvana meM AlocanA evaM prAyazcitta kA atyadhika mahattva hai| AlocanA ke dvArA hI sAdhaka kI sAdhanA parizuddha hotI Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...97 hai| uttarAdhyayanasUtra meM prAyazcitta kI mUlyavattA ko digdarzita karate hue kahA gayA hai pAyacchittakaraNeNaM pAvakamma visohiM jaNayai... AyAraphalaM ca ArAhei / / prAyazcitta karane se jIva pApakarma kI vizuddhi karatA hai aura niraticAra yukta ho jAtA hai| samyaka prakAra se prAyazcitta karane vAlA mArga (samyaktva) aura mArgaphala (jJAna) ko nirmala karatA hai tathA AcAra (cAritra) aura AcAraphala (mokSa) kI ArAdhanA karatA hai| prAyazcitta se ratnatraya kI ArAdhanA hotI hai aura niyamAnusAra mokSa kI prApti hotI hai| ___ pramAda bahula prANI bhI prAyazcitta se vizodhi ko prApta karate haiN| cAritradhArI maniyoM ke cAritra kI rakSA ke lie prAyazcitta aMkuza ke samAna hai| nizItha bhASya meM prAyazcitta ko auSadhi kI upamA dete hue tIrthaMkaroM ko dhanvaMtari vaidya ke tulya, aparAdhI sAdhu ko rogI ke samAna, aparAdha ko roga ke samAna batalAyA hai| Atma rogoM ke nivAraNa ke lie prAyazcitta eka uttama cikitsA paddhati hai| prAyazcitta kI mUlyavattA ko rekhAMkita karate hue kahA gayA hai ki jambudvIpa meM jitane parvata haiM ve sabhI svarNa ke ho jAe, samasta reta ratnamaya bana jAe, una sabhI svarNa aura ratnoM kA koI sAta kSetra meM dAna kareM to bhI jIva utanA zuddha aura pApa mukta nahIM ho sakatA jitanA kI bhAvapUrvaka AlocanA karake ho sakatA hai| ___ zAstroM meM prAyazcitta kI maulikatA ko darzAte hue yahA~ taka kahA hai ki yadi koI sAdhaka AlocanA ke bhAvoM se apane sthAna se prasthAna kareM aura prAyazcitta lene se pUrva hI mArga meM usakI mRtyu ho jAe to bhI vaha ArAdhaka kahA jAtA hai| aparAdha bahula samAja meM prAyazcitta kA aucitya- AdhyAtmika stara para to prAyazcitta bhAva vizodhi kI mahattvapUrNa kriyA hai paraMtu yadi vyavahAra ke dharAtala para vicAra kareM to mAnava samAja ke lie yaha eka varadAna hai| ___ yadi manovaijJAnika stara para isakI samIkSA kI jAe to yaha mana zuddhi kA zreSTha upAya hai| galatI karane ke bAda kaI bAra vyakti usake pazcAttApa kI agni Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98...zodha prabandha sAra meM jalatA rahatA hai| prAyazcitta ke mAdhyama se usakA mana zAMta aura nirAkula ho jAtA hai| nirAkula mana ke dvArA vaha AdhyAtmika bauddhika, zArIrika evaM bhautika vikAsa kara sakatA hai| prAyazcitta arthAta eka prakAra kA dNdd| daMDa kI vyavasthA aparAdha niyaMtraNa ke lie atyAvazyaka hai| svayaM meM tathA samAja meM sudhAra lAne kA uttama prayoga hai| zarIrastha granthiyA~ krodha, aparAdha, glAni Adi ke bhAvoM se asaMtulita ho jAtI haiN| unake srAva meM nyUnAdhikatA A jAtI hai| AlocanA ke mAdhyama se unheM saMtulita kiyA jA sakatA hai| prAyazcitta samAja sudhAra kI eka mahattvapUrNa prakriyA hai| isake dvArA aparAdhI kI mAnasikatA ko hI badalane kA prayAsa kiyA jAtA hai| pApI ke mana meM pApa ke prati ghRNA lAne kA prayAsa kiyA jAtA hai| koI bhI baMdhana yA sajA pApa ko roka sakatI hai parantu usakI samApti nahIM kara sakatI jabaki prAyazcitta galata vRttiyoM kI rokathAma karatA hai| kyoMki prAyazcitta ko vyakti apanI svecchA se svIkAra karatA hai| vaiyaktika evaM sAmAjika vikAsa ke lie bhI prAyazcitta eka apUrva kriyA hai| pratiSiddha AcaraNa karane para prAyazcitta diyA jAtA hai| isase kisI prakAra kI galata paramparA kA prAraMbha nahIM hotaa| prAyazcitta ke mAdhyama se svadoSa jJAta hote haiM tathA svayaM ke durguNoM kI jAnakArI se unake nikAsana evaM saphalatA prApti meM sahAyatA prApta hotI hai| vividha prakAroM ke daMDa kA bhaya bhI kaI bAra aparAdhavRtti ko rokane meM hetubhUta banatA hai| mAnasika udvignatA zAMta hotI hai| jIvanagata duSpravRttiyoM kA nirodha hotA hai| pArivArika evaM sAmAjika vyavasthA saMtulita rahatI hai| prAyazcitta ke zAstrokta lAbha- zAstrakAroM ke mata meM prAyazcitta svIkAra se prAyazcitta kartA ko aneka prakAra ke lAbha hote haiN| jaise ki * kRta doSoM kA prAyazcitta karane para zubha adhyavasAyoM ke kAraNa anya doSa bhI naSTa ho jAte haiN| * guru ke samakSa pApa nivedana karane para abhimAna TUTatA hai| ahaMkAra hI saMsAra paribhramaNa kA mukhya kAraNa hai ata: prAyazcitta ke dvArA saMsAra paribhramaNa hI rUka jAtA hai| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...99 * prAyazcitta (daMDa) ke rUpa meM prApta tapa-japa Adi se dharma sAdhanA nizcita ho jAtI hai| inake dvArA pUrva saMcita pApa kI nirjarA evaM navIna puNya kA baMdhana hotA hai| * AlocanA ke dvArA jIvana parivartana hotA hai evaM citta dharmamaya pravRttiyoM meM saMlagna rahatA hai| . . zAstrAnusAra prAyazcitta grahaNa karane se utkRSTa zubha bhAvoM ke pariNAmasvarUpa kaI bAra kevalajJAna taka kI prApti ho jAtI hai| AgamoM meM kaI aise udAharaNoM kA varNana hai jinhoMne AlocanA karate-karate hI sarvathA karmoM kA kSaya kara liyaa| prAyazcitta svIkAra kyoM kiyA jAe? kaI logoM ke mana meM yaha prazna ubharatA hai ki vyakti ke dvArA bar3A aparAdha ho jAe to usakI sajA denA Avazyaka hai kintu sAmAnya bhUla yA anucita vyavahAra ke lie daNDa vyavahAra paddhati kI AvazyakatA kyoM? choTI-choTI galatiyA~ to iMsAna se hotI rahatI hai paraMtu unheM bAra-bAra guru ke samakSa prakaTa karanA to haMsI-majAka hogaa| paraMtu aisA nahIM hai ghAva choTA ho yA bar3A use dUra karanA Avazyaka hotA hai varanA vahI choTA ghAva bar3A bana jAtA hai| isI prakAra choTI-choTI galatiyA~ bAra-bAra upekSita karane para mahA duSphala kA kAraNa banatI hai| 84 lAkha jIva yoni meM manuSya ko sarvottama mAnA gayA hai| ucca padAsIna vyaktiyoM kA choTA sA gunAha bhI vyAvahArika jIvana meM bar3I sajA kA kAraNa bana jAtA hai| jaise ki nyAyAdhIza dvArA thor3I sI rizvata lene para use padacyuta kara diyA jAtA hai| isI prakAra prajJA sampanna mAnava yadi gunAha kareM to vaha adhika patana kA kAraNa banatA hai| . kaI sUkSma parilakSita hone vAlI kriyAe~ prabala kaSAya bhAvoM ke kAraNa sthUla pApa rUpa meM parivartita ho jAtI hai| jaise ki aMdhere meM rassI ko sA~pa samajhakara mArane kI kriyA meM dravya hiMsA nahIM hai paraMtu bhAvoM se sA~pa ko mArane jitane bhAvoM kA hI baMdhana hotA hai| AMtarika malInatA choTe pApoM ko bar3A kara detI hai vahIM AMtarika nirmalatA sthUla pApakArI kriyAoM meM bhI alpa baMdhana karavAtI hai| loka vyavahAra meM bhI dekhate haiM ki Upara se malabA pheMkate hue majadUra ke dvArA patthara lagane se koI vyakti mara bhI jAe to mArane ke bhAva na hone ke Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100... zodha prabandha sAra kAraNa usake na to pragAr3ha karmoM kA baMdhana hotA hai aura na hI loka vyavahAra meM use kaThora sajA dI jAtI hai| choTI galatiyoM ko yadi gauNa kara diyA jAe to vahI bar3e aparAdha kA rUpa dhAraNa kara letI haiN| jaise choTA sA karja na cukAne para vaha byAja ke kAraNa eka bar3I rakama kA rUpa dhAraNa kara letA hai| baccoM ko bacapana meM pensila, rabar3a Adi kI corI karane se na rokane para vaha kriyAe~ unheM bhaviSya meM bar3A aparAdhI banA detI hai| jaise eka jhuMTha sau jhUTha bulavAtA hai vaise hI eka pApa ko svIkAra na karane para vaha sau nae pApa kAryoM meM hetubhUta banatA hai| AlocanA gurumukha se hI kyoM? kaI bAra prazna uThatA hai ki AlocanA gurumukha se hI kyoM svIkAra kI jAe ? aMta:karaNa meM yadi pApa svIkAra kI bhAvanA hai to svayaM bhI to usa doSa kI AlocanA grahaNa kara sakate haiN| svayaM ke dvArA AlocanA svIkRta karane se aparAdhavRtti nyUna hone kI saMbhAvanA bahuta kama rahatI hai| guru dIrgha anubhavI evaM sUkSma rahasyoM ke jJAtA hote haiM ataH ve aparAdha ke pIche rahe bhAvoM ko samajhakara tadanurUpa prAyazcitta dete haiN| svayaM AlocanA svIkRta karane para vaha saMbhava nahIM hai| vartamAna meM adhikAMza loga AlocanA ke prati lAparavAhI baratate hue dekhe jAte haiN| kaI logoM ko guru se saMkoca hotA hai to koI apanI chavi bigAr3anA nahIM cAhate, kucha logoM ko pApa evaM karma baMdhana kA bhaya hI nahIM hotaa| Aja AlocanA dene yogya gItArtha guruoM kI saMkhyA bhI nyUna hotI jA rahI hai| isake bAvajUda bhI yadi Alocaka kI bhAva zuddhi hai to guru kaise bhI hoM parantu vaha bhAvoM dvArA apanI nirjarA avazya karatA hai| paNDita AzAdharajI kahate haiM jisakA citta sadguru dvArA die gae prAyazcitta meM ramatA hai usakA antarmana jIvana rUpI darpaNa meM mukha ke samAna camakatA hai| jJAnAvaraNIya karma ke udaya se yadi pApa smRti meM na A rahA ho to yogya guru use nAnAvidha prakAra se AlocanArha ko yAda dilavAte haiN| prAyazcitta para zodha kArya kI upayujyatA - prAyazcitta eka Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ... 101 atyaMta sUkSma viSaya hai| isameM graMtha nirdiSTa nirdezoM ke sAtha anubhava jJAna honA atyaMta Avazyaka hai| isIlie gItArtha AcArya ko hI AlocanA dene yogya mAnA hai| AlocanAgrAhI ko sampUrNa niHzalya hone kA nirdeza diyA gayA hai| eka pApavRtti ko chipAne kI bhAvanA samasta Alocita pApoM ko bhI niSphala kara detI hai| yadi vartamAna pariprekSya meM ciMtana kareM to Aja pApa vRttiyA~ evaM dUSita manovRttiyA~ bar3hatI jA rahI hai| logoM meM pApabhIrUtA evaM maryAdAoM ke prati kaTibaddhatA bhI nahIMvata raha gaI hai| samAja meM niyama maryAdAoM kA bhaMga bar3hatA jA rahA hai| choTe stara para ina aparAdhoM ko na rokane ke kAraNa Aja pArivArika hiMsA, AtaMkavAda, bhraSTAcAra, rizvatakhorI bar3hate jA rahe haiM / yadyapi samAja kI apanI daNDa vyavasthA hai| paraMtu usameM itanI adhika niyama maryAdAe~ haiM ki asala aparAdhI taka pahu~cate-pahu~cate aparAdhI kI aparAdha vRtti bahuta bar3ha jAtI hai| daNDa vyavasthA to hai kintu aparAdha vRtti ke kAraNoM ko jAnakara unake nirmUlana kA koI upAya nahIM hai| inhIM saba tathyoM ko dhyAna meM rakhakara jaina zAstroM meM vyAkhyAyita prAyazcitta vidhi ke vividha pahaluoM ko yahA~ prastuta kiyA jA rahA hai| jisase jana sAmAnya meM AlocanA ke prati rahI bhaya vRtti samApta ho jAe / prAyazcitta evaM AlocanA vidhi ko spaSTa rUpa se samajhane hetu isa khaNDa ko sAta adhyAyoM meM vibhAjita kiyA hai| prathama adhyAya meM prAyazcitta ke vibhinna arthoM kA nirUpaNa karate hue pUrvAcAryoM ke anusAra prAyazcitta kA svarUpa, paribhASA evaM usake samAnArthaka zabdoM kA ullekha kiyA gayA hai| prAyazcitta jaina sAdhanA kI prANabhUta kriyA hai / samasta kriyA - anuSThAnoM kA sAra hai| svadoSa darzana kI adbhuta prakriyA hai / granthakAroM ne pApoM ko zuddha kara kI kriyA ko prAyazcitta kahA hai / yaha pApa samUha kA chedana karate hue jIva ko aticAra mala se rahita karatI hai| jainAcAryoM ke anusAra prAyazcitta vaha tapa anuSThAna hai, jisake AcaraNa se ihabhava meM upArjita evaM parabhava meM saMcita samasta prakAra ke duSpApa AtmA se pRthaka ho jAte haiN| prAyazcitta yaha mAnava se mahAmAnava banane kA rAjamArga hai ata: prastuta adhyAya meM sarvaprathama prAyazcitta ke svarUpa evaM prakAroM se avagata karavAyA hai| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102...zodha prabandha sAra dUsarA adhyAya prAyazcitta ke prakAra evaM upabhedoM se sambandhita hai| doSa vizuddhi ke lie prAyazcitta kA vidhAna prAcyakAla se pravarttamAna hai| sAdhakoM ko prAyazcitta hetu agrasara karane evaM vividha prakAra ke doSoM kA nivAraNa karane hetu prAyazcitta ke bhinna-bhinna prakAra batAe gae haiN| isameM prAyazcitta kI vibhinna koTiyA~ batAte hue kisa doSa ke lie kaunasA prAyazcitta diyA jAtA hai? prAyazcitta kauna de sakatA hai? kauna, kisa prAyazcitta kA adhikArI hai? vartamAna meM kitane prAyazcitta pravartita hai? prAyazcitta dAna ke vividha pratIkAkSara, prAyazcitta dene yogya upavAsa Adi tapoM ke mAnadaMDa kI tAlikA Adi gUDhArthaka viSayoM ko spaSTa kiyA hai| tRtIya adhyAya meM prAyazcitta lene-dene ke prabhAva evaM unakI upayogitA kA varNana kiyA hai| ___prAyazcitta yadyapi doSa svIkAra mAtra kI kriyA hai| parantu yaha eka kriyA aneka lAbhoM kI janaka hai| jainAcAryoM ke anusAra prAyazcitta eka zubha bhAva dhArA hai| zubha bhAvoM se azubha karma kA nAza hotA hai| pUrvabaddha karmoM kI nirjarA hotI hai| karmoM ke anubaMdha kA viccheda hotA hai aura jIva mokSa mArga para ArUr3ha hotA hai| sAdhaka varga ko AlocanA evaM prAyazcitta kI mahattA batAne ke lie isa adhyAya meM prAyazcitta ke zAstrokta lAbha, prAyazcitta kI AvazyakatA, prAyazcitta vidhiyoM ke gaveSaNAtmaka rahasya, gurumukha se AlocanA karane ke kAraNa, AlocanA ekAMta meM kyoM? prAyazcitta dAna sambandhI vividha zAstrIya niyama Adi para carcA kI gaI hai| jisase ArAdhaka varga prAyazcitta vidhi ke vibhinna rahasyoM ko jAna ske| isa khaNDa kA caturtha adhyAya AlocanA vidhi ke maulika binduoM ko ujAgara karatA hai| AlocanA jaina sAhitya kA eka pAribhASika zabda hai| gRhastha evaM muni jIvana donoM meM hI isakA ananya sthAna hai| ise kusaMskAroM ke nirmUlana kA zreSTha upAya mAnA hai| samyaka AlocanA ke dvArA anekazaH pApa apanA daSphala die binA hI nirjarita ho jAte haiN| eka pApa ke prati rahA jugupsA bhAva aneka pApa karmoM kI zrRMkhalA ko tor3a detA hai| uparokta adhyAya meM AlocanA ke isI mahattva ko darzAte hue AlocanA ke Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ... 103 svarUpa para vimarza kiyA gayA hai| AlocanA kina sthitiyoM meM kisake samakSa kareM ? zuddha AlocanA ke lie pUrva meM kisa prakAra kI taiyArI kareM ? AlocanA karane kI AvazyakatA kyoM hai ? AlocanA dAtA evaM Alocaka meM kina guNoM ko Avazyaka mAnA hai ? AlocanA kisa krama se evaM kina paristhitiyoM meM kareM? AlocanA na karane ke duSpariNAma Adi para vicAra kiyA hai| pA~caveM adhyAya meM AlocanA evaM prAyazcitta vidhi ke aitihAsika vikAsa krama kI carcA kI gaI hai| jaina darzana AcAra evaM vicAra pradhAna darzana hai| AlocanA vaicArika jagata ko U~cA uThAne kI prakriyA hai aura prAyazcitta AcAra pakSa ko nirmala karatA hai ataH prAraMbhakAla se hI mAnava jagata meM isakA vaiziSTya rahA hai| prastuta adhyAya meM Agama yuga se aba taka prAyazcitta sambandhI granthoM kA ullekha kiyA hai| isI kA viziSTa vizleSaNa karate hue SaSThama adhyAya meM pUrvApara krama ko dhyAna meM rakhate hue jaina evaM jainetara sAhitya meM pratipAdita prAyazcitta vidhiyA~ evaM unakA tulanAtmaka pakSa darzAyA gayA hai| prAyazcitta dAna kA adhikArI AcArya yA gItArtha muni ko hI mAnA hai| vartamAna meM jIta vyavahAra ke anusAra prAyazcitta diyA jAtA hai| ata: isa adhyAya meM zvetAmbara mAnya vidhimArgaprapA evaM AcAra dinakara ke anusAra jIta vyavahAra baddha prAyazcitta kahA gayA hai tathA usakI kramabaddha vivecanA kI gaI hai| isI ke sAtha vaidika evaM bauddha granthoM meM nirUpita prAyazcitta vidhi bhI batAI gaI hai| isase jana sAdhAraNa sugamatA pUrvaka isa viSaya kA jJAna prApta kara pApoM se virata ho skeNge| sAtaveM adhyAya meM upasaMhAra kI dRSTi se prAyazcitta dAna kI vividha koTiyoM kA Agama anusAra nirUpaNa kiyA gayA hai| isa khaNDa lekhana kA uddezya mukhya rUpa se samAja meM naitika, vyAvahArika evaM AdhyAtmika aparAdhoM ke prati jAgRti lAnA, aparAdha bodha kI bhAvanA utpanna karanA, aparAdhoM ko nyUna karate hue eka maryAdita evaM AcAra dRr3ha Adarza samAja kA nirmANa karanA hai| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104...zodha prabandha sAra khaNDa-11 SaDAvazyaka kI upAdeyatA bhautika evaM AdhyAtmika saMdarbha meM SaDAvazyaka jaina dharma kI eka mahattvapUrNa kriyA hai| isa kriyA ke nAma se hI isake artha kA sahaja bodha ho jAtA hai| sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA rUpa caturvidha saMgha ke lie yaha kriyA ubhaya saMdhyAoM meM Avazyaka mAnI gaI hai| vartamAna meM SaDAvazyaka ko pratikramaNa ke nAma se jAnA jAtA hai| __anAdikAlIna duSkarmoM kA kSaya, navIna karmoM kA saMvara evaM maitrI Adi sadguNoM kA utkarSa karane ke lie yaha eka AdhyAtmika anuSThAna hai| isake dvArA doSoM kA apanayana evaM jIvana zaddhi hotI hai tathA aMtatogatvA sva-svarUpa kI upalabdhi bhI hotI hai| Avazyaka kA sAmAnya artha hotA hai avazya karaNIya nitya krm| AgamoM meM Avazyaka ko aneka dRSTiyoM se paribhASita kiyA hai| jo kriyA jJAna, darzana, cAritra rUpa ratnatrayI kI sAdhanA evaM prati niyata kAla meM anuSTheya hai vaha Avazyaka kahalAtI hai| yaha samasta guNoM kA Azraya sthala hai| ___Avazyaka mAtra koI eka kriyA nahIM yaha cha: vividha kriyAoM kA samUha hai| isI kAraNa ise SaDAvazyaka kahA jAtA hai| sAmAyika, caturviMzatistava, vaMdana, pratikramaNa, kAyotsarga aura pratyAkhyAna ina cha: kriyAoM ko saMyukta rUpa meM SaDAvazyaka saMjJA dI gaI hai| isa zodha zrRMkhalA meM gyArahaveM krama para inhIM cha: AvazyakoM kA varNana kiyA hai| SaDAvazyaka eka maulika sAdhanA kaise? jaina paramparA meM SaDAvazyaka kA vahI mahattva hai jo vaidika paramparA meM saMdhyA, musalamAnoM meM namAja, IsAIyoM ke lie prArthanA, yogiyoM ke lie prANAyAma kA hai| yaha apane Apa meM itanI virATa sAdhanA hai ki isameM yaugika yama-niyama evaM gItA ke jJAna, bhakti aura karmayoga kA samAveza ho jAtA hai| Atma vizuddhi ke lie yaha eka kramika caraNa hai tathA saphala AdhyAtmika jIvana ke lie paramAvazyaka hai| isakI pratyeka kriyA sAdhaka meM samatva guNa kA vikAsa, vibhAva dazA kA nikAsa evaM sadguNoM kA AbhAsa karavAtI hai| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...105 prathama Avazyaka ke rUpa meM sAmAyika Avazyaka kI vyAkhyA kI gaI hai| zramaNa jIvana meM jahA~ sAmAyika prathama cAritra hai, vahIM gRhastha jIvana ke bAraha vratoM meM yaha pahalA zikSA vrata hai| sAmAyika kA artha mAtra eka sthAna para 48 minaTa taka baiThanA nahIM hai / yaha to eka aisI kriyA hai jo sAdhaka ko bAhya prapaMcoM se dUra haTAkara svayaM meM sthira karatI hai| dUsarA caturviMzatistava Avazyaka mukhya rUpa se arihaMta paramAtmA kA nAma smaraNa hai| yaha sAdhaka meM paramAtma guNoM ko prakaTa karatA hai| tIrthakaroM ke nAma Alambana se svayaM meM tIrthaMkaratva jAgRta hotA hai| prathama Avazyaka ke rUpa meM samatva guNa se abhisiMcita AtmabhUmi para nirvANa pada rUpI vRkSa kA bIjAropaNa karatA hai| tIsarA vaMdana Avazyaka laghutA guNa ko prakaTa karate hue vinaya evaM samaparNa bhAva ko jAgRta karatA hai| isase ahaMkAra kA mardana evaM Rju bhava utpanna hotA hai| yarthAthataH RjutA, lAghavatA, saralatA Adi Atma guNoM kA jAgaraNa hI zuddha svarUpa prApti kA mukhya sopAna hai| cauthA pratikramaNa Avazyaka pApoM kA smaraNa kara unase pIche haTane kI kriyA hai| jaba sAdhaka meM samabhAva dazA vikasita hotI hai taba vinaya Adi guNoM ke mAdhyama se vyakti saMsAra rAga se haTakara Atma rAga ke mArga para agrasara hotA hai| sva doSoM ko pariSkRta kara Atma svarUpa meM nikhAra lAtA hai| pA~caveM kAyotsarga Avazyaka kI sAdhanA zarIra ke prati mamatva evaM Asakti nyUna karane meM sahAyaka banatA hai| ko chaThavA~ pratyAkhyAna Avazyaka zalya rahita Atma avasthA ke rakSaNa hetu bAMdha kA kArya karatA hai tathA jIva ko punaH unmArga para pravRtta hone se bacAtA hai| alpa zabdoM meM sArabhUta tathya kaheM to SaDAvazyaka kI sAdhanA vyakti meM sadguNoM kA sRjana karate hue AtmAnaMdI jIvana jIne kA mArga batAtI hai / hamAre pUrvAcAryoM ne isake mahattva ko ujAgara karane hetu kaI niyuktiyA~, cUrNiyA~ evaM bhASya Adi isa viSaya para gumphita kiye| SaDAvazyakoM kA krama vaiziSTaya - Avazyaka cha: prakAra ke kahe gae haiM- 1. sAmAyika 2. caturviMzatistava 3. vaMdana 4. pratikramaNa 5. kAyotsarga aura 6. prtyaakhyaan| Avazyaka sAdhanA kA yaha krama kArya-kAraNa bhAva kI zrRMkhalA Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106... zodha prabandha sAra para AdhArita evaM pUrNa vaijJAnika hai| antarmukhI sAdhanA hetu samabhAva kI prApti paramAvazyaka hai| kisI bhI sAdhaka kA sarvocca lakSya samatva dazA ko upalabdha karanA hI hotA hai| TIkAkAra zAntyAcArya ke anusAra virata vyakti hI sAmAyika sAdhanA kara sakatA hai kyoMki sAvadya yogoM se nivRtta hone kI sthiti meM hI 'Atmavat sarva bhUteSu' jaise mahAna vicAroM kA AvirbhAva hotA hai ataH samatA adhyAtma kSetra meM praveza karane kA prathama sopAna hai| AtmatulA siddhAnta ko caritArtha karanA hI sAmAyika sAdhanA hai| jo vyakti samatva guNa kA anubhava kara cukA hai vahI pUrNatA ke zikhara para avasthita vItarAga ke guNoM kA yathArtha saMstavana evaM saMkIrtana kara sakatA hai| sadguNa prApti kI dizA meM prasthAna karane hetu hI dUsare krama para caturviMzatistava ko rakhA gayA hai| pramoda bhAva evaM guNa grAhakatA kA vikAsa hone para hI vyakti cAritravAna evaM guNI puruSoM ke caraNoM meM apanA mastaka jhukA sakatA hai| zraddhAbhisikta hokara deva tattva evaM guru tattva ko svIkAra kara sakatA hai| isI hetu tIsare sthAna para vaMdana Avazyaka hai| vaMdana karane vAlA vyakti nirmala evaM sarala hotA hai / sarala vyakti hI kRta doSoM kI AlocanA kara sakatA hai ataH vaMdana ke pazcAta pratikramaNa Avazyaka kA nirUpaNa hai| paMDita sukhalAlajI ke anusAra AlocanA guru ke samakSa kI jAtI hai| jo vyakti guru ko vandana nahIM karatA vaha AlocanA kA adhikArI hI nahIM hai ataH vandana ke bAda pratikramaNa Avazyaka kA sthAna hai| aparAdha nivedana karane para citta zuddhi to ho jAtI hai kintu una doSoM se mukti pAne ke lie tana evaM mana kI sthiratA honA Avazyaka hai aura vaha kAyotsarga dvArA hI saMbhava hai| sAdhaka cittazuddhi kie binA kAyotsarga karatA hai usakI cetanA meM zreSTha dhyeya ke vicAra kabhI jAgRta nahIM hote, vaha anubhUta viSaya kA hI cintana karatA rahatA hai ataH pratikramaNa ke bAda kAyotsarga Avazyaka ko pramukhatA dI hai| jaba vyakti ke jIvana meM sthiratA aura ekAgratA sadha jAtI hai tabhI vaha akaraNIya kA pratyAkhyAna kara sakatA hai| pratyAkhyAna uttama prakAra kA Avazyaka hai| usake lie viziSTa citta zuddhi aura agaNita utsAha honA anivArya hai| yaha Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...107 kAyotsarga ke dvArA hI saMbhava hai| isI abhiprAya se kAyotsarga ke bAda pratyAkhyAna kA sthAna rakhA gayA hai| __isa prakAra yaha spaSTa hotA hai ki sabhI Avazyaka paraspara meM eka dUsare se jur3e hue haiM ata: Avazyaka kA yaha krama maulika evaM vaijJAnika hai| AvazyakoM kI upayujyatA- SaDAvazyaka kI upayogitA ko varNita karate hue anuyogadvArasUtra evaM uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki prathama sAmAyika Avazyaka ke dvArA dIrghakAlIna azubha pravRttiyoM se dUra rahakara samatApUrvaka jIvana jIne kA saMkalpa kiyA jAtA hai isase jIva sAvadya yogoM se virati ko prApta hotA hai| sAmAyika kA prayojana mAtra daihika pravRttiyoM kA nirodha karanA hI nahIM hai, apitu pramukha rUpa se mAnasika durvicAroM evaM Atmamala kA vizodhana karanA hai| sAmAyika sAdhanA ke dvArA hI mana ko nirvikalpa banAyA jA sakatA hai| dUsare caturviMzatistava Avazyaka meM sarvocca dazA meM avasthita tIrthaMkara ke gaNoM kA saMstavana mithyAtva rUpI aMdhakAra kA vilaya karatA hai aura aMta:karaNa kI nirmalatA rUpa vizodhi ko prApta karavAtA hai| vinaya dharma kA mUla hai| tIsarA vaMdana Avazyaka vinaya guNa kA jAgaraNa karatA hai| gurujanoM ko vinamra bhAva pUrvaka vaMdana karane se apratimata puNya kI prApti hotI hai| sabhI ke mana meM sadbhAva kA vardhana hotA hai| cauthe pratikramaNa Avazyaka dvArA aticAroM kI zuddhi hone se pramAda dazA kama hotI hai| uttarAdhyayanasUtra ke anusAra pratikramaNa karane vAlA vyakti vratoM ke chidroM ko baMda kara detA hai arthAta vratoM ko dUSaNatA rahita karatA hai| pA~caveM kAyotsarga Avazyaka ko vraNa cikitsA kahA gayA hai| chadmastha avasthA meM pramAdavaza yA anAyAsa hI aneka prakAra ke doSa lagate haiN| AcAryoM ke anusAra ve doSa vraNa (jakhma) ke samAna haiM evaM kAyotsarga marahama-paTTI rUpa upacAra ke smaan| atIta aura vartamAna ke prAyazcitta yogya aticAroM kA vizodhana hone se Atma nirbhAra aura prazasta dhyAna meM taccitta hotI hai| antima pratyAkhyAna Avazyaka ke mAdhyama se bhaviSya kAla meM kisI prakAra kI galatI yA duSpravRtti na karane kA saMkalpa kiyA jAtA hai| pratyAkhyAna karane se icchAoM kA zamana hI nahIM varan tRSNAjanya mana kI caMcalatA samApta ho jAtI Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108...zodha prabandha sAra hai| sAdhaka parama zAnti kA anubhava karatA hai| ata: adhyAtma kSetra meM anavarata rUpa se gatizIla rahane evaM Atma svarUpa kI abhivyakti hetu Avazyaka kriyA aparihArya rUpa se upAdeya hai| Avazyaka kriyA kA uddezya- Avazyaka kriyA jainatva kA mukhya aMga hai| isa kriyA ke mAdhyama se AdhyAtmika evaM vyAvahArika jIvana samRddha evaM sazakta banatA hai| SaDAvazyaka kA mUla uddezya adhyAtma pakSa ko paripuSTa karate hue zAzvata sukha kI upalabdhi karanA hai| yahA~ vyAvahArika pakSa gauNa hai kyoMki antaraMga zuddhi ke sAtha vyavahAra kI zuddhi svataH hI ho jAtI hai| cha: AvazyakoM meM pratyeka Avazyaka kI phalazruti adhyAtma se paripUrNa hai| SaDAvazyaka kI nityaprati sAdhanA kA eka pramukha kAraNa apane lakSya ko smRti meM rakhanA evaM usa Atma svarUpa prApti ke mArga para agrasara rahanA hai| SaDAvazyaka sAdhanA kA eka uddezya AtmA ke svAbhAvika guNoM ko prakaTa kara vaibhAvika karma pudgaloM kA nirgamana karanA hai| SaDAvazyaka guNavardhana kI mahattvapUrNa prakriyA hai| ___ yadi vyAvahArika dharAtala para vicAra kareM to isakI maulikatA mananIya hai| yaha sAdhAraNa mAnava jAti ke kadama-kadama para sahAyaka hone vAlI sAdhanA hai| samatA jIvana yAtrA ko sukhada evaM AnaMda se paripUrNa banAtI hai| jIvana meM zreSTha banane kA lakSya nirmANa karatI hai| kartavya pAlana ke prati saceta aura sva doSa nirIkSaNa kara inake saMzodhana hetu prerita karatI hai| ekAgratA pUrvaka vastu svarUpa ko samajhane kI zakti utpanna karatI hai| isa taraha mAnasika prasannatA evaM sthiratA ke dvArA svasthatA evaM saphalatA kA AsvAda kiyA jA sakatA hai| SaDAvazyaka para zodha kArya kitanA prAsaMgika? jaina vidhividhAnoM meM SaDAvazyaka kA viziSTa sthAna hai| tIrtha kI sthApanA ke bAda sarvaprathama isI AcAra kA nirupaNa hotA hai| pratyeka tIrthaMkara ke zAsana meM Avazyaka kA vidhAna niyamata: dekhA jAtA hai| yadi vaiyaktika evaM manovaijJAnika dRSTi se isa zodha kArya kI AvazyakatA para vicAra kareM to vartamAna ApAdhApI ke yuga meM isakI nitAnta jarurata hai| yaha krodhAdi AvezoM ko zAnta karane kI abhUtapUrva zikSA pradAna karatA hai| Aja sAmAjika evaM parivArika vighaTana kA mukhya kAraNa IrSyA, svArtha, Aveza Adi Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...109 hI hai| Avazyaka inheM niyaMtrita evaM upazamita karane kA anubhUta mArga hai| Aja vizva vikAsa kI daur3a meM tIvra gati se daur3a rahA hai| vikAsa meM sAtvikatA evaM mAnavatA lupta ho cukI hai| vyakti yena-kena prakAreNa Age bar3hanA cAhatA hai| pratispardhA meM pratidvaMditA bar3hatI jA rahI hai| SaDAvazyaka kI sAdhanA laghutA, guNagrAhakatA evaM vinaya kI kalA sikhAtI hai| . ApasI gaira samajha, matabheda evaM vaira ko miTAne meM bhI SaDAvazyaka sAdhanA sahayogI bana sakatI hai tathA vizva maitrI ke saMdeza ko prasarita karatI hai| AdhyAtmika kSetra meM to isakI mahattA sarva vidita hai| isI mahattA evaM upayogitA ke anya pakSa ujAgara karane evaM SaDAvazyaka ke tAttvika svarUpa se paricita karavAne ke lie yaha zodha kArya sahayogI bana sake tadhetu ise sAta adhyAyoM meM vibhAjita kiyA hai| prathama adhyAya meM Avazyaka ke svarUpa evaM usake bheda-prabhedoM kI carcA karate hue tatsambandhI anya aneka viSayoM ko udghATita kiyA hai| jo avazya karane yogya ho use Avazyaka kahate haiN| ise Avazyaka, ApAzraya, Avazya, AvAsaka, dhruva nigraha, vizodhi, avazyakaraNIya Adi vividha nAmoM se jAnA jAtA hai| yahA~ Avazyaka zabda kA abhiprAya laukika Avazyaka kriyAoM se nahIM apitu lokottara kriyA se hai| isI Avazyaka kriyA ke svarUpa evaM mahattva ko samajhAne hetu isa adhyAya meM Avazyaka zabda ko paribhASita karate hue usake prakAra, krama vaiziSTya, vartamAna prAsaMgikatA Adi kA varNana kiyA hai| isI ke sAtha isakI aitihAsikatA ko pramANita karane hetu Avazyaka sUtra ke kartA, racanAkAla evaM vyAkhyA sAhitya kA bhI vivaraNa prastuta kiyA hai| isa khaNDa ke dvitIya adhyAya meM sAmAyika Avazyaka kA suvistRta pratipAdana karate hue kaI mukhya ghaTakoM ko ujAgara kiyA gayA hai| sAmAyika jaina sAdhanA paddhati kI mahattvapUrNa kriyA hai| jaina sAdhanA kA Arambha isI ke dvArA hotA hai| SaDAvazyaka kA prAraMbha bhI sAmAyika se hotA hai| sAmAyika mana, vacana, kAyA ko saMyamita karane kA vrata hai| AdhyAtmika jIvana meM praveza karane kA prathama sopAna hai| AtmA ke svAbhAvika guNoM kA saMpoSaNa evaM vaibhAvika doSoM kA nirgamana karane kA pramukha sAdhana hai| sAmAyika Avazyaka kA maulika vizleSaNa karate hae dvitIya adhyAya meM Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110...zodha prabandha sAra vividha dRSTiyoM se sAmAyika kA zAbdika svarUpa batAte hue sAmAyika kI mahattA, sAmAyika aura jJAna, sAmAyika aura saMjJI-asaMjJI, sAmAyika aura AhAraka paryApti, sAmAyika cAritra evaM gupti meM aMtara, sAmAyika aura samiti meM antara, vartamAna pariprekSya meM sAmAyika kI prAsaMgikatA, sAmAyika sambandhI doSa, sAmAyika sambandhI vividha zaMkAe~ Adi aneka mahattvapUrNa pakSoM kA yahA~ sAragarbhita vivecana kiyA hai| yaha varNana sAmAyika sAdhanA meM nikhAra lAne meM avazya sahayogI bnegaa| tRtIya adhyAya caubIsa tIrthaMkaroM kI stuti se sambandhita hai| isameM caturviMzatistava kA tAttvika vivecana kiyA hai| ___SaDAvazyaka meM caturviMzatistava kA dUsarA sthAna hai| caubIsa tIrthaMkaroM ke nAmoccAraNa pUrvaka unakA guNa kIrtana karanA caturviMzatistava kahA jAtA hai| mUlataH yaha bhakti pradhAna Avazyaka hai| isa Avazyaka meM una mahApuruSoM kA guNagAna evaM prazaMsA kI gaI hai, jinhoMne rAga-dveSa Adi viSaya-kaSAyoM kA nAza kara AtmA ko ujjvala aura prakAzamAna banAyA hai| prastuta adhyAya meM caturviMzatistava kA pratikAtmaka artha, tIrthaMkara paramAtmA kI stuti Avazyaka kyoM? caturviMzatistava meM cha: AvazyakoM kA samAveza kaise? caturviMzatistava sambandhI sAhitya, caturviMzati meM garbhita navatrika Adi anachue aneka pahaluoM kA sAragarbhita vivecana kiyA gayA hai| ___ caturtha adhyAya meM vandana Avazyaka ke rahasyAtmaka pakSoM kA maulika vivecana kiyA gayA hai| pUjya puruSoM ko vaMdana karane kI paramparA AcAra jagata meM sadA kAla se jIvanta rahI hai| unameM bhI deva aura guru ko vidhi pUrvaka vandana kiyA jAtA hai kyoMki ye pUjyoM ke bhI pUjya haiN| inheM vaMdana karane se zraddhA guNa vikasita hotA hai| dvitIya Avazyaka ke dvArA paramAtmA kI evaM tRtIya vaMdana Avazyaka dvArA sadguru kI upAsanA kI jAtI hai| vandana Avazyaka ke vizuddhi paripAlana ke lie prastuta adhyAya meM vandana zabda kA maulika svarUpa, vandana ke prakAra, vandana Avazyaka meM prayukta sUtroM ke nAma, kRtikarma karane kA adhikArI kauna? vandanIya kauna hai? vandana kaba karanA cAhie? avandanIya ko vandana karane para kaunase doSa lagate haiM? vandana kaba karanA aura kaba nahIM? kRtikarma kahA~ aura kaba? vandanA sambandhI 32 doSa Adi Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ... 111 vividha pakSoM kI carcA kI gaI hai| karate isa kRti kA paMcama adhyAya pratikramaNa Avazyaka kI sAmAnya vivecanA hue usake artha gAMbhIrya ko prastuta karatA hai / SaDAvazyaka meM pratikramaNa caturtha Avazyaka rUpa hai paraMtu vartamAna meM sampUrNa SaDAvazyaka kI kriyA pratikramaNa nAma se hI jAnI jAtI hai| vastuta: yaha Avazyaka kriyA kA eka svataMtra aMga tathA Atma saMzuddhi evaM doSa pariSkAra kA jIvanta sAdhana hai / chaH AvazyakoM meM pratikramaNa aisA Avazyaka hai jisake sambandha meM vistRta vivecana kiyA jA sakatA hai ataH khaNDa-12 meM isakA savistAra varNana kiyA gayA hai| SaSTama adhyAya meM pA~caveM kAyotsarga Avazyaka kI carcA karate hue usakA manovaijJAnika svarUpa prastuta kiyA hai| kAyotsarga pApa vimukti evaM deha nirmamatva kI acUka sAdhanA hai| isI Avazyaka ke mAdhyama se hama apane antarmana yA Atma svabhAva meM sthita ho sakate haiN| kAyotsarga bahirmukhI pravRttiyoM se antarmukhI hone kA sazakta AdhAra hai| isake dvArA zArIrika mamatva kA visarjana kara dehAtIta avasthA kA anubhava kiyA jAtA hai| varNita adhyAya meM kAyotsarga ke vibhinna ghaTakoM kI carcA karate hue kAyotsarga kA artha vizleSaNa, kAyotsarga ke prakAra, kAyotsarga saMbaMdhI doSa evaM AgAra, kAyotsarga yogya dizA, kSetra evaM mudrAe~ tathA anya vidhi nirdeza dete hue kAyotsarga kI tulanA pratyAhAra, haThayoga, zvAsocchavAsa kAya gupti, dhyAna, vipazyanA, prekSAdhyAna Adi se kI gaI hai / isa khaNDa ke antima adhyAya meM pratyAkhyAna ke Avazyaka pahaluoM ko prastuta karate hue una para zAstrIya anucintana kiyA gayA hai| pratyAkhyAna SaDAvazyaka kA aMtima chaTTA aMga hai| icchAoM ke nirodha ke lie pratyAkhyAna eka Avazyaka kartavya hai| isa durlabha mAnava tana ko sArthaka karane hetu jIvana meM tyAga honA atyaMta Avazyaka hai| pratyAkhyAna ke mAdhyama se jIvana kI icchAoM evaM AvazyakatAoM ko sImita kiyA jA sakatA hai ataH mokSAbhilASI zrAvakoM ke lie yaha dainika AcAra hai| saptama adhyAya meM pratyAkhyAna viSayaka varNana karate hue pratyAkhyAna kA pAribhASika svarUpa, pratyAkhyAna ke prakAra, pratyAkhyAna vizodhi evaM avizodhi Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112... zodha prabandha sAra ke sthAna, pratyAkhyAna grahaNa vidhi, pratyAkhyAna sambandhI AgAra, unakA svarUpa evaM unake kAraNa, pratikramaNa aura pratyAkhyAna kA sambandha, pratyAkhyAna ke prayojana Adi vividha viSayoM para mUlyaparaka vivecana kiyA gayA hai| prastuta zodha 'khaNDa kA mukhya dhyeya yaha hai ki sAdhaka varga Avazyaka kriyA ke vAstavika svarUpa se paricita ho pAeM, SaDAvazyaka kI mahattA evaM niyAmakatA ko samajhate hue use dainika AcaraNa ke abhinna aMga ke rUpa meM svIkAra kareM evaM pArasparika kriyAoM ke gUDhArthamaya svarUpa ko samajha paaeN| khaNDa - 12 pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA pratikramaNa jaina vidhi-vidhAnoM kA navanIta hai| yaha vidhAna AtmA ko apane lakSya taka pahu~cAtA hai| zramaNa evaM zrAvaka jIvana kI yaha eka Avazyaka nitya sAdhanA hai| jaina granthoM meM prarUpita samasta vidhi-vidhAnoM kA sAra Atma vizuddhi evaM mokSa tattva kI prApti hai| pratikramaNa doSa zuddhi evaM Atma saMzuddhi kI Direct kriyA hai / pratikramaNa eka mahAyoga hai| yoga arthAta AtmA ko mokSa ke sAtha jor3ane vAlI sAdhanA / mokSa prApti rUpa yoga meM bAhya aura AbhyaMtara tapa kA samAveza hotA hai| isameM bhI AbhyaMtara tapa kA utkRSTa sthAna hai tathA AbhyaMtara tapa meM bhI prAyazcitta kA prathama sthAna hai / pratikramaNa pApoM ke prAyazcitta kI kriyA hai / yogoM meM isakA ucca sthAna hone se pratikramaNa ko mahAyoga kahA hai| pratikramaNa ke antargata vinaya, dhyAna, kAyotsarga aura svAdhyAya kA samAveza ho jAtA hai isalie bhI yaha eka mahAyoga hai| pratikramaNa kA tAttvika svarUpa- kaI bAra prazna uThatA hai ki jaina sAdhanA vidhAnoM meM pratikramaNa ko itanI mahattA kyoM dI gaI ? sAdhu-sAdhvI ko pratyeka kriyA karane ke bAda IryApathika pratikramaNa karane kA nirdeza diyA hai| zramaNa evaM zrAvaka varga ko ubhayakAla SaDAvazyaka karane kA nirdeza hai| usI kA eka aMga pratikramaNa hai| paraMtu vartamAna meM SaDAvazyaka hI pratikramaNa rUpa meM pracalita hai| isakI pramukhatA ke bAre meM varNana karate hue jainAcAryoM ne kahA hai ki saMsArI AtmA meM anekAneka malina vRttiyA~ hai / una bhAvoM ko samApta karane ke lie aneka prakAra ke pratikAra caahie| eka pratikAra Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...113 se sabhI doSa naSTa nahIM ho skte| jaise zarIra ke vibhinna aMgoM kA roga dUra karane ke lie aneka prakAra kI auSadhiyA~ lenI par3atI hai| vaise hI AtmA ke aneka jAti ke rogoM kA nivAraNa karane ke lie bhI aneka upAya caahie| pratikramaNa kI kriyA meM tathAvidha aneka upAyoM kA samAveza hai| yadyapi pratikramaNa SaDAvazyaka meM samAviSTa hai phira bhI una chahoM meM pratikramaNa kA mahattva kucha viziSTa hai| SaDAvazyaka kI zeSa kriyAe~ jaisesAmAyika, vaMdana, kAyotsarga, caturviMzatistava Adi kI sAdhanA svecchA se kabhI bhI kI jA sakatI hai kintu pratikramaNa kriyA kA eka nirdhArita samaya hai| paristhitivaza yA apavAda rUpa meM kabhI koI sAdhaka usase cyuta bhale hI ho jAe parantu vastuta: vaha use anya kAla meM nahIM kara sktaa| zeSa AvazyakoM meM anya guNoM kA ciMtana kiyA jAtA hai vahIM pratikramaNa ke dvArA sva doSoM kA parizIlana evaM parizodhana karate hue svayaM ko zuddha banAyA jAtA hai| kaI logoM kI mAnyatA hai ki pratikramaNa eka bAra pApoM kA kSaya kara puna: usI pApa kArya ko karane kI chUTa pradAna karatA hai, kintu yaha eka bhramita mAnyatA hai kyoMki kisI bhI galata kriyA ko mAphI mAMgakara bAra-bAra doharAnA kisI bhI prakAra samucita nahIM ho sktaa| yadi aisA kiyA jAe to phira vaha kriyA mAtra totA raTana banakara raha jAtI hai| yathArthaH pratikramaNa kusaMskAroM ko vigalita karane kA acUka upAya hai| pratikramaNa ke mukhya hetu- pratikramaNa eka antarmukhI sAdhanA hai| anaMtakAla se AtmA ke sAtha saMlagna viSaya-kaSAyoM ko niSkAsita karane ke lie yaha eka apUrva sAdhanA hai| zAstrakAroM ne apane anubhava jJAna evaM maulika cintana ke AdhAra para pratikramaNa kriyA ke nimna hetu batAe haiM' * krodhAdi vikRtiyoM ke nirAkaraNa ke lie| * mithyAtva Adi doSoM kA prakSAlana karane ke lie| * bhUloM kA saMzodhana karane ke lie| * samyakadarzana Adi kI puSTi ke lie| * pApa karmoM kA kSaya karane ke lie| kina sthitiyoM meM pratikramaNa kareM? pratikramaNa mana zuddhi kI eka amUlya vidyA hai| hamAre dvArA jJAta-ajJAta rUpa se atikramaNa kI aneka kriyAe~ Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 ... zodha prabandha sAra hotI hai, jinase dUsaroM ko kaSTa pahu~catA hai evaM apanI AtmA malina banatI hai ataH jaba bhI doSa kA sevana ho jAe athavA 'doSa sevana kiyA hai' yaha jJAna ho jAe usI samaya sAdhaka ko 'micchAmi dukkaDam' kahakara pratikramaNa kara lenA caahie| graMthakAroM ke anusAra jaba taka pApa kA pratikramaNa na kiyA jAe taba taka Atma zuddhi nahIM hotI / kRta pApa kArya kA anubaMdha niraMtara calatA rahatA hai| AcArya haribhadrasUri ne nimna sthitiyoM meM muni ko pratikramaNa karane kA nirdeza diyA hai * vastra, pAtra evaM vasati Adi kI pratilekhanA aura pramArjanA karane para / * avaziSTa bhaktapAna kA pariSThApana karane para / * upAzraya kA kAjA ( kacarA) nikAlane para / upAzraya se sau hAtha kI dUrI nizcita kara muhUrtta bhara usa sthAna meM Thaharane pr| vihAra, sthaMDilagamana, bhikSAcaryA Adi gamanAgamana rUpa pravRtti se nivRtta * hone pr| naukA dvArA jalamArga pAra karane para / * * pratiSiddha AcaraNa karane para / * svAdhyAya Adi vaMdanIya kArya nahIM karane pr| * tIrthaMkara dvArA upadiSTa siddhAntoM ke prati azraddhA hone para / * jinamata ke viparIta prarUpaNA karane para / zrAvakoM ko kina sthitiyoM meM pratikramaNa karanA cAhie? isa sambandha meM koI pRthaka ullekha kahIM bhI prApta nahIM hote| pracalita paramparA evaM paravartI kRtiyoM ke AdhAra para nimna sthitiyA~ pratikramaNa karane yogya pratibhAsita hotI hai| pauSadhavratI evaM upadhAnavAhI dvArA vasati ke kacare (kAjA) kA pariSThApana * karane pr| * vastra Adi kI pratilekhanA evaM pramArjanA karane para / * upAzraya se sau hAtha kI dUrI taka gamanAgamana karane para * mala-mUtra Adi kA pariSThApana yA tadyogya kriyA karane para * sAmAnya zrAvaka ke lie sAmAyika Adi dhArmika anuSThAna karate smy| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...115 * divasa, rAtri, pakSa, cAturmAsa yA saMvatsara meM lage hue doSoM se nivRtta hone ke lie pratikramaNa karanA caahie| pratidina pratikramaNa kyoM karanA cAhie? mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya, yoga Adi ke kAraNa jAne-anajAne jIva azubha pravRttiyoM meM saMlagna rahatA hai ata: pratikramaNa karanA hI caahie| isase jIva pApa karma karane meM ruka jAtA hai| pazcAttApa karane se citta kI vizaddhi hotI hai| ___pApa karma pratidina hote haiM ata: unheM kSINa karane kI kriyA bhI pratidina honI caahie| jisa prakAra vastra, bartana Adi thor3e se maile hone para dho lie jAe to jaldI sApha ho jAte haiM anyathA samaya ke anusAra mehanata bhI bar3hatI jAtI hai| vaise hI adhika pApakarma ekatrita hone para unheM kSINa karane hetu bhI utanA adhika prayAsa karanA par3atA hai| jainAcAryoM ne AtmA ko adhika malina hone se bacAne ke lie hI isakI nitya niyamabaddhatA para jora diyA hai| galatiyA~ karake chipAnA yaha vartamAna meM adhikAMza logoM kI mAnasikatA hai| isa vikRti se mukti pAne ke lie pratikramaNa zreSTha auSadhi hai| SaDAvazyaka rUpa kriyA ko pratikramaNa abhidhAna kyoM? Avazyaka mUla rUpa se cha: Avazyaka kriyAoM kA saMyoga hai parantu vartamAna meM ise pratikramaNa rUpa meM hI jAnA jAtA hai| isake nimna kAraNa ho sakate haiM pratikramaNa caturtha Avazyaka hai aura saba AvazyakoM meM akSara pramANa meM bar3A hai ata: sabhI AvazyakoM ko pratikramaNa nAma se pukArA jAtA hai| dUsarA hetu yaha hai ki bhagavAna mahAvIra kA dharma sapratikramaNa dharma hai ata: sAdhaka ke lie pratidina donoM samaya pratikramaNa karanA Avazyaka hai| anya sAmAyika, kAyotsarga, vaMdana Adi Avazyaka pratikramaNa Avazyaka kI pUrva bhUmikA evaM uttara kriyA ke rUpa meM hI prAya: hote haiN| isIlie sabhI AvazyakoM ko pratikramaNa nAma se sambodhita kiyA jAtA hai| pratikramaNa sabhI ke lie Avazyaka kyoM? jainAgamoM meM pratikramaNa ko Avazyaka kahA gayA hai| 'avazyaM karaNIyatvAd Avazyakam' arthAta jo avazya karaNIya ho vaha Avazyaka kahalAtA hai| sAdhu aura zrAvaka donoM ke lie yaha nitAMta jarUrI kahA gayA hai| sarvavirati aura dezavirati sAdhakoM ke lie isakI niyamitatA samajha meM AtI hai| parantu avirati sAdhaka vrata rahita hone se unheM Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116...zodha prabandha sAra aticAra nahIM lagate to phira unake lie pratikramaNa karanA jarUrI kyoM? prajJAzIla zAstrakAroM ne isakA samAdhAna dete hue kahA hai ki vratI evaM avratI donoM ko hI pratikramaNa karanA caahie| pratikramaNa kA hetu mAtra aticAroM kI zuddhi hI nahIM hai| vaMditu sUtra ke anusAra "paDisiddhANaM karaNe kiccANamakaraNe a paDikkamaNaM' arthAta vItarAga paramAtmA dvArA niSiddha kArya karane para, upadiSTa yA karaNIya kArya na karane para, jina vacana meM azraddhA rakhane para evaM jinezvara dvArA pratipAdita tattvajJAna ke viruddha vicAroM kA pratipAdana karane para pratikramaNa karanA cAhie ata: cAhe avirati ho. dezavirati ho, cAhe sarvavirati sabhI ke lie pratikramaNa Avazyaka hai| vividha dRSTiyoM se pratikramaNa kI upayogitA- yadi gaveSaNAtmaka dRSTi se pratikramaNa kI mahattA ke viSaya meM ciMtana kareM to nimna bindu usakI mahattA ko ujAgara karate haiM * sAdhu-sAdhviyoM ke lie nirdiSTa dasa kalpoM meM se eka pratikramaNa hai| * pratikramaNa eka prakAra kA prAyazcitta hai ata: AbhyaMtara tapa ke samAna yaha Atma vizuddhi meM sahAyaka hai| * pratikramaNa ke dvArA laukika evaM lokottara kalyANa hotA hai| * pratikramaNa yaha pApa zuddhi kI kriyA hai| pApa vizuddhi ke daurAna 'mitti meM savva bhUesu' ke dvArA jagata maitrI kI kalpanA kI jAtI hai| * pratikramaNa dhyAna kA pahalA caraNa hai kyoMki yaha jIva ko nija svarUpa kI ora unmukha karatA hai| isI prakAra aneka anya pakSa bhI isakI mahattA ko siddha karate haiN| isa zodha kA mukhya prayojana- jaina granthoM meM pratikramaNa ko jo mahattvapUrNa sthAna dete hue usakI Avazyaka rUpa meM vivecanA kI hai Aja vaha sthAna dhUmila hotA jA rahA hai| sAdhu varga meM to yaha niyamita Avazyaka rUpa meM Aja bhI pravartita hai parantu adhikAMza zrAvaka varga isakI nitya ArAdhanA se aparicita hai| Aja kI yuvA pIr3hI to mAtra saMvatsarI ko pratikramaNa karanA cAhie yaha jAnatI hai| usameM bhI usakI dIrgha avadhi ke kAraNa loga use karane se katarAte haiN| Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...117 kaI logoM kA kahanA hai ki saMskRta evaM prAkRta sUtroM kA artha to samajha meM AtA nahIM ataH jana pracalita bhASA meM kara denA caahie| paraMtu prAyaH hara nagara evaM prAMta kI bhASA meM kucha na kucha aMtara hotA hai to phira pratikramaNa kisa bhASA meM banAyA jAe? Aja kI vyasta jIvana zailI meM loga dhArmika kriyAoM ko anAvazyaka evaM boriMga mAnate haiM kyoMki adhikAMza varga usakI maulikatA evaM niyamabaddhatA se aparicita hai| kaI loga aise bhI haiM jo pratikramaNa karane ke lie karate haiM magara use kyoM. kaise, kaba karanA cAhie, isakA koI parijJAna nahIM hai| aise meM yaha kriyA samucita phala nahIM de sktii| inhIM saba pakSoM ko dhyAna meM rakhate hue evaM Aja ke Adhunika yuga meM pratikramaNa kI mahattA samajhAne ke lie yaha kRti sAta adhyAyoM meM vibhAjita kI gaI hai| prathama adhyAya meM pratikramaNa kA artha vizleSaNa karate hue usakI zAbdika mahattA ko ujAgara kiyA hai| pratikramaNa SaDAvazyaka meM se caturtha Avazyaka hai| parantu Aja ina SaDAvazyakoM ko hI pratikramaNa nAma se sambodhita kiyA jAtA hai| pApa svIkRti kI yaha kriyA apane Apa meM viziSTa mahattA evaM arthavattA lie hue hai| isI mahattA ko pratipAdita karane hetu prathama adhyAya meM pratikramaNa kA artha vizleSaNa karate hue usakI aneka paribhASAe~ batAI hai| sAtha hI pratikramaNa kaba karanA cAhie? isa sandarbha meM pratikramaNa ke do, tIna, yAvata ATha prakAroM kA ullekha kiyA hai| isa zodha khaNDa ke dvitIya adhyAya meM pratikramaNa ke gUDha rahasyoM kA vividha pakSIya anusaMdhAna kiyA hai| ___pratikramaNa jaina sAdhanA kA Avazyaka aMga hai| tIrthaMkaroM dvArA isa kriyA kA guMphana vividha hetuoM se kiyA gyaa| vyAvahArika evaM AdhyAtmika donoM hI kSetra meM isakI abhinna AvazyakatA hai aura isI kAraNa ise Avazyaka kahA gayA hai| isI AvazyakatA ko puSTa karane hetu prastuta adhyAya meM pratikramaNa kyoM? pratikramaNa kauna kisakA kareM? pratikramaNa kaba kareM? asaMbhava aticAroM kA pratikramaNa kyoM? pratikramaNa kA mahattva sarvAdhika kyoM? SaDAvazyaka kI Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118...zodha prabandha sAra kramikatA kA rahasya, vividha saMdarbho meM usakI maulikatA Adi aneka Avazyaka pahaluoM para carcA kI gaI hai| pratikramaNa eka sUtrabaddha kriyA hai| vividha sUtroM ke mAdhyama se paMcAcAra kA pAlana kiyA jAtA hai| ye sUtra hI pratikramaNa kI ArAdhanA evaM saphalatA meM hetubhUta banate haiM ata: inake viSaya meM jAnakArI honA atyAvazyaka hai| isI tathya ko dhyAna meM rakhakara tRtIya adhyAya meM pratikramaNa sUtroM ke prayoga kA nirdezana diyA gayA hai| isa adhyAya meM pratikramaNa sUtroM ke zAstrIya nAma batAte hue unheM kaba, kisa mudrA meM aura kyoM bolanA cAhie yaha batAyA gayA hai| daivasika Adi pratikramaNa meM chaH Avazyaka kA samAveza kaise? pratikramaNa meM paMcAcAra kA pAlana kaise? pratikramaNa meM cha: Avazyaka kahA~ se kahA~ taka? sUtroM kA saMkSipta artha evaM unakI prAcInatA Adi para prakAza DAlA gayA hai| caturtha adhyAya pratikramaNa ArAdhakoM ke lie mUlyavAna hai| isameM samasta paramparAoM meM pracalita vidhiyoM kA maulika svarUpa darzAyA gayA hai| jisase ArAdhaka apanI sAmAcArI ke prati bhramita na ho| isameM vartamAna pracalita pratikramaNa vidhiyoM kI pUrvavartI granthoM se tulanA bhI kI hai, jisase pratikramaNa kA aitihAsika svarUpa bhI spaSTa ho jAtA hai| jaina vidhi-vidhAnoM meM pratikramaNa ko sarvAdhika mahattva prApta hai| mahattvapUrNa kriyA kI ArAdhanA yadi utanI hI jAgRti evaM AMtarika jur3Ava pUrvaka ho to vaha viziSTa phaladAyI hotI hai| isa zodha kRti ke paMcama adhyAya meM pratikramaNa kI pratyeka vidhi ke hetu batAe gae haiM tathA Adhunika sandarbho meM ubharatI tatsambandhI jijJAsAoM kA saTIka samAdhAna kiyA hai| isa adhyAya ke mAdhyama se hara kriyA ke rahasya evaM usakI vaijJAnika kramikatA ko bhalIbhA~ti samajhA jA sakatA hai| SaSThama adhyAya pratikramaNa zuddhi para avalambita hai| pratikramaNa kriyA nirdoSa rIti pUrvaka kaise kI jA sakatI hai? isa sambandha meM kaI niyamopaniyama haiN| hama vyavahAra jagata meM hara kriyA ke lie jitane saceta evaM kriyAzIla rahate haiM AdhyAtmika kSetra meM hama utanA hI pramAda karate haiN| kaI logoM ke lie yaha kriyAe~ mAtra eka paramparA rUpa hai jisakA nirvAha ve mAtra karane ke lie karate haiN| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra isa adhyAya meM varNita pahaluoM dvArA usa yAMtrika kriyA meM prANa saMcAra ho ...119 paaegaa| isa adhyAya meM pratikramaNa sambandhI niyamopaniyamoM kA digdarzana karavAte hue pratikramaNa kA samaya, vandana ke lie AtyAvazyaka sataraha pramArjanA sthAna Adi apekSita vidhiyoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| isameM pratikramaNa zuddhi kI dRSTi se chIMka doSa, billI doSa, sacitta- acitta raja doSa Adi kI nivAraNa vidhiyA~ batAI gaI hai| saptama adhyAya upasaMhAra rUpa meM prastuta kiyA gayA hai| isa khaNDa lekhana kA mukhya uddezya pratikramaNa rUpa Avazyaka kriyA kI prAcInatA evaM mUlyavattA se paricita karavAte hue use tadarUpa sthAna dilAnA hai| pratikramaNa ke dvArA mAtra svakRta doSoM kI AlocanA hI nahIM apitu jIva mAtra se maitrI pUrNa sambandha kI sthApanA hotI hai| yaha kRti karmoM ke AkramaNa evaM maryAdAoM ke atikramaNa ko rokakara doSamukta jIvana jIne meM sahAyaka banegI yahI AkAMkSA hai| khaNDa - 13 pUjA vidhi ke rahasyoM kI mUlyavattA manovijJAna evaM adhyAtma ke sandarbha meM pUjA vidhi-vidhAnoM kA eka mahattvapUrNa aMga hai| pUjA-upAsanA, bhakti Adi Arya saMskRti ke maulika tattva haiN| inhIM tattvoM ke AdhAra para bhAratIya saMskRti Aja ciraMjIvI hai| mUrti aura mandira Arya saMskRti kI dharohara haiN| Arya deza meM panapa rahA koI bhI dharma-saMpradAya ho kahIM na kahIM, kisI na kisI rUpa meM vaha zreSTha Alambana ko AdhyAtmika mArga para pragati hetu Avazyaka mAnatA hai| manuSya eka sAmAjika prANI hai| samAja meM rahane aura jIne ke lie use vividha AlaMbanoM kI AvazyakatA rahatI hai| janma aura pAlana-poSaNa ke lie mAtA-pitA, jJAnArjana ke lie adhyApaka, roga vimukti ke lie DaoNkTara, rahane ke lie ghara, vyApAra ke lie oNphisa aadi| aise hI sAdhanA - upAsanA ke kSetra meM kisI na kisI AlaMbana kA sahArA lekara hI vikAsa kA mArga prazasta kiyA Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120...zodha prabandha sAra jA sakatA hai| isI AtmokarSa kI bhAvanA ko lekara vividha sAkAra evaM nirAkAra AlaMbanoM kA prAdurbhAva mAnava samAja meM huaa| ___ jaina dharma meM AtmotthAna hetu deva-guru-dharma rUpa tattvatrayI kA AlaMbana svIkAra kiyA jAtA hai| sarvajJa arihaMta paramAtmA ko deva rUpa evaM unake AjJA pAlaka muni bhagavaMtoM ko guru rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai| ina AlaMbanoM ko apanA jIvana Adarza mAnate hue prAcya kAla se unake pUjana Adi kA vidhAna dekhA jAtA hai| jinapUjA Adi ke mAdhyama se pUjanIya vyakti kA samucita AdarasammAna hotA hai| __ jinapUjA kyoM karanI cAhie? paramAtma bhakti mAnava jIvana kI mahAnatama pU~jI hai| AtmA ko sAdhanA se samRddha karane kA anupama mAdhyama hai| mukti phala kI prApti hetu kalpavRkSa ke tulya hai| dharma rUpI mahala meM praveza karane ke cAra mukhya dvAroM meM se prathama dvAra jinapUjA ko batAyA gayA hai| pUrvAcAryoM ne 'pUjyamAne jinezvare' pada ke AdhAra para jinapUjA kA phala batAte hue kahA hai ki paramAtmA kI pUjA se samasta upasargoM kA kSaya ho jAtA hai, vighna rUpI valaya kA chedana ho jAtA hai tathA mana viSAda rahita hokara adbhuta prasannatA ko prApta karatA hai| Aja ke yuga meM jaba jIvana vyastatA kI ora niraMtara Amukha hotA jA rahA hai| zAnti ke kucha pala milanA bhI mAnava ke lie duSkara hai| isa avasthA meM jina darzana-pUjana ke mAdhyama se sAMsArika jhaMjhaToM se chuTakArA mila jAtA hai| jinapratimA ke darzana-pUjana se jo prabhAva hRdaya paTala para utkIrNa hotA hai use sacce rUpa meM mahasUsa karane vAlA nijAnanda kI anubhUti karatA hai| mana-mastiSka kI ekAgratA ke kAraNa hRdaya pavitra ho jAtA hai evaM karmoM kA AvaraNa DhIlA par3a jAtA hai| kaSAya Adi bhI nyUna ho jAte haiN| jina pUjA ke mAdhyama se jIva ko nija svarUpa kA bhAna hotA hai| jaina AgamoM meM kahA gayA hai ki 'jina pratimA jina sArakhI jANo' ata: jinapratimA ke pUjana se sAkSAta jinezvara kI bhakti kA lAbha milatA hai aura vaha bhakti mukti prApti meM hetubhUta banatI hai| isake mAdhyama se hamArI sAMskRtika dharohara cirasthAyI rahatI hai| bhAratIya mandira evaM pratimAe~ zilpa kA aitihAsika pramANa haiN| isake mAdhyama se Aja sampUrNa vizva meM bhAratIya saMskRti suvikhyAta hai| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...121 mAnava samAja kA UrjA kendra jinAlaya- mandira kahane ko to paramAtmA kA nivAsa sthAna hai| paraMtu yadi sUkSmatA pUrvaka vicAra kareM to mandira mAnava samAja ke lie varadAna hai| mAnava ko mahAmAnava banAne kA pramukha sopAna hai| kalyANa bhAva pradAyaka yaha mandira Atma zAnti kA divya niketana hai| durbhAvanA rUpI kIcar3a ko dUra karane ke lie askhalita bhAvoM kI pravAhamAna saritA ke samAna hai| Atmonnati ke mArga para gatimAna hone ke lie maMdira niSkaMTaka rAjamArga ke samAna hai| apanI vaicArika sat-asat pravRttiyoM ke darzana ke lie yaha eka divya darpaNa ke samAna hai| AtmA kI suSupta zaktiyoM ko jagAne ke lie ghaMTAghara ke samAna hai| Aja kI viSama paristhitiyoM meM jinamandira eka vidyuta dIpa ke samAna hai jo apane jJAna prakAza dvArA abhiSTa mArga para le jAtA hai| mArga patita manuSyoM ke lie jina maMdira eka sacce salAhakAra ke samAna hai jo sazikSA pradAna karatA hai| namutthuNaM sUtra ke anusAra tIrthaMkara paramAtmA mArga dAtA hai ata: jinamandira hara manuSya ko saccA mArga batAne vAle mArgadarzaka aura jIvana sAdhanA kA sadupadeza dene vAle sacce upadezaka haiN| jinamandira eka majabUta aura surakSita nAva hai jisake dvArA saMsAra samudra ko pAra kiyA jA sakatA hai| jinAlaya meM pratiSThita jina pratimA mAnava jagata ke lie mukhya UrjA kendra hai| jinapUjA Agama yuga se aba taka- jinapUjA eka Agamika vidhAna hai| prAcIna kAla se kisI na kisI rUpa meM ArAdhya kI pUjA upAsanA hotI rahI hai| Agama yuga se aba taka pUjA paddhati meM aneka prakAra ke parivartana dekhe jAte haiN| Agama yuga meM jahA~ sarvopacArI pUjA kA vidhAna thA vahA~ Aja mAtra aSTaprakArI pUjA taka sImita raha gayA hai| vartamAna zrAvaka varga isI se paricita hai aura yahI pUjana vidhAna sarvatra pracalita hai| isake mAdhyama se vyakti kA samaya, dravya evaM jIvana tInoM hI sArthaka hote haiN| aSTaprakArI pUjA ke rUpa meM ArAdhaka mAtra paramAtmA ko dravya arpita hI nahIM karatA apitu usa dravya arpaNa ke mAdhyama se vaha paramAtmA ke sAtha apanA eka sambandha sthApita karatA hai| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122...zodha prabandha sAra kaI loga prazna karate haiM ki paramAtmA to vItarAgI ho cuke haiM, phira unakA pUjana Adi kyoM kiyA jAtA hai? paramAtmA vItarAgI hai ata: unakI pUjA yA niMdA se unheM koI pharaka nahIM pdd'taa| vastutaH paramAtmA ko pUjA kI koI AvazyakatA nahIM hai| sAdhaka paramAtmA kI prabhutA ko pAne ke lie unakI pUjA karatA hai| jala pUjA ke mAdhyama se vaha apanI AtmA para lage karma mala ko utArane kI bhAvanA karatA hai| puSpa pUjA ke dvArA svayaM ke hRdaya ko paramAtmA ke samAna komala evaM sadguNoM se suvAsita karane kI bhAvanA karatA hai| akSata pUjA ke dvArA apane sacce Atma svarUpa kI anubhUti karatA hai| bhAva pUjA ke dvArA paramAtmA ke guNoM kA ciMtana karate hue apane Apa ko paramAtma svarUpa prApti ke patha para agrasara karatA hai| jinapUjA eka vaijJAnika prakriyA kaise? jinapUjA mukhya rUpa se eka adhyAtma sabhara kriyA hai, paraMtu hamAre RSi-muniyoM ne apanI sAdhanA evaM jJAna vizAradatA ke mAdhyama se isameM aneka anya tathyoM kA samAveza kiyA hai| bhAratIya saMskRti eka prAkRtika saMskRti hai| prakRti ke sAtha calane se acche svAsthya kI prApti nizcita hai| jinapUjA pUrNataH prakRti para AdhArita hai| jinapUjA hetu zArIrika svacchatA ko mahattva diyA gayA hai jaise- deha zuddhi, vastra zuddhi, mukha zuddhi aadi| isI prakAra pUjA upayogI sAmagrI evaM sthAna kI zuddhatA ko bhI mahattvapUrNa mAnA gayA hai| jinapUjA meM prayukta sugandhita dravya jaise ki puSpa, candana, kezara, itra Adi kA zArIrika nirogatA evaM mAnasika prasannatA se ghaniSTha sambandha hai| aneka rogoM kA nivAraNa inake kAraNa svayameva ho jAtA hai| paMcAmRta ke sparza se nAkhUna kA viSa halkA par3a jAtA hai| phUloM kI sugandha mastiSka sambandhI roga utpanna nahIM krtii| dhUpa viSaile jIvoM se bacAva karatA hai| zikharajI, pAlItAnA Adi ke pahAr3a car3hane se rakta kI zuddhi hotI hai tathA raktacApa niyaMtrita rahatA hai| ___ anAmikA aMgulI dvArA pUjA karane se hRdaya zaktizAlI banatA hai evaM tatsambandhI rogoM kA nidAna hotA hai| pUjA hetu naMge paira calane se ekyUprezara ho jAtA hai| pUjA meM prayukta vividha mudrAe~ bhinna-bhinna cakroM ko vizeSa rUpa se jAgRta karatI haiN| bhAva pUjA ke daurAna praNidhAna trika ke paripAlana se ekAgratA meM vRddhi hotI hai| tanAva mukti ke lie jinapUjA eka saphala prayoga hai| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...123 jinapUjA kI pAramArthika mahattA- yadi pAramArthika dRSTi se jinapUjA kI mahattA ke viSaya meM ciMtana kareM to jJAta hotA hai ki jinapUjA pUjaka ko pUjyatA prApta karavAtI hai| AtmA ko paramAtmA banAtI hai| citta kI prasannatA ke sAtha kI gaI paramAtma pUjA aneka guNA lAbha detI hai jaise- pA~ca kor3I ke puSpoM se pUjA karake pallipati jayatAka kumArapAla mahArAjA bnaa| ___mahAnizIthasUtra ke anusAra ekAgratA pUrvaka caityapUjA, arcanA Adi karane se manavAMchita kI prApti hotI hai| jinadarzana dvArA svayaM ke zuddha svarUpa kA darzana hotA hai| jaise jyoti se jyoti prakaTa hotI hai vaise hI jinadarzana-pUjana se AtmA paramAtmA banatI hai| AsthA pUrvaka kI gaI pUjA du:kha evaM daridratA kA nAza karatI hai| zAstrollekha ke anusAra darzanAd durita dhvaMsi, vandanAt vAMchita pradaH / pUjanAt pUjakaH zrINAM, jinaH sAkSAt suradrumaH / / jinapUjana AThoM karmoM ke kSaya meM hetubhUta banatA hai evaM pariNAma vizuddhi ke mAdhyama se zuddha svarUpa ko prApta karavAtA hai| bhakti vRddhi kA rAjamArga-trikAla pUjA- zrAvaka ke Avazyaka kartavyoM kA varNana karate hue jainAcAryoM ne zrAvaka ke lie trikAla pUjA kA vidhAna batAyA hai| gRhastha ke dainika jIvana meM paramAtma bhakti kA mahattvapUrNa sthAna hai| yaha jIvana meM sadguNoM evaM sadbhAvoM kA nirmANa karatI hai| ___jisa prakAra DaoNkTara kI davA tIna bAra lene para zIghra phAyadA karatI hai vaise hI paramAtmA ke trikAla darzana AtmA kI baiTarI ko cArja karate haiN| kisI bhI kriyA ko bAra-bAra karane para usake saMskAra gAr3ha hote haiN| pratyeka AtmA kA sarvocca lakSya paramAtma svarUpa kI prApti hai| trikAla pUjA ke dvArA bAra-bAra paramAtmA ke darzana hote rahate haiN| isase paramAtmA kA svarUpa pUjaka ke anta:sthala meM sthira ho jAtA hai| trikAla pUjA kA mahattva darzAte hue zAstrakAroM ne kahA hai jinasya pUjanaM hanti, prAtaH pApa nizA bhavam / Ajanma vihita madhye, sapta janmakRtaH nizi / / arthAta paramAtmA kI prAta:kAlIna pUjA rAtri ke pApoM kA nAza karatI hai| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124...zodha prabandha sAra dopahara kI pUjA se isa bhava ke pApoM kA nAza hotA hai tathA saMdhyAkAlIna pUjA se sAta janma ke pApa vinaSTa hote haiN| jisa prakAra eka jauharI ratna kA sahI mUlya jAnane ke lie bAra-bAra usakI parakha karatA hai vaise hI paramAtmA kI saccI pahacAna karane ke lie paramAtmA ke bAra-bAra darzana karane caahie| jinapUjA meM ahiMsA kI siddhi- kaI loga kahate haiM ki paramAtmA ko jala, puSpa Adi sacitta dravya car3hAne meM hiMsA hotI hai ata: dravya pUjA hiMsA yukta hai| tattvArthasUtra meM hiMsA ko paribhASita karate hue kahA hai 'pramatta yogAt prANavyaparopaNaM hiMsA' pramAdavaza kArya karanA yA kisI jIva ke prANoM ko kSati pahu~cAnA hiMsA hai| jabaki pUjA vidhAna ke daurAna apramatta rahanA Avazyaka hai| paramAtmA ko dravya arpaNa karane meM hiMsA nahIM hotI apitu jinapUjA ke mAdhyama se utkRSTa niravadya ahiMsA kA pAlana hotA hai| car3hAe jAne vAle puSpa Adi ko abhayadAna milatA hai ata: jinapUjA hiMsAjanya nahIM hai| vastuta: jinapUjA karane se jinAjJA kA pAlana hotA hai| vartamAna saMdarbho meM jinapUjA para zodha kI AvazyakatAjinapUjA jaina AcAra kA eka mahattvapUrNa pakSa hai| jisa prakAra SaDAvazyaka kI ArAdhanA zrAvaka evaM zramaNa varga ke lie Avazyaka hai vaise hI jinapUjA bhI donoM vargoM ke lie Avazyaka hai| zrAvaka ke lie jahA~ dravya pUjA evaM bhAvapUjA donoM hI Avazyaka hai vahIM sAdhu ke lie mAtra bhAva pUjA kA vidhAna hai| zAstrakAroM ne zrAvaka ke lie trikAla pUjA darzana kA vidhAna kiyA hai| paraMtu Aja kI paristhitiyA~ ekadama bhinna hai| Aja kA zrAvaka varga nAma se avazya zrAvaka hai paraMtu usakI kriyAe~ zAstrokta zrAvaka ke samAna nahIM hai| Aja trikAla pUjA chor3akara zrAvakoM ko eka samaya paramAtma darzana karane kA bhI samaya nahIM hai| paramAtma bhakti, pUjA Adi se logoM kI zraddhA haTatI jA rahI hai| vyasta jIvana zailI evaM bhramita mAnyatAoM ke kAraNa logoM ne pUjA-pATha ko ADambara yA anAvazyaka kArya kI saMjJA dekara rakhI hai| jo loga sevA pUjA niyama se karate haiM unheM bhI sahI vidhi kA jJAna nahIM hai| mAtra pUrvAnukaraNa karate hue kriyAe~ kI jAtI hai| sahI abhiprAya jAnane kA samaya aura sAdhana logoM ke pAsa nahIM hai| Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ... ..125 isa kRti ke mAdhyama se jijJAsu zrAvaka varga ko jinapUjA kI mahattA, AvazyakatA evaM aitihAsikatA se paricita karavAne kA laghu prayAsa kiyA hai| yaha khaMDa kula gyAraha adhyAyoM meM upavibhAjita hai / prathama adhyAya meM jinapUjA ke saiddhAntika svarUpa kA varNana karate hue usake vividha prakAroM kI carcA kI gaI hai| sAmAnyatayA kisI kA bhI Adara, satkAra Adi karanA pUjA kahalAtA hai / yadi jaina vAGgamaya kA parizIlana kareM to Agama yuga se aba taka pUjA ke aneka prakAra parilakSita hote haiN| zAstrakAroM ne vividha apekSAoM se pUjA ke eka, do, tIna, cAra, pA~ca, chaha, ATha, caudaha, sattaraha, ikkIsa, eka sau ATha, eka hajAra ATha Adi aneka bhedoM kA varNana kiyA hai| prastuta adhyAya meM jina dharma meM pracalita unhIM prakAroM kA prAmANika saMkSipta varNana kiyA hai| isa khaNDa kA dvitIya adhyAya jinapUjA sambandhI vidhi-vidhAnoM se sandarbhita hai| jinapUjA eka dainika anuSThAna hai| isake samyaka pariNAma tabhI prApta ho sakate haiM jaba isakI savidhi samucita ArAdhanA kI jAe / kArya choTA ho yA bar3A vaha vidhi pUrvaka karane para hI supariNAma detA hai| kisI bhI vidhi meM Shortcut apanAne se usa kArya meM koI na koI kamI raha hI jAtI hai| isI pahalU ko dhyAna meM rakhakara dvitIya adhyAya meM jinapUjA sambandhI vidhAnoM kA vistRta evaM kramika varNana kiyA gayA hai| jisase zrAvaka varga samucita vidhi se paricita ho jaaeN| tRtIya adhyAya meM jIta vyavahAra meM pracalita aSTaprakArI pUjA kA bahupakSIya anuzIlana kiyA gayA hai| jinapUjA eka Agamika vidhAna hai| Agama kAla se isake aneka prakAra parilakSita hote haiN| vartamAna sAmAjika vyavasthA ke anurUpa zrAvaka varga ke lie mAtra aSTaprakArI pUjA kA vidhAna hai| paraMtu Aja adhikAMza zrAvaka varga pramAda ke kAraNa isakA bhI anusaraNa nahIM krte| aSTaprakArI pUjA ke mahattva evaM usake vividha pakSoM se avagata karavAne hetu tRtIya adhyAya kA lekhana kiyA gayA hai| isa adhyAya meM sarvaprathama aSTaprakArI pUjA kI vidhi evaM dohoM kA sArtha vivecana kiyA gayA hai| tadanantara pratyeka pUjA ke vividha pakSoM ko ujAgara karane Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126... zodha prabandha sAra hetu usake artha, mahattva, prayojana, tatsambandhI janadhAraNA, vividha zaMkAoM evaM vidhiyoM kA varNana kiyA hai| isI ke sAtha isameM hara pUjA viSayaka sAvadhAniyA~ evaM usa samaya karane yogya bhAvoM kA bhI ciMtana kiyA hai| yaha adhyAya aSTaprakArI pUjA kA sArabhUta paricaya karavAtA hai| tRtIya adhyAya meM dravya pUjA kA sampUrNa varNana karane ke bAda caturtha adhyAya meM bhAva pUjA ke vividha ghaTakoM kI carcA kI hai| 'bhAvanA bhava nAzinI' yaha choTA sA pada bhAvoM kI mahattA kA bahuta hI suMdara vivecana karatA hai| bhAvoM ke AdhAra para hI jIva nigoda se mokSa kI yAtrA karatA hai| bhAva jagata kA parizodhana karate hue marudevI evaM bAhubalI ne mokSa kI prApti kii| jisa pUjA meM bhAvoM kI pradhAnatA ho vaha bhAva pUjA hai| jinastuti, caityavaMdana Adi kA samAveza bhAva pUjA meM hI hotA hai / varNita adhyAya meM bhAva pUjA ke mananIya pahaluoM para ciMtana karate hue tIna prakAra ke caityavaMdana, caityavaMdana vidhi ke vividha lAbha, bhAva pUjA se pUrva iriyAvahiyaM sUtra kyoM ? caityavaMdana vidhi kI pAramArthika upAdeyatA, paramAtmA ke samakSa stuti, stavana Adi kyoM bolanA ? stavana kaisA ho? usake prabhAva Adi viSayoM kA vivaraNa prastuta kiyA hai| paMcama adhyAya jinamandira viSayaka AzAtanAoM se sambandhita hai| AzAtanA jaina pAribhASika zabda hai| jisa kArya ke dvArA AtmA kA nizcita rUpa se vinAza ho vaha kriyA AzAtanA kahalAtI hai| hama jinamandira karma nirjarA hetu jAte haiM parantu kaI bAra avinaya, ajJAnatA Adi ke kAraNa ArAdhanA ke sthAna para vyakti virAdhanA kara letA hai| isa adhyAya meM unhIM AzAtanAoM se paricita karavAne hetu AzAtanA kA sAmAnya paricaya dete hue caityavaMdana mahAbhASya meM varNita pA~ca AzAtanAe~ tathA jinamandira sambandhI 10, 40, 50, 84 AzAtanAoM kA ullekha kiyA hai| isI ke sAtha mandira meM sAdharmika varga, karmacArI Adi ke sAtha kisa prakAra vyavahAra karanA cAhie, padAdhikAriyoM ko kyA viveka rakhanA cAhie Adi kI carcA bhI kI gaI hai| kisI bhI kArya kI siddhi meM usameM prayukta sAmagrI mahattvapUrNa sthAna rakhatI hai| sAdhana kI upasthiti meM hI saMpUrNa evaM saphala sAdhanA saMbhava hai| pratyeka kArya ke lie kucha Avazyaka sAdhana sAmagrI kA vidhAna hai| jinapUjA meM sahayogI sAmagrI ko hama jinapUjA upakaraNa ke rUpa meM jAnate haiN| isameM bhI jo vastue~ mAtra Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...127 eka bAra prayoga kI jAtI hai vaha upAdAna kahalAtI hai| SaSThama adhyAya meM jinapUjA upayogI upakaraNoM kA saMkSipta paricaya dete hue unakA aitihAsika vikAsa krama darzAyA gayA hai| isake mAdhyama se vividha upakaraNoM kA samyaka svarUpa jJAta ho skegaa| saptama adhyAya jinapUjA vidhi kI traikAlika AvazyakatA evaM usake anubhUtijanya rahasyoM ko prastuta karatA hai| jinapUjA eka trikAla prAsaMgika kriyA hai| hara kAla meM isakI vidyamAnatA rahI hai| deza, kAla, paristhiti ke anusAra isameM aneka parivartana bhI aae| prastuta adhyAya meM aise hI vividha viSayoM kI carcA kI hai| isa adhyAya ke antargata vividha dRSTiyoM se jinapUjA tanAvamukti kA upAya kisa taraha? AdhyAtmika utkarSa Adi meM jinapUjA kI AvazyakatA, jinapUjA eka rahasyamaya abhiyAna kaise? laukika pariprekSya meM tilaka kI mahattA, ghaMTanAda-zaMkhanAda kA prAkRtika svarUpa evaM kAraNa Adi aneka rahasyAtmaka tathyoM ko ujAgara kiyA hai| isake bAda trikAla pUjA ke vividha ghaTakoM para prakAza DAlate hue usakA bahupakSIya adhyayana kiyA hai| kisako, kisa prakAra paramAtmA ke darabAra meM jAnA cAhie? isakA zAstrIya ullekha karate hue isameM vividha pariprekSyoM se pratimA pUjana kA uddezya batAyA hai| tadanantara mAnava jIvana meM jinapUjA kI pramukhatA darzAte hue bhAva pUjA ke mAhAtmya ko prakAzita kiyA hai| isI ke sAtha dravya pUjA evaM bhAva pUjA se sambandhita aneka pakSoM ko ujAgara kiyA hai, jisase jinapUjA kI sUkSmatA evaM usake anekAneka lAbhoM kA parijJAna ho skeN| aSTama adhyAya meM jinapUjA ke zAstrokta pramANa prastuta kie haiN| kaI loga jinapUjA viSayaka aneka prakAra kI zaMkAe~ evaM tarka prastuta karate haiN| kAla sApekSa jinapUjA meM aneka prakAra ke parivartana aae| kaI parivartana Avazyaka the to kucha anAvazyaka tattva bhI praviSTa hue| usI ke virodha meM mUrti pUjA kA virodhI varga utpanna huaa| Aja unake dvArA jinapUjA virodhI aneka pakSa rakhe jAte haiN| ADaMbaroM kA virodha karate-karate ve jinapUjA ke hI virodhI ho ge| aise hI aneka pakSoM kA samAdhAna prastuta adhyAya meM kiyA hai| Alambana kI mahattA evaM usake badalate svarUpa kI carcA karate hue isameM Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128... zodha prabandha sAra jinapUjA ko sarvazreSTha Alambana siddha karane kA prayAsa kiyA hai| tatpazcAta prAcIna evaM arvAcIna sAhitya meM jinapUjA kA pramANa dete hue sarvaprathama Agama sAhitya meM upalabdha jinapUjA ke sAkSyoM kA ullekha kiyA hai| isake bAda madhyakAlIna evaM paravartIkAlIna jinapUjA viSayaka racanAoM kA varNana karate hue jinapUjA viSayaka kucha aitihAsika tathya evaM mUrtikalA ke gauravapUrNa itihAsa kA varNana kiyA hai| yaha adhyAya jinapUjA kI sArvakAlika mahattA ko siddha karatA hai| navama adhyAya meM sAta kSetra viSayaka vividha pakSoM kA samIkSAtmaka anuzIlana kiyA gayA hai| jaina darzana meM zrAvaka ko apane artha kA sadvyaya karane hetu sAta kSetra mukhya rUpa se batAe gae haiN| ina sAta kSetroM kA ekatrita dravya cAra kSetroM meM prayukta kiyA jAtA hai| kaI bAra prazna hotA hai ki ina sAta kSetroM kI vizeSatA kyA hai ? inheM itanA mahattva kyoM diyA gayA hai ? kisa kSetra kI rAzi kahA~ prayoga kareM ? Adi aneka prazna upasthita hote haiN| prastuta adhyAya meM una sabhI praznoM kA samAdhAna karate hue vividha AcAryoM ke tadviSayaka mata ko prastuta kiyA hai| isa kRti kA dazama adhyAya jijJAsu varga ke lie atyanta mahattvapUrNa hai| Aja jinapUjA evaM jinamandira viSayaka aneka prakAra ke prazna yuvA varga dvArA kie jAte haiN| kaI bAra kaI galata bhrAntiyA~ bhI mastiSka meM prasthApita ho jAtI hai jo hameM nipUjA se dUra kara rahI hai / prastuta adhyAya meM isI prakAra ke praznoM ko uThAte hue vartamAna pariprekSya meM usakA samAdhAna prastuta kiyA hai| jaise adhiSThAyaka devoM kI deharI mandira meM banAnA yA nahIM ? nirmAlya dravya kA kyA karanA cAhie? paramAtmA ke samakSa guruvaMdana kara sakate haiM yA nahIM? trikAla darzana kI AvazyakatA kyoM ? jinamaMdira meM kaise vastra pahanakara jAnA Adi aneka prAsaMgika viSayoM kA varNana kiyA hai| isa kRti kA antima adhyAya jinapUjA sambandhI viSayoM kI vividha pakSIya tulanA evaM sArAMza se sambandhita hai| isameM jinapUjA kA aitihAsika anuzIlana karate hue Agama kAla se aba taka Ae parivartanoM ke pariNAma batAe haiM tathA vartamAna