Book Title: Agam Sutra Satik 45 Anuyogdwar ChulikaSutra 2
Author(s): Dipratnasagar, Deepratnasagar
Publisher: Agam Shrut Prakashan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003383/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgamasuvANi (saTIkaM) bhAgaH - 30 rAjulda namo namo nimmala daMsaNassa saMzodhaka sampAdakazca : mani dIparatnasAgara Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . bAlabrahmacArI zrI neminAthAya namaH namo namoM nimmala desaNassa zrI AnaMda-kSamA-lalita-suzIla-sudharmasAgara gurUbhyo namaH - AgamasattANi (saTIka) - bhAgaH 30 44 nandI-cUlikAsUtraM 45 | anuyogadvAra-cUlikAsUtraM --: saMzodhaka : sampAdakazca :muni dIparatnasAgara tA. 14-4-2000 ravivAra 2056 caitra suda 11] 45-Agama suttANi-saTIkaM mUlya rU.11000/ Wan Agama zruta prakAzana // ---.: saMparka sthala : "Agama ArAdhanA kendra" zItalanAtha sosAyaTI vibhAga-1, phleTa naM. - 13, 4-thI maMjhila, vhAyasenTara, khAnapura, ahamadAbAda (gujarAta) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI-cUlikAsUtraM cUlikAsUtrasya viSayAnukramaH - - anuyogadvAra-cUlikAsUtraM pRSThAGka: mUlAGkaH viSayaH 3/1-350 anuyogadvArasUtraM -jJAna viSayaka varNanam -Avazyaka -- tasyaadhyayana nikSepa, bhedaH ityAdi -zruta-tasya nikSepa bheda nandI-cUlikAsUtraM mUlAGkaH| viSayaH 1-163 nandI-sUtraM -vIrastuti |-saGghastuti -jinavaMdanA, gaNadhara vandanA -jinazAsana stuti -sthavirAvalI |- zrotA, parpadA -jJAnasya bhedAH |-avadhijJAna-varNanam -mana:paryavajJAna-varNanam -kevalajJAna-varNanam -mati zrutajJAna-varNanam |-aGgapraviSThasUtra varNanam ityAdi |-dravya skandhaH -upakrama: tasya nikSepAdi |-AnupUrvI -anugamaM -nayaprarUpaNA -pramANa prarupaNA -samaya AdivyAkhyA -vaktavyatA -nikSepavyAkhyA -saptanaya svarupa 1-4 anujJAnandI-pariziSTaM-1 1 yoganandI - pariziSTaM 2 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Arthika anudAtA 5.pU. mAlavabhuSaNa tapasvI AcAryadeva zrI navaratnasAgara sUrIzvarajI ma.sA.nI preraNAthI zrI lAlabhAI devacaMda zAha taraphathI - nakala eka. -pa.pU. saraLa svabhAvI-zrImad bhagavatIsUtra vyAkhyAna paTu AcAryadeva zrI naradevasAgarasUrIzvarajI ma.sA. tathA pUjyazrInA ziSyaratna tapasvI gaNivaryazrI caMdrakIrtisAgarajI ma.sA.nI preraNAthI zrI puruSAdAnIya pArzvanAtha zve. mUrti, jaina saMgha, devakInaMdana sosAyaTI, amadAvAda taraphathI naphala eka. -5.pU. zAsana prabhAvaka-kriyArAgI AcAryadevazrI vijaya AcakacaMdra sUrIzvarajI ma.sA.nI preraNAthI eka sagRhastha taraphathI nakala eka. pa.pU. sAhityapremI munirAja zrI sarvodaya sAgarajI ma.sA.nI preraNAthI-"acalagacchAdhipati pa.pU.A.bha.zrI guNasAgarasUrIzvarajI ma.sA.nA ziSyaratna pa.pU. munirAja zrI cAritraratnasAgarajI ma. nI 19mI aThThAi nimitte-zrI cAritraratna phA.ce.TrasTa taraphathI nakala eka. -5.pU. vaiyAvRttvakArikA sAdhvI zrI malacAzrIjI ma.sA.nA ziSyA vyavahAra vicakSaNA pU. sAdhvI zrI hitajJAzrIjI ma.nI preraNAthI jaina ArAdhanA maMdira-"jJAnakhAtA" taraphathI naphala eka. -5.pU. saumyamUrti sAdhvIzrI saumyaguNAzrIjI ma.nI preraNAthI pa.pU. gurumAtA-vAtsalyamUrti sA.zrI ratnatrayAzrIjI ma.nI paMcamI punyatithi nimitte zrImatI lIlamabena prANalAla pI, dAmANI taraphathI nakala epha. -5.pU. svanAmadhanyA sA. zrI saumyaguNAzrIjI tathA teonA ziSyA sA.zrI samajJAzrIjInI preraNAthI-2013nA yazasvI cAturmAsa nimitte zrI pArzvapadmAvatI jaina saMgha, pArUlanagara, amadAvAda taraphathI nakala be. -5.pU. ratnatrayArAdhakA sAdhvIzrI saumyaguNAzrIjI tathA teozrInA ziSyA sA. zrI samajJAzrIjInI preraNAthI saMvata 2054nA nirmaLa ArAdhanAmaya cAturmAsanI smRtimAM-ghATaloDiyA (pAvApurI) jaina zve. mUrti. saMgha, amadAvAda taraphathI nakala eka. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -pa.pU. sAdhvI zrI ratnatrayAzrIjI ma.nA parama vineyA sA. zrI samyaguNAzrIjInI preraNAthI teonA saMsArIbhAIzrI indravadanabhAI dAmANInA anumodanIya puruSArthathI "Agama dIpa-saMpuTa"nA badalAmAM prApta rakamamAMthI-nakala cAra, -pa.pU. prazamarasanimagnA sAdhvI zrI prazamazIlAzrIjI ma.nI preraNAthIsametazikhara tithadvArikA pa.pU. sAdhvI zrI raMjanazrIjI ma. sA.nA ziSyA apratima vaiyAvRtyakArikA sA. zrI malayAzrIjI tat ziSyA sA. zrI narendrazrajI-tat ziSyA sA. zrI praguNAzrIjI ma.nA. AtmazreyArthe. | arihaMta TAvara, jaina saMgha, muMbai taraphathI nakala eka. -pa.pU, AgamoddhAraka AcAryadevazrI nA samudAcavatI pa.pUjya | vaiyAvRtyakArikA sA. zrI malayAzrIjI ma.nA ziSyA pU.sA. zrI kevalyazrIjI ma.nA ziSyA pU.sA. zrI bhavyAnaMdazrIjI ma.sA.nA suziSyA miSTabhASI sAdhvIzrI pUrNaprajJAzrIjI ma.sA. tathA temanA vinita ziSyA sA. zrI pUrNadarzitAzrIjI tathA sA. pUrNanaMdItAzrIjInI preraNAthI-sarvodaya pArzvanAtha cerITebala TrasTa, mulunDa muMbaI taraphathI nakala eka. pa.pU. vaicAvRtyakArikA sAthvIthI malayAzrIjI ma.nA praziSyA sA. zrI bhavyAnaMdazrIjIma, nA vinitA sA. zrI kalpaprajJAzrIjI tathA phaphIlakaMThI sA. zrI kairavaprajJARjI nI preraNAthI -mehula sosAyaTI, ArAdhanAbhavana, subhASanagara, vaDodarAnI baheno taraphathI nakala eka zrI vizAzrImALI tapagacchajJAti-jJAnakhAtuM, jaina pAThazALA, jAmanagara taraphathI nakala ba. -zrI maMgaLa pArekhano khAMco- jena je. mUrti. saMgha, amadAvAda. taraphathI 2054nA cAturmAsa nimitte nakala be. - zrI AkoTA jaina saMgha, vaDodarAnI baheno taraphathI nakala eka. -zrImatI nayanAbena ramezacaMdra zAha, vaDodarAnI preraNAthI AgamonA | seTanA badalAmAM prApta rakamamAMthI nakala pAMca, ziSa sarve rakama "amArA"Aja paryanta prakAzanonA badalAmAM prApta thayelI che. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAra-cUlikAsUtraM namo namo nimmala desaNassa paMcama gaNadhara zrI sudharmA svAmine namaH anuyogadvArasUtram saTIkaM dvitIyaM cUlikA sUtraM (mUlam + malladhArIya hemacandrasUriviracitAvRttiH) vR. aiM namaH / zrIvItarAgAya nmH| smyksurendrkRtsNstutpaadpdm-mujhmkaamkriraajktthorsiNhm| saddharmadezakavaraM varadaM nato'smi, vIraM vizuddhatarabodhanidhiM sudhIram / / 1 / / anuyogabhRtAM pAdAn vande zrIgautamAdisUrINAm / niSkAraNabandhUnAM vizeSato dhrmdaatRnnaam||2|| yasyAH prasAdamatulaM saMprApya bhavanti bhvyjnnivhaaH| __ anuyogavedanistAM prayata: zrutavedatAM vande ||3|| ihAtigambhIramahAnIradhimadhyanipatitAna_ratnamivAtidurlabhaM prApya mAnuSaM janma tato'pi labdhvA tribhuvanaikahitazrImaJjinapraNItabodhilAbhaM samAsAdya viratyanuguNapariNAma pratipadya caraNadharmamadhItya vidhivat sUtraM samadhigamya tatparamArthaM vijJAya svaparasamayarahasyaM tathAvidhakarmakSayopazamasaMbhavinI cAvApya vizadaprajJAM jinavacanAnuyogakaraNe yatitavyaM tasyaiva sakalamano'bhilaSitArthasArthasaMsAdhakatvena ythoktsmgrsaamgriiphltvaat| ca cAnuyogo yadyapyanekagranthaviSayaH saMbhavati, tathApi pratizAstra pratyadhyayanaM pratyeddezakaM prativAkyaM pratipadaM copakAritvAtprathamamanuyogadvAraNAmasau vidheyaH / jinavacane hyAcArAdi zrutaM prAyaH sarvamapyupakramanikSepAnugamanayadvArairvicAryate, prastutazAstre ca tAnyevopakramAdidvArANyabhidhAsyante, ato'syAnuyogakaraNe vastuto jinavacanasya sarvasyApyasau kRto bhavatItyatizayopakAritvAtprakRtazAstrasyaiva prathamamanuyogo vidheyaH / ___ sa ca yadyapi cUrNiTIkAdvAreNa vRddhairapi vihitaH tathApi tadvacasAmatigambhIratvena duradhigamatvAd mandamatinA'pi mayA'sAdhAraNazrutabhaktijanitautusukyabhAvato'vicAritasvazaktitvAdalpadhiyAmanugrahArthatvAcca krtumaarbhyte|| mU. (1) nANaM paMcavihaM pannattaM, taMjahA-AbhinibohiyanANaM suyanANaM ohinANaM manapajjavanANaM kevlnaannN|| vR.asya ca zAstrasya paramapadaprAptihetutvena zreyobhUtatvAt saMbhAvyamAnavighnatvAt tadupazamArtha ziSTasamayaparipAlanArthaM cAdau maMgalarUpaM sUtramAha-'nANaM paJcavihaM' ityAdi, vyAkhyA-jJAtirjJAnaM Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 1 'kRtyalyuTo bahulaM' iti vacanAt bhAvasAdhanaH, jJAyate paricchidyate vastvanenAsmAdasminveti vA jJAnaM jAnAti - svaviSayaM paricchinattIti vA jJAnaMjJAnAvaraNakarmmakSayopazamakSayajanyo jIvasvatattvabhUto bodha ityarthaH, 'paJcavihaM' ti paJceti-saGkhyAvacano vidhAnAni vidhA: - bhedAH paJcavidhA asyeti paJcaprakAramityarthaH, 'pannattaM ti prajJaptamarthatastIrthakaro: sUtrato gaNadharaiH prarUpitamityarthaH, anena sUtrakRtA AtmanaH svamanISikA parihRtA bhavati, athavA prAjJAt tIrthakarAdAptaM prAptaM gaNadharairitI prAjJAptam, athavA prAjJaiH - gaNadharaistIrthakarAdAttaM gRhItamiti prAjJAttaM, prajJayA vA bhavyajantubhirAptaM prAptaM prajJAsaM, na hi prajJAvikalairidamavApyata iti pratItameva, hrasvatvaM sarvatra prAkRtatvAdityakyavArtha:, akSarayojanA tvetram-jJAnaM paramagurubhiH prajJasamiti sambandhaH, katividhamIti, atrocyate, paJcavidhamiti / - - tasyaiva paJcavidhatvasyopadarzanArthamAha- 'taMjahe 'tyAdi, tadyathetpupanyAsArthaH, AbhinibodhikajJAnaM zrutajJAnam avadhijJAnaM manaH paryAyajJAnaM kevalajJAnaM ceti / tatra abhItyAbhimukhe nIti naiyatye, tatazcAbhimukho vastuyogyadezAvasthAnApekSI niyata- indriyANyAzritya svasvaviSayapekSI bodhaH abhinibodha itI bhAvasAdhanaH, svArthikataddhitotpAdAtsa evAbhinibodhikam, abhinibudhyate AtmanA sa ityabhinibodha karmmasAdhano vA, abhinibudhyate vastvasAvityabhinibodha iti kartRsAdhano vA, sa evAbhinibAMdhikamiti tathaiya, AbhinibodhakaM ca tad jJAnaM cAbhinibodhikajJAnam-indriyapaJcakamanonimitto bodha ityarthaH / 247 - zravaNaM zrutam abhilApaplAvitArthagrahaNasvarUpa upalabdhivizeSaH, zrutaM ca tad jJAnaM ca zrutajJAnam, athavA zrUyati iti zrutaM zabdaH sa cAsau kAraNe kAryopacArAd jJAnaM ca zrutajJAnaM, zabdo hi zrotuH sAbhilApajJAnasya kAraNaM bhavatIti so'pi zrutajJAnamucyate / avadhAnamavadhi:indriyAdyanapekSamAtmanaH sAkSAdarthagrahaNam, avadhireva jJAnamavadhijJAnam / athavA avadhi:-maryAdA tenAvadhinA-rUpidravyamaryAdAtmakena jJAnamavadhijJAnaM / saMjJibhirjIvai: kAyayogena manovargaNAbhyo gRhItAni manoyogena manastvena pariNamitAni dravyANi manAMsItyucyante teSAM manasAM paryAyAH- cintanAnuguNA: pariNAmAsteSu jJAnaM manaH paryAya-jJAnam, athavA yathoktasvarUpANi manAMsi paryeti- avagacchatIti mana: paryAyamiti karmmaNyaN tacca tad jJAnaM ca mana: paryAyajJAnaM / - kevalaM saMpUrNajJeyaviSayatvAt saMpUrNa tacca tad jJAnaM ca kevalajJAnamiti / avagrahAdibhedacintA tveteSAM jJAnAnAmatra na kriyate, sUtre'nuktatvenAprastutatvAt nandyAdiSu vistareNoktatvAcceti / anena ca zAstrasyAdAveva jJAnapaJcakotkIrttanena maGgalaM kRtaM bhavati, sakalaklezavicchedahetutvena jJAnasya paramamaGgalatvAt / abhidheyaM tu guNaniSpannAnuyogadvAralakSaNazAstranAmata eva sakAzAtpratIyate, upakramAdyanuyogAdvArANAmevehAbhidhAsyAmAnatvAt / prayojanaM tu prakaraNakartu zrotroH pratyekamanantaraparambharabhedAcintanIyaM tatra prakaraNakarturanantaraM sattvAnugrahaH prayojanaM zrotuzcaprakaraNArthaparijJAnaM, paramparaM tu dvayorapi paramapadaprAptiH, idaM tu yadyapIha sAkSAnnoktaM tathApi sAmarthyAdavasIyate, tathAhi sattvAnugrahapravRttA evaM paramagurava idamupadizanti, tadanugrahe ca krameNa paramapadaprAptiH pratItaiva, zrotA'pi gurubhyaH prastutaprakaraNArtha vijAnAti, Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 on anuyogadvAra-cUlikAsUtraM tatparijJAne ca sakalajinavacanAnuyogakaraNe kuzalatAmAsAdayati, tatkuzalatAyAM ca viprahAya heyAnupAdAya upAdeyAn saMprApya prakarSavaccaraNakaraNaM kRtvA'tiduSkaratapazcaraNaM anubhUya vizadakevalAlokataH sakalatrilokItalasAkSAtkaraNaM pravizya sakalakarmavicchedakartR zailezIkaraNaM sakalamuktajanazaraNaM prmpdmdhigcchtiiti| ... sambandho'pyupAyopeyalakSaNo gamyata eva, vacanarUpApatraM hi zAstramidamupAyastadarthastUpeya iti / evaM ca samastazAstrakAraNAM samayaH paripAlito bhavati, uktaM ca tai: "saMbaMdhabhidheyapaoyaNAI taha maMgalaM ca stthmmi| sIsapavittinimittaM nivigghatthaM ca ciMti rajA / " ityalaM vistrenn| mU. ( 2 )tattha cattAri nANAiM TappAiMThavaNijjAiM no uddisaMti no samudditi no aNunaviti. suyanANassa uddeso samuddeso anunnA anubhogo ya pavattai vR. yadi nAma jJAnaM paJcavidhaM prajJaptaM tataH kimityAha-'tatthe'tyAdi, 'tatra tasmin jJAnapaJcake AbhinibodhikAvadhimanaHparyAyakevalAkhyAni catvAri jJAnAni 'ThappAiMti sthApyAniasaMvyavahAryANi, vyavahAranayohiyadeva lokasyopakAre vartate tadeva saMvyavahArya manyate, lokasya ca heyopAdeyeSvartheSu nivRttipravRttidvAreNa prAyaH zrutameva sAkSAdatyantopakAri, yadyapi kevalAdidRSTamarthaM zrutabhidhatte tathApi gauNavRttyA tAni lokopakArINiti bhaavH|| yadyuktanyAyenAsaMvyavahAryANi tAni tataH kimityAha-'ThavaNijjAI'ti tataH sthApanIyAni etAni, tathAvidhopakArAbhAvato'saMvyavahAryatvAttiSThantu, na tairihoddezasamuddezAdyavasare'dhikAra ityarthaH, athavA sthApyAni-amukharANi svasvarUpapratipAdane'pyasamarthAni, na hi zabdamantareNa svasvarUpamapi kevalAdInI pratipAdayituM samarthAni, zabdazcAnantarameva zrutatvenokta iti svaparasvarUpapratipAdane zrutameva samartha, svarUpakathanaM cedamataH sthApyAni, amukharANi yAni catvAri jJAnAni tAnIhAnuyogadvAravicAraprakrame kimityAha-amupayogitvAt sthApanIyayAni, anadhikRtAni, yatraiva AdezasamuddezAnujJAnadayaH kriyante tatraivAnuyogaH tadadvArANi copakramAdIni pravarttante, evaMbhUtaM tvAcArAdi zrutajJAnameva ityata uddezAdyaviSayatvAdanuyogIni zeSajJAnAni, ityto'traandhikRtaani| ___ atrAha-anuyogo vyAkhyAnaM, tacca zeSajJAnacatuSTayasyApi pravarttata eveti kathamanupayogitvaM?, nanu samayacaryAnibhajJatAsUcakamevedaM vaco, yato hanta tatrApi tadjJAnapratipAdakasUtrasaMdarbha eva vyAkhyAyate, sa ca zrutameveti shrutsyaivaanuyogprvRttiriti|| ___ athavA sthApyAni-gurvanadhInatvenoddezAdyaviSayabhRtAni, etadeva vivRNoti-sthApanIyAnIti, ekArthoM dvAvapi, idamuktaM bhavati, anekArthatvAdatigambhIratvAdvividhamantrAdyatizayasampannavAcca prAyo gurUpadezApekSaM zrutajJAnaM, tacca gurorantike gRhyamANaM paramakalyANakozatvAduddezAdividhinA gRhyata iti tasyoddezAdayaH pravarttante, zeSANi tu catvArijJAnAni tadAvaraNakarmakSayakSayopazamAbhyAM svata eva jAyamAnAni noddeshaadiprkrmmpekssnte| yatazcaivamata Aha-'no uddisijjaMti'tyAdi no uddizyante no samuddizyante no anujJAyante, Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 249 mUlaM-2 tatra idamadhyayanAdi tvayA paThitavyamiti guruvacanavizeSa uddezaH, tasminneva ziSyeNa ahInAdilakSaNopete'dhIte gurornivedite sthiraparicitaM kurvidamiti guruvacanavizeSa eva samuddezaH, tathA kRtvA guronivedite samyagidaM dhArayAnyAMzcAdhyApayeti tadvacanavizeSa evAnujJA, 'suyanANasse'tyAdi zrutajJAnasyoddezaH samuddezo'nujJA anuyogazca prvrtte| ___ tatroddezAdInAM trayANAM svarUpaM saMkSepata uktamapi vineyAnugrahArtha kiJcidvistarataH ucyatetatrAcArAdyaGgasya uttarAdhyayanAdikAlika zrutaskandhasya aupapAtikAdyutkAlikopAGgAdhyayanasya cAyamuddezavidhi:-ihAcArAGgAdyanyatarazrutamadhyetumicchati yo vinayaH saH svAdhyAyaM prasthApya guruM vijJapayati-bhagavan ! amukaM mama zrutamuddizata, gururapi bhaNati icchAma' iti, tato vineyo vandakaM dadAti?, tato gururutthAya caityavandanakaM karoti, tata Urdhvasthito vAmapAvIkRtazipyo yogotkSepanimittaM paJcaviMzatyucchvAsAmAnaM kAyotsarga karoti, 'caMdesu nimmalayare'ti yAvaccaturviMzatistavaM cintayatItyarthaH, tataH pAritakAyotsargaH saMpUrNa caturvizatistavaM bhaNitvA tathAsthita eva paJcaparameSThinamaskAraMvAratrayamuccArya 'nANaM paJcavihaM pannatta' mityAdi uddezanandI bhaNati, tadante ca 'idaM punaH prasthApanaM pratItya asya sAdhoridamaGgamamuM zrutaskaMdhaM idamadhyayanaM vA uddizAmikSamAzramaNAnAM hastena sUtramarthaM tadubhayaM ca uddiSTa' mityevaM vadati, kSamAzramaNAnAmityAdi tvAtmano'haGkAravarjanArthamabhidhatte, tato vineya icchAmI'ti bhaNitvA vandanakaM dAdati 2, tata utthito bravIti-'saMdizata kiM bhaNAmIti,' tato gururvadati vanditvA praveMdaye 'ti, tayo vinaye 'icchAmI'ti bhaNitvA vandanakaM dadAti 3, tataH punarutthitaH pratipAdayati-'bhavadbhirmamAmukaM zrutamuddiSTamicchAmyanuzAsti' tato guruH pratyuttarayati-'yogaM kuvi'ti, evaM sandiSTo vineya 'icchAmi'ti bhaNitvA vandanakaM dadAti, tato'trAntare namaskAramuccAyannasau guru pradakSiNayati, tadante ca guroH purataH sthitvA punarvadati- bhavadbhirmamAmukaM zrutamuddiSTamicchAmyanuzAsti' tato gururAha-'yogaM kurvi'ti, evaM sandiSTa icchAmiti bhaNitvA vanditvA ca punastathaiva guruM pradakSiNayati, tadante ca punastathaiva guruziSyayorvacanaprativacane, tathaiva ca tRtIyapradakSiNAM vidadhAti vineyaH, etAni ca caturthavandanakAdIni trINyapi vandanakAnyekameva caturthaM gaNyate, ekArthapratibaddhatvAditi 4, tatastRtIyapradakSiNAnte guruniSIdIti, nipaNNasya ca guroH purato'rddhAvanatagAtro vineyo vakti-'yuSmAkaM praveditaM saMdizata sAdhUnAM pravedayAmi' tato gururAha-'pravedaye'ti, tata icchAmIti bhaNitvA vineyo vandanakaM dadAti 5, pratyutthitazcoccAritapaJcaparameSThinamaskAra: punarvandanakaM dadAti 6, punaritthato vadati-'yuSmAkaM praveditaM sAdhUnAM ca tat praveditaM sandizata karomi kAyotsarga' tato gururanujAnIte-'kuvi'ti, tataH punarapi vandanakaM dadAti 7, / etAni sapta thobhavandanakAni zrutapratyayAni bhavanti, tataH pratyutthito'bhidhatte-'amukasyoddezanimittaM karomi kAyotsargamanyatrocchasitAdityAdi yAvadvyutsRjAmIti' tata: kAyotsargasthitaH saptaviMzatimacyAsAMzcintayati sAgaravaragambhIre' ti yAvaccaturvizatistavaM cintayati ityrthH| uddesasamuddese sattAvIsaM anunnavaNayAe' itivacanAt, tataH pAritakAryotsargaH saMpUrNa Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM caturvizatistavaM bhaNitvA parisamAptoddezakriyatvAd guroH thobhavandanakaM dadAti, tacca na zrutapratyayaM, kiM tarhi?, zrutadAtRtvAdinA guruH paramopakArI, tdvinyprtipttinimittmiti| aGgAdisamuddeze'pyayameva vidhirvaktavyo, navaraM pUrva pravedite yogaM kurvityuktamatra tu sthiraparicitaM kurviti vadati, yogotkSepakArayotsargo nandyAkarSaNaM pradakSiNAtrayavidhizca na kriyate, zepaH saptavandanakAdiko vidhistthaiv| ___ anujJAvidhistu yogotkSepakAyotsargavarjaH sarvo'pyuddezavidhidvaktavyo, navaraM pravedite gururvadati-'samyag dhArayAnyeSAM ca pravedaya' anyAnapi pAThyetyarthaH, AvazkAdiSu taNDulavicAraNAdiprakIrNakeSvapi caiSa eva vidhiH, navaraM svAdhyAyaprasthApanaM yogotkSepakAryotsargazca na kriyate, evaM sAmAyikAdyadhyayanepUddezakeSu ca caityavandanapradakSiNAtrayAdivizeSakriyArahitaH saptavandanapradAnAdikaH sa eva vidhiriti tAvadiyaM cUrNikAralikhitA sAmAcArI, sAmprataM punaranyathApi tAH samupalabhyante, na ca tathopalabhya sammohaH karttavyaH, vicitratvAtsAmAcArINAmiti / __ idAnImanuyogavidhirucyate-tatrAnuyoge-vakSyamANazabdArthaH, sayadA'dhotasUtrasyAcAryapradaprasthAnayogyasya ziSyasyAnujJAyate tadA'yaM vidhiH-prazasteSu tithinakSatrakaraNamuhUrteSu prazaste ca jinAyatanAdau kSetre bhuvaM pramAW ekA gurUNAmekA tvakSANAmiti niSadyAdvayaM kriyate, tataH prAbhAtikakAle pravedite nipadyAniSaNNasya gurozcolapaTTakarajoharaNamukhavastrikAmAtropakaraNo vineyaH purato'vatiSThate, tato dvAvapi guruziSyau mukhavastrikA pratyupekSayataH, taya ca samagraM zarIraM pratyupekSayataH, tato vineyo guruNA saha dvAdazAvarttavandanakaM dattvA vadati / / ___ 'icchAkAreNa saMdizata svAdhyAyaM prasthApayAmi' tatazca dvAvapi svAdhyAyaM prasthApayataH, tataH prasthApite svAdhyAye guruniSIdati, tataH ziSyo dvAdazArvarttavandanakaM dadAti, tato gururutthAya ziSyeNa sahAnuyogaprasthApananimittaM kAyotsarga karoti, tato gururniSIdatI, tatastaM ziSyo dvAdazArvarttavandanakaM vandate, tato gururakSAnabhimantryottiSThati, utthAya ca niSadyAM purataH kRtvA vAmapArvIkRtaziSyazcaityavandanaM karoti, tataH samApte caityavandane punaH gururUvaMsthita eva namaskArapUrarvavaM nandimuccArayati, tadante cAbhidhatte-'asya sAdhoranuyogamanujAnAmi kSamAzravaNAnAM hastena, dravyaguNaparyAyairanujJAnataH' tato vineyaccho bhavandanakena vandate, utthitazca bravIti-'saMdizata kiM bhaNAmi?' tato gururAha-'vanditvA pravedaya' tato vandate ziSyaH, utthitastu bravIti- bhavadbhirmamAnuyogo'nujJAta:, icchAmyanuzAsti' tato gururvadati- samyag dhArayo anyeSAM ca pravedaya' anyeSAmapi vyAkhyAnaM kurvityarthaH, tato vandate'sau, vanditvA ca guruM pradakSiNayati, pradakSiNAnte ca bhavadbhirmamAnuyogo'nujJAta ityAdhuktipratyuktidvitIyapradakSiNA ca tathaiva, punastRtIyApi tathaiva, tatastRtIyapradakSiNAnte guruniSIdati, tatpuraH sthitazca vineyo vadati-'yuSmAkaM praveditaM sandizata sAdhUnAM pravedayAmI'tyAdi, zeSamuddezavidhidvaktavyaM yAvadanuyogAnujJAnimittaM kAyotsarga karoti, tadante ca saniSadyaH ziSyo guruM pradakSiNayati vandate ca, puna: pradakSiNayativandate ca, evaM tistro vArAH, tato guruordakSiNabhujAsanne niSIdati, tato gurupAramparyAgatAni mantrapadAni guruH tistro vArAH ziSyasya kathayati, tadanantaraM yathottare pravarddhamAnAH pravarasugandhamizrAstisro'kSatamuSTostasmai dadAti, tato niSadyAyA gururutthAya ziSyaM tatropavezya Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-2 251 yathAsannihitasAdhubhiH, saha tasmai vandanakaM dadAti, tato vineyo niyadyAsthita eva 'nANaM paMcavihaM patratta' mityAdisUtramuccArya yathAzakti vyAkhyAnaM karoti, tadante ca sAdhavo vandanakaM dadati, tataH ziSyo niSadyAtaH uttiSThati, gurureva punastatra nipIdati, tato dvAvapyanuyogAvisargA) kAlapratikramaNArthaM ca pratyekaM kAyotsarga karutaH tataH ziSyo niruddhaM pravedayate niruddhaM karotItyarthaH / evaM zrutasyaiva uddezAdayaH pravartante, na zeSajJAnAnAm, atra cAnuyogenaivAdhikAro na zepaiH, anuyogadvAravicArasyaiveha prakAntatvAd / / mU.(3) jai suyanANassa uddeso samuddeso aNunnA anuogo ya pavattai, kiM aMgapaviTThassa uddeso samuddeso aNutrA anuogo ya pavattai ?, kiM aMgabAhirassa uddeso samuddeso aNunA anuogo ya pavattai?, aMgapaviTThassavi uddeso jAva pavattai, anaMgapaviTThassavi uddeso jAva pavattai, imaM puNa paTThavaNaM paDucca anaMgapaviTThassa anuogo|| vR. atra yathAbhihitamupajIvyAha ziSyo-'yadI'tyAdi, yayuktakrameNa zrutajJAnasyoddeza: samuddezo'nujJA anuyogazca pravarttate, tahi kimasAvaGgapraviSTasya pravartate, utAGgabAhyasyeti / tatrAGgeSu praviSTam-antargatamaGgapraviSTaM zrutam-AcArAdi, tadbAhyaM tu uttarAdhyayanAdi, atra gurunirvacanamAha-'aMgapaviTThassavi'tyAdi apizabdau parasparasamuccAyArthoM, aGgapraviSTasyApyuddezAdi pravartate, aGgAdvAhyasyApi, 'idaM punaH' prastutaM 'prasthApana' prArambhaM pratItya' AzrityAGgabAhyasya pravartate netarasya, AvazyakaM hyatra vyAkhyAsyate, taccAGgabAhyameveti bhAvaH / / / mU. (4) jai anaMgapaviddhassa anuogo, kiM kAliassa anuogo ? ukAliassa anuogAo ?, kAliassavi anuogo ukkAliassavi anuogo, imaM puna paTThavaNaM paDucca ukAliassa anuogo| vR.atrAGgabAhyasyeti sAmAnyoktau satyAM saMzayAno vineya Aha-'jai aMgabAhirasse'tyAdi, yadyaGgabAhyasyoddezAdiH kimasau kAlikasya pravartate utkAlikasya vA? dvidhA'pyaGgabAhyasya saMbhavAditibhAvaH, tatra divasanizAprathamacaramapauruSIlakSaNe kAle'dhIyate nAnyatreti kAlikamuttarAdhyayanAdi, yattu kAlavelAmAtravaNa zeSakAlAniyamena paThyate tduutkaalikm-aavshykaadi|atr guru: prativacanamAha-'kAliyassavI'tyAdi, kAlikasyApyasau pravartate, utkAlisyApi, idaM puna: prastutaM prasthApanaM-prArambhaM pratItya utkAlikasyAsau mantavyaH, Avazyakameva hyatra vyAkhyAsyate, taccotkAlikameveti hRdym|| utkAlikasyeti sAmAnyavacane vizeSajijJAsuH pRcchatimU.(5) jai ukAliassa anuogo kiM Avassagassa anuogo? Avassagavatirittassa anuogo?, Avassagassavi anuogo Avassagavatirittassavi anuogo imaM puna paTThavaNaM paDucca Avassagassa anuogo|| vR. yadyutkAlikasyoddezAdistatkimAvazyakasyAyaM pravartate yadvA''vazyakavyatiriktasya?, ubhayathA'pyutkAlikasya sambhavAditi paramArthaH / tatra zramaNaiH zrAvakaizcayobhayasandhyamavazyakaraNAdAvazyaka-sAmAyikAdiSaDadhyayanakalApaH, tasmAttu vyatiriktaM-bhinna dazavaikAli Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM kAdi, gururAha- AvassagassavI' tyAdi, dvayorapyetayoH sAmAnyenoddezAdiH pravartate, kiMtvidaM prastutaM prasthApanaM-prArambhaM pratItyAvazyakasyAnuyogI netarasya, sakalasAmAcArImUlatvAdasyaiveha zeSaparihAreNa vyAkhyAnAditi bhAvanIyam, uddezasamuddezAnujJAstvAvazyake pravarttamAnA apyatra nAdhikRtAH, anuyogAvasaratvAd, atastatparihAreNoktam 'anuogo'tti, ayamatra bhAvArtha:anuyogasya prakrAntatvAt tadvaktavyatApratibaddhAyA asyA gAthAyA ihAvasaraH, tadyathA 'nikhevegaTTha nirutti vihI pavittI ya kena vA kassa? / tadArabheyalakkhaNatadarihaparisA ya suttattho / / 1 / / asyA vineyAnugrahArthaM vyAkhyA- ihAnuyogasya nikSepo-nAmasthApanAdiko vaktavyaH 1, tathA'nuyogasyaikAthikAni vaktavyAni, yadAha "anuogo ya niogo bhAsA vibhAsA ya vattiyaM cev| ___ ee anuogassasa ya nAmA egaTThiyA pNc||2||" tathA'nuyogasya niruktaM vaktavyaM, tadyathA-svAbhidhAyakasUtreNa sahArthasya anu-niyataH anukUlo vA yoga:-asyedamabhidheyamityevaM saMyojya ziSyebhyaH pratipAdanamanuyogaH sUtrArthakathanamityarthaH, athavA-ekasyApi sUtrasyAnanto'rtha ityartho mahAn, sUtraM tvaNu, tatazcANunA-sUtreNa sahArthasya yogo anuyogaH, taduktam "niyayAnukulo jogo suttassa'ttheNa jo ya anuogo| suttaM ca anuM teNaM jogo atthassa anuogo||"3, tathA'nuyogasya vidhirvaktavyo, yathA-prathamaM sUtrArtha eva ziSyasya kathanIyaH, dvitIyavArAyAM so'pi niyuktyarthakathanamizraH, tRtIyavArAyAM tu prasaGgAnuprasaGgAgataH sarvo'pyartho vAcyaH, taduktam ___ "suttattho khalu paDhamo bIo nijjuttimIsito bhnnito| taio ya niravaseso esa vihI hoi anuogo||" ityAdyanyo'pi atra vidhirvAcyo, diGmAtratvAdasyeti 4, tathA'nuyogasya pravRttiryathA bhavati tathA vAcyaM, tatrodyamI sUrirudyaminaH ziSyAH, udyamI sUriranudyaminaH ziSyAH, anudyamI sUridyaminaH ziSyAH, anudyamI sUriranudyaminaH, ziSyA iti caturbhaGgI, atra prathamabhaGge anuyogasya pravRttirbhavati, caturthe tu na bhavati, dvitIyatRtIyayo'stu kAcitkathaJcidbhavatyapi5, tathAnuyoga: kena karttavya iti tadyogyaH kartA'bhidhAnIyo, yadAha "desakulajAirUvI saMghayaNI dhiijuo anaasNsii| avikatthaNo amAI thiraparivADI gahiyavakko / / thiraparivADi'tti avismRtsuutrH| "jiyapariso jiyaniddo majjhattho desakAlabhAvat / Asannaladdha paibho nANAvihadesabhANannU / / 2 / / paMcavihe AyAre jutte suttatthadubhayavihinnU ! Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-4 253 AharanaheuuvanayaniuNo gaahnnaakuslo||3|| sasamayaparasamayaviU gaMbhIro dittimaM sivo somo| guNasayakalio jutto pavayaNasAraMparikaheuM // 4 // " 'sivo'tti mantrAdisAmarthyAdupazamitopadravaH, yuktaH-ucitaH pravacanasAraM parikathayituM 6 tathA ayamanuyogaH kasya zAstrasyevaMbhUtena guruNA kartavya ityapi vAcyaM 7, tathA 'taddAra'tti tasya-anuyogasya dvArANi-upakramAdi yatraiva vakSyamANasvarUpANi vAcyAni 8, tathA 'bheda'tti teSAmeva dvArANAmAnupUrvInAmapramANAdiko'traiva vakSyamANasvarUpo bhedo vaktavyaH 9, tathA'nuyogasya lakSaNaM vAcyaM, yadAha "saMhiyA ya padaM ceva, payattho pyviggho| cAlaNA ya pasiddhi ya, chavvihaM viddhi lakkhaNaM / / " prazne kRte sati pasiddhi'tti cAlanAyAM satyAM prasiddhiH-samAdhAnaM 'viddhi'tti jAnIhi, vyAkhyeyasUtrasya ca aliyamuvadhAyajaNaya' mityAdidvAtriMzaddoSarahitvAdikaM lakSaNaM vaktavyaH 10, tathA tasyaiva anuyogasya yogyA paripaktavyA, sA ca sAmAnyatastridhA bhavati, tadyathA "jANaMtiyA ajANaMtiyA ya taha viyaDDiyA ceva / tivihA ya hoi parisA tose nANatagaM vocchaM / / 1 / / " "guNadosavisesaNNU aNabhiggahiyA ya kussuimesuN| sA khalu jANagaparisA guNatattillA aguNavajjA // 2 / / " ___ "khIramivarAyahaMsA ne dhuTuMti guNe gunnsmiddhaa| dosevi ya chaDDittA te vasabhA dhIrapurisatti // 3 // " (iti jJAyakapariSat) .. __. "je huMti pagaisuddhA bhigsaavgsiihkukkuddgbhuuyaa| rayaNamiva asaMThaviyA suhasaMNappA guNasamiddhA // 4 // " sAvagazabdaH sarvatra saMbadhyate, tato mRgasiMhakurkuTazAvo-laghumRgAdyapatyaM tadbhUtA atyantarjutvasAmyAt tatsadRzI yetyarthaH, sahajaratnamivAsaMskRtA 'suhasaNNappa'tti sukhaprajJApanIyA "jA khalu abhAviyA kussuihiM na ya sasamae gahiyasArA / akilesakarA sA khalu varaM chakkoDisaddhaM va / / 5 / / " paTakoNazuddha vajramiva hIraka iva vizuddhA yA sA khalvajJAyakapariSaditi vAkyazeSaH / idAnIM durvidagdhapariSaducyate "na ya katthavi nimmAo na ya punchaH paribhavassa doseNaM / vatthivya vAyapuNNo phuTTai gaamillgviyddddho||6||" kiMcimmattaggAhI pallavagAhI ya turiyagAhI ya / duviDDiyA u esA bhaNiyA tivihA imA parisA // 7 // atrAdyapariSaddvayamanuyogArha tRtIyA tvayogyeti 11, etatsarvamabhidhAya tata: sUtrArtho vaktavyaH 12 iti lezato vyAkhyAteyaM kasya zAstrasyAyamanuyoga iti saptamaM dvAraM cetasi nidhAya 'jai suyanANassa uddezo' ityAdisUtraprapaJcapUrvakamuktaM sUtrakRtA-'idaM punaH prasthApanaM pratItyA Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 anuyogadvAra - cUlikAsUtraM vazyakasyAnuyoga' iti // punarapyAha vineya: mU. ( 6 ) jai Avassagassa anuogo kiM aMga aMgAI suakhaMdho ajjhayaNaM ajjhayaNAiM uddeso uddeso ?, Avassa (svayaM) yassa naM no aMgaM no aMgAI saMakhaMdho no suakhaMdhA no ajjhayaNaM ajjhayaNAiM no uddeso no uddesA // vR. yadyAvazyakasya prastuto'nuyoga:, tarhi 'kiMna' miti vAkakyAlaGkAre, kimiti paraprazne, kimekaM dvAdazAGgAntargatamaGgabhidam uta bahUnyaGgAni, athaikaH, zrutaskandho bahavo vA zrutaskandhAH, adhyayanaM vaikaM bahUni vA'dhyayanAni, uddezako vA eko bahavo vA uddezakA ityaSTau praznAH, zrutaskandhaH adhyayanAni cedamiti pratipattavyaM, paDadhyayanAtmaka zrutaskandharUpatvAdasya, zeSAstu SaT praznA anAdeyAH, anaGgAdirUpatvAditi, etadevAha tatra 'Avassayassana'mityAdi, atrAha - nanvAvazyakaM kimaGgamaGgAnItyetat praznadvayamatrAnavakAzameva, nandyadhyayana evAsyAnaGgapraviSTatvena nirNItatvAt, tathAtrApyaGgabAhyotkAlikakrameNAnantaramevoktatvAditi, atrocyate yattAvaduktaM - 'nandyadhyayana evetyAdi' tadayuktaM yato nAvazyaM nandyadhyayanaM vyAkhyAya tata idaM vyAkhyeyamiti nimayo'sti, kadAcidanuyogadvAravyAkhyAnasyaiva prathamaM pravRtteH, aniyamajJApakazcAyameva sUtropanyAsaH, anyathA hyaGgabAhyatve'sya tatraiva nizcite kimihAGgAnaGgapraviSTacintAsUtropanyAseneti, maGgalArthamavazyaM nandirAdau vyAkhyeyA iti cenna, jJAnapaJcakAbhidhAnamAtrasyaiva maGgalatvAttasya cehApi kRtatvAditi, yaccoktam 'atropyaGgabAhyotkAlikakrameNe'tyAdi tatrApi samuditAnAmuddezasamuddezAnujJAnayogAnAM praznaprakaraNe taduktam, atra tu kevalo'nuyoga evAdhikRtaH, tatprastAve tvidamevoktamae- idaM punaH prasthApanaM pratItyAvazyakasyAnuyoga' ityato bhinnaprastAvatvAt pRcchA kriyate 'Avassayarasa naM ki'mityAdi, vismaraNazIlAlpabuddhimASatuSAdikalpasAdhvanugrahArthaM vetyadoSaH // 6 // tadevaM yasmAd 'idaM punaH prasthApanaM pratItyAvazyakasyAnuyoga' ityanenAvazyakamiti zAstranAma nirNItaM yasmAccASTasvantarokta prazneSvAvazyakaM zrutaskandhatvenAdhyayanakalApAtmakatvena ca nirNItaM tasmAtkimityAha 7 mU. ( 7 ) tamhA AvassayaM nikkhivissAmi suAM nikkhivissAmi khaMdha nikkhivissAmi ajjhayaNaM nikkhivissAmi / vR. yasmAtprastutAnuyogaviSayaM zAstramuktakrameNAvazyakAdirUpatayA nirNItaM tasmAdAvazyakaM nikSepsyAmi zrutaM nikSepsyAmi skandhaM nikSepsyAmi adhyayanaM nikSepsyA, idamuktaM bhavati-AvazyakAdirUpatayA prakRtazAstrasya nizcitatvAdAvazyakAdizabdAnAmartho nirUpaNIyaH, saca nikSepapUrvaka eva spaSTatayA nirUpito bhavati, ato'mISAM nikSepaH kriyate, tatra nikSepaNaM nikSepoyathAsaMbhavamAvazyakAdernAmAdibhedanirUpaNam // mU. (8) jattha ya jaM jANejjA nikkhevaM nikkhive niravasesaM / jatthAvia na jANejjA caukkagaM nikkhivetattha || vR. tatra jaghanyato'pyasau caturvidho darzanIya iti niyamArthamAha- 'yatra ca' jIvAdivastuni yaM jAnIyAt 'nikSepaM' nyAsaM, yatadornityAbhisaMbandhAttatra vastuni taM nikSepaM' nikSipet 'niravazeSaM ' Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 8 samagraM yatrApi ca na jAnIyAniravazeSaM nikSepabhedajAlaM tatrApi nAmasthApanAdravyabhAvalakSaNaM catuSkaM nikSipeda, idamuktaM bhavati-yatra tAvannAmasthApanAdravya kSetrakAla bhavabhAvAdilakSaNA bhedA jJAyante tatra taiH sarvairapi vastu nikSipyate, yatra tu sarvabhedA na jJAyante tatrApi nAmAdicatuSTayena vastu cintanIyameva, sarvavyApakatvAttasya, na hi kimapi tadvastu asti yannAmAdicatuSTayaM vyabhicaratIti gAthArthaH // 255 tatra 'yathoddesaM nirdeza' ityAvazyakanikSepArthamAha mU. ( 9 ) se kiM taM AvassayaM?, AvasmayaM cauvvihaM pannattaM, taMjahA- nAmAvassayaM ThavaNAvassayaM davvAvassayaM bhAvAvassayaM / vR. atra 'se' zabdo mAgadhadezI prasiddho'thazabdArthe varttate, vAkyopanyAsArtha:, tathA coktam"atha prakriyApraznAnantaryamaGgalopanyAsanirvacanasamuccayepu" iti kimiti prazne, taditi sarvanAma pUrvaprakrAntaparAmarzArthe, tatazcAyaM samudAyArtha:- atha kiMsvarUpaM tadAvazyakam ?, evaM praznite satyAcAryaH ziSyavacanAnurodhena AdarAdhAnArtha pratyuccArya nirdizati 'AvassayaM cauvviha' mityAdi, avazyaM karttavyamAvazyakam, athavA guNAnAM A-samantAdvazyamAtmAnaM karotItyAvazyakaM, yathA antaM karotIti antakaH, athavA AvassayaMti prAkRtazailyA AvAsakaM, tatra 'vasa nivAse' iti guNazUnyamAtmAnam AsamantAt vAsayati guNairityAvAsakaM, 'cauvvihaM pannattaM 'ti catasro vidhA - bhedA asyeti caturvidhaM prajJataM prarUpitamarthatastIrthakaraiH sUtrato gaNadharaiH, , tadyathA- 'nAmAvassaya' mityAdi, nAma- abhidhAnaM tadrUpamAvazyakaM nAmAvazyakam AvazyakabhidhAnamevetyarthaH, athavA nAmnA nAmamAtreNAvazyakaM nAmAvazyakaM jIvAdItyarthaH, tallakSaNaM cedam"yadvastuno'bhidhAnaM sthitamanyArthe tadarthanirapekSam / paryAyAnabhidheyaM ca nAma yAdRcchikaM ca tathA // " vineyAnugrahArthametadvyAkhyA- yadvastunaH indrAdeH 'abhidhAnam' indra ityAdivarNAvalImAtrabhidameva ca AvazyakalakSaNavarNacatuSTayAvalImAtraM yattadornityAbhisaMbandhAttannAmeti saMTaGkaH, atha prakArAntareNa nAmno lakSaNamAha- 'sthitamanyArthe tadarthanirapekSaM paryAyAnabhidheyaM ceti' tadapi nAma, yatkathaMbhUtamityAha- anyazcAsAvarthaJcAnyArthogopAladArakAdilakSaNaH tatra sthitam, anyatrendrAdAvarthe yathArthatvena prasiddhaM sadanyatra gopAladArakAdau yadAropitamityarthaH, ata evAha'tadarthanirapekSam' iti, tasya- indrAdinAmno'rthaH - paramaizvaryAdirUpastadarthaH, sa cAsAvarthazceti vA tadarthaH, tasya nirapekSaM gopAladArakAdau tadarthasyAbhAvAt punaH kiMbhUtaM tadityAha- 'paryAyAnabhidheya' miti paryAyANAM zakrapurandarAdInAmanabhidheyam - avAcyaM, gopAladArakAdayo hIndrAdizabdairucyamAnA api zacIpatyAdiriva zakrapurandarAdizabdairnAbhidhIyante, atastannAmApi nAmatadvatorabhedopacArAtparyAyAnabhidheyamityucyate, cazabdo nAmna eva lakSaNAntarasUcakaH, zacIpatyAdau prasiddhaM tannAma vAcyArthazUnye anyatra gopAladAskAdau yadAropitaM tadapi nAmeti tAtparya, tRtIyaprakAreNApi tallakSaNamAha "yAdRcchikaM ca tathe 'ti tathAvidhavyutpattizUnyaM DitthaDavitthAdirUpaM yAdRcchikaM' svecchayA Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 nAma kriyate tadapi nAmetyAyArthaH // atha nAmAvazyakasvarUpanirUpaNArthaM sUtrakAra evAha mU. (10) se kiM taM nAmAvassayaM ?, 21 jassa NaM jIvassa vA ajIvassa vA jIvANa vA ajIvANa vA tadubhayassa vA tadubhayANa vA Avassaetti nAtaM kajjai se taM nAmAvassayaM / vR. atha kiM tatrAmAvazyakam iti prazne satyAha- 'nAmAvassayaM jassa na' mityAdi, atra dvikalakSaNenAGkena sUcitaM dvitIyamapi nAmAvassayaMtipadaM dRSTavyam, evamanyatrApi yathAsambhavamabhyUhAM, namiti vAkyAlaGkAre, yasya vasastatuno jIvasya vA ajIvasya vA jIvAnAmajIvAnAM vA tadubhayasya vA tadubhayAvAM vA Avazyakamiti yannAma kriyate tannAmAvazyakamityAdipadena sambandhaH, nAma ca tadAvazyaka ceti vyutpatteH, athavA yasya jIvAdivastunaH Avazyakamiti nAma kriyate tadeva jIvAdivastu nAmAvazyakaM nAmnA nAmamAtreNAvazyakaM nAmAvazyakamiti vyutpatteH, vAzabdAH pakSAntarasUcakA iti samudAyArthaH, tatra jIvasya kathamAvazyakamiti nAma sambhavatIti, ucyate, yathA loke jIvasya svaputrAdeH kazcitsIhako devadatta ityAdi nAma karoti tathA kazcit svAbhiprAyavazAdAvazyakamityapi nAma karoti, ajIvasya kathamiti ced, ucyate, ihAvazyakAvAsakazabdayorekArthatA prAguktA, tatazcordhvazuSko'citto bahukoTarAkIrNo vRkSo'nyo vA tathAvidhaH kazcitpadArthavizeSa: sarpAdevAso'yamiti laukikairvyapadizyata eva sa ca vRkSAdiryadyapyanantaiH paramANulakSaNairajIvadravyairniSpannastathA'pyekaskandhapariNatimAzritya ekAjIvatvena vivakSita iti svArthikapratyayopAdAnAdekAjIvasyAvAsakanAma siddhaM, jIvAnAmapi bahUnAmAvAsakanAma dRzyate yathAiSTakApAkAdyagnirmUSikAvAsa ityucyate, tatra hyagnau kila mUSikAH saMmUrcchanti atasteSAmasaMkhyeyAnAgnijIvAnAM pUrvavadAvAsakaM nAma siddham, ajIvAnAM tu yathA nIDaM pakSiNAmAvAsa ityacyete, taddhi bahubhistRNAdyajIvairniSpadyate iti bahUnAmajIvAnAmAvasAkanAma bhavati, idAnImubhayasyAvAsakasaMjJA bhAvyate tatra gRhadIrghikA'zokavanikAdyupazobhitaH prAsAdAdipradezo rAjAderAvAsa ucyate, saudharmAdivimAnaM vA devAnAmAvAso'bhidhIyate, atra ca jalavRkSAdayaH, sacetanarattrAdayazca jIvA iSTakAkASThAdayo'cetanaratnAdayazcAjIvAstanniSpannamubhayaM tasya kapratyayopAdane AvAsakasaMjJA siddhA, ubhayAnAM tvAvAsakasaMjJA yathA saMpUrNanagarAdikaM rAjAdInAmAvAsa ucyate, saMpUrNaH saudharmmAdikalpo vA indAdInAmAvAso'bhidhIyate, atra ca pUrvoktaprAsAdavimAnayorlaghutvAdekameva jIvAjIvobhayaM vivakSitamatra tu nagarAdInAM saudharmmAdikalpAnAM ca mahattvAdbahUni jIvAjIvobhayAni vivakSitAnIti vivakSayA bhedo dRSTavyaH evamanyatrApi jIvAdInAmAvAkasaMjJA yathAsaMbhavaM bhAvanIyA, digmAtrapadarzanArthatvAdasya / nigamayannAha-'setta' mityAdi, 'se ta'mityAdi vA kacit pAThaH, tadetatrAmAvazkamityarthaH // idAnIM sthApanAvazyaka nirUpaNArthamAha - , anuyogadvAra - cUlikAsUtraM - mU. ( 11 ) se kiM taM ThevaNAvassayaM?, 2 jaNNaM kaTTakamme vA potthakamme vA citakamme vA leppakamme vA gaMthiro vA veDhime vA pUrime vA saMghAime vA akkhe vA varADae vA, ego vA anego vA sabbhAvaThavaNA vA asabbhAvaThavaNA vA Avassaetti ThavaNA Thavijjai se taM ThevaNAvassyaM // Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-11 257 vR. atha kiM tat sthApanAvazyakamiti prazne satyAha-'ThavaNAvassayaM japaNa'mityAdi, tatra sthApyate-amuko'yamityabhiprAyeNa kriyate nirvartyata iti sthApanA-kASThakAdigatAvazyakavatsAdhvAdirUpA sA cAsau AvazyakatadvatorabhedopacArAdAvazyakaM ca sthApanAvazyakaM, sthApanAlakSaNaM ca sAmAnyata idam ___ "yattu tadarthaviyuktaM tadabhiprAyaNe yacca ttkrnni| __ lepyAdikarma tatsthApaneti kriyate'lpakAlaM ca / / iti, vineyAnugrahArthamatrApi vyAkhyA-tuzabdo nAmalakSaNAt sthApanAlakSaNasya bhedasUcakaH, sa cAsAvarthazca tadartho-bhAvendrabhAvAvazyakAdilakSaNastena viyuktaM-rahitaM yadvastu tadabhiprAyeNa' bhAvendrAdyabhiprAyeNa 'kriyate' sthApyate tat sthApaneti sambandhaH, kiMvizaSTaM yadityAha-yacca 'tatkaraNi' tena-bhAvendriyAdinA saha karaNiH sAdRzyaM yasya(tat) tatkaraNi-tat sAdRzamityarthaH, cazabdAttadakaraNi cAkSAdi vastu gRhyate, asadRzamityarthaH, kiM punastadevaMbhUtaM vastvityAha'lepyAdikarmeti lepyaputtalikAdityarthaH, AdizabdAt kASThaputtalikAdi gRhyate, akSAdi vA'nAkAraM, kiyaMtaM kAlaM tat kriyata ityAha-alpa: kAlo yasya tadalpakAlam-itvarakAlamityarthaH, cazabdAdyAvatkathikaM ca zAzvatapratimAdi, yatpunarbhAvendrAdyartharahitaM sAkAramanAkAraM vA tadarthAbhiprAyeNa kriyate tat sthApaneti tAtparyamityAryArthaH / idAnI prakRtamucyate-'jaM naM'ti'Na'miti vAkyAlaGkAre, yatkASThakarmaNi vA citrakarmaNiM vA yAvat varATake vAeko vA aneko vA sadbhAvasthApanayAvA asadbhAvasthApanayA vA Avassae'tti AvazyakatadvatorabhedopacArattadvAniha gRhyate, tatazcaiko vA aneko vA, kathaMbhUtAH ?, ata ucyate-AvazyakakriyAvAnAvazyakakriyAvanto vA 'ThavaNA Thavijjaitti sthApanArUpaM sthApyate-kriyate, AvRttyA bahuvacanAntatvesthApanArUpAH sthApyante-kriyante, tat sthApanA''vazyakamityAdipadena sambandha iti samudAyArthaH / kASThakamAMdiSvAzyakakriyAM kurvanto yat sthApanArUpaH sAdhvAdayaH sthApyante tat sthApanA''vazyakamiti taatprym| ___ adhunA avayavArtha ucyate-tatra kriyata iti karma kASThe karma kASThakarma-kASThanikaTritaM rUpamityarathaH, citrakarma citralikhitaM rUpakaM' potthammeva' tti atra potthaM-potaM vastamityarthaH, tatra karma-tatpallavaniSpannaM dhIullikArUpakamityarthaH, athavA potthaM-pustakaMtacveha saMpuTakarUpaM gRhyate, tatra karma tanmadhye vartikAlikhitaM rUpakamityarthaH:, athavA potthaM-tADapatrAdi tatra karma-tatchedaniSpanna rUpakaM, 'lepakarmA' lepyarUpakaM, 'granthima' kauzalAtizayAd granthisamudAyaniSpAditaM rUpakaM 'veSTimaM puSpaveSTanakrameNa niSpannamAnandapurAdipratItarUpam athavA ekaM dvayAdIni vA vastrANi veSTayan kazcit rUpakaM utthApayati tadveSTimaM, 'pUrimaM' bharimaM pittalAdimayapratimAvat 'saMghAtimaM' bahuvastrAdikhaNDasaMghAtAniSpanna kaJcukavat, 'akSaH' candanako 'varATaka:' karpadakaH, atra vAcAnAntare anyAnyapi dantakarmAdipadAni dRzyante tAnyapyuktAnusArato bhAvanIyAni, vAzabdAH pakSAntarasUcakAH, yathAsambhavamevamanyatrApi, eteSu kASThakarmAdiSu AvazyakakakriyAM kurvantaH ekAdisAdhyAdayaH sadbhAvasthApanayA asadbhAvasthApanayA vA 30/17 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM sthApyamAnAH sthApanA''vazkaM, tatra kASThakarmAdiSvAkAravati sadbhAvasthApanayA, sAdhvAdhAkArasya tatra sadbhAvAt, akSAdiSu tvanAkAravatI asadabhAvasthApanayA, sAdhvAdhAkArasya tatrAsadbhAvAditi,nagamayannAha'seta'mityAdi tadetat sthApanA''vazyakamityarthaH / atra nAmasthApanayorabhedaM pazyanidamAha mU.(12) nAmaDhavaNANaM ko paiviseso?, nAmaM AvakahiaM, ThavaNA ittariA vA hojjA AvakahiA vaa| vR. nAmasthApanayoH kaH prativizeSo?, na kazcidityabhiprAyaH, tathAhi-AvazkayAdibhAvArthazUnye gopAladArakAdau dravyamAtre yathA AvazyakAdi nAma kriyate, tatsthApanA'pi tathaiva tacchUnye kASThakarmAdau dravyamAtre kriyate, ato bhAvazUnye dravyamAne kriyamANatvAvizeSAnnAnayoH kazcidvizeSaH, atrottaramAha-'nAmaM Avakahiya'mityAdi, nAma yAvatkathikaM-svAzrayadravyasyAstitvakathAM yAvadanuvartate, na punarantarA'pyuparamate(ti), sthApanA punaritvarA-svalpakAlabhAvinI vA syAdyAvatkathikA vA, svAzrayadravye avatiSThamAne'pi kAcidantarA'pi nivartate kAcittu tatsattAM yAvadatiSThati iti bhAvaH, tathAhi-nAma AvazyakAdikaM merujambUdvIpakaliGgamagadhasurASTrAdikaM vA yAvatae svAzrayo gopAladArakadehAdiH zilAsamuccayAdi samasti tAvadavatiSThata iti tadyAvatkathikameva, sthApanA tvAvazyakatvena yo'kSaH sthApitaH sa kSaNAntare punarapi tathAvidhaprayojanasambhave indratvena sthApyate punarapi ca rAjAditvenetyakalpakAlavartinI, zAzvatapratimAdirUpA tu yAvatkathikA vartate, tasyAzcArhadAdirUpeNa sarvadA tiSThatIti sthApaneti vyutpatteH sthApanAtvamavaseyaM, na tu sthApyata iti sthApanA, zAzvatatvena kenApi sthApyamAnatvAbhAvAditi, tasmAdbhAvazUnyadravyAdhArasAmye'pyastyanayo: kAlakRto vizeSaH / ___ atrAha-nanu yathA sthApanA kAcidakalpakAlInA tathA nAmApi kiJcidalpakAlImeva, gopAladArakAdau vidyamAne'pi kadAcidanekanAmaparAvRttidarzanAda, satyaM, kintu prAyo nAma yAvakathitameva, yastu kacidanyathopalambhaH so'lpatvAnneha vivakSita itydossH| upalakSaNamAtraM cedaM kAlabhedenaitayorbhedakathanam, aparasyApi bahuprakArabhedasya sambhavAt, tathAhi-yathendrAdipratimAsthApanAyAM kuNDalAGgadAdibhUSatiH sannihitazacIvanAdirAkAra upalabhyate na tathA nAmendrAdau, evaM yathA tatsthApanAdarzanAd bhAvaH samullasati naivamindrAdinAmazravaNamAtrAd, yathA ca tatsthApanAAyAM lokasyopayAcitecchApUjApravRttisamIhitalAbhAdayo dRzyante naivaM nAmendrAdAvityevamanyadapi vaacymiti|| ukta sthApanA''vazyakam, idAnIM dravyAvazyakanirUpaNAya prazna kArayatimU.(13)se kiM taMdavvAvassayaM?, 2 duvihu pannataM taMjahA-Agamao anoAgamao / vR.atha kiM tat dravyAvazyakamiti pRSTe satyAha-'davvAvassayaM duviha'mityAdi tatra dravatigacchati tA~stAn paryAyAniti dravyavivakSitayoratItabhaviSyadbhAvayoH kAraNam, anubhUtavivakSitabhAvamanubhaviSyadvivakSitabhAvaM vA vastvityarthaH, dravyaM ca tadAvazyakaM cadravyAvazyakam, anubhAtAvazyakapariNAmamanubhaviSyadAvazyakapariNAmaM vA saadhudehaadiityrthH| dravyalakSaNaM ca sAmAnya idam - Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-13 'bhUtasya bhAvino vA bhAvasya hi kAraNaM tu ylloke| tad dravyaM tattvajJaiH sacetanAcetanaM kthitm||' vyAkhyA-tad dravyaM tattvajJaiH kathitaM, yatkathaMbhUtamityAha-yat kAraNaM-hetuH, kasyetyAha'bhAvasya' paryAyasya, kathaMbhUtasyetyAha-'bhUtasya' atItasya bhAvino vA' bhaviSyato vA, loke' AdhArabhUte, tacca sacetanaM-puruSAdi acetanaM ca-kASThAdi bhavati, etaduktaM bhavati yaH pUrva svargAdiSvindriyAditvena bhUtvA idAnIM manuSyAditvena pariNataH so'tItasyendrAdiparyAyasya kAraNatvAtsAmpratamapi dravyata indrAdirabhidhIyate, amAtyAdipadaparibhraSTAmAtyAdivat, tathA agre'pi ya indrAditvenotpatsyate sa idAnImapi bhaviSyadindrApadaparyAyakAraNatvAt dravyata indrAdirabhidhIyate, bhaviSyadrAjakumArarAjavat, evamacetanasyApi kASThAderbhUtabhaviSyatparyAyakAraNatvena dravyatA bhAvanIyetyAryArthaH / / __itaH prakRtamucyate-tacceha dravyarUpamAvazyakaM prakRtaM, tatrAvazyakopayogAdhiSThitaH sAdhvAdideho vandanakAdisUtroccAraNalakSaNazcAgama: AvartAdikA kriyA cAvazyakamucyate, AvazyakopayogazUnyAstu tA eva dehAgamakriyA dravyavazyakaM, tacca dvividhaM prajJaptamiti, tadyathA-'AgamataH' 'AgamamAzritya noAgAmataH' noAgamamAzritya, noAgAmazabdArthaM yathA'vasarameva vakSyAmaH, cazabdau dvayorapi svasvaviSaye tulyaprAdhAnyakhyApanau~ / / atrAdyabhedajijJAsurAha mU. (14) se kiM taM Agamao davvAvassayaM?, 2 jassa naM Avassaetti padaM sikkhitaM ThitaM jitaM mitaM parijitaM nAmasamaMghosasamaM ahInakkharaM anaccakkharaM avvAiddhakkharaMakkhaliaM amiliaM avaccAmeliyaM paDipuNNaM paDiputradhosaM kaMThoTThavippamukaM guruvAyaNovAyaM, se NaM tattha vAyaNAe pucchaNAe pariaTThaNAe dhammakahAe no anuppehAe, kamhA?, anuvaogo davva' mitiktttt| vR.athakiM tadAgamato dravyAvazyakamiti, Aha-'Agamato davvAvassayaM jassa na'mityAdi, 'Na'miti pUrvavat, 'jassa'tti yasya kasyacit 'AvassaettipayaM'ti AvazyakapadAbhidheyaM zAstramityarthaH, tatazca yasya kasyacidAvazyakazAstra zikSitaM sthitaM jitaM yAvat vAcanopagataM bhavati 'se naM tatthe'ti sa-jantustra AvazyakazAstre vAcanApracchanAparivartanAdharmakathAbhivartamAno'pyAvazyakopayoge avartamAnaH AgamataH' AgamamAzritya dravyAvazyakamiti samudAyArthaH / atrAha-nanvAgamamAzritya dravyAvazyakamityAgamarUpamidaM dravyAvazyakamityuktaM bhavati, etAccayuktaM, yata Agamo jJAnaM jJAnaM ca bhAva eveti kathamasya dravyatvamupapadyate ?, satyametat, kintvAgamasya kAraNAmAtmA tadadhiSThito dehaH zabdazcayopayogazUnyasUtroccAraNarUpa ihAsti, na tu sAkSAdAgamaH etacca tritayabhAgakAraNatvAkAraNe kAryopacArAdAgama ucyate, kAraNaM na vivakSitabhAvasya dravyameva bhvtiityuktmevetydossH| ___ tatrAdita Arabhya paThanakriyayA yAvadantaM nItaM tacchikSitamucyate, tadevAvismaraNatazcetasi sthitaM-sthitatvAt sthitamapracyutamityarthaH, parAvarttanaM kurcataH pareNa vA kacit pRSTasya yacchIghramAgacchati taJjitaM vijJAtazlokapadavarNAdisaMkhyaM mitaM, pari-samantAtsarvaMprakAraurjitaM parijitaM-parAvartanaM kurvato yatkrameNotkrameNa vA samAgacchatItyarthaH, nAma-abhidhAnaM tena samaM Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAra-cUlikAsUtraM nAmasamaya, idamuktaM bhavati yathA svanAma kasyacicchikSitaM jitaM mitaMparijitaM bhavati tathaitadapItyarthaH ghoSA-udAttAdayaH tairvAcanAcAryAbhihitaghoSaiH samaM ghoSasamaM, yathA guruNA abhihitA ghoSAstathA ziSyo'pi yatra zikSate tat ghoSamasamamiti bhAvaH, evadvayAdibhirakSInaM hInAkSaraM na tathA ahInAkSaram, ekAdibhirakSairadhikakatyakSaraM na tathA anatyakSaram, 'avvAiddhakkharaM'ti viparyastaratramAlAgataratrAnIva vyAviddhAni-viparyastAnyakSarANi yatra tadyAviddhAkSaraM na tathA'vyAviddhAkSaraM, 'avvAiddha'miti kacitpAThaH, tatrApi vyAviddhAkSarayogAbyAviddhaM na tathA'vyAviddham, upalazakalAdyAkulabhUbhAge lAMgalamiva skhalita yattat skhalitaM na tathA'skhalitam, anekazAstrasambandhoni sUtrANyekatra mIlayitvA yatra paThati tat militamasadRzadhAnyamelakavata, athavA parAvarttamAnasya yatra padAdivicchedona pratIyate tanmalitaM na tathA'mIlitam, ekasminnenava zAstre'nyAnyasthAnanibaddhAnyekArthAni sUtrANyekatrasthAne samAnIya paThato vyatyAneDitam, athavA AcArAdisUtramadhye svamaticarcitAni tatsadRzAni sUtrANi kRtvA prAkSipato vyatyAneDitam, asthAnaviratakaM vA vyatyAneDitam, na tathA'vyatyAneDitaM, sUtrato bindumAtrAdibhiranUnamarthatastvadhyAhArakAMkSAdirahitaM pratipUrNam, udAttAdidhorairavikalaM prtipuurnnghossm| atrAha-ghoSamamamityuktameva tatka iha vizeSa iti, ucyate, ghoSamamiti zikSAkAlamaadhikRtyoktaM, pratipUrNaghoSaM su parAvarttanAdikAlamadhikRtyeti vizeSaH, kaNThazcauSThazca kaNThoSTamiti prANyaGgatvAtsamAhArastena vipramuktaM, kaSThoSThavipramuktaM, bAlamUkabhASitavadyadavyaktaM na bhavatItyarthaH, gurupradattayA vAcanayA upagataM-prAptaM guruvAcanopagataM na tu karNAghATakena zikSita navA pustakAt svayamevAdhItamiti bhAvaH, tadevaM yasya jantorAvazyakazAstra zikSitAdiguNopetaM bhavati sa jantustatrAvazyakazAstre vAcanayA-ziSyAdhyApanalakSaNayA pracchanayA-tadgatArthaderguruM prati praznalakSaNayA parAvartanayA-punaH punaH sUtrArthAbhyAlakSaNayA dharmakathayA-ahiMsAdidharmaprarUpaNasvarUpayA vartamAno'pi, anupayuktatvAditi sAdhyAhAram, Agamato dravyAvazyakamityanena smbndhH| nanu yathA vAcanAdibhistatra vartamAno'pi dravyAvazyakaM bhavati tathA'nuprekSayA'pi tatra vartamAnastadbhavati?, netyAha-'no anuppehAe'tti anuprekSayA-granthArthAnucintarUpaNayA, tatra vartamAno na dravyAvazyakamityarthaH, anuprekSAyA upayogamantareNAbhAvAd, upayuktasya ca dravyAvazyakatvAyogAditi bhAvaH / atrAha para:-'kamha'tti, nanu kasmAdvAcanAdibhistatra vartamAno'pi dravyAvazyakaM ?, kasmAccAnuprekSayA tatra vartamAno na tatheti pracchakAbhiprAyaH, evaM pRSTe satyAha-'anuvaogo daMvvamitikaTTa'tti anupayogo dravyamitikRtvA, upayojanamupayogo-jIvasya bodharUpo vyApAraH, sa ceha vivakSitArthecittasya vinivezasvarUpo gRhyate, na vidyate'sau yatra so'nupayogaH-padArthaH, savivakSitopayogasya kAraNamAtratvAta dravyameva bhavati itikRtvA' asmAtkAraNAd anantaroktamupapadyata iti zeSaH, etaduktaM bhavatiupayogapUrvakA anupayogapUrvakAzca vAcanApracchanAdayaH saMbhavantyeva, tatreha dravyAvazyakacintAprastAvAdanupayogapUrvakA gRhyante, ata eva sUtre'nabhihitasyApyanupayuktatvasyAdhyAhArastatra kRtaH, Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 14 261 anupayogostu bhAvazUnyatA, tacchranyaM ca vastu dravyameva bhavatItyato vAcanAdibhistatra varttamAno'pi dravyAvazyakam, anuprekSA tUpayogapUrvikaiva saMbhavati, atastatra varttamAno na tatheti bhAvArthaH / atrAha - nanvAgamato'nupayukto vaktA dravyAvazyakamityetAvataiveSTAsiddhaiH zikSitAdizrutaguNasamutkIrttanamanarthakam, atrocyate, zikSitAdiguNotkIrttanaM kurvvannidaM jJApayati-yadutaivaMbhUtamapi nirdoSaM zrutamuccArayato'nupayuktasya dravyazrutaM dravyAvazyakameva bhavati kiM punaH sadoSam ?, uyuktasya tu skhalitAdidoSaduSTamapi nigadataH bhAvazrutameva bhavati, evamanyatrApi pratyupekSaNAdikriyAvizeSAH sarve nirdoSA apya nupayuktasya tathAvidhaphalazUnyA eva saMpadyante, upaktasya tu mativaikalyAdita: sadoSA apyamrI karmamAlApagamAyaivetyalaM vistareNa / atrAha - nanu bhavatvevaM, kintu hInAkSare sUtre samuccArite ko doSo ? yenoktamahInA kSaramiti, atrocyate, loke'pi tAvadvidyAmantrAdibhirakSarAdihInairuccAryamANairvivakSitaphalavaikalyamanarthAvAptizca dRzyate, kiM punaH paramamantrakalpe siddhante ?, tathAhi - rAjagRhanagare samavasRtasya bhagavatazcaramatIrthAdhipatervandArthaM vibudhavidyAdharanaranivahaH zreNikazca saputraH samAyayau, tato bhagavadantike dharmaM zrutvA pratinivRttayAM pariSadi kasyacidvidharasya gaganotpatanahetuvidyAsambandhyekamakSaraM vismRtipathamavatatAra, vismRte ca tasminkiJcinnabhasyutpatya punarnipatatyasau punarutpatati punazca nipatati, evaM ca kurvantamamuM vilokya zreNikena bhagavAn pRSTaH - kimityayaM mahAbhAga: khecaro vidhuratipakSaH pakSIva nabhasi kiJcidutpatya punarnipatati ?, bhagavatA ca vidyAkSaravismaraNavyatikarastasmai niveditaH, taM ca nivedyamAnaM zrutvA abhayakumAraH khecaramupasRtyai vamavAdIt bhoH khecara! yadi mAM samAnasiddhikaM karoSi tadA tvadvidyA'kSaramupalabhya kathayAmi, pratipannaM ca tena, abhayakumArasya caikasyAdapi padAdanekapadA bhyUhazaktirastIti zeSAkSarAnusAreNopalabhya tadakSaraM niveditam khecarasya, so'pi saMjAtasaMpUrNavidyodRSTaH zreNikasutAya vidyAsAdhanopAyaM kathayitvA gataH samIhitapradezamiti, eSa dRSTAntaH, upanayastvayam - yathA tasya vidyAdharasya hInAkSaratAdoSAnnabhogamanamuparataM, taduparame ca vyartheva vidyA, tathehApi hInAkSaratAyAmarthabhedastadabhede kriyAbhadestadbhede ca mokSAbhAvastadabhAve ca dIkSAdigrahaNavaiyarthyameveti I evamAdhikAkSarAdiSvapi doSAH sadRSTAntA abhyUhya vAcyAH // mU. (15) negamassa NaM ego anuvautto Agamao egaM davvAvassayaM donni anuvauttA Agamao donni davvAvassayAiM tinnianuvauttA Agamao tinni davvAvassayAI evaM jAvaiA anuvauttA Agamao tAvaiAI davvAvassayAI, evameva vavahArassavi, saMgahassa NaM ego vA anego vA anuvautto vA anuvauttA vA Agamao davvAvassayaM davvAvassayANi vA se ege davvAvassae, ujjusuassa ego anuvautto Agamato egaM davvAvassayaM puhuttaM necchai, tiha saddanayANaM jANae, anuvautte avatthu, kamhA ?, jai jANae anuvautte na bhavaMti, jai anuvautte jANae na bhavati, tamhA natthi Agamao davvAvassayaM / se taM Agamao davvAvassayaM // vR. iha jinamate sarvamapi sUtramarthazca zrotRjanamapekSya nayairvicAryate, 'natthi naehiM vihuNaM suttaM attho ya jinamae kiMci / Asajja u soyAraM nae nayavisArao bUyA / / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 anuyogadvAra - cUlikAsUtraM iti vacanAt, ata idamapi dravyAvazyakaM nayaizcintyate, te ca mUlabhedAnAzritya naigamAdayaH sapta, taduktam " negamasaMgahavavahAra ujjusue ceva hoi boddhavve / sadde ya samabhirUDhe evaMbhUte ya mUlanayA / / " - tatra naigamastAvatkiyanti dravyAvazyakAnIcchatItyAha- 'negamasse' tyAdi, sAmAnyavizeSAdiprakAreNa naikaH api tu bahavo gamA vastuparicchedA yasmAsau niruktavidhinA kakArasya lopAtraigamaH, sAmAnyavizeSAdiprakAraiH bahurUpavastvabhyupagamapara ityarthaH, tasya naigamasyaiko devadattAdiranupayukta Agamatta ekaM dravyAvazyakaM, dvau devadattayajJadattAvanupayuktau Agamato dvai dravyAvazyake, trayo devadattayajJadattasomadattA anupayuktA AgamatastrINi dravyAvazyakAni, kiM bahunA ?, evaM yAvanto devadattAdayo 'nupayuktAstAvantyeva tAnyatItAdikAlatrayavattIni naigamasyAgamato dravyAvazyakAni, etaduktaM bhavati naigamo hi sAmAnyarUpaM vizeSarUpaM ca vastvabhyupagacchatyeva, na punarvakSyamANasaMgrahavatsAmAnyarUpameva, tato vizeSavAditvAdasyeha prAdhAnyena vivikSitatvAdyAvanta: kecana devadattAdivizeSA anupayuktAstAvanti sarvANyapyasya dravyAvazyakAni, na punaH saMgrahavatsAmAnyavAditvAdekamevetibhAvaH evameva'vavahArassavi'tti vyavaharaNaM vyavahAro-laukikapravRttisvarUpastatpradhAno nayo'pi vyavahAraH, tasyApi 'evameva' naigamavadeko devadattAdiranupayukta Agamata ekaM dravyAvazyakamityAdi sarvaM vAcyam, idamuktaM bhavati-vyavahAranayo lokavyavahAropakAriNa eva padArthAnabhyupagacchati, na zeSAn, lokavyavahAre ca jalAharaNavraNapiNDIpradAnAdike ghaTanimbAdivizeSA evopakurvvANA dRzyante na punastadatiriktaM tatsAmAnyamiti vizeSAneva vastutvena pratipadyate'sau na sAmAnyaM, vyavahAranupakAritvAdvizeSavyatirekeNAnupalabhyamAnatvAcceti, ato vizeSavAdinaigamamatasAmyenAtidiSTaH atra cAdizenaiyeSTArthasiddhergranthalAghavArthaM saMgrahamatikramya vyavahAropanyAsaH kRta iti bhAvanIyam / 'saMgahasse' tyAdi, sarvamapi bhuvanatrayAntarvarti vastunikurumbaM saMgrahNAti - sAmAnyarUpatayA'dhyavasyatIti saMgrahastasya mate eko vA aneke vA anupayukto'nupayuktA vA yadAgamato dravyAvazyakaM dravyAvazyakAni vA, tatkimityAha- 'se ege 'tti tadekaM dravyAvazyakam, idamatra hRdayam-saMgrahanayaH sAmAnyamevAbhyupagacchati na vizeSAn, abhidadhAtu ca - sAmAnyAdvizeSA vyatiriktA syuH avyatiriktA vA syuH ? yadyAdyaH pakSastarhi na santyami, niHsAmAnyatvAt, kharaviSANavat, athAparaH pakSastarhi sAmAnyameva te, tadavyatiriktatvAt, sAmAnyasvarUpavat, tasmAtsAmAnyavyatirekeNa vizeSAsiddheryAni kAnicid dravyAvazyakAni tAni tatsAmAnyavyatiriktatvAdekameva saMgrahasya dravyAvazyakamiti / - 'ujjusuyasse' tyAdi, Rju - atItAnAgapatarakIyaparihAreNa prAJjalaM vastu sUtrayatiabhyupagacchatIti RjusUtraH, ayaM hi varttamAnakAlabhAvyeva vastu abhyupagacchati, nAtItaM vinaSTatvAnnApyanAgatamanutpatratvAd, vartamAnakAlabhAvyapi svakIyameva manyate svakAryasAdhakatvAt svadhanavat, parakIyaM tu necchati svakAryAprasAdhakatvAt paradhanavat, tasmAdeko devadettAdira Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-15 263 nupayokto'sya mate Agamata ekaM dravyAvazyakamasti 'puhuttaM necchaitti atItAnAgatabhedataH parakIyabhedatazca 'pRthakatvaM' pArthakyaM necchatyasau, ki tarhi ?, vartamAnakAlInaM svagatameva cAbhyupaiti, taccaikameveti bhAvaH, "tiNhaM saddanayANa'mityAdi, zabdapradhAnA nayAH zabdanayA:zabdasamabhirUdvaivaMbhUtAH, te hizabdamevapradhAnamicchantIti, arthaM tu gauNaM, zabdavazenaivArthapratIteH, teSAM trayANAM zabdanayAnAM jJAyako'tha cAnupayukta ityetadavastu, na sambhavatItyarthaH, 'kamhe'ti kasmAdevamucyate ityAha 'jaI'tyAdi, yadi jJAyakastAnupayukto na bhavati, jJAnasyopayogarUpatvAd, idamatra hRdayamAvazyakazAstrajJastatra cAnupayukta Agamato dravyAvazyakamiti prAgnirNItam, etaccAmI na pratipadyante, yato yadyAvazyakazAstraM jAnAti kathamanupayuktaH?, anupayuktazcet kathaM jAnAti?, jJAnasyopayogarUpatvAt, yadapyAgamakAraNatvAdAtmadehAdikamAgatvenoktaM tadapyaupacArikatvAdamI na manyante, zuddhanayatvena mukhyavastvabhyupagamaparatvAt, tasmAdetanmate dravyAvazyakasyAsaMbhava iti, nigamayannAha-'seta'mityAdi, tadetadAgamato drvyaavshykm| uktaM sapracaJcamAgamato dravyAvazyakamidAnI noAgamatastaducyate ma.(16) se kiM taM noAgamao davAvassayaM, 2 tivihaM patrattaM, taMjahA-jANayasarIradavvAvassayaM bhaviasarIradabvAvassayaM jANayasarIrabhaviasarIravatirittaM dvvaavssyN| vR.athakiM tannoAgamato dravyAvazyakamiti praznaH, uttaramAha-'noAgamao davvAvassayaM tivihaM pannatta' mityAdi, noAgamata ityatra nozabda Agamasya sarvaniSedha dezaniSedhe vA vartate, yata uktaM pUrvamunibhiH "Agamasavvanisehe nosaddo ahava despddisehe| savve jaha nasarIraM bhavassa ya AgamAbhAvA / " vyAkhyA-Agamasya-AvazyakAdijJAnasya sarvaniSadhe vartate nozabdaH, athavA tasyaiva dezapratiSedhe varttate, tatra 'savve'tti sarvaniSedhe udAharaNamucyate, yathetyupapradarzane,'NasarIraM'ti jJAnasyajAnataH zarIraM jJazarIraM noAgamata iha dravyAvazyakaM, 'bhavyassa ca' yogyasya yaccharIraM tadapi noAgamata iha dravyAvazyakaM, kuta ityAha-Agamasya-AvazyakAdijJAnalakSaNasya sarvathA'bhAvAda, idamuktaM bhavati-jJazarIraM bhavyazarIraM cAnantarameva vakSyamANasvarUpaM noAgamataH sarvathA AgamAbhAvamAzritya dravyAvazyakamucyate, nozabdasyAtra pakSe sarvaniSedhavacanatvAditi gAthArthaH / / dezapratiSedhavacane'pi nozabde udAharaNaM yathA "kiriyAgamuccaraMto AvAsaM kuNai bhAvasuno u| kiriyA''gamo na hoi tassa niseho bhave dese||" vyAkhyA-kriyAm-AvartAdikAM kurvannityadhyAhAraH, AgamaMca vandanasUtrAdikamuccAzyan, jaDatvAda, Agamasya ca jJAnarUpatvAda, atastasyA''gamasya deze kriyAlakSaNe niSedho bhavati. kriyA Agamo na bhavatItyarthaH, ato noAgamata iti, iha kimuktaM bhavati?-deze kriyAlakSaNe AgamAbhAvamAzritya dravyAvazyakamidamiti gaathaarthH| tadevaM noAgamataAgamAbhAvamAzritya dravyAvazyakaM trividhaM prajJaptaM, tadyathA-jJazarIradravyA Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 __ anuyogadvAra-cUlikAsUtraM vazyakaM, bhavyazarIradravyAvazyaka, jJazarIrabhavyazarIravyatiriktaM drvyaavshykm|| tatrA''dyabhedaM vivarISurAha ma.(17)se kiM taMjANayasarIradabbAvassayaM?, 2 Avassaetti payatthAhigArajANayassa jaM sarIraya vavagayacutacAvitacattadehaM jIvappijaDhaM sijjAgayaM vA saMthAragayaM vA nisIhiAgayaM vAsiddhasilAtalagayaM vA pAsittA naM koI bhaNejjA-aho! NaMimeNaM sarIrasamussaeNaM jinadiTeNaM bhAveNaM AvassaetipayaM AghaviyaM pannaviparUviaMdaMsiaMnidaMsiaMuvadasiaM, jahA ko diluto? ayaM mahukuMbhe AsI ayaM ghayakuMbhe AsI, setaM jANayasarIradavyAvassayaM / / va. atha kiM tat jJazarIradravyAvazyakamiti prazne nirvacanamAha-'jANagasarIradavvAssayaM AvassaettI'tyAdi, jJAtavAniti jJaH, pratikSaNaM zIryata iti zarIraM jJasya zarIraM jJazarIraM, tadeva anubhUtabhAvatvAdravyAvazyakaM, kiMtadityAha-yacchazarIrakaM saMjJAyAM kac vapurityarthaH, kasya sambandhItyAha-"AvassaettI'tyAdi, Avazyakamiti yatpadaM AvazyakapadAbhidheyaM zAstramityarthaH, tasyArtha evArthAdhikAro'neke vA tadgatA arthAdhikArA guhyante, tasya teSAM vA jJAtuH sambandhi, kathaMbhUtaM tadidaM jJazarIraM dravyAvazyakaM bhavatItyAha-vyapagatacyutacyAvitatyaktadehaM jIvavipramuktAmityakSarayojanA, idAnIM bhAvArthaH kazciducyate-tatra vyapagataM acetanasyocchAsAdyayogyatvAdanyathAleSTravAdInAmapi tatprasaGgAt, tebhyazca paribhraMzastusvabhAvavAdibhiH kaizcit svabhAvata evAbhyupagamyate, tadapohArthamAha-cyAvitaM-balIyasA AyuHkSayeNa tebhya: paribhraMzitaM, na taM svabhAvataH, tasya sadA'vasthitatvena sarvAda tatprasaGgAd, evaM ca sati kathaMbhUtaM tadityAhatyaktadehaM-'diha upacaye'tyakto dehaH-AhArapariNatijanita upacayo yena tat tyaktadeham, acetanasyA''hAragrahaNapariNaterabhAvAt, evamuktena vidhinA jIvena-AtmanA vividham-anekadhA prakarSeNa muktaM jIvavipramuktaM, tadetadAvazyakaM jJasya zarIramatItAvazyakabhAvasya kAraNatvAd, dravyAvazyakam, asya ca noAgamatvamAgamasya tadAnIM sarvathA'bhAvAt, nozadsya cAtra pakSe sarvaniSedhavacanatvAditi bhAvaH / .. nanu yadi jIvavipramuktamidaM kathaM tadyasya dravyAvazyakatvaM? leSTAvadInAmapi tatprasaGgAta, tatpudgalAnAmapi kadAcidAvazyakavettRbhirgRhItatvasambhavAdityAzaGkayAha-'sejjAgata'mityAdi, yasmAdidaM zayyAgataM vA saMstAragataM vA naiSedhikIgataM vA siddhazilAtalagataM vA dRSTavA ko'pibrUyAd-aho! anena zarIrasamucchyeNa jinadRSTena bhAvena Avazyakamityetat padaMAgRhItamityAdi, yAvadupadarzitamitI, tasmAdatItavartamAnakAlabhAvivastvekatvagrAhinayAnusAriNAmevaMvAdinAM sambhavAd yathoktazarIrasya dravyAvazyakatvaM na virudhyate, leSTvadidarzane punarnetthambhUtaH pratyayaH kasyApi samutpadyata iti na teSAM tatprasaGgaH, tenaiva karacaraNorugrIvAdIpariNAmenAnantaramevA''vazyakakAraNatvena vyApRtatvAt, tadeva tathAvidhapratyayajanakaM dravyAvazyakaM, na leSTvadaya iti bhAva iti smudaayaarthH| idAnImavayavArtha ucyate-tatra zayyA-mahatI sarvAGgapramANA tAM gataM zayyAgataM zayyAsthitamityarthaH, saMstArolaghuko'rdhatRtIyahastamAnastaM gataM tatra sthamityarthaH, yatra sAdhavastapaH parakarmitazarIrA: svayameva gatvA bhaktaparijJAdyanazanaM pratipannapUrvAH pratipadyante Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 265 Ha mUlaM-17 pratipatsyante ca tat siddhazilAtalamucyate, kSetraguNato yathAbhadrakadevatAguNato vA sAdhUnAmArAdhanA: siddhayanti tatretikRtvA, anye tu vyAcakSate-yatra maharSiH kazcit siddhastat siddhazilAtalaM, tadgataM-tatrasthitaM siddhazilAtalagatam, iha nisIhiyAgayaMve'tyAdInyapi padAni vAcanAntare dRzyante tAni ca sugamatvAt svayameva bhAvanIyAni, navaraM naiSedhikI-zabaparisthAnapanabhUmiH, aparaM cAtrAntare pAsittAnaM koI bhaNijja'tti grantha: kvacidRzyate, saca samudAyArthakathanAvasare yojita eva, yatra tu na dRzyate tatrAdhyAhAro dRSTavyaH, ahozabdo dainyavismayAmantraSeNu vartate, sa ceha triSvapi ghaTate, tathAhi-anityaM zarIramiti dainye, AvazyakaM jJAtamiti vismaye, anya pArzvasthitamAmantrayamANasyA''mantraNe, 'anena' pratyakSatayA dRzyamAnena zarIrameva pudgalasaGghAtatvAt samucchrayastena, 'jinadRSTena' tIrthaGkarAbhimatena, 'bhAvena' karmanirjaraNAbhiprAyeNa, athavA bhAvena-tadAvaraNakarmakSayakSayopazamalakSaNena, AvazyakapadAbhidheyaMzAstra AghaviyaM'ti prAkRtazailyA chAndasatvAcca guroH sakAzAdAgRhItaM, 'prajJAmapitaM' sAmAnyato vineyebhya: kathitaM, 'prarUpitaM tebhya eva pratisUtramarthakathanataH, 'darzitaM' pratyupekSaNAdikriyAdarzanataH, iyaM kriyA ebhirakSarairatropAttA itthaM ca kriyate ityevaM vineyebhyaH prakaTitamiti bhAvaH, 'nidarzitaM' kathaJcidagRhNataH parayA'nukampayA nizcayena punaH punaH darzitam, 'upadarzitaM' sarvanayayuktibhiH / __ Aha-nanvanena zarIrasamucchrayeNA''vazyakamAgRhItAmityAdinopapadyate, grahaNaprarUpaNAdInAM jIvadharmatvenaM zarIrasyAghaTamAnatvAt, satyaM, kintu bhUtapUrvagatyA jIvazarIrayorabhedopacAraditthamupanyAsa ityadoSaH / punarapyAha-nanu yadyapi taccharorakaM zayyAdigataM dRSTvA pUrvoktavaktAro bhavanti, tathA'pikathaM tasya dravyAvazyakatA?, yata Avazyakasya kAraNameva dravyAvazyakaM bhavitumarhati, 'bhUtasya bhAvino ve'tyAdipUrvoktavacanAt, kAraNaM cA''gamasya cetanAdhiSThitameva zarIraM na tvidaM, cetanArahitatvAt, tasyApi tatkAraNetve'tiprasaGgAt, satyaM kintvatItaparyAyAnuvRttyabhyupagamaparanayAnuvRttyA'tItamAvazyakakAraNatvaparyAyamapekSya dravyAvazyakatA'syocyata ityadoSaH,syAdevaM, yadyatrArthe kazcid dRSTAnta: syAditi vikalpya pRcchati-yathA ko'tra dRSTAntaH?, iti pRSTe satyAha-yathA'yaM 'ghRtakumbha AsIt' 'ayaM madhukumbha AsI'dityAdi, evaduktaM bhavati-yathA madhuni ghRta vA prakSipyApanIte tadAdhAratvaparyAye'tikrAnte'pyayaM madhukumbhaH ayaM ca ghRtakumbha iti vyapadezo loke pravartate, tathA AvazyakakAraNatvaparyAye'tikrAnte'pi atItaparyAyAnuvRttyA dravyAvazyakamidamucyata iti bhAvaH, nigamayannAha-'se ta'mityAdi, tadetad jnyshriirdrvyaavshykm|| ukto noAgamato dravyAvazyakaprathamabhedaH, atha dvitIyabhedanirUpaNArthamAha mU.(18) se kiMtaM bhaviasarIradavvAvassayaM?, 2 je jIve joNijammaNanikkhaMte imeNaM ceva AtaeNaM sarIrasamussaeNaM jinovadiTTeNaM bhAveNaM AvassaettipayaMseyakAle, sikkhissai na tAva sikkhai, jahA ko diTuMto? ayaM mahukuMbhe bhavissai ayaM ghayakuMbhe bhavissai, se taM bhviasriirdvvaavssyN| va. atha kiM tadbhavyazarIradravyAvazyakamiti prazne satyAha-'bhaviyasarIradavvAvassayaM je jIve'tyAdi, vivakSitaparyAyeNa bhaviSyatIti bhavyo-vivakSitaparyAyArhastadyogya ityarthaH, tasya Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 anuyogadvAra - cUlikAsUtraM zarIraM, tadeva bhAvibhAvAvazyakakAraNatvAt dravyAvazyakaM, bhavyazarIra dravyAvazyakaM, kiM punastadityatrocyate yo jIvo yonijanmatvaniSkAnto'nenaiva zarIrasamucchrayeNAttena jinopadiSTena bhAvena Avazyakamityetat padaM AgAmini kAle zikSiSyate na tAvacchakSate taJjIvAdhiSThitaM zarIraM bhavyazarIradravyAvazyakamiti samudAyArthaH / sAmpratamayavArtha ucyate tatra yaH kazcid 'jIvo' jantuH yonyA- yoSidavAcyadezalakSaNAyA: paripUrNasamastadeho janmatvena-janmasamayena niSkrAnto na punarAmagarbhAvastha eva patito yonijanmatvaniSkrAntaH, anenaiva zarIrameva pudgalasaGghAtatvAdutpattisamayAdArabhya pratisamayaM samutsarpaNAd vAsamucchrayastena Attena Adattena vA gRhItena prAkRtazailIvazAdAtmIyena vA jinopadiSTenetyAdi pUrvavat, 'seyakAle 'tti chAndasatvAdAgAmini kAle zikSiSyate-adhyeSvate sAmprataM taM na tAvadyApi zikSate, taJjIvAdhiSThitaM zarIraM bhavyazarIradravyAvazyakaM / no AgamatvaM vAtrApyAgamAbhAvamAzritya mantavyaM tadAnIM tatra vapuSyAgamAbhAvAt, nozabdasya 'cAtrApi sarvaniSedhavacanatvAt / atrA''ha - nanvAzyakasya kAraNaM dravyAvazyakamucyate, yadi tvatra vapuSyAgamAbhAvaH kathaM tarhi tasya taM prati kAraNatvam ?, na hi kAryA bhAve vastunaH kAraNatvaM yajyate, atiprasaGgAt, ataH kathamasya dravyAvazyakatA ? satyaM, kiMtu bhaviSyatparyAyasyedAnImapi yo'stitvamupacarati nayastadanuvRttyA'sya dravyAvazyakatvamucyate, tathA ca tadanusAriNaH paThanti'bhAvini bhUtavadupacAra' iti, atrArthe dRSTAntaM didarzayiSuH praznaM kArayati-yathA ko 'tradRSTAnta iti, nirvacanamAha - yathA'yaM madhukumbho bhaviSyatItyAdi, etaduktaM bhavati yathA madhuni ghRte vA prakSeptumiSTe tadAdhAratva paryAye bhaviSyatyapi choke'yaM madhukumbho dhRtakRmbho vetyAdiH dRzyate, tathA'trApyavazyakakAraNatvaparyAye bhaviSyatyapi tadastitvaparanayAnuvRttyA dravyAvazyakatvamucyata iti bhAvaH, nigamayannAha 'setta' mityAdi, tadetadbhavyazarIradravyAvazyakamiti / ukto noAgamo dravyAvazyakadvitIyabhedaH tRtIyabhedanirUpaNArthamAha mU. (19) se kiM taM jANayasarIrabhaviasarIravatirittaM davvAvassayaM ?, 2 tivihaM pannattaM, taMjahA - loiaM kuppAvayaNiyaM louttariaM / vR. atha kiM tat jJazarIrabhavyazarIravyatiriktaM dravyAvazyakam ?, nirvacanamAha- 'jANagarasIrabhavisarIravairitte davvAvassae tivihe' ityAdi, yatra jJazarIrabhavyazarIrayoH sambandhi pUrvoktaM lakSaNaM na ghaTate tat tAbhyAM vyatiriktaM bhinnaM dravyAvazyakamutacca trividhaM prajJasaM, tadyathA-laukikaM kuprAvacanikaM lokottarikaM ca / tatra prathamabhedaM jijJAsurAha mU. (20) se kiM taM loiyaM davvAvassayaM ?, 2 je ime rAIsaratalavaramADuMbiaibbhaseTThisenAvaisatthavAhapabhitio kallaM pAuppabhAyAe rayaNIe, suvimalAe phulluppalakamalakomalummiliaMmi ahApaMDure pabhAe rattAsogapagAsakiMsuasu amuhaguMjaddharAgasarise kamalAgaranalinisaMDabohae udviaMmi sUre sahassarassimi dinayare te asA jalate muhadhoanadaMtapakkhAlaNatellaphaNihasiddhatthayahariAli addAgadhUvapupphamallagudhataMbolavatthAiMAI davvAvasthAI kareMti, tato pacchA rAyakulaM vA devakulaM vA ArAmaM vA ujjAnaM vA sabhaM vA parva vA Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 20 gacchanti se taM loiyaM davvAvassayaM / vR. atra nirvacanamahA - 'loiya' mityAdi, loke bhavaM laukikaM zeSaM tathaiva, atra ya ete rAjezvaratalavarAdayaH prabhAtasamaye mukhadhAvanAdi kRtyA tataH pazcAd rAjakulAdau gacchanti, tatteSAM sambandhi mukhadhAvanAdi laukikaM jJazarIrabhavyAtiriktaM dravyAvazyakamiti samudAyArthaH / 'tatra rAjA - cakravartI vAsudevo baladevo mahAmaNDalikazca Izvaro- yuvarAjaH sAmAnyamaNDali - ko'mAtayazca, anye tu vyAcakSate aNimAdyaSTavidhaizvaryayukta IzvaraH, parituSTanarapatipradattaratnAlaM'kRtasauvarNapaTTavibhUSitazirAstalavara:, yasyo pArzvata AsannaparaM grAmanagarAdikaM nAsti tatsarvata-richannajanA zrayavizeSarUpaM maDambamucyate, tasyAdhipatirmADambikaH, katipayakuTumbaprabhuH kauTumbikaH, ibho - hastI tatpramANaM dravyamarhatItIbhyaH - yasya satkapuJjIkRta hiraNyaratrAdidravyeNAntarito hastyapi na dRzyate saH, adhikataradravyo vA ibhya ityarthaH, zrIdevatAdhyAsitasauvarNapaTTavibhUSitottamAGgaH purajyeSTho vaNigvizeSaH zreSThI, hastyazvarathapadAtisamudAyalakSaNAyAH senAyAH prabhuH senApatiH, "gaNimaM dharimaM mejjaM pAriccheJjaM ca davvajAyaM tu / dhettUrNa lAbhatthaM vaccai jo annadesaM tu // 1 // nivabahumao pasiddho dInAnAhANa vacchalo paMthe / so satthavAhanAmaM dhanovva logha samuvvahaI // 2 // " etallakSaNayuktaH sArthavAhaH, prabhRtigrahaNena zeSaprAkRtajanaparigrahaH, 'kallaM pAuppabhAyAe' ityAdi, kalyamiti vibhaktivyatyayAt sAmAnyena prabhAte, prabhAtasyaiva vizeSAvasthA: prAha'pAu' ityAdi, prAduH- prAkAzye, tatazca prakAzaprabhAtAyAM rajanyAM kiJcidupalabhyamAnaprakAzAmiti bhAva:, tadanannataraM 'suvimalAyAM' tasmAmeva kiJcitparisphuTataraprakAzAyAm, athazabda Anantarye, tadanantaraM pANDure prabhAte, kathaM bhUta ityAha- 'phullotpalakamalakomalonmIlite' phullaM vikasitaM tacca tadutpalaM ca phullotpalaM kamalo-hariNavizeSaH, phullotpalaM ca kamalazca phullotpalakamalau tayoH komalam - akaThoraM dalAnAM nayanayozcayonmIlitam unmIlanaM yatra prabhAte tat tathA (tasmin), anena ca prAguktAyAH suvimalatAyAH vakSyamANasUryodayasya cAntarAlabhAvinIM pUrvasyAM dizyaruNaprabhAvasthAmAha, tadanantaraM 'uTThie sUrie 'tti abhyudgate Aditye, kathambhUte ityAha 'raktAzokaprakAzakiMzukazukamukhaguJjArdharAgasadRze' raktAzokaprakAzasya kiMzukasyapuSpitapalAzasya zukamukhasya guJjArdhasya ca rAgeNa sadRzo yaH sa tathA tasmin, Arakte ityarthaH, tathA 'kamalAkaranalinIkhaNDabodhake' kamalAnAmAkakarA - utpattibhUmayo hRdAdijalAzayavizeSAsteSu yAni nalinIkhaNDAni teSAM bodhako yaH sa tathA tasmin punaH kiMbhUte tasminnityAhasahastrarazmI, dinaM karotIti dinakarastasmin tejasA jvalati sati, tatraivaite bhAvA: sarve'pi santIti jJApanArthaM sUryasya vizeSaNabahutvam, anena cottarotrakAlabhAvinA AvazyakakaraNakAlavizeSaNakalApena prakRSTamadhyamajaghanyodyamavatAM sattvAnAM taM tamAvazyakakaraNasamayamAha, tathAhikecit prakRSTodyaminaH kiJcit prakAzamAnAyAM rajanyAM mukhadhAvanAdyAvazyakaM kurvanti, madhyamodyA manastu tasyAmeva suvimalAyAmaruNaprabhAvasare vA, jaghanyodyaminastu samudgate savitarIti, 267 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 __ anuyogadvAra-cUlikAsUtraM 'muhadhovaNe'tyAdi, mukhadhAvanaM ca danprakSAlanaM ca tailaM ca phaNihazca siddhArthazca haritAlikA ca Adarzazca dhUpazca puSpANi ca mAlyaM ca gandhAzca tAmbUlaM ca vastrANi ca tAnyAdiH yeSAM snAnAbharaNaparidhAnAdInAM tAni tathA, tatra phaNihaH-kaGkatakastaMmastakAdau vyApArayanti, siddhArthA:-sarSapAH, haritAlikA-dUrvA, etaddvayaM maGgalArthaM zirasi prakSipanti, Adarze tu mukhAdi nirIkSante, dhUpena vastrAdi dhUpayanti, agrathitAni puSpANi, tAnyeva grathitAni mAlyama, athavA vikasitAni puSpANi, tAnyevAvikasitAnimAlyam, eteSAM ca mastakAdiSUpayogaH,zeSaM svarUpata upayogatazca pratItameva, etAni dravyAvazyakAni kRtvA tata: pazcAdrAjakulAdau gacchanti / atra ramaNIyatAtizayena strIpuruSamithunAni yatrA''ramanti sa vividha puSpAjAtyupazobhita ArAmaH, vastrAbharaNAdisamalaMkRtavigrahA: sannihitAzanAdyAhArA madanotsavAdiSu krIDArthaM lokA udyAnti yatra taccampakAditarukhaNDamaNDitamudyAnaM, bhAratAdikathAnavinodena yatra lokastiSThati sA sabhA, zeSaM prtiitm| ___ atrAha-nanu rAjAdibhiH prabhAte'vazyaM kriyata iti vyutpattimAtreNA''vazyakatvaM bhavat mukhadhAvanAdInAM, dravyatvaM tu kathamamISAM?, vivakSitabhAvasya hi kAraNaM dravyaM bhavati, 'bhUtasya bhAvinovA bhAvasya hI tyAdivacanAta.naca rAjAdibhiH kriyamANAnimukhadhAvanAdIni bhAvAvazyakakAraNaM bhavanti, satyaM, kintu bhUtasya bhAvino vetyAdyevana mantavyaM, kiMtarhi?,"appAhanevi davvasaddotto(tthI)"ti vacanAdapradhAnavAcako'pi dravyazabdo'vagantavyaH, apradhAnAni ca mokSakAraNabhAvAvazyakApekSayA saMsArakAraNAni rAjadimukhadhAvanAdIni, tatazca dravyabhUtAniapradhAnabhUtAnyAvazyakAni dravyAvazyakAni etAnItyadoSaH, noAgamatvaM cehApyAgamAbhAvAnozabdasya ca sarvaniSedhavacanatvAdityalaM vistareNa, nigamayatrAha-'setaM loiya'mityAdi, tadetajjJazarIrabhavyazarIravyatiriktaM laukikaM dravyAvazyakamityarthaH / ukto noAgamato dravyAvazyakAntargatajJazarIrabhavyazarIravyatiriktadravyAvazyaka (sya)prathamo bhedaH / atha dvitIyabhedanirUpaNArthamAha- . mU.(21)se kitaMkuppAvaNiaMdavvAvassayaM?, 2 je ime caragacIrigacammakhaMDiabhikkhoMDapaMDuraMgagoamagovvatiagihidhammadhammaciMtagaaviruddhaviruddhavuDsAvagappabhitao pAsaDaMtthA kalaMpAuppabhAyAe rayaNIe jAvateasA jalate iMdassa vA khadassa vArudassa vA sivassa vA vesamaNassa vA devassa vA nAgassa vA jakkhassa vA bhUassa vA mugudassa vA ajjAe vA duggae vA koTTakiriyAe vA uvalevaNasaMmajjaNaAvarisaNadhUvapupphagaMdhamalAiAiMdavvAvassayAI kareMti, se taM kuppAvayaNiyaM dvyaavssyN| ... vR. atha kiM tat kuprAvacanikaM dravyAvazyakaM?, atra nirvacanam -'kuppAkyaNiyaM davyAvassayaM je ime' ityAdi, kutsitaM pravacanaM yeSAM te kRpravacanAsteSAmidaM kRprAvacanikaM dravyAvazyakaM, kiM punastadityAha-'je ime' ityAdi, yaete carakacIrikAdayaH prabhAtasamaye indraskandAderupalepanAdi kurvanti tat kuprAvanikaM dravyAvazyakamiti samudAyArthaH / tatra dhATibAhakA: santo ye bhikSAM caranti te carakAH, athavA ye bhuJjAnAzcaranti te carakAH, rathyApatitacIraparidhAnAcIrikAH athavA yeSAM cIramayameva sarvamupakaraNaM te caurikAH, carma Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 269 mUlaM-21 paridhAnAzcarmakhaNDIkAH, athavA carmamayaM sarvamevopakaraNaM yeSAM te carmakhaNDikA:, ye bhikSAmeva bhuJjate na tu svaparigRhItagodegdhAdikaM te bhikSoNDAH; sugatazAsanasthA ityanye, pANDurAGgAbhasmoddhUlitagAtrAH, vicitapAdapatanAdizikSAkalApayuktavarATakamAlikAdicacitavRSabhakopAyata:kaNabhikSAgrAhiNo gotamAH, gocaryAnakAriNo govratikAH te hivayamapikila tiryakSu vasAma iti bhAvanAM bhAvayanto gobhirnirgacchantIbhiH saha nirgacchanti sthitAbhistiSThantyAsInAbhirupavizanti bhuJjAnAbhistadvadeva tRNapatrapuSpaphalAdi bhuJjanti, taduktam "gAvIhiM samaM niggamapavesaThANAsaNAi pkrNti| bhuMjaMti jahA gAvI tirikkhavAsaM vibhaavNtaa||".. gRhasthadharma eva zreyAnityabhisandhAya tadyathoktacAriNo gRhidharmAH, tathA ca tadanusAriNAM vaca: - "gRhAzramasamo dharmo, na bhUto na bhvissyti| . __ taM pAlayanti ye dhIrAH, klIbA: paassnnddmaashritaaH|" iti| yAjJavalyaprabhRtiRSipraNItadharmasaMhitAzcintayanti tAbhizca vyavaharanti(ye)te dharmacintakAH, devatAkSitIzamAtApitRtiryagAdInAmavirodhena vinayakAritvAdaviruddhA-vainayikAH, puNyapaparalokAdhanabhyupagamaparAakriyAvAdino viruddhAH, sarvapASaNDibhiH sahaviruddhAcAritvAd, atrA''ha-tanu yadyete puNyAdyanabhyupagamaparAH kathaMtarveSAM vakSyamANamindrAdyupalepanaM saMbhavati?, puNyAdinimittameva tasya sambhavAt, satyaM, kintu jIvikAdihetosteSAmapi tatsaMbhavatItyadoSAH / prathamamevA''dyatIrthakarakAle samutpannatvAt prAyo vRddhakAle dIkSApratipattezca vRddhA:-tApasAH, zrAvakA-brAhmaNAH prathama bharatAdikAle zrAvakANAmeva satAM pazcAdbrAhmaNatvabhAvAd, anye tu vRddhazrAvakA ityekamevaM padaM brAhmaNavAcakatvena vyAcakSate, eteSAM dvandvasamAsaH, prabhRtigrahaNAt parivrAjakAdiparigrahaH, pASaNDaM-vrataM tatra tiSThantIti pASaNDasthAH, kallaM pAuppabhAyAe'ityAdi, pUrvavad yApattejasA jvalatIti / ___ "iMdassave'tyAdi, tatrendra:-pratItaH, skanda:-kArtikeyaH,rudro-haraH, zivastvAkAravizeSadharaH sa eva vyantaravizeSovA, vaizravaNo-yakSanAyakaH, devaH-sAmAnyaH, nAgo-bhavanapativizeSaH, yakSabhUtau vyantaravizeSau, mukundo-baladevaH, AryA-prazAntarUpA, durgA saiva mahiSArUDhA, tatkuTTanaparA koTTakriyA, atropacArarAdindrAdizabdena tadAyatanamapyucyate, atastasyendrArupalepanasammArjanAvarSaNapuSpadhUpagandhamAlyAdIni dravyAvazyakAni kurvanti, tatra upalepanaM-chagaNAdinA pratItameva, sammArjanaM-daNDapuJchanAdinA, AvarSaNaM-gandhokAdinA, zeSaM gatArthaM, tadevaM ya ete carakAdaya indrAderupalepanAdi kurvanti tat kuprAvacanikaM dravyAvazyakam, atra dravyAtvamAvazyakatvaM noAgamatvaM ca laukikadravyAvazyakoktamiva bhaavniiym| nigayamantrAha-'se ta'mityAdi, tadetajjJazarIrabhavyazarIravyatiriktaM kuprAvanika dravyAvazyakamityarthaH, ukto noAgamato dravyAvazyakAntargata-jJazarIrabhavyazarIravyatiriktadradravyAvazyakadvitIyabhedaH atha tRtIyabhedanirUpaNArthamAha mU.(22) se kiM taM loguttari davvAvassayaM?, 2 je ime samaNaguNamukkajogI chakkAya krtiiti| .. Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM niranukaMpA hayA iva uddAmA gayA ivaniraMkusA ghaTTA maTThA tuppoTThA paMDurapaDapAuraNA jinAnamaNANAe sacchaMda vihariUNaM ubhaokAlaM Avassayassa uvaTThati, se taM loguttariaMdavvAvassaya, se taM jANayassarIrabhaviasIravairitaM davAvassayaM, se taM noAgamato davAvassayaM, setNdvyaavsyN| vR.atha kiM tallokottarikaM dravyAvazyakam?, atra nirvacanamAha-lokasyottarA:-sAdhavaH, athavA lokasyottaraM-pradhAnaM lokottaraM-jinazAsanaM teSu tasmin vA bhavulokottarikaM, dravyAvazyakamiti vyAkhyAtameva, kiM punastadityAha-'je ime'ityAdi, ya ete zramaNaguNamuktayogitvAdivizeSaNaviziSTAH sAdhvAbhAsA jinAnAmanAjJayA svacchandaM vihatyobhayakAlamAvazyakAyapratikramaNAyopatiSThante tatteSAM pratikramaNAnuSThAnaM lokottariktaM dravyAvazyakamiti smudaayaarthH| idAnImavayavArtha ucyate-tatra zramaNA:-sAdhavasteSAM guNA-mUlottaraguNarUpAH, tatra jIvavadhaviratyAdayo mUlaguNAH piNDavizuddhayAdayastUttaraguNAH, teSu mukto yogo-vyApAro yaiste sarvadhanAderAkRtigaNatvAt, zramaNaguNamuktayoginaH, ete jIvavadhAdiviratimuktavyApArA api manasA kadAcit sAnukampA api syurityAha-SaTsu kAyeSu-pRthivyAdiSu viSaye nirgatA-apagatA anukampA-manaHsArdratA yebhyaste tathA, niranukampatAcihnamevA''ha-hayA iva-turagA iva uddAmA:caraNanipAtajIvopamaInirapekSatvAd drutacAriNa ityarthaH, komityevaMbhUtAste ityAha-yato gajA iva-duSTadviradA iva niraMkuzAH gurvAjJAvyatikramacAriNa ityarthaH, ata eva 'ghaTTa'tti yeSAM jaGke zlakSNIkaraNArthaM phenAdinA ghRSTe bhavataste'vayavAvayavinorabhedopacArAt ghRSTAH, tathA 'maTTha'tti tailodakAdinA yeSAM kezAH zarIraM vA mRSTaM te tathaiva mRSTAH, athavA kezAdiSu mRSTaM vidyate yeSAM mRSTavantaH, vatpratyayalopAnmRSTAH, tathA 'tuppoTTatti tuprA-mekSitA madanane vA veSTitA: zItarakSAdinimittamoSThA yeSAM te tuprayoSThAH, tathA malaparISahA(ha)sahiSNutAdUrIkRtatvAt pANDuro-dhautaH paTa:-prAvaraNaM yeSAM te tathA, 'jinAnAmanAjJayA svacchandaM vihatya' tIrthakarAjJAbAhyAH svasvarucyA vividhaceSTAH kRtvA tatrobhayakAlaM-prabhAtasamaye'stamayasamaye ca caturthyarthe SaSThItikRtvA AvazyakAya-pratikramaNAyopatiSThante tatteSAmAvazyakaM lokottarika dravyAvazyakam, atra tu dravyAvazyakatvaM bhAvazUnyatvAt tatphalAbhAvAccApradhAnatayA'vaseyaM noAgamatvamapi deze kriyAlakSaNe AgamAbhAvanozabdasya cAtra deshprtissedhvcntvaaditi| ___ atra ca lokottarike dravyAvazyake udAharaNam-vasantapure nagare'gItArtho'saMvigno gaccha eko vicarati, tatra ca zramaNaguNamuktayogI saMvignAbhAsaH sAdhurekaH pratidinaM puraHkarmAdidoSaduSTamaneSaNIyaM bhaktAdi gRhItvA mahatA saMvegena pratikramaNakAle Alocayati, tasmai na gacchAcAryo'gItArthatvAt prAyazcittaM prayacchan bhaNati-pazyata aho! kathamasau bhAvamagopayan azaThatayA sarvaM samAlocayati ?, sukhaM hi AsevanA kriyate, dukhaM cetthamAlocayituM, tasmAdazaThatayaiva zuddho hyasau, tathA ca taM prazasyamAnaM dRSTavA tatra anye'pyagItArtha zramaNAH prazaMsanti cintayanti ca-guruozceditthamAlocyate tahi doSAsevanAyAmasakRt kRtAyAmapi na kazciddoSaH, AlocanAyA eva sAdhyatvAd, evaM cAnyadA tatra saMvignagItArthaH, sAdhuH kazcidAyAtaH tena ca pratidinaM tameva vyatikaramAlokya sUriruktaH-- Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-22 271 tvamitthamasya prazaMsAM kurvan vivakSitakSitIza iva lakSyase, tathAhi-girinagaravAsI kazcidagnibhakto vaNika padmarAgaralAnAM gRhaM bhRtvA prativarSa vahninA pradIpayati taM cAvivekitayA tanagaratarapatirlokazca zlAghate-aho ! dhanyo'yaM vaNig yo bhagavantaM hutabhujamitthamaudAryaktyatizayAd ratnastarpayati, anyadA ca prabalapavanapaTalapreritastatpradIpitadahanaH sarAjaprAsAdaM samastamapi tatrAgaraM dahati sma, asau ca rAjJA daNDito nagarAzca niSkAmasitaH, tadeva yathA rAjJA tasya prazaMsAM kurvatA AtmA nagaralokazca nAzitastathA tvamapi asyAvidhipravRttasya prazaMsA kurvanAtmAnaM samastagacchaM cocchedayasi, yadi punarenamekaM zikSayasi tadA tathAvidhanRpa iv saparikaro nirapAyatAmanubhavasi, tathAhi-anyena kenacid rAjJA tathaiva kurvan kazcidvaNigAkarNitaH, tato nagaradAhApAyadarzinA kSitIzena araNyaM gatvA kimitthaM na karoSItyAdivacobhistiraskRtya daNDito niSkAsitazca, evaM tvamapItyAdi, upanayo gatArthaH, ityAdi bahuprakAraM bhaNito yAvadasau tatprazaMsAto na nivartate tAvattena gItArthasAdhunA zeSasAdhavo'bhihitA:-eSa gaNAdhipo mahAnirdharmatA''spadamagItArtho yadi na parityajyate tadA bhavatAM mahate'narthAya prbhvtiiti| tadevaM tat sAdhvAbhAsavazyakaprakAraM sarvaM lokottararikaM drvyaavshykmiti| nigamayannAha'seta'mityAdi, tadetallokottarikaM dravyAvazyakaM, etadbhaNane ca jJazarIrabhavyazarIvyatirikta trividhamapi dravyAvazyakaM samarthitaM bhavatyatastadapi nigamayati-'seta'mityAdi, etatsamarthane ca noAgamato dravyAvazyakasya saprabhedasya samarthitatvAttadapi nigamayati-'se taM noAgamato' ityAdi, etatsamarthane ca yat prakrAntaM dravyAvazyakaM tatsottarabhedamapyavasitamato nigamayati'se taM davvAvassaya miti, tadetat dravyAvazyakaM samarthitamityarthaH / uktaM saprapaJcaM dravyAvazyaka, sAmpratamavasarAyAtabhAvAvazyakanirUpaNArthamAhamU.(23) se kiM taM bhAvAvassayaM? 2 duvihaM patrattaM, taMjahA-Agamato anoAgamato / vR. atha kiM tad bhAvAvazyakamiti, atra nirvacanamAha-'bhAvAvassayaM duviha'mityAdi, vaktRvivakSitapariNAmasya bhavanaM bhAvaH, uktaM ca "bhAvo vivakSitakriyA'nubhUtiyukto hi vai smaakhyaatH| sarvajJairindrAdivadihendranAkriyA'nubhavAt // " vyAkhyA:-vaktRrvivakSitakriyAyAH-vivakSitapariNAmasya indanAdestubhavanam-anubhUtistayA yukto yo'rthaH sa bhAvatadvatorabhedopacArAdbhAvaH sarvajJaiH samAkhyAtaH, nidarzanamAhaindrAdivadityAdi, yathA indanAdikriyAnubhavAt, paramaizvaryAdipariNAmena pariNatvAdindrAdirbhAva ucyata ityarthaH, ityaaryaarthH| bhAvazcAso AvazyakaM ca bhAvamAzritya vA AvazyakaM bhAvAvazyakaM, tacca dvividhaM prajJaptaM, tadyathA-Agamata:-AgamamAzritya noaagmt:-aagmaabhaavmaashrity| tatrA''dyabhedanirUpaNArthamAha ma.(24)se kitaM Agamato bhAvAvassayaM? 2 jANae uvautte, setaM Agamato bhaavaavssyN| vR.atha kiM tadAgamato bhAvAvazyakam?, atrAha-'Agamao bhAvAssayaM jANae' ityAdi, Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM upayukta Agamato bhAvAvazyakam, idamuktaM bhavati-AvazyakapadArthajJastaJjanitasaMvegena vizuddhayamAnapariNAmastatra copayuktaH sAdhvAdirAgamato bhAvAvazyakam, AvazyakArthopayogalakSaNasyA''gamasyAtra sadbhAvat, bhAvAvazyakatA cAtrA''vazyakopayogapariNAmasya sadbhAvAt, bhAvamAzritya Avazyakamiti vyutpatte, athavA''vazyakopayogapariNAmAnanyatvAt sAdhvAdirapi bhAvaH, tatazca bhAvazcAsAvAvazyakaM ceti vyutpatterapyasau mantavya iti 'seta'mityAdi nigmnm| atha bhAvAvazyakadvitIyabhedanirUpaNArthamAha mU.(25) sekiMtaM noAgamato bhAvAvassayaM?, 2 tivihaM pannattaM, taMjahA-loiyaM kuppAvayaNiyaM loguttri| vR.athakiM tatroAgamato bhAvAvazyakam?, atrA''ha-noAgamato bhAvAvazyakaM trividhaM prajJaptaM, tadyathA-laukikaM kuprAvacanikaM lokottarikaM ca / tatra prathamabhedanirNayArthamAha mU. ( 26) se kiM taM loiyaM bhAvAvasayaM?, 2 puvaNhe bhAraha avarahe rAmAyaNaM, se taM loiyaM bhaavaavssyN| vR.athakiM tallaukikaM bhAvAvazyakamiti?,Aha-'loiyaM bhAvAvassayaM puvvaNhe'ityAdi, loke bhavaM laukikaM yadidaM lokaH pUrvAhna bhAratamaparAhne rAmAyaNaM vAcayati zRNoti vA tallaukikaM bhAvAvazyaka, loke hi bhAratarAmAyaNayorvAcanaM zravaNaM vA pUrvAhvAparAhvayoreva rUDhaM, viparyaye doSadarzanAt, tatazcetthamanayorloke'vazyakaraNIyatvAdAvazyakatvaM, tadvAcakasya zrotRNAM ca tadarthopayogapariNAmasadbhAvAta, bhAvatvaM tadvAcakAH zrotArazca patrakaparAvartanahastAbhinayagAtrasaMyatatvakarakuDmalamIlanAdikriyAyuktA bhavanti, kriyA ca noAgamatvane prAgihoktA, "kiriyA''gamo na hoi'tti vacanAta, tatazcakriyAlakSaNe deze AgamasyAbhAvAt noAgamatvapi bhAvanIyaM, nozabdasyAtra dezaniSedhavacanatvAd, deze tvAgamo'sti, laukikAbhiprAyeNa bhAratAderAgamatvAt, tasmAd yathAnirdiSTasamaye laukikAstadupayuktA yadavazyaM bhAratAdi vAcayanti zRNavanti vA tallaukikaM bhAvAvazyakamiti sthitaM, bhAvamAzrityA''vazyakaM bhAvAvazyaka bhAvazcAsAvAvazyakaM ceti vA bhAvAvazyakamityalaM vistareNa 'se ta'mityAdi nigmnm| ukto noAgamato bhAvAvazyakaprathamabhedaH, atha tadvitIyabhedanirUpaNArthamAha mU.(27) se kiMtaM kuppAvayaNiyaM bhAvAvassayaM?, 2 je ime caragacIriga jAva pAsaMDatthA injaMjalihonajapoMdurukkanamokkAramAiAI bhAvAvassayAiM kareMti se tu kuppAvaNioM bhaavaavspyN| vR. atra ca nirvacanamAha-'kuppAvayaNiyaM bhAvAvassayaM je ime' ityAdi, kutsitaM pravacanaM yeSAM te tathA teSaM bhavaM kuprAvacanikaM bhAvAvazyakaM, ki tad ?, ucyate, ya ete carakacIrikAdayaH pASaNDasthA yathAvasaraMijyAJjalihomAdIni bhAvarUpANyAvazyakAni bhAvAvazyakAni kurvanti tat kuprAvacanikaM bhAvAvazyakamiti smbndhH| tatra carakAdisvarUpaM prAgevoktam, ijyAJjalyAdisvarUpaM tUcyate-tatra yajanamijyA yAga ityarthastadviSayo jalasyAJjaliH ijyAJjaliH yAgadevatApUjAvasarabhAvIti hRdayam, athavA Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-27 273 yajanamijyA-pUjA gAyatryAdipAThapUrvakaM viprANAM sandhyArcanamityarthaH, tatrAJjaliH ijyAJjaliH, athavA dezIbhASayA ijyeti mAtA tasyA namaskAravidhau tadbhaktaiH, kriyamANaH, karakuDmalamaulanalakSaNo'JjalirijyAJjaliH, homa: agnihotrikai: kriyamANamagihavanaM japo-mantrAdyabhyAsaH 'uMdurukka'tti dezIvacanaM undu-mukhaM tena rukkaM-vRSabhAdizabdakaraNamundurukkaM devatAdipurato vRSabhagajitAdikaraNamityarthaH, namaskAro-namo bhagavate divasanAthAyetyAdikaH, eteSAM dvandve ijyAJjalihomajapondurukkanamaskArAste AdiryeSAM tAni tathA, AdizabdAt, stavAdiparigrahaH, eteSAM ca carakAdibhiravazyaM kriyamANatvAdAvazyatvam, etatkartRNAM ca tadarthopayogazraddhAdipariNAmasadbhAvAt bhAvatvam, anyacca carakAdInAM tadArthopayogalakSaNo deza Agama: dezastu karazirovyApArAdikriyAlakSaNoM noAgamastato deza AgamAbhAvamAzritya noAgamatvamagantavyaM, nozabdasyehApi dezaniSedhaparatvAt, tasmAccarakAdayastadurapayuktA yathAvasaraM yadavazyamijyAJjalyAdi kurvanti tat kuprAvacanikaM bhAvAvazyakaM, bhAvAvazyakazabdasya ca vyutpattidvayaM tathaiva, 'seta'mityAdi nigmnm| ukto noAgamato bhAvAvazyakadvitIyabhedaH atha, tRtIyabhedanirUpaNArthamAha mU.(28) se kitaM logaMtariaM bhAvAvassayaM?, 2 jaNNaM ime samaNe vA samaNI vA sAvao vA sAviA vA taccitte tammane tallese tadajhavasie tattivvajjhavasANe tadaTTovautte tadappiakaraNe tabhAvaNAbhAvie anattha katthai manaM akaremANe ubhaokAlaM AvassayaM kareMti se taM loguttariyaM bhAvAvassayaM, se taM noAgamato bhAvAvassayaM, se taM bhaavaavssy|| vR.atra nirvacanam-'louttariyaM bhAvAvassayaM jaM na'mityAdi jaM naM'ti namiti vAkyAlaGkAre yadidaM zramaNAdayastaccittAdivizeSaNaviziSTA ubhayakAlaM pratikramaNAdyAvazyakaM kurvanti tallokottarikaM bhAvAvazyakamiti saNTaGkaH, tatra zrAmyatIti zramaNaH-sAdhuH, zrI-sAdhvI, zRNoti sAdhusamIpe jinapraNItAM sAmAcArImiti zrAvaka:-zramaNopAsakaH, zrAvikA-zramaNopAsikA, vAzabdAH samuccAyAH, tasminnevA''vazyake cittaM-sAmAnyopayogarUpaM yasyeti sa taccitaH, tasmineva manovizeSopayogarUpaM yasya sa tanmanAH, tatraiva lezyAzubhapariNAmarUpA yasyeti sa tallezyaH, tathA tadadhyavasita:-ihAdhyavasAyo'dhyavasitaM, tatazca taccittAdibhAvayuktasya satastasminnevA''vazyake'dhyavasitaM kriyAsampAdanaviSayamasyeti tadadhyavasitaH, tathA tattIvrAdhyavasAya:-tasminnevA''vazyake tIvra-prArambhakAlAdArabhya pratikSaNaM prakarSayAyi prayatnavizeSalakSaNamadhyavasAnaM yasya sa tathA, tathA 'tadarthopayuktaH' tasya -AvazyakasyArthastadarthastasminupayuktastadarthopayuktaH-prazastatarasaMvegavizuddhayamAnaH tasminneva pratisUtraM pratikriyaM cArtheSUpayukta ityarthaH, tathA tadarpitakaraNa: karaNAni-tatsAdhakatamAni deharajoharaNamukhavatrikAdIni tasminAvazyake yathocittavyApAraniyogenApitAni-niyuktAni tAni yenasatathA, samyagyathAsthAnanyastopakaraNa ityarthaH, tathA tadbhAvanAbhAvitaH tasya-Avazyakasya bhAvanA-avyavacchinnapUrvapUrvatarasaMskArasya punaH punastadanuSThAnurUpA tayA bhAvitaH-aGgAGgIbhAvena pariNatayAvazyakA30/18 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM naSThAnapariNAmastadbhAvanAbhAvitaH, tadevaM yathoktaprakAreNa prastutavyatirekato'nyatra kutracinmano'kurvan upalakSaNatvAdvAcaM kArya cAnyatrAkurvan, ekAthikAni vA vizeSaNAnyetAni prastutopayogaprakarSapratipAdanaparANi, amUni ca liGgavipariNAmataH zramaNIzrAvikayorapi yojyAni, tasmAt taccittAdivizeSaNaviziSTAH zramaNAdayaH 'ubhayakAlam' ubhayasandhyaM yadAvazyaka kurvanti tallokottarikaM, bhAvamAzritya bhAvazcAsAvAvazyakaM ceti vA bhAvAvazyakam, atrApyavazyaMkaraNAdAvazyakatvaM tadupayogapariNAmasya ca sadbhAvata, bhAvatvaM mukhavastrikApratyupekSaNarajoharaNavyApArAdikriyAlakSaNadezasyAnAgamatvAt noAgamatvaM bhAvanIyam, 'se ta'mityAdi nigmnm| tadevaM svarUpata ukta bhAvAvazyakam, anena cAtrAdhikAra ityato nAnAdezajavineyAnugrahArthaM tasyaiva paryAyAbhidhAnArthamAha mU.(29)tassa NaM ime egaDiA nAnAghosA nAnAvaMjaNA nAmadhejjA bhavaMti, taMjahA vR.'tassa Avazyakasya amUni vakSyamANAni ekArthikAni' paramArthata ekArNaviSayANi 'nAnAghoSANi' pRthagbhitrodAttAdisvarANi 'nAnAvyaJjanAni' pRthagbhitrakakArAdyakSarANi 'nAmadheyAni' paryAyadhvanayo bhavanti, tadyathA-AvassayaM' gAhA, mU.(30) Avassaya 1 avassaMkaraNijja 2 dhuvaniggaho 3 visohI4 / ajjhayaNachakavaggo 5 nAo 6 ArAhaNA7 maggo 8 // vR. zramaNAdibhiravazyaM kriyata iti nipAtanAdAvazyakam, athavA jJAnAdiguNA mokSo vA asamantAdvazayaH kriyate'nenetyAvazyakam, athavA A-samantadvazyA indriyakaSAyAdibhAvazatravo yeSAM te tathA, taireva kriyate yat tadAvazyakam, athavA samagrasyApi guNagrAmasyAvAsakamityAvAsakamityAdyaparamapi svadhiyA vAcyaM, pUrvamapi ca vyutpAditamidaM tathA mumukSubhirniyamAnuSTheyatvAdavazyakaraNIyaM, tathA 'dhruvanigrahaH' iti atrAnAditvAt kacidaparyayavasitatvAcca dhruvaMkarma tatphalabhUta: saMsAro vA tasya nigrahahetutvAnnigraho dhUvanigrahaH, tathA karmamalinasyA''tmano vizuddhihetutvAdvizuddhiH, tathA sAmAyikAdiSaDadhyayanakalApAtmakatvAdadhyayanaSTakavargaH, tathA'bhISTArthasiddheH samyagupAyatvAt nyAyaH, athavA jIvakarmasambandhApanayanAnyAyaH, ayamabhiprAyo-yathA kAraNikairdaSTo nyAyo dvayorarthipratyarthinobhUmidravyAdisambandhaM cirakAlInAmapyapanayatyevaM jIvakarmaNoranAdikAlInamapyAzrayA ayibhAvasambandhamapanayatItyAvazyakamapinyAya ucyate, tathA mokSArAdhanAhetutvAdArAdhanA, tathA mokSApuraprApakatvAdeva mArga iti gAthArthaH / ukta gAthAyA AdyapadaM sUtrakAra eva vyutpAdayannAhamU.(31) samaNeNaM sAvaeNa ya avassakAyavvayaM havai jmhaa| aMto ahonisassa ya tamhA AvassayaM naam| vR. 'samaNeNa' gAhA, zramaNAdinA, ahorAtrasyamadhye yasmAdavazyaMkriyate tasmAdAvazyakam, evamevAvazyakaraNIyAdipadAnAmapi vyutpattidRSTavyA upalakSaNatvAdasyAH, iti gAthArthaH / mU. (32) se taM aavssyN| vR. 'seta'mityAdi nigamanaM, tadetadAvazyakaM nikSiptamityarthaH / tadevaM nAmAdibhedainikSiptamAvazyakaM, tanikSepe ca yaduktam-'AvazyakaM nikSepsyAmi'ti tat sampAditam (iti anuyoga Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 275 mUlaM-32 dvAragranthe AvazyakAdhikAraH kathitaH / / atha zrutAdhikAraH kathyate) sAmprataM punaryaduktam-'zrutaM nikSepsyAmI'ti tatsampAdanArthamAhamU.(33)se kiMtaMsutaM? 2 caucihaM pannattaM, tNjhaa-naamsuaNtthvnnsuaNdvvsuaNbhaavsu| vR.atha kiM tat zrutamiti praznaH, atra nirvacanaM 'suaMcauvviha'mityAdi, 'zrutaM' prAgnirUpitazabdArthaM caturvidhaM prajJaptaM, tadyathA-nAmazrutaM sthApanAzrutaM dravyazrutaM bhAva zrutaM ca / tatrA''dyabhedanirNayArthamAha mU.(34) se kiM taM nAmasuaM?, 2 jassaNaM jIvassa vA jAva suetti nAmaM kajjai se taM nAmasuaM 7. atra nirvacanaM-nAmazrutaM, 'jassa Na'mityAdi, yasya jIvasya vA ajIvasya vA jIvAnAM vA ajIvAnAM vA tadubhayassa vA tadubhayAnAM vA zrutamiti yannAma kriyate tannAma zrutamityAdipadena sambandhaH, nAma ca tat zrutaM ceti vyutpatteH, athavA yasya jIvAdeH zrutamiti nAma kriyate nAma kriyate taJjIvAdivastu nAma zrutaM, nAmnA-nAmamAtreNa zrutaM nAmazrutamiti vyutptteH| tatra jIvasya kathaM zrutamiti nAma sambhavatItyAdibhAvanA yathA nAmAvazyake tathA tadanusAreNa yathAsambhavabhyUhya vAcyA, se 'ta'mityAdi nigmnm| uktaM nAmazrutam, atha sthApanA zrutanirUpaNArthamAha mU.(35) se kiM taM ThavaNAsuaM?, jaMNaM kaTTakamme vA jAva ThavaNI uvijjai, se taM tthevnnaasuaN| nAmaThavaNANaM ko paiviseso ?, nAma AvakahiaMThavaNA ittariA vA hojjA AvakahiA vaa| vR.atra nirvacanam-"ThavaNAsuaMjaM na'mityAdi, atra vyAkhyAnaM yathA sthApanAvazyake tathA saprapaJcaM dRSTavyaM, navarabhAvazyakasthAne zrutamuccAraNIyaM, kASThakarmAdiSu zrutapaThanAdikriyAvanta ekAdisAdhvAdayaH sthApyamAnAH sthApanAzrutamiti taatprym| 'seta'mityAdi nigamanam 'nAmaThavaNANaM ko paiviseso?' ityAdi pUrva bhAvitameva, vAcanAntare tu 'nAmaThavaNAo' bhaNiyAo ityetadeva dRzyate, AvazyakanAmasthApanAbhaNanena prAyo'bhinnArthatvAt, zrutanAmasthApane apyukte eva bhavataH ityato nAtra te punarucyate iti bhaavH| dravya zrutanirUpaNArthamAhamU. (36) se kiM taM davvasu?, duvihaM pannataM, taMjahA-Agamato a noAgamato / vR.atra nirvacanam-'davvasuaM duviha'mityiAdi, dravyazrutaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathA-Agamato noaagmtshc| atrA''dyabhedanirNayArthamAha mU.(37) se kiM taM Agamato duvbasu?, 2 jassa naM suetti payaM sikkhiyaM ThiyaM jiyaM jAva no anuppehAe, kamhA?, anuvaogo davvamitikaTTa, negamassa naM ego anuvautto Agamato egaMdabbasuaMjAva kamhA? jai jANae anuvautte na bhavai / se taM Agamato davvasuaM, vR.atra nirvacanam-'Agamao dabbasua'mityAdi, yasya kasyacit zrutamiti evaM zrutapadAbhidheyamAcArAdizAstra zikSitaM sthitaM yAvadvAcanopagataM bhavati sa jantustaka vAcanApracchanAdibhivartamAno'pi zrutopayoge'vartamAnAvAdAgamataH-AgamamAzritya dravya zrutamiti samudAyArthaH / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM zeSo'vA''kSepaparihAradiprapaJco nayavicAraNA ca dravyAvazyakavat dRSTavyA, ata eva mo'pya-- tidezaM kRrvatA 'jAva kamhA?, jai jANae' ityAdinA paryantanirdiSTAnAM zabdanayAnAM sambandhI sUtrAlApako gRhItaH / etacca kAJcideva vacanAmAzritya vyAkhyAyate, vAcanAntarANi tu hInAdhikAnyapi dRzyante, 'se ta'mityAdi nigmnm| . uktamAgamato dravyazrutam, idAnIM noAgamatastadevocyate-- mU.(38) se kiMtaM noAgamato duvvasuaM?, 2 tivihaM pannattaM, taMjahA-jANayasarIradavvasu bhaviasarIradabbasuaMjANayasarIrabhaviasIravairittaM dvvsuaa| vR.atra nirvacanam-'noAgamao davvasuaMtiviha'mityAdi, 'jANayasarIra0 bhaviasarIra0 jANayasarIrabhaviasarIravairittaM davvasuaM' / atrA''dyabhedajJApanArthamAha mU.(39) se kiM taM jANayasarIradavvasuaM?, 2 suatipayatvAhigArajANayassa jaM sarIraya vavagayacuacAviacattadehaMtaM ceva puvvabhaNiaMbhANiavvaM jAva se taM jaannysriirdvvsuaN| vR. atrottaram -'jANayasarIradavvasuaMsuattI'tyAdi, jJAtavAniti jastasya zarIraM tadevAnubhUtabhAvatvAd dravya zrutaM jJazarIradravyazrutaM, zrutamiti yatpadaM tadarthAdhikArajJAyakasya yaccharIrakaM vyapagatAdivizeSaNaviziSTaM tajjJazarIradravya zrutamityarthaH / nanu yadi jIvavipramuktamidaM kathaM tIsya dravyazrutatvaM?, leSTravAdInAmapi tatprasaGgAt, tatpudgalAnAmapi kadAcit zrutakartR(vetR)bhiH gRhItvA muktatvasambhavAdityAzaGkayA''ha-'seJjAgaya'mityAdi, zeSo'trAvayaMvavyAkhyAdiprapaJco jJazarIradravyAvazyakavat zrutAbhilApato vAcyaH, yAvat 'seta'mityAdinigamanam / dvitIyabhedanirUpaNArthayAha_mU. (40) se kiM taM bhaviasarIradavvasuaM?, 2 je jIve joNIjammaNanikkhaMte jahA davAvassae tahA bhaNiavvaM jAva se taM bhviasriirdvvsu| vR. atra prativacaH- bhaviasarIradavvasuaMje jIve'ityAdi, vivakSitaparyAyeNa bhaviSyatIti bhavyo-vivakSitaparyAyArhaH tadyogya ityarthaH, tasya zarIraMtadeva bhAvibhAvazrutakAraNatvAt dravyazrutaM bhavyazarIradravya zrutaM, kiM punastaditi, atrocyate, yo jIvo yonijanmatvaniSkrAnto'nenaiva zarIrasamucchrayeNAdattena jinopadiSTena bhAvena zrutamityetat padamAgAmikAle zikSiSyate na tAvacchikSate taJjIvAdhiSThataM zarIraM bhavyazarIradravyazrutamityarthaH, zeSaM dravyAvazyakavat zrutAbhilApena sarva vAcyaM, yAvat 'se ta'mityAdi nigmnm| tRtIyabhedaparijJAnArthamAha mU.(41) se kiM taM jANayasarIrabhaviasarIravairitaM davvasuaM?, 2 pattayapothalihiaM, ahavA jANayasarIrabhaviasarIravaritaM davvasuaMpaMcavihaM pannattaM, taMjahA-aMDayaM boMDayaM kIDayaM vAlayaM vAgayaM, aMDayaM haMsagabbhAdi, boDayaM kappAsamAi, kIDayaM paMcavihaM patrattaM, taMjahA- paTTe malae aMsue cINaMsue kimirAge, vAlayaM paMcavihaM pannattaM, taMjahA-unnie uTThie mialomie kotave kiDise, vAgayaMsaNamAi, setaMjANayasarIrabhaviasarIravaritaMdavvasuaM, setaMnoAgamato davvasuaM, se taM davvasuaM vR.atra nirvacanam-"jANayasarIrabhaviasarIravairitaMdavvasua'mityAdi, yatra jJazarIrabhavyazarIrayoH, sambandhi anantaroktasvarUpaM na ghaTate tat tAbhyAM vyatiriktaM-bhinnaM dravyazrutaM, kiM Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-41 277 punastadityAha- pattayapotthayalihiya'ti patrakANi-talatAlyAdisaMbandhIni tatsaMghAtaniSpannAstu pustakAH, tatazca patrakANi ca pustakAzca teSu likhitaM patrakapustakalikhitama, athavA potthayaM ti potaM-vastra patrakANi ca potaM ca teSu likhitaM patrakapotalikhitaM jJazarIrabhavyazarIravyatirikta dravyazrutam, atra ca patrakAdilikhitamya zrutasya bhAvazrutakAraNatvAt dravyatvamavaseyaM, noAgamatvaM tu Agamato dravyazruta iva AgamakAraNasyAtmadehazabdatrayarUpasyAbhAvAd bhaavniiym| tadevamekena prakAreNa jJazarIrabhavyazarIvyatiriktaM dravyazrutamuktaM, sAmprataM tadeva prakArAntareNa nirUpayitumAha- ahave'tyAdi, athavA zrutaM paJcavidhaM prajJaptaM, tadyathA-'aMDaya'mityAdi, atrA''hananu zrute prakAnte sUtrasya prarUpaNamaprastutaM, satyaM, kintu prAkRtazailImaGgIkRtya zrutasyANDajAdisUtrasya ca sUtralakSaNenaikena zabdenAbhidhIyamAnatvasAmyAdidamapi prarUpayatItyadoSaH, prasaGgato'NDajAdisUtrasvarUpajJApanena ziSyavyutpattizcaivaM kRtA bhavati, ata evA bhAva zrute prakrAnte nAmazrutAdiprarUpaNamaprastutamityAdyapi praryamapAstaM, tasyApi ziSyavyutpAdanAdiphalatvAt, na 'ca bhAvazrutapratipakSasya nAmazrutAdeH prarUpaNamantareNa bhAva zrutasya nirdoSatvAdisvarUpanizcayaH kartuM pAryate, 'je savvaM jANai se egaM jANaiti vacanAdityalaM vistareNa ! __ atrA''dyabhedajJApanArthamAha-'se kiMta'mityAdi, anottaram-'aMDayaM haMsaganbhAi'tti aNDAjAnamaNDa haMsa:-pataGgazcaturindriyo jIvavizeSaH, garbhastu tannirvartita: kosikAkAro, haMsasya garbho haMsagarbhaH, tadutpannaM sutramaNDajamacyate, AdizabdaH svbhedprkhyaapnprH| nanu yadihaMsaga - tpatrasUtramaNDajamucyate tarhi sUtre 'aMDayaM haMsagabbhAi'tti sAmAnAdhikaraNyaM virudhyate, haMsagarbhasya prastutasUtrakAraNatvAdeva, satyaM, kAraNe kAryopacArAt tadavirodhaH, kozakAbhavaM sUtraM caTakasUtramiti loke pratItamaNDajamucyata iti hRdayaM, paJcendriyahaMsagarbhasambhavamityanye, seta'mityAdi nigaman / atha dvitIyabheda ucyate___ 'se kiM ta'mityAdi, atra nirvacanam- 'boMDayaM phalihamAi'tti boMDaM vamanIphalaM tasmAJjAtaM boNDajaM phalihavamanI tasyAH phalamapi phalihaM karpAsAzrayaM kozakarUpaM, tadihApi kAraNe kAryopacAradvoNDajaM sUtramucyate iti bhAvaH, 'seta'mityAdi nigmnm| atha tRtIyabheda ucyate-'se kiMta'mityAdi, atrottaram-'kIDayaM paMcaviha'mityAdi, kITAJjAtaM kITajaMsUtraM tat paJcavidhaM prajJaptaM, tadyathA-'paTTe'tti paTThasUtraM malayam 'aMzukaM' cInAMzukaM kRmirAgam, atra vRddhavyAkhyA-kila yartacara viSaye paTTasUtramutpadyate tatrAraNye vananikuJjasthAne mAMsacIDAdirUpasyA''miSasya pujAH kriyante, teSAM ca puJjAnAM pArzvato nimnA unnatAzca sAntarA bahavaH kIlakA bhUmau nikhAyante, tatra vanAntareSu saMcarantaH pataGgakoTAH samAgatya mAMsAdyAmiSopabhogalubdhAH kolakAntareSvitastataH paribhramanto lAlAH pramuJcanti, tAzca kIlakeSulagnAH parigRhyante, ityetat paTTasUtramabhidhIyate, anenaivakrameNa malayaviSayotpannaM tadeva malayam, itthameva cInaviSaye bahistAdutpannaM tadevAMzukaM, itthameva cInaviSayotpannaM tadeva cInAMzukamabhidhIyate, kSetravizeSAddhi kITavizeSastadvizeSAttu paTTasUtrAdivyapadeza iti bhaavH| evaM kvacidviSaye manuSyAdizoNitaM gRhItvA kenApi yogena yuktaM bhAjanasampuTe sthApyate, tatra ca prabhUtAH, kRmayaH samutpadyante, teca vAtAbhilASiNo bhAjanacchiTTainirgatya Asatra paryaTanto Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM yallAlAjAlamabhimuJcanti tat kRmirAgaM paTTasUtramucyate, tacca raktavarNakRmisamutthatvAt svapariNAmata eva raktaM bhavati / anye tvabhidadhati-yadA tatra zoNite kRmayaH samutpannA bhavanti tadA sakRmikameva tanmalitvA kiTThisaMparityajya raso gRhyate, tatraca kazcidyogaH prakSipyate, tatastena yadrajyate paTTasUtraM tat kRmirAgamucyate, tacca dhautAdyavasthAsu manAgapi kathaJcidrAgaMna maJcanti, 'se ta'mityAdi nimgnm| atha caturtho bheda ucyate-'se kiM ta"mityAdi, atrottaram-'vAlayaM paMcaviha'mityAdi, vAlebhyaH-UraNikAdilomabhyo jAtaM vAlajaM, tat paJcavidha prajJaptaM, tadyathA-UrNAyA idamauNikam, uSTrANAmidamauSTikam, ete dve api pratIte, ye mRgebhyo husvakA mRgAkRtayo bRhatpucchA ATavikajIvavizeSAstallomanippatraM mRgalomikRm, unduraromaniSpannaM kautavaM, UrNAdInAM yaduddharitaM kiTTisaM taniSpa sUtramapi kiTTisam, athavA eteSAmevorNadInAM dvikAdisaMyogato niSpannaM sUtraM kiTTisa, athavA uktazeSAzlAdilomaniSpanna kiTTisaM 'se ta'mityAdi nigmn| atha paJcamo bhedo'bhidhIyate-'se ta'mityAdi, valkAJjAtaM valkajaM, tacca saNaprabhRti, kvacit punaratasyAdIti pAThaH, tatrAtasIsUtraM mAlavAdidezaprasiddha, 'se ta'mityAdi nigaman / uktaM paJcavidhamaNDajAdisUtra, tadbhaNane coktaM jJazarIrabhavyazarIvyatiriktaM dravya zrutama atastadapinigamayati-'setaM jANage'tyAdi, etadbhaNane ca samarthitaM noAgamato dravyazrutamatastaMdapi nigamayati 'setaM noAgamao' ityAdi, etatsamarthane ca samarthitaM dvividhamapi dravyazrutatastadapi nigamayati-'se taM davvasua'mityAdi / atha bhAvazrutanirUpaNArthamAha mU.(42) se kiM taM bhAvasuaM?, 2 duvihaM patrataM, taMjahA-Agamato a noAgamato / vR. atrottaram-'bhAvasuaM duviha'mityAdi, vivakSitapariNAmasya bhavanaM bhAvaH sa cAsau zrutaM ceti bhAva zrutaM bhAvapradhAna vA zrutaM bhAva zrutaM, tad dvividhaM prajJaptam-Agamato noAgamatazca / tatrA''dyabhedanirUpaNArthamAha mU.(43) se kiM taM Agamato bhAvasuaM?, jAnae uvautte, se taM Agamato bhaavsu| vR. atrottaraM-zrutapadArthajJastatra copayukta Agamata:-AgamamAzritya bhAva zrutaM, zrutopayogapariNAmasya sadbhAvat tasya cA''gamatvAditi bhAvaH, 'se ta'mityAdi nigmnm| atha dvitIyabheda ucyate mU.(44) se kiM taM noAgamato bhAvasuaM? 2 duvihaM patrattaM, tNjhaa-loiaNloguttriaNc| vR.atrottaram-'noAgamao bhAvasuaMduvihaM pannattaM, loiyaM louttria'mityaadi|aaa''ybhedniruupnnaarthmaah mU.(45)se kiM taM loiaMnoAgamato bhAvasuaM?, 2 jaMimaM annANiehi micchadiTThIhiM sacchaMdabuddhimaivigappiyaM, taMjahA- bhArahaM rAmAyaNaM bhImAsurukkhaM koDillayaM ghoDayamuhaMsagaDabhaddiAu kappAsiaMnAgasuhamaMkaNagasattarI vesiyaM vaisesiyaM buddhasAsaNaM kAvilaM logAyataM saDiyaMta mADharapurANavAgaraNanADagAi, ahavA bAvattarikalAo cattAri veA saMgovaMgA, se taM loiyaM noAgamato bhAvasu vR.atra nirvacanam-'loiyaM noAgamato bhAvasuaMjaMima'mityAdi, lokaiH, praNotaM laukikaM, Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 45 279 kiM punastadityAha-yadidamajJAnikairmithyAdRiSTibhiH svacchandabuddhimativikalpitaM tallaukikaM, bhAvazrutamiti sambandhaH, tatrAlpajJAnabhAvato 'dhanavadanazIlavadvA samyagrahaSTayo'pyajJAnikAH procyante'ta Aha-mithyAdRSTibhiH svacchandamatibuddhivikalpitam, IhAvagrahe buddhiH, apAya dhAraNe tu matiH, svacchandena - svAbhiprAyeNa tattvataH sarvajJapraNItArthAnusAramantareNa buddhimatibhyAM vikalpitaM svacchandabuddhimati vikalpitaM, svabuddhivikalpanAzilpinirmitamityarthaH / tatprakaTanArthamevedamAha-'tadyathA-bhArata' mityAdi, etacca bhAratAdikaM nATakAdiparyantaM zrutaM lokaprasiddhi gamyam / atha prakArAntareNa laukika zrutanirUpaNArthamAha-'ahavA bAvattarikalAo' ityAdi, tatra kalanAni-bastuparijJAnAni kalAstAzca dvisaptatiH samavAyAGgAdigranthaprasiddhAH, catvArazca vedAH sAmavedaRgvedayajurvedAtharvaNavedalakSaNAH sAGgopAGgaH, tatrAGgAni zikSA 1 kalpa 2 vyAkaraNa 3 cchando 4 nirukta 5 jyotiSkAyana 6 lakSaNAni SaT, upAGgAni tadvayAkhyAnarUpANi taiH saha vartante iti sAGgopAGgAH 'se ta' mityAdi nigamanam / uktaM no Agamato laukikaM bhAvazrutam, atha lokottarikaM tadevA''ha mU. (46 ) se kiM taM louttariaM noAgamato bhAvasua?, 2 jaM imaM arihaMtehiM bhagavaMtehiM uppananANadaMsaNadharehiM tIyapaccu ppannamanAgayajANaehiM savvaSNUhiM savvadarisIhiM tilukkavahitamahitapUiehi appaDihayavaranANadaMsaNadharehiM paNIaM davAlasaMgaM gaNipiDagaM, taMjahA-AyAro sUagaDo ThANaM samavAo vivAhapannattI nAyAdhammakahAo uvAsagadasAo aMtagaDadasAo anuttarovavAi adasAo paNhAvAgaraNAiM vivAgasuaM diTThIvAo a, se taM louttariyaM noAgamato bhAvasuaM, se ta noAgamato bhAvasuAM, se taM bhAvasuAM / vR. lokottarai:- lokapradhAnairarhadbhiH praNItaM lokottarikaM, kiM punastadityAha - 'louttariyaM bhAvasuaM jaM ima' mityAdi, yadidamarhadbhirdvAdazAGgaM gaNipiTakaM praNItaM tallokottarikaM bhAvazrutamiti sambandhaH, tadyathA 'AyAro suyagaDami' (Do i) tyAdi, tatra sadevamanujAsuralokaviracitAM pUjAmarhantIti arhantastaiH, evaMbhUtAzcAtIrthakarA api kevalyAdayo bhavantyatastIrthakarapratipattaye Aha-'bhagavadbhi'riti, samastaizvaryanirupamarUpayazaH zrIdharmaprayatnavadbhirityarthaH, itthaMbhUtAzca anAdyapratighajJAnAdimantaH kecit kaizcidabhyupagamyante, uktaM caitadvAdibhiH "jJAnamapratighaM yasya, vairAgyaM ca jagatpateH / ezvaryaM caiva dharmazca, sahasiddhaM catuSTayam // " ityAdi, atastadvayavacchedArthamAha-jJAnAvaraNakSapaNAdiprakAreNotpanne na tu sahaje jJAnadarzane dharantItyutpannajJAnadarzanadhArastaiH, na ca prastutavizeSaNavyavacchedyA apyevaMbhUtA eva, 'sahasiddhaM catuSTaya' mityAdivacanavirodhaprasaGgAt, tarhi sugatA itthaMbhUtA api bhaviSyantItyAzaMkyA''ha'tIyapaccuppanne' tyAdi, atItavartamAnabhaviSyadarthajJAyakairityarthaH, na ca sugatAnAmatIta bhaviSyadarthajJAtRtvasambhavaH, ekAntakSaNabhaGgAvAditvena tadasattvAbhyupagamAd, asatAM ca grahaNe'tiprasaGgAd, atha santAnadvAreNa kAlatraye'pyarthanAM sadbhAvAdatItAdyarthajJAtRtvaM teSAmapi na vihanyata ityAzaMkyA''ha-'sarvajJaiH sarvadarzibhi' riti, sarvam ekendriyagIndrayajIvAdi vastu kevalajJAnena Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM jAnantIti, sarvajJAH, tai:, tadeva sarvaM kevaladarzanena pazyantIti sarvadarzinastaiH, zAkyAnAM tvatItAdyarthajJAtRtve'pi nopapadyate, katipayadharmAdhabhISTapadArthajJAtRtyasyaiva teSvabhyupagamAd, yata uktaM tacchiSyaiH ___ "sarvaM pazyatu mA vA'sAviSTamarthaM tu pazyatu / / kITasaMkhyAparijJAnaM, tatra(sya)na: kopayujyate? // " ityAdi, yathoktaguNaviziSTatvAt 'tilukkavahiyamahiye'tyAdi, vahiya'tti vigaladahalA-- nandA zrudRSTibhiH saharSa nirIkSitA yathAvasthitAnanyasAdhAraNaguNotkIrtanalakSaNena bhAvastena mahitA-abhiSTutAH sugandhipuSpakarakSepAdinA tu dravyastavena pUjitAH, tata eSAM dvandve tailokyenabhavanapativyatantaranaravidyAdharavaimAnikAdisamudAyalakSaNena vahitamahitapUjitAstaiH, atrA''hananUtpannajJAnadarzanadharairityuktam, utpattimat sapratighaM dRSTaM yathA mUrteSvavadhyAdijJAnaM, utpo ca tajjJAnadarzane abhyupagate, atastAbhyAM te sapratighajJAninaH prApnuvanti, tathA ca pUrvoktasarvajJatvAdihAnirityAzaGkayA''ha-'apratihatavarajJAnadarzanadharai riti, samastAvaraNakSayasambhUtatvAdapratihate-martAmarteSu samastavastuSvaskhalite ata eva vare-pradhAne kevalajJAnadarzanalakSaNe jJAnadarzane dharanti yete tathA taiH, yattvavadhyAdeH sapratidhatvaM tannotpattimattvena, kiM tarhi ?, AvaraNasadbhAvAd, ato' pratidhakevalajJAnadarzane samastAvaraNakSayasambhUtatvAt, tatkSaye'pi saprativatvAbhyupagame'tiprasaGgAda, idaM ca vizeSaNaM kasyAJcideva vAcanAyAM dRzyate, na sarvatra, tadevaM yathoktaprakAreNa tAvad vyAkhyAtAnyamUni vizeSaNAni, anyathA vA'virodhataH sudhiyA vyaakhyeyaani| tairarthakathanadvAreNa praNItaM' prarUpitaM, ki tad?-'dvAdazAGgaM zrutaM' paramapuruSasyAGgAnIvAGgAni dvAdaza aGgAni-AcArAdIni yatra tad vAdazAGgaM, kiMbhUtaM?, 'gaNipiTakaM guNagaNo'syAstIti gaNI-AcAryastasya piTakaM-sarvasvaM gaNipiTakaM, tadyathA-AcAra ityAdi sugmm| atra dvAdazAGgazrutasya caraNagaNasamanvitasya vivakSitatvAnnoAgamatvaM bhAvanIyaM, dezasya caraNaguNalakSaNasyAnAgamatvAnno zabdasya ca dezapratiSedha(ka)tvenAzrayaNAda, evaM pUrvatrApi laukikabhAva zrute vAcyam, nigamayannAha-'se kaM louttariya' mityaadi| etadbhaNane ca samarthitaM dvividhamapi noAgamato bhAvazrutam, atastadapi nigamayati-'se taM noAgamato bhAvasuaM' ityAdi / etadbhaNane coktaM sarvamapi bhAva zrutamato nigamayati-'se taM bhAvasua'miti / tadevaM svarUpata uktaM bhAva zrutamanenaiva cAtrAdhikAra ityato'syaiva paryAyanirUpaNArthamAha mU.(47) tassa NaM ime egaDiA nAnAghosA nAnAvaMjaNA nAmadhejjA bhavaMti, taMjahA vR. 'tasya' zrutasya 'amUni' anantarameva vakSyamANatayA pratyakSANi 'ekAthikAni' tattvata ekArthaviSayANi 'nAnAghoSANi' pRthabhinnodAttAdisvarANi' nAnAvyuJjanAni' pRthagbhinnAkSarANi 'nAmadheyAni' paryAyadhvanirUpANi bhavanti, tadyathAmU. (48) suasuttagaMthasiddhatasAsane AnavayaNa uvese| pannavaNa Agame'vi a egaTThA pajjavA sute / / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 281 mUlaM-48 vR.'sua' gAhA, gurusamIpe zrUyata iti zrutam, arthAnAM sUcanAt sUtraM, viprakIrNArthagranthanAd granthaH, siddhaM-pramANapratiSThitamarthamantaM-saMvedaniSThArUpaM, tatrApi prazastaM pradhAnaM prathamaM vA vacanaM pravacanaM, mokSArthamAjJApyante prANino'nayetyAjJA, uktirvacanaM vAgyoga ityarthaH, hitAhitapravRttittyupadezaH, yathAvasthitajIvAdipadArthajJApanAt prajJApanA, AcAryapAramparyeNAcchatItyAgamaH, AptavacanaM vA''gama iti, 'sUtre' sUtravipaye ekArthAH paryAyA iti gAthArthaH / ma.(49) se tNsu| vR. 'se taM sua'mityAdi, tadetannAmAdi bhedairuktaM, zrutamityarthaH / __ (iti anuyogadvAragranthe zrutAdhikAra: kthitH| athaskandhAdhikAra: kathyate) sAmprataM yaduktaM 'skandhaM nikSepsyAmI'ti, tatsampAdanArthamupakramata mU. (50) se kiM taM khaMdhe?. 2 cauvihe pannatte, taMjahA-nAmakhaMdhe ThavaNAkhaMdhe dabvakhaMdhe bhaavkhNdhe| . vR. atha kiM tat skandha ityucyate iti prazne nirvacanamAha 'khaMdhe caubvihe' ityaadi| mU.(51) nAmaTThavaNAo puvaNiAnukameNa bhaanniavvaao| vR. atra nAmaskandhasthApanAskandhapratipAdakasUtraM nAmasthApanAvazyakapratipAdakasUtravyAkhyAnusAreNa svayameva bhAvanIyam / mU.(52)se kiM taMdavvakhaMdhe?, 2 duvihe pannatte, taMjahA-Agamato anoAgamato a, se kiMtaM Agamao davvakhaMdha?, 2 khaMdhetti payaM sikkhiyaM sesaM jahA davvAvassae tahA bhANiavvaM, navaraM khaMdhAbhilAvo jAva se kiM taM jANayasarIrabhaviasarIravaharite davvakhaMdhe?, 2 tivihe pannatte, taMjahA-saccitte acitte miise| vR. dravyaskandhasUtramapi bhavyazarIradravyaskandhasUtraM yAvad dravyAvazyakoktavyAkhyAnusAreNaiva bhAvanIya, prAyastulyavaktavyatvAditi / 'se ki taM jANayasarIraviasarIravairitte davvakhaMdhe' iti prazne nirvacanamAha-'jANayasarIrabhavisarIravairitte davvakhaMdhe tivihe pannatte' ityAdi, jJazarIrabhavyazarIravyatiriktadravyaskandhastrividhaH prajJaptaH, tadyathA-sacitto'citto mizraH / / tatrA''dyabheda jijJAsuH pRcchati mU.( 53 )se kiM taM sacitte davvakhaMdhe ?, 2 anegavihe pannatte, taMjahA-hayakhaMdhe gayakhaMdhe kinnarakhaMdhe kiMpurasakhaMdhe mahoragakhaMdhe gaMdhavakhaMdhe usabhakhaMdhe, se taM sacitte dvvkhNdhe| vR. 'se kiM ta'mityAdi, 'atrottaram-'sacittadavvakhaMdhe anegavIhe pannatte' ityAdi, cittaM mano vijJAnamiti paryAyAH, saha cittena vartata iti sacittaH, sa cAsau dravyaskandhazceti sacittadravyaskandhaH, anekavidho' vyaktibhedato'nekaprakAra: prajJaptaH, tadyathA-'hayaskandha' ityAdi, hayaH-turagaH sa eva viziSTaikapariNAmapariNatvAt, skandho hayaskandhaH, evaM gajaskandhAdiSvapi samAsaH, navaraM kinnArakimpuruSamahoragA vyantaravizeSAH 'usabha'tti vRSabhaH, kvacidgandharvaskandhAdInyakAnyapyudAharaNAni dRzyante, sugamAni ca, navaraM pasupasayavihagavAnarakhaMdhe'tti kvacid dRzyate, tatra pazuH-chagalakaH, pasayastuATaviko dvikhuraH catuSpadavizeSaH, vihagaH-pakSI, vAnaraH-pratItaH, skandhazabdastu pratyekaM dRSTavyaH / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 anuyogadvAra - cUlikAsUtraM iha ca sacittaskandhAdhikArAJjIvAnAmeva ca paramArthataH sacetanatvAt kathaJciccharIraiH, sahAbhede satyapi hayAdInAM sambandhino jIvA eva vivakSitA na tuda tadadhiSThitazarIrANIti sampradAyaH, na ca jIvAnAM skandhatvaM, papadyate, pratyekamasaGkhyeyapadezAtmakatvena teSAM skandhatvasya supratItatvAditi, hayaskandhAdInAmanyatareNaikenApyudAharaNena siddhaM, kiM prabhUtodAharaNAbhidhAneneti cet, satyaM, kintu pRthagbhinnasvarUpavijAtIyaskandhabahutvAbhidhAnenA''tmAdvaitavAdaM nirasyati, tathA'bhyupagame muktetarAdivyavyavahArocchedaprasaGgAt, 'se ta'mityAdi nigamanam / athAcittadravyaskandhanirUpaNArthamAha mU. (54 ) se kiM taM acitte davvakhaMdhe ? 2 anegavihe patratte, taMjahA- dupaesie tipaesie jAva dasapaesie saMkhijjapaesie asaMkhijjapaesie anaMtapaesie, se taM acitte davvakhaMdhe / vR. 'se'ityAdi, atra nirvacanam -'acittadavvakhaMdhe' ityAdi, avidyamAnacitto'cittaH sacAsau dravyaskandhazceti samAsaH, ayamanekavidhaH prajJaptaH, tadyathA-dvipradezikaH, skandha ityAdi, tatra prakRSTaH pudgalAstikAyadeza: pradezaH paramANurityarthaH, dvau pradezau yatra sa dvipradezika : sa cAsau skandhazca dvipradeziskandhaH, evamanyatrApi yathAyogaM samAsaH / 'se ta' mityAdi nigamanam / atha mizradravyaskandhanirUpaNAyA''ha mU. (55) se kiM taM mIsae davvakhaMdhe ?, 2 aNegavihe pannatte, taMjahA- seNAe aggime khaMdhe seNAe majjhime khaMdhe seNAe pacchime khaMdhe, se taM mIsae davvakhaMdhe / vR. ' se ' ityAdi / atrottaram -'mIsae davvakhaMdhe0 seNAra' ityAdi, sacetanAcetanasaMkIrNo mizraH sacAsau dravyaskandhazceti mizradravyaskandhaH ko'sAvityAha- senAyAH - hastyazvarathapadAtisannAhakhaDgahakuntAsamudAyalakSaNAyA agraskandho'grAnIkamityarthaH, madhyamaskandho madhyamAnIkaM, pazcimaskandhaH pazcimAnIkam eteSu hi hastyAdaya: sacittAH khaGgAdayastvacittA ityato mizratvaM bhAvanIyamiti / 'se ta' mityAdi nigmnm| tadevamekena prakAreNa tadvayatirikto dravyaskandhaH prarUpitaH / atha tameva prakArAntareNa prarUpayitumAha J mU. (56) ahavA jANayasarIrabhaviasarIrakhairite davvakhaMdhe tivihe pannatte, taMjahAkasiNakhaMdhe akasiNakhaMdhe anegadaviyakhaMdhe / vR. ' athavA ' anyena prakAreNa jJazarIrabhavyazarIravyatirikto dravyaskandhastrividhaH prajJaptaH, tadyathA - kRtsraskandhaH akRtsraskandho'nekadravyaskandhaH / tatrA''dyabhedanirUpaNArthamAhamU. (57) se kiM kasiNakhaMdhe ?, se ceva hayakkhaMdhe gayakkhaMdhe jAva usabhakhaMdhe, se taM kasiNakhaMdhe / vR. 'se' ityAdi, atrottaram - 'kasiNakkhaMdhe' ityAdi, yasmAndayo bRhattaraH skandho nAsti sakRtsra:- paripUrNaH skandha kRtsnaskandhaH, ko'yamityAha - 'se ceve' tyAdi, sa eva hayakhaMdhetyAdinopanyasto hayAdikaskandhaH kutsnaskandhaH / Aha-yadyevaM prakArAntaratvamasiddhaM, sacittaskandhasyaiva saMjJAntareNoktatvAt, naitadevaM, prAg sacittadravyaskandhAdhikArAt, tathA'sambhavino'pi buddhayA niSkRSya jIvA evoktAH, iha tu jIvatadadhiSThitazarIrAvayavalakSaNaH samudAyaH Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 283 mUlaM-57 kRtsnaskandhatvena vivakSita ityato'bhidheyabhedAt siddhaM prkaaraantrtvm| yadyevaMtahi hayAdiskandhasya kRtsnatvaM nopapadyate, tadapekSayA gajAdiskandhasya bRhattaratvAt, naitadevaM yatosaMkhyeyapradezAtmako jIvastadadhiSThitAzca zarIrAvayavA ityevaMlakSaNa: samudAyo hayAdiskandhatvena vivakSito jIvasya cAsaMjhayeyapradezAtmakatayA sarvatra tulyAtvAdgajAdiskandhasya bRhattaratvamasiddhaM, yadi hi jIvapradezapudgalasamudAyaH sAmastyena varddhata tadA syAdgajAdiskandhasya bRhattvaM, tacca nAsti, samudAyavRddhayabhAvAt, tasmAditaretarApekSayA jIvapradezapudagalasamadAsya hInAdhikyAbhAvAt sarve'pi hayAdiskandhAH paripUrNatvAt kRtsnaskandhAH / ___ anye tu pUrva sacittaskandhavicAre jIvatadadhiSThitazarIkhayavasumadAya: sacittaskandho'tra tu zarIrAt buddhayA pRthakkRtya jIva eva kevalaH kRtsnaskandha iti vyatyayaM vyAcakSate, atraca vyAkhyAne preyameva nAsti, hayagajAdijIvAnAM pradezato hInAdhikyAbhAvena kRtsnaskandhatvasya sarvamAvirodhAdityalaM prsnggen| 'seta'mityAdi nigmnm| athAkRtsnaskandhanirUpaNArthamAha mU. (58) se kiM taM akasiNakhaMdhe?, 2 so ceva dupaesiyAikhaMdhe jAva anaMtapaesie khaMdhe, se taM aksinnkhNdhe| vR. 'sa' ityAdi. atrottaram-'akasiNakhaMdhe so ceve'tyAdi, na kRtsno'kRtsraH sa cAso skandhazcAttraskandho yasmAdanyo'pi bahattara: skandho'sti so'paripUrNatvAdakRtsnaskandha ityarthaH / kazcAyamityAha-'so ceve'tyAdi sa eva 'dupaesie khaMdhe tipaesie khaMdhe' ityAdinA pUrvamupanyasto dvipradezikAdirakRtsno'kRtsna ityarthaH, dvipradezikasya tripadezikApekSayA'kRtsnotvAt, tripadezikasyApi catuSpradezikApekSayA'kRtsnatvAd, evaM tAvadvAcyaM yAvat nApadyata iti| pUrva dvipadezikAdiH sarvotkRSTapradezazca skandhaH sAmAnyenAcittatayA proktaH, iha tu sarvotkRSTaskandhAdadhovartina evottarottarApekSayA pUrvapUrvatarA akRtsnaskandhatvenoktA iti vizeSaH / 'seta' mityAdi nigmnm| athAnekadravyaskandhanirUpaNArthamAhamU. (59) se kiM taM anegadIvayakhaMdhe?, 2 tassa ceva dese avaciea tassa ceva dese ucie. setaM anegadaviakhaMdhe se taM jANayasarIrabhaviyasarIravairitte davyakhaMdhe, setaM noAgamato davvakhaMdhe, se taM dvykhNdhe|| vR.'se' ityAdi, atrottaram-'anegadaviyakhaMdhetassa ceve'tyAdi, anekadravyazcAsau skandhazceti samAsaH, tasyaivetyatrAnuvartamAnaM skandhamA saMbadhyate, tatazca tasyaiva' yasya kasyacitta skandhasya yo 'dezo' nakhadantakezAdilakSaNaH 'apacito' jIvapradezaivirahito, yazca tasyaiva 'deza:' pRSTodaracaraNAdilakSaNa upacitto' jIvapradezApta ityarthaH, tayoryathoktadeza-yorviziSTaikapariNAmapariNatayoryo dehAkhyaH samudAyaH so'nekadravyaskandhaH, sacetanAnekadravyAtmakatvAditi bhAvaH / sa caivaMbhUtaH sAmarthyAtturagadAsya ko vizeSa iti ced, ucyate, sa kila yAvAneva jIvapradezAnugatastAvAneva vivakSito, na tu jIvapradezAnugatastAvAneva vivakSito, na tu jIvapradezAvyAptanakhAdyapekSayA, ayaM tu nakhAdyapekSayA'pItivizepaH / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - 284 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM pUrvoktamizraskandhAsya tarhi ko vizeSa iti ced, ucyate, tatra khaGgAdyajIvAnAM hastyAdijIvAnAM ca pRthagvyavasthitAnAM samUhakalpanayA mizraskandhatvamuktam, atra tu jIvaprayogato viziSTaikapariNAmapariNatAnAM sacetanAcetanadravyANAmanekadravyaskandhatvamiti vizeSa ityalaM prasaGgena / 'seta'mityAdi nigamanam / tadevamukto jJazarIrabhavyazarIvyatirikto dravyaskandhaH, tadbhaNane ca samarthito noAgamo dravyaskandhavicAraH, tatsamarthane ca samarthito dravyaskandha iti| atha bhAvaskandhanirUpaNArthamAhamU. (60) se kiM taM bhAvakhaMdhe?, 2 duvihe pannattaM, taMjahA-Agamao noAgamao / va. atrottaram.. bhAvakhaMdhe duvihe' ityAdi, bhAvazcAsau skandhazca bhAvaskandhaH, bhAvamAzritya vA skandho bhAvaskandhaH, sa ca dvividhaH prajJaptaH, tadyathA-Agamatazcaca noAgamatazca / ma.(61)se kiM taM Agamao bhAvakhaMdhe?, 2 jANae uvautte, setaM Agamao bhaavkhNdhe| va. tatrA''gamataH skandhapadArthajJastatra copayuktaH tadupayogAnanyatvAdbhAvaskandhaH / ma. (62) se kiM taM noAgamao bhAvakhaMdhe?. 2 eesiM ceva sAmAiamAiyANaM chaNhaM ajjhayaNANaM samudayasamiisamAgameNaM AvassayasuakhaMdhe bhAvakhaMdhetti lanbhai, setaM noAgamao bhAvakhaMdhe, se taM bhaavkhNdhe| vR. noAgamatastu etepAmeva prastutAvazyakabhedAnAM sAmAyikAdInAM SaNNAmadhyayanAnAM samudAyaH, sacaitepAMvizakalitAnAmapi tathAvidhadevadattAdInAmiva tathAvidhadevadattAdInAmiva syAdata ucyate-samudayasya samiti: nairantaryeNa mIlanA, sA ca nairantaryAvasthApitAyaHzalAkAnAmiva parasparanIrapekSANAmapi syAdata ucyate-tasyAH samudayasamiteryaH samAgamaH-- parasparaM sambaddhatayA viziSTaikapariNAmaH samudayasamitisamAgastena niSpanno ya AvazyakazrutaskandhaH sabhAvaskandha iti 'labhyate' prApyate bhavati iti hRdym| idamuktaM bhavati-sAmAyikAdiSaDadhyayanasaMhitiniSpanna Avazyakazrutaskandho mukhavastrikArajoharaNAdivyApAralakSaNakriyAyuktatayA vivakSito noAgamato bhAvaskandha, nozabdasya deze AgamaniSedhaparatvAt kriyAlakSaNasya ca dezasyAnAgamatvAditi bhAvaH / 'se ta'mityAdi nigamanam / tadevaM pratipAdito dvividho'pi bhAvaskandha iti nigamayati-se taM bhaavkhNdhe'tti| idAnIM tvasyaiva ekAthikAnyabhidhitsurAhamU.(63) tassa NaM ime egaDiyA nAnAghosA nAnAvaMjaNA nAmadhejjA bhavaMti, tNjhaavR.gtaarthm| mU.(64) gaNakAe anikAe khaMdhe vagge taheva rAsI / puMje piMDe nigare saMghAe, Aula smuuhe| vR.'gaNa kAe'gAheti, vyAkhyA-mallAdigaNavadgaNaH, pRthivIkAyAdivat kAyaH, SaDjIvanikAyavanikAyaH, tyAdiparamANuskandhavat skandhaH, govargavad vargaH, zAlidhAnyAdirAzivad rAziH, viprakIrNapuJjIkRtadhAnyAdipuJjavat puJjaH, guDAdipiNDavat piNDaH, hiraNyadravyAdinikaravanikaraH, tIrthAdipu sammIlitajanasaGghAvat saGghAta:, rAjagRhAGgaNajanAkulavadAkulaH, purAdijanasamUhavat samUhaH, ete bhAvaskandha paryAyavAcakA dhvanaya iti gAthArthaH / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-65 mU.(65) se taM khNdhe| vR. 'se ta'mityAdi nigmnm| (iti skandhAdhikAra: kathitaH / atha AvazyakapaDadhyayanivavaraNaM kathyate) mU.(66) Avassagassa NaM ime atthAhigArA bhavaMti, taMjahA vR. Aha-nanvAzyake kimiti SaDadhyayanAni?, atrocyate, SaDAdhikArayogAt, ke punaste ityAzaGkaya tadupadarzanArthamAha-'Avassagassana'mityAdi Avazyakasya ete vakSyamANA arthAdhikArA bhavanti, tadyathAmU. (67) sAvajjajogaviraI ukittaNa guNavao a pddivttii| khaliassa niMdanA vaNatigiccha gaNadhAraNA ceva / / vR. 'sAvajjajoga' gAhA, vyAkhyA-prathame sAmAyikalakSaNe adhyayane prANAtipAtAdisarvasAvadyayogaviratirthAdhikAraH, 'uktittaNa'tti dvitIye caturviMzatistavAdhyayane pradhAnakarmakSayakAraNAtvAllabdhabodhivizudaddhadhihetutvAt punarbodhilAbhaphalatvAt sAvadyayogaviratyupadezakatvenopakAritvAcca tIrthaGkarANAM guNotkIrtanArthAdhikAraH, 'guNavao ya paDivatti'tti guNAmUlottaraguNarUpAvratapiNDavizuddhayAdayo vidyante yasya sa guNavA~stasya pratipattiH-vandanAdikA kartavyeti tRtIye vandanAdhyayane'rthAdhikAraH, cazabdAt puSTAlambane'guNavato'pi pratipattiH kartavyeti dRSTavyam, uktaM ca "pariyAya parisa purisaM khettaM kAlaM ca AgamaM naauN| kAraNajAe jAe jahArieM jassaM jaM jogaM / / " 'khaliyassa niMdana'tti khaliyassa niMdaNa'tti skhalitasya-mUlottaraguNeSu pramAdAcIrNasya pratyAgatasaMvegasya jantovizuddhayamAnAdhyavasAyasyAkAryabhidamiti bhAvayato nindA pratikramaNe'rthAdhikAraH, 'vaNatigiccha'tti vraNacikitsA kAyotsargAdhyayane'rthAdhikAraH, idamuktaM bhavati-cAritrapuruSasya yo'yamaticArarUpo bhAvavraNastasya dazavidhaprAyazcittabheSajena kAyotsa dhyayane cikitsA pratipAdyate, 'guNadhAraNA ceva'tti guNadhAraNA pratyAkhyAnAdhyayane arthAdhikAraH, ayamatra bhAvArtha:-mUlaguNottaraguNapratipattistasyAzca niraticAraM sandhAraNaM yathA bhavati tathA pratyAkhyAnadhyayane prarUpaNA kariSyate, cazabdAdanye'pyavAntarArthAdhikArA vijJeyAH, evakAro'vadhAraNa iti gAthArthaH / / tadevaM yadAdau pratijJAtam 'AvazyakaM nikSepsyAmI'tyAdi, tatrAvazyazrutaskandhalakSaNAni trINi padAni nikSiptAni, sAmprataM tvadhyayanapadamavasarAyAtamapi na nikSipyate, vakSyamANanikSepAnuyogadvAra oghaniSpannanikSepe tasya nikSepsyamAnatvAd, atrApi bhaNane ca granthagauravApratteriti / idAnImAvazyakasya yadvyAkhyAtaM tacca (yacca) vyAkhyeyaM tadupadarzayannAhamU. (68) Avassayassa eso piMDattho vaNNio smaasennN| etto ekkekaM puna ajjhayaNaM kittissaami| vR. 'Avazyakasya' AvazyakapadAbhidheyasya zAstrasya 'eSaH' pUrvoktaprakAra: 'piNDArthaH' samudAyArtho varNita:' kathitaH 'samAsena' saMkSepeNa, idamatra hRdayam-Avazyakazrutaskandha iti Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM zAstranAma pUrvavyAkhyAtaM, tacca sAnvartha, tatazca yathA sAnvAdAcArAdinAmata eva tadvAcyazAstrasya cAritrAdyAcAro'trAbhidhAsyata ityAdilakSaNaH samudAyArthaH pratipAdito bhavati, evamAtrApyAvazyaka zrutaskandha iti, sAnvarthanAmakathanAdevAvazyaM karaNIyaM sAvadyayogaviratyAdikaM vastvatrAbhidhAsyata iti samudAyArthaH pratipAdito bhavati, ata UrdhvaM punarekaikamadhyayanaM 'kIrtayipyAmi' bhaNiSyAmIti gaathaarthH| tatkIrtanArthamevA''ha mU.(69)taMjahA-sAmAiaMcauvIsatthao vaMdayaNaM paDikkamaNaM kAussaggo pcckkhaannN| -tattha paDhamaM ajjhayaNaM sAmAiyaM, tassa NaM ime cattArianuogadArA bhavaMti, taMjahA-uvakkame 1 nikkheve 2 anugame 3 nae4 / va.tadyathA-sAmAyikaM caturviMzatistavo vandanaM pratikramaNaM kAyotsarga prtyaakhyaanm| tatra' teSu antaroddiSTeSu SaTsu adhyayaneSu madhye 'prathamam' AdyamadhyayanaM sAmAyikam, AdhupanyAsazcAsya niHzeSacaraNAdiguNAdhAratvena pradhAnamuktikAraNatvAt, uktaM ca "sAmAyikaM guNAnAmAdhAraH svamiva sarvabhAvAnAm / nahi sAmAyikahonAzcaraNAdiguNAnvitA yena // 1 // tasmAjagAda bhagavAn sAmAyikameva nirupmopaaym| zArIramAnasAnekaduHkhanAzasyanAzasya mokSasya // 2 // " tatra bodhAderadhikamayanaM-prApaNamadhyayanaM prapaJcato vakSyamANazabdArtha, 'sAmAyika mityatra yaH sarvabhUtAnyAtmavat pazyati sa rAgadveSaviyuktaH samaH tasyA''yaH-pratikSaNaM jJAnAdiguNotkarSaprAptiH samAyaH, samo hi pratikSaNamapUrvaiH jJAnadarzanacaraNaparyAyairbhavATavIbhramaNahetusaMklezavicchedakainirupamasukhahetubhiH saMyujyate, samAyaH prayojanamasyAdhyayanasya jJAnakriyAsamudAyarUpasyeti sAmAyikaM, samAya eva sAmAyikaM, tasya sAmAyikasya, 'Na'miti vAkyAlaGkAre, 'ime'tti amUni vakSyamANalakSaNAni catvAryanuyogadvArANi bhavanti, tatrAdhyayanArthakathanavidhiranuyogaH, dvAraNIva dvArANi mahApurasyeva sAmAyikasyAnuyogArtha-vyAkhyAnArthaM dvArANyanuyogadvArANi, atra nagaradRSTAntaM varNayantyAcAryAH, yathA hi akRtadvAraM nagaramanagarameva bhavati, nirgamapravezoyAyAbhAvato'nadhigamanIyatvAt, kRtaikadvikAdidvAramapi duradhigamaM kAryAtipattaye ca bhavati, caturmUladvAraMtu pratidvArAnugataM sukhAdhigama kAryAnatipattayeca saMpadyate, evaM sAmAyikapuramapyarthAdhigamopAyadvArazUnyamazakyAdhigama syAd, ekAdidvAranugatamapi duravadhigamu bhavet, saprabhedacaturAnugataM tu sukhAdhigamaM bhavati, ataH phalavA~stadadhigamArtho dvAropanyAsaH / kAni punastAnIti taddarzanArthamAha-'tadyathe'tyAdi, tatropakramaNaM-dUrasthasya vastunastai: tai: pratipAdanaprakAraiH samIpamAnIya nikSepayogyatAkaraNamupakramaH, upakrAntaM hi-upakramAntargatabhedaivicArita hinikSipyate nAnyatheti bhAvaH, upakramyate vA nikSepayogyaM kriyate'nena guravAgyogenetyupakramaH, athavA upakramyate asmin ziSya zravaNabhAve satItyupakramaH, athavA upakramyate asmAdvinItavinayavinayAdityupakramaH, vinayenArAdhito hi gurunikSepayogyaM zAstraM karotIti bhAvaH, tadevaM karaNAdhIkaraNApAdAnakArakairguruvAgyogAdayo'rthA bhedenoktAH, yaditveko'pya Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 69 nyato'rthaH karaNAdikArakavAcyatvena vivakSyate tathApi na doSaH / evaM nikSepaNaM - zAstrAdernAmasthApanAdibhedernyasanaM vyavasthApanaM nikSepaH nikSipyate nAmAdibhedaivrvyavasthApyate anenAsmitrasmAditi vA nikSepa:, vAcyArthavivakSA tathaiva / evamanugamanaM - sUtasyAnukUlamarthakathanamanugamaH, athavA anu gamyate - vyAkhyAyayate sUtramanenAsminna-smAditi vA'nugamaH, vAcyArthavivakSA tathaiva / evaM nayanaM nayA nIyate paricchadyate anenAsminna - smAditi vA nayaH, sarvatrAnantadharmAdhyasite vastunyekAMzagrAhako bodha ityarthaH / atra copakrAntameva nikSepayogyatAmAnItameva nikSipyata ityupakramAnantaraM nikSepa upanyastaH, nAmAdibhedairnikSiptameva cAnugamyata iti nikSepAnantaramanugamaH, anugamyamAnameva ca nayairvicAryate nAnyatheti tadanantaraM naya iti yathAktakrameNopanyAsaH phalavAniti / tatropakramo dvidhAH zAstrIya-- itarazca lokaprasiddhaH, tatretarAbhidhitsayA prAha mU. ( 70 ) se kiM taM uvakkame ?, 2 chavvihe pannatte, taMjahA- nAmovakkame ThavaNovakkame dabvovakkame khettovakkame kAlovakkame bhAvovakkame, nAmaThavaNAo gayAo, se kiM taM davvovakkame ?, 2 duvihe patratte, taMjahA- Agamao a noAgamao a, jAva jANagasarIrabhaviasarIrakharite davvokame tivihe pannatte, taMjahA- sacitte acitte mIsae / 287 vR. 'uvakkame chavvihe patratte ' ityAdi, atra kvacidevaM dRzyate- 'uvakkame duvihe pannatte' ityAdi, ayaM ca pATha Adhuniko 'yuktazca, 'ahavA uvakkame chavvihe patte' ityAdivakSyamANagranthopanyAsasyAghaTamAnatAprasaGgAt, yadi zAstrIyopakramo'tra pratijJAtaH syAttadA vakSyamANasUtramevaM syAt 'se kiM taM satthovakkame ?, satthovakkame chavvihe pannatte' ityAdi, na caivaM, tasmAnneha sUtre dvaividhyapratijJA kintvitaropakramamaNanaM cetasi vikalpya yathAnirdiSTameva sUtramuktamityalaM vistareNa, prakRtaM prastumaH -- tatra nAmasthApanopakramavyAkhyA nAmasthApanAvazyakavyAkhyAnusAreNa kartavyA, dravyopakramavyAkhyA'pi dravyAvazyakavadeva yAvat 'se kiM taM jANayasarIrabhaviasarIravairitte davvovakkame ?' ityAdi, tatra dravyasya-naTAderupakramaNaM kAlAntarabhAvinApi paryAyeNa sahedAnImevopAyAvizeSataH saMyojanaM dravyopakramaH athavA dravyatha ghRtAdinA dravyebhUmyAdau dravyataH ghRtAderevopakramo dravyopakrama ityAdikArakayojanA vivakSayA kartavyeti / sa ca trividhaH prajJaptaH, tadyathAsacittadravyaviSayaH, sacittaH, acittadravyaviSayo'cittaH, mizradravyaviSayavastu mizraH, dravyopa-krama iti vartate / mU. ( 71 ) se kiM taM sacitte davvovakkame ?, 2 tivihe pannatte, taMjahA- dupae cauppae apae, ekkikke puNa duvihe pannatte taMjahA- parikkame a vatthuvinAse a / vR. tatra sacittadravyopakramastrividhaH, tadyathA dvipadAnAM naTanartakAdInAM catuSpadAnAmazvahastyAdInAm apadAnAm AmrAdInAM tatraikaikaH punarapi dvidhA - parikarmaNi vastuvinAze ca, tatrAvasthitasyaiva vastuno guNavizeSAdhAnaM parikarma, tatra parikarmaNi parikarmaviSayo dravyopakramaH, yadA tu vastuno vinAza evopAyavizeSerupakramyate tadA vastunAzaviSayo dravyopa Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM kramaH, tatra dvipadAnAM naTanartakAdInAM ghRtAdhupayogena (yad) balavarNAdikaraNaM karNaskandhavardhanAdikriyA vA sa parikarmaNi sacittadravyopakramaH / dvividhamapyetamupakramaM vibhaNipurAha mU.(72)se kiM taMdupae uvakkame?, 2 naDANaM naTTANaM jallANaM mallANaM muTThiyANaM velaMbagANaM kahagANaM pavagANaM lAsagANaM AikkhagaNaM laMkhANaM maMkhANaM tUNailANaM tuMbavINiyANaM kAboyANaM, mAgahANaM se taM dupae uvkkme| va. atra nirvacanam-'dupayANaM naDANa'mityAdi, tatra nATakAnAM nAyitAro naTAsteSAM. 'naTTANaM'ti nRtyavidhAyino nartakAsteSAM, 'jallANaM'ti jallA-varatrAkhelakAsteSAM, rAjastotrapAThakAnAmityanye, mallANaM'ti mallA:-pratItAsteSAM, 'muTThiyANaM'timauSTikA ye muMSTibhiH praharanti mallavizeSA eva teSAM 'velabaMgANaM'ti viDambakA-vidUSakA nAnAveSAdikAriNa ityarthaH teSAM, 'kahagANaM'ti kathakAnAM-pratItAnAM 'pavagANaM ti plavakA ye utplavante-gAdikaM jhampAbhirlaGghayanti nadyAdikaM vA taranti teSAM, 'lAsagANaM ti lAsakA ye rAsakAn gAyanti teSAM, jayazabdaprayoktRNAM vA bhANDAnAmityarthaH, 'AikkhagANaM"ti ye zubhAzubhamAkhyAnti te AkhyAyakAsteSAM, laMkhANaM'ti ye mahAvaMzAgramArohanti te laGkhAsteSAM, 'maMkhANaM'ti ye citrapaTAdihastA bhikSAM caranti te maGkhAsteSAM, 'tUNaillANaM'ti tUNAbhidhAnAvAdyavizeSavatAM, tuMbavIniyANaM ti vINAvAdakAnAM, 'kAvoyANaM ti kAvaDivAhakAnAM, 'mAgahANaM'timaGgalapAThakAnAm, eSAM, sarveSAmapi yaddhRtAdhupayogena balavarNAdikaraNaM karNaskandhavarddhanAdikriyA vA saparikarmaNi sacittadravyopakramaH, yastu khaGgAdibhireSAM nAza evopakramyate-saMpAdyate sa vastunAze sacittadravyopakrama iti vAkyazeSaH / ___ anye tu zAstragandharvanRtyAdikalAsampAdanamapi parikarmaNi dravyApakrama iti vyAcakSate, etaccAyuktaM, vijJAnavizeSAtmakatvAt zAstrAdiparijJAnasya, tasya ca bhAvatvAditi, athavA yadyAtmadravyasaMskAramAtrApekSayA zarIravarNAdikaraNavaditthamucyate tarkhetadapyaduSyameveti / 'se ta'mityAdi nigmnm| atha catuSpadAnAM dvividhamapyupakramaM bibhaNiSurAha mU. (73)se kiM taM cauppae uvakkamo?, 2 cauppayANaM AsANaM hatthINaM iccAi, se taM cauppae uvkkmo| vR. atra nirvacanam-'cauppayANaM AsANaM hatthINa'mityAdi, azvAdayaH pratItA eva, teSAM zikSAguNavizeSakaraNaM parikarmaNi khaGgAdibhistveSAM nAzopakramaNaM vastunAze, sacittadravyopakrama itIhApi vAkyazeSaH / 'se ta'mityAdi nigmnm| athApadAnAM dvividhamapyupakramaM bibhaNiSurAha.. mU. (74) se kiM taM apae uvakame?, 2 apayANaM aMbANaM aMbADagANaM iccAi, se taM apaovakkame, se taM scittdvvovkkme| vR. atra nirvacanam - 'apayANaM aMbANaM aMbADagANa'mityAdi, ihA''mrAdayo dezapratItA eva, navaraM 'cArANaM ti yeSu cArakulikA utpadyante te cAravRkSAH, AmrAdizabdaizca vRkSAstatphalAni Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 74 289 vA gRhyante tatra vRkSANAM vRkSAyurvedopadezAdvArddhakyAdiguNApAdanaM tatphalAnAM tu gartaprekSepakodravapalAlasthaganAdinA Azveva pAkAdikaraNaM parikarmaNi zastrAdibhistu mUlata evaM vinAzanaM vastunAze, sacittadravyopakrama ityatrApi vAkyazeSaH / 'se ta'mityAdi nigamanadvayam / athAcittadravyopakramaM vivakSurAha mU. (75) se kiM taM acittadavvovakkame 1, 2 khaMDAINaM guDAINaM macchaMDINaM, se taM acittadavvovakkame / vR. 'acittadavvovakkame 'ityAdi, khaNDAdayaH - pratItA eva, navaraM 'macchaMDI' khaNDazarkarA eteSAM khaNDAdyacittadravyANAmupAyavizeSato mAdhuryAdiguNavizeSakaraNaM parikarmaNa sarvathA vinAzakaraNaM vastunAze, acittadravyopakrama ityatrApi vAkyazeSaH / 'se ta'mityAdi nigaman / atha mizradravyopakramamAha mU. ( 76 ) se kiM taM mIsae davvovakkamo ?, 2 se ceva thAsaga AyaMsagAimaMDie AsAi, se taM mIsae davvovakkame se taM jANayasarIrabhavisarIravairitte davvovakkame se taM noAgamao davvovakkame se taM davvovakkame vR. sthAsako'zvAbharaNavizeSaH, Adarzastu vRSabhAdigrIvAbharaNaM, AdizabdAt kuMkumAdiparigrahaH / tatazca teSAmazvAdInAmeDakAntAnAM kuMkumAdibhirmaNDitAnAM sthAsakAdibhistu vibhUSitAnAM yacchikSAdiguNavizeSakaraNaM khaDmAdibhirvinAzo vA sa mizradravyopakrama iti zeSaH / azvAdInAM sacetanatvAt sthAsakAdInAmacetanatvAt mizradravyatvamiha bhAvanIyam / atra ca saMkSiptatarA api vAcanAvizeSA dRzyante, te'pyuktAnusAreNa bhAvanIyAH / 'se ta' mityAdi nigamanacatuSTayam / ukto dravyopakramaH / itaH kSetropakramamabhidhitsurAha mU. (77) se kiM taM khettovakkame ?, 2 jaNNaM halakula AIhiM khettAI uvakkamijjati, se taM khettovakkame / - vR. kSetrasyopakrama: - parikarmavinAzakaraNaM kSetropakrama:, sa ka ityAha- 'khettovakkame jaM jaM halakuliAIhiM khettAI uvakkamijjati 'ti tatra halaM pratItam adhonibaddhatiryaktIkSNalohapaTTikaM, 'kulikaM' laghutaraM kASThaM tRNAdicchedArtha yat kSetre vAhyate tat marumaNDalAdiprasiddhaM kulikamucyate, tatazca yadatra halakulikAdibhiH kSetrANyupakramyante - bIjavapanAdiyogyatAmAnIyante sa parikarmaNi kSetropakramaH, AdizabdAdgajendrabandhanAdibhiH, kSetrANyupakramyante vinAzyante sa vastunAze kSetropakramaH, gajendramUtrapurISAdidagdheSu hI kSetreSu bIjAnAmaprarohaNAd vinaSTAni kSetrANi iti vyapadizyante / Aha-yadyevaM kSetragatapRthivyAdidravyANAmeva etau parikarmavinAzau, itthaM ca dravyopakrama evAyaM kathaM kSetropakrama ? iti, satyaM, kintu kSetramAkAza tasya cAmUrtatvAt mukhyatayopakramo na saMbhavati, kintu tadAdheyadravyANAM pRthivyAdInAM ya upakramaH sa kSetre'pi upacarte, dRzyate ca AdheyadharmopacAra AdhAre, yathA maJcAH krozanti, uktaM ca "khittamarUvaM niccaM na tasya parikammaNaM na ya vinAso / AheyagayavaseNa ukaraNaviNAsovayAro'ttha / / " 30/19 - Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 anuyogadvAra - cUlikAsUtraM ityAdi, 'seta' mityAdi nigamanam / idAnIM kAlopakramaH, tatra kAlo dravyaparyAya eva, dravyaparyAyau ca mecakamaNivat saMvalitarUpAviti dravyopakramAbhidhAne kAlopakrama ukta eva bhavati, athavA 'samayAvaliyamuhutte 'tyAdirUpasya kAlasya svatantramevopakramamabhidhitsurAha sUtrakAraH - mU. ( 78 ) se kiM taM kAlovakkame ?, 2 jaM NaM nAliAIhiM kAlassovakkamaNaM kIrai, se taM kAlovakkame / 'vR. kAlasyopakramaH kAlopakramaH, sa ka ityAha- 'jaM NaM nAliAIhiM kAlasya uvakkamaNaM' Namiti vAkyAlaGkAre, yadihanAlikAdibhirAdizabdAt zaMkucchAyAnakSatracArAdiparigrahastaiH kAla upakramyate, sa kAlopakrama iti zeSaH, tatra nAlikAtAmrAdimayaghaTikA tayA, zaMkucchAyAdinA vA nakSatracArAdinA vA etAvatpauruSyAdikAlo'tikrAnta iti yat parijJAnaM bhavati sa parikarmaNi kAlopakrama:, yathAvat parijJAnameva hi tasyeha parikarma, yattu nakSatrAdicAraiH kAlasya vinAzanaM sa vastunAze kAlopakramaH, tathAhi - anena grahanakSatrAdicAreNa vinAzitaH kAlo, na bhaviSyantyadhunA dhAnyAdisampattaya iti vaktAro bhavanti, uktaM ca pUjyai:"chAyAe nAliyAe va parikammaM se jahatthavinnANaM / rikvAiyacArehi ya tassa vinAso vivajjAso // " ityAdi, 'se ta'mityAdi, 'se taM'mityAdi nigamanam / atha bhAvopakramArthamAhamU. (79)se kiM tu bhAvovakkame ?, 2 duvihe patratte, taMjahA-Agamao a noAgamao a, Agamao jANae uvautte, noAgamao0 duvihe pannatte, taMjahA- pasatthe a apasatthe a, tattha apasatthe DoDiNigaNiAAmaccAINaM, pasatthe gurumAINaM, se taM noAgamao bhAvovakame, se taM bhAvovakkame se taM uvakkame / vR. bhAvopakrame dvividhaH prajJaptaH, tadyathA-Agamatazca noAgatazca tatropakramazadvArthajJaH tatropayuktazcAgamato bhAvopakramaH, 'se kiM taM noAgamao' ityAdi, atrottaram -'noAgamo bhAvovakkame duvihe' ityAdi, ihAbhiprAyAkhyo jIvadravyaparyAyo bhAvazabdenAbhipretaH, uktaM ca"bhAvabhikhyAH paJca svabhAvasattA''tmayonyabhiprAyAH " tatazca bhAvasya parakIyAbhiprAyasyopakramaNaM-yathAvat parijJAnaM bhAvopakramaH, sa ca dvividhaH - prazasto'prazastazceti, tatrAprazastAbhidhitsayA Aha- 'se kiM tamityAdi / - atra nirvacanam-'appasatthe DoDiNigaNiAAmaccAINaM 'ti, idamiha tAtparyam- brAhmaNyA vezyayA amAtyena ca yat parakIyabhAvasya yathAvat parijJAnalakSaNamupakramaNaM kRtaM so' prazastabhAvopakramaH, saMsAraphalatvAt, tatra kathaM brAhmaNyAdibhiH parabhAvopakramaNamakArIti ?, atrocyate, ekasyA brAhmaNyAstisraH putrikAH tAsAM ca pariNayAnAnantaraM tathA karomi yathaitAH sukhitA bhavantIti vicintya mAtA jayeSThaduhitaraM pratyavocat-yaduta tvayA''vAsa bhavanasamAgame svabhartA kaJcidaparAdhamudbhAvya mUrdhni pAdagrahAreNa hantavyo, hatazca yadanutiSThati tanmamA''khyeyaM, kRtaM ca tayA tathaiva, so'pyatisnehataralitamanA ayi priyatame ! pIDitaste sukumAlazcaraNo bhaviSyatItyabhidhAnapUrvakaM tasyAzcaraNopamardanaM cakAra, amuM ca vyatikaraM sA mAtre niveditavatI, sA'pyupa Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 291 - mUlaM-79 krAntajAmAtRbhAvA haTA duhitaraM pratyavAdIt-putrike ! yad rocate tat tvadIyagRhe kuru tvaM, na tavAvacanakaro bhartA bhvissytiiti| dvitIyA'pi tathaiva zikSitA, tayA'pi ca tathaiva svabhA zirasi prahataH, kevalamasau naicchiSTAnAM yujyata ityAdi kiJcit kopaM kRtvA nivartitaH, amuM ca vyatikaraMsA mAtra niveditavatI, hRSTA putrI pratyavAdIt-putrike ! tvadbhartA kSaNamekaM ruSitvA sthaasyti| evaM ca tRtIyayA'pi prahataH, kevalamamunA samucchaladatucchakopena uktam-kulInA tvaM?, yaivaM ziSyajanAnucittaM ceSTase ityAdyabhidhAya gADhaM kuTTayitvA gRhAniSkAzitA, tayA cA''gatya sarvaM mAtre niveditaM, tayA'pi vijJAtajAmAtRbhAvayA gatvA tatsamIpe vatsa! kulasthitirasmAkamiyaM yaduta prathamasamAgame vadhvA varasyetthaM kartavyamityAdi kiJcidabhidhAya kathamapyanunayito'sau, duhitA ca proktA-vatse ! durArAdhaste bhartA bhaviSyati, paramadevatAvadapramattayA samArAdhanIya iti / tathaikasminnagare catuHSaSThivijJAnasahitAgaNikA, tayA ca parAbhiprAyaparijJAnArthaM ratibhavanabhittiSu svasvavyApAraM kurvatyaH sarvA api rAjaputrAdijAtayazcitrakarmaNi lekhitAH, tatra ca yaH kazcidrAjaputrAdirAcchati sa tatraiva kRtAbhyAsatayA svakIyasvakIyavyApArameva bAr3ha prazaMsati, tato'sau vilAsinI rAjaputrAdInAmanyataratvena taM vinizcitya yathaucityenopacarati, AnukUlyenopacaritAzca bhujaGgAH pracurataramarthajAtaM tasyai prycchntiiti| tathaikasminnagare kazcidrAjAamAtyena sahAzvavAhanikAyAM nirgataH, tatra ca pathigacchatA rAjaturaGgamena kutracit khilapradeze prazravaNamakAri, tacca tatpradeze pRthivyAH sthiratvena baddhacchillarakaM cireNApyazuSkaM vyAvartamAno rAjA tathaiva vyavasthitamadrAkSIt, cirAvasthAyijalaM zobhanamatra pradeze taDAgaM bhavatIti cintayazciramavalokitavA~zca, tadiGgitAkAraparijJAnakuzalatayA cAmAtyena rAjJA'bhaNitenApividitatadabhiprAyeNa khAnitaM tatra pradeze mahAsaraH, tatpAlyAM ca ropitAH sarvartukapuSpaphalasamRddhayo nAnAjAtIyatarunivahAH, anyadA ca tenaiva pradeze gacchatA bhUpena dRSTaM, pRSTaM cAho ! mAnasasarovadramaNIyakaM kenedaM khAnitam?, amAtyo jagAda-bhavadbhireva, rAjA savismayaM prAha-kadA kazca mayaitatkaraNAya nirUpati iti, ataH sacivo yathAvRttaM sarvaM kathitavAn, aho ! paracittopalakSakatvamamAtvasyeti vicintya parituSTo rAjAtasya vRtti vrddhyaamaaseti| tadevamityA(vamA)dika: saMsAraphalA'paro'pyaprazastabhAvopakramaH / atha prazastabhAvopakramamAha-'pasattho gurumAINaM'ti, tatra zrutAdinimittaM gurvAdInAM yadbhAvopakramaNaMsa prazastabhAvopakramaH / Aha-nanvanuyogadvAravicAro'tra prakAntaH, anuyogazca vyAkhyAnam, tatazca yadeva tadupakArikiJcit tadevavaktavyaM bhavati, gurubhAvopakramastvaprastuto, vyAkhyAnAnupakAritvAta, tadetadayuktaM, gurubhAvopakramasyaiva mukhyavyAkhyAGgatvAt, uktaM ca "gurvAyattA yasmAcchAstrArambhA bhavanti sarve'pi / tasmAd gurAdhanaparaNa hitakAkSiNA bhaavym||" (anyacca) "juttaM gurumaNagahaNaM nAUNaM tayaM jahaTThiyaM ttto| jai hoi suppasanaM taha jahayavvaM guNatthIhi / / 1 / / gurucittAyattAI vakkhANaMgAi jeNa svvaai| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM tena jaha suNNasanna hoi tayaM taM tahA kuJjA / / 2 // AgAriMgiyakusalaM jai seyaM vAyasaM vae punyjaa| taha vi ya se navi kUDe virahammi ya kAraNaM pucche // 3 // nivapucchieNa bhaNio guruNA gaMgA kaomuhI vahaI? | saMpAiyavaM sIso jaha taha samvattha kAyavvaM // 4 // ityAdi, bhavatvevaM tarhi bhAvopakramasya sArthakatvaM, zeSAstu nAmasthApanAdravyAdhupakramA anarthakA eva, naitadevaM, yato gurostathAvidhaprayojanotpattau taccittaprasAdanArthamevAzanapAnavastrapAtrauSadhAdidravyaM vyAkhyAsthAnAdikSetraM pravrajyAlagnAdikAlamupakramato vineyasya dravyakSetrakAlopakramA api sArthakA eva, nAmasthApanopakramau tu prakRtAnupayogitve'bhyupakramasAmyAdosto, athavA sarve'pyamI prakRtAnupayogino'pyanyatrozapayokSyante upakramasAmyAccAtroktA itydossH|| tadevaM laukikopakramaprakAreNokta upakramaH, sAmprataM tu tameva zAstrIyopakramalakSaNena prakArAntareNAbhidhitsurAha- ma.(80)ahavA uvakkame chabihe pannatte, taMjahA-AnupucI1 nAmaMra pamANaM3 vattavvayA 4 atyAhigAre 5 samoAre6 / vR.athavA anantaraM yaH prazastabhAvopakramaH uktaH sa hi dvividho dRSTavyo-gurubhAvopakramaH zAstrabhAvopakramazca, zAstralakSaNo bhAvaH zAstrabhAvastasyopakramaH zAstrabhAvopakramaH, tatraikena gurubhAvopakramalakSaNena prakAreNoktaH, atha dvitIyena zAstrabhAvopakramalakSaNena prakArAntareNa tamabhidhitsurAha-'ahavA uvakkame ityAdi, 'athave'tipakSAntarasUcaka: upakramaH, prathamapAtanApakSe zAstrIyopakrame dvitIyapAtanApakSe tu zAstrobhAvopakramaH, SaDvidhaH' SaTprakAra: prajJaptaH, tadyathA-AnupUrvI 1 nAma 2 pramANaM 3 vaktavyatA 4 arthAdhikAra: 5 samavatAraH 6 / eteSAM tu zabdavyutpattyAdisvarUpaM yathAvasaraM purastAdeva vkssyaamH| tatrA''nupUrvIsvarUpaNArthamAha* mU.(81) se kiMtaM AnupubbI?, 2 dasavihA pannattA, taMjahA-nAmAnupucI 1 ThavaNAnupubbI 2 davvAnupuyI 3 khetAnupuvvI 4 kAlAnupuvvI 5 ukittaNAnupuvvI 6 gaNaNAnupuvI 7 saMThANAnupuvI 8 sAmAArIAnupubbI 9 bhAvAnupubbI 10 vR.athakiM tadAnupUrvIvastviti prshnaarthH| atra nirvacanam -'AnupuvvI dasavihe' tyAdi, iha hi pUrva prathamamAdiriti pAyAH, pUrvasya anu-pazcAdanupUrva, 'tasya bhAva iti yaNpratyaye striyAmIkAre cAnupUrvI anukramo'nuparipATIti paryAyAH, tyAdivastusaMhatirityarthaH / iyamAnupUrvI 'dazavidhA' dazaprakArA prajJaptA, tadyathA-nAmAnupUrvI sthApanAnupUrvI dravyAnupUrvI kSetrAnupUrvI kAlAnupUrvI utkIrtanAnupUrvI gaNAnanupUrvI saMsthAnAnupUrvI sAmacAryAnupUrvI bhAvAnupUrvIti / mU.(82) nAmaThavaNAo gayAo, se kiM taM davvAnupubbI?, 2 duvihA pannattA, taMjahAAgamao nanoAgamao Ase kiM taM davvAnupuccI?, 2 jassanaM Anupubbitti payaMsikkhiyaM ThiyaM jiyaM miyaM parijiyaM jAva no anuppehAe, kamhA?, anuvaogo davvamitikaTTa, negamassa Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-82 293 NaM ego anuvautto Agamao egA davcAnupuvI jAva kamhA? jai jANae anuvautte na bhavai, se taM Agamao dvvaanupuvii| se kiMtaM noAgamao davvAnupucI?, 2tivihA pannattA, taMjahA-jANayasarIradavyAnupuvI bhaviasarIradavvAnupuvI jANayasarIrabhaviasarIravarittA dvvaanupubbii| se kiM taM jANayasarIradavyAnupuvI?, AnupucIpayatthAhigArajANayassa jaM sarIrayaM vavagayacuyacAviyacattadehaM sesaM jahA davAvassae tahA bhANiavvaM, jAva se taM jaannysrriidvvaanupuvvii| se kitaM bhaviasarIradavyAnupuccI?, 2 je jIve joNIjammaNanikkhaMte sesaMjahA davvAvassae jAva se taM bhviasrriidvvaanupuvvii| __ se kiMtaM jANayasarIrabhaviasarIravairittA davvAnupucI?, 2 duvihA pannattA, taMjahA-uvanihiA ya anovanihiA ya, tattha NaM jA sA uvanihiA sA ThappA, tattha naMjA sA anovanihiA sA duvihA pannattA, taMjahA-negamavavahArANaM saMgahassa y| vR.atra nAmasthApanAnupUrvIsUtre nAmasthApanAvazyakasUtravyAkhyAnusAreNa vyAkhyeye, dravyAnupUrvIsUtramapidravyAvazyakavadeva bhAvanIya, yAvat 'jANayasarIrabhaviasarIravairittA davvAnupuSvI duvihe'tyAdi, tatra nidhAnaM nidhinikSepo nyAso viracanA prastAraH sthApaneti paryAyAH, tathA ca loke-'nidhehIdaM nihitamida'mityatra nipUrvasya dhAgo nikSepArthaH pratIyata eva, upa-sAmIpyena nidhirupanidhiH-ekasmin vivakSite'rthe pUrvaM vyavasthApite tatsamIpa evAparAparasya vakSyamANapUrvAnupUrvAdikrameNa yannikSepaNaM sa upanidhirityarthaH, upanidhiH prayojanaM yasyA AnupUrvyAH, sA aupanidhikIti prayojanArthe ikaNapratyaH, sAmAyikAdhyayanAdivastUnAM vakSyamANapUrvAnupUrvyAdiprastAraprayojanA AnupUrvI aupanidhikItyucyata iti taatprym| anupanidhi:-vakSyamANapurvAnupUrvyAdikrameNAviracanaM prayojanamasyA ityanaupanidhikI, yasyAM vakSyamANapUrvAnupUrvyAdikrameNa viracanA na kriyate sA vyAdiparamANuniSpannaskandhaviSayA AnupUrvI: anaupanidhikItyucyate iti bhAvaH / Aha-nanvAnupUrvI paripATirucyate, bhavatA ca tryaNukAdiko'nantANukAvasAna ekaikaH skandho'nopanidhikyAnupUrvItvenAbhipreto, na ca skandhagatatryAdiparamANUnAM niyatA kAcitta paripATisti, viziSTaikapariNAmapariNatatvAt teSAM, tat kathamihAnupUrvItvaM?, satyaM, kintu tryAdiparamANUnAmAdamadhyAyasAnabhAvena niyataparipATya vyavasthApanayogyatA'stIti yogyatAmAzrityAtrApyAnupUrvItvaM na virudhyte| ___ 'tatthaNa' mityAdi, tatra yA'sAvaupanidhikI dravyAnupUrvI sA sthApyA-sAMnyAsiko tiSThatu tAvadalpataravaktavyatvena, tasyA upari vakSyamANatvAditi bhAvaH / anaupanidhiko tu pazcAgnirdiSTA'pi bahutaravyaktavyatvena prathamaM vyAkhyAyate, bahutaravaktavyatve hi vastuni prathamamucyamAne'lpataravaktavyavastugataH, kazcidarthastanmadhye'pyukta eva labhyate iti guNAdhikyaM paryAlocya sUtrakAro'naupanidhikyA: svarUpaM vivarISarAha 'tattha na'mityAdi, tatra yA'sAvanaupanidhiko dravyAnupUrvI sA nayavaktavyatAzrayaNAt dravyAstikanayamatena dvividhA prajJaptA, tadyathA-naigamavyavahArayoH, saMgrahasya ca, naigamavyavahAra Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAra - cUlikAsUtraM RjusUtrazabdamabhirUDhaivaMbhUtA nayAH " ete ca dravyAstikaparyAyAstikalakSaNe nayadvaye'ntarbhAvyante, dravyameva paramArthato'sti na paryAyA ityabhyupagamaparo dravyAstikaH, paryAyA eva vastutaH santi na dravyamityabhyupagamaparaH paryAyAstikaH, tatrA''strayo dravyAstikAH, zeSAstu paryAyAstikAH, punardravyAstiko'pi sAmAnyato dvividho vizuddho'vizuddhazca tatra naigamavyavahArarUpo' vizuddhaH, saMgraharUpastu vizuddhaH, katham ? yato naigamavyavahArAvanantaparamANvanantadvyaNukAdyanekavyaktyAtmakaM kRSNAdyanekaguNAdhAraM trikAlaviSayaM vA'vizuddhaM dravyamicchataH, saMgrahazca paramANvAdikaM paramANvAdisAmyAdekaM tirobhUtaguNakalApamavidyamAnapUrvAparavibhAgaM nityaM sAmAnyameva dravyamicchati, etacca kilAnekatAdyabhyupagamakalaGkenAlakaGkitatvAcchuddha, tataH zuddhadravyAbhyupagamaparatvAdayameva zuddhaH / atra ca dravyAnupUrvyeva vicArayituM prakrAntA, ataH zuddhadhAzuddhasvarUpaM dravyAsastatikamatenaivAso darzayiSyate na paryAyAstikamatena paryAyavicArasyAprakrAntatvAdityalaM vistareNa / tatra naigamavyahArasaMmAtAmimAM darzayitumAha 294 - - mU. ( 83 ) se kiM taM negamavavahAraNaM anovanihiA davvAnuputhvI ?, 2 paMcavihA pannattA, taMjahA- aTThapayaparUvaNayA 1 bhaMgasamukkittaNayA 2 bhaMgovadaMsaNayA 3 samoAre4 anugame 5 vR. atra nirvacanam - 'negamavavahAraNaM anovanihiA davvAnupuvI paMcavihe' tyAdi, arthapadaprarUpaNatAdibhiH paJcabhiH prakAraivarvicAryamANatvAt, paJcavidhA - paJcaprakArA prajJatA, tadyathAarthapadaprarUNatayA bhaGgasamutkIrtanatA bhaGgopadarzanatA samavatAro'nugamaH / ebhiH paJcabhiH prakArai*gamavyavahAranayamatena anaupanidhikyAH dravyAnupUrvyAH svarUpaM nirUpyata itIha tAtparyam / tatra aryata ityarthaH-tryaNukaskandhAdistadyutaM tadviSayaM vA padamAnupUrvyAdikaM tasya prarUpaNaMkathanaM tadbhAvo'rthapadaprarUpaNatA, iyamAnupUrvyAdikA saMjJA ayaM ca tadabhidheyastryaNukAdirarthaH saMjJItyevaM saMjJAsaMjJisambandhakathanamAtraM prathamaM kartavyamiti bhAvArtha: / teSAmevAnupUrvyAdipadAnAM samuditAnA vakSyamANanyAyena sambhavino vikalpA- bhaGgAsamutkIrtanaM, tadbhAvo bhaGgasamutkIrtanatA, AnupUrvyAdipadaniSpannAnAM pratyekabhaGgAnAM dvyAdisaMyogabhaGgAnAM ca samuccAraNamityarthaH / teSAmeva sUtramAtratayA anantarasamutkIrtitabhaGgAnAM pratyekaM svAbhidheyena tryaNukAdyarthena sahopadarzanaM bhaGgopadarzanaM, tadbhAvo bhaGgopadarzanatA / bhaGgasamutkIrtane bhaGgakaviSayaM sUtrameva kevalamuccAraNIyaM, bhaGgopadarzane tu tadeva svaviSayabhUtenArthena sahoccArayitavyamiti vizeSaH / tathA teSAmevAnupUrvyAdidravyANAM svasthAnaparasathAnAntarbhAvacintanaprakAra: samavatAraH / tathA teSAmeva AnupUrvyAdidravyANAM satpadaprarUpaNAdibhiranuyogadvArairanugamanaM vicAraNamanugamaH / tatrA''dyabhedaM vivarISurAha mU. ( 84 ) se kiM taM negamavavahAraNaM aTThapayarUvaNayA ?, 2 tipaesie AnupuvvI cauppaesie AnupuvvI jAva dasapaesie AnupuvvI saMkhejjapaesie AnupuvvI asaMkhijjayaesie AnupubvI anaMtapaesie AnupuvvI, paramANupoggale anAnupuvvI, dupaesie avattavvae, tipaesiA AnupuvIo jAva anaMtapaesisAo AnupuvvIo, paramANupoggalA anAnu Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 295 mUlaM-84 pucIo, dupaesiAiM avattavyayAI, se taM nemavavahAraNaM aTThapayaparUvaNayA, vR. atha kaiyaM naigamavyavahArayoH sammatA arthapadaprarUpaNateti, atrottaramAha-'negamavavahAraNa'mityAdi, tatra trayaH pradezA:-paramANutrayalakSaNA yatra skandhe sA AnupUrvItyucyate, evaM yAvadanantA aNavo yatra so'nantANukaH so'pyAnupUrvItyucyate, 'paramANupoggale'ti eka: paramANuH paramANvantarAsaMsakto'nAnupUrvItyabhidhIyate, dvau pradezau yatra sadvipradezika: skandho'vaktavyakamityAkhyAyate, bahavastripadezikAdayaH skandhA AnupUryo, bahavazcaikAkiparamANavo'nAnupUryo, bahUni cadvayaNukaskandhadravyANyavaktavyakAni AnupUrvyA prakAntAyAmanAnupUrvyavaktavyakayoH prarUpaNamasaGgatamiti cet, na, tatpratipakSatvAttayorapi prarUpaNIyatvAt, pratipakSaparijJAne ca prastutavastunaH sukhAvaseyatvAditi bhaavaarthH| ihA''nupUrvI anuparipATiriti pUrvamuktaM, sA ca yataivAdimadhyAntalakSaNa: sampUrNo gaNAnukramo'sti tatraivopapadyate, nAnyatra, etacca tripadezikAdiskandheSveva, tathAhi-yasmAt paramasti na pUrva sa AdiH, yasmAta pUrvamasti na paraM so'ntaH tayozcAntaraM madhyamucyate, ayaM ca saMpUrNo gaNanAnukramastripradezAdiskandha eva, na paramANau tasyaikadravyatvenAdimadhyAntavyavahArAbhAvAd, ata evAyamanAnupUrvItvenokto, nApi vyaNukaskandhaH, tatrApi madhyAbhAvena sampUrNagaNanAnukramAbhAvAd, atrA''ha-nanu pUrvasyAnu pazcAdanupUrva tasya bhAva AnupUrvIti pUrva vyAkhyAtam, etacca vyaNukaskandhe'pi ghaTata eva, paramANudvayasyApi parasparApekSayA pUrvapazcAdbhAvasya vidyamAnatvAt, tataH sampUrNagaNanAnukramAbhAve'pi kasmAdayamapyAnupUrvI na bhavati?, naitadevaM, yato yathA mervAdike kacit padArthe madhye'vadhauM vyavasthApite loke pUrvAdivibhAgaH prasiddhastathA yadyatrApi syAttadA syAdapyevaM, na caivamatrAsti, madhye'vadhibhUtasya kasyacidabhAvato'sAGkaryeNa pUrvapazcAdbhAvasyAsiddhatvAt, yadyevaM paramANuvad vyaNuskandho'pyanAnupUrvItvena kasmAnocyate?, satyaM, kintu parasparApekSayA pUrvapazcAdbhAvamAtrasya sadbhAvAdevamapyabhidhAtumazakyo'sau tasmAdAnupUrvyanAnupUrvIprakArAbhyAM vaktuzakyatvAdavaktavyakameva vyaNuskandhaH, tasmAdyavasthitamidam-AdimadhyAntabhAvenAbadhibhUtaM madhyavartinamapekSyAsAGkaryeNa mukhyasya pUrvapazcAdbhAvasya sadbhAvat, tripradezAdiskandha evA''nupUrvI, paramANustUktayuktyA'nAnupUrvI, vyaNuko'vaktavyakaH, ityevaM saMjJAsaMjJisambandhakathanasya siddhatvAt, satyaM, kintvAnupUrvyAdidravyANAM pratibhedamanantavyaktikhyApanArtho naigamavyavahArayoritthaMbhUtAbhyupagamapradarzanArthazca bahutvanirdeza itydossH| atrA''ha-nanvanAnupUrvIdravyamekena paramANunA niSpadyate, avaktakadravyaM paramANudvayena, AnupUrvIdravyaM tu jaghanyato'pi paramANutrayeNeti, itthaM dravyavRddhyA pUrvAnupUrvIkramamAzritya prathamamanAnupUrvI tato'vaktavyakaM tatazcA''nupUrvItyeyaM nirdezo, yujyate, pazcAnupUrvIkramAzrayeNa tu vyatyayane yuktaH, tat kathaM kramadvayamullaMdhyAnyathA nirdezaH kRtaH?, satyametat, kintvanAnupUrvyapi vyAkhyAnamiti khyApanArthaH, yadi vA tryaNukacaturaNukAdInyAnupUrvIdravyANyanAnuparvyavaktavyakadravyebhyo bahUni tebhyo'nAnupUrvIdravyANyalpAni tebhyo'pyavaktavyakadravyANyalpatarANItyatraiva vakSyate, dravyahAnyA pUrvAnupUrvIkramanirdeza evAyamityalaM vistareNa / 'se ta"mityAdi Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 anuyogadvAra - cUlikAsUtraM nigamanam / mU. (85) eAe naM negamavavahAraNaM anupayaparUvaNayAe kiM paoaNaM ?, eAe NaM negamavavahArANaM aTThapayaparUvaNAe bhaMgasamukkittaNayA kajjai / vR. 'eAena 'mityAdi, 'etayA' arthapadaprarUpaNatayA kiM prayojanamiti, atrA''ha - 'etayA ' arthapadaprarUpaNatayA bhaGgasamRtkIrtanA kriyate, idamuktaM bhavati-arthapadaprarUpaNatAyAM saMjJAsaMjJivyavahAro nirUpitastasmiMzca sati evaM bhaGgakAH samutkIrtayituM zakyante, nAnyathA, saMjJAmantareNa nirviSayANAM bhaGgAnAM prarUyitumazakyatvAt, tasmAd yuktamuktam etayA arthapadaprarUpaNayA bhaGgasamutkIrtanA kriyata iti / tAmeva bhaGgasamutkIrtanA nirUpayitumAha mU. ( 86 ) se kiM taM negamavavahAraNaM bhaMgasamukkittanayA ?, 2 atthi AnupuvvI 1 atthi anAnupuvvI 2 atthi avattavvae 3 atthi AnupuvvIo 4 atthi anAnupuvvIo 5 atthi avattavvayAiM 6 / ahavA atthi AnupuvvI a AnAnupuvvI a 1 ahavA atthi AnupuvvI a anAnupuvIo a 2 ahavA atthi AnupuvvIo a anAnupuvI a 3 ahavA atthi AnupuvvIo a anAnupuvIo a4 ahavA atthi AnupuvvI a avattavvae a 5 ahavA atthi AnupuvvI a avattavvayAiM ca 6 ahavA atthi AMnupuvvIo a avattavvae a 7 ahavA atthi AnupuvIo a avattavvayAiM ca 8 ahavA atthi anAnupuvvI a avattavvae a 9 ahavA anAnupuvvI a avattavvayAiM ca 10 ahavA atthi anAnupuvvIo a avattavvayAiM ca 12 ahavA atthi AnupuvvI a anAnupuvvI a avattavvae a 1 ahavA atthi AnupuvvI a anAnupubvI a avattavvayAI ca 2 ahavA atthi AnupuvvI a anAnupuvIo a avattavvayAI ca4 ahavA atthi AnupuvvIo a anAnupuvvI a avattavvae a5 ahavA atthi AnupuvvIo a anAnupuvvI a avattavvayAiM ca 6 avahA atthi AnupuvvIo a anAnupuvvIo a avattavvae a 7 ahavA atthi AnupuvvIo a anAnupubvIo a avattavvayAI ca 8 ee aMdu bhNgaa| evaM savve'vi chavvIsaM bhNgaa| se taM negamavavahAraNaM bhaMgasamukkittaNayA / vR. 'se' ityAdi prazne, atra cAnupUrvyAdipadatrayeNaikavacanAntena trayo bhaGgA bhavanti, bahuvacanAntenApi tena tray eva bhaGgAH, evamete'saMyogataH pratyekaM SaD bhavanti, saMyogapakSe tu padatrayasyAsya trayo dvikasaMyogAH, ekekasmiMstu dvikasaMyoge ekavacanabahuvacanAbhyAM caturbhaGgI"sadbhAvataH triSvapi dvikayogeSu dvAdazaH bhaGgAH saMpadyante, trikayogastvatraika eva, tatra ca ekavacanabahuvacanAbhyAmaSTau bhaGgAH sarve'pyamI SaDviMzatiH / sarve'pi SaDviMzatireva ete cottaraM prayacchatA anenaiva krameNa sUtre'pi likhitAH santIti bhAvanIyAH / atha kimarthaM bhaGgakasamutkIrtanaM kriyata iti ced, ucyate, ihAnupUrvyAdibhistribhiH padairekavacanAntabahuvacanAntaiH pratyekacintayA saMyogacintayA ca SaDviMzatirbhaGgAH saMjAyante, teSu ca madhye yena kenacidbhaGgena vaktA dravyaM vaktumicchati tena pratipAdayituM sarvAnapi pratipAdanaprakArAnenakarUpatvAnnaigamavyavahAranayAvicchata iti pradarzanArthaM bhaGgakasamutkIrtanamiti / 'se I Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . SHE mUlaM.86 ta'mityAdi nigmnm| . uktA bhaGgasamutkIrtanatA, atha bhaGgopadarzanatAM pratipipAdayiSurAha mU.(87) eAe NaM negamavavahAraNaM bhaMgasamuktittaNayAe kiM paoaNaM?, eAe NaM negamavavahAraNaM bhaMgasamukkitaNayAe bhaMgovadaMsaNayA korai / vR. 'etayA' bhaGgasamutkIrtanatayA ki prayojanamiti, atrottaramAha-'eAe Na'mityAdi, 'etayA' bhaGgasamutkIrtanatayA bhaGgopadarzanatA kriyate, idamuktaM bhavati-bhaGgasamutkIrtanatAyAM bhaGgakasUtramuktaM, bhaGgopadarzanatAyAM tasyaiva vAcyaM tryaNukaskandhAdikaM kathayiSyate, tacca sUtre samutkotita eva kathayituM zakyate, vAcakamantareNa vAcyasya kathayitumazakyatvAd, ato yuktaM bhaGgasamutkIrtanatAyAM bhaGgopradarzanatAprayojanam / atrA''ha-nanu bhaGgopadarzanatAyAM vAcyasya tryaNukaskandhAdeH kathanakAle AnupUrvyAdisUtraM punarapyatkIrtayiSyati, tat kiM bhaGgasamutkIrtanatayA prayojanamiti, satyaM, kintu bhaGgasamutkIrtanatAsiddhasyaiva sUtrasya bhaGgopadarzanatAyAM vAcyAvAcakabhAvasukhapratipattyarthaM prasaGgataH punarapi samutkIrtanaM kariSyate, na mukhyatayetyadoSaH, yathA hi 'saMhitA ca padaM caive'tyAdivyAkhyAkrame sUtraM saMhitAkAle samuccAritamapi padArthakathanakAle punarapyarthakathanArthamuccAryate tadvadanApIti bhAvaH / atha keyaM punarbhaGgopadarzanateti praznapUrvakaM tAmeva nirUpayitumAha mU.(88)se kiMtaM negamavavahAraNaM bhaMgovadaMsaNayA?, 2 tipaesie AnupuvvI 1 paramANupoggale anAnupuvvI 2 dupaesie avattavvae 3 ahavA tipaesiyA AnuvyuvIo paramANupoggalA anAnupuvvIo dupaesiyA avattavyayAiM 3, ahavA tipaesie a paramANupoggale a AnupucI a anAnupuvvI a4 caubhaMgo, ahavA tipaesie ya dupaesie a AnuvavvI a avattavvayae ya caubhaMgo, ahavA paramANupoggale adupaesie ya anAnupubvI ya avatavvae ya caubhaMgo 12 ahavA tipaesie a paramANupoggale adupaesie a anAnupuvvI a AnupubbI a avatavbae a1 ahavAtipaesie aparamANupoggale adupaesiyA yaAnupuvvIa anAnupucI a avattavbayAI ca 2 ahavA tipaesie a paramANupoggalA adupaesie a AnupuvvI a anAnupuvvIo a avattavcae a 3 ahavA tipaesie a paramANupoggalA ya dupaesiyA a AnupubbI a anAnupuvvI a avattavbayAI ca4 ahavA tipaesie ya paramANupoggale adupaesieaAnupuvvIo aanAnupubbIaavattavvae a5 ahavAtipaesiAya paramANupoggale a dupaesiA ya AnupuvvIo a anAnupuvvI aavattavbayAI ca 6 ahavA tipaesiA ya paramANupoggalA ya dupaesiA ya AnupuvvI a anAnupubbI a avattavvayAI ca8 se taM negamavavahAraNaM bhNgovdsnnyaa| vR. 'tipaesie AnupuccI'tti tripradeziko'rthaH AnupUrvItyucyate, tripradezikaskandhalakSaNenArthenAnupUrvIti bhaGgako niSpadyata ityarthaH, evaM paramANupudgalalakSaNo'rthonAnupUrvItyucyate, dvipradezikaskandhalakSaNaH artho'vaktavyakamucyate, evaM bahavastripradezikA AnupUrvyaH bahavaH paramANupudgalA anAnupUrko bahavo dvipadezikaskandhA avaktavyakAniti SaNNAM pratyeka Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM bhnggaanaamrthkthnm| evaM dvikasaMyoge'pi tripadezikaskandhaH paramANupudgalazcAnupUya'nAnupUrvItvenocyate, yadA tripadezikaskandhaH paramANupudgalazca pratipAdAyitumabhISTo bhavati tadA 'atthi AnupuvvI a anAnupuvvI a' ityevaM bhaGgo niSpadyata ityarthaH, evamarthakathanapurassarAH zeSabhaGgA api bhAvaniyA: / atrAha-nanvartho'pyAnupUrvyAdipadAnAM tryaNukaskandhAdiko'rthapadaprarUpaNatAlakSaNe prathamadvAre kathita eva tatkimanena?, satyaM, kintu tatra padArthamAtramuktam, atra tu teSAmevA''nupUAdipadAnAM bhaGkakaracanAsamAdiSTAnAmarthaH kathyata ityadoSo, nayamatavaicitryapradarzanArthaM vA punaritthamarthopadarzanamityalaM vistareNa / 'se ta'mityAdi nigmnm| uktA bhaGgopadarzanatA, atha samavatAraM bibhaNaSurAha mU.(89)se kiM taM samoAre?, 2 negamavavahArANaM AnupuvvIdavvAiMkahiM samoaraMti?, kiM AnuputvIdavvehiMsamoaraMti? AnupuccIdavvehiMsamoaraMti? avattavvayadavvehiMsamoaraMti?, negamavavahArANaM AnupubbIdavvAiM AnupuvvIdavvehi samoaraMti no anAnupuvvIdavvehi samoaraMti no avattavvadabvehi samoaraMti, negamavavahArANaM AnupubbIdavvAiM kahiM samoaraMti?, kiM AnupuccIdavvehi samoati? anAnupuvvIdavvehi samoaraMti ? avattavvayadavdhehi samoaraMti ?, no anAnupucIdavvehi samoaraMti amAnupubIdavvehi samoati no avattavvadavvehi samoaraMti, negamavavahArANaM avattavyayadavvAiM kahiM samoati?, kiM AnapadavIdavvehi samoaraMti? anAnupuvvIdavvehiMsamoaraMti? avattavvayadavvehi samoaraMti?, no anAnupuccIdavvehiMsamoaraMti no anAnupubbIdavvehiM samoaraMti no avattavvadavvehiM samoaraMti / se taM smoaare| vR. atra ko'yaM samavatAra iti prazne satyAha-'samoAre'tti, ayaM samavatAra ucyata iti zeSaH, kaH punarayamityAha-'negamavavahArANaM AnupuvvIdavvAI kahi samoyaraMtI'tyAdipraznaH, atrottaram-'negamavavahAraNaM AnupuvvI' ityAdi, AnupUrvIdravyANi AnupUrvIdravyalakSaNAyAM svajAtAveva vartante, na svajAtyatikrameNetyarthaH, idamuktaM bhavati-samyag-avirodhenAvataraNaMvartanaM samavatAra:-avirodhavRttinA procyate, sA ca svajAtivRttAvevasyAt, parajAtivRtteviruddhatvAt, tato nAnAdezAdivRttInyapi sarvANyAnupUrvIdravyANi AnupUrvIdravyeSveva vartante iti sthitam / evamanAnupUrvyAdInAmapi svasthAnAvatAro bhAvanIyaH / 'se ta'mityAdi nigmnm| uktaH samavatAraH, athAnugamaM bibhaNiSurupakramatemU.(90) se ki anugame?, 2 navavihe pannatte, taMjahA vR.atrottaram-'anugame navavihe'ityAdi, tatra sUtrArthasyAnukUlamanurUpaM vA gamanaM-vyAkhyAnamanugamaH, athavA sUtrapaThanAdanu-pazcAdgamanaM-vyAkhyAnamanugamaH, yadivA anusUtramartho gamyatejJAyate anenetyanugamovyAkhyAnamevetyAdyanyadapi vastvavirodhena svadhiyA vAcyamiti / sa ca navavidho-navaprakAro bhavati, tadeva navavidhatvaM darzayati-'tadyathe'tyupadarzanArthaH, saMtapaya' gAhA, mU.(91) saMtapayaparUvaNayA 1 davvapamANaM ca 2 khitta 3 phusnnaa4| kAlo ya5 aMtaraM6 bhAga 7 bhAva 8 appAbahuMceva / / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-91 299 vR.sadarthaviSayaM padaM satpadaM tasya prarUpaNaM-prajJApanaM satpadaprarUpaNaM tasya bhAvaH satpadaprarUpaNatA sA prathama kartavyA, idamuktaM bhavati-iha stambhakumbhAdIni padAni sadarthaviSayANi dRzyante, kharazRGgavyomakusumAdIni tvasadarthaviSayANi, tatrA''nupUrvyAdipadAni kiM stambhAdipadAnIva sadarthaviSayANyAhozcit(svit)kharaviSANAdipadavat asadarthagocarANItyetat prathamaM paryAlocayityaM, tathA AnupUrvyAdipadAbhidheyadravyANAM pramANaM-saGkhyAsvarUpaMprarUpaNIyaM, ca: samuccaye, evamanyatrApi, tathA teSAmeva kSetraM-tadAdhArasvarUpa prarUpaNIyaM, kiyati kSetre tAni bhavantIti cintanIyamityarthaH, tathA sparzanAcavaktavyA, kiyat kSetra tAni spRzantIticintanIyatamityarthaH, tathA kAlazca tatsthitilakSaNo vaktavyaH, tathA antaraM-vivakSitasvabhAvaparityAge sati punastadbhAvaprAptivirahalakSaNaM prarUpaNIyaM, tathA AnupUrvIdravyANi zeSadravyANA katibhAge vartante ityAdilakSaNo bhAgaH prarUpaNIyaH, tathA AnupUrvyAdidravyANi kasmin bhAve vartante ityevaMrUpo bhAva: prarUpaNIyaH, tathA alpabahutvaM cAnupUrvyAdidravyANAM dravyArthapradezArthaubhayArthatAzrayaNena parasparaM stokabahutvacintAlakSaNaM prarUpaNIyam, evakAro'vadhAraNe, etAvatprakAra evAnugama iti gaathaasmaasaarthH| vyAsArthaM tu granthakAra: svayameva bibhaNiSurAdyAvayavamadhikRtyA''ha mU.(12) negamavavahArANaM AnupucIdavvAiM kiM atthi natthi?, niyamA athi, negamavavahArANaM anAnupubbIdavvAiM kiM asthi natthi?, niyamA atthi negamavavahArANaM avattavvagadavvAI kiM atthi natthi?, niyamA atthi| vR. naigamavyavahArayorAnupUrvIzabdabhidheyAni dravyANi tryaNukaskandhAdIni ki santi neti praznaH, atrottaram-'niyamA atthi' iti, etaduktaM bhavati-nedaM kharazRGgAdivadAnupUrvIpadamasadarthagocaram, ato niyamAt santi tadabhidheyAni dravyANi, tAni ca tryaNukaskandhAdIni pUrva darzitAnyeva, evamanAnupUrvyavaktavyakapakSadvaye'pi vaacym| kRtA satpadaprarUpaNA, atha dravyapramANamabhidhitsurAha mU.(13) negamavavahArANaM AnupuvvIdavvAiM kiM saMkhijjAiM asaMkhijjAI anaMtAI?, no saMkhijjAiMno asaMkhijjAiM anaMtAI, evaM anAnupucIdavvAiM avattavvagadavvAiMca anaMtAI bhaanniavvaaiN| vR.'negamavavahArANaM AnupuvvIdavvAiM ki saMkheJjAi'mityAdi, ayamatra nirvacanabhAvArtha:ihAnupUrvyanAnupUrvyavaktavyakadravyANi pratyekamanantAnyekaikasminnapyAkAzapradeze prApyante, kiM punaH sarvaloke, ataH saGkhayeyAsaGkhayeyaprakAradvayaniSedhena triSvapi sthAneSvAnantyameva vaacymiti| na ca vaktavyaM kathamasaGghayeye loke anantAni dravyANi tiSThanti?, acintyatvAt pudgalapariNAmasya, dRzyate caikagRhAntarvAMkAzapradezeSvekapradIpaprabhAparamANuvyApteSvapyanekAparapradIpaprabhAparamANUnAM tatraivAvasthAnaM, ta cAkSidRSTe'pyarthe'nupapattiH, atiprasaGgAt, ityalaM prpnycen| idAnI kSetradvAramucyate - mU. (94 ) negamavavahArANaM AnunuvvIdavvAiM logassa kiM saMkhijjaibhAge hojjA asaMkhijjaibhAge hojjA saMkhejjesu bhAgesu hojjA asaMkhejjesu bhAgesu honjA savvaloe Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM hojjA?, egaM davvaM paDucca saMkhejjaibhAge vA hojjA asaMkhejjaibhAge vA hojjA saMkhejjesu bhAgesu vA hojjA asaMkhijjesu bhAgesu vA hojjA sabaloe vA hojjA, nAnAdavvAiM paDucca niyamA savvaloe hojjaa| negamavavahArANaM anAnupucIdavvAI kiM loassa saMkhijjaibhAge hojjA jAva sabaloe vA hojjA, egaMdavyaM paDucca no saMkhejjaibhAge hojjA asaMkhijjaibhAge hojjA no saMkhejjesu bhAgesu hojjA no asaMkhejjesu bhAgesu hojjA no savvaloe hojjA, nAnAdavvAiM paDucca niyamA savvaloe hojjA, evaM avattavbagadavvAI bhaanniavvaaiN|| vR. AnupUrvIdravyANi kiM lokasyaikasmin saGkhyAtatame bhAge hoJja'tti ArSatvAdbhavanti avagAhanta itiyAvat, yadivA ekasminnasaGkhyAtatame bhAge bhavanti, uta bahuSu saGkhayeyeSu bhAgeSu bhavanti, AhozcidvahuSvasaGghayeyeSu bhAgeSu bhavantyazca ca sarvaloke bhavantIti paJca pRcchAsthAnAni, atra nirvacanasUtrasyeyaM bhAvanA-ihAnupurvIdravyANi vyaNukaskandhAdInyanantANukaskandhaparyavasAnAnyuktAni, tatraca sAmAnyata eka dravyamAzritya tathAvidhapariNAmavaicitryAt kiJcilokasyaikasmin saGkhyAtatame bhAge bhavati, ekaM tatsaGkhyAtabhAgamavagAhya tiSThatItyarthaH, anyattu tadasaMkhyeyabhAgamavagAhate, aparaMtu bahU~statsaMkhyeyAn bhAgAnavagAhya vartate, anyacca bahU~stadasaMkhyeyabhAgAnavagAhya tiSThatIti, 'savvaloe vA hoJja'tti ihAnantAnantaparamANapracayaniSpannaM prajJApanAdiprasiddhAcittamahAskandhalakSaNamAnupUrvIdravyaM samayamekaM sakalalokAvagAhi prtipttvymiti| kathaM punarayamacittamahAskandhaH sakalalokAvagAhI syAd?, ucyate, samudghAtavartikevalivat, tathAhi-lokamadhyavyavasthito'sau prathamasamaye tiryagasaMkhyAtayojanavistaraM saMkhyAtayojanavistaraM vA UrdhvAdhastu caturdazarajjvAyataM vizrasApariNAmena vRttaM daNDaM karoti, dvitIye kapATa, tRtIye manthAnaM, caturthe lokavyAti pratipadyate, paJcame antarANi saMharati, SaSThe saptame kapATamaSTame tu daNDaM saMhatya khaNDazo bhidyata ityeke, anye tvanyathApi vyAcakSate, tattu vishessaavshykaadvseymiti| vAzabdaH samuccaye, evaM ythaasmbhvmnytraapi| 'nAnAdavvAiM paDucce'tyAdi, nAnAdravyANyAnupUrarvavIpariNAmavanti pratItya prakRtya vA adhikRtyetyarthaH 'niyamAt' niyamena sarvaloke bhavanti, na saMkhyeyAdibhAgeSu, yataH sarvalokAkAzasya sa pradezo'pi nAsti yatra sUkSmapariNAmavantyanantAnyAnupUrvIdravyANi na sntiiti| anAnupUrvyavaktavyakadravyeSu tAvat paramANurucyate sa caikAkAzapradezAvagADha eva bhavati, avyaktavyakaM tudvayaNukaskandhaH sa caikapradezAvagADho dvipadezAvagADho vA syAditi yathoktabhAgavRttitaiveti, nAnAdravyabhAvanA pUrvavad, ityuktaM kSetradvAram / sAmprataM sparzanAdvAramucyate mU. (95) negamavavahArANaM AnupuvvIdavvAiM logassa kiM saMkhejjaibhAgaM phusaMti asaMkhejjaibhAgaM phusaMti saMkhejje bhAge phusaMti asaMkhejje bhAge phusaMti savvalogaM phusaM?, ega davvaM paDucca logassa saMkhejjaibhAgaM vA phusaMti jAva sabalogaM vA phusaMti, nAnAdambAI paDucca niamA savvalogaM phusNti| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 95 301 negamavavahArANaM anupuvvadavvAiM loassa kiM saMkhejjai bhAgaM phusaMti jAva savvalogaM phusaMti ?, egaM davvaM paDucca saMkhijjaibhAgaM phusaMti asaMkhijjaibhAgaM phusaMti no saMkhijje bhAge phusaMti no asaMkhijje bhAge phusaMti, nAnAdavvAiM paDucca niyamA savvaloaM phusaMti, evaM avattavvagadavvAiM bhANiavvAI, vR. bhAvanA kSetradvAravadeva kartavyA, navaraM kSetrasparzanayorayaM vizeSa:- kSetram - avagAhAkrAntapradezamAtraM, sparzanA tu Sadikkai : pradezaistadbahirapi bhavati, tathA ca paramANudravyamAzritya tAvadagAhanAsparzanayoranyatrokto bheda:- 'egapaesogADhaM sattapaesA ya se phasuNa 'tti, asyArthaHparamANudravyamavagADhaM tAvadekasminnevAkAzapradeze, sparzanA tu 'se' tasya sapta pradezA bhavanti, SaDdigvyavasthitAn paT pradezAn yatra cAvagAhastaM spRzatItyarthaH evamanyatrApi kSetrasparzanayorbhedo bhAvanIyaH / - - atra saugatAH prerayanti- yadi paramANoH SadiksparzanA'bhyupagamyate tahyekatvamasya hIyate, tathAhi - praSTavyamatra, kiM yenaive sparUpeNAsau pUrvAdyanyataradizA sambaddhastenaivAnyadigbhiruta svarUpAntareNa ?, yadi tenaiva tadA ayaM pUrvadikasambandho'yaM cAparadiksambandha ityAdivibhAgo na syAd, ekasvarUpatvAt, vibhAgabhAve ca Sadiksambandhavacanamupaplavata eva, athAparo vikalpaH, kalpyate tarhi tasya SaTsvarUpApattvA ekatvaM vizIryate, uktaM ca- "digbhAgabhedo yasyAsti, tasyaikatvaM na yujyata" iti, atra pratividhIyate, iha paramANudravyamAdimadhyAntyAdivibhAgarahitaM nirazamekasvarUpamiSyate, ataH sAMzavastusambhavitvAt paroktaM vikalpadvayaM nirAspadameva, athAnabhyupagamyamAnA'pi paramANoH sAMzatA'nantaroktavikalpbalenApAdyate, nanu bhavanto'pi tarhi praSTavyAH kacid vijJAnasantAne vivakSitaH kazcidvijJAnalakSaNakSaNa: svajanakapUrva kSaNasya kAryaM svajanyottarakSaNasya kAraNamityatra saugatAnAM tAvadavipratipattiH, tatrehApi (tatrApi) vicAryate--kimasau yena svarUpeNa pUrvakSaNasya kArya tenaivottarakSaNasya kAraNabhuta svarUpantareNa ?, yadyAdyaH pakSastarhi yathA pUrvApekSayA'sau kArya tathottarApekSayApi syAd, yathA vA uttarApekSayA kAraNaM tathA pUrvApekSayA'pi syAd, ekasvarUpatvAt, tasyeti, atha dvitIyaH pakSastarhi tasya sAMzatvaprasaGgo'trApi durvAraH syAd, atha niraMza evAsau jJAnalakSaNakSaNo'kAryAkAraNarUpaH tattadvastuvyApRtatvAt tathA tathA vyapadizyate, na punastasyAnekasvarUpatvamasti, nanvasmAkamapi nedamuttaramatidurlabhaM syAt, yato dravyatayA niraMza eva paramANustathAvidhAcintyapariNAmatvAt, diSTkena saha nairantaryeNAvasthitavAt tasya sparzaka ucyate, na punastatrAMzai: kAcit samastIni, atra bahu vaktavyaM tattu nocyate, sthAnAntareSu carcitatvAdityalaM vistareNa / uktaM sparzanAdvAram idAnIM kAladvAraM bibhANiSurAha mU. (96 negamavavahArANaM AnupuvvIdavvAiM kAlao kevacciraM hoi ?, evaM davvaM paDucca jahantreNaM evaM samayaM ukkoseNaM asaMkhejja kAlaM, nAnAdavvAiM paDucca niyamA savvaddhA, anAnupuvvIdavvAiM avattavvagadavvAiM ca evaM ceva bhANi avvAiM / vR. naigamavyavahArayorAnupUrvIdravyANi 'kAlataH ' kAlamAzritya 'kiyacciraM' kiyantaM kAlaM Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 anuyogadvAra-cUlikAsUtra 'bhavanti' AnupUrvIttvaparyAyeNAvatiSThante?, atrottaram-'egaMdavva'mityAdi, iyamatra bhAvanAparamANudvayAderaparaikAdiparamANumolane'pUrva kiJcidAnupUrvIdravyaM samutpanna, tataH samayAdUrdhvaM punarapyekAdyaNau viyukte'pagatastadbhAva ityekamAnupUrvIdravyamadhikRtya jaghanyataH samayo'vasthitikAlaH, yadA tu tadevAsaGghayAnaM kAlaM tadbhAvena sthitvA'nantaroktasvarUpeNa viyujyate tadA utkRSTatosaGkhyeyo'vasthitikAlaH, prApyate, anantaM kAlaM punadhitiSThatte, utkRSTAyA api pudglsNyogsthitersngghyeykaaltvaaditi| ___ 'nAnAdravyANi' bahUni punarAnupUrvIdravyANyadhikRtya sarvAddhA sthitirbhavati, nAsti sa kazcit kAlo yatrAnupUrvIdravyavirahito'yaM loka: syAditi bhAvaH anAnupUrvIavaktavyakadravyeSvapi jaghanyAdibhedabhinna etAvAnevAvasthitikAlaH, tathAhi-kazcit paramANurekaM samayamekAkIbhUtvA tataH paramANvAdinA anyena saha saMyujyate, itthamekamanAnupUrvIdravyamadhikRtya jaghanyataH samayo'vasthitikAlaH yadA tu sa evAsasaGkhyAtaM kAlaM tadbhAvena sthitvA anyena paramAgvAdinA saha saMyujyate tadotkRSTato'saGkhayeyo'vasthitikAlaH saMprApyate, nAnAdravyapakSastu pUrvavadeva bhaavniiyH| avaktavyakadravyamapi paramANudvayalakSaNaM yadA samayamekaM saMyuktaM sthitvA tato viyujyate tadava-sthameva vA'nyena paramANvAdinA saMyujyate tadA tasyAvaktavyakadravyatayA jaghanyataH samayo'va-sthAnaM labhyate, yadA tu tadevAsaGkhyAtaM kAlaM tadbhAvena sthitvA vighaTate tadavasthamevo vA'nyena paramANvAdinA saMyujyate tadotkRSTataH, avaktavyakadravyatathA'saGkhyAtaM kAlamavasthAnaM prApyate, nAnAdravyapakSastu tathaiva bhAvanIya iti / uktaM kAladvAram, athAntaradvAraM pratipipAdayiSurAha mU.