meM jinapUjA kI AvazyakatA ko susiddha kiyA hai| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra .129 prastuta kRti kA uddezya Aja kI vyastatama jiMdagI meM zAnti evaM samAdhi prApti ke Avazyaka caraNa ke rUpa meM jinapUjA se paricita karavAnA, nijatva se jinatva kI ora agreSita karanA tathA jinapUjA ke vaividhyapUrNa guNoM evaM mAhAtmya ko jaga prasArita karate hue bhautikavAdI vartamAna pIr3hI ko bhakti mArga para ArUr3ha karanA hai| khaNDa - 14 pratiSThA vidhi kA maulika vivecana Adhunika saMdarbha meM jinezvara prarUpita nivRtti mArga para ArUr3ha hone ke lie sarvaprathama asad pravRttiyoM ko tyAgakara sadpravRttiyuta mArga para gamana karanA Avazyaka hai| azubha se zubha aura zubha se zuddha ke mArga para kramazaH pravarttana kiyA jA sakatA hai| vidhividhAnoM kA sarjana mukhya rUpa se isI kAraNa huaa| manuSya kA jIvana prAya: sAMsArika kartavyoM ko sampanna karane meM hI pUrNa ho jAtA hai| pUrA dina 'bhajakaladAram' kI raTanA meM hI bIta jAtA hai ataH bandhana kAraka sAMsArika kRtyoM ko karate hue apane artha evaM samaya kA sadupayoga karane hetu kucha adhyAtmaparaka anuSThAna Avazyaka hai| ina AvazyakoM ke guMphana meM dravya zuddhi evaM bhAva zuddhi ko vizeSa pramukhatA dI gaI hai| vastutaH nivRtti pAne ke mUla uddezya se hI zubha pravRttiyA~ kI jAtI hai| pratiSThA jaina vidhi-vidhAnoM meM ullikhita aisA hI divya anuSThAna hai| yadyapi adhikAMza loga yahI mAnate haiM ki yaha eka ADambara yukta bRhad anuSThAna hai, parantu yadi sUkSmatA pUrvaka inake zAstrokta rahasyoM ko jAnA aura samajhA jAe to yaha AdhyAtmika unnati kA prAthamika caraNa hai| pratiSThA kA pracalita svarUpa- Aja ke samaya meM pratiSThA kA artha jinAlaya meM jinabimba kI sthApanA, ATha dina kA bhavyAtibhavya utsava, rAjazAhI bhojana vyavasthA, behisAba kharca evaM boliyoM dvArA devadravya kI vRddhi aisA kiyA jAtA hai| parantu yathArthataH pratiSThA anuSThAna dvArA bAhyopacAra se jinAlaya meM jinabimba kI sthApanA hotI hai aura bhAvataH mAnava mAtra ke hRdaya meM jinavANI aura jinAjJA kI pratiSThA kI jAtI hai| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130...zodha prabandha sAra AcArya haribhadrasUri ne pratiSThA kI paribhASA karate hue SoDazaka prakaraNa meM kahA hai bhavati ca khalu pratiSThA nijabhAvasyaiva devatoddezAt / devatA ke uddezya se sva AtmA meM Agamokta rIti pUrvaka Atma bhAvoM kI atyaMta zreSTha sthApanA karanA hI pratiSThA hai| tadanusAra AtmA meM paramAtma pada prApta karane kI AvRtta zakti ko prakaTa yA abhivyakta karane kA prayAsa karanA pratiSThA hai| ___ yadi pratiSThA anuSThAna kI mahattA ke viSaya meM vicAra kareM to gRhastha jIvana meM jo mahattva vivAha kA hotA hai AdhyAtmika jIvana meM vahI mahattva pratiSThA anuSThAna kA hai| jisa prakAra zAdI ke bAda vyakti kI pUrI jindagI hI badala jAtI hai vaise hI pratiSThA anuSThAna ke bAda samAja ko satpatha para pravRtti karane kI naI dizA prApta hotI hai| pratiSThA kisakI kI jAe? yadi vyavahArika stara para ciMtana kareM to pratiSThAcArya ke hRdayagata bhAvoM kI jaba jinapratimA meM pratiSThA hotI hai taba mAtra mandira kI hI pratiSThA nahIM hotI apitu bhAI-bhAI meM prema kI pratiSThA, parivAra meM samanvaya kI pratiSThA, zarIra meM svAsthya kI pratiSThA, hRdaya meM sumati aura sadbhAva kI pratiSThA, mana mandira meM prasannatA kI pratiSThA, deza meM surakSA aura sadAcAra kI pratiSThA, vizva meM zAMti aura ahiMsA kI pratiSThA tathA mAnava mAtra ke hRdaya meM zraddhA evaM mAnavIya guNoM kI pratiSThA hotI hai| pratiSThAcArya dvArA inhIM bhAvoM se kI gaI pratiSThA vizva kalyANa kI sUcaka hotI hai| pratiSThAcArya kI guNa sampannatA Avazyaka kyoM? jitanA mahattva pratiSThA anuSThAna kA hai utanA hI mahattva pratiSThAkAraka AcArya kA hai| pratiSThAcArya aura pratiSThA vidhi donoM kA hI pratiSThA vidhAna meM mahanIya sthAna hai| pratiSThA vidhi kI zuddhatA jitanI Avazyaka hai usase bhI kaI adhika jarUrI hai pratiSThAcArya kI sAttvikatA, kyoMki devI zaktiyoM kA avataraNa sAttvika puruSoM dvArA hI kiyA jA sakatA hai| unakI ekAgratA, nirbhIkatA, satarkatA, kArya dakSatA evaM jJAna gaMbhIratA hI pratiSThA vidhAna ko suphaladAyI banAtI hai|| ___eka ghara kA nirmANa kucha varSoM yA dazakoM ke lie hotA hai| hara Ane vAlI naI pIr3hI apanI AvazyakatA evaM phaizana ke anusAra usameM parivartana karavAtI Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...131 hai| paraMtu eka maMdira kA nirmANa sadiyoM kA itihAsa likhatA hai| Ane vAle saikar3oM varSoM taka usameM koI parivartana nahIM hotA ata: pratiSThAkartAoM kA uttama honA atyaMta Avazyaka hai| pratimA Adi ko pratiSThApita kyoM karanA cAhie? prAya: logoM ke mana meM yaha prazna kabhI na kabhI avazya uThatA hai ki pratimA kI pUjyatA to pUjaka kI Antarika zraddhA evaM samarpaNa para AdhArita hai to phira use pUjyatA pradAna karane hetu parikara Adi ko sthira kara pratiSThA karma karanA Avazyaka kyoM? vidhiniSTha AcArya vardhamAnasUri isakA sahetuka samAdhAna karate hue kahate haiM ki jisa prakAra munigaNa ko AcArya Adi yogya padoM para sthApita karane se, brAhmaNa veda saMskAra se, rAjapUta Adi rAjyAbhiSeka se, vaizya zreSThi pada se, zudra rAjya sammAna se pratiSThA ko prApta karate haiM vaise hI pratiSThA Adi vidhAnoM dvArA pASANa nirmita pratimA pUjyatA ko prApta karatI hai| tilaka, padAbhiSeka Adi dvArA padadhArI kI koI daihika puSTi nahIM hotI balki ukta kriyAoM dvArA unameM maMtra Adi kI divya zakti kA saMcaraNa evaM janasAdhAraNa meM tadyogya prasiddhi hotI hai| isI prakAra pASANa se nirmita jinezvara paramAtmA, ziva, viSNu, kSetrapAla Adi kI pratimAe~ pratiSThA vidhAna dvArA janamAnasa ke hRdaya meM vizeSa pUjyatA evaM sthAna ko prApta karatI haiM tathA unakI prabhAvakatA meM vRddhi hotI hai| jJAtavya hai ki pratiSThA vidhi dvArA pratimA meM mokSa sthita paramAtmA kA avataraNa nahIM hotA apitu pratiSThAcArya kI viziSTa sAdhanA zakti evaM sadbhAva jina pratimA meM saMkramita hote haiN| jisase usameM bhagavad svarUpa kI sAkSAta anubhUti hotI hai| samyagdRSTi adhiSThAyaka deva una pratimAoM kI prabhAvakatA meM vRddhi karate haiN| bhAratIya sabhyatA meM mandiroM kA sthAna- ati prAcIna kAla se hI mAnava sAkAra dharma kI upAsanA kara rahA hai| jisa prakAra dharma, dharmanAyaka, dharma guru evaM dharmasaMsthApaka mahApuruSoM kI pratimA pUjya hai usI taraha unakI pratimA ke rahane kA sthAna bhI pUjya hai| mandira hI vaha sthAna hai jahA~ vyakti kA caMcala mana vizrAnti ko prApta karatA hai| Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132...zodha prabandha sAra ___ AdikAla se hI manuSya sAkAra AlaMbanoM kI pUjA karatA rahA hai| yadyapi hara kAla meM isakA virodha kabhI laghu rUpa meM to kabhI bRhada stara para hotA rhaa| kaI bAra vizAla mandiroM kA vidhvaMsa bhI kiyA gayA taduparAnta dharma sthAnoM ne apanA varcasva banAe rkhaa| inhIM mandira Adi ArAdhanA sthaloM ke rUpa meM dharma kA mUla dIrghakAla taka TikA rhegaa| mandira sakArAtmaka UrjA ke anubhUta kendra haiN| mandiroM kI AkRti evaM mandiroM meM hone vAle pUjA pATha, mantroccAra kI dhvani ArAdhakoM ko sakArAtmaka UrjA pradAna karatI hai| mandira kA zAMta vAtAvaraNa citta kI kaluSita vRttiyoM ko samApta karatA hai| devAlaya ke pavitra vAyumaNDala ke prabhAva se sahaja hI prabhu bhakti, paramAtma anurAga evaM unake guNoM ko grahaNa karane kI bhAvanA utpanna hotI hai| mandira sthApanAkartA ke atirikta hajAroM varSoM taka asaMkhya loga bhagavAna kI nirantara pUjA-arcanA karate hue apanA Atma kalyANa karate haiN| una logoM kI vizuddhi ArAdhanA meM mandira hetubhUta banate haiN| zAstroM meM ullekha AtA hai ki prathama bAra samyaka darzana jinezvara paramAtmA ke pAdamUla meM hI hotA hai| isa dRSTi se mAnA jA sakatA hai ki paramAtmA ke abhAva meM jinabimba ke samakSa arthAta jinAlaya meM hI samyagdarzana kI prApti hotI hai| mandira ke mAdhyama se deva-guru-dharma tInoM kA hI sAnnidhya prApta hotA hai| pratiSThA se pUrva mAMgalika anuSThAna kyoM? pratiSThA vidhAna ko sarvatra eka mAMgalika anuSThAna ke rUpa meM mAnA jAtA hai| pratiSThA anuSThAna kI nirvighnatA ke lie aneka mAMgalika anuSThAna bhI kie jAte haiN| prazna upasthita hotA hai ki pratiSThA anuSThAna itanA mahattvapUrNa kyoM? ArAdhya devoM kI pratimA ke rUpa meM sthApanA karanA eka zubha kriyA hai| zubha kriyAoM ko mAMgalika rUpa se karanA caahie| arihaMta paramAtmA ke vaMdana evaM smaraNa ko utkRSTa maMgala mAnA gayA hai| pratiSThA anuSThAna meM deva aura guru donoM hI tattvoM kA samAveza ho jAtA hai| loka vyavahAra meM hama dekhate haiM ki kisI bhI satkArya ko karane se pUrva zubha vardhaka kucha maMgalakArI vidhAna kie jAte haiN| zubha zakuna Adi ke darzana kie jAte haiM jisase vaha nirvighnatA pUrvaka sampanna ho| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...133 kaI loga inheM aMdhavizvAsa mAnate haiM to kaI apanI-apanI zraddhA kA viSaya / kucha logoM ke anusAra yaha maMgala anuSThAna sahAyaka tattvoM ke rUpa meM kArya karate haiM to kaiyoM ke anusAra yaha puruSArtha meM kamI lAte haiN| prazna hotA hai ki Akhira vastusthiti kyA hai ? kucha logoM kA kahanA hai ki acche kArya karane ho to kara lene cAhie usameM maMgala Adi kI kyA AvazyakatA ? suprasiddha lokokti hai ki 'zreyAMsi bahuvighnAni' arthAta zreSTha kArya meM aneka vighna Ate haiN| parIkSA hamezA satyavAdI evaM dRr3ha manobalI logoM kI hI hotI hai| yaha vighna unheM tapAkara sone kI bhA~ti kharA banA dete haiN| sAmAnyatayA yaha dekhA jAtA hai ki zubha kAryoM meM hajAroM bAdhAe~ AtI hai / mAnasika taiyArI zreSTha kAryoM ke lie hI karanI par3atI hai| ina kAryoM meM vighna kI upasthiti manobala ko DhIlA kara detI hai| vahI maMgala anuSThAna eka vidheyAtmaka UrjA zakti kA nirmANa karate haiM jo una kAryoM kI pUrNatA meM sahAyaka banatA hai| pratiSThA eka maulika anuSThAna- jaina vidhi-vidhAnoM ke antargata pratiSThA eka mahattvapUrNa evaM maulika vidhAna mAnA jAtA hai| yaha vidhAna kisI vyakti vizeSa se saMbaddha na hokara sakala saMgha se jur3A huA hotA hai / pratiSThA ke supariNAma sampUrNa nagara evaM rASTra para dekhe jAte haiN| yaha pASANa ko pUjya banAne kA eka abhUtapUrva anuSThAna hai| jina pratimA ko jina rUpa meM sthApita karane kI adbhuta prakriyA hai| sAdhakIya jIvana kI sampUrNa sAdhanA kA parIkSaNa hai| zreSTha bhAvoM kI abhivRddhi kA maMgala upakrama hai| bahirAtmA se antarAtmA meM praveza karane kA zreSTha Alambana hai| pratiSThA anuSThAna svAnubhava kI prApti evaM zuddha avasthA kI upalabdhi ke uddezya se kiyA jAtA hai / isa anuSThAna kA mukhya prayojana anAdikAla se supta bhagavata svarUpa ko jAgRta karanA hai / sAmAjika stara para yadi ciMtana kiyA jAe to pratiSThA anuSThAna meM paramAtmA kI sthApanA mAtra nahIM hotI apitu samAja ke vibhinna vargoM ko Apasa meM jur3ane kA avasara prApta hotA hai| yuvA varga ko dharma kRtyoM kI jAnakArI evaM preraNA milatI hai| guru bhagavaMto ke Agamana se satsaMskAroM kA siMcana hotA hai tathA jinamandira unheM sthAyitva pradAna karatA hai| Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134...zodha prabandha sAra pratiSThA vidhAna ke anantara Ayojita paMcakalyANaka Adi mahotsava se sarvaprathama to hRdaya meM zubha bhAva jAgRta hote haiN| saMsAra ke prati vairAgya bhAva utpanna hotA hai| paramAtmA kA jIvana evaM unakI eka-eka ghaTanA jIvana jIne kI kalA kA jJAna karavAtI hai| dhArmika dAyitvoM ke prati jAgarUka karatI hai| isa taraha yaha anuSThAna sarvavirati evaM dezavirati ke bhAvoM ko pRSTa karatA hai tathA siddhatva prApti ke mArga ko prazasta karatA hai| jisa prakAra rAjatilaka ke binA rAjakumAra rAjA nahIM banatA, zapatha lene se pUrva maMtrI, DaoNkTara, pulisa Adi usa pada ke saMvaidhAnika adhikArI nahIM kahalAte usI taraha aMjanazalAkA pratiSThA Adi vidhAnoM ke binA pratimA saMpUjya nahIM bntii| pratimA sAkSAta arihaMta kI pratikRti hotI hai| usameM vItarAgamayI mudrA, saMpUrNa jJAnamayI guNavattA, paramAnaMdamayI svarUpatA, sarva jIvoM ke prati kalyANa buddhi Adi samasta guNoM kI sthApanA pratiSThA vidhi dvArA kI jAtI hai| __isa prakAra pratiSThA mahotsava bhAvoM ke prazastIkaraNa evaM zuddhikaraNa meM sahAyaka banatA hai| vyakti ke antarmana se durbhAvoM kA parihAra karatA hai| sadbhAvoM kA sarjana karatA hai| samudAya meM rahane kI kalA, ApasI sAmaMjasya, samabhAva Adi ke bhAvoM kA poSaNa karatA hai| vartamAna saMdarbho meM pratiSThA vidhAna kI samIkSA Avazyaka kyoM? yadi Adhunika saMdarbho meM vicAra kareM to Aja pratiSThA mahotsavoM kA Ayojana to bRhad stara para hone lagA hai paraMtu usakI maulikatA lupta hotI jA rahI hai| Aja pratiSThA vidhAna viSayaka kaI galata dhAraNAe~ logoM ke mana mastiSka meM vyApta ho cukI hai| kaI pramukha kriyAoM kA svarUpa parivartita hote-hote apane mUla uddezya se cyuta ho cukA hai| kaI mukhya kriyAe~ yathArtha rahasya ko samajhe binA mAtra paramparA anukaraNa rUpa kI jAtI hai| Aja pratiSThA vidhAnoM kA mukhya uddezya uttamottama vyavasthA, rAjazAhI bhojana, bar3e-bar3e logoM evaM supratiSThita vidhikArakoM kA Agamana Adi hI raha gayA hai| pratiSThA meM jitanI adhika Aya hotI hai usa pratiSThA ko utanA hI zreSTha mAnA jAtA hai| sarvottama bhojana karavAne hetu kaI bAra bhakSya-abhakSya rAtri bhojana Adi kA viveka bhI nahIM rakhA jaataa| yaha sabhI bAteM pratiSThA ke tAttvika svarUpa ko kSINa karatI jA rahI hai| Aja kA suzikSita yuvA varga isI kAraNa dharma anuSThAnoM se dUra hotA jA rahA hai| kyoMki Aja hara Ayojana kA mukhya hetu paisA bana gayA hai| Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ... ..135 ina paristhitiyoM meM Aja isa apUrva vidhAna kA sahI svarUpa jana sAmAnya meM prastuta karanA jarUrI hai / pratiSThA vidhAna ke antargata prAyaH hara vidhAna kA samAveza ho jAtA hai ataH isa vidhAna kI samyaka sAdhanA atyAvazyaka hai| pratiSThAcArya, vidhi-vidhAna, vidhikAraka Adi kI sAtvikatA pratiSThA vidhAna kA mahattvapUrNa aMga hai| isI ke sAtha vividha rUpa meM Ayojita hone vAle vidhividhAnoM ko eka samyaka dizA nirdeza denA atyAvazyaka hai| zAstrokta varNana ke anusAra pratiSThA vidhAna karavAne kA adhikAra mAtra AcAryoM ko hai| parantu vartamAna meM aMjanazalAkA kI huI pratimAoM kI pratiSThA sAdhu-sAdhvI bhI karavAte haiN| usameM bhI mukhya sthAna vidhikArakoM kA hI hotA hai / vartamAna meM sAdhu-sAdhvI na ho to pratiSThA ho sakatI hai kintu vidhikAraka kA honA nitAMta jarUrI hai / pratiSThA ke samaya nagaravAsiyoM ke kyA kartavya hote haiM? pratiSThA saMcAlaka maMDala ko kina bAtoM kA dhyAna rakhanA cAhie ? kisa vidhi ko kisa rUpa meM kina bhAvoM dvArA sampanna karanA cAhie ? Adi aneka pakSa jJAtavya haiN| pratiSThA jaise mahAmaMgalakArI vidhAna kA sahI svarUpa jAnakara hI Ama janatA dharma karma se antaHkaraNapUrvaka jur3a sakatI hai, yuvA varga kI bhrAntiyA~ samApta ho sakatI hai| ata: isa bRhad vidhAna ke kucha pakSoM ko udghATita karane kA prayAsa yahA~ kara rahe haiN| pratiSThA anuSThAna ke vividha pakSoM se paricita karavAne hetu isa adhyAya ko solaha adhyAyoM meM vibhAjita kiyA hai| prathama adhyAya meM pratiSThA ke zAstrokta artha, unake abhiprAya evaM unameM antarbhUta rahasyoM ko ujAgara kiyA hai| sAmAnyatayA pratiSThA kA artha jinabimba meM prANoM kA AropaNa samajhA jAtA hai| kahIM-kahIM to yaha bhI mAnyatA hai ki bhagavAna ko svarga se bulAkara mUrti meM pratiSThita kiyA jAtA hai| jabaki vastutaH to jinabimba meM pratiSThAkAraka AcArya Adi ke zubha bhAvoM kA AropaNa kiyA jAtA hai| aisI hI jaina pracalita kaI bhrAnta mAnyatAoM kA nirAkaraNa karane kA prayAsa isa adhyAya meM kiyA gayA hai| dUsare adhyAya meM pratiSThA vidhAna ke mukhya adhikAriyoM kI carcA zAstrAnusAra kI gaI hai| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136...zodha prabandha sAra ___ jahAja kinAre para tabhI pahu~catI hai jaba usakA nAvika zreSTha ho| anyathA vaha kabhI maMjila taka pahu~ca hI nahIM sktii| isI bhA~ti kriyA anuSThAnoM meM anuSThAna kartA adhikAriyoM kA tadayogya honA nitAMta jarUrI hai anyathA ve anuSThAna kabhI bhI saphala evaM supariNAmI nahIM bana skte| jaina vidhi granthoM meM isa viSayaka paryApta vivecana prApta hotA hai| pratiSThA eka virATa anuSThAna hai| isakA prabhAva vyAvahArika, sAmAjika, AdhyAtmika stara para spaSTa rUpa se dekhA jAtA hai| isI tathya ko dhyAna meM rakhakara dUsare adhyAya meM pratiSThA karavAne ke adhikArI AcArya, gRhastha, zilpI, snAtrakAra Adi vividha vyaktiyoM kI yogyatA kA varNana kiyA hai| tIsare adhyAya meM pratiSThA sambandhI Avazyaka pakSoM kA mUlyaparaka vizleSaNa kiyA gayA hai| Aja kA yuga zodhaparaka vaijJAnika yuga hai| yuvAvarga pratyeka kriyA anuSThAna karane se pUrva usake kAraNa, pariNAma, rahasya, lAbha Adi ke viSaya meM jAnanA cAhatA hai| vartamAna kI vyasta jIvanazailI meM loga unhIM kAryoM hetu samaya denA cAhate haiM jisase unheM phAyadA ho| vartamAna kI isI mAnasikatA ko dhyAna se rakhakara isa adhyAya kA lekhana kiyA gayA hai| varNita adhyAya meM pratiSThA ke zAstrokta svarUpa evaM usake hetuoM kA pratipAdana karate hue pratiSThA sambandhI vividha pakSoM para carcA kI gaI hai| jaise ki pratiSThA kaba karavAnI cAhie? supratiSThA ke lie Avazyaka tattva kyA hai? aMjanazalAkA-pratiSThA se pUrva kaunase kRtya karane cAhie? pratiSThAcArya kI veza-bhUSA kaisI ho? pratiSThA saMskAra kinakA kiyA jAe? vartamAna pracalita pratiSThA mahotsava kA krama Adi? sabase mahattvapUrNa pratiSThA sambandhI boliyoM kA spaSTIkaraNa bhI isa adhyAya meM kiyA gayA hai| ___Aja ke yuga meM dharma-karma, pUjA-upAsanA Adi ko umradarAja yA riTAyarDa logoM kA kArya mAnA jAtA hai| logoM ke pAsa Threatre, Club, Mall, Game Zone, Community centres Adi meM jAne kA samaya hai paraMtu dhArmika sthaloM evaM anuSThAnoM meM na jAne ke lie unake pAsa aneka bahAne haiN| cauthe adhyAya meM jinAlaya kI mahattA ko darzAne hetu usake manovaijJAnika evaM prAsaMgika svarUpa kI carcA kI gaI hai| isa adhyAya meM pratiSThA ko eka maMgala anuSThAna siddha karate hue jinapratimA, jinAlaya Adi kI AvazyakatA batAI Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra...137 hai| isI ke sAtha jinAlaya kA zAstrokta mAhAtmya darzAte hue jinAlaya evaM jinabimba nirmANa ke lAbha, supratiSThA ke pariNAma Adi kI carcA kI hai| isa varNana ke mAdhyama se jindagI meM zAnti pAne ke lie idhara-udhara bhaTaka rahe logoM ko jinamandira evaM jinapratimA kI tejasvitA aura Alaukika zAnti kA jJAna hogaa| jinamandira meM virAjita prazAnta mukha mudrA yukta tejasvI jina pratimA kA manoyogapUrvaka kiyA gayA dhyAna evaM darzana hara prakAra kI samasyA kA nidAna kara sakatA hai| kevala AvazyakatA hai usa zakti ke prati zraddhA rakhane kI / samaya ko sabase balavAna mAnA gayA hai| isIlie jaina AgamakAra kahate haiM- "kAlaM kAle samAyare" samaya ke anusAra AcaraNa karanA caahie| pratyeka kriyA karane kA nizcita samaya hotA hai aura usa kAla meM karane para hI vaha kriyA sarvAdhika lAbhakArI hotI hai| saikeMDa ke bhI AMzika bhAga jitane aMtara ke kAraNa Olympic Medal ko hArane vAlA vyakti samaya kI mUlyavattA ko jAnatA hai / jyotiSa zAstra meM muhUrtta Adi kI vicAraNA meM kucha saikeMDa kA phera badala sampUrNa prabhAva ko hI badala detA hai| jinamandira sakala saMgha ke abhyudaya, zAnti evaM maMgala meM hetubhUta banatA hai| ataH usake nirmANa sambandhI kriyAoM meM muhUrtta Adi sambandhI vicAra karanA paramAvazyaka hai| pA~caveM adhyAya meM mandira nirmANa se sambandhita khanana, zilAsthApanA, vedI nirmANa, maMDapa nirmANa, kivAr3a sthApanA, jinapratimA nirmANa, pratiSThA Adi pradhAna kriyAoM kI vivecanA karate hue tadyogya Avazyaka muhUrtta kI carcA kI gaI hai| chaTheM adhyAya meM jinamandira nirmANa kI zAstrokta vidhi batAI gaI hai| eka mandira kA nirmANa hajAroM varSoM kA itihAsa likhatA hai| jinamandira nirmANa koI sAmAnya bilDiMga yA gRha nirmANa kA kArya nahIM hai ki use iMjiniyara ko konTrekTa para de diyA jaae| Aja eka ghara banAne se pahale vyakti aneka logoM kI salAha letA hai tAki vaha suMdara evaM suvyavasthita gRha nirmANa kara skeN| taba jinamandira ke nirmANa meM kitanI sAvadhAnI kI AvazyakatA ho sakatI hai ? gItArtha jaina AcAryoM ne isa sambandha meM bahuta hI sUkSma varNana kiyA hai| prastuta adhyAya meM sarvaprathama jinAlaya nirmANa sambandhI pA~ca mukhya dvArabhUmizuddhi, dalazuddhi, bhRtakAnati saMdhAna, svAzayavRddhi aura yatanA kI carcA kI Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138...zodha prabandha sAra hai| isI ke sAtha vartamAna meM uThAe jAne vAle aneka prazna jaise ki jinamandira nirmANagata hiMsA nirdoSa kaise? mandira meM vividha sthAnoM kA nirmANa kyoM Adi? tadanantara mandira nirmANa sambandhI Avazyaka jAnakArI, mandira nirmANa ke upaprakAroM kA paricaya, prAsAdoM ke vividha prakAra, unakI utpatti ke kAraNa, jinAlaya ke parisara sambandhI azuddhatAe~ aura apazakuna, jinAlaya nirmANa sambandhI doSa, zilpakAra kA bahamAna kyoM aura kaise? Adi vividha Avazyaka viSayoM kI carcA kI gaI hai| sAtaveM adhyAya meM jinabimba nirmANa kI zAstrokta vidhi batAI gaI hai| yaha sarvamAnya satya hai ki sAmAjika evaM AdhyAtmika vikAsa meM prArthanA sthaloM kA vizeSa sthAna hai| ina sthAnoM kI prabhAvakatA evaM AkarSaNa kA mukhya kendra hotA hai tatasthita prArthanA AlaMbana, phira vaha cAhe jisa rUpa meM ho| jina pratimA, ArAdhanA kA mukhya AdhAra hai| ata: usake nirmANa meM viveka evaM sAvadhAnI rakhate hue zAstra vihita niyamoM kA pAlana karanA atyAvazyaka hai| jinabimba nirmANa hetu prayukta hone vAlI zilA, nirmANakartA zilpI, bimba nirmANa prAraMbha karane kA muhUrta, dizA Adi jina pratimA ko vizeSa prabhAvita karate haiN| inake prati jitanI saceSTatA rakhI jAe jinabimba utanA hI adhika ojasvI hotA hai| uparokta adhyAya meM aise hI viSayoM kI carcA karate hue zilpakAra ke cayana, zilpakAra evaM gRhastha ke sambandha, zilpa nirmANa ke aSTasUtra, dizA nirNaya, zilA parIkSaNa vidhi Adi ke viSayoM para prakAza DAlA hai| AThavA~ adhyAya jina pratimA sambandhI vividha pakSoM kI carcA se sambandhita hai| jinapratimA arthAta tIrthaMkara paramAtmA kI mUrti jo unake sAkSAta svarUpa kA AbhAsa karavAne ke lie pASANa, dhAtu, kASTa, ratna Adi dravyoM se nirmita kI jAtI hai| yaha pratimA apane guNa vizeSa ke AdhAra para vItarAga prabhu kI chavi kA AbhAsa karavAtI hai tathA unake samAna banane kI preraNA detI hai| pratimA kA zAbdika artha hai prtibimb| sAmAnyatayA kisI bhI dharma yA darzana se sambandhita mUrtiyoM ke lie pratimA zabda kA prayoga hotA hai| mandira meM sthApita pratimA kaisI ho? usakI sthApanA kahA~ ho? usakI U~cAI Adi kitanI honI cAhie? kauna sI pratimA kyA phala pradAna karatI hai? hInAMga pratimAe~ zubha phala detI hai yA azubha? khaNDita pratimAoM ke pariNAma, Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...139 jinamandira kI giratI chAyA kA zubhAzubha phala Adi aneka viSayoM ko ujAgara kiyA gayA hai| jaina zAstrakAroM ne hara viSaya kI carcA bahuta hI sUkSma rUpa se kI hai| jinapratimA bharavAnA eka maMgalakArI anuSThAna mAnA gayA hai| usake bAda bhI usake zubha pariNAmoM ko adhika vardhita karane hetu kise, kauna se tIrthaMkara kI pratimA bharavAnI cAhie isakI carcA hameM jaina vAGgamaya meM prApta hotI hai| jaba bhI kisI nagara meM jina mandira nirmANa hetu vicAra kiyA jAtA hai taba sarvaprathama yaha sunizcita kiyA jAtA hai ki mandira ke mUlanAyaka kaunase tIrthaMkara hoMge? mUlanAyaka ke nAma se hI mandira kA nAma prasarita hotA hai| pratiSThA kalpoM ke anusAra pratimA sthApanA kartA kI janmarAzi evaM nakSatra Adi se tIrthaMkara kI nAma rAzi kA milAna karanA caahie| mandira meM mUlanAyaka kA sthAna vahI hotA hai jo nagara meM rAjA kA hotA hai| rAzi ke anusAra pratimA sthApita karane se nagara meM kisI prakAra kA aniSTa upadrava nahIM hotaa| nagarajanoM ke mana meM paramAtmA ke prati ahobhAva utpanna hote haiN| sarvatra AnaMda evaM maMgala kI sthApanA hotI hai| yahA~ prazna ho sakatA hai ki vItarAgI tIrthaMkara kisI ke lie kama yA adhika lAbhakArI kaise ho sakate haiM? unake hRdaya meM to sabhI ke lie samabhAva kI sthiti hai| __ yathArthata: tIrthaMkara pratimA kama yA adhika lAbha nahIM krtii| saMsArI jIva ke graha, nakSatra Adi use prabhAvita karate haiN| jisa tIrthaMkara se usake adhika guNa milate haiM vaha vyAvahArika stara para usake lie adhika lAbhakArI siddha hotI hai| saMsArI prANI lAbha-hAni ko adhika mahattva detA hai| isI kAraNa jainAcAryoM ne rAzi milAna kA vidhAna kiyA hai| prastuta nauveM adhyAya meM kise kaunasI pratimA bharavAnI cAhie? isakA prAmANika varNana kiyA hai| dasaveM adhyAya ke dvArA arihanta paramAtmA ke pA~ca kalyANakoM ke atizaya Adi kA jJAna hotA hai tathA paramAtmA ke prati antaraMga ahobhAva utpanna hote haiN| bhakta aura bhagavAna ke bIca hamezA eka vizeSa sambandha rahA hai| bhagavAna kA jIvana evaM vartana bhakta ke lie sadA Adarza rUpa rahA hai| unake jIvana ghaTanAoM se prerita hokara hI bhakta apane jIvana ko eka naI dizA detA hai| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140...zodha prabandha sAra Aja ke samaya meM vyasta jIvana zailI, Adhunika vicAradhArA evaM saMkIrNa mAnasikatA ko sudhArane ke lie paMca kalyANaka mahotsava eka auSadhi kA kArya karatA hai| vyakti kisa taraha apane dAyitvoM kA nirvAha karate hue AdhyAtmika mArga para agrasara rahe, susaMskAroM kI dhArA ko akhaMDita rkhe| isake lie paMcakalyANaka mahotsava eka dizAbodhaka hai| isI tathya ko dhyAna meM rakhakara dasaveM adhyAya meM paMcakalyANaka mahotsava ke vividha ghaTakoM kI carcA kI hai| isake antargata sarvaprathama tIrthaMkaroM kA paricaya dete hue unakI vividha pakSIya carcA kI hai| tadanantara paMcakalyANa mahotsava kA vaiziSTya batalAne het pA~coM kalyANakoM kI vizada carcA kI hai| kaunasA kalyANaka kyoM, kaba aura kaise? ye kalyANaka kauna, kisa prakAra manAte haiM? evaM inheM manAte hue kyA bhAvanA karanI cAhie? isakI carcA kI hai| isake bAda pA~coM kalyANakoM kI upAdeyatA evaM mahotsava meM vibhinna pAtroM dvArA kyA bhAva kie jAne cAhie isakA nirUpaNa kiyA gayA hai| jisase paMcakalyANaka mahotsava jana kalyANa meM hetabhUta bana skeN| __gyArahaveM adhyAya meM pratiSThA upayogI vidhiyoM kA pracalita svarUpa batAyA gayA hai| vidhi kI mahattA ko sarvatra sarvopari svIkArA gayA hai| vidhi kA Alambana lie binA koI bhI kArya samyaka rUpa se pUrNa nahIM ho sakatA, eka choTA sA sAmAnya kArya ho to use bhI savidhi karanA par3atA hai| usakI vidhi meM kahIM bhI hera-phera yA badalAva use kucha se kucha banA sakatA hai| inhIM saba bAtoM ko dhyAna meM rakhakara jainAcAryoM ne pratyeka kArya kA vidhivata nirUpaNa kiyA hai| phira cAhe vaha nitya ArAdhanA sambandhI pratikramaNa Adi kriyAe~ ho yA phira vizeSa rUpa meM Ayojita pUjA, pratiSThA, upadhAna Adi vidhAna ho| sabhI kI vidhiyoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| pratiSThA ke sambandha meM atha se iti taka anekazaH vidhiyA~ prApta hotI hai| isa adhyAya meM pratiSThA ko vidhiyukta anuSThAna siddha karate hue tatsambandhI zAstrIya vidhiyA~ batAI gaI hai| isameM khAta muhUrta, kUrma pratiSThA, zilAnyAsa, kuMbha sthApanA, javArAropaNa, aThAraha abhiSeka, gRha mandira nirmANa, vajralepa, mUrti visarjana, dhvajA pratiSThA Adi 44 vidhiyoM kA nirUpaNa kiyA hai jisase una vidhiyoM ke samyaka svarUpa kA bodha ho skeN| Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ... 141 jina mandira sambandhI viziSTa vidhAnoM meM aThAraha abhiSeka eka mahattvapUrNa vidhAna hai| jina pratimA Adi ko prAsuka jala se siMcita karanA abhiSeka kahalAtA hai| aThAraha abhiSeka kA tAtparya bhinna-bhinna auSadhi yukta jala se jinabimba Adi kA aThAraha bAra prakSAlana karanA hai| jaina mandiroM meM jinabimba kA abhiSeka paramAtmA ke janmAbhiSeka ke anukaraNa rUpa kiyA jAtA hai| indra kI bhA~ti vividha jaloM dvArA abhiSeka karanA manuSya ke lie saMbhava nahIM hai ata: vaha aThAraha prakAra kA jala hI prayukta karatA hai / aThAraha abhiSeka karane ke aneka hetu haiM jaise- paramAtmA ke janmAbhiSeka kA anukaraNa, azuddhiyoM kA nivAraNa, jinAlaya, jinabimba evaM vAtAvaraNa kI zuddhi, mandira sambandhI AzAtanAoM kA zuddhikaraNa aadi| ina sabhI kI carcA bArahaveM adhyAya meM kI gaI hai| isI ke sAtha prastuta adhyAya meM aThAraha abhiSeka kA Adhunika evaM manovaijJAnika adhyayana karate hue aThAraha abhiSeka kyoM ? abhiSeka ke prakAra, aThAraha abhiSeka kI paramparA kaba se, abhiSeka kriyA sAvadya hai yA nahIM? abhiSeka kriyA meM prayukta auSadhiyoM kA prabhAva pratimA evaM abhiSeka karttA para kisa prakAra par3atA hai? unake dvArA zArIrika evaM mAnasika vyAdhiyoM kA zamana kisa prakAra ho sakatA hai ? Adi ko spaSTa karane kA prayAsa kiyA hai| sujJa svAdhyAyI varga isase tatsambandhI aneka choTe-bar3e rahasyoM kA jJAna kara paaeNge| isa khaNDa ke terahaveM adhyAya meM pratiSThA sambandhI mukhya vidhiyoM kA bahupakSIya adhyayana kiyA gayA hai| pratiSThA mahotsava ke daurAna aneka prakAra ke vidhi vidhAna sampanna kiye jAte haiN| pratyeka vidhAna kA apanA svataMtra mahattva hai tathA svataMtra rUpa se prabhAva bhI saMgha samudAya para par3atA hai / paraMtu Aja ke samaya meM logoM ko na isa viSayaka jAnakArI hai aura na hI samaya ki vaha ina vidhAnoM kA samyaka svarUpa samajha skeN| kaI bAra jijJAsu varga dvArA tadviSayaka prazna to kie jAte haiM kintu samyaka samAdhAna prApta nahIM ho pAtA / prastuta adhyAya meM pratiSThA sambandhI vidhiyoM kA aneka dRSTiyoM se anuzIlana kiyA gayA hai| mukhya rUpa se vartamAna AvazyakatA ko dhyAna meM rakhate hue pratiSThA sambandhI pratyeka vidhAna jaise khanana, zilAnyAsa, Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142...zodha prabandha sAra kuMbha sthApanA, adhivAsanA Adi para vistRta jAnakArI pAThaka varga kI apekSA se dI gaI hai| caudahavA~ adhyAya pratiSThA vidhAnoM ke abhiprAya evaM rahasyoM se sambandhita hai| isa adhyAya meM pratiSThA vidhAna sambandhI vividha prAsaMgika zaMkAoM kA samAdhAna kiyA hai| __ pratiSThA eka vidhi-vidhAna paraka anuSThAna hai| pUrva adhyAyoM meM pratiSThA sambandhI anekaza: vidhAnoM kI carcA kI gaI hai| una vidhi-vidhAnoM meM chupe rahasyoM, gUDhArthoM evaM unake hetuoM ko jAnanA atyAvazyaka hai| tAki una kriyAoM ke sAtha hamArA sambandha antarmana se jur3a ske| kaI bAra una vidhAnoM kA mUla hetu na jAnane ke kAraNa aneka vibhrAnta mAnyatAe~ bhI jana mAnasa meM sthApita ho jAtI hai|jaise ki jaina dharma nivRtti pradhAna hai| yahA~ mAtra vItarAga paramAtmA kI ArAdhanA karane kA nirdeza hai taba phira pratiSThA Adi vidhAnoM meM devI-devatAoM ko AmaMtraNa, unakA pUjana, dravya arpaNa, baliprakSepaNa Adi kyoM? isa viSaya meM loga aneka tarka prastuta karate haiN| aisI hI aneka zaMkAe~ haiN| carcita adhyAya meM ina vidhAnoM ke mArmika rahasyoM ko zAstrIya nirdeza evaM pramANoM ke AdhAra para ujAgara karane kA prayAsa kiyA hai| isa adhyAya meM pratiSThA vidhAna viSayaka rahasyoM ko ujAgara karate hue jinabimba kI pauMkhaNa kriyA kyoM? jina pratimA ke hAtha meM sarasava poTalI kyoM bAMdhate haiM? mIDhala evaM maraDAziMgI bAMdhane kA prayojana kyA hai? pratiSThAcArya dvArA svarNa kaMkaNa pahanakara sakalIkaraNa kyoM? Adi aneka praznoM kA samAdhAna kiyA gayA hai| isake dvArA jJAna pipAsu varga kriyAoM kA mAtra anukaraNa na karate hue unheM samajhapUrvaka Acarita kara paaeNge| pandrahaveM adhyAya meM vartamAna upalabdha pratiSThA kalpoM kA samIkSAtmaka evaM aitihAsika vivaraNa prastuta kiyA hai| isake mAdhyama se pratiSThA vidhi kI prAcInatA evaM usameM Ae kAlagata parivartanoM kA jJAna hotA hai| yadi aba taka upalabdha pratiSThA kalpoM kA adhyayana kareM to aneka vicAraNIya tathya parilakSita hote haiN| hara AcArya ne apane pUrvavartI pratiSThAkalpa ko apanA mukhya AdhAra banAyA kintu isake sAtha usa samaya kI laukika pravRttiyoM evaM anya paramparAoM meM pracalita vidhAnoM kA bhI inameM samAveza kiyaa| kabhI usa samaya kI Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ zodha prabandha sAra ...143 AvazyakatA ke kAraNa to kabhI una AcAryoM para rahe anya paramparAoM ke saMskAragata prabhAva ke kaarnn| zanaiH zanaiH Ae ina parivartanoM kA saMkalana adya pracalita pratiSThA vidhAnoM meM parilakSita hotA hai| Aja inameM kaI vidhAna prAcIna pratiSThA kalpoM ke aMza hai to kaI pratiSThA granthoM ke| kucha vidhAna aise haiM jo vartamAna meM aucityapUrNa nahIM hai to kucha meM parivartana kI AvazyakatA hai| aise hI kaI tathyoM para vartamAna pariprekSya meM vicAra kiyA hai| isa adhyAya meM prAcIna aura arvAcIna pratiSThA granthoM evaM vidhiyoM kA aitihAsika, tulanAtmaka evaM samAlocanAtmaka adhyayana kiyA hai| isI ke sAtha pratiSThA vidhAnoM meM Ae krAntikArI parivartanoM ke hetu, pratimAoM meM kalA praveza Adi aneka viSayoM kI carcA kI hai| solahaveM adhyAya meM samyaktvI devI-devatAoM kA zAstrIya svarUpa darzAte hue usa viSayaka jaina dharma kI avadhAraNA ko spaSTa kiyA hai| isa adhyAya meM gRhastha ke lie samyaktvI devI-devatAoM kA sthAna kitanA U~cA hai aura unakA satkAra-bahumAna kitane stara taka kiyA jAnA cAhie? isa sambandha meM sayukti pUrNa nirUpaNa kiyA hai| prastuta adhyAya meM devI devatAoM ke zAstrIya svarUpa kI carcA karane kA mukhya kAraNa hai 24 tIrthaMkaroM ke zAsana devI-devatA, 16 vidyAdevI, 10 dikpAla, navagraha devatA, kSetrapAla deva Adi samyaktvI devatAoM kA samyaka paricaya denaa| jaina dharma vItarAga upAsaka mAnA jAtA hai ata: ina devI-devatAoM kI upAsanA sAdharmika ke rUpa meM hI honI caahie| paraMtu vartamAna meM unakI bar3hatI pramukhatA eka vicAraNIya prazna hai| Aja ina devI-devatAoM kI pUjA unake camatkAroM kI vajaha se evaM sAMsArika bhoga kAmanAoM kI pUrti ke lie kI jAtI hai| paramAtmA se adhika pramukhatA bhomiyAjI, padmAvatI, bhairUjI Adi kI upAsanA ko dI jAtI hai| isa viSaya meM jainAcAryoM evaM zrAvakoM ko avazya saceSTa honA caahie| isa khaNDa kA aMtima adhyAya upasaMhAra rUpa hai| isa adhyAya meM pratiSThA vidhAna meM Ae parivartana evaM unakA vartamAna pracalita svarUpa tathA unake pariNAma batAe haiN| isI ke sAtha pratiSThA sambandhI aneka sArabhUta tathyoM kI carcA kI hai| pratiSThA vidhAna eka adhyAtmaparaka Atma jAgRti kA vidhAna hai paraMtu Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144...zodha prabandha sAra Aja yaha eka ADambara yukta bRhad anuSThAna banakara raha gayA hai| AcAryoM ke sthAna para vidhikArakoM kA varcasva bar3ha gayA hai| ___ anuSThAnoM meM Atma jAgRti ke sthAna para bAhya dikhAvaTa, sAja-sajjA evaM paise kI Avaka para hI vizeSa bala diyA jAtA hai| devI-devatAoM ke prati bar3hatA rUjhAna bhI eka vicAraNIya tathya hai| aise hI kaI pakSoM para dhyAna kendrita karane kA prayAsa isa adhyAya ke mAdhyama se kiyA hai| __ jaina mUrtipUjaka samAja meM pratiSThA ko eka mahattvapUrNa vidhAna mAnA gayA hai| isI vidhAna ke mAdhyama se nagara meM paramAtmA kI evaM janamAnasa ke hRdaya meM dharma kI pratiSThA hotI hai| cihu~ ora adhyAtma kI mahaka prasarita hone lagatI hai| prastuta khaMDa meM pratiSThA viSayaka vibhinna pakSoM kI carcA karane kA mukhya uddezya isa mahata anuSThAna ke samyaka svarUpa se paricita karavAnA hai| pratiSThA eka rahasyaparaka anuSThAna hai| isameM kie jAne vAle anekazaH vidhAnoM ke pIche aneka rahasya chipe hue haiN| una rahasyoM ko na jAnane evaM samajhane ke kAraNa aneka prakAra kI bhrAntiyA~ evaM dhAraNAe~ jana mAnasa meM sthApita ho jAtI hai| yaha kRti una zaMkAoM kA nivAraNa karate hue anAvazyaka vidhAnoM ko samApta karane meM sahAyaka bnegii| sAtha hI samucita vidhAnoM ko sahI rUpa meM karane heta mArgadarzana pradAna kregii| pratiSThA eka vidhi-vidhAna bahula anuSThAna hai, jisako karavAne kA mukhya adhikAra AcAryoM ko hI hai| ata: isake antarbhUta rahasyoM evaM paramparAoM ko samajhane ke lie AcAryoM kA satata anubhava evaM dizA nirdeza Avazyaka hai| etadartha kaI viSayoM ke sambandha meM aba bhI praznacihna banA huA hai| AzA hai jJAna pipAsu munivarga isa para anveSaNa karate hue usake vibhinna rahasyoM ko ujAgara kareMge yahI abhilASA hai| samaSTi rUpa meM kahA jA sakatA hai ki yaha tRtIya bhAga jaina paramparA ke kucha mahattvapUrNa anuSThAnoM kA samyaka svarUpa prastuta karatA hai| yaha anuSThAna zramaNa evaM zrAvaka donoM ke hI jIvana meM abhUtapUrva mahattA rakhate haiN| isa bhAga meM varNita khaNDoM kA uddezya una vidhAnoM kI prAsaMgikatA evaM sarvAGgINatA se samasta zraddhAlu janoM ko paricita karavAnA hai| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ... 145 bhAga-4 jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana viSayaka isa zodha prabandha kA caturtha evaM antima bhAga mudrA vijJAna para AdhArita hai| vizva kI prasiddha prAcInatama sabhyatAoM meM bhAratIya saMskRti kA vaiziSTyapUrNa sthAna hai| yaha saMskRti dharma evaM adhyAtma pradhAna, RSi evaM maharSi pradhAna, sAdhanA evaM upAsanA pradhAna rahI hai| yahI kAraNa hai ki bhArata adhyAtma pradhAna deza kahalAtA hai| isa mahimA maNDana kA sampUrNa zreya jAtA hai bhAratIya RSi maharSiyoM ko| unhIM kI kaThoratama sAdhanA ke pariNAmasvarUpa Aja hamArA deza AcAra-vicAra, tapa-tyAga, ahiMsA aura saMyama jaise maulika siddhAntoM ke lie jAnA jAtA hai| isI kAraNa AdhyAtmika pragati ke lie bhArata ko Aja Adarza evaM preraNA kA srota mAnA jAtA hai| pUrvaja sAdhakoM ne samUcI mAnava jAti ke niHzreyArtha nayI-nayI vidyAoM kI khoja kara unheM AtmasAta kiyaa| mudrA yoga adhyAtma sAdhakoM kI eka aisI hI mahattvapUrNa khoja hai| 'mud modane' dhAtu se niSpanna mudrA eka saMskRta zabda hai| yaha prasannatA, AnaMda, ullAsa, harSa Adi kA sUcaka hai / mudrA zabda kI aneka paribhASAe~ prApta hotI hai jinakA niSkarSa yahI hai ki Atmika guNoM ko anAvRtta karate hue jo pravRttiyA~ caitasika prasannatA aura apUrva AhlAda detI hai, vaha mudrA hai| saMskRta koza ke anusAra mohara, chApa, paisA (karansI) ko mudrA kahA jAtA hai| arthazAstra ke anusAra kAgaja ke noTa ko bhI mudrA mAnA jAtA hai| rAjA yA adhikArI kI sIla bhI mudrA nAma se pahacAnI jAtI hai to pUrvakAla meM aMgUThI ko bhI mudrA kahA jAtA thaa| mudrA kA eka artha ekzana bhI hai| hamAre zarIra meM jitanI bhI AkRtiyA~ banatI hai vaha sabhI mudrA hI hai| nRtyazAstroM meM aMgoM ke saMcAlana ko mudrA kahA jAtA hai| yaha dhyAtavya hai ki aMga saMketa mAnava kI Adi bhASA hai| dezakAla ke anusAra bhASA to badalatI rahatI hai parantu zArIrika pratikriyAe~ samAna prabhAva hI DAlatI hai| kisI ko mu~ha banAkara cir3hAne kI mudrA athavA krodha kI ugra mudrA saMsAra ke kisI bhI kSetra meM kisI bhI vyakti ko samAna rUpa se hI prabhAvita karatI hai| dUrastha vyakti ko hAtha se bulAne kA saMketa, bhUkha prakaTa karane ke lie grAsa Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146... zodha prabandha sAra mudrA aura pyAsa ke lie mukha ke pAsa ardhAMjali mudrA banAne se do vibhinna bhASA-bhASI apane manobhAvoM ko bodhagamya banA sakate haiN| jahA~ para bhASA kA saMpreSaNa asaMbhava ho vahA~ mudrA saMketa bahuupayogI ho sakatA hai| zarIra ke hAvabhAva manovyaMjanA ko spaSTa rUpa se abhivyakta kara sakate haiN| bhAratIya paramparA meM pratyeka zabda evaM kriyA ko adhyAtma ke sAtha jor3A jAtA hai| mudrA yoga vijJAna kA eka mahattvapUrNa aMga hai / adhyAtma sAdhanA hetu eka Avazyaka caraNa evaM zAstrIya vidyAoM meM viziSTatama vidyA hai| mAnava ke sarvAMgINa vikAsa ke lie mudrA yoga saMjIvanI auSadhi hai| yoga sAdhaka bhAratIya RSi- maharSiyoM ne mana, buddhi evaM zarIra ko zAMta rakhane ke lie vibhinna mudrAoM kA prayoga kiyaa| una prayogoM ke AdhAra para jo pariNAma unheM anubhUta hue usI ke makkhana rUpa meM hameM vibhinna paramparAoM meM vividha mudrAoM kA itihAsa prApta hotA hai| bhAratIya yoga sAhitya prakRti ke mUlabhUta siddhAntoM para AdhArita hai| isI kAraNa hamArI saMskRti prakRti ke samAna hI anAdi aura anaMta hai| yoga sAdhakoM ne prakRti se bhI Upara uThakara AdhyAtmika tattvoM kA anveSaNa kiyaa| sampUrNa zarIra evaM zarIragata AMtarika taMtroM kA sUkSma anveSaNa kara mAnava zarIra ke rahasyamayI tathyoM ko prakaTa kiyaa| pratyeka mAnava kI Antarika zaktiyA~ asIma hai evaM kalpanA ke vistRta kSetra se bhI pare haiN| bhautika sukha-suvidhAoM meM AnaMda magna vyakti una zaktiyoM ko na pahacAna sakatA hai aura na hI unakA sArthaka upayoga kara pAtA hai| isa tathya ko vijJAna bhI svIkRta karatA hai ki mAnava apane mastiSka kA 3 se 4% hI upayoga kara pAtA hai| aisA hI anya zArIrika zaktiyoM ke bAre meM bhI jAnanA caahie| sAmAnyatayA ajJAnajanita buddhi evaM moha Adi ke vazIbhUta huA vyakti bAhya upalabdhiyoM ko hI vAstavika mAnatA hai| unhIM meM raca-pacakara pUrNatA ko anubhUta karatA hai| ina vikaTa paristhitiyoM meM mudrA eka aisI paddhati hai jisake mAdhyama se jar3a-cetana kA bheda jJAna karate hue yathArthatA ke nikaTa pahu~cA jA sakatA hai| paudgalika evaM AdhyAtmika zaktiyoM kA mUlyAMkana karate hue antaraMga zaktiyoM ko jAgRta karane hetu prayatna kiyA jA sakatA haiN| isa ucca dazA ko pAne ke lie citta kA ekAgra honA Avazyaka hai| ekAgratA ke dvArA hI Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ... 147 bahiraMga jagata se jur3I huI cetanA ko antaraMga kSetra kI ora mor3a sakate haiN| mudrA yoga zarIra evaM citta sthirIkaraNa ke lie brahmAstra hai| jaise brahmAstra kA prayoga kabhI niSphala nahIM jAtA vaise hI vidhiyukta kiyA gayA mudrA prayoga hamezA supariNAmI hI hotA hai| gheraNDa saMhitA ke anusAra sthiratA prApti ke lie mudrA yoga kI sAdhanA karanI caahie| jaba taka sthiratA na sadhe taba taka AMtarika zaktiyoM se saMbaMdha kI sthApanA nahIM ho sktii| AMtarika zaktiyoM ko anubhUta evaM jAgRta kie binA jIva sampUrNa siddhi ke mArga para Age nahIM bar3ha sktaa| mudrAe~ tattva parivartana kI apUrva kriyA hai / hamArA zarIra pA~ca tattvoM se nirmita hai| ina tattvoM kI vikRti ke kAraNa hI prakRti meM asaMtulana aura zarIra meM roga paidA hote haiM / hastamudrAe~ paMca tattva ko saMtulita karane kA sazakta mAdhyama hai| zarIrastha pA~ca aMguliyA~ paMca tattva kI pratinidhi haiN| ina aMguliyoM kI madada se inheM ghaTAbar3hA sakate haiN| zarIra vijJAna ke anusAra aMgUThe ke agrabhAga ko kisI bhI aMgulI ke agrabhAga se jor3A jAe to usase sambandhita tattva sthira hotA hai| vahIM aMgUThe ke agrabhAga ko kisI bhI aMgUlI ke nicale hisse arthAta mUla parva para lagAne se usa aMgulI se sambandhita tattva kI zarIra meM vRddhi hotI hai / aMgulI ko mor3akara aMgUThe kI jar3a meM arthAta usake AdhAra para rakhane se usa aMgulI se sambandhita tattva kA zarIra se hrAsa hotA hai / isa prakAra vibhinna mudrAoM ke mAdhyama se zarIrastha paMca tattvoM ko saMtulita kiyA jA sakatA hai| mudrA yoga kI AvazyakatA kyoM ? Need is the mother of invention. AvazyakatA hI AviSkAra kI jananI hai| Aja ke aNu pradhAna vyasta yuga meM logoM ke pAsa dIrghakAlIna sAdhanAoM ke lie samaya nahIM hai| hara kriyA kI loga tvarita prakriyA Fast Reaction cAhate haiN| isI kAraNa jana sAmAnya meM AdhyAtmika yoga sAdhanA ke prati rUci bhAva prAyaH nahIMvata dekhA jAtA hai| zArIrika svAsthya ho yA mAnasika zAMti sabhI ke lie vyakti aise upacAroM ko cAhatA hai jo use tatkAla evaM sarala rUpa meM lAbha de ske| isa pariprekSya meM mudrA yoga eka rAmabANa auSadhi hai| bhAratIya RSiyoM kI yaha khoja atyadhika prabhAvazAlI, vaijJAnika, prayoga meM sarala, atyanta rahasyamaya tathA gahana tathyoM ko abhivyakta karatI hai| mudrA vijJAna Adhunika vijJAna kI aNudhArA se bhI adhika sUkSma, gahana, sAragarbhita evaM vistRta hai| isa vijJAna ke Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148...zodha prabandha sAra dvArA mAnava zarIra meM aise vicitra parivartana lAe jA sakate haiM jo Aja ke vijJAna ke lie sarvathA asambhava hai| Adhunika vijJAna suvidhA evaM unnati ke sAtha ghabarAhaTa aura azAnti ko bhI bar3hAtA hai| mudrA vijJAna ke dvArA dharma ke satya aura vaijJAnika siddhAntoM kA logoM ko samucita jJAna ho sakatA hai| sAmAnya janatA ke sarvatomukhI vikAsa meM isase bahuta adhika sahAyatA mila sakatI hai| vividha dRSTiyoM se mudrA yoga kI mahattA- AMtarika jagata bahuta hI sUkSma, adRzya evaM agocara hai| mudrA yoga ke bala para niHsandeha usa antara jagata ko pahacAnA jA sakatA hai| prAyaH Arya saMskRti kI pratyeka paramparA yaha svIkAra karatI hai ki hara AtmA meM anaMta jJAna, anaMta sukha, anaMta zaktiyA~ vidyamAna hai kintu karma AvaraNa ke kAraNa ye zaktiyA~ nyUnAdhika rUpa meM suSupta rahatI haiN| ina zaktiyoM kA sAkSAtkAra kucha viziSTa sAdhanAoM ke dvArA ho sakatA hai| mudrAyoga eka aisI hI sAdhanA hai| dhArmika kSetra ke pratyeka Avazyaka karma, Atma upAsanA, dhArmika anuSThAna, maMtra sAdhanA Adi zubha kriyAe~ mudrA yoga pUrvaka hI sampanna kI jAtI hai| zarIrarastha cakra Adi ke jAgaraNa meM bhI mudrA yoga vizeSa lAbhakArI hai| mAnasika mUlya- mudrA sUkSma mAnasika vRtti hai| antarmana ko mApane kA yaha tharmAmITara hai| sthUla vicAroM ko TaTolane kA dizA yaMtra hai| mudrA aura mana ke bIca tAdAtmya sambandha hai| zreSTha mudrAe~ mana ko atyadhika prabhAvita karatI haiN| padmAsana meM baiThA huA vyakti cAhe jitanA yatna kareM kisI kI hatyA nahIM kara sakatA kyoMki padmAsana eka prazasta mudrA hai aura vaha aprazasta bhAvoM ko Tikane nahIM detii| isI prakAra hamAre bhItara jaise bhAva ubharate hai hamArI bAhya AkRti vaisI hI bana jAtI hai aura bAhya AkRti ke anusAra hamAre Antarika bhAva banate haiN| eka vyakti kI AkRti dUsare vyakti ke bhAvoM ko parivartita kara detI hai| mAtApitA dvArA AzIrvAda denA, snehI janoM kA paraspara gale milanA sahaja hI mana meM sneha bhAvoM kA jAgaraNa karatA hai| Diprezana, mAnasika asaMtulana Adi ke upazamana meM mudrA prayoga ko bahuta upayogI mAnA hai| zArIrika mUlya- mudrA mAnava zarIra rUpI mahAyantra kI niyantraka tAlikA arthAta Switch board hai| inake mAdhyama se mAnava meM mAnasika, bauddhika evaM zArIrika parivartana kie jA sakate haiN| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...149 mudrA prayoga ke dvArA zarIra meM atizIghra tAttvika pratyAvartana, vighaTana parivartana saMbhava hone lagate haiN| kaI mudrAoM ke niyamita prayoga se sampUrNa snAyu maMDala meM AmUla cUla parivartana hone lagate haiN| aneka divya zaktiyoM evaM jJAna (sixth sense) kA jAgaraNa hotA hai| mudrA prayoga se zarIra mala rahita hokara parama sAttvika svAsthya ko prApta kara sakatA hai| zarIrastha antaHsrAvI granthiyoM ke saMtulana, tattvoM ke samIkaraNa, ekyuprezara Adi cikitsA meM mudrAoM kA upayoga susiddha ho cukA hai| hamAre zarIra rUpI bhavana meM sabhI prakAra kI suvidhAe~ upalabdha hai| isameM kUlara, hITara, eyarakaMDizana, reDiyo, kaimarA, kampyUTara Adi sarva zaktiyA~ vyApta hai| bhAratIya yogiyoM ne saMpUrNa zarIra kA anveSaNa kara kitane hI sUkSma rahasyoM ko prakaTa kiyA hai| madrAoM ke sahI evaM saMtulita upayoga se vyakti anukUla athavA pratikUla paristhitiyoM aura vAtAvaraNa meM bhI apanA saMtulita jIvana yApana karatA huA svastha evaM dIrghAyu jIvana jIte hue sukha, zAnti evaM samRddhi prApta kara sakatA hai| yaugika sAdhanAe~ evaM mudrA prayoga- mudrA prayoga eka bahuta bar3I yaugika sAdhanA hai| yadi sUkSmatA pUrvaka vicAra kareM to aisA pratIta hotA hai ki mudrA sAdhanA yaugika sAdhanAoM kI AdhAra bhUmi hai| kisa bhI prakAra kI yaugika sAdhanA ho usameM mudrA prayoga avazya rUpa se hotA hai| ata: yaha susiddha hai ki mudrA sAdhanA ke binA koI bhI yaugika sAdhanA asaMbhava evaM apUrNa haiN| dhyAna jise adhyAtma sAdhanA kA prakRSTa prayoga mAnA jAtA hai| yadi gaharAI se nirIkSaNa kareM to spaSTa hotA hai ki dhyAna kI kisI bhI avasthA meM mudrA avazyaMbhAvI hai| dhyAna kisI na kisI Asana vizeSa meM kiyA jAtA hai| Asana eka nizcita AkAra meM DhalA hotA hai| ata: usameM mudrA sunizcita hai| Asana evaM mudrA donoM hI yaugika sAdhanA ke pramukha aMga hai| donoM meM svarUpa kI apekSA antara dikhAI detA hai| parantu yathArthataH Asana mudrAoM kI ucca bhUmikA hai| haThayoga eka kaThina yaugika sAdhanA hai| isa sAdhanA meM sAta mukhya aMgoM kI kalpanA kI gaI hai| unameM se mudrA kA tIsarA sthAna hai| mudrA yoga ke lAbha- mAnava deha prakRti dvArA nirmita eka Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150...zodha prabandha sAra Azcaryajanaka aura rahasyapUrNa mahAyantra hai| mudrA sAdhanA isa mazIna ko niyaMtrita karane vAle svica ke samAna hai| isake dvArA manuSya kI pratyeka prakRti ko niyaMtrita kiyA jA sakatA hai| mudrA vijJAna kI eka aura vizeSatA hai ki isake lie kisI bhI prakAra ke pUrva prabandha kI AvazyakatA nahIM hotii| svecchA se kisI bhI sthiti meM kisI bhI samaya isakA prayoga kiyA jA sakatA hai| mudrA vijJAna ke nimna tathya bhI jJAtavya haiM * mudrA ke dvArA mAnava deha meM tIvratA se pratyAvartana, vighaTana evaM parivartana ho sakatA hai| * kucha mudrAe~ tatparatA se to kucha abhyAsa karane para lAbha dikhAtI hai| mudrAoM kA nirantara abhyAsa sthAyI lAbha pradAna kara sakatA hai| * mudrAe~ mAnava kI sUkSma AMtarika zaktiyoM ko jagAne kA abhUtapUrva sAmarthya rakhatI hai| isake dvArA supta jJAna granthiyoM evaM supta snAyu gucchoM (Glands) ko jAgRta kiyA jA sakatA hai| * dharma aura vijJAna ke saMyukta AcaraNa se mAnava kA sarvatomukhI vikAsa ho sakatA hai| * laukika evaM lokottara siddhiyoM ko prApta karane meM mudrA yoga mukhya sopAna hai| * mudrAe~ zarIra kI niyantraka hotI haiM ata: vibhinna tattva evaM avayava yoga sAdhanA dvArA niyantrita rahate haiN| * cakra Adi ke jAgaraNa meM bhI mudrA yoga kA abhinna sthAna hai| isa prakAra mudrA yoga eka samagra sAdhanA hai| yahA~ eka mahattvapUrNa prazna yaha uThatA hai ki adhikAMza mudrAe~ hAthoM se hI kyoM kI jAtI hai? yadi gaharAI se avalokana kiyA jAe to parijJAta hotA hai ki zarIra ke sakriya aMgoM meM hAtha pramukha hai| hathelI meM eka vizeSa prakAra kI prANa UrjA athavA zakti kA pravAha nirantara hotA rahatA hai| isI kAraNa zarIra ke kisI bhI bhAga meM duHkha, darda, pIr3A hone para sahaja kI hAtha vahA~ calA jAtA hai| aMguliyoM meM apekSAkRta saMvedanazIlatA adhika hotI hai isI kAraNa aMguliyoM se hI nAr3I ko dekhA jAtA hai| jisase mastiSka meM nabja kI kAryavidhi kA saMdeza zIghra pahu~ca jAtA hai| rekI cikitsA meM hathelI kA hI upayoga hotA hai| ratna Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ... 151 cikitsA meM vibhinna prakAra ke nagIne aMgUThI ke mAdhyama se hAtha kI aMguliyoM meM hI pahane jAte haiM jinakI taraMgoM ke prabhAva se zarIra ko svastha rakhA jA sakatA hai| ekyUprezara cikitsA ke anusAra hathelI meM sAre zarIra ke saMvadena bindu hote haiN| sujoka beola mereDiyana ke siddhAntAnusAra aMguliyoM se hI zarIra ke vibhinna aMgoM meM prANa UrjA ke pravAha ko niyantrita aura saMtulita kiyA jA sakatA hai| hasta rekhA vizeSajJa hathelI dekhakara vyakti ke vartamAna, bhUta aura bhaviSya kI mahattvapUrNa ghaTanAoM ko batalA sakate haiN| kahane kA Azaya yahI hai ki hAtha, hathelI aura aMguliyoM kA manuSya kI jIvana zailI se sIdhA sambandha hotA hai| ye mudrAe~ zarIrastha cetanA ke zakti kendroM meM rimoTa kanTrola ke samAna kArya karatI haiM phalataH svAsthya rakSA aura roga nivAraNa hotA hai| mudrAe~ kisI eka dharma sampradAya athavA Arya saMskRti se hI sambandhita nahIM hai| IsAI dharma meM bhI hasta mudrAe~ devatA aura saMtoM ke abhiprAya evaM bhAva abhivyakti kI mAdhyama rahI haiN| IsA masIha kI pratimAoM meM Upara kie gae dAe~ hAtha kI madhyamA evaM tarjanI Urdhva kI ora, anAmikA evaM kaniSThakA hathelI meM mur3I huI tathA aMgUThA una donoM ko AveSTita karate hue jo mudrA darzAyI jAtI hai vaha kRpA, kSamA evaM devI AzISa kI sUcaka hai| isI prakAra mariyama kI mUrti meM jo mudrA dikhAI detI hai vaha mAtRtva evaM mamatva bhAva kI sUcaka hai| yaha bhagavAna kI icchAoM ke svIkAra kI bhI dyotaka hai| hindu aura bauddha dharma meM prayukta kaI mudrAe~ viziSTa devI-devatAoM Adi kI sUcaka hai| mukhyatayA tAMtrika mudrAe~ vizeSa prasaMgoM meM pAdarI aura lAmAoM dvArA dhAraNa kI jAtI hai| isa prakAra mudrA vijJAna samasta dharma paramparAoM meM Acarita evaM sammata hai| mudrA yoga se sambandhita yaha zodha kArya sAta khaNDoM meM kiyA gayA hai| una khaNDoM ke nAma isa prakAra haiM khaNDa - 15 : mudrA yoga eka anusaMdhAna maulika saMdarbhoM meN| khaNDa-16 : nATya mudrAoM kA manovaijJAnika anuzIlana / khaNDa-17 : jaina mudrA yoga kI vaijJAnika evaM Adhunika samIkSA / khaNDa - 18 : hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meN| Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152...zodha prabandha sAra khaNDa-19 : bauddha paramparA meM pracalita mudrAoM kA rahasyAtmaka prishiiln| khaNDa-20 : yaugika mudrAe~- mAnasika zAnti kA eka saphala pryog| khaNDa-21 : Adhunika cikitsA meM madrA prayoga kyoM, kaba aura kaise? prathama khaNDa meM mudrA kA svarUpa vizleSaNa karate hue tatsaMbaMdhI kaI mUlyavAna tathyoM para prakAza DAlA gayA hai| isameM mudrA yoga kA aitihAsika evaM tulanAtmaka pakSa bhI prastuta kiyA hai jisase zodhArthI evaM AtmArthI Avazyaka jAnakArI eka sAtha prApta kara sakate haiN| isa khaNDa kA adhyayana karane se paravartI khaNDoM kI viSaya vastu bhI spaSTa ho jAtI hai| ata: mudrA adhyayana meM mukhya AdhArabhUta hone se isa khaNDa ko prathama krama para rakhA gayA hai| tadanantara sarva prakAra kI mudrAoM kA udbhava nRtya evaM nATya kalA se mAnA jAtA hai| vizva kI bhaugolika gatividhiyoM ke anusAra Aja se lagabhaga bayAlIsa hajAra tIna varSa sAr3he ATha mAsa nyUna eka koTAkoTi sAgaropama pUrva bhagavAna RSabhadeva hue, jinheM vaidika paramparA meM bhI yuga ke Adi kartA mAnA gayA hai| jaina AgamakAra kahate haiM ki usa samaya manuSyoM kA jIvana nirvAha kalpavRkSa se hotA thaa| dhIra-dhIre kAla kA suprabhAva nisteja hone lagA, jisase bhojana Adi kI kaI samasyAe~ upasthita huii| taba RSabhadeva ne pitA pradatta rAjya pada kA saMcAlana karate hue logoM ko bhojana pakAne, anna utpAdana karane, vastra bunane Adi kA jJAna diyaa| pArivArika, sAmAjika evaM sAMskRtika jIvana Amoda-pramoda evaM nIti niyama pUrvaka jIyA jA sake, etadartha unhoMne puruSoM ko 72 evaM striyoM ko 64 prakAra kI viziSTa kalAe~ sikhaaii| unameM nRtya-nATya aura mudrA kalA kA bhI prazikSaNa diyaa| isase siddha hotA hai ki madrA vijJAna kI paramparA AdikAlIna evaM prAcInatama hai| isalie nATya mudrAoM ko dvitIya krama para sthAna diyA gayA hai| prazna ho sakatA hai ki nATya mudrAoM para kiyA gayA yaha kArya kitanA upayogI evaM prAsaMgika hai? isa sambandha meM itanA spaSTa hai ki jIvana meM svAbhAvika mudrAoM kA adbhuta prabhAva par3atA hai| 1. nRtya meM prAya: sabhI mudrAe~ sahaja hotI hai| 2. jo loga nRtya-nATya Adi meM rUci rakhate haiM ve isa kalA ke marma ko samajha sakeMge tathA isakI upayogitA ke bAre meM anyoM ko jJApita kara isa kalA kA gaurava bar3hA sakate haiN| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...153 3. jo nRtya Adi kalA sIkhane meM utsAhI evaM udyamazIla haiM ve mudrAoM se hote phAyadoM ke bAre meM yadi jAne to isa kalA ke prati sarvAtmanA samarpita ho eka svastha jIvana kI upalabdhi karate hue darzakoM ke citta ko pUrI taraha Anandita kara sakate haiN| sAtha hI darzakoM kA zarIra evaM mana prabhAvita hone se ve bhI niroga tathA cintAmukta jIvana se parivAra aura samAja vikAsa meM Thosa kArya kara sakate haiN| ___4. nRtya kalA meM prayukta mudrAoM se hone vAle suprabhAvoM kI prAmANika jAnakArI upalabdha ho to isake prati upekSita janatA bhI anAyAsa jur3a sakatI hai tathA hAtha-pairoM ke sahaja saMcAlana se kaI anUThI upalabdhiyA~ prApta kara sakatI haiN| 5. yadi nATyAbhinaya meM dakSatA hAsila ho jAye to pratiSThA-dIkSA jaise bRhada Ayojana, gurU bhagavantoM ke nagara praveza, mahApUjana Adi prasaMgoM meM upasthita jana samUha ko bhakti rasa meM DUboyA jA sakatA hai| sAtha hI zubha pariNAmoM kI bhAva dhArA kA vega bar3ha jAne se pUrvabaddha azubha karmoM ko kSINakara parama pada ko bhI prApta kiyA jA sakatA hai| 6. kucha logoM meM nRtya kalA kA abhAva hotA hai aise vyaktiyoM ko isakA mUlya samajha meM A jAye to ve bhakti mAhaula meM svayaM ko ekAkAra kara sakate haiN| usa samaya hAtha Adi aMgoM kA svAbhAvika saMcAlana hone se SaTcakra Adi kaI zakti kendra prabhAvita hote haiM aura usase eka Arogya vardhaka jIvana prApta hotA hai tathA aMtaraMga kI dUSita vRttiyA~ vilIna ho jAtI haiN| 7. hamAre dainika jIvana vyavahAra meM harSa-zoka, rAga-dveSa, Ananda-viSAda Adi paristhitiyoM ke AdhAra para jo zArIrika AkRtiyA~ banatI hai ina samasta bhAvoM ko nATya meM bhI darzAyA jAtA hai| isa prakAra nATya mudrAe~ samasta dehadhAriyoM (mAnavoM) kI jIvanacaryA kA abhinna aMga hai| ___ nATya mudrAoM para zodha karane kA eka dhyeya yaha bhI hai ki kisI saMta puruSa yA alaukika puruSa dvArA prasthApita jJAna kabhI nirarthaka nahIM ho sktaa| isa prakAra nATya mudrAe~ aneka dRSTiyoM se mUlyavAna haiN| tadanantara jaina zAstroM meM varNita mudrAoM ko mahattva dete hue unheM tIsare khaNDa meM gumphita kiyA gayA hai| kyoMki jaina dharma anAdinidhana hone ke sAtha Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154...zodha prabandha sAra sAtha isa mudrA vijJAna ke Arambha kartA evaM yuga ke prathama tIrthaMkara RSabhadeva bhagavAna hai| inheM jaina dharma ke Adya saMsthApaka bhI mAnA jAtA hai| mudrA sambandhI cauthe khaNDa meM hindU paramparA kI mudrAoM kA Adhunika parizIlana kiyA gayA hai| hindU dharma meM pracalita kaI mudrAoM kA prabhAva jaina AcAryoM para par3A tathA devapUjana Adi se saMbaMdhita katipaya mudrAe~ yathAvata svIkAra bhI kara lI gaI aisA mAnA jAtA hai| vartamAna meM vivAha Adi kaI saMskAra prAyaH hindU paNDitoM ke dvArA hI karavAye jA rahe haiM isalie ise cauthe krama para rakhA gayA hai| dUsare, hindU dharma meM sarvAdhika kriyAkANDa hotA hai aura unameM mudrA prayoga hotA hI hai| ____mudrA sambandhI pA~caveM khaNDa meM bauddha paramparAvartI mudrAoM ko sambaddha kiyA gayA hai| yadyapi bhagavAna mahAvIra aura bhagavAna buddha samakAlIna the phira bhI hindU dharma jainoM ke nikaTa mAnA jAtA hai| yahI kAraNa hai ki aneka karmakANDoM kA prabhAva jaina anuyAyiyoM para pdd'aa| Aja bhI jaina paramparA ke loga hindU mandiroM meM binA kisI bheda-bhAva ke cale jAte haiM jabaki bauddha dharma ke prati aisA jhukAva nahIM dekhA jaataa| hindU dharma bhArata ke prAya: sabhI prAntoM meM phailA huA hai jabaki bauddha dharma zramaNa paramparA kA saMvAhaka hone para bhI kucha prAntoM meM hI simaTa gayA hai| inhIM pahalUoM ko dhyAna meM rakhate hue bauddha mudrAoM ko pA~cavAM sthAna diyA gayA hai| prastuta zodha ke chaThaveM khaNDa meM yaugika mudrAoM evaM sAtaveM khaNDa meM Adhunika cikitsA paddhati meM pracalita mudrAoM kA vivecana kiyA gayA hai| vartamAna meM bar3ha rahI samasyAoM evaM anAvazyaka tanAvoM se chuTakArA pAne ke lie yogAbhyAsa paramAvazyaka hai| isalie yaugika evaM pracalita mudrAoM ko pRthaka sthAna dete hue jana sAdhAraNa ke lie upayogI banAyA hai| isI ke sAtha ye mudrAe~ kisI paramparA vizeSa se bhI sambandhita nahIM hai| isa taraha uparokta sAtoM khaNDa meM mudrAoM kA jo krama rakhA gayA hai vaha pAThakoM ke sugama bodha ke lie hai| isase mudrAoM kI zreSThatA yA laghutA kA nirNaya nahIM karanA cAhie, kyoMki svarUpata: pratyeka mudrA apane Apa meM sarvottama hai| kintu prayoktA ke anusAra jo jisake lie vizeSa phAyadA karatI hai vaha zreSTha ho jAtI hai| Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra yahA~ yaha bhI ullekhanIya hai ki yaha zodha kArya kevala vidhi svarUpa taka hI sImita nahIM hai| isameM pratyeka mudrA kA zabdArtha, uddezya, unake suprabhAva, pratIkAtmaka artha, kaunasI mudrA kisa prasaMga meM kI jAye Adi mahattvapUrNa tathyoM ko bhI ujAgara kiyA gayA hai jisase yaha zodha kArya jJAna pipAsuoM ke lie saMjIvanI auSadhi rUpa siddha ho skegaa| ...155 prasaMgAnusAra mudrA citroM ke sambandha meM yaha kahanA Avazyaka hai ki citroM ko banAte samaya pUrNa sAvadhAnI rakhI gayI hai phira bhI usameM truTiyA~ rahanA saMbhava hai| kyoMki hAtha se mudrA banAkara dikhAne evaM usake citra ko banAne vAle kI dRSTi aura samajha meM antara ho sakatA hai| citra ke mAdhyama se pratyeka pahalU ko spaSTataH darzAnA saMbhava nahIM hotA, kyoMki paribhASAnusAra hAtha kA jhukAva, mor3anA Adi abhyAsa pUrvaka hI A sakatA hai| prAcIna granthoM meM prApta mudrAoM ke varNana ko samajhane meM aura grantha karttA ke abhiprAya meM antara hone se koI mudrA galata bana gaI ho to kSamAprArthI huuN| yahA~ nimna binduoM para bhI dhyAna denA jarUrI hai 1. hamAre dvArA darzAe gae mudrA citroM ke aMtargata kucha mudrAoM meM dAyA~ hAtha darzaka ke dekhane ke hisAba se mAnA gayA hai tathA kucha mudrAoM meM dAyA~ hAtha prayoktA ke anusAra darzAyA gayA hai| 2. kucha mudrAe~ bAhara kI tarapha dikhAne kI hai unameM citrakAra ne mudrA banAte samaya vaha Pose apane mukha kI tarapha dikhA diyA hai| 3. kucha mudrAoM meM eka hAtha ko pArzva meM dikhAnA hai use spaSTa darzAne ke lie pArzva meM na dikhAkara thor3A sAmane kI tarapha dikhAyA hai| 4. kucha mudrAe~ svarUpa ke anusAra dikhAI nahIM jA sakatI hai ata: unakI yathAvata AkRtiyA~ nahIM bana pAI hai| 5. kucha mudrAe~ svarUpa ke anusAra banane ke bAvajUda bhI citroM meM spaSTatA nahIM ubhara pAI haiN| 6. kucha mudrAoM ke citra atyanta kaThina hone se nahIM bana pAe haiN| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156... zodha prabandha sAra khaNDa - 15 mudrA vijJAna eka anusaMdhAna maulika saMdarbhoM meM mudrA yoga eka abhUtapUrva sAdhanA hai| pratyeka kSetra meM isakI mahattA svIkAra kI gaI hai| adhyAtma ke kSetra meM mudrA kI jitanI mahattA hai utanI hI AvazyakatA usakI vijJAna aura bhautika saMdarbhoM meM bhI hai| meM khaNDa-15 mudrA vijJAna kI isI vyApakatA ko siddha karatA hai| isa khaNDa mudrA vijJAna kI prAthamika bhUmikA ke viSaya meM carcA kI gaI hai| yahA~ mudrA ke sAmAnya svarUpa tathA usake vividha pakSoM ko ujAgara karate hue usake rahasyAtmaka evaM aitihAsika tathyoM ko udghATita kiyA hai| yaha khaNDa Age ke cha: khaNDoM ( 16-21 ) ke lie mukhya bhUmikA rUpa hai| isI ke sAtha isameM una khaNDoM kA svarUpa evaM usakA pramukha paricaya bhI diyA gayA hai| yaha khaNDa pA~ca adhyAyoM meM vibhAjita hai / prathama adhyAya mudrA kA svarUpa evaM usakI sAmAjika avadhAraNAoM ko spaSTa karatA hai| isa adhyAya meM vibhinna granthoM ke AdhAra para mudrA ke bhinna-bhinna artha batalAte hue usakI vyavahAra evaM adhyAtma pradhAna paribhASAoM ko spaSTa kiyA hai| isa adhyAya lekhana kA mukhya hetu mudrAoM ke mArmika svarUpa se paricita karavAte hue jana sAmAnya ko unake prayoga hetu rUcivaMta banAnA hai / isa khaNDa ke dvitIya adhyAya meM mudrA prayoga ke rahasyAtmaka pakSoM ko udghATita kiyA hai| mudrAoM kA kSetra atyaMta vyApaka hai ataH sarvaprathama isameM prayojana Adi ke AdhAra para mudrA ke vibhinna prakAroM kI carcA kI gaI hai| tadanusAra vibhinna prasiddha granthoM kA mudrA yoga ke viSaya meM kyA abhimata hai ? mudrA yoga kI mahattA kyoM hai ? Adi ko spaSTa kiyA hai| isase mudrA vijJAna kI prAmANikatA evaM prAcInatA siddha hotI hai| isake bAda Aja ke vaijJAnika yuga meM jIvana ke sarvatomukhI abhyAsa ke lie mudrA yoga kI AvazyakatA evaM upAdeyatA ko prastuta kiyA hai| vibhinna yaugika sAdhanAoM meM mudrAoM kA mahattva evaM AvazyakatA kisa prakAra rahI huI hai ? tathA kisa prakAra mudrA yoga samasta yaugika sAdhanAoM ko pUrNatA pradAna karatA hai ? Adi kA mArmika vivaraNa prastuta Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...157 kiyA hai| anta meM mudrA sAdhanA se vyakti ko hone vAle lAbha evaM tatsambandhI kucha rahasyAtmaka pakSoM ko ujAgara kiyA hai| isa adhyAya lekhana kA mukhya hetu mudrAoM kI mahattA, AvazyakatA evaM sAmarthya ko prakaTa karanA hai| tRtIya adhyAya meM mudrA yoga kA aitihAsika anusaMdhAna kiyA gayA hai| bhAratIya saMskRti meM mudrAoM kI avadhAraNA prAcya kAla se dekhI jAtI hai| pUrvakAla meM jaba bhASA kA samucita vikAsa nahIM huA thA taba mudrAyoga eka mAtra vicAroM ke saMpreSaNa kA mukhya sAdhana thaa| carcita adhyAya meM mukhya rUpa se mudrA kA udbhava kaba, kina sthitiyoM meM huA? vibhinna dharma paramparAoM meM isakA astitva kisa rUpa meM hai? bhinna-bhinna paramparAoM meM isakA mahattva kyoM hai? vartamAna meM isakA prayoga upacAra ke kSetra meM sarvAdhika kyoM? aise kaI binduoM para vicAra kiyA gayA hai| isa anuciMtana ke mAdhyama se mudrAoM kI sarvakAlikatA evaM sarvagrAhyatA ko suspaSTa kiyA gayA hai| ___mudrA vijJAna eka vizva vistRta vidyA hai| sarvatra isakA samAdara evaM samAcaraNa eka lAbhakArI sarvAMgINa sAdhanA ke rUpa meM kiyA jAtA hai| vividha bhAratIya paramparAe~ ho athavA anya videzI dharma saMpradAya, adhyAtma kA kSetra ho yA kalA kA kSetra, Adhunika jIvanazailI ho athavA prAcIna sabhyatA sabhI meM mudrAoM kA upayoga evaM mahattva yathAvata hai| isI satya ko paripuSTa karane hetu jaina evaM jainetara paramparA meM upalabdha mudrAoM kI sUcI dete hue usakA tulanAtmaka adhyayana caturtha adhyAya meM prastuta kiyA gayA hai| yaha adhyAya vividha paramparAoM meM mudrA yoga kI vyApakatA ko prakAzita karatA hai| ___ isa pandrahaveM khaNDa kA aMtima pA~cavAM adhyAya upasaMhAra rUpa meM varNita hai| mudrA manuSya kI svAbhAvika pravRtti hai| yaha vyakti ke mana, vacana, kAyA dvArA abhivyakta hotI hai tathA zarIra ke bAhya evaM AbhyaMtara samakSa ghaTakoM ko prabhAvita karatI hai| isa adhyAya meM mudrA zabda kA vizleSaNa karate hue usake vibhinna artha evaM unake prayojana batAe gae haiN| mudrA yoga kI mUlyavattA ko darzAne hetu mAnava zarIra ke sAtha mudrAoM ke sambandha ko spaSTa kiyA hai| sAtha hI adhyayana kI dRSTi se isake vibhAgIkaraNa Adi kI carcA kI gaI hai| isa prakAra zodha prabandha ke caturtha Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158...zodha prabandha sAra bhAga kA prathama khaNDa mudrA yoga kI jAnakArI ke lie eka Short encyclopedia hai| Age ke khaNDoM kI saMkSipta pRSTha bhUmi hai| sAdhanA meM siddhi prApta karane hetu sahayogI caraNa hai| isa khaNDa ke mAdhyama se Ama janatA mudrA yoga se paricita ho pAeM tathA apane dainika jIvana meM isa sAdhanA ke dvArA vividha kSetroM meM aicchika lAbha prApta kara pAeM yahI laghu prayAsa kiyA hai| khaNDa-16 nATya mudrAoM kA manovaijJAnika anuzIlana mudrA yoga para isa zodha kArya ko gati dete hue solahaveM khaNDa meM nATyakalA saMbaMdhI mudrAoM ke mahattva, usake vikAsa Adi para carcA kI hai| khaNDa-15 meM mudrA yoga ke Avazyaka suvistRta paricaya ke bAda sarvaprathama nATya mudrAoM ko sthAna kyoM diyA gayA? isakI carcA hama pUrva meM vividha khaNDoM kA nirUpaNa karate samaya kara cuke haiN| vividha kalAoM meM nATya kalA kA apratima sthAna hai| Adi kAla se ise vizva saMskRti kI prAcInatama dharohara ke rUpa meM svIkRta kiyA gayA hai| nATya kalA kA vikAsa manuSya kI svAbhAvika pravRtti ke rUpa meM huaa| pUrvakAla se apane AnaMda, harSa Adi kI abhivyakti hetu manuSya ne nRtya, nATaka, saMgIta Adi kA sahArA liyA hai| nATya meM vAcika evaM kAyika abhinaya ke sAtha hasta mudrAoM se rahasyamaya artha kI abhivyakti kI jAtI hai| ___mudrAoM kA mUla evaM artha pUrNa svarUpa nATyakalA meM hI abhivyakta hotA hai| bhAratIya vidvAnoM ne isa kalA ko akSuNNa banAe rakhane evaM isake mahattva ko digdarzita karane hetu aneka nATya zAstroM kI racanA kI hai| aitihAsika pramANoM se avagata hotA hai ki nATya zAstra ke Adi kartA bharatamuni IsA pUrva prathama / dvitIya zatAbdI ke the| vahIM se nATya mudrAoM ke aitihAsika ullekha prApta hote haiN| nATya mudrAoM kA prayoga mAtra nATya kalA meM hI nahIM apitu hamAre dainika jIvana meM bhI nitya prati dekhA jAtA hai| nATya kalA meM manuSya ke vibhinna bhAvoM kI hubahu abhivyakti kI jAtI hai aura kahIM na kahIM yaha abhivyakti hamAre dainika jIvana zailI se hI prabhAvita hai| Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ... 159 yadi jaina vicAraNA se ciMtana kareM to bhagavAna RSabhadeva ne bharata khaMDa meM karma yuga kA prAraMbha karate hue vividha kalAoM kA zikSaNa diyA usI meM se eka nATya kalA bhI thii| saMbhavata: nATyakalA kA saMbaMdha bhagavAna RSabhadeva ke putra bharata cakravartI se bhI ho sakatA hai| ataH vividha paramparAoM meM prApta mudrAoM meM sarvaprathama nATya mudrAoM kA ullekha kiyA hai| isa viSaya para zodha karane kI AvazyakatA evaM upAdeyatA ke sambandha meM pUrva hI carcA kara cuke haiN| yaha zodha khaNDa sAta adhyAyoM meM upavibhAjita hai| isa khaNDa meM bharata ke nATyazAstra Adi granthoM meM prApta mudrAoM kA anuzIlana kiyA gayA hai| prathama adhyAya meM mudrA ke vibhinna prabhAvoM kA pratipAdana kiyA hai| mudrA eka aisI yoga paddhati hai jisake mAdhyama se prAcIna sAdhakoM evaM dArzanikoM kI anubhUti se saMprApta bodha evaM sAdhanA paddhati ko Adhunika tathA vaijJAnika saMdarbhoM meM pratipAdita kiyA jA sakatA hai| isa prAcya vidyA kA prayoga vartamAna meM eka naI dizA pradAna kara sakatA hai| Aja sampUrNa vizva meM vividha pariprekSyoM meM ubhara rahI samasyAoM kA samAdhAna isa eka vidyA ke dvArA ho sakatA hai| mudrA sAdhanA hamAre dainandina prayoga kI vidhi hai isakA niyamita vidhivata upayoga vibhinna kSetroM meM lAbha pradAna kara sakatA hai| isI tathya ko dhyAna meM rakhakara prastuta adhyAya meM mudrAoM se prabhAvita sapta cakrAdi ke viziSTa prabhAvoM kI carcA kI hai| isake antargata sapta cakra, anta:srAvI granthiyA~, caitanya kendra evaM paMca tattva Adi ko mudrA prayoga dvArA kisa prakAra sakriya evaM saMtulita kiyA jA sakatA hai ? hamAre zarIra ko yaha kisa rUpa meM prabhAvita karate haiM? evaM mudrA prayoga dvArA inameM kyA parivartana lAe jA sakate haiM? Adi kA maulika evaM vizeSajJoM dvArA jJApita sAra svarUpa prastuta kiyA hai| adhyAya ke anta meM mudrA prayoga ko sarala evaM supariNAmayukta banAne ke lie mudrA prayoga ke niyama - upaniyama evaM Avazyaka jAnakArI kA bhI vivecana kiyA hai| yaha adhyAya mudrA prayoga meM hamArI jAgRti evaM abhirUci bar3hAte hue mudrA vijJAna kI akSuNNatA meM sahAyabhUta bane yaha Antarika prayAsa kiyA hai| Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160... zodha prabandha sAra dvitIya adhyAya meM sabase prAcIna bharatamuni racita nATya zAstra kI mudrAoM kA svarUpa, prayojana evaM unake lAbha batAe gae haiN| bharata nATyam bhAratIya nRtya kalAoM meM prasiddha evaM prAcIna kalA hai| isase saMdarbhita nATya zAstra kI mudrAoM ko 1. asaMyukta hasta mudrA 2. saMyukta hasta mudrA evaM 3. nRttahasta mudrA ina tIna bhAgoM meM vibhAjita kiyA jA sakatA hai| isa adhyAya meM 'da mirara oNpha gezcara' evaM 'bharata nATya zAstra' donoM meM ullekhita mudrAoM kA sacitra svarUpa varNana kiyA gayA hai| donoM granthoM meM yadyapi mudrAe~ samAna Azaya ke sAtha prApta hotI hai parantu svarUpa meM kiMcida bhinnatA pAI jAtI hai| isa adhyAya meM mudrAoM ke svarUpa varNana ke sAtha zarIra ke vibhinna avayavoM para usake lAbha Adi kI carcA kI gaI hai| isa adhyAya kA dhyeya nATya mudrAoM ko manoraMjaka ke sAtha sarvAMgINa vikAsa meM hetubhUta banAte hue diganta vyApI banAnA hai / purANa bhAratIya sAhitya kI eka anamola kRti hai / isI prakAra kaI aise sAhitya graMtha haiM jinakA mukhya saMbaMdha adhyAtma yA anya viSayoM se hai paraMtu unameM mudrAoM kA bhI ullekha prApta hotA hai| vivecya graMtha mudrA yoga kI vyApakatA ke paricAyaka haiN| aise hI viSNu dharmottara purANa Adi kucha granthoM meM prApta mudrAoM kA ullekha tRtIya adhyAya meM kiyA gayA hai| isa adhyAya meM varNita adhikAMza mudrAoM kA svarUpa bharata nATya ke samAna hI hai| isameM prAya: unhIM mudrAoM kA nAmollekha kiyA gayA hai| isa varNana se mudrAoM kA vistRta svarUpa jJAta hotA hai| isa khaNDa ke caturtha adhyAya meM abhinaya darpaNa meM varNita atirikta mudrAoM ke suprabhAvoM kA varNana kiyA gayA hai| abhinaya darpaNa nandikezvara kRta nATya sambandhI asAdhAraNa grantha mAnA jAtA hai| isameM nATya sambandhI mudrAoM kA suvistRta vivecana hai| isa grantha meM ullekhita mudrAoM meM se kucha mudrAoM kA svarUpa bharata nATya se bhinna haiM evaM kucha atirikta mudrAoM kA bhI ullekha kiyA gayA hai| isa adhyAya kA lakSya prAcya granthoM ko samAja meM upadarzita kara unheM cirasmaraNIya banAnA tathA unake jJAna ko jana jIvana meM Acarita karavAnA hai| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...161 pA~caveM adhyAya meM bhAratIya paramparA meM pracalita mudrAoM kI vidhi evaM uddezya kA varNana kiyA gayA hai| kisI bhI kArya kI zurUAta karane ke bAda kAlAntara meM usakA svarUpa vistAra ko prApta karatA hI hai| isakA eka kAraNa hai ki kevalI puruSoM ke atirikta kisI kA bhI jJAna paripUrNa nahIM hotaa| jo pUrNa na ho usameM parivartana evaM parivardhana hotA hI hai| bhAratIya paramparA meM bharata nATya zAstra se prAraMbha huI nATya kalA ke sAtha kAlAntara meM aneka nAma judd'e| kSaNai:-kSaNaiH aneka naI mudrAoM kA samAveza isameM huaa| unhIM mudrAoM kA ullekha isa adhyAya meM kiyA gayA hai| ___ isa adhyAya meM 96 sAmAnya mudrAe~, 12 sambandha sUcaka mudrAe~ evaM 9 avatAra sambandhI mudrAoM kA vistRta ullekha kiyA hai| sAtha hI unakI sAdhanA se prApta supariNAmoM kA bhI varNana kiyA hai| bhAratIya zilpakalA evaM mUrtikalA ke vaiziSTya kI khyAti sampUrNa vizva meM hai| bhAratIya maMdira kalAkArI ke bejor3a namUne rahe haiN| mudrAoM kI prAcInatA ko siddha karane hetu inakA viziSTa yogadAna bhAratIya sAhitya paramparA meM rahA hai| prAya: zilpa zAstra se jur3I hara pratimA meM koI na koI mudrA prApta ho hI jAtI hai| T.A. Gopinath Rao ne Elements of Hindu Iconography meM isakA vizada sapramANa ullekha bhI kiyA hai| SaSThama adhyAya meM zilpakalA evaM mUrtikalA meM prApta mudrAoM kA ullekha kiyA hai| yaha varNana hameM apane Asa-pAsa ke vAtAvaraNa meM mudrA vijJAna kI pahacAna karavAegA evaM hamArI dRSTi ko isa viSaya meM sakriya kregaa| aMtima saptama adhyAya meM upasaMhAra ke rUpa meM nRtyakalA se sambandhI mudrAoM dvArA bhautika evaM AdhyAtmika cikitsA kaise kI jA sakatI hai? isakA varNana kiyA hai| vibhinna zArIrika, mAnasika evaM AdhyAtmika samasyAoM meM kauna sI mudrA kI sAdhanA lAbhaprada ho sakatI hai| isakA varNana cikitsakoM dvArA prayoga karake unake dvArA prApta pariNAmoM ke AdhAra para kiyA gayA hai| isa adhyAya kA lakSya Aja kI Adhunika pIr3hI ko hamArI prAcya sabhyatA evaM saMskRti kI ora AkarSita karanA hai| Aja kisI bhI kriyA, vastu yA vyakti ko tabhI jIvana meM apanAyA jAtA hai jaba usase koI pratyakSa evaM tvarita lAbha Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162...zodha prabandha sAra prApta hone kI saMbhAvanA ho| mudrA yoga iMjekzana kI bhA~ti tvarita lAbha kara sakatA hai yadi usakI samucita sAdhanA kI jaae| nATya mudrAoM kA prayoga sAmAnya dinacaryA meM to hotA hI hai| sAtha hI nRtya, kalA maMca Adi meM bhI dekhA jAtA hai| vizvavikhyAta nATyakalA kI upAdeyatA ko aura adhika vardhita karane meM yaha sahAyabhUta hogaa| isI ke sAtha mudrAoM kI aitihAsikatA evaM guNAdhikatA se pahacAna karavAte hue unake upayoga ko vizvavyApI bnaaegaa| khaNDa-17 jaina mudrA yoga kI vaijJAnika evaM Adhunika samIkSA ___mudrA yoga jaina vidhi-vidhAnoM kA mukhya aMga hai| yadi Agama sAhitya kA AloDana kareM to kahIM-kahIM para kucha mukhya ArAdhanAoM ke lie kucha viziSTa mudrAoM kA nirdeza prApta hotA hai| pUrvAcAryoM dvArA pratyeka kriyA kA gaMphana aneka bAra prayoga karane ke pazcAta gItArtha muniyoM ke nirdeza anusAra huA hai| jaina pratimAoM meM bhI madrA darzana hote haiM ata: jitanA prAcIna jaina pratimAoM kA itihAsa hai utanA hI prAcIna hai jaina mudrAoM kA itihaas| yadi aura bhI adhika gaharAI se ciMtana kareM to yaha mudrAe~ tIrthaMkara paramAtmA se sambandhita hai ata: jaba se tIrthaMkara arthAta jina dharma kA astitva hai tabhI se mudrAoM kA bhI astitva jaina dharma meM susiddha hai| Agama sAhitya meM mudrA viSayaka ullekha sImita hai| madhyakAla ke antima par3AvoM meM jainAcAryoM dvArA mudrAoM para vistRta lekhanI calAI gii| isakA eka mukhya kAraNa rahA usa samaya meM bar3hate vidhi-vidhaan| jaina dharma nivRtti mUlaka mAnA jAtA hai paraMtu sAmAjika evaM laukika prabhAvoM ke tahata usameM kAlagata kaI parivartana aae| vidhi-vidhAnoM kI abhivRddhi ke sAtha tatsambandhI anya sAmagrI meM bhI vardhana huaa| mudrA usI kA eka aMga hai| yadi jaina sAhitya meM mudrA viSayaka sAhitya kA vibhAgIkaraNa kiyA jAe to bahuta vizada sAhitya upalabdha nahIM hotaa| kaI vidhi-vidhAnoM ke graMtha meM eka vibhAga isase sambandhita hai to kahIM-kahIM para kucha mudrAoM ke prayoga kA nirdeza hai| vidhimArgaprapA, AcAradinakara, kalyANakalikA Adi vidhi-vidhAna pramukha granthoM meM mudrAoM kA vistRta ullekha hai| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...163 __ mudrA prakaraNa evaM mudrA vidhi nAmaka do racanAe~ svataMtra rUpa se madrA prayoga para hI racita prApta huI hai| vartamAna meM prekSAdhyAna Adi ke antargata kucha nUtana mudrAoM kA varNana prApta hotA hai| yadi ina mudrAoM kA gaharAI se adhyayana kareM to aneka rahasyapaTa udghATita hote haiN| pratyeka mudrA saprayojana kisI bhI vidhAna se jor3I gaI hai| usa vidhAna meM triyoga rUpa se jur3Ava hone meM mudrAe~ atyanta mahattvapUrNa siddha hotI haiN| isI ke sAtha mudrA sAdhanA zarIra ke vibhinna taMtroM ko sakriya evaM saMtulita karatI hai| manovaijJAnika stara para bhI mudrA sAdhanA kA AzcaryakArI prabhAva dekhA jAtA hai| isakA anubhava hama apane dainandina jIvana meM bhI karate haiN| isI prabhAva ko dhyAna meM rakhakara jainAcAryoM ne pratyeka kriyA ke sAtha kisI na kisI mudrA kA ullekha kiyA hai jo usa kArya kI siddhi meM sahAyaka banatI hai| __ mudrA vijJAna kA vistRta adhyayana karate hue jaina mudrA vijJAna ko cauthe bhAga ke tIsare upakhaNDa arthAta satrahaveM khaNDa ke rUpa meM vivecita kiyA hai| isa khaNDa meM jaina paramparA kI mudrAoM kA samIkSAtmaka adhyayana karate hue use pA~ca adhyAyoM meM prastuta kiyA hai| prathama adhyAya pUrvokta khaNDa-16 ke prathama adhyAya ke samAna hI hai| isameM mudrA prayoga ke vibhinna prabhAva batalAe gae haiN| dvitIya adhyAya meM 14vIM zatI ke mahAna AcArya jinaprabhasUri dvArA racita vidhimArgaprapA kI lagabhaga 75 mudrAoM kA soddezya svarUpa evaM usake prabhAvoM kI carcA kI gaI hai| jaina vidhi-vidhAna sambandhI granthoM meM vidhimArgaprapA atyaMta mahattvapUrNa grantha hai| vartamAna pracalita adhikAMza vidhi-vidhAna isI ke AdhAra para karavAe jAte haiN| ___ isa grantha meM ullekhita mudrAoM kA prayoga vibhinna kAryoM ke lie hotA hai| zarIra, sthAna, vAtAvaraNa, hRdaya Adi kI zuddhi hetu kucha mudrAoM kA ullekha hai to kucha devI-devatAoM ko Amantrita karane hetu upayoga kI jAtI hai| aise hI aneka prayojana ina mudrAoM ke prayoga ke pIche samAhita hai| isa adhyAya meM una mudrAoM kA suvistRta svarUpa, usakI vidhi, sAdhanA se prApta sapariNAma evaM mudrA dhAraNa karane ke viziSTa prayojanoM kA bhI ullekha kiyA hai| isa adhyAya ke mAdhyama se vidhi-vidhAnoM ke abhiprAya kA spaSTIkaraNa hogA tathA una vidhi-vidhAnoM meM AMtarika jur3Ava ho paaegaa| isI ke sAtha una vidhAnoM kI samyaka siddhi bhI ho paaegii| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164...zodha prabandha sAra isa khaNDa ke tRtIya adhyAya meM 15vIM zatI ke diggajAcArya zrI vardhamAnasUri dvArA ullekhita mudrAoM kA rahasyapUrNa vizleSaNa kiyA hai| vidhividhAna sambandhI racanAoM ke pariprekSya meM AcArya vardhamAnasUri kA krAMtikArI yogadAna rahA hai| unhoMne pUrva granthoM meM ullekhita mudrAoM kA vistRta vivecana karate hae vidhi-vidhAna meM upayogI mudrAoM kA bhI savistAra ullekha kiyA hai| isa adhyAya meM AcAradinakara nirdiSTa 23 mudrAoM kA rahasyodghATaka sacitra varNana kiyA hai| isa vivaraNa ke mAdhyama se mudrA prayoga ke laukika evaM lokottara pariNAmoM kI anubhUti ho sake evaM vidhi-vidhAnoM ke prati vyApta bhrAnta mAnyatAe~ samApta ho sake yahI prayAsa kiyA hai| __caturtha adhyAya meM prAcIna-arvAcIna granthoM meM upalabdha zAtAdhika mudrAoM kA prabhAvI varNana kiyA gayA hai| isameM mukhya rUpa se mudrA vidhi evaM mudrA prakaraNa ina dvaya granthoM meM prApta mudrAoM kA sasvarUpa citrAMkita vistRta varNana hai| pratiSThA, pUjana, mahApUjana, dIkSA Adi vividha dhArmika prasaMgoM meM bhinna-bhinna bhAvoM kI abhivyakti hetu ina mudrAoM kA prayoga kiyA jAtA hai| isa adhyAya lekhana ke pIche mukhya rUpa se vividha jaina mudrAoM kA svarUpa abhivyakta kara unheM jana upayogI evaM pracalita karane kA lakSya rahA huA hai| inhIM prayAsoM ke mAdhyama se jaina sAdhanA paddhati jana sAdhanA paddhati bana sakatI ___ paMcama adhyAya upasaMhAra ke rUpa meM nirupita hai| isa adhyAya meM mudrAoM kA Adhunika pariprekSya meM adhyayana karate hue rogopacAra upayogI jaina mudrAoM kA ullekha kiyA gayA hai| manuSya zarIra rogoM kA piNDa hai| sAr3he tIna karor3a roma-rAjI meM pratyeka roma meM paune do roga chipe hue haiN| kaba, kaunasA roga kisa nimitta se prakaTa ho jAe koI nahIM jaantaa| dharmAcAryoM ne isa satya ko anubhUta kiyA evaM vividha sAdhanAtmaka prayoga karake una samasyAoM ke samAdhAna karane kA bhI prayatna kiyaa| pA~caveM adhyAya meM mudrA rUpI yoga sAdhanA ke mAdhyama se daihika svacchatA, vaicArika UrdhvatA evaM mAnasika zAMtatA pAne kA prayAsa kiyA hai| ___ yaha khaNDa vidhi-vidhAna aura kriyAkAMDa ko nirarthaka evaM aprAsaMgika mAnane vAle yuvA varga ke lie Alarm clock ke samAna jAgane kA sUcaka hogaa| Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...165 isakI vaividhyapUrNa upayogitA isake pracAra-prasAra evaM janagrAhyatA meM sahAyaka bnegii| Adhunika cikitsA paddhati ke lie isake prayogAtmaka pariNAma varadAna rUpa siddha hoNge| ___ mudrA yoga ke isa adhyayana ko Age bar3hAte hue khaNDa-18 meM hindU mudrAoM kA vivecana kiyA hai| khaNDa-18 hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM hindU paramparA vizva meM sanAtana paramparA ke rUpa meM jAnI pahacAnI jAtI hai| prAgaitihAsika kAla se isake astitva ke pramANa prApta hote haiN| yaha eka adhyAtma pradhAna saMpradAya hai| pratyeka dharma saMpradAya kA prANa tattva hotI hai usakI pUjA-upAsanA pddhti| vividha sthAnoM evaM hajAroM logoM ke AcaraNa meM ekarUpatA rakhane hetu aneka niyamabaddha viziSTa prakriyAe~ nirdiSTa hai| isa vidhi prakriyA meM mudrA prayoga kA svataMtra sthAna hai| ___ hindU paramparAvartI vividha dhArmika anuSThAna jaise ki sUrya namaskAra, maMtra snAna, pUjA, havana Adi meM anekazaH mudrAoM kA prayoga hotA hai| paraMtu adhikAMza Aryavarga isakI prayoga vidhi evaM pariNAma Adi se anabhijJa haiN| kaI loga mAtra pUrva paramparA ke anukaraNa rUpa athavA dekhA-dekhI kriyAoM kA aMdhAnukaraNa karate haiN| saMbhavataH isI kAraNa AdhyAtmika sAdhanAoM kA yathocita pariNAma prApta nahIM hotaa| gItA, mahAbhArata Adi granthoM meM bhagavAna zrIkRSNa, maryAdA pratipAlaka zrIrAma Adi avatAra puruSoM dvArA mudrAoM ko dhAraNa karane kA ullekha hai| devI-devatAoM ke viSaya meM bhI aneka mudrAoM kA varNana milatA hai| hindU dharma meM mudrAoM kI aitihAsikatA evaM prayoga susiddha hai| hindu dharma ke granthoM meM bhI aneka sthAnoM para mudrA prayoga ke ullekha prApta hote hai| hindU arthAta vaidika paramparA evaM zramaNa paramparA meM nikaTatApUrNa saMbaMdha rahe haiN| kaI kriyAoM meM donoM para eka dUsare kA prabhAva parilakSita hotA hai| kaI mudrAe~ donoM paramparAoM meM Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166...zodha prabandha sAra viziSTa rUpa se Acarita kI jAtI hai| inhIM saba tathyoM ko dhyAna meM rakhate hue evaM jaina vidhi-vidhAnoM kA zodha karate hue hindU paramparA meM prayukta mudrAoM para bhI adhyayana kiyaa| usakA sAra rUpa khaNDa-18 ke rUpa meM Apake samakSa prastuta hai| mudrA yoga sambandhI yaha caturtha upakhaNDa sAta adhyAyoM meM vargIkRta hai| ina sAta adhyAyoM ke mAdhyama se hindU paramparA meM upayogI pracalita mudrAoM kI upAdeyatA sAdhanA evaM cikitsA ke kSetra meM siddha karane kA prayAsa kiyA hai| prathama adhyAya meM mudrA prayoga ke dvArA zarIra ke sUkSma zakti sthAnoM para kyA prabhAva par3atA hai? isakI carcA kI gaI hai| yaha varNana khaNDa-16 ke prathama adhyAya ke samAna hI hai| dvitIya adhyAya hindU paramparA sambandhI vividha kAryoM hetu prayukta mudrAoM ke prAsaMgika svarUpa kA varNana karatA hai| isa adhyAya meM devI-devatAoM dvArA dhAraNa kI gaI, unheM prasanna karane ke lie dhAraNa kI jAne vAlI evaM anya dharma evaM sAmAnya kArya meM upayogI mudrAoM kA sacitra nirUpaNa kiyA hai| isI ke sAtha mudrA nirmANa vidhi evaM usake dvArA prabhAvita sapta cakra Adi bhI vizeSajJoM dvArA kie gae anusaMdhAna ke AdhAra para batAe gae haiN| yaha adhyAya vividha mudrAoM kI upayogitA evaM arthavattA ko siddha karatA hai| tRtIya adhyAya meM hindU dharma ke prAcIna evaM pracalita granthoM meM ullekhita mudrAoM kA sacitra svarUpa varNana kiyA hai| ina mudrAoM kA prayoga vividha sAdhanAoM evaM devI-devatAoM ke svarUpa Adi ko abhivyakta karane hetu kiyA jAtA hai| ___ yaha adhyAya pUrvakAlIna granthoM meM varNita mudrAoM ke astiva ke mAdhyama se mudrA vijJAna kI prAcyatA evaM hindU sAdhanA paddhati meM usakI AvazyakatA ko susiddha karatA hai| gAyatrI jApa sAdhanA hindU dharma kI eka ati pracalita kriyA sAdhanA hai| isakA prayoga AdhyAtmika samRddhi evaM laukika siddhiyoM kI prApti hetu kiyA jAtA hai| isI mukhyatA ko pradarzita karane hetu cauthe adhyAya meM gAyatrI jApa sAdhanA evaM saMdhyA karma Adi meM upayogI mudrAoM kI rahasyamayI vidhiyoM kA ullekha kiyA gayA hai| ___sAmAnyataH isa adhyAya meM gAyatrI jApa sambandhI 32 mudrAoM ke nirmANa kI vidhi, citra evaM unakI sAdhanA dvArA zArIrika stara para prApta pariNAmoM kI carcA kI gaI hai| Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...167 yaha varNana sAdhakoM ko sAdhanA meM aura adhika ekAgra evaM samarpita banAte hue yuvA pIr3hI ke jur3Ava meM sahayogI banegA yaha apekSA karate haiN| pUjA-upAsanA bhAratIya saMskRti kI mUla pahacAna hai| Aja bhI saMdhyA ke samaya gaMgA taTa para zaMkha evaM ghaMToM kA nAda sunAI detA hai| mandiroM meM AratI ke svara guMjita hote haiM evaM paMDitoM ke mukha para maMtra raTana sunAI dene lagatA hai| ina saba meM eka pramukha kriyA hai mudrA pryog| khaNDa-18 ke pA~caveM adhyAya meM pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhi batAI gaI hai| isa adhyAya meM SaDaMganyAsa, jIvanyAsa, karanyAsa, mAtRkAnyAsa pUjopacAra, dhyAna Adi sambandhI mudrAoM kA suvistRta vivecana kiyA gayA hai| ____yaha ullekha yoga sAdhakoM ke lie mahattvapUrNa siddha ho sakatA hai| isa adhyAya meM varNita mudrA vidhiyA~ tatsambandhI pariNAma evaM mudrA citra isa sAdhanA ko aura bhI adhika sarala banAte haiN| SaSThama adhyAya meM una mudrAoM ko rekhAMkita kiyA hai jo bauddha evaM hindU paramparAoM meM samAna rUpa se pracalita evaM Acarita hai| hindU evaM bauddha paramparA meM aneka sAmyatAe~ dekhI jAtI hai| yadyapi donoM saMskRtiyA~ alaga-alaga hai paraMtu donoM meM parasparika saMbaMdha pUrva kAla se rahA hai| isI sAmyatA ko SaSTama adhyAya meM puSTa kiyA gayA hai| isa adhyAya meM ullekhita mudrAe~ dharma sAdhanA meM to sahayogI banatI hI hai| sAtha hI aneka mAnasika evaM zArIrika upalabdhiyA~ bhI karavAtI hai| ____ yaha adhyAya hindU paramparA kI hI nahIM bauddha paramparA ke sAdhakoM ko bhI AkarSita karegA evaM unake AcaraNa hetu prerita kregaa| isa khaNDa kA antima adhyAya upasaMhAra rUpa meM varNita hai| mudrA sAdhanA kA mukhya utsa yadyapi AdhyAtmika utkarSa kI prApti hai paraMtu khetI karate hue dhAnya ke sAtha ghAsa-phUsa to svayameva hI prApta ho jAte haiN| usI taraha mudrA sAdhanA ke dvArA Atmika zuddha svarUpa kI prApti ke sAtha-sAtha zArIrika svasthatA, mAnasika ekAgratA, bauddhika uccatA Adi svataH hI prApta ho jAtI haiN| ___ isa taraha saptama adhyAya meM mudrA sAdhanA ke AdhyAtmika evaM bhautika supariNAma rUpa hone vAle roga-nivAraNa kI sUcI prastuta kI gaI hai| Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168... zodha prabandha sAra isa adhyAya meM varNita jAnakArI ke mAdhyama se Ama jana samudAya dhArmika sAdhanAoM kA mUlya vividha pariprekSya meM jAna paaegaa| yaha khaNDa bhAratIya sabhyatA kI sazakta AdhArabhUta hindU paramparA kI maulikatA, sAdhanA kI sarvAMgINatA, jana kalyANa ke prati kaTibaddhatA Adi ko puSTa karatI hai| bhautika sAdhanoM kI ora AkRSTa ho rahe vartamAna samAja ko punaH dharma mArga kI ora prerita karane meM yaha kRti cumbaka kA kArya kregii| khaNDa-19 bauddha paramparA meM pracalita mudrAoM kA rahasyAtmaka parizIlana mudrA yoga para cala rahI isa zodha zrRMkhalA ke antargata cauthe bhAga ke pA~caveM upakhaNDa ke rUpa meM bauddha paramparAoM meM pracalita mudrAoM kA rahasyAtmaka parizIlana kiyA gayA hai| isa vizva meM pracalita dharma paramparAoM meM bauddha dharma kA apanA garimApUrNa sthAna hai| Aja eka vizAla jana samudAya isa dharma paramparA kA anuyAyI hai| bhArata meM yadyapi zramaNa saMskRti meM bauddha evaM jaina dharma donoM kA udbhava huA / saiddhAntika dRSTi se jaina siddhAntoM kA jahA~ vizva bhara meM pracAra huA vahIM bauddha paramparA ke anuyAyI evaM isa paramparA kA varcasva anya dezoM meM bhI bahutAyata meM huaa| donoM hI paramparA kI mUla zikSAe~ adhyAtma kI ora agrasara karatI hai| bauddha paramparA kA mUla maMtra hai- 'buddhaM zaraNaM gacchAmi, dhammaM zaraNaM gacchAmi, saMghaM zaraNaM gcchaami|' bhagavAna buddha, unake dvArA prasthApita dharma evaM bauddha dharma saMgha hI pramukha zaraNabhUta hai| inakI zaraNa meM jAne mAtra se jIvana kA kalyANa ho sakatA hai| bauddha dharma ke saMsthApaka bhagavAna buddha, bhagavAna mahAvIra ke samakAlIna the| donoM paramparAoM kI mUla vicAraNA meM adhikAMza sAmyatA dekhI jAtI hai| bhagavAna buddha kA jIvana citraNa jAtaka kathAoM ke AdhAra para kiyA jAtA hai| unakI zikSAe~ adhikAMza maukhika rUpa meM hI prApta hotI hai| inake siddhAntoM kI prarUpaNA mukhya rUpa se saMsAra, punarjanma aura karma para AdhArita thI / cAra Aryasatya, ASTAMgika mArga, Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...169 pratItya samutpAda Adi bhagavAna buddha ke mUlabhUta siddhAnta haiN| isake atirikta dhyAna, vipazyanA, nirvANa Adi kaI viSayoM kI bhI suMdara vyAkhyAeM yahA~ para prApta hotI hai| mUlataH bauddha saMskRti nivRttimUlaka hai| karmakANDa ko sarvopari mukhyatA nahIM dI gaI hai| phira bhI hInayAna evaM mahAyAna ina donoM mukhya paramparAoM meM pracura rUpa se karmakANDa kA praveza ho cukA hai| yadi mudrA yoga kI apekSA se bauddha sAhitya kA adhyayana kareM to isa paramparA meM hameM sarvAdhika mudrAoM kA ullekha prApta hotA hai / isa paramparA meM 500 se adhika devI-devatA haiM jinheM mukhya rUpa se chaH bhAgoM meM bAMTA jA sakatA hai| inakI pUjA upAsanA meM jo bhI sAmagrI prayukta kI jAtI hai, una sabhI se sambandhita mudrAoM kA ullekha bhI hameM prApta hotA hai / yadi ina mudrAoM kI aitihAsikatA ke viSaya meM vicAra kareM to bhagavAna buddha ke jIvana se saMdarbhita mukhya rUpa se pA~ca mudrAoM kA ullekha prApta hotA hai| yaha mudrAe~ adhikAMza buddha pratimAoM meM bhI parilakSita hotI hai| bhagavAna buddha ke jIvana se sambandhita 40 anya mudrAoM kA bhI varNana prApta hotA hai| yaha mudrAe~ unake jIvanagata vividha ghaTanAoM ko darzAtI hai| inameM se kucha mudrAe~ to buddha pratimAoM meM prApta hotI hai paraMtu adhikAMza mudrAoM ke hameM citra hI prApta hote haiN| bauddha pUjA-upAsanA ke sambandha meM sarvAdhika mudrAe~ prApta hotI hai / saptaratna, aSTamaMgala, aThAraha karttavya, bAraha dravya hAtha milana, ma ma maDos, garbhadhAtu maNDala, vajradhAtu maNDala, homa evaM vividha devI-devatAoM ke saMdarbha meM hameM saikar3oM mudrAoM ke ullekha prApta hote haiN| vibhinna bauddha saMskRti pradhAna rASTroM meM sva paramparA anusAra bhI anekazaH mudrAoM kA guMphana huA hai| khaNDa-19 meM bauddha paramparA se sandarbhita mudrAoM kA citra sahita varNana kiyA gayA hai| yaha khaNDa gyAraha adhyAyoM meM vibhakta hai / pahalA adhyAya mudrA sAdhanA ke dvArA bhautika evaM AdhyAtmika jagata para hone vAle vibhinna prabhAvoM ko varNita karatA hai| isakA varNana khaNDa-16 ke prathama adhyAya ke samAna jAnanA cAhie / dUsarA adhyAya bhagavAna buddha ke jIvana meM Acarita vibhinna mudrAoM kA varNana karatA hai| sAmAnyatayA bhagavAna buddha ke jIvana ke saMdarbha meM abhaya, dhyAna, bhUmisparza, vyAkhyAna aura dharmacakra pravarttana ina pA~ca mudrAoM kA ullekha vizeSa rUpa se prApta hotA hai| yaha sabhI mudrAe~ bodhi prApti ke bAda unake jIvana kI viziSTa Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170...zodha prabandha sAra sAdhanA kA varNana karatI haiN| isI ke sAtha bhagavAna buddha ke jIvana se saMdarbhita 40 mudrAoM kA citraNa upalabdha hotA hai| yaha 40 mudrAe~ bhagavAna buddha ke sAdhanA kAla kA varNana karatI haiN| isameM bhagavAna kI tapa sAdhanA, dharmopadeza, zikSA grahaNa Adi vividha ghaTanAoM kA varNana hai| prastuta adhyAya meM ina mudrAoM kI prAmANika vidhiyA~ evaM unake vividha prabhAvoM kA varNana kiyA hai| isa adhyAya varNana kA mukhya dhyeya bhagavAna buddha ke jIvana se paricita karavAte hue unakI sAdhanA evaM zikSA ko jIvana meM Acarita karane kA sUkSma prayAsa karanA hai| tIsare adhyAya meM saptaratna sambandhI mudrAoM kA soddezya svarUpa varNita kiyA hai| bauddha mAnyatA ke anusAra saptaratna vizva samrATa ke sAta vizeSa pratIka hote haiN| jaina paramparA meM cakravartI ke lie isI prakAra ke caudaha ratnoM kA ullekha kiyA jAtA hai| ___ mudrA sAdhanA ke antargata yaha sAta mudrAe~ yadyapi una sapta ratnoM kI dyotaka haiM paraMtu ina mudrAoM ko dhAraNa karane kA uddezya AdhyAtmika samRddhi ko prApta karanA hai| inakI sAdhanA vajrAyanA devI tArA ke samakSa kI jAtI hai| isa adhyAya kA mUla dhyeya vividha pUjA-upAsanAoM ke AMtarika lakSya ko suspaSTa karanA hai| cauthe adhyAya meM aSTamaMgala se sambandhita mudrAoM kA svarUpa evaM mUlya varNana kiyA hai| bauddha mAnyatA ke anusAra bhagavAna buddha ke caraNoM meM aSTa mAMgalika cihna the| yaha cihna prANI mAtra ko zubhatva kA saMdeza dete haiM tathA jIva mAtra ke lie maMgala bhAva prasarita karate haiN| vartamAna meM yaha cihna vizeSa dhAtu, kASTha yA miTTI Adi para utkIrNa dekhe jAte haiN| bauddha paramparA kI pUjA upAsanA meM yaha mudrAe~ atyaMta mahattvapUrNa hai| isa adhyAya meM aSTamaMgala kA svarUpa varNana karate hue unase sambandhita mudrAoM kA sacitra varNana kiyA hai| ina mudrAoM ko dhAraNa karane se prApta hone vAle supariNAmoM kA varNana bhI isa adhyAya meM kiyA gayA hai| prastuta adhyAya meM varNita 23 mudrAoM kA mukhya dhyeya aSTa maMgala ke mAMgalika guNoM evaM zubha bhAvoM kA jIvana meM avataraNa karanA hai| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...171 isa khaNDa ke pA~caveM adhyAya meM aThAraha karttavya sambandhI mudrAoM kA savidhi vizleSaNa kiyA hai| ___ isameM mudrA dhAraNa karane se AdhyAtmika evaM vyAvahArika kSetra meM hone vAle vibhinna supariNAmoM kI carcA bhI kI gaI hai| bauddha mudrA viSayaka adhyayana karate hue gyAraha aisI mudrAoM kA varNana prApta hotA hai jinakA saMbaMdha bauddha paramparA kI pUjA upAsanA se hai|yh mudrAe~ vizeSa rUpa se donoM hAthoM kA prayoga karake hI banAI jAtI hai| inakA lakSya pUjA ke daurAna AMtarika bhAvoM ko abhivyakta karanA hai| chaThe adhyAya meM mudrAoM ko spaSTa karane ke lie unakA suMdara citraNa vidhi evaM svarUpa ke sAtha kiyA gayA hai| ___sAtavA~ adhyAya ma-ma-maDosa sambandhI mudrAoM kA prayoga kaba aura kyoM karanA cAhie? isa viSayaka saphala nirdezana karatA hai| ___ma-ma-maDosa vajrAyanA devI tArA ke samakSa kI jAne vAlI eka vizeSa pUjA paddhati hai| isameM prayukta chaH mudrAe~ bhagavAna buddha ke viziSTa jJAna prakAza kI sUcaka haiM evaM jIvana zuddhikaraNa meM sahAyabhUta haiN| isa adhyAya meM inakA varNana upAsanA paddhati ko adhika rUcipUrNa aura jIvaMta banAne ke lie kiyA gayA hai| mudrA prayoga eka sArvabhaumika vidhAna hai| mAtra Arya sabhyatA meM hI nahIM apitu vizva kI vividha paramparAoM meM inheM samAcarita kiyA jAtA hai| AThaveM adhyAya meM jApAnI bauddha paramparA meM pracalita mudrAoM ke rahasyAtmaka svarUpa kA varNana kiyA gayA hai| isa adhyAya meM lagabhaga 75 mudrAoM kA vizleSaNa kiyA gayA hai| isa vizleSaNa meM vivecya mudrAoM kA mahattva evaM unakI sAdhanA ke pariNAmoM kA varNana hai| bhAratIya vaTavRkSa kI eka pramukha zAkhA hai bauddha sNprdaay| bhagavAna buddha kA janma, vicaraNa, bodhi prApti, nirvANa Adi samasta pramukha ghaTanAe~ bhArata kI bhUmi para hI ghaTita huI hai| nauveM adhyAya meM bhAratIya bauddhoM dvArA pUjA-upAsanA meM prayukta viziSTa mudrAoM kA ullekha kiyA gayA hai| yaha mudrAe~ mukhya rUpa se dravya arpaNa se sambandhita hai| ina mudrAoM kA sacitra vistRta ullekha sAdhanA-upAsanA ko aura adhika bhAvapUrNa evaM prabhAvI bnaaegaa| Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172... zodha prabandha sAra khaNDa-19 kA dasavA~ adhyAya garbhadhAtu-vajradhAtu maNDala sambandhI mudrAoM kI vidhi evaM tAtkAlika prabhAva kA varNana karatA hai / pratyeka dharma sAdhanA meM kucha citrita yaMtroM kA vizeSa mahattva hotA hai| jaina paramparA meM siddhacakra, RSimaNDala, bhaktAmara Adi ke yaMtra to vaidika paramparA meM zrIyaMtra, mahAkAlI yaMtra Adi / bauddha paramparA meM bhI isI bhA~ti kucha yAMtrika maNDalAkRtiyoM kA mahattva dekhA jAtA hai| garbhadhAtu maNDala evaM vajradhAtu maNDala ke samakSa kI jAne vAlI kula 113 mudrAoM kA varNana isa adhyAya meM kiyA gayA hai| yaha mudrAe~ homa, pUjana, yajJa Adi meM dhAraNa kI jAtI hai| isameM varNita vidhi, svarUpa, supariNAma Adi ina mudrAoM ke mahattva ko ujAgara karate haiM evaM unake prayoga hetu saceSTa karate haiN| bauddha mudrA sambandhI zodha khaNDa kA antima gyArahavA~ adhyAya upasaMhAra rUpa meM bhautika evaM AdhyAtmika cikitsA meM ina mudrAoM ke mahattva ko prakaTa karatA hai| prANika hiliMga evaM ekyuprezara vizeSajJoM dvArA prayoga AdhArita pariNAmoM ke anusAra yahA~ vividha rogoM ke nivAraNa meM upayogI mudrAoM kA nirdezana diyA hai| isake mAdhyama se sAdhaka varga mudrA sAdhanA rUpI AdhyAtmika kriyAoM kI sahAyatA se vividha rogoM kA ghara baiThe upazamana kara paaegaa| AvazyakatA hai to vizeSajJoM dvArA una mudrAoM ko dhAraNa karane kI evaM ucita vidhi samajhakara use niyama anusAra AcaraNa meM lAne kI / isa khaNDa prastuti kA mukhya lakSya bauddha paramparAgata mudrAoM ke mahattva ko digdarzita karanA tathA vividha dharma paramparAoM meM vyakti vikAsa ke lie sAdhanA ke rUpa meM chupe hue motiyoM ko sIpa se bAhara nikAlanA hai| khaNDa - 20 yaugika mudrAe~: mAnasika zAnti kA eka saphala prayoga jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana karate hue vidhi-vidhAnoM kI vyApakatA evaM jaina dRSTi meM vizAlatA ke pratIka rUpa meM isa zodha kA caturtha bhAga vividha paramparAoM meM mudrA prayoga ke mahattva para AdhArita hai| isa caturtha bhAga ke chaThe upakhaNDa arthAta khaNDa-20 meM yaugika paramparA meM Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...173 pracalita mudrAoM kA vivecana evaM mAnasika zAMti meM usake avadAna para carcA kI gaI hai| yoga zabda ati prAcIna kAla se jaina AgamoM evaM vaidika saMhitA graMthoM meM prayukta milatA hai| adhikAMza saMdarbho meM isakA tAtparya sambhavataH do bAtoM kI ekatA yA saMyoga se hai| Rgveda meM yoga sambhavataH dhyAna aura samAdhi ke samaya vyakti ke parama sattA rUpa saMyoga kA dyotaka hai| kaThopaniSada meM pA~ca indriyoM ke sAtha saMyukta mana aura buddhi kI sthiratA ko yoga kahA gayA hai| zvetAzvatara upaniSada meM yogAbhyAsa hetu ekAnta aura zAnta sthala ko pramukhatA dI gaI hai| yoga sAdhanA meM mudrA, Asana, prANAyAma Adi sAdhanAoM kA vizeSa mahattva rahA huA hai| haThayoga, yoga paramparA kI eka zAkhA hai jisameM Asana evaM mudrA sAdhanA kA viziSTa mUlya rahA huA hai| gheraNDa saMhitA, ziva saMhitA, haThayoga pradIpikA Adi aneka grathoM meM yoga sambandhI aneka mudrAoM kA varNana hai| sthUla parizIlana karane para haThayoga sambandhI mudrAe~ prAraMbha meM asvAbhAvika sI pratIta hotI hai| kyoMki vartamAna meM hamArA jIvana yoga kI sAdhAraNa sthiti se bahuta dUra ho cukA hai| zarIra aura mana ko zAnta karake vRttiyoM ko bAhara se andara kI ora mor3ane ke lie kaThora anuzAsana kI parama AvazyakatA hai| ina kaThora mudrAoM kI nirantara sAdhanA se deha aura mana zAnta hotA hai tathA bahirmukhI zaktiyA~ antarmukhI hokara sAdhaka ko yoga kI uccatama sthiti taka pahu~cAne meM sakSama hotI haiN| __yoga sAdhanA pradhAna mudrAoM kA vivecana karate hue isa khaNDa ko pA~ca adhyAyoM meM vibhAjita kiyA hai| prathama adhyAya meM cakra, kendra, tattva Adi ke saMtulana-asaMtulana se hone " vAle pariNAmoM kI carcA kI gaI hai| dvitIya adhyAya meM sAmAnya abhyAsa dvArA susAdhya yaugika mudrAoM ke svarUpa evaM unake mahattvapUrNa prabhAvoM kA vizleSaNa kiyA hai| yoga sAdhanA eka kaThina sAdhanA hai| prAraMbha meM hI kaThinatA kA sAmanA hone para nUtana sAdhakoM ke vicalita hone athavA sAdhanA chor3ane kI saMbhAvanA adhika rahatI hai| isI tathya ko dhyAna meM rakhakara prathama adhyAya meM alpa abhyAsa yA sahaja rUpa se sAdhya mudrAoM kA vivecana kiyA gayA hai| Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174...zodha prabandha sAra isa adhyAya meM madrAoM ke AdhyAtmika evaM sAdhanAtmaka svarUpa kA varNana karate hue usakI vidhi evaM nirdeza die gae haiN| isI ke sAtha kaunasI mudrA kI sAdhanA kina granthiyoM Adi ko prabhAvita karatI haiM evaM unake supariNAma kyA hai isakA bhI suspaSTa varNana kiyA gayA hai| isa adhyAya lekhana kA mukhya prayojana jana mAnasa ko yoga sAdhanA ke mArga para supravRtta karanA hai| isa kRti ke tRtIya adhyAya meM viziSTa prakAra ke abhyAsa dvArA jina mudrAoM ko siddha kiyA jAtA hai unake rahasyapUrNa svarUpa kA vivecana kiyA hai| haThayoga eka kaThina sAdhanA hai| yaha zarIra ko sAdhane kI mukhya kriyA hai| haTha zabda meM 'ha' kA artha zarIra se bAhara jAne vAlI vAyu (prANa) aura 'Tha' zarIra ke bhItara jAne vAlI vAyu (apAna) kA sUcaka hai| isIlie prANa vAyu aura apAna vAyu kA saMyoga karane vAlI kriyA ko haThayoga kahate haiN| isa adhyAya meM haThayoga kI kaThina mudrAoM ko sarala evaM sugamya banAne ke lie unakA vistRta vivecana kiyA hai| mudrA sAdhanA hetu dhyAna rakhane yogya sAvadhAniyoM ko nirdeza rUpa meM vizeSa rUpa se sUcita kiyA hai| ina mudrAoM ke abhyAsa dvArA prApta hone vAle samyaka pariNAmoM kA bhI sUcana kiyA gayA hai| isa khaNDa ke cauthe adhyAya meM cikitsA upayogI yaugika mudrAoM kA cArTa diyA hai jo zArIrika, mAnasika aura AdhyAtmika dRSTi se upAdeya hai| ____ mukhyataH isa adhyAya meM mudrAoM dvArA hone vAle roga nidAna kI sUcI dI gaI hai| yaha zArIrika rogoM ke zamana, mAnasika zAMti kI prApti evaM AdhyAtmika utkarSatA meM sahayogI hai| __ aMtima pA~caveM adhyAya meM isa zodha khaNDa ke lekhana meM sahayogI granthoM kI sUcI, mudrA nirmANa meM upayogI viziSTa pAribhASika zabdoM kA artha tathA mudrA sAdhanA ke dvArA prabhAvita hone vAle cakra, granthi evaM tatvoM kA varNana kiyA hai| isa adhyAya kA mukhya dhyeya haThayoga kI kaThina bhASA aura mudrA donoM ko sarala evaM sugamya banAnA hai| isa khaNDa lekhana kA mukhya dhyeya yoga sAdhanA kI purAtana paramparA ko cira jIvaMta rakhanA hai| RSi-maharSiyoM dvArA vividha prayoga evaM sAdhanAoM ke AdhAra para cuniMdA evaM rahasyabhUta yoga sAdhanAe~ hI jana sAmAnya meM lAI gii| unameM bhI sarala, subodha evaM lAbhadAyI pravRttiyA~ hI cirasthAyI bana paaii| ina viziSTa Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ... 175 sAdhanAoM kA lAbha uThAkara hama bhI apane jIvana ko rahasyamayI siddhiyoM se paripUrNa banA sakate haiN| isa zodha kArya ke aMtima khaMDa ko pUrNarUpeNa Adhunika yuga kI apekSA se prastuta kiyA gayA hai| 21 zodha khaNDoM meM gumphita isa zodha kArya kA 21 vA~ khaNDa vartamAna meM cikitsA hetu upayoga meM lI jAne vAlI mudrAoM ko nae rUpa prastuta karatA hai| meM khaNDa - 21 Adhunika cikitsA meM mudrA prayoga kyoM, kaba aura kaise? Aja samAja ke sAmane svAsthya kA prazna pramukha rUpa se upasthita hai| yadi vizva samAja ke svAsthya kA bArIkI se avalokana kiyA jAe to jJAta hotA hai ki adhikAMza vyakti svAsthya kI dRSTi se bahuta kamajora haiN| jabaki Aja ke vijJAna ne hara kSetra meM apekSAdhika unnati kI hai| vastuta: yaha ati vikAsa hI jAne-anajAne prakRti meM anacAhe parivartana lA rahA hai| saMpUrNa vizva kA vAtAvaraNa vizeSa rUpa se dUSita hotA jA rahA hai| ANavika parIkSaNoM ke kAraNa vAtAvaraNa meM viSAkta (jaharIle) tattva bar3hate jA rahe haiN| vizAla inDasTrIja se bar3ha rahA jala, vAyu evaM dhvani pradUSaNa samAja evaM rASTra ke lie khatare kI ghaNTI hai| suvidhAoM kI vRddhi to ho rahI hai parantu sAtha meM samasyAe~ bhI niraMtara bar3ha rahI hai| yathArtha tattva yaha hai ki Adhunika vijJAna aura Adhunika vicAradhArA vAtAvaraNa ko samucita rUpa se zuddha aura svastha rakhane meM asaphala siddha huI hai| hamArI vartamAna jIvana zailI ina dUSaNoM ko adhika bar3hAvA hI de rahI hai| vAtAvaraNa kI vikRti bhI do prakAra kI hotI hai - Antarika aura baahy| bar3e vaijJAnika parIkSaNa bAhya prakRti ko vikRta kara rahe haiM aura yahI vikRtiyA~ Antarika vikAroM meM bhI hetubhUta bana rahI hai / bAhya prakRti ko ThIka karane ke lie niyaMtraNa evaM upacAra Avazyaka hai tathA AMtarika svAsthya ko ThIka rakhane ke lie prAkRtika cikitsA, maMtra evaM auSadhi prayoga, dhyAna- prANAyAma Adi Avazyaka hai| manuSya ke zarIra meM sthita tattvoM kI vikRti mudrAoM ke dvArA Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176...zodha prabandha sAra saralatApUrvaka evaM zIghrAtizIghra ThIka kI jA sakatI hai| mudrA vijJAna sakala vizva evaM mAnava jagata ke kalyANa ke lie varadAna rUpa hai| Aja AvazyakatA hai to bhAratIya RSi-muniyoM dvArA khoje gae isa vijJAna ke vaijJAnika rUpa meM pracAra kii| isI lakSya ke sAtha khaNDa-21 kA guMphana kiyA gayA hai| yaha khaNDa jana sAdhAraNa meM pracalita mudrAoM kA savidhi vaijJAnika svarUpa evaM apratyAzita lAbhoM kI carcA tIna adhyAyoM meM karatA hai| prathama adhyAya meM mudrAoM se prabhAvita sapta cakra Adi ke viziSTa prabhAva evaM mudrA banAne ke niyama-upaniyama batAe haiN| isa khaNDa kA dvitIya adhyAya Adhunika cikitsA paddhati meM pracalita mudrAoM kA prAsaMgika vivecana karatA hai| ___ isa adhyAya meM varNita mudrAe~ kisI bhI yaugika Asana meM baiThakara dainika kriyA-kalApa Adi karate hue dhAraNa kI jA sakatI hai| bahuta sI mudrAe~ aisI hai jo hara sthiti meM arthAta sote-jAgate, uThate-baiThate kabhI bhI aura kahIM bhI dhAraNa kI jA sakatI hai| inakA lAbha bhI yathAzIghra prApta hotA hai| adhikAMza mudrAe~ 45 minaTa meM apanA prabhAva dikhAnA prAraMbha kara detI hai tathA kucha mudrAe~ zarIra para tatkAla bhI prabhAva dikhAtI hai| ina mudrAoM ko dhAraNa karanA bhI AsAna hotA hai| prastuta adhyAya meM 33 aisI mudrAoM kA vistRta varNana hai jinakA vartamAna cikitsA paddhati meM prayoga kiyA jAtA hai| ina mudrAoM kA svarUpa, tadanirmANa vidhi evaM usake dvArA prApta hone vAle pariNAmoM kI carcA yahA~ kI gaI hai| ina mudrAoM ko pAThaka varga binA kisI vizeSajJa kI sahAyatA ke bhI dhAraNa kara sakate haiM tathA vividha rogoM meM AzcaryakArI lAbha prApta kara sakate haiN| isa khaNDa ke aMtima adhyAya meM vibhinna rogoM ke nivAraNa meM upayogI madrAoM kI sUcI dI gaI hai| eka hI roga ke nivAraNa hetu kauna-kauna sI mudrAe~ upayogI ho sakatI haiM isakA ullekha isa adhyAya ke mAdhyama se prApta hotA hai| isa khaNDa kA mukhya lakSya Aja ke pragatizIla yuga meM acche svAsthya kI prApti hai| kyoMki svastha tana aura mana hI pragati ko nirAbAdha rUpa meM kAyama rakha sakatA hai| isa zodha prabandha kA cauthA bhAga mudrA yoga kI vizva vyApakatA evaM prabhAvakatA ko siddha to karatA hI hai| sAtha hI dainika kAryoM meM jAgRti lAte hue Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha sAra ...177 svastha vyakti, samAja evaM rASTra ke nirmANa hetu bhI preraNA detA hai| sAta khaNDoM meM saMyojita yaha bhAga sAttvika evaM sakArAtmaka jIvana hetu prerita karate hue jIvana ke sarvatomukhI vikAsa meM sahayogI bane yahI zubhecchA hai| saMkSepa meM kaheM to cAra bhAgoM meM gumphita jaina vidhi-vidhAnoM kI yaha tulanAtmaka samIkSA to vidhi-vidhAnoM ke mahAsAgara se nikalA huA mAtra eka bindu hai| samaya kI maryAdA, viSayoM kI bahulatA evaM mArgadarzana kI alpatA ke kAraNa abhI bhI kaI rahasyAtmaka pakSa anachue haiN| kaI aisI vidhiyA~ bhI hai jaise tIrthayAtrA vidhi, tithi vidhi, saMlekhanA vidhi, dhyAna vidhi Adi jina para maulika kArya ho sakatA hai parantu abhI inakI carcA isameM nahIM kI hai| jaina vidhi-vidhAna eka bRhat viSaya hai| Agama yuga se aba taka isa para hajAroM racanAe~ haiM unheM kisI eka vyakti dvArA yA kisI eka zodha meM samAhita karanA asaMbhava hai| yadyapi 21 khaNDoM meM gumphita isa bRhada zodha kArya ke mAdhyama se adhikAMza jaina vidhi-vidhAnoM kA trikAla prAsaMgika svarUpa prastuta karane kA prayatna kiyA hai| jainAcAryoM ne kriyA-vidhAnoM kA nirdezana aneka pahaluoM ko dhyAna meM rakhakara kiyA hai| isameM kAlAnusAra parivartana evaM parivardhana bhI hotA rhaa| kucha parivartana kisI paristhiti yA kAla vizeSa ke lie kie gae the jo bAda meM rUr3ha paramparA banakara raha ge| yadi Adhunika jIvanazailI kI apekSA se vicAra kareM to Aja bahutAyata 'varga ina vidhAnoM se hI aparicita haiM ata: unameM antaragarbhita hetu evaM uddezyoM ke viSaya meM jAnakArI kA pUrNa abhAva hI hai| isa kAraNa tadviSayaka ruci kA nirmANa honA prAyaH asaMbhava hai| vartamAna paristhitiyoM ko dekhate hue isa viSayaka jAgRti lAnA evaM yuvAvarga kA isa tarapha dhyAna AkarSita karanA Avazyaka hai| ina zodha khaNDoM ke mAdhyama se jinadharma meM pracalita mukhya vidhi-vidhAnoM ke prAraMbhika rUpa se lekara aba taka ke svarUpa kA kramika adhyayana vividha pariprekSyoM meM kiyA gayA hai| yaha varNana nivRttimUlaka jaina saMskRti ke svarUpa ko spaSTa karate hue use prANavaMta banAe rakhane meM sahAyaka bnegaa| sAtha hI Aja kSaNaiH kSaNaiH viluptatA kI ora agrasara ho rahI Arya saMskRti ke puna: jIvanIkaraNa evaM siMcana ke lie preraNAbhUta bnegaa| Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178...zodha prabandha sAra isa zodha kArya kA mukhya lakSya jaina darzana kI vividhatA evaM vyApakatA ko digdarzita karate hue usakI jana upayogitA evaM vaizvika AvazyakatA ko prastuta karanA hai| jaina vAGmaya ke isa anuzIlana ke dvArA jJAna pipAsu evaM zodhArthI varga ko eka navIna dizA prApta ho pAeM tathA jana-jana ke antarahRdaya meM vidhi-vidhAnoM ke prati sammAna evaM suruci utpanna ho paaeN| isI ke sAtha jaina saMskRti jana saMskRti bane Arya prajA vizva kA Adarza bane prAcIna vAGmaya vartamAna jIvana zailI kA AdhAra bane vidhi-vidhAna samAja nirmANa kA stambha bane isI manobhilASA ke sAtha anta meM kahanA cAhU~gI ki jina viSayoM para jitanI sAmagrI upalabdha ho pAI hai use yathAsaMbhava pAThaka varga kI rUci evaM AvazyakatA anusAra prAmANika rUpa se prastuta karane kA prayAsa kiyA hai| taduparAnta bhI usameM jinamata ke viparIta koI prarUpaNA kara dI ho athavA kahIM para Agamokta vAkyoM kA abhiprAya samyaka rUpa se na samajhA ho to usake lie anta:karaNa pUrvaka micchAmi dukkddm| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajjanamaNi granthamAlA dvArA prakAzita sAhitya kA saMkSipta sUcI patra kra. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. nAma sajjana jina vandana vidhi sajjana sadjJAna pravezikA sajjana pUjAmRta (pUjA saMgraha ) sajjana vaMdanAmRta (navapada ArAdhanA vidhi) sajjana arcanAmRta (bIsasthAnaka tapa vidhi) sajjana ArAdhanAmRta (navvANu yAtrA vidhi) sajjana jJAna vidhi 21. paMca pratikramaNa sUtra tapa se sajjana bane vicakSaNa sajjana sadjJAna sudhA caubIsa tIrthaMkara caritra (aprApya ) sajjana gIta guMjana (aprApya) darpaNa vizeSAMka kA tulanAtmaka adhyayana jaina gRhastha ke vratAropaNa sambandhI saMskAroM kA prAsaMgika anuzIlana 20. jaina muni ke vratAropaNa sambandhI sAdhvI maNiprabhAzrI (cAturmAsika parva evaM tapa ArAdhanA vidhi) sAdhvI zaziprabhAzrI maNimaMthana sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI vidhimArgaprapA (sAnuvAda) jaina vidhi-vidhAnoM ke tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana kA zodha prabandha sAra jaina vidhi vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa jaina gRhastha ke solaha saMskAroM le. / saMpA. / ./ anu. sAdhvI zaziprabhAzrI sAdhvI zaziprabhAzrI sAdhvI zaziprabhAzrI sAdhvI zaziprabhAzrI vidhi-vidhAnoM kI traikAlika upayogitA, navyayuga ke saMdarbha meM jaina muni kI AcAra saMhitA kA sarvAGgINa adhyayana sAdhvI zaziprabhAzrI sAdhvI zaziprabhAzrI sAdhvI priyadarzanAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI zaziprabhAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI mUlya sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga 50.00 200.00 100.00 150.00 100.00 150.00 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100.00 100.00 150.00 100.00 100.00 150.00 100.00 150.00 180...zodha prabandha sAra 22. jaina muni kI AhAra saMhitA kA sAdhvI saumyaguNAzrI samIkSAtmaka adhyayana 23. padArohaNa sambandhI vidhiyoM kI sAdhvI saumyaguNAzrI maulikatA, Adhunika pariprekSya meM Agama adhyayana kI maulika vidhi sAdhvI saumyaguNAzrI kA zAstrIya anuzIlana tapa sAdhanA vidhi kA prAsaMgika sAdhvI saumyaguNAzrI anuzIlana, AgamoM se aba taka prAyazcitta vidhi kA zAstrIya paryavekSaNa sAdhvI saumyaguNAzrI vyAvahArika evaM AdhyAtmika mUlyoM ke saMdarbha meM ___SaDAvazyaka kI upAdeyatA, bhautika evaM sAdhvI saumyaguNAzrI AdhyAtmika saMdarbha meM 28. pratikramaNa, eka rahasyamayI yoga sAdhanA sAdhvI saumyaguNAzrI 29. pUjA vidhi ke rahasyoM kI mUlyavattA, sAdhvI saumyaguNAzrI manovijJAna evaM adhyAtma ke saMdarbha meM pratiSThA vidhi kA maulika vivecana sAdhvI saumyaguNAzrI Adhunika saMdarbha meM mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke / sAdhvI saumyaguNAzrI Aloka meM nATya mudrAoM kA manovaijJAnika sAdhvI saumyaguNAzrI anuzIlana jaina mudrA yoga kI vaijJAnika evaM sAdhvI saumyaguNAzrI Adhunika samIkSA hindU mudrAoM kI upayogitA, cikitsA sAdhvI saumyaguNAzrI evaM sAdhanA ke saMdarbha meM bauddha paramparA meM pracalita mudrAoM kA sAdhvI saumyaguNAzrI rahasyAtmaka parizIlana yaugika mudrAe~, mAnasika zAnti kA eka sAdhvI saumyaguNAzrI saphala prayoga 37. Adhunika cikitsA meM mudrA prayoga kyoM, sAdhvI saumyaguNAzrI kaba aura kaise? 38. sajjana tapa pravezikA sAdhvI saumyaguNAzrI 39. zaMkA navi citta dharie sAdhvI saumyaguNAzrI 200.00 50.00 100.00 100.00 100.00 150.00 50.00 50.00 100.00 50.00 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX , vidhi saMzodhikA kA aNu paricaya 5-2066ESTORE drd kakaka ka DaoN. sAdhvI saumyaguNA zrIjI (D.Lit.) nAma : nAraMgI urpha nizA mAtA-pitA : vimalAdevI kesarIcaMda chAjeDa janma : zrAvaNa vadi aSTamI, san 1971 gar3ha sivAnA dIkSA : vaizAkha sudI chaTTha, san 1983, gar3ha sivAnA dIkSA nAma : saumyaguNA zrI dIkSA guru : pravarttinI mahodayA pa. pU. sajjanamaNi zrIjI ma. sA. zikSA guru : saMgharatnA pa. pU. zaziprabhA zrIjI ma. sA. adhyayana : jaina darzana meM AcArya, vidhimArgaprapA grantha para Ph.D. kalpasUtra, uttarAdhyayana sUtra, naMdIsUtra Adi Agama kaMThastha, hindI, saMskRta, prAkRta, gujarAtI, rAjasthAnI bhASAoM kA samyak jJAna / racita, anuvAdita : tIrthaMkara caritra, sadjJAnasudhA, maNimaMthana, anuvAda-vidhimArgaprapA, paryuSaNa evaM sampAdita pravacana, tatvajJAna pravezikA, sajjana gIta guMjana (bhAga : 1-2) sAhitya vicaraNa : rAjasthAna, gujarAta, baMgAla, bihAra, madhyapradeza, uttara pradeza, karnATaka, tamilanADu, thalIpradeza, AMdhrapradeza, chattIsagar3ha, jhArakhaNDa, mahArASTra, mAlavA, mevaadd'| viziSTatA : saumya svabhAvI, mitabhASI, kokila kaMThI, sarasvatI kI kRpApAtrI, svAdhyAya nimagnA, guru nishraart| tapArAdhanA zreNItapa, mAsakSamaNa, cattAri aTTha dasa doya, gyAraha, aTThAI bIsasthAnaka, navapada olI, vardhamAna olI, pakhavAsA, Der3ha mAsI, do mAsI Adi aneka tp| jajajajajajajajajajajajajajajajajajajasasa XARXBBXXXXXXXXXXXXXXXXXTERBROERS XXS Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caina hatyA ke solaha saMskAroM kA tulanAtmaka adhyayana mudAkhiyogAkazanusaMdhAna saMskRtika mAnIka UITH AgAmI ICO ANi skratApapAsA zapathA bIjI nagRhastha (sAdhikA patyArminInI sajjana sIjI ma.sA parama vidubI zazijIsa yA vidhi-vidhAnoM kI pAgita jIvanavAhinIlAla jayavAhI tapa sAdhanA vidhi kA prAsaMgika anuzIlana AgamoM se aba taka pikA kArajanazrI Prava jaina muni kI AhAra saMhitA kA sarvAGINa adhyayana E pratiSThA vidhikA molika vivecana Adhunika saMdarbha meM sajana tapa pavezikA pUjA vidhika rahasyoM kI mUlyabanA manovijJAbArAva AdhyAtmika sadabhAmA parnational samAdhi nIzrIjAbAjAma SAJJANMANI GRANTHMALA Website : www.jainsajjanmani.com, E-mail : vidhiprabha@gmail.com ISBN 978-81-910801-6-2 (1)