(97) negamavavahArANaM AnupuccIdavvANaM aMtaraMkAlao kevacciraM hoi?, egaMdavaM paDucca jahatreNaM ega samayaM ukkoseNaM anaMtaM kAlaM, nANAdabvAiM paDucca natthi aNtrN| negamavavahArANaM anAnupuvvIdavvANaM aMtaraM kAlao kevacciraM hoi?, egaM davvaM paDucca jahaneNaM ega samayaM ukkoseNaM asaMkheja kAlaM, nAnAdabvAiM paDucca natthi aNtrN| negamavavahArANaM avatavvadavvANaM aMtaraMkAlao kevaccira hoi?, egadavvaM paDucca jahaneNaM egaM samayaM ukkoseNaM anaMta kAlaM, nAnAdavvAiM paDucca natthi aMtaraM / vR. naigamavyavahArayorAnupUrvIdravyANAmantaraM kAlataH kiyacciraM bhavatIti praznaH, antaraM' vyavadhAnaM, tacca zretrato'pi bhavati yathA bhUtalasUryayoraSTau yojanazatAnyantaramityastavyavacchedArthamuktam, 'kAlataH kAlamAzritya, tadayamatrArtha:-AnupUrvIdravyANyAnupUrvIsvarUpatAM parityajya kiyatA kAlena tAnyeva punastathA bhavanti, AnupUrvItvaparityAgapunarlAbhayorantare kiyAn kAlo bhavatItyarthaH / ___ atra nirvacanam-'egaM daba'mityAdi, iyamatra bhAvanA-iha vivakSitaM tryaNukaskandhAdikaM kimapyAnupUrvIdravyaM vizrasApariNAmAt prayogapariNAmAdvA khaNDazo viyujya parityaktAnupUrvI bhAvaM saJjAtam, ekasmAcca samayAdUrdhvaM vizrasAdipariNAmAt punastaireva paramANubhistathaiva tanniSyantramityevaM jaghanyataH sarvastokatayA ekaM dravyamAzritvA''nupUrvItvaparityAgapunarlAbhayorantare Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-97 samayaH prApyate, utkRSTataH sarvabahutayA punarantaramanantaM kAlaM bhavati, tathAhi-tadeva vivakSitaM 'kimapyAnupUrvIdavyaM tathaiva bhinna, bhittvA ca te paramANavo'nyeSu paramANuvyaNukatryaNukAdiSu anantANakaskandhaparyanteSu anantasthAneSatkRSTAntarAdhikArAdasakRt pratisthAnamutkRSTAM sthitimanubhavantaH paryaTanti, kRtvA cetthaM paryaTanaM kAlasyAnantatvA vizrasAdipariNAmato yadA taireva paramANubhistadeva vivakSitamAnupUrvIdravyaM niSpadyate tadA'nanta utkRSTAntarakAla: prApyate, nAnAdravyANyadhikRtya punarnAstyantaraM, na hi sa kazcit kAlo'sti yatra sarvANyapyAnupUrvIdravyANi yugapadAnupUrvIbhAvaM parityajanti, anantAnantairAnupUrvIdravyaiH sarvadaiva lokasyAzUnyatvAditi bhaavH| anAnapUrvIdravyAntarakAlacintAyAM 'ega davvaM par3acca jahanneNaM ekkaM samayaM ti, iha yadA kiJcidanAnupUrvIdravyaM paramANulakSaNamanvena paramANudvayaNukatryaNukAdinA kenacidravyeNa saha saMyujya samayAdUrdhvaM viyujya punarapi tathAsvarUpameva bhavati tadA samayalakSaNo jaghanyAntarakAlaH prApyate, 'ukkoseNaM asaMkhejja kAlaM'ti tadevAnAnupUrvIdravyaM yadA anyena paramANudvayaNukatryaNukAdinA kenacid dravyeNa saha saMyujyate, tatsaMyuktaM cAsaGghayeyaM kAlaM sthitvA viyujya punastathAsvarUpameva bhavati tadA'saGkhyAta utkRSTAntarakAlo lbhyte| __ atrAha-nanuanAnupUrvIdravyaM yadA anantAnantaparamANupracitaskandhena sahasaMyujyate, tatsaMyukta cAsaGghayeyaM kAlamavatiSThate,, tato'sau skandho bhidyate, bhinne ca tasmin yastasmAlladhuskandho bhavati tenApi saha saMyuktamasaGkhyAtaM kAlamavatiSThate, punastasminnapi bhidyamAne yastasmAllaghutara: skandho bhavati tenApi saMyuktamasaGkhaye yaM kAlamavatiSThate, punastasmintrApi bhidyamAne yastasmAlladhutamaH skandho bhavati tenApi saMyuktamasaGkhyeyaM kAlamavatiSThate, ityevaM tatra bhidyamAne krameNa kadAcidAnantA api skandhA: saMbhAvyante, tatra ca pratiskandhasaMyuktamanAnupUrvIdravyaM yadA yathoktAM sthitimanubhUya tata ekAkyeva bhavati tadA tasya yathoktAnantaskandhasthityapekSayA ananto'pi kAlo'ntare prApyate, kimityasaGkhyeya evoktaH?, atrocyate, syAdevaM, hanta yadi saMyukto'NuretAvantaM kAlaM tiSTheda, etacca nAsti pudgalasaMyogasthiterutkRSTato'pyasaGkhyekAlatvAdityuktameva, atha brUyAd-yasmitreva skandhe saMyujyate'sau paramANuH sa cetskandho'saGkhyeyakAlAdbhidyate tarkhetAvataiva caritArthaH pudgalasaMyogasaGkhyeyakAlaniyamo, vivakSitaparamANudravyasya tu viyogo mA bhUdapIti, naitadevaM, yasmAnyena saMyogo jAtastasyAsaGghayeyakAlAd viyogazcintyate, yadi ca paramANvAzrayaH skandho viyujyate tahi paramANoH kimAyAtaM?, tasyAnyasaMyogasya tadavasthatvAt, tasmAdaNutvenAsau saMyukto'saGkhyeyakAlAdaNutvenaiva viyojanIya iti yathokta evAntarakAlo na tvananta iti, kathaM punaraNutvenaiva tasya viyogazcintanIya iti cet sUtraprAmANyAt, prastutasUtre vyAkhyAprajJaptyAdiSu ca paramANoH punaH paramANubhavane - saGkhaye yarUpasyaivAntarakAla tyoktatvAdityalaM vistareNa / 'nAnAdavvAiM paDucce 'tyAdi puurvvdbhaavniiym| avaktavyakadravyANAmantaracintAyAm 'egaM davvaM paDucce'tyAdi, atra bhAvanA-iha kazcid dvipradezikaH skandho vighaTitaH, svatantraM paramANudvayaM jAtaM, samayaM caikaM tathAsthitvA punastAbhyAmeva Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 304 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM paramANubhyAM dvipradezika; skandho nippannaH, athavA vighaTita eva dvipradezika: skandho'nyena paramANvAdinA saMyujya samayAdUrdhvaM punastathaiva niyukta ityavaktavyakass punaratyavaktavyakabhavane ubhayathA'pi samayo'ntare labhyate, 'ukkosaNaM anaMtaM kAlaM' iti, katham?, atrocyate, avaktavyakadravyaM kimapi vighaTitaM vizakalitaparamANudvayaM jAtaM, taccAnantaiH paramANubhiranantaivyaNukaskandheranantaistryaNukasthandhairyAvadanantairanantANukaskandhaiH saha krameNa saMyogamAsAdya utkRSTAntarAdhikArAcca pratisthAnamasakRdutkRSTAM saMyogasthitimanubhUya kAlasyAnantatvAt yadA punarapi tathaiva vyaNukaskandhatayA saMyujyate tadA avaktavyakaikadravyasya punastathAbhavane ananto'ntarakAlaH prApyate, nAnAdravyapakSabhAvanA loke sarvadaiva tadbhAvAt pUrvavad vktvyaa| uktamantaradvAram, sAmprataM bhAgadvAraM nirdidikSurAha mU. (98) negamavavahArANaM AnupubbIdavvAI sesadavvANaM kaibhAge hojjA? kiM saMkhijjaibhAge hojjA asaMkhijjaibhAge hojjA saMkhejesaM bhAgesu hojjA asaMkhejjesu bhAgesu hojjA?, no saMkhijjaibhAge hojjA no asaMkhijjAbhAge hojjA no saMkhejjesu bhAgesu hojjA niyamA asaMkhejjesu bhAgesu hojjaa| negamavavahArANaM anAnupuvvIdavvAiMsesadavyANaM kaibhAge hojjA ki saMkhijjaibhAge hojjA asaMkhijjaibhAge hojjA saMkhejesu bhAgesu hojjA asaMkhejjesu bhAgesu hojjA?, no saMkhejjaibhAge hojjA noM asaMkhejjaibhAge hojjA no saMkhejjesu bhAgesu hojjA no asaMkhejjesu bhAgesu hojjA / evaM avatavvagadabbANivi bhANiavvANi / vR. naigamavyavahArayostryaNukaskandhAdInyanantANukaskandhaparyantAni sarvANyapyAnupUrvIdravyANi zeSadravyANAM samastAnAmanAnupUrvyavaktavyakadravyaNalakSaNAnAM 'kaibhAge hoJjatti katibhAge bhavantItyarthaH, kiM saMkhyAtatame bhAge bhavanti, yathA asatkalpanayA zatasya viMzatimitAH, kimasaMkhyAtatame bhAge bhavanti?, yathA zatasyaiva daza, atha saMkhyAteSu bhAgeSu bhavanti?, yathA zatasyaiva catvAriMzat SSTiA, kimasaMkhyAteSu bhAgeSu bhavanti, yathA zatasyaivAzItiriti praznaH atra nirvacanam-'no saMkhejjaibhAge hoJjA' ityAdi, niyamAt 'asaMkhejesu bhAgesu hoJjatti, iha tRtIyArthe saptamI, tatazcAnupUrvIdravyANi zeSebhyo'nAnupUrvyavaktavyakadravyebhyo'saMkhyeyai gairadhikAni, bhavantIti vAkyazeSo dRSTavyaH, tatazcAyamarthaH pratipattavyaHAnupUrvIdravyANi zeSadravyebhyo'saMkhyeyaguNAni, zeSadravyANi tu tadasaMkhyeyabhAge vartante, na punaH zatasyAzItirivAnupUrvIdravyANi zeSebhyaH stokAnIti, kasmAdevaM vyAkhyAyate?,stokAnyapi tAni bhavantviti cet, naitadevam, adhaTamAnatvAt, tathAhi-anAnupUrvyavaktavyakadravyeSu ekAkinaH paramANupudgalA vyaNukAzca skandhA ityetAvantyeva dravyANi labhyante, zeSANi tu tryaNukaskandhAdInyanantANukaskandhaparyantAni dravyANi samastanyapyanupUrvIrUpANyeva, tAni ca pUrvebhyo'saMkhyeyaguNAni, yata uktam "eesiNaM bhaMte ! paramANupoggalANaM saMkhiJjapaesiyANaM asaMkheJjapaesiyANaM anaMtapaesiyANa ya khaMdhANaM kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA?, goyamA ! savvatthovA anaMtapaesiyA khaMdhA, paramANupoggalA anaMtaguNA, saMkhiJjapaesiAkhaMdhA saMkhiJja Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - mUlaM-98 305 guNA, asaMkhiJjapaesiyA khaMdhA asaMkhiJjaguNA" tadatra sUtre pudgalajAte; sarvasyA api sakAzAdasaMkhyAtapradezikA: skandhA asaMkhyAtaguNA uktAH, te cA''nupUrvyAmantarbhavanti, atastadapekSayA AnupurvIdravyANi zeSAt samastAdapidravyAdasaMkhyAtaguNAni, kiM punaranAnupUrvyavaktavyakadravyamAtrAt, tato yathoktameva vyAkhyAnaM kartavyamityalaM vistareNa / ___ 'anAnupuvvIdavvAi'mityAdi, ihAnAnupUrvIdravyANyavaktavyakadravyANi ca zeSadravyANAM yathA'saMkhyAtatama eva bhAge bhavanti, na zeSabhAgaSu, tathA'nantaroktanyAyAdeva bhAvanIyamiti / uktaM bhAgadvAraM, sAmprataM bhAvadvAramAha mU.(99) negamavavahArANaM AnupubbIdavvAiM kataraMmi hojjA? kiM udaie bhAve hojjA uvasamie bhAve hojjA khaie bhAve hojjAkhaovasamie bhAve hojjA pAriNAmie bhAve hojjA saMnivAie bhAve hojjA?, niyamA sAipAriNAmie bhAve hojjA, amAnupucIdavvANi avattavvagadavvANi a evaM ceva bhaanniavvaanni| 7. 'negamavavahArANa'mityAdi praznaH, atra caudayikAdibhAvAnAM zabdArtho bhAvArthazca vistareNopariSTAt svasthAna eva vakSyate, atra nirvacanasUtre 'niyamA sAipAriNAmie bhAve hoJja'tti pariNamanaM-dravyasya tena tena rUpeNa vartanaM-bhavanaM pariNAmaH, sa eva pAriNAmikaH, tatra bhavastena vA nivRtta iti vA pAriNAmikaH, sa ca dvividhaH-sadiranAdizca, tatra dharmAstikAyAdyarUpidravyANAmanAdiH pariNAmaH, anAdikAlAttadrvyatvena teSAM pariNatatvAd, rUpidravyANAM tu sAdiH pariNAmaH, abhrendra dhanurAdInAM tathApariNateranAditvAbhAvAd, evaM ca sthite 'niyamAd' avazyaMtayA''nupUrvIdravyANi sAdipAriNAmika eva bhAve bhavanti, AnupUrvItvapariNateranAditvAsambhavAt, viziSTaikapariNAmena pudgalAnAmasaMkhyeyakAlamevAvasthAnAditi bhAvaH / anAnupUrvyavaktavyakadravyeSvapItthameva bhAvanA kAryA iti| uktaM bhAvadvAram, idAnImalpabahutvadvAraM bibhaNiSurAha mU. (100) eesiM NaM bhaMte ! negamavavahArANaM AnupubbIdavvANaM anAnuSuvvIdavvANaM avattavvagadavvANa ya dabaTTayAe paesaTTayAe davvapaesaTTayAe kayare kayarahito appA vA bahuvA yA tullA vA visesAhiyA vA?, goyamA! savvatthovAi negamavavahArANaM avvattagadavvAiM davvaTThayAe, anAnupubbIdavvAiM davvaTThayAe visesAhiAI, AnupuvIdavvAiM davaTThayAe asaMkhejjaguNAI, paesaTTayAe negamavavahArANaM savvatthovAiM anAnupuvIdavvAI apaesaTTayAe avattavbagadavvAiMpaesaTTayAe visesAhiAI, AnupuvvIdavvAiM paesaTTayAe anaMtaguNAI, davaTThapaesaTTayAe sabbatthovAI negamavavahArANaM avattavvagadavvAI davaTThayAe anAnupuvvIdavvAiM davaTTayAe apaesaTThayAe visesAhiAI, avattavbagadavvAiM paesaTTayAe visesAhiAI, AnupubbIdavvAiM davaTThayAe asaMkhejjaguNAI tAI ceva paesaTTayAe anaMtaguNAI, se taM anugame, se taM negamavavahArANaM anovanihiA davvAnupabbI, vR. dravyamevArtho dravyArthaH, tasya bhAvo dravyArthatA tayA, dravyatvena ityarthaH, prakRSTo-niraMzo 30/20 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAra-cUlikAsUtraM deza: pradeza sa cAsAvarthazca pradezArthaH tasya bhAvaH pradezArthatA tayA, paramANutveneti bhAvaH, dravyArthapradezArthatayA tu yathoktobhayarUpatayeti bhAvaH, tadayamarthaH-eteSAM bhadanta! AnupUrvyAdidravyANAM madhye 'kayare kayarehito'tti katarANi-kAnyAzritya dravyApekSayA pradezApekSayA ubhayApekSayA vA'lpAni vizeSahInatvAdinA bahUni asaMkhyeyaguNatvAdinA tulyAni samasaMkhyatvena vizeSAdhikAni kiJcidAdhikyeneti, vAzabdaH, pakSAntaravRttidyotakAH, iti pRSTe vAca: kramavartitvAd dravyArthatApekSayA tAvaduttaramucyate, tatra-'savvatthovAiM negamavavahArANaM avattavagadavvAI daMvvaTThayAe'tti naigamavyavahArayoH dravyArthatAmapekSya tAvadavaktavyakadravyANi sarvebhyo'nyebhyaH stokAni sarvastokAni, anAnupUrvIdravyANi tu dravyArthatAmevApekSya vizeSAdhikAni, katham?, vastusthitisvabhAvAda, uktaM ca___ "eesi NaM bhaMte ! paramANupoggalANaM dupaesiyANaM khaMdhANaM kayare kayarehito bahuyA0, goyamA ! dupaesiehito khaMdhehito paramANupoggalA bahuga"tti, tebhyo'pi AnupUrvIdravyANi dravyArthatayaivAsaMkhyeyaguNAni, yato'nAnupUrvIdravyeSvavaktavyakadravyeSu ca paramANulakSaNaM vyaNukaskandhalakSaNaM caikaikameva sthAnaM labhyate, AnupurvIdravyeSu tu tryaNukaskandhAdInmekottaravRddhyA'nantANukaskandhaparyantAnyanantAni sthAnAni prApyante, ataH sthAnabahutvAdAnupUrvIdravyANi puurvebhyo'sNkhyaatgunnaani| * nanu yadi teSu sthAnAnyanantAni tarkhanantaguNAni pUrvebhyastAni kasmAnna bhavantIti cet, 'naivaM, yato'nantANukaskandhAH kevalAnAnupUrvIdravyebhyo'pyanantamAgavartitvAt, svabhAvAdeva stokA iti na kiJcitairiha varddhate, ato vastuvRttyA kilAsaMkhyAtAnyeva teSu sthAnAni prApyante, tadapekSayA tvasaMkhyAtaguNAnyeva tAni, etacca pUrva bhAgadvAre likhitaprajJApanAsUtrAt sarvaM bhAvanIyamityalaM vistrenn| uktaM dravyArthatayA alpabahutvam, idAnI pradezArthatayA tadevA''ha- 'paesaTTayAe savvatthovAI negamavavahArANa'mityAdi, naigamavyavahArayoH pradezArthatayA alpabahutve cintyamAne anAnupUrvIdravyANi sarvebhyaH stokAni, kRta ityAha-'apaesaTThayAe'tti pradezalakSaNasyArthasya teSvabhAvAdityarthaH, yadi hiteSu pradezA: syustadA dravyArthatAyAmiva pradezArthatAyAmapyavaktavyakApekSayA'dhikatvaM syAt, na caitadasti 'paramANurapradeza' iti vacanAd, ataH sarvastokanyetAni, nanu yadi pradezArthatA teSu nAsti tarhi tayA vicAro'pi teSAM na yukta iti cet, naitadevaM, prakRSTa:sarvasUkSmaH padagalAstikAyasya dezo niraMzo bhAga: pradeza iti vyutpatteH pratiparamANu pradezArthatA'bhyupagamyata eva, AtmavyatiriktapradezAntarApekSayA tvapradezArthatetyadoSaH, avaktavyakadravyANi pradezArthatayA'nAnupUrvIdravyebhyo vizaSAdhikAni, yataH kilAsatkalpanayA avaktavyakadravyANAM SaSTiH anAnupUrvI dravyANAM tu zataM, tato dravyArthatAvicAre etAnItarApekSayA vizeSAdhikAnyuktAni, atra tu pradezArthatAvicAre'nAnupUrvIdravyANAM niSpradezatvAt tadeva zatamavasthitam, avaktakadravyANAM tviha pratyekaM dvipradezatvAd, dviguNitAnAM viMzatyuttaraM pradezazataM jAyata iti teSAmitarebhyaH pradezArthatayA vizeSAdhikatvaM bhaavniiym| AnupUrvIdravyANi pradezArthatayA avaktakadravyebhyo'nantaguNAni bhavanti, katham?, yato Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 100 dravyArthatayA'pi tAvadetAni pUrvebhyA'saMkhyAtaguNAnyuktAni yadA tu saMkhyAtapradezikaskandhAnAmasaMkhyAtapradezikaskandhAnAmanantANukaskandhAnAM ca sambandhinaH sarve'pi pradezA vivakSyante tadA mahAnasau rAzirbhavatIti pradezArthatayA'mISAM pUrvebhyo'nantaguNatvaM bhAvanIyam / 307 uktaM pradezArthatayA'lpabahutvam, idAnImubhayArthatAmAzritya tadAha- 'davvaTTupaesa TTayAe' ityAdi, iho bhayArthatAdhikAre'pi yadevAlyaM tadevAdau darzyate, avaktakadravyANi ca sarvAlpAni iti prathamamevoktam 'savvatthovAI negamavavahArANaM avattavvagadavvAI davvaTTayAe 'tti, aparaM cobhayArthatAdhikAre'pi 'anAnupuvvIdavvAiM davvaTTayAe' ityAdi (dau) yaduktam 'apaesaTTayAe 'tti tadAtmavyatiriktapradezAntarAbhAvato'nAnupUrvIdravyANAmapradezikatyAditi mantavyaM, tatazcedamuktaM bhavati-dravyArthatayA apradezArthatayA ca viziSTAnyanAnupUrvIdravyANyavaktakadravyebhyo vizeSAdhikAni, zeSabhAvanA tu pratyekacintAvat sarvA kAryA / Aha-yadyevaM pratyekacintAyAmeva prastuto'rthaH siddhaH kimanayo bhayArthatAcintayeti cet, naivaM, yata AnupUrvIdravyebhyastatpradezAH kiyatA'pyadhikA iti pratyekacintAyAM na nizcitam, atra tu 'tAI ceva paesaTTayAe anaMtaguNAI' ityanena tatrirNItameva, tato'navagatArthapratipAdanArthatvAt pratyekAvasthAto bhitraivobhayAvasthA vastUnAmiti darzanArthatvAcca yuktamevobhayArthatAcintanamityadoSaH / tadevamukto navavidho 'pyanugama iti nigamayati- 'se taM anugame 'tti, tadbhaNane ca samarthitA naigamavyavahArayoranaupanidhikI dravyAnupUrvI iti nigamayati- 'se taM gametyAdi / vyAkhyAtA naigamavyavahAranayamatena anaupanidhikI dravyAnupUrvI, sAmprataM saMgrahanayamatena tAmeva vyAcikhyAsugraha mU. ( 101 ) se kiM taM saMgahassa anovanihiA davvAnupuvvI ?, 2 paMcavihA pannattA, taMjahAaTThapayaparUvaNayA 1 bhaMgasamukkittaNayA 2 bhaMgovadaMsaNayA 3 samoAre4 anugame 5 / vR. sAmAnyamAtrasaMgrahazIlaH saMgraho nayaH, atha tasya saMgrahanayasya kiM tadvastvanaupanidhikI dravyAnupUrvIti praznaH, Aha- nanu naigamasaMgrahavyavahAretyAdisUtrakramaprAmANyannaigamAnnataraM saMgrahasyopanyAso muktaH, tatkimiti vyavahAramapi nirdizya tato'yamucyata iti, satyaM, kintu naigamavyavahArayoratra tulyamatvAllAghavArtha yugapat tannirdezaM kRtvA pazcAt saMgraho nirdiSTa ityadoSaH / atra nirvacanamAha-'saMgahassa anovanihiyA davvAnupuvvI paMcavihA' tti, saMgrahanayamatenApyanaupanidhikI dravyAnupUrvI - prAgnirUpitazabdArtha paJcabhirarthapadaprarUpaNatAdibhiH prakArairvicAryamANatvAt, paJcavidhA-paJcaprakArA prajJatA / tadeva darzayati- 'taMjahe 'tyAdi, atra vyAkhyA pUrvavadeva / mU. (102 ) se kiM saMgahassa aTThapayaparUvaNayA ?, 2 tipaesie AnupuvvI cauppaesie AnupuvvI jAva dasapaesie AnupuvvI saMkhijjapaesie AnupuvvI asaMkhijjapaesie AnupuvvI anaMtapaesie AnuputhvI paramANuyoggale anAnupuvvI dupaesie avattavae, se taM saMgahassa aTThapayaparUvaNayA / vR. yAvat tipaesie AnupuvvI' ityAdi, iha pUrvamekastripradezika AnupUrvI aneke Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM tripradezikA AnupUrvya ityAdyuktam atra tu saMgrahasya sAmAnyavAditvAt sarve'pi tripradezikA ekaivA''nupUrvI, imAM cAtra yuktimayamabhidhatte-tripradezikA: skandhAritrapradezikatvasAmAnyAd vyatirekiNovyatirekiNo vA?, yadyAdyaH pakSastahi te tripradezikAH skandhAH tripradezikA eva na bhavanti, tatsAmAnyavyatiriktatvAt, dvipradezikAdivaditi, atha caramaH pakSastarhi sAmAnyameva te, tavyatirekAt, tatsvarUpat, sAmAnyaM cekasvarUpameveti sarve'pi tripradezikA ekaizAnupUrvI, evaM catuSpradezikatvasAmAnyAvyatirekAt sarve'pi catuSpradezikA ekaivAnupUrvI, evaM yAvadanantapradezikatvasAmAnyavyatirekAt sarve'pyanantapradezikA ekaivA''nupUrvI ityavizuddhisaMgrahanayamataM, vizuddhasaMgrahanayamatena tu sarveSAM tripradezikAdInAmantANukaparyantAnAM skandhAnAmAnupUrvItvasAmAnyavyatirekAdvyatireke cAnupUrvItvAbhAvaprasaGgAt sarvA'pyekaivAnupUrvIti / ___ evamanAnupUrvItvasAmAnyavyatirekAt sarve'pi paramANupudgalA ekaivAnAnupUrvI, tathA'vaktavyatvasAmAnyavyatirekAt sarve'pi dvipradezikaskandhA ekamevAvaktavyakamiti sAmAnyavA ditvena sarvatra bahuvacanAbhAvaH, 'seta'mityAdi nigmnm| bhaGgasamutkIrtanatAM nididikSurAha mU.(103) eAe NaM saMgahassa aTThapayaparUvaNayAe kiM paoaNaM?, eAe NaM saMgahassa aTupayaparUvaNayAe saMgahassa bhaMgasamuktittaNayA kjji|| se kiM taM saMgahassa bhaMgasamukttiNayA?, 2 asthi AnupucI 1 asthi anAnupuvvI 2 asthi avattavbae 3, ahavA asthi AnupuvvI aavatavvae a5 ahavA atthi anAnupuvvI a avattabbae a6 ahavA asthi AnupubbI a anAnupubbI a avattavvae a7, evaM satta bhaMgA, se taM saMgahassa bhNgsmukttinnyaa| eAe NaM saMgahassa bhaMgasamukkittaNayAe kiM paoyaNaM ?, eyAe NaM saMgahassa bhaMgasamukttiNayAe saMgahassa bhaMgovadaMsaNayA kori| __ vR. atrApi vyAkhyA kRtaiva dRSTavyA yAvat 'asthi AnupuvvI'tyAdi, ihaikavacanAntAtraya eva pratyekabhaGgAH, sAmAnyavAditvena vyaktibahutvAbhAvato bahuvacanAbhAvAd, AnupUrvyAdipadatrayasya ca trayo dvikasaMyogA bhavanti, ekakasmi~zca dvikayoge ekavacanAnta eka eva bhaGgaH, trikayoge'pi eka evaikavacanAnta iti, sarve'pi saptabhaGgAH saMpadyante, zeSAstvekonaviMzatibahuvacanasambhavitvAnna bhvnti| atra sthApanA-AnupUrvI 1 iti prathamo dvikayogaH, AnupUrvI 2 avaktavyaka 1 iti dvitIyo dvikayogaH, anAnupUrvI avaktavyaka iti tRtIyo dvikayogaH, AnupUrvI 1 anAnupUrvI 1 avaktavyaka 1 iti trikayogaH, evamete sapta bhaGgAH / / 'se ta'mityAdi nigmnm| bhaGgopadarzanatAM bibhaNiSurAha mU.(104 ) se kiMtaMsaMgahassa bhaMgovadaMsaNayA?, 2 tipaesiyA AnupubvI paramANupoggalA anAnupuvI dupaesiyA avatavvae, ahavA tipaesiyA ya paramANupoggalA ya AnupuvvI ya anAnupuvvI ya, ahavA tipaesiyA yadupaesiyA ya AnupuccIya avattavcae ya ahavA paramANupoggalA ya dupaesiyA ya anAnupuvvI ya avattavbae ya ahavA tipaesiyA ya paramANupoggalA ya dupaesiyA ya AnupubdhI ya anAnupubbI ya avattavvae ya, se taM saMgahassa bhNgovdNsnnyaa| mU. (105) se kiM saMgahassa samoyAre?, 2 saMgahassa AnupubbIdavvAiM karhi samoya Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-105 raMti?. kiM AnupubbIdavvahiM samoyaraMti? anAnupuvvIdavvehiMsamoyaraMti? avattavvagadabvehi samoyarati ?, saMgahassa AnupuvvIdavvAI AnupuvvIdaMvvehi samoyaraMti no anAnupubbIdavvehi samoyaraMti no avattavvagadavvehi samoyaraMti, evaM donivi saTANe sahANe samoyaraMti, se taM smoyaare| vR. atrApi sapta bhaGgAsta evArthakathanapurassarA bhAvanIyAH, bhAvArthastu sarvaH pUrvavat, 'sa ta'mityAdi nigmnm| atha samavatArAbhidhitsayA prAha-'se kiM taM saMgahassa samoyAre' ityAdi, idaM ca dvAraM pUrvavannikhilaM bhAvanIyam / athAnugamaM vyAcikhyAsurAha mU.(106) se kiM taM anugame?, 2 aTTavihe pannate, taMjahA vR.atrottaram-'anugame aTTavihe pannatte' iti pUrvaM navavidha ukto'tra tvaSTavidha eva, alpabahutvadvArAbhAvAt, tadevASTavidhatvaM darzayatati-tadyathetyupadarzanArthaH, 'saMtapaya' gAhA, iyaM pUrva vyAkhyAtaiva, navaraM 'appAbahuM natthi' saMgrahasya sAmAnyavAditvAt, sAmAnyasya ca sarvatraikatvAdalpabahutvavicAro'tra na sNbhvtiityrthH| . mU. (107) saMtapayaparUvaNayA davvapamANaM ca khitta phusANA y| kAlo ya aMtaru bhAva bhAve appAbahuM ntthi| vR. tatra stpdprruupnnaabhidhaanaarthmaah-'sNghsse'tyaadi| mU.(108)saMgahassa AnupubbIdavvAiM kiM atthi natthi?, niyamA asthi, evaM donnivi| saMgahassa AnupubbIdavvAiM kiM saMkhijjAiM asaMkhejjAiM anaMtAI?, no saMkhejjAI no anaMtAI niyamA ego rAsI, evaM dotrivi| saMgahassa AnupuvvIdavvAiM logassa kaibhAge hojjA? kiM saMkhejjaibhAge hojjA asaMkhejjaibhAge hojjA saMkhejesu bhAgesu hojjA asaMkhejesu bhAgesu hojjA savvaloe hojjA?, no saMkhejjaibhAge hojjA no asaMkhejjai bhAge hojjA no saMkhejjesu bhAgesu hojjA no asaMkhejjesu bhAgesu hojjA niyamA savvaloe hojjA, evaM donivi| saMgahassa AnuputvIdavvAiM logassa kiM saMkhejjaibhAgaM phusaMti asaMkhejjaibhAgaM phusaMti bhAge phusaMti savvalogaM phusaMti ?, no saMkhejjaibhAgaM phusati jAva niyamA savvalogaM phusaMti, evaM, donivi| saMgahassa AnupucIdavvAiM kAlao kevacciraM hoMti?, savvaddhA, evaM donivi| saMgahassa AnupuvvIdavvAiM kAlao kevacciraM aMtara hoti ?, natthi aMtaraM, evaM donivi / saMgahassa AnupuvvIdavvAI sesadavvANaM kahabhAge hojjA?, kiM saMkhejjaibhAge hojjA asaMkhejjaibhAge hojjA saMkhejjasu bhAgesu hojjA asaMkhejjesu bhAgesu hojjA?, no saMkhejjaibhAge hojjA no asaMkhejjaibhAge hojjA no saMkhejjesu bhAgesu hojjA no asaMkhejasu bhAgesu hojjA niyamA tibhAge hojjA, evaM donnivi| saMgahassa AnupucIdavvAiMkayaraMmi bhAve hojjA?, niyamA sAipAriNAmie bhAve hojjA, evaM donivi| appAbahu natthiA se taM anugame, se taM saMgahassa anovanihiyA davvAnupuvvI, se taM anovahiyA dvvaanupuvvn| vR. nanu saMgrahavicAre prakAnte AnupUrvIdravyANI santItyunupapannam, AnupUrvIsAmAnyasyaivaikasya tenAstitvAbhyupagamAt, satyaM, mukhyarUpatayA sAmAnyamevAsti, guNabhUtaM ca vyavahAra Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAra-cUlikAsUtraM mAtranibandhanaM dravyabAhulyamapyasau vadatItyadoSaH, zeSabhAvanA puurvvditi| dravyapramANadvAre yaduktaM 'niyamA ego rAsitti, atrAha-nan yadi saMkhyeyAdisvarUpANi etAni na bhavanti taryeko rAzirityapi nopapadyate, dravyabAhulye sati tasyopapadyamAnatvAd, vrIhyAdirAziSu tathaiva darzanAt, satyaM, kintveko rAziriti vadataH ko'bhiprAya:?, bahUnAmapi teSAmAnupUrvItvasAmAnyenaikena kroDIkRtatvAdekatvameva, kiM ca-yathA viziSTaikapariNAmapariNate skandhe tadArambhakAvayavAnAM bAhulye'pyekataiva mukhyA, tadvadatrA''nupUrvIdravyabAhulye'pi tatsAmAnyasyaikarUpatvAdekatvameva mukhyamasau nayaH pratipapadye, tadvazenaiva teSAmAnupUrvItvasiddheH, anyathA tadabhAvaprasaGgAt, tasmAnmukhyasyaikatvasyAnena kakSIkRtatvAt saMkhyeyarUpAtAdiniSedho guNabhUtAni(tu) dravyANyAzritya rAzibhAvo'pi na virudhyate, eva manyatrApi bhAvanIyamityalaM prpnycen| kSetradvAre niyamA savvaloe hoJja'tti AnupUrvIsAmAnyasyaikatvAt sarvalokavyApitvAcceti bhAvanIyam, evamitaradvaye'pyabhyUhyamiti / sparzanAdvAramapyevameva cintniiymiti| kAladvAre'pi tatsAmAnyasya sarvadA'vyavacchinatvAt, trayANAmapi sarvAddhA'vasthAnaM bhAvanIyamiti, ata evAntaradvAre nAstyantaramityuktaM, tadbhAvavyavacchedasya kadAcidapyabhAvAditi / bhAgadvAre 'niyamA tibhAge hoJja'tti trayANAM rAzInAmeko rAzistribhAga eva vartata iti bhAvaH, yattu rAzigatadravyANAM pUrvoktamalpabahutvaM tadatra na gaNyate, dravyANAM prastutanayamAte vyavahArasaMvRttimAtreNaiva sttvaaditi| __bhAvadvAre 'sAdipAriNAmie bhAve hoJja'tti yathA AnupUrvyAadidravyANAmetadbhAvavartitvaM pUrva bhAvitaM tathA'trApi bhAvanIyaM, teSAM yathAsvaM sAmAnyadavyatiriktatvAditi / alpabahutvadvArAsambhavastUkta eva, iti samarthito'nugama, tatsamarthane ca samarthitA saMgrahamatenAnaupanidhiko dravyAnupUrvI, tatsamarthane ca vyAkhyAtA sarvathA'pIyam, ataH 'se ta'mityAdi nigamanatrayam / gatA'naupanidhikIdravyAnupUrvI, sAmprataM prAguddiSTAmevopanidhikI tAM vyAcikhyAsurAha mU.(109) se kiM taM uvanihiyA davvAnupuvvI?, 2tivihA pannattA, taMjahA-pubvAnupuvI pacchAnupuvvI anAnupubbI y| vR.atha keyaM prAganirNItazabdArthamAtrA aupanidhikI dravyAnupUrvIti praznaH, atra nirvacanamaupanidhiko dravyAnupUrvI trividhA prajJaptA, tadyathA-pUrvAnupUrvItyAdi, upanidhinikSepo viracanaM prayojanamasyA ityaupanidhiko dravyAviSayA''nupUrvI-pAripATirdravyAnupUrvI, sA triprakArA, tatra vivakSitadharmAstikAyAdidravyavizeSasamudAye yaH pUrvaH-prathamastasmAdArabhyAnupUrvI-anukramaH paripATiH nikSipyate viracyate yasyAM sA pUrvAnupUrvI, tatraiva yaH pAzcAtyaH-caramastasmAdArabhya vyatyayenaivAnupUrvI-paripATi: viracyate yasyAM sA niruktavidhinA pazcAnupUrvI, na AnupUrvI anAnupUrvI, yathoktaprakAraddhayAtiriktasvarUpetyarthaH / tatrAdyabhedaM tAvatrirUpayituM praznamAha mU.(110) se kiMtaMpuvvAnupuvI?, 2 dhammatthikAe adhammatthikAe AgAsasthikAe jIvatthikAe poggalatthikAe addhAsamae, se taM puvaanupucii|| se kiM taM pacchAnupubbI ?, 2 addhAsamae poggalatthikAe jIvatthikAe AgAsatyikAe Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 110 ahammatthikAe dhammatthikAe, se taM pacchAnupubvI / se kiM taM anAnupuvI ?, 2 eyAe ceva egAiAe eguttariAe chagacchgayAe seDhIe annamannabhAso dUrUvUNoM se taM anAnupubvI / > vR . iha ca dravyAnupUrvyadhikArAd dharmAstikAyAdInAmeva ca dravyatvAditthaM nirvacanamAha'dhammatthikAe' ityAdi, tatra jIvapudgalAnAM svataH eva gatikriyApariNatAnAM tatsvabhAva dhAraNAd dharmaH astayaH - pradezAsteSAM kAya:- saGghAto'stikAyaH, dharmmazcAsAvastikAyazceti samAsaH, sakalalokavyApyasaMkhyeyapradezAtmako'mUrtadravyavizeSa ityarthaH, jIvapudgalAnAmeva tathaiva gatipariNatAnAM tatsvabhAvA dhAraNAdadharmaH jIvapudgalAnAM sthityupaSTambhakAraka ityarthaH, zeSaM dharmAstikAyavat sarvaM sarvabhAvAvakAzanAdAkAzam, A-maryAdayA tatsaMyoge'pi svakIyasvarUpe'vasthAnataH sarvathA tatsvarUpatvAprAptilakSaNayA prakAzante-svabhAvalAbhena avasthitikaraNena ca dIpyante padArthasArthA yatra tadAkAzamiti, athavA A-abhividhinA sarvAtmAnA tatsaMyogAnubhavanalakSaNena kAzante tatraiva dIpyante padArthA yatra tadAkAzamiti bhAva:, tacca tadastikAyezceti AkAzAstikAyaH, lokAlokavyApyanantapradezAtmako'mUrtadravyavizeSa ityarthaH, jIvanti jIviSyanti jIvitavanta iti jIvAH te ca te'stikAyAzceti samAsaH, pratyekamasaMkhyeyapradezAtmakasakalalokabhAvinAnajIvadravyasamUha ityarthaH, pUraNagalanadharmANa: pudgalA - paramANvAdayo'nantANukaskandhaparyantAH, te hi kutazcidravyAdgalanti - viyujyate kiJcittu dravyaM tatsaMyogataH pUrayantIti bhAvaH, te ca te'stikAyAzceti samAsaH, addhAzabdaH, kAlavacanaH samayaH saGketadivAcako'pyasti tato viziSyate - addhArUpaH samayo'ddhAsamayaH, vakSyamANapaTTasATikAdipATanadRSTAntasiddhaH sarvasUkSmaH pUrvaparakoTivipramukto vartamAna eka: kAlAMza ityarthaH, ata evAtra astikAyatvAbhAvaH, bahupradezatva eva tadbhAvAd, atra tvatItAnAgatayorvinaSTAnutpannatvena vartamAnasyaikasyaiva kAlapradezasya sadbhAvat, nanvevamAvalikAdikAlAbhAvaH, samayabahutva eva tadupapatteriti ced, bhavatu tarhi ko nivAriyatA ? 'samayAvaliyamuhuttA divasamahorattapakkhamAsA ya' ityAdyAgamavirodha iti cet, naivam, abhiprAyAparijJAnAd, vyavahAranayamatenaiva tatra tatsattvAbhyupagamAd, atra tu nizcayanayamatena tadasattvapratipAdanAt na hi pudgalaskandhe paramANusaGghAMta ivAvalikAdiSu samayasaGghAtaH kazcidavasthitaH samastIti tadasattvamasau pratipapadya ityalaM carcayeti / atra ca jIvapudgalAnAM gatyanyathA'nupapatterdharmAstikAMyasya teSAmeva sthityanyathA'nupapatteradharmAstikAyasya sattvaM pratipattavyaM, na ca vaktavyaM tadgatisthiti va bhaviSyato dharmAdharmAstikAyasyau ca na bhaviSyata iti pratibandhAbhAvAdanekAntikateti, tAvantareNApi tadbhavane'loke'pi tatprasaGgAt, yadi tu aloke'pi tadgatisthiti syAtAM tadA'lokasyAnantatvAllokAnnirgatya jIvapudagalAnAM tatra pravezAdekadvitryAdijIvapudgalayuktaH sarvathA tacchUnyo vA kadAcillokaH syAt, na caidadRSTamiSTaM vetyAdyanyadapi dUSaNajAlamasti, na cocyate granthavistarabhayAditi / AkAzaM tu jIvAdipadArathAnAmAdhArAnyathA'nupapatterastIti zraddheyaM, na ca dharmAdharmAstikAyAveva tadAdhAro bhaviSyati iti vaktavyaM, tayostadgatisthitisAdhakatvenoktatvAt, - 311 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAra-cUlikAsUtraM na cAnayasAdhyaM kAryamanya: sAdhayati, atiprsnggaaditi| ghaTAdijJAnaguNasya pratiprANi svasaMvedanasiddhatvAJjIvayasyAstitvamavasAtavyaM, na ca guNinamantareNa guNasattA yuktA, atiprasaGgAt, na ca deha evAsya guNI yujyate, yato jJAnamamUrta cidrUpaM sadaivendriyagocarAtItvAdidharmopetam, ataH tasyAnurUpa eva kazcidguNI samanveSaNIyaH, sa ca jIva eva na tu deho, viparItatvAd, yadi punarananurUpo'pi guNAnAM guNI kalpyate taya'navasthA, ruupaadigunnaanaampyaakaashaadergunnitvklpnaaprsnggaaditi| pudgalAstikAyasya tu ghaTAdikAryAnyathAnupapatteH, pratyakSatvAcca sattvaM pratItameveti, kAlo'pyasti bahulAzokacampakAdiSu puSpaphala-pradAnasyAniyamenAdarzanAd, yastu tatra niyAmaka: sa kAla iti, svabhAvAdeva tu tadbhAvane, nityaM sattvamasatvaM ve'tyAdidUSaNaprasaGgaH, atra bahu vaktavyaM tattu nocyate, grnthdurvgmtaabhyaaditi| Aha-dharmAstikAyasya prAthamyamadharmAstikAyasyAdinA tu tadanantaraMkrameNetthaM nirdeza: kutaH siddho? yenAtra pUrvAnupUrvIrUpatA syAditi, atrocyate, Agame itthameva paThitatvAta, tatrApi kathamitthameva pATha iti ced, ucyate, dharmAstikAyasya ityatra yadAdyaM dharmetipadaM tasya mAGgalikatvAddharmAstikAyasya prathamamupanyAsaH, tatastatpratipakSatvAdadharmAstikAyasya, tatastadAdhArAtvAdAkAzAstikAyasya, tataH svAbhAvikAmUrtatvasAmyAJjIvAstikAyasya, tatastadupayogitvAt pudgalAstikAyasya, tato jIvAjIvAparyAyatvAt tadanantaramaddhAsamayasyopanyAsa iti puurvaanupuurviisiddhiriti| __ athapazcAnupUrvI nirUpayitumAha-'se ki taM pacchAnupuvI'tyAdi, pAzcAtyAdArabhya pratilobhaM vyatyayenaivAnupUrvI -paripATi: kriyate yasyAM sA pazcAnupUrvI, atrodAharaNamukrameNa, idamevA''ha-'addhAsamaye'tyAdi, gatArthameva / athAnAnupUrvI nirUpayitu-'se ki ta' mityAdi, atra nirvacanam -'anAnupavvI eyAe ceve'tyAdi, na vidyate AnupUrvI - yathoktaparipATidvayarUpA yasyAM sA anAnupUrvI, vivakSitapadAnAmantaroktakramadvayamullaGghaya parasparAsadRzaiH, sambhavad-i bharbhaGgakairyasyAM viracanA kriyate sA'nAnupUrvItyarthaH, kA punariyamityAha-'annamannabbhAso'tti, anyo'nyaM-parasparamabhyAso-guNanamanyo'nyAbhyAsaH, 'dUrUvaNo'tti dvirUpanyUnaH AdyantarUparahita: anAnupUrvIti saNTaGkaH, kasyAM viSaye yo'sAvabhyAsa-ityAha-'zreNyAM' pakau, kasyAM punaH zreNyAmityAha-'eyAe ceve'ti, 'asyAmeva' anantarAdhikRtadharmAstikAyAdisambandhinyAM, kathaMbhUtAyAmityAha-eka AdiryasyAM sA ekAdikI ekaika uttaraH pravarddhamAno yasyAM sA ekottarA tasyAM, punaH kathaMbhUtAyAmityAha-'chagacchAyAe'ttiSaNNAM gaccha:--samudAyaH SaDgacchastaM gatAprAptA SaDgacchatA tasyAM, dharmAstikAyAdivastuSaTkaviSayAyAmityarthaH, Adau vyavasthApitaikakAyAH paryante nyastaSaTkAyA dharmAstikAyAdivastuSaTkaviSayAyAH paGkteryA parasparaguNane bhaGgakasaGkhyA bhavati sA AdyantabhaGgakadvayarahitA anAnupUrvIti bhaavaarthH|| tatrovadhiH kilaikakAdayaH SaTparyantA aGkAH sthApitAH, tatra caikakena dvike guNite jAtau dvAveva, tAbhyAM triko guNito jAtA: SaT, tairapi catuSkako guNito jAtA caturviMzatiH, paJcakasya tu tadguNane jAtaM vizaM zataM, SaTkasya tadguNane jAtAni viMzatyadhikAni sapta zatAni, sthApanA Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-110 . 654321, Agamat, 720, anA''dyA bhaGgaH pUrvAnupUrvI antyastu pazcAnupUrvIti tadapagame zeSANyaSTAdazottarANi sapta bhaGgakazatAnyanAnupUrvIti mantavyAni / atra ca bhaGgakasvarUpAnayanArtha karaNagAthA "puvvAnupuvvi hiTThA samayAbheeNa kuru jahAjehU~ / uvarimatullaM purao naseJja puvvakammo sese // " iti, vyAkhyA-iha vivakSitapadAnAM krameNa sthApanA pUrvAnupUrvItyucyate, tasyAH, 'he?'tti adhastAd dvitIyAdibhaGkakAn, jijJAsuH 'kuru'tti sthApaya ekAdIni padAnIti zeSaH, kathamityAha-jyeSThasyAnatikrameNa yathAjyeSThaM, yo yasmAdau sa tasya jyeSTho, yathA dvikasyaiyako jyeSThaH, trikasya tvekako'nujyeSThaH, catuSkAdInAM tu sa eva jyeSTAnujyeSTha iti, evaM trikasya dviko jyeSThaH, sa eva catuSkasyAnujyeSThaH, paJcakAdInAM tu sa eva jyeSThAnujyeSTha ityAdi, eva ca sati uparitanAGkasya adhastAjjyeSTho nikSipyate, tatrAlabhyamAne anujyeSThaH, tatrApyalabhyamAne jyeSThAnujyeSTha iti yathAjyeSThaM nikSepaM kuryAta, kathamityAha-'samayAbhedene ti samayaH-saGketa: prastutabhaGgakaracanavyavasthA tasya abhedaH-anatikramaH, tasya ca bhedastadA bhavati yadA tasminneva bhaGgake nikSiptAGkasadRzo'paro'GkaH patati, tato yathoktaM samayabhedaM varjayanneva jyeSThAdyaGkanikSepaM kuryAd, uktaM ca "jahiyaMmi u nikkhitte punaravi so ceva hoi kaayvvo| so hoi samayabheo va yavvo payatteNaM // " / nikSiptasya cAGkasya yathAsambhavaM purao'tti agrataH uparitanAGgaistulyaM-sadRzaM yathA bhavetyevaM nyaset, uparitanAGkasadRzAnevAGkAnikSepedityarthaH, 'puvvakkamo sese'tti sthApitazeSAnaGkAnnikSisAGkasya yathAsambhavaM pRSThataH pUrvakrameNa sthApayedityarthaH, yaH saMkhyayA laghurekakAdiH sa prathamaM sthApyate vastutayA mahAn dvikAdiH sa pazcAditi pUrvakramaH, pUrvAnupUrvIlakSaNe prathamabhaGgake itthameva dRSTatvAditi bhAva itykssrghttnaa| ___ bhAvArthastu digmAtradarzanArtha sukhAdhigamAya ca trINi padAnyAzritva tAvad darzyate-teSAM ca parasparAbhyAse SaD bhaGgakA bhavanti, te caivamAnIyante-pUrvAnupUrvIlakSaNastAvat prathamo bhaGgaH, tadyathA-123, asyAzca pUrvAnupUrvyA adhastAd, bhaGgakaracane kriyamANe ekakasya tAvajjyeSTha eva nAsti, dvikasya tu vidyate ekaH,satadadho nikSipyate, tasya cAgratastriko dIyate, 'uvarimatulla' mityAdivacanAt, pRSThatastu sthApitazeSo dviko dIyate, tato'yaM dvitIyo bhaGgaH 213, atra ca dvikasya vidyate ekako jyeSThaH, paraM nAsau tadadhastAnikSipyate, agrataH sadRzAGkapAtena samayabhedaprasaGgAt, ekasya tu jyeSThaeva nAsti, trikasya tu vidyate dviko jyeSThaH, satadadhastAnikSipyate, atra cAgrabhAgasya tAvadasambhava eva, pRSThatastu sthApitazeSAvekakatrikau krameNa sthApyete 'puvvakamo sese'ttivacanAta, tatastRtIyo'yaM bhaGgaH 132, atrApyekakasya jyeSTha eva nAsti, trikasya jyeSTho dviko, na ca nikSipyate, agre sadRzAGkapAtena samayabhedApatteH, tato'syaivAnujyeSTha ekakaH sthApyate, agratastu dvika: 'uvarimatulla'mityAdivacanAt, pRSThatastu sthApitazeSastriko dIyate iti caturtho'yaM bhaGgaH 312, evamanayA dizA paJcamaSaSThAvapyabhyUhyau, sarveSAM cAbhISAmiyaMsthApanAatrApyAdyabhaGgasya pUrvAnupUrvItvAdatyasya ca pazcAnupUrvItvAnmadhyamA eva catvAro'213 123 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM anAnupUrvItvena mantavyAH evamanayA dizA caturAdipadasambhavino'pi bhaGgA bhAvanIyAH, bhUyAMsazcehottarAdhyaya132 naTIkAdinirdiSTAH prastutabhaGgAnayanopAyA: santi, na cocyante'tivistarabhayAt, tadarthinA tu tata evAvadhAraNIyAH / 312 tadidamatra tAtparyam__pUrvAnupUrtyAM tAvaddharmAstikAyasya prathamatvameva, tadanukrameNAdharmAstikAyAdInAM dvitIyAditvaM, 231 pazcAnupUrtyAM tvaddhAsamayasya prathamatvaM, pudgalAstikAyAdInAM tu pratilomatayA dvitIyAdityam, anAnupUrvyA tva 321 niyamena kacidbhabhaGgake kasyacit prathamatvamityalaM vistareNa / 'seta'mityAdi nigmnm| tadevamatra pakSe dharmAstikAyAdIni SaDapi dravyANi pUrvAnupUrvyAditvenodAhRtAni, sAmprataM tvekameva pudgalAstikAyamudAhartumAha mU.(111) ahavA uvanihiA davvAnupubbI tivihA pa0 paM0-pubbAnupucI pacchAnupubbI anAnupuvvA, se kiMtaM pujvAnupubbI?, 2 paramANupoggale dupaesie tipaesie jAvadasapaesie saMkhijjapaesie asaMkhijjapaesie anaMtapaesie, se taM puvAnupuvvI, sekiMtaMpacchAnupubbI, 2 anaMtapaesie asaMkhijjapaesie saMkhijjapaesie jAva dasapaesie jAva tipaesie dupaesie paramANupoggale, se taM pacchAnupubbI, se kiM taM anAnupucI?, 2 eAe ceva egAiAe eguttariAe anaMtagacchagayAe seDhIe atramannabbhAso dUrUvUNo, setaM anAnupuvvI, se taM uvanihiA davvAnupubbI, setaM jAgaNavairitA davvAnupubbI, se taM noAgamao davvAnupuvvI, se taM dvvaanupubbii| vR. atra caupanidhikyA dravyAnupUrvyA jJAtamapi traividhyaM yatpunarapyupanyastaM tatprakArAntarabhaNanaprastAvAdedeti mantavyam, 'anaMtagacchagayAetti atraikottaravRddhimatskandhAnAmanantatvAdanantAnAM gaccha: samudAyo'nantagacchastaM gatA anantagacchagatA tasyAm, ata eva bhaGgA atrAnantA evAvaseyA iti| zeSabhAvanA ca sarvA pUrvoktAnusArataH svympyvseseti| Aha-nanu yathaikaH pudgalAstikAyo nirdhArya punarapi pUrvAnupUrvyAditvenodAhRtaH, evaM zeSA api pratyekaM kimiti nodAhiyante? atrocyate, dravyANAM kramaH-paripATyadilakSaNAH pUrvAnupUrvyAdivicAra iha prakrAntaH, saca dravyAbAhulye sati saMbhavati, dharmAdharmAkAzAstikAyeSu ca pudgalAstikAyavanAsti pratyekaM dravyabAhulyam, ekaikadravyatvAtteSAM, jIvAstikAye tvanantajIvadravyAtmakatvAdasti dravyabAhulyaM, kevalaM paramANudvipradezikAdidravyANAmiva jIvadravyANAM pUrvAnupUrvyAditvanibandhanaH prathamapAzcAtyAdibhAvo nAsti, pratyekamasaMkhyeyapradezatvena sarveSAM tulyapradezatvAt, paramANudvipradezikAdidravyANAM tu viSamapradezikatvAditi, addhAsamayasyaikatvAdeva tadasambhava ityalamaticitena / tadevaM samarthitA aupanidhikI dravyAnupUrvI, tatsamarthane casamarthitA prAgudRiSTA dviprakArA'pi dravyAnupUrvI, tataH 'se ta'mityAdIni nigamanAni, iti dravyAnupUrvI smaaptaa| uktA dravyAnupUrvI, atha prAguddiSTAmeva kSetrAnupUrvI vyAcirukhyAsurAhamU.(112) se kiM taM khettAnupubbI?, 2 duvihA pannattA, taMjahA- uvanihiA ya anova Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 315 mUlaM-112 nihiA y| mU. (113) tattha NaM jA sA uvanihiA sA ThappA, tattha NaM jA sA anovanihiA sA duvihA pannattA, taMjahA-negamavavahArANaM saMgahassa y| vR. iha kSetravipayA AnupUrvI kSetrAnupUrvI, kA punariyAmityatra nirvacanaM-kSetrAnupUrvI dvividhA prajJaptA, tadyathA-aupanidhikIpUrvoktazabdArthA anaupanidhikI ca, tatra yA sA aupanidhiko sA sthApyA, alpavaktavyatvAdupari vakSyata ityarthaH, tatra yA'sAvanaupanidhikI sA nayavaktavyatAzrayaNAd dvividhA prajJaptA, tadyathA-naigamavyavahArayoH saMgrahasya ca, sammateti zeSaH / tatra naigamavyavahArasammatAM tAvadarzayitumAha mU.(114 ) se kiM taM negamavavahArANaM anovanihiA khettAnupucI?, 2 paMcavihA pannattA. taMjahA-aTThapayaparUvaNayA bhaMgasamukttiNayA bhaMgovadasaMNayA samoAre anugame, se kiMtaM negamavavahArANaM aTThapayaparUvaNayA?, 2 tipaesogADhe AnupuvvI jAva dasapaesogADhe AnupubbI jAva saMkhijjapaesogADhe AnupubbI asaMkhijjapaesogADhe AnupubbI, egapaesogADhe anAnupuvvI, dupaesogADhe avattavvae, tipaesogADhe AnupuvIo jAva dasapaesogADhA AnupuvvIo jAva asaMkhijjapaesogADhA AnupuvvIo egapaesogADhA anAnupuvIo dupaesogADhA avattavvagAI, se taM negamavavahArANaM aTThapayaparUvaNA eAe naM negamavavahArANaM aTThapayaparUvaNayAe kiM paoaNaM?, eyAe negamavavahArANaM aTThapayaparUvaNayAe negamavavahArANaM bhaMgasamukttiNayA kjji| se kiM taM negamavavahArANaM bhaMgasamuktittaNayA?, 2 asthi AnupuccI atthi anAnupubbI asthi avatavbae, evaM davvAnupubbigameNaM khetAnupubIe'vite bheva chabbIsaMbhaMgA bhANiavvA, jAva se taM negamavavahArANaM bhNgsmuktittnnyaa| eAe NaM negamavavahArANaM bhaMgasamuktittaNayAe kiM paoaNaM?, eAeNaM negamavavahArANaM bhaMgasamuktittaNayAe negamavavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA kajjA / se kiM taM negamavavahArANaM bhaMgovadasaNayA?, 2 tipaesogADhe AnupuvvI egapaesogADhe anAnupuTavI dupaesogADhe avattavbae tipaesogADhA AnupuccIo egapaesogADhA anAnupuvvIo dupaesogADhA avattavvagAI, ahavAtipaesogADhe aegapaesogADhe aAnupuvvI aanAnupuvvI a evaM tahA ceva davvAnupubvigameNaM chavvIsaM bhaMgA bhANiavvA jAva se taM negamavavahArANaM bhNgovdNsnnyaa| se kiMtaM samoAre?, 2 negamavavahArANaM AnuputvIdavvAiM kahiM samoaraMti ? kiM AnupuvvIdavvehiM samoaraMti ? kiM anAnupucIdavvehiM samoaraMti? avattabagadavvehi samoaraMti?, AnupuvvIdavvAiM AnupubbIdavvehi samoaraMti no anAnupuvvIdavvehi no avattavyayadavvehi samoaraMti ?, evaM tinnivi saTTANe samoaraMtitti bhANiavvaM, se taM smoaare| se kiM taM anugame?, 2 navavihe pannate, taMjahAmU.(115) saMtapayaparUvaNayA jAva appAbahuM cev| vR. iha vyAkhyA yathA dravyAnupUrtyAM tathaiva kartavyA, vizeSaM tu vakSyAmaH, tatra 'tipaesogADhe Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAra-cUlikAsUtraM AnupuvvI'tti, triSu-nabhaH-pradezeSvavagADha:-sthitaH tripradezAvagADhastryaNukAdiko'nantANukaparyanto dravyaskandha evAnupUrvI, nanu yadidravyaskandha evAnupUrvI kathaM tarhi tasya kSetrAnupUrvItvaM ?, satyaM kintu kSetrapradezatrayAvagAhaparyAyaviziSTo'sau dravyaskandho gRhIto nAviziSTaH, tato'tra kSetrAnupULadhikArAt kSetrAvagAhaparyAyasya prAdhAnyAt so'pi kSetrAnupUrvIti na doSaH, pradezatrayalakSaNasya kSetrasyaivAtra mukhyaM kSetrAnupUrvItvaM tadadhikArAdeva, kintu tadavagADhaM dravyamapi tatparyAyasya prAdhAnyena vivakSitatvAt kSetrAnupUrvItvena na virudhyata iti bhAvaH, yadyevaM tarhi mukhyaM kSetraM parityajya kimiti tadavagADhadravyasyAnupUrvyAdibhAvazcintyate?, ucyate, ___'saMtapayaparUvayaNe'tyAdivakSyamANabahutaravicAraviSayatvena dravyasya ziSyamativyutpAdanArthatvAt, kSetrasya tu nityatvena sadAvasthitamAnatvAdacalatvAcca prAyo vakSyamANavicArasya supratItatvena tathAvidhazidhyamativyutpattyaviSayatvAd, evamanyadapi kAraNamabhyuhyamityalaM vistareNaM, evaM catuSpradezAvagADhAdiSvapi bhAvanA kAyA, yAvadasaGkhyAtapradezAgADhA AnupUrvIti, asaGkhyAtapradezeSu cAvagADho'saGkhyAtANuko'nantANuko vA dravyaskandho mantavyo, yataH pudgaladravyANAmavagAhamitthaM jagadguravaH pratipAdayanti-paramANurAkAzAsyaikasminneva pradeze'vagAhate, dvipradezikAdayosaGkhyAtapradezikAntAstuskandhAH pratyekaM jaghanyata ekasminnAkAzapradeze'vagAhante, utkRSTatastu yatra skandhe yAvantaH paramANavo bhavanti satAvatsveva nabhaHpradezeSvavagAhate, anantANukaskandhastu jaghanyatastathaiva utkRSTatastvasaGghayeyeSveva nabha:pradezeSvavagAhate, nAnanteSu, lokAkAzasyaivAsaGghayeyapradezatvAt, alokAkAze ca dravyasyAvagAhAbhAvAdityalaM prasaGgena, prakRtamucyate, tatrAnupUrvIpratikSatvAdanAnupUrvyAdisvarUpamAha-'egapaesogADhe anAnupuvvI"tti, ekasminabha:pradeze avagADha:-sthita ekapradezAvagADhaH paramANusaGghAtaH skandhasaGghAtazca kSetrato'nAnupUrvIti mantavyaH, 'duppaesogADhe avattavvae'tti, pradezedvaye'vagADho dvipradezikAdiskandhaH kSetrato'vaktavyakaM, zeSo bahuvacananirdezAdiko grantho yathA'dhastAd dravyAnupUrtyA vyAkhyAtastathehApi taduktAnusArato vyAkhyeyo, yAvad drvyprmaanndvaare| mU. (116) negamavavahArANaM AnupuvvIdavvAiM kiM atthi?, natthi niyamA asthi, evaM dunivi / negamavavahArANaM AnupuvvIdavvAiM kiM saMkhijjAiM asaMkhijjAi anaMtAI?, no saMkhijjAI asaMkhijjAiM no anatAI, evaM dunivi| vR. 'negamavavahArANaM AnupuvvIdavvAI kiM saMkhejjAI'ityAdi praznaH, atrottaram- 'no saMkheJjAi'mityAdi, vyAdipradezavibhAgAvagADhAni dravyANi kSetrata AnupUrvItvena nirdiSTAni, tryAdipradezavibhAgAzcAsaGkhyAtapradezAtmake loke'saGkhyAtA bhavanti, ato dravyatayA bahUnAmapi kSetrAvagAhAmapekSya tulyapradezAvagADhAnAmekatvAt, kSetrAnupUrvyAmasaGghayAtAnyevAnupUrvIdravyANi bhavantIti bhAvaH, ekamekapradezAvagADhaM bahvapi dravyaM kSetrata ekaivAnAnupUrvItyuktaM, loke ca pradezA asaGkhyAtA bhavanti, atastattulyasaGkhyatvAdanAnupUrvIdravyANyapyasaGghayeyAnIti, evaM pradezadvaye'vagADhaM bahvapi dravyaM kSetrata ekamevAvaktavyakamuktaM, dvipradezAtmakAzca vibhAgA loke'saGkhyAtA bhavantyatastyAnyapyasaGkhayeyAnIti / kSetradvAre nirvacanasUtre Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-116 317 mU.(116 vartate ) negamavavahArANaM AnupuccIdavvAiM logassa kiM saMkhijjaibhAge hojjA . asaMkhijjaibhAge hojjA jAva savvaloe hojjA?, egaMdavvaM paDucca logassa saMkhijjaibhAge vA hojjA asaMkhijjaibhAge vA hojjA saMkhejjesu0 asaMkhejjesu bhAgesu vA hojjA, desUne vA loe hojjA, nAnAdavvAiM paDucca niyamA sancaloe hojjaa| negamavavahArANaM anAnupubbIdavvANaM pucchAe egadavvaM paDucca no saMkhijjaibhAge hojjA asaMkhijjaibhAge hojjA no saMkhejjesu0 no asaMkhejjesu0 no savvaloe hojjA, nAnAdabvAI paDucca niyamA savvaloe hojjA, evaM avattadavvagadavvANivi bhANiavvANi / 7. iha skandhadravyANAM vicitrarUpatvAt, kazcit skandho lokasya saMkhyeyaM bhAgamavagAhya tiSThati, anyastvasaMkhyeyam, anyastaM saMkhyeyA~stadbhAgAnavagAhya vartate, anyastvasaMkhyeyeyAnityatastattaskandhadravyApekSayA saMkhyeyAdibhAgavatitvaM bhAvanIyaM, viziSTakSetrAvagAhopalakSitAnAM skandhadravyANAmeva kSetrAnupUrvItvenoktatvAditi bhaavH| .. 'desUne vA loe hoJja'tti, dezone vA loke AnupUrvIdravyaM bhavediti, atrA''ha-nanvacittamahAskandhasya sarvalokavyApakatvaM pUrvamuktaM, tasya ca samastalokavartyasaMkhyeyapradezalakSaNAyAM kSetrAnupUrvyAmavagADhatvAt paripUrNasyApi kSetrAnupUrvItvaM na kiJcid virudhyate, atastadapekSaM kSetrato'pyAnupUrvIdravyaM sarvalokavyApi prApyate, kimiti dezonalokevyApitA procyate?, satyaM, kintu loko'yamAnupUrvyanAnupUrvyavaktavyakadravyaiH sarvadaivAzUnya evaiSTavya iti samayasthitiH, yadi cAtrAnupUrvyAH sarvalokavyApitA nirdizyeta tadA'nAnupUrvyavaktakadravyANAM niravakAzatayA'bhAvaH pratIyate (yeta), tato'cittamahAskandhapUrite'pi loke jaghanyato'pyeka: pradezo'nAnapUrvIviSayatvena pradezadvayaM cAvaktavyakaviSayatvena vivakSyate, AnupUrvIdravyasya tatra sattve'pyaprAdhAnyavivakSaNAdanAnupUrvyavaktavyakayostu prAdhAnyavivakSaNAditi bhAvaH, tato'nena pradezatrayalakSaNena dezena hIno'tra lokaH pratipAdita ityadoSaH, uktaM ca pUrvamunibhiH "mahakhaMdhApuNNe'viya avttvvg'naanupuvvidvvaaii| jaddesogADhAI taddeseNaM sa loguuno||" nanu yadyevaM tarhi dravyAnupUrvyAmapi sarvalokavyApitvamAnupUrvIdravyasya yaduktaM tadasaGgataM prApnoti, anAnupUrvyavaktavyakadravyANAmanavakAzatvena tatrApyabhAvapratItiprasaGgAt, sarvakAlaM ca teSAmapyavasthitipratipAdanAt, naitadevaM, yato dravyAnupUrvyA dravyANAmevAnupUrvyAdibhAva ukto, na kSetrasya, tasya tatrAnadhikRtatvAd, dravyANAM cAnupUrvyAdInAM parasparabhinnAnAmapyekatrApi kSetre'vasthAnaM na kiJcidvirudhyate, ekApavarakAntargatAnekapradIpaprabhA'vasthAnadRSTAntAdisiddhatvAt, ato na tatra kasyApyanavakAzaH, atra tu dravyANAmaupacArika evAnupUrvyAdibhAvo mukhyastu kSetrasyaiva kSetrAnupULadhikArAt, tato yadilokapradezA: sAmastyenaivAnupUrvyA kroDIkRtAH syustadA kimanyadanAnupUrvyavaktakatayA pratipadyeta?, yastvihaiya yeSvAkAzapradezeSvAnupUrvyasteSvevetarayorapi sadbhAvaH kathayiSyate sa dravyAvagAhabhedena kSetrabhedasya vivakSaNAd, atra tu tadavivakSaNAditi, tasmAdanAnupUrvyavaktavyakaviSayapradezatrayalakSaNena dezena lokasyonatA vivakSiteti, athavA AnupUrvIdravyasya svAvayavarUpA dezAH kalpyante, yathA puruSasyAMgulyAdayaH, tatazcaH Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM vivakSite kasmiMzciddeze dezino'sadbhAvo vivakSyate, yathA puruSasyaivAMgulIdeze, dezatvasyaiva tatra prAdhAnyena vivakSitatvAditi bhAvaH, na ca vaktavyaM dezino dezo na kazcidbhinno dRzyate, ekAntAbhede dezamA trasya dezimAtrasya cAbhAvaprasaGgAt, tatazca samastalokakSetrAvagAhaparyAyasya prAdhAnyAzrayaNAdatrAcittamahAskandhasyA''nupUrvItve'pi dezona eva lokaH, svakIyaikasmin deze tasyAbhAvavivakSaNAt, tasmizcAnupUrvyavyAptadeze itarayoravakAzaH siddho bhavatIti bhAvaH, na ca dezadezibhAva: kalpanAmAtra sabhbhatyAdinyAyanirdiSTayuktisiddhatvAdityalaM prasaGgena, 'nANAdavvAi'mityAdi, tryAdipradezAvagADhadravyabhedato'trA''nupUrvINAM nAnAtvaM, taizca tryAdipradezavagAdvairdravyabhedaiH, sarvo'pi loko vyApta iti bhaavH| ___ atrAnAnupUrvIcintAyAmekadravyaM pratItya lokasyAsaGghayeya bhAgavartitvameva, ekapradezAvagADhasyaivAnAnupUrvItvena pratipAdanAd, ekapradezasya ca lokAsaGkhyeyabhAgavartitvAditi, 'nAnAdavvAiM paDucca niyamA savvaloe hoJja'tti, ekaikapradezAvagAdvairapi dravyabhedaiH samastalokavyApteriti, evam 'avattavvagadavvANivitti, avaktavyakadravyamapyekaM lokAsaGkhayeyabhAga eva vartate, dvipradezAvagADhasyaivAvaktavyakatvenAbhidhAnat, pradezadvayasya ca lokAsaGkhayeyabhAgavartitvAditi, tathA pratyekaM dvipradezAvagADairapi dravyabhedaiH samastalokavyApte nAdravyANAmatrApi sarvalokavyApitvamavaseyamiti / ___atrAha-nanvAnupUrvyAdidravyANi trINyapi sarvalokavyApInItyuktAni, tatazca yeSvevAkAzapradezeSvAnupUrvI teSvevetarayorapi sadbhAvaH pratipAdito bhavati, kathaM caitat parasparaviruddhaM bhinnaviSayaM vyapadezatrayamekasya syAt?, atrocyate, iha tryAdipradezAvagADhAt dravyAdbhitrameva tAvadekapradezAvagADhaM, tAbhyAM ca bhinnaM dvipradezAvagADhaM, tatazcAdheyasyAvagAhakadravyasya bhedAdAdhArasyApyavagAhyasya bhedaH syAdeva, tathA ca vyapadezabhedo yukta eva, anantadharmAdhyAsiteca vastuni tattatsahakArisannidhAnAttattaddharmAbhivyaktau dRzyata evacha samakAlaM vyapadezabhedo, yathA khaGgakuntakavacAdiyukte devadatte khaGgI kuntI kavacItyAdiriti, iha kacida vAcanAntare "anAnapavvIdavvAiM avattavyagadavvANi jaheva hiDe'ti atideze eva dRzyate, tatra 'he?'ti yathA'dhastAd dravyAnupUrvyAmanayoH kSetramuktaM tathA'trApi jJAtavyamityartha: tacca vyAkhyAtameva, ityevamanyatrApi yathAsambhavaM vAcanAntaramavagantavyamamiti / gataM kSetradvAraM, mU.(116 vartate) negamavavahArANaM AnupubbIdavvAIM, logassa kiM saMkhejjaibhAga phusaMti asaMkhejjaibhAgaM phusaMti saMkhejje bhAge phusati jAva savvalAaMphusaMti?, egaM davvaM paDucca saMkhijjaibhAgaM vA phusai asaMkhijjaibhAgaM asaMkhijjaibhAge (saMkhejje bhAge vA) asaMkhejje bhAge vA desUnaM vA loga phusai, nAnAdabvAiM paDucca niyamA savvaloaMphusaMti, anAnupubbIdavvAI avattavvagadavvAiMca jahA khettaM navaraM phusaNA bhANiyavvA / / __ vR.sparzanAdvAramapi cetthameva nikhilaM bhAvanIyaM, navaramatra kasyAzcidvAcanAyA abhiprAyeNAnupUrvyAmekadravyasya saMkhyeyabhAgAdArAbhya yAvaddezonalokasparzanA bhavatIti jJAyate, anyasyAstvabhiprAyeNa saMkhyeyabhAgAdArabhya yAvat sampUrNalokasparzanA syAdityavasIyate, etacca dvayamapi budhyata eva, yato yadi mukhyatayA kSetrapradezAnAmAnupUrvItvamaGgIkriyate tadA anAnupUrvyavaktavya Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 116 319 na kayorniravakAzAtAprasaGgAt pUrvavadezInatA lokasya vAcyA, athAnupUrvIrUpe kSetre'vagADhatvAdacittamahAskandhasyaivAnupUrvItvaM tarhi dravyAnupUrvyAmivAtrApi sampUrNatA lokasya vAcyeti, cAtrAnupUrvyA sakalasyApi lokasya spRSTatvAditarayoravakAzAbhAva iti vaktavyam, ekaikapradezarUpe dvidvipradezarUpe ca kSetre 'vagADhAnAM pratyekamasaGkhyeyAnA dravyabhedAnAM sadbhAvatastayorapi pratyekamasaGkhyeyabhedayorloke sadbhAvAd, dravyAvagAhabhedena ca kSetrabhedasyeha vivakSitatvAditi bhAvaH, vRddhabahumatazcAyamapi lakSyate, tattvaM tu kevalino vidanti / kSetrasparzanayostu vizeSaH prAg nidarzita eveti, gataM sparzanAdvAraM, atha kAladvAraMmU. (116 vartate ) negamavavahArANaM anupuvvIdavvAiM kAlao kevacciraM hoi ?, evaM titrivi, egaM davvaM paDucca jahantreNaM evaM samayaM ukko seNaM asaMkhijjaM kAlaM, nAnAdavvAiM paDucca niyamA savvaddhA // , vR. tatra kSetrAvagAhaparyAyasya prAdhAnyavivakSayA tryAdipradezavagADhadravyANAmevAnupUrvyAdibhAvaH pUrvamuktaH, atasteSAmevAvagAhasthitikAlaM cintayannAha - 'egaM davvaM paDucce' tyAdi, atra bhAvanA - iha dvipradezAvagADhasya vA ekapradezAvagADhasya vA dravyasya pariNAmavaicitryAt pradezatrayAdyavagAhabhavane AnupUrvIvyapadeza: saJjAtaH samayaM caikaM tadbhAvamanubhUya punastathaiva dvipradezAvagADhamekapradezAvagADhaM vA tadravyaM saMjAtamityAnupUrvyAH samayo jaghanyAvagAhasthitiH, yadA tu tadevo dravyamasaMkhyeya kAlaM tadbhAvamanubhUya punastathaiva dvipradezAvagADhamekapradezAvagADhaM vA jAyate tadA utkRSTatayA asaGkhyeyo'vagAhasthitikAlaH, siddhyati, anantastu na bhavati, vivakSitaikadravyasyaikAvagAhenotkRSTatA'pyasaGkhyAtakAlamevAvasthAnAditi, nAnAdravyANi tu 'sarvAddhA' sarvakAlameva bhavanti, tryAdipradezAvagADhadravyabhedAnAM sadaivAvasthAnAditi, evaM yadA samayamekaM kiJcid dravyamekasmin pradeze'vagADhaM sthitvA tato dvayAdipradezAvagADhaM bhavati tadA'nAnupUrvyAH samayo jaghanyA'vagAhasthitiH, yadA tu tadevAsaGkhyAtaM kAlaM tadrUpeNa sthitvA tato dvyAdipradezAvagADhaM bhavati tadotkRSTato'saMkhyeyo'vagAhasthitikAlaH nAnAdravyANi tu sarvakAlam, ekapradezAvagADhadravyabhedAnAM sarvadaiva sadbhAvAditi, avaktavyakasya tu dvipradezAvagADhasya samayAdUrdhvamekasmiMstryAdiSu vA pradezeSvavagAhapratipattau jaghanyaH samayo'vagAhasthiti:, asaMkhyeyakAlAdUrdhvaM dvipradezAvagAhaM parityajata utkRSTo'saMkhyeyo'gAhasthitikAlaH siddhayati, nAnAdravyANi tu sarvakAlaM, dvipradezAvagADhadravyabhedAnAM sadaiva bhAvAditi, evaM samAnavaktavyatvAdatidizati - 'evaM donnivi' tti / idAnImantaradvAram pU. ( 116 vartate ) negamavavahArANaM anupuvvIdavvANamaMtaraM kAlao kevacciraM hoi ?, tiNhapi evaM davvaM paDucca jahatreNaM ekaM samayaM ukkoseNaM asaMkhejja kAlaM, nAnAdavvAiM paDucca natthi aMtaraM // vR. ' jahantreNaM ekkaM samayaM 'ti, atra bhAvanA - iha yadA tryAdipradezAvagADhaM kimapyAnupUrvIdravyaM samayamekaM ekasmAdvivakSitakSetrAdanyatrAvagAhaM pratipadya punarapi kevalamanyadravyasaMyuktaM vA teSveva vivakSitatryAdyAkAzapradezeSvavagAhate tadaikAnupUrvIdravyasya samayo jaghanyo'ntarakAlaH prApyate, Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM 'ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM'ti tadeva yadA'nyeSu kSetrapradezeSvasaGkhayeyaM kAlaM paribhramya kevalamanyadravyasaMyuktaM vA samAgatya punarapi teSveva vivakSitatryAdyAkAzapradezeSvavagAhate tadotkRSTato'saGkhayeyo'ntarakAlaH prApyate, na punadravyAnupUrvyAmivAnantato, yato dravyAnupUrvyA vivakSitadravyAdanye dravyavizeSA anantAH prApyante, taizca saha krameNa saMyoge uktA'nantaH kAlaH, atra tu vivakSitAvagAhakSetrAdanyat kSetramasaGkhayeyameva, pratisthAnaM cAvagAhanAmAzritya saMyogasthitiratrApyasaGkhayevakAlaiva, tatazcAsaGghayeya kSetre paribhramatA dravyeNa punarapi kevalenAnyasaMyuktena vA'satayeyakAlAtteSveva nabha:pradezeSvAgatyAvagAhanIyaM, na ca vaktavyamasaGkhayeye'pi kSetre pauna:punyena tatraiva paribhramaNe kasmAdananto'pi kAlo nocyata iti ?, yata ihAsaGkhayeyakSetre'saGghayeyakAlamevAnyatra tena paryaTitavyaM, tata UrdhvaM punastasminneva vivakSitakSetre niyamAdavagAhanIyaM vastusthitisvAbhAvyAditi tAvadekIyaM vyaakhyaanmaadrshitm| __ anye tu vyAcakSate-yasmAt tryAdipradezalakSaNAdvivakSitakSetrAt tadAnupUrvIdravyamanyatra gataM tasya kSetrasya svabhAvAdevAsaGghayeyakAlAdUrdhvaM tenaivAnupUrvIdravyeNa varNagandharasasparzasaGghayAdidharmaH sarvathA tulyenAnyena vA tathAvidhAdheyena saMyoge sati niyamAt tathAbhUtAdhAratopapatterasaGghayeya evAntarakAla iti, tattvaM tu kevalino vidanti, gambhIratvAt sUtrapravRtteriti / 'nAnAdavvAI'ityAdi, na hi tryAdipradezAvagADhAnupUrvIdravyANi yugapat sarvANyapi tadbhAvaM vihAya punastathaiva jAyanta iti kadAcidapi sambhavati, asaGkhayeyAnAM teSAM sarvadaivoktatvAditi bhAvaH / anAnupUrvyavaktavyakadravyeSvapyasAvevaikAnekadravyAzrayA antarakAlavaktavyatA, kevalamAnanupUrvIdravyasyaikapradezAvagADhasyAvaktavyakadravyasya tu dvipradezAvagADhasya punastathAbhavane'ntarakAlazcintanIyaH, zeSA tu vyAkhyAdvayabhAvanA sarvA'pi tathaiveti / uktamantaradvAram, sAmprataM bhAgadvAramucyate mU. (116 vartate) negamavavahArANaM AnupucIdavvAiM sesadavvANaM kaibhAge hojjA?, titrivi jahA dvvaanupuvviie|| vR. tatra yathA dravyAnupUrtyAM tathA'trApyAnupUrvIdravyANi anAnupUrvyavaktavyakalakSaNebhyaH zeSadravyebhyo'saGkhayeyai gairadhikAni, zeSadravyANi tu teSAmasaMkhyeyabhAge vartanta iti| atrAhananu tryAdipradezAvagADhAnidravyANyAnupUrvyaekaikapradezAvagADhAnyanAnupUrdo dvidvipradezAvagADhAnyavaktavyakAnIti prAk pratijJAtam, etAni cAnupUyAdIni sarvasminnapi loke santyato yuktyA vicAryamANAnyAnupUrvIdravyANyeva stokAni jJAyante, tathAhi-asatkalpanayA kila loke triMzat pradezAH, tatra cAnAnupUrvIdravyANi triMzadeva avaktavyakAni tu paJcadaza AnupUrvIdravyANi tu yadi sarvastokatayA tripradezaniSpannAni gaNyante tathApi dazaiva bhavantIti zeSebhyaH stokAnyeya prApnuvanti, kathamasaGkhayeyaguNAni syuriti ?, atrocyate, ekasminnAnupUrvIdravye ye nabha:pradezA upayujyante te yadyanyasminnapi nopayajyeraistadA syAdevaM, tacca nAsti, yata ekasminapi pradezatrayaniSpanne AnupUrvIdravye ye trayaH pradezAsta evAnyAnyarUpatayA'vagADhenAdheyadravyeNAkrAntAH santaH pratyekamanekeSu trikasaMyogeSu gaNyante, pratisaMyogamAdheyadravyasya bhedAt, tadbhede cAdhArabhedAditi bhAvaH, evamAnyAnyAcatuSpradezAvagADhAdyAdeyenAdhyAsitatvAtta Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 116 321 evAnekeSu catuSkasaMyoge dhvanekeSu paJcakasaMyogeSu yAvadanekeSvasaMkhyeyakasaMyogeSu pratyekamupayujyante, eva caturAdipradezaniSpanneSvapyAnupUrvIdravyeSu ye caturAdayaH pradezAsteSAmapyanyAnyasaMyogopayogitA bhAvInayA, tasmAdasaMkhyeyapradezAtmake svasthityA vyavasthite loke yAvantastrikasaMyogAdayo'saMkhyeyakasaMyogaparyantAH saMyogA jAyante tAvantyAnupUrvIdravyANi bhavanti, pratisaMyogamAdheyadravyasya bhedenAvasthitisadbhAvAd, Adheyabhede cAdhArabhedAt na hi nabhaH pradezA yenaiva svarUpeNaikasminnAdheye upayujyante tenaiva svarUpeNAdheyAntare'pi, AdheyaikatAprasaGgAd, ekasminnAdhArasvarUpe tadavagAhAbhyupagamAd, ghaTe tatsvarUpavat, tasmAttryAdisaMyogAnAM loke bahutvAdAnupUrvINAM bahutvaM bhAvanIyam, avaktavyakAni tu stokAni, dvikasaMyogAnAM tatra stokatvAd, anAnupUrvyo'pi stokA eva, lokapradezasaMkhyamAtratvAd / atra sukhapratipattyarthaM loke kila praJcAkAzapradezAH kalpyante, atrAnAnupUrvyastAvat paJcaiva pratItAH, avyaktavyakAni tvaSTau drikasaMyogAnAmihASTAnAmeva sambhavAda, AnupUrvyastu poDaza saMbhavanti, dazAnAM trikasaMyogAnAM paJcAnAM catuSkasaMyogAnAmekasya tu paJcakayogasyeha lAbhAd, daza trikayogAH kathamiha labhyante ? iti ced, ucyate, SaT tAvat madhyavyavasthApitena saha labhyante catvArastu trikasaMyogA digvyavasthApitaizcaturbhireva kevalairiti, catuSkayogAstu catvAro madhyavyavasthApitena saha labhyante ekastu, tannirapekSaidigvyavasthitaireneti sarve paJca paJcakayogastu pratIta eveti, tadevaM pradezapaJcakaprastAre'pyAnupUrvINAM bAhulyaM dRzyate, ata eva tadanusAreNadbhAsavato'saMkhyeyapradezAtmake loke'trAnupUrvIdravyANAM zeSebhyo'saMkhyAtaguNatvaM bhAvanIyamityalaM vistareNa / uktaM bhAvadvAram, sAmprataM bhAvadvAram / mU. ( 116 vartate ) negamavavahArANaM anupuvvIdavvAiM kayaraMmi bhAve hojjA ?, niyamA sAipariNAmie bhAve hojjA, evaM donnivi / vR. tatra tadravyANAM tryAdipradezAvagAhapariNAmasya ekapradezAvagAhapariNAmasya dvipradezAvagAhapariNAmasya ca sadApiAriNAmikatvAt trayANAmapi sadApiAriNAmikatvAt trayANAmapi sadApiAriNAbhikabhAvavartitvaM bhAvanIyamiti / alpabahutvadvAre mU. ( 116 vartate ) eesi NaM bhaMte! negamavavahArANaM AnupuvvIdavvANaM anAnupuvvIdavvANaM avattavvagadavvANa ya davvaTTayAe paesaTTayAe davvaTTapaesaTTayAe kayare kayarehiMto appA vA bahuvA vA tullA vA visesAhiA vA?, goyamA! savvatthovAiM negamavavahArANaM avattavvagadavvAiM davvadvayAe anAnupuvIdavvAiM davvaTTayAe visesAhiyAiM AnupuvvIdavvAiM davvaTTayAe asaMkhejjaguNAiM parasaTTayAe savvatthovAiM negamavavahArANaM anAnupuvvIdavvAiM apaesaTTayAe avattavvagadavvAiM paesaTTayAe visesAhiyAI AnupuvvIdavvAI paesaTTayAe asaMkhejjaguNAI, davvaTThapaesaTTayAe savvatthovAI negamavavahArANaM avattavvagadavvAiM davvaTTayAe anAnupuvvIdavvAiM davvaTTayAe apaesaTuyAe visesAhiAI avattavvagadavvAiM paesaTTayAe visesAhiyAI AnupuvvIdavvAiM taM negamavavahArANaM anovanihiA khettAnupuvvI // vR. iha dravyagaNanaM dravyArthatA pradezagaNanaM pradezArthatA ubhayagaNanaM tUbhayArthatA, tatrAnupUrvyAM 30/21 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAra-cUlikAsUtraM viziSTadravyAvagAhopalakSitAstryAdinabhaHpradezasamudAyAstAvad TravyANi samudAyArambhakAstu pradezAH anAnupUrvyA tvekaikapradezAvagAhidravyopalakSitA: sakalanabhaHpradezA: pratyekaM dravyANi, pradezAstu nasaMbhavanti, ekekapradezadravye hi pradezAntarAyogadA, avaktavyakeSu tu yAvanto loke dvikayogAH saMbhavanti tAvanti pratyekaM dravyANi tadArambhakAstu pradezA iti, zeSA tvatra vyAkhyA dravyAnupUrvovat kartavyeti, navaraM 'sabvatthovAI negamavavahArANaM avattavvagadavvAi'mityAdi, atrAha-nanu yadA pUvoktayuktyA ekaiko nabhaH padezo'nekeSu dvikasuyogeSUpayujyate tadA anAnupUrvIdravyebhyo'vaktavyakadravyANAmeva bAhulyamavagamyate, yataH pUrvoktAyAmapi paJcapradezanabhaH kalpanAyAmavaktavyakadravyANAmevASTasaMkhyopetAnAM paJcasaMkhyebhyo 'nAnupUrvIdravyebhyo bAhulyaM daSTaM, tatkathamatra vyatyayaH pratipAdyate?, satyam, astyetat kevalaM lokamadhye, lokaparyantavatiniSkuTagatAstu ye kaNTakAkRtayo vizreNyA nirgatA ekAkinaH pradezAste vizreNivyavasthitatvAdavaktavyakatvAyogyA ityanAnupUrvIsaMkhyAyAmevAntarbhavanti, ato lokamadhyagatAM niSkuTagatAM ca prastutadravyasaMkhyAM mIlayitvA yadA kevalI cintayati tadA'vaktavyakadravyANyeva stokAni, anAnupUrvIdravyANi tu tebhyo vizeSAdhikatAM pratipadyante, atra niSkuTasthApanA 444, ata vizreNilikhitau dvau avavaktavyakAyogyau tu tebhyo'saMkhyAtaguNatvaM bhAvitameva, zeSu dravyAnupUrvyanusAreNa bhAvanIyaM, navaramubhayArthatAvicAre AnupUrvIdravyANi svadravyebhyaH pradezArthatayA'saMkhyeyaguNAni, katham ?, ekaikasya tAvad dravyasya tryAdibhirasaMkhyeyAntai bhabha:pradezairArabdhatvAt, nabhaH-pradezAnAM ca samuditAnAmapyasaMkhyeyatvAditi / 'seta'mityAdi nigamanadvayam / uktA naigamavyavahAramatenAnopanidhiko kSetrAnupUrvI, atha tAmeva saMgrahamatena bibhaNipurAha mU. (117) se kiM taM saMgahassa anovanihiA khettAmupuvI?, 2 paMcavihA pannattA, taMjahA- aTThapayaparUvaNayA bhaMgasamuktittaNayA bhagovadaMsaNayA samoAre anugame, se kiM taM saMgahassa aTThapayaparUvaNayA?, 2 tipaesogADhe AnupubbI cauppaesogADhe AnupuvI jAva dasapaesogADhe AnupuvI saMkhijjapaesogADhe AnupuccI asaMkhijjapaesogADhe AnupuvvI egapaesogADhe anAnupuvI dupaesogADhe avattavvae, se taM saMgahassa aTThapayavarUvaNayA eAe NaM saMgahassa aTThapayaparUvaNayA ki paoaNaM, saMgahassa aTThapayaparUvaNayAe saMgahassa bhaMgasamukkittaNayA kajjai, se kiMtaM saMgahassa bhaMgasamuktittaNayA?, atthi AnupuvI atthi anAnupuvvI asthi avasavvae, ahavA asthi AnupubbI a anAnupuvvI a evaM jahA davvAnupubIe saMgahassa tahA bhANiavvaM bhAva se taM saMgahassa bhNgsmukttinnyaa| eAe NaM saMgahassa bhaMgasamukttiNayAe kiMpaoaNaM?, eAe NaM saMgahassa bhaMgasamuktitaNayAe saMgahassa bhaMgovaMdasaNayA kajjai, se kiMtaM saMgahassa bhaMgovadasaMNayA?, 2tipaesogADhe AnupubbI egapaesogADhe anAnupubbI dupaesogADhe avattavbae ahavA tipaesogADhe a egapaesogADhe a AnupuvvI a anAnupuvvI a evaM jahA davvAnupuvvIe saMgahassa tahA khettAnapavvIevi bhANianya jAva se taM saMgahassa bhNgovdNsnnyaa| . . sekiMtaMsamoAre?, 2 saMgahassa AnupuccIdubbIiMkahiM sahoaraMti? kiM AnupucIdavvehi Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla-117 323 samoaraMti anAnupucIdavvehiM avattavbagadabvehi?, tinnivi saTTANe samoaraMti, setNsmoaare| se kiM taM anugame?, 2 aTTavihe patratte, taMjahAmU.(118) saMtapayaparUvaNayA jAva appAbahuM ntthi|| mU.(119) saMhagassa AnupubbIdavvAiM ki asthi natthi?, niyamA asthi, evaM tiniva, sesagadArAI jahA davvAnupubbIe saMgahassa tahA khettAnupuvIepi bhANiavvAI, jAva se taM anugame / se taM saMgassa anovanihiA khettaanupuccii| setaM anovanihiA khettaanupucii| vR.iha saMgrahAbhimatadravyAnupUrvyanusAreNa nikhilaM bhAvanIyaM, navaraM kSetraprAdhAnyAdatra 'tipaesogADhA AnupuvyI jAva asaMkhejjapaesogADhA AnupuvvI egapaesogADhA anAnupuvvI dupaesogADhA avattavvae'ityAdi vaktavyaM, zepa tathaiveti / / uktA anaupanidhikI kSetrAnupUrvI, athopanidhikIM tAM nididikSurAha mU.(120) se kitaM uvanihiA khettAnupucI?, 2tivihA pannattA, taMjahA-punvAnupubbI pacchAnupuvvI anAnupuvI se kiMtaM puvvAnupuvI?, 2 aholoe tirialoe, se taM puvvaanupuvii| se kitipacchAnupuvI?, 2 uDaloe tirialoe aholoe, se taM pcchaanupucii| se kiMtaM anAnupuvI?, 2 eAe ceva egAiAe eguttariAe tigacchagayAe seDhIe annamanabhAso durUvUNo, se taM anaanupuvii| vR.atra vyAkhyA pUrvavat kartavyA, navaraMtatra dravyAnupUrvyadhikArAd dharmAstikAyAdidravyANi pUrvAnupUrvyAditvenodAhatAni atra tu kSetrAnupUrvyadhikArAdadholokAdikSetravizeSA iti, iha codhizcaturdazarajjcAyatasya vistaratastvaniyatassa paJcAstikAyamayasya lokasya tridhA parikalpane'dholokAdivibhAgA: sampadyante, tavAsyAM ratnaprabhAyAM bahusamabhUAge merumadhye nabhaHprataradvaye'STapradezo rucakaH samasti, tasya ca prataradvayasya madhye ekasmAdadhastanapratarAdArabhyAdho'bhimukhaM nava yojanazatAni parihatya parataH sAtirekasaptarajjvAyato'dholokaH, tatra lokyatekevaliprajJayA paricchidyata iti lokaH, adhovyavasthito loko'dholokaH, athavA adhaHzabdo'zubhaparyAyaH, tatra ca kSetrAnubhAvAd bAhulyenAzubha eva pariNAmo dravyANAM jAyate, ato'zubhapariNAmavadravyayogAdadha:-azubho loko'dholokaH, uktaM ca "ahava ahopariNAmo khettanubhAvena jeNa osannaM / asubho ahotti bhaNio davvANaM ten'hologo||"tti, tasyaiva rucakaprataradvayasya madhye ekasmAduparitanapratarAdArabhyordhvaM nava yojanazatAni parihatya parata kiJcinnyUnasaptarajjvAyata UrdhvalokaH, Urdhvam-uparivyavasthApito loka: UrvalokaH, athavA UrvazabdaH zubhaparyAyaH, tatra ca kSetrasya zubhatvAttadanubhAvAda, dravyANAM prAya: zubha eva pariNAmA bhavanti, ataH zubhapariNAmavadravyayogAdUrdhvaH-zubho loka UrvalokaH, uktaM ca "ur3ati uvari jaMciya sabhakhittaM khettao ydvvgnnaa| uppajhaMti subhA vA teNa tao uDDalogotti // " tayozcAdholokoz2alokayormadhye aSTAdazayojanazatAni tiryaglokaH, samayaparibhASayA tiryag-madhye vyavasthito lokastiryaglokaH, athavA tiryakazabdo madhyamaparyAyaH, tatra ca Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM kSetrAnubhAvAt prAyo madhyamapariNAmavantyeva dravyANi saMbhavanti, atastadyogAttiryaMD-madhyamo lokastiryaglokaH, athavA svakIyoAdhobhAgAttiryagbhAga evAtivizAlatayA'tra pradhAnam, atastena vyapadezaH kRtaH, tiryagbhAgapradhAno lokastiryaglokaH, uktaM ca "majjhanubhAvaM khettaM jaM taM tirayaMti vynnpnyjvo| ___ bhaNNai tiriyaM visAlaM ato va taM tiriyalogotti / / " 'vayaNapaJjavao'tti madhyAnubhAvavacanasya tiryagdhvaneH paryAyatAmAzrityetyarthaH / atra ca jaghanyapariNAmavadravyayogato jaghanyatayA guNasthAnakeSu mithyAdRSTerivAdAvevAdholokasyopanyAsaH, taduparimadhyamadravyavattvAt madhyamatayA tiryaglokasya, tadupariSTAdutkRSTadravyavattvAdUrdhvalokasyopanyAsa iti pUrvAnupUrvItvasiddhiH, pazcAnupUrvI tu vyatyayena pratItaiva, anAnupUrtyAM tu padatrayasya SaD bhaGgA bhavanti, teca pUrvaM darzitA eva, zeSabhAvanA tvihpraagvdeveti| atra ca kacidvAcanAntare ekapradezAvagADhAdInAM asaMkhyAtapradezAvagADhAntAnAM prathamaM pUrvAnupUrvyAdibhAva ukto dRzyate, so'pi kSetrAnupULadhikArAdiviruddha eva, sugamatvAccoktAnusAreNa bhAvanIya iti| sAmprataM vastvantaraviSayatvena pUrvAnupUrvyAdibhAvaM didarzayiSuradholokAdInA ca bhedaparijJAne ziSyavyutpatiM pazyannAha mU. (120) aholoakhettAnupuvvI tivihA patrattA, taMjahA-puvvAnupuvvI pacchAnupuvvI anaanupubbii| se kiM taM punvAnupuccI?, 2 rayaNappabhA sakkarappabhA vAluappabhA paMkappabhA dhUmappabhA tamappabhA tamatamappabhA, se taM puvvaanupucii| se ki taM pacchAnupucI?, 2 tamatamA jAva rayaNappabhA, se taM pacchAnupuvvI / se kiM taM anAnupuccI?, 2 eAe ceva egAiAe eguttariAe sattagacchagayAe seTIe annamannabbhAso dUrUvUNo, setaM anaanupubbii| __tirialoakhettAnupuvvI tivihA pannatA, taMjahA-putvAnupubbI pacchAnupubbI anaanupubbii| se kiM taM puvvAnupuvI? vR.aholoyakhettAnupuvvI tivihe'tyAdi, adholokakSetraviSayA AnupUrvI, aupanidhiko prakramAllabhyate, sA trividha, prajJaptA, tadyathetyAdizepaMpUrvavadbhAvanIyaM yAvadanaprabhetyAdi, indranIlAdibahuvidharatnambhAvanarakavarja prAyo ratnAnAM prabhAjyotsnA yasyAM sA ratnaprabhA, evaM zarkarANAmupalakhaNDAnAM prabhA prakAzanaM svarUpeNAvasthAnaM yasyAM sA zarkarAprabhA, vAlukAyA vAlikAyA vA-paruSapAMzUtkararUpAyAH prabhA-svarUpAvasthitiryasyAM sA vAlukAprabhA vAlikAprabhA veti, paGkasyaprabhA yasyAM sA paGkaprabhA, praGkAbhadravyopalakSitetyarthaH, dhUmasyaprabhA yasyAM sA dhUmaprabhA, dhUmAbhadravyopalakSitetyarthaH, tamasaH prabhA yasyAM sA tamaHprabhA kRSNadravyolakSitetyarthaH, kvacittameti pAThaH, tatrApi tamorUpadravyayuktatvAttamA iti, mahAtamasaH prabhA yasyAM sA mahAtamaHprabhA atikRSNadravyopalakSitetyarthaH, kvacittamatameti pAThaH, tatrApyatizayavattamastamastamastadrUpadravyayogAt, tamastamA iti, atra prajJApakapratyAsanneti ratnaprabhAyA AdAvupanyAsaH kRtaH, tataH paraM vyavahitavyavahitatarAditvAt krameNa zarkarAprabhAdInAmiti pUrvAnupUrvItvaM, vyatyayena pazazcAnupUrvItvam, amISAM ca saptAnAM padAnAM parasparAbhyAse paJca sahastrANi catvAriMzadadhikAni bhaGgAnAM bhavanti, tAni cAdyantabhaGgakadvayarahitAnyanAnupUrtyA dRSTavyAnIti, zeSabhAvanA pUrvavaditi / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-120 325 tiryagloke kSetrAnupUrtyAM 'jaMvUddIve' ityAdigAthA - mU. (121) jaMbUddIve lavaNe dhAyai kAloa pukkhare vrunne| khIra ghaya khoanaMdI aruNavare kuMDale ruage| va.dvAbhyAM prakArAbhyAM sthAnadAtRtvAhArAdyupaSTambhahetRtvalakSaNAbhyAM prANinaH pAntIti dvIpA:jantvAvAsabhUtakSetravizeSAH saha mudrayA--maryAdayA vartanta iti samudrAH-pracurajalopalakSitAH kSetravizeSA eva, ete ca tiryagloke pratyekasaMkhyeyA bhavanti, tatra samastadvIpasamudrAbhyantarabhUtatvenAdau tAvaJjambUvRkSaNopalakSito dvIpo jambUdvIpaH, tatastaM parikSipya sthito lavaNarasAsvAdanIrapUritaH samudro lavaNasamudraH, ekadezena samudAyasya gamyamAnatvAd, evaM purastAdapi yathAsambhavaM dRSTavyaM, 'dhAyai kAloya'tti, tato lavaNasamudraM parikSipya sthito dhAtakovRkSakhaNDopalakSito dvIpo dhAtakIkhaNDaH, tatparito'pi zuddhodakarasAsvAdaH kAlodaH samudraH, taM ca parikSipya sthitaH puSkaraiH- padmavarairupalakSito dvIpaH puSkaravaradvIpaH, tatparito'pizuddhodakarasAsvAda eva puSkarodaH samudraH, anayozca dvayorapyekenaiva padenAtra saMgraho dRSTavyaH 'pukkhare'tti, evamuttaratrApi, tato 'varuNo'tti varuNavaro dvIpastato vAruNIrasAsvAdo vAruNodA: samudraH, 'khIra'tti kSIravaro dvIpaH kSIrarasAsvAdaH kSIrodaH samudraH, 'ghaya'tti ghRtavaro dvIpa: ghRtarasAsvAdo dhRtodaH samudraH, 'khoya'tti ikSuvaro dvIpaH ikSurasAsvAda evekSurasa: sumadraH, ita UrdhvaM sarve'pi samudrAH dvIpasadRzanAmAno mantavyAH, aparaM ca svayambhUramaNavarjAH sarve'pIkSurasAsvAdAH tatra dvIpanAmAnyamUni, tadyathA nandI-samRddhistayA Izvaro dvIpo nandIzvaraH, evamaruNavara: aruNAvAsaH kuNDalavaraH zaGkhavaraH rucakavara ityevaM paD dvIpanAmAni cUrNI likhitAni dRzyante sUtre tu 'nandI aruNavare kuNDale ruyage'ityetasmin gAthAdale catvAryeva tAnyupalabhyante, ata: cUrNilikhitAnusAreNa rucakavastrayodazaH, sUtralikhitAnusAratastu sa evaikAdazo bhavati, tattvaM tu kevalino vidantIti gAthArthaH / idAnImanantaroktadvIpasamudrANAmavasthitisvarUpapratipAdanArthaM zeSANAM taM nAmAbhidhAnArthamAhamU. (122) jaMbuddIvAo khalu niraMtarA saMsayA asaMkhaimA, bhuyAvara kusavarA vi ya kauNcvraabhrnnmaaiiyaa| vR."jaMbUddIvAo khalu" iti, vyAkhyA-ete pUrvoktAH sarve'pi jambUdvIpAdArabhya 'nirantarA' nairantaryeNa vyavasthitAH, na punaramISAmantare'paro dvIpaH kazcanApi samastIti bhAvaH, ye tu zeSakA bhujagavarAdaya itaUrdhvaM vakSyante te pratyekamasaMkhyAtatamA draSTavyAH, tathAhi-'bhujagavare'ti pUrvoktAdcakavarAdvIpAdasaMkhyeyAndvIpasamudrAn gatvA bhujagavaro nAma dvIpaH samasti, 'kusavara'tti tato'pyIsaMkhyeyA~stAn gatvA kuzavaro nAma dvIpa: samasti, api ceti samuccaye, koMcavare'ti tato'pyasaMkhyeyA~stAnatikramya krauJcavaro nAma dvIpaH samasti, mU. (123) AbharaNavatthagaMdhe uppalatilae a puddhvinihirynne| vAsaharadahanaIo vijayA vakkhArakappidA / vR.'AbharaNamAI yatti evamasaMkhyeyAn dvIpasamudrAnullaMdhyA''bharaNAdayazca-AbharaNAdinAmasadRzanAmAnazca dvIpA vaktavyAH, samudrAstu tatsadRzanAmana eva bhavantItyuktameveti gAthArthaH / / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ anuyogadvAra-cUlikAsUtraM iyaM ca gAthA kasyAJcidvAcanAyAM na dRzyata eva, kevalaM kApi vAcanAvizeSe dRzyate, TokAcUryostu tadvayAkhyAnamupalabhyata ityasmAbhirapi vyAkhyAteti / tAnevAbharaNAdInAha- AbharaNavatthe' - tyAdigAthAdvayam (trayama) / asaMkhyeyAnAm asaMkhyeyAnAMdvIpAnAmante AbharaNavastragandhotpalatilakAdiparyAyasadRzanAmaka ekaiko'pi dvIpastAvadvaktavyo yAvadante svAbhUramaNo dvIpaH, zuddhodakarasaH svayambhUramaNa eva samudra iti gAthAdvaya(traya) bhaavaarthH| mU. (124) kurumaMdaraAvAsA kUDAa nakkhattacaMdasUrA y| deve nAge jakkhe bhUe a sayaMbhuramaNe / / vR. nanu yadyevaM tayasaMkhyeyAn dvIpAnutikramya ye vartante teSAmeva dvIpAnA metAni nAmAnyAkhyAtAni, ye tvantarAleSu dvIpAste kinAmakA iti vaktavyaM?, satyaM loke padArthAnAM zaGkhadhvajakalazasvastikazrIvatsAdIni yAvanti zubhanAmAni taiH sarvairapyulakSitAsteSudvIpA: prApyanta iti svayameva dRSTavyaM, yata uktam-"dIvasamuddA NaM bhaMte ! kevaiyA nAmadhi hiM patrattA?, goyamA ! jAvaiyA loe subhA nAmA subhA rUvA subhA gaMdhA subhA rasA subhA phAsA evaiyA naM dIvasamuddA nAmadhiohiM pannattA" iti, saMkhyA tu sarveSAmasaMkhyeyasvarUpA "uddhArasAgarANaM aDDAIjANA jattiyA smyaa| duguNAduguNapavitthara dIvodahi raJju evaiyA / " iti gAthApratipAditA dRssttvyaa| mU.(125) se taM pubbaanupucii| se kiMtaM pacchAnupuvvI?, 2 sayaMbhUramaNe ajAva jaMbUddIve, se taM pacchAnupuvI / se kiM taM anAnupuvvI ?, 2 eAe ceva egAiAe eguttariAe asaMkhejjagacchagayAe seDhIe atramannabbhAso durupUNo, se taM anaanupucii| vR. tadevamatra kramopanyAse pUrvAnupUrvI vyatyeyana pazcAnupUrvI, anAnupUrvI tvamISAmasaMkhyeyAnAM padAnAM parasparAbhyAse ye'saMkhyeyA bhaGgA bhavanti bhaGgakadvayonA tatsvarUyA dRSTavyeti / / mU.(125 vartate) uDDaloakhettAnupubbI tivihA pannattA, taMjahA-puvvAnupubbI pacchAnupubbI anaanupuvii| se kiM taM puvvAnupuccI?, 2 sohamme IsAne saNaMkumAre mAhide baMbhaloe laMtae mahAsukke sahassAre ANae pANae AraNe accue gevejjavimANe anuttaravimANe IsipabbhArA, se taM punvAnupuvvI / se kiM taM pacchAnupubbI?, 2 IsipabbhArA jAva sohamme, se taM pcchaanupuvii| se kiM taM anAnupuvvI?, 2 eAe ceva egAiAe eguttariAe pannarasagacchagayAe seDhIe annamanabhAso durUvUNo, se taM anaanupuvii| __ ahavA uvanihiA khettAnupucI tivihA pannattA, taMjahA-puvvAnupuvI pacchAnupucI anAnupuvvI, se kiMtaM puvvAnupuvI?, 2 egapaesogADhe dupaesogADhe dasapaesogADhe saMkhijjapaesogADhe jAva asaMkhijjapaesogADhe, se taM puvvaanupubbii| se kiM taM pacchAnupuvI ?, 2 asaMkhijjapaesogADhe saMkhijjapaesogADhe jAva egapaesogADhe, se taM pcchaanupuvii| se kiM taM anAnupuvI ?, 2 eAe ceva egAiAe eguttariAe asaMkhijjagacchagayAe seDhIe annamanabhAso durUvUNo, se taM anaanupuvii| se taM uvanihiA khettaanupuvii| se taM khetaanupuccii| For Dr Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 125 vR. UrdhvalokakSetrAnupUrvyA 'sohamme 'tyAdi, sakalavimAnapradhAnasaudharmAvataMsakAbhidhAnavimAnavizeSopalazcitatvAt saudharmaH, evaM sakalavimAnapradhAnezAnAvataMsakavimAnavizeSopalakSita IzAnaH, evaM tattadvimAnAvataMsakaprAdhAnyena tattannAma vAcyaM, yAvat sakalavimAnapradhAnAcyutAvataMsakAbhidhAnAvimAnavizepopalakSito'cyutaH, lokapuruSasya grIvAvibhAge bhavAni vimAnAni graiveyakAni, naipAmanyAnyuttarANi vimAnAni santItyanuttaravimAnAni, ISadbhArAkrAntapurupavannatA anteSvitIpatprAgbhAreti, atra prajJApakapratyAsatterAdau saudharmasyopanyAsaH, tato vyavahitAdirUpatvAt krameNezAnAdInAmiti pUrvAnupUrvItvaM, zeSabhAvanA tu pUrvoktAnusArataH kartavyeti kSetrAnupUrvI samAptA / -uktA kSetrAnupUrvI, sAmprataM prAguddiSTAmeva kramaprAptAM kAlAnupUrvI vyAcikhyAsurAhamU. (126 ) se kiM taM kAlAnu0 ?, 2 duvihA pannattA, taMjahA- uvanihiA ya anovanihiA ya / mU. ( 127 ) tattha NaM jA sA uvanihiA sA ThappA, tattha naM jA sA anovanihiA sA duvihA pannattA, taMjahA- negamavavavahArANaM saMgahassa ya / 327 mU. ( 128 ) se kiM te negamavavahArANaM anovanihiA kAlAnu0 ?, 2 paMcavihA patrattA, taMjahA- advapayaparUvaNayA bhaMgasamukkittaNayA bhaMgovadaMsaNayA samoAre anugame / mU. (129 ) se kiM te negamavavahArANaM aTThapayarUvaNayA ?, 2 tisamayadviIe Anu0 jAva dasasamayaIie Anu0 saMkhijjasamayadviIe Anu0 asaMkhijjasamayadviIe Anu0 egasamayadviIe anAnu0 dusamayadviIe avattavvae tisamayaTThaIAo AnupuvvIo egasamayaTTiIAo anAnu0 dusamayahiIAo avattavvagAI, se taM negamavavahArANaM atttthpypruuvnnyaa| eAe NaM negamavavahArANaM aTThapayaparUvaNayAe kiM paoaNaM ?, eAe naM negamavavahArANaM advapayaparUvaNayAe negamavavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA kajjai / mU. ( 130) se kiM taM negamavavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA ?, 3 atthi anu0 atthi anAnu0 atthi avatavvae, evaM davvAnupuvvIgameNaM kAlAnupuvIevi te ceva chavvIsaM bhaMgA bhANiavvA jAva se taM negamavavahArANaM bhNgsmukkittnnyaa| eAe naM negamavavahArANaM bhaMgasamukkittaNayAe kiM paoaNaM ?, eAe naM negamavavahArANaM bhaMgasamukkittaNayAe negamavavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA kajjaI mU. (131 ) se kiM taM negamavavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA ?, 2 tisamayaDiIe Anu0 egasamaryAdiIe anAnu0 dusamaryAdvaIe avattavvae, tisamayaTThaIA anAnupuvIo egasamayadviIA anAnupuvIo dusamayaTThaIA avattavvagAI, ahavA tisamayadviIe a egasamayaDiIe aAnu0 anAnu0 a, evaM tahA ceva davvAnu0 gameNaM chavvIsaM bhaMgA bhaNiavvA, jAva se taM negamavavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA / mU. ( 132 ) se kiM taM samoAre ? 2 negamavavahArANaM anu0davvAI kahiM samoaraMti ? kiM anu0davvehiM samoaraMti ? anAnu0 davvehiM ?, evaM tinnivi saTTANe samoaraMti iti bhANiavvaM / se taM samoAre / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM mU.(133) se kiM taM anugame?, 2 navavihe pannatte, taMjahAmU.(134) saMtapayaparUvaNayA jAva appAbaha cev|| mU.(135) negamavavahArANaM AnupuvvIdavvAI kiM atthi natthi?, niyamA tinnivi atthi| negamavavahArANaM Anu0davvAiM kiM saMkhejjAiM asaMkhejjAi anaMtAI?, tinnivi no saMkhijjAi asaMkhejjAiM no anNtaaii| vR.atrAkSaragamanikA yathA dravyANupUrtyAM tathA kartavyA yAvat 'tisamayaTTiIe AnupuvvI' - tyAdi, trayaH samayAH sthitiryasya paramANudvayaNukatryaNukAdyanantANukaskandhaparyantasya dravyavizeSasya sa trisamayasthitivyavizeSa AnupUrvIti, Aha-nanu yadi dravyavizeSa evAtrApyAnupUrvI kathaM tarhi tasya kAlAnupUrvIttraM?, naitadevam, abhiprAyAparijJAnAd, yataH samayatrayalakSaNakAlaparyAyaviziSTameva dravyaM gRhItaM, tatazca paryAyaparyAyiNoH kathaJcidabhedAt kAlaparyAyasya ceha prAdhAnyena vivakSitatvAvyasyApi viziSTasya kAlAnupUrvItvaM na duSyati, mukhyaM samayatrayasyaivAtrAnupUrvItvaM, kintu tadviziSTadravyasyApi tadabhedopacArAttaduktaM iti bhAvaH, evaM catuHsamayasthityAdiSvapi vAcyaM, yAvaddaza samayAH sthitiryasya paramANavAdidravyasaGgAtasya sa tathA, saMkhyeyAH samayA: sthitiryasya paramANvAdeH sa tathA, asaMkhyeyA: samayAH sthitiryasya paramANvAdeH sa tathA, anantAstu samayA dravyasya sthitireva na bhavati, svAbhAvyAd, ityuktameveti, zeSA bahuvacananirdezAdibhAvanA pUrvavadeva, ekasamasthitika paramANvAdyanantANukaskandhaparyantaM dravyamanAnupUrvI, dvisamayasthitikaM taM tadevAvaktavyakamiti, zeSaM pUrvoktAnusAreNa sarvaM bhAvanIyaM, yAvad dravyapramANadvAre 'no saMkheJjAI asaMkheJjAiM no anaMtAI' iti, asya bhAvanA iha tryAdisamayasthitikAni paramANvAdidravyANi loke yadyapi pratyekamanantAni prApyante tathA'pi samayatrayalakSaNAyAH sthiterekasvarUpatvAt kAlasya ceha prAdhAnyena dravyAbahutvasya guNIbhUtatvAt trisamayasthitikaranantairapyekamevAnupUrvIdravyam, evaM catuHsamayalakSaNAyAH sthiterekatvAdanantairapi catuHsamayasthitikadravyairekamevAnupUrvIdravyam, evaM samayavRddhyA tAvaneyaM yAvadasaMkhyeyasamayalakSaNAyAH sthiterekatvAdanantairapyasaMkhyeyasamayasthitakairdravyairekamevAnupUrvIdravyamiti, evamasaMkhyeyAnyevAtrAnupUrvIdravyANi bhavanti, evamanAnupUrvyaktavyakaTravyANyapi pratyekamasaMkhyeyAni vAcyAni, atrAha-nanvekasamayasthitikadravyAsyAnAnupUrvItvaM dvisamayasthitikasya tvavaktakatvamuktaM tatra yadyapyekadvisamayasthitini paramANvAdidravyANi loke pratyekamanantAnI labhyante tathA'pyanantaroktatvAduktayuktyaiva samayalakSaNAyA dvisamayalakSaNAyAzca sthiterekaikarUpatvAd, dravyabAhulyasya ca guNIbhUtatvAdekamevAnAnupUrvIdravyameka meva cAvaktavyakadravyaM vaktuM yujyate, na tu pratyekamasaMkhyeyatvam, atha dravyabhedena bhedo'GgIkriyate tarhi pratyekamAnantyaprasaktiH, ekasamayasthitInAM dvisamayasthitInAMca dravyANAM pratyekamanantAnAM loke sadbhAvAditi, satyametat, kintvekasamayasthitikamapi yadavagAhabhedena vartate tadiha bhinnaM vivakSyate, evaM dvisamayasthitikamapyavagAhabhedena bhinnaM cintyate, loke cAsaMkhyeyA avagAhabhedAH santi, pratyavagAhaM caikadvisamayasthitikAnekadravyasambhavAdanAnupUrvyavaktavyakadravyANAmAdhArakSetrabhedAt pratyekamasaMkhyeyatvaM na vihanyate iti, anayA Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 135 dizA'tigahanamidaM sUkSmadhiyA paryAlocanIyamiti / kSetradvAre mU. ( 135 vartate ) negamavavahArANaM anu0davvAI logassa kiM saMkhejjaibhAge hojjA ? asaMkhijjaibhAge hojjA ? saMkhejjesu bhAgesu vA hojjA ? asaMkhejjesu bhAgosu vA hojjA ? savvaloe vA hojjA ?, egaM davvaM paDucca saMkhejjaibhAge vA hojjA asaMkhejjaibhAge vA hojjA saMkhejjasu vA bhAgesu hojjA asaMkhejjasu vA bhAgesu hojjA desUne vA loe hojjA, nAnAdavvAiM paDucca niyamA savvaloe hojjA, evaM anAnupuvvIdavvaM, AesaMtareNa vA savvapucchAsu hojjA, evaM avattavvagadavvANivi jahA khettaanupuviie| phusaNA kAlAnupuvvIevi tahA ceva bhANi avvA / vR. 'egaM davvaM paDucca logassAsaMkhejjaibhAge hoJjA, jAva desUNe vA loge hoJja' tti, iha tryAdisamayasthitikadravyasya tattadavagAhasambhavata: saMkhyeyAdibhAgavartitvaM bhAvanIyaM, yadA tryAdisamayasthitikaH sUkSmapariNAmaH skandho dezone loke'vagAhate tadaikasyAnupUrvIdravyasya dezonalokavartitvaM bhAvanIyaM, anye tu 'padesUne vA loge hoJja' tti pAThaM manyante, tatrApyayamevArthaH, pradezasyApi vivakSayA dezatvAditi, sampUrNe'pi loke kasmAdidaM na prApyata iti ced, ucyate, sarvalokavyApI acittamahAskandha eva prApyate, saca tadvyApitayA ekameva samayamavatiSThate, tata UrdhvamupasaMhArasyoktatvAt, na caikasamayasthitikamAnupUrvIdravyaM bhavitumarhati tryAdisamayasthitikatvena tasyoktatvAt, tasmAtryAdisamayasthitikamanyad dravyaM niyamAdekenApi pradezenona eva loke'vagAhata iti pratipattavyam / atrAha - nanvacittamahAskandho'pyekasamayasthitiko na bhavati, daNDAdyavasthAsayamagaNanena tasyApyaSTasamayasthitikatvAd, evaM ca sati tasyApyAnupUrvItyAt sampUrNalokavyApitvaM yujyate'ta vaktumiti, naitadevam, avasthAbhedena vastubhedesyeha vivakSitatvAt, bhinnAzca parasparaM daNDakapATAdyavasthAH, tatastadbhedena vastuno'pi bhedAd anyadeva daNDakapATAdyavasthAdravyebhyaH sakalalokavyApyacittamahAskandhavyaM taccaikasamayasthitikamiti na tasyAnupUrvI tvam, etaccAnantarameva punarvakSyata ityalaM vistareNa / athavA yathA kSetrAnupUrvyaM tathA'trApi sarvalokavyApino'pyattimahAskandhasya vivakSAmAtrAmAzritya ekasminnabhaH pradeze'prAdhAnyaddezonalokavartitvaM vAcyam, ekasamayasthitikasyAnApUrvIdravyasya dvisamayasthitikAvaktavyakasya ca tatra pradeze prAdhAnya zrayaNAditi bhAvaH, evamanyadapi AgamAvirodhato vaktavyamiti / 'nAnAdavvAiM paDucca niyamA savvaloe hoJja'tti, tryAdisamayasthitikadravyANAM sarvaloke'pi bhAvAditi bhAvanIyam / anAnupUrvIdravyacintAyAM yathA kSetrAnupUrvyaM tathA atrApyekadravyaM lokasyAsaMkhyeyabhAga eva vartate, kathamidam 1, ucyate, yatkAlata eka samayasthitikaM tatkSetrato'pyekapradezAvagADhamevehAnAnupUrvItvena vivakSyate tacca lokAsaMkhyeyabhAga eva bhavati, 'AesaMtareNa vA savvapucchAsu hoJja' tti, asya bhAvanA-ihAcittamahAskandhasya daNDAdyavasthAH parasparaMbhinnAH, AkArAdibhedAt, dvitricatuH pradezakAdiskandhavat, tatazca tA ekaikasamayavRttitvAt pRthaganAnupUrvIdavyANi teSu ca madhye kimapi kiyatyapi kSetre vartata ityanayA vivakSayA kilaikamanAnupUrvIdravyaM matAntareNa saMkhyeyabhAgAdikAsu paJcasvapi pRcchAsu labhyate, etacca sUtreSu prAyo na dRzyate, TIkAcUyastvevaM 329 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM vyAkhyAtamupalabhyata iti / nAnAdravyANi tu sarvasminnapi loke bhavanti, ekasamayasthiti- . kadravyANAM sarvatra bhaavaaditi| avaktavyakadravyacintAyAM kSetrAnupUAmivaikadravyaM lokasyAsaMkhyeyabhAga eva vartate, katha miti?. ucyate, yatkAlato dvisamayasthitikaM tat kSetrato dvipradezAvagADhamevehAvaktavyakatvena gRhyate, tacca lokAsaMkhyeyabhAga eva syAd, athavA dvisamayasthitikaM dravyaM svabhAvAdeva lokasyAsaMkhyeyabhAga evAvagAhate, na parataH, AdezAntareNa vA 'mahAkhudhavaJjamannadavvesu AillacaupucchAsu hoJja'tti, asya hRdayaM-matAntareNa kila dvisamayasthitikamapi dravyaM kiJcillokasya saMkhyeyabhAge'vagAhate kiJcittvasaMkhyeye anyattu saMkhyeyeSu tadbhAgeSvavagAhate aparaM tvasaMkhyeyepviti, mahAskandhaM varjayitvA zeSadravyANyAzritya yathoktasvarUpAsvAdyAsu catasRSu pRcchAsvekamavaktavyakadravyaM labhyate, mahAskandhasya tvaSTasamayasthititvenoktatvAna dvisamayasthitikatvasambhava iti tadvarjanam, ata eva sarvalokavyAptilakSaNAyAH paJcamapRcchAyA atrAsambhavaH, mahAskandhasyaiva sarvalokavyApakatvAt, tasya cAvaktavyakatvAyogAditi / etadapi sUtraM vAcanAntare kacideva dRzyate / nAnAdravyANi tu sarvaloke bhavanti, dvisamayasthitInAM sarvatra bhaavaaditi| gataM kSetradvAraM, sparzanAdvAramapyevameva bhAvanIyaM / kAladvAre mU.(135 vartate) negamavavahArANaM AnupuvvIdavvAiM kAlao kevacciraM hoMti ?, egaM davvaM paDucca jahantreNaM tini samayA ukoseNaM asaMkhejja kAlaM, nAnAdabvAiM paDucca sabbaddhA, negamavavahArANaM anAnupuvvIdavvAiM kAlao kevacciraM hoi?, egaM davvaM paDucca ajahanamanukkoseNaM ekkaM samayaM nAnAdavvAI paDucca savvaddhA, avatavvagadavvANaM pucchA, egaMdavvaM paDucca ajahannamaNakoseNaM (eka)do samayA nAnAdabvAI paDucca svvddhaa| vR. 'egaM davvaM paDucca jahanneNaM tinni samaya'tti, jaghanyato'pi trisamayasthitikasyaivAnupUrvItvenoktatvAditi bhAvaH / 'ukkoseNaM asaMkhenaM kAlaM'ti asaMkhyeyakAlAt parata ekena pariNAmena dravyAsthAnasyaivAbhAvAditi hRdym| nAnAdravyANi tu sarvakAlaM bhavanti, pratipradeza lokasya sarvadA tairshuunytvaaditi| anAnupUrvyavaktavyakacintAyAm-'ajahannamanukkoseNaM ti jaghanyotkRSTacintAmRtsRjyetyarthaH, na hi ekasamayasthitikasyaivAnAnupUrvItve dvisamayasthitikasyaiva cAvaktavyakatve'bhyupagamyamAne jaghanyato(nyo)tkRSTacintA sambhavatIti bhAvaH, nAnAdravyANi tUbhayatrApi sarvakAlaM bhavanti, pratipradezaM tairapi sarvadA loksyaashuunytvaaditi|| antaradvAre_mU. ( 135 vartate) negamavavahArANaM AnupuccIdavANamaMtaraM kAlao kevacciraM hoi ?, egaM davvaM paDucca jahanneNaM egaM samayaM ukkoseNaM do samayA nAnAdavvAiM paDucca natthi aNtrN| negamavavahArANaM anAnupuvvIdavvANamaMtaraM kAlao kevacciraM hoi?, egaMdavyaM paDucca jahannenaM do samayA ukkoseNaM asaMkhejja kAlaM, nAnAdavvAI, paDucca natthi aMtaraM / negamavavahArANaM avattavyagadavvANaM pucchA, egaM davvaM paDucca jahannenaM ega samayaM ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM, nAnAdabvAiM paDucca natthi aNtrN| bhAgabhAvaappAbahuMceva jahA khettAnupuvvIe tahA bhANiavvAI, Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 135 jAva se taM anugame / setaM negamavavahArANaM anovanihiA kAlAnupuvvI / vR. 'egaM davvaM paDucca jahatreNaM ekkaM samayaM 'ti atra bhAvanA - iha tryAdisamayasthitikaM vivakSita kiJcidekamAnupUrvIdravyaM taM pariNAmaM parityajya yadA pariNAmAntareNa samayamekaM sthitvA punastenaiva pariNAmena tryAdisamayasthitikaM jAyate tadA jaghanyatathA samayo'ntare labhyate, 'ukkoseNaM do samaya'tti, tadeva yadA pariNAmAntareNa dvau samayau sthitvA punastameva tryAdisamayasthitiyuktaM prAktanaM pariNAmamAsAdayati tadA dvau samayAvutkRSTo'ntare bhavataH, yadi punaH pariNAmAntareNa kSetrAdibhedataH samayadvayAtparato'pi tiSThettadA tatrApyAnupUrvItvamanubhaveta, tato'ntarameva na syAditi bhAvaH / 331 nAnAdravyANAM taM nAstyantaraM, sarvadA lokasya tadazUnyatvAditi / anAnupUrvIcintAyAM evaM davvaM paDucca jahaneNaM do samaya 'tti, ekasamayasthitikaM dravyaM yadA pariNAmAntareNa samayadvayamanubhUya punastamevaikasamayasthitikaM pariNAmamAsAdayati tadA sabhayadvayaM jaghanyo'ntarakAlaH, yadi tu pariNAmAntareNApyekameva samayaM tiSThat tadA antarameva na syAt, tatrApyanAnupUrvItvAd, athasamayadrayAt paratastiSThettadA jaghanyatvaM na syAditi bhAvaH / 'ukkoseNaM asaMkheJjaM kAlaM 'tti, tadeva yadA pariNAmAntareNAsaMkhyeyakAlamanubhUya punarekasamayasthitikaM pariNAmamanubhavati tadotkRSTato 'saMkhyeyo'ntarakAlaH prApyate / Aha- nanu yadi ca anyAnyadravyakSetrasambandhe tasyAnanto'pi kAlo'ntare labhyate kimityasaMkhyeya evoktaH ?, satyaM, kintaM kAlAnupUrvI prakramAt kAlasyaiveha prAdhAnyaM kartavyaM, yadi tvanyAnyadravyakSetrasambandho'ntarakAlabAhulyaM kriyate tadA tad dvAreNaivAntarakAlasya bahutvakaraNAttayordvayoreva prAdhAnyamAzritaM syAnna kAlasya, tasmAdekasminneva pariNAmAntare yAvAn kazcidutkRSTaH kAlo labhyate sa evAntare cintyate, sa cAsaMkhyeya eva, tataH paramekena pariNAmena vastuno'vasthAnasyaiva niSiddhatvAdityevaM bhagavata: sUtrasya vivakSAvaicitryAt sarvaM pUrvamuttaratra cAgamAvirodhena bhAvanIyamiti / nAnAdravyANaM tu nAstyantaraM pratipradezaM loke sarvadA tallAbhAditi / avaktavya-kadravyacintAyAM 'jahaNaNeNaM evaM samayaM 'ti dvisamayasthitikaM kiJcidavaktavyakadravyaM pariNAmAntareNa samayamekaM sthitvA yadA pUrvAnubhUtameva dvisamayasthitikapariNAmamAsAdayati tadA samayo jaghanyAntarakAla: / 'ukkoseNaM asaMkheJjaM kAlaM 'ti, tadeva yadA pariNAmAntareNAsaMkhyeyaM kAlaM sthitvA punastameva pUrvAnubhUtaM pariNAmamAsAdayati tadA'saMkhyAta utkRSTo'ntarakAlo bhavati, AkSepaparihArAvatrApyanAnupUrvIvat dRSTavyAviti / nAnAdravyAntaraM tu nAsti, sarvadA loke tadbhAvAditi / uktamantaradvAraM, bhAgadvAre tu yathA dravyakSetrAnupUrvyAstathaivAnupUrvIdravyANizeSadravyebhyo'saGkhyeyairbhAgairadhikAni vyAkhyeyAni zeSadravyANi tvAnupUrvIdravyANAmasaGkhyeyabhAga eva vartanta iti, bhAvanA tvitthaM kartavyA - ihAnAnupUrvyAmekasamayasthitilakSaNamekameva sthAnaM labhyate, avaktavyakeSvapi dvisamayasthitilakSaNamekameva tallabhyate, AnupUrvyaM tu trisamayacatuHsamayapaJcasamayasthitvAdInyekottaravRddhayA'saGkhyeyasamayasthityantAnyasaGkhyeyAni sthAnAni labhyanta ityAnupUrvIdravyANAmasaGkhyaguNatvam, itarayostu tadasaMkhyeya bhAgavartitvamiti / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 bhAvadvAre sAdipAriNAmikabhAvavartitvaM trayANAmapi pUrvavadbhAvanIyam / alpabahutvadvAre sarvastokAnyavaktavyakadravyANi dvisamayasthitikadravyANAM svabhAvata eva stokatvAt, anAnupUrvIdravyANi tu tebhyo vizeSAdhikAni, ekasamayasthitidravyANAM nisargata eva pUrvebhyo vizeSAdhikatvAd, AnupUrvIdravyANAM tu pUrvebhyo'saMkhyAtaguNatvaM bhAgadvAre bhAvitameva zeSaM taM kSetrAnupUrvyAdyuktAnusArataH sarva vAcyamiti / ata eva keSucidvAcanAntareSu bhAgAdidvAratrayaM kSetrAnupUrvyatidezenaiva nirdiSTaM dRzyate, na tu vizeSato likhitamiti / 'se ta' mityAdi nigamanam / uktA naigamavyavahAranayamatenAnaupanidhikI kAlAnupUrvI, atha saMgrahanayamatena tAmeva vyAcikhyAsurAha anuyogadvAra - cUlikAsUtraM mU. ( 136 ) se kiM taM saMgahassa anovanihiA kAlAnupuvvI ?, 2 paMcavihA pannattA, taMjahA- advapayaparUvaNayA bhaMgasamukkittaNayA bhaMgovadaMsaNayA samoAre anugame / mU. (137 ) se kiM taM saMgahassa aTThapayaparUvaNayA ?, 2 eAI paMcavi dArAI jahA khetAnupuvIe saMgahassa tahA kAlANu0 evi bhANiavvANi, navaraM ThiiabhilAvo, jAva se taM anugame / se ta saMgahassa anovanihiA kAlAnu0 / vR. yathA kSetrAnupUrvyAmiyaM saMgrahamatena prAgnirdiSTA tathA'trApi vAcyA, navaraM 'tisamayaiiA AnuputrI jAva asaMkheJjasamayaThiiA AnupuvvI 'tyAdi abhilApaH kAryaH, zeSaM tu tathaiveti / uktA saMgrahamatenApyanaupanidhiko kAlAnupUrvI, tathA ca sati avasitastadvicAraH, idAnIM prAguddiSTamevopanidhika tAM nirdidikSurAha mU. (138 ) se kiM taM uvanihiA kAlAnupuvvI ?, 2 tivihA pannattA, taM jahApuvvAnu0 pacchAnu0 anAnu0 / se kiM taM puvvAnu0 ?, 2 samae AvaliA ANa pANU thove lave muhutte ahorate pakkhe mAse uU ayane saMvacchare juge vAsasae vAsasahasse vAsasayasahasse puvvaMge puvve tuDiaMge tuDie aDaDaMge aDaDe avavaMge avave huhuaMge huhue uppalaMge uppale paumaMge paume nalinaMge naline atthaniUraMge atthaniUre auaMge aue nauaMge nauea pauaMge paue cUliaMge cUliA sIsapaheliaMge sIsapaheliA paliovame sAgArovame osappiNI ussappiNI poggalapariaTTe atItaddhA anAgataddhA savvaddhA, se taM puvvAnu0 se kiM taM pacchAnu0, 2 savvaddhA anAgataddhA jAva samae, se taM pacchAnu0 / se kiM taM anAnu0 1, 2 eAe ceva egAiAe eguttariAe anaMtagacchaNayAe seDhIe antramantrabbhAso, dUrUvUNo, se taM anAnupuvvI / ahavA uvanihiA kAlAnupuvvI tivihA pattA, taMjahA- puvvAnupuvvI pacchAnupuvvI anaanupuccii| se kiM taM puvvAnupuvvI ? 2 egasamayaThiie dusamayaThaie tisamayaThaie jAva dasasamayaThiie saMkhijjasamayaThiie, asaMkhisamayaThiie, se taM puvvAnupuvvI / se kiM taM pacchAnupuvI ? 2 asaMkhijjasamayaThaie jAva egasamayaThiie, se taM pcchaanupuvvii| se kiM taM anAnuputhvI ?, 2 eAe ceva egAiAe eguttariAe asaMkhijjagacchgayAe seDhIe atramannabhAso dUruSUNo, se taM anAnupuvI / setaM uvanihi kAlAnupuvvI se kAlAnupuvvI / vR. ekaH samayaH sthitiryasya dravyavizeSasya sa tathA, evaM yAvadasaMkhyeyAH samayAH sthitiryasya Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 138 333 sa tatheti pUrvAnupUrvI, zeSabhAvanA tvatra pUrvoktAnusAreNa sukaraiva / atha kAlavicArarasya prastutatvAtsamayAdezca kAlatvena prasiddhatvAd anupaGgato vineyAnAM samayAdikAlaparijJAnadarzanAcca tadvipayatvenaiva prakArAntareNa tAmAha-- ' ahave' tyAdi, tatra samayo- vakSyamANasvarUpaH sarvasUkSmaH kAlAMzaH, sa ca sarvapramANAnAM prabhavatvAt, prathamaM nirdiSTa: 2, tairasaMkhyeye niSpannA AvalikA 2, saMkhyeyA AvalikAH 'ANa'tti ANa: eka uccchAsa ityarthaH 3, tA eva saMkhyeyA ni:zvAsaH, ayaM ca sUtre 'nukto'pi dRSTavyaH, sthAnAntaraprasiddhatvAditi 4, dvayorapi kAlaH, 'pANu'tti eka: prANurityartha: 5, saptabhi: prANubhiH stoka: 6, saptabhi: stokairlavaH 7, saptasaptatyA lavAnAM muhUrta: 8, triMzatA muhUrterahArAtraM 9, paJcadazabhiH pakSaH 10, tAbhyAM dvAbhyAM mAsa: 11, mAsadvayena Rtu: 12, RtutrayamAnamayanam 13, ayanadvayena saMvatsaraH 14, paJcabhistairyugaM 15. viMzatvA yugairvarpazataM 16, tairdazabhirvarSasahasraM 17, teSAM zatena varSazatasahasra, lakSamityarthaH 18, caturazItyA ca lakSaiH pUrvAGgaM bhavati 19 tadapi caturazItyA lakSairguNitaM pUrvaM bhavati 20, saptatikoTilakSANi SaTpaJcAzacca koTisahasrANi varSANAm, uktaM ca tacca "puvvassa u parimANaM sayarI khalaM huMti koDilakkhAu / chappannaM ca sahassA boddhavvA vAsakoDINaM // " sthApanA 70560000000000, idamapi caturazItvA lakSairguNitaM truTitrAGgaM bhavati 21, etadapi caturazItvA lakSairguNitaM truTitaM bhavati 22, tadapi caturazItvA lakSairguNaitamaTaTAGga 23, etadapi tenaiva guNakAreNa guNitamaTaTam 24, evaM sarvatra pUrva: pUrvo rAzizcaturazItilakSasvarUpeNa guNakAreNa guNita uttarottararAzirUpatAM pratipadyata iti pratipattavyaM, tatazca avAvaGgaM 25, avavaM 26, huhukAGga 27, huhukaM 28, utpalAGga 29, utpalaM 30, padmAGgaM 31, padmaM 32, nalinAGga 33, nalinaM 34, arthanipUrA 35, arthanipUra 36, ayutAGgaM 37, ayutaM 38, nayutAGgaM 39, nayutaM 40 prayutAGgaM 41, prayutaM 42, cUlivAGga 43, cUlikA 44, zIrSa prahelikA 45, evamete rAzayazcaturazItilakSasvarUpeNa guNakAreNa yathottaraM vRddhA dRSTavyAstAvad yAvadidameva zIrSaprahelikAGgaM caturazItvA lakSairguNitaM zIrSaprahelikA bhavati 46, asyAH svarUpamaGkato'pi dRrzyate 758263253073010241157973569975696406218966848080183296 agre ca catvAriMzaM zUnyazataM 140, tadevaM zIrSaprahelikAyAM sarvANyamUni caturNavatyadhikazatasaGkhyAnyaGkasthAnAni bhavanti, anena caitAvatA kAlamAnena keSAJcid ratnaprabhAnArakANAM bhavanapativyantarasurANAM suSamaduSSamArakasambha-vinAM naratirazcAM ca yathAsambhavamAyUMSi mIyante, etasmAcca parato'pi saMkhyeyaH kAlo'sti, kiMtvanatizayinAmasaMvyavahAryatvAt sarpapAdyupamayA'traiva vakSyamANatvAcca nehoktaH, kiM tarhi ?, upamAmAtrapratipAdyAni palyopamAdInyeva, tatra palyopamasAgaropame--atraiva vakSyamANasvarUpe, dazasAgaropamakoTAkoTimAnA tvavasarpiNI, tAvanmAnaivotsarpiNI, anantA utsarpiNyavasarpiNyaH pudgalaparAvartaH, anantAste atItAddhA, tAvanmAnaivAnAgatAddhA, atItAnAgatavartamAnakAlasvarUpA sarvAddhetyeSA pUrvAnupUrvI, zeSabhAvanA tu pUrvoktAnusArataH sukaraiva, yAvat kAlAnupUrvI samAptA // sAmprataM prAguddiSTamevotkIrtanAnupUrvI bibhaNiSurAha Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM mU. (139) se kiM taM uktittaNAnupuvI ?, 2 tivihA pannattA, taMjahA-puvAnupubbI pacchAnupubbI anAnupucI / se kiM taM puvvAnupuvI ?, 2 usameM ajie saMbhave abhinaMdane sumatI paumappahe supAse caMdappahe suvihi sItale sejjaMse vAsupujje vimale anaMte dhamme saMtI kuMthU are mallI munisuvvae namI arihanemI pAse vaddhamANe, se taM puvvAnupucI / se kiM taM pacchAnupubbI ?, 2 vaddhamANe jAva usabhe, se taM pcchaapucii| se kiM taM anAnupuccI ?, 2 eAe ceva egAiAe eguttariAe cauvIsagacchagayA yahIe atramannabhAso durUvUNo, setaM anaanupuvvii| se taM uktittnnaanupubbii| vR. utkIrtanaM-saMzabdanamabhidhAnoccAraNaM tasyAnupI anuparipATi: sA pUrvAnupUrvyAdibhedena trividhA, tatra Rpabha: prathamamutpannatvAt pUrvamutkIyaMte, tadanantaraMkrameNa ajitAdaya iti pUrvAnupUrvI, zeSabhAvanA tu pUrvavad, atrAha-nanu aupanidhikyA dravyAnupUrvyA asyAzca ko bhedaH?, ucyate, tatra dravyANAM vinyAsamAtrameva pUrvAnupUrvyAdibhAvena cintitam, atra tu teSAmeva tathaivotkIrtanaM kriyata ityetAvanmAtreNa bheda iti, bhavatvevaM, kintvAvazyakasya prastutatvAdutkItanamapi sAmAyikAdyadhyayanAnAmeva yuktaM, kimityaprakrAntAnAM RSabhAdInAM tadvihitamiti?, satyaM, kintu sarvavyApakaM prastutazAstramityAdAvevoktaM, taddarzanArthamRSabhAdisUtrAntaropAdAnaM, bhagavatAM ca tIrthapraNetRtvAt tatsmaraNasya samastazreyaH phalakalpapAdapatvAd yuktaM tannAmotkIrtanaM, tadvipayatvena coktamupalakSaNatvAdanyatrApi dRSTavyamiti, zeSa bhAvitArtha yAvat, 'seta'mityAdi nigamanam / idAnIM pUrvodRiSTAmeva gaNanAnupUrvImAha... mU.(140)se kiM taM gaNanAnupucI?, 2 tivihA patnattA, taMjahA-puvvAnupuccI pacchAnupuvI anaanpvvii| sekiMtaM puvvAnupabbI?, 2 ego dasa sayaM sahassaM dasa sahassAiMsayasahassaM dasa sayasahassAI koDI dasa koDIo koDIsayaM dasa koDisayAI, se taM puvvaanupubbii|se ki taM pacchAnupuvI?, 2 dasa koDisayAiM jAva ekko, se taM pcchaanupuvii| se kiMtaM anAnupubbI?, 2 eAe ceva egAiAe eguttariAe dasakoDisayagacchagayAe seDhIe annamanabbhAso durUvUNo, se taM anAnupubbI se taM gnnnaanupucii| vR.gaNanaM-parisaMkhyAnaM ekaM dve trINi catvAri ityAdi tasya AnupUrvI-paripATirgaNanAnupUrvI, atropalakSaNamAtramudAhartumAha-'ege'tyAdi sugamam, upalakSaNamAtraM cedamato'nye'pi sambhavinaH saMkhyAprakArA atra dRSTavyAH, utkIrtanAnupUyA~ nAmamAtrotkIrtanameva kRtam atra tvekAdisaMkhyAbhidhAnamiti bhedH| seta'mityAdi nigmnm|| atha prAguddiSTAmeva saMsthAnAnupUrvImAha mU.(141) se kiM taM saMgaNAnupuvvI?, 2tivihA pannattA, taMjahA-puvvAnupuvI pacchAgupubbI anaanupubbii| se kiM taM puvvAnupuvI?, 2 samacauraMse niggohamaMDale sAdI khujje vAmane huMDe, se taM putvAnupuvI / se kiM taM pacchAnupubbI ?, 2 huMDe jAva samacauraMse, se taM pacchAnupuvI / se kiMtaM anAnupubbI ?, 2 eAe ceva egAiAe eguttariAe chagacchagayAe seDhIe atramatrabhAso durUvUNo, se taM anAnupuvI / se taM sNtthaannaanupuvii| vR.AkRtivizeSAH saMsthAnAni tAnica jIvAjIvasambandhitvena dvidhA bhavanti, tatreha jIvasambandhIni tatrApi paJcendriyasambandhonI vaktumiSTAni, atastAnyAha- 'samacauraMse'tyAdi, tatra Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 141 335 samA: -zAstroktalakSaNAvisaMvAdinyazcaturdigvartinaH avayavarUpAzcatastro'strayo yatra tat samAsAntAtpratyaye samacaturasraM saMsthAnaM, tulyArohapariNAhaH, sampUrNalakSaNopepAGgopAGgAvayavaH svAMgulASTAdhikazatocchrayaH sarvasaMsthAnapradhAna: paJcendriyajIvazarIrAkAravizeSa ityarthaH 1, nAmerupari nyagrodhavanmaNDalama-- AdyasaMsthAnalakSaNayuktatvena viziSTAkAraM nyagrodhamaNDalaM, nyagrodhovaTavRkSaH, yathA cAyamupari vRttAkAratAdiguNopetatvena viziSTAkAro bhavatyadhastu na tathA, evametadapIti bhAvaH 2, saha AdinA- nAbheradhastanakAyalakSaNena vartata iti sAdi, nanu sarvamapi saMsthAnamAdinA sahaiva vartate tato nirarthakaM sAditvavizeSaNaM, satyaM, kiM tvata eva vizeSaNavaiphalyaprasaGgAdAdyasaMsthAnalakSaNayukta Adiriha gRhyate, tatastathAbhUtena AdinA saha yadvartate nAbhestUparitanakAye AdyasaMsthAnalakSarNAvakalaM tatsAdIti tAtparyam 3, yatra pANipAdazirogrIvaM samagralakSaNaparipUrNaM zeSaM tu hRdayodarapRSThalakSaNaM koSThaM lakSaNahInaM tat kubjaM 4, yatra tu hRdayodarapRSThaM sarvalakSaNopetaM zeSaM tu honalakSaNaM tadvAmanaM kubjaviparItamityartha: 5 yatra sarve'pyavayavAH prAyo lakSaNavisaMvAdina eva bhavanti tatsaMsthAnaM huNDamiti 6 / atra ca sarvapradhAnatvAt samacaturasrasya prathamatvaM, zeSANAM taM yathAkramaM hInatvAdvitIyAditvamiti pUrvAnupUrvItvaM, zeSabhAvanA pUrvavaditi / Aha-yadItthaM saMsthAnAnupUrvI procyate tarhi saMhananavarNarasasparzAdyanupUrvyo'pi vaktavyAH syuH, tathA ca satyAnupUrvINAmiyattaiva vizIryate, tato niSphala eva prAgupanyasto dazavidhatvasaMkhyAniyama iti, satyaM, kintu sarvAsAmapi tAsAM vaktumazakyatvAdupalakSaNamAtramevAyaM saMkhyAniyamaH, etadanusAreNAnyA apyetA anusartavyA iti tAvallakSayAmaH, sudhiyA tvanyathA'pi vAcyaM, gambhIrArthatvAt paramamunipraNItasUtravivakSAyAH, evamuttaratrApi vAcyamityalaM vistareNa / sAmAcAryAnupUrvI vivakSurAha mU. ( 142 ) se kiM taM sAmAyArIAnupuvvI ?, 2 tivihA patrattA, taMjahA- puvvAnupuvvI pacchAnupuvI anAnupuvI / se kiM taM puvvAnupuvvI ?, 2 vR. tatra samAcaraNaM samAcAra:- ziSTajanAcaritaH kriyAkalApastasya bhAva iti yaNpratyaye striyAmIkAre ca sAmAcArI, sA ca trividhA- oghaniyuktyabhihitArtharUpA ogha sAmAcArI 1, icchAmicchadyarthavipayA dazadhAsAmAcArI 2, nizIthakalpAdyabhihitaprAyazcittapadavibhAgaviSayA padavibhAgasAmAcArI 3, uktaM ca- "sAmAcArI tivihA Ahe dasahA paryAvibhAge 'tti, tatreha dazadhAsAmAcArImAzrityoktam mU. (143) icchAmicchAtahakkAro AvassiA ya nisIhiA / ApucchaNA ya paDipucchA chaMdanA ya nimaMtraNA / vR. 'icchAmicchAtahakkAro' ityAdi, atra kArazabdaH pratyekamabhisambadhyate, tatazcaiSaNamicchA-vivakSitakriyApravRttyabhyupagamastayA karaNamicchAkAraH, AjJAbalAbhiyogarahito vyApAra ityartha: 1, mithyA-asadetad yanmayA'' caritamityevaM karaNaM mithyAkAraH, akRtye kasmi~zcit kRte mithyA - vitathamidaM na punaryathA bhAgavadbhiruktaM tathaivetanmacceSTitamato duSkRtaM - durAcIrNam ityevamasatkriyAnIvRttyabhyupagamo mithyAkAra iti tAtparyam 2, Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAra-cUlikAsUtraM sUtravyAkhyAnAdau prastute gurubhiH kasmi~zcid vacasyudIrite sati yathA bhavantaH pratipAdayanti tathaivaitadityevaMkaraNaM tathAkAraH, avikalpagurvAjJAbhyupagama ityarthaH 3, avazyakartavyamAvazyakaM tatra bhavA AvazyakI-jJAnAdyAlambanenopAzrayAt bahiravazyaMgamane samupasthite avazyaM kartavyamidamato gacchAmyahamityevaM guruM prati nivedanA Avazyakamiti hRdayaM 4, niSedhe bhavAnaSedhikI upAzrayAdahiH kartavyavyApAreSvavasiteSu punastatreva pravizata: sAdhoH zeSasAdhUnAmuntrAsAdidoSaparijihIrSayA bahirvyApAraniSedhenopAzrayapravezasUcananSedhikIti paramArtha: 5, bhadanta ! karomIdamityevaM garoH pracchanamApracchanA 6, ekadA pRSTena guruNA nedaM kartavyamityevaM niSiddhasya vineyasya kiJcidvilambya tatazcedaM cedaM kAraNamastyato yadi pUjyA Adizanti tadA karomItyevaM guroH punaH pracchanaM pratipracchanA, athavA grAmado preSitasya gamanakAle punaH pracchanaM pratipracchanA 7, chanda chadi saMvaraNa' ityasyAne kArthatvAt, kuru mamAnugrahaM paribhukSvedamityevaM pUrvAnItAzanAdiparibhogaviSaye sAdhUnAmutsAhanA chandanA 8, idaM vastu labdhyA tato'haM tubhyaM dAsyAmItyevadyApyagRhItenAzanAdinA sAdhUnAmAmantraNaM nimantraNA, uktaM ca "puvvagahieNa chaMdana nimaMtaNA hoi'gahieNaM"ti 9, tvadIyo'hamityevaM zrutAdyarthamanyadIyasattAbhyupagama upasampaditi 10 / evaM ete dazaprakArAH kAle yathAsvaM prastAve vidhIyamAnA dazavidhA sAmAcArIti gAthArthaH / / mU. (144)uvasaMpayA ya kAle sAmAcArI bhave dasavihA u| se taM puvvaanupuvvii| se kiM taM pacchAnupucI?, 2 uvasaMpayA jAva icchAgAro, se taM pacchAnupucI / se kiMtaM anAnupubbI ?, 2 eAe ceva egAiAe eguttariAe dasagacchagayAe seDhIe annamananbhAso durUvUNo, se taM anAnupuvvI, se taM saamaayaariiaanupuvii| vR.iha dharmasyAparopatApamUlatvAdicchAkArasyAjJAbalAbhiyogalakSaNaparopatApavarjakatvAt prAdhAnyat prathamamupanyAsaH, aparopatApakenApi ca kathaJcit skhalane mithyAduSkRtaM dAtavyamiti tadanantaraM mithyAkArasya, etau ca guruvacanapratipattAveva jJAtuM zakyau, guruvacanaM ca tathAkAraNenaiva samyak pratipannaM bhavatIti tadanantaraM tathAkArasya, pratipannaguruvacanena copAzrayAdvahinirgacchatA gurupRcchApUrvakaM nirgantavyamiti tathAkArAnantaraM tatpRcchArUpAyA AvazyakyAH, bahirnigatena ca naiSedhikIpUrvakaM punaH praviSTavyamiti tadanantaraM naiSedhikyAH, upAzrayapraviSTena ca gurumApRcchaya sakalamanuSTheyamiti tadanantaramApracchanAyAH, ApRSTe ca niSiddhe punaH praSTavyamiti tadanantaraM pratipracchanAyAH, pratiprazne cAnujJAtenAzanAdyAnIya tatparibhogAya sAdhava utsAhanIyA iti tadanantaraM chandanAyAH, eSA ca gRhIta evAzanAdau syAd agRhIte tu nimantraNaiveti tadanantaraM nimantrANAyAH, iya ca sarvA'pi nimantraNAparyantA sAmAcArI gurUpasampadamanteNa na jJAyata iti tadanantaramupasampada upanyAsa iti pUrvAnupUrvotvasiddhiriti / zeSaM pUrvavaditi / atha bhAvAnupUrvImAha Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 945 337 mU. ( 145 ) se kiM taM bhAvAnupuvvI ?, 2 tivihA patrattA, taMjahA- puvvAnupuvvI pacchAnupuvvI anAnupuvvI / se kiM taM puvvAnupubvI ?, 2 udaie uvasamie khAie khaovasamie pAriNAmie saMnivAie, se taM puvvaanupuvii| se kiM taM pacchAnupuvI ?, 2 sannivAie jAva udaie, se taM pcchaanupuvii| se kiM taM anAnupuvI ?, 2 eAe ceva egAiAe eguttariAe chagacchgayAe seDhIe annamantrabbhAso duruvUNo, se taM anaanupuvii| se taM bhAvAnupuvvI, se taM AnupuvvI, AnupuvvItti padaM samattaM / vR. iha tena tena rUpeNa bhavanAni bhAvA: - vastupariNAmavizeSAH - audayikAdayaH, athavA tena tena rUpeNa bhavantIti bhAvAsta eva yadvA bhavanti taiH tebhyasteSu vA satsu prANinastena tena rUpeNeti bhAvA yathoktA eva teSAmAnupUrvI - paripATirbhAvAnupUrvI audayikAdInAM tu svarUpaM purastAnyakSeNa vakSyate, atra ca nArakAdigatiraudayiko bhAva iti vakSyate, tasyAM ca satyAM zeSabhAvAH sarve'pi yathAsambhavaM prAdurbhavantIti zeSabhAvAdhAratvena pradhAnatvAdaudayikasya prathamamupanyAsaH, tatazca zeSabhAvapaJcakasya madhye aupazamikasya stokaviSayatvAt stokatayA pratipAdayiSyata iti tadantaramaupazamikasya, tato bahuvipayatvAt kSAyikasya, tato bahutaraviSayatvAt kSAyopazamikasya, tato bahutamaviSayatvAt pAriNAmikasya, tato'pyeSAmeva bhAvAnAM dvikAsaMyogasamutthatvAt, sAnnipAtikasyopanyAsa iti pUrvAnupUrvIkramasiddhiriti / zeSaM pUrvoktAnusAreNa bhaavniiym| tadevamuktAH prAguddiSTA dazApyAnupUrvI bhedAH, tadbhaNane copakramaprathamabhedalakSaNA AnupUrvI samAptA / sAmpratamupakramasyaiva prAguddiSTaM dvitIya bhedaM vyAcikhyAsurAha mU. ( 146 ) se kiM taM nAme ?, nAme dasavihe pannatte, taMjahA- eganAme dunAme tinAme caDanAme paMcanAme chanAme sattanAme aTThanAme navanAme dasanAme / vR. iha jIvagatajJAnAdiparyA jIvagatarUpAdiparyAyAnusAreNa prativastu bhedena namatitadabhidhAyakatvena pravartata iti nAma, vastvabhidhAnamityarthaH, uktaM ca idaM ca dazaprakAraM, kathamityAha - 'eganAme' ityAdi, iha yena kenacitrAmnA ekenApi satA sarve'pi vivakSitapadArthA abhighAtuM zakyante tadekanAmocyate, yakAbhyAM tu nAmabhyAM dvAbhyAmapi sarvaM vivakSitaM vastujAtamabhidhAnadvAreNa saMgRhyate tad dvinAma, yaistu tribhirnAmabhi: sarve'pi vivakSitapadArthA abhidhAtuM zakyante tat trinAma, yaistu caturbhirnAmabhiH sarvaM vivakSitaM vastvabhidhIyate taccaturnAma, evamanayA dizA jJeyaM, yAvad yairdazabhirnAmabhiH sarvaM vivakSitaM vastu pratipAdyate tad dazanAmeti / tatra 'yathoddezaM nirdeza' ityekanAmodAharannAha pU. ( 147 ) mU. ( 148 ) 30/22 "jaM vatthuNo'bhihANaM paJjaya bheyAnusAri taM nAmaM / iaM jaM namaI paibheaM jAi jaM bhaNiaM // " se kiM taM eganAme ?, 2 nAmAni jAni kAnivi davvANa guNANa pajjavANaM ca tesiM Agamanihase nAmaMti parUviA sannA // Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM vR. 'nAmAni gAhA' vyAkhyA-'dravyANAM' jIvAjIvabhedAnAM 'guNAnAM' jJAnAdInAM rUpAdInAM ca tathA paryAyANAM' nArakatvAdInAmekaguNakRSNatvAdInAM ca nAmAni-abhidhAnAni yAni kAnicilloke rUDhAni, tadyathA-jIvo janturAtmA prANItyAdi, AkAzaM nabhastArApatho vyomAmbaramityAdi, tathA jJAnaM buddhirbodha ityAdi, tathA rUpaM raso gandha ityAdi, tathA nArakastiya'manuSya ityAdi, ekaguNakRSNo dviguNakRSNa ityAdi, teSA sarveSAmapyabhidhAnAnAmAgama eva nikapohemarajatakalpajIvAdipadArthasvarUpaparijJAnahetutvAt kaSapaTTakastasminnAmetyevaMrUpAa saMjJAAkhyA prarUpitA-vyavasthApitA, sarvANyapi jIvo janturityAdyabhidhAnAni nAmatvasAmAnyavyabhicArAdekena nAmazabdenocyanta iti bhAvaH, tadevamihaikenApyanena nAmazabdena sarvANyapi lokarUDhAbhidhAnAni vastUni pratipAdyanta ityetadekanAmocyate, ekaM sannAmaikanAmetikRtvA iti gaathaarthH| mU.(149) se taM egnaame| vR. 'se taM eganAme'tti nigmnm| mU.(150)se kiM taMdunAme?, 2 duvihe pannatte, taM jahA-egavakharie a anegakkharie a, se kiM taM egakkharie?, 2 anegavihe pannatte, taMjahA-hI: zrI: dhIH strI, se taM egkhrie| se kiMtaM anegakkharie?, 2 kanA vINA latA mAlA, se taM anegkkhrie| ___ ahavA dunAme duvihe pannatte, taMjahA-jIvanAme a ajIvanAme a, se kiM taM jIvanAme?, anegavihe patratte, taMjahA-devadatto jannadatto viNhudatto somadatto, se taM jIvanAme se kiM taM ajIvanAme?, 2 anegavihe pannatte, taMjahA-ghaDo paDo kaDo raho, se taM ajiivnaame| ... ahavA dunAme duvihe patrate, taMjahA-visesie a avisesieAavisesie dabve visesie jIvadabbe ajIvadavve a, avisesie jIvadavve visesie neraie tirikkhajoNie manusse deve, avisesie neraie visesie rayaNappahAe sakkarappahAe vAluappahAe paMkappahAe dhUmappahAe tamAe tamatamAe, avisesie rayaNappahApuDhaviNeraie visesie pajjattae aapajjattae / evaM jAva avisesie tamatamApuDhavINeraie visesie pajjattae a apajjatae / __ avisesie tirikkhajoNie visesie egidie beiMdie teiMdie cauridie paMcidie, avisesie egidie visesie puDhavikAie AukAie teukAie vAukAie vaNassaikAie, avisesie puDhavikAie visesie suhamapuDhavikAie a bAdarapuDhavikAie a, avisesie suhamapuDhavikAie visesie pajjattayasuhamapuDhavikAie aapajjattayasuhamapuDhavikAie a, avisesie abAdarapuDavikAie visesie pajjatayabAdarapuDhavikAie aapajjattayabAdarapuDhavikAie a, evaM AukAie teukAie vAukAie vaNassaikAie avisesiavisesiapajjattayaapajjattayabhedehi bhaanniavvaa| __ avisesie beiMdie visesie pajjattayabeiMdie a apajjattayabeiMdie a, evaM teiMdiacauridiAvi bhaanniavvaa| avisesie paMciMdiatikkhajoNie visesie jalayarapaMciMdiyatirikkhajoNie thalayarapaMciMdiatirikkhajoNie khyrpNciNdiatirikkhjonnie| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-150 339 avisesie jalayarapaMciMdiatirikkhajoNie visaMsie saMmucchimajalayarapaMciMdiyatirikkhajoNie agambhavakatiajalayarapaMciMdiyatirikkhajoNie a. avisesie samucchimajalayarapaMciMdiyatirikkhajoNie visesie a pajjattayasamucchimajalayarapaMciMdiyatirikkhajoNie a apajjattayasaMmucchimajalayarapaMciMdiyatirikkhajoNie avisesie gabbhavatiyajalayarapaMciMdiatirikkhajoNie visesie pajjattagabhavakaMtiajalayarapaMciMdiatirikkhajoNie a apajjattagambhavakaMtiajalayarapaMciMdiatirikkhajoNie a, avisesie thalayarapaMciMdiatirikkhajoNie visaMsie cauppayathalayarapaMciMdiatirikkhajoNie a parisappathalayarapaMciMdiatirikkhajoNie a, avisesie cauppayathalayarapaMciMdiatirikkhajoNie vise sie samucchicauppayathalayarapaMciMdiatirikkhajoNie a ganbhavatiacauppayathalayarapaMciMdiatirikkhajoNie a, avisesie saMmacchimacauppayathalayara0 visesie pajjattayasaMmucchicauppayathalayarapaMciMdiatirikkhajoNie aapajjattayasamucchicauppayathalayarapaMciMdiatirikkhajoNie a, avisesie gabbhakatiacauppayathalayarapaMciMdiatirikkhajoNie visesie pajjattayaganbhakatiacauppayathalayarapaMciMdiatirikkhajoNie aapajjattagabyakatiacauppayathalayarapaMciMdiatirikkhajoNie a, avisesie parisapyathalayara0 visesie uraparisappathalapaMciMdiatirikkhajoNie a bhuaparisappathalayarapaMciMdiatirikkhajoNie a, ete'visaMmucchimA pajjatagA apajjattagA ya gambhavakkaMtiAvi pajjattagA apajjatagA ya bhaanniabbaa| ___ avisesie khahayarapaMcidia0 visesie saMmucchimakhahayarapaMciMdiatirikkhajoNie a gabbhakkaM tiakhahayarapaMciMdiatirikkhajoNie a, avisesie saMmucchimakhahayarapaMciMdiatirikkhajoNie visesie pajjattayasaMmucchimakhahayarapaMciMdiatirikkhajoNie a apajjattasaMmucchimakhahayarapaMciMdiatirikkhajoNie, avisesie gambhakatiakhahayarapaMci0 visesie pajjattayagambhakaMtiakhahayarapaMciMdiatirikkhajoNie a apajjattayagabbhakkaMtiakhahayarapaMciMdiatirikkhajoNie y| ___ avisesie manusse visesie saMmucchimamanusse a gambhakatiamanusse ca, avisesie saMmucchimamanusse visesie pajjattasaMmucchimamanusse a apajjattasaMmucchimamanusse a, avisesie gabbhakatiamanusse visesie kammabhUmio ya akammabhUmio ya aMtaradIvao ya saMkhijjavAsAuya asaMkhijjavAsAuya pjjttaapjjtto| __ avisesie deve visesie bhavaNamAsI vANamaMtare joisie vemANie a, avisesie bhavaNamAsI visesie asurakumAre nAgaku0 suvaNNaku0 vijjaku0 aggiku0 dIvaku0 udadhiku0 disAku0 vAuku0 thaNikumAre savvesipI avisesiavisesiapajjattagaapajjatagabhedA bhaanniavvaa| __ avisesie vANamaMtare visesiepisAe bhUe jakkhe kkhase kinnarekiMpurise mahorage gaMdhava, etesipi avisesiavisesiapajjattayaapajjattagabhedA bhaanniavvaa| avisesie joisie visesie caMde sUre gahagane nakkhatte tArArUve, etesipi avisesiya Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM visesiyapajjattayaapajjattabheA bhaanniavvaa|| avisesie vemANie visesie kappovage a kappAtItage a, avisesie kappovage visasie sohammahe IsAnae saNaMkumArae mAhidie baMbhaloe laMtayae mahAsukkae sahassArae ANayae pANayae AraNae accuyae, etesipI avisesiavisesiaapajjatagapajjatagabhedA bhaanniavvaa| avisasie kappAtItae visesie gevejjae a anuttarovavAie a, avisesie gevejjae visesie heDima, majjhima, uvari, avisesie heDiMma0 visesie heDimaheDimagevejjae heTimamajjhimagevejjae, hiDimauvarimagevejjae, avisesie majjhimagevejjae visesie hiDimamajjhimagevijjae majjhimajhimagevejjae majjhimauvarimagevejjae, avisesie uvarimagevejjae visesie uvarimaheTThimagevenjae uvarimamajjhimagevejjae uvarimauvarimagevejjae a, etesipi savvesiM avisesiavisesiapajjatagApajjattagabhedA bhaanniavvaa| avisesie anuttarovavAie visesie vijayae vejayaMtae jayaMtae aparAjiae savvaDhisiddhae a, etesipi savvesi avisesiavisesiapajjattagApajjattagabhedA bhaanniavvaa| ___ avisesie ajIvadavve visesie dhammatthikAe adhammatthikAe AgAsasthikAe poggalathikAe addhAsamae a, avisesie poggalatthikAe visesie paramANupoggale dupaesie tipaesie jAva anaMtapasie a, se taMdunAme vR. yata evedaM dvinAmamata eva dvividhaM-dviprakAra, tadyathA-ekaM ca tadakSaraM ca 2 tena nirvRttamekAkSarikam, anekAni ca tAnyakSarANi ca 2 tainivRttamanekAkSarikaM cakArau samuccayArthI, tatraikAkSarike hI:-laJjA devatAvizeSo vA, zrI:-devatAvizeSaH, dhI:-buddhiH, strI-yoSiditi, anekAkSarike-kanyetvAdi, upalakSaNaM cedaM balAkApatAkAdInAM tryAdyakSaraniSpananAmnAmiti, tadevaM yadasti vastu tat sarvamekAkSareNa vA nAmnA'bhidhIyate'mekAkSareNa vA, ato'nena nAmadvayena vivakSitasya sarvasyApi vastujAtasyAbhidhAnAd dvinAmocyate, dvirUpaM sat sarvasya nAma dvinAma, dvayorvA nAmno: samAhAro dvinaammiti| etadeva prakArAntareNa-'ahavA dunAme' ityAdi, jIvasya nAma jIvanAma ajIvasya nAma ajIvanAma, atrApi yadasti tena jIvanAmnA'jIvanAmnA vA bhavitavyamiti jIvAjIvanAmabhyAM vivakSitasarvavastusaMgraho bhAvanIyaH, zeSaM sugamaM / punaretadevAnyathA prAha-'ahavAdanAme' ityAdi, dravyamityavizeSanAma jIve ajIve ca sarvatra sadbhAvAt, jIvadravyamajIvadravyamiti ca vizeSanAma, ekasya jIva evAnyasya tvajIva eva sadbhAvAditiH, tataH punaruttarApekSAyA jIvadravyamityavizeSanAma, nArakastiryaGityAdi tu vizeSanAma, punarapyuttarApekSayA nArakAdikamavizeSanAma ratnaprabhAyAM bhavo rAtraprabha ityAdi tu vizeSanAma, evaM pUrvaM pUrvamavizeSanAma uttarottaraM tu vizeSanAma sarvatra bhAvanIyaM, zeSaM sugama, navaraMsammUrcchanti tathAvidhakarmodayAd garbhamantareNaivotpadyanta iti sammUcchimAH, garbhe vyuttAntiH- utpattiryeSAM garbhavyutkrAntikAH, urasA bhujAbhyAM ca parisarpanti-gacchantIti viSadharagodhAnakulAdayaH sAmAnyena parisarpAH, vizeSastUrasA parisarpantItyura:-parisarpA: sarpAdaya eva, bhujAbhyAM parisarpantIti bhujaparisAH godhAnakulAdaya eva, zeSaM sukhonneyaM / tadevamuktAH sAmAnyavizeSanAmabhyAM jIvadravyasya sambhavino bhedA:, sAmprataM prAguddiSTama Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 341 mUlaM-150 jIvadravyamapi bhedatastathaivodAhartumAha-'avisesie ajIvadavve ityAdi, gatArthaM, tadevaM yadasti vastu tatsarva sAmAnyanAmnA vizeSanAmnA vA abhidhIyate, evamanyatrApi dvinAmatvaM bhAvanIyaM, "se taM danAme'tti nigmnm| mU. ( 151) se kiM tinAme?, 2 tivihepannatte, taMjahA-davvanAme guNanAme pajjavanAme / se kiMtaMdavvanAme, 2 chavihe pannatte, taMjahA-dhammatthikAe adhammatthikAe AgAsatthikAe jIvatthikAe puggalatthikAe addhAsamae a, se taM dvvnaame| kiMtaMguNanAme?, 2 paMcavihe patratte, taMjahA-vatranAme gaMdhanAme rasanAme phAsanAme sNtaannaame| se kiMtaMvaNNanAme?.2 paMcavihe patratte. taMjahA-kAlavaNNanAme nIlavaNNanAme lohiavaNNanAme hAliddavaNNanAme sukillavaNNanAme, se taM vaNanAme / se kiM taM gaMdhanAme ?, 2 duvihe patrate, taMjahA-surabhigaMdhanAme a durabhigaMdhanAme a, se taM gaMdhanAme / se ki rasanAme ?, 2 paMcavihe pannatte, taMjahA-tittarasanAme kaDuarasanAme kasAyarasanAme aMbilarasanAme mahurarasanAme a, se taM rasanAme se kiM taM phAsanAme, 2 aTTavihe patratte taMjahA-kakkhaDaphAsanAme mauaphA0 garuaphA0 lahuaphA0 sItaphAsanAme usiNaphAsanAme niddhaphA0 lukkhaphAsanAme, se taM phaasnaame| se kiM taM saThANanAme?, 2 paMcavihe pannate, taMjahA-parimaMDalasaMgaNanAme vaTTasaM9 taMsasaM0 cauraMsasaM0 AyatasaMThANanAme, se taM saMThANanAme, se taM gunnnaame| vR. yata evedaM trinAma tata eva trividhaM-triprakAraM, dravyanAmAdibhedAt, tatra dravati-gacchati tA~stAn paryAyAn prApnotIti dravyaM tasya nAma dharmAstikAya ityAdi, dharmAstikAyAdayazca prAk vyAkhyAtA eva, guNyante-saMkhyAyante iti guNAsteSAM nAma guNanAma, 'vaNNanAme' ityAdi, tatra varNyate--alaGkriyate vastvaneneti varNaH-kRSNAdiH paJcadhA pratIta eva, kapizAdayastvetatsaMyogenaivotpadyante na punaH sarvathA etadvilakSaNayA iti nehodAhRtAH, gandhyate-AghrAyata iti gandhastasya nAma gandhanAma, sa ca dvividhaH-surabhirdurabhizca, tatra saumukhyakRt surabhiH, vaimukhyakRd durabhiH, atrApyubhayasaMyogajaH pRthagroktaH, etatsaMsargajatvAdeva bhedAvivakSaNAt, rasyate-AsvAdyata iti rasastasya nAma rasanAma, saca tiktakaTukaSAyAmlamadhurabhedAt paJcavidhaH, tatra zleSmAdidopahantA nimbAdyAzritastikto rasaH, tathA ca bhiSak zAstram "zleSmANamaruci pittaM, tRSaM kuSTaM viSaM jvrm| hanyAt tikto raso buddhaH, kartA mAtropasevitaH / / " galAmayAdiprazamano maricanAgarAdyAzritaH kadaH uktaM ca "kaTurgalAmayaM zophaM, hanti yuktyopasevitaH / dIpanaH pAcako rucyo, bRMhaNo'tikaphApahaH / / " raktadopAdyahartA bibhItakAmalakakapitthAdyAzritaH kaSAyaH, Aha ca "raktadoSaM karpha pittaM, kaSAyo haMti sevitaH / rUkSaH zIto guNagrAhI, rocakazca svruuptH||" agnidIpanAdikRdamlIkAdyAzrito'mlaH, paThyate ca "amlo'gnidIptikRta snigdhaH, zophapittakaphApahaH / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM kledanaH pAcano rucyo, mUDhavAtAnulokaH / / " pittAdiprazamanaH khaNDazarkarAdyAzrito madhuraH, tathA coktam -- . "pittaM vAtaM viSaM hanti, dhAtuvRddhikaro guruH / - jIvana: kezakRddhAlavRddhakSINaujasAM hitaH / / " ityAdi, sthAnAntare stambhitAhArabandhavidhvaMsAdikartA sindhulavaNAdyAzrito lavaNo'pi rasa: paThyate, sa ceha nodAhato, madhurAdi saMsargajatvAt tadabhedena vivakSaNAt, sambhAvyate ca tatra mAdhuryAdisaMsargaH, sarvarasAnAM lavaNaprakSepaa eva svAdutvapratipatterityalaM vistareNa / spRzyata iti sparza:-karkazAdiraSTavidhaH, tatra stabdhatAkAraNaM dRSadAdigataH karkazaH, sannatikAraNaM tinizalatAdigato mRduH, adhaHpanaheturayogolakAdigato guruH, prAyastiryagUrvAdhogamanaheturakaMtUlAdinizrito laghuH, dehastambhAdihetuH prAleyAdyAzritaH zItaH, AhArapAkAdikAraNaM vahanyAdyanugata uSNaH, pudgaladravyANAM mithaH saMyujyamAnAnAM bandhanibandhanaM tailAdisthitaH snigdhaH, teSA mevAbandhanibandhanaM bhasmAdyAdhAro rUkSaH, etatsaMsargajAstu noktAH essvevaantrbhaavaaditi| saMsthAnasvarUpaM tu prtiitmev| __ mU.(151) se kiMtaM pajjavanAme?, 2anegavihe pannatte, taMjahA-egaguNakAlae duguNakAlae tiguNakAlae jAva dasaguNakAlae saMkhijjaguNakAlae asaMkhijjaguNakAlae anaMtaguNakAlae, evaM nIlalohiahAlihasukillAvi bhaanniavvaa| egaguNasurabhigaMdhe duguNasurabhigaMdhe tiguNasurabhigaMdhe jAva anaMtaguNasurabhigaMdhe evaM durabhigaMdho'vi bhaanniavyo| egaguNatite jAva anaMtaguNatitte, evaM kaDuakasAgaaMbilamahurAvi bhANiavvA / egaguNakkhaDe jAva anaMtaguNakkhaDe, evaM nauagarualahuasItausiNaNiddhalukkhAvi bhA0, se taM pjjvnaame| vR. pariH-samatAdavanti apagacchanti na tu dravyavat sarvadaivAvatiSThanta iti paryavAH, athavA pari:-samantAd avanAni-gamanAni dravyasyAvasthAntaraprAptirUpANi paryavAH-ekaguNakAlatvAdayasteSAM nAma paryavanAma, yatra tu paryAyanAmeti pAThaH, tatra pariH-samantAdayante-apagacchanti napunarravyavat sarvadaiva tiSThantIti paryAyAH, athavA pari:-sAmastyena eti-abhigacchati vyApnoti vastutAmiti paryAyAH-ekaguNakAlatvAdaya eva, teSAM nAma paryAyanAmeti, tatreha guNazabdo'zaparyAya: tatazca sarvasyApi trailokyagatakAlatvasyAsatkalpanayA piNDitasya ya ekaH-sarvajaghanyo guNaH-aMzastena kAlaka: paramANvAdirekaguNakAlaka:-sarvajaghanyakRSNa iti| dvAbhyAM guNAbhyAM -tadaMzAbhyAM kAlakaH paramANvAdireka dviguNakAlakaH, evaM tAvatreyaM yAvadanantairguNaiH-tadaMzaiH kAlako'nantaguNakAlakaH sa eveti evamuktAnusAreNaikaguNanIlakAdInAmekaguNasurabhigandhAdInAM ca sarvatra bhAvanA kAryeti, Aha-guNaparyAyayoH kaH prativizeSaH?, ucyate sadaiva sahavartitvAdvarNagandharasAdayaH sAmAnyena guNA ucyate, na hi mUrte vastuni varNAdikamAtra kadAcidapi vyavacchidyate, ekaguNakAlatvAdayastu dviguNakAlatvAdyavasthAyAM nivartanta eveti ataH kramavRttitvAt paryAyAH, uktaM ca-"sahavartino guNAH, yathA jIvasya caitanyAmUrtatvAdayaH, kramavartinaH paryAyAH, yathA tasyaiva nArakatvatiryaktvAdayaH" iti, nanu yadyevaM tahi varNAdisAmAnyasya bhavatu guNatvaM, tadvizeSANAM tu kRSNAdInAM na syAd, aniyatatvAt teSAM, Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-151 343 satyaM, varNAdisAmAnyasya bhavatu guNatvaM, tadvizeSANAM taM kRSNAdInAM na syAd, aniyatatvAt teSAM, satyaM, varNAdisAmAnyabhedAnAmapi kRSNanIlAdInAM prAyaH prabhUtakAlaM sahavartitvAt guNatvaM vivakSitamityalaM vistareNa / Aha-bhavatvevaM, kintu pudgalAstikAyadravyasyaiya saMbandhino guNaparyAyAH kimiti guNaparyAyanAmatvanodAhRtAH?, na dharmAstikAyAdInA, na ca vaktavyaM-teSAM na santIti, dharmAdharmAkAzajIvakAladravyeSvapi yathAkramaM gatisthityavagAhopayogavartanAdiguNAnAM pratyekamanantAnAmagurulaghuparyAyANAM ca prasiddhatvAt, satyaM, kintvandriyapratyakSagamyatvAt supratipAdyatayA pudgaladravyasyaiva guNaparyAyA udAhatA na zeSANAmityalaM vistareNa, tasmAd yatkimapi nAma tena sarveNApi dravyanAmnA guNanAmnA paryAyanAmnA vA bhavitavyaM, nAtaH paraM kimapi nAmAsti, tataH sarvasyaivAnena saMgrahAt vinAmaitaducyata iti| mU.(152) taM puna nAmaM tivihaM itthI purisaM napuMsagaM cev| eesiM tiNhapi a aMtami a parUvaNaM vocchN| vR. tatpunarnAma dravyAdInAM sambandhi sAmAnyena sarvamapi strIpunapuMsakaliGgeSu vartamAnatvAt, trividhaM-triprakAraM, tatra strIliGge nadI mahItyAdi, puMlline ghaTaH paTaH ityAdi, napuMsake dadhi madhvityAdi, eSAM ca strIliGgavRttyAdInA trayANAmapi nAmnAM prAkRtazailyA uccAryamANAnAmante yAnyAkArAdInyakSarANi bhavanti tatprarUpaNAdvAreNa lakSaNaM nirdidikSuruttarArddhamAha-'eesi' mityAdi, gatArthameveti gaathaarthH| mU. (153) tattha purisassa aMtA AiUo havaMti cttaari| te ceva ithiAo havaMti okaarprihiinnaa| vR. 'tatra' tasmin trividhe nAmni 'puruSasya' puMlliGgavRtte mnAH 'antA' antavartInyakSarANi catvAri bhavanti, tadyathA-AkAra IkAra UkAra okArazcetyarthaH, etAni vihAya nAparaM prAkRtapuMlliGgavRtternAmno'nte'kSaraM sambhavatItyarthaH, strIliGgavRtteAmno'pyante okAravarjAnyetAnyevAkArekArokAralakSaNAni trINi akSarANi bhavanti nAparamiti, atra cAnantaragAthAyAMitthIpurisamiti nirdizyApi yadihAdau puMlliGganAmno lakSaNakathanaM tatpuruSaprAdhAnyakhyApanArthamiti gAthArthaH / / mU. (154) aMtia iMtia uMtia aMtAu napuMsagassa boddhvyaa| etersi tiNhapi avocchAmi nidasaNe etto| vR. napuMsakavRttinAmnAM tvante aMkAraH iMkAra uMkArazcetyetAnyeva trINyakSarANi bhavanti nAparaM! eteSAM ca trayANAmapi nidarzanam-udAharaNaM pratyekaM vakSyAmIti gAthArthaH / tadevAhamU. (155) AgAraMto rAyA IgAraMto giri asiharI / UgAraMto viNhU dumo a aMtA u purisANaM / mU.(156) AgAraMtA mAlA IgAraMtA sirI alaccho / UgAraMtA jaMbU vaha a aMtAu itthINaM / / mU.(157) aMkAraMtaM dhanaM iMkArataM napuMsagaM atith| uMkAraMto poluM mahuMca aMtA npuNsaannN| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 anuyogadvAra - cUlikAsUtraM vR. gAthAtrayaM vyaktaM, navaraM saMskRte yadyapi viSNurityukArAntameva bhavati tathApi prAkRtalakSaNasyaiveha vaktumiSTatvAdUkArAntatA na virudhyate, evamokArAnto druma ityAdiSvapi vAcyaM, jambU:strIliGgavRttirvanaspativizeSa:, 'pIluM 'ti kSIraM, zeSaM sugamaM, mU. ( 158 ) se taM tinAme | vR. 'se taM tinAme' tti nigamanam // mU. (159 ) se kiM taM caunAme ?, 2 caDavvihe patratte, taMjahA- AgameNaM loveNaM payaIe vigAreNa / se kiM taM AgameNaM ?, 2 padmAni payAMsi kuNDAni, se taM AgameNaM / se kiM taM loveNaM?, 2 te atra te'tra paTo atra paTo'tra ghaTo atra ghaTo'tra, se taM loveNaM / se kiM taM pagaIe ?, 2 agnI etau paTU imau zAle ete mAle ime, se taM pgiie| se kiM taM vigAreNaM ?, 2 daNDasya agraM daNDAgraM sA AgatA sA''gatA dadhi idaM dadhIdaM nadI iha nadIha madhu udakaMa madhUdakaM vadhU UhaH vadhUhaH, se taM vigAreNaM, se taM caunAme | vR. AgacchatItyAgo - nvAgamAdistena niSpannaM nAma yathA padmAnItyAdi, dhuTsvarAd ghuTi nuH ityanenAtra nvAgamasya vidhAnAd, upalakSaNamAtraM cedaM, saMskAra upaskAra ityAderapi suDAdyAgamaniSpannatvAditi, lopo varNApagamarUpastena niSpannaM nAma, yathA te'tretyAdi, 'edotparaH padAnte' ityAdinA AkArasyeha luptatvAt, nAmatvaM cAtra tena tena rUpeNa namanAnnAmeti vyutpatterastyeveti, itthamanyatrApi vAcyam / upalakSaNaM cedaM ma -manasa ISA manISA buddhiH bhramatIti bhrUrityAderapi sakAramakArAdivarNalopena niSpannatvAditi, prakRtiH - svabhAvo varNalopAdyabhAvastayA niSpannaM nAma, yathA agnI etAvityAdi, dvivacanamanAvityanenAtra prakRtibhAvasya vidhAnAt, nidarzanamAtraM cedaM, sarasijaM kaNThemAla ityAdInAmapi prakRtiniSpannatvAditi, varNasyAnyathAbhAvApAdanaM vikArastena niSpannaM daNDasyAgraM daNDAgramityAdi, samAnaH savarNe dIrghIbhavati paraca lopam ityAdinA dIrghatvalakSaNasya varNavikArasyeha kRtatvAd, udAharaNamAtraM caitat - taskara: pAMDazetyAderapi varNavikArasiddhatvAditi / tadiha yadasti tena sarveNApi nAmnA AgamaniSpannena vA lopaniSpannena vA prakRtinanirvRttena vA vikAraniSpannena vA bhavitavyaM, DitthAdinAmnAmapi saniruktavAt 'nAma ca dhAtujamAhe' tvAdivacanAt, tatazcaturbhirapyaitaiH sarvasya saMgrahAccaturnAmedamucyate, 'se taM caunAme 'tti nigamanam / mU. (160) se kiM taM paMcanAme ?, 2 paMcavihe pannase, taMjahA--nAmikaM naipAtikaM AkhyAtikam aupasargika mizra, azva iti nAmikaM, khalviti naipAtikaM dhAvatItyAkhyAtikaM, parItyaupasargikaM, saMyata iti mizra, se taM paMcanAme | vR. ihAzva iti kiM ? nAmikaM, vastuvAcakatvAt, khalviti naipAtikaM, nipAteSu paThitatvAt, dhAvatItyAkhyAtikaM, kriyApradhAnatvAt, parItyaupasargikam, upasargeSu paThitatvAt saMyata iti mizram, upasarganAmasamudAyaniSpannatvAditi / eterapi sarvasya koDIkaraNAd paJcanAmatvaM bhAvanIyam, 'se taM paMcanAme 'tti nigamanam / mU. ( 161 ) se kiM taM chatrAme ?, 2 chavvihe pannatte, taMjahA- udaie uvasamie khaie akhovasamie pAriNAmie saMnivAie / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-161 vR.atraudayikAdayaH SaDbhAvAH prarUpyante, tathA ca sUtram-'udaie' ityAdi, atrAha-nanu nAmni prakrAnte tadabhidheyAnA marthAnAM bhAvalakSaNAnAM prarUpaNamayaktamiti, naitadevaM, nAmanAmavatorabhedopacArAt tatprarUpaNasyApyaduSTatvAd, evamanyatrApi yathAsambhavaM vAcyaM, tatra jJAnAvaraNAdInAmaSTAnAM prakRtInAmAtmIyAtmIyasvarUpeNa vipAkato'nubhavanamudayaH sa evodayikaH, athavA yathoktana vodayena niSpanA audayiko bhAva iti sAmarthyAd gamyate, upazamanamupazamaH-karmaNo'nudayAkSINAvasthA bhasmapaTalAvacchannAgnivat sa eva aupazamikaH, tena vA nivRtta aupazamikaH, kSayaH karmaNo'pagamaH sa eva tenavA nirvattaH kSAyikaH karmaNo yathokto kSayopaza-- mAveva tAbhyAM vA nirvRttaH kSAyopazamika: daravidhytabhasmacchannAvahnivat, pariNamanaM-tena tena rUpeNa vastUnAM bhavanaM pariNAmaH sa eva tena vA nivRtta: pAriNAmika anantaroktAnAMdvayAdibhAvAnAM melaka: sannipAtaH sa eva tena vA nirvRttaH saanipaatikH| tatrAmISAM pratyekaM svarUpanirUpaNArthamarthamAha mU.(161 vartate) se kiMtaM udaie?. 2 duvihe pannate, taMjahA-udaie audayanipphane / se kiM taM udaie?, 2 aTThaNhaM kammapayaDINaM udaeNaM, se taM udie| se kiM taM udayaniSpho ?. 2 duvihe patrataM, taMjahA-jIvodayaniSphane a ajIvodayaniSpho / se kiM taM jIvodayanipphanne?, 2 anegavIhe pannatte taMjahA- neraie tirikkhajoNie manusse deve puDhavikAie jAva tasakAie kohakasAI jAva lohakasAI itthIvedae purisaveyae napuMsagavedae kaNhalese jAva sukkalese micchAdiTThI 3 avirae asaNNI annANI ArAharae chaumatthe sajogI saMsAratthe asiddhe, se taM jIvodayaniSphane? se kiM taM ajIvodayaniSphane?, 2 anegavIhe pannatte taMjahA-urAli vA sarIraM urAliasarIrapaogapariNAmiaMvA davvaM, veuvivAsarIra veubviyasarIrapaogapariNAmiaMvA dadhvaM, evaM AhAragaM, sarIraM teagasarIraM kammagasarIraM ca bhANiavvaM, paogapariNAmie vanne gaMdhe rase phAse se taM ajIvodayanipphanne / se taM udayanipphanne, se taM udie| vR. audayiko bhAvo dvividhaH-aSTAnAM karmaprakRtInAmudayastaniSpannAca, ayaM cArtha: prakAradvayena vyutpattikaraNAdAdAveva darzitaH, udayaniSpannaH, punarapi dvividho-jIve udayaniSpanno jIvodayaniSpannaH ajIve udayaniSpanno'jIvodayaniSpanno, jIvodayaniSpannasyodAharaNAni'neraie' ityAdiH, idamuktaM bhavati-karmaNAmudayenaiva sarve'pyete paryAyA jIve niSpannAH, tadyathAnArakastiya'manuSya ityAdi, atrAha-nanu yadyevamapare'pi nidrApaJcakavedanIyahAsyAdayo bahavaH karmodayajanyA jIve paryAyAH santi, kimiti nArakatvAdaya: kiyanto'pyupanyastA:?, satyam, upalakSaNatvAdamISAmanye'pi sambhavino dRSTavyAH, aparastvAha-nanu karmodayajanitAnAM nArakAtvAdInAM bhavatvihopanyAso lezyAstu kasyacit karmaNa udaye bhavantItyetanna prasiddha tatkimitiha tadupanyAsaH?, satyaM, kintu yogapariNAmo lezyAH, yogastu trividho'pi karmodayajanya eva, tato lezyAnAmapi tadubhayajanyatvaM na vihanyate, anye tumanyante-karmASTakodayAt saMsArasthatvAsiddhatvavallezyAvattvamapi bhAvanIyamityalaM vistareNa, tArthanA tu gandhahastivRttiranusatavyeti, 'se taM jIvodayanipphano'tti nigmnm| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 - anuyogadvAra-cUlikAsUtraM __ athAjIvodayaniSpannaM nirUpayitumAha-'se ki ta'mityAdi, 'orAliyaM vA sarIraM'ti viziSTAkArapariNataM tiryaGmanuSyadeharUpamaudArikaM zarIraM, 'urAliasarIrappaoge' ityAdi, audArikazarIraprayogapariNAmitaM dravyam audArikazarIrasya prayogo-vyApArastena pariNAmitaM svaprayogitvAt gRhItaM tattathA, tacca varNagandharasasparzAnApAnAdirUpaM svata evopariSTAd darzayipyati, vAzabdau parasparasamuccaye, etadvitamapyajIve-pudgaladravyalakSaNe audArikazarIranAmakarmodayane niSpannatvAdajIvodayaniSpanna audayiko bhAva ucyate, evaM vaikriyazarIrAdiSvapi bhAvanA kAryA, navaraM vaikriyazarIranAmakarmAdyudayajanvatvaM yathAsvaM vAcyamiti / audArikAdizarIraprayogeNa yat pariNamyate dravyaM tat svata eva darzayitumAha-'paogapariNAmie vaNNe' ityAdi, paJcAnAmapi zarIrANAM prayogeNa-vyApAreNa pariNAmitaM-gRhItaM varNAdikaM zarIravarNAdisampAdakaM dravyamidaM draSTavyam, upalakSaNatvAcca varNAdInAmaparamapi yaccharIre saMbhavatyAnApAnAdi tat svata eva dRzyamiti / atrAha-nanu yathA nArakatvAdayaH paryAyA jove bhavantIti jIvodayaniSpanne audayike paThyante, evaM zarIrANyapi jIva eva bhavanti atastAnyapi tatraiva paThanIyAni syuH, kimityajIvodayaniSpanno'dhIyante ?, astyetat, kiMtvaudArikAdizarIranAmakarmodayasya mukhyatayA zarIrapudgaleSveva vipAkadarzanAt tanniSpanna audayiko bhAvaH zarIralakSaNe'jIva eva prAdhAnyAd darzita itydossH| 'se ta'mityAdi nigamanatrayam / ukto dvividho'pyodayikaH, athopazamikaM nirdidikSurAha mU.(161 vartate) se kiMtaMuvasamie?, 2 duvihe pannatte, taMjahA-uvasame auvasamaniSphane a| se kiM taM uvasame ?, 2 mohanijjassa kammassa uvasameNaM, se taM uvasame / se kiM taM uvasamanipphanne ?, 2 anegavihe pannatte, taMjahA-uvasaMtakohe jAva uvasaMtalobhe uvasaMtapejje uvasaMtadose uvasaMtadaMsanamohanijje uvasaMtamohanijje uvasamiA sammattaladdhI uvasamiA carittaladdhI uvasaMtakasAyachaumatthavIyarAge, se taM uvsmnissphnne| se taM uvsmie| vR. ayamapi dvividhaH-upazamastaniSpannazca, tatra 'uvasame naM'ti namiti vAkyAlaGkAre, upazama: pUrvoktasvarUpo mohanIyasyaiva karmaNo'STAviMzatibhedabhinnasyopazamazreNyAM dRSTavyo na zeSakarmaNAM, 'mohassevovasamo' iti vacanAt, upazama evaupazamikaH / upazamaniSpanne tu 'uvasaMtakohe ityAdi, ihopazAntakrodhAdayo vyapadezAH kApi vAcanAvizeSAH (pe) kiyanto'pi dRzyante, tatra mohanIyasyopazamena darzanamohanIyaM cAritramohanIyaM copazAntaM bhavati, tadupazAntatAyAM ca ye vyapadezAH saMbhavanti te sarve'pyatrAduSTA na zeSA iti bhaavniiym| seta'mityAdi nigamanadvayam / nirdiSTo dvividho'pyauzamikaH, atha kSAyikamAha mU.(161 vartate) se kiMtaM khaie?, 2 duvihe pannatte, taMjahA-khaie akhayanipphane ase kiM taM khaie?, 2 aTuNhaM kammapayaDINaM khae naM se taM khaie / se kiM taM khayaniSphanne ?, 2 anegavihe patratte, taMjahA uppannanANadasaNadhare arahA jine kevalI khINaAbhinibohianANAvaraNe khINasuanANAvaraNe khINaohinANAvaraNe khINamanapajjanANAvaraNe khINakevalanANAvaraNe anAvaraNe nirAvaraNe khiinnaavrnne| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 347 mUlaM-161 nANAvarANajjakammavippamukkaM kevaladaMsI savvadaMsI khINanidde khINaniddAnide khINapayale khINapayalApayale khININagir3hI khINacakkhudaMsaNAvaraNe khINaacakkhudaMsaNAvaraNe khINaohidasaNAvaraNe khoNakevaladasaNAvaraNaM anAvaraNe nirAvaraNe khINAvaraNe, darisaNAvaraNijjakammavippamuke khINasAyAveanijje khANaasAyAveanijje aveaNe nivvaaNe khINaveaNe subhAsuveaNijjakammavippamukke khINakohe jAvakhoNalohe khINapejje khINadose khINadaMsamohaNije khINacaritamohanije amohe nimmohe khINamohe. ___ mohanijjakammavippamukke khINaneraiAue khINatirikkhajoNiAue khINamanussAue khINadevAue anAue nirAue khiinnaaue| ___ Aukammavippamukke khINasubhanAme khINaasumanAme anAme ninAme khINanAme subhAsubhanAmakammavippamukke khINauccAgoe khINanIAgoe agoe niggoe khiinngoe| uccanIyogottakammavippamuke khINadAnaMtarAe khINalAbhaMtarAe khINabhogaMtarAe khINauvabhogaMtarAe khINaviriyaMtarAe anaMtarAe niraMtarAe khINaMtarAe aMtarAyakammavippamukke siddhe buddhe mutte parinivvue aMtagaDe savvadukkhappahINe, se taM khynissphne| se taM khie| vR. epo'pi dvidhA-kSayastanniSpanazca, tatra'khae naM' atra namiti pUrvavat, 'kSayoSTAnAM jJAnAvaraNAdikarmaprakRtInAM sottarabhedAnAM sarvathA'pagamalakSaNa: saca svAthikekaNapratyaye kSAyika: kSayaniSpannastu tatphalarUpaH, tatra ca sarveSvapi karmasu sarvathA kSINeSu ye paryAyAH saMbhavanti tAn krameNa didarzayiSuAnAvaraNakSaye tAvad ye bhavanti tAnAha 'uppananANadaMsaNe'tyAdi, utpanne-zyAmatApagamenAdarzamaNDalaprabhAvat sakalatadAvaraNApagamAdabhivyakte jJAnadarzane dharati yaH sa tathA, 'arahA' avidyamAnarahasyo, nAsya gopyaM kiJcidastIti bhAvaH, AvaraNazatrujetRtvAJjinaH, kevalaM-sampUrNa jJAnamasyAstIti kevalI, kSINamAbhinibodhakajJAnAvaraNaM yasya sa tathA, evaM neyaM yAvat kSINakevalajJAnAvaraNaH, avidyamAnamAvaraNaM yasya sa vizuddhAmbare zvetarocirivAnAvaraNaH, tathA nirgata AgantukAdapyAvaraNAd rAhurahitorohiNIzavadeva nirAvaraNaH, tathA kSINamekAntenApunarbhAvitayA AvaraNabhasyetyapAkRtamalAvaraNajAtyamaNivat kSINAvaraNaH, nigamayannAha-jJAnAvaraNIyena karmaNA vividham-anekaiH prakAraiH prakarSeNa mukto jJAnAvaraNIyakarmavipramuktaH, ekArthikAni vA etAnyanAvaraNAdipadAni, anyathA vA nayamatabhedena sadhiyA bhedo vaacyH| ___ tadevametAni jJAnAvaraNIyakSayApekSANi nAmAnyuktAni, atha darzanAvaraNIyakSayApekSANi tAnyevAha- kevaladaMsI' tyAdi, kevalena-kSINAvaraNenadarzanena pazyatIti kevaladarzI kSINadarzanAvaraNatvAdeva sarvaM pazyatIti sarvadarzItyevaM nidrApaJcakadarzanAvaraNacatuSkakSaya - sambhavInyaparANyapi nAmAnyatra pUrvoktAnusAreNa vyutpAdanIyAni, navaraMnidrApaJcakasvarUpamidam "suhapaDibohA niddA duhapaDibohA ya niddaniddA ya / payalA hoi ThiyassA payalApayalA ya caMkamao // 1 // aisaMkiliTThakammANuveyaNe hoi thINagiddhI u| mahanidda diNaciMtiyavAvArapasAhaNI pAyaM // 2 / / " Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAra - cUlikAsUtraM aparaMca-anAvaraNAdizabdAH pUrvaM jJAnAvaraNAbhAvApekSAH pravRttA atra tu darzanAvaraNAbhAvApekSA iti vizeSaH, vedanIyaM dvidhA prItyutpAdakaM sAtamaprItyutpAdakaM tvasAtaM, tatkSayApekSAstu kSINasAtAvedanIyAdayaH zabdAH sukhonneyAH, navaramavedano- vedanArahitaH, sa ca vyavahArato'lpavedano'pyucyate tataH prAha-nirvedana:- apagatasarjavedana:, sa ca punaH kAlAntarabhAvivedano'pi syAdityAha- kSINavedana:- apunarbhAvivedana:, nigamayannAha 'subhAsubhave aNiJjakammavippamukke 'tti| mohanIyaM dvidhA- darzanamohanIyaM cAritramohanIyaM ca tatra darzamohanIyaM tridhA samyakatvami zramithyAtva bhedAt, cAritramohanIyaM ca dvizrA - krodhAdikaSAyahAsyAdinokaSAyabhedAt, tatra etatkSayasambhavIni sUtralikhitAni kSINakrodhAdIni nAmAni subodhAnyeva, navaraM mAyAlo bhau prema, krodhamAnau tu dveSaH, tathA amohaH- apagatamohanIyakarmA, sa ca vyavahArikairalpamohodayo'pi nirdizyate ata Aha-nirgato mohAnnirmohaH, sa ca punaH kAlAntarabhAvimohodayo'pi syAdupazAntamohavat tadvyavacchedArthamAha- kSINamohaH apunarbhAvimohodaya ityarthaH, nigamayatimohanIya karmavipramukta iti / - 348 - . nArakAdyAyuSkabhedenAyuzcatuddhI, tatkSayasamudbhavAni ca nAmAni sugamAni, navaramavidyamAnAyuSko'nAyuSkastadbhavikAyuH kSayamAtre'pi sa syAdata uktaM nirAyuSkaH, sa ca zaileza gataH kiJcidavatiSThamAnAyuH zeSo'pyupacArataH syAdata uktaM kSINAyuriti, AyuH karmavipramukta iti nigamanaM / nAmakarma sAmAnyena zubhAzubhabhedato dvividhaM vizeSastu gatijAtizarIrAGgopAGgAdibhedAd dvicatvAriMzAdibhedaM sthAnAntaradavaseyaM, tatreha tatkSayabhAvIni kiyanti tannAmAni abhidhatte'gaijAisarIre' tyAdi, iha prakramAnAmazabdo yathAsambhavaM dRSTavyaH, tatazca nArakAdigaticatuSTayahetubhUtaM gatinAma, ekendriyAdijAtipaJcakakAraNaM jAtinAma, audArikAdizarIrapaJcakanibandhanaM zarIranAma, audArikavaikriyAhArakazarIratrayAGgopAGganivRttikAraNamaGgopAGganAma, kASThAdInAM lAkSAdidravyamiva zarIrapaJcakapudgalAnAM parasparaM bandhaheturvandhananAma, teSAmeva pudgalAnAM parasparaM bandhanArthamanyo'nyasAMnidhyalakSaNasaGghAtakAraNaM kASThasannikarSakRt tathAvidhakarmakara iva saGghAtanama, kapATAdInA lohapaTTAdirivaudArikazarIrasthnAM parasparabandhavizeSanibandhanaM saMhanananAma, etacca bandhanAdipadatrayaM kvacidvAcanAntare na dRzyata iti, bondistanuH zarIramiti paryAyAH, anekAzca tA nAnAbhAveSu bahvInAM tAsAM bhAvAt tasminneva vA bhave jaghanyato'pyaudArikateja-sakArmaNalakSaNAnAM tisRNAM bhAvAd bondyazcAnekavondyastAsAM vRndaM paTalaM tadeva pudgalasaGghAtarUpatvAt saGghAto'nekabondivRndasaGghAtaH, gatyAdInAM ca dvandve gatijAtizarIrAGgopAGgabandhanasaMghAtasaMhananasaMsthAnAnekabondivRndasaGghAtAstairvipramukto yaH sa tathA, prAktanena zarIrazabdena zarIrANAM nibandhanaM nAmakarma gRhItaM, bondivRndagrahaNena tu tatkArya bhUtazarIrANAmeva grahaNamiti vizeSa:, kSINam- apagataM tIrthakarazubhasubhagasusvarAdeyayazaH kIrtyAdika zubhaM nAma yasya sa tathA, kSINam - apagataM narakagatyazubhadurbhagaduH svarAnAdeyAyazaH kIrtyAdikamazubhaM nAma yasya sa tathA anAmanirnAmakSINanAmAdizabdAstu pUrvoktAnusAreNa bhAvanIyAH, zubhAzubhanAmavipramukta iti nigamanam / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-161 gotraM dvidhA-uccairgotraM nIcairgotraM ca, tatastatkSayasambhavIni kSINagotrAdinAmAnyuktAnusArataH sukhaavseyaanyev| ___ dAnAntarAyAdibhedAdantarAyaM paJcadhA, tatkSayaniSpannAni ca kSINAdAnAntarAyAdinAmAnyaviSamANyeva, tadevamekaikaprakRtikSayaniSpannanAmAni pratyekaM nirdizya sAmprataM punaH samuditaprakRtyaSTakakSayaniSpannAni sAmAnyato yAni nAmAni bhavanti tAnyAha- siddhe'ityAdi, siddhasamastaprayojanatvAt siddhaH, bodhAtmakatvAdeva buddhaH, bAhyAbhyantaragranthabandhanamuktatvAt muktaH, pariH-samantAt sarvaprakAreH nirvRttaH-sakalasamIhitArthalAbhaprakarSaprAptatvAt zItIbhUtaH parinirvRtaH, samastasaMsArAntakRttvAdantakRditi, ekAntenaiva zarIramAnasaduHkhaprahaNAt sarvaduHkhaprahINa iti / 'se ta'mityAdi nigmndvym| ukto dvividho'pi kSAyikaH, atha kSAyopazamikavAha mU.(161 vartate )se kiM taM khaovasamie?, 2 duvihe pannatte, taMjahA-khaovasamie ya khaovasamanipphane yAse kiMta khaovasame?, 2 cauNhaM ghAikammANaM khaovasameNaM. taMjahAnAnAvaraNijjassa daMsaNAvaraNijjassa mohaNijjassa aMtarAyassakhaovasameNaM, setaM khovsme| se kiM taM khaovasamanippho?, 2 anegavihe patratte, taMjahA-khaovasamiA AbhinibohianANaladdhI jAva khaovasamiyA manapajjavanANaladdhI khaovasAmiA maiannAladdhI khaovasamiyA suaatrANaladdhI khaovasamiAvibhaMganANaladdhI khaovasamiA cakkhudaMsaNaladdhI acakkhudaMsaNaladdhI ohidasaNaladdhI evaM sammadaMsaNalaMdhI micchAdasaNaladdhI sammamicchAdasaNaladdhI khaovasamiA sAmAiacarittaladdhI evaM chedovaTThAvaNaladdhI parihAravisuddhialaddhI suhamasaMparAyacarittaladdhI evaM carittAcarittaladdhI khaovasamiA dAnaladdhI evaM lAbha0 bhoga0 uvabhogaladdhI khaovasamiA vIrialaddhI evaM paMDiavIrialaddhI bAvalavIrialaddhI bAlapaMDiavIrialaddhI khaovasamiA soiMdialaddhI jAva khaovasamiA phaasidialddhii| khaovasamie AyAraMgadhare evaM suagaDaMgadhAre ThANaMgadhare samavAyaMdhare vivAhapannattidhare nAyAdhammkahA. uvAsagadasA0 aMtagaDadasA0 anuttarovavAiadasA0 paNhAvAgAraNadhare vivAgasuadharekhaovasamieadiTThiyAvadhare akhovasamie navapucI khaovasamie jAva cauddasapubbI khaovasamie gaNI khaovasamie vAyae, se taM khaovasamaniSphanne, se taM khovsmie| vR.asAvapi dvirUpa:-kSayopazamastanniSpanazca, tatra vivakSitajJAnAdiguNavidhAtakasya karmaNa udayaprAptasya kSayaH-sarvathA'pagamaH anudIrNasya tu tasyaivopazame-vipAkata udayAbhAva ityarthaH, tatazca kSayopalakSita upazamaH kSayopazamaH, nanu caupazamike'pi yadudayaprAptaM tatsarvathA kSINaM zeSaM tu na kSINaM nApyudayaprAptamatastasyopazama ucyata ityanayoH kaH prativizeSaH ?, ucyate, kSayopazamAvasthe karmaNi vipAkata evodayo nAsti, pradezatastvastyeva, upazAntAvasthAyAM tu pradezato'pi nAstyudaya ityetAvatA vizeSaH / tatra caturNA ghAtikarmaNAM kevalajJAnapratibandhakAnAM jJAnAvaraNadarzanAvaraNamohanIyAntarAyANAM yaH kSayopazama:-kSayopazamarUpaH sa kSayopazamiko bhAvaH, namiti pUrvavat, tadyathetyAdinA svata eva ghAtikarmANi vivRNoti, zeSakarmaNAM taM kSayopazamo nAstyeva, niSiddhatvAt / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM _ 'se ta'mityAdi nigamanam / tenaiva kSayopazamenoktasvarUpeNa niSpannaH kSayopazamiko bhAvo'nekadhA bhavati, tamAha-'khAovasamiyA AbhinibohiyanANaladdhI'tyAdi, AbhinibodhikajJAnaM-matijJAnaM tasya labdhiH-yogyatA svAvaraNakarmakSayopazamasAdhvatvAt kSayopazamikI, evaM tAvaddvaktavyaM yAvanmanaHparyAyajJAnalabdhiH, kevalajJAnalabdhistu svAvaraNakarmaNaH kSaya evotpadyata iti nehoktA, kutsitaM jJAnamajJAnaM matireva ajJAnaM matyajJAnaM, kutsitatva ceha mithyAdarzanodayadUpitatvAt dRSTavyaM, dRSTA ca kutsArthe no vRttiH, yathA kRtsitaM zIlamazIlamiti, matyajJAnasya labdhiH-yogyatA, sA'pi svAvaraNakSayopazamenaiva niSpadyate, evaM zrutAjJAnalabdhirapi vAcyA, bhaGgaH prakAro bheda ityarthaH, sa ceha prakramAdavadhireva gRhyate virUpa:-kutsito bhaGgo vibhaGgaH sa evArthaparijJAnAtmakatvAt jJAnaM vibhaGgajJAnaM, mithyAdRSTidevAderavadhivibhaGgajJAnamucyate ityarthaH, iha ca vizabdenaiva kutsitArthapratItena no nirdezaH, tasya labdhiH-yogyatA sA'pi svAvaraNakSayopazamenaiva prAdurasati, evaM mithyAtvAdikarmaNaH kSayopazamasAdhyAH zeSA api samyagdarzanAdilabdhayo yathAsambhavaM bhAvanIyA: navaraMbAlA-aviratA: paNDitA:-sAdhava: bAlapaNDitAstu-dezaviratAH teSAM yathAsvaM vIryalabdhirvIryAntarAyakarmakSayopazamAdbhAvanIyA, indriyANi ceha labdhyupayogarUpANi bhAvendriyANi gRhyante, teSAM ca labdhiH-yogyatA matizrutajJAnacakSurdarzanAvaraNakSayopazamajanyatvAt kSayopazamikIti bhAvanIyam, AcAradharatvAdiparyAyANAM ca zrutajJAnaprabhavatvAt tasya ca tadAvaraNakarmakSayopazamasAdhyatvAdAcAradharAdizabdA iha paThyante iti prtipttvym| 'se ta'mityAdi nigmndvym| atha pAriNAmikabhAvamAzrityAhamU.(161 vartate) se kiM taM pAriNAmie?, 2 duvihe pannate, taMjahA-sAipAriNAmie a anAipAriNAmie / se kiM taM sAipAriNAmie?, 2 anegavihe pannate, taMjahAvR.sarvathA aparityaktapUrvAvasthasya yadrUpAntareNa bhavanaM-pariNamanaM sa pariNAmaH, taduktam- - ___ "pariNAmo hyarthAntaragamanaM ta ca sarvathA vyavasthAnam na ca sarvathA vinAzaH prinnaamstdvidaa-missttH||" iti, sa eva tena vA nirvRttaH pAriNAmikaH, so'pi dvividhaH-sAdiranAdizca, tatra sAdipAriNAmiko! mU.(162) juNNasurA juNNagulo juNNaghayaM juNNataMdulA cev| abbhA ya abbharukkhA saMjJA gNdhvnngraay||| . vR. 'juNNasure'tyAdi, jIrNasurAdInAM jIrNatvapariNAmasya sAditvAt sAdipAriNamikatA, iha cobhayAvasthayorapyunugatasya surAdravyasya navyatAnivRttau jIrNatArUpeNaM bhavanaM pariNAma ityevaM sukhapratipattyarthaM jIrNAnAM surAdInAkagrahaNam, anyathA naveSvapi teSu sAdipAriNamikatA astyeva, kAraNadravyasyaiva nUtanasurAdirUpeNa pariNateH, anyathA kAryAnutpattiprasaGgAd, atra bahu vaktavyaM tattu nocyate sthAnAntaravaktavyatvAdasyArthasyeti / abhrANi sAmAnyena pratItAnyeva, abhravRkSAstu tAnyeva vRkSAkArapariNatAni, sandhyA-kAlanIlAdyabhrapariNatirUpA pratItaiva, gandharvanagarANyapisurasadyaprAsAdopazobhitanagarAkAratayA tathAvidhanabha:pariNatapudgalarAzirUpANi prtiitaanyey| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-163 mU.(163)ukkAvAyA disAdAhA gajjiyaM vijjUnigdhAyA jUvayA jakkhAdittA dhUmiAmahiA rayugdhAyA caMdovarAgA sUrovarAgA caMdaparivesA sUraparivesA paDicaMdA paDisUrA iMdadhanU udagamacchA kavihAsiyA amohA vAsA vAsadharA gAmA nagarA dharApavvatA pAyAlA bhavaNA nirayA rayaNappahA sakkarappahA vAluappahA paMkappahA dhUmapyahA tamappahA tamatamappahA sohamme jAva accue gevejje anuttare IsippabhArA paramANupoggale dupaesie jAva anaMtapaesie, se taM saaipaarinnaamie| se kiM taM anAipAriNAmie?, 2 dhammatthikAe adhammatthikAe AgAsatthikAe jIvatthikAe puggalatthikAe addhAsamae loe aloe bhavasiddhiA abhavasiddhiA se taM anaaipaarinnaamie| se taM paarinnaamie| vR. ulkApAtA apivyomasammUcchitajvalanapatanarUpAH prasiddhA eva, dighAstu-anyatarasyAM dizi chinamUlacalanajvAlAkarAlitAmbarapratibhAsarUpAH pratipattavyAH, garjitAvidhunirghAtAH pratItAH, yUpakAstu-'saMjhAccheyAvaraNo ya jayaosukka dina tinI'tigAthAdalapratipAditasvarUpA AvazyakAdavaseyA, yakSAdIptakAni nabhodRzyamAnAgnipizAcAH, dhUmikA-rUkSA pravarilA dhUmAbhA pratipattavyA, mahikA tu snigdhA ghanA snigdhaghanatvAdeva bhUmau patitA sArdratRNAdidarzanadvAreNa lakSyate rajaudghAto-rajasvalA dizaH, candrasUryoparAgA rAhugrahAni, bahuvacanaM cAtrArddhatRtIyadvIpasamudravarticandrArkANAM yugapaduparAgabhAvAt mantavyamiti cUrNikAraH, candrasUryapariveSAHcandrAdityayoH parito balayAkArapudgalapariNatirUpA: supratItA eva, praticandraH-utpAtAdisUcako dvitIyazcandraH, evaM pratisUryo'pi, indradhanuH-prasiddhameva, udakamatsyAstu-indradhanu:khaNDAnyeva, kapihasitAni-akasmAnabhasi jvaladbhImazabdarUpANi amoghA-sUryabimbAdadhaH kadAcidupalabhyamAnazakaTorddhisaMsthitazyAmAdirekhA: vANi-bharatAdIni varSadhArastu-himavadAdayaH pAtAlA:-pAtAlakalazAH, zeSAstu grAmAdayaH prasiddhA eva / __ atrAha-nanu varSadharAdayaH zAzvatatvAt na kadAcittadbhAvaM muJcanti tatkathaM sAdipAriNamikabhAvavartitvaM teSAM?, naitadevaM, tadAkAramAtratayaiva hi te'vatiSThAmAnAH zAzvatA ucyante, pudgalAstvasaGkhayeyakAlAdUrdhvaM na teSvevAvatiSThante, kiM tvaparApare tadbhAvena pariNamanti, tAvatkAlAdUcaM pudgalAnAmekapariNAmenAvasthiteH prAgeva niSiddhatvAditi sAdipAriNamikatA navirudhyate, anAdipAriNAmiketu dharmAstikAyAdayaH, teSAMtadrUpatayA anAdikAlAt pariNataH, vAcanAntarANyapi sarvANyuktAnusArato bhaavniiyaani| 'se ta'mityAdi nigamanadvayam / ukta: pAriNAmikaH, atha sAnnipAtika nirdazati mU.(163 vartate) se kiMtaM sannivAie?, 2 eesiM ceva udaiauvasamiakhaiakhaovasamiapAriNAmiANaM bhAvANaM dugasaMjoeNaM tiyasaMjoeNaM caukkasaMjoeNaM paMcavasaMjoeNaM je niSpannai savve se sanivAie nAme, tattha naM dasa daMasaMjogA dasa tiasaMjogA paMca cauktaasaMjogA ege pNcksNjoge| vR. sannipAtaH- eSAmevaudayikAdibhAvanAM dvayAdimelApakaH sa eva tena vA nivRttaH sAnnipAtikaH, tathA cAha-'eesiM ceve'tyAdi, eSAmaudayikAdInAM paJcAnAM bhAvanAM dvikatrikacatuSkapaJcakasaMyogarye SaDviMzatirbhaGgAH bhavanti te sarve'pi sAnnipAtiko bhAva ityucyate, Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAra-cUlikAsUtraM eteSu madhye jIveSu nArakAdiSu SaDeva bhaGgA sambhavanti, zeSAstu viMzatirbhaGgakA racanAmAtreNaiva bhavanti, na punaH kvacit sambhavanti, ataH prarUpaNAmAtratayaiva te avagantavyAH, etat sarva purastAvyaktIkariSyate, kiyantaH punaste dvyAdisaMyogA: pratyekaM sambhavanti ityAha-'tattha naM dasa dugasaMjogA' ityAdi, paJcAnAmaudayikAdipadAnAM daza dvikasaMyogA: dazaiva trikasaMyogAH paJca catuHsaMyogA: ekastu paJcakasaMyoga: saMpadyata iti, sarve'pi SaDviMzatiH / tatra ke punaste daza dvikasaMyogA iti jijJAsAyAM prAha__ mU.(163 vartate) etthaNaM je te dasa dugasaMjogA te NaM ime-atthi nAme udaieuvasamaniSkane 1 atthi nAme udaiekhAiganiSpho 2 atthi nAme udaiekhaovasamanipphane 3 asthi nAme udaiepariNAmianiSphanne4 asthi nAme uvasamiekhayaniSpho5 atthinAme uvasamiekhaovasamanipphane 6 atthi nAme uvasamiepariNAmianipphanne 7 atthi nAme khaiekhaovasa. maniSphanne 8 atthi nAme khaiepAriNAmianipphanne 9 asthi nAme khaovasamiepAriNAmia-- nipphanne 10 // ___ kayare se nAme udaieuvasamanipphanne?, udaietti manusse uvasaMtA kasAyA, esa NaM se nAme udaieuvasamanipphanne?, kayare se nAme udaiekhayanipphanne?, udaietti manusse khaiaMsammattaM, esa NaM se nAme udaiekhayaniSphane 2, kayare se nAme udaiekhaovasamanipphane?, udaietti manusse khaovasamiAIiMdiAI, esaNaM se nAme udaiekhaovasamanipphane 3, kayare se nAme udaiepariNAmianiSphanne?, udaietti manusse pAriNAmie jIve, esa NaM se nAme udaiepAriNAmianiSphanne4, kayare se nAme uvasamiekhayanipphane?, uvasaMtA kasAyA khaiaMsammattaM, esaNaM se nAme uvasamiekhayaniSphanne5 kayare se nAme uvasamiekhaovasamanipphane?, uvasaMtA kasAyA khaovasamiAI iMdiAI, esaNaM se nAme uvasamiekhaovasamanipphanne 6, kayare se nAme uvasamamiepariNAmianiSphanne?, uvasaMtA kasAyA pAriNAmie jIve, esa NaM se nAme uvasamiepAriNAmianipphane 7, kayare se nAme khaiekhaovasamanipphane?, khaiyaM sammattaM khaovasamiAiM iMdiAI, esa NaM se nAme khaiekhaovasamanipphanne 8, kayare se nAme khaiepAriNAmianiSpho?, khaiaMsammataM pAriNAmie jIve, esaNaMse nAme khaiepAriNAmianiSphane 9, kayare se nAme khaovasamiepAriNAmianiSpho?, khaovasamiAiM iMdiAI pAriNAmie jIve, esa NaM se nAme khaovasamiepAriNAmianiSphane 10 / / vR. nAmAdhikArAditthamAha-asti tAvatsAnnipAtikabhAvAntarvati nAma vibhaktilopAdaudayikaupazamikalakSaNAbhAvadvayaniSpannamityeko bhaGgaH, evamanyenApyuparitanabhAvatrayeNa saha saMyogAdaudayikena catvAro dvikasaMyogA labdhAH, tatastatparityAge aupazamikasyoparitanabhAvatrayeNa saha cAraNAyAM labdhAstrayaH, tatparihAre kSAyikasyoparitanabhAvadvayamIlanAyAM labdhau dvau, tatastaM vimucya kSAyopazamikasya pAriNAmikamIlane labdha eka iti sarve'pi daza, evaM sAmAnyato dvikasaMyogabhaGgakeSu darziteSu vizeSatastatsvarUpamajAnan vineyaH pRcchati___ 'kayare se nAme udaie?' ityAdi anottaram-'udaietti manusse'ityAdi, audayike bhAve manuSyatvaM-manuSyagatiriti tAtparyam, upalakSaNamAtraM cedaM, tiryagAdigatijAtizarIranAmA Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-163 353 dikarmaNAmapyatra sambhavAd, upazAntAstu kaSAyA aupazAmike bhAva iti gamyate, atrApyudAharaNamAtrametat, darzanamohanIyanokaSAyamohanIyayorapyaupazamikatvasambhavAd, etanigamayati-'esa NaM se nAme udaieuvasamanipphane'tti, Namiti vAkyAlaGkAre etattannAma yadaddiSTaM prAgaudayikopazamikabhAvabadvayaniSpatramiti prathamadvikayoge bhaGgaka-vyAkhyAnam, athaM ca dvikayogavivakSAmAtrata eva saMpadyate, na punarIdRzo bhaGgaH kaviJjIve saMbhavati, tathA hi-yasyaudayikI manuSyagatiraupazamikAH kaSAyA bhavanti tasya kSAyopazamikAnIndriyANI pAriNAmikaM jIvatvaM kasyacit kSAyikaM samyaktvamityetadapi saMbhavati, tatkathamasya kevalasya sambhavaH?, evameta vyAkhyAnusAreNa zeSA api vyAkhyeyAH, kevalaM kSAyikapariNAmikabhAvadvayaniSpannaM navamabhaGga vihAya pare'sambhavino dRSTavyAH, navamastu siddhasya saMbhavati, tathAhi-kSAyike samyaktvajJAne pAriNAmikaM taM jIvatvamityetadeva bhAvadvayaM tasyAsti nAparaH, tasmAdayameka: siddhasya saMbhavati, zeSAstu nava dvikayogAH prarUpaNAmAtramiti sthitam, anyeSAM hi saMsArIjIvAnAmaudayikI gatiH kSAyopazamikAnIndriyANi pAriNAmikaM jIvatvamityetadbhAvatrayaM jaghanyato'pi labhyata iti kathaM teSu dvikasaMyogasambhava?, iti bhAvaH / trikayogAnirdidikSurAha mU.(163 vartate tatthaNaM je te dasa tigasaMjogA te NaM ime-asthi nAme udaieuvasamiekhayaniSphane 1 atthi nAme udaieuvasamiekhaovasamanipphanne 2 asthi nAme udaieuvasamiepariNAmianipphanne 3 asthi nAme udaiekhaiekhaovasamaniSphanne 4 atthinAme udaiekhaiepariNAmianipphanne 5 asthi nAme udaiekhaovasamipariNAmianiSphanne 6 asthi nAme uvasamiekhaovasamanipphanne 7 asthi nAme uvasamiekhaiepAriNAminipphane 8 atthi nAme uvasamiekhaovasamiepAriNAmianipphanne 9 atthi nAme khaiekhaovasamiepAriNAmianipphanne 10 // ___ kayare se nAme udaieuvasamiekhayanipphane? udaietti manusse uvasaMtA kasAyA khaiaM sammattaM, esa naM se nAme udaieuvasamiekhayaniSphane 1, kayare se nAme udaieuvasamiekhayaovasamiyaniSphanne ? udaietti manusse uvasaMtA kasAyA khaovasamiAiM iMdiAI, esaNaM se nAme udaieuvasamiekhayaovasamanipphanne 2, kayare se nAme udaieuvasamiepAriNAmianiSpho? udaietti manusse uvasaMtA kasAyA pAriNAmie jIve, esaNaM se nAme udaieuvasamipAriNAmianipphane 3, kayare se nAme udaiekhaiekhaovasamanipphane? udaietti manusse khaovasamiAiM iMdiAI, esa NaM se nAme udaiekhaiekhaovasamanipphanne 4, kayare se nAme udaiekhaiepAriNAmianiSpho? udaietti manusse khaiaMsammattaM pAriNAmie jIve, esa NaM se nAme. udaiekhaiepAriNAmianiSphane 5, kayare se nAme udeiekhaovasamiepAriNAmianiSphane?, udaietti manusse khaovasamiAI iMdiAI pAriNAmie jIve, esa naM se nAme udaiekhaovasamiepAriNAmianiSphanne 6, kayare se nAme uvasamiekhaiekhaovasamaniephane ?, uvasaMtA kasAyA khai sammattaM khaovasamiAiM iMdiAI, esa NaM se nAme upasamiekhaiekhaovasamaniSphanne 7, kayare se nAme uvasamiekhaiepAriNAmianiSphanne?, 30/23 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 anuyogadvAra - cUlikAsUtraM uvasaMtA kasAyA khaiaM sammattaM pAriNAmie jIve, esa NaM se nAme uvasamiekhaie pAriNAmianipphantre 8, kayare se nAme uvasamiekhaovasamiepAriNAmianiSpanne ?, uvasaMtA kasAyA khaovasamiAI iMdiAI pAriNAmie jIve, esa NaM se nAme uvasamiekhaovasamiepAriNAmianiSpanne 9, kayare se nAme khaiekhaovasamiepAriNAmianiSpatre ?, khaiaM sammattaM akhovasamiAI iMdiAI pAriNAmie jIve, esa NaM se nAme khaiekhaovasamiaipAriNAmi aniSpanne 10 / ghR. etadapyaudayikaupazamikakSAyikakSAyopazamikapAriNAmikabhAvapaJcakaM bhUmyAdAvAlikhya tata AdyabhAvadvayasyoparitanabhAvatrayeNa saha cAraNAyAM labdhAstrayaH, ityAdikrameNa dazApi bhAvanIyAH, etAnevaM svarUpato vivarISurAha kayare se nAme udaieuvasamie' ityAdi, vyAkhyA pUrvAnusArato'trApi kartavyA, navaramacaudayika kSAyikapAriNAmikabhAvatrayaniSpannaH paJcamo bhaGgaH kevalinaH saMbhavati, tathAhiaudayikI manuSyagatiH kSAyikANi jJAnadarzanacAritrANi pAriNAmikaM tu jIvatvamityete trayo bhAvAstasya bhavanti, aupazamikastviha nAsti, mohanIyAzrayatvena tasyoktatvAt, mohanIyasya ca kevalInyasambhavAt, tathA kSAyopazamiko'pyatrApAsya eva, kSAyopazamikAnAmindriyAdipadArthAnAmasyAsambhavAd, 'atIndriyAH kevalina' ityAdivacanAt, tasmAt pArizeSyAdyathoktabhAvatrayaniSpannaH paJcamo bhaGgaH kevalinaH sambhavati, SaSThastvaudayikakSAyopazamikapAriNAmikabhAvaniSpanno nArakAdigatiMcatuSTye'pi saMbhavati, tathAhi - audayikI anyatarA gatiH kSAyopazAmikAnIndriyANi pAriNAmikaM jIvatvamityevametadbhAvatrayaM sarvAsyapi gatiSu jIvAnAM prApyata iti, zeSAstvaSTau trikayogAH prarUpaNAmAtraM, kApyasambhavAditi bhAvanIyaM / catuSkasaMyogonnirdizannAha mU. (163 vartate ) tattha NaM te je taM paMca caukkasaMjogA te naM ime-atthi nAme udaieuvasamiekhaiekhaovasamanipphane 1 atthi nAme udaieuvasamiekhaiepAriNAmianipphane 2 atthi nAme udaieuvasamiekhaovasamiepAriNAmianippatre 3 atthi nAme udaiekhaiekhaovasamie- pAriNamianiSpanne 4 asthi nAme uvasamiekhaiekhahaovasamiepAriNAmianippanne 5, kayare se nAme udaieuvasamiekhaiekhaovasamanippatre ?, udaietti manusse uvasaMtA kasAyA khaiaM sammattaM khaovasamiAI iMdiAI, esa naM se nAme udaieuvasamiekhaiekhaovasaminiSkane 1, kayare se nAme udaieuvasamiekhaiepAriNAmianipphanne ?, udaietti manusse uvasaMtA kasAyA khaiaM sammattaM pAriNAmie jIve, esa naM se nAme udaieuvasamiekhaiepAriNAmianipphane 2, kayare se nAme udaieDavasamiekhaovasamiepAriNAmi anippanne ?, udaietti manusse uvasaMtA kasAyA khaovasamiAI iMdiAI pAriNAmie jIve, esa naM se nAme udaieuvasamiekhaova0 pAriNA0 3, kayera se nAmaM udavaikhaiekhaovasamiepAriNAmianiSpanne ?, udaietti manusse khaiaM sammattaM akhovasamiAI iMdiAI pAriNAmie jIve, esa naM se nAme udaiekhaiekhaovasamiepAriNAmianiSpantre4, kayare se nAme uvasamiekhaiekhaovasamiepAriNAmianipphanne ?, ubasaMtA kasAyA khaiaM sammattaM khaovasamiAI iMdiAI Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 355 mUlaM-163 pAriNAmie jIve, esa naM se nAme uvasamiekhaiekhaovasamiepAriNAmianipphane 5/ vR. bhaGgakaracanA akRcchAvaseyaiva / idAnIM tAneva paJca bhaGgAn vyAcikhyAsurAha-'kayare se nAme udaie' ityAdi, bhAvanA pUrvAbhihitAnuguNyena kartavyA, navaramatraudayikopamikakSAyopazamikapAriNAmikabhAvaniSpatrastRtIyabhaGgo gaticatuSTaye'pi saMbhavati, tathAhi-audayikI anyatarA gati: nArakatiryagdevagatiSu prathamasamyaktvalAbhakAle eva upazamabhAvo bhavati manuSyagatau tu tatropazamazreNyA caupazamikaM samyaktvaM kSAyopazamikAnIndriyANi pAriNAmikaM jIvatvamityevabhayaM bhaGgakaH sarvAsu gatiSu labhyate, yattviha sUtre proktam-'udaietti manusse uvasaMtA kasAya'tti, tattu manuSyagatyapekSayaiva draSTavyaM, manuSyatvodayasyopazamazreNyAM kaSAyopazamasya ca tasyAmeva bhAvAd, asya copalakSaNamAtratvAditi, evamaudayikakSAyikakSAyopazamikapAriNAmikabhAvaniSpannAzcaturthabhaGgo'pi catusRSvapi gatiSu saMbhavati, bhAvanA tvanantaroktatRtIyabhaGgakavadeva kartavyA, navaramopazamikasamyaktvasthAne kSAyikasamyaktvaM vAcyam, asti ca kSAyikasamyaktvaM sarvAsvapigatiSu, nArakatiryagdevagatiSu pUrvapratipannasyaiva, manuSyagatau tu pUrvapratipannasya pratipadyamAnakasya ca tasyAnyatra pratipAditatvAditi, tasmAdatrApyetau dvau bhaGgako sambhavinau, zeSAstu trayaH saMvRttimAtra, tadrUpeNa vastunyasambhavAditi / sAmprataM paJcakasaMyogamekaM prarUpayannAha mU.(163 vartate tattha NaMje se ekke paMcagasaMjoe se NaM ime-asthi nAme udaieuvasamiekhaovasamiekhaiepAriNAmianiSpho 1, kayare se nAme udaueuvasamiekhaiekhaovasamiepAriNAmianipphanne ?, udaietti manusse uvasaMtA kasAyA khaiaMsammattaM khaovasamiAI iMdiAiM pAriNAmie jIve, esa naM se nAme jAva pAriNAmianiSphatre, se taM sannivAie, se taM chnnaame| vR.ayaM ca savivaraNa: sugama eva, kevalaM kSAyikaH samyagdRSTiH san yaH upazamazreNI pratipadyate tasyAyaM bhaGgaka: saMbhavati, nAnyasya, samuditabhAvapaJcakasyAsya tatraiva bhAvAditi paramArthaH, tadevameko dvikasaMyogabhaGgako dvau dvau trikayogacatuSkayogabhaGgakAvekastvayaM paJcakayoga ityete SaD bhaGgakA atra sambhavinaH, pratipAditAH, zeSAstu viMzatiH saMyogotthAnamAtratayaiva prarUpitA iti sthitam, eteSu ca SaTsu bhaGgakeSu madhye ekastrikasaMyogo dvau catuSkasaMyogAvityete trayo'pi pratyekaM catasRSvapi gatiSu saMbhavantIti nirNItam, atho gaticatuSTayabhedAt te kila dvAdaza(vi)vakSyante, ye tu zeSA dvikayogatrikayogapaJcakayogalakSaNAstrayo bhaGgAH siddhakevalyupazAntamohAnAM yathAkramaM nirNItA: te yathoktaikaikasthAnasambhavitvAt tray evetyanayA vivakSayA'yaM sAnnipAtiko bhAva: sthAnAntare paJcadazavidha ukto dRSTavyo, yadAha-'aviruddhasanivAiyabheyA ebheva panarasa'tti, 'se taM sanivAie'tti nigmnm| uktaH sAnnipAtiko bhAvaH, tadbhaNane coktAH SaDapi bhAvAH, te ca tadvA cakairnAmabhirvinA prarUpayituM na zakyanta iti tadvAcakAnyaudayikAdIni nAmAnyapyaktAni, etaizca SaDbhirapi dharmAstikAyAdeH samastayApi vastunaH saMgrahAt SaTprakAraMsat sarvasyApi vastuno nAma SaDnAmetyanayA * dizA sarvamidaM bhAvanIyaM, se taM channAme'tti nigamanam // Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM uktaM SaDnAma, atha saptanAmaM nirUpayitumAhama.(164)se kiMtaM sattanAme, 2 satta sarA pannattA, taMjahAvR. 'svR zabdopatApayo'riti svaraNAni svarA:- dhvanivizeSAH te ca sapta, tadyathAmU. (165) sajje risahe gaMdhAre, majjhime paMcame sre| revae (dhevae) ceva nesAe, sarA satta viaahiaa| vR. 'sa 'tti zloko, vyAkhyA SaDbhyo jAtaH SaDjaH uktaM ca "nAsAM kaNThamurastAlu, jihvAM dantA~zca sNshritH| SaDbhiH saMjAyate yasmAt, tasmAt SaDja iti smRtH||" tathA RSabho-vRSabhastadvat yo vartate sa RSabhaH, Aha ca "vAyuH samutthito nAbheH, kaNThazIrSasamAhataH / nardan vRSabhavad yasmAt, tasmAdRSabha ucyte||" tathA gandho vidyate yasya sa gandhAraH, sa eva gAndhAro-gandhavAhavizeSa ityarthaH, abhANi ca "vAyuH samutthito nAbhe<Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 357 mUlaM-165 svarAnnAmato nirUpya kAraNatastAnevAbhidhitsurAhamU.(166)eesiNaM sattaNhaM sarANaM satta sarahANA pannattA, taMjahAmU.(167) sajjaM ca aggajIhAe ureNa risahaM srN| kaMThuggaeNa gaMdhAraM, maNjhajohAe mjjhimN| mU.(168) nAsAe paMcamaM bUA, daMtoTeNa arevtN| bhamuhakkheveNa nesAyaM, saraDANA viaahiaa|| mU.( 169) satta sarA jIvaNissiA pannattA, taMjahAmU.(170) sajjaM rakhai maUro, kukkuDo risabhaM srN| haMso vaha gaMdhAraM, majjhima gvelgaa| mU.(171) aha kusumasaMbhave kAle, koilA paMcamaM srN| chaTuM ca sArasA kuMcA, nesAyaM sttmNgo| mU.(172)satta sarA ajIvanissiA pannattA, taMjahAmU.(173) sajjaM rakhai muaMgo, gomuhI risaha srN| saMkho ravai gaMdhAra, majjhimaM puNa jhallarI / / mU.( 174) cauccaraNapaiTThANA, gohiA srN| ADaMbaro revaiyaM, mahAbherI asattamaM // 31 // vR. tatra nAmerutthitho'vikArI svara Abhogato'nAbhogato vA yadatra jihvAdisthAnaM prApya vizeSamAsAdayati tat svarasyopakArakamataH svarasthAnamucyate, tatra 'saJja' mityAdizlokadvayaM sugama, navaraM cakAro'vadhAraNe SaDjameva prathamasvaralakSaNaM brUyAt, kayetyAha-agrabhUtA jihya agrajihmajihmagramityarthastayA, ihayadyapi SaDjabhaNane sthAnAntarANyapikaNThAdIni vyApriyante agrajihma casvarAntareSu vyApriyate tathApi sA tatra bahuvyApAravatItikRtvA tathA tameva bruyAdityuktam, imamatra hRdayama-SaDjasvaro'grajihyaM prApya viziSTAMa vyaktimAsAdayatyatastadapekSayA sAsvarasthAnamucyate, evamanyatrApi bhAvanA kAryA, uro-vakSastena RSabhaM svaraM, bruyAditi sarvatra sambadhyate, __ 'kaMThuggaeNaM'ti kaNThAdudgamanamudgatiH-svaraniSpattihetubhUtA kriyAatena kaNThodgatena gAndhAraM, jihvAyA madhyo bhAgo madhyajihvA tayA madhyamaM, tathA dantAzcauSThau ca dantoSThaM tena dhaivata raivataM veti bhRtkSepAvaSTambhena nissaadmiti|| ita UrdhvaM sarvaM nigadasiddhameva, navaraM 'jIvanissiya'tti jIvAzritAH jIvemyo vA nisRtAnirgatAH, 'sajhaM ravaItyAdizlokaH, ravati-nadati 'gavela'tti gAvazca elakAzca UraNakA gavelakAH, athavA gavelakA-UraNakA eva, 'aha kusume tyAdi, atheti vizeSaNArtho, vizeSaNArthatA caivaM-yathA gavelakA avizeSeNa madhyamasvaraM nadanti na tathA paJcamaM kokilaH, api tu vanaspatiSu bAhulyena kusumAnAM-mallikApATalAdInAM sambhavo yasmin kAle sa tathA tasmin, madhumAsa ityarthaH, 'ajIvanissiya'tti tathaiva, navaramajIveSvapi mRdaGgAdiSu jIvavyApArotthApitA evAmI Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 anuyogadvAra-cUlikAsUtra mantavyAH, aparaM SaDjAdInAM mRdaGgAdiSu yadyapi nAzAkaNThAdyutpannatvalakSaNo vyutpattyathoM na ghaTate tathApi sAdRzyAt tadbhAvo'vagantavayaH, 'saJja'mityAdizlokadvayaM, gomukhI-kAhalA yasyA mukhe gozRGgAdi vastu dIyata iti, caturbhizcaraNaiH pratiSThAnam-avasthAnaM bhuvi yasyAH sA godhA cauvanaddhA godhikA-vAdyavizeSo dardariketyaparanAmnA prasiddhA, ADambara:-paTaha:, mU.(175) eesiNaM sattaNhaM sarANaM satta saralakkhaNA pannattA, taMjahAmU.(176) sajjeNa lahaI virti, kayaM ca na vinssi| gAvo puttA ya mittA ya, nArINaM hoi vallaho / mU.(177) risaheNa u esajja(paseja) senAvaccaM dhanAni / vatthagaMdhamalaMkAraM, ithio sayanAni y| mU.(178) gaMdhAre gatijuttiNNA, vajjavittI klaahiaa| havaMti kaiNo dhannA, je anne stypaargaa| mU.(179) majjhimasaramaMtA u, havaMti suhjiivinno| khAyaI piyaI deI, mjjhimsrmssio|| mU.(180) paMcamasaramaMtA u, havaMti puhviipii| sUrA saMgahakattAro, aneggnnnaaygaa| mU.(181) revaMyasaramaMtA u, havaMti duhjiivinno| kucelA ya kuvittI ya, corA cNddaalmutttthiyaa| mU.( 182) nisAyasaramaMtA u, hoti klhkaargaa| jaMghAcarA lehavAhA, hiMDagA bhAravAhagA / / vR. eteSAM saptAnAM svarANAM pratyekaM lakSaNasya vicinnatvAt sapta svaralakSaNAni-yathAsvaM phalaprAptyavyabhicArINi svaratattvAni bhavanti, tAnyevaphalata Aha-'saJjeNe'tyAdi saptazlokAH SaDjena labhate vRttim, ayamarthaH-SaDjasyedaM lakSaNaM-svarUpa masti yena tasmin sati vRttijIvanaM labhate prANI, etacca manuSyApekSayA lakSayate, vRttilAbhAdInAM tatraiva ghaTanAt, kRtaM ca na vinazyati, tasyeti zeSaH, niSphalArambho na bhavatItyarthaH, gAvaH putrAzca mitrANi ca bhavantIti shessH| ___ gAndhAre gItayuktijJA varyavRttayaH-pradhAnajIvikA: kalAbhiradhikAH kavayaH-kAvyakAra: prAjJAH-sadbodhAH ye coktebhyo gItayuktijJAdibhyo'nye-zAstrapAragAH caturvedizAstrapAragAminaste bhvntiiti| zakunena-zyenalakSaNena caranti pApardhi kurvanti zakunAn vAghnantIti zAkunikAH, vAgurAmRgabandhanaM tayA carantIti vAgurikAH, zUkareNa sannihitena zUkaravadhArthaM caranti zUkarAn vA jantIti zaukarikAH, mauSTikA mallA iti| pAThAntarANyapyuktAnusAreNa vyaakhyeyaani| mU.(183)eesiNaM sattaNhaM sarANaM tao gAmA pannatA, taMjahA-sajjagAme majjhimagAme gaMdhAragAme, sajjagAmassa naM satta mucchaNAo, patrattAo, taMjahA Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 184 pU. ( 184 ) maggI koraviA hariyA, rayaNI a sArakaMtA ya / chaTThI a sArasI nAma, suddhasajjA ya sattamA / mU. ( 185 ) majjhimagAmassa NaM satta mucchaNAo pannattAo, taMjahA mU. (186 ) uttaramaMdA rayaNI, uttarA uttarAsamA / samokkaMtA ya sovIrA, abhirUvA hoi sattamA // mU. ( 187 ) gaMdhAragAmassa NaM satta mucchaNAo pannattAo, taMjahApU. (188 ) naMdI a khuDDiA pUrimA ya cautthI a suddhagaMdhArA / uttaragaMdhArAvi asA paMcamiA havai mucchA // suTTuttaramAyAmA sA chuTTI savvao ya nAyavvA / aha uttarAyayA koDimA ya sA sattamI mucchA // mU. (189 ) vR etaccirantanamunigAthAbhyAM vyAkhyAyate - yathA "saJjAitihAgAmo, sasamUho mucchaNANa vitreo / tA satta ekamekke to sattasarANa igavIsA // 1 // annannasaravisese uppAyaMtassa mucchaNA bhaNiyA / kattA va mucchio iva kuNaI mucchaMva so vatti // 2 // " pU. ( 190 ) kartA vA mUcchita iva tAH karotIti mUrcchanA ucyante, 'mucchaM va so vatti' mUrcchanniva vA sa kartA tAH karotIti mUrcchanA ucyanta ityarthaH, maGgIprabhRtInAM caikaviMzatimUrcchanAnAM svaravizeSAH pUrvagatasvaraprAbhRte bhaNitAH, idAnIM tu tadvinirgatebhyo bharatavizAkhilAdizAstrebhyo vijJeyA iti / satta sarA karo havaMti ? gIyassa kA havai joNI / kaisamayA osAsA, kai vA gIyarasa AgArA // satta sarA nAbhIo havaMti gIyaM ca ruiyajoNI / pAyasamA UsAsA tini ya gIyarasa AgArA // Aimau ArabhaMtA samuvvahantA ya majjhayAraMmi / avasAne ujjhatA tinnivi gIyassa AgArA // mU. (191 ) pU. (192 ) tathA vR. iha catvAraH praznAH, tatra kRtaH iti kasmAt sthAnAt sapta svarA utpadyante, kA yoniriti kA jAti:, tathA kati samayA yeSu te katisamayA - ucchAsAH, kiM parimANakAlA ityarthaH, AkArA:- AkRtayaH svarUpANi ityarthaH / uttaramAha-'satta sarA nAbhIo' ityAdigAthA spaSTA, navaraM ruditaM yoniH - samAnarUpatayA jAtiryasya tad ruditayonikaM, pAdasamA uccchAsAH, yAvadbhiH samayairvRttasya pAdaH samApyate tAvatsamayA ucchAsA gIte bhavantItyarthaH AkArAnAha - 'Ai' gAhA, trayo gItasyAkArAH - svarUpavizeSalakSaNA bhavanti iti paryante sambandhaH, kiM kurvANA ityAha-'AraMbhanta 'tti ArambhamANA gItamiti gamyate, kathaMbhUtamityAha- 'Aimau'tti Adau - prathamato mRdu-komalaM AdimRdu, tathA samudvahantazca kurvantazca mahatIM gItadhvanimiti gamyate, 'madhyakAre' madhyamabhAge, tathA avasAne ca kSapayanto, gItardhvAnaM mandrIkurvanti ityarthaH, Adau mRdu madhye tAraM paryante mandraM gItaM kartavyam, ata ete mRdutAdayastrayo gItasyAkArA bhavantIti tAtparyaM / kintu - 359 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 360 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM mU.(193) chahose aTThagaNe tini avittAI do ya bhnniiio| * jo nAhI so gAhii. susikkhio rNgmjjhmi|| mU.(194) bhIaMdua uppicchaM uttAlaM ca kamaso muneavvaM / ___ kAgassamanunAsaM chadosA hoMti geass| mU.(195) punaM rattaM ca alaMkiaMca vattaM ca thevmvissuttuN| mahuraM samaM sulaliaM aTTha guNA hoti geass| mU. (196) urakaMusiravisuddhaM ca gijjate mauaribhiapadabaddhaM / samatAlapaDukkhevaM sattassarasIbharaMgIyaM / / mU. (197) akkharasamaM padasamaMtAlasamaM layasamaM ca gehsmN| nIsasiosasiasamaM saMcArasamaM sarA stt| mU.(198) nidosaM sAramaMtaM ca, heujuttamalaMkiyaM / uvanIaMsovayAraMca, miaMmaharameva y|| mU.(199) samu adbhasamaM ceva, savvattha visamaM ca jN| titri vittapayArAI, cautthaM novalabbhai / / mU. (200) sakkayA pAyayA ceva, bhaNiIo hoMti donni vaa| saramaMDalaMmi gijjate, pasatthA isibhaasiaaN|| mU.( 201) kesI gAyai mahuraM kesI gAyai kharaMca rukkhaM c| kesI gAyai cauraM kesI avilaMbiaMdaMtaM kesI ? / mU.( 202) vissaraM puNa kerisii| gAthA'dhikamidaM / gorI gAyati maharaMsAmA gAyai kharaMca rukkhaM c| kAlI gAyai cauraM kANA ya vilaMbiaMdutaM aNdhaa| mU.( 203) vissaraM puNa piMgalA / gAthA'dhikamidamapi / satta sarA tao gAmA, mucchaNA ikkviisii| tANA egUnapannAsaM sammattaM srmNddlN|| mU.(204) se taM sttnaame| vR. SaD doSA varjanIyAstAnAha-'mIyaM gAhA bhotamantrastamAnasaM yadgIyate ityeko doSaH 1 drutaM- tvaritam 2, uppichaMzvAsayuktaM tvaritaM ca, pAThAntareNa 'rahassaM'tti hasvasvaraM laghuzabdamityarthaH 3, uttAlam-ut-prAbalyArthe atitAlamasthAnatAlaM cetyartha: tAlastu kaMsikAdizabdavizeSaH 4 kAkasvaraM-zlakSaNAzravyasvaram 5, anunAsaM-nAsAkRtasvaram 6 ete SaDdoSA gItasya bhvnti| aSTau guNAnAha-'puNNaM'gAhA, svarakalAbhiH sarvAbhirapi yuktaM kurvataH pUrNaM 1, geyarAgeNa raktasya-bhAvitasya raktam 2, anyAnyasphuTazubhasvaravizeSANAM karaNAdalaMkRtam 3, akSarasvaraphuTakaraNAdavyaktaM 4, vikrozanamiva yadvisvaraM na bhavati tadavighuSTaM 5, madhumattakokilArutavanmadhurasvaraM6, tAlavaMzasvarAdisamanutaM samaM7, svaragholanAprakAreNa suSTu-atizayena Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-204 lalatIva yat sukumAlaM tat sulalitam 8, ete aSTau guNA gItasya bhavanti, etadvirahitaM tu vaDimbanAmAtrameva tditi|| ki copalakSaNatvAdanye'pi gItaguNA bhavanti tAnAha-'ura' gAhA, cakAro geyaguNAntarasamuccArthaH, ura:kaNThazirovizuddhaM ca, ayamarthaH-yadhurasi svaro vizAlasturyurovizuddhaM, kaNThe yadi svaro vartito'tisphuTitazca tadA kaNThavizuddhaM zirasi prApto yadi nAnunAsikastataH zisevizuddham, athavA ura:kaNThazirassu zleSmaNA'vyAkuleSu vizuddheSu prazasteSu yadgIyate tadura:kaNThazirovizuddhaM, gIyate geyamiti saMbadhyate, kiMviziSTamityAha-mRdukaM mRdunA-aniSTureNa svareNa yadgIyate tanmRdukaM, yatrAkSareSu gholanayA saMcaran svaro raGgatIva tat gholanAbahulaM riGgitaM, geyapadairbaddhaM-viziSTaviracanAyA racitaM padabaddhaM, tatazca padatrayasya karmadhArayaH, 'samatAlapaDukkhevaM ti tAlazabdena hastatAlAsamuttha upacArAcchabdo vivakSitaH, murajakAMsikAdigItopakArakAtodyAnAM dhvaniH pratyutkSepa: nartakIpadaprakSepalakSaNo vA pratyutkSepaH, samau gItasvareNa tAlapratyutkSepau yatra tat samatAlapratyutkSepaM, 'sattassarasIbharaM'ti sapta svarAH sImaranti-akSarAdibhiH samA yatra tatsaptasvarasIbharaMgItamiti, te cAmI sasa svarA:___ 'akkharasamaM gAhA, yatra dIrgha akSare do? gItasvaraH kriyate husve husvaH plute plutaH sAnunAsike tu sAnunAsika: tadakSarasamaM yadgItapadaM-nAmikAdikaM yatra svare anupAti bhavati tat tatraiva yatra gIyate tat padasama, yatparasparAbhihatahastatAlasvarAnusAriNA svareNa gIyate tattAlasama, zRGgadArvAdyanyataravastumayenAMgulIkozakena samAhate tantrIsvaraprakAro layastamanusaratA svareNa yadgIyate tallayasamaM, prathamato vaMzatantrAdibhiryaH stro gRhItastatsamena svareNa gIyamAnaM grahasama, ni:zvasitocchasitamAnamanatikramato yadgeyaM tanniHzvasitoccasitasama, vaMzatantryAdidhvevAMgulIsaJcArasamaM yadgIyate ttsnycaarsmm| evamete svarAH sapta bhavanti, idamuktaM bhavati-eko'pi gItasvaro'kSarapadAdibhiH saptabhiH sthAnaiH saha samatvaM pratipadyamAnaH saptadhAtvamanubhavatItyevaM saptasvarA akSarAdibhiH samA darzitA bhvntiiti| gIte ca yaH sUtrabandhaH so'STaguNa eva kartavya ityAha-'niddosa'mityAdi, tatra 'aliyamuvaghAyajaNaya'mityAdidvAtriMzatsUtradoSarahitaM nirdoSaM 1 viziSTArthayuktaM sAravat 2 gItanibaddhArthagamakahetuyuktatayA habdhaM hetuyuktam 3 upamAdyalaGkArayuktamalaMkRtam 4 upasaMhAropanayayuktamupanItam 5 aniSThurAviruddhAlaJjanIyArthavAcakaM sAnuprAsaM vA sopacAram 6 ativacanavistararahitaM saMkSiptAkSaraM mitaM 7 madhuraM zravyazabdArtha 8 geyaM bhavatIti zeSaH / "tini ya vittAI'ti yaduktaM, tatrAha-'sama'mityAdi, yatra vRtte caturvapi pAdeSu saGghayayA samAnyakSarANi bhavanti tatsama, yatra prathamatRtIyayordvitIyacaturthayozca pAdayorakSarasaMkhyAsamatvaM tadarddhasamaM, yattu sarvatra sarvapAdeSvakSarasaGghayAvaiSamyopetaM tadviSamaM, 'jati yasmAdvRttaM bhavatIti zeSaH, tasmAt traya eva vRttaprakArA bhavanti, caturthastu prakAro nopalabhyate'sattvAdityarthaH, evamanyathA'pyavirodhato vyAkhyemidamiti / 'dunniya bhaNiIo'tti yaduktaM tatrAha-'sakkAe'tyAdi, bhaNitirbhASA svaramaNDale-SaDjAdi Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 anuyogadvAra - cUlikAsUtraM svarasamUhe, zeSaM kaNThyaM, gItavicAraprastAvAdidamapi pRcchati - 'kesI gAyaI' tyAdipraznagAthA sugamA, navaraM 'kesi 'tti kIdRzI strI ityarthaH, 'svaraM'ti svarasthAnaM, rUkSaM pratItaM, caturaM dakSam, vilambitaM parimantharaM drutaM zIghramiti / vissaraM puNa kerisi'tti gAnA'dhikamidaM / atra krameNottaramAha-'gorI gAyai mahura' mityAdi, atrApi 'vissaraM puNa piMgala' tti gAthA'dhikameva, vyAkhyA sukaraiva, navaraM piGgalA- kapilA ityarthaH / samastasvaramaNDalasaMkSepAbhi'dhAnenopasaMharannAha-'sattasare' tyAdi, tatA tantrI tAno bhaNyate, tatra SaDjAdayaH svarAH pratyekaM saptabhistAnairgIyanta ityevamekonapaJcAzattAnA: saptatantrikAyAM vINAyAM bhavantIti / evaM tadanusAreNaikatantrIkAyAM tritantrikAyAM kaNThenApi vA gIyamAnA ekonapaJcAzadeva lAnA bhavantIti / tadevametaiH SaDjAdibhiH saptabhirnAmabhiH sarvasyApi svaramaNDalasyAbhidhAnAt satanAmedamucyate, 'se taM sattanAme 'tti nigamanam / athASTanAma pratipAdayannAha- - pU. (206 ) mU. ( 207 ) mU. (205 ) se kiM taM aTThavihA vayaNavibhattI pantrattA, taMjahAnidese paDhamA hoi, bitiA uvaesana / taiyA karaNami kayA, cautthI saMpavAyaNe // paMcamI a avAyANe, chuTTI sassAmivAyaNe / sattamI sannihAnaMtthe aTTamA''maMtaNI bhave // tattha paDhamA vibhattI niddese so imo ahaM vatti / biiA puNa uvaese bhaNa kuNasu imaM va taM vatti // mU. (208 ) pU. (210 ) mU. (209) taiA karaNami kayA bhaNiaM ca kayaM ca teNa va mae vA / haMdi namo sAhAe havai cautthI payAmi / / AvaNya giNha ya etto iutti vA paMcamI avAyANe / chuTTI tassa imassa va gayassa vA sAmisaMbaMdhe // havai paNa sattamI taM imami AhArakAlabhAve a / AmaMtaNI bhave aTTamI u jaha he juvAnati // setaM aTThanAme | mU. (211) mU. ( 212 ) vR. ucyanta iti vacanAni - vastuvAcIni vibhajyate prakaTIkriyate artho'nayeti vibhaktiH vacanAnAM vibhaktirvacanavibhaktiH, nAkhyAtavibhaktirapi tu nAmavibhaktiH prathamAdiketi bhAva:, sA cASTavidhA tIrthakaragaNadharaiH, prajJatA, kA punariyamityAzaGkaya yasminnarthe yA vidhIyate tatsahitAmaSTavidhAmapi vibhaktiM darzayitumAha 'tadyathe' tyAdi 'niddese' ityAdi zlokadvayaM nigadasiddhaM, navaraM-liGgArthamAtrapratipAdanaM nirdezaH, tatra siau jasiti prathamA vibhaktirbhavati, anyatarakriyAyAM pravartanecchotpAdanamupadezastasmin am sau zas iti dvitiyA vibhaktirbhavati, upalakSaNamAtraM cedaM, kaTaM karotItyAdiSUpadezamantareNApi dvitIyAvidhAnAd, evamanyatrApi yathAsambhavaM vAcyaM, vivakSitakriyAsAdhakatamaM karaNaM tasmi~stRtIyA 'kRtA' vihitA, sampradIyate yasmai tad gavAdidAnaviSayabhUtaM sampradAnaM tasmi~ Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-212 . 363 zcaturthI vihitA, apAdIyate-viyujyate yasmAt tadviyujyamAnAvadhibhUtamapAdAnu tatra paJcamI vihitA, svam-AtmIyaM sacittAdi svAmI-rAjAdiH tayorvacane tatsambandhapratipAdane SaSThI vihitetyarthaH, saMnidhIyate-AdhIyate yasmiMstatsannidhAnam-AdhArastadevArtha: 2 tasmin saptamI vihitA, aSTamI sambuddhiH-AmantraNI bhaved, AmantraNArthe vidhIyata ityrthH| enamevArthaM sodAharaNamAha-'tattha paDhame' tyAdigAthAzcatasro gatArthA eva, navaraM prathamA vibhaktinirdeze, ka yathetyAha-'so'tti saH tathA 'imo'tti ayaM 'ahaM'ti ahaM vAzabda udAharaNAntarasUcakaH, upadeze dvitIyA, kvayathetyAha-bhaNa kuru vA, ki tadityAha-'idaM' pratyakSaM tadvAparokSamiti, tRtIyA karaNe ka yathetyAha-bhaNitaM vA kRtaM vA, kenetyAha-tena vA mayA veti, atra yadyapi kartaritRtIyA pratIyate, tathApi vivakSAdhInatvAt kArakapravRttestena mayA vA kRtvA bhaNitaM kRtaM vA, devadatteneti gamyata iti, evaM karaNavivakSA'pi na duSyatIti lakSayAmaH, tattvaM tu bahuzrutA bhavatItyeke, anye tUpAdhyAyAya gAM dadAtItyAdiSveva sampradAne caturthImicchanti, apanaya gRhANa etasmAdito vetyevamapAdAne paJcamI, tasyAtasya gatasya, kasya?-bhRtyAderiti gamyate, ityevaM svasvAmisambandhe SaSThI, tadvastu badarAdikaM asmin kuNDAdau tiSThatIti gamyate, ityevamAdhAre saptamI bhavati, tathA 'kAlabhAve atti kAlabhAvayozceyaM dRSTavyA, tatra kAle yathA madhau ramate, bhAve tu cAritre'vatiSThate, AmantraNe bhavedaSTamI yathA he yuvanniti, vRddhavaiyAkaraNadarzanena ceyamaSTamI gaNyate, aidaMyugInAnAM tvasau prathamaiveti mntvymiti|| iha ca nAmavicAraprastAvAt prathamAdivibhaktyantaM nAmaiva gRhyate, tathA(cA)STavibhaktibhedAdaSTavidhaM bhavati, na ca prathamAdivibhaktyintanAmASTakamantareNAparaM nAmAsti, ato'nena nAmASTakena sarvasya vastuno'bhidhAnadvAreNa saMgrahAdaSTanAmedamucyate iti bhAvArthaH 'se taM aTThanAme'tti nigamanam / atha navanAma nirdizaktrAhamU.( 213) se kiM taM navanAme?, 2 nava kavvarasA pnntaa| mU. ( 214) vIro siMgAro abbhuo arodo a hoi bauddhvyo| velaNao bIbhaccho hAso kaluNo pasaMto a|| vR.navanAmni nava kAvyarasA: prajJaptA:, tatra kaverabhiprAyaH kAvyaM, rasyante-antarAtmanA'nubhUyanta iti rasAH, tattatsahakArikAraNasannidhAnodbhUtAzcetovikAravizeSA ityarthaH, uktaM ca ___ "bAhyArthalambano yasta, vikAro mAnaso bhvet| sa bhAvaH kathyateM sadbhistasyotkarSo rasaH smRtaH // " kAvyeSUpanibaddhA rasAH kAvyarasA:-vIrazRGgArAdayaH, tAnevAha-vIro siMgAro ityAdigAthA sugamA, navaraM 'zUra vIra vikrAntAviti vIrayati-vikrAmayati tyAgatapovairinigraheSu prerayati prANinamityuttamaprakRtipuruSacaritazravaNAdihetusamudbhUto dAnAdyutsAhaprakarSAtmako vIro, rasa iti sarvatra gamyate?, zRGga-sarvarasebhyaH paramaprakarSakoTilakSaNamiti-gacchatIti kamanIyakAminIdarzanAdisambhavo ratiprakarSAtmakaH zRGgAraH, sarvarasapradhAna ityarthaH, ata eva / "zRGgArahAsyakaruNA, raudravIrabhayAnakAH / bIbhatsA'dbhutazAntAzca, nava nATya rasAH smRtAH / / " Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM ityAdiSvayaM sarvarasAnAmAdAmeva paThyate, atra tu tyAgatapoguNo vIrarase vartate, tyAgatapasI ca 'tyAgo guNo guNazatAdhiko mato me' 'paraM lokAtigaMdhAma, tapaH zrutamiti dvaya' mityAdivacanAt samastaguNapradhAna ityanayA vivakSayA vIrarasasyAdAvupanyAsa iti 2, zrutaM zilpaM tyAgatapaHzauryakarmAdi vA sakalabhuvanAtizAyi kimapyapUrvaM vastvadbhutamucyate, taddarzanazravaNAdibhyo jAto raso'pyupacArAdvismayarUpo'dbhutaH 3, rodayati-atidAruNatayA azrUNi mocayatIti raudraM-ripujanamahAraNyAndhakArAdi, taddarzanAdyudbhavo vikRtAdhyavasAyorUpo raso'pi raudraH 4, vrIDayati-laJjAmutpAdayatIti laJjanIyavastudarzanAdiprabhavo manovyalokatAdisvarUpo vIDanakaH, asya sthAne bhayajanakasaMgrAmAdivastudarzananAdiprabhavo bhayAnako rasaH paThyate anyatra, saceha raudrarasAntarbhAvavivakSaNAt pRthag noktaH 5,zukrazoNitoccAraprazravaNAdyaniSThamudvejanIyaM vastu bIbhatsamucyate, taddarzanazravaNAdiprabhavo jugupsAprakarSasvarUpo raso'pi bIbhatsaH 6, vikRtAsambaddhaparavacanaveSAlaGkArAdihAsyAhapadArthaprabhavo manaHprakarSAdiceSTAtmako raso'pi hAsyaH 7, kRtsitaM rautyaneneti niruktavazAt karuNaH karuNAspadatvAt karuNaH priyaviprayogAdiduHkhahetusamutthaH zokaprakarSasvarUpaH karuNo rasa ityarthaH 8, prazAmyati krodhAdijanitautsukyarahito bhavatyaneneti prazAntaH, paramaguruvacaH zravaNAdihetusamullasita upazamaprakarSAtmA prazAnto rasa ityalaM vistareNa 9 // etAneva lakSaNAdidvAreNa bibhaNiSurvIrarasaM tAvallakSaNato nirUpayannAhamU. (215) tattha pariccAyami atavacaraNe sattujanavinAse / ___ ananusayadhitiparakkamaliMgo vIro raso hoi| mU. ( 216 )vIro raso jahA-so nAma mahAvIro jo rajjaM payahiUNa pvvio| kAmakohamahAsattUpakkhanigghAyaNaM kunni|| vR.'tatra' teSu navasuraseSu madhye 'parityAge' dAne 'tapazcaraNe' tapovidhAne zatrujanavinAze ca yathAsaGkhyamananuzayadhRtiparAkramacihno vIro raso bhavati-idamuktaM bhavati-dAne datte yadA'nuzayogarva: pazcAttApo vA taM na karoti, tapasi ca kRte dhRtiM karoti nArtadhyAM, zatruvinAze ca parAkramate na tu vaikluvyamavalambate, tadA etailiGgaiIyate'yaM prANI vIrarase vartate, ityevamanyatrApi bhAvanA kaaryeti| udAharaNanidarzanArthamAha-vIro raso 'yathe'tyupadarzanArthametat, 'so nAma'gAhA pAThasiddhA, navaraM vIrarasavatpuruSaceSTitapratipAdanAdevaprakAreSu kAvyeSu vIrarasaH pratipattavya iti bhAvArthaH, aparaM cehottamapuruSajetavyakAmakrodibhAvazatrujayanaiva vIrarasodAharaNaM mokSAdhikAriNi prastutazAstre itarajanasAdhyasaMsArakAraNadravyazatrunigrahasyAprastutatvAditi mantavyamiti, evamanyatrApi bhAvArtho'vagantavya iti| zrRGgArarasaM lakSaNatastvAhamU. ( 217) saMgAro nAma raso rtisNjogaabhilaassNjnno| mNddpvilaasvibboahaasliilaarmnliNgo| mU. (218 )siMgAro raso jahA-mahuravilAsasalaliaMhiyaummAdaNakara juvANANaM / sAmA sahudAmaM dAetI mehlaadaamN|| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 365 mUla-218 vR.zRGgAro nAma rasaH, kiMviziSTa ityAha-'ratI'tyAdi, ratizabdeneharatikAraNAni suratavyApArAGgAni lalanAdIni gRhyante taiH sArddha saMyogAbhilASasaMjanakaH, tasya tatkAryatvAdeva, tathA maNDanavilAsavibbokahAsyalIlAramaNAni liGgaM yasya sa tathA, tatra maNDanaM kaGkaNAdibhiH, vilAsa:-kAmagarbho ramyo nayanAdivibhramo vibboyatti dezIpadaM aGgajavikArArtha, hAsyaM pratItaM, lIlA-sakAmagamanabhASitAdiramaNIyaceSTA, rmnnN-kriiddnmiti| udAharaNamAha-'siMgAro' ityAdi, 'mahura gAhA, zyAmA strI mekhalAdAma-rasanAsUtraM darzayati, prakaTayatItyartha, kathaMbhUtamityAha-raNanmaNikiGkiNIsvaramAdhuryAnmadhuraM, tathA vilAsaiHsakAmaizceSTAvizeSairlalitaM-manohAri, tathA zabdoddAma-kiGkiNIsvanamukharaM, kimiti tatprakaTayatItyAha-yato 'hRdayonmAdanakara' prabalasmaradIpanaM yUnAmiti, zRGgArapradhAnaceSTApratipAdanAdayaM zRGgAro rasa iti // adbhutaM svarUpato lakSaNatazcAhamU.(219) vimhayakaro apuco anubhuapubbo ya jo raso hoi| harisavisAuppattIlakkhaNo abbhuo naam|| mU. ( 220)abbhuo raso jahA-abbhuataramiha etto annaM kiM asthi jiivlogNmi| jaMjinavayaNe atthA tikAlajuttA munijjti?|| vR. kasmiMzcidadbhute vastuni dRSTe vismayaM karoti, vismayotkarSarUpo yo raso bhavati so'dbhutanAmeti saNTaGkaH, kathaMbhUtaH ? - apUrvaH-ananubhUtapUrvo'nubhUtapUrvo vA, kiMlakSaNa ityAha-harSaviSAdotpattilakSaNaH, zubhe vastunyudbhuto dRSTe harSajananalakSaNaH azubhe tu viSAdajananalakSaNa ityarthaH, udAharaNamAha 'abbhuya' gAhA, iha jIvaloke'dbhutataram ito-jinavacanAt kimanyadasti?, nAstItyarthaH, kuta ityAha-'yad' yasmAJjinavacanenArthAH-jIvAdayaH sUkSmavyavahitatirohitAtIndriyAmUrtAdisvarUpAH atItAnAgatavartamAnarUpatrikAlayuktA api jJAyanta iti / atha raudraM hetuto lakSaNatazcAhamU. ( 221) bhyjnnruuvsbNdhyaacitaakhaasmuppnno| saMmohasaMbhamavisAyasaraNaliMgo raso roddo / mU.(222 )roddo raso jahA-bhiuDIviDaMbiamuho saMdaTThoTa ia ruhirmaakino| haNasi pasu asuraNibho bhImarasia airoha ! roddo'si|| vR.rUpaMzatrupizAcAdInAM zabdasteSAmeva, andhakAraMbahulatamonikurumbarUpam, upalakSaNatvAdaraNyAdayazca padArthA iha gRhyante, teSAM bhayajanakAnAM rUpAdipadArthAnAM yeyaM cintA-tatsvarUparyAlocanarUpA kathA-tatsvarUpabhaNanalakSANA, tathopalakSaNatvAd darzanAdi ca gRhyate, tebhyaH samutpanno-jAtA raudro rasa iti yogaH, kiMlakSaNa ityAha-'saMmoha:'kiMkartavyatvamUDhatA sambhraNovyAkulatvaM viSAdaH-kimahamatra pradeze samAyAta ityAdikhedasvarUpaH maraNaM- bhayodbhrAntagajasukumAlahantRsomiladvijasyeya prANatyAgastAni 'liGga lakSaNaM yasya sa tathA Aha-nanu bhayajanakarUpAdibhyaH samutpannaH saMmohAdiliGgazca bhayAnaka eva bhavati, kathamasya raudratvaM ?, satyaM, kintu pizAcAdiraudravastubhyo jAtatvAd raudratvamasya vivakSitamityadoSaH, Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM tathA zatrujanAdidarzane tacchira: karttanAdipravRttAnAM pazuzUkakuraGgavadhAdipravRttAnAMca yo raudrAdhyavasAyAtmako bhrukuTIbhaGgAdiliGgo raudro rasaH so'pyupalakSaNatvAtraiva dRSTavyaH, anyathA sa nirAspada eva syAd, ata eva raudrapariNAmavatpuruSaceSTApratipAdakamevodAharaNaM darzayiSyati, bhItaceSTApratipAdakaM tu tat svata evAbhyUhyamityalaM prsnggen| udAharaNamAha- bhiuDI' gAhA, trivalItaraGgitalalATarUpayA bhrakuTya viDambitaM-vikRtIkRtaM mukhaM yasya tat sambodhanaM he bhrakuTIviDambitamukha! saMdaSThauSThaH 'ita' iti itazca itazca'ruhiramAkkiNNa'tti vikSiptarudhiraityarthaH, haMsi' vyApAdayati pazum, asuro-dAnavastatribhaH-tatsadRzaH, bhImaM rasitaM-zabditaM yasya tatsaMbodhanaM he bhImarasita! 'atiraudra' atizayaraudrAkRte: raudro'siraudrapariNAmayukto'sIti / atha vrIDArasaM hetuto lakSaNatazcAhamU. ( 223) kinovyaargujjhgurudaarmeraavikkmuppnno| velapao nAma raso ljjaasNkaakrnnliNgo| mU. ( 224 )velaNao raso jahA-kiloiakaraNIo lajjaNIataraMti lajjayAmutti?/ vArijjami guruyaNo parivaMdai jaM vahuppotaM / / kR. vinayopacAraguhyagurudAramaryAdAnAM vyatikrama-sthitilaGghanaM tadutpanno vrIDanako nAma raso bhavati, tatra vinarayAniAM vinayopacAravyatikrame ziSTasya pazcAt brIDA prAdurasti, pazyata mayA kathaM pUjyapUjALyatikrakamaH kRta iti ?, tathA guhyaM-rahasyaM tasya ca vyatikrakame'nyakathanAdilakSaNe vrIDArasaH prAdurbhavati, tathA gurava-pUjyAH pitRtvakalAgrAhakopAdhyAyAdayastaddAraizca sahAbrahmasevAdilakSaNe maryAdAvyatikrakama kRte laJjArasaH prAdurbhavatIti, evamanyo'pi dRSTavyaH, kiMlakSaNa ityAha-lAzaGkayoH karaNaM-vidhAnaM liGgaM yasya sa tathA, tatra ziraso'dho'vanamanaM gAyatrasaGkoca ityAdihetukA laJjA, mAM na kacit kazcit kiJcidbhaNiSyatIti sarvatrAbhizaGkitatvaM shngketi| __ anodAharaNaM-'ki loiya' gAhA, iha kaciddeze'yaM samAcAro, yaduta-abhinavavadhyAH svabhA yatae prathamayonyu de kRte zoNitacarcitaM tannivasanaM akSatayonirayaM na punaragre'pyAsevitAnAcAreti saMjJApanArtha pratigRhaM bhrAmyate, sakalajanamasakSaM ca zvazrUzvazurAdistadIyagurujana: satItvakhyApanArthatadvandata iti, evaM vyavasthite sakhIpurato vadhUbhaNati-'kiloiyakaraNIu'tti karaNIkriyA, tatazca laukikakriyAyA-laukikakartavyAt sakAzAta kimanyAllaJjanIyataraM?, na kiJcidityarthaH, ityato laJjitA'haM bhavAmi, kimiti?,-yato 'vAreJjo' vivAH tatra gurujano vandate 'vahuppottaMti vdhuunivsnmiti| atha bIbhatsaM hetuto lakSaNatazcAhamU. ( 225) asuikunnimduiisnnsNjognbhaasgNdhnissphnno| nivvea'vihiMsAlakkhatho raso hoi biibhtso|| mU.( 226 )bIbhatso raso jahA-asuimalabhariyaanijjharasabhAvaduggaMdhi savvakAlaMpi dhannA u sarIrakaliM bahumalakalusaM vimuMcaMti / / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-226 367 va. azuci-mUtrapurISAdi vastu kuNapaM-zavaH aparamapi yaddadarzanaM galallAlAdikarAla zarIrAdi teSAM saMyogAbhyAsAdaabhIkSNaM taddarzanAdirUpAt tadgandhAcca niSpanno bIbhatso raso bhavatIti sambandhaH, kiMlakSaNa ityAha-nirvedazca akArasya luptasya darzanAdavihiMsA ca tallakSaNaM yasya sa tathA, tatra nirveda:-udvega, avihiMsA-jantughAtAdinivRttiH, iha ca zarIrAderasAratAmupalabhya hiMsAdipApebhyaH kazcinnivartate ityavihiMsA'pi tallakSaNatvenoktati / 'asuI' tyAdyudAharaNagAthA, iha kazcidupalabbhazarIrAdyasAratAsvarUpaH prAha-kaliH-jaghanyaH kAlavizeSaH kalaho vA tatra sarvAniSTahetutvAt sarvakalahamUlatvAdvA zarIrameva kaliH zarIrakalistaM mUrcchatyAgena muktigamanakAle sarvathAtyAgena vA dhanyAH kecidviJcantIti saNTaGkaH, kathaMbhUtam ? azucimalabhRtAni nirjharANi-zrotrAdivivarANi yasya tattathA, sarvakAlamapi svabhAvato durgandhaM tathA bahumalakaluSamiti, evaM vAcanAntarANyapi bhaavniiyaani| atha hAsyarasaM hetulakSaNAbhyAmAhama.(227) ruuvvyvesbhaasaavivriiavilNbnnaasmpnno| hAso manappahAso pagAsaliMgo raso hoi / / mU. ( 228) hAso raso jahA- pAsuttamasImaMDiapaDibuddhaM devaraM ploaNtii| hI jaha thaNabharakaMpanapanamiamajjhA hasai saamaa| vR. rUpavayoveSabhASANAM hAsyotpAdanArthaM vaiparItyena yA viDambanA-nivartanA tatmutpanno hAsyo raso bhavatIti saMyogaH, tatra puruSAdeyoMSidAdirUpakaraNaM rUpavaiparItyaM, taruNAdervRddhAdibhAvApAdAnaM vayovaiparItyaM, rAjaputrodervANigAdiveSadhAraNaM veSaNvaiparItyaM, gurjaradestumadhyadezAdibhASAbhidhAnaM bhASAvaiparItyaM, sa ca kathaMbhUtaH, spAdityAha-'maNappahAso'tti manaHpraharSakArI prakAzo-netravaktrAdivikAzasvarUpo liGgaM syAsya sa tathA, athavA prakAzAni-prakaTAnyudaraprakampanA'TTahAsAdIni liGgAni yasyeti sa ttheti| 'pAsuttamasI'tyAdinidarzanagAthA; iha kayAcidvadhvA prasupto nijadevaszcasUryA maSImaNDanena maNDitaH, taM prabuddhaM ca sA hasati, tAM ca hasantImapulabhya kazcitpArzvavartinaM kaJcitapArzvavatinaM kaJcidAmantrya prAha-hIti kandatizayadyotakaM vacaH, pazyata bhoH zyAmA strI yathA hasatIti sambanandhaH, kiM kurvatI-devaraM pralokayantI, kathaMbhUtaM ? -'pAsutte'tyAdi chinnaprarUDhAdivadatra karmadhArayaH, pUrvaM prasuptazca asau tato maSImaNDitazcAsau tato'pi prabuddhazca sa tathA taM, kathaMbhUtA?stanabharakampanena praNataM madhyaM yasyAH sA ttheti| atha hetuto lakSaNatazca karuNarasasvarUpamAhamU. (229) piavippogbNdhvhvaahivinivaaysNbhmuppnno| soiavilaviapamhANarunnaliMgo raso krunno| mU.( 230)karuNo raso jahA-pajjhAyakilAmiayaM baahaagypppuacchiaNbhuso| tassa vioge puttiya! dubbalayaM te muhaM jaayN| vR. priyaviprayogabandhavadhavyAdhivinipAtasambhramebhyaH samutpannaH karuNo rasa iti yoga, tatra vinipAtaH-sutAdibharaNaM sambhrata:-paracakrAdibhayaM zeSaM pratItaM, kiMlakSaNa ityAha-zocita Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 bhAvanA anuyogadvAra-cUlikAsUtraM vilapitapramlAnaruditAni liGgAni-lakSaNAni yasya sa tathA, tatra zocitaM-mAnaso vikAraH, zeSaM viditmiti| 'pajjhAye'tyAdhudAharaNagAthA, atra priyaviprayogabhramitAM bAlAM prati vRddhA kAcidAha-tasya kasyacita priyatamasya viyoge he putrike ! durbalakaM te mukhaM jAtaM, kathaMbhUtaM? -'pajjhAyakilAmitayaM' ti pradhyAtaM-priyajanaviSayamaticintitaM tena klAntaH, 'bAhAgayapappuacchiyaMti bASpasyAgatam-AgamanaM tenopaplute-vyApte akSiNI yatra tattathA, bahuza:-abhIkSyamiti / atha hetulakSaNadvAreNaiva prazAntarasamudAharatimU. ( 231) nihosamaNasamAhAnasaMbhavo jo psNtbhaavenN| avikAralakkho so raso pasaMtoti naayvvo|| mU. ( 232) pasaMto raso jahA-sambhAvanivigAraM uvsNtpsNtsomdiddhi| hI jaha munino sohai muhakamalaM piivrsiriaN| mU. ( 233) ee nava kavvarasA bttiisaadosvihismuppnaa| . gAhAhiM muniyavvA havaMti suddhA va mIsA vaa|| mU.( 234) se taM nvnaame| vR. nirdoSa-hiMsAdidoSarahitaM yanmanastasya yatsamAdhAnaM-viSayAdyautsukyanivRttilakSaNaM svAsthyaM tasmAtsambhavo yasya sa tathA, prazAntabhAvena-krodhAdiparityAgena yo bhavatIti gamyate, sa prazAnto raso jJAtavya iti ghaTanA, sa cAvikAralakSaNonirvikAratAcihna ityrthH|| ___ 'sabbhAve'tyAdhudAharaNagAthA, prazAntavadanaM kaJcitsAdhumavalokya kazcitsamIpasthitaM kaJcidAzritya prAha-hIti prazAntabhAvAtizayadyotakaH, pazya bho! yathA munermukhakamalaM zobhate, kathaMbhUta?-sadbhAvato na mAtRsthAnato nirvikAra-vibhUSAbhUkSepAdivikArarahitama, upazAntA rUpAlokanAdyautsukyatyAgataH prazAntA krodhAdidoSaparihArato'ta eva saumyA dRSTiryatra tattathA, asmAdeva ca piivrshriikm-upcitopshmlkssmiikmiti| sAmprataM navAnAmapi rasAnAM saMkSeptaH svarUpaM kathayannupasaMharanAha-'ee navakavva' gAhA, ete nava kAvyarasAH, anantaroktagAthAbhiryathoktaprakAreNaiva muNitavyA jJAtavyAH, kathaMbhUtA?,'aliyamuvadhAyajanayaM niratthayamavatthayaM chalaM duhila' mityAdayo'traiva vakSyamANA ye dvAtriMzat sUtradoSAsteSAM vidhiH-viracanaM tasmAt samutpannAH, idamuktaM bhavati-alIkatAlakSaNo yastAvat sUtradoSa uktastena kazcid raso niSpadyate, yathA - "teSAM kaTataTabhraSTairgajAnAM mdbindbhiH| prAvartata nadI ghorA, hstyshvrthvaahinii|" ityevaMprakAraM sUtra malIkatAdoSaduSTaM, rasazcAyamudbhutaH, tato'nenAlIkatAlakSaNena sUtradoSeNAdbhuto raso niSpannaH, tathA kazcidrasa upaghAtalakSaNena sUtradoSeNa nivartyate yathA - 'sa eva prANiti prANI, prItena kupitena ca / vitaivipakSaraktaizca, prINitA yena mArgaNAH' ityAdiprakAraM sUtraM paropaghAtalakSaNadoSaduSTaM vIrarasazcAyaM, tato'nenopaghAlakSaNena sUtradoSeNa pAva Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-234 vIraraso'tranivRttaH, ityevamanyatrApi yathAsambhavaM sUtradoSevidhAnAdrasaniSpattirvaktavyA, prAyovRtti cAzrityaivamuktaM, tapodAnaviSayasya vIrarasasya prazAntAdirasAnAM ca kvacidanRtAdisUtradoSonantareNApi niSpatteriti, punaH kiMviSTA amI bhavantItyAha-'havaMti suddhA va mIsA va'tti sarve'pi zuddhA vA mizrA vA bhavanti, kvacitkAvye zuddha eka evaraso nibadhyate, kvacittu dvayAdirasaMyoga iti bhAva iti gAthArthaH / tadevametairvIrazRGgArAdibhirnavabhirnAmabhiratra vaktubhiSTasya rasarasya srvsyaapybhidhaanaatrvnaamedmucyte| 'setaM navanAme'tti nigmnm| atha dazanAmAbhidhAnArthamAha mU.( 235) se kiMtaMdasanAme?, 2 dasavihe pannatte, taMjahA-goNNe nogoNNeaAyANapaeNaM paDivakkhapaeNaM pahANayAe anAiasiddhatena nAmeNaM avayaveNaM saMjogenaM pamANeNaM / se kiM taM goNNe?, 2 khamaItti khamaNo tavaitti tavano jalaitti jalaNo pavaiti pavano, se taM gonnnne| se kiMtaM nogoNNe?, aMkuto saMkuto amuggo samuggo amuddo samuddo alAlaM palAlaM akuliA sakuliA no palaM asaitti palAso amAivAhae mAivAhae abIyavAvae bIavAvae no iMdagovae iMdagove, setaM nogonnnne| se kiM taMAyANapaeNaM?, 2(dhammomaMgalaMcUliA) AvaMtI cAuraMginja asaMkhayaM ahAtathijja addaijjaM jannaijjaM purisaijja (usaMkArijja) elaijjaM vIrIyaM dhammo maggo samosaraNaM jamAaM, setaM aayaannpennN| vR. gauNAdinAmnAmeva svarUpanirNayArthamAha-'se kiM tu guNNe' ityAdi, guNainiSpannaM gauNaM, yathArthamityarthaH, taccAnekaprakAraM, tatra kSamata iti zramaNa ityetat kSamAlakSaNena guNena niSpanna, tathA tapatIti tapana ityetattapanalakSaNena guNena nivRttam, evaM jvalatIti jvalana itIdaM jvalanaguNena saMbhUtamityevamanyadapi bhAvanIyam 1 / 'se kiM taM noguNNe' ityAdi, guNaniSpannaM yantra bhavati tannogauNam-ayathArthamityarthaH-'aMkute saMkute' ityAdi, avidyamAnakuntAkhyapraharaNavizeSa eva sakuntatattati pakSI procyata ityayathArthatA, evamavidyamAnamudgo'pi karpUrAdyAdhAravizeSa: samudgaH, aMgulyAbharaNavizeSamudrArahito'pi samudro-ajalarAziH 'alAlaM palAlaM' ti iha prakRSTA lAlA yatra tatpralAlaM vastu prAkRte palAlamucyate, yatra tu palAlAbhAvastatkathaM tRNavizeSarUpaM palAlamucyata iti, prAkRtazailImaGgIkRtyAtrAyathArthatA mantavyA, saMskRte tu tRNavizeSarUpaM palAlaM niyutpattikamevocyate iti na yathArthAyathArthacintA saMbhavati, auliyA sauliya'ti atrApi kulakAbhiH sahavartamAnaiva prAkRte sauliyatti bhaNyate, yA tukulikArahitaiva pakSiNI sA kathaM sauliyatti?, ityevamihApi prAkRtazailImevAGgIkRtyAyathArthatA, saMskRte tu zakunikaiva sA'bhidhIyata iti kutastaccintAsambhavaH?, ityevamanyatrA'pyavirodhataH sudhiyA bhAvanA kAryA, palaM-mAMsamanaznannapi palAza ityAdi tu sugama, navaraM mAtRvAhakAdayo vikalendriyajIvavizeSAH 'se taM nogoNNe'tti nigamanam / 'se ki taM AyANapaeNa'mityAdi, AdIyate-tatprathamatayA uccArayitumArabhyate zAstrAdyanenetyAdAnaM tacca tatdapaM cAdAnapadaM zAstrasyAdhyayanoddezakAdezcAdipadamityarthaH, tena hetubhUtena kimapi nAma bhavati, tacca 'AvaMtI'tyAdi, tatra AvaMtItyAcArasya paJcamAdhyayanaM, 30/24 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM tatra hyAdAveva 'AvantI keyAvantI' tyAlApako vidyata ityAdAnapadenaitannAma, 'cAuru giJjati etaduttarAdhyayaneSu tRtIyamadhyayanaM, tatra cAdau 'cattAri paramagAMNi, dullahANIha jaMtuNo' ityAdi vidyate, 'asaMkhayaM' idamapyuttarAdhyayaneSveva caturthamadhyayanaM, tatra ca AdAveva asaMkhayaM jIviya mA pamAyae' ityetatyadamasti, tatastenedaM nAma, evamanyAnyapi kAniciduttarAdhyayanAntarvartInyadhyayanAni kAnicittu dazavaikAlikasUyagaDAdyadhyayanAni svadhiyA bhAvanIyAni 3 / mU.(235)se kiMtaM paDivakkhapaeNaM?, 2 navesu gAmAgaraNagarakheDakabbaDamaDaMbadoNamuhapaTTanAmasasaMvAhannivesesusaMnivissamAnesu asivA sivAaggI sIalo visaM mahuraMkallAlagharesu aMbilaM sAuaMje rattae se alattae je lAue se alAue je subhae se kusuMbhae AlavaMte vivalIabhAsae, se taM paDivakhapaeNaM / se kiMtaM pAhannayAe?, asogavane sattavanavane caMpAvane cUavane nAgavane punnAgavane ucchuvane dakkhavane sAlivane, se tkyaahnnyaae| sekiMtaM anAisiddhateNaM?, dhammatthikAe adhammatthikAe AgasatthikAe jIvatthikAe puggalatthikAe addhAsamae, se taM anAigasiddhateNaM se kiM taM nAmeNaM?, 2 piupiAmahassa nAmeNaM unnAmijjA (e). se taM naamennN| se kiM taM avayaveNaM?, 2 vR. vivakSitastudharmasya viparIto dharmo vipakSastadvAcakaM padaM vipakSapadaM tanniSpannaM bhavati, yathA zRgAlI azivA'pyamAGgalikazabdaparihArArthaM zIvA bhaNyate, kiM sarvadA?, netyAha'navesu'ityAdi, tatra grasate buddhayAdIn, guNAniti grAmaH-pratItaH, Akaro-lohAdyutpattisthAnaM, nagaraM-kararahitaM, kheTaM-dhUlIyamayaprakAropetaM, karbaTa-kunagaraM, maDamba-sarvato dUravartisannivuzAntaraM, droNamukhaM-jalapathasthalapathopetaM, pattanaM-nAnAdezAgatapaNayayasthAnaM, tacca dvidhAjalapattanaM sthalapattanaM ca , ratnabhUmirityante, AzramaH-tApasAdisthAnaM, sambAdhaH-atibahuprakAralokasaGkIrNasthAnavizeSaH, sannivezo-ghoSAdirathavA grAmAdInAM dvandve te ca te sannivezAzvetyevaM yojyate, tatasteSu grAmAdiSu nUtaneSu nivezyamAneSvazivApi sA maGgalArtha zivetyucyate, anyadA tvaniyamaH, tathA ko'pikadAcitkenApi kAraNavezanAgni: zIto viSaM madhuramityAdyAcaSTe, tathA kalpapAlagRheSu kilAmlazabde samuccArite surA vinazyati ato'niSTazabdaparihArArthamamlaM svAdUcyate, tadevametAni zivAdIni vizeSaviSayANi darzitAni, sAmprataM tvavizeSato yAni sarvadA pravartante tAnyAha 'jo alattae'ityAdi, yo rakto lAkSArasena prAkRtazailyA kanpratyayaH, sa eva razruterla zrutyA alaktaka ucyate, tathA yadeva lAti-Adatte dharati prakSiptaM jalAdi vastu iti nirukchatelAbu tadeva alAbu tumbakamabhidhIyate, ya eva ca sumbhakaH zubhavarNakArI sa eva kusumbhakaH, 'AlavaMte'tti Alapan-atyarthaM lapatrasamaJjasamiti gamyate, sa kimityAha-'vivalIyabhAsae'tti bhASakA viparIto viparItabhASaka iti, rAjadantAdivat samAsaH, abhASaka ityarthaH, tathAhi subahvasambaddhaM pralapantaM kaJcid dRSTvA loke vaktAro bhavanti, abhASaka evAyaM dRSTavyousAravacanatvAditi, pratipakSanAmatA yathAyogaM sarvatra bhAvanIyA, nanu ca nogauNAdidaM na bhidyate Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-236 371 iti cet, naitadevaM, tasya kuntAdipravRttinimittAbhAvanamAtreNaivoktatvAd, asya tu pratipakSadharmavAcakatvasApekSatvAditi vizeSaH 4 / 'se kiM taM pAhaNNayAe'ityAdi, pradhAnasya bhAvaH pradhAnatA tayA kimapi nAma bhavati, yathA bahuSvazokavRkSeSu stokeSvAmrAdi pAdapeSvazokapradhAnanaMvanamazokavanamiti nAma, saptaparNAHsaptacchadAstatpradhAnaM vanaM saptavarNavanamityAdi sugama, navaramAtrapyAha-nanu guNaniSpanAdidaM na bhidyate, naivaM, tatra kSamAdiguNena kSamaNAdizabdavAcyasyArthasya sAmastyena vyAptatvAdatra tvazokAdibhirazokavanAdizabdavAcyAnAM vanAnAM sAmastyena vyApterabhAvAvaditi bhedaH 5 / 'se kiM taM anAisiddhateNa'mityAdi, amanaM anto-vAcyavAcakarUpatayA paricchedo'nAdisiddhazvAsAvantazcAnAdisiddhAntastena, anAdikAlAdArabhyedaM vAcakamidaM tu vAcyamityevaM siddhaHpratiSThito yo'sAvantaH paricchedastena kimapi nAma bhavatItyarthaH, tacca prAgvyAkhyAtArtha dharmAstikAyAdi, eteSAM na nAmnAmabhidheyaM dharmAstikAyAdivastu na kadAcidanyathAtvaM pratipadyate, gauNanAmnastu pradIpAderabhidheyaM dIpakalikAdi parityajatyapi svarUpamityetAvatA gauNanAmnaH, pRthagetaduktamiti 6 / 'se kiM taM nAmena'mityAdi, nAma-pitRpitAmahAdarvAkamabhidhAnaM tena hetubhUtena putrapautrAdinAma bhavati, kiM punastadityAha-'piupiAmahassa nAmeNaM unnAmie'tti pitA ca pitAmahazca tayoH samAhArastasya, athavA pituH pitAmahaH pitRpitAmahastasya vAcakena bandhudattAdinAmnA yaH putrAMdirunnAmita-utkSiptaH prasiddhi gata itiyAvat sa eva nAmatadvatorabhedopacArAnnAmnA hetubhUtena nAmocyate ityarthaH, pitrAderyadvandhudattAdinAmAsIttatputrAderapi tadeva vidhIyamAnaM nAmnA nAmocyata iti tAtparyam, se taM nAmeNa 7 // 'se kiM taM avayaveNa'mityAdi, avayavo'vayavina ekadezastena nAma yathA mU. (236) siMgI sihI visANI dADI pakkhI khurI nahI vaalii| dupaya cauppaya bahupayA naMgalI kesarI kuhii| vR. 'siMgI siMhI'tyAdigAthA, zRGgamasyAstIti zRGgItyAdInyavayavapradhAnAni sarvANyami sugamAni, navaraM dvipada-stryAdi catuSpadaM-gavAdi bahupadaM-karNazRgAlyAdi, atrApi pAdalakSaNAvayavapradhAnatA bhAvanIyA, 'kauhi'tti kakudaM-skandhAsannonnatadehAvayalakSaNamasyAstIti kakudI-vRSabha iti, mU.( 237) pariarabaMdhena bhaDaM jAnijjA mhiliaNnivsnenN| sittheNa doNavAyaM kaviM ca ikAe gaahaae|| (se taM avayaveNaM) vR. pariyara gAhA parikarabandhena-viziSTanepathyaracanAlakSaNena bhaTaM-zUrapuruSaM jAnIyAtalakSayet, tathA nivasanena-viziSTaracanAracitaparidhAnalakSaNena mahilAM-strI, jAnIyAditi sarvatra sambadhyate, dhAnyadroNasya pAka:-svinnatArUpastaM ca tanmadhyAdgRhItvA nirIkSitenaikena sikthena jAnIyAda, ekayA ca gAthayA lAlityAdikAvyadharmopetayA zrutayA kavi jAnIyAd, ayamatrA-- bhiprAyo-yadA sa nepathyapuruSAdyavayavarUpaparikarabandhAdidarzanadvAreNa bhaTamahilApAkakavizabdaprayogaM karoti tadA bhaTAdInyapi nAmAnyavayavapradhAnatayA pravRttatvAdavayavanAmAnyucyanta iti iha tadupanyAsa iti / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM idaM cAvayavapradhAnatayA pravRttatvAt sAmAnyarUpatayA'pravRttAtvAdgauNanAmno bhidyata iti 8 / mU.(238) se kiMtaM saMjoeNaM?, saMjogo caubihe pannate, taMjahA-davvasaMjoge khetasaMjoge kAlasaMjoge bhAvasaMjoge / se kiM taMdavvasaMjoge?, 2 tivihe pannatte, taMjahA-sacitte acitte miise| se kiM taM sacitte?, 2 gohiM gomie mahisIhi mahisae UraNIhiM UraNIe uTThIhiM uTThIvAle, se taM scitte| se hiM taM acitte?, 2 chatteNa chattI daMDena daMDI paDeNa paDI ghaDeNa ghaDI kaDeNa kaDI, se taM acitte se kiM taM masIe, 2 haleNa hAlie sagaDeNaM sAgaDie raheNaM rahie nAvAe nAvie, se taM misae se taM dvvsNjoge| se kiMtaMkhettasaMjogo?, 2 bhAreha eravae hemavae eranavae harivAsae rammagavAsae devakurue uttarakurue puvvavidehae avaravidehae, ahavA mAgae mAlavae soraTue mAharaTue kuMkaNae, se taM khettsNjoge| se kiM taM kAlasaMjoge?, 2 susamasusamAe susamAe susamadusamAe dUsamasusamAe dUsamadUsamAe, ahavA pAvasae vAsArattae saradae hematae vasaMtae gimhae, se taM kaalsNjoge| sekiMtaM bhAvasaMjoge?, 2 duvihe pannate, taMjahA-pasatthe aapasatthe a, se kiMtaM pasatthe?, 2 nANeNaM nANI daMsaNeNaM daMsaNI caritteNaM carittI, se taM pasatthe, se kiMtaM apasatthe?, 2 koheNaM kohI mAnenaM mAnI mAyAe mAyI loheNaM lohI, setaM apasatthe, se taM bhAvasaMjoge, setaM sNjoennN| vR.saMyogaH-sambandhaH, sacaturvidhaH prajJaptaH, tadyathA-dravyasaMyoga ityAdi, sarvaM sUtrasiddhameva, navaraM-sacittadravyasaMyogena gAvo'sya santIti gomAnityAdi, acittadravyasaMyogena chatramasyAstIti chatrItyAdi, mizradravyasaMyogena halena vyavaharatIti hAlika ityAdi, atra halAdInAmacetatvAd balavAnAM sacetanatvAnmizradravyatA bhAvanIyA, kSetrasaMyogAdhikAra bharate jAto bharate vA'sya nivAsa iti 'tatra jAtaH' 'so'sya nivAsa' iti vANpratyaye bhArataH, evaM zeSeSvapi bhAvanA kArya, kAlasaMyogAdhikAre suSamasuSamAyAM jAta iti 'saptamI paJcamyante janerDaH' iti Dapratyaye suSamasuSamajaH evaM suSamajAdiSvapi bhAvanIyaM, bhAvasaMyogAdhikAre bhAvaH-paryAyaH, sa ca dvidhA-prazasto jJAnAdiraprazastazca krodhAdi:, zeSaM sugamam, idamapi saMyogapradhAnatayA pravRttatvAd gauNAdbhidyata iti 9 // __ mU. ( 238) se kiM te pamANenaM?, 2 cauvihe pannatte, taMjahA-nAmapmANe ThavaNappamANe davvappamANe bhAvappamANe / se kiM te nAmappamANe?, 2 jassa NaM jIvassa vA ajIvassa vA jIvANa vA ajIvANa vA tadubhayassa vA tadubhayANa vA pamANetti nAma kajjai se taM naamppmaanne| vR.atrottaraM-'pamANe cauvvihe' ityAdi, pramIyate-paricchidyate vastu nizcIyate'neneti pramANaM nAmasthApanAdravyabhAvasvarUpaM cturvidhm|athkitnnaamprmaannN?, nAmaiva vastuparicchedahetutvAt pramANaM nAmapramANaM, tena hetubhUtena kiM nAma bhavatIti praznAbhiprAyaH, evamanyatrApi bhAvanIyam, atrottaramucyate-yasya jIvasya vA ajIvasya vA jIvAnAM vA ajIvAnAM vA tadubhayasya vA tadubhayAnAM vA yatpramANamiti nAma kriyate tannAmapramANaM, na tatsthApanAdravyabhAvahetukaM, apitu nAmamAtraMviracanameva tatra heturiti taatprym| mU.(238) se kiMtaM ThavaNappamANe?, 2 sattavihe patratte, taMjahA Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 373 mUlaM-239 mU. ( 239) nakkhattadevayakule pAsaMDagaNe a jiiviaaheuN| ___ AbhippAianAme ThavaNAnAmaMtu sttvihN| ma. (240) se kiM taM nakkhattanAme, 2 kittiAhiM jAe kittie kittiAdine kittiAdhamme kittiAsamme kitti Adeve kitti AdAse kittiAseNe kittiArakkhie rohiNIhiM jAe rohiNie rohiNidinne rohiNidhamme rohiNisamme rohiNideve rohiNidAse rohiNisene rohiNirakkhie ya, evaM savvanakkhattesu nAmA bhANiavvA etthaM sNghnnigaahaao| mU.( 241) kittiarohiNimigasiraaddA ya punavvasU a pusse / tatto a assilesA mahA u do phaggunIo a|| mU. ( 242) hattho cittA sAtI visAhA taha ya hoi anuraahaa| jeTThA mUlA puvvAsADhA taha uttarA ceva / / mU. ( 243) abhiI savaNa dhaniTThAasatabhisadA do ahoti bhddvyaa| revaI assiNI bharaNI esA nkkhttprivaaddii| mU. ( 244 ) se taM nakkhattanAme se kiM taM devayAnAma?, 2 aggidevayAhiM jAe aggie aggidinne aggisamme aggidhamme aggideve aggidAse aggisene aggirikkhae. evaM sabvanakhattadevayAnAmA bhaanniabbaa| etthaMpi saMgahaNigAhAomU. ( 245) aggi payAvai some ruddo aditI vihassaI sppe| piti bhaga ajjama saviA taDA vAU aiNdggii|| mU.( 246) mitto iMdo niraI AU visso a bNbhvinnhuuaa| vasu varuNa aya vivaddhi pUse Ase jame cev|| vR.athakiM tatsthApanApramANaM?, sthApanApramANaM saptavidha'mityAdi, nakkhatta gAhA, idamatra hRdayaM-nakSatradevatAkulapASaNDagaNAdIni vastUnyAzritya yatkasyacitrAmasthApanaM kriyate seha sthApanA gRhyate, na punaH 'yattu tadarthaviyuktaM tadabhiprAyeNa yacca tatkaraNI'tyAdinA pUrvaM paribhASitasvarUpA, saiva pramANaM, tena hetubhUtena nAmasasavidhaM bhavati, tatra nakSatrANyAzritya yannAma sthApyate taddarzayati-kRttikAsu jAtaH kArtikaH kRttikAbhirdattaH kRttikAdatta evaM kRttikAdharmaH kRttikAzarmaH kRttikAdevaH kRttikAdAsaH kRttikAsenaH kRttikArakSItaH evamanyAnyapi rauhiNyAdisaptaviMzatinakSatrANyAzritya nAmasthApanA dRSTavyA, tatra sarvanakSatrasaMgrahArthaM, kattiyArohiNI'tyAdi gAthAtrayaM sugama, navaramabhIcinakSatreNa saha paThyamAneSu nakSatreSu kRttikAdireva krama ityazcinyAdikamamutsRjyetthameva paThitavAniti, eSAM cASTAviMzatinakSatrANAmadhiSThAtAraH krameNAgnyAdayo'STAviMzatirevadevatAvizeSA bhavantyaH kRttikAdinakSatrajAtasya kazcidicchAdivazatastadhiSThAtRdevatA evAzritya nAmasthApanaM vidhatta ityetaddarzanArthamAha mU.( 247) se taM devayAnAme se kiMtaM kulanAme?, 2 ugge bhoge rAyaNNe khattie ikkhAge nAte koravye, setaM kulanAme se kiM taM pAsaMDanAme?, 2 'samaNe ya paMDuraMge bhikkhU kAvAlie a tAvasae / parivAyage, se taM paasNddnaame| se kiM taM gaNanAme?, 2 male malladine malladhamme mallasamme malladeve mAladAse mallasene mallarakkhie, se taM gaNanAme / se kiM taM jIviyanAme?, 2 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM avakarae ukuruDae ujjhiae kajjavae suppae, se taM jIviyanAme se kiM taM AbhippAianAme?, aMbae niMbae bakulae palAsae siNae pilUe karIrae, se taM aabhippaaianaame| setaM tthvnnppmaanne| vR. 'se kiM taM devayAnAme'ityAdi, agnidevatAsu jAtaH AgnikaH evamagnidattAdInyapi, nakSatradevatAnAM saMgrahArtham 'aggI'tyAdi mAthAdvayaM, tatra kRttikAnakSatrasyAdhiSThAtA agniH, rohiNyAH prajApatiH, evaM mRgaziraHpabhRtInAM krameNa somo rudraH aditiH bRhaspatiH sarpaH pitR bhagaH aryamA savitA tvaSTA vAyuH indrAgniH mitraH indraH nirRtiH ambhaH vizva: brahmA viSNuH vasuH varuNaH ajaH vivarddhiH asya sthAne'nyatra ahirbudhnaH paThyate pUSA azva: yamazcaiveti, se taM devtaanaame'| __'se ki taM kulanAme' ityAdi, yo yasminugrAdikule jAtastasya tadevogrAdi kulanAma sthApyamAnaM kulasthApanAnAmocyata iti bhAvArthaH / 'se kiM taM pAsaMDanAme' ityAdi, iha yena yatpASaNDamAzritaM tasya tannAma sthApyamAnaM pASaNDasthApanAnAmAbhidhIyate, tatra 'niggaMthasakkatAvasageruyaAjIva paMcahA samaNA' iti vacanAnnirgranthAdipaJcapASaNDAnyAzritya zramaNa ucyate, evaM naiyAyikAdipASaNDamAzritAH pANDurAGgAdayo bhAvanIyA: navaraM bhikSurbuddhadarzanAzritaH / 'se kiM taM gaNanAme' ityAdi, iha mallAdayo gaNAH, tatra yo yasmin gaNe vartate tasya tannAma gaNasthApanAMnAmocyate iti, malle malladiNNe ityAdi / 'se kiM taM jIviyAMheu' mityAdi, iha yasyA jAtamAtramapatyaM mriyate sA lokasthitivaicitryAJjAttamAtramapi kiJcidapatyaMjIvananimittavakAradiSvasyati, tasya cAvakaraka: utkuruTaka ityAdi yatrAma kriyate taJjIvikAhetoH sthApanAnAmAkhyAyate, 'suppae'tti yaH sUrNe kRtvA tyajyate tasya sUrpaka eva nAma sthApyate, zeSa pratItam ! se ki taM AbhippAiyanAme' ityAdi, iha yat vRkSAdiSu prasiddha ambako nimbaka ityAdi nAma dezarUDhya svAbhiprAyAnurodhato guNanirapekSaM puruSeSu vyavasthApyate tadAbhiprAyika sthApanAnAmeti bhaavaarthH| tadetat sthApanApramANaniSpannaM saptavidhaM naameti| mU.( 247 vartate) se kiMtaM davyappamANe?, 2 chavihe patrate, taMjahA-dhammatthikAe jAva addhAsamae, se taM dvyppmaanne| vR.ayamatra bhAvArtha:-dharmAstikAyo'dharmAstikAya ityAdIni SaDdravyaviSayANi nAmAni dravyameva pramANaM tena niSpannAni dravyapramANanAmAni, dharmAstikAyAdidravyaM vihAya na kadAccidanyatra vartanta iti taddhetukAnyucyanta iti taatprym| anAdisiddhAntanAmatvenaivaitAni prAguktAnIti ced, ucyatAM, ko doSa: ?, anantadharmAtmake vastuni tattaddharmApekSayA'nekavya padezatAyA aduSTatvAd, evamanyatrApi yathAsambhavaM vaacymiti| mU. ( 247 vartate) se kiM bhAvappamANe?, 2 caubihe pannate, taMjahA-sAmAsie taddhie dhAue niruttie| se kiM taM sAmAsie?, 2 satta samAsA bhavaMti, taMjahA vR. bhAvo-yuktArthatvAdiko guNaH, sa eva taddvAreNa vastunaH paricchidyamAnatvAt pramANaM tena niSpanna -tadAzrayeNa nirvRttaM nAma sAmAsikAdi caturvidhaM bhavatItyatra paramArthaH / tatra 'se ki Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-247 375 taM sAmAsie' ityAdi, mU. ( 248) daMde a bahuvvIhI, kammadhAraya diggu / tappurisa avvaIbhAve, ekkasese asttme|| mU.( 249) se kiMtaM daMde?, daMtAzca ca oSThauca daMtoSTaM, stanau ca udaraMca stanodaraM, vastraMca pAtraM ca vastrapAtram, azvAzca mahiSAzca azvamahiSam, ahizca nakulazca ahinakulaM, se taM daMde smaase| se kiMta bahuvvIhIsamAse?, 2 phullA imami girimi kuDayakayaMbA so imo girI phulliyakuDayakayaMbo, se taM bhuvviihiismaase| se kiM taM kammadhArae?, 2 dhavalo vasaho dhavalavasaho, kiNho miyo kiNhamiyo, seto paDo setapaDo, ratto paDo rattapaDo, se taM kmmdhaare| se kiM taM digusamAse?, 2 tinni kaDugANi tikaDugaM, tini mahurAni timahuraM, tini guNAni tiguNaM, tini purAni tipuraM, tinni sarAni tisaraM, tini pukkharANi tipukkharaM, tinni biMduHANi tibiMduaM, titri pahANi tipaha, paMca naIo paMcanayaM, satta gayA sattagayaM, nava turaMgA navaturaMga, dasa gAmA dasagAma, dasa purANi dasapuraM, se taM digusamAse / se kiMtaM tatpurise?, 2 titthe kAgo titthakAgo, vane hatthI vanahatthI, vane varAho vanavarAho, . vane mahiso vanamahiso, vane mayUro vanamayUro, se taM tppurise| se kiM taM avvaIbhAve?, 2 anugAmaM anunaiyaM anupharihaM anucariaM se taM avvaIbhAve smaase| se kiM taM egasese?, 2 jahA ego puriso tahA bahave purisA jahA bahave purisA tahA ego puriso, jahA ego karisAvaNo tahA bahave karisAvaNA jahA bahave karisAvaNA tahA ego karisAvaNo, jahA ego sAlI tahA bahave sAlI jahA bahave tahA ego sAlI, se taM egasese samAse / se taM saamaasie| vR.dvayorbahUnAM vA padAnAM samasanaMsaMmIlanaM samAsastena nirvRttaM sAmAsikaM, sAmAsAzca dvandvAdayaH sapta, tatra samuccayapradhAno dvandvaH, dantAzcauSThau ca dantoSThaM, stanau ca stanodaramiti, prANyaGgatvAt samAhAraH, vastrapAtramityAdau tvaprANijAtitvAdazvamahiSamityAdau punaH zAzvatikavairityAd evamanyAnyapyudAharaNAni bhAvanIyAni, anyapadArthapradhAno bahuvrIhiH puSpitAH kuTajakadambA yasmin girau so'yaM giriH puSpitakRTajakadamba: tatpuruSaH samAnAdhikaraNa: karmadhArayaH, saca dhavalazcAsau vRSabhazca dhavalavRSabha ityAdi, saGkhyApUrvo dvigu:-trINi kaTukAni samAhRtAni trikaTukam, evaM trINi madhurANi samAhRtAni trimadhuraM, pAtrAdigaNe darzanadiha paJcapUlItyAdivat striyAmAIppratyayo na bhavati, evaM zeSANyapyudAharaNAni bhAvanIyAni, dvitIyAdivibhaktyantapadAnAM samAsastatpuruSaH, tatra tIrthe kAka ivAste tIrthakAkaH dhvAGgeNa kSepa' (kAtaM0) iti saptamItatpuruSaH, zeSapratItaM, pUrvapadArthapradhAno'vyayIbhAvaH, tatra grAmasya anu-samIpena madhyena vA'zanirgatA anugrAmam, evaM nadyAH samIpena madhyena vA nirgatA anunadItyAdyapi bhAvanIyaM, 'sarUpANAmekazeSa ekavibhaktA' vityanena sUtreNa samAnarUpANAmekavibhaktiyuktAnAM padAnAmekazeSaH samAso bhavati, sati samAse ekaH ziSyate'nye tu lupyante, yazca zeSo'vatiSThate sa AtmArthe luptasya luptayoluptAnAM cArthe vartate, atha ekasya luptasyAtmanazcArthe vartamAnAttasyAt, dvivacanaM Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 anuyogadvAra - cUlikAsUtraM bhavati, yathA puruSazca puruSazceti puruSau, dvayozca luptayorAtmanazcArthe vartamAnAdbahuvacanaM yathA puruSazca 3 puruSAH, evaM bahUnA lusAnAmAtmanazcArthe vartamAnAdapi bahuvacanaM yathA puruSazca 4 puruSA iti, jAtivivakSAyAM tu sarvatraikavacanamapi bhAvanIyam / ataH sUtramanuzrIyate - 'jahA ego puriso 'tti yathaikaH puruSaH, ekavacanAnta: puruSazabda ityarthaH, ekazeSe samAse iti bahvarthavAcaka iti zeSaH, 'tahA bahave purisa' tti tathA bahava: puruSA:, bahuvacanAnta: puruSazabda ityarthaH, ekazeSe samAse sati bahvarthavAcaka iti zeSaH, yathA caikazeSe samAse bahuvacanAnta: puruSazabdo bahvarthavAcakastathaikavacanAnto'pIti na kazcidvizeSaH, etaduktaM bhavatiyathA puruSazca 3 iti vidhAya ekapuruSazabdazeSatA kriyate tadA yathaikavacanAnta: puruSazabdo bahvarthAn vakti tathA bahuvacanAnto'pi yathA bahuvacanAntastathaikavacanAnto'pIti na kazcidekavacanAntabahuvacanAntayorvizeSaH, kevalaM jAtivivakSAyAmekavacanaM bahvarthavivakSAyAM tu bahuvacanamiti / evaM kArSApaNazAlyAdiSvapi bhAvanIyam / ayaM ca samAso dvandvavizeSa eMvocyate, kevalamekazeSatA'tra vidhIyate ityetAvatA pRthagupAtta iti lakSyate, tattvaM tu sakalavyAkaraNavedino vidantItyalamativijRmbhitena, gataM sAmAsikam / mU. (249 ) se kiM taM taddhitae ?, 2 aTTavIhe patte, taMjahA vR. taddhitAJjAtaM taddhitajam, iha taddhitazabdena taddhitaprAptihetubhUto'rtho gRhyate, tato yatrApi tunAe taMtuvA taddhitapratyayo na dRzyate tatrApi taddhetabhUtArthasya vidyamAnatvAtaddhitajatvaM siddhaM bhavati / mU. ( 250 ) kamme sippasiloe saMjogasamIavo a saMjUho / issaria avacceNa ya taddhitanAmaM taM aTThavihe / / vR. 'kamme 'gAhA pAThasiddhA, navaraM zlokaH - zlAghA saMyUtho - grantharacanA, mU. ( 251 ) se kiM taM kammanAme ?, 2 taNahArae kaTTahArae pattahArae dosie sottie kappAsie bhaMDave Alie kolAlie, se taM kammanAme / se kiM taM sippanAme ?, 2 tunnae taMtuvAe paTTakAre upaTTe baruDe muMjakAre kaTukAre chattakAre vajjhakAre potthakAre cittakAre daMtakAre leppakAre selakAre koTThimakAre, se taM sippanAme / se kiM taM siloanAme ?, 2 samaNe mAhaNe savvAtihI, se taM siloanAme / se kiM taM saMjoganAme ?, 2 sno sasurAe sno jAmAue rano sAle sno bhAue stro bhagiNIvaI, se taM saMjoganAme / se kiM taM samIvanAme ?, 2 girisamIve nayaraM girinayaraM vidisAsamIve nayaraM vedisaM nayaraM bennAe samIve nayaraM benAyaDaM tagarAe samIve nayaraM tagarAyaDaM, se taM samIvanAme / se kiM taM saMjUhanAme ?, 2 taraGgavaikkAre malayavaikkAre attAnusadvikAre biMdukAre, se taM saMjUhanAme / se kiM taM IsarI anAme ?, 2 rAIsare talavare mADaMbie koDubie ibdhe seTThI satthavAhe senAvaI, se taM iisrianaame| se kiM taM avaccanAme ?, 2 arihaMtamAyA cakkavaTTigAyA baladevamAyA vAsudevamAyA rAyamAyA muNimAyA vAyagamAyA, se taM avccnaame| se taM taddhitae / se kiM taM dhAue ?, 2 bhU sattAyAM parasmai bhASA edha vRddhau sparddha saMharSe gAdhR pratiSThAlipsayorgrathe ca bAdha loDane, se taM dhaaue| se kiM taM niruttie ?, 2 mahyAM zete mahiSaH, bhramati ca rauti ca Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-251 377 bhramara: muhurmuhurlasatIti musalaM kariva lambate ttheti ca karoti kapitthaM ciditakaroti khallaM ca bhavatI cikkhalaM UrdhvakarNa: ulUka: mekhasya mAlA mekhalA, se taM niruttie| se taM bhAvapamANaM / se taM pamANanAme / se taM dasanAme se taM naame| nAmati payaM samattaM / vR.ete ca karmazilpAdayo'rthAstadvitatapratyayasyotpitsonimittIbhavantItyetadbhedAttaddhittajaM nAmASTavidhamucyata iti bhAvaH, tatra karma tadvitajaM dosie sottie' ityAdi, dUpyaM paNyamasyeti dASikaH, sUtraM paNyamasyeti sautrikaH, zeSaM pratItaM, navaraM bhANDavicAra: karmAsyeti bhANDavaicArikaH, kaulAlAni-mRdbhaNDAni paNyamasyeti kaulAlikaH, atra kvApi taNahArae' ityAdipATho dRzyate, tatra kazcidAha-nanvatra tadvitapratyayo ne kacidupalabhyate tathA vakSyamANeSvapi 'tunAe taMtuvAe' ityAdiSu nAyaM dRzyate tatkimityevaMbhUtanAmnAmihopanyAsaH?, atrocyate, asmAdeva sUtropanyAsAt tRNAni harati-vahatItyAdikaH kazcidAdyavyAkaraNadRSTastaddhitotpattihetubhUto'rtho draSTavyaH, tato yadyapi sAkSAttaddhitapratyayo nAsti tathApi tadutpattinibandhanabhUtamarthamAzrityeha tannirdezo na virudhyate, yadi tadvitatotpattiheturartho'sti tahi tadvito'pi kasmAnnotpadyata iti cet ? loke itthameva rUDhatvAditi brUmaH, athavA asmAdevAdyamunipraNItasUtrajJApakA-devaM jAnIyAH-tadvitapratyayA evAmI kecit pratipattavyA iti| atha zilpatadvitanAmocyatevastrikaH, vastra zilpamasyeti tantrIvAdanaM zilpamasyetI tAntrikaH, tunnAe taMtuvAe ityAdi pratItam. AkSepaparihArau uktAveva, yacceha pUrvaM ca kvacidvAcanAvizeSe'pratItaM nAma dRzyate tddeshaantrruuddhito'vseym| athazlAghAtaddhitanAmocyate-'samaNe' ityAdi, zramaNAdIni nAmAni zlAghyepvartheSu sAdhvAdiSurUDhAnyato'smAdeva sUtranibandhAt zlAghyArthAstaddhitAstadutpatti-hetubhUtamarthamAtraM vA atrApi pratipattavyam / saMyogatadvitanAma rAjJaH zvasura ityAdi, atra sambandharUpaH saMyogo gamyate, atrApi cAsmAdeva jJApakAt tadvitanAmatA, citraM ca pUrvagataM zabdaprAbhUtamapratyakSa ca naH ataH kathamiha bhAvanAsvarUpamasmAdRzaiH samyagavagamyate-samItadvitanAma girisamope nagaraM girinagaram, atra adUrabhavazce' tya na bhavati, girinagaramityeva pratItatvAt, vidizAyA adUrabhavaM nagara vaidizam, atra tvadUrabhavazceN bhavatyeva, itthameva rUDhatvAditi / ___ saMyUthatadvitanAma 'taraMgavaikkArae' ityAdi, tadvitanAmatA cehottaratra ca pUrvavadbhAvanIyA / aizvaryatadvitanAma-'rAIsare'ityAdi, iha rAjAdizabdanibandhanamaizvaryamavagantavyaM, rAjezvarAdizabdArthastvihaiva pUrva vyAkhyAta ev| apatyatadvitanAma- 'titthayaramAyA' ityAdi, tIrthakaro'patyaM yasyAH sA tIrthakaramAtA, evamanyatrApi suprasiddhenAprasiddha viziSyate, ata eva tIrthakarAdibhirmAtaro vizeSitAH, tadvitanAmatvabhAvanA tathaiva, gataM tdvitnaam| ___ atha dhAtujamucyate-'se kiM taM dhAue' ityAdi, bhUrayaM paramasmaipadI dhAtuH sattAlakSaNasyArthasya vAcakatvena dhAtujaM nAbheti, evamanyatrApi, abhidhAnAkSarAnusArato nizcitArthasya vacanaMbhaNanaM-niruktaM tatra bhavaM nairuktaM, tacca mahyAM zete mahiSa ityAdikaM pAThasiddhameva, tadevamuktaM nairuktaM naam| tadbhaNane cAvasitaM bhAvapramANanAma, tadavasAne ca samarthitaM pramANanAma tatsamarthaneca samApitaM gauNAdikaM dazanAma, etairapi ca dazanAmAbhiH sarvasyApi vastuno'bhidhAnadvAreNa saMgrahAddazanAmeda Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM mucyate, tatsamAptau ca samAptamupakramAntargataM dvitIyaM nAmadvAram, ataH se taM niruttie' ityAdi paJca nigamanAni, nAmadvAraM smaaptm| uktamupakramAntargataM dvitayaM nAmadvAramathaM tadantargatameva kramaptAptaM tRtIya pramANahAramabhidhitsurAha mU. ( 252) se kiM taM pamANe?, 2 cauvihe pannatte, taMjahA-davvapamANe khettapamANe kAlappamANe bhaavppmaanne| vR.'se kiM taM pamANe' ityAdi, pramIyate-paricchidyate dhAnyadravyAdyaneneti pramANam-asatiprasatyAdi, athavA idaM cedaM ca svarUpamasya bhavatItyevaM pratiniyamasvarUpatayA pratyekaM pramIyateparicchidyate yattatpramANaM-yathokchameva, yadivA dhAnyadravyAdereva pramiti:-paricchidaH svarUpAvagamaH pramANam, atra pakSe'satiprasRtyAdestaddhetutvAtpramANatA, tacca pramANaM dravyAdiprameyavazAccaturvidha tadyathA-dravyaviSayaM pramANaM dravyapramANam, evaM kSetrakAlabhAvapramANeSvi vaacym| ma.(253)sekiMdavvapamANe?, 2 duvihe pannatte, taMjahA-paesanipphanne avibhAganiSphanne Ase kiMtaM paesanipphane?, 2 paramANupoggale dupaesie jAva dasapaesie saMkhijjapaesie asaMkhijjapaesie anaMtapaesie, se taM pesnissphnne| sekiMtaMvibhAganiSphanne?, 2 paMcavihe pannatte, taMjahA-mAne ummAne avamAne gaNime pddimaanne| se kitaM mAne?, 2 duvihe pannatte, taMjahA-dhanamAnappamANe a rasamAnappamANe / se kiMtaM dhatramANapamANe?, 2 do asaIo pasaI do pasaIo setiyA cattAri seiAo kulao cattAri kulayA pattho cattAri patthayA ADhagaM cattAri ADhagAi dono saTThi ADhayAI jahannae kuMbhe asIi ADhayAI majjhimae kuMbhe ADhayasayaM ukkosae kuMbhe aTTha ya ADhayasaie vAhe, eeNaM dhanamAnapamAnenaM kiM paoaNaM?, eeNaM dhanamAnapamAnenaM muttolImukhaiduraaliMdaocArAsaMsiyANaM dhanANaM dhanamAnappamANanizcittilakkhaNaM bhavai, ase taM dhnmaanpmaanne| se kiM taM rasamAnappamANe?, 2 dhanamAnappamANAo caubhAgavivaDie abhitarAsihAjutte rasamAnappamANe vihijjai, taMjahA- caDasahiA4 (caupalapamANA) battIsiA8 solasiA16 aTThabhAiA 32 caubhAiA64 addhamANI 128 mANI 256 do causaDIAo battIsiA do battIsiAo solasiA do solasiAo aTThabhAiA do aTThabhAiAo caubhAiyA do caubhAiyAo addhamANI do adramANIo mANI, eeNaM rasamAnapamANeNaM kiMpaoaNaM?, 2 eeNaM rasamAnenaM vArakaghaDakakarakakalasiagAgaridaiakaroDiakuMDiasaMsiyANaM rasAnaM rasamAnappamANanivittilakkhaNaM bhavai, se taM rasamAnappamANe, se taM maane| vR. tatra dravyapramANaM dvividha-pradezaniSpannaM vibhAganiSpannaM ca, tatra pradyezA-ekadvivyAdyanavastainiSpanaM pradezaniSpanna, tatraikapradezaniSpannaH paramANuH, dvipradezanivRtto dvipradezikaH, pradezatrayaghaTitastripradezikaH, evaM yAvadanantaiH, pradeza: sampanno'nantapradezikaH, nanvidaM paramANvAdikamanantapradezikaskandhaparyantaM dravyameva, tatastasya prameyatvAt pramANatA na yukteti cet, naivaM, prameyasyApi dravyAdeH pramANatayA rUDhatvAt, tathAhi-prasthakAdipramANena mitvA puJjIkRtaM dhAnyAdi dravyamAlokya loke vaktAro bhavanti-prasthakAdirayaM puJjIkRtastiSThatIti, Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 253 tatazcaikadvitryAdipradezaniSpannatvalakSaNena svasvarUpeNaiva pramIyamANatvAtparamANvAdidravyasyApi karmasAdhanApramANazabdavAcyatA'duSTaiva, karaNasAdhanapakSe tvekadvitryAdipradezaniSpannatvalakSaNaM svarUpameva mukhyatayA pramANamucyate dravyaM tu tatsvarUpayogadupacArata:, bhAvasAdhanatAyAM taM pramiteH pramANaprameyAdhInatvAdupacArAdeva pramANaprameyayoH pramANatA'vagantavyA, tadevaM karmasAdhanapakSe paramANvAdi dravyaM mukhyatayA pramANamucyate, karaNabhAvasAdhanapakSayostUpacArata ityadoSaH / idaM ca yathottaramanyAnyasaMkhyopetaiH svagataireva pradezairniSpannatvAt pradezaniSpannamuktaM, dvitIyaM tu svagatapradezAn vihAyAparo vividho viziSTo vA bhAgo-bhaGgo vikalpaH prakAra itiyAvattena nippannaM vibhAganiSpatraM, tathAhi na dhAnyamAnAdeH svagatapradezAzrayaNena svarUpaM nirUpayiSyate ati tu 'do asaIo pasaI'tyAdiko yo viziSTaH prakArasteneti / tacca paJcavidhaM tadyathA-mAnam unmAnam avamAnaM gaNimaM pratimAnaM punarapi mAnapramANaM dvidhA - dhAnyamAnapramANaM ca rasamAnapramANaM ca tatra mAnameva pramANaM mAnapramANaM dhAnyaviSayaM mAnapramANaM tacca 'do asaIo' ityAdi, aznutetatprabhavatvena samastadhAnyamAnAni vyApnotItyasatiH - avAGmukhahastatalarUpA, tatparicchitraM dhAnyamapi tathocyate, taddvayena niSpannA nAvAkAratAvyavasthApitaprAJjalakaratalarUpA prasRtiH, dve ca prasRti setikA, sA ca neha prasiddhA gRhyate, mAgadhadezaprasiddhasyaivAtra mAnasya pratipipAdayiSitatvAd, ata iyaM tatprasiddhA kAcidavagantavyAH catasraH setikA: kuDavaH, te catvAraH prasthaH, amI catvAra ADhaka ityAdi sUtrasiddhameva, yAvadaSTabhirADhakazatairnirvRtto vAhaH, atrAha ziSyaH - etenAsatyAdinA dhAnyamAnapramANena kiM prayojanaMkimanena vidhIyate ityarthaH, atrottaraM, etena dhAnyamAnapramANena 'muktolImukhedUrAlindApacArasaMzritAnAM' muktolyAdyAdhAragatAnAM dhAnyAnAM dhAnyasya yanmAnam - iyattAlakSaNaM tadeva pramANaM tasya nirvRttiH - siddhistasyA lakSaNaM parijJAnaM bhavati, etAvadatra dhAnyamastIti parijJAnaM bhavatItyarthaH, tatra muktolI - moTTA (dA) adha upari ca saGkIrNA madhye tvISadvizAlA koSTikA, sukhaM yA upari yaddIyate, sumbAdivyUtaM DhaJcanakAdi tadidUraM, AlindakaM - kuNDulkam apacAridIrghataradhAnyakoSThAkAvizeSaH / 1 379 rasamAnapramANamAha-'se ki ta 'mityAdi, raso-madyAdistadviSayaM mAnameva pramANaM rasamAnapramANaM kimityAha - dhAnyamAnapramANAt setikAdezcaturbhAgavivarddhitaM caturbhAgAdhikam abhyantarazikhAyuktaM yad rasamAnaM vidhIyate - kriyate tadrasamAnapramANamucyate, dhAnyasyAdravarUpatvAtkila zikhA bhavati, rasasya tu dravarUpatvAnna zikhAsambhavo 'to bahiH zikhAbhAvAt dhAnyAmAnaccaturbhAgavRddhilakSaNayA abhyantarazikhayA yuktatvAccabhyantarazikhAyuktamityuktaM, tadyathA - catuHSaSTiketyAdi, idamuktaM bhavati - SaTpaJcAzadadhikazatadvayapalamAnA mANikAnAma vakSyamANaM rasamAnaM, tasya catuHSaSTitamabhAganiSpannA arthAdeva catuSpalapramANA catuHSaSTikA, evaM mANikAyA eva dvAtriMzattama bhAgavartitvAdaSTapalapramANA dvAtriMzikA, tathA mANikAyA eva SoDazabhAgavartitvAt SoDazapalapramANA SoDazikA, tasyA evASTamabhAgavartitvAt dvAtriMzatpalapramANA aSTabhAgIkA, tasyA eva caturbhAgavartitvAt catuH SaSTipalamAnA caturbhAgIkA, tasyA evArddha bhAgavartinI aSTAviMzatyadhikapalazatamAnA'rddhamANikA, idaM ca bahuSu vAcanAvizeSeSu ww - Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAra-cUlikAsUtraM na dRzyata eva, SaTpaJcAzadadhIkazatadvayapalapramANA mANikA, dvAbhyAM catuHSaSTikAbhyAmekA dvAtriMzikA bhavatItyAdi gatArthameva, yAvadetena rasamAnapramANena kiM prayojanam ?, atrottaram'etena' rasamAnapramANa vArakaghaTakakarakagagarItikakaroDikAkuNDikAsaMzritAnAM rasAnAM rasasya yanmAnaM tadeva pramANaM tasyanivRttiH-siddhistasyA lakSaNaM parijJAnaM bhavati, tatrAtIvavizAlamukhA kuNDikaiva karoDikA ucyate, zeSaM pratItaM, kvacit 'kalasie'ti dRzyate, tatra laghutara: kalaza eva kalazaziketyabhidhIyate evamanyadapi vaacnaantrmbhyuuhym| 'se ta'mityAdi nigamanadvayam / athonmAnamabhidhitsurAha mU.( 253 vartate) se kiM taM ummAne?, 2 jannaM ummiNijjai, taMjahA-addhakariso kariso palaM addhapalaM addhatulA tulA addhabhAro bhAro, do addhakarisA kariso do karisA addhapalaM do addhapalAiM palaM paMca palasaiA tulA dasa tulAo addhabhAro vIsaM tulAo bhAro, eeNaM ummAnapamANeNaM kiM paoaNaM?, eeNaM ummANapamAnenaM pattAagaratagaracoaakuMkumakhaMDagulamacchaDiAINaM davvANaM ummANapamANanivittilakkhaNaM bhavai, se taM ummaanpmaanne| vR. unmIyate tadityunmAnam unmIyate aneneti vA unmAnamityAdi, tatra karmasAdhanapakSamadhikRtyAha-'jaM naM' ummiNiJjaI' tyAdi, yadunmIyate-pratiniyatasvarUpatayA vyavasthApyate tadunmAnaM, tadyathA-arddhakarSa ityAdi, palasyASTamAMzo'rddhakarSaH, tasyaiya caturbhAgaH karSaH, palasyAI arddhapalamityAdi, sarvaM mAgadhadezaprasiddhaM sUtrasiddhameva, navaraM palAzapatrakArIpatrAdikaM patraM, coyao phalavizeSaH, matsyaNDikA-zarkarAvizeSaH / avamAnaM vivakSurAha mU.( 253 vartate) se kiMtaM omANe?, 2 jaNNaM omiNIjjai, taMjahA-hattheNa vA daMDeNa vA dhaNaMkena vA jugeNa vA nAliAe vA akkheNa vA musaleNa vA vR. avamIyate-paricchidyate khAtAdhaneneti avamAnaM-hastadaNDAdi, athavA avabhIyateparicchidyate hastAdinA yattadavamAnaMkhAtAdi, tatra karmasAdhanapakSamadhikRtya tAvadAha-'jaM Na'mityAdi, yadavamIyate khAtAdi tadavamAnaM, kenAvamIyate ityAha-'hattheNa vA daMDeNa vA ityAdi, tatra hasto-vakSyamANasvarUpazcaturviMzatyaMgulamAnaH, anenaiva hastena catubhirhastairniSpannA avamAnavizeSA daNDadhanuryuganAlikA'kSamuzalarUpA SaT saMjJA labhyante, ata evAhamU.( 254) daMDadhanUjuganAliA ya akkhamusalaM ca cauhatthaM / dasanAliaMca rajju viANa omaannsnnaae| vR. 'daMDaM' gAhA, daNDaM dhanuryugaM nAlikAMcAkSaM muzalaM ca karaNasAdharapakSamaGgolakRtyAvamAnasaMjJayA vijAnIhIti sambandhaH, daNDAdikaM pratyekaM kathaMbhUtamityAha-caturhastaM dazabhirnAlikAbhiniSpannAM rajju ca vijAnIyavamAnasaMjJayeti gAthArthaH / nanu yadi daNDAdayaH sarve caturhastapramANAstaSekenaiva daNDAdyantopAdAnena caritArthatvAt kimiti SaNNAmapyupAdAnam?, ucyate, meyavastuSu bhadene vyApriyamANatvAt, tathA cAhamU.( 255) vatthumi hatthamejjaM khitte daMDaM dhaNuM ca ptthNmi| khAyaM ca nAliAe viANa omANasannAe / vR. 'vatthumi gAhA, vAstuni-gRhabhUmau mIyate'neneti meyaM-mAnamityarthaH, luptadvitIya Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 381 mUlaM-255 kavacanatvena hastaM vijAnIhIti sambandhaH, hastenaiva vAstu moyata iti tAtparyam, kSetre-kRSikamAdiviSayabhUte caturhastavaMzalakSaNaM daNDameva mAnaM vijAnIhi, dhanurAdInAM caturhastatve samAne'pi rUDhivazAddaNDasaMjJAprasiddhanaivAvamAnavizeSeNa kSetraM mIyate iti hRdayaM, pathi-mArgaviSaye dhanureva mAnaM, mArgagavyUtAdiparicchedo dhanuHsaMjJAprasiddhanaivAvamAnavizeSeNa kriyate na daNDAdibhiritiH bhAvaH, khAtaM ca-kUpAdi nAlikayaiva yaSTivizeSarUpayA mIyata iti gamyate, evaM yugAdirapi yasya tatra vyApAro rUDhastasya tatra vAcyaH, yatkathaMbhUtaM hastadaNDAdikamityAha-avamAnasaMjJayopalakSitamiti gaathaarthH| mU.( 256) eeNaM avamAnapamAnenaM kiM paoaNaM?, eeNaM avamAnapamANeNaM khAciaraiakarakaciyakaDapaDabhittiparikkhevasaMsiyANaM davANaM avamANapamANanidhiattilakkhaNaM bhavai, setaM avamAne se kitaM gaNime?, 2 jannaM gaNijjai, taMjahA-ego dasa sayaM sahassaMdasa sahassAiMsayasahassaM dasa sayasahassAI koDI, eeNaM gaNimappamANeNaM kiM paoaNaM?, eeNaM gaNimapamANeNaM bhitagabhitibhattaveaNaAyavvayasaMsiANaM davvANaM gaNiyappamANanivittalakkhaNaM bhavai, se taM gnnime| vR.etenAvamAnapramANena kiM prayojanamityAdi bhAvitarthamevaM, navaraMkhAtaM-kUpAdi citaM tviSTikAdi racitaM-prAsAdapIThAdi krakacitaM-karapatravidAritaM kASThAdi, kaTAdayaH pratItA eva, parikSepo-mittyAdereva paridhi: nagaraparikhadirvA, eteSAM khAtAdisaMsRtAnAmabhede'pi bhedavikalpanayA khAtAdiviSayANAM dravyANAM khAtAdInAmeveti tAtparyam, avamAnameva pramANaM tasya nirvRttilakSaNaM bhavatIti tadetadavamAnamiti nigmnm| __ 'se kiM taM gaNIme' ityAdI, gaNyate-saGghayAyate vastvaneneti gaNimam-ekAdi, athavA gaNyate-saGkhyAyate yattadgaNimaM-rUpakAdi, tatra karmasAdhanapakSamaGgIkRtyAha-'jaNNa'mityAdi, gaNyate tadgaNimaM, kathaM gaNyate ityAha-'ekko' ityAdi, etena gaNimapramANena kiM prayojanamityAdi gatArthameva, navaraM bhRtaka:-karmakaro bhRtiH-padAtyAdInAM vRttiH bhaktaMbhojanaM vetanakaM-kuvindAdinA(dInAM) vyUtavastravyatikare'rthapradAnam, eteSu AyavyayasaMzritAM-pratibaddhAnAM rUpakAdidravyANAM gaNimapramANena nivRttilakSaNam-iyattAvagamarUpaM bhavati, tadetadgaNimamiti / atha pratimAnapramANaM nirUpayitumAha mU.( 256 vartate) se kiMtaM paDimANe?, jaNNaM paDimiNijjai, taMjahA-guMjA kAgaNI nipphAo kammamAsao maMDalao suvanno, paMca guMjAo kammamAsao kAgaNyapekSayA, cattAri kAgaNIo kammamAsao titri nipphAvA kammamAsao evaM caukko kammamAsao kAkaNyapekSayetyarthaH, bArasa kammamAsayA sukno evaM causaddhikAgaNIo suvanno, eeNaM paDimANapamAnenaM kiM paoaNaM?,eeNaM paDimAnapamANeNaM suvannarajatamaNimottiasaMkhasilappavAlAINaM davvANaM paDimANappamANanivittilakkhaNaM bhavai, se taM pddimaanne| . - se taM vibhaagnipphnne| se taM dvvpmaanne|| vR.mIyate'neneti mAnaM bheyasya-suvarNAdeH pratirUpaM-sadRzaM mAnaM pratimAnaM-guJjAdi, athavA pratimIyate taditi pratimAna, tatra guJjA caNoThiyA 1 sapAdA guJjA kAkaNI ra satribhAgakAkaNyA Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM tribhAgonaguJjAdvayena vA nirvRtto niSpAva: 3, yo niSpAvAH karmamASaka: 4, dvAdaza karmamASakA eko maNDalaka: 5, SoDaza karmamASakA ekaH suvarNaH 6 / amumevArthaM kiJcitaDha sUtre'pyAha-'paMca guMjAo'ityAdi, paJca guJjA ekaH karmamASakaH, athavA catastraH kAkaNya eka: karmamASakaH, yadivA trayo niSpAvakA ekaH karmamASaka:, idamukta bhavati-asya prakAratrayasya madhye yena kenacit prakAreNa pratibhAti tena vaktA karmamASakaM prarUpayatu pUrvoktAnusAreNa, na kazcidarthabheda iti| evaM 'caukko kammamAsao'ityAdI, catasRbhiH kAkiNIbhiniSpannatvAcatuSko yaH karmamASaka iti svarUpavizeSaNamAtramidaM, te dvAdaza karmamASakA eko maNDalakaH, evamaSTacatvAriM zatkAkiNIbhirmaNDalako bhavatIti zeSaH, bhAvArthaH, pUrvavadeva, SoDaza karmamASakAH suvarNaH, anavA catuHSaSTiH kAkaNya ekaH suvarNo, bhAvArthaH sa eva, etena pratimAnapramANena kiM prayojanamityAdi gatArtha, navaraMrajataM-rUpyaM maNayaH-candrakAntAdaya: zilArAjapaTTakaH, gandhapaTTaityanye, zeSaM pratItaM, yAvattadetatpratimAnapramANaM, tadevaM samarthitaM mAnonmAnAdibhedabhinnaM paJcavidhamapI vibhAganiSpannaM dravyapramANaM, tatsamarthane ca samarthitaM dravyapramANam // atha kSetrapramANabhidhitsurAha mU.( 257) se kiM taM khettapamANe?, 2 duvihe pannate, taMjahA-paesaniSphane avibhAganiSphanne Ase kiM taMpaeMsanipphanne?, 2 egapaesogADhe dupaesogADhe tipaesogADhe sukhijjapa0 asaMkhijjapa0, se taM pesnipphnne| se kiM taM vibhAganiSphanne? / vR. idamapi dvividha-pradezaniSpanna vibhAganiSpannaM ca, tatra padezA-iha kSetrasya nirvibhAgA bhAgAstaniSpanna pradezaniSpannaM, vibhAga:-pUrvoktasvarUpastena niSpannaM vibhAganiSpannaM / 'se ki taM paesanipphano' tatraika pradezAvagADhAdyasaMkhyeyapradezAvagADhaparyantaM pradezaniSpannama, ekapradezAdhavagADhatAyA ekAdibhiH kSetrapradezaniSpannatvAd atrApi pradezaniSpannatA bhAvanIyA, pramANatA tvekapradezAvagAhitvAdinA svasvarUpaNaiva pramIyamAnatvAditi / vibhAganiSpannaM tvaMgulAdi, tadevAhamU. ( 258) agulavihatthirayaNI kucchI dhanu gAuaMca boddhavyaM / joyaNa seDhI payaraM logamaloga'vi athev|| vR.'aMgulavihatthi'gAhA, aMgulAdisvarUpaMcasta eva zAstrakAro nyakSeNa vkssyti| tatrAMgulasvarUpanirdhAraNAyAha mU. ( 259)se kiM taM aMgule?, 2 tivihe pannatte, taMjahA-AyaMgule ussehagule pamANaMgule / se kiM taM AyaMgule?, 2 je NaM jayA manussA bhavaMti tesi naM tayA appaNo aMguleNaM duvAlasaaMgulAI muhaM navamuhAiM purise pamANajutte bhavai, donie purise mAnajutte bhavai, addhabhAraM tullamANe purise ummAnajutte bhavai, vR. 'se kiM taM aMgule' ityAdi aMgulaM trividhaM prajJaptaM, tadyathA-AtmAMgulam utsedhAMgulaM pramANAgulaM, tatra ye yasmin kAle bharatasagarAdayo manuSyAH pramANayuktA bhavanti teSAM sambandhI atrAtmA gRhyate, Atmano'gulamAtmAMgulam, ata evAha--'je na'mityAdi, ye bharatAdayaH, pramANa For Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-259 yuktA yadA bhavanti tepAM tadA svakIyabhaMgulamAtmAMgulamucyata iti zeSaH, idaM ca puruSANAM kAladi-- bhedenAnasthitamAnatvAdaniyatapramANaM draSTavyam, anenaivAtmAMgulena puruSANAM pramANayuktAdinirNaya kurvanAha - _ 'appaNo aMguleNaM duvAlase' tyAdi, yadyasyAtmIyamaMgulaM tenAtmano'gulena dvAdazAMgulAni mukhaM pramANayuktaM bhavati, anena ca mukhapramANena nava mukhAni sarvo'pi puruSaH pramANayukto bhavati, pratyekaM dvAdazAMgulairnavabhirmukhairaSTottaraM zatamaMgulAnAM saMpadyate, tatazcaitAvaducchyaH puruSaH pramANayukto bhavatIti paramArthaH / atha tasyaiva mAnayuktatApratipAdanArthamAha-droNika: puruSo mAnayukto bhavati, droNIjalaparipUrNA mahatI kuNDikA tasyAM pravezito yaH puruSo jalasya droNaM pUrvoktasvarUpaM niSkAzayati droNonajalasyonAM vA tAM pUrayati sadroNika: puruSo mAnayukto 'nigadyate iti bhaavH| idAnImetasyaivonmAnayuktatAmAha-sArapudgalaracitatvAt tulAropitaH sannaddhabhAraM tulayan puruSa unmAnayukto bhavati, tatrottamapuruSAH yathoktaiH pramANamAnonmAnaiH anyaizca sarvaireva guNaiH sampannA eva bhavantItyetaddarzayannAhamU. (260) mAnummAnapamANajuttA(Naya)lakkhaNavaMjaNagunehiM uvveaa| uttamakulappasUA uttamapurisA muNeavvA / / vR.'mAnummAna'gAhA, anantaroktasvarUpaimAnonmAnapramANairyuktA uttamapuruSAH cakravAdayo muNitavyA iti sambandhaH, tathA lakSaNAni-zaGkhasvastikAdIni vyaJjanAni-maSItilakAdIni guNA:-kSAntyAdayastairupetAH, tathottamakulAni-ugrAdIni tatprasUtA iti gAthArthaH / athAtmAMgulenaivottamamadhyamAdhamapuruSANAM pramANamAhamU. (261) hoti pUNa ahiyapurisA aTThasayaM aMgulANa uciddhaa| chanaui ahamapurisA cauttaraM majjhimillA u|| vR. 'huMti puNa' gAhA, bhavanti punaradhikapuruSA-uttamapuruSAzcakravartyAdayaH aSTazatamaMgulam(lAnAM) uvviddhAunmitA uccastvena vA, puna:zabdastveSAmevAdhika puruSAdInAmanekabhedatAdarzakaH, AtmAMgulenaiva SaNNavatyaMgulAnyadhamapuruSA bhavanti, 'cauruttara majjhamillA utti tenaivAMgulena caturuttaramaMgulazataM madhyamAH, tuzabdo yathAnurUpazeSalakSaNAdibhAvapratipAdanapara iti gAthArthaH / ye aSTottarazatAMgulamAnAddhInA adhikA vA te kiM bhavantItyAhamU.( 262) hInA yA ahiyA vA je khalu srsttsaarprihiinaa| te uttamapurisANaM avassa pesattaNamaveti / / vR. 'hInA vA' gAhA, aSTottarazatAMgulamAnAt hInA vA adhikA vA ye khalu svara:-sakalajanAdeyatvaprakRtigambhIratAdiguNAlaMkRto dhvaniH sattvaM-dainyavinirmukto mAnaso'vaSTambhaH sAra:zubhapudgalopacayajaH zArIraH zaktivizeSa: taiH parihInAH santaste uttamapuruSANAm upacitapuNyaprAgbhArANAm avazA-anicchanto'pyazubhakarmavazataH preSyatvamupayanti, svarAdizeSalakSaNavaikalyasahAyaM ca yathoktapramANAdhInAdhikyamaniSTaphalapradAyi pratipattavyaM, na kevalamiti lakSyate, bharatacakravAdInAM svAMgulato viMzatyadhikAMgulazatapramANAnAmapi nirNItatvAt, Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 anuyogadvAra - cUlikAsUtraM mahAvIrAdInAM ca keSAJcinmatena caturazItyAdyaMgulapramANatvAd, bhavanti ca viziSTAH svarAdayaH pradhAnaphaladAyino, yata uktam "asthiSvarthAH sukhaM mAMse, tvaci bhogAH striyo'kSiSu / gatau yAnaM svare cAjJA, sarvaM sattve pratiSThitam // " iti gAthArthaH // mU. ( 263 ) eeNaM aMgulapamANeNaM cha aMgulAI pAo do pAyA vihatthI do vihatthIo rayaNIo kucchI do kucchIo daMDaM dhanU juge nAliA akkhe musale do ghanusahassAiM gAuaM cattAri gAuAI joaNaM // vR. etenAMgulapramANena SaDaMgulAni pAdaH, pAdasya madhyatalapradezaH SaDaMgulavistIrNaH pAdaikadezatvAt pAdaH dvau ca yugmIkRtau pAdau vitastiH, dve ca vitastI ratri:, hasta ityarthaH, ratridvayaM kukSiH, pratyeku kukSidvayaniSpannAstu SaT pramANavizeSA daNDadhanuryuganAlikA'kSamuzalalakSaNA bhavanti, tatrAkSo - dhUH zeSAzca gatArthAH, dve dhanuH sahasre gavyUtaM, catvAri gavyUtAni yojanam / mU. (263) eeNaM AyaMgulapamAnenaM kiM paoaNaM ?, 2 eeNaM AyaMguleNaM je naM jayA manussA havaMti tesi naM tayA naM AyaMguleNaM agaDatalAgadahanadIvAvipukkhariNIdIhiyaguMjAli Aro sarA sarapaMtiAo sarasarapaMtiAo bilapaMtiAo ArAmujjANakANaNavaNavaNasaMDavaNarAIo deulasabhApavAthU bhakhAi aparihAo pAgAraaTTAlayacariadAragopurapAsAyagharasaraNalayaNaAvaNasiMghADagatigacaukkacaccaraca ummuhamahApahapahasagaDaMrahajANajuggagillithillisiviasaMdamANiAo lohIlohakaDAhakaDillaya bhaMDamattovagaraNamAINi ajjakAliAiM ca joaNAI bhavijjati, se samAsao tivihe patratte, taMjahA- sUIaMgule payaraMgule ghanaMgule aMgulAyayA egapaesiyA seDhI sUI aMgule, suI sUiguNiyA payaraMgule, patharaM sUie guNitaM ghanaMgule / eesi NaM bhaMte! sUiaMgulapayaraMgulaghaNaMgulalANaM kayare kayarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ?, savvathove sUiaMgule, payaraMgule asaMkhejjaguNe, ghanaMgule asaMkhijjaguNe, se taM AyaMgule / vR. gatArthaM, navaraM ye yadA manuSyA bhavanti teSAM tadA Atmano'gulena svakIyasvakIyakAlasambhavInyavaTahRdAdIni mIyanta iti saNaTaGkaH, tatra avaTaH- kUpaH taDAgaH - khAnito jalAzayavizeSa: vApyaH - caturasrA jalAzayavizeSAH, puSkariNyo - vRttAstA eva puSkaravantyo vA dIrghikAH-sAriNyaH sAriNya eva vakrA guJjAlikA bhaNyante saraH- svayaMsambhUto jalAzayavizeSa eva sarapaMtiyAutti - paGktibhirvyavasthApitAni sarAMsi saraH paGktayaH sarasarapaMtiyAutti-yAsu saraH paGktiSvekasmAtsaraso'nyatra tato'pi anyatra kapATasaJcArakenodakaM saMcarati tAH saraHsaraH paGktayaH bilapaGktayaH pratItAH mAdhavIlatAdiSu dampatyAdIni yeSvAramanti krIDanti te ArAmAH puSpaphalAdisamRddhAnekavRkSasaMkulAnyutsavAdI bahujanaparibhogyAnyudyAnAni sAmAnya-vRkSajAtiyuktAni nagarAbhyarNavartIni kAnanAni, athavA strINAM puruSANAM vA kevalAnAM paribhogyAni kAnanAni, yadivA yebhyaH parato bhUdharo'TavI vA tAni sarvebhyo'pi vanebhyaH paryantavartIni kAnanAni, zIrNavRkSakalitAni vA kAnanAni, ekajAtIyavRkSAkIrNAni vanAni, anekajAtIyairuttamaizca pAdapairAkIrNAni vanakhaNDAni, ekajAtIyAnAmitareSAMa vA tarUNAM paGktayo Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 263 vanarAjayaH, santo bhajantyetAmiti sabhA - pustakavAcana bhUmirbahujanasamAgamasthAnaM vA, adha upari ca samakhAtarUpA khAtikA, adhaH saGkIrNoparivistIrNA khAtarUpA tu parikhA, prAkAropari AzrayavizeSAH aTTAlakAH, gRhANAM prArArasya cAntare aSTastavistAro hastyAdisaJcAramArgazcarikA, pratolIdvAraNAM parasparato 'ntarANi gopurANi, rAjAnAM devatAnAM ca bhavanAni prAsAdA: utsedhabahulA vA prAsAdAH, gRhANi sAmAnyajanAnAM sAmAnyAni vA, zaraNAni tRNamayAvasarikAdIni layanAniutkIrNaparvatagRhANi giriguhA vA kAryaTikAdyAvAsasthAnaM vA ApaNA - haTTAH nAnAhaTTagRhAdhyAsitatrikoNo bhUbhAgavizeSaH, zRGgATakaM, sthApanA tripathasamAgamo vA zRGgATakaM trikaM taM tripathasamAgama eva tathA prabhUtagRhAzrayazcaturasro bhUbhAgazcatuSkaM yathA ( dvA) catuSpathasamAgamo vA catuSpaNasamAgama eva, SaTpathasamAgamo vA catvaraM caturmukhadevakulikAdi caturmukhaM mahAn rAjamArgo mahApathaH itare panthAna: devakulasabhAdIni padAni kvacidvAcanAvizeSe atraivAntare dRzyante, zakaTaMgaDDukAdi, ratho dvidhA-yAnarathaH saMgrAmarathazca tatra saMgrAmarathasyopari prAkArAnukAriNI kaTIpramANA phalakamayI vedikA kriyate, aparasya tvasau na bhavatIti vizeSaH, yAnaM gantryAdi juggattigollaviSayaprasiddhaM dvihastapramANaM caturastravedikopazobhitaM jampAnaM, gillittihasti upari kollarUpA yA mAnuSaM gilatIva, thillitti-laTAnAM yadaDDApallANAM rUDhaM tadanyaviSayeSu thillItyucyate sIyattizivikA kaTUkArAMcchAdito jampAnavizeSa: 'saMdamANiya'tti puruSapramANAyAmo jaMmpAnavizeSa eva lohitti-lohI maNDanakAcipacanikA kavillI lohakaDAhitti-lohamayaM bRhatkaDillaM bhANDaM - mRnmayAdibhAjanaM mAtra:- kAMza (sya) bhAjanAdyupakaraNamAtrAyA AdhAravizeSa: upakaraNaM tvanekavidhaM kaTapiTakazUrpAdikaM zeSaM tu yadihaM kvacitkiJcinna vyAkhyAtaM tatsugamatvAditi mantavyaM / tadevamAtmAMgulenAtmIyAtmIyakAlasambhavIni vastUnyadyakAlInAni ca yojanAni mIyante, ye yatra kAle puruSA bhavanti tadapekSayA'dyazabdo draSTavyaH / idaM cAtmAMgulaM sUcyaMgulAdibhedAt trividhaM tatra dairyeNAMgulAyatA bAhalyatastvezaprAdezikI nabhaH pradeza zreNiH sUcyaMgulamucyate, etacca sadbhAvato'saMkhyeyapradezamapyasatkalpanayA sUcyAkAravyavasthApitapradezatrayaniSpannaM dRSTavyaM sUcI sUcyaiva guNitA pratarAMgulam, idamapi paramArthato'saMkhyeyapradezAtmakam, asadbhAvatastveSaivAnantaradarzitA tripadezAtmikA sUcistayaiva guNyate, ataH pratyekaM pradezatrayaniSpannasUcItrayAtmakaM navapradezasaMkhyaMsaMpadyate, pratarazca sUcyA guNito dairyeNa viSkambhataH piNDatazca samasaGkhyaM dhanAMgula bhavati, derdhyAdiSu triSvapi sthAneSu samatAlakSaNasyaiva samayacaryyayA ghanasyeha rUDhatvAt, pratarAGgulaM tu dairdhyaviSkambhAbhyAmeva samaM, na piNDataH tasyaikapradezamAtratvAditi bhAvaH, idamapi vastuvRttyA'saMkhyeyapradezamAnam, asatprarUpaNayA tu saptaviMzatipradezAtmakaM pUrvoktasUcyA anantaroktanavapradezAtmake pratare guNite etAbatAmova pradezAnAM bhAvAd, eSAM ca sthApanA anantaranirdiSTanavapradezAtmakapratarasyAdha upari ca nava nava pradezAn dattvA bhAvanIyA, tathA ca dairghyaviSkambhapiNDaistulyAmidamApadyate / - 30/25 385 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM ___ 'eesi naM bhaMte' ityAdinA sUcyaGgulAdipradezAnAmalyabahutvacintA yathAnirdiSTavyAkhyAnusArataH sukhAvasesaiya, tadetadAtmAGgulamiti / athotsogulanirNayArthamAha mU.( 263) se kiMtaM ussehaMgule?, 2 anegavihe pannate, taMjahAmU. ( 264) paramANU tasareNU rahareNU aggayaM ca vaalss| likkhA jUA ya javo aTThaguNaviDiA kmso|| vR. utsedha:- anaMtANaM suhumaparamANupoggalANa'mityAdikrameNocchyo vRddhinayanaM tasmAAtamaMgulamRtsedhAGgulam, athavA utsedho-nArakAdizarIrANAmuccestvaM tatsvarUpanirNaryAthamaMgulamutsedhAgulaM, tacca kAraNasya paramANutrasareNvAderanekavidhatvAdanekavidhaM prajJaptaM, tadeva kAraNAnekavidhatvaM darzayati-'tadyathe'tyAdi, 'paramANU ityAdigAthAM sUtrakRt svayameva vivarISurAha- . mU.( 265)se kiMtaM paramANUM?, ra duvihe pannatte, taMjahA-suhame avavahArie a, tatthaNaM je se suhame se Tappe, lAtha NaM je se vavahAriea se naM anaMtAnaMtANaM suhumapoggalANaM samudayasamitisamAgameNaM vavahArie paramANupoggale niSphajjai, se NaM bhaMte ! asidhAraM vA khuradhAraMvA ogAhojjA?, hantA ogAhojjA, seNaM tattha chijjejja vAbhijjejja vA?, noiNadve samaDhe, no khalu tattha satthaMkamai, seNaM bhaMte aganikAyassa majhamajheNaM vIivaejjA?, haMtA viivaejjA, seNaM bhaMte! tattha DahejjA? no iNaMDhe, samaDhe, no khalu tattha satthaMkamai, seNaM bhaMte! purakarasaMvaTThagassa mahAmehassa majjhamajheNaM vIivaejjA ?, haMtA viivaejjA, se naM tattha udaulle siA?, no iNa8, samaDhe, no khalu tattha satthaM kamai, se NaM bhaMte ! gaMgAe mahAnaIe paDisoyaM havvamAgacchejjA?, haMtA havvamAgacchejjA, seNaM tattha vinighAyamAvavajjejjA?, no iNaDhe samaDhe, no khalu tattha satthaM kamai, se NaM bhaMte! udagAvattaM vA udagabiMdu vA ogAhejjA? hatA ogAhejjA, seNaM tattha kucchejjA vA?, pariyAvajejja vA?, no iNaDhe samaDhe, no khalu tattha satthaM kamai / vR.'se kiMtaM paramANU' ityAdi, paramANurdvividhaH prajJaptaH-sUkSmo vyAvahArikazca, tatra sUkSmazastatsvarUpAkhyAnaM prati sthApyaH, anadhikRta ityarthaH, 'se kiM taM vavahArie'ityAdi, nanu kiyadbhiH sUkSmainaizcayikaparamANubhireko vyAvahArika: paramANuniSpadyate ?, atrottaram, 'anaMtANa'mityAdi, anantAnAM sUkSmaparamANupudgalAnAM sambandhino ye samudAyAH-dvayAdisamudAyAtmakAnivRndAniteSAM yAH samitayo-bahUni mIlanAni tAsAM samAgamaH-saMyoga ekIbhavanaM samudayasamitisamAgamaH tena vyAvahArikaparamANupudgala eko niSpadyate, idamuktaM bhavatinizcayanaya: "kAraNameva tadantyaM sUkSmo nityazca bhavati paramANuH / ekarasavarNagandho dvisparzaH kAryaliGgazca / / " ityAdilakSaNasiddhaM nivibhAgameva paramANumicchatti, yastvetairanaikarjAyate taM sAMzatvAt skandhameva vyapadizati, vyavahArastu tadanekatAniSpatro'pi yaH zastracchedAgnidAhAdiviSayo na bhavati tamadyApi tathAvidhasthUlatA'pratipatteH paramANutvena vyavaharati, tato'sau nizcayataH skandho'pi vyavahAranayamatena vyAvahArika: paramANuruktaH, na ca vaktavyam-ayaM tarhi zastracche Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-265 387 dAdiviSayo bhavati, yatastaniSedhArthameva praznamutpAdayati-'se naM bhaMte !' ityAdi, se bhadanta ! vyAvahArikaparamANuH kadAcit asiH-khaDgaM taddhArAM vA kSuro-nApitopakaraNaM taddhArAM vA avagAheta-AkrAmed?, atrottaraM- 'hantAvagAheteti' hanteti komalAmantraNe abhyupagamadyotane vA avagAheteti ziSyapRSTArthasyAbhyupagamavacanaM, punaH pRcchati-sa tatrAvagADhaH saMzchidyeta vAdvidhA kriyeta bhidyeta vA-anekadhA vidAryeta sUcyAdinA vastrAdivadvA sacchidraH kriyeta ?, uttaramAha-nAyamarthaH samarthaH, naitadevamiti bhAvaH, atropapattimAha-na khalu tatra zastra krAmati, idamuktaM bhavati-yadyapyanantaiH paramANubhirniSpannAH kASTAdayaH zastracchedAdiviSayA dRSTAstathApyanantakasyApyanantabhedatvAt tAvatpramANenaivaparamANvanantakena niSpanno'sau vyAvahArika: paramANuDhyo yAvatpramANena niSpanno'dyApi sUkSmatvAnna zastracchedAdiviSayatAmAsAdayatIti bhAvaH / punarapyAha-sa bhadantAgnikAyasya-vahemadhyaMmadhyena-antare vyativrajed-gacchet ?, hantetyAdyuttaraM pUrvavat, navaraMzastramihAgnizastra grAhyaM, punaH pRcchati-'senaM bhaMte! pukkhale'tyAdi idamapi sUtraM pUrvavadbhAvInayaM, navaraM puSkarasaMvartasya-mahAmeghasyeyaM prarUpaNA-ihotsapiNyAmekaviMzativarSasahasramAne duSSamaduSpamAlakSaNe prathamArake'tikrAnte dvitIyasyAdau sakalajanasyAbhyudayArthaM kramemANI paJca mahAmeghAH prAdurbhaviSyanti, tadyathA-puSkalasaMvartaka udakarasaH prathamaH dvitIyaH kSIrodastRtIyo ghRtodazcaturtho'mRtodaH paJcamo rasodaH, tatra puSkalasaMvarto'sya bharatakSetrasya puSkalaM-pracuramapi sarvamazubhAnubhAvaM bhUmirUkSatAdAhAdikaM prazastodakena saMvartayati-nAzayati, evaM zeSameghavyApAro'pi prathamAnuyogAdavagantavyaH, udaullesiya'tti udakenAH syAdityarthaH, zastratA cAtrodakasyAvaseyA, 'se NaM bhaMte ! gaMgAe' ityAdi gaGgAyA mahAnadyAH pratizroto havyaMzIghramAgacchet, pUrvAdyabhimukhe gaGgApravAhe vahati sati, pazcimAdyabhimukhaH sa Agacchet tanmadhyeneti bhAvaH 'viNihAya'mityAdi, vinighAta:-tatsrotasi pratiskhalanaM tamApadyeta-prApnuyAt, zeSaM pUrvavat, 'seNaM bhaMte! udagAvatta'mityAdi, udakAvartodakabindormadhye avagAhya tiSThedityarthaH?, saca tatrodakasamparkAt kuthyedvApUtibhAvaM yAyAt paryApadyet vA-jalarUpatayA pariNamedityarthaH zeSaM tathaiva, pUrvoktamevArthaM saMkSepataH prAhamU. ( 266) sattheNa sutikheNavi chittuM bhetuM ca jaMkira na skaa| taM paramANu siddhA vayaMti AI pmaannaannN| vR.'sattheNa' gAhA gatArthA, navaraMlakSaNamevAsyedamabhidhIyate, na punastaM ko'pi chettuM bhettumArabhate ityetat kilazabdena sUcayati, siddhatti-jJAnasiddhA: kevalino, na tu siddhAH siddhigatAH, teSAM vdnttyaasmbhvaaditi| mU. (267) anaMtANaM vavahAriaparamANupoggalANaM samudayasamitisamAgameNaM sA egA usaNhasahiAi vA sahasahiAi vA uDDareNU i tA tasareNU i vA rahareNU ivA, aTThausahasahiAo sA egA sahasahiA, aTTha sahasahiAo sA egA uDvareNU, aTTha uDDareNuosA egA tasareNU, aTTa tasareNUo sA egA rahareNU, aTTha rahareNUo devakuruuttarakurUNaM maNuANaM se ege vAlagge, aTTha devakuruuttarakurUNaM maNuANaM vAlaggA harivAsarammagavAsANaM maNuANaM se ege vAlagge, aTTa harikhassarammagavAsANaM manussANaM vAlaggA hemavayaheranavayANaM manussANaM se Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 anuyogadvAra - cUlikAsUtraM ege vAlagge, aTTa hemavayaherannavayANaM manussANaM vAlaggA puvvavidehaavaravidehANaM manussANaM se ege vAlagge, aTTa puvvavidehaavaravidehANaM manussANaM vAlaggA bharahaeravayANaM manussANaM se ege vAlagge, aTTha bharaheravayANaM manussANaM vAlaggA sA egA likkhA, aTTha likkhAo sA egA jUA, aTTha jUAo se ege javamajjhe, aTTha javamajjhe se ege aMgule / eeNaM aMgulANa pamAnenaM cha aMgulAI pAdo bArasa aMgulAI vihatthI caDavIsaM aMgulAI rayaNI aDayAlIsaM aMgulAI kucchI channavai aMgulAI se ege daMDe i vA dhanU i vA juge i vA nAliA i vA akkhe ivA, musale i vA eeNaM dhanUppamAnenaM do dhanusahassAI gAuaM cattAri gAuAI joaNaM / eeNaM ussehaMguleNaM kiM paoaNaM ?, eeNaM ussehaMguleNaM nerai atirikkhajoNiamanussadevANaM sarIrogAhaNA bhavijjati / vR. anantAnAM vyAvahArikaparamANupudgalAnAM samudayasamitisamAgamena yA paramANuteti gamyate, sA ekA atizayena zlakSNA zlakSNazlakSNA saiva zlakSNazlakSNikA, uttarapramANApekSayA utprAbalyena zlakSNazlakSNikA utzlakSNazlakSNikA, itizabdaH svarUpapradarzane, vAzabda uttarApekSayA samuccaye, evaM zlakSNazlakSNiketi vA ityAdiSvapi vAcyam, ete cotzlakSNazlakSNakAdayo yadyapi yathottaramaSTaguNatvena pratipAdayiSyante tathApi pratyekamanantaparamANuniSpannatvAsAmyaM na vyabhicarantyataH prathamaM nirvizeSitamapyuktaM ' sA egA usaNhasahiyAi vA ' ityAdi, prAktanapramANAdaSTaguNatvAdUrdhvareNvapekSayA tvaSTamabhAgavartitvAt zlakSNazlakSNiketyucyate, svataH parato vA UrdhvAdhastiryakvalana dharmA reNurUdhvareNuH etAni cotzlakSNazlakSNakAdIni trINi padAni 'paramANU tasareNU' ityAdigAthAyAM anuktAnyapyupalakSaNatvAd dRSTavyAni, trasyati - paurastyAdivAyuprerito gacchati yo reNuH sa trasareNuH, rathagamanotsavAto reNU rathareNUH, vAlAgralikSAdayaH pratItAH, devakurUttarakurUharivarSaramyakAdinivAsimAnavAnAM kezasthUlatAkrameNa kSetrazubhAnubhAvahAnibhAvanIyAM, zeSaM nirNItArthameva, yAvat mU. (267 vartate ) neraiANaM bhaMte! ke mahAliA sarIrogAhana patrattA ?, goyamA ! duvihA patrattA, taMjahA- bhavadhAraNijjA ya uttaraveuvviA ya, tattha naM jA sA bhavadhAraNijjA sA NaM jatreNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM paMca dhanusayAI, tattha naM jA sA uttaraveDavviA sA jahatrenaM aMgulassa saMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM paMca dhanusahassaM, rayaNappahAra puDhavIe neraiANaM bhaMte ! ke mahAliA sarIrogAhae pannattA 2, go0 ! duvvihA patrattA, taMjahA bhavadhAraNijjA ya uttaraveuvviA ya, tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahantreNaM aMgulassa asaMkhijjaibhAgaM ukkoseNaM satta dhanUI, tinni rayaNIo chacca aMgulAI, tattha NaM jA sA uttaraveDavviA sA jahantreNaM aMgulassa saMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM patrarasa dhanU dotri rayaNIo bArasa aMgulAI, sakarappahApuDhavIe neraiANaM bhaMte ! ke mahAliA sarIrogAhae pannattA ?, go0 ! duvihA patratA, taMjahA- bhavadhAraNijjA uttaraveDavviA ya, tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahatreNaM aMgulassa asaMkhijjaibhAgaM ukkoseNaM patrarasa dhanUI, dutri rayaNIo bArasa aMgulAI, tattha NaM jA sA uttaraveDavviA sA jahantrenaM aMgulassa saMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM ekatIsa dhanUiM Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-- 267 389 ikkarayaNI a, vAluappahApuDhavIe neraiANaM bhaMte! ke mahAliA sarIrogAhae pannattA ?, go0 ! duvihA pattA, taMjahA- bhavadhAraNijjA uttaraveDavviA ya, tattha naM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahatreNaM aMgulassa asaMkhijjaibhAgaM ukkoseNaM bAsaTThi dhanUI, do zyaNIo a, evaM savvAsiM puDhavINaM pRcchA bhANiavvA, paMkappahAe puDhavIe bhavadhAraNijjA jahantreNaM aMgulassa asaMkhijjaibhAgaM ukkoseNaM bAsaTTi dhanUI, do rayaNIo a, uttarave0 jahantreNaM, aM0 saM0 ukkoseNaM paNavIsaM dhanusayaM, dhUmappahAe bhavadhA0 aMgulAI, a0 ukkoseNaM paNavIsaM dhanusayaM, uttarave0 aMgulassa saMkhe0 ukkoseNaM aDDAijAiM dhanusayAI, tamAe bhavadhAraNijjA0 aMgulassa asaM0 ukkoseNaM aDDAijjAI dhanusayAI, uttarave0 aMgulassa saM0 ukkoseNaM paMca dhanusayAI, tamatamAe puDhavIe neraiyANaM bhaMte! ke mahAliA sarIrogAhaNA paM0 ?, go0 ! duvihA patrattA, taMjahA- bhavadhAraNijjA ya uttarave0, tattha naM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahantreNaM aMgulassa asaMkhijjaibhAgaM ukkoseNaM paMca dhanUsayAI tattha NaM jA sA uttarave0 sA jahantreNaM, aMgulassa saM0 ukkoseNaM dhanusahassAI, asurakumArANaM bhaMte! ke mahAliA sarIrogAhaNA paM0 ?, go0 ! duvihA pannattA, taMjahAbhavadhAraNijjA uttarave0 ya, tattha NaMjA sA bhavadhAraNijjA sA jahantreNaM aMgulassa asaMkhijjaibhAgaM ukkoseNaM satta rayaNIo, uttarave0 sA jahatreNaM, aMgulassa saM0 ukkoseNaM joyaNasayasahassaM, evaM asurakumAragameNaM jAva thaNiyakumArANaM bhANiavvA / vR. avagAhante - avatiSThante jIvA asyAmityavagAhanA-nArakAditanusamavagADhaM kSetraM nArakAditanureva vA, yadyanenotse dhAMgulena nArakAdInAM zarIrAvagAhanA mIyate tarhi bhadanta ! nArakANAM tAvat 'ke mahAliyA' kiyanmahatI kiM mahattvopetA kiyatItyarthaH, zarIrasyAvagAhanA zarIrameva vA avagAhanA bhavadbhiranyaizca tIrthakaraiH sadevamanujAsurAyAM parSadi prajJaptA-prarUpitA ?, atra bhagavAn gautamamAmantryottaramAha - gautama ! dvividhA- dviprakArA prajJaptA, tadyathA - bhavadhAraNIyA cottaravaikriyA ca, nanu zarIrAvagAhanAyAH pramANe pRSTe tadddvividhyalakSaNabhedakathanamaprastutaMmiti cet, naivaM, tatpramANakathanAGgatvAttasya, na hi vilakSaNapramANayuktena bhedadvayena vyavasthitAyA avagAhanAyAstadbhedakathanamantareNa pratiniyataM kiJcitpramANaM prarUpayituM zakyate, bhedopanyAse tu pratibhedaniyataM tatkathyata iti bhAvaH, tatra bhAve - nArakAdiparyAyabhavanalakSaNe AyusamAsiM yAvatsatataM dhriyate yA sA bhavadhAraNIyA, sahajazarIragatetyarthaH, yA tu tadgrahaNottarakAlaM kAryamAzritya kriyate sA uttaravaikriyA, tatra bhavadhAraNIyA jaghanyato'gulAsaGkhyeyabhAgamAtrA utpadyamAnAnAM, utkRSTA tu paJcadhanuH zatamAnA saptamapRthivyAm, uttaravaikriyA tvAdyasamaye'pyaMgulasya saGkhya bhAga eva bhavati, tathAvidhaprayatnAbhAvato'saGkhyeyasya bhAgasya kartumazakyatvAditi bhAvaH, utkRSTA tu dhanuHsahasrapramANA saptamapRthivyAmeva, oghato nArakANAM zarIrAvagAhanAmAnaM pratipAdya tadeva vizeSato nirUpayitumAha- 'rayaNappahApuDhavI' ityAdi, sUtrasiddhameva, navaramutkRSTAvagAhanA sarvAsvapi pRthivISu svakIyasvakIyacaramaprastaTeSu dRSTavyAH bhavadhAraNIyAyAzcotkRSTAyAH sakAzAduttaravaikriyA sarvatra dviguNA'vaseyA, tadevaM "neraiyA asurAI puDhavAI beMdiyAdao tahaya / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 __ anuyogadvAra-cUlikAsUtraM __ paMceMdiyatiriyanarA vaMtara joisiya vemaannii||" iti ___ samayaprasiddhacaturviMzatidaNDakasyAdyapade'vagAhanAmAnaM nirUpitaM / sAmpratamasurAdipade tanmAnaM nirUpayitumAha-'asurakumAraNaM bhaMte! he mahAliye'tyAdi sarvaM pAThyasiddhaM, navaramuttaravaikriyAvagAhanA'trApi jaghanyA aMgulasya saGghayeyabhAga eva, utkRSTA tu dazasvapi nikAyeSu yojanazatasahasramAnA, anye tyAhuH-nAgakumArAdinavanikAyeSUtkRSTA'sau yojanasahasramAnaiveti / atha pRthivyAdipade'vagAhanAmAha mU.(267 vartate ) puDhavikAiANaM bhaMte! ke mahAliA sarIrogAhaNA paM0? go0 ! jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNavi aM0 a0, evaM suhamANaM ohimANaM apajjattagANaM pajjattagANaM ca bhANiavvaM, evaM jAva bAdaravAukAiyANaM pajjattagANaM bhANiavvaM, vaNassaikAiANaM bhaMte! ke mahA0 paM0, go0! jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNavi sAtiregaM joyaNahassaMsuhamavaNassaikAiyANaM ohimANaM apajjattagANaM pajjattagANaM tiNhapi jahaneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaMukkoseNavi aMgulassaa0, bAdaravaNassaikAiyANaM jahatreNaM aMgulassa a0 ukkoseNaM sAtiregaM joyaNahassaM apajjattagANaM ja0 aMgulassa asaM0 ukkoseNavi aMgulassa a0 pajjattagANaM jahanneNaM a0 ukkoseNaM sAtiregaM joannshssN| beiMdiANaMpucchA, go0 jahanneNaM aMgulassa asaM0 ukkoseNaM bArasa joaNAI, apajjattagANaM jahaneNaM aMgulassa a0 ukkoseNavi aMgulassa a0, pajjattagANaM ja0 aMgulassa saM0 ukkoseNaM bArasa joannaaii| teiMdiANaM pucchA go0! jahanneNaM aMgulassa asaM0 ukkoseNaM tinni gAuAuM, apajjattagANaM jahaneNaM aMgulassa a0 ukkoseNavi aMgulassaa0, pajjattagANaM ja0 aMgulassa saM0 ukkoseNaM tinni gaauaaii| cauridiANaM pucchA go! jahanneNaM aMgulassa asaM0 ukkoseNaM cattArigAuAI, apajjattagANaM jahoNaM aMgulassa a0 ukkoseNavi aMgulassa a0, pajjatagANaM ja0 aMgulassa saM0 ukkoseNaM cattAri gaauaaii| . vR.ihaudhikapRthivIkAyikAnAM prathamamavagAhanAmAnaM nirUpyate 1 tatasteSAmevaughataH sUkSyANAM 2 tataH sUkSmANAmapyaparyAptAnAM 3 tathA paryAptAnAM 4 tata audhikabAdarANAM 5 tato'mISAmevAparyAptAvizeSitAnAM 6 tathA paryAptAvizeSitAnAM7 teSu ca saptasvapi sthAneSu pRthivIkAyikAnAMgulAsaGkhayeyabhAgaevAvagAhanA, kintvasaGkhyeyakasya asaGkhyeyabhedatvena tasyApi tAratamyasambhavAt, jaghanyotkRSTatAvicAro na virudhyate, evamatejovAyuvanaspatiSvaMgulAsaGkhyeyabhAgAvagAhIni yathoktAni sapta sapta sthAnAni vAcyAni, navaramaudhikabAdaravanaspatiSu paryApteSu ca teSu jaghanyato'gulAsaGkhayeyabhAgarUpA, utkRSTatastu samudragotIrthAdigatapadmanAlAdyAzritya sAtirekayojanasahasramAnA avagAhanA dRSTavyA, atrAha-nanu yadItthaM bhedato'vagAhanA cintyate tadA nArakAsurakumArAdiSvapyaparyAptabhedataH kasmAdasau na proktA ?, satyaM, kintu te labdhitaH sarve'pi paryAptA eva bhavanti, ato'paryAptatvalakSaNasya prakArAntarasya kila tatrAsambhavAnna bhedatastaccintA, vicitratvAdvA sUtragaterityalaM vistrenn| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 391 mUlaM-267 atha dvIndriyAdipade avagAhanAmAnamAha-tatraudhikadvIndriyANAM aparyAptAnAM paryAptAnAM ceti sthAnatraye avagAhanA'tra cintyate, eteSu bAdaratvasyaiva sadbhAvAt, sUkSmatvAbhAvato na taccintAsambhavaH, dvAdaza ca yojanAni zarIrAvagAhanA svayambhUramaNAdizaGkhAdInAmavaseyA, evaM trIndriyeSvapi sthAnatraye avagAhanA bhAvanIyA, navaraM gavyUtatrayaM zarIrAvagAhanA bahirdIpavartikarNazRgAlyAdInAmagantavyA, evaM caturindriyeSvapi navaraM gavyUtacatuSTayaM zarIramAnaM bahirdIpavartinAM bhrmraadiinaam| atha paJcendriyatiryapade'vagAhanAM nirUpayitumAha mU. ( 267 vartate) mahAliyA paM0?, go0 ! jahanneNaM aM0 ukkoseNaM joyaNasahassaM, jalayarasaMciMdiyati0 pucchA go0 ! evaM ceva, saMmucchimajalayarapaMciMdiyati0 pucchA, go0 ! jahatreNaM aMgu0 a0 ukkoseNaM joyaNasahassaM, apajjattagasaMmucchimajalayarapaMciMdiyati0 pucchA, jahantreNaM aMgulassa asaMkhijjaibhAgaM ukkoseNaM aMgulassaa0 pajjattagasaMmucchimajalayarapaMciMdiyati0 pucchA go01 jahanneNaM aMgu0 a0 ukkoseNaM joyaNasahassaM, gabbhavakkaMtiyajalayarapaMciMdiyavucchA, go0 jahaneNaM aMgulassa asaMkhijjaibhAgaM ukkoseNaM joyaNahassaM apajjattagaganbha0 ja0 go0 ! jaha0 aMgu0 a0 ukkoseNavi aMgu0 a0, pajjattagabbhavatiyajalayarapaMciMdiyatipucchA, go0 ! jahaneNaM aMgulassa saMkhijjaibhAgaM ukkoseNaM joyaNahassaM. . - cauppayathalayarapaMciMdiyapucchA, go0 ! jahaneNaM aMgulassa a0 ukkoseNaM cha gAuAI, saMmucchimacauppayathalayarapucchA, go0 ! jahatreNaM aMgulassa a0 ukkoseNaM gAuapuhutaM, apajjattagasaMmucchimacauppayathalayarapucchA, go0 ! jahaneNaM aMgulassa a0 ukkoseNaM aMgu0 a0 pajjattagasaMmucchimacauppayathalayarapucchA, go0 ! jahanneNaM aMgulassa a0 ukkoseNaM gAuapuhuttaM, gambhavakaMtiacauppayathalayarapucchA, go0 ! jahanneNaM aMgulassa a0 ukkoseNaM cha gAuAI, apajjattagagabbhavatiacauppayathalayarapucchA, go0 ! jahannaneNaM aMgulassa a0 ukkoseNaM aMgulassaasaM0 pajjattagagabbhavakkaMtiacauppayathalayarapucchA, go0! jahaneNaM aMgulassa a0 saM0 ukkoseNaM cha gAuAI, __urapariuppayathalayarapaMciMdiyapucchA, go0! jahanneNaM aMgulassaa0 ukkoseNaM joaNasahassaM saMmucchimauraparisappayathalayarapucchA, go0 ! jaha0 aMgula0 asaMkhe ukko0 joaNapuhuttaM, apajjattagasaMmucchimauraparisappathalayarapucchA, go0! jaha0 aMgulassa a0 ukkoseNavi aMgula0 asaM0 pajjattagasammucchimauraparisappathalayarapucchA, go0 ! jaha0 aMgu0 saMkhe0 ukkoseNaM joaNapuhutaM gambhavakkaMtiyauparaparisappathalayarapucchA, go0 ! jahanneNaM aMgu0 asaM ukko0 joaNasahassaM apajjattagagabbhavakkaMtiyarauraparisappathalayarapucchA, go0 ! jahaneNaM aMgulassa a0 ukkoseNavi aeN0 asaM0 pajjattagagabbhavatiyaupara0 pucchA, go0 ! jahantreNaM aMgu0 saMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM joannshssN,| bhuaparisappathalayarapaMciMdiyANaM puccha go0! jahanneNaM aMgulassaa0 ukkoseNaM gAuapahattaM, saMmucchimabhua0 pucchA, go0 ! jaha0 aMgula0 asaMkhe ukko0 dhanapuhuttaM, apajjattagasaMmucchima0 go0 ! jaha0 aMgulassa a0 saM0 ukkoseNavidhanu0, gabbha0 bhua0 thala0, go0 ! jaha0 aMgu0 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM asaMkhe0 ukkoseNaM gAu apajja0 bhuapa0 go0 ! jahanneNaM aMgu0 asaM ukko0 aM, pajjattagagabbhavatiyarabhuaparisappathalayarapucchA, go0 ! jahanneNaM aMgulassa saMkhe0 ukkoseNavi gAuapuhuttaM, khahayarapaMciMdiyapucchA, go0 ! jaha0 aMgu0 asaM0 ukko0 dhanuSahuttaM, saMmicchamakhahayarANaM jahA bhugaparisappasaMmucchimANaM tisuvi gamesutahA bhANiavvaM, gabbhakatiakhahayarapucchA, go0 ! aM0 arsa0 ukoseNavi aM0, pajjattagaga0 kha0 go0 ! jaha0 aMka saMkhe0 ukko0 dhanu0, ettha saMgahaNigAhAo bhavaMti, taMjahA vR. ihaudhikapaJcendriyatizcAM prathamamavagAhanA cintyate-sA cotkRSTA yojanasahasraM jaghanyaM taM padaM sarvatrAGgulasaMkhyeyabhAgarUpatvenAvizeSAnnocyate, svayameva bhAvanIyam, ete ca paJcendritiryaJco jalacarasthalacarakhacarabhedantridhA bhavanti, tatraudhikA jalacarANAM prathamamavagAhanA nirUpyate-sA'pyutkRSTA yojanasahasraM 1, tatasteSAmeva samma-jAnAM tAvanmAnaiva 2, tata eteSAmevAparyAptAvizeSitAnAmRtkRSTA'pyamulAsaMkhyeyabhAgAmAnaiva 3, tadanantaramamISAmeva paryAptatvaviziSTAnAmRtkRSTA yojanasahasram 4, itasteSamova garbhavyukrAntikAnAmutkarSato yojanasahasram 5, ata eteSAmevAparyAptatvAliGgitAnAmutkRSTA'pyanulAsaMkhyeyabhAgAH 6, tato'pyamISAmeva paryAptAnAM utkRSTA yojanasahasram 7 iti jalacarapaJcendriyatirazcAM sapta avagAhanAsthAnAni, atra ca sarvatra yojanasahasramAnaM svymbhuurmnnmtsyaanaamvNseym| ___ idAnIM sthalacareSu nirUpyate-te'pi catuSpado:parisarpabhujaparisayubhedAvividhA bhavanti, ata AdAvaudhikacatuSpadasthalacarANAmucyate-sA cotkRSTapadavartinI devakurvAdigatagarbhajadviradAnAzritya SaGgavyUtapramANA nizcetavyA 1, tatasteSAmeva sammUrchanajatvavizeSitAnAM sA gavyUtapathaktvaM 2, tato'paryAptAnAmutkRSTA'pyanulAsar3ayeyabhAgaH3 paryAptAnAM gavyUtapRthaktvaM 4, teSAmeva garbhajAnA gavyUtaSaTkaM 5, tepAmevAparyAptAnAmagulAsaGghayeyabhAgaH 6, paryAptAnAM SaDgavyatUtAni 7 iti catuSpadasthalacarapaJcendriyatirazcAmapi saptAvagAhanAsthAnAni, sAmprataM viSadharAdhuraHparisarpasthalacarapaJcendriyatiryakSyavagAhanA procyate tatraudhikora parisaNAM bahirdIpavartigarbhasarpAnAzrityotkRSTA yojanasahasraM 1 sammUrcchanajAna yojanapRthaktvaM 2, teSAmapyaparyAptAnAMaGgulAsaGkhyeyabhAgaH 3, paryAptAnAM yojanapRthaktvaM 4, garbhajAnAM sarpANA yojanasahasram 5, aparyAptAnAmaGgulAsaGkhyeyabhAgaH 6, paryAptAnAM yojanasahasram 7 ityuraHparisarpeSu sapta sthAnAni, evaM bhujaparisapeSvapi godhAnakulAdisthalacareSvapItthameva saptAvagAhanAsthAnAni draSTavyAni, navarameteSavAdyapade sAmAnyagarbhajapade paryAptagarbhajapade ca gavyUtapRthaktvaM, sAmAnyasampUchenajapade paryAptasammUchenajapade ca dhanuHpRthaktvaM, zeSapadadvaye'GgulAsaGkhayeyabhAgaH, tadevaMsthalacareSu trividheSvapyagAhanA cintitA, evaM kharaceSvapi saptasu sthAneSu sA vAcyA, navaramatrApyaparyAptAsammUrcchajAparyAptagarbhajalakSaNasthAnadvaye utkRSTA'vagAhanA pratyekaM aGgulAsaGkhayeyabhAgaH zeSeSu, paJcasusthAneSu dhanuHpRthaktvaM, tadevaM, SaTtriMzatsthAneSu paJcendriyatirazcA mavAhanAkanirUpya saMgrahaMkurvatraha 'ettha saMgahaNigAhAo bhavaMti, saMjahA-- Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 393 mUlaM-268 mU. (268). joaNasahassagAupayutta tatto a joaNapuhuttaM / doNhaM tu dhanupuhuttaM samucchime hoi uccattaM / vR. 'joaNasahassa gAuapuhutta tatto a yojaNapuhuttaM / duNhaM tu dhanupuhuttaM saMmucchima hoi uccattaM / ' sammUrcchajAnAM jalacarapaJcendriyatirazcAmutkRSTA'vagAhanA yojanasahasrameva na parataH, sammUchenajacatuSpadAnAM tu gavyUtapRthaktvaM, sammUrcchajora: parisarpANAM yojanapRthaktva, sampUrchanajabhujaparisarpakhacaralakSaNordvayoH pratyekaM dhnuHpRthktvmeveti| tadevasammUrcchajaviSayaH saMgrahaH kRtaH / atha garbhajaviSayaM taM kurvanAhamU.( 269) joyaNasahassa chaggAuAI tatto ajoynnshssN| gAuapahattaM bhuage pakkhIsu bhave dhanupuhuttaM / / vR."joyaNasahassa chaggAuAI tatto ya joyaNasahassaM / gAuyapuhutta bhuyage pakkhIsu bhave dhunupuhuttN| garbhajAnAM jalacarapaJcendriyatirazcAmutkRSTA'vagAhanA yojanasahasrameva, garbhajatuSpadAnAM SaDevagavyUtAni, garbhajora parisarpANAM yojanasahasraM, garbhajabhujagAnAM gavyUtapRthaktvaM, garbhajapakSiNAM dhanuHpRthaktvamiti / idaM gAthAdvayaM kvacideva vAcanAvizeSe dRzyate, sopayogatvAttu likhitm| atha manuSyANAmavagAhanA procyate mU. ( 270) manussANaM bhaMte ! ke mahAliA sarIrogAhaNA paM0?, go! jaha0 aMgulaa0 ukko tini gAuAiMsamucchimanussANaM pucchA, go! jaha0 aMgulaa0 asaMkhe0 ukko0 aMgu0 arsa, apajjattagaganbhavatiyamanussANaM pucchA, go! jaha0 aMgulaa0 asaMkhe0 ukkosenavi aMgu0 asaM, pajjattagagabbhavakkaMtiyamanussANaM pucchA, go! jaha0 aMgulaa0 saM0 ukko0 tinni gaauaaii| vR. tatraudhikapade devakurvAdimanuSyANAmRtSTA trINi gavyUtAni 1 vAtapittazukrazoNitAdiSu sampUcchitamanuSyANAmutkarSato'pyaMgulAsaGghayebhAga eva, to hyetAvadavagAhanAyAmeva vartamAnA aparyAptA eva mriyante, ata eva paryAptA nAM ca bhAvanA kAryA, tadevaM paJcasu sthAneSu manuSyANAmavagAhanA proktaa| mU.(270) vANamaMtarANaM bhavadhAraNijjA ya uttaraveuviA ya jahA asurakumArANaM tahA bhANiyabvA, jahA vANamaMtarANaMtahA joisiyaannvi| sohamme kappe devANaM bhaMte! ke mahAliA0 paM0?, go0 ! duvihA pannattA, taMjahA- bhavadhAraNijjA ya uttaraveuviA ya, tattha naM jA sA bhava0 sA jaha0 aMgulassa a0 ukko0 satta rayaNIo, tattha naM jA sA uttara0 sA jaha0 aM0 saMkhe ukkoseNaM joyaNasayasahassa, evaM IsAnakappe'pi bhANiavvaM, jahA sohammakappANaM devANaM pucchA tahA sesakappadevANaM pucchA bhANiavvA jAva accuakappo / saNaMkumAre0 bhava0 jaha0 aMgu0 asaM0 ukkoseNaM cha rayaNIo, uttara0 jahA sohamme0 bha0, jahA saNaMkumAre tahA mAhidevi bhANiyavvA, baMbhalaMtagesaM bhavadhAriNajjA jaha0 aM0 uko0 paMca rayaNIo, uttara0 jahA sohamme, mahAsukkAsahassAresu bhavadhAraNijjA jaha0 aMgulassa asaM0 uko0 cattAri rayaNIo, uttara0 jahA sohamme, ANatapANataAraNaaccuesu causuvi bhavadhAraNijjA jaha0 aMgu0 asaMkhe0 ukoseNaM tinni Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .394 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM rayaNIo, uttaraveubiA jahA sohamme, gevejjagadevANaM bhaMte ! ke mahAliAsarIrogAhaNA paM0?, go0 ! ege bhavadhAraNijje sarIraMge paM0, se jaha0 aMgulassa asaM0 ukkoseNaM duni rayaNIo, anuttarovavAiadevANaM bhaMte! ke ma0 paM0?, go0 ! ege bhava0 se jaha0 aMgu0 aMse0 ukko0 egA rayaNI u| se samAsao tivihe pannatte, taMjahA-sUiaMgule payaraMgule ghaNaMgule egaMgulAyayA egapaesiA seDhI sUIaMgule, sUI sUIe guNiA payaraMgule, payaraMsUIe guNiyaM ghanaMgule, eesiNaM sUIaMgulapayaraMgulaghaNaMgulANaM kayare kayarehito appe vA bahue vA tulle vA visesAhie vA?, savvathove sUIaMgule, payaraMgule asaMkhejjaguNe, ghanaMgule asaMkhejjaguNe, se taM ussehNgule| vR. vyantarajyotiSkANAmasuraku mAravadbhAvanIyA, vaimAnikAnAmapi tathaiva, navaraM saudharmazAnayorutkRSTA bhavadhAraNIyazarIrAvagAhanA saptahastA, sanatkumAramAhendrayoH SaT, brahmalokakalAntakayoH paJca, mahAzukrasahasrArayozcatvAraH, AnataprANatAraNAcyuteSu trayaH, graiveyakeSu dvau, graiveyakeSu uttaravaikriyA tu nAvAcyA, graiveyakeSUttaravaikriyazarIranirvartanasyAbhAvAd, evamutta* rakhApi, anuttaravimAneSutveko hastaH, tadevameSAmavagAhanA sarvA'pyutsedhAMgelena mIyate, etacca sUcIprataraghanabhedAt trividhmaatmaaNgulvdbhaavniiym| uktamutsedhAMgulam, atha pramANAMgulaM vivakSurAha mU. (270) se kiM taM pamANaMgule ?, pamANaMgule egamegassa rasro cAuraMtacakavaTTissa aTThasovanie kAgaNIrayaNe chattale duvAlasaMsie aTThakanie ahigaraNasaMThANasaMThie paM0, tassa NaM egamegA koDI ussehagulavikhaMbhAtaMsamaNassa bhagavao mahAvIrassa addhaMgulaM, taMsahassaguNaM pamANaMgulaM, bhavai, eeNaM aMgulapamAnenaM cha aMgulAI pAdo duvAlasaMgulAI vihatthI do vihatthIo rayaNI do rayaNIo kucchI do kucchIo dhanU do dhanusahassAI gAuaM cattAri gAuAI joyaNaM / eeNaM pamANaMguleNaM kiM paoaNaM?, eeNaM pamANaguleNaM puDhavINaM kaMDANaM, pAtAlANaM bhavanANaM, bhavaNapatthaDANaM nirayANaM nirayAvalINaM nirayapatthaDANaM kappANaM vimAnAnaM vimANAvalINaM vimANapatthaDANaM TaMkANaM kUDANaM selANaM siharINaM panbhAraNaM vijayANaM vakkhArANaM vAsANaM vAsaharANaM vAsaharapavvayANaM velANaM veiyANaM dArANaM toranAnaM dIvANaM samudANaM AyAmavikkhaMbhoccattovvehahaparikkhevA mvijjti| vR.sahasragaNitAdutsedhAMgulapramANAJjAtaM pramANAMgulam, athavA paramaprakarSarUpaMpramANaM prAptamaMgulaM pramANAMgulaM, nAtaH paraM bRhattaramaMgulamastIti bhAvaH, yadivA-samastalokavyavahArarAjyAdisthitiprathamapraNetRtvena pramANabhUto'sminnavasarpiNIkAle tAvadyugAdidevo bharato vA tasyAMgulaM, pramANAMgulam, etacca kAkaNIratnasvarUpaparijJAnena ziSyavyutpattilakSaNaM guNAdhikya pazyastadvAreNa nirUpayitumAha 'egamegassaNaM raNNo'ityAdi, ekaikasya rAjJaH caturantacakravartino'STasaurNikaM kAkaNIratnaM SaTtalAdidharmopetaM prajJaptaM, tasyaikaikA koTirUtsedhAMguliviSkambhA, tacchmaNasya bhagavato mahAvIrasyAddhAMgulaM, tatsahasraguNaM pramANAMgula bhavatIti samudAyArthaH, tatrAnyAnyakAlotpannAnAmapi cakriNAM kAkaNIratnatulyatApratipAdanArthamekaikagrahaNaM nirupacaritarAjazabda Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-270 395 viSayajJAnapanArtha rAjagrahaNaM diktrayabhedabhinnasamudrayahimavatparvataparyantasImAcatuSTayalakSaNA ye catvAro'ntAstA~zcaturo'pi cakreNa vartayati-pAlayatIti caturantacakravartI tasya- paripUrNaSaTakhaNDabharatabhokturityarthaH, catvArimadhuratRNaphalAnyeka: zvetasarSapaH, SoDaza sarSapA ekaM dhAnyamASaphalaM, dve dhAnyamASaphale eka guJcA, paJja guJjA eka; karmamASakaH, SoDaza karmamASaka ekaH suvarNaH, etairaSTabhiH kAkaNIratraM niSpadyate, etAni ca madhuratRNaphalAdIni bharatacakravartikAlasambhavInyeva gRhyante, anyathA kAlabhedena tadvaiSamyasambhave kAkiNIratnaM sarvacakriNAM taMlyaM na syAt, tulyaM ceSyate taditi, catvAri catasRSvapi dikSu dve UrdhvAdha ityevaM SaT talAni yatra tat SaTtalam, adha upari pArzvatazca pratyekaM catasRNAmasrINAM bhAvAt dvAdaza astrayaH-koTya yatra tadvAdazAstrikA, karNikA:-koNAsteSAM cAdha uparica pratyekaM caturNAM sadbhAvadaSTakarNikama, adhikaraNiH-suvarNakAropakaraNaM tatsaMsthAnena saMsthitaM-tatsadRzAkAraM samacaturasramiti yAvat prajJapta-prarUpitaM, tasya kAkiNIratrasyaikaikA koTirutsedhAMgulapramANaviSkambhA dvAdazApyasraya ekaikasya utsedhAMgulapramANa bhavaMtItyarthaH, asya samacaturastratvAdAyAmo viSkambhazca pratyekamutsedhAMgulapramANa ityuktaM bhavati, yaiva ca koTiru/kRtya AyAmaM pratipadyate saiva tiryak vyavasthApitA viSkambhabhAgo bhavatItyAyAmaviSkambhayorekataranirNaye'pyaparanizcayaH syAdeveti sUtre viSkambhasyaiva grahaNaM, tadgrahaNe cAyAmo'pi gRhIta eva, samacaturastratvAttasyeti / tadevaM sarvata utsedhAMgulapramANamidaM siddhaM, yaccAnyatra-'cauraMgulappamANA suvaNNavaskAraNI neye'ti zrUyate, tanmatAntaru saMbhAvyate, nizcayaM tu sarvavedino vidntiiti| ___ tadekaikakoTigatamutsedhAMgulaM zramaNasya bhagavato mahAvIrasyA gulaM, kathamidam?, ucyate, zrImahAvIrasya saptahastapramANatvAdekaikasya ca hastasya caturvizatyutsedhAMgulamAnatvAdaSTaSaSTayadhikazatAMgulamAno bhagavAnutsedhAMgulena siddho bhavati, sa eva cAtmAMgulena matAntaramAzritya svahastena sArddhahastatrayamAnatvAccaturazItyaMgulamAno gIyate, ataH sAmarthyAdekamutsedhAMgulaM zrImanmahAvIrAtmAMgulApekSayA ardhAjaMgulameva bhavati, yeSAM taM matena bhagavAnAtmAMgulenASTottarazatAMgulamAnaH svahastena sArddhahastacatuSTamAnatvAt tanmatena bhagavata ekasminnAtmAMgule ekamutsedhAMgulaM tasya ca paJca navamabhAgA bhavanti, aSTaSaSTayadhikazatasyASTottarazatena bhAgApahAre etAvata eva bhAvAt, yanmatena tu bhagavanAnviMzatyadhikamaMgulazataM svahastena paJcahastamAnatvAt, tanmatena bhagavata ekasminnAtmAMgule ekamutsedhAMgulaM tasya ca dvau paJcabhAgau bhavataH, aSTaSaSTayadhikazatasya viMzatyadhikazatena bhAgo hRte iyata eva lAbhAt, tadevamihAdya-matamapekSyaikamutsedhAMgulaM bhagavadAtmAMgulasyArddharUpatayA proktmityvseymiti| taducchyAMgulaM sahasraguNitaM pramANAMgulaM bhavati, kathamidamavasIyate?, ucyate, bharatazcakravartI pramANAmulenAtmAGgulena ca kila viMzatizatamagulAnAM bhavati, bharatAtmAGgulasya pramANA gulasya caikarUpatvAt, utsedhAgulena tu paJcadhanuHzatamAnatvAt pratidhanuzca SaNNavatyaGgulasadbhAvAd aSTacatvAriMzat sahasrANyaGgulAnAM saMpadyate, ata: sAmArthyAdekasmin pramANAGgule catvAriMzatAnyutsedhAgulAnAM bhavanti, viMzatyadhikazatena aSTacatvAriMzatsahasrANAM bhAgApahAre etAvato lAbhAt, yadyevamutsedhAGgulAtpramANAGgulaM catuHzataguNameva syAt kathaM sahasraguNa Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAra-cUlikAsUtraM muktaM ?, satyaM, kintu pramANAgulasyArddhatRtIyotsedhAGgularUpaM bAhalyamasti, tato yadA svakIyabAhalyena zatacatuSTayalakSaNaM dairdhya guNyate tadA agulaviSkambhA sahasrAGguladIrghA pramANAgulaviSayA sUcirjAyate, idamuktaM bhavati___ arddhatRtIyAGgulaviSkambhe pramANADgule tisraH zreNayaH kalpyante, ekA agulaviSkambhA zatacatuSTadIrghA, dvitIyA'pi tAvanmAnaiva, tRtIyA'pi dairyeNa catuHzatamAnaiva viSkambhe tvardhAmulaM, tato'syApi dairdhyAcchatadvayaM gRhItvA viSkambho'GgulapramANaH saMpadyate, tathA ca satyagulazatadvayadIrghA aGgulaviSkambhA iyamapi siddhA, tatastisRNAmapyetAsAmuparyupari vyavasthApane utsedhAAlato'GgulasahasradIrghA adagulaviSkambhA pramANAGgulasya sUciH siddhA bhavati, tata imAM sUcimadhikRtyotsedhAzalAttatsahasraguNamuktaM, vastutastu catuHzataguNameva, ata eva pRthvIparvatavimAnAdimAnAnyanenaiva catu:zataguNena arddhatRtIyAGgulalakSaNasvaviSkambhAnvitenAnIyante natu sahastraguNayA aGgulaviSkambhayA sUcyeti, zeSaM bhAvitA), yAvat 'puDhavINaM ti ratnapramAdInAM 'kaMDANaM'ti ratnakANDAdInAM 'pAtAlANaM'ti pAtAlakalazAnAM 'bhavanANaM ti bhavanapatyAvAsAdInAM 'bhavaNapatthaDANaM'ti bhavanaprastaTA narakaprastaTAntare teSAM "nirayANaM ti narakAvAsAnAM 'nirayAvaliyANaM'ti narakAvAsapaGkInAM 'nirayapatthaDANaM'ti'terekkArasa nava satta paMca tinni ya taheva eko ye'tyAdinA pratipAditAnAM narakaprastaTAnAM zeSaM pratItaM. navaraM 'TaMkANaM ti chinaTaGkAnAM kUDANaM'ti ratnakUTAdInAM 'selANaM'ti muNDaparvatAnA 'siharINaM'ti parvatAnAmeva zikharavatA 'panbhArANaM'ti teSAmeveSapannatAnAM 'velANaM'ti jaladhivelAviSayabhUmInAmUrdhvAdhola(mudvedho) bhUmimadhye'vagAhaH, tadevam 'aMgulavihatthirayaNi tyAdI gAthopanyastAnyAlAdIni yojanAvasAnAni padAni vyaakhyaataani| sAmprataM zeSANi zreNyAdIni vyAcikhyAsurAhamU. (270 vartate) se samAsao tivihe pannatte, taMjahA-seDhIaMgule payaraMgule ghanaMgule, asaMkhejjAo joyaNakoDAkoDIo seDhI, seDhI seDhIe guNiyA payaraM, payaraM seDhIe guNiyaM logo, saMkhejjaeNalogoguNio saMkhejjA logA asaMkhejjaeNaM logo guNio asaMkhejjAlogA anaMteNaM logo guNio anaMtA logaa| eesi NaM seDhIaMgulapayaraMgulaghaNaMgulANaM kayare kayarahito appe vA bahue vA tulle vA visesAhie vA?, savvathoye seDhI aMgule, payaraMgule asaMkhejjaguNe, ghanaMgule asaMkhijjaguNe, se taM pamANaMgule / se taM vibhaagnisspho| se taM khetppmaanne| __ vR.'assaMkheJjAu joyaNakoDAkoDIo seDhi'tti anantaranirNItapramANAgulena yadyojanaM tena yojanenAsaMkhyeyA yojanakoTIkoTayaH saMvartitasamacatusrIkRtalokasyaikA zreNirbhavati, kathaM punarlokaH, saMvartya samacaturasrIkriyate?, ucyate, iha svarUpato lokastAvaccaturdazarajjUcchritaH, adhastAddezonasaptarajjuvistaraH, tiryaglokamadhye ekarajjuvistRtaH, brahmalokamadhye paJcarajjuvistIrNaH, upitu lokAnte ekarajjuviSkambhaH, zeSasthAneSu kvacitko'pyaniyato vistaraH, rajjupramANaM tu svayambhUramaNasamudrasya paurastyapAzcAtyavadikAntaM yAvaddakSiNottaravedikAntaM vA yaavdvseym| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-270 evaM sthito'sau loko buddhiparikalpanayA saMvartya ghanIkriyate, tathAhi-rajjuvistIrNAyAstrasanADikAyA dakSiNadigvayaM dholokakhaNDamadhastAddezonarajjutrayavistIrNa krameNa hIyamAnavistaraM tadevopariSTAdrajjavasaMkhyeyabhAgaviSkambhaM sAtirekasaptarajjUcchritaM gRhItvA vasanADikAyA evottarapArve viparItaM saGghAtyate, adhastanaM bhAgamupari kRtvA uparitanaM cAdha; samAnIya saMyojyata ityarthaH, evaM ca kRte adhovartilokasyArddha dezonarajjucatuSTavistIrNa sAtirekasaptarajjUcchritaM bAhalyato'pi adhaH kvaciddezonasaptarajjumAnamanyatra tvaniyatabAhalyaM jAyate, idAnImuparitalokArddha saMvartyate-tatrApi rajjuvistarAyAstrasAnADikAyA dakSiNadigvatinI brahmalokamadhyAdadhastanamuparitanaM ca dve api khaNDe brahalokamadhye pratyekaM dvirajjuvistIrNe uparyalokasamIpe adhastu ratnaprabhAkSullakapratarasamIpe aGgulasahasrabhAgavistaravatI dezonasArddharajjutrayocchUite buddhayA gRhItvA tasyA evottarapArve pUrvoktasvarUpeNa vaiparItyena saGghAtyete, ___ evaM ca kRte uparitanaM lokasyArddhadvAbhyAmagulasahastrabhAgAbhyAmadhikaM rajjutrayaviSkambhama, iha caturNA khaNDAnAM paryanteSu catvAro'GgulasahasrabhAgA bhavanti, kevalamekasyAM dizi yau tAbhyAM dvAbhyAmapyeka evAzulasahasrabhAgaH, ekadigvatitvAdeva, aparAbhyAmapiadvAbhyAmitthamevetyatastadvayadhikatvamuktaM dezonasaptarajjUcchritaM, bAhalyatastu brahmalokamadhye paJcarajjubAhalyamanyatra tvaniyataM jAyate, idaM ca sarvaM gRhItvA AdhastyasaMvartitalokArddhasyottarapArve saMghAtyate, evaM ca yojite AghastyakhaNDasyocchye yaditarocchrayAdadhikaM tadkhaNDitvA uparitanasaGghAtitakhaNDasya bAhalye UrdhvAyataM saMghAtyate, evaM ca sAtirekAH paJca raJjavaH kvacidvAhalyaM siddhayati, tathA AdhastyakhaNDamadhastAdyathAsambhavaM dezonasaptarajjubAhalyaM prAguktam, ata uparitanakhaNDabAhalyAdezonarajjudvayamatrAtiricyata ityasmAdatiricyamAnavabAhalyAdarddha gRhItvA uparitanakhaNDabAhalye saMyojyate, evaM ca kRte bAhalyatastAvatsarvamapyetaccaturasrIkRtanabha:khaNDaM kiyatyapi pradeze rajjvaMkhyeyabhAgAdhikAH SaTJjavo bhavanti, vyAvahAratastu sarvaM saptarajjabAhalyamidamucyate, vyavahAranayo hi kiJcinyUnasaptahastAdipramANamapi paTAdivastu paripUrNasaptahastAdimAnaM vyapadizati dezato'pica dRSTaM bAhalyAdidharma paripUrNe'pi vastunyadhyavasyati, sthUladRSTitvAditi bhAvaH, __ ata eva tanmatenaivAtra saptarajjubAhalyatA sarvagatA dRSTavyA, AyamaviSkambhAbhyAM tu pratyekaM dezonasaptarajjupramANabhidaM jAtaM, vyavahAratastvatrApi pratyekaM saptarajjapramANatA dRzyate, tadevaM vyavahAranayamatenAyAbhaviSkambhabAhalyaiH pratyekai saptarajjupramANo ghano jAtaH, etacca vaizAkhasthAnasthitapuruSAkAraM sarvatra vRttasvarUpaM ca lokaM saMsthApya sarvaM bhAvanIyaM, siddhAnte ca yatra kvacidavizeSitAyAH zreSyAH sAmAnyena grahaNaM tatra sarvatrAsya ghanIkRtalokasya sambandhinI saptarajjupramANA sAgrAhyA, tathA prataro'pyetAvatpramANa eva boddhavyaH, tadiyaM saptarajjavAyAmatvAt pramANAGgalato'saGkhayeyayojanakoTikoTyayatA ekaprAdezikI zreNiH, sAcatayaiva guNitA prataraH, so'pi yathokta zreNyA guNito lokaH, ayamapi saGghayeyena rAzinA guNitA: saGkhayeyeyA lokAH asaGkhyeyena tu rAzinA samAhato'saGkhayeyAlokA anantaizca lokairalokaH, nanvaGgalAdibhirjIvAjIvAdivastUni pramIyanta iti teSAM pramANatA yuktA, alokena tu na kiJcitpramIyate it kathaM Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM tasya pramANatA?, ucyate, yadyapi bAhyaM vastvanena na pramIyate tathApi svasvarUpaM tena pramIyata eva, tadabhAve tadviSayabuddhyabhAvaprasaGgAt, tadevam 'aMgulavihatthiyaraNI'tyAdi gAthA vyAkhyAtA / samAptaM ca kSetrapramANamiti / / atha kAlapramANamucyate mU.(271)saMkiMtaM kAlappamANe?, 2 duvihe patratte, taMjahA-paesaniSphane avibhAganipphanne a|| mU.(272) se kiM taM paesanippho? 2 egasamayaTTiIe dusamayaDhiIe tasamayaTTiIe jAva dasasamayaTTiIe asaMkhijjamayaDiIe, se taM pesnissphnne| mU.(273) se kiM taM vibhAganipphane?, mU. ( 274) samayAvaliamuhattA-divasaahoratapakkhamAsA y| saMvaccharajugapaliA sAgaraosappipariaTThA / / vR. gatArthameva, navaramiha pradezA:-kAlasya nirvibhAgA bhAgAH, tairniSpannaM pradezaniSpannaM, tatraikasamayasthitikaH paramANuH skandho vA ekena kAlapradezena niSpanno, dvisamayasthitikastu dvAbhyAm, evaM yAvadasaGkhyeyasamayasthitiko'saGghayeyaiH kAlapradezanivRttaH, paratastvekena rUpeNa pudgalAnAM sthitireva nAsti, pramANatA cehapradezaniSpannadravyapramANavadbhAvanIyA, vibhAganiSpanna tu samayAdi, tathA cAha-'samayAvaliya'gAhA, etAM ca gAthAM svayameva vivarISuH sarveSAmapi kAlabhedAnAM samayAditvAt tannirNayArtha tAvadAha mU.(275)se kiMtaM samae?, samayassaNaM parUvaNaMkarissAmi, se jahAnAmae tuNNAgadAraha siA taruNe balavaM jugavaM juvANe appAtaMke thiragahatthe daDhapAnipAyapAsapiTuMtarorupariNate talajamalajuyalaparighANibhabAhU cammeDhagaduhaNamuTThiasamAhatanicitagattakAe urassabalasamatrAgae laMghaNapavaNajANavAyAmasamatthe chae dakkhe pattaDhe kusale mehAvI niuNe niuNasippovagae ega mahatIM paDasADiyaM (vA) paTTasADiyaM vA gahAya sayarAhahatyametaM osAregjA, tattha coae panavayaM evaM vayAsI-jeNaM kAleNaM tenaM tuNNAgadAraeNaM tIse paDasADiAe vA paTTasADiAe vA sayarAhahatyamette osArie se samae bhavai?, no iNaTesamaTe, kamhA?, jamhA saMkhejjANaM taMtUNaM samudayasamitisamAgameNaM egA paDasADiA nipphajjai, avarilami taMtumi acchinne hiDile taMtU na chijjai, annaMmi kAle uvarile taMtU chijjai annaMmi kAle hiDile taMtU chijjai, tamhA se samae na bhavai / evaM vayaMta pannavayaM coyae evaM vayAsI-jeNaM kAleNaM tenaM tunnAgadAraeNaM tIse paDasADiAe vA paDasADiyAe vA uvarilaM taMtU chinne se samae bhavai?, na bhavai, kamhA?, jamhA saMkhejjANaM pamhANaM samudayasamitisamAgameNaM ege taMtU nipphajjai, uvarile pamhe achiNNe heTile pamhe na chijjai, aNNami kAle uvarille pamhe chijjai annaMNi kAle hehile pamhe chijjai, tamhA se samae na bhavai / evaM vayaMta panavayaM coae evaM kyAsI-jeNaM kAleNaM tenaM tuNNAgadAraeNaM tassa taMtussa upalila pamhe chinne se samae bhavai ?, na bhavai, kamhA? jamhA,anaMtANaM saMghAyaNaM samudayasamitisamAgameNaMege pamhe niSphajjai, uvarille saMghAe avisaMghAie heDile saMghAe na visaMghAijjai, annami kAle uvarile saMghAe visaMghAijjai annami kAle hiDile saMghAe Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 275 visaMghAijjai, tamhA se samae na bhavai / etto'vi anaM suhumatarAe samae pannatte samaNAuso !! vR. atha ko'yaM samaya iti pRSTe satyAha- samayasya prarUpaNAM vistarakta vyAkhyAM kariSyAmi, sUkSmatvAt saMkSepataH kathito'pi nAsau samyak pratItipaMthamavataratIti bhAvaH, tadevAha - 'se jahAnAmae' ityAdi, sakazcit yathAnAmako yatprakAranAmA devadattAdinAmetyartha:, 'tuNNAhagArae' sUcika ityarthaH, 'syAt' bhavet, yaH kimityAha - taruNAdivezeSaNAviziSTaH paTasATikAM paTTATikAM vA gRhItvA 'sayarAhaM' jhaTiti kRtvA hastamAtramapasArayet-pATayediti saNTaGkaH, athavA 'sa' iti pUrvavat 'yathe'tyupadarzane nAmeti sambhAvanAyAm 'e' iti vAkyAlaGkAre, tatazca sakazcideva tAvatsaMbhAvyate tuNNAgadArako yastarumAdivizeSaNaH 'syAt ' kadAcit paTasATikAM paTTasATikAM vA gRhItvA jhaTiti hastamAtramapasArayet - pATayediti tathaiva sambandhaH, tatra taruNaHpravarddhamAnavayAH, Aha-dArakaH pravarddhamAnakyA eva bhavati, kiM vizeSaNena ?, naivam, AsannamRtyoH pravarddhamAnavayastvAbhAvAt, tasya cAsannamRtyutvena viziSTasAmarthyAnupapatteH, vizSTAmarthapratipAdanArthazcAyamArambhaH so'duSTo - nirupadravo viziSTabalaheturyasyAstyasau yugavAn, kAlopadravo'pi sAmarthyavighnaheturitItthaM vizeSaNaM, 'juvANo 'tti yuvA-yauvanasthaH prAptavayA eSa ityevam anati-vyapadizati loko yamasau niruktivazAt yuvAnaH, bAlyAdikAle'pi dArako'bhidhIyate ato viziSTavayo'vasthAparigrahArthametadvizeSaNam, alpazabdo'grahastohastAgraM yasya sa tathA, dRDhaM pANipAdaM yasya pArzvo pRSThyantare ca UrU ca pariNate - pariniSThitatAM gate yasya sa tathA, sarvAvayavairuttamasaMhanana ityarthaH, 'talayamalajuyalaparighaNibhabAhU' talautAlavRkSau tayoryamalaM- sama zreNIkaM yad yugalaM-dvayaM parighazca- argalA tannibhau - tatsadRzau dIrgha saralapInatvAdinA bAhU yasya sa tathA AgantukopakaraNajaM sAmarthya mAha'carmeSSTakAdrughaNamuSTika samAhatanicitagAtrakAya:' carmeSTakayA grughaNena muSTikena ca samAhatAni pratidinamabhyAsa pravRttasya nicitAni - nibiDIkRtAni gAtrANi - skandhorupRSThAdIni yatra sa tathAvidha: kAyo - deho yasya sa tathA, carmeSTakAdayazca lokapratItA eva, 'aurasyabalasamanvAgata' AntarotsAhavIryayuktaH, vyAyAmavattAM darzayati- - 399 'laGghanaplavanavyAyAmasamarthaH ' javanazabdaH zIghravacanaH, cheka:- prayogajJaH dakSaH - zIghrakArI prAptArtha: - adhikRte karmaNi niSThAM gataH, prAjJa ityanye, kuzalaH - AlocitakArI meghAvIsakRcchrutadRSTakarmajJaH nipuNa - upAyArambhakaH nipuNazilpopagataH - sUkSmazilpasamanvitaH evaMvidho hyalpenaiva kAlena sATikAM pATayatIti bahuvizeSaNopAdAnaM, sa itthambhUta ekAM mahartI paTasATikAM paTTasATikAM vA paTasATikAyA iyaM zlakSNatareti bhedenopAdAnaM, gRhItvA 'sayarAha' miti sakRt jhaTiti kRtvetyarthaH, hastamAtramapasArayet-pATayedityarthaH, tatraivaM sthite preraka :- ziSyaH prajJApayatIti prajJApako - gurustamevamavAdIt, kima ? - yena kAlena tena tuNNAgadArakeNa tasyAH paTasATikAyAH paTTasATikAyA vA sakRddhastamAtramapasAritaM pATitamasau samayo bhavati ?, prajJApaka AhanAyamarthaH samarthaH naitadevamityuktaM bhavati, kasmAditi pRSTa upapattimAha-yasmAt saGkhyeyAnAM tantUnAM samudayasamitisamAgameneti pUrvavad, ekArthA vA sarve'pyamI samudAyavAcakAH, paTasATikAM Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAra-cUlikAsUtraM niSpadyate, tatra ca uvarille'tti uparitane tantau acchine-avidArite' heDille'tti Adhastyatanturna chidyate, ato'nyasmin kAle uparitanastantaH chidyate anyasmin kAle AdhastyaH, tasmAdasau samayo na bhavati, evaM vadantaM prajJApakaM preraka evamavAdIt-yena kAlena tena tunnAgadArakena tasyAHpaTasATikAyA uparitanastantuzchinnaH sa samayaH?, kiM bhavatIti zeSaH, atra prajJApaka Aha-na bhavatIti, kasmAt ?, yasmAtsaGkhayeyAnAM 'pakSmaNAM' loke pratItasvarUpANAM samudAyetyAdi sarvaM tathaiva yAvattasmAdasau samayo na bhavati, evaM vadantaM prajJApakamityAdyuparitanapakSpasUtramapi tathaiva vyAkhyeyaM, navaramanantAnAM paramANUnAM viziSTaikapariNAmApattiH saGghAtaH teSAmanantAnAM yaH samudayaH-saMyogasteSAM samudayAnAM yA anyo'nyAnugatirasau samitiH tAsAM samAgamenaekavastunirvartanAya mIlanena uparinapakSmotpadyate, samudAyavAcakatvenaikArthA vA samudayAdayaH, tasmAdasAvuparita-naikapakSmacchedanakAla: samayo na bhavati, kastahi samaya ityAha___ 'etto'vi aNa' mityAdi, etasmAd uparitainakapakSamacchedanakAla sUkSmataraH samayaH prajJapto he! zramaNAyuSmaniti, atrAha-nanu yadyantaiH paramANusaMvAtaiH pakSma niSpadyate te ca saGghAtAH krameNa chidyante, taveMkasminnapi pakSmaNi vidAryamANe anantA: samayA lageyuH, etaccAgamena saha virudhyate, tatrAsaGkhyeyAsvapyutsarpiNyavasarpiNISu samayAsaGkhyeyakasyaiva pratipAdanAt, yata uktaM"asaMkhejjAsu NaM bhaMte ! ussappiNiavasappiNIsu kevaiyA samayA patrattA ?, goyamA !, asaMkhejjA, anaMtAsuNaM bhaMte? ussappiNiavasappiNIsu kevaiyA samayA pannattA? anaMtA" tadetatkatham, atrocyate, astyetat, kintu pATanapravRttapuruSaprayatnasyAcintyazaktitvAt pratisamayamanantAnAM saGghAtAnAM chedaH saMpadyate, evaM ca satyekasmin samaye yAvantaH saGghAtAzchidyante tairanantairapi sthUlatara eka eva saGghAto vivakSyate, evambhUtAH sthUlatarasaGghAtA ekasminpakSmaNi asaGkhyeyA eva bhavanti, teSAM ca krameNa chedane asaGkhyeyaiH samayaiH pakSma chidyate, ato na kazcidvirodhaH, itthaM ca vizeSataH sUtre anuktamapyavazyaM pratipattavyam, anyathA granthAntaraiH sahavirodhaprasaGgAt sUtrANAM ca sUcAmAtratvAditi, tato'saGkhayeyaireva samayairyathoktapakSmaNo vidAryamANatvAcchadmasthAnubhavaviSayasya ca samayaprasAdhakasya viziSTakriyAvizeSasya kasyaciddarzayitumazakyatvAd 'etto'vinaMsuhumatarAe samae' iti sAmAnyenaivoktavAniti, ekasmAduparitanapakSamacchedanakAlAdasaGkhyAtatamo'za: samaya iti sthitaM, yugapadanantasaGghAtavidAraNahetupUrvoktaprayatnavizeSasiddhazca nagarAdipasthitAnavaratapravRtattatapuruSAdeH prayatnavizeSAt pratikSaNaM bahUnnabhaH pradezAna vilavayAcireNaiveSTadezaprAptirbhAvanIyA, yadi punarasau krameNaikaikaM vyomapradezaM laGghayet tadA asaGkhayeyotsarpiNIavasarpiNIbhireveSTadezaM prApnuyAdU 'aMgulaseDhImitte usssappiNIu asaMkhejjA' ityAdivacanAditi bhAvaH, na cAtIndriyeSvartheSu ekAntena yuktiniSThe vyaM, sarvajJavacanAprAmANyAd, uktaM ca - "Agamazcopapatizca, sampUrNa viddhi (dRSTi) lkssnnm| . atIndriyANAmarthAnAM, sadbhAvapratipattaye / / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-275 401 mu. ( 275) asaMkhijjANaM samayANaM samudayasamitisamAgameNaM sA egA Avaliatti vuccai, saMkhejjAo Avalio UsAso, saMkhijjA AvaliAo niisaaso| mU. ( 276) hasa anavagallassa, niruvakkiDissa jNtunno| ege IsAsanIsAse, esa pANutti vucci| mU.(277) sana pANUNi se thove, satta thovANi se lve| lavANaM sattahattarIe, esa muhutte viAhie / / mU. ( 278) tini sahassA satta ya sayAI tehuttarica uusaasaa| esa muhutto bhaNio savvehiM anaMtanANIhi / / mU. ( 279) eeNaM muhattapamANeNaM tIsaM muhuttA ahorataM, patrarasa ahorattA pakkho, do pakkhA mAso, do mAsA UU, tini Uu ayaNaM, dau ayaNAI saMvacchare, paMca saMvaccharAI juge, vIsaMjUgAIvAsasayaM, dasavAsasayAjJavAsasahassaM, sayaMvAsasahassANaM vAsasayasahassaM, caurAsII vAsasayasahassAiM se ege punvaMge, caurAsIi puvvaMgasasayasahassAI se ege puvve, cairAsII puvvasayasahassAiMse ege tuDiaMge, caurAsIiMtuDiaMgasayasahassAI se ege tuDie, caurAsII tuDiasayasahassAiMse ege aDaDage, corAsII aDaDaMgasayasahassAiMse ege aDaDe, evaM avavaMge avavehuhuaMge huhue uppalaMge uppale paumaMge paume naliNaMge naliNe acchaniUraMge acchaniure auaMge aue paDaaMge paue nauaMge naue cUliaMge cUliyA sIsapaheliyaMge caurAsIiM sIsapaheliyaMgasayasahassAI sA egA siispheliyaa| eyAvayA ceva gaNie, eyAvayA ceva gaNiassa visae, etto'varaM ovamie pavattai / vR. zeSaM gatArthaM, yAvat 'haTThassa' gAhA, hRSTasya-tuSTasya anavakalpasya-jarasA apIDitasya nirupakliSTisya-vyAdhinA prAksAmparataM cAnabhibhUtasya jantoH-manuSyAdereka ucchAsayukto niHzvAsaH eSa prANa ucyate, zokajarAdibhirasvasthasya jantorucchvAsaniHzvAsa tvaritAdisvarUpatayA svabhAvastho na bhavatyato hssttaadivishessnnopaadaanN| ___ 'sata pANUnI'tyAdi zlokaH sapta prANAyathoktasvarUpAH sa ekaH stokaH sapta stokAH sa eko lavaH lavAnAM saptasaptatyA yo niSpadyate eva muhUrto vyAkhyAtaH / sAmprataM saptasaptatilavamAnatayA sAmAnyeya nirUpitaM muhUrtamevocchAsasaGkhyayA vizeSato nirUpayitumAha___ 'tini sahassA' gAhA, asyA bhAvArtha:-saptabhirucchAsairekaH stoko nirdiSTaH, evaMbhUtAzca stokA ekasmillave sapta proktAH, tataH sapta saptabhireva guNitA ityekasmillave ekonapaJcAzaducchAsAH siddhAH, ekasmizca muhUrte lavA: saptasaptatinirNItAH, ata ekonapaJcAzatsaptasaptatyA guNyate tato yathoktamucchAsaniHzvAsamAnaM bhavati, ucchvAsazabdasyopalakSaNatvAt, ahorAtrAdayaH zIrSaprahelikAparyantAstu kAlapramANavizeSAH prAkAlAnupUrvyAmeva nirNItArthAH, 'eyAvayA ceva gaNie' ityAdi, etAvat-zIrSaprahalikAparyantamevatAvadgaNitaM, etAvatAmeva zIrSa-prahelikAparyantAnAM caturNavatyadhikazatalakSaNAnAmevAGkasthAnAnAM darzanAdetAvadeva gaNitaM bhavati na parati iti bhAvaH, etAvAneva ca-zIrSaprahelikApramitarAziparyanto gaNitasya 30/26 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM viSayo, gamitasya prameyamityarthaH, ataH paraM sarvamaupamikam // tadeva nirUpayitumAha mU.( 280) se kiMtaM ovamie?, 2 duvihe pannatte, taMjahA-paliovame ya sAgarovame ya, se kiM taM paliovame?, 2 tivihe pannate, taMjahA-uddhArapaliovame khetapaliovame a, se kiM taM uddhArapaliovame?, 2 duvihe patratte, taMjahA-suhume a vAvahArie a, tattha NaM je se suhume se Thappe, tattha naM je se vavahArie se jahAnAmae pallesiA joyaNaM AyAmavikkhabheNaM joaNaM uDDuM uccattenaM taM tuguNaM savisesaM parikkheveNaM, se naM palle emAhiabeAhiateAhia jAva ukkoseNaM sattaratarUDhANaM saMsaDhe saMnicitte bharie vAlaggakoDINaM, te NaM vAlaggA no aggI DahejjA no vAU harejjA no kuhejjA no palividdhasijjA no pUitAe havvabhAgacchejjA, tao naMsamae 2 egamegaM vAlaggaM avahAya jAvaieNaM kAleNaM se palle khINe nIrae nilleve niTie bhavai se taM vavahArie uddhaarpliovme| mU.(281) eesiM pallANaM koDAkoDI haveja dsgunniaa| taM vavahAraassa uddArasAgarovamassa egassa bhave parimANaM / mU. ( 282) eehiM vAvahAriauddhArapaliovamasAgarovamehi kiM paoaNaM?, eehi vAvahAriauddhArapaliovamasAgarovamehinasthikiMcippaoaNaM, kevalaM patravaNA patravijjai, se taM vAvahArie uddhaarpliovme| __se kiMtaMsuhame uddhArapaliovame?, 2 se jahAnAmae palle siA joaNaM AyAmavikkhaMbheNaM joaNaM uvveheNaM taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM, se NaM palla egAhiabeAhiateAhia ukkoseNaM sattarattaparUDhANaM saMsaTe saMnicite bharie vAlaggakoDINaM, tattha NaM egamege vAlagge asaMkhijjAiM khaMDAiMkajjai, te NaM vAlaggA diTThIogAhaNAo asaMkhejjaibhAgamettA suhamassa paNagajIvassa sarIrogAhaNAuasaMkhejjaguNA, te NaM vAlaggA no aggI DahejjA no vAU harejjA no kuhejjA no palividdhasijA no pUittAe havvamAgacchejjA, taoNaM samae 2 egamegaMvAlaggaMavahAya jAvaieNa kAleNaM se palle khINe norae nilave niTie bhavai, se taM suhume uddhaarpliovme| mU.( 283) eesi pallANaM koDAkoDI havejja dsgunniaa| taM suhamassa uddhArasAgarovamassa egassa bhave parimANaM / / vR.upamayA nivRttamaupamikam, upamAnamantareNa yatkAlapramANamanatizayinA grahItuM na zakyate tadaupamikamiti bhAvaH, tacca dvidhA-palyopamaM sAgaropamaMca, tatra dhAnyapalyavat palyo vakSyamANasvarUpa: tenopamA yasmin tatpalyopamaM, tathA mahattvasAmyAt sAgareNopamA yatra tatsAgaropamaM, tatra palyopamaM tridhA, tadyathA 'uddhArapaliovame' ityAdi, tatra vakSyamANasvarUpavAlAgrANAM tatkhaNDAnAM vA tadvAreNa dvIpasamudrANAM vA pratisamayamuddharaNam-apoddharaNamapaharaNamuddhAraH tadviSayaM tatpradhAnaM vA palyopamamuddArapalyopamaM, tathA addheti-kAlaH, sa ceha prastAvAdvakSyamANavAlAgrANAM tatkhaNDAnAM vA pratyekaM varSazatalakSaNa uddhArakAlo gRhyate, athavA yo nArakAdyAyuHkAlaH prakRtapalyopamameyatvena vakSyate sa evopAdIyate, tatastatpradhAnaM palyopamamaddhApalyopamaM tathA kSetram-AkAzaM taduddhArapradhAnaM palyopamam kSetrapalyopamam / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 283 403 tatrAdyaM nirUpayitumAha- 'se kiM taM uddhArapaliovame' ityAdi, uddhArapalyopamaM dvividhaM prajJasaM, tadyathA-vAlAgrANAM sUkSmakhaNDakaraNAt sUkS ca teSAmeva sAMvyavahArikapratyakSavyavahAribhirgRhyamANAnAmakhaNDAnAM yathAvasthitAnAM grahaNAt prarUpaNAmAtravyavahAropayogitvAdvyAvahArikaM ceti, tatra yat sUkSmaM tat sthApyaM tiSThatu tAvad, vyAvahArikaprarUpaNApUrvakatvAdetatprarUpaNAyAH, pazcAt prarUpayiSyate iti bhAvaH / tatra yattadvyAvahArikamuddhArapalyopamaM tadidamiti zeSaH, tadeva vivakSurAha 'se jahAnAmae' ityAdi, tadyathAnAma dhAnyapalya iva palyaH syAt, sa ca vRttatvAdAyAmaviSkambhAbhyAM dairghyavistarAbhyAM pratyekamutsedhAGgalakramaniSpannaM yojanaM UrdhvamuccatvenApi tadyojanaM triguNaM savizeSaM 'parikkheveNaM' bhramitimaGgIkRtyeti, sarvasyApi vRttaparidheH kiJcinyUnaSaDbhAgAdhikatriguNatvAdasyApi palyasya kiJcibahuvacanalopAdekAhikadvayAhikatryAhikANAmutkarSataH saptarAtraprarUDhAnAM bhRto bAlagrakoTInAmiti sambandhaH, tatra muNDite zirasyekenAddanA yAvatpramANA bAlAgrakoThya uttiSThanti tA ekAhikyaH dvAbhyAM tu yA uttiSThanti tA dvayAhiktaH tribhistu tryAhikyaH, kathaMbhUta ityAha- 'saMmRSTa' AkarNaM pUrita: 'sannicitaH ' pracayavizeSAnnibiDIkRta: / - - kiMbahunA ?, evaMbhUto'sau bhRto yena tAni bAlAgrANi nAgnirdahet na vAyurapaharet, atIva nicitatvAdagnipavanAvapi na tatra kramete ityarthaH, 'no kuhejja' tti no kuthyeyuH pracayavizeSAdeva zuSirAbhAvAt vAyorasambhavAcca nAsAratAM gaccheyuH, ata eva ca 'no parividdhaMsejja' tti katipayaparizATanamapyaGgIkRtya na parividhvaMserannityarthaH, ata eva ca 'no pUittAe havvamAgacchejja 'tti na pUtitvena kadAcida yAgaccheyuH na kadAcidurgandhitAM grApnuyurityarthaH, 'tao NaM 'ti tebhyo bAlAgrebhyaH samaye samaye ekaikaM vAlAgramapahRtya kAlo mIyate iti zeSaH, tatazca 'jAvaieNa 'mityAdi, yAvatA kAlena sa palya: 'kSINo' bAlAgrakarpaNAt kSayasupAgataH AkRSTadhAnyakoSThAgAravat,tathA 'nIrae'tti nirgatarajaH kalpasUkSmavAlAgro'pakRSTadhAnyarajaH koSThAgAravat, tathA 'nillevi'tti atyantasaMzlepAt tanmayatAgatavAlAgralepApahArAnirlepaH apanItabhittyAdigatadhAnyalepakoSThAgAravad, ebhistribhiH prakArairniSThito- vizuddha ityarthaH, ekArthikA vA ete zabdAH atyantavizuddhipratipAdanaparAH, vAcanAntaradRzyamAnaM ca anyadapi padamuktAnusAreNa vyAkhyeyam, etAvatkAlasvarUpaM bAdaramuddhArapalyopamaM bhavati, etacca palyAntargatavAlAgrANAM saGkhyeyatvAt saGkhyeyaiH samastadapahArasambhavAt saGkhyeyasamayamAnaM drssttvym| 'se ta'mityAdi nigamanama / vyAvahArikaM palyopamaM nirUpyAtha sAgaropamamAha- 'eesiM pallANa' gAhA, 'eteSAm' anantaroktapalyopamAnAM dazabhiH koTAkoTibhirekaM vyAvahArikaM sAgaropamaM bhavatIti tAtparya, ziSyaH pRcchati - etairvyAvahArikapalyopamasAgaropamaiH kiM prayojanaM ? - ko'rtha sAdhyate ?, tatrottaraM - nAsti kiJcitprayojanaM, nirarthakastarhi tadupanyAsa ityAzaGkayAha- kevalaM prajJApanA prajJApyateprarUpaNAmAtraM kriyata ityarthaH, nanu nirarthakasya prarUpaNayA'pi kiM kartavyam ?, ato yatkiJcidetat naivam, abhiprAyAparijJAnAd, evaM hi manyate - bAdare prarUpite sUkSmaM sukhAvaseyaM syAd ato bAdaraprarUpaNA sUkSmopayogitvAnnaikAntatau nairarthakyamanubhavati, tarhi nAsti kiJcitprayojana Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 anuyogadvAra - cUlikAsUtraM mityuktamasatyaM prApnotIti cet, naivam, etAvataH prayojanasyAtpatvenAvivakSitatvAd, evaM bAdarAddhApalyopamAdAvapi vAcyam / 1 'se kiM taM suhume' ityAdi, gatArthameva, 'jAva tattha NaM egamege vAlagge asaMkhejjAi 'mityAdi pUrva bAlAgrANi sahajAnyeva gRhItAni atra tvekaikamasaGkhyeyakhaNDIkRtaM gRhyata iti bhAvaH, evaM satyekaikakhaNDasya yanmAnaM bhavati tannirUpayitumAha- 'teNaM vAlaggA diTThIogAhaNAo' ityAdi, 'tAni' khaNDIkRtavAlAgrANi pratyekaM dRSTyavagAhanAtaH kim ? -asaGkhyeyabhAgamAtrANi, dRSTi cakSurdvArotpannadarzanarUpA sA'vagAhate paricchedadvAreNa pravartate yatra vastuni tadeva vastu dRSTyavagAhanA procyate, tato'saGkhyeyabhAgavartIni pratyekaM bAlAgrakhaNDAni mantavyAni, idamuktaM bhavati yat pudgaladravyaM vizuddhacakSurdarzanI chadmasthaH pazyati tadasaGkhyeyabhAgamAtrANyekaikazastAni bhavanti, dravyato nirUpyAtha kSetratastanmAnamAha- - mU. ( 284 ) eehiM suhumauddhArapali ovamasAgarovamehiM kiM paoaNaM ?, eehiM suhumauddhArapali ovamasAgarovamehiM dIvasamuddANaM uddhAro gheppdd'| kevaiA NaM bhaMte! dIvasamuddA uddhAreNaM paM0 ?, go0 ! jAvaiANaM aDDAijjANaM uddhArasA0 uddhArasamayA evaiyA NaM dIvasamuddA uddhAreNaM pattA, setaM suhume uddhArapaliovame / se taM uddhA0 / vR. 'suhumasse' tyAdi, ayamatra bhAvArtha:- sUkSmapanakajIvazarIraM yAvati kSetra'vagAhate tato'saGkhyeyaguNAni pratyekaM tAni bhavanti, bAdarapRthivIkAyikaparyAptazarIratulyAnIti vRddhavAdaH, eSA ca bAlAgra khaNDAnAmasaGkhyeyatvAt pratisamayamuddhAre kila saGkhyeyA varSakoTyo 'tikrAmanti, ataH saGkhyeyavarSakoTimAnamidamavaseyaM, zeSaM tUktArthaprAyaM yAvat 'jAvaiyA aDDAijjANaM uddhArasAgarovamANa' mityAdi, yAvanto 'rddha tRtIyasAgaropameSu 'uddhArasamayA' bAlAgroddhAropalakSitAH samayA uddhArasamayAH etAvanto dviguNadviguNaviSkambhA dvIsamudrA yathoktenoddhAreNa prajJaptAH, asaGkhyeyA ityarthaH / uktamuddhArapalyopamam, athAddhApalyopamaM nirUpayitumAha mU. ( 284 vartate ) se kiM taM addhA0 ?, 2 duvihe patratte, taMjahA- suhume a vAvahArie a, tattha NaM je se suhume se Thappe, tattha NaM je se vAva0 se jahA0 palle0 joaNaM AyA0 joaNaM u0 taM tiguNaM savi0 pari0, se naM palle egAhiabe AhiateAhia jAva bharie bAlaggakoDINaM, te NaM vAlaggo no aggI ihejjA jAva no palividdhasijjA no paittAe havvamAgacchejjA, tao NaM vAsasae 2 egamegaM vAlaggaM avahAya. jAvaieNaM kAleNaM se palle khINe nIrae nilleve niTThie bhavai, se taM vAvahArie addhApaliovame / mU. (285 ) eesiM pallANaM koDAkoDI bhavijja dasaguNiyA / taM vavahAriassa addhAsA0 egassa bhave parimANaM // mU. ( 286 ) eehiM vavahAriehi addhA0 pa0 sAgaro0 kiM pa0 ? eehiM va0 addhApa0 sAga0 nitthi kiMcippaoaNaM, kevalaM patrava0, se taM vavahArie addhApa0 / se kiM taM suhume addhApa0 ?, palle siA joaNaM AyA0 joaNaM uDDUM0 taM tiguNaM savise0 pari0i, se NaM palle egAhiabeA0 teA0 jAva bharie vAlaggakoDINaM, tattha NaM egamege bAlagge Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyaa| mUlaM-286 405 asaMkhejjAiM khaMDAiM kajjai, tenaM vAlaggA diTThIogAhaNAo asaMkhejjaibhogamettA suhamassa phaNaga0 sarIrogAhaNAo asaMkhejjaguNA, te NaM vAlaggA no aggI jAva no palibiddhasijjA no pUittAe havvamA0, tao NaM vAsasae 2 egamegaM vAlAgaM avahAya jAvaieNaM kAleNaM se pa0 khI0 nI0 nilleve niTThie bhavai, se taM suhame addhA0 / mU. ( 287) eesi pallANaM koDAkoDI bhavejja dsgunniyaa| taM suhamassa addhAsA0 egassa bhave parimANaM / mU.(288) eehiMsuhumerhi addhApa0 sAgarovamehiM kiM paoaNaM?, eehi suhumehiM addhApa0 sAga0 neraiatirikkhajoNiamanussadevANaM aauaNmvijji| .. vR.idamapyuddhArapalyopamavatsarvaM bhAvanIyaM, navaramuddhArakAlasyeha varSazatamAnatvAd vyAvahArikapalyopame saGkhyeyA varSokoTyo'vaseyAH, sUkSmapalyopame tvasaGkhyeyA iti // mU.( 289) nenaiyANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paM?, go0 ! jahaneNaM dasa vAsasahassAI ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI, rayaNappahApuDhaviNeraiyANaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI paM0?, go0! jahaneNaM dasa vA0 ukvoseNaM egasAgarovamaM, apajjattagarayaNappahApuDhavineraiyANaM bhaMte! kevaiyaM0 paM0, go0 ! jahanneNavi aMtomuhuttaM ukkoseNavi aMtomuhattaM, pajjattagarayaNappa0 neraiyANaM bhaMte ! kevai0 paM0?, go0 ! jahantreNa dasavA0 aMtomuhatUNAI ukkoseNaM egasAgarovamaM atomuhutoNaM, sakkarappahArapuDhavineraiANaM bhaMte! kevai0 paM0?, go0 ! jahaneNaM ega sAMgarovama ukkoseNaM tini sAgarovamAI, evaM sesapuDhavIsu pucchA bhANiyabvA, vAluappahApuDhavineraiANaM jaha0 tinni sAgarovamAiM ukko0 satta sAgarovamAiM, paMkappahApu0 jaha satta0 ukko0 dasa sA0, dhUmappahApu0 jaha0 dasa sA0 ukko0 sattarasa sAgarovamAI, tamappahApu0 jaha0 sattarasa0 ukkoseNaM bAvIsa0, tamatamApuDhavineraiyANaM bhaMte ! ke0?, go0 ! jaha0 bAvIsaM sA0 ukkoseNaM tettIsaM saagrovmaai| vR.yadi nArakAdInAmAyUSyetairmIyante tarhi nArakANAM bhadanta! kiyantaM kAlaM sthiti: prajJaptA? sthIyate nArakAdibhaveSyanayeti sthiti:-AyuHkarmAnubhavapariNati:, iha yadyapi karmapudgalAnAM bandhakAlAdArabhya nirjaraNakAlaM yAvatsAmAnyenAvastitiH karmazAstreSu sthitiH pratItA tathA'pyAyuHkarmapudgalAnubhavanameva jIvitaM rUDhaM, zAstrakArasyApi ca dazavarSasahasrAdikAM sthiti pratipAdayatastadevAbhidhAtubhipretam, anyathA baddhanAyuSA prAgbhave yAvantaM kAlamavatiSThate jantustena samadhikaiva dazavarSasahasrAdikAM sthitiruktA syAt, na caivaM, tasmAnArakAdibhavaprAptAnAM prathamasamayAdArabhyAyuSo'nubhavakAla evAvasthitaH, sA ca nArakANAmaudhikapade jaghanyato dazavarSasahasrANi, utkRSTatastu trayastrizaMtsAgaropamAni, ratnaprabhAyAM jaghanyA tathaiva utkRSTA tu sAgaropamama, aparyAptapade jaghanyata utkRSTatazcAntarmuhUrtameva, tata: paramavazyameSAM paryAptatva-sambhavAd, paryAptapade cAparyAptakAlena hInA audhikyeva sthitidraSTavyA, evamanyAsvapi pRthivISu vAcyaM, navaramutkRSTA sthiti: sarvAsu itthamavaseyA - sAgaramegaM tiya satta dasa ya sattarasa taha ya baaviisaa| tettIsaM jAva ThiI sattasuvi kameNa puDhavIsu / / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM .. ti, jaghanyAtu-'jA paDhamAe jeTA sA vIyAe kaNiTThiyA bhaNiyA' ityAdikramAdbhAvanIyA, aparyAptakAlastu sarvatrAntarmuhUrtameva, aparyAptakAle caudhikasthitirvizodhite sarvatra zeSA paryAptasthitiH, aparyAptAzca nArakA devA asaGkhyeyavarSAyuSkatiryaGmanuSyAzca karaNata eva draSTavyAH, labdhitastu paryAptA eva, zeSAstu labdhavyA paryAptA aparyAptAzca sambhavanti / tadevaM pUrvAbhihitaM caturviMzatidaNDakamanusRtya nArakANAmAyuHsthitinirUpitA, athAsukumArANAM nirUpayitumAha mU. ( 289 vartate) asurakumArANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paM?, go0 ! jahanneNaM dasa vAsasahassAI uktoseNaM sAtiregaM sAgarovamaM, asurakumAradevINaM bhaMte ! kevaiyaM paM? go0! jahantreNaM dasa vA0 ukko0 addhapaMcamAI, paliovamAI, nAgakumArANaM bhaMte ! kevaiyaM paM?, go0 ! jahaneNaM dasa vAsa0 ukkoseNe desUnAI dunni paliovamAI, nAgakumArINaM bhaMte ! kevaiyaM paM?, go0 ! jahanneNaM dasa vA0 ukko desUrNa paliovamaM, evaM jahA nAga devANaM devoNa ya tahA jAva thaNiyakumArANaM devANaM devINa ya bhANiyavvaM / puDhavIkAiyANaM bhaMte! ke0?, go0 ! jaha0 aMtomu0 ukko0 bAvIsaM vAsasahassAI, suhumapuDhavIkAiyANaM ohiyANaM apajjattayANaM pajjattayANa yatinivipucchA, go0! jaha0 aMtomuttaM ukoseNavi aMtomuhattaM, bAdarapuDhavikAiyANaM pucchA, go0! jaha0 aMtomuhattaM unoseNaM bAvIsaM vAsasahassAI, apajjattagabAdarapu0 pucchA, go0 ! jahanneNavi aM0 ukkoseNevi aM0 pajjatagabAdarapu0 pucchA, go0! jaha0 aMtomuhattaM ukko0 bAvIsaMvA aMtomuhatUNAI, evaM sesakAiyANapi pucchAvayaNaM bhANiyabvaM, AukAiyANaM jaha0 aMto0 ukkose0 satta vA0, suhumaAukAi0 ohiANaM apajjattagANaM pajjatagANaM tiNhavi jahaNmaNavi aMto ukkoseNavi aM0, bAdaraAukA0 jahA ohiANaM, apajjattagabAdaraA0 jahanneNavi aMto0 ukoseNaviaM0, pajjatagabAdaraA0 jaha0 aMtomahattaM ukko0 satta vAsasaha0 aNtomhttunaaii| teukAiANaM jaha0 aM0 ukko0 tinni rAiMdiAI, suhumate0 ohiANaM apajjattagANaM pajjattagANaM tiNhavijahanneNavi aMto0 ukkoseNaviaM0, bAdarateukAiyANaM ja0 aMto0 ukkoseNaM tina rAi0, apajattabA0 te jahanneNavianto ukko0 anto0, pajjatagabAda0 jaha0 aMtomu0 uko0 tinni rA0 aNtomu0| vAukA0 jahanneNaM aMtomuhutaM ukko tinni vAsasahassAI,suhamavAu0 ohiANaM apajjattagANaM pajjatagANa yatiNhavi jahanne'vi aMto0 ukkose0 aM0, bAdaravA0 ja0 anto0 uko tinni vA0 saha0, apajjattagabAdaravAukAi0 jaha0 aM0 ukkoseNavi aM0, pajjatagabAdaravAu0 jaha0 aMtomuhattaM ukko0 titri vA0 aNtomu0| vaNassaikAiANaM jahanneNaM aM0 uko dasa vAsasahassAI, suhamavaNassaikA0 ohiANaM apajjattagANaM pajjattagANa yatiNhavijahanevi aMtImu0 ukkose0 aM0, bAdaravaNassaikAiANaM jaha aMto0 uko dasavA0, apajjattagabA0 jaha0 aM0 ukkose0 aMto0, pajjattagabAdaravaNa. jahanneNaM aM0 ukkoseNaM dasa vAsa0 saha0 aNtomuhutuunnaaii| beiMdiANaM bhaMte ! keva0 paM0?, go0 ! jahantreNaM aMtomuhuttaM ukko0 bArasa saMvaccharANi, Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 289 407 apajjagabeiMdiANaM pucchA, go! jahantreNavi aMtomuhuttaM ukkoseNavi aM0, pajjattagabeiM0 jaha0 aM0 ukko0 bArasa saM0 aMtomuhuttUNAI / teiMdiANaM pucchA, go0 ! jaha0 aM0 ukko0 eguNapannAsaM rAiMdiANaM, apajjattagateiMdiNaM pucchA, go0 ! jahantreNavi aMto0 ukko se0 aM0, pajjatagateiM0 pucchA, go0 ! jaha0 aMtomuhutaM ukko0 egugapatrAsaM iMdiAI aMtomuhuttUNAI / cauriMdiANaM bhaMte! kevai0 paM0 ?, go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 chammAsA, apajjattagacauriMdiANaM pucchA, go0 ! jahantreNavi aMto0 ikkoseNavi aMto0, pajjattagaMcauridiANaM pucchA, go0 ! jahatreNaM aM0 ukko0 chammAsA aMto0 / paMcidiyatirikkhajoNiANaM bhaMte! kevai0 paM0 ?, go0 ! jaha0 aMtomuhuttaM ukko0 tinni pali ovamAI, jalayarapaMciMdiyatirikkhajoniANaM ti ! kevaiyaM kAlaM ThiI paM0 ?, go0 ! jahatreNaM aMto0 ukko0 puvvakoDI, apajjattayasaMmucchimajalayarapaMciMdiyapucchA, go0 ! jahantreNavi aMto0 ukko seNavi aMto0, pajjattayasaMmucchimajalayarapaMciMdiyapucchA, go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 puvvakoDI aMtomuhutUNA, gabbhavakkaM tiyajalayarapaMcidiyapucchA go0 ! jahatreNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM puvvakoDI, apajjattagagabbhavakkaMtiyajalayarapaMciMdiyapucchA go0 ! jahantreNaM aMto0 ukkoseNevi aMto0, pajjattagagabbhavakkaM tiyajalayarapaMcidiyapucchA, go0 ! jahatreNaM aMtomuhuttaM ukko seNaM puvvakoDI aMtomuhuttUNAM, cauppayathalayarapaMciMdiyapucchA, go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 tinni pali ovamA, saMmucchimacauppayathalayarapaMciMdiya jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 caurAsIiM vAsasahassAiM, apajjattayasaMmucchimacauppayathalayarapaMciMdiya jAva go0 ! jahantreNavi aMto0 ukkoseNavi0 aMto, pajjattayasaMmucchimacauppayathalayarapaMciMdiya jAva go0 ! jaha0 aMto0 caurAsIiM vAsasahassAiM aMtomuhuttUNAI, gabbhavakkaMtiyacauppayathalayarapaMciMdiya jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 tini paliovamAI, apajjattagagabbhavakkaMtiyacauppayathalayara paMciMdiya jAva go0 ! jahantreNavi aMto0 ukkoseNavi aMto0, pajjattagagabbhavakkaMtiyacauppayathalaparapaMciMdiya jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 tini paliovamAI aMtomuhuttUNAI, uraparisappathalayarapaMciMdiyapucchA, go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 puvvakoDI, saMmucchamarauraparisappathalayarapaMcidiyapucchA, go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 tevatraM vAsasahassAI, apajjattayasaMcchimauraparisappathalayarapaMciMdiya jAva go0 ! jahantreNavi aMto0 ukkoseNavi aMto0, pajjattayasaMmucchimauraparisappathalayarapaMcidiyajAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 tevannaM vAsasahassAiM, aMtomuhutUNAI, gabbhavakkatiyauraparisappathalayarapaMciMdiya jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 puvvakoDI, apajjattagagabbhavakkaMtiyauraparisappathalayarapaMcidiya jAva go0 ! jahantreNavi aMto0 ukkoseNavi aMto0, pajjattagagabbhavakkatiyauraMparisappathalayarapaMcidiya jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 puvvakoDI aMtomuhuttUNA, bhuaparisappathalayarapaMcidiya jAva go0 ! jahantrena aMto ukkoseNaM puvvakoDI, saMmucchima bhuyaparisappathala0 go0 ! jaha0 ato0 ukko0 bAyAlIsaM vAsasahassAI, apajjattayasaMmucchima bhuaparisappathalayarapaMciMdiya jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0, pajjattayasaMmucchimabhu aparisappathalayarapaMciMdiya jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0, bAyAlIsaM Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM vAsasahassAI aMto gabbhavatiyauraparisappathalayarapaMciMdiya jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 pucakoDI, apajjattayaganbhavatiyauraparisappathalayarapaMciMdiya jAva go0 ! jahaneNavi aMto0 ukoseNavi aMto0, pajjatayagagabbhavakAMtiyabhUaparisappathalayarapaMciMdiya jAva go0 jaha0 aMto0 ukko0 puvakoDI aMtomuhatUNA, khahayarapaMciMdiya jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 paliovamassa asaMkhejjaibhAgo, saMmucchimakhahayarapaMciMdiya jAva go0! jaha0 aMto0 ukko0 bAvattarrivAsasahassAI, apajjattagasamucchimakhahayarapaMciMdiyapucchA, go0! jaha0 aMto0 ukko0 aMto0 pajjattagasaMmucchimakhahayarapaMciMdiyapucchA, go0 ! jahanneNaM aMto0 ukko0 bAvattari vAsasahassAI aMtomuhuttUNAI, ganbhavatiyakhahayara0 jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 paliovamassa asaMkhejjaibhAgo, apajjattagagambhavakaMtiyakhahayara0 jAva go0 ! jahaNavi ato0 ukko0 aMto0, pajjattagakhahayarapaMciMdiyatirikkhajoNiANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA, go0 ! jaha0 ato0 ukko0 paliovamassa asaMkhejjaibhAgo aMtomuttUNo / ettha eesiNaM saMgahaNigAhAo bhavaMti, taMjahAmU. (290) samucchimapuvakoDI caurAsIiM bhave shssaaii| tevannA bAyAlA bAvattarimeva pkkhiinnN|| mU.(291) gabhami puvakoDI tinni ya paliovamAI prmaauu| uragabhuavvakoDI paliovamAsaMkhabhAgo a|| mU.(292)manussANaM bhaMte ! kevaiyaM0 pannattA, go0 ! jaha) ato0 ukko tinni paliovamAI, saMmucchimamanissANaM jAva go0 jahaneNavi ato0 ukkose0 aMto0, gabbhavakaMtiyimanussANaM jAva go0 ! jaha0 ato0 ukko0 tinni paliovamAI, apajjattagaganbha0 manussANaM bhaMte ! kevaiyaM0 patrattA?, go0 ! jaha0 ato0 ukko0 aMto0, pajjattagagabha0 manussANaM bhaMte ! kevai0, go0 ! jaha0 ato0 ukko0 tinni pali0 aNtomuhttuunnaaii| vANamaMtarANaMdevANaM kevai0 panattA?, go0 jaha0 dasa vAsasahassAiMuko0 paliovarma, vANamaMtarINaM devINaM bhaMte ! keva0 pannatA?, go0 ! jaha0 dasa vAsasahassAiM ukko0 addhapaliovarmA joisiyANaM bhaMte ! devANaM kevai0?, go0 ! jaha0 sAtiregaM aTThabhAgapaliovama ukko0 paliovamaM vAsasayasahassamabhahiyaM, joisiyadevINaM bhaMte! kevai0?, go0! jahanneNaM aTThabhAgapaliovamaM ukkoseNaM addhapaliovamaM patrAsAe vAsasahassehiM abbhahiaM, caMdavimANANaM bhaMte! devANaM keva0? go0 ! jaha0 caubhAgapaliovamaM ukko0 paliovamaMvAsasayasahassamamahiaM caMdavimANANaM bhaMte ! devINaM keva0?, go0 ! jaha0 caubhAgapaliovamaM ukko0 addhapaliovamaM pannAsAe vAsasahassehiM abbhahiaM, sUravimAnANaM bhaMte ! devANaM go0 ! jaha caubhAgapaliovama ukko0 paliovamaM vAsasahassabhahiaM, sUravimAnANaM devINaM, go0 ! jaha0 caubhAgapaliovamaM ukko0 addhapaliovamaM, paMcahiM vAsasaehi anmahiaM, gahavimAnANaM devANaM go0 ! jaha0 caubhAgapaliovamaM ukko0 paliovama, gahavimAnANaM bhaMte! devINaM go0 ! jaha0 caubhAgapaliovamaM ukko0 addhapaliovamaM nakkhattavimAnANaM bhaMte! devANaM go01 jaha0 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 292 409 caubhAgapaliovamaM ukko0 addhapaliovamaM nakkhattavimAnANaM bhaMte ! devINaM go0 ! jaha0 caubhAgapali ovamaM ukko0 sAtireMgaM caubhAgapaliovamaM, tArAvimAnANaM bhaMte ! go0 ! jaha0 sAiregaM aTThabhAgapali ovamaM ukko0 caDabhAgapaliovamaM, tArAvimANANaM devINaM bhaMte! kevar3aaM0 patrattA ?, go0 ! jaha0 aTTabhAgapatiovamaM ukko0 sAiregaM aTThabhAgapaliovamaM / vemANiANaM bhaMte! devANaM keva0 patrattA?, go0 ! jaha0 paliovamaM ukko0 tettIsaM sAgarovamAI, vemANiANaM bhaMte! devINaM kevai0 pannattA ?, go0 ! jaha0 paliovamaM ukko0 panapatraM pali ovamAI, sohamme naM bhaMte! kappe devANaM, go0 ! jaha0 paliovamaM ukko0 do sAgarovamAI, sohamme NaM bhaMte! kappe pariggahiAdevINaM, go0 ! jaha0 paliovamaM ukko0 satta paliovamAI, sohamme NaM bhaMte! kappe apariggahiAdevINaM! ke0 ?, go0 ! jaha0 paliovamaM ukko0 pannAsaM pali ovamaM, IsAne NaM bhaMte! kappe devANaM, go0 ! jaha0 sAiregaM paliovamaM ukko0 sAiregAI do sAgarovamAI, IsAne NaM bhaMte! kappe pariggahiAdevINaM, go0 ! jaha0 sAiregaM paliovamaM ukko0 nava paliomAI, apariggahiAdevINaM, bhaMte! ke0 ?, go0 ! jaha0 sAi0 paliovamaM ukko0 paNapatraM pali ovamAI, saNakumAre NaM bhaMte! kappe devANaM, go0 ! jaha0 do sAgarovamAiM ukkoseNaM satta sAgarovamAI, mAhiMde NaM bhaMte! kappe devANaM, go0 ! jaha0 sAiregAI do sAMgarovamAI, ukko0 sAiregAI satta sAgarovamAI, baMbhaloe NaM bhaMte! kappe devANaM, go0 ! jaha0 satta sAgarovamAI ukko0 dasa sAgarovamAI, kappe kappe kevai0 paM0 ?, go0 ! evaM bhANiyavvaM- laMtae jaha0 dasa sAgarovamAiM ukko0 0 cauddasa sAgarovamAI, mahAsukke jaha0 cauddasa sAgarovamAI ukko0 sattarasa sAgarovamAI, sahassAre jaha0 sattarasa sAgarovamAI ukko0 aTThArasa sAgarovamAI, ANae jaha0 aTThArasa sAgarovamAiM ukko0 egUNavIsaM sAgarovamAI, pANae jaha0 egUNavIsaM sAga0 ukko0 vIsaM sAgarIvamAI, AraNe jaha0 vIsaM sAgarovamAI ukko0 ekkavIsaM sAgarovamAI, accue jaha0 ekavIsaM sAgarovamAI ukko0 bAvIsaM sAgarovamAI, hedvimahedvibhagevijjavimANesu naM bhaMte! devANaM kevai0 paM0 ?, go0 ! jaha0 bAvIsaM sAgarovamAiM ukko0 tevIsaM sAgarovamAI, heTThimamajjhimagevejjavimAnesu NaM bhaMte! devANaM, go0 ! jaha0 caDavIsaM sAga0 ukko0 paMcavIsaM sAga0, majjhimagevejjavimAnesu keva0 jaha0 paNavIsaM sAgarovamAiM ukko0 chavvIsaM sAgarovamAI, majjhimagevejjavimAnesu NaM bhaMte! go0 ! jaha0 chavvIsaM sAgarovamAiM ukko0 sattAvIsaM, sAgarovamAI, majjhimauvarimageve0, go0 ! jaha0 sattAvIsaM sA0 ukko0 egUNatIsaM sAgarovamAI, uvarimamajjhimagevejjavimAnesu NaM bhaMte! devANaM, go0 ! jaha0 egUNatIsaM ukko0 tIsaM sAgarovamAiM uvarimauvarimagevejjavimANesu NaM bhaMte! devANaM, go0 ! jaha0 tIsaM sAgarovamAI, ukko0 ekkatIsaM sAgarovamAI, vijayavejayaMta jayaMta aparAjitavimAnesu NaM bhaMte! devANaM kevai0 pannattA ?, go0 ! jahatreNaM ekatIsaM sAgarovamAiM ukko0 tettIsaM sAgarovamAiM, savvaTTasiddhe NaM bhaMte! mahAvimANe devANaM, kevai0 patrattA ?, go0 ! ajahannamanukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI / se taM suhume addhApali Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM ovame se taM addhaapliovme| vR.sUtrasiddhameva yAvanmanuSyasUtraM, navaraM pRthivyAdInAmaparyAptAnAM jaghanyata utkRSTatazcAntamuhUrtameva sthitiH, tataH paramavazyaM paryAptatvasambhavAt maraNAdveti bhaavniiym|vyntraadisuutraannypi vaimAnikasUtraparyantAni pAThasiddhAnyeva, navarameteSAM paryAptAnAM jaghanyata utkRSTatazcAntarmuhUrtameva sthitiH, tataH paramavazyaM paryAptatvasaMbhavAdeva bhavanIyaM, graiveyakasUtre cAghastanAstrayo'ghastanagraiveyakazabdenocyante, madhyamAstu trayo madhyamagraivekazabdena, uparitanAstu traya uparitanapraiveyaka zabdena, punarapyadhastaneSu triSu prasteTeSu madhye'dhastanaH prastaTodhastanAdhastanapraiveyakazabdena vyapadizyate, madhyamastvadhastanamadhyamazabdena, uparitanastvadhastanoparimazabdena uparitanastu madhyamoparitazabdena, evamuparitaneSvapi triSu prastaTeSu krameNoparimAdhastanoparimamadhyamauparimoparimazabdavAcyatA bhAvanIyeti / / - mU.(293) se kiMtaM khettapaliovame?, 2 duvihe pannatte, taMjahA-suhame a, vAvahArie a, tattha NaM je se suhume se Thappa, tattha NaM je se vavahArie se jahAnAmae palle siA joaNaM AyAmavikkhaMbheNaM joaNaM ubbeheNaM te tiguNaM savise saMparikkheveNaM, se NaM palle egAhiabeAhiateAhia jAva bharie vAlaggakoDINaM, te NaM vAlaggA no aggI DahejjA jAva no pUittAi havvamAgacchejjA, jeNaM tassa palassa AgAsapaesA tehiM vAlaggehi apphutrA tao NaM samae 2 egamegaM AgAsapaesaM avahAya jAvaieNaM kAleNaM se palle khINe jAva nihie bhavai se taM vavahArie khettpliovme| mU. ( 294) eesiM pallANaM koDAkoDI bhavejja dsgunniyaa| taM vavahAriassa khettasAgarovamassa egassa bhave parImANaM / / mU. ( 295) eehiM vavahAriehiM khetapaliovamasAgarovamehi kiM paoaNaM?, eehiM va0 natthi kiMcippaoaNaM, kevalaM pannavaNA pannavijjai, se taM vava0 / se kiM taM suhume khettapaliovame?, 2 se jahAnAmae palle siA joaNaM AyAma0 jAva parikkheveNaM, se naMpalle egAhiabeAhiateAhiajAva bharie bAlaggakoDINaM tattha NaM egamege vAlagge asaMkhijjAiM khaMDAi kajjai, te NaM vAlaggA didviogAhaNA, te NaM vAlaggA no aggI DahejjA jAva no pUittAe havvamAgacchejjA, je NaM tassa pallassa AgAsapaesA tehiM vAlaggehiM aphunnA vA anAphunnA vA taonaM samaeo ra egamegaM AgAsapaesaM ava hAya jAvaieNaM kAleNaM se palle khINe jAva niTThie bhavai, se taM suhame khettpliovme| tattha NaM coae patravarga evaM vayAsI-asthi NaM tassa pallassa AgAsapaesA jeNaM tehiM vAlaggehi anAphunnA?, haMtA atthi, jahA ko diluto?, se jahAnAmae koTThae siA kohaMDANaM bharie tattha NaM mAuliMgA pakkhittA tevi mAyA, tattha NaM billA pakkhittA tevimAyA, tattha NaM AmalagA pakkhittA tevi mAyA, tattha NaM bAyarA pa0 te'vi mAyA, tattha NaM caNagA pakkhittA te'vi mAyA, tattha NaM muggA pakkhi0, tattha NaM sarisavA pa0, tattha NaM gaMgAvAluA pakkhitA sAvi mAyA, evameva eeNaMdiDhate NaM atthiNaM tassa pallassa AgAsapaesA jeNaM tehiM vAlaggehi anaaphutraa| Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-296 mU. ( 296) eesi pallANaM koDAkoDI bhavejja dsgunniyaa| taM suhamassa khettasAgarovamassa egassa bhave parImANaM // mU. (297) eehiM suhumehiM khettapa0 sAgarovamehi kiM paoaNaM?, eehiM suhumapali0 sAga0 didvivAe davvA mvijjti| va. uktaM saprayojanamaddhApalyopamaM, kSetrapalyopamamapyuktAnusArata eva bhAvanIyaM, navaraM vyAvahArikapalyopame 'jeNaM tassa pallasse'tyAdi, tasya palyasyAntargatA nabha:pradezAstairvAlAgrairye 'apphunna'tti AspRSTA-vyAptA AkrAntA itiyAvat, teSAM sUkSmatvAt pratisamayamekaikApahAre / asaGkhyeyA utsarpiNyavasarpiNyo'vikrAmantyato'saGkhyeyotsarpiNyavasarpiNImAnaM prastutapalyopamaM jJAtavyaM, sukSmakSetrapalyopame tu sUkSmAlAgraiH spRSTA aspRSTAzca nabhaHpradezA gRhyante, atastavyAvahArikAdasaGkhyeyaguNakAlamAnaM drssttvym| Aha-yati spRSTA aspRSTAzca nabhaHpradezA gRhyante tahi vAlAgraiH kiM prayojanaM?, yathoktapalyAntargatanabha:pradezApahAramAtrata: sAmAnyenaiva vaktumucitaM syAt, satyaM, kintu prastutapalyopamena dRSTivAde dravyANi mIyante, tAni ca kAnicid yathoktavAlAgraspRSTareva nabhaH pradezarmIyante kAnicidaspRSTairityato dRSTivAdoktadravyamAnopayogitvAdvAlAgraprarUpaNA'tra pryojnvtiiti|| __ 'tatthaNaM coyae pannavaga'mityAdi, tatra nabhaHpradezAnAM spRSTAspRSTatvaprarUpaNe sati jAtasandeha: prerakaH prajJApakam-AcAryamevamavAdIt-bhadanta! kimastyetad yaduta tasya palyasyAntargatAste kecidapyAkAzapradezA vidyante ye tairvAlAgrairaspRSTAH ?, pUrvoktaprakAreNa vAlAgrANAM tatra niviData-- yA'vasthApanAcchidrasya kvacidapyasambhavAd durupapAdimidaM yattatrAspaSTA nabhaHpradezAH santIti pracchakAbhiprAyaH, tatrottaraM-hantAstyetat, nAtra sandehaH kartavyaH, idaM ca dRSTAntamantareNa vAGmAtrataH pratipattumazaktaH puvineyaH pRcchati-yathA ko'tra dRSTAntaH?, prajJApaka Aha 'se jahAnAmae'ityAdi, ayamatra bhAvArtha:-kUSmANDAnAM-pusphalAnAM bhRte koSThake sthUladRSTInAM , tAva bhRto'yamiti pratItirbhavati, atha kUSmANDAnAM bAdaratvAt parasparaMtAni chidrANi saMbhAvyante yeSyadyApi mAtuliGgAni-bIjapUrakANi mAnti, tatprakSepe ca puna to'yamiti pratItAvapi mAtuliGgacchidreSu vilvAni pratiptAni, tAnyapi mAntItyevaM tAvad yAvatsarSapacchidreSu guGgAvAlukA prakSiptA sA'pi mAtA, evamarvAgdRSTayo yadyapi yathoktapalye zuSirAbhAvato'spRSTanabhaHpradezAnna saMbhAvayanti tathApi vAlAgrANAM bAdaratvAdAkAzapradezAnAM tu sUkSmatvAt santyevAsaGkhyAtA aspRSTA nabhaHpradezAH, dRzyate ca niviDatayA sambhAvyamAne'pi stambhAdau AsphAlitAya:kolakAnAM bahUnAM tadantaH pravezaH, na cAsau zuSiramantareNa saMbhavati, evamihApi bhaavniiym|| mU.(298) kaivihA NaM bhaMte ! davvA pannattA?, go0 ! duvihA pannattA, taMjahA-jIvadavvA ya ajIvadavvA yA ajIvadavvANaM bhaMte ! kaivihA pannattA?, go0! duvihA pa0, taMjahArUvIajIvadavvA ya arU vIajIvadavvA y| arUvIajIvadavyA NaM bhaMte ! kaivihA pannattA?, go0davihA patrattA, taMjahA-dhammatthikAe dhammatthikAyassa desA dhammitthikAyassa paesA adhammatthikAyassa desA adhammatthikAyassa paesA AgAsatthikAe AgAsasthikAyassa desA * AgAsa0 paesA, addhAsamae / rUvIajIvadavvA NaM bhaMte ! kaivihA pa0?, go0 ! caubihA Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM pannattA, taMjahA-khaMdhAkhaMdhadesA khaMdhappaesA paramAnupAMggalA, teNaM bhaMte! kisaMkhejjA asaMkhejjA anaMtA? go0 ! no saMkhejjA no asaMkhejjA anaMtA, se keNadveNa bhaMte! evaM vuccai-no saMkhenjA' no asaMkhejjA anaMtA?, go0! anaMtA paramANapoggalA anaMtA dupaesiA khaMdhA jAva anaMtA anaMtapaesiA khaMdhA, se eeNa'dveNaM go0 ! evaM vuccai-no saMkhejjA no a0 anNtaa| ___ jIvadavvA ne bhaMte! kiM saMkhijjA asaMkhijjA anaMtA?, go0 ! no saMkhijjA no asaMkhijjA anaMtA, se keNaDeNaM bhaMte! evaM vuccai-no saMkhijjA no asaMkhijjA anaMtA?, go0! asaMkhejjA neraiyA asaMkhejjA asurakumArA jAva asaMkhejjA thaniyakumArA asaMkhijjA puDhavIkAiyA jAva asaMkhijjA vAukAiA anaMtA vanassaikAiA asaMkhejjA veiMdiA jAva asaMkhijjA cAuridiyA asaMkhijjA paMciMdiyatirikkhajoniA asaMkhijjA manussA asaMkhijjA vAnamaMtarA asaMkhijjA joisiA asaMkhejjAvemAniA anaMtAsiddhA, se eeNa'dveNaM go0 evaM vuccaino saMkhijjA no asaMkhijjA anaMtA / vR.yadyetairdRSTivAde dravyANi mIyante tahiM katividhAni bhadanta ! kAvad dravyANi prajJaptAni?, gautama! dvividhAni prajJaptAni, tadevAha-'jIvadavvA ya ajIvadavvA ya' / tatrAlpavaktavyatvAt pazcAnidiSTAnyapyajIvadravyANi vyAcikhyAsurAha-'ajIvadavvANaM bhaMte ! kaivihe'tyAdi sugamaM yAvad 'dhammatthikAya' ityAdi, eko'pi dharmAstikAyo nayamatabhedAtridhA bhidyate, tacca (tra)saGgrahanayAbhiprAyAdeka eva dharmAstikAya:-pUrvoktapadArthaH, vyavahAranayAbhiprAyAtta baddhiparikalpito dvibhAgatribhAgAdikastasyaiva dezaH, yathA sampUrNo dharmAstikAyo jIvAdigatyupaSTambhakaM dravyamiSyate evaM taddezA api tadupaSTambhakAni pRthageva dravyANIti bhAvaH, RjusUtrAbhiprAyatastu svakIyasvakIyasAmarthyena jIvAdigatyupaSTambhe vyApriyamAnAstasya pradezA buddhiparikalpitA nivibhAgAH bhAgAH pRthageva dravyANi, evaM adharmAkAzAstikAyayorapi pratyekaM trayastrayo bhedA vAcyAH, 'addhAsamaya' ityatraikavacanaM vartamAnakAlasamayasyaiva ekasya sattvAdatItAnAgatayostu nizcayanayamatena vinaSTatvAnutpannatvAbhyAmasattvAd, ata eveha dezapradezacintA na kRtA, ekasmin samaye niraMzatvena tadasambhavAt, tadevaM dazavidhAnyarUSyajIvadravyANi / rUpyajIvadravyANi tu skandhAdibhedAccaturddhA, tatra skandhA-vyanukAdayo'nantAnukAvasAnAH, dezAstu tadvibhAgatribhAgadirUpA avayavAH, pradezA: punastadavayavabhUtA eva niraMzA bhAgAH paramANupudgalAH skandhabhAvamanApannAM ekAkinaH paramANavaH, tAni ca rUpidravyANyantAni, kathamityAha'anaMtA paramAnupoggalA' ityAdi, ete ca skandhAdayaH pratyekamanantAH / atha jIvadravyANi vicArayitumAha--'jIvadavvA naM bhaMte ! ki saMkhejjA' ityAdi, yasmAtrArakAdirAzaya: pratyekamasaGkhyAtA: vanaspatayaH siddhAzcAnantA-'jIvadravyANyAnantAnyevetyarthaH / / __ tatra nArakAdayo'saGkhyeyAdisvarUpataH sAmAnyena proktA viziSatastu tadapaGkhayeyakaM kiyatpramANamiti na jJAyate, audArikAdizarIravicAre ca tatparijJAnaM siddhyati audArikAdizarIrasvarUpabodhazca vineyAnAM saMpadyate iti cetasi nidhAya jIvAjIvadravyavicAraprastAvAccharIrANAM tadubhayarUpatvAttAni vicArayutumupakramate mU. ( 299) kaivihA NaM bhaMte ! sarIrA paM0?, go0 ! paMca sarIrA pannattA, taMjahA-orAlie Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-299 veubvie AhArae teae kammae, neraiANaM bhaMte! kai sarIrA paM0?, go0 tao sarIrA paM0 taM0 veubbie teae kammae, asurakumArANaM bhaMte ! kaI sarorA paM0?, go0! teo sarIrA pannatA, taMjahA-veu0 tea0 kammae, evaM tini 2, ee ceva sarIrA jAva thaniyakubhArANaM bhaanniavvaa| puDhavIkAiANaM bhaMte! kai sarIrA pannattA?, go0! tao sarIrA paMnnattA, taMjahA-orAlie teae kammae, evaM AuteuvanassaikAiyANa'viee ceva titri sarIrA bhAniyaccA, vAukAiyANaM jAva go0 ! cattAri sarIrA pa0 taM0-urAlie veubvie teyae kmme| beiMdiyateiMdiyacauridiyANaM jahA puDhavIkAiyANaM, paMciMdiatirikkhajoniANaM jahA vAukAiyANaM manussANaM jAva gora! paMca sarIrA paM0, taM0-orAlae veucie AhArae teyae kammae / vANamaMtarANaM joisiANaM vemAniANaM jahA neriyaannN| kevaiyA NaM bhaMte ! urAliasarIrA pannattA?, go0 ! duvihA pannattA, taMjahA-baddhalagA ya mukke lagA ya, tattha naM je te baddhalagA tenaM asaMkhijjA asaMkhijjAhiM ussappiNIosappiNIhiM avahIraMti kAlao khettao asaMkhejjA logA, tattha naM je te mukkelagAte naM anaMtA anaMtAhiM ussappiNIosappiNIhiM avahauraMti kAlao khettao anaMtA logo davvao abhavasiddhiehiM anaMtaguNA siddhANaM anNtbhaago| vR. 'orAlie'tti udAraM-tIrthakaragaNadharazarIrApekSayA zeSazarIrebhyaH pradhAnaM udAramevaudArikama, athavA udAraM-sAtirekaMyojanasahasramAnatvAccheSazarIrebhyo mahApramANaM tadevaudArikaM, vaikriyaM tUttaravaikriyAvasthAyAmeva lakSayojanamAnaM bhavati, sahajaM tu paJcadhanu:zatapramANameva, tataH sahajazarIrApekSayA idameva mahApramANaM, 'veubvie'tti vividhA viziSTA vA kriyA vikriyA tasyA bhavaM vakriyaM, viziSTaM kurvanti taditi vA vaikurvikam, 'AhArae'tti tathAvidhaprayojane caturdazapUrvavidAAhiyate-gRhyata ityAhArakam, athavA Ahiyante-gRhyate kevalina: samIpe sUkSmajIvAdayaH padArthA anenetyAhArakaM, 'teyae'tti rasAdyAhArapAkajananaM tejonisargalabdhinibandhanaM ca tejaso vikArastaijasaM, 'kammae' ti aSTavidhakarmasamudAyaniSpatramaudArikAdizarIranibandhanaM ca bhavAntarAnuyAyi karmaNo vikAraH karmaiva vA kArmaNam, atra svalpapudgalaniSpatratvAdbAdarapiNAmatvAcca prathamamaudArikasyopanyAsaH, tato bahubahutarabahutamapudgalanivRttatvAt sUkSmasUkSmatamatvAcca krameNa shessshriirnaamiti|| tadevaM sAmAnyena zarIrANi nirUpya caturvizatidaNDake tAni cintayitumAha-'neraiyANaM bhaMte ! kaisarIrA'ityAdi pAThasiddhameva, yAvat 'kevaiyA naM bhaMte ! urAliyasarIrA' ityAdi, kiyantikiyatsaGkhyAnyaudArikazarIrANi sarvANyapi bhavanti, atrottaraM-- 'goyamA duvihe'tyAdi audArikazarIrasaGkhyAyAM pRSTAyAM baddhamuktatvalakSaNaM tadvaividhyakathanamaprastutamiti cet, naivaM, baddhamuktayorbhedenasaGkhyAkathanArthatvAttasya, idaM ca baddhamuktaudArikAdipramANaM kvacidravyeNaabhavyAdinA vakSyati kvacittu kSetreNa-zreNipratarAdinA kvacittu kAlena-samayAbalikAdinA, bhAvena tu na vakSyati, tasyeha dravyAntargatatvena vivakSitatvAt, tatra baddhAnAmaudArikazarIrANAM kAlata: kSetratazca mAnaM nirUpayitumAha'tattha NaM je te baddhellayA' ityAdi, iha nArakadevAnAmaudArikazarIrANi baddhAni tAvatra sambha Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM vantyeva, vaikriyazarIratvAtteSAm, ata: pArizeSyAt tiryaGbhanuSyaistathAvidhakarmodayAd yAni baddhAni-gRhItAnItyarthaH, pRcchAsamaye taiH saha yAni sambaddhAni tiSThantItiyAvat, tAni sAmAnyataH sarvANyasaGkhyeyAni, na jJAyate tadasaGkhyeyaM kiyadapItyato vizinaSTi-'asaMkhejjAhi'mityAdi, pratisamayaM yadyekaikaM zarIramapahiyate tadA asaGkhyeyotsarpiNyavasarpiNIbhiH sarvANyapahiyante, asaGkhyeyotsarpiNyavasarpiNISu yAvantaH samayAstAvanti tAni baddhAni prApyanta iti paramArthaH, tadetatkAlato mAnamuktam, atha kSetratastadAha_ 'khatteo asaMkhejjA loga'tti, idamuktaM bhavati-pratyekamasaGkhayeyapradezAtmikAyAM svakIyasvakIyAvagAhanAyAM yadyekaM zarIraM vyavasthApyate tadA'saGkhyeyA lokAstaibhriyante, ekaikasminnapi nabha:pradeze pratyekaM taivya'vasthApyamAnairasaGkhyeyA lokA bhriyante eva, kevalaM zarIrasya jaghanyato'pyaGgyeyapradezAvagAhitvAdekasmin pradeze'vagAha: siddhAnte niSiddha iti netthamucyate, asatyakalpanayA ucyatAmevamapi ko doSa iti cet, ko nivArayitA?, kevalaM siddhAntasaMvAdiprakAreNa prarUpaNe'duSTe labhyamAne sa eva svIkartuM zreyAniti, Aha-bhavatveyaM, kiMtvaudArikazarIriNAM manuSyatirazcAmanantatvAt kathamanantAni zarIrANi na bhavanti yenAsaGkhayeyAnyevoktAni ?, ucyate, pratyekazarIriNastAvadasaGkhyAtA evAtasteSAM zarIrANyapyasaGkhyAtAnyeva, sAdhAraNazarIriNastu vidyante anantAM kintu teSAM naikaikajIvasyaikaikaM zarIraM kintvanantAnAmanantAnAmekaikaM vapurityata audArikazarIriNAmAnantye'pi shriiraannysngkhyeyaanyeveti| 'tatthaNaM je te mukkellaye'tyAdi, bhavAntarasaGkrAntI mokSagamanakAle vA jIvairyAnyaudArikANi muktAni-tyaktAni samujjhitAni tAnyanantAni prApyante, anantakasyAnantakatvAnna jJAyate kiyadapyanantakamidaM, tataH kAlena vizeSayati-pratisamayamekaikApahAre anantAbhirutsarpiNyavasapiNIbhirapahiyante, tatsamayarAzitulyAni bhavantItyarthaH, atha kSetrato vizinaSTi-'khettao anaMtA loga'tti, kSetrata:-kSetramAzrityAnantAnAM lokapramANakhaNDAnAM yaH pradezarAzistattulyAni bhavantIti bhAvaH, dravyato niyamayati-'abhavasiddhiehi'mityAdi, abhavyajIvadravyasaGkhyAto'nantaguNAni siddhajIvadravyasaGghayAyAstvana- bhaagvrtiini| Aha-yadyevaM yaiH samyaktvaM labdhvA punarmithyAtve gamanAt tattyaktaM te pratipatitasamyagdRSTayo'pyabhavyebhyo'nantaguNA: siddhAnAmanantabhAge prajJApanAmahAdaNDake paThyante, tatkimetAni tattulyAni bhavanti?, naitadevaM, yadi tatsamasaGkhyAni bhaveyustadA tathaiveha sUtre tAni nirdiSTAni syuH, na caivaMtataH pratipatitasamyagdRSTirAzeH kadAciddhInAni kadAcittulyAni kadAcittvadhikAni iti prtipttvymiti| punarapyAha-nanu jIvaiH parityaktazarIrANAmAnantyameva tAvatrAvagacchAmaH, tathAhi-kimetAni zmazAnAdigatAnyakSatAnyeva yAni tiSThanti tAni gRhyante uta khaNDIbhUya paramANvAdibhAvena pariNAmAntarApannAni?, yadyAdya: pakSastahi teSAmanantakAlAvasthAnAbhAvAt stokatvAdAnantyaM nAstyeva, atha cApara: pakSastahiMsakazcid pudgalo'pi nAsti yo'tItAddhAyAmekaikajIvenaudArikazarIrarUpatayA anantazaH pariNamayya namuktaH, tataH sarvasyApi pudgalAstikAyasya grahaNamApannam, evaM ca satyabhavyebhyo'nantaguNAni siddhAnAmanantabhAge ityetadvirudhyate, sarvapudgalAstikAyagatapudgalAnAM sarvajIvebhyo'pyanantAnantaguNatvAd, atrocyate, naiSa doSo, Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 299 bhavadupanyastapakSadvayasyApyanaGgIkaraNAt, kintu jIvavipramukte ekaikasminnaudArikazarIre yAnyanantakhaNDAni jAyante tAni ca yAvadadyApi taM jIvaprayoganivartitamaudArikazarIrapariNAma parityajya pariNAmAntaraM nAsAdayanti tAvadaudArikazarIrAvayavattvAdezakadezadAhe'pi grAmo dagdhaH paye dagdha ityAdivadavayatre samudAyopacArAdiha pratyekamaudArikazarIrANi bhaNyante, tatazcaikaikasya jIvavipramuktau dArika zarIrasyAnantabhedabhinnatvAt teSAM ca bhedAnAM pratyekaM tadavayavatvena prastutazarIropacArAd eteSAM ca bhedAnAM prakRtazarIrapariNAmatyAge anyeSAM tatpariNAmavatAmutpatisambhavAd yathoktAnantakasaGkhyAnyaudArikazarIrANi loke na kadAcidvyavacchidyanta iti sthitaM, tadevamoghata uktA audArikazarIrasaGkhyA, vibhAgatastUpariSThAt kramaprAptAmimAM vakSayati 1 / athaughata eva vaikriyasaGkhyAmAha mU. ( 299 vartate ) kevaiA NaM bhaMte! veDavviasarIrA paM0 ? go0 ! duvihA paM0, taM0baddhelA va mukkellayA ya, tattha NaM je te baddhelayA te NaM asaMkhijjA asaMkhejjAhiM ussappiNiosappiNIhiM avahIraMti kAlao khettao asaMkhijjAo seDhIo payarassa asaMkhejjaibhAgo, tattha NaM je te mukkellayA te NaM anaMtA anaMtAhi ussappiNIosappiNIhiM avahIraMti kAlao esa jahA orAliassa mukkellayA tahA eevi bhANiavvA / kevai0 AhAragasa0 ? go0 ! duvihA0 baddhe0 mukke0 tattha NaM je te baddhelayA te NaM sia atthi sia natthi, jai atthi jahantreNaM ego vA do vA tinni vA ukkoseNaM sahassapuhuttaM, mukellayA jahA orA0 tahA bhANiavvA / kevaiyA NaM bhaMte! te agasarIrA paM0 ?, go0 ! duvihA paM0 taM0- baddhallayA ya mukkellayA ya, tattha NaM je te baddhelayA te NaM anaMtA anaMtAhiM ussappiNI osappiNIhiM avahIraMti kAlao khettao anaMtA logA davvao siddhehiM anaMtaguNA savvajIvANaM anaMtabhAgUnA, tattha NaM je te mukkellayA taM NaM anaMtA anaMtAhiM assappiNIosappiNIhiM avahIraMti kAlao khettao anaMtA logA davvao savvajIvehiM anaMtaguNA savvajIvavaggassa anaMtabhAgo / 415 kevai0 kammagasarIrA paM0 ?, go 0? duvihA pannattAM, taMjahA- baddhe0 mukke0 jahA te agasarIrA tahA kammagasarIrAvi bhANiavvA / vR. tatra nAraka devAnAmetAni sarvadaiva baddhAni saMbhavanti, manuSyatirazcAM tu vaikriyalabdhimatAmuttaravaikriyakaraNakAle tataH sAmAnyena caturgatikAnAmapi jIvAnAmamUni baddhAnyasaGkhyayAni labhyate tAni ca kAlato'saGkhyeyotsarpiNIsamayarAzitulyAni kSetratastu pUrvoktapratarAsaGkhyeyabhAgavartyasaGkhyeyazreNInAM yaH pradezarAzistatsaGkhyAni saMbhavanti, muktAni yathaudArikANi tathaiva 2 / athaughata evAhArakANyAha- 'kevaiyA naM bhaMte! AhArage 'tyAdi etAni baddhAni caturdazapUrvavido vihAya nAparasya saMbhavanti, antaraM caiSAM zAstrAntare jaghanyataH samayaM utkRSTastu SaNmAsAnyAvadabhihitam, ata uktaM baddhAni kadAcit santi kadAcinna santi, yadi bhavanti tadA jaghanyata ekaM dve trINi vA, utkRSTastu sahasrapRthaktvaM dviprabhRtyA navabhyaH samayaprasiddhyA pRthaktvamucyate, muktAni yathaudArikANi tathaiva, navaramanantakasyAnanta bhedAttadeveha laghutaraM draSTavyam 3 / tathaiva taijasAnyAha - 'kevaiyA NaM bhaMte! teyage 'tyAdi, etAni baddhAnyanantAni bhavanti, kAla - Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM to'nantotsarpiNyavasarpiNIsamayarAzisaGkhyAni kSetrato'nantalokapradezarAzimAnAni dravyataH siddhebhyo'nantaguNAni anantabhAganyUnasarvajIvasaGkhyApramANAni, tatsvAminAmanantatvAt, nanvaudArikasyApi svAmino vidyante'nantA ca tAnyetAvatsakhyAnyuktAni, atrocyate, audArika manuSyatirazcAmeva bhavati, tatrApi sAdhAraNazarIriNAmanantAnAmekaikameva, idaM caturgatikAnAmapyasti, sAdhAraNazarIriNAM ca pratijIvamekaikaM prApyate, tatastaijasAni sarvasaMsArijIvasaGkhyAni bhavanti, saMsAriNazca jIvAH siddhebhyo'nantaguNAH, ata etAnyapi siddhebhyo'nantaguNAnyuktAni, sarvajIvasaGkhyAM tu na prApnuvanti, siddhajIvAnAM tadasambhavAt, siddhAzca zeSajIvAnAmanantabhAge vartante, ata: siddhajIvalakSaNenAnantabhAgena hotA ye sarvajIvAstatsaGkhyAnyabhihitAni, muktAnyapi anantAni, kAlato'nantotsarpiNyavarpiNIsamayarAzitulyAni, kSetrato'nantalokAnAM ye pradezAstattulyAni, dravyataH sarvajIvebhyo'nantaguNAni, tahi jIvarAzinaiva jIvAziNuNito jIvavargo bhaNyate, etAvatsaGkhyAni tAni bhavanti ?, netyAha__ 'jIvavaggassa anaMtabhAgo'tti, sarvajIvAH sadbhAvato'nantA api kalpanayA kila daza sahasrANi tAni ca taireva gaNitAni tato'satkalpanayA dazakoTi saGkhyA sadbhAvatastvanantAnantasaGkhyo jIvavargo bhavati, tasyAnantaguNakalpanayA zatatame bhAge etAni vartante, ata: sadbhAvato'nantAnyapi kila jazalakSasakhyAni tAni siddhAni, kiM kAraNaM jIvavargasaGkhyAnyeva na bhavanti?, ucyate, yAni yAni taijasAni muktAnyanantabhedaibhidyante tAni tAnyasakhyeyakAlAdUrdhva taM pariNAmaM parityajya niyamAt pariNAmAntaramAsAdayanti, ataH pratiniyatakAlAvasthAyitvAduSkRSTato'pi yathoktaGkhyAnyevaitAni samuditAni prApyante nAdhikAnItyalamativistareNa / ___'kevaiyA NaM kammae'ityAdi, taijasakArmaNayoH samAnasvAmikatvAtsarvadaiva sahacaritatvAcca samAnaiva vaktavyateti / tadevamoghataH paJcApi zarIrANyuktAni, sAmprataM tAnyeva nArakAdicaturviMzatidaNDake vizeSato vicArayitumAha mU.(299 vartate )neraiyANaM bhaMte! kevaiyA orAliasarIrA paM0?, go0! duvihA pannattA, taMjahA-baddhalayA ya mukkellayA ya, tattha naM je te baddhelayA te naM natthi, tattha naM je te mukkelayA te jahA ohiA orAliasarIrA tahA bhANiabvA, neraiyANaM bhaMte ! kevaiyA veubbisarIrA paM0?, go0 ! duvihA pannatA, taMjahA-baddhelayA ya mukkellayA ya, tattha Naje te baddhelagAtenaM asaMkhijjA asaMkhijjAhiM assappiNIosappiNIhi avahIraMti kAlao khettao asaMkhejjAo seDhIo payarassa asaMkhijjaibhAgo tAsi NaM seDhINaM vikkhaMbhasUIaMgulapaDhamavaggamUlaM biiavaggamUlapaDuppannaM ahavanaM aMgulabiiavaggamUlapaNapamANametAo seDhIo, tattha NaM je te mukkellayA te NaM jahA ohiA orAliasarIrA tahA bhANiavvA, neraiyANaM bhaMte ! kevaiyA AhAragasarIrA pannattA?, go0 ! duvihA pannatA, taMjahA-baddhe0 mukke0, tattha NaM je te baddhellayA te NaM natthi, tatthaNaM je te mukkellayA te jahA ohiA orAliA tahA bhANiavvA, teyagakammagasarIrA jahA eesiM ceva veubviasarIrA tahA bhaanniavvaa| asurakumArANaM bhaMte ! kevaiA orAliyasarIrA paM0? go0jahA neraiyANaM orAli. tahA. Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-299 417 bhA0, asurakumArANaM bhaMte! ke0 veubiasarIrA paM0?, go0! duvihA pannattA, taMjahA-baddhalayA ya mukkellayA ya, tatthaNaMje te baddhalayA tenaM asaMkhijjA asaMkhijjAhiM ussappiNIosappiNIhi avahIraMti kAlao khettao asaMkhejjAo seDhIo payarassa asaMkhijjaibhAgo, tAsiNaM seDhINaM vikkhaMbhasUIaMgulapaDhamavAgamUlassa asaMkhijjaibhAgo, mukkellayA jahAohiyA ogaliasarIrA, asuraku0 kevaiA AhAragasarIrA paM0?, go0 ! duvihA pannattA, taMjahA-baddhe0 mukke, jahA eesiM ceva orA0 tahA bhA0, teagakamma0 tahA ee0 veu0 tahA bhANiavvA, jahA asurakumArANaM tahA jAva thaNia0 tAva bhaanniabvN| vR.dvividhAni prajJaptAnIti yaducyate tatra baddhAnAmasadrupeNaiva nArakeSu sattvamavaseyaM, na sadrupeNa, ata evoktaM-tatra yAni baddhAni tAni na santi, teSAM vaikriyazarIratvenaudArikabandhAbhAvAta. muktAni tu prAk tiryagAdinAnAbhaveSu saMbhavanti, tAni caudhikamuktaudArikavadvAcyAni, yAni vaikriyazarIrANi tAni tu baddhAnyeSAmasaGkhyeyAni, pratinArakamekaikavaikriyasadbhAvAt, nArakANAM cAsaGkhyeyatvAt, tAni ca kAlato'saGkhyeyotsapiNyavasarpiNIsamayarAzitulyAni, kSetratastu pratarAsaGkhyayabhAgavaya'saGkhyeyazreNInAM ye pradezAstatsaGkhyAni bhavanti, nanu pratarAsaGkhyeyabhAge asaGkhyeyA yojanakoTya'pi bhavanti, tatkimetAvatyapi kSetre yA nabhaH zreNyo bhavanti tA iha gRhyante?, netyAha___ 'tAsi NaM seDhINaM vikkhaMbhasUItyAdi, tAsAM zreNInAM viSkambhasUciH-vistarazreNiyeti zeSaH, kiyatItyAha-'aMgulI'tyAdi, aGgalapramANe pratarakSetra yaH zreNI:-rAzistatra vikAlasaGkhyeyAni virgamUlAni tiSThantyataH prathamavargamUlaM dvitIyavargamUlena pratyutpanna-guNitaM tathA ca sati yAvatyo'tra zreNyo labdhA etAvatpramANA. zreNInAM viSkambhasUcirbhavati, etAvatyaH zreNyo'tra gRhyanta ityarthaH, idamuktaM bhavati-aGgalapramANe pratarakSetre kilAsatkalpanayA SaTpaJcAzadadhike dvezate zreNInAM bhavatastadyathA 256, atra prathamavargamUlaM SoDaza dvitIyaM catvAraH caturbhiH SoDaza gunitA jAtAzcatuHSaSTiH, eSA catuHSaSTirapi sadbhAvato'saGkhyeyAH zreNyo mantavyAM, etAvatsaGkhyA zreNInAM vistarasUciriha graahyaa| 'ahava Na'mityAdi, namiti vAkyAlaGkAre, athavA anyena prakAreNa prastuto'rtha ucyate ityarthaH, 'ahava atti kvacitpAThaH, sa caivaM vyAkhyAyate-athavA naiSa pUrvoktaH prakAro'pitu prakArAntareNa prastuto'rtho'bhidhIyate iti bhAvaH, samudito vA'yaMzabdo'thavAzabdasyArthe vartate, tadeva prakArAntaramAha-'aMgulavIyavaggamUlaghane tyAdi, aGgalapramANapratarakSetravartizreNirAzeryaddvitIyavargamUlamanantaraM catuSTayarUpaM darzitaM tasya yo ghana:-catuHSaSTilakSaNastatpramANA:tatsaGkhyAH zreNyo'tragRhyanta iti, prarUpaNaiva bhidyate arthastu sa eveti, tadevaM kalpanayA catuHSaSTirUpANAM sadbhAvato'saGkhyeyAnAM zreNInAM ya pradezarAziretAvatsaGkhyAni nArakANa baddhavaikriyANi prApyanta iti, pratyekazarIritvAnnArakAapyetAvantaeva, evaM casati pUrva nArakAH sAmAnyenaivA saGghayeyA uktAH, atra tu zarIravicAraprastAvAttadapyasaGkhayeyakaM pratiniyatasvarUpaM siddhaM bhavati, . evamanyatrApi pratyekazarIriNaH sarve svakIyasvakIyabaddhazarIrasaGkhyAtulyA draSTavyAM, muktavaiki 30/27 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM yANi muktaudArikavadvAcyAni, AhArakANi baddhAnyeSAM na sambhavanti, caturdazapurvadharasambhavitvAttabandhasya, muktAni tu muktaudArikavadvAcyAni, manuSyabhave kRtojjhitAhArakazarIrANAM pratipatitacaturdazapUrvavidAM nArakeSUtpattisambhavAdaudArikoktanyAyenAnantAnAM teSAM sambhava iti bhAvaH, taijasakArmaNAni tu baddhAni muktAni ca yatheSAmeva vaikriyANi tathA vktvyaani| uktAni paJcApi zarIrANi nArakeSu, athAsurakumAreSu tAni vaktumAha 'asurakumArANaM bhaMte!'ityAdi, audArikANyatrApi nArakavadvAcyAni, vaikriyANyapi tathaiva, navaramasurakumArANAM nArakebhyaH stokatvAt prastutazarIroNyapi stokAnyato viSkambhasUcyAM vizeSaH, sA ceyaM-'tAsiNaM seDhINaM vikkhaMbhasUI'tyAdi, tAsAm-anantaroktazreNInAM viSkambhasUciH-vistaraNazreNiraGgalaprathamavargamUlasyAsaGkhyeyabhAgAH, idamuktaM bhavati-pratarasyAGgulapramANe kSetre yAvatyaH zreNayo bhavanti tAsAM yatprathamavargamUlaM tasyApyasaGkhayeyabhAge yAH zreNayo bhavanti tatpramANaiva vistarasUciriha grAhyA, sA ca nArakoktasUcerasaGkhyAtatame bhAge siddhA bhavati, tato nArakANAmasurakumArA asaGkhyeyabhAge vartante iti pratipAditaM bhavati, itthameva caitat, yataH prajJApanAmahAdaNDake kevalaratnaprabhAnArakANAmapi samastA api bhavanapatayo'saGkhyAtatamabhAgavartitvenoktAH kiM punaH samastanArakANAM kevalA (a) surakumArA iti, AhArakANi nArakadeva, taijasakArmaNAnyatraivoktavaikriyavaditi / evaM samAnaiva vaktavyatA yAvatstanitakumArAH / mU.(299 vartate) puDhavikAiyANaM bhaMte ! kevaiyA orAliasarIrA paM0?, go0! duvihAM panattA, taMjahA-baddhalayA ya mukkellayA ya, evaM jahA ohiA orAliasarIrA tahA bhA0, puDhavikA0 kevaiyA veuviasarIrA paM0?, go0 ! duvihA panattA, taMjahA-baddhelayA ya mukkellayA ya, tattha naMje te baddhelayA te naMtthi, mukkellayA jahA ohiANaM orAliasarIrAtahA bhA0, AhAragasarIrAvi evaM ceva bhANiyavvA, teagakammasarIrA jahA jahA eesiM ceva orAliasarIrA tahA bhANiavvA, jahA puDhavikAiyANaM evaM AukAiyANaM teukAiyANa ya sabasarIrA bhaanniyvvaa| vAukAiyANaM bhaMte! kevaiyA orAliasarIrA paM0?, go0! duvihA pannattA, taMjahA-baddhelyA ya mukkellayA ya, jahA puDhavikAiyANaM orAliasarIrA tahA bhANiavvA, vAukAiyANaM bhaMte ! kevaiyA veuvviasarIrA paM0?, go0! duvihA pannattA, taMjahA-baddhelayA ya mukkellayA ya, tattha naMje te baddhelayA tenaM asaMkhijjA samae ra avahIramANA ra khetapaliovamassa asaMkhijjaibhAgameteNaM kAleNaM avahIraMti no cevanaM avahiA siA, mukkelayA veubiasarIrA ya jahA puDhavikAiyANaM tahA bhANiavvA, teagakammasarorA jahA puDhavikAiyANaM tahA bhANiavvA, vaNassaikAyANaM bhaMte ! kevaiyA teagasarIrA paM0?, go0 ! duvihA patrattA, jahA ohiA tegakammasarIrA tahA vaNassaikAiyANavi teagakammasarIrA bhaanniavvaa| vR.audArikANi baddhAni muktAnicAtraudhikaudArikavadvAcyAni, kevalaMyadodhikabaddhAnAmasaGghayeyapramANatvamuktaM tadiha laghutarAsaGghayeyakena draSTavyaM, tatrApkAyAdizarIraiH saha sAmAnyena cintitatvAd, atra tu kevalapRthvIkAyamAtraprastAvAditi bhAvaH, vaikriyAhArakANi baddhAni amISAM na santi, muktAni tu prAgvadeva manuSyAdibhaveSu saMbhavanti, tAni tu muktaudhikaudArikavadabhidhAnIyAni, taijasakArmaNAnyatraivoktaudArikavadRzyAni, evamapUkAyikatejaHkAyi Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-299 419 keSvapi sarva vAcyaM, vAyuSu tu vaikriyakRto vizeSaH samasti, tadabhidhAnArthamAha_ 'vAukAiyANaM bhaMte !'ityAdi, ihApi sarva pRthivIkAyikavadvAcyaM, navaraM vaikriyANi baddhAnyamISAmasaGkhye.Ani labhyante, tAni ca pratisamayamapahiyamANAni kSetrapalyopamasyAsaGghayeyabhAge yAvanto nabhaHpradezA bhavanti tatsasaGkhyaiH samayairapahiyante, kSetrapalyopamAsaGghayayabhAgavartipradezarAzitulyAni bhavantItyarthaH 'no ceva naM avahiyA siya'tti parapratyAyanArtha prarUpaNaivatthaM kriyate, na tu tAni kadAcitkenaciditthamapahiyanta iti bhAvaH, nanu vAyavaH sarve'pyasaGkhyelokAkAzapradezapramANA uktAH, tadvaikriyazarIriNaH kimitthaM stokA eva paThyante?, ucyate, caturvidhA vAyavaH-sakSmA aparyAptAH paryAptAzca bAdarA aparyAptAH paryAptAzca, tatrAdyarAzivaye pratyekaM te asavayeyalokAkAzapradezapramANA vaikriyalabdhizUnyAzca, bAdaraparyAptAstu sarve'pi pratarAsaGghayeyabhAgavartipradezarAzisaGkhyA eva, tatrApi vaikriyalabdhimantastadasaGkhyeyabhAgavartina eva na zeSAH, yeSAmapi ca vaikriyalabdhisteSvapi madhye'saGkhyAtabhAgavatina eva baddhavaikriyazarIrAH pRcchAsamaye prApyante nApare, ato yathoktapramANAnyevai, baddhavaikriyazarIrANi bhavanti nAdhikAnIti, atra kecinmanyante-ye kecana bAnti vAyavaste sarve'pi vaikriyazarIre vartante, tadantareNa teSAM ceSTAyA evAbhAvAt, tacca na ghaTate, yataH sarvasminnapi loke yatra kvacit zuSiraMtatra sarvatra calA vAyavo niyamAt santyeva, yadi ca te sarve'pi vaikriyazarIriNaH syustadA baddhavaikriyazarIrANi prabhUtAni prApnuvanti, na tu yathoktamAnAnyeveti, tasmAdavaikriyazarIriNo'pi vAnti vAyavaH, asthi NaM bhaMte ! IsiM purevAyA pacchAvAyA maMdAvAyA mahAvAyA vAyaMti?, haMtA atthi, kayA NaM bhaMte ! jAva vAyaMti?, goyamA ! jayA naM vAuyAe ahAriyaM rIyai, jayA NaM jAva vAuyAe uttara-kiriyaM sIyai, jayA NaM vAukumArA vAukumArIo vA appaNo vA parassa vA tadubhayassa vA aTThAe vAuyAyaM udIraMti tayA NaM IsiMjAva vAyaMti" AhAriyaM rIyaitti rItaM rItiH svabhAva ityarthaH, tasyAnatikrameNa yathArItaM royate-gacchati, yadA svAbAvikaudArikazarIragatyAgacchatItyarthaH, uttarakiriyaMti-uttarA-uttaravaikriyazarIrAzrayA gatilakSaNAkriyA yatra gamane taduttarakriyaM tadyathA bhavatItyevaM yadA riiyte| tadevamatra vAtAnAM vAne prakAratrayaM pratipAdayatA svAbhAvikamapi gamanamuktam, ato vaikriyazarIriNa eva te vAntIti na niyama ityalaM vistareNa / vanaspatisUtre'pi sarva pRthvIkAyikavadvaktavyaM, navaraMpRthivIkAyikAnAM pratyekazarIritvAt svasthAnabaddhaudArikasaGghayAtulyAni taijasakArmaNAnyuktAni, atra tu vanaspatInAM bahUnAM sAdhAraNazarIratvAccharIriNAmAnantye'pyaudArikazarIrANyasaGkhyAtAnyeva, taijasakArmaNAni tu pratijIvaM pRthAbhAvAdanantAni, tato na svasthAnabaddhaudArikakAyatulyAni vaktavyAni, kintu yathaudhikataijasakArmaNAnyabhihitAni tathaivAtrApi bhAvanIyAni / mU. (299 vartate) beiMdiyANaM bhaMte ! kevaiyA orAliyasarIrA paM0?, go0 ! duvihA patrattA, taMjahA-baddhelayA ya mukkellayA ya, tattha NaM je te baddhelayA te naM asaMkhijjA asaMkhijjAhiM ussappiNIosappiNIhi avahIrati kAlao khettao asaMkhejjAo seDhIo payarassaasaMkhijjaibhAgo tAsi naM seDhINa vikkhaMbhasUI asaMkhejjAo joaNakoDAkoDIo asaMkhijjAi seDhivaggamUlAI beiMdiyANaM orAliyabaddhellaehiM payaraM avahIrai asaMkhijjAhiM ussappiNI Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM osappiNIhi kAlao khettao aMgulapayarassa AvaliAe asaMkhijjaibhAgapaDibhAgeNaM, mukke layA jahA ohiA orAliasarIrA tahA bhANiavvA, veuciaAhAragasarIrA barelayA natthi mukellayA jahA ohiA orAliasarArA tahA bhANiavyA, teAgakammagasarIrA jahA eesiM ceva orAliasarIrA tahA bhANiabvA, jahA beiMdiANaM tahA teiMdiyacauridiyANavi bhaanniabbaa| paMciMdiyatirikkhajoNiyANavi orAliasarIrA evaM ceva bhANiabvA, paMciMdiatirikkhajoNiANaM bhaMte ! kevaiyA veuviasarIrA pannatA?, go0 ! duvihA pannattA, taMjahA-baddhalleyA yamakeleyA ya, tattha NaM je te baddhaleyA tenaM asaMkhijjA asaMkhijjAhiMussappiNIorappiNIhiM avahIraMti kAlao khettao asaMkhijjAo seDhIo payarassa asaMkhijjaibhAgo tAsiNaM seDhINaM vikkhaMbhasUI aMgulapaDhamavAgamUlassa asaMkhijjaibhAgo, mukkellayA jahA ohiA orAliA tahA bhA0, AhArayasarIrA jahA beiMdiANaM teagakammasarIrA jahA oraaliyaa|| vR.atra baddhaudArikANyasaGkhyeyAni kAlato'saGkhyeyotsarpiNyavasarpiNIsamayarAzitulyAni, kSetratastu pratarAsaGkhayeyabhAgavartya saGghayeya zreNInAM yaH pradezarAziH tatulyAni, tAsAM ca pratarAsaGkhyeyabhAgavartizreNInAM viSkambhasUcirasaGkhyeyayojanakoTikoTIpramANA'tra graahyaa| etadeva vizeSataramAha-'asaMkhejjAI seDhivaggamUlai'ti, ekasyA nabhaH zreNeryaH pradezarAziH sa sadbhAvato'saGkhyAtapradezAtmako'pi kalpanayA paJcaSaSTisahasrANi paJca zatAniSaTtriMzadadhikAni 65536, asya prathamaM vargamUlaM 256, dvitIyaM 16, tRtIyaM 8, caturthaM 2, etAni kalpanayA catvAryapi sadbhAvato'saGkhyeyAni vargamUlAni, eteSAM ca mIlane kalpanayA aSTasaptatyadhike dve zate sadbhAvatastvasaGkhyeyAH pradezA jAyante, tata etAvatpradezA prastutaviSkambhasUcirbhavati, IdAnI prastutazarIramAnameva prakArAntareNAha___ 'beiMdiyANaM orAliyasarIrehiM baddhellaehi mityAdi, dvIndriyANAM yAni baddhAnyaudArikazarIrANi taiH prataraH sarvo'pyapahiyate, kiyatA kAlenatyAha-asaGghayeyotsarpiNyavasarpiNIbhiH, kena punaH kSetrapravibhAgen kAlapravibhAgena ca?, etAvatA kAlenAyamapahiyata ityAha-aGgalaprataralakSaNasya kSetrasya AvalikAlakSaNasya ca kAlasya yo'saGghayeyabhAgarUpaH pravibhAgaHaMzastena, idamuktaM bhavati-yokaikena dvIndriyazarIreNa pratarasyaikaiko'GgalAsaGghayeyabhAga ekaikanAvalikA'saGghayeyabhAge ekaikenAvalikA'saGghayeyabhAgena pratyekaM krameNa sthApyamAnAni dvIndriyazarIrANyasaGghayeyotsarpiNyavasarpiNIbhiH sarvaMprataraM pUrayantItyapi draSTavyaM, vastuta ekArthatvAditi, muktaudArikavaikriyAhArakANi pRthvIkAyikavadvAcyAni, taijasakArmaNAni tu yathaiSAmevaudArikANi / trIndriyacaturindriyANAmapyevameva vaacym| ___ paJcendriyatirazcAmapItthameva, navarameteSu keSAJcidvaikriyalabdhisambhavato baddhAnyapi vaikriyazarIrANi labhyante, atastatsaGkhyAnirUpaNArthamAha-'paMciMdiyatirikkhajoNiANaM bhaMte kevaiyA veubviyasarIrA?'ityAdi, iha ca sAmAnyenAsaGghayeyatAmAtrAvyabhicAratastrindriyAdInAmatidezo mantavyo, na punaH sarvathA parasparaM saGkhyAsAmyameteSAM, yata uktam eesiNaM bhaMte ! egidiyabeiMdiyateiMdiyacauridiyapaMciMdiyANaM kayare kayarehito appA vA Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-299 421 bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA?, goyamA ! savvethovA paMciMdiyA cauridiyA visesAhiyA teiMdiyA visesAhiA beiMdiyA visesAhiyA egidiyA anaMtaguNA'tadevamiha sUtre dvandriyAdInAM kiyato'pi jIvasaGkhyAvaicitryasyoktatvAttaccharIrANAmapi tadiha draSTavyaM, pratyekezarIrANAM jIvasaGkhyAH zarIrasaGkhyAyAH tulyatvAdityalaM prasaGgena, prakRtamucyate-tatra paJcendriyatirazcAM baddhAni vaikriyazarIrANyasaGkhyeyAni sarvadaiva labhyante, tAni ca kAlato'saGgyeyotsarpiNyavasarpiNIsamayarAzitulyAni, kSetratastupratarAsaGkhayeyabhAgavartyasaGkhyeyazreNInAM yaH pradezarAzi: tutulyAni, tAsAM ca zreNInAM viSkambhasUciraGgalaprathamavargamUlasyAsaGkhayeyabhAgaH zeSabhAvanA asurkumaarvtkaaryaa| mU.( 299 vartate) manussANaM bhaMte! kevaiyA orAliyasarIrA paM0?, go0! duvihA patrattA, taMjahA- baddhalayA ya mukkellayA ya, tattha NaM je te baddhelayA naMte sia saMkhijjA sia asaMkhijjA jahannapae saMkhejjA, saMkhijjAo koDAkoDIo eguNatIsaM ANAI tijamalapayassa uri caujamalapayassa heTTho, ahava NaM chaTo vaggo paMcamavaggapaDuppanno, ahava NaM chaNNauicheaNagadAyirAsI ukkosapae asaMkhijjA, asaMkhijjAhiM ussappiNIosappiNIhi avahIraMti kAlao khettao ukkosapae rUvapakkhittehimanUssehiM seDhI avahIrai kAlao asaMkhijjAhiM ussappiNIosappiNIhi khettao aMgulapaDhamavaggamUlaM taiyavaggamUlapaDUppana, mukkelayA jahA ohiA orAliyA tahA bhANiavvA, manussANaM bhaMte! kevaiyA veuvisarIrA paM0?, go0! duvihA paM0, taM0-baddhelayA ya mukkellayA ya, tattha NaM je te baddhalayA teNaM saMkhijjA samae ra avahIramANA 2 saMkhejjeNaM kAleNaM avahIraMti, no ceva NaM avahiA siA, mukkellayA jahA ohiA orAliANaM mukkellayA tahA bhA0, manussANaM bhaMte ! kevaiyA AhAragasarIrA paM0?, go0 ! duvihA pannattA, taMjahA-baddhelayA ya mukkellayA ya, tattha NaM je te baddhelayA te NaM sia atthi sia natthi, jai asthi jahatreNaM ekko vA do vA tinni vA ukkoseNaM sahassapuhataM, mukkellayA jahA ohiA, teagamakammagasarIrA jahA eesiM ceva orAliA tahA bhaanniavvaa| vR.iha manuSyA dvividhAH-vAntapittAdijanmAna: sammUchejAH strIgarbhotpannA garbhajAzca, tabAdyAH kadAcinna bhavantyeva, jaghanyataH samayasyotkRSTatastu caturviMzatimuhUrtAnAM tadantarakAlasya pratipAditatvAd, utpannAnAM tu jaghanyata utkRSTatazcAntarmuhUrtasthitikatvena parataH sarveSAM nirlepatvasambhavAt, yadA tu bhavanti tadA jaghanyata eko dvau trayo vA utkRSTatastvasaGkhyAtAH, itaretu sarvadaiva saGkhyayA bhavanti, nAsaGghayeyAH, tatra sammUrcchajA yadAna bhavanti tadaiva jaghanyapadino garbhajA eva gRhyate, anyathA jaghanyapadavartitvameva na syAt, te ca svabhAvAt saGghayeyA eva, atastaccharIrANyapi baddhAni saGkhyeyAnyeva, ata uktaM 'jahannapae saMkhejja'tti, sasaGkhaye yakasya sasaGkhyAta bhedatvAtra jJAyate ki yadapi saGghayekamityAha-saGkhyeyAH koTIkoTayaH punarvizeSitaM tamAha-'tijamalapayassa uvari caujamalapayassahe?'tti, idamuktaM bhavati-aSTAnAmaSTAnAmaGkasthAnAnAM yamalapadamiti sAmayikI saMjJA, tatastrayANAM yamalapadAnAM samAhArastriyamalapadaM caturviMzatyaGkasthAnalakSaNam, athavA tRtIyaM Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 anuyogadvAra - cUlikAsUtraM yamalapadaM SoDazAnAmaGkasthAnAnAmuparitanAGkASTakalakSaNamiti sa evArthaH, tasya triyamalapadasya upari prastutamanuSyA bhavanti caturviMzatyaghkasthAnAnyatikramya jadhanyapadavartinAM garbhajamanuSyANAM saGkhyA vartata ityarthaH, tarhi caturAdInyapi yamalapadAni bhavanti ?, netyAha 'caujamalapayassa heTTha'ti caturNA yamalapadAnAM samAhArazcaturya malapadaM - dvAtriMzadaGkasthAnalakSaNam, athavA caturthaM yamalapadaM caturyamalapadaM caturviMzateraGkasthAnAnAmuparitanAGkASTakalakSaNamityeka evArthaH, tasya caturyamalapadasyAdhastAdekonatriMzadaGkasthAneSvanantarameva vakSyamANasvarUpeSu prakRtamanuSyasaGkhyA vartata iti bhAvaH, athavA dvau vargAvanantarameva vakSyamANasvarUpau yamalapadamiti sAmayikyeva paribhASA, tatastrayANAM yamalapadAnAM samAhArastriyamalapadaMvargaSaTkalakSaNaM tasyopari caturyamalapadasya-vargASTakala kSaNasyAdhastAdetanmanuSyasaGkhyA labhyate, SaSThavargasyopari saptamavargasya tvadhastAtprastutamanuSyasaGkhyA prApyata iti hRdayam, atrApyetAnyevaikonatriMzadaGkasthAnAni mantavyAni, athavA kimetairasphuTaiH prakAraiH sphuTatarameva prakAramAha'ahavaNa' mityasya zabdasya pAThAntarasya vyAkhyA pUrvavat, SaSThavarga: paJcamavargeNa yadA pratyutpanna - guNito bhavati tadA prastutamanuSyasaGkhyA samAgacchatItyarthaH, atha ko'yaM SaSTho vargaH ? kazca paJcamavarga iti, atrocyate, vivakSitaH kazcidrAzistenaivarAzinA yatra guNyate sa tAvadvargaH, caturNA varga: poDazeti dvitIyo varga : 16, SoDazAnAM vargoM dve zate SaTpaJcAzadadhike iti tRtIyo varga: 256, asya rAzervarga: paJcaSaSTisahasrANi paJca zatAni SaTtriMzadadhikAnIti caturtho varga: 65536, asya rAzervargaH sArddhagAthayA procyate 2 'cattAri ya koDisayA auNattIsaM ca huMti koDIo / auNAvannaM lakkhA sattaTThi ceva ya sahassA // do ya sayA channauyA paMcamavaggo imo viniddiTTo 'ti aGkato'pyaSa darzyate 4294967296, asyApi rAzergAthAtrayeNa varga: pratipAdyate lakkha koDAkoDI caurAsIyaM bhave sahassAiM / cAra a sattaTThA hutiyA koDIkoDInaM // cAlaM lakkhAI koDINaM satta ceva ya sahassA / tinniya sayA ya sattari koDINaM huMti nAyavvA // 2 // paMcANaM Ui lakkhA egAvannaM bhave sahassAI / chassolasottarasayA eso chaTTo havai vaggo // aGkato'pi darzyate 18446744073709551616, tadayaM SaSTho varga: pUrvoktena paJcamavargeNa guNyate, tathA ca sati yA saGkhyA bhavati tasyAM jadhanyapadino garbhajamanuSyA vartante, sA ceyam 79228162514264337593543950336 ayaM ca rAziH koTI koTyadiprakAreNa kenApyabhidhAtuM na zakyate ataH paryantAdArabhyAGkamAnasaGgrahArthaM gAthAdvayam 'chattinni tinni sunnaM paMceva ya nava ya tininni cattAri / paMceva tinni nava paMca satta tinneva tinneva // cau cha ho cau ekko paNa do chakkekkago ya adveva / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 299 423 do do nava satteva ya aMkadvANA parAhuttA / / tadevameteSvekonatriMzadaGkasthAneSu jaghanyapadino garbhajamanuSyA vartante iti sthitam / amumevArtha prakArAntareNAha-' ahavaNaM channauIccheyaNagayAI rAsi 'tti chedanakaM rAzeraddhakaraNaM tataH patravaticchedanAni yo rAzirdadAti paryante ca paripUrNaikarUpaparyavasito bhavati na tu khaNDitarUpaparyavasitaH sa prakRtamanuSyasaGkhyAsvarUpo mantavyaH, sa cAyamevaikonatriMzadaDUkasthAnaniSpanno'nantaradarzito nAnyaH, ayaM hi punaH punazchidyamAno'kriyamANaH pannavaticchedAn kSamate, paryante ca paripUrNaikarUpaparyavasito bhavatIti SaNNavaticchedanakadAyI procyate, kathaM punaH pannavaMticchedanAni bhAvyante ?, ucyate, prathamo vargazcatuSTayarUpo yo darzitastatra dve chedane bhavataH, tathAhi - caturNAmaddhe dvau tayorapyarddha eka ityevamuttareSvapi vargeSu bhAvanIyaM, dvitIye tu varge catvAri chedanAni saMpadyante, tRtIye aSTau caturthe SADaza, paJcame dvAtriMzat, SaSThe catuH SaSTiH, paJcamastu SaSThena guNita Aste, ataH paJcamasatkAnyapi chedanakAni SaSThe praviSTAni prApyanta ityubhayagatAnyapi mIlyante tato jAtAni prastutarAzau SaNNavaticchedanakAni, svayameva vA punaH punazchedaM kRtvA abhiyuktena bhAvanIyAni, tadevaM jaghanyapadamuktam, athotkRSTapadamabhidhitsurAha 'ukkosapae asaMkhejja' tti, utkRSTapade manuSyabaddhAnyaudArikazarIrANyasaGkhyeyAni kAlato 'DrakhyeyotsarpiNIsamayarAzitulyAni, kSetratastvekasmin manuSyazarIrarUpe prekSipte tairmanuSyazarIrairekA nabhaHpradezazreNirapahiyate, kiyatA kAlenetyAha- asakhyeyotsarpiNyavasarpiNIbhiH, kiyatA kSetrakhaNDApahAreNetyAha - 'aMgulapaDhamavaggamUlaM taiyavaggamUlapaDuppanna' nti zreNeraGgula-pramANe kSetre yaH pradezarAzistasya yatprathamaM vargamUlaM tattRtIyavargamUlapradezarAzinA guNyate, guNite ca yaH pradezarAzirbhavati tatpramANaM kSetrakhaNDamekaikaM manuSyazarIraM krameNa pratisamayamapaharati idamuktaM bhavati zreNermadhyAd yathokta - pramANaM kSetrakhaNDaM yadyekaikaM manuSyazarIraM krameNa pratisamayamapaharati tadA'saGkhyeyotsarpiNyavasapiNIbhiH sarvApi zreNirapahiyate yadyekaM manuSyazarIraM syAt, tacca nAsti, sarvotkRSTAnAmapi samuditagarbhasaMmUrcchajamanuSyANAmetAvatAmeva bhAvAditi tadevaM manuSyANAM baddhAnyaudArikazarIrAyuktAni, muktAni tvodhavadbhAvyAni / atha vaikriyANyAha- 'kevaiyA veDavviasarIrA' ityAdi, vaikriyANyamISAM saGkhyeyAnyeva baddhAni prApyante garbhajeSu tatrApi vaikriyalabdhimatsu tatrApi pRcchAsamaye kiyastveva teSu tadbandhasambhavAditi, tAni ca pratisamayamekaikazo'pahiyamANAni asaGkhyeyena kAlenApahUiyante, muktAnyo dhavadvAcyAni / AhArakANi tu baddhAni muktAni ca yathaudhikAni tathaiva, taijasakArmaNAni tu yathaiSA mevaudArakANi / mU. ( 299 vartate ) vANamaMtarANaM orAliasarIrA jahA neraiANaM, vANamaMtarANaM bhaMte ! kevaiyA veuvviasarIrA paM0 ?, go0 ! duvihA pannattA, taMjahA- baddhellayA ya mukkellayA ya, tattha NaM je te baddhelA te NaM asaMkhejjA, asaMkhejjAhiM ussappiNI osappiNIhi avahIraMti kAlao khettao asaMkhijjAo seDhIo payarassa asaMkhijjaibhAgo, tAsi NaM seDhINaM vikkhaMbhasUI Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM saMkhejjajoaNasayavaggapalibhAgo payarassa, mukke0 jahA ohiyA orAliA tahA bhA0, AhA0 vihAvi jahA asu0 tahA bhA0, vANa0 bhaMte! kevaiyA teagasa. paM0, gojahA eesi ceva veuci0 tahA teAga0 bhaanniavvaa| ___ joisiyANaM bhaMte ! keva0 ve0 paM0?, go0 ! duvihA pannattA, taMjahA-baddhe0 mukke0 tattha NaM je te ba0 jAva0 tAsiNaM seDhINaM vikkhaMbhasUI bechappannaMgulasayavaggapalibhAgo payarassa, mukke0 jahA o0 orA0 tahA bhA0, AhAraya0 jahA nera0 tahA bhAla, tea0 jahA eesiM ceva veu0 tahA0/ vaimAniyANaM bhaMte ! keva0 orA0 paM0?, go0 ! jahA ne tahA0, __vemANi0 keva0 veu0 paM0?, go0! duvihA pannattA, taMjahA-baddhe0 mukke tatthaNaM je te ba0 teNaM asaMkhijjA asaMkhejjAhiM ussa0 avahIraMti kAlao khettao asaM0 seDhIo payarassa asaMkhe0 tAsi NaM seDhINaM vikkhabhasUI aMgulabIyavaggamUla taigavaggamUlapaDuppana ahava NaM aMgulataiyavaggamUlaghaNappamAnamettAo seDhIo, mukkellayA jahA ohiA orAliyANaM tahA bhA0, AhA0 jahA neraiyANaM, teaga0 jahA eesiM ceva veuviasarIrA tahA bhANiavvA, setaM suhame khetapaliovame, se taMkhettapaliAMvame, setaM paliovame, setaM vibhAgaNipphanne, se taM kaalppmaanne| vR.vyantarANAM sarvaM nArakavadvAcyaM, navaraM nArakebhyo vyantarANAmasaGkhyayaguNatvena mahAdaNDake pauitatvAdviSkambhasUcyAM vizeSa ityAha-'tAsi naM seDhINaM'mityAdi, tAsAmasaGkhyeyAnAM zreNInAM viSkambhasUciH pUrvoktasya prajJApanAmahAdaNDakoktasya cAnusAreNa svayameva dRzyeti vAkyazeSaH sAca pUrvoktAyAH paJcendriyatiryagviSkambhasUcerasaGghayayeyaguNahInA dRSTavyA, paJcendriyatiryagbhyo vyantarANAmasaGkhyayeyaguNahInatvena mahAdaNDake paThitatvAt, kiyatA punaH pratibhAgena vyantarAH sarvaM prataramapaharantItyAha-'saMkhijjajoyaNe'tyAdi, saGghayeyayojanazatAnAM yo vargastadrUpo yaH pratibhAgaH-aMzaH, kasyetyAha-pratarasya, idamuktaM bhavati-saGkhyeyayojanazatavargamUlaM pratarasya bhAgaM yadyekaiko vyantaro'paharati tadA sarvo'pi prataro'pahiyate, yadi vA tAvati bhAge ekaikasmin vyantare'vasthApyamAne sarvo'pi pratara: puuryte| __ jyotiSkasUtre'pi 'tAsi NaM seDhINaM vikkhabhasUI' svayameva dRzyeti vAkyazeSo'vaseyaH, sA ca vyantaraviSkambhasUceH saGkhayeyaguNA draSTavyA, vyantarebhyo jyotiSkANAM saGkhyeyaguNatvena mahAdaNDake paThitatvAd ihApica pratarApahArakSetrasya tatkSetrAdabhISAM saddhyeyaguNahInasyAbhidhAnAt, tadAha-'bechappacaMgulasayavaggapalibhAgo'tti SaTpaJcAzadadhikAGgalazatadvayavargarUpaM pratibhAgapratarasyAMzaM yadyekaiko jyotiSko'paharati tadA sarvaM prataramapaharanti, pratyekaM sthApyamAnA vA tAvati pratibhAge parvaM prataraM pUrayanti, vyanatarebhya ete saGkhaye yaguNatvAdbahavaH, tato vyantaroktapratarapratibhAgekSetrakhaNDAdyathoktarUpatayA saGghayeyaguNahInena svalyenApi kSetrakhaNDena prataramete'paharanti pUrayanti vA iti bhaavH| vaimAnikasUtra'potthameva, navaraMvaimAnikA: prajJApanAyAM bhavanapatinArakavyantarajyotiSkebhyaH pratyekaM sarvebhyo'pyasaGkhyeyaguNahInA: paThyante, ato viSkambhasUcyAM vizeSaH, tAmAha-'tAsi NaM seDhINaM'mityAdi, tAsAM zreNonAM viSkambhasUciraGgalasya dvitIyavargamUlaM tRtIyavargamUlena Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-299 425 guNitam, idamuktaM bhavati-aGgalapramANe pratarakSetra sadbhAvato'saGkhyayA apikalpanayA dvezate SaTpaJcAzadadhike zreNInAM bhavataH 256, atra prathamavargamUlaM 16 dvitIyaM 4 tRtIyaM 2, tatra dvitIyaM vargamUlaM catuSTayalakSaNaM tRtIyena dvikalakSaNena guNitaM, jAtA aSTau, evametAH sadbhUtatayA'savayeyAH kalpanayA tvaSTau zreNayo vistarasUciriha gRhyate, 'ahana na'mityAdi, athavA aGgulatRtIyavargamUlasya dvikalakSaNasya yo ghana: aSTau, etAvatyaH zreNayo'tra viSkambhasUcyAM gRhyante iti sa evArthaH, tadevaM bhuvanapatyAdisUcireSA'sasaGkhyeyaguNahInA mantavyA, zeSaM sukhoneyaM yAvat _ 'se taM khettapaliokme 'tti| tadevaM 'samayAvaliyamuhutte'tyAdigAthAnirdiSTAstadupalakSitAzcAnye'pyucchAsAdayo vyAkhyAtAH kAlavibhAgAH, ata Aha-'se taM vibhAganipphane 'tti, evaM ca samathitaM kAlapramANamityAha-'setaM kAlappamAne'tti / atha bhAvapramANamabhidhitsarAha mU.(300) se kiM taM bhAvappamANe?, 2 tivihe patrate, taMjahA-guNappamANe nayappamANe sNkhppmaanne| vR. bhavanaM bhAvo-vastunaH pariNAmo jJAnAdirvarNAdizca, pramitiH pramIyate anena pramIyate sa iti vA pramANaM, bhAva eva pramANaM bhAvapramANaM, bhAvasAdhanapakSe pramitiH-vastuparicchedastaddhetutvAdbhAvasya pramANAtA'vaseyA, tacca bhAvapramANaM, trividhaM prajJaptaM, tdythaa| mU. (301)se kiMtaM guNappamANe?, 2 duvihe pannate, taMjahA-ajIvaguNappamANe a| se kiMtaM ajIvaguNappamANe?, 2 paMcavihe patrate, taMjahA-vanaguNappamANe gaMdhaguNapyamANe rasaguNappamANe phAsaguNappamANe saMThANaguNappamANe, se kiM taM vanaguNappamANe?, 2 paMcavihe pannate, taMjahA-kAlavatraguNappamANe jAva sukillavanaguNappamANe, se taM vanaguNappamANe / se kiM taMgaMdhaguNappamANe?, 2 duvihe pannatte, taMjahA-surabhigaMdhaguNappamANe durabhigaMdhaguNappamANe, se tNgNdhgunnppmaanne| sekiMtaM rasaguNappamANe?, 2 paMcavihe pannatte, taMjahA-tittarasaguNappamANe jAva mahurarasaguNappamANe, se taM rsgunnppmaanne| se kiM taM phAsaguNappamANe?, 2 aDhavihe pannatte, taMjahA-kakkhaDaphAsaguNappamANe jAva lukkhaphAsaguNappamANe, se taM phaasgunnppmaanne| se kiM taM saMThANaguNappamANe ?, 2 paMcavihe patratte taMjahA- parimaMDalasaMgaNaguNappamANe vaTTasaM0 taMsa0 cauraMsa0 AyayasaMThANaguNappamANe, se taM saMThANaguNappamANe, se taM ajiivgunnppmaanne| __ vR. 'guNapramANa'mityAdi, guNo-jJAnAdiH sa eva pramANaM guNapramANaM, pramIyate ca guNairdravyaM, guNAzca guNarUpatA pramIyante'taH pramANatA, tathA nItayo nayA:-anantadharmAtmakasya vastuna ekAMzaparicchittayaH ta eva pramANaM nayapramANaM,saGkhyAnaM saGkhyA saiva pramANaM saGkhyApramANaM, nayasaGkhaye api guNatvaM na vyabhicarataH, kevalaM guNapramANAt pRthagabhidhAne kAraNamupariSTAdvakSyate, tatra guNapramANaM dvidhA jIvaguNapramANaM ca ajIvaguNapramANaMca, tabAlpavaktavyatvAda jIvaguNapramANameva tAvadAha-'se kitaM ajIvaguNappamANe' ityAdi, etatsarvamapi pAThasiddha, navaraMparimaNDalasaMsthAnaM valayAdivat, vRttamayogolakavat, tryasaMtrikoNaM zRMgATakaphalavat caturastraM samacatuSkoNam, aaytN-diirdhmiti| mU.(301 vartate) se kiMtaM jIvaguNappamANe?, 2 tivihe pannate, taMjahA-nANaguNappamANe Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 anuyogadvAra - cUlikAsUtraM daMsaNaguNappamANe critgunnppmaanne| se kiM taM nANaguNappamANe ?, 2 caDavvihe patratte, taMjahApaccakkhe anumAne ovamme aagme| se kiM taM paccakkhe ? duvihe patrate, taMjahA iMdiapaccakkhe a noiMdiapaccakkhe a| se ki taM iMdiapaccakkhe ?, 2 paMcavihe pannatte, taMjahA- soiMdiapaccakkhe cakkhurridiyapaccakkhe ghArNidiapaccakkhe jibbhidiapaccakkhe phAMsiMdiapaccakkhe, se taM iNdiypcckkhe| se kiM taM noiMdiyapaccakkhe ?, 2 tivihe pannatte, taMjahA- ohinANapaccakkhe manapajjavanANapaccakkhe kevalanANapaccakkhe, se taM noiMdiyapaccakkhe, se taM pcckkhe| vR. jIvasya guNA - jJAnadayastadrupaM pramANaM jIvaguNapramANaM tacca jJAnadarzanacAritraguNabhevidhA, tatra jJAnarUpo yo guNastadrupaM pramANaM caturnidhaM, tadyathA- pratyakSamanumAnamupamAnamAgamaH, tatra 'azU vyAptA' vityasya dhAtoznute- jJAnAtmanA arthAn vyopnotIti akSo- jIva: 'aza bhojane' ityasya vA aznAni bhuGke pAlayati vA sarvArthAnityakSo - jIva eva pratigatam - AzritamakSaM pratyakSamiti, atyAdayaH krAntAdyarthe dvitIyayeti samAsaH, jIvasyArthAsAkSAtkAritvena yad jJAnaM vartate vatpratyakSamityarthaH, anye tvakSamakSaM prati vartata ityavyayIbhAvasamAsaM vidadhati, tacca na yujyate, avyayIbhAvasya napuMsakaliGgatvAt pratyakSazabdasya triliGgatA na syAt, dRzyate ceyaM, pratyakSA buddhiH pratyakSo bodhaH pratyakSaM jJAnamiti darzanAt, tato yathAdarzitastatpuruSa evAyaM tacca pratyakSaM dvividham-indriyapratyakSaM noindriyapratyakSaM ca, atrendriyaM zrotAdi tannimittaM sahakArikAraNaM yastotpitsostadaliGgikaM zabdarUparasagandhasparzaviSayajJAnamindriyapratyakSam idaM cendralakSaNajIvAta paraM vyatiriktanimittamAzrityotpadyate iti dhUmAdagnijJAnamiva vastuto'rthasAkSAtkAritvAbhAvAt, parokSameva, kevalaM loke'sya pratyakSatayA rUDhatvAt saMvyavahArato 'trApi tathocyata ityalaM vistareNa, tadAkAGkSiNA tu nandyadhyayanamanveSaNIyam / indriyapratyakSaM tu yanna bhavati tannoindriyapratyakSaM, nozabdasya sarvaniSedhaparatvAt yatrendriyaM sarvathaiva na pravartate kintu jIva eva sAkSAdarthaM pazyati tannoindriyapratyakSam - avadhimana: paryAyakevalAkhyamiti bhAvArthaH / - mU. (301 vartate ) se kiM taM anumAne ?. 2 tivihe patratte, taMjahA- puvvavaM sesavaM divasAhambhavaM / se kiM taM puvvavaM ?, puvvavaM mU. ( 302 ) mAyA putaM jahA naTTu, juvANaM punarAgayaM / kAI paccabhijANejjA, puvvaliMgeNa keNaI // mUM. ( 303 ) taMjahA- khatteNa vA vantreNa vA laMchaneNa vA maseNa vA tilaeNa vA, se taM puvvaM / se kiM teM sesavaM ?, 2 paMcavihaM pannatte, taMjahA- kajjeNaM kAraNeNaM avayaveNaM AsaeNaM / se kiM taM kajjeNaM ?, 2 saMkhaM saddeNaM bheriM tADieNaM vasabhaM DhakkieNaM moraM kiMkAieNaM havaM hesieNaM gayaM gulagulAieNaM rahaM ghanaghanAieNaM, se taM kajjeNaM / se kiM taM kAraNaM ?, 2 taMtavo paDassa kAraNaM na paDo taMtukAraNaM vIraNA kaDassa kAraNaM na kaDo vIratAkAraNaM mippiMDo ghaDassa kAraNaM na ghaDo mippiDakAraNaM, se taM kAraNeNaM / se kiM taM guNeNaM ?, 2 suvanaM nikaseNaM pupphaM gaMdheNaM lavaNaM raseNaM mairaM AsAyaeNaM vatthaM phAseNaM, se taM guNeNaM / se kiM taM avayavegaM ?, 2 mahisaM siMgeNaM kukkuDaM sihAeNaM hatthi visANeNaM varAhaM dADhAe moraM piccheNaM AsaM khureNaM vagyaM naheNaM camariM vAlaggeNaM vANaraM laMguleNaM dupayaMNaM Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-303 427 manusmAdi caupayaM gavamAdi bahupayaM gomiAdi sIha kesareNaM vasahaM kukkuheNaM mahilaM valayabAhAe, gAhAma. ( 304) pariarabaMdheNa bhaDaMjANijjA mhiliaNnivsnenN| sittheNa doNagAgaM kaviM ca ekkAe gaahaae| vR.anu-liGgagrahaNasamvandhasmaraNasya pazcAnmIyate paricchidyate vastvaneneti anumAnaM, tacca trividhaM-pUrvavat zeSavat dRSTasAdharmyavacceti ! 'se kiM taM pavva'mityAdi, viziSTaM pUrvopalabdha cihnamiha pUrvamucyate, tadeva nimittarUpatayA yasyAnumAnasyAsti tatpUrvavat, tadvAreNa gamakamanumAnaM pUrvavaditi bhaavH| tathA cAha-'mAtA putra'mityAdizlokaH, yathA mAtA svakIyaM putra bAlyAvasthAyAM naSTaM yuvAnaM santaM kAlAntareNa punaH kathamapyAgataM kAcittathAvidhasmRtipATavavatI, na sarvAH, pUrvadRSTenaliGgena kenacit kSatAdinA pratyabhijAnIyAt-matputro'yamiti anuminuyAdityarthaH, kena punaliGgenetyAha-'kSatena ve'tyAdi, svadehodbhavameva kSataM, Agantukastu zvadaMSTrAdikRto vraNaH, lAJchanamapatilakAstu pratItAH, tajayamatra prayogo-matputro'yam, ananyasAdhAraNakSatAdilakSaNaviziSTaliGgopalabdheriti sAdharmyadRSTAntayoH sattvetarAbhAvAdayamaheturiti cet, naivaM, hetoH paramArthenaikalakSaNatvAt, tabalenaiva gamakatvopalabdheH, uktaM ca nyAyavAdinA puruSacandreNa "anyathA'nupapannatvamAtraM hetoH svlkssnnm| sattvAsattve ti taddhamauM, dRssttaantdvylkssnne|| taddharmAviti-anyathAnupapannatvadharmoM, kathambhUte sattvAsattve ityAha-sAdharmyavaidharmyarUpe dRSTAntadvaye lakSyate-nizcIyate [atha yadi] dRSTAntadvayalakSaNena ca dharmisattAyAM dharmAH sarve'pi sarvadA bhavantyeva, paTAdeH zuklatvAdidharmaiya(ravya)bhicArAt, tato dRSTAntayoH sattvAsattvadharmoM yadyapi kvacidrutau na dRzyete tathApi dharmisvarUpamanyathAnupapannatvaM bhaviSyatIti na kazcidvirodha . iti bhaavH| yatrApi dhUmAdau dRSTAntayoH sattvAsattve hetodRzyete tatrApi sAdhyAnyathAnupapannatvasyaiva prAdhAnyAttasyaivaikasya hetulakSaNatA'vaseyA, tathA cAha "dhUmAderyadyapi syAtAM, sattvAsattve svlkssnne| anythaanuppnntvpraadhaanyaalkssnnaiktaa|" kiMca-yadi dRSTAnte sattvAsattvedarzanAddheturgamaka iSyate tadA lohalekhyaM vajaM pArthivatvAt kASThAdivadityAderapi gamakatvaM syAd, abhyadhAyi ca - . "dRSTAnte sadasattvAbhyAM, hetuH samyag ydissyte| lohalerUyaM bhavedvajaM, pArthivatvAd drumAdivad / / " iti yadi ca-pakSadharmatvasapakSasattvavipakSAsattvalakSaNaM hetostrairUpyamabhyupagamyApi yathoktadoSabhayAta sAdhyena sahAnyathAnupapannatvamanveSINaM tarhi tadevaikaM lakSaNatayA vaktamucitaM, kiM rUpatrayeNeti, Aha ca-- "anyathAnupapannatvaM, yatra tatra trayeNa kim ? / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 anuyogadvAra - cUlikAsUtraM nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim ? // " ityAdi, atra bahu vaktavyaM tattu nocyate, granthagahanAtapaGgAt, anyatra yatnenoktatvAcceti / Aha- pratyakSavipayatvAdevAtrAnumAnapravRttiyuktA, naivaM puruSapiNDamAtrapratyakSAyAmapi matputro na veti sandehAdyukta evAnumAnopanyAsa iti kRtaM prasaGgena / 'se kiM taM sesava' mityAdi, puruSArthopayoginaH parijijJAsitAtturagAderarthAdanyo heSitAdirarthaH zeSa ihocyate sa gamakatvena yasmAsti taccheSavadanumAnaM tacca paJcavidhaM tadyathA - kAryeNetyAdi, , tatra kAryeNa kAraNAnumAnaM yathA-hayam-azvaM heSitena anuminute ityadhyAhAraH heSitasya tatkArya- . tvAt, tadAkarNya hayo'treti yA pratItirutpadyate tadiha kAryeNa kAryadvAreNotpannaM zeSavadanumAmucyata iti bhAvaH, kvacit prathamataH zaGkhaM zabdenetyAdi dRzyate, tatroktAnusarAtaH, sarvodAharaNeSu bhAvanA kAryA / F 'se kiM taM kAraNeNa' - mityAdi, iha kAraNena kAryamanumIyate yathA viziSTameghonnatidarzanAmat kazcit vRSTyanumAnaM karoti, yadAha " rolambagavalavyAlatamAlamalinatviSaH / vRSTi vyabhicarantIha, naivaMprAyAH payomucaH ||" iti, evaM candrodayAJjaladhe vRddhiranumIyate kumudavikAzazca mitro dayAJjalaruhaprabodho ghUkamadamokSazca, tathAvidhavarSaNAtsasyaniSpattiH kRSIbalamanaH pramodezcetyAdi, tadevaM kAraNamevehAnumApakaM sAdhyasya nAkAraNaM, tatra kAryakAraNabhAva eka keSAJcidvipratipatti pazyaMstameva tAvanniyataM dazaryannAhatantavaH paTasya kAraNaM na tu paTastantUnAM kAraNaM, pUrvamanupalabdhasya tasyaiva tadbhAve upalambhAd, itareSAM tu paTAbhAve' 'pyupalambhAd, atrAha nanu yadA kazcinipuNaH paTabhAvena saMyuktAni tantUn krameNa viyojayati tadA paTo'pi tantUnAM kAraNaM bhavatyeva, naivaM, sattvenopayogAbhAvAt, yadeva hi labdhasattAkaM sat svasthitibhAvena kAryamukurute tadeva tasya kAraNatvenopadizyate, yathA mRtpiNDo ghaTasya, ye tu tantuviyogato'bhAvIbhavatA paTena tantavaH samutpadyante teSAM kathaM paTaH kAraNaM nirdizyate, na hi jvarAbhAvena bhakta ArogitAsukhasya jvaraH kAraNamiti zakyate vaktuM yadyevaM paTe'pyutpadyamAne tantavo'bhAvIbhavantIti te'pi tatkAraNaM na syuriti cet, naivaM, tantupariNAmarUpa eva hi paTo, yadi ca tantavaH sarvathA'bhAvI bhaveyustadA mRdabhAve ghaTasyeva paTasya sarvathaivopalabdhirna syAt, tasmAt paTakAle'pi tantavaH santIti sattvenopayogAtte paTasya kAraNamucyate, paTaviyojanakAle tvekaikatantvavasthAyAM paTo nopalabhyate atastatra sattvenopayogAbhAvAnnAsau teSAM kAraNam, evaM vIraNakaTAdiSvapi bhAvanA kAryA, tadevaM yadyasya kAryasya kAraNatvena nizcittaM tattasya yathAsambhavaM gamakatvena vaktavyamiti / 'se kiM taM guNeNa'- mityAdi, nikaSa: - kaSaNapaTTagatA kaSitasuvarNarekhA tena suvarNamanumIyate yathA paJcadazAdirNa - kopetamidaM suvarNaM, tathAvidhanikaSopalambhAt, pUrvopalabdho bhayasammatasuvarNavat, evaM zatapatri- kAdipuSpamatra, tathAvidhagandhopalambhAt, pUrvo labdhavastuvat, evaM lavaNamadirAvastrAdayo 'neka-bhedasambhavato'niyatasvarUpA api pratiniyatatathAvidharasAsvAdasparzAdigaNopalabdheH, pratiniyatasvarUpAH sAdhayitavyAH / - Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 205 mUlaM-305 429 - mU.( 305 ) se taM avayaveNaM / se kiM taM AsaeNaM?, 2 aggi dhUmeNaM salilaM balAgeNaM vuddhiM abbhavikAreNaM kulaputtaM sIlasamAyAreNaM -[iGgitAkAritairjeyaH, kriyAdhirbhASitena c| netravaktrAvikAreza, gRhyate'ntargataM manaH / / saMtaM AsaeNaM se taM sesavaM! vR. 'se kiM taM avayaveNa'mityAdi, avayavadarzanenAyavI anumIyate, yathA mahiSaH, atra tadavinAbhUtazRGgopabdheH, pUrvopalabdhobhayasammatapradezavat, ayaM ca prayogo vRttivaraNDakAdyantaritatvAdapratyakSa evAvayavini dRSTavyaH, tatpratyakSatAyAmadhyakSata eva tatsiddharanumAnavaiyarthyaprasaGgAditi / evaM zeSodAhAraNAnyapi bhAvanIyAni, navaraM dvipadaM manuSyAdItyAdi, manuSyo'paM tadavinAbhUtapadadayopalambhAt, pUrvadRSTamanuSyavad, evaM catuSpadabahupadeSvapi, 'gomhI' - karNazRgAlI, pariyarabaMdheNabhaDa'mityAdi gAthA pUrva vyAkhyAteva, tadanusAreNa bhAvArtho'pyUhya iti| 'se kiM taM AsaeNa'mityAdi, AzrayatItyAzrayo-dhUmabalAkAdiH, tatra dhUmAdagnyanumAnaM balAkAdestu jalAdyanumAnaM pratItameva, AkAreGgitAdibhizca pUrvaM vyAkhyAtasvarUpairdevadattAdhAzritaistadantargatamano'numAnaM suprasiddhAmeva, atrAha-nanu dhUmasyAgnikAryatvAt pUrvoktakAryAnumAna eva gatatvAt kimihopanyAsa: ?, satyaM, kintvagnyAzrayatvenApi loke tasya rUDhatvAdatrApyupanyAsaH kRta ityadoSaH, tadetat zeSavadanumAn / ma.(305)se kiM taMdivasAhammavaM?, 2 vihaM pannattaM, taMjahA-sAmannadiTuMcavisesadiTuM cAse kiM taM samAnadilu?, 2 jahA ego puriso tahA bahave purisA jahA bahave purisA tahA ego puriso jahA ego karisAvaNo tahA bahave karisAvaNA jahA bahave karisAvaNA tahA ego karisAvaNo, se taM saamntrditttth| se kiMtaM visesadiTuM?, 2 se jahAnAmaea keI purise kaMci purisaM bahUNaM purisANaM majhe puvvadiTuM paccabhijANejjA-ayaM se purise, bahUNaM karisAvanAnaM majhje puvvadiTuM karisAvaNaM paccabhijjANijjA, ayaM se krisaavnne| tassa samAsao tivihaM gahaNaM bhavai, taMjahA-atIyakAlagahaNaM paDuppatrakAlagahaNaM anAgayakAlagahaNaM se kiMtaM atIyakAlagahaNaM?, 2 uttanAni vanAni niSphanasassaMvA meiNi punANi a kuMDasaraNaIdIhiAtaDAgAI pAsittA tenaM sAhijjai jahA-suvuTThI AsI, se taM atiiykaalghnnN| se kiM taM paDuppannakAlagahaNaM?, 2 sAhuMgoaragagayaM vicchaDiapaurabhattapANaM pAsittA tenaM sAhijjai jahA subhikkhe vaTTaI, se taM paDuppannakAlagahaNaM se kitaM anAgayakAlagahaNaM?, 2 mU.( 306) abbhassa nimmalataM kasiNA ya girI savijjuA mehaa| thaniyaM vA unmAmo saMjhA rattA paniTThA (ddhA) y|| mU.(307) vAruNaM vA mahiMdaM vA annayaraM vA pasatthaM uppAyaM pAsittA tenaM sAhijjaha jahA-suvuTThI bhavissai, setaM anaagykaalghnnN| eesiM ceva vivajjAse tivihaMgahaNaM bhavai, taMjahA-atIgakAlagahaNaM paDuppatrakAlagahaNaM anaagykaalghnnN| se kiM taM atIyakAlagahaNaM?, nittinAI vanAI anippannasassaM vA meiNI sukANi a kuMDasaraNaIdIhiataDAgAiM pAsittA tenaM sAhijjai jahA-kuvuTThI AsI, se taM atIyakAla Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 anuyogadvAra - cUlikAsUtraM gahaNaM / se kiM taM paDuppannakAlagahaNaM?, 2 sAhuM goaraggagayaM bhikkhaM alabhamAnaM pAsittA tenaM sAhijjai jahA- dubbhikkhe vaTTai, se taM paDuppannakAlagahaNaM / se kiM taM anAgayakAlagahaNaM ?, 2 mU. ( 308 ) dhUmAyaMti disAo saM (?) viameiNI apaDibaddhA / vAyA neraiyA khalu kuvuTThImevaM niveyaMti // vR. dRSTena pUrvopalabdhenArthena saha sAdharmyaM dRSTasAdharmye, tadgamakatvena vidyate yatra tad dRSTasAdharmyavat, pUrvadRSTazcArthaH, kazcit sAmAnyataH kazcittu vizeSato dRSTaH syAd, atastadbhedAdidaM dvividhaM, sAmAnyato dRSTArthayogAtsAmAnyadRSTaM, vizeSato dRSTArthayogAdvizeSadRSTaM, tatra sAmAnyadRSTaM yathA ekaH puruSastathA bahavaH puruSA ityAdi, idamuktaM bhavati nAlikerIpAdAyAtaH kazcit tatprathamatayA sAmAnyata ekaM kaJcana puruSaM dRSTavA anumAnaM karoti yathA ayamekaH paridRzyamAna: puruSa etadAkAraviziSTastathA bahavo'trAparidRzyamAnA api puruSA etadAkArasampannA eva, puruSatvAvizeSAd, anyAkAratve puruSatvahAnipasaGgAd, gavAdivat, bahuSu tu puruSeSu tatprathamato vIkSiteSvevamanuminoti yathA'mI paridRzyamAnAH puruSA etadAkAravantaH tathA'paro'pyekaH kazcitpuruSaH etadAkAraneva, puruSatvAd, aparAkAratvaM taddhAnipaGgAd, azvAdivaditi, evaM kArSApaNAdiSvapi vAcyaM, vizeSato dRSTamAha 'se jahAnAmae' ityAdi, atra puruSAH sAmAnyena pratItA eva, kevalaM yadA kazcit kvacit kaJcitpuruSavizeSaM dRSTvA taddarzanAhitasaMskAro'saJjAtatatpramoSaH samayAntare bahupuruSasamAjamadhye tameva puruSavizeSamAsInamupalabhyAnumAnayati yaH pUrvaM mayopalabdhaH sa evAya puruSa:, tathaiva pratyabhijJAyamAnatvAd, ubhayAbhimatapuruSavaditi, etattadAvizeSadRSTamanumAnamucyate, puruSavizeSaviSayatvAd, evaM kArSApaNAdiSvapi vAcyaM / tadevamanumAnasya traividhyamupadarzya sAmprataM tasyaiva kAlatrayaviSayatAM darzayannAha 'tassa samAsao tivihaM gahaNa 'mityAdi, tasyeti sAmAnyenAnuvartamAnamanumAnamAtraM saMbadhyate, tasyAnumAnasya trividhaM grahaNaM bhavati, tadyathA-atItakAlaviSayaM grahaNaM grAhasya vastunaH paricchedo'tItakAlagrahaNaM, pratyutpanno- vartamAna: kAlastadviSayaM grahaNaM pratyutpannakAlagrahaNam, anAgato - bhaviSyatkAlastadviSayaM grahaNamanAgatakAlagrahaNaM, kAlatrayavartino'pi viSayasyAnumAnAtparicchedo bhavatItyarthaH, tatra 'uttiNAI' ti udgatAni tRNAni yeSu vaneSu tAni tathA ayamatra prayogaH - suvRSTirihAsId uttRNavananiSpannasasyapRthvItalajalaparipUrNakuNDAdijalAzayaprabhRtitatkAryadarzanAd, abhimatadezavadityatItasya vRSTilakSaNaviSayasya paricchedaH, sAdhu ca 'gocarAgragataM' bhikSApraviSTaM vizeSeNa charditAni gRhasthairdattAni pracurabhaktapAnAni yasya sa tathA taM tAdRzaM dRSTavA kazcitsAdhayati - subhikSamiha vartate, sAdhUnAM taddhetakapracurabhaktapAnalAbhadarzanAt pUrvadRSTapradezavaditi / 'abbhassa nimmalattaM' gAhA sugamA, navaraM stanitaM- meghagarjitaM 'vAubbhAmo 'tti tathAvidho vRSTyavyabhicArI pradakSiNaM dikSu bhraman prazasto vAtaH 'vAruNaM'ti ArdrAmUlAdinakSatraprabhavaM mAhendrarohiNIjyeSThAdinakSatrasambhavaM anyataramutpAtam - ulkApAtadigdAhAdikaM prazastaM vRSTyavyabhicAriNaM dRSTAva' numIyate yathA - suvRSTiratra bhaviSyati, tadavyabhicAriNAmabhranirmalatvAdInAM Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-308 431 samuditAnAmanyatarasya vA darzanAt, yathA'nyadeti, viziSTA hyabhranirmalatvAdayo vRSTiM na vyabhicarantyata: pratipatraiva tatra nipuNena bhAvyamiti / / 'eesiM ceva vivaJjAse' ityAdi, eteSAmevotRNavanAdInAmatItavRSTyadisAdhakatvenopanyastAnAM hetUnAM-vyatyaye sAdhyasyApi vyatyayaH sAdhayitavyo, yathA mU.(309)aggeyaM vA vAyavvaM vA annayaraM vA appasatthaM uppAyaM pAsittA tenaM sAhijjai jahA-kuvuTThI bhAvissai, setaM anAgayakAlagahaNaM, se taM visesadiTuM, se taM divasAhammavaM, se taM anumaane| vRkuSTirihAsInistRNavanAdidarzanAdityAdivyatyaya: sUtrasiddho navaramanAgatakAlagrahaNe mAhendravAruNaparihAreNAgneyavAyavyotpAtA upanyastAH,teSAM vRSTivighAtakatvAditareSAM suvRSTihetutvAditi / 'se taM visesadiTuM, se taM diTThasAhambhava' mityetanigamanadvayaM dRSTasAdharmyalakSaNAnumAnagatabhedatra(dva)yasya samarthanAnantaraM yujyate, yadi tu sarvavAcanAsvatraiva sthAne dRzyate, tadA dRSTasAdharmyavato'pisabhedasyAnumAnavizeSatvAt kAlatrayaviSayatA yojanIyaivAtastAmapyabhidhAya tato nigamanadvayamidamakArIti pratipattavyaM, tadetadanumAnamiti / athopamAnamabhidhitsurAha mU.(309)se kiMtaM ovamme?,2 duvihe, patratte, taMjahA sAmammovaNIe avehammovaNIe Ase kiMtaM sAmammovaNIe?, 2tivihe pannatte, taMjahA kiMcisAhammovaNIe pAyasAhammovaNIe svvsaahmmovnniie| se kiMtaM kiMcisAhammovaNIe?, 2 jahA maMdaro tahA sarisavo jahA sarisavo tahA maMdaro jahA samuddo tahA goppayaM jahA goppayaMtahA samuddo jahA Aicco jahA khajjoto jahA khajjoto tahA Aicco jahA caMdo tahA kumudo jahA kumudo tahA cudo, setaM kiNcisaahmmovnniie| se kiMtaM pAyasAhammo0 /se kiM taM savvasAhammovaNIe?, 2 savvasAhamme ovamme natthi, tahAvi teneva tassa ovamma kIrai jahA-arihaMtehiM arihaMtasarisaM kayaM, cakka vahiNA cakravaTTisarisaM kayaM, baladevena baladevasarisaM kayaM, vAsudevena vAsudevasarisaM kayaM sAhuNA sAhusarisaM kayaM, se taM savvasAhamme, se taM saahmmovnniie| se kiM taM vehammovaNIe?, 2tivihe pannatte, taMjahA kiMcivehamme pAyavehamme svvvehmme| se kiM taM kiMcivehamme?, 2 jahAsAmalero na tahA bAhulero jahA bAhulero na tahA sAmalero, setaM kiMcivehamme se kiM taM pAyavehamme?, 2 jahA vAyaso na tahA pAyaso, jahA pAyaso na tahA vAyaso, se taM paayvehmme| se kiM taM savvavehamme ?, sabavehamme ovamme natthi, tahAvi tenava tassa ovamma korai, jahA nIeNaM nIasarisaM kayaM dAseNaM dAsasarisaM kayaM, kAkeNa kAsarisaM kayaM, sANena sANasarisaM kayaM, pAnena pAnasarisaM kayaM, se taM savvavehamme se taM vehmmovnniie| se taM ovmme| vR. upamIyate-sadRzatayA vastu gRhyate anayetyupamA saivaupamyaM, tacca dvividhaM-sAdhayeNopanItama-upanayo yatra tatsAdhopanItaM, vaidhopanItaM-upanayo yatra dadhopanItaM, tatra sAdharyopanItaM trividhaM-kiJcitsAdhAdibhedAt, kiJcitsAdharmyaM ca mandarasarSapAdInAM, tatra mandarasarSapayoyorapi mUrtavyaM sAdRzyaM, samudragoSpadayoH sodakatvamAtram, AdityakhadyotayorAkAza Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM gamanodyotakatvarUpaM, candrakumudayoH kuzlatvamiti se kiM taM pAyasAhamme' ityAdi, surakakudaviSANalAMgudeRsyorapi samAnatvAt, navaraM sakambalo gauttakaNThastu gavaya iti prAyaHsAdharmyatA / sarvasAdhayaM tu kSetrakAlAdibhirbhedAnna kasyApi kenacitsAddhaM saMbhavati, sambhave tvekatAprasaGgaH, taryupamAnasya tRtIyabhedopanyAso'narthaka evetyAzaGgayAha-tathApi tasyavivakSitasyAhaMdAdestenaiva-arhadAdinA aupamyaM kriyate, tadyathA-'arhatA arhatsadRzaM kRtaM' tatkimapi sarvottamaM tIrthapravartanAdi kAryamarhatA kRtaM yadarhanneva karoti nApara: kazciditi bhAvaH, evaM ca sa eva tenopamIyate, loke'pi hi kenacidatyadbhute kArye kRte vaktAro dRzyantetatkimapIdaM bhavadbhiH kRtaM yadbhavanta eva kurvanti nAnyaH kazciditi, evaM cakravartivAsudevAdiSvapi vaacym| 'sekiMtaM vehammovaNIe' ityAdi, yatheti-yAdRzaH zabalAyA gorapatyaM zAbaleyo na tAdRzo bahulAyA apatyaM bAhuleyo, yathA cAyaM na tathetaraH, atra ca zeSadhamaistulyatvAdbhinnanimittajanmAdimAvatastu vailakSaNyAt kiJcidvaidhaveM bhaavniiym| _ 'se ki taM pAyavehamme' ityAdi, atra vAyasapAyasayoH sacetanatvAcetanatvAdibhirbahabhirdharmevisaMvAdAt abhidhAnagatavarNadvayena sattvAdimAtratazca sAmyAtprAyovaidhayaMtA bhAvanIyA, sarvavaidhamyaM tu na kasyacitkenApi saMbhavati, sattvaprameyatvAdibhiH sarvabhAvAnAM samAnatvAt, tairapyasamAnatve'sattvaprasaGgAt, tathApi tRtIyabhedopanyAsavaiyarthyamAzaGkayAha-tathApi tasya tenaivaupamyaM kriyate yathA nIcena nIvasadRzaM kRtaM gurughAtAdItyAdi, Aha-nIcena nIcasadRzaM kRtamityAdi bruvatA sAdharmyamevoktaM syAna vaidharmya, satyaM, kintu nIco'pi prAyo naivaMvidhaM mahApApamAcarati kiM punaranIcaH?, tataH sakalajagadvilakSaNapravRttatvavivakSayA vaidharmyamiha bhAvanIyam, evaM dAsAyudAharaNeSvapi vAcyam / _ 'se taM savvavehamme ityAdi nigamanatrayam / mU.(309 vartate)se kiM taM Agame?, 2 duvihe pannate, taMjahA loie ulouttarie Ase kiMtaM loie?, 2 jannaM imaM annANiehi micchAdiTThIehiM sacchaMdabuddhimaivigappiyaM, taM jahAbhAraha rAmAyaNaM jAva cattAriveA saMgovaMgA, se taM loie aagme| se kiM louttarie?, 2 janaM imaM arihaMtehi bhagavaMtehi uppannanANadaMsaNadharehiMtIyapaccuppannamanAgayajANaehiM tilukavahiamahiapUiehiM savvannUhi savvadarasohi paNIaMduvAlasaMgaM gaNipiDagaM, taMjahA-AyAro jAva divivaao| . ahavA Agame tivihe pannatte, taMjahA-suttAgame atthAgame tadubhayAgame / ahavA-Agame tivihe patratte, taMjahA-attAgame anaMtarAgame paraMparAgame, titthagarANaM atthassa attAgame gaNaharANaM suttassa attAgame atthassa anaMtarAgame gaNaharasIsANaM suttassa anaMtarAgame atthassa paraMparAgame, tena paraM suttassavi atthassavi no attAgamo no anaMtarAgame paraMparAgame, se taM loguttarie se taM Agame, se taM naanngunnppmaanne| vR. gurupAramparyeNAgacchatItyAgamaH,A-samantAdgamyante-jJAyante jIvAdayaH padArthA aneneti vA AgamaH, ayaM ca dvidhA prajJaptaH, tadyathA-'loie'tyAdi, idaM cehaiva pUrva bhAvazrutaM vicArayatA vyAkhyAtaM, yAvat se taM loie, se ki taM loguttarie Agametti, ahavA Agame tivihe'ityAdi,.' Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-309 tatra sUtrameva sUtrAgamaH, tadabhidheyazcArtha evArthAgamaH, sUtrArtho bhayarUpastu tadubhayAgamaH, athavA anyena prakAreNAgamastrividhaH prajJaptaH, tadyathA-AtmAgama ityAdi, tatra gurUpadezamantareNAtmana eva Agama AtmAgamo, yathA tIrthaGkarANAmarthasyAtmAgamaH, svayameva kevalo(leno)palabdheH, gaNadharANAM tu sUtrAsyAtmAgamaH, svayameva grathitatvAda, arthasyAnantarAgamaH, anantareva tIrthakarAdAgatatvAda, uktaM ca "atthaM bhAsai arahA suttaM gaMthaMti gaNaharAniuNa"mityAdi, gaNadharaziSyANAM jambUsvAmiprabhRtInAM sUtrasyAnantarAgamaH-avyavadhAnena gaNadharAdeva zruteH, arthasya paramparAgamaH-gaNadhareNaiva vyavadhAnAt, tataH UrdhvaM prabhAvAdInAM sUtrasyArthasyaca nAtmAgamo nAnantarAgamaH, tallakSaNAyogAda, api tu paramparAgama eva, anena cAgamasya tIrthakarAdiprabhavatvabhaNanenaikAntApauruSeyatvaM nivArayati, pauruSatAlvAdivyApAramantareNa nabhasIva viziSTazabdAnupalabdheH, tAlvAdibhirabhivyajyata eva zabdo na tu kriyate iti cet, nanu yadyevaM tahi sarvavacasAmapauruSeyatvaprasaGgaH, teSAM bhASApudgalaniSpanatvAd, bhASApudgalAnAM ca loke sarvadaivAvasthAnato'pUrvakriyamANatA'yogena tAlvAdibhirabhivyaktimAtrasyaiva nirvartanAt, na ca vaktavyaM-vacanasya paudgalikatvamasiddhaM, mahAdhvanipaTalapUritazravaNabAdhiryakuDyaskhalanAdyanyathAnupapatteH tasmAnakAntenApauruSeyamAgamavacaH, tAlvAdivyApArAbhivyAMgyatvAd devadattAdivAkyavat, ityAdyatra bahu vaktavyaM tattu nocyate sthaanaantrnirnniittvaaditi| 'se taM loguttarie'ityAdi nigmntrym| uktaM jJAnaguNapramANamatha darzanaguNapramANamAha mU. (309 vartate)se kiMtaMdasaNaguNappamANe?, 2 caubihe pannatte, taMjahA-cakkhudaMsaNaguNappamANe acakkhudaMsaNaguNappamANe ohidaMsaNaguNappamANe kevaladasaNaguNappamANe / cakkhudaMsaNaM cakkhudaMsaNissa ghaDapaDakaDarahAiesu davvesu acakkhudaMsaNaM acakkhudaMsaNissa AyabhAve ohidaMsaNaM ohidaMsaNissa savvarUvidavvesu na puna savvapajjavesu kevaladaMsaNaM kevaladaMsa-Nidassa savvadavvesu asavvapajjavesu a, se taM dNsnngunnppmaanne| vR. darzanAvaraNakarmakSayopazamAdijaM sAmAnyamAtragrahaNaM darzanamiti, uktaM ca jaM sAmAnnaggahaNaM bhAvANaM neya kaTTamAgAraM / avisesiUNa atthe daMsaNamii vuccae samae / / " tadevAtmano guNaH sa eva pramANaM darzanaguNapramANam, idaM ca cakSurdarzanAdibhedAccaturvidhaM, tatra bhAvacakSurindriyAvaraNakSayopazamAd dravyendriyAnupaghAtAcca cakSurdarzaninaH-cakSurdarzanalabdhimato jIvasya ghaTAdiSudravyeSu cakSuSo darzanaM cakSurdarzanaM, bhavatIti kriyAdhyAhAraH, sAmAnyaviSayatve'pi cAsya yad ghaTAdivizeSAbhidhAnaM tatsAmAnyavizeSoH kathaJcidabhedAdekAntena vizeSabhyo vyatiriktasya sAmAnyasyAgrahaNakhyApanArtham, uktaM ca-"nirvizeSa vizeSANAM, graho yate" ityAdi, cakSurvarjazeSendriyacatuSTayaM manazcAcakSurucyate, tasya darzanamacakSurdarzanaM, tadapi bhAvAcakSurindriyAvaraNakSayopazamAd dravyendriyAnupaghAtAcca acakSurdarzanina:-acakSurdarzanalabdhimato 30/28 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 anuyogadvAra - cUlikAsUtraM jIvasyAtmabhAve bhavati, Atmanijove bhAva :- saMzliSTatayA sambandho, viSayasya ghaTAderiti gamyate, tasmin sati idaM prAdurbhavatItyarthaH, idamuktaM bhavati cakSuraprApyakAri tato dUrasthamapi svaviSayaM paricchinatItyasyArthasya khyApanArthaM ghaTAdiSu cakSurdarzanaM bhavatIti pUrvaM viSayasya bhedenAbhidhenaM kRtaM, zrotAdIni tu prApyakArINi tato dravyendriyasaMzleSadvAreNa jIvena saha sambaddhameva viSayaM paricchindantItyetaddarzanArthamAtmAbhAve bhavatItyevamiha viSaya-syAbhedena pratipAdanamakArIti, uktaM ca- "puDhaM suNei saddaM rUvaM puNa pAsaI apuThThe tu" ityAdi / avadherdarzanamavadhidarzanam, avadhidarzana:- avadhidarzanAvaraNakSayopazamasamudbhUtAvadhidarzanalabdhimato jIvasya sarveSvapi rUpidravyeSu bhavati, na punaH sarvaparyAyeSu, yato'vadherutkRSTato'pyekavastugatAH saGkhyeyA asaGghayeyA vA paryAyA viSayatvenoktAH, jaghanyatatsu dvau paryAyau dviguNitau, rUpagandhasparzalakSaNAzcatvAraH paryAyA ityarthaH, uktaM ca"davvAo asaMkhe saMkhe Avi paJjave lahai / do paJjave duguNie lahai ya egAu davvAo / " atrAha - nanu paryAyA vizeSA ucyante, na ca darzanaM vizeSaviSayaM bhavatimarhati jJAnasyaiva tadviSayatvAt, kathamihAvadhidarzanaviSayatvena paryAyA nirdiSTAH sAdhUktaM kevalaM paryAyairapi ghaTazarAvodaJcanAdibhirmRdAdi sAmAnyameva tathA tathA viziSyate na punaste tata ekAntena vyatiricyante, ato mukhyataH samAnyaM guNIbhUtAstu vizeSAM apyasya viSayIbhavantIti khyApanArtho'tra tadupanyAsaH, kevalaM sakaladRzyaviSayatvena paripUrNa darzanaM kevaladarzanina: - tadAvaraNakSayAvirbhUtatallabdhimato jIvasya sarvadravyeSu mUrttAmUrteSu sarvaparyAyeSu bha bhvtiiti| mana: paryAyajJAnaM tu tathAvidhakSayopazamapATavAt sarvadA vizeSAneva guhradutpadyate na sAmAnyam, atastadarzanaM noktamiti, tadetaddarzanaguNapramANam / mU. ( 309 vartate ) se kiM taM caritaguNappamANe ?, 2 paMcavihe pannatte, taMjahA- sAmAiacarita-guNappamANe cheovadvAvaNacaritaguNappamANe parihAravisuddhiacaritaguNappamANe suhumasaMparAyacaritaguNappamANe ahakkhAyacarittaguNapyamANe / sAmAiacaritaguNappamANe duvihe patratte, taMjahA- ittarie a Avakahie a| cheovaTTavaNacaritaguNappamANe duvihe patratte, taMjahA- sAiAre a niraiAre / parihAravisuddhiacarita-guNappamANe duvihe patratte, taMjahA- nivvisamANae a nivvidukAie a / suhumasuparAyacaritaguNappamANe duvihe patratte, taMjahA- (saMkilissamANae ya visujjhamANae ya, ahavakhAyacaritaguNappamANe duvihe pannatte, taMjahA-) paDivAI a apaDivAI a| (ahavA) ahakkhAyacaritaguNappamANe duvihe patratte, taMjahA- chaumatthie a ke lie y| se taM caritaguNappamANe, se taM jIvaguNappamANe, se taM guNappamANe / vR. carantyaninditamaneneti caritraM, tadeva cAritraM, cAritrameva guNaH 2 sa eva pramANaM 2sAvadyayogaviratirUpaM, tacca paJcavidhaM sAmAyikAdi, paJcavidhamapyetadavizeSata: sAmAyikameva, chedAdivizeSaistu vizeSyamANaM paJcadhA bhidyate, tatrAdyaM vizeSAbhAvAt sAmAnyasaMjJAyAmevAva. tiSThate sAmAyikamiti, sAmAyikaM pUrvoktazabdArthaM, taccetvaraM yAvatkathikaM ca tatretvaraM Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-301 435 bhAvivyapadezAntaratvAt svalpakAlaM, taccAdyacaramatIrthakarakAlayoreva yAvadadyApi mahAvratAni nAropyante tAvacchiSyasya saMbhavati, AtmanaH kathAM yAvadAste tad yAvatkathaM-yAvaJjIvamityarthaH, yAvatkathameva yAvatkathikam, etacca bharatairAvateSvAdyacaramavarjamadhyamatIrthakarasAdhUnAM mahAvidehatIrthakarayatInAM ca saMbhavati, pUrvAparyAyasya chedenopasthApanaM mahAvrateSu yatra tacchedoesthAnaM bharatairAvataprathamapazcimatIrthakaratIrtha eva, nAnyatra, tacca sAticAraM niraticAraMca, tatretvarasAmAyikasya zaikSakasya yadAropyate tIrthAntaraMvA saMkrAmataH sAdhoryathA pArzvanAthatIrthAnmahAvItIrthaM saGkAmatastanniraticAraM mUlaguNaghAtinastu yat punarvatAropaNaM ttsaaticaarN| parihAra:-tapovizeSastena vizuddhaM, athavA parihAra:-aneSaNIyAdeH parityAgo vizeSeNa zuddho yatra tatparihAravizuddhaM tadeva parihAravizuddhakaM, tadapi dvividhaM-nivizyamAnakaM niviSTakAyikaM ca, tatra nivizyamAnam,-AsevyamAnam, athavA tadanuSThAtAra: sAdhavo nirvizyamAnakAH, tatsahayogAttadapi nirvizyamAnakaM, niviSTa-AsevitaH prastutatapovizeSa: kAyo yeSAM te nirviSTakAyikAH, ta eva niviSTakAyikA: sAdhavaH, tadAzrayatvAd prastutacAritramapi nirviSTAkAyikam, idamatra hRdayam-tIrthakaracaraNamUle yena tIrthakarasamIpe adaH pratipannapUrvaM tadantike vA navako gaNaH parihAravizuddhicAritraM pratipadyate, nAnasya samIte, tatraika: kalpasthito yadantike sarvA sAmAcArI kriyate, catvArastu sAdhavo vakSyamANaM tapaH kurvanti, te ca parihArikA ityucyante, anyetu catvAro vaiyAvRttyakartRvyaM pratipadyante, te cAnuparihArikA iti vyapadizyante, tatra parihArakANAM tapaH procyate-grISme jaghanyatazcaturthaM madhyamapade SaSThaM utkRSTatastvaSTamaM, zizire jaghanyamadhyamotkRSTapadeSu yathAsaGkhyaM SaSThamaSTamaM dazamaMca, varSAsu jaghanyAdipadatraye'pi yathAkramamaSTamaM dazamaM dvAdazaM ca, zeSAstu kalpasthitAnuparihArikAH paJcApi prAyo nityabhaktA nopavAsaM kurvanti, bhaktaM ca paJcAnAmapyAcAmAmlameva, nAnyat, tataH parihArikAH SaNmAsAnyAvadyathoktaM tapaH kRtvA anuparihArikatA pratipadyante, anuparihArikastu parihArikatAM, tairapi SaNmAsAmAnyadyadA tapaH kRtaM bhavati tadA kRtatapasAmaSTAnAM madhyAdekaH kalpasthito vyavasthApyate, agratenazcAsau SaD mAsAnyAvadyathoktaM tapaH karoti, zeSAstu saptAnucaratAmAzrayanti, evaM cASTAdazabhirmAsairayaMkalpaH samApyate, tatsamAptau ca bhUyastameva kalpaM jinakalpaM vA pratipadyaren gacchaM vA pratyAgaccheyuriti trayI gatiH, aparaM caitaccAritraM chedopasthAnacaraNavatAmeva bhavati, nAnyeSAmityalamatiprasaGgena, tadevamiha yo yastapaH kRtvA anuparihArikatAM kalpasthitatAM vA'GgIkarotI tatsambandhi parihAravizuddhikaM niviSTakAyikamucyate, ye tu tapaH kurvanti tatsambandhi nivizyamAnakamiti sthitm|| ___ saMparaiti-paryaTati saMsAramaneneti sampAya:-krodhAdikaSAyaH,lobhAMzamAtrAvazeSatayA sUkSmaH samparAyo yatra tatsUkSmasamparAyam, idamapi saMklizyamAna vizuddhayamAnakabhedAdvidhaiva, tatra zreNimArohato vizuddhyamAnakamucyate, tata: prazacyavamAnakasya sNklishymaankmiti| 'ahakkhAyaM ti athazabdo'tra yAthAtathye AhaDabhividhau A-samantAdyAthAtathyena khyAtamathAkhyAtaM kaSAyodayAbhAvato niraticAratvAt pAramArthikarUpeNa khyAtamathAkhyAtamityarthaH, etadapi pratipAtyapratipAtibhedAt dvedhA, tatropazAntamohasya pratipAti kSINamohasya tvaprati Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM pAti, athavA kevalinazchadmasthasya copazAntamohakSINamohasya tadbhavatyataH svAmibhedAd dvaividhymiti| tadetaccAritraguNapramANaM, tadetaJjIvaguNapramANaM, tadetadguNapramANamiti / / tadevaM jIvAjIvabhedabhinnaM guNapramANaM pratipAdya kramaprAptaM nayapramANaM pratipAdayatrAha mU.(310) se kiM taM nayappamANe?, 2tivihe patratte, taMjahA-patthagadiTuMteNaM vasahidiTThateNaM pesdiddhtennN| se kiMtaM patthagadiTuMteNaM?, 2 se jahAnAmae keI purise parasuMgahAya aDavIsamahatto gacchejjA, taM pAsittA kei vaejjA-kahiM bhavaM gaJchasi?, avisuddho negamo bhaNai-patthagassa gacchAmi, taMca keI chiMdamANaM pAsittA vaejjA-kiM bhavaMchiMdasi?, visaddho negamo bhaNai- patthayaM chiMdAmi, taMca keI tacchamANaM pAsittA vaejjA-kiM bhavaMtacchasi?, visuddhatarAo negamo bhaNai-patthayaM tacchAmi, taMca kei ukkIramANaM pAsittA vaejjA-kiM bhavaM ukkorasi?, visuddhatarAo negamo bhaNai-patthayaM ukkIrAmi, taM ca kei (vi) lihamANaM pAsittA vaejjA-kiM bhavaM(vi)lihasi?, visuddhatarAo negamo bhaNai-patthayaM(vi)lihAmi, evaM visuddhatarassa negamassa nAmAuDio patthao, evameva vavahArassavi, saMgahassaciyamiyamejjasamArUDho patthao, ujjusuyassa patthaovi patthao mejjapi patthao, tiNhaM sadanayANaM patthayassa asthAhigArajANao, jassa vA vaseNaM patthao niSphajjai, se taM ptthydiddh'tennN| vR.anantadharmaNo vastuna ekAMzena nayanaM nayaH sa eva pramANaM nayapramANaM, trividhaM prajJaptamiti, yadyapi naigamasaMgrahAdibhedato bahavo nayAstathApi prasthakAdidRSTAntatrayeNa sarveSAmiha nirUpayitumiSTatvAntraividhyamucyate, tathA cAha-tadyathA-prasthakadRSTAntenetyAdi, prasthakAdidRSTAntatrayeNa hetubhUtena trividhaM nayapramANaM bhavatItyarthaH, tatra prasthakadRSTAntaM darzayati-tadyathAnAmakaH kazcitpuruSaH parazuM-kuThAraM gRhItvA aTavImukho gacchedityAdi, idamuktaM bhavati-prasthako-mAgadhadezaprasiddho dhAnyamAnavizeSastaddhetubhUtakASThakartanAya kuThAravyagrahastaM takSAdipuruSamaTavIM gacchantaM dRSTavA kazcidanyo vadet-kva bhavAn gacchati?, tatrAvizuddhanaigamo bhaNati-avizuddhanaigamanayamatAnusArI sannasau pratyuttarayatItyarthaH, kimityAha-prasthakAya gacchAmi, idamuktaM bhavatinaike gamA-vastuparicchedA yasya api tu bahavaH sa niruktavazAt kakAralopato naigama ucyate, ato yadyapyatra prasthakakAraNabhUtakASThAnimittameva gamanaM, na tu prasthakanimittaM, tathA'pyanekaprakAravastvabhyupagamaparatvAtkAraNe kAryopacArAt tathAvyAvahAradarzanAdevamapyabhidhatte'sau-prasthakasya gacchAmIti, taM ca kazcit chindantaM, vRkSamiti gamyate, pazyed, dRSTvA ca vadet-kiM bhavA~cchitti?, tataH prAktanAt kiJcidvizuddhanaigamanayamatAnusArI sannasau bhaNati-prasthakaM chinadya, atrApi kAraNe kAryopacArAttathAvyavahatidarzanAdeva kASThe'pi chidmamAne prasthakaM chinamityuttaraM, kevalaM kASThasya prasthakaM prati kAraNatAbhAvasyAtra kiJcidAsannatvAdvizuddhatvaM, prAk punarativyavahitatvAt malImasatvam, evaM pUrvapUrvApekSayA yathottarasya vizuddhatA bhAvanIyA, navaraM takSNuvantaM-tanUkurvantam utkirantaM-vedhanakena madhyAdvikirantaM vilikhantaM-lekhanyA mRSTaM kurvANam, evamanena prakAreNa tAvaneyaM yAvadvizuddhataranaigamasya Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-310 437 'nAmAuDiu'tti AkuTTitanAmA prasthako'yamityevaM nAmAGkito niSpannaH prasthaka iti / evameva vyavahArasyApIti, lokavyavahAraprAdhAnyenAmayaM vyavahAranayaH, loke ca pUrvoktAvasthAsu sarvatra prasthakavyavahAro dRzyate'to vyavahAranayo'pyevameva pratipadyate iti bhaavH| 'saMgahasse'tyAdi, sAmAnyarUpatayA sarva vastu saMgRhNAti-kroDIkarotIti saMgrahastasya matena citAdivizeSaNairviziSTa eva prastho bhavati, nAnyaH, tatra citto-dhAnyena vyAptau, saca dezato'pi bhavatyata Aha-'mitaH' pUritaH, anenaiva prakAreNa meyaM samArUDhaM yatra sa AhitaderAkRtigaNatvAnmayasamArUDhaH, ayamatra bhAvArtha:-prAktananayadvasyAvizuddhatvAt prasthakakAraNamapi prasthaka ukta: aniSpannaH prasthako'pisvakAryAkaraNakAle'pi prasthaka iSTaH, asya tu tato vizuddhatvAddhAnyamAnalakSaNaM svArtha kurvanneva prasthakaH, tasya tadarthatvAta. tadabhAve ca prasthakavyapadeze'tiprasaGgAditi yathokta eva prasthakaH, so'pi prasthakasAmAnyavyatirekAtvyatireke cAprasthakatvaprasaGgAt sarva eka eva prasthaka iti prastutanayo manyate, saamaanyvaaditvaaditi| ___'ujjusuyasse'tyAdi, RjusUtraH-pUrvoktazabdArthaH tasya niSpatrasvarUpo'rthakriyAhetuH prasthako'pi prasthakaH, tatparicchinnaM dhAnyAdikamapi vastu prasthakaH, ubhayatra prasthako'yamiti vyavahAradarzanAt, tathApratIteH, aparaM cAsau pUrvasyAdvizuddhatvAdvartamAne eva mAnameye prasthakatvena pratipadyate, nAtItAnAgatakAle, tyovinssttaanutpntvenaasttvaaditi| "tiNhaM saddanayANa'mityAdi, zabdapradhAnA nayAH zabdanayA:-zabdasamabhirUdvaivaMbhUtAH, zabde'nyathA sthite'rthamanyathA necchantyamI, kintu?, yathaiva zabdo vyavasthitastathaivazabdenArthaM gamayantItyataH zabdanayA ucyante, AdyAstu yathAkathaJcicchabdAH pravartantAmarthA eva pradhAnamityabhyupagamaparatvAdarthanayAH prakIrtyante, ata eSAMtrayANAMzabdanayAnAM 'prasthakArthAdhikArajJaH'prasthakasvarUpaparijJAnopayuktaH prasthaka:, bhAvapradhAnA hyete nayA ityato bhAvaprasthakamevecchanti, bhAvazca prasthakopayogo'taH sa prasthakaH, tadupayogavAnapi ca tato'vyatirekAt prasthakaH, yo hi yatropayuktaH so'mISAM mate sa eva bhavati, upayogalakSaNo jIvaH, upayogazcet prasthakAdiviSayatayA pariNataH kimanyaJjIvasya rUpAntaramasti? yatra vyapadezAntaraM syAditi bhAvaH, _ 'jassa vA vaseNe'tyAdi, yasya vA prasthakakartRgatasyopayogasya vazena prasthako niSpadyate tatropayoge vartamAnaH kartA prasthako, na hi prasthake'nupayuktaH, prasthakaM nivartayituM kartA samarthaH, tatastadupayogAnanyatvAt sa eva prasthakaH, imAMcate'tra yuktimabhidadhati-sarva vastusvAtmanyeva vartate, na tvAtmavyatirikta AdhAre, vakSyamANayuktvA etanmatenAnyasyAnyatra vRttyayogAta, prasthakazca nizcayAtmakaM mAnamucyate, nizcayazca jJAnaM, tatkathaM jaDAtmani kASThabhAjane vRttimanubhaviSyati?, cetanAcetanayoH sAmAnAdhikaraNyAbhAvAt, tasmAt, prasthakopayukta eva prsthkH| 'seta'mityAdi nigmn| ma.(310 vartate se kiMtaM vasahidiDhateNaM?, 2 se jahAnAmae keI kaMci purisaMvaejjAkahi bhavaM vasasi?, taM avisuddho negamo bhaNai-loge vasAmi, loge tivihe pannatte, taMjahAuDaloe aholoe tirialoe, tesusabvesu bhavaM vasasi?, visuddho negamo bhaNai-tirialoe vasAmi, tirialoe jaMbuddIvAiA saMyabhUramaNapajjavasAnA asaMkhijjA dIvasamuddA pannattA, Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM tesu savvesu bhavaM vasasi?, visuddhatarAo negamo bhaNai jaMbuddIve vasAmi, jaMbuddove dasa khettA pannattA, taMjahA-bharahe eravae hemavae erannavara harivasse rammagavasse devakurU uttarakurU puvvavidehe avaravidehe, tesu savvesu bhavaM vasasi?, visuddhatarAo negamo bhaNai-bharahe vAse vasAmi, bharahe vAse duvihe patrattaM, taMjahA dAhiNaDDabhare uttaraDabharahe vasAmi dAhiNaDDabharahe aNegAiM gAmAgaraNagarakheDakabbamaDaMbadoNamuhapaTTaNAsamasaMvAhasannivesAI, tesu savvesu bhavaM vasasi ?, visuddhatarAo negamo bhaNaipADaliputte vasAmi, pADaliputte anegAI gihAI, tesu savvesu bhavaM vasasi?, visu0 nega0 bhaNai-devadattassa ghare vasAmi, devadattassa ghare anegA kohagA, tesu savvesu bhavaM vasasi ?, visu0 ne0 bhaNai gabhagharevasAmi, evaM visuddhassa negamassavasamANo, evamevavavahArassavi, saMgahassa saMthArasamArUDho vasai, ujjusuassa jesu AgAsapaesesuogADho tesuvasai, tiNhaMsaddanayANaM AyabhAve . vasai / setaM vshidittttitennN| vR.vasati:-nivAsastena dRSTAntena ucyate, tadyathAnAmakaH kazcitpuruSaH pATaliputrAdau vasantaM kaJcitpuruSaM vadetkva bhavAn vasati?, tatrAvizuddhanaigamo bhaNati-avizuddhanaigamanagAmatAnusArI sannasau pratyuttaraM prayacchati-loke vasAmi, tanivAsakSetrasyApi caturdazarajjvAtmaka-lokAdana rthAntarastvAda, itthamapi ca vyavahAradaznAt, vizuddhanaigamastvativyAsiratvAdidamasaGgataM manyate, tatastiyalloke vasAmIti saMkSipyottaraM dadAti, vizuddhatarastvidamapyativyAptiniSThaM manyate tato jambUdvIpe vasAmItisaMkSiptataramAha, evaM bharatavarSadakSiNArddhabharatapATaliputradevadattagRhagarbhagRheSvapi bhAvanIyam, evaM visuddhassa negamassavasamANo vasai evamuttarottarabhedApekSayA vizuddhanaigamasya vasanneva vasati, nAnyathA, idamuktaM bhavati-yatra gRhAdau savA nivAsitvenAsau vivakSitaH tatra tiSThanneva eSa tata vasatIti vyapadizyate, yadi puna: kAraNavazato'nyatra rathyAdau vartate tadA tatra vivakSite gRhAdau vasatIti na procyate, atiprasaGgAditi bhaavH| ___ "evameve'tyAdi, lokavyavahAraniSTho hi vyavahAranayo, loke ca naigamoktaprakArAH sarve'pi dRzyante iti bhAvaH, atha caramanaigamoktaprakAro loke necyate, kAraNato grAmAdau vartamAne'pi devadatte pATaliputre eSa vasatIti vyapadezadarzanAditi cet, naitadevaM, proSite devadatte ca iha vasati na veti kenacitpRSTe proSito'sau neha vasatItyasyApi lokavyavahArasya drshnaaditi| . __'saMgahasse'tyAdi, prAktanAt vizuddhatvAt saMgrahanayasya gRhAdau tiSThanapi saMstArakArUDhaeva zayanakriyAvAn vasatItyucyate, idamuktaM bhavati-saMstArake'vasthAnA danyatra nivAsArtha evana ghaTate, calanAdikriyAvattvAt, mArgAdipravRttavat, saMstArake ca vasato gRhAdau vasatIti vyapadezAyoga eva, atiprasaGgAt, tasmAt kvAsau vasatItinivAsajijJAsAyAM saMstArake-zayyAmAtrasvarUpe vasatItyetadevAsya matenocyate, nAnyadIti bhAvaH, sa ca nAnAdezAdigato'pyeka eva, saMgrahasya saamaanyvaaditvaaditi| RjusUtrasya tu pUrvasmAdizuddhatvAd yeSvAkAzapradezeSvavagADhasteSveva vasatItyucyate, na saMstArake, sarvasyApi vastuvRttyA nabhasyevAvagAhApa yeSu pradezeSu saMstArake vartate-saMstAra Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 310 439 keNaivAkrAntA varttante, tato yeSveva pradezaSusvayamavagADhasteSveva vasatItyucyate, sa ca vartamAnakAlaevAsti, atItAnAgatayorvinaSTAnutpannatvenaitanmate'sattvAditi / trayANAM zabdanayAnAmAtbhAve - svasvarUpe sarvo'pi vasati, anyasyAnyatra vRttyayogAt, tathAhi-anyo'nyatra vartamAnaH kiM sarvAtmanA vartate dezAtmanA vA ?, yadyAdyaH pakSastarhi tatrApi deze anena vartitvayaM, tataH punarapi vikalpadvayaM kiM sarvAtmanA vartate dezAtmanA deti ?, sarvAtmapakSe dezino dezarUpatA''pattiH, dezAtmapakSe tu punastatrApi deze dezinA vartitavyaM, tataH punarapi tadeva vikalpadvayaM tadeva dUSaNamityanavasthA, tasmAtsarvo'pi svasvabhAva eva nivasati, tatparityAgenAnyatra nivAse tatra ni:svabhAvatAprasaGgAdityalaM bahubhASitayA / 'se ta' mityAdi nigamanam / mU. (310 vartate ) se kiM taM paesadiTTaMteNaM ?, 2 negamo bhAi channaM paraso, taMjahAdhammapaeso adhammapaeso AgAsapaeso jIvapaeso khaMepaeso desapaeso, evaM vayaMtaM negamaM saMgaho bhaNai-jaM bhaNasi chaNhaM paeso taM na bhavai - kamhA ?, jamhA jo desapaeso so tasseva davvassa, jahA ko diTTaMto ?, dAseNa me kharo kIo dAso'vi meM kharo'vi me, taM mA bhaNAhichaNhaM paraso, bhaNAhi paMcaNhaM paMeso, taMjahA- dhammapaeso adhammapaeso AgAsapaeso jIvapaeso khaMdhapaeso, evaM vayaM taM saMgahaM vavahAro bhaNai-jaM bhaNasi-paMcaNhaM paeso, taM na bhavai, kamhA ?, jaha jahAM paMcaNhaM goTTiANaM purisANaM kei davvajAe sAmane bhavai, taMjahA-hirane vA suvane vA dhane vA dhanne vA, taM na te juttaM vattuM jahA paMcaNhaM paeso, taM mA bhaNihi-paMcaNhaM paeso, bhaNAhi-paMcaviho paeso, taMjahA- dhammapaeso adhammapaeso AgAsapaeso jIvapaeso khaMdhapaeso, evaM vayaMtaM vavahAraM ujjusuo bhaNai-jaM bhaNasi-paMcaviho paeso, taM na bhavai, kamhA ?, jai te paMcaviho paeso evaM te ekkekko paeso paMcaviho evaM te panavIsativiho paeso bhavai, taM mA bhaNAhi - paMcaviho paeso, bhaNAhi bhaiyavvo paesosia dhammapaeso sia adhammapaeso sia AgAsapaeso sia jIvapaeso sia khaMdhapaeso,: evaM vayaMtaM ujjusuyaM saMpai saddanao bhaNi-jaM bhaNasi bhaiyavvo paeso, taM na bhaNai, kamhA ?, jai bhaiavvo paeso evaM te dhammapaeso'vi sia dhammapaeso sia adhammapaesosia AgAsapaesosia jIvapaeso sia khaMdhapaeso adhammapaeso'si sia dhammakeso jAva khaMdhapaeso, jIvapaeso'vi sia dhammapaeso jAva sia khaMdhapaeso, khaMdhapaeso'si sia dhammapaeso jAva sia khaMdhapaeso, evaM te aNavatthA bhavissai, taM mA bhaNAhi bhaiyavvo paeso, bhaNAhidhamme paese, se paese dhamme, ahamme parase se paese ahamme, AgAse paese se paese AgAse, jIve parase se paese nojIve, khaMdhe paese me paese nokhaMdhe, evaM vayaMtaM saddanayaM samabhirUDho bhai jaM bhaNasi-dhamme parase se paese dhamme jAva jIve parase se paese nojIve khaMdhe parase se paese nokhaMdhea, taM na bhavai, kamhA ?, itthaM khalu do samAsA bhavaMti, taMjahA tatpurise a kammadhArae a, taM na najjai kayareNaM samAsenaM bhaNasi ?, kiM tatpurisenaM kiM Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM kammadhAraeNaM?, jai tatpuriseNaM bhaNasi to mA evaM bhaNAhi, aha kammadhAraeNaM bhasi to visesao bhaNAhi, dhamme ase paese ase paese dhamme ahamme ase paese ase paese ahamme AgAse ase paese a se paese AgAse jIve a se paese ase paese nojove khaMdhe ase paese a se paese nokhaMdhe, evaM vayaMtaM samabhirUDhaM saMpai evaMbhUo bhaNai-jaM jaM bhaNasi taM taM savvaM kasiNaM paDiputraM niravasesaM egagahaNagahiyaM dese'vi me avatthU paese'vi me avtthuu| se taM paesadiTThateNaM se taM nyppmaanne| vR.prakRSTo dezaH pradezo-nivibhAgo bhAga ityarthaH, sa eva dRSTAntastenaanayamatAnicintyantetatra naigamo bhaNati-paNNAM pradezaH tadyathA-'dhammAese'ityAdi, dharmazabdena dharmAstikAyo gRhyate, tasya pradezo dharmapradezaH, evamadharmAkAzajIvAstikAyeSvapi yojyaM, skandhaH-pudgaladravyanicayastasya pradeza: skandhapradezaH, dezaH-eSAmeva paJcAnAM dharmAstikAyAdravyANAM pradezadvayAdinivRtto'vayavastasya pradezo dezapradezaH, ayaM ca pradezasAmAnyAvyabhicArAt SaNNAM pradeza ityuktaM, vizeSavivakSAyAM tu SaT prdeshaaH| __ evaM vadantaM naigamaM tato nipuNatara: saMgraho bhaNati-yadbhaNasi SaNNAM pradeza iti, tanna bhavatitanna yujyate, kasmAt?, yasmAddyo dezapradeza iti SaSThe sthAne bhavatA pratipAditaM, tadasaGgatameva, yato dharmAstikAyAdidravyasya sambandhI yo dezastasya yaH pradezaH sa vastuvRttyA tasyaiva dravyasya yatsambandhI dezo vivakSyate, dravyAvyatiktisya dezasya ya: pradeza: sa dravyasyaiva bhavati, yathA ko'tra dRSTAnta ityAha___ 'dAseNe'tyAdi, loke'pyevaM vyavahRtirdazyate, yathA kazcidAha-madIyadAsena khara: krItaH, tatra dAso'pi madIyaH kharo'pi madIyaH, dAsasya madIyatvAt, tattrotaH, kharo'pi madIya ityarthaH, evamihApi dezasya dravyasambandhitvAttatpradezo'pi dravyasambandhyeveti bhAvaH, tasmAnmA bhaNaSaNNAM pradezaH, apitvevaM bhaNapaJcAnAM pradeza iti, tvaduktaSaSThapradezasyaivAghaTanAdityarthaH, tadeva darzayati-tadyathA-dharmapradeza ityAdi, etAni ca paJca dravyANi tatpradezAzcetyevamapyavizuddhasaMgraha eva manyate, avAntaradravye sAmAnyadyabhyupagamAt, vizuddhastu dravyabAhulyaM praddezakalpanAM ca necchatyeva, sarvasyaiva vastusAmAnyakroDIkRtatvenaikatvAdityalaM prsnggen| __ prakRtamucyate-evaM vadantaM saMgrahaM tato'pi nipuNo vyavahAro bhaNati-yadbhaNasi paJcAnAM pradeza iti, tanna bhavati-na yujyate, kasmAd ?, yadi yathA paJcAnAM goSThikAnAM kiJcid dravyaM sAmAnyam-ekaM bhavati, tadyathA-hiraNyaM vetyAdi, evaM yadi pradezo'pi syAttato yujyate vaktuMpaJcAnAM pradeza iti, idamuktaM bhavati-yathA keSAJcitpaJcAnAM puruSANAM sAdhAraNaM kiJciddhiraNyAdi bhavati, evaM paJcAnAmapi dharmAstikAyAdidravyANAM yadyekaH kazcitsAdhAraNaH pradezaH syAttadeyaM vAcoyuktirghaTeta, na caitadasti, pratidravyaM pradezabhedAt. tasmAnmAbhaNa paJcAnAM pradezaH, api tu bhaNa-paJcavidhaH-paJcaprakAra: pradeza: dravyalakSaNasyAzrayasya paJcavidhatvAditi bhAvaH, tadevAha 'dharmapradeza' ityaadi| evaM vadantaM vyavahAramRjusUtro bhaNati-yadbhaNasi paJcavidhaH pradezaH, tanna bhavati, kasmAd ?, yasmAdyadi te paJcavidhaH pradeza evamekaiko dharmAstikAyAdipradezaH paJcavidhaH prAptaH, zabdAdatra Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla-310 vastuvyavasthA, zabdAccaivameva pratItirbhavati, evaM ca sati paJcavizatividhaH pradeza: prApnoti, tasmAnmA bhaNa-paJcavidhaH pradeza: kintvevaM bhaNa-bhAjyaH pradezaH, syAddharmasyetyAdi, idamukta bhavati-bhAjyA-vikalpanIyo vibhajanIyaH pradezaH, kiyadbhivibhAgaH?-syAddharmapradeza ityAdi paJcabhiH, tatazca paJcabheda eva pradezaH siddhyati, sa ca yathAsvamAtmIyAtmIya evAsti na parakIyaH, tasyArthakriyA'sAdhakatvAt, prstutnymtenaasttvaaditi|| evaM bhaNantamRjusUtraM sAmprataM zabdanayo bhaNati-yadbhasi-bhAjyaH pradezaH, tanna bhavati, kuto?, yato yadi bhAjya: pradezaH, evaM te dharmAstikAyapradezo'pi kadAcidadharmAstikAyAdipradezaH syAd, adharmAstikAyapradezo'pi kadAciddharmAstikAyAdipradezaH, syAd, itthamapi bhajanAyA anivAritatvAd, yathA eko'pi devadattaH kadAcidrAjJo bhRtyaH kadAcidamAtyAderiti, evamAkAzAstikAyAdipradeze'pi vAcyaM, tadevaM naiyatvAbhAvAttavApyanavasthA prasajyeteti, tanmaivaM bhaNa-bhAjyaH pradezaH, api tu itthaM bhaNa-'dhamme paese (se paese dhamme)'ityAdi, idamuktaM bhavati-dharmaH pradeza iti-dharmAtmakaH, pradeza ityarthaH, atrAha-nanvayaM pradezAH sakaladharmAstikAyAyadavyatiriktaH san dharmAtmaka ityucyate AhosvittadekadezamAvyatiriktaH san yathA sakalajIvAstikAyaikadezaikajIvadravyAvyatiriktaH san tatpradezo jIvAtmaka iti vyapadizyata ityAha-'se paese dhamme'ti'tti sa pradezo dharma:-sakaladharmAstikAyAdravyatirikta ityarthaH, jIvAstikAye hi parasparaM bhinnAnyevAnantAni jIvadravyANi bhavanti, ato ya ekajIvadravyasya pradezaH sa niHzeSajIvAstimAyaidezavRttireva san jIvAtmaka ityucyate, atra tu dharmAstikAya ekameva dravyaM tataH sakaladharmAstikAyAvyatirikta eva sanattpradezo dharmAtmaka ucyata iti bhaavH| ___ adharmAkAzAstikAyayorapyekaikadravyatvAdevameva bhaavniiy| jIvAstikAye tu'jIva paese se nojIve'tti jIvaH pradeza iti-jIvAstikAyAtmaka: pradeza ityarthaH, sa ca pradezo nojIvaH, nozabdasyeha dezavacanatvAt sakalajIvAstikAyaikadezavRttirityarthaH, yo hyekajIvadravyAtmakaH pradezaH sa kathamanantajIvadravyAtmake samastajIvAstikAye varteta iti bhAvaH, evaM skandhAtmaka: pradezo noskandhaH, skandhadavyANAmanantatvAdekadezavartirityarthaH / evaM vadantaM zabdanayaM nAnArthasamabhirohaNAt samabhirUDhaH, sa prAha-yadbhaNasi-dharmaH pradeza: sa pradezo dharma ityAdi, tanna bhavati-na yujyate, kasmAdityAha-iha khalu dvau samAsau bhavataH, tadyathA-tatpuruSaH karmadhArayazca, idamuktaM bhavati-'dhamme paese se paese dhamme'ityukte samAsadvayArambhakavAkyadvayamatra saMbhAvyate, tathAhi-yadi dharmazabdAt saptamIyaM tadA saptamItatpuruSasyArambhakamidaM vAkyaM, yathA vane hastItyAdi, atha prathamA tadA karmadhArayasya, yathA nIlamatpalamityAdi, nanu yadi vAkyadvayamevAtra saMbhAvyate tarhi kathaM dvau samAsau bhavata ityuktam?, ucyate, samAsArambhakavAkyayoH samAsopacArAd, athavA aluksamAsavivakSayA samAsAvApyetau bhavato, yathA kaNThekAla ityAdItyadoSaH, yadi nAma dvau samAsAvatra bhavatastataH kimityAhatanna jJAyate katareNa samAsena bhaNasi ?, kiM tatpuruSeNa karmadhArayeNa vA?, yadi tatpuruSeNa bhaNasi, tanmaivaM bhaNa, doSasambhavAditi zeSaH, sa cAyaM doSo dharme pradeza iti bhedApattiH, yathA Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM kuNDe badarANIti, na ca pradezadezinau bhedenopalabhyete, atha abhedepi saptamI dRzyate yathA ghaTe rUpamityAdi, yadyevamubhayatra darzanAta saMzayalakSaNo doSaH syAt, atha karmadhArayeNa bhaNasi, tato vizeSeNa bhaNa 'dhamme a se paese ya se'tti, dharmazca sa pradezazca sa iti samAnAdhikaraNa: karmadhAraNaH, evaM ca saptamyAzaGkAbhAvato na tatpuruSasambhava iti bhAvaH / ___ Aha-nanvayaM pradezaH samastAdapi dharmAstikAyAdravyatiriktaH san samAnAdhikaraNatayA nirdizyate? uta tadekadezavRttiH san? yathA jIvAstikAAyaikadezavRttirjIvapradeza ityAzaMkyAha'se paese dhamme'tti saca pradezaH sakaladharmAstikAyadavyatirikto na punastadezadekavRttirityarthaH, zeSabhAvanA pUrvavata. 'se paese nojIve se paese nokhaMdhe' ityatrApi puurvvdevaarthkthnm|| __ evaM vadantaM samabhirUDhaMsAmpratamevabhUto bhaNati-yadyaddharmAstikAyAdikaM vastu bhaNasi tattatsarvaM samastaM kRtsnaM dezapradezakalpanArahitaM pratipUrNam-AtmasvarUpeNAvikalaM niravazeSatadevaikatvAniravayavamekagrahaNagRhItam ekAbhidhAnAbhidheyaM na nAnAbhidhAnabhidheyaM, tAni hyekasmiArthe'sau necchati, abhidhAnabhede vastubhedAbhyupagamAt, tadevaMbhUtaM taddharmAstikAyAdikaM vastu bhaNa, na tu pradezAdirUpatayA, yato dezapradezau mamAvastubhUtau, akhaNDasyaiva vastunaH sattvenopayogAt, tathAhi-pradezapradezinorbhedo vA syAdabhedo vA?, yadi prathamaH pakSastarhi bhedenopalabdhiprasaGgo, na ca tathopalabdhirasti, athAbhedastahi dharmapradezazabdayoH paryAyataiva prAptA, ekArthaviSayatvAt, na ca paryAyazabdayoyugapaduccAraNaM yujyate, ekenaiva tadarthapratipAdane dvitIyasya vaiyAta, tasmAdekAbhidhAnAbhidheyaM paripUrNamekameva vstviti| tadevamete nijanijArthasatyatApratipAdanaparA vipratipadyante nayAH, ete ca parasparaMnirapekSayA durnayAH, saugatAdisamayavat, parasparasApekSastu sunayAH, taizca parasparasApekSaiH samuditaireva sampUrNaM bhavati, naikaikAvasthAyAm, uktaM ca stutikAreNa "udadhAviva, sarvasindhavaH, samudIrNAstvayi nAtha ! dRSTayaH / na ca tAsu bhavAn pradRzyate, pavibhaktAsu saritsvivodadhiH // " ete ca nayA jJAnarUpAstato jIvaguNatvena yadyapi guNapramANe'ntarbhavanti tathApi pratyakSAdipramANebhyo nayarUpatAmAtreNa pRthak prasiddhatvAdbahuvicAraviSayatvAjjinAgame pratisthAnamupayogitvAcca jiivgunnprmaannaatpRthguktaaH| tadetatpradezadRSTAnteneti nigmnm| prasthakAdidRSTAntatrayeNa ca nayapramANaM pratipAdyopasaMharati-tadetannapramANamiti / anena ca dRSTAntatrayeNa digmAtradarzanameva kRtaM, yAvatA yatkimapi jIvAdi vastvasti tatra sarvatra nayavicAra: pravartate ityalaM bhujlpiteneti| ita: kramaprAptaM saGkhayApramANaM vivarISurAha mU.(311) se kiM taM saMkhappamANe?, 2 aTThavihe pannatte, taMjahA-nAmasaMkhA ThavaNasaMkhA davvasaMkhA ovammasaMkhA parimANasaMkhA jAnanAsaMkhA gaNanAsaMkhA bhaavsNkhaa| se kiM taM nAmasaMkhA?, 2 jassa NaM jIvassa vA jAva se taM nAmasaMkhA / se kiM taMThavaNasaMkhA?, 2 jaNaM kaTThakamme vA potthakamme vA jAva se taMThavaNasaMkhA / nAmaThavaNANaM ko paiviseso?, nAma (pAeNaM) AvakahiyaM ThaMvaNA ittariyA vA hojjA AvakahiyA vA hojjaa| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-311 443 se tiMdavvasaMkhA?.2 duvihA pannattA, taMjahA-Agamao ya noAgamaoya, jAva se ki taM jANayasarIrabhaviasarIravarittA dabvasaMkhA?, 2tivihA pannatA, taMjahA-egabhavie baddhAue abhimuhanAmagotte / egabhavie NaM bhaMte ! egabhavietti kAlao kevacciraM hoi?, jahaneNaM aMtomuhuttaM uko seNaM puvakoDI, baddhAue NaM bhaMte ! baddhAuetti kAlao kevacciraM hoi ?, jahaneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM puvakoDItibhAga, abhimuhanAmagoe NaM bhaMte abhimuhanAmagoetti kAlao kevacciraM hoi?, jahanneNaM evaM samayaM ukkoseNaM aNtomuhuttN| idAni ko nao kaM saMkhaM icchai-tattha negamasaMgahavavAhAra tivihaM saMkhaM itchati, taMjahAegabhaviaMbaddhAuaM abhimuhanAmagotaM ca, ujusuo duvihaM saMkhaM icchai, taMjahA-baddhAuaM ca abhimahanAmagotaMca, tini sahanayA abhimahanAmagotaM saMkhaM icchati, se taM jANayasarIrabhaviasarIravaharitA dvvsNkhaa| se taM noAgamao davvasaMkhA, se taM dvvsNkhaa| vR. saGghayAnaM saGkhyA saMkhyAyate'nayeti vA saGkhyA, saiva pramANaM saMkhyApramANam, iha ca saMkhyAzabdena saMkhyAzaMkhyorddhayorapi grahaNaM dRSTavyaM, prAkRtamadhikRtya samAnazabdAbhidheyatvAt, gozabdena pazubhUmyAdivat, uktaM ca __ "gozabdaH pshubhuumyNshuvaagdigrthpryogvaan| mandaprayoge dRSTavyambuvajasvargAbhidhAyakaH / " evamihApi saMkhA itiyAprakRtauktau saMkhyA zaMkhAzca pratIyante, tato dvayasyApi grahaNam / evaM ca nAmasthApanAdravyAdivicAre'pi prakrAnte saMkhyA zaGkhA vA yatra ghaTante tattatra prastAvajJena svayameva yojymiti| 'se ki taM nAmasaMkhe'tyAdi, sarvaM pUrvAmihitanAmAvazyakAdivicArAnusArataH svayameva bhAvanIyaM yAvat 'jANayasarIrabhaviasaroravairitte davvasaMkhe tiviheta pannatte' ityAdi, iha yo jIvo mRtvA'nantarabhave zaMkheSu utpatsyate te teSvabaddhAyuSko'pi janmadinAdArabhya ekabhavika: sazaMkha ucyate, yatra bhave vartate sa evaiko bhavaH zaMkheSUtpatterantare'stItikRtvA, evaM zaGkhaprAyogyaM baddhamAyuSkaM yena sa baddhAyuSkaH, zaGkhabhavaprAptAnAM jantUnAM ye avazyamudayabhAgacchataste dvIndriyajAtyAdinIvairgotrAkhye abhimukhe jaghanyataH samayenotkRSTato'ntarmuhUrtamAtreNaiva vyavadhAnAt udayAbhimukhaprApte nAmagotre karmaNI yasya so'bhimukhanAmagotraH, tadeSa trividho'pi bhAvazaGkhatAkAraNatvAt jJazarIrabhavyazarIravyatirikto dravyazaGkha ucyate, yadyevaM dvibhavikatribhavikacaturbhavikAdirapikasmAnnetthaM vyapadizyata iti cait, naivaM, tasyAtivyavahitatvena bhAvakAraNatayA'nabhyupagamAt, tatkAraNasyaiva dravyatvAda, idAnIM trividhamapi zaGkhakAlataH krameNa nirUpayannAha 'egabhavie NaM bhaMte !' ityAdi, ekabhavikaH zaGkho bhadanta ! ekabhavika iti vyapadezena kAlata: kiyacciraM bhavatIti, atrottaraM-'jahaNNeNa' mityAdi, idamuktaM bhavati-pRthivyAdyanyarabhave'ntarmuhUrtaM jIvitvA yo'nantaraM zoSUtpadyate so'ntarmuhUrtamekabhavikaH zaGkho bhavati, yastu matsyAdyanyatamabhave pUrvakoTarTI jIvitvaitaiSUtpadyate tasya pUrvakoTirekabhavikatve labhyate, atra cAntarmuhUrtAdapi hInaM jantUnAmAyureva nAstIti jaghanyapade'ntarmuhUrtagrahaNaM, yastu pUrvakoTyadhikASyuka: so'saGkhyAtavarSAyuSkatvAddeveSvevotpadyate na zoSvityutkRSTapade pUrvakoTyupAdAnam, Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 anuyogadvAra - cUlikAsUtraM AyubandhaM ca prANino 'nubhUyamAnAyuSo jaghanyato'pyantarmuhUrte zeSa eva kurvantyutkRSTatastu pUrvakoTitribhAga eva na parata iti baddhAyuSkasya jaghanyato'ntarmuhUrtamutkRSTataH pUrvakoTItribhAga uktaH AbhimukhyaM tvAsannatAyAM satyAmupapadyate ato'bhimukhanAmagotrasya jaghanyataH samaya utkRSTatastvantarmuhUrta kAla ukta:, yathoktakAlAt paratastrayo'pi bhAvazaGkhatAM pratipadyanta iti bhAvaH / idAnIM naigamAdinayAnAM madhye ko nayo yathoktatrivizaGkhasya madhye ka zaGkhamicchatIti vicAryate tatra naigamasaMgrahavyavahArAH sthUladRSTitvAtrividhamapi zaGkhamicchanti dRzyate hi sthUladRzAM kAraNe kAryopacAraM kRtvA itthaM vyapadezavRttiH, yathA rAjyArhakumAre rAjazabdasya ghRtaprakSepayogye ghaTe ghRtaghaTazabdasyetyAdi, RjusUtra ebhyo vizuddhatvAdAdyasyAtivyavahitatvenAtiprasaGgabhayAdddvividhamevecchati, zabdAdayastu vizuddhataratvAd dvitIyamapyativyavahitaM manyante, ato'tiprasaGganivRttyarthamekaM caramamevecchanti / 'se ta'mityAdi nigamanam / - mU. ( 311 ) se ki taM ovammasaMkhA ?, 2 cauvvihA pannattA, taMjahA- atthi saMtayaM saMtaeNaM uvamijjai, asthi saMtayaM asaMtaeNaM uvamijjai, atthi asaMtayaM saMtaeNaM uvamijjai, atthi asaMtayaM asaMtaeNaM uvamijjai, tattha saMtayaM saMtaeNaM uvamijjai, jahA saMtA arihaMtA saMtaehiM puravarehi saMtaehiM kavADehiM saMtaehiM vacchehiM uvamijjai, taMjahA bhU. (312) puravarakakavADavacchA phalihabhuA daMduhitthaNi aghosA / sirivacchaMki avacchA savve'pi jinAcauvvIsaM / mU. ( 313 ) saMtayaM asaMtaeNa uvamijjai, jahA saMtAiM neraiatirikkhajoNi amanussadevANaM AuAI asaMtaehiM paliovamasAgarovamehiM uvamijjati, asaMtayaM saMtaeNaM u0 taM0 - parijUriaperaMtaM calaMtabiMTaM paDaMtanicchIraM / mU. ( 314 ) mU. (315) pattaM va vasanapattaM kAlappattaM bhaNai gAhaM // / jaha tubbhe taha amhe tumhe 'vi a hohihA jahA amhe / appAhei paDataM paMDuapattaM kisalayANaM // mU. (316 ) navi atthi navI a hohI ullAvo kisalapaMDupattANaM / uvamA khalu esa kayA bhaviajanavibohANaTTAe / mU. (317) asaMtayaM asataehiM uvamijjai, jahA kharavisANaM tahA sasavisANaM / setaM ovammasaMkhA / vR. saGkhyAnaM saGkhyA-paricchedo vastunirNaya ityarthaH, aupamyena upamApradhAnA vA saGkhyA aupamyasaGkhyA iyaM copamAnopameyayoH ida sattvAmasattvAbhyAM caturddhA, tadyathA- 'saMtayaM saMtaeNa'mityAdi, tatra prathamabhaGge tIrthakarAderupameyasya kapAyadinA upamAnena svarUpa saMkhyAyate - nizcIyate ityaupamyasaMkhyAtvaM bhAvanIyaM yasya tIrthakarAH svarUpato nizcitA bhavanti tasya puravarakapATopamavakSaso - nagaraparighopamabAhavaste bhavantItyAdyupamayA tatsvarUpanizcayasyehotpAdyanatvAditi bhAvaH / dvitIyabhaGge palyopamasAgaropamANAM yojanapramApalyAvAlAgrAdikalpanAmAtreNa prarUpitattvAdasattvamavaseyam, upamAnatA caiSAmetanmahAnArakAdyAyurmahattvasAdhanAditi, tRtIyabhaGge 'parijUriyaperaMta' mityAdi gAthA, tatra vasantasamaye parijIrNaparyantaM svaparipAkata eva pracalantaM Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - mUlaM-317 vRkSAtpatadmazyatpatraM gAthA bhaNatIti sambandhaH, pariNatatvAdeva niHkSIraM vRkSavioyagAditvalakSaNaM vyasanaM prAptaM kaalpraapt-vinaashkaalpraaptmiti| tAmeva gAthAmAha-'jaha tubbhe'ityAdi, vRkSAtpatatA kenaciJjiIrNapatreNa kizalayAnAzrityoktaM, kiM tad ?, ucyate-zRNuta bho udgacchatkomalapatravizeSarUpANi kizalayAnyavahitAni bhUtvA, vRkSAtpatat mallakSaNaM pANDupatraM yuSmAkaM 'appAhei' iti kathayati, kiM tadityAha-'jaha tubbhe taha amhe'tti, yathA puSpadabhinavasnigdhakAntIni kamanIyakAminIkaratalasparzalakSmIkAni sakalajanamanonetrAnandadAyIni sAmprataM bhavanti dRzyante tathA vayamapi pUrvamAstemi kriyAdhyAhAra:, yathA ca parijIrNaparyantAdisvarUpANi sAmprataM vayaM vartemahi yUyamapi nizcitaM kAlena tathA bhaviSyatha iti na kAcit svasamRddhau garvavuddhiH parAsamRddhau tu helAmatividheyA, anityatvAtsalakasamRddhisambandhAnAmiti bhAvaH / nanvalaukikamidaM yatpatrANi parasparaM jalpanti, satyamityAha_ 'navi atthi' gAhA sugamA, navaraM vRkSapatrasamRddhayasamRddhizravaNato'nityatAvagamena bhavyAnAM sAMsArIkasamRddhiSu nirvedo yathA syAdityasadbhUto'pi patrANAmihAlApa ukta iti bhAvaH, tadevaM 'jaha tubbhe taha amhe' ityatra kizalayapatrAvasthayA pANDupatrAvasthA upamIyate, evaM copamAnabhUtakizalayapatrAvasthA tatkAlabhAvitvAtsatI pANDupatrANAM tUpameyabhUtA sA'vasthA bhUtapUrvatvAdasatI, 'tubbheviya hohihA' ityAdau tu pANDupatrAvasthA kizalayapatrAvasthA upamIyate, tatrApyupamAnabhUtA pANDupatrAvasthA tatkAlayogitvAtsatI kizalayadalAnAM tapameyabhUtA sA bhaviSyatkAlayogitvAdasatI, ato'satsatA upamIyata tRtIyabhaGgaviSayatA saMgacchate, sudhiyA tu yadi ghaTate tadA'nyathA'pi sA vAcyeti / / ___ caturthabhane asaMtayaM asaMtaeNe'tyAdi, yathA kharaviSANamabhAvarUpaM pratItaM tathA zazaviSANamapyabhAvarUpaM nizcetavyaM, yathA vA zazaviSAmabhAvarUpaM nizcitamitthamitaradapijJAtavyamiti bhAvaH, evaM copamAnopameyayorasattvaM sphaTameveti / mU.(317 vartate) se kiM parimANasaMkhA?, 2 duvihA pannattA, taM0-kAliasuyaparimANasaMkhA diDivAyasuaparimANasaMkhA yA se kiM taM kAliasuaparimANasaMkhA ?, 2 anegavihA patratA, taMjahA-pajjavasaMkhA akkharasaMkhAsaMghAyasaMkhA payasaMkhA pAyasaMkhA gAhAsaMkhAsilogasaMkhA veDhasaMkhA nijuttisaMkhA anuogadArasaMkhA uddesagasaMkhA ajjhayaNasaMkhA suakhaMdhasaMkhA aMgasaMkhA, se taM kAliasuaparimANasaMkhA / se kiM taM diDivAyasuaparimANasaMkhA?, 2 anegavIhA pannattA, taMjahA-pajjavasaMkhA jAva anuogadArasaMkhA pAhuDasaMkhA pAhuDiAsaMkhA pAhuDapAhuDiAsaMkhA vatthusaMkhA, se taM dihivAyasuaparimANasaMkhA se taM jANaNAsaMkhA?, 2 jo jaM jANai taMjahA-sadaM sadio gaNiyaM gaNio nimittaM nemittio kAlaM kAlanANI vejjayaM vejjo, se taM jaannnnaasNkhaa|| vR. saMkhyAyate anayeti saGkhyA, parimANaM paryavAdi tadrUpA saMkhyA parimANasaMkhyA, sA ca kAlika zrutadRSTivAdaviSayatvena dvividhA, tatra kAlikazrutaparimANasaGgyAyAM paryavasaGkhyA ityAdi, paryavAdirUpeNa-pariNAmavizeSa kAlikazrutaM saMkhyAgata iti bhAvaH, tatra paryavAH paryAyA dharmA itiyAvat tadrUpA saGkhyA paryavasaGkhyA, sA ca kAlikazrute anantAyAtmikA dRSTavyA, ekaika Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 - - anuyogadvAra-cUlikAsUtraM syApyakArAdyakSarasya tadabhidheyasya ca jIvAdivastunaH pratyekamanantaparyAyatvAt, evamanyatrASi bhAvanA kAryA, navaraM saGghayeyAnyakArAdyakSarANi, dvAdyakSarasaMyogarUpAH saGkhyeyAH saGghAtAH suptiGantAni samayaprasiddhAni vA saMkhyeyAni padAni, gAthAdicaturthAzarUpAH saGkhyeyAH pAdAH saGghayeyA gAthAH, saMkhyeyAzca zlokAH pratItAH, evaM chandovizaSarUpAH saMkhyeyA veSTakAH, nikSepaniyuktyu-podghAtaniyuktisUtrasparzaka niyuktilakSaNA trividhA niyuktiH, vyAkhyopAyabhUtAni satpada-prarUpaNatAdInyupakramAdIni vA saGkhyeyAnyanuyogadvArANi, saGghayeyA uddezAH, saGkhyeyAnya-dhyayanAni, saGghayeyAH zrutaskandhAH, saGkhyeyAnyaGgAni, eSA kAlikazrutaparimANasaGkhyA, evaM dRSTivAde'pi bhAvanA kAryA, navaraMprAbhRtAdaya: pUrvAntargatAH zrutAdhikAravizeSAH / 'seta'mityAdi nigmnvym|| 'se kiM taM jANaNAsaMkhA' ityAdi, 'jANaNA' jJAnaM saMkhyAyate-nizcIyate vastvanayeti saGkhyA, jJAnarUpA saGkhyA jJAnasaGkhyA, kA punariyam?, ucyate, yo devadattAdiryacchabdAdikaM jAnAti sa taJjAnAti, tacca jAnanasAvabhedopacAd jJAnasaGkhayeyatyupaskAraH, zeSaM paatthsiddhm| mU.(317 vartate) se kiM taM gaNanAsaMkhA?, 2 eko gaNanaM na uvei, duppabhii saMkhA, taMjahA-saMkhejjae asaMkhejjae anNte| se kiM taM saMkhejjae?, 2 tivihe pannatte, taMjahA-jahannae ukkosee ajhnnmnukkose| se kiMtaM asaMkhejjae?, 2 tivihe pannatte, taMjahA-parittAsaMkhejjae juttAsaMkhejjae asNkhejjaasNkhejje| sekiMtaM parittAsaMkhejjae?, 2tivihe pantratte, taMjahA-jahannae ukkosae ajahannamanukosae / sekiMtaMjuttAsaMkhejjai), rativihe pannate, taMjahA-jahannae ukkosae ajhnnmnkose| se kiM taM asaMkhejjAsaMkhejjae?, 2 tivihe pannate-taMjahA-jahannae ukkosae ajhnnmnukose| se kiM taM anaMtae?, 2tivihe pannatte, taMjahA-parittAnaMtae juttAnaMtae anNtaanNte| se kiM taM paritAnaMtae?, 2 ti0 pa0, taM0 - jahannae ukkosae ajhnnmnukkose| se kiMtaM juttAnaMtae?, 2tivihe pannate, taMjahA-jahannae ukkosae ajannama01 se kiM taM anaMtAnaMtae ?, 2 duvihe pannatte, taMjahA-jahannae ajahannamanukkosae / jahannayaM saMkhejjayaM kevai hoi?, dorUvayaM, tenaM paraM ajahanamanukosayAI ThANAI jAva ukkoseyaM saMkhejjayaM na paavi| vR. etAvanta ete iti saMkhyAnaM gaNanasaMkhyA, tatra 'ego gaNanaM na uvei' ekastAvadgaNanaMsaGkhyAM nopaiti, yata ekasmin ghaTAdau dRSTe ghaTAdi vastvidaM tiSThatItyevameva prAyaH patItirutpadyate naikasaGkhyAviSayatvena athavA AdAnasamarpaNAdivyavahArakAle eka vastu prAyo na kazcidgaNayatyato'saMvyavahAryatvAdalpatvAdvA naiko gaNanasaGkhyAmavatarati, tasmAdviprabhRtireva gaNanasaGkhyA, sAca saGkhyeyakAdibhedabhinnA, tadyathA-saGghayeyakamasaGghayeyakamanantakaM, tatra saMkhyeyakaM jaghanyAdibhedAt trividham, asaMkhyeyakaM taM parItAsaMkhyeyakaM yuktAsaMkhyeyakaM, asaGghayeyAsaGkhyeyakaM, punarekaikaM jaghanyAdibhedAtrividhamiti sarvamapi navavidham, anantakamapiparItAnantakaM yuktAnantakaM anantAnantakam, atrAdyAnantabhedadvaye jaghanyAdibhedAt pratyekaM traividhyam, anantAnantakaM Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 447 mUlaM-317 tujaghanyamajaghanyotkRSTameva saMbhavatIti, utkRSTAnantAntakasya kvApyasambhavAditi sarvamapIdamaSTavidhaM, tadevaM saMkSepata: saMkhyeyakAdibhedaprarUpaNAmAtraM kRtvA vistarataH tatsvarUpanirUpaNArthamAha'jahannayaM saMkheJjayaM kevAiya'mityAdi, atra jaghanyaM saMkhyeyakaM dvau, tataH paraM tricaturAdikaM sarvamapyajaghanyotkRSTaM yAvadutkRSTaM na prApnoti / mU.(317 vartate )ukkosayaM saMkhejjayaM kevaiaMhoi?, ukkosayassa saMkhejjayassa parUvaNaM karissAmi-se jahAnAmae palle siA egaMjoyaNasayasahassaM AyAmavikkhaMbheNaM tini joyaNasayasahassAI solasa sahassAiM doni a sattAvIse joyaNasae tini a kose aTThAvIsaM ca dhanusayaM terasa rA aMgulAI addhaM aMgulaM ca kiMcivisesAhiaMparikkheveNaM trataM, se NaM yalle siddhatthayANaM bharie, tao NaM tehiM siddhatthaehiM dIvasamuddANaM uddhAro gheppai, ego dIve ego samudde evaM pakkhippamAneNaM 2 jAvaiA dIvasamuddA tehiM siddhatthaehi apphunnA esa NaM evaie khete palle(AiTThA) paDhamA salAgA, ___ evaiANaM salAgANaM asaMlappA logA bhariA tahAvi ukkoseyaM saMkhejjayaM na pAvai, jahA ko diDhito?, se jahAnAmae maMce siAAmalagANaM bharie tattha ege Amalae pakkhitte so'vi mAte atre'vi pakkhitte se'vi mAte ane'vi pakkhitte se'vi mAte evaM pakkhippamANeNaM 2 hohI se'vi Amalae jaMsi pakkhitte se maMcae bharijjihii je tattha Amalae na maahii| vR. tatra kiyatpunarutkRSTaM saGkhayeyakaM bhavatIti vineyena pRSTe vistareNa tasya prarUpayiSyamANatvAdisthamAha-utkRSTasya saGkhayeyakasya prarUpaNAM kariSyAmi, tadevAha-tadyathA nAma kazcitpalmaH syAt, kiyanmAna ityAha-AyAmAviSkambhAbhyAM yojanazatasahasraM, paridhinA tu "parihI tilakkha solasa sahassa do ya saya sttviis'hiyaa| kosatiya aTThavIsaM, dhanusaya teraMgula'ddhahiyaM // " iti gAthApratipAditamAno, jambUdvIpapramANa iti bhAvaH / ayaM cAdhastAdyojanasahasramavagADo dRSTavyaH, ratnaprabhApRthivyA ratnakANDaM mittvA vajrakANDe pratiSThita ityarthaH, sa caivaMpramANaH palyo jambUdvIpavedikAta upari saprazikha: siddhArthAnAM-sarSapAnAM bhriyate, 'tao naM tehi mityAdi, idamuktaM bhavati-te sarSapA asatkalpanayA devAdinA samutkSipya eko dvIpe eka: samudre ityevaM sarve'pi prakSipyante, yatra ca dvIpe samudre vA te itthaM prakSipyamANA niSThAM yAnti tatparyavasAno jambUdvIpAdiranavasthitapalya: kalpyate, ata evAha_ 'esa NaM evaie khette palle'tti, yAvanto dvIpasamudrAstaiH sarSapaiH 'apphuNNa'tti vyAptA ityarthaH, etadetAvatpramANaM kSetramanavasthitapalyaH, sarSapabhRto buddhyA parikalpyata ityarthaH, tataH kimityAha-'paDhamA salAga'tti tataH zalAkApalye prathamazalAkA-ekaH sarSapaH prakSipyata ityarthaH, 'evaiyANaM salAgANaM asalappA logA bhariya'tti lokyante-kevalinA dRzyanta iti lokAvyAkhyAnAdivakSyamANAH zalAkApalyarUpA gRhyante, te caikadazazatasahasralakSakoTi-prakAreNa saMlapitumazakyA asaMlapapyayAH, atibahavA ityarthaH, yathoktazalAkAnAmasatkalpanayA bhRtA:pUritAstathApyutkRSTu saGkhayeyakaM na prApnoti, AkaNThapUritA api hi lokarUDhayA bhRtA ucyante, na caitAvataivotkRSTaM saGkhayeyakaM saMpadyate, kintu yadA saprazikhatayA tathA te bhriyante yathA naiko'pi Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 anuyogadvAra - cUlikAsUtraM sarvapastatrAparo mAti tadA tadbhavatIti bhAvaH nanu saprazikhatayA sarvathA abhRtamapi loke kiM bhRtamRcyate ?, satyaM, procyata eva tathA cAtrArthe dRSTAntaM didarzayiSurAha + yathA ko dRSTAnta: ?, iti ziSyeNa pRSTe satyuttaramAha tadyathA nAma kazcinmaJca: syAt, sa cAmalakAnAM bhRta iti zikhAmantareNApi lokena vyapadizyate, atha ca tatraikamAmalakaM prakSiptaM tanmAtamaparamapi prakSiptaM tadapi mAtamanyadapi prakSiptaM tadapi mAtamevamaparAparaiH prakSipyamANaiH bhaviSyati tadAmalakaM yenAsau maJco bhariSyati, yacca taduttarakAlaM tatra maJce na mAsyati, itthaM cAtrApyaparAparairyathoktazAlakArUpaiH prakSitairyadA saMlipituzakyA - atibahavaH saprazikhAH palyA asatkalpanayA bhRtA bhavanti tadotkRSTaM saGkhyeyakaM bhavatItyadhyAhAro dRSTavya iti tAvadakSarArtha' / bhAvArthastvayaM- pUrvanidarzitasvarUpAdanasthitapalyAdapare'pi jambUdvIpapramANA yojanasahasrAvagADhAstrayaH palyA buddhayA kalpyante tatra prathamaH zalAkApalyo dvitIyaH pratizalAkApalyastRtIyo mahAzalAkApalyaH, tatrAnavasthitapalyo bhRtaH zalAkASalye ca prathamA zalAkA prakSipteti pUrvamAdarzitaM, tadanantaraM punarapyanavasthitapalyasarSapAH samutkSipyaiko dvIpe ekaH samudre ityevaM prakSipyante, taizca niSThitaiH zalAkApalye dvitIyA zalAkA prakSipyate, sarSapAzca prakSipyamANA yatra dvIpe samudre vA niSThitAstatparyavasAnaH pUrveNa saha bRhattaro'navasthitapalyaH sarSapabhRtaH parikalpyate, ata evAyamanavasthitapalya ucyate, avasthitarUpAbhAvAt, punaH so'pyutkSipyaikaikasarSapakrameNa dvIpasamudreSu prakSipyate, zalAkApalye ca tRtIyA zalAkA prakSipyate, te ca sarSapAH prakSipyamANA yatra dvIpe samudre vA niSThitAstatparyavasAnaH pUrveNa saha bRhattamo'navasthitapalyaH sarSapabhRtaH parikalpyate, punaH so'pyutkSipya tenaiva krameNa dvIpasamudreSu prakSipyate, zalAkApalye ca caturthI zalAkA prakSipyate, evaM yathottaraM vRddhasyAnavasthitapalya bharaNariktIkaraNakrameNa tAvadvAcyaM yAvadekaikazalAkAprakSepeNa zalAkApalyo bhriyate, aparAM zalAkAM na pratIcchati, tato'navasthitapalyo bhRto'pi notkSipyate, kintu zalAkApalya evodbhrimate ayamapyanavasthitapalyAkrAntakSetrAtparata ekaikasarSapakrameNa dvIpasamudreSu prakSipyate, yadA ca niSThito bhavati tadA pratizalAkApalyalakSaNe tRtIye palye prathama pratizalAkA prakSipyate, tato'navasthitapalyaH samutkSipya zalAkApalye niSThAsthAnAtparatastenaiva krameNa nikSipyate niSThite ca tasmin zalAkApalye zalAkA prakSipyate, itthaM punarapyanavasthitapalyapUraNarecanakrameNa zalAkApalyaH, zalAkAnAM bhriyate, tato'navasthitapalyayorbhRtayoH zalAkApalya evotkSipya pUrvoktakrameNaiva nikSipyate, pratizalAkApalye ca dvitIyA pratizalAkA prakSipyate, tato'navasthitapalyaH samuddhRtya zalAkApalyaniSThAsthAnAtparatastenaiva nyAyena prakSipyate, zalAkApalye ca zalAkA prakSipte, evamanavasthitapalyasyotkSepaprakSepakrameNa zalAkApalyaH zalAkAnAM bharaNIyaH, zalAkApalyasya tUtkSepaprakSepavidhinA pratizalAkApalyaH pratizalAkAnAM pUraNIyo, yadA ca pratizalAkApalyaH zalAkApalyo'navasthitapalyazca yo'pi bhRtA bhavanti tadA pratizalAkApalya evotkSipya dvIpasamudreSu tathaiva prakSipyate, niSThite ca tasmin mahAzalAkApalye prathamA zalAkA prakSipyate, tataH zalAkApalya utkSipya tathaiva prakSipyate, pratizalAkApalye ca pratizalAkA prakSipyate, tato'navasthitapalya utkSipya tathaiva Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 317 449 prakSipyate, zalAkApalye ca zalAkA prakSipyate, evamanavasthitapalyotkSepaprakSepakrameNa zalAkApalyo bharaNIyaH, zalAkApalyoddharaNavikiraNavidhinA pratizalAkApalyaH pUraNIyaH pratizalAkApalyotpATanAprakSepaNAbhyAM mahAzalAkApalya: pUriyatavyo, yadA tu catvAro'pi paripUrNA bhavanti tadotkRSTaM saGghayeyakaM rUpAdhikaM bhavati / iha yathokteSu caturSu palyeSu ye sarSapA ye cAnavasthitapalyazalAkApalyapratizalAkApalyotkSepaprakSepakrameNa dvIpasamudrA vyApatA evAvatsaGkhyamutkRSTasaGkhyeyakamekena sarSaparUpeNa samadhikaM saMpadyata iti bhAvaH / etAvadbhizca sarSaperasaMlapyA lokAH-zalAkApalyalakSaNA bhriyanta eveti sUtramavirodhena bhAvanIyam / idaM ca tAvaduSTakaM saGkhyeyakaM, jaghanyaM taM dvau, jaghanyotkRSTayozcAntarAle yAni saGkhyAsthAnAni tatsarvamajaghanyotkRSTam, Agame ca yatra kvacidavizeSitaM saGkhye - yakagrahaNaM karoti tatra sarvatrAjaghanyotkRSTaM dRSTavyam, idaM cotkRSTaM saMkhyeyakamitthameva prarUpayituM zakyate, zIrSaprahelikAntarAzibhyo'tibahUnAM samatikrAntatvAt prakArAntareNAkhyAtumazakyatvAditi / uktaM trividhaM saGkhyeyakam, atha navavidhamasaGkhyeyakaM prAguddiSTaM nirUpayitumAha mU. (317 vartate ) evameva ukkosae saMkhejjae rUve jahantryaM parittAsaMkhejjayaM bhavai, tena paraM ajahatramanukkosayAI ThANAiM jAva ukkosayaM parittAsaMkhejjayaM na pAvai / ukko sayaM parittAsaMkhejjayaM ke vaiaM hoi ?, jahannayaM parittAsaMkhejjayaM jahannayaM parittAsaMkhejjamettANaM rAsINaM annamannabbhAso rUvUNo ukkosaM parittAsaMkhejjayaM hoi, ahavA jahatrayaM juttAsaMkhejjayaM rUvaNaM ukkosayaM parittAsaMkhejjayaM hoi / jatrayaM juttAsaMkhejjayaM kevaiaM hoi ?, jahatrayaparittAsaMkhejjayamettAnaM rAsINaM annamannabbhAso paDiputro jahatrayaM juttAsaMkhejjayaM hoi, ahavA ukkosae parittAsaMkhejjae rUvaM pakkhittaM jahannayaM juttAsaMkhejjayaM hoi, AvaliAve tattiA ceva, tena paraM ajahannamanukosayAiM ThANAI jAva ukkosayaM juttAsaMkhejjayaM na pAvai / ukko seyaM juttAsaMkhejjayaM kevaiaM hoi ?, jahannaenaM juttAsaMkhejjaeNaM AvaliA guNiA annamannabhAso rUvUNo ukkosayaM juttAsaMkhejjayaM hoi, ahavA jahatrayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM rUvaNaM ukkoseyaM juttAsaMkhejjayaM hoi / jahatrayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM kevaiaM hoi ?, jahannaeNaM juttAsaMkhejjaeNaM AvaliA guNiA antramantrabbhAso paDipunno jahannayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM hoi, ahavA ukkosae juttAsaMkhejjayaM rUvaM pakkhittaM jahatrayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM hoi, tena paraM ajahatramanukkosayAI ThANAI jAva ukkosayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM na pAvai / ukkosayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM kevaiaM hoi ?, jahantrayaM asaMkhejjAsaMkhejjayamettANaM rAsINaM atramantrabbhAso ruvUNo ukkosayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM hoi, ahavA jahatrayaM parittAnaMtayaM rUvaNaM ukkosayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM hoi / vR. asaGkhyeyake 'pi nirUpyamANe evamevAnavasthitapalyAdinirUpaNA kriyata ityarthaH, tAvad yAvadutkRSTaM saMkhyeyakamAnItaM, tasmi~zca yadeka rUpaM pUrvamAdhikaM darzitaM tad yadA tatraiva rAzau 130/29 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM prakSipyate tadA jaghanyaM parItAsaMkhyeyakaM bhvti| 'taNa para"mityAdi sUtra, tata: paraMparotAsaMkhyeyakasyaivAjaghanyotkRSTAni sthAnAni bhavanti, yAvadutkRSTaM parItAsaMkhyeyakaM na prApnoti, ziSyaH pRcchati-kiyatpunarutkRSTaM parItAsaMkhyeyakaM bhavati?, atrottaraM-'jahaNaNayaM parItAsaMkhyeJjayaM'ityAdi, jaghanyaM parItAsaMkhyeyakaM yAvatpramANaM bhavatIti zeSaH, tAvatpramANAnAM jaghanyaparItAsaMkhyeyakamAtrANAM-jaghanyaparItAsaMkhyeyakagatarUpasaMkhyAnAmityarthaH, rAzInAmanyo'yamabhyAsaHparasparaM guNanAsvarUpa ekena rUpeNonamutkRSTaM parItAsaMkhyeyakaM bhavati, idamatra hRdayaM-pratyeka jaghanyaparItAsaMkhyeyaka eva yAvanti rUpANi bhavanti tAvantaH puJjA vyavasthApyante, taizca parasparaguNitaryo rAzirbhavati, sa ekena rUpeNa hIna utkRSaM parotAsaMkhyeyakaM mntvym| atra sukhapratittyarthamudAharaNaM dayate-jaghanyaparItAsaMkhyeyake kilAsatkalpanayA paJca rUpANi saMpradhAryante, tataH SaJcaiva vArAH paJca paJca vyavasthApyante, tathAhi-55555, atra paJcabhiH paJca guNitAH paJcaviMzatiH, sA ca paJcabhirAhatA jAtaM paJcaviMza zatamityAdikrameNAmISAM rAzInAM parasparAbhyAse jAtAni paJcaviMzatyadhikAnyekatriMzacchatAni, etatprakalpanayA etAvanmAnaH sadbhAvatastvasaMkhyeyarUpo rAzirekena rUpeNa hIna utkRSTaM parItAsaMkhyeyakaM saMpadyate, yadA tu tadapyadhikaM rUpaM gaNyate tadA jaghanyaM yuktAsaMkhyeyakaM jAyate, ata evAha 'ahavA jahannayaM juttAsaMkheJjaya'mityAdi, anantaroktAddhi yuktAsaMkhyeyakAdesmin rUpe samAkarSita utkRSTaM parItAsaMkhyeyakaM niSpaMdyate iti pratIyate eveti / uktaM jaghanyAdibhedabhinnaM trividhaM parItAsaMkhyeyakam, atha tAvadbhedabhinnasyaiva yuktAsaMkhyeyakasya nirUpaNArthamAha'jahatrayaM juttAsaMkheJjayaM kittiya'mityAdi, atrottaraM 'jahannayaM parittAsaMkheJjaya'mityAdi, vyAkhyA pUrvavadeva, navaram-'annamanabbhAso paDipuno'tti anyo'nyAbhyastaH sa paripUrNa eva rAziriha gRhyate, na tu rUpaM pAtyata iti bhAvaH, 'ahavA ukkosae parittAsaMkheJjae'tyAdi, bhAvitArthameva, 'AvaliyA tattiyA ceva'tti yAvanti jaghanyayuktAsaMkhyeyake sarSaparUpANi prApyante AvalikAyAmapi tAvantaH samayA bhavantItyarthaH, tataH sUtre yatrAvalikA gRhyate tatra jaghanyayuktAsaMkhyeyakatulyasamayarAzimAnA sA dRssttvyaa| ___ 'tena para'mityAdi tato jaghanyayuktAsaMkhyeyakAt parata: ekottarayA vRddhayA asaMkhyeyAnyajaenyotkRSTAni yuktAsaMkhyeyasthAnAni bhavanti yAvadutkRSTaM yuktAsaMkhyeyakaM na prApnoti / atra ziSya: pRcchati-'ukkosayaM juttAsaMkheJjaya'mityAdi, atra prativacanam-'jahannaeNa'mityAdi, jaghanyena yuktAsaMkhyeyakenAvalikAsayama rAzirguNyate, kimuktaM bhavati?, anyo'nyamabhyAsaH kriyate, jaghanyayuktAsaMkhyeyakarAzistenaiva rAzinA guNyata iti tAtparyam, evaM ca kRte yo rAzirbhavati sa eva ekena rUpeNonaH utkRSTaM yuktAsaMkhyeyakaM bhavati, yadi punastadapi rUpaMgaNyate tadA jaghanyamasaMkhyeyAsaMkhyeyakaM jAyate, ata evAha-'ahavA jahannayaM asaMkhiJjAsaMkhiJjayaM rUvUNaM'mityAdi, gtaarthm| ukta yuktAsaMkhyeyakaM trividham, idAnImayuktAsaMkhyeyAsaMkhyeyakaM trividhaM bibhaNiSurAha'jahannayaM asaMkhiJjAsaMkheJjaya'mityAdi, idaMtu sUtraM bhAvitArthameva, navaraM paDipunotti-paripUrNo, rUpaM na pAtyata ityarthaH, ahavetyAdyapi gtaarthm| Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 451 mUlaM-317 'tena"mityAdi, tataH paramasaMkhyeyAsaMkhyeyakasya asaMkhyeyAnyajaghanyotkRSTasthAnAni bhavanti, yAvadutkRSTAsaMkhyeyAsaMkhyeyakaM na praapnoti| atraM vineyaH praznayati-'ukkosu asaMkheJjAsaMkheJjakaM kettiya' mityAdi, atrottaram-'jahannayaM asaMkheJjAsaMkheJja'mityAdi, jaghanyamasaMkhyeyAsaMkhyeyakaM yAvadbhavatIti zeSaH, tAvatpramANAnAM jaghanyAsaMkhyeyAsaMkhyeyakamAtrANAM jaghanyAsaMkhyeyAsaMkhyeyakarUpasaMkhyAnAmityarthaH, rAzInAmanyo'nyamabhyAsa:-parasparaM guNanAsvarUpaH ekena rUpeNonaH utkRSTamasaGkhayeyAsaGkhyeyakaM bhavati, ayamatra bhAvArtha:-pratyekaM jaghanyAsaGkhayeyAsaGghayeyakarUpA jaghanyasaGkhayeyAsaGghayeyaka eva yAvanti rUpANi bhavanti tAvanto rAzayo vyavasthApyante, tezca parasparaguNitairyo rAzirbhavati sa ekena rUpeNa hIna: utkRSTamasaGkhayeyAsaGkhayeyakaM pratipattavyam, udAharaNaM cAtrApyutkRSTaparItAsaGkhyeyakoktAnusAreNa vAcyam, atra ca yadekaM rUpaM pAtitaM tadapyatra yadi gaNyate tadA jaghanyaM parItAnantakaM saMpadyate, ata evetthaM nirdizati-'ahavA jahannayaM parittAnaMtaya'mityAdi, gatArthameva, ityekIyAcAryamataM, taavddrshitm| anye tvAcAryA utkRSTamasaGghayeyAsaGghayeyakamanyathA prarUpayanti, tathAhi-jaghanyAsaGkhyeyAsaGkhyeyakarAzervargaH kriyate, tasyApi vargarAzeH punarvargo vidhIyate, tasyApi vargavargarAzeH punarapi vargo niSpadyate, evaM ca vAratrayaM varge kRte'nye'pi pratyekasaGghayeyasvarUpA daza rAzayastatra prakSipyante, tadyathA "logAgAsapaesA dhammAdhammegajIvadesA y| davvaTThiA nioA pattayo ceka boddhavvA // 1 // ThiibaMdhajjhavasANA anubhAgA jlgcheaplibhaagaa| doNha ya samANa samayA asaMkhapakkhevayA dasa u||2|| idamuktaM bhavati-lokAkAzasya yAvanta: pradezastathA dharmAstikAyasya adharmAstikAyasya ekasya ca jIvasya yAvantaH pradezAH 'davvaTThiyA nioya'tti sUkSmANAM bAdarANAM cAnantakAyikavanaspatijIvAnAMzarIraNItyarthaH, 'patteyA ceva'tti anantakAyikAn varjayitvA zeSAH pRthivyatejovAyuvanaspatitrasA: pratyekazarIriNaH sarve'pi jIvA ityarthaH, te cAsaGghayayA bhavanti, 'ThiibaMdhajjhavasANa'tti sthitibandhasya kAraNabhUtAni adhyavasAyasthAnAni tAnyapyasaGghayeyAnyeva, tathAhijJAnAvaraNasya jaghanyo'ntamuhUrtapramANaH sthitibandha utkRSTastu triMzatsAgaropamakoTIkoTIpramANaH, madhyamapade tvekadvitricaturAdisamayAdhikAnnamuMhAdiko'saGkhyeyabhedaH, eSAM ca sthitibandhAnAM nirvartakAni adhyavasAyasthAnAni pratye ka bhizAnyeva, evaM ca satyekasminnapi jJAnAvaraNe'saGghayeyAni sthitibandhAdhyavasAyasthAnAni lAyante, evaM darzanAvaraNAdiSvapi vaacymiti| __'anubhAga'tti anubhAgA:-jJAnAvaraNAdikarmaNAM jaghanyamadhyamAdibhedabhinnA rasavizeSatAH, eteSAM cAnubhAgavizeSANAM nirvartakAnyasaGkhyeyalokAkAzapradezapramANAnyadhyavasAyasthAnAni bhavanti, ato'nubhAgavizeSA apyetAvanta eva dRSTavyAH, kAraNabhedAzritatvAt kAryabhedAnAM, 'jogaccheyapalibhAga'tti yogo-manovAkyaviSayaM vIryaM tasya kavaliprajJAcchedena prativiziSTA nivibhAgA bhAgA yogacchedapratibhAgAH, teca nigodAdInAM maMjJipaJcandriyaparyantAnAM jIvAnAmAzritaH jaghanyAdibhedabhinnA asaGkhyeyA mantavyAH 'duNha ya samANa mamaya'ti dvayozca samayoH-utsarpiNya Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAra-cUlikAsUtraM vasarpiNIkAlasvarUpoH samayAH asaGkhyeyasvarUpAH, evamete pratyekasaGghayeyasvarUpAH daza prakSepA: pUrvokte vAratrayavagite rAzau prakSipyante, itthaM ca yo rAziH piNDitaH saMpadyate sa punarapi pUrvavadvAratrayaM vaya'te, tatazca ekasmin rUpe pAtite utkRSTAsaGghayeyAsaGkhayeyakaM a bhvti| uktaM navavidhamapyasaGkhyeyakaM, sAmprataM prAguddiSTamaSTavidhamanantakaM nirUpayitumAha mU.(317 vartate) jahannayaM paritAnaMtayaM kevaiaMhoi?, jahannayaM asaMkhejjAsekhaMjjayamettANaM rAsINaM annamanabdhabhAso paDiputro jahanayaM parittAnaMtayaM hoi, ahavA ukkosae asekhaMjjAsaMkhenjae rUvaM pakkhittaM jahannayaM parittAnaMtaya hoi, tena paraM ajahannamanukkosayAI ThANAiM jAva ukkorae parittAnaMtayaM na pAvai, ukkosayaM parittAnaMtayaM kevaiaMhoi?, nahAyaparittAnaMtayamettANaM rAsINaM annamanabhAso rUvUNo ukkosayaM parittAnaMtayaM hoi, ahavA jahannapaM juttAnaMtayaM rUpUrNa ukkosayaM parittAnaMtayaM hoi, jahannayaM juttAnaMtayaM kevaiaMhoi?, jahannayaparittAnaMtayamettANaM rAsINaM atramannabdhabhAso paDiputro jahanavaM juttAnaMtayaM hoi, ahavA ukkosae parittAnaMtayaM rUvaM pakkhitaM jahatrayaM juttAnaMtayaM hoi, abhavasiddhiAvi tattiA hoi, tena paraM ajahantramanukkosayAI ThANAI jAva ukkosayaM juttAnaMtayaM na paavi| ukosayaM juttAnaMtayaM kevaiaMhoi ?, jahannaeNaM juttAnaMtayaM hoi, ahavA jahannayaM anaMtAnaMtayaM rUvUNaM ukkosayaM juttAnaMtayaM hoii| jahannayaM anaMtAnaMtayaM kevaiaMhoi?, jahannayaM juttAnaMtayaM abhavasiddhiA guNiA anamatrabbhAso paDipuno jahannayaM anaMtAnaMtaya hoi, ahavA ukkosae juttAnaMtai rUvaM pakkhitaM jahannayaM anaMtAnaMtayaM hoi, tena paraM ajhnnmnukkosyaaii| se taM gnnnaasNkhaa| se kiM taM bhAvasaMkhA?, 2 je ime jIvA saMkhagainAmagotAI kammAI vede(nti)| se taM bhAvasaMkhA, se taM saMkhApamANe, se taM bhAvapamANe, se taM pmaanne| pamANetti payaM samattaM / vR. bhAvitArthameva, navaraM paripUrNa iti rUpaMna pAtyate ityarthaH / tena paraM' ityAdi, gatArthameva, 'ukkosayaM parittAnaMtaya'mityAdi jaghanyaparItAnantake yAvanti rUpANi bhavanti tAvatsaGkhyAnAM rAzInA-pratyekaM jaghanyaparItAnantakapramANAnAM pUrvavadanyo'nyAbhyAse rUponamutkRSTaM parItAnantakaM bhavati, 'ahavA jahannayaM juttAnaMtaya'mityAdi, spaSTaM, 'jahannayaM juttAnaMtayaM kettiya'mityAdi vyaakhyaataarthmev| 'ahavA ukkosae parittAnaMtae' ityAdi, subodhaM, jaghanye ca yuktAnantake yAvanti rUpANi bhavanantati abhavasiddhikA api jIvAH kevalinA tAvanta eva dRSTAH, 'tena para'mityAdi, kaNThyam, 'ukkosayaM juttAnaMtayaM kettiya'mityAdi, jaghanyena yuktAnantakenAbhavyarAzirgaNito rUponaH satrutkRSTaM yuktAnantakaM bhavati, tena tu rUpeNa saha jaghanyamanantAnantakaM saMpadyate, ata evAha-'ahavA jahannayaM anaMtAnaMtaya'mityAdi, gatArthaM, 'jahannayaM anaMtAnaMtayaM kettiya'-mityAdi, bhAvitArthameva, ahavA ukkosae juttAnaMtae'ityiAda, pratItameva, 'tena paraM ajahannakosa-yAI ityAdi, jaghanyAdanantAnantakAt paraH sarvANyapi ajaghanyotkRSTAnyevAnantakAnantakasya sthAnAni bhavanti, utkRSTaM tvanantAnantakaM nAstyevetyabhiprAyaH / Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-317 453 ___ anye tvAcAryAH pratipAdayanti-jaghanyamanantAnantakaM vAratrayaM pUrvavat vaya'te, tatazcaitai SaDanantakaprekSapAH prakSipyante, tadyathA "siddhA nigoyajIvA vaNassaI kAla pugAlA cev| savvamalogAgAsaM chappete'naMtapakkhevA / / " / ayamarthaH-sarve siddhAH sarve sUkSmabAdaranigodajIvA: pratyekAnantAH sarve vanaspatijantavaH sarvo'pyatItAnAgatavartamAnakAlAsamayarAziH sarvapudgaladravyasamUhaH sarvo'lokakAzapraderAziH ete ca pratyekamanantasvarUpAH SaT prakSepAH, etaizca prakSiptairyo rAzirjAyate sa punarapi vAratrayaM pUrvavadvaryate, tathA'pyutkRSTamanantAnantakaM na bhavati, tatazca kevalajJAnakevaladarzanaparyAyAH prakSipyante, evaM ca satyutkRSTamanantAnantakaM saMpadyate, sarvasyaiva vastujAtasya saMgRhItatvAt, ataH paraMvastusattvasyaiva saGkhyAviSayasvayAbhAvAditi bhAvaH, sUtrAbhiprAyastvitthamapyanantAnantakamutkRSTaM na prApyate, ajaghanyotkRSTasthAnAnAmevatatra pratipAditatvAditi, tattvaM tu kevalino vidantIti bhaavH| sUtre ca yatra kutrApi anantAnantakaM gRhyate tatra sarvatrAjaghanyotkRSTaM dRSTavyam / tadevaM prarUpitamanantAnantakaM tatparUpaNe ca samAptA gnnnsngkhyaa| ___ atha bhAvasaGkhyAnirUpaNArthamAha-'se kiM taM bhAvasaMkhA' ityAdi, iha saGkhyA(khA)zabdena prAguktayuktyA zaGkhAH parigRhyante, ata eva nAmasthApanAdibahuvicAraviSayatvAt saGkhyApramANAt guNapramANaM pRthaguktam, anyathA saGkhyAyA api guNatvAd, guNapramANe evAntarbhAvaH syaaditi| tatra bhAvazaGasvarUpaM darzayitamAha-'je ime'ityAdi, ye ime-prajJApakapratyakSA lokaprasiddhA vA 'jIvAH' Ayu:-prANAdimantaH zaGkhagatinAmagotrANi'iti zaGkhagatinAmagotrazabdenehazaGkhaprAyogyaM tiryaggatinAma gRhyate, tasya copalakSaNArthatvAd dvIndiyajAtyaudArikazarIraGgopAGgAdInyapi gRhyante, tatazcazaGkhaprAyogyaM tiryaggatyAdinAmakarma nIcairgotralakSaNaMgotrakarma ca vipAkato vedayanti ye jIvAsta eva bhAvasaMkhyA: procyante, tadevaM samAptaM satyApramANam, ato nigamayati-'se taM saMkhappamANe'tti, tatsamAptau cAvasitaM bhAvapramANamityAha-'se taM bhAvappamANe'tti, etadavasAne caniHzeSitaM pramANadvAramityupasaMharati-'setaM pamANe ti|prmaanndvaarN smaaptm| atha kramaprApta vaktavyatAdvAraM nirUpayitumAhamU.(318)sekiMtaMvattavvayA?,2tivihA pannattA, taMjahA-sasamayavattavvayA parasamayavattavyayA sasamayavattavvayA / se kiM taM samayavatavvayA?, 2 jattha NaM sasamae Aghavijjai pannavijjai parUvijjaidaMsijjai nidasijjai uvadasijjai, se taM ssmyvttvyyaa| se kiM taM parasamayavatavvayA?, 2 jatthaM NaM parasamae Adhavijjai jAva uvadaMsijjai, setaM prsmyvttvvyaa| se kiMtaM sasamayaparasamayavasabbayA?, 2 jattha NaM sasamae parasamae Aghavijjai jAva uvadaMsijjai, se taM ssmyprsmyvtvvyaa| idAnI ko nao kaM vattavvayaM icchai?, tattha negamasaMgahavavahArA tivihaMvattavvayaM icchaMti, taMjahA-sasamayavattavvayaM parasamayavattavvayaM sasamayavattavvayaM, ujjusuo duvihaM vattavvayaM icchA, Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 454 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM taMjahA-sasamayavattabvayaM parasamayavattavvayaM, tattha NaM jA sA sasamayavattavbayA sA sasamayaM paviTThA jAsA parasamayavattavvayA sA parasamayaM paviddhA, tamhA duvihA vattavbayA, nathitivihA vattavbayA, tini sahanayA evaM(ga) sasamayavattavvayaM icchati, natthi parasamayavattavbayA, kamhA?, jamhA parasamae aNaDhe aheU asambhAve akirie ummagge anuvaese micchAdasaNamitikaTTa, tamhA sabbA sasamayavatanvayA, natthi parasamayavattabdhayA, natthi ssmyvtvbyaa| se taM vttvvyaa| vR.tatrAdhyayanAdiSu pratyavayavaM yathAsambhavaM pratiniyatArthakathanaM vaktavyatA, iyaM ca trividhAsvasamayAdibhedAt, tatra yasyAM namiti vAkyAlaGkAre svasamayaH svasiddhAntaH AkhyAyate yathApaJca astikAyAH, tadyathA-dharmAstikAya ityAdi, tathA prajJApyate yathA-gatilakSaNo dharmAstikAya ityAdi, tathA prarUpyate yathA-sa evAsaGkhyAtapradezAtmakAdisvarUpaH, tathA daya'te dRSTAntadvAreNa yathA matsyAnAM gatyupaSTambhakaM jalamityAdi, tathA nidarzyate upanayadvAreNa yathA-tathaivaiSo'pi jIvapudgalAnAM gatyupraTambhaka ityAdi, tadevaM digmAtrapradarzanena vyAkhyAtimidaM, sUtrAvirodhato'nyathA'pi vyAkhyeyamiti / seyaM svasamayavaktavyatA, parasamayavaktavyatA tu yasyAM parasamaya AkhyAyata ityAdi, yathA sUtrakRdaGgaprathamAdhyayane "saMti paJca mahabbhUyA, ihamegesi aahiyaa| puDhavI AU teU(ya), vAU AgAsapaMcamA // 1 // ee paMca mahabbhUyA, tebbho egotti aahiyaa| aha tesi vinAseNaM, vinAso hoi dehinno||2|" ityAdi, asya ca zlokadvayasya sUtrakRdavRttikAralikhita evAyaM bhAvArtha:-'ekeSAM nAstikAnAM svakIyAptena 'AhitAni' AkhyAtAni 'iha' loke 'santi vidyante paJca samastaloke vyApaka tvAnmahAbhUtAni, tAnyevAha 'pRthivI'tyAdi paJcabhUtavyatiriktajIvaniSedhArthamAha-'eepaMce'tyAdi, etAni' anantaroktAni pRthivyAdIni yAni paJca mahAbhUtAni tebhya' iti tebhya:-kAyAkArapariNatebhyaH ekaH' kazciccidrUpo bhUtAvyatiriktaH AtmA bhavati, na tu bhUtavyatiriktaH paralokayAyItyevaM te'Ahiya'tti AkhyAtavantaH, atha teSAM bhUtAnAM vinAzena dehino-jIvasya vinAzo bhavati, tadavyatiriktatvAdevetyevaM lokAyatamatapratipAdanaparatvAt parasamayavaktateyamucyate, AkhyAyate ityAdipadAnAM tu vibhAga: pUrvoktAnusAreNa svabuddhayA kAryaH, seyaM prsmyvktvytaa| svasamayaparasamayavaktavyatA punaryatra svasamayaH parasamayazca AkhyAyate, yathA "AgAramAvasaMtA vA, AraNNA vAvi pvvyaa| imaM darisaNamAvannA, savvadukkhA vimuccaI / " tyAdi, vyAkhyA-'AgAraM gRhaM tatrAvasanto gRhastha ityartha: 'AraNyA vA' tApasAdayaH pavvaiya'tti pravrajitAzca zAkyAdayaH, 'idam' asmadIyaM matamApannA-AzritAH sarvaduHkhebhyo vimucyanta ityevaM yadA sAGkhyAdayaH pratipAdayanti tadevaM(ya) parasamayavaktavyatA, yadA tu jainAstadA svasamayavaktavyatA, tatazcAsau svsmyprsmyvktvytocyte| atha vaktavyatAmeva nayairvicArayannAha-'idAnI ko nao' ityAdi, atra naigamavyavahArau Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 318 455 trividhAmapi vaktavyatAmicchataH naigamasyAnekagamatvAdvayavahAra (para) sya tu lokavyavahAraparatvAt, loke ca sarvaprakArANAM rUDhatvAditi bhAvaH, RjusUtrastu vizuddhataratvAdAdyAmeva dvividhAM vaktavyatAmicchati, svaparasamayavaktavyatAnabhyupagame yuktimAha- 'tattha NaM jA sA' ityAdi, tRtIyavaktavyatAbhede yA'sau svasamayavaktavyatA gIyate sA svasamayaM praviSTA, ko'rthaH ? - prathame vaktavyatA bhede antarbhUtA, ityarthaH yA tu parasamayavaktavyatA sA parasamayaM praviSTA, dvitIye vaktavyatAbhede antarbhAvitA ityarthaH, tatazcobhayarUpavaktavyatAyAH prastutanayamate'sattvAt dvividhaiva vaktavyatA na trividheti bhAvaH / saMgrahastu sAmAnyavAdinaigamAntargatatvena vivakSitatvAt sUtragativaicitryAdA na pRthagukta iti / trayaH zabdanayAH -zabdasamabhirUDhaivaMbhUtAH zuddhatamatvAdekAM svasamayavaktavyatAmicchanti, nAsti parasamayavaktavyatA iti manyate, kasmAdityAha--yasmAt parasamayo'narthaH, ityAdi, itthaM ceha yojanA kAryA - nAsti parasamayavaktavyatA, parasamasayasyAnarthatvAdityAdi, anarthatvaM parasamayasya nAstyevAtmetyarnathapratipAdakatvAd, Atmano nAstitvasya cAnarthatvamAtmAbhAve tatpratiSedhAnupapatteH, uktaM ca "jo citei sarIre natthi ahaM sa eva hoi jIvotti / nahu jIvaMmi asaMte saMsayauppAyao anno || " ityAdyanyapyabhyUhyam / ahetutvaM ca parasamayasya hetvAbhAsabalena pravRtteH, yathA nAstyevAtmA atyantAnupalabdheH, hetvAbhAsazcAyaM jJAnAdestadguNasyopalabdheH uktaM ca "nANAINa guNANaM anubhavao hoi jaMtuNo sattA / jaharUvAiguNANaM uvalaMbhAo ghaDAINa ||" - mityAdi prAgevoktamiti, asadbhAvatvaM caikAntakSaNabhaGgAdyasadbhUtArthAbhidhAyakatvAd, ekAntakSaNabhaGgAdezcAsadbhUtatvaM yuktivirodhAt, tathAhi 'dhammAdhammuvaeso kayAkayaM parabhavAigamanaM ca / savvAvi hu loyaThiI na ghaDai egaMtakhaNiyammI // " tyAdi, akriyAtvaM caikAntazUnyatApratipAdanAt sarvazUnyatAyAM ca kriyAvato'bhAvena kriyAyA asambhavAd, uktaM ca " savvaM sutrati jayaM paDivanaM jehi te'pi vattavyA / sunnAbhihANakiriyA vatturabhAveNa kaha ghaDaI ? ||" ityAdi, unmArgatvaM parasparavirodhasthANvAdyAkulatvAt, tathAhi ityAdyabhidhAya punarapi 61 na hiMsyAt sarvabhUtAni, sthAvarANi carANi ca / AtmavatsarvabhUtAni yaH pazyati sa dhArmikaH / / SaT sahasrANi yujyante, pazUnAM madhyame'hani / azvameghasya vacanAnyUnAni pazubhistribhiH // ityAdi pratipAdayantIti, anupadezatvaM caikAntakSaNabhaGgAdivAdinAmahite'pi pravartakatvAt, Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM taduktam "sarvaM kSaNikamityetada. jJAtvA ko na prvrtte?| viSayAdau vipAko me, na bhAvIti vinishcyaad||" ityAdi, yatazcaivaM tato mithyAdarzanaM, tatazca mithyAdarzanamitikRtvA nAsti parasamayavaktavyateti vartate, evaM sAGghayAdisamayAnAmapyanthatvAdiyojanA svabuddhyA kaaryeti| tasmAt sarvA svasamayavaktavyataiva, loke prasiddhAnapi parasamayAn syAtpadalAJchananirapekSatayA durnayatvAdasattvenaite nayAH pratipadyanta iti bhAvaH, syAtpadalAJchanasApekSatAyAM tu svasamayavaktavyatA'ntarbhAva eva, proktaM ca mahAmatinA ___ "nayAstava syAtpadalAJchitA ime, rasopadigdhA iva lohadhAtavaH / bhavantyabhipretaguNA yatastato, bhavantamAryAH praNatA hitaissinnH||" ityAdi, seyaM vaktavyateti nigamanaM / vaktavyatA samAptA / sAmpratamarthAdhikArAvasara:-- mU.(319)se kiMtaM asthAhigAre?, 2 jo assa ajjhayaNassa atthAhigAro, taMjahAmU.( 320) sAvajjajogaviraI ukittaNa guNavao ya pddivttii| khaliyassa niMdanA vaNatigiccha guNadhAraNA cev|| mU.(321) se taM atyaahigaare| va. tatra yo yasya sAmAyikAdyadhyayanasyAtmIyo'rthastadutkIrtanamarthAdhikArasya viSayaH, tacca 'sAvaJjajogaviraI'tyAdigAthAvasare prAgeva kRtamiti na punaH pratanyata iti / vaktavyatArthAdhikArayostvayaM bhedaH-arthAdhikAro'dhyayane AdipadAdArabhya sarvapadeSvanuvartate, pudgalAstikAye pratiparamANu mUrtatvavat, vaktavyatA tu deshaadiniyteti| atha samavatAraM nirUpayitumAha mU.(322) se kiMtaMsamoAre?, 2 chabbihe pannatte, taMjahA-nAmasamoAre ThavaNAsamoAre davvasamoAre khetasamoAre kAlasamoAre bhAvasamoAre / nAmaThavaNAo puvvaM vaniAo jAva se taM bhviasriirdvvsmoaare| se kiM taM jANayasarIrabhaviasarIravairite davvasamoAre?, 2 tivihe pannatte, taMjahAAyasamoAre parasamoAre tadubhayasamoAre, savvadavvAvi NaM AyasamoAreNaM AyabhAve samoaraMti, parasamoAreNaM jahA kuMDe badarANi, tadubhayasamoAreNaM jahA ghare khaMbho AyabhAve a, jahA ghaDe gIvA AyabhAve a, jahA ghaDe govA AyabhAve a, ahavA jANayasarIrabhaviyasarIravairite davvasamoAre duvihe pannate, taMjahA-AyasamoAre a tadubhayasamoAre / __ causaDiA AyasamoAreNaM AyabhAve samoyarai, tadubhayasamoAreNaM battIsiAe samoarai AyabhAve a, battIsiAAyasamoAreNaM AyabhAve samoyarai tadubhayasamoyAreNaM solasiyAe samoyarai AyabhAve a, solasiA AyasamoAreNaM AyabhAve, samoyarai, tadubhayasamoAreNaM aTThabhAiAe samoyarai AyabhAve a, aTThabhAiA AyasamoAreNaM AyabhAve samoyarai tadubhayasamoAreNaM caubhAiAe samoyarai AyabhAve a, caubhAiyA AyasamoAreNaM AyabhAve samoyarai, tadubhayasamoAreNaM addhamANIe samoyarai AyabhAve a, addhamANI AyasamoAreNaM Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 322 457 AyabhAve samoyarai, tadubhayasamoAreNaM mANIe samoarai AyabhAve a, se taM jANayasarIrabhaviasarIravairitte davvasamoAre / se taM no Agamao dvvsmoaare| se taM davvasamoAre / vR. samavataraNaM - vastUnAM svaparo bhayeSvantarbhAvacintanaM samavatAraH, sa ca nAmAdibhedAt SoDhA, tatra nAmasthApane sucarcite, evaM dravyasamAvatAro'pi dravyAvazyakAdivadabhyUhya vaktavyaH, yAvad jJazarIrabhavyaharIvyatirikto dravyasamavatArastrividhaH prajJaptaH - tadyathA- AtmasavatAra ityAdi, tatra sarvadravyANyapyAtmasamavatAreNa cintyamAnAnyAtmabhAve - svakIyasvarUpe samavataranti - vartante tadavyatiriktatvAteSAM vyavahAratastu parasamavatAreNa parabhAve samavataranti, yathA kuNDe vadarANi, nizcayataH sarvANyapi vastUni prAguktayuktvA svAtmanyeva vartante, vyavahAratastu svAtmani AdhAre cakuNDAdike vartanta iti bhAvaH, tadubhayasamavatAreNa tadubhaye vastUni vartante, yathA kaDakuDya paTTAdisamudAyAtmake gRhe stambho vartate AtmabhAve ca tathaiva darzanAditi, evu budhnodarakapAlAtmake ghaTe grIvA vartate AtmabhAve ceti, Aha- yadyevamazuddhaM ( yadyevaM zuddhaH ) tadA parasamavatAro nAstyeva, kuNDAdau vRttAnAmapi badarAdInAM svAtmani vRttervidyamAnatvAt satyaM, kintu tatra svAtmani vRttivivakSAmakRtvaiva tathopanyAsaH kRto, vastuvRttyA tu dvividha eva samavatAraH, ata evAha- athavA jJazarIrabhavyazarIravyatirikto dravyasamavatAro dvividhaH prajJaptaH, tadyathA- AtmasamavatArastadubhayasamavatArazca, aMzuddhasya (zuddhasya) parasamavatArasya kvApyasambhavAt, na hi svAtmanyavartamAnasya bAndhyeyasyeva parasmin samavatAro yujyata iti bhAvaH, pUrvaM cAtmavRttivivakSAmAtreNaiva traividhyamuktamityabhihitaM / - 'causaTTiA AyasamoAreNaM' mityAdi subodhameva, navaraM catuHSaSTikA catuSpalamAnA pUrvaM nirNItA, tatazcaiSA laghupramANatvAdaSTapalamAnatvena bRhatpramANAyAM dvAtriMzatikAyAM samavataratIti pratItameva, evaM dvAtriMzatikA'pi SoDazapalamAnAyAM SoDazikAyAM SoDazikA'pi dvAtriMzatpalamAnAyAmaSTabhAgikAyAm aSTabhAgikA'pi catuHSaSTipalamAnAyAM caturbhAgikAyAM caturbhAgAkA'dhyaSTAviMzatyadhizakatapalamAnAmarddhamANikAyAM eSA'pi SaTpaJcAzadadhikapalazatadvayamAnAyAM mANikAyAM samavatarati, AtmasamAvatArastu sarvatra pratIta ev| samApto dravyasamAvatAraH / mU. (322 vartate ) se kiM taM khettasamoAre ?, 2 duvihe paM0, taM0 - AyasamoAre a tadubhayasamoAre a, bharahe vAse Ayasa0 AyabhAve sa0, tadabhayasamoAreNaM jaMbuddIve samo0 AyabhAve a, jaMbuddIve Ayasamo0 AyabhAve samoarai, tadubhayasamoAreNaM tiriyaloe samoarai AyabhAve, tiriyaloe Ayasamo AreNaM AyabhAve samoarai, tadubhayasamoAreNaM loe samoarai AyabhAve a, se taM khettasamoAre / se kiM taM kAlasamoAre ?, 2 duvihe pannatte, taMjahA - AyasamoAre a tadubhayasamoAre a, samae Ayasamo AreNaM AyabhAve samoarai, tadubhayasamo AreNaM AvaliAe samoyarai AyabhAve a evamAnApAnU thove leve muhutte ahoratte pakkhe mAse UU ayane saMvacchare juge vAsasae vAsasahasse vAsasayasahasse puvvaMge puvve tuDiaMge tuDie aDaDaMge aDaDe avavaMge avave hUhUaMge hUhUe uppalaMge uppale paumaMge paume naliaMge naline acchaniuraMge acchaniure auaMge aue Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 - - anuyogadvAra-cUlikAsUtraM nauaMge naue pauaMge paue cUliaMge cUliA sIsapaheliaMge sIsapaheliA paliovame sAgarovame AyasamoAreNaM AyabhAve sa0 tadubhayasamoAreNaM osappinIussappinIsu samoyarai AyabhAve a, osappinIussappinIo AyasamoAreNaM AyabhAve0, tadubhayasa0 poggalapariaTTa samo0 AyabhAve a, poggalapariaTTa AyasamoAreNaM AyabhAve samoarai tadubhayasa tautaddhAanAgataddhAsu samoyarai Aya0, tItaddhAanAgataddhAu Ayasa0 AyabhAve. tadubhayasamoAreNaM savvaddhAe samoyarai AvabhAve ase taM kaalsmoaare| se kiMtaM bhAvasamoAre?, 2 duvihe pannatte, taM0-Aya0 tadubhayasa0, kohe Aya0 AyabhAve sA, tadu0 mAne samo0 AyabhAve a, evaM mAne mAyA lobhe rAge mohanijje, aTThakammapayaDIo AyasamoAreNaM AyabhAve samoarai tadubhayasamoAreNaM chabihe bhAve samoarai AyabhAve a, evaM chavihe bhAve, jIve jIvatthikAe AyasamoAreNaM AyabhAve samoyarai tadubhayasamoAreNaM sabbadabbesu samoarai AyabhAve / ettha saMgahaNIgAhAmU. (323) kohe mAne mAyA lobhe rAge ya mohanije / pagaDI bhAve jIve jIvatthikAya davyA y| mU.( 324 ) se taM bhaavsmoaare| se taM smoaare| setaM uvkme| uvakkama iti pddhmNdaarN| vR. atha kSetrasamavatAraM bibhaNiSurAha-'se kiM taM khettasamoAre ityAdi, iha bharatAdInAM lokaparyantAnAM kSetravibhAgAnAM yathApUrvaM laghupramANasya yathottara bRhatkSetre samavatAro bhAvanIyaH / evaM kAlasamavatAre'pi samayAdeH kAlavibhAgasya laghutvAdAvalikAdau bRhati kAlavibhAge samavatAra: subodha eva, AtmasamavatArastu sarvatra spaSTa ev| atha bhAvasamavatAraM vivakSurAha 'se kiM taM bhAvasamoAre'tyAdi, ihaudayikabhAvarUpatvAt krodhAdayo bhAvasamavatAre'dhikRtAH, tatrAhakAramantareNa kopAsambhavAnmAnavAneva kila kupyatIti kopasya mAne samavatAra uktaH, kSapaNakAle ca mAnadalikaM mAyANAM prakSipya kSapayatIti mAnasya mAyAyAM samavatAra: mAyAdalikamapi kSapaNakAle lobhe prakSipya kSapayatIti mAyAyA lobhe samavatAra: evamanyadapi kAraNaM parasparAntarbhAve'bhyUhya sudhiyA vAcyaM, lobhAtmakatvAttu rAgasya lobho rAge samavatarati, rAgo'pi mohabhedatvAnmohe, moho'pi karmaprakAratvAdaSTasu karmaprakRtiSu, karmaprakRtayo'pyaudayikaupazamikAdibhAvavRttitvAt, SaTsu bhAveSu, bhAvA api jIvAzritattvAjIve, jIvo'pi jIvAstikAyabhedatvAt jIvAstikAye, jIvAstikAyo'pi dravyabhedatvAtsamastadravyasamudAye samavataratIti, tadeSa bhAvasamavAtaro niruupitH| __atraca prastute Avazyake vicAryamANe sAmAyikadyadhyayanamapi kSAyopazamikabhAvarUpatvAt pUrvokteSvAnupUrvyAdibhedeSu kva samavataratIti nirUpaNIyameva, zAstrakArapravRtteranyatra tathaiva darzanAt, tacca sukhAvaseyatvAdikAraNAt sUtre na nirUpitaM, sopayogatvAt sthAnAzUnyatvArtha kiJcidvayameva nirUpayAmaH- tatra sAmAyikaM caturviMzatistava ityAdhutkIrtanaviSayatvAtsAmAyikAdhyayanamutkIrtanAnupUrtyAM samavatarati, tathA gaNanAnupUrtyAM ca, tathAhi-pUrvyAnupUrvyA gaNyamAnamidaM prathama, pazcAnupUrvyA tu SaSTham, anAnupUrvyA tu dvayAdisthAnavRttitvAdaniyatamiti prAgevoktaM, nAmni ca audayikAdibhAvabhedAtSaNNAmapi prAguktam, tatra sAmAyikAdhyayanaM Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 459 mUlaM-324 zrutajJAnarUpatvena kSAyopazamikabhAvavRttitvAt, kSAyopazamikabhAvanAmni samavatarati, Aha ca bhASyakAra: "chavvihanAme bhAve khaovasamie suyaM samoyarai / jaM suyanANAvaraNakkhaovasamayaM tayaM savvaM / / " pramANe ca dravyAdibhedaiH prAgnirNIte jIvabhAvarUpatvAd bhAvapramANe idaM samavataratIti, "davvAicaubbheyaM pamIyae jeNa taM pmaannNti| ___ iNamajjhayaNaM bhAvotti bhAva(pa)mANe samoyarai / " bhAvapramANaM ca guNanayasaGkhyAbhedataritadhA proktaM, tatrAsya guNasaGkhyApramANayorevAvatAro, nayapramANe tuyadyapi-'AsaJja usoyAraMnae nayavisArao bUyA'ityAdivacanAt kvacinnayamasavatAra uktaH, tathApi sAmprataM tathAvidhanayavicArAbhAvadvastuvRtyA'navatAraeva, yata idamupyuktam"mUDhanaiyaM suyaM kAliyaM tu na nayA samoyaraMti iha" mityAdi, mahAmatinA'pyuktam___ "mUDhanayaM tu na saMpaI nayappamANAvaAro se"tti, guNapramANamapi jIvAjIvaguNabhedato dvidhA proktaM, tatrAsya jIvopayogarUpatvAJjIvaguNapramANe samavatAraH, tasminnapi jJAnadarzanacAritrabhedatastryAtmake asya jJAnarUpatayA jJAnapramANe'vatAraH, tatrApi pratyakSAnumAnopamAnAgamabhedAcaturvidhe prakRtAdhyayanasyAptopadezarUpatayA Agame'ntarbhAvaH, tasminnapi laukikalokottarabhedabhinne paramagurupraNItatvena lokottarike tatrApi AtmAgamAnantarAgamaparamparAgamabhedatastrividhe'pyasya samavatAraH, saGkhyApramANe'pi nAmAdibhedabhinne prAgukta parimANasaGkhyAyAmasyAvatAraH, vaktavyatAyAmapi svasamayavaktavyatAyAmidamavatarati, yatrApiparobhayasamayavarNanaM kriyate tatrApi nizcayataH svasamayavaktavyataiva, parobhayasamayayorapi samyagdRSTiparigRhItatvena svasamayatvAt, samyAdRSTihi parasamayamapi viSayavibhAgena yojayati natvekAntapakSanikSepeNetyata: sarvo'pi tatparigRhItaH svasamaya eva, ata eva paramArthataH sarvAdhyayanAnAmapi svasamayavaktavyatAyAmevAvatAraH, taduktam "parasamao ubhayaM vA sammaddiTThissa sasamao jeNaM / to savvajjhayaNAI ssmyvttvvniyyaaii||" evaM caturviMzatistavAdiSvapi vAcyamityalamativistareNeti samAptaH samavatAraH, tatsamarthane ca samAptaM prathamamupakramadvAram / / atha nikSepadvAraM nirapayitumAha mU.(325) se kiM taM nikkheve?, 2 tivihe pannatte, taMjahA-ohanipphanne nAmanipphane suttAlAvanipphanne / se kiM taM ohanipphanne ?, 2 pannatte, taMjahA-ajjhayaNe ajjhINe Ae khvnnaa| sekiMtaM ajjhayaNe?, 2 caubihe pannatte, taMjahA-nAmajjhayaNe ThavaNajjhayaNe dabajjhayaNe bhAvajjhayaNe, nAmaThavaNAo puvvaM vaniAo, se kitaM davvajjhayaNe?, 2 duvihe pannatte, taMjahAAgamao anoaagmo| se kiMtaM Agamao dabbajjhayaNe?, 2 jassaNaM ajjhayanatti payaM sikkhiyaM ThiyaM jiyaM miyaM parijiyaM jAva eva jAvaiA anuvauttA Agamao tAvaiAiMdavvajjhayanAI, evameva vavahArassavi, saMgahassaNaM ego vA anegovA jAva, se taMAgamao dvvjjhynne| se kiMtaM noAgamao Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 jANA anuyogadvAra-cUlikAsUtraM davyajjhayaNe?, 2 tivihe pannatte, taMjahA-jANayasarIradabbaljhayaNe bhaviasarIradavyajjhayaNe jaannysriirbhviasriiriritteNd0| sekiMtaM jANaga0,2 ajjhayaNapayatthAhigArajANayassa jaM sarIraMvavAyacuacAviacattadeha jIvavippajaDhaM jAva aho naMimeNaM sarIrasamussaeNaMjinAdiDeNaM bhAveNaM ajjhayaNettipayaM ApaviyaM jAva uvadaMsiyaM, jahA ko diluto?-ayaM dhayakuMbhe AsI ayaM muhakuMbhe AsI, se taM jaannysriirdvyjjhynne| se kiMtaM bhaviasarIradavvayaNajjhe?, 2 je jIve joNijammaNanikkhaMte imeNaMceva AdataeNaM sarIrasamussaeNaM jiNadidveNaM bhAveNaM ajjhayaNettipayaM peakAle sikkhissai na tAva sikkhai, jahA ko diTuMto?-ayaM mahukuMbhe bhavissai ayaM ghayakuMbhe bhavissai. se taM bhviasriirdvvjjhynne| se kiM taM jANayasarIrabhaviasarIravairitte davvajjhayaNe?, 2 pattayapotthayalihiyaM, se taM jANayasarIrabhaviasarIravaharite dvyjjhynne| setaM noAgamato dvjjhynne| se tNdvnnjhynne| se kiM taM bhAvagjhayaNe?, duvihe pannate taMjahA-Agamao a noAgamao a| se kiM taM Agamao bhAvajjhayaNe?, 2 jANae uvautte, setaM Agamao bhaavjjhynne| sekiMtaM noAgamao bhAvaljhayaNe?, 2 mU.(326) ajjhappassAnayanaM kammANaM avacao uvciaannN| - anuvacano a navANaM tamhA ajjhynnmicchti|| vR. nikSepaH-pUrvoktazabdArthastrividhaH prajJataH, tadyathA-oghaniSpanna ityAdi, tatraugha:sAmAnyamadhyayanAdikaM zrutAbhidhAnaM tena niSpannaH, oghaniSpannaH, nAma-zrutasyaiva sAmAyikAdivizeSAbhidhAnaM tena niSpanno nAmaniSpannaH, sUtrAlApakA:-'karemi bhaMte ! sAmAia'mityAdikAstairniSpannaH suutraalaapknisspnnH| etadeva bhedatrayaM vivarISurAha-'se kiM taM ohanipphanne'ityAdi, oghaniSpanazcaturvidhaH prajJaptaH, tadyathA-adhyayanam akSINam AyaH kSapaNA, etAni catvAryapi sAmAyikacaturviMzatistavAdizrutavizeSANAM sAmAnyanAmAni, yathA(yadeva) hi sAmAyikamadhyayanamucyate tadevAkSINaM nigadyate idamevA''yaH pratipAdyate etadeva kSapaNA'bhidhIyate, evaM caturviMzatistavAdiSvapyabhidhAnIyaM / sAmpratameteSAM caturNAmapi nikSepaM pratyekamabhidhitsurAha'se kitaM ajjhayaNe' ityAdi, nAmasthApanAdravyabhAvabhedAccaturvidho'dhyayanazabdasya nikSepaH, tatra nAmAdivicAraH sarvo'pi pUrvoktadravyAvazyakAnusAreNa vAcyo yAvannoAgamato bhAvAdhyayane 'ajjhappassANayaNa'mityAdi gAthAvyAkhyA, 'ajjhappassa ANAyaNaM' iha niruktavidhinA prAkRtasvAbhAvyAcca pakArassakAraAkAraNakAralakSaNamadhyagatavarNacatuSTalope ajjhayaNamiti bhavati, adhyAtma-cetastasyAnayanamadhyayanamucyate iti bhAvaH, AnIyate ca sAmAyikAdyadhyayane zobhanaM cetaH, asmin satyazubhakarmaprabandhavighaTanAt ata evAha-karmaNAmupacitAnAM-prAgupanibaddhAnAM yato'pacayohAso'smin sati saMpadyate, navAnAM cAnupacaya:-abandho yatastasmAdidaM yathoktazabdArthapratipatteH ajjhayaNaM prAkRtabhASAyAmicchanti sUrayaH, saMskRte tvidamadhyayanamucyata iti, sAmAyikAdikaM ___ Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 461 . mAmA mUlaM-326 cAdhyayanaM jJAnakriyAsamudAyAtmakaM, tatazcAgamasyaikadezavRttitvAnozabdasya ca dezavacanatvAt noAgamato adhyayamidamuktamiti gaathaarthH|| mU.(327) se taM noAgamao bhAvajjhayaNe / se taM bhAvajjhayaNe, se taM ajjhynne| vR. 'seta'mityAdi nigamanatrayam / uktamadhyayanam, athAkSINanikSepaM vivakSurAha mU.(327 vartate ) se kiMtaM ajjhINe?, 2 caubdhihe patrate, taMjahA-nAmajjhINe davyajjhoNe bhaavjjhiige| nAmaThavaNAo puvvaM vaniAo, se kiMtaMdavyajjhINe?, 2 duvihe pannatte, taMjahAAgamao a noAgamao / se kiM taM Agamao davaljhINe?, 2 jassa ajjhINetipayaM sikkhiyaM jiyaM miyaM parijiyaM jAva se taM Agamao davvajhINe / se ki ta noAgamao davvajjhINe?, 2 tivihe pannatte, taMjahA- jANayasarIradavyajjhINe bhaviasarIradavyajjhINe jANayasarIrabhaviasarIravairite dabajjhINe / se kiM taM jANayasarIradavyajjhoNe?, 2 ajjhINapayatthAhigArajANayassa jaM sarIrayaM vavagayacuyacAviacattadeha jahA davvajjhayaNe tahA bhAviavvaM, jAva se taM jaannysriirdvvjjhiinne| se kiM taM bhaviasarIradavvAjhINe?, 2 je jIvo joNijammananikkhaMte jahA davvajjhayaNe, jAva se taM bhaviasarIradabajhINe / se kiMtaM jANayasarIrabhaviasarIravairite davyajjhINe?,2 savvAgAsaseDhI, se ta jANayasarIrabhaviasarIravaharite dvyjjhiinne| se taM noAgamao davvajjhINe, se taM davajjhINe / se kiMtaM bhAvajjhINe?, 2 duvihe pannatte, taMjahA-Agamao anoAgamao Ase ki taMAgamao bhAvaNjhINe?, 2 jANae uvautte, se . taM Agamao bhaavgjhiinne| se kitaM noAgamao bhAvajjhINe?, 2 vR.atrApi tathaiva vicAro yAvat 'savvAgAsaseDhi'tti sarvAkAzaM-lokAlokanabhaHsvarUpaM tasya sambandhinI zreNiH pradezApahArato'pahiyamANA'pi kadAcit kSIyate ato jJazarIrabhavyazarIravyatiriktadravyAkSINatayA procyate, dravyatA caasyaa''kaashdrvyaantrgttvaaditi| 'se kiMtu Agamao bhAvajjhINe?, 2 jANae uvautte' atra vRddhAvyAcakSate-yasmAccaturdazapUrvavidaH AgamopayuktasyAntarmuhUrtamAtropayogakAle ye'rthopalambhopayogaparyAste pratisamayamekaikApahAreNAnantAbhirapyutsarpiNIbhi pahiyante ato bhAvAkSINatehAvaseyA, noAgamatastu bhAvAkSINatA ziSyebhyaH sAmAyikAdizrutapradA'nepi svAtmanyanAzAditi, etadevAhamU. (328) . jaha dIvA dIvasayaM paippae dippae aso diivo| dIvasamA AyariyA dippaMti paraM ca diivNti| 7.'jaha dovA' gAhA, vyAkhyA-yathA dIpAd avadhibhUtAdIpazataM pradIpyate-pravartate, saca mUlabhUto dIpaH tathApi dIpyate-tenaivarUpeNa pravartate, na tu svayaM kSayamupayAti, prakRte sambandhayatrAha-evaM dIpasamA AcAryA dIpyante-svayaM vighakSitazrutayuktatvena tathaivAvatiSThante, paraM caziSyavargaM dIpayanti-zrutasampadaM lambhayanti mU. (329) se taM noAgamao bhaavjjhiinne| se taM bhAvajjhINe, saMtaM ajjhiinne| vR. atra ca noAgamato bhAvAkSINatA zrutadAyakAcAryopayogasyAgAmitvAdvAkAyayoga Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAra - cUlikAsUtraM yozcAnAgamatvAnnozabdasya mizravacanatvAdbhAvanIyeti vRddhA vyAcakSate iti gAthArthaH / athA''yanikSepaM kartumAha mU. ( 329 vartate ) se kiM taM Ae ?, 2 caDavvihe paM0 ta0 - nAmAe ThavaNAe davvAe bhAvAe, nAmaThavaNAo puvvaM bhaNiAo, se kiM taM davvAe ?, 2 duvihe paM0, taM0-Agamao a no Agamao a / se kiM taM Agamao davvAe ?, 2 jassa naM AyattipayaM sikkhiyaM Thiya jiyaM miyaM parijiyaM jAva kamhA ?, anuvaogo davvamitikaTTu, negamassa naM jAvaiA anuvauttA Agamao tAvaiA te davvAyA, jAva se taM Agamao dvvaae| se kiM taM noAgamao davvAe ?, 2 tivihe paM0, taM0 - jANayasarIradavvAe bhaviasarIradavvAe jANayasarIrabhavi asarIravairitte dvvaae| se kiM taM jANayasarIradavvAe ?, 2 AyapayatthAhigArajANayassa jaM sarIrayaM vavagayacuacAviacattadehaM jahA davvajjhayaNe, jAva se taM jaannysriirdvvaae| se kiM taM bhavi asarIradavvAe ?, 2 je jIve joNijammaNanikkhate jahA davvajjhayaNe jAva setaM bhviasriirdvvaae| se kiM taM jANayasarIrabhaviasarIrakhairite davvAe ?, 2 tivihe pannatte, taM jahA - loie kuppAvayanie loguttarie / se kiM taM loie ?, 2 tivihe patratte, taMjahA- sacitte acitte mIsae a| se kiM taM sacitte ?, 2 tivihe patratte, taMjahA-dupayANaM cauppayANaM apayANaM dupayANaM dAsANaM dAsINaM cauppayANaM AsANaM hatthINaM apayANaM aMbANaM aMbADagANaM Ae, se taM sacitte / se kiM taM acitte ?, 2 suvannarayayamanimatti asaMkhasila ppavAlaratarayanANaM (saMtasAvaejjassa) Ae, se taM acite / se kiM taM mIsae ?, 2 dAsANaM dAsINaM AsANaM hatthINaM samAbhariAujjAlaMkiyANaM Ae se taM mIsae se taM loie| se kiM taM kuppAvayanie ?, 2 tivihe pannatte, taMjahA- sacitte acitte mIsae a, tinnivi jahA loie, jAva se taM mIsae, se taM kuppaavynie| se kiM taM loguttarie ?, 2 tivihe paM0 taM0- sacitte acitte mIsae a / se kiM taM sacitte ?, 2 sIsANaM sissaniANaM, se taM sacite se kiM taM citte ?, 2 paDiggahANaM vatthANaM kaMbalANaM pAyapuMchanANaM Ae se taM acitte / se kiM taM mIsae ?, 2 sissANaM sissaniANaM sabhaMDovagaranANaM Ae, se taM mIsae se taM loguttarie setaM jANayasarIrabhavi asarIravairitte davvAeM, se taM noAgamao davvAe, se taM dvvaae| se kiM taM bhAvAe ?, 2 duvihe paM0 taM0-Agamao a noAgamao a| se kiM taM Agamao bhAvAe ?, 2 jAnae uvautte, se taM Agamao bhaavaae| se kiM taM noAgamao bhAvAe ?, 2 duvihe paM0, taM0-pasatthe a apasatthe a / se kiM taM pasatthe ?, tivihe paM0 taM0- nANAe daMsanAe carittAe, se taM papasatthe / se kiM taM apasatthe ?, 2 cauvvihe paM0 taM0 - kohAe mAnAe mAyAe lohAe, se taM apasatthe / se taM noAgamao bhAvAe, se taM bhAvAe, se taM aae| / vR. Aya: prAptirlAbha ityanarthAntaram, asyApi nAmAdibhedabhinnasya vicAraH sUtrasiddha eva, yAvat 'se kiM taM acitte ?, 2 suvanna' tyAdi, laukiko'cittasya suvarNAderAyo mantavyaH, tatra 462 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-329 suvarNAdIni pratItAni 'sila'ti zilA muktAzailarAjapaTTAdInAM, raktaratnAni-padmarAgaratnAni 'saMtasAvaejjassa'tti sad-vidyamAnaM svApateyaM-dravyaM tasyA''yaH, samAbhariyAujjAlaMkiyANaM'tti A(samA) bharitAnAM-suvarNasaGkalikAdibhUSitAnAM AtodyaijhallarIpramukhairalaGkRtAnAm // atha kSapaNAnikSepaM vivakSurAha mU.( 329 vartate )se kiMtaM jhavaNA?, 2 caubihA pannattA, taMjahA-nAmajjhavaNA ThavaNajjhavaNA davajhavaNA bhaavjjhvnnaa| nAmaThavaNAo puvvaM bhnniaao| se kiM taMdavyajjhavaNA?, 2 duvihA pannattA, taMjahA-Agamao a noAgamao a| se kiM taM Agamao davajhavaNA?, 2 jassa ne jhavaNetipayaM sikkhiyaM ThiyaM jiyaM miyaM parijiaMjAva se taM Agamao dvyjjhvnnaa|se kiMtaM noAgamao davvajjhavaNA?, 2 tivihA pannatA, taMjahA-jANayasarIradavyajjhavaNA bhaviasarIradavvajhavaNA jANayasarIrabhaviasarIravairittA dvjhvnnaa| se kiMtaM jANaya0?, 2 jhavaNApayatthAhigArajANayassa jaM sarIrayaM vavagayacua0 sesaM jahA davyajjhavaNe, jAva se taM jANaya0 / se kitaM bhavi0 dava0?, 2 je jIve joNijammaNanikhaMte sesaM jahA davyajjhavaNe, jAva se taM bhviasriirdvvjjhvnnaa| sekiMtaMjANayasarIrabhaviasarIravairitA davajhavaNA?,2 jahA jANayasarIrabhaviasarIravairite davvAe tahA bhANiavvA, jAva se taM mIsiA, setaM loguttariA, se taM jANayasarIrabhaviasarIravairitA davvajjhavaNA, se taM noAgamao davvajjhavaNA, se tNdvjhvnnaa| se kiMtaM bhAvajhavaNA?, 2 duvihA pannattA, taMjahA-Agamao a noAgamao se kiM taM, Agamao bhAvajhavaNA?, 2 jANae uvautte, se taM Agamao bhAvajjhavaNA / se kiM te noAgamao bhAvajjhavaNA?, 2 duvihA pannattA? taMjahA-nANajjhavaNA daMsaNajhavaNA caritajjhavaNA? se taM pasatthA se kiMtaM apasasatthA 2 cauvvihA pannattA? taMjahA- kohajhavaNA mAnajjhavaNA mAyajjhavaNA lohaNjhavaNA? se taM apstthaa|se taM, noAgamao bhAvajhavaNA, se taM bhAvajhavaNA, saMtaM jhavaNA, saMtaM ohnippho| vR. kSapaNA apacayo nirjarA ita paryAyAH, zeSa sUtrasiddhameva, yAvadoghaniSpanno nikSepaH / samAptaH sarvatra ceha bhAve vicaarye'dhyynmevaayojniiym|| atha nAmaniSpannanikSepamAha mU.(329vartate) se kiM taM nAmanipphanne ?, 2 sAmAie, se samAsao cauvihe paM0, taM0-nAmasAmAie ThavaNAsAmAie davvasAmAie bhaavsaamaaie| nAmaThavaNAo puvvaM bhnniaao| davvasAmAievi taheva, jAva se taM bhaviasarIradavvasAmAie / kiMtaM jANayasarIrabhaviasarIravairitedavvasAmAie?, 2 pattayapotthayalihiyaM, setaM jANayasarIrabhaviasarIravaharite davvasAmAie, se taM noAgamao davvasAmAie, se tNdvvsaamaaie| se kiM taM bhAvasAmAie?, 2 duvihe paM0, taM0-Agamao a noAgamao a| se kiM taM Agamao bhAvasAmAie?, 2 jANae uvautte, setaM Agamao bhaavsaamaaie| sekiMtaM noAgamao bhAvasAmAie?,2 mU.(330) jassa sAmANio appA, saMjame niame tve| Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 anuyogadvAra - cUlikAsUtraM tassa sAmAiaM hoi, ii kevalibhAsiaM // jo samosavvabhUesu, tasesu thAvaresu a / tassa sAmAiyaM hoi, ii kevalibhAsiaM // jaha mama na piaM dukkhaM jAnia emeva savvajIvANaM / na haNai na haNAvei a samamaNaitena so samaNo // natthi ya si koi veso pio sa savvesu ceva jIvesu / eeNa hoi samaNo eso ano'vi pajjAo // uvagagirijalaNasAgaranahatalatarugaNasamo a jo hoi| bhamaramiyadharaNijalaruravipavaNasamo a so samaNo // to samaNo jai sumaNo bhAvena ya jaya na hoi pAvamano / sayaNe a jane asamI samo a mAnAvamAnesu // mU. ( 331 ) mU. ( 332 ) mU. (333) mU. ( 334 ) mU. (335) vR. ihAdhyayanAkSINAdyapekSayA sAmAyikamiti vaizeSikaM nAma, idaM copalakSaNaM caturviMzatistavAdInAm, asyApi pUrvoktazabdArthasya sAmAyikasya nAmasthApanAdravya bhAvabhedAccaturvidho nikSepa:, ata evAha - 'se samAsao cauvvihe' ityAdi, sUtrasiddhameva yAvat / jassa sAmAnio appA' ityAdi, yasya sattvasyasAmAnika:- sannihita AtmA sarvakAlaM vyApArAt kva ? - saMyame-mUlaguNarUpe niyame uttaraguNasamUhAtmake tapasi - anazanAdau tasyetthaMbhUtasya sAmAyikaM bhavatItyetadatke valibhASitamiti zlokArthaH // jo samo' ityAdi, yaH samaH - sarvatra maitrIbhAvAttulyaH 'sarvabhUteSu' sarvajIteSu traseSu sthAvareSu catasya sAmAyikaM bhavatItyetadapi kevalibhASitaM, jIveSu ca samatvaM saMyamasAnnidhyapratipAdanAtpUrvazloke'pi labhyate, kintu jIvadayAmUlatvAddharmasya tatprAdhAnyakhyApanAya pRthagupAdAna-miti / yata eva hi sarvabhUteSu samo'ta eva sAdhuH samaNo bhaNyate iti bhAvaM darzayatrAha 'jaha mama' gAhA, vyAkhyA- yathA 'mama' svAtmani hananAdijanitaM duHkhaM na priyaM evameva sarvajIvAnAM tannAbhISTamiti 'jJAtvA' cetasi bhAvayitvA samastAnapI jIvAna hanti svayaM, nApyanyairghAtayati, cazabdAt ghnatazcAnyAnna samanujAnIta ityanena prakAreNa samamaNatitti-sarvajIveSu tulyaM, vartate yatastenAsau samaNa iti gAthArthaH // tadevaM sarvajIveSu samatvena samamaNatIti samaNa ityekaH prayAyo darzitaH evaM samaM mano'syeti samanA ityanyo'pi paryAyo bhavatyeveti darzayannAha 'natthi ya se' gAhA, vyAkhyA - nAsti ca 'se' tasya kazcid dveSyaH priyo vA, sarveSvapi jIveSu samamanastvAd, anena bhavati samaM mano'syeti niruktavidhinA samanA ityeSo'nyo'pi paryAya iti gAthArtha: / / tadevaM pUrvoktaprakAreNa sAmAyikavataH sAdhoH svarUpaM nirUpya prakArAntareNA'pi tatrirUpanArthamAha 'uraga' gAhA, sa zramaNo bhavatIti sarvatra saMbadhyate, yaH kathaMbhUto bhavatItyAha-uragaH - sarpastatsamaH parakRtA zrayanivAsAditi, evaM samazabdo'pi sarvatra yojyate, tathA girisamaH paroSahopasarganiSprakampatvAt, jvalanasamaH tapastejomayatvAt, tRNAdiSviva sUtrArtheSvatRpteH sAgarasamo gambhIratvAd jJAnAdiratnAkarAt svamaryAdAnatikramAcca, nabhastalasamaH sarvatra nirAlambanatvAt, " Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 465 mUlaM-335 tarugaNasamaH sukhaduHkhayoradarzitavikAratvAt, bhramarasamo'niyatavRttitvAt, mRgasamaH saMsArabhayo-dvignatvAt, dharaNisamaH sarvakhedasahiSNutvAt jalaruhasamaH kAmabhogodbhavatve'pi paGkajalAbhyA-miva tadUrvavRtteH, ravisamaH dharmAstikAyAdilokamadhikRtyAvizeSeNa prakAzakatvAt, pavanasamazca sarvatrApratibaddhatvAt, sa evaMbhUtaH zramaNo bhavatIti gAthArthaH / / yathoktaguNaviziSTazca zramaNastadA bhavati yadA zobhanaM mano bhavediti darzayati-'to samaNo'gAhA, vyAkhyA-tataH zramaNo yadi dravyamana Azritya sumanA bhavet, 'bhAvena ca' bhAvamanazcAzritya yadi na bhavati pApamanAH, sumanastvacinhAnyeva zramaNaguNatvena darzayati-svajane ca putrAdike jane ca sAmAnye samo-nirvizeSaH mAnApamAnayozca sama iti gAthArthaH / / __ mU. (336) se taM noAgao bhAvasAmAie, se taM bhAvasAmAie, saMtaM samAie, se taM naamnipphnne| vR.iha ca jJAnakriyArUpaMsAmAyikAdhyayanaM noAgamato bhAvasAmAyikaM bhavatyeva, jJAnakriyAsamudAye AgamasyaikadezavRttitvAt, nozabdasya ca dezavacanatvAd, evaM ca sati sAmAyikavataH sAdhorapIha noAgamato bhAvasAmAyikatvenopanyAso navirudhyate, sAmAyikatadvatorabhedopacArAditi bhAvaH / / nAmaniSpanno nikSepaH samApta: / / atha sUtrAlApakaniSpatraM nikSepaM nirdidikSurAha mU.(336 vartate) se kiMtaM suttAlAvanipphanne?, 2 idAni suttAlAvayaniSphanaM nikkhevaM icchAveI, se a pattalakkhaNe'vi na nikkhippar3a, kamhA?, lAghavatthaM, atthi io taie anuogadAre anugametti, tattha nikkhite ihaMnivikhate bhavai, ihavA nikkhitte tattha nikkhite bhavai, tamhA ihaM na nikkhippai tahiM ceva nikkhipai, se taM nikkheve|| vR. atha ko'yaM sUtrAlApakaniSpanno nikSepaH ?, 'karomi bhadanta ! sAmAyikaM' ityAdinAM sUtrAlApakAnAM nAmasthApanAdibhedabhitro yo nyAsaH sa sUtrAlApakaniSpanno nikSepa iti zeSaH, 'idAni'mityAdi, sa cedAnI sUtrAlApakaniSpanno nikSepa eSa ityavasaraprAptatvAditthamAtmAnaM pratipAdayituM vAJchAmutpAdayati, sa ca prAptalakSaNo'pi prAptatatsvarUpAbhidhAnasamayo'pi na nikSipyate-na sUtrAlApakanikSepadvAreNAbhidhIyate, kasmAdityAha-lAghavArthaM, tadeva lAdhavaM darzayati-asti ato'gre tRtIyamanuyogadvAramanugama iti, tatraca nikSiptaH sUtrAlApakasamUha iha nikSipto bhavati, iha vA nikSiptastatra nikSipto bhavati, tasmAdiha na nikSipyate, tatraiva nikSepsyata iti, Aha-yadyevamatraiva nikSipyate na punastatretyapi kasmAnocyate?, naivaM, yataH sUtrAnugame eva sUtramuccArayiSyate, nAtra, naca sUtroccAraNamantareNa tadAlApakAnAM nikSepo yuktaH, tato yuktamuktaM'tasmAdiha na nikSipyate ityAdi' / punarapyAha-yadyevaM kimarthaM sUtrAlApakanikSepasya atropanyAsaH, ucyate, nikSepasAmyamAtrAdityalaM vistareNa / nikSepalakSaNaM dvitIyamanuyogadvAraM smaaptm|| . atha tRtIyamanuyogadvAraM nirUpayitumAhamU.(337) se kiM taM anugame? 2 duvihe pannatte, taMjahA-suttAnugame aninjuttianugame Ase kiMtaM nijjuttianugame?, 2 tivihe patratte, taMjahA-nikkhevanijjuttianugame uvagdhA30/30 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 anuyogadvAra - cUlikAsUtraM yanijjuttianugame suttaphAsi anijjutti anugme| se kiM taM nikkhevanijjutti anugame ? anugae, setaM nikkhevanijjutti anugme| se kiM taM uvagghAyanijjuttianugame ?, 2 imAhiM dohiM bhUlagAhAhiM anugaMtavvo, taMjahA mU. ( 338 ) mU. ( 339 ) uddese 1 niddese a 2 niggame 3 khetta 4 kAla 5 purise ya6 / kAraNa 7 paccaya 8 lakkhaNa 9 nae 10 samoAraNAnumae 11 // kiM 12 kaivihaM 13 kassa 14 kahi~ 15 kesu 16 kahaM 17 kicciraM havai kAlaM 18 ? | kai 19 saMtara 20 mavirahiyaM 21 bhavA 22 garisa 23 phArasa 24 niruttI 25 // [ se taM uvagghAyanijjutti anugame ] vR. anugamaH -pUrvoktazabdArthaH, sa ca dvidhA - sUtrAnugamaH - sUtravyAkhyAnamityarthaH, 'niryuktyanugamazca' nitarAM yuktAH - sUtreNa saha lolIbhAvena sambaddhA niryuktA - arthAsteSAM yuktiH - sphuTarUpatApAdanam ekasya yuktazabdasya lopAnniryuktiH -nAmasthApanAdiprakAraiH sUtravibhajanetyarthaH, tadrupo'nugamastasyA vA anugamo - vyAkhyAnaM niryuktyanugamaH, sa ca trivido nikSeponAsthApanAdibhedabhinnaH tasya tadviSayA vA niryuktiH - pUrvoktazabdArthA nikSepaniryuktiH tadupastasyA vA'nugamo nikSepaniryuktyanugamaH / tathA upoddhananaM vyAkhyeyasya sUtrasya vyAkhyAvidhisamIpIkaraNamupodghAtastasya tadviSayA vA niyuktistadrupastasyA vA anugamaH upodghAtaniryuktyanugamaH, tathA sUtraM spRzatIti sUtraspa - zikA sA cAsau niyuktizca sUtrasparzikRniryuktiH / tatra nikSepaniyuktiktyanugamA'nugato vakSyate ca idamuktaM bhavati atraiva prAgAvazyakasAmAyikAdipadAnAM nAmasthApanAdinikSepadvAreNa yadvayAkhyAnaM kRtaM tena nikSepaniryuktyanugamo'nugataH prokto draSTavyaH, sUtrAlApakAnAM nAmAdinikSepaprastAve punarvakSyate ca / upodghAtaniryuktyanugamastvAbhyAM dvAbhyAM dvAragAthAbhyAmanugantavyaH, tadyathA 'uddese' gAhA 'kiM kaivihaM' gAhA, vyAkhyA- uddezAnamuddezaH - sAmAnyAbhidhAnarUpo, yathA adhyayanarmiti, vaktavya iti sarvatra kriyA draSTavyA, tathA nirdezanaM nirdezo- vizeSAbhidhAnaM, yathA sAmAyikamiti, atrAha - nanu sAmAnyavizeSAbhidhAnadvayaM nikSepadvAre proktameva, tatkimitIha punarucyate ?, naitadevaM yato'tra siddhasyaiva tatra tasya nikSepamAtrAbhidhAnaM kRtamityadoSaH / tathA nirgamanaM - nirgamaH, kRtaH sAmAyikaM nirgatamityevaMrUpo vaktavyaH, tathA kSetrakAlau ca yayoH sAmAyikamutpannaM tau vaktavyau, yadvakSyatyAvazyake " "vaisAhasuddhaekkArasIeN puvvaNhadesakAlaMmi / mahaseNavanujjANe anaMtara paraMparaM sesa / / "tti tathA kutaH puruSAttannirgamiti vaktavyaM, tathA kena kAraNena gautamAdayaH sAmAyikaM bhagavataH samIpe zRNvantItyevaMrUpaM kAraNaM vAcyaM, yadabhidhAsyati - "goyamAI sAmAiyaM tu kiM kAraNaM nisAmitI' tyAdi, tathA pratyAyatIti pratyayaH, kena pratyayena bhagavatedamupadiSTaM ? sa kena vA pratyayena gaNadharAstenopadiSTaM tacchruNvantItyetadvaktavyamityathaH, tathA ca vakSyati - Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 467 mUlaM-339 "kevalanANitti ahaM arihA sAmAiyaM prikheii| tesipi paccao khalu savvatrU to nisArmiti ||"tti, tathA samyaktvasAmAyikasyatattvazraddhAnaMlazraNaM, zrutasAmAyikasya jIvAdiparijJAnaM, cAritrasAmAyikasya sAvadyaviratiH, dezaviratisAmAyikasyaM tu viratyaviratisvarUpaM mizraM lakSaNaM, nirdekSyati ca-"saddahaNa jAnanA khalu viraI mIsaM ca lakkhaNaM kahae" ityAdi, evaM naigamAdayo nayA vAcyAH, teSAM ca nayAnAM samavataraNaM samavatAro yatra saMbhavati tatra darzanIyo, yato nivedayiSyati "mUDhanaiyaM suyaM kAliyaM tu na nayA samoaraMti ihN| apahatte samoyAro natthi pahatte smoyaaro|| ityAdi, tathA kasya vyavahArAdeH kiM sAmAyikamanumatamityabhidhAnIyaM, bhaNiSyati ca "tavasaMjamo anumao niggaMthaM pavayaNaM ca vvhaaro| saddujjusuyANaM puNa nivvANaM saMjamo ceva ||"tti, kiM sAmAyikamityatra pratyuttarayiSyati-"jIvo guNa paDivatro nayassa davvaTThiyassa sAmaiya"mityAdi, katividhaM tadatyatra nirvacanayiSyati-"somAiyaM ca tivihaM saMmatta suyaMtahA carittaM ce"tyAdi, kasya sAmAyikamityatrAbhidhAsyati-jassa sAmANio appA' ityAdi, kva sAmAyikamityetadapi-"khetadisakAlagaibhaviyasaniussAsadiTThimAhAre" ityAdinA dvArakalApena nirU payiSyati, keSu sAmAyikamityatrottaraM sarvadravyeSu, tathAhi "savvagayaM sammattaM sue caritte na pajjavA svve| desaviraI paDuccA duNhavi paDisehaNaM kujjA / / " iti darzayiSyati, kathaM sAmAyikamavApyata ityatra-"mAnussa khetta jAI kularUvAroga AuyaM buddhi"tyAdi pratipAdayiSyati, kiyacciraM kAlaM tadbhavatIticintAyAmabhidhAsyati "sammattassa suyassa ya chAvaTThi sAgarovamAi tthii| sesANa puvvakoDI desaNA hoi ukkosaa|| 'keI'tti kiyanta: sAmAyikasya yugapat pratipadyamAnakAH pUrvapratipannA vA labhyante iti vaktavyaM, bhaNiSyati ca-"sammattadesavirayA paliyassa asaMkhabhAgamettA u"ityAdi, sahAntareNa vartata iti sAntaramiti vicAraNAyAM nirNeSyati "kAlamanaMtaM ca sue addhApariyaTTao ya desuuno| - AsAyaNabahulANaM ukkosaM aMtaraM hoi ||"tti, avirahitaM nirantaraM kiyantaM kAlaM sAmAyikapratipattAro labhyanta ityatrAvedayiSyati "sammasUya agArINaM Avaliya asaMkhabhAgamettA u| aTTha samayA carite savvesu jahanna do smaa||"ityaadi, kiyato bhavAna utkRSTatastadavApyata ityatra prativacanaM dAsyati - "sammattadesavirayA paliyassa asaMkhabhAgamettA u| aTTha bhavA u caritte anaMtakAlaM ca suysme|" Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAra - cUlikAsUtraM AkarSaNamAkarSaH- ekasminnAnAbhaveSu vA punaH punaH sAmAyikasya grahaNAni - pratipattaya iti vAcyaM tacca vakSyati 468 , " tinhaM sahasapuhuttaM sayappahuttaM ca hoi viraIe / egabhave AgarA evaDyA hoMti nAyavvA // tiNha sahassamasaMkhA sahasapuhuttaM ca hoi viraIe / nAve AgarA evaiyA huMti nAya - vvA / / " iti, phAsaNa 'tti kiyat kSetraM sAmAyikavantaH spRzantItyabhidhAnIyaM taccaivam"sammattacaraNasahiyA savvaM logaM phuse niravasesaM / satta ya caudasabhAe paMca ya suyadesaviraIe / ityAdi, nizcittA uktirniruktirvaktavyA, tatra ca - "cammaddiTThi amoho sohI sabbhAvaM daMsaNaM bohI / avivajjao sudiTThitti evamAI niruttAi // " I - mityAdi vakSyati, evaM tAvadgAthAdvayasaMkSepArthaH, vistarArthastvAvazyakaniryuktiTIkAbhyAmavaseya iti / tadevametadgAthAdvayavyAkhyAne upodghAtaniryuktiH samarthatA bhavati, asyAM ca prastutAdhyayanasyAzeSavizeSeSu vicAriteSu satsu sUtraM vyAkhyAnayogyatAmAnItaM bhavati, tataH pratyavayavaM sUtravyAkhyAnarUpAyA: sUtrasparzakaniryukteravasaraH saMpadyate, sUtraM ca sUtrAnugame satyevaM bhavati, so'pyavasaraprApta eva, tatastamabhidhitsurAha mU. ( 340 ) se kiM taM suttapphAsi anijjutti anugame ? 2 suttaM uccAreavvaM akkhaliaM amiliaM avaccAmeliaM paDiputraM paDiputraghosaM kaMThoduvippamukkaM guruvAyaNovagayaM, tao tatthaNajjihiti sasamayapayaM vA parasamayapayaM vA baMdhapayaM vA mokkhapayaM vA sAmAi apayaM vA nosAmAi apayaM vA, tao tammi uccArie samANe kesi ca naM bhagavaMtANaM kei atthAhigArA anahigayA bhavaMti, tato tesiM anahigayANaM ahigamanaTThAe payaM paeNaM vannaissAmi, - saMhiyA ya padaM ceva, payattho paryAvaggaho / pU. (341 ) cAlanA ya pasiddhI a, chavvihaM viddhi lakkhaNaM // mU. ( 342 ) se taM suttapphAsiyanijjutti anugame, se taM nijjutti anugame, se taM anugame // vR. Aha- nanu yathoktanItyA sUtrAnugame satyeva sUtrasparzika niyuktyAH prayojanaM tarhi kimityasAvupodghAtaniryuktyanantaramupanyastA ?, yAvatA sUtrAnugamaM nirdizya pazcAtkimiti nocyate ?, satyaM, kintu niryuktisAmpAttatprastAva eva nirdiSTetyadoSaH / prakRtamucyate tatrAskhalitAdipadAnAM vyAkhyA yathehaiva prAgdravyAvazyakavicAre kRtA tathaiva dRSTavyA, ayaM ca sUtra doSaparihAraH zeSasUtralakSaNasyopalakSaNaM, taccedam "apparagaMthamahatthaM battIsAdosavirahiyaM jaM ca / lakkhaNataM sutaM aTThahi ya guNehi uvaveyaM // " asyA vyAkhyA-alpagranthaM ca tat mahArthaM ceti samAhAradvandvaH 'utpAdavyayadhrauvyayuktaM sadi' - tvAdivatsUtramalpagranthaM mahArthaM ca bhavatItyarthaH, yacca dvAtriMzaddoSavirahitaM tatsUtraM bhavati, ke Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-342 469 punaste dvAtriMzaddoSAH ye sUtre varjanIyAH ? ucyate, aliyamuvadhAyajaNayaM niratthayamavatthayaM chalaM duhilN| .. nissAramahiyamUNaM punaruttaM vAhayamajuttaM / / 1 / / kamabhinavayaNabhitraM vibhittabhinnaM ca liMgabhinnaM c| anabhihiyamapayameva ya sahAvahINaM vavahiyaM ca // 2 / / kAlajaticchavidoso samayaviruddhaM ca vayaNamittaM ca / atthAvattIdoso neo asamAsadoso y||3|| uvamArUvagadoso niddesapayatthasaMdhidoso y| ee a suttadoso battIsA huMti nAyavvA // 4|| tatrAnRtamabhUtodbhAvanaM bhUtinihnavacca, yathA IzvarakRrtRkaM jagadityAdyabhUtodbhAvanaM, nAstyAtmetyAdikastu bhUtanihavaH 1, upaghAta: sattvaghAtAdiH tajjanakaM, yathA vedavihitA hiMsA dharmAyetyAdi 2, nirarthakaM yatra varNAnAM kramanirdezamAtramupalabhyate na tvartho, yathA aAiItyAdi DisthAdivadvA 3, asambaddhArthakamapArthakaM, yathA daza dADimAni SaDapUpA: kuNDamajAjinaM palalapiNDastvara kITike dizamudIcImityAdi 4, yatrAniSTasyArthAntarasya sambhavato vivakSitArthopaghAtaH kartuM zakyate tacchalaM, yathA-navakambalo devadatta ityAdi 5, jantUnAmahitopadezakatvena pApavyApArapoSaka druhilaM, yathA etAvAneva loko'yaM, yAvAnindriyagocaraH / bhadre ! vRkapadaM pazya, yadvadantyabahuzrutAH // 1 // piba khAda ca cArulocane !, yadatItaM varagAtri ! tantra te| na hi bhIru ! gataM nivartate, samudayamAtramidaM kalevaram / / 2 / / ityAdi6 vedavacanAdivat tathAvidhayuktirahitaM pariphalgu niHsAraM7, akSarapadAdibhiratimAtramadhikaM 8, taireva hInamUnam, athavA hetodRSTAntasya vA''dhikye satyadhikaM, yathA-anityaH zabdaH kRtakatvaprayatAnantarIyakatvAbhyAM ghaTapaTavadityAdi, ekasmin sAdhye eka eva heturdRSTAntazca vaktavyaH, atra ca pratyekaM dvayAbhidhAnAdAdhikyamiti bhAvaH, hetudRSTAntAbhyAmeva hInamUna, yathA anityaH zabdo ghaTavaditi, yathA(dvA)anityaH zabdaH kRtakatvAdityAdi 9, punaruktaM dvidhAzabdato'rthatazca, tathA'rthAdApatrasya punarvacanaM punaruktaM, tatra zabdataH punaruktaM yathA ghaTo ghaTa ityAdi, arthataH punaruktaM yathA ghaTa: kuTa: kumbha ityAdi, arthAdApannasya punarvacanaM yathA pIno devadatto divA na bhuDkte utyukte arthAdApatraM rAtrau bhukta iti, tatrArthApannamapi ya etatsAkSAd brUyAttasya punaruktA 10, ___ vyAhataM yatra pUrveNa paraM vihanyate yathA-'karma cAsti, phalaM cAsti, kartA na tvasti karmaNA'-- mityAdi 11, ayuktamanupapattikSama, yathA-teSAM kaTakaTabhraSTaiAjAnAM madabindubhirityAdi 12, kramabhinnaM yatra kramo nArAdhyate, yathA-sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrANAmAH sparzarasagandharUpazabdA iti vaktavye sparzarUpazabdagandharasA iti brUyAt ityAdi 13, vacanabhinnaM yatra vacanavyatyayo, yathA vRkSAH Rtau puSpitaH ityAdi 14, vibhiktibhinnaM yatra bibhaktivyatyayo, yathA vRkSaM pazya Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM iti vaktavyo, yathA vRkSaM pazya iti vaktavye vRkSaH pazya iti brUyAdityAdi 15, liGgabhinnaM yatra liGgavyatyo, yathA ayaM strItyAdi 16, anabhihitaM-svasiddhAntAnupadiSTaM, yathA saptamaH padArtho vaiziSikasya, prakRtipuruSAbhyadhikaM sAGkhyasya, duHkhasamudAyamArganirodhalakSaNacaturAryasatyAtiriktaM vA bauddhasyetyAdi 17, yatrAnyacchando'dhikAre'nyacchando'bhidhAnaM tadapadaM, yathA''ryApade'bhidhAtavye vaitAlIyapadamabhidadhyAdityAdi 18, yatra vastusvabhAvo'nyathAsthito'nyathA'bhidhIyate tatsvabhAvahInaM, yathA zIto vahniH mUrtimadAkAzamityAdi 19, yatra prakRtaM muktvA'prakRtaMvyAsato'bhidhAya punaH prakRtamucyate tatsvabhAvahInaM, yathA zIto vahniH mUrti-madAkAzamityAdi 19, patra prakRtaM muktvA'prakRtaM vyAsato'bhIdhAya punaH prakRtamucyate tadvyavahitaM 20, ___ kAladoSo yatrAtItAdikAlavyatyayo yathA rAmo vanaM pravivizeti vaktavye rAmo vanaM pravizatItyAha 21, yatidoSo'sthAnaviratiH sarvathA'viratirvA 22, chaviH-alaGkAravizeSastena zUnyaM chavidoSaH 23, samayaviruddhaM svasiddhAntaviruddhaM, yathA sAGkhyasyAt kAraNe kArya, vaiziSikasya vA saditi 24, vacanamAtraM nirhetukaM, yathA kazcidyathecchayA kaJcitpradezaM lokamadhyatayA janebhyaH prarUpayati 25, yatrArthApattyA'niSTamApatati tatrApattidoSo, yathA gRhakukkuTo na hantavya ityukte'rthApattyA zeSaghAto'duSTaityApatati 26, yatra samAsavidhiprAptau samAsaMna karoti vyatyayena vA karoti tatrAsamAsadoSaH 27, upamAdoSo yatra hInopamA kriyate, yathA meru: sarvapopamaH, adhikopamA vA kriyate, yathA sarSapo merusannibhaH, anupamA vA yathA meruH samudropama ityAdi 28, rUpakadoSaH svarUpabhUtAnAmavayavAnAM vyatyayo, yathA parvate nirUpayitavye zikharAdIstaMdavayavAtrirUpayati, anyasya vA samudrAdeH sambandhino'vayavA~statra nirUpayatIti 29, nirdezadoSastatra yatra nirdiSTapadAnAmekavAkyatA nakriyate, yatheha devadattaH sthAlyAmodanaM pacatItyamidhAtavye pacatizabdaM nAbhidhatte 30, padArthadoSo yatra vastuni paryAyo'pi san padArthAntaratvena kalpyate, yathA sato bhAvaH sattetikRtvA vastuparyAya eva sattA, sA ca vaizeSikaiH SaTsu padArtheSu madhye padArthAntaratvena kalpyate, yathA sato bhAvaH sattetikRtvA vastuparyAya eva sattA, sA ca vaizeSikaiH SaTsu padArtheSu madhye padArthAntaratvena kalpyate, taccAyuktaM, vastUnAmanantaparyAyatvena padArthAnantyaprasaGgAditi 31, yatra sandhiprAptau taM na karoti duSTaM vA karoti tatra sandhidoSaH 32, ete dvAtriMzatsUtradoSAH, etaivirahitaM yattallakSaNayuktaM suutr| aSTAbhizca guNairupapetaM yattallakSaNayuktamiti vartate, te ceme guNAH "niddosaM sAravaMtaM ca, heujjuttamalaMkiyaM / uvanIyaM sovayAraM ca, miyaM mahurameva y||" tatra nirdoSaM-sarvadoSavipramuktaM 1, sAravad gozabdavadbahuparyAyaM 2, hetavaH anvayavyatirekalakSaNAstairyuktam 3, upamotprekSAdhalaGkArarailakRtam 4, upanayopasaMhRtamupanItaM 5, grAmyamaNitirahitaM sopacAraM 6, varNAdiniyataparimANaM mitaM 7, zravaNamanoharaM madhuram 8 / anyaizca kaizcid SaDguNAH sUtrasya paThyante, tadyathA "appakkharamasaMdiddhaM, sAravaM vissomuhN| atthobhamamavajjaM ca, suttaM savvatrubhAsiyaM / / " Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-342 471 ya(ta) vAlpAkSaraMmitAkSaraM, yathA sAmAyikasUtram, asandigdhaM-saindhavazabdavadyallavaNavasanaturagAdyanekArthasaMzayakArina bhavati, sArava ca pUrvavat, vizvatomukhaM pratisUtraM caraNAnuyogAdhanuyogacatuSTayavyAkhyAkSama, yathA-'dhammo maMgalamukkiTTha'mityAdizloke catvAro'pyanuyogo vyAkhyAyante, athavA anantArthatvAd yatho vizvatomukhaM tataH sAravadityevaM sAravattvasyaiva hetubhAvenedaM yojyate, asmizca vyAkhyAne paJcaivaite guNA bhavanti, stobhakAH-cakAravAzabdAdayo nipAtAstairSiyuktamastobhakam, anavadyaM kAmAdipApavyApArAprarUpakaM, evaMbhUtaM sUtraM srvjnybhaassitmiti| ___ yaistu pUrve aSTa sUtraguNAH proktAste'nantarazlokoktaguNAsteSvevASTasu guNeSvantarbhAvayanti, ye tvanantarazlokoktAneva sUtraguNAnicchanti te amIbhireva pUrvoktAnAmaSTAnAmapi saGgraha pratipAdayanti / / evaM sUtrAnugame samastadoSavipramukte lakSaNayukte sUtre uccArite tato jJAsyate yadutaitatsvasamayagatajIvAdyarthapratipAdakaM padaM svasamayapadaM, parasamayagatapradhAnezvarAdyarthapratipAdakaM padaM parasamayapadaM, anayoreva madhye parasamayapadaM dehinAM kuvAsanAhetutvAdbandhapadamitaratu sadbodhakAraNatvAnmokSapadamiti tAvadeke, anye tu vyAcakSate-prakRtisthityanubhAvapradezalakSaNabhedabhinnasya bandhasya pratipAdakaM padaM bandhapadam, [sadbodhakAraNatvAt ] kRtsnakarmakSayalakSaNasya mokSasya pratipAdakaM padaM moksspdmiti| ___ aha-nanvatra vyAkhyAne bandhamokSapratipAdakaM padadvayaM svasamayapadAnnAtiricyate tatkimiti bhedenopanyAsaH ?, satyaM, kintu svasamayapadasyApyabhidheyavaicitryadarzanArtho bhedenopanyAsaH, ata eva sAmAyikapratipAdakaM padaM sAmAyikapadamityAdAvapi bhedenopAdAnaM sArthakamiti, sAmAyikavyatiriktAnAM nArakatiryagAdyarthAnAM pratipAdakaM padaM nosAmAyikapadamityetazca sUtroccAraNasya phalaM darzitam, idamuktaM bhavati-yataH sUtre samuccArite svasamayapadAdiparijJAnaM bhavati tatastaduccAraNIyameva, tatastasminsUtre uccAritamAtra eva sati keSAJcidbhagavatAM sAdhUnAM yathoktanItyA kecidarthAdhikArA adhigatA:-parijJAtA bhavanti, kecitu kSayopazamavaicitryAdanadhigatA bhavanti, tatasteSAmanadhigatAnAmarthAdhikArANAmadhigamArtha padena padaM varNayiSyAmi, ekaikaM padaM vyAkhyAsyAmityarthaH / tatra vyAkhyAlakSaNameva tAvadAha___ "saMhiyA ye tyAdi, tatrAskhalitapadoccAraNaM saMhitA, yathA 'karomi bhayAnta! sAmAyika'mityAdi, padaM tu karomItyekaM padaM bhayAnta iti dvitIyaM sAmAyikamiti tRtIyam ityAdi, padArthastu karomItyabhyupagamo bhayAnta iti gurvAmantraNaM samasyAyaH sAmAyikamityAdikaH, padavigraha samAsaH, sacAnakapadAnAmekatvApAdanaviSayo yathA bhayasyAnto bhayAnta ityAdi, sUtrasyArthasya vA anupapattyudbhAvanaM cAlanA, tasyaivAnekopapattibhistathaiva sthApanaM prasiddhiH, ete ca cAlanAprasiddhI Avazyaka sAmAyika vyAkhyAvasare svasthAna eva vistaravatyau dRSTavye, evaM SaDvidhaM 'viddhi'jAnIhi lakSaNaM vyAkhyAyA iti prakramAdgamyate iti shlokaarthH|| __atrAha-nanvasyAH SaDvidhavyAkhyAyA madhye kiyAn sUtrAnugamasya viSayaH ? ko vA sUtrAlApakanikSepasya? kazca sUtrasparzikaniryukteH? kiM vA nayaiviSayokriyate?, ucyate, sUtraM sapadacchedaM tAvadabhidhAya sUtrAnugamaH kRtaprayojano bhavati, sUtrAnugamena ca sUtre samuccArite Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM padacchede ca kRte sUtrAlApakAnAmeva nAmasthApanAdinikSepamAtramabhidhAya sUtrAlApakanikSepaH kRtArtho bhavati, zeSastu padArthapadavigrahAdiniyogaH sarvo'pi sUtraspaziniyukteH, vakSyamANanaigamAdinayAnAmapi prAyaH sa eva padArthAdivicAro viSayaH tato vastuvRttyA sUtraspazikaniyuktyanta vina eva nayAH, Aha ca bhASyakAra: "hoi kayattho vottuM sapayaccheyaM suyaM suyaannugmo| suttAlAvaganAso nAmAinnAsaviniogaM // 1 // suttaphAsiyanijjuttiviniogo sesao pytthaai| __pAyaM so cciya negamanayAimayagoyaro hoi // 2 // anena ca vidhinA sUtre vyAkhyAyamAne sUtraM sUtrAnugamAdayazca yugapatsamApyante, yata Aha bhASyasudhAmbhonidhiH "suttaM suttAnugamo suttAlAvayakao ya nikkhevo| suttapphAsiyanijjuttI nayA ya samagaM tu vaccaMti / " ityalaM vistrenn| 'se ttaM anugame'tti anugamaH samAptaH / / atha nayadvAramabhidhitsurAha mU.( 343)se kiM taM nae?, satta mUlanayA pannattA, taMjahA- negame saMgahe vavahAre ujjusue sadde samabhirUDhe evaMbhUe, tatthamU.( 344) negehiM mAnehi minaitti negamassaM ya niruttii| sesANapi nayANaM lakkhanaminamo suNaha vocchN| mU. (345) saMgahiarpiDiatthaM saMgahavayaNaM samAsao biti| vacca vinicchiatthaM vavahAro svvdvvesuN| mU. (346) paccuppannaggI ujjusuo nayavihI muneavvo| icchai visesiyataraM paccuppannaM nao sdo| mU. (347) vatthUo saMkamaNaM hoi avatthU nae smbhiruuddhe| vaMjaNaatthatadubhayaM evaMbhUo visesei / / vR.atha ko'yaM pUrvoktazabdArtho nayaH?, tatrottarabhedApekSayA saptaiva mUlabhUtA nayA mUlanayA:, tadyathA-naigama ityAdi, tatra naigamaM vyAcikhyAsurAha-negehimityAdi gAthA, vyAkhyA-na ekaM naikaM prabhUtAnItyarthaH, naikairmAnaiH-mahAsattAsAmAnyavizeSAdijJAnaimimIte minoti vA vastUni paricchinattIti naigamaH itIyaM naigamasya niruktiH-vyutpattiH, athavA nigAmA-loke vasAmi tiryagloke vasAmItyAdayaH pUrvoktA eva bahavaH paricchedAsteSu bhavo naigamaH, zeSANAmapi nayAnAM saGgrahAdInAM lakSaNamidaM zRNuta vakSye'miti gAthArthaH / / yathApratijJAtamevAha-'saMgahia gAhA, vyAkhyA-samyag gRhIta-upAttaH sagRhItaH piNDita ekajAtimApanno'rtho viSayo yasya saGgrahavacanasya tatsaGgrahItapiNDitArtha saGgrahasya vacanaM saGgrahavacanaM 'samAsataH' saMkSepato bruvate tIrthakaraNagaNadharAH, ayaM hi sAmAnyamevecchati na vizeSAn, tato'sya vacanaMsagRhItasAmAnyArthameva bhavati, ata eva sagRhmati-sAmAnyarUpatayA sarva vastu kroDIkarotIti saGgraho'mucyate, yuktizcAtra lezataH prAgdazitaiva vaccaI'tyAdi, Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-347 473 nirAdhikye cayanaM caya:-piNDIbhavanaM adhikazcayo nizcayaH-sAmAnyaM vigato nizcayo vinizcayosAmAnyAbhAvaH tadartha-tannimittaM vrajati-pravartate, sAmAnyAbhAvAyaiva sarvadA yatate vyavahAro naya ityarthaH kva?-'sarvadravyeSu' sarvadravyaviSaye, loke hi ghaTastambhAmbhoruhAdayo vizeSA eva prAyo jalAharaNAdikriyAsUpayujyamAnA dRzyante na punastadatiriktaM sAmAnyam, ato lokavyavahArAnaGgatvAtsAmAnyamasau necchatIti bhAvaH, ata eva lokavyavahArapradhAno nayo vyavahAranayo'sAdhucyate, yuktizcAtrApilezataH prAguktaiva, athavA vizeSeNa nizcayo vinizcayaH-AgopAladyaGgAnA[dya]vavodho na katipayavidvatsambaddhaH tadartha vrajati vyavahAranayaH sarvadravyeSu, udamuktaM bhavati-yadyapi nizcayena ghaTAdivastUni sarvANyapi pratyekaM paJcavarNAni dvigandhAni paJcarasAnyaSTasparzAni tathA'pi gopAlaGganAdInAM yatraiva kvacidekasmin sthale kAlanIlavarNAdau vinizcayo bhavati tamevAsau sattvena pratipadyate na zeSAna, lokavyavahAraparatvAdeveti gAthArthaH / / 'paccuppanna gAhA, sAmpratamutpannaM pratyutpatramucyate vartamAnakAlabhAvItyarthaH, tadgrahItuMzIlamasyeti pratyutpannagrAhI RjusUtronayavidhirmuNitavyaH, tatrAtItAnAgatAbhyupagamakuTilatAparihAreNa Rju-akuTilaM vartamAnakAlabhAvi vastu sUtrayatIti RjusUtraH, atItAnAgatayovinAzAnutpattibhyAmasattvAd, asadabhyupagamazca kuTila iti bhAvaH, athavA Rju-avakaM zrutamasyeti RjuzrutaH, zeSajJAnairmukhyatayA tathAvidhaparopakArAsAdhanAt zrutajJAnamevaikamicchatItyarthaH, uktaM ca "suyanANe aniuttaM, kevale tynNtre| appaNo ya paresiMca, jamhA taM paribhAvagaM ||"ti, ayaM ca nayo vartamAnamapIcchan svakIyamevecchati, parakIyasya svAbhimatakAryAsAdhakatvena vastuto'sattvAditi, aparaMca-bhinnaliGgaibhinnavacanaizca zabdairekamapi vastvabhidhIyata iti pratijAnIte, yathA taTa: taTI taTamityAdi, tathA gururgurava ityAdi, tathA indrAdemisthApanAdibhedAn pratipadyate, vakSyamAnanayastvativizuddhatvAlliGgavacanabhedAdvastubhedaM pratipatsyate nAmasthApanAdravyANi ca nAbhyupagamiSyatIti bhAvaH, ityukta RjusUtraH, atha zabda ucyate-tatra zapa Akroze' zapyate-abhidhIyate vastvaneneti zabdaH, tameva guNIbhUtArthaM mukhyatayA yo manyate sa nayo'pyupacArAcchabdaH, ayaM ca pratyutpannaM-vartamAnaM tadapi RjusUtrAbhyupagamApekSayA vizeSitataramicchati, tathAhi-taTastaTo taTamityAdizabdAnAM bhinnAnyevAbhidheyAni, bhinnaliGgavRttitvAt, strIpuruSanapuMsakazabdavadityasau pratipadyate, tathA gururgukha ityatrApyabhidheyabheda eva, bhinnavacanavRttitvAtpuruSaH puruSA ityAdivaditi, nAmasthApanAdravyarUpAzca nendrAH, tatkAryAkaraNAt, khapuSpavaditi prAktanAdvizuddhatvAdvizeSitataro'syAbhyupagamaH, samAnaliGgavacanAnAM tu bahUnAmapi zabdAnAmekamabhidhe yamasau manyate, yathendraH zakraH purandara ityAdi, iti gAthArthaH // ___ 'vatthUo' ityAdi, vastunaH-indrAdeH saGkramaNamanyatra zakrAdAviti dRzyaM, bhavati avastu abhavatItyarthaH, kvetyAha-naye samabhirUDhanayamatenetyarthaH, tatra vAcakabhedenAparAparAn vAcyavizeSAn samabhirohati samabhigacchati pratipadyata iti samabhirUDhaH, ayamatra bhAvArtha:-indrazakapurandarAdizabdAn anantaraM zabdanayena ekAbidheyatveneSTAnasau vizuddhataratvAt pratyekaM bhinnAbhidheyAn pratipadyate, bhinapravRttinimittatvAt, suramanujAdizabdavat, tathAhi-indatIti indraH Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM zamotIti zakraH puraM dArayatIti purandaraH, iha paramaizvaryAdIni bhinnAnyevAtra pravRttinimittAni, evamapyekArthatve atiprasaGgo, ghaTapaTAdizabdAnAmapyekArthatA''patteH, evaM casati yadA indrazabdaH zakrazabdena sahaikArtha ucyate tadA vastunaH paramaizvaryasya zakanalakSaNe vastvantare saGkramaNaM kRtaM bhavati, tayorekatvamApAditaM bhavatItyarthaH, taccAsambhavitvAdavastu, na hi ya eva paramaizvaryaparyAya: sa eva zakanaparyAyo bhavitumarhati, sarvaparyAyasAGkaryApattito'tiprasaGgAdityalaM vistareNa, uktaH smbhiruuddhH| 'vaMjaNaatthe' tyAdi, yakriyAviziSTaM zabdenocyate tAmeva kriyAM kurvadvastvevaMbhUtamucyate, evaM-ya: zabdenocyate ceSTAkriyAdikaH prakArastamevaM bhUtaM-prAptamitikRtvA, tatazcaivaMbhUtavastupratipAdako neyo'pyupacArAdevaMbhUtaH, athavA evaM-yaH zabdenocyate ceSTAkriyAdikaH prakArastadviziSTasyaiva vastuno'bhyupagamAttamevaM bhUta:-prApta evaMbhUta ityupacAramantareNApi vyAkhyAyate, sa evaMbhUto nayaH kimityAha-vyajyate'rtho'neneti vyaJjanaM-zabda: arthastu-tadabhidheyavasturUpaH vyaJjanaM cArthazca vyaJjanArthau tau ca tau tadubhayaM ceti samAsaH, vyaJjanArthazabdayoya'stanirdeza: prAkRtatvAt, tadvyaJjanArthatadubhayaM vizeSayati-naiyatyenasthApayati, idamatra hRdayam-zabdamarthanArtha ca zabdena vizeSayati, yathA 'ghaTaceSTAyAM ghaTate yoSinmastakAdyArUDhazceSTata iti ghaTa iti, atra tadaivAsau ghaTo yadA yoSinmastakAdyArUDhatayA jalAharaNaceSTAvAn nAnyadA, ghaTadhvanerapi ceSTAM kurvata eva tasya vAcako nAnyadetyevaM ceSTAvasthAto'nyatra ghaTasya ghaTatvaM ghaTazabdena nivartyate, ghaTadhvanerapi tadavasthAto'nyatra ghaTena svavAcakatvaM nivartyata iti bhAvaH, iti gAthArthaH / / uktA mUlanayAH, eSAM cottarottarabhedaprabhedA aavshykaadibhyo'vseyaaH| ete ca sAvadhAraNAH santo durnayAH, avadhAraNavirahitAstu sunayAH, sarvezca sunayairmIlitaiH syAdvAda ityalaM bhubhaassityaa||atraah kazcit-nanUktA ete nayAH, kevalaM prastute kimetaiH prayojanamiti nAvagacchAmaH, ucyate, upakrameNopakrAntasya nikSepeNa ca yathAsambhavaM nikSiptasyAnugamenAnugatasya ca prakrAntasAmAyikAdhyayanasya vicAraNA'mISAM pryojnN| punarapyAha-nanveSA nayairvicAraNA ki pratisUtramabhipretA sarvAdhayayanasya vA?, yadyAdyaH pakSaH sana yuktaH, pratisUtranayavicArasya nanayA samoyaraMti iha mityanena niSiddhatvAd, athApara: pakSaH sA'pi na yuktaH, samastAdhyayanaviSayasya nayavicArasya prAgupodghAtaniryuktau 'nae samoyAranAnumae' ityatropanyastatvAt, na ca sUtravyatiriktamadhyayana masti yantrayairvicAryate, atrocyate, yastAvatpratisUtraM nayavicAraniSedhaH preryate tatrAvipratipattireva, kiM ca - 'Asajja usoyAraM nae nayavisArao bUyA' ityanenApavAdikaH so'nujJAta eva, yadapyucyate'samastAdhyayanaviSayasya nayavicArasya prAgupodghAte'tyAdi, tatsamayAnabhijJasyaiva vacanaM, yasmAdidameva caturthAnuyogadvAraMnayavaktavyatAyA mUlasthAnam, atra siddhAnAmeva teSAM tatropanyAsaH, yadapyuktam 'na ca sUtravyatiriktamadhyayana'mityAdi, tadapyasAraM, samudAyasamudAyinoH kAryAdibhedataH kathaJcidbhedasiddheH, tathAhi-pratyekAvasthAyAmanupalabdhamapyudvahanasAmarthyalakSaNaM kAryaM zivikAvAhakapuruSasadAmudAye upalabhyate, evaM ca pratyekasamuditAvasthayoH kAryabhedaH zivikAvAhanAdiSu sAmarthyAsAmarthyalakSaNo viruddhadharmAdhyAsazca dRzyate, yadi cAyamapi na Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM-347 475 bhedakastahiM sarvaM vizvamekaM syAt, tatazca sahotpattyAdiprasaGgaH, tasmAtkAryabhedAdviruddhadharmAdhyAsAcca samudAyasamudAyinorbhedaH pratipattavyaH, evaM saGkhyAsaMjJAdibhyo'pi tadbhedo bhAvanIyaH, tasmAtkazcitkvacitsUtraviSayaH samastAdhyayanaviSayazca nayavicAro na duSyati, bhavatvevaM tathA'pyadhyayanaM nayairvicAryamANaM kiM sarvaireva vicAryate ? Ahosvida kiyadbhireva ?, yadi sarvairiti pakSa: sa na yuktaH, tepAmasaGkhyeyatvena tairvicArasya kartumazakyatvAt, tathAhi-yAvanto vacanamArgAstAvanta eva nayAH, yathoktam "jAvaiyA vayaNapahA tAvaiyA ceva hoMti nyvaayaa| jAvaivA nayavAyA tAvaiyA ceva prsmyaa|" na ca nijanijAbhiprAyaviracitAnAM vacanamArgANAM saGkhyA samasti, pratiprANi prAyo bhinnatvAdabhiprAyANAM, nApi kiyadbhiriti vaktuM zakyam, anavasthAprasaGgAt, saGkhyAtIteSu hi teSu yAvadebhirvicAraNA kriyate tAvadebhirapi ki netyanavasthApreraNAyAM na naiyatyAvasthApakaM hetumutpazyAmaH, athApi syAdasaMkhyeyatve'pyeSAM sakalanayasamAhibhirnayairvicAro vidhIyate, nanu teSAmapi sanAhinayAnAmanekavidhatvAt punaranavasthaiva, tathAhi-pUrvavidbhiH sakalanayasaGgrAhINi sapta nayazatAnyuktAni, yatpratipAdakaM saptazatAraM nayacakrAdhyayanamAsIda, uktaM ca__"ekekko ya sayaviho satta nayasayA havaMti emeve'tyAdi, saptAnAM ca nayazatAnAM saGgrAhakAH punarapi vidhyAdayo dvAdaza nayA: yatprarUpakamidAnImapi dvAdazAraM nayacakramasti, etatsaGgrAhiNo'pi sapta naigamAdinayAH tatsaGgrAhiNau punarapi dravyaparyAyAstikau nayau jJAnakriyAnayau vA nizcayavyavahArau vA zabdArthanayau vetyAdi, iti saGgrAhakanayAnAmapyanekavidhatvAtsaivAnavasthA, aho atinipuNamuktaM, kintu prakrAntAdhyayane sAmAyikaM vicAryate, tacca muktiphalaM, tato yadevAsya muktiprAptinibandhanaM rUpaM tadeva vicAraNIyaM, tacca jJAnakriyAtmakameva, tato jJAnakriyAnayAbhyAmevAsya vicAro yuktataro nAnyaiH / tatra jJAnanayo jJAnameva muktiprApakatayA pratijAnIte, tatastanmatAviSakaraNArthamAhamU. (348) nAyami gihiavvami ceva atthNmi| jaiavvameva ii jo uvaeso so nao naam|| mU. (349) savvesipi nayANaM bahuvihavattavvayaM nisaamittaa| taM savanayavisuddhaM jaM caraNaguNaDhio saahuu|| mU. (350) se taM ne| solasa sayANi cauruttarANi hoti uimaMmi gaahaannN| dusahassamanubhachaMdavittappamAnao bhanio / / nayaramahAdArA iva uvkkmdaaraanuogvrdaaraa| akkharabiMdugamattA lihiyA dukkhkkhytttthaae|| vR.'jJAte'samyag avagate 'gihiyavve' grahItavye upAdeya ityarthaH, agrahItavye' anupAdeye, saca heya upekSaNIyazca, dvayorapyagrahaNAvizeSAt, cazabda uktasamuccaye, athavA agrahItavyazabdena heya evaiko gRhyate, upekSaNIyaMtvanuktamapyayameva cakAraH samuccinoti, evo gAthAlaGkAramAtre, 'atthaMmi'tti 'arthe' ehikAmuSmike, tatra ehiko grahItavya srakcandanAGganAdiH agrahIta Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM vyo'hiviSakaNTakAdirupekSaNIyastRNAdiH, AmuSmiko grahItavyaH samyagdarzanacAritrAdi: agrahItavyo mithyAtvAdirupekSaNIyastu svargavibhUtyAdiH, evaMbhUte'rthe jJAta eva tatprAptiparihAropekSArthinA yatitavyaM, pravRttyAdilakSaNaH prayatnaH kArya iti, 'iti' evaMbhUtaH sarvavyavahArANAM jJAnanibandhanatvapratipAdanaparo ya upadezaH sa kimityAha-'naya' iti prastAvAjjJAnanayo 'nAmetti ziSyAmantraNe itykssrghttnaa| bhAvArthastvayam-iha jJAnanayo jJAnaprAdhAnyakhyApanArtha pratipAdayati-nanvaihikAmuSmikaphalArthinA tAvatsamyagvijJAta evArthe pravartitavyam, anyathApravRttau phalavisaMvAdadarzanAd, Agame'pi ca proktam-'paDhamaM nANaM tao dae'tyAdi, 'jaM atrANI kammaM khaveI tyAdi, tathA aparamapyuktam "pAvAo viniyattI pavattaNA taha ya kusalapakromi / vinayassa ya paDivattI tinnivi nANe samappaMti / / " tathA anyairapyuktam "vijJaptiH phaladA puMsAM, na kriyA phaladA mNtaa| mithyAjJAnAtpravRttasya, phalAsaMvAdadarzanAd / / " iti, itazca jJAnasyaiva prAdhAnyaM, yatastIrthaMkaragaNadharairagItArthAnAM kevalAnAM vihAro'pi niSiddhaH, tathA ca tadvacanam "gIyattho ya vihAro bIo gIyatthamIsio bhnnio| itto taiyavihAro nAnunnAo jinavarehiM / / " na yasmAdandhenAndhaH samA kRSyamANaH samyak panthAnaM pratipadyata iti bhAvaH, evaM tAvat kSAyopazamikaM jJAnamadhikRtyoktaM, kSAyikamapyaGgIkRtya viziSTaphalasAdhakatvaM tasyaiva vijJeyaM, yasmAdahato'pi bhavAmbhodhitaTasthasya dIkSAM pratipannasyotkRSTatapazcaraNavato'pi na tAvadapavargaprApti: saMjAyate yAvadakhilajIvAdivastustomasAkSAtkaraNadakSaM kevalajJAnaMnotpannaM, tasmAjJAnameva puruSArthasiddheniMbandhanaM, prayogazcAtra-yadyena vinA na bhavati tattanibandhanameva, yathA bIjAdyavinAbhAvI tannibandhana evAGkaro, jJAnAvinAbhAvinI ca sakalapuruSArthasiddhiriti, tatazcAyaM nayazcaturvidhe sAmAyike samyaktvasAmAyikazrutasAmAyike evAbhyupagacchati, jJAnAtmakatvena pradhAnamuktikAraNatvAta, dezaviratisarvaviratisAmAyike tu necchati, jJAnakAryatvena gauNatvAt tayoriti gaathaarthH|| vicAritaM jJAnanayamatena sAmAyikam, atha kriyAnayamatena tadvicAryatetatrAsau kriyaiva sakalapuruSArthasiddheH pradhAnaM kAraNamiti manyamAno jJAnanayamatavyAkhyAtAmeva gAthAmAha'nAyammI'tyAdi, iyaM ca kriyAnayamatenetthaM vyAkhyAyate-iha jJAte grahItavye agrahItavye caivArthe sarvAmaSa puruSArthasiddhimabhilaSatA yatitavyameva-pravRtyAdilakSaNA kriyaiva kartavyeti, evamatra vyAkhyAne evakAraH svasthAna eva yojyate, evaM ca sati jJAte'pyarthe kriyaiva sAdhyA, tato jJAnaM kriyopakaraNatvAdgauNamityataH sakalasyApi puruSArthasya kriyaiva pradhAnaM kAraNamityevaM ya upadezaH sa nayaH prastAvAt kriyAnayaH, zeSaM pUrvavad / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 477 mUlaM-350 ayamapi svapakSasiddhaye yuktirUdbhAvayati-nanu kriyaiva pradhAnaM puruSArthasiddhikAraNaM, yata Agame'pi tIrthakaragaNadharaiH kriyAvikalAnAM jJAnaM niSphalameva uktaM, "subahupi suyamahIyaM kiM kAhI carakavippamukkassa? / aMdhassa jaha palittA dovasayasahassakoDIvi // 1 // nANaM savisayaniyayaM na nANamitteNa knyjnipphttii| ___ maggannU diTuMto hoi saciTThosaciTTho ya / / 2 / / jANaMto'viya tariuM kAiyajogaM na juMjaI jo u| so vujjhai soeNaM evaM nANI crnnhiino||3|| jahA kharo caMdanabhAravAhI'tyAdi, tathA anyairapyuktam "kriyaiva phaladA puMsAM, na jJAnaM phaladaM mtm| yataH strIbhakSyabhogajJo, na jJAnAtsukhito bhaved // " iti, evaM tAvat kSAyopazamikI caraNakriyAmaGgIkRtya prAdhAnyamuktam, atha kSAyikImapyAzritya tasyA eva prAdhAnyamavaseyaM, yasmAdahato'pi bhagavataH samutpannakevalajJAnasyApina tAvad muktyavAptiH saMpadyate yAvadikhalakarmendhanAnalajvAlAkalAparUpAyAM zailezyavastAyAM sarvasaMvararUpAM cAritrakriyAM na prApnoti, tasmAd kriyaiva pradhAnA sarvapuruSArthasiddhikAraNaM, prayogazcAtrayadyatsamanantarabhAvi tattatkAraNaM, yathA antyAvastAprAptapRthivyAdisAmagrayanantarabhAvI tatkAraNo'GkaraH, kriyA'nantarabhAvinI ca sakalapuruSArthasiddhiriti, tatazcaiSa caturvidhe sAmAyike dezaviratisarvaviratisAmAyike eva manyate, kriyArUpatvena pradhAnamuktikAraNatvAt, samyaktvazrutasAmAyike tu tadupakAritvamAtrato gauNatvAnnecchatIti gaathaarthH|| nanu pakSaddhaye'pi yuktidarzanAtkimiha tattvamiti na jAnIma iti ziSyajanasammohamAzaya jJAnakriyAnamatapradarzanAnantaraM sthitapakSaM darzayannAha- .. __ 'savvesipi'gAhA, na kevalamanantaroktanayadvayasya, kiM tarhi ? -'sarveSAmapi' svatantrasAmAnyavizeSavAdinAM nAmasthApanAdivAdinAM vA nayAnAM vaktavyatAM' parasparavirodhinI prokti 'nizamya' zrutvA tadiha 'sarvanayavizuddhaM' sarvanayasammataM tattvarUpatayA grAhyaM, yat kimityAha- 'yaccaraNaguNasthitaH sAdhuH 'caraNaM-cAritrakriyA guNo'tra jJAvaMtayostiSThatIti caraNaguNasthaH, jJAnakriyAbhyAM dvAbhyAmapi yukta eva sAdhuH muktisAdhako na punarekena kenaciditi bhAvaH, tathAhiyattAvajjJAnavAdinA proktaM-yadyena vinA na bhavati tattannibandhanamevetyAdi, tatra tadavinAbhAvitvalakSaNo heturasiddha eva, jJAnamAtrAvibhAbhAvinyAH puruSArthasiddheH kvApyadarzanAt, na hi dAhapAkAdyarthinAM dahanaparijJAnamAtrAdeva tatsiddhirbhavati, kintu tadAnayanasandukSaNajvAlanAdikriyAnuSThAnAdapi, na ca tIrthakaro'pi kevalajJAnamAkpAnmukti sAdhayati, kintu yathAkhyAtacAritrakriyAto'pi, tasmAtsarvatra jJAnakriyA'vinAbhAvinyeva puruSArthasiddhiH, tatastadavinAbhavitvalakSaNo heturyathA puruSArthasiddheninibandhanatvaM sAdhayati tathA kriyAnibandhanatvamapi, tAmapyantareNa tadasiddherityanaikAntiko'pyasAviti, evaM kriyAvAdinA'pi yadyatsamantarabhAvi tattatkAraNamityAdiprayoge yastadanantarabhAvitva ___ Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM lakSaNo heturuktaH so'pyasiddho'naikAntikazca, tathAhi-strIbhakSyabhogAdikriyAkAle'pi jJAnamasti, tadantareNa tatra pravRtterevAyogAd, evaM zailezyavasthAyAM sarvasaMvararUpakriyAkAle'pi kevalajJAnamasti, tadantareNa tasyA evAprApteH, tasmAtkevalakriyAnantarabhAvitvena puruSArthasya kvApyasiddharasiddho hetuH, yathA ca tadanantara-bhAvitvalakSaNo hetuH kriyAkAraNatvaM muktyAdipuruSArthasya sAdhayati tathA jJAnakAraNatvamapi, tadapyantareNa tasya kadAcidapyabhAvAdityanaikAntikatA'pyasyeti, tasmAd jJAnakriyobhayasAdhyaiva muktyAdisiddhiH, uktaM ca "hayaM nANaM kiyAhInaM, hayA annANao kiyaa| pAsaMto paMgulo daDDo, dhAvamAno ya aNdho||1|| saMyogasiddhIa phalaM vayaMti, na hu egacakkeNa raho pyaai| aMdho ya paMgU ya vane sameccA, te saMpauttA nayaraM paviTThA / / 2 / / ityAdi atrAhananvevaM jJAnakriyayormuktyavApikA zaktiH pratyekamasatI samudAye'pi kathaM syAt?, na hi yopupratyekaM nAsti tateSu samuditeSvapi bhavati, yathA pratyekamasatsamuditeSvapi sikatAkaNeSu tailaM, pratyekamasatI ca jJAnakriyayormuktyavApikA zaktiH, uktaM ca "patteyamabhAvAo nivvANaM samudiyAsuvi na juttN| nANakiriyAsu vottuM sikatAsamudAyatelaM v|" ucyate, syAdetad, yadi sarvathA pratyekaM tayormuktyanupakAritA'bhidhIyeta, yadA tuM tayoH pratyekaM dezopakAritA samudAye tu sampUrNA hetutA tadA na kazciddoSaH, Aha ca "vIsuM na savvahacciya sikatAtellaM va saahnnaabhaavo| desovagAriyA jA sA samAvAyaMmi sNpunnaa|" ataH sthitimidaM-jJAnakriye samudite eva muktikAraNaM, na pratyekamiti tattvaM, yathA ca pUjyA: "nANAhInaM savvaM nANanao bhaNai kiM ca kiriyAe ? / kiriyAe caraNanao tadubhayagAho ya sammattaM // " tasmAdbhAvasAdhuH sarvairapi nayairiSyata eva, sa ca jJAnakriyAyukta evetyato vyavasthitabhidaMtatsarvanayavizuddhaM yaccaraNaguNavyavasthitaH sAdhiriti / / tadevaM samarthitaM nayadvAraM, tatsamarthane ca samarthitAni catvAryapyupakramAdIni dvArANi, tatsamarthane cAnuyogadvArazAstra smaaptm|| prAyo'nyazAstradRSTaH srvo'pyto mayA'tra sngklitH| na punaH svamanISikayA tathApi yatkiJcidiha vitthm||1|| sUtramatilaJya likhitaM tacchodhyaM mayyanugrahaM kRtvA / parakIyadoSaguNayostyAgopAdAnavidhikuzalaiH / / 2 / / chadmasthasya hi buddhiH skhalati na kasyeha karmavazagasya ? / sadbuddhiviracitAnAM vizeSato mdvidhaasumtaam||3|| kRtvA yad vRttimimAM puNyaM samupArjitaM mayA tena / muktimacireNa labhatAM kSapitarajAH sarvabhavyajanAH // 4 // Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaM - 350 45 479 zrIpraznavAhanakulAmbunidhiprasUtaH, kSoNItalaprathitakIrtirudIrNazAkhaH / vizvaprasAdhitavikalpitavasturuccaizchAyAza - (zri) tapracuranirvRtabhavyajantuH // 5 // jJAnadikusumanicitaH phalitaH zrImanmunIndraphalavandaiH / kalpadruma iva gacchaH zrIharSapurIyanAmAsti ||6|| yugmam etasmin guNarattrarohaNa girirgAmbhIryapAthonidhistuGga tvAnukRtakSamAdhara pati: saumyatvatArApati / samyagajJAna vizuddha saMyamatapaH - svAcAracaryAnidhi:, zAntiH, zrIjayasiMhasUri rabhavannisaGga - cUDAmaNiH ||7|| ratnAkarAdivaitasmAcchiSyaratnaM babhUva tat / sa vAgIzo'pi no manye yadguNagrahaNe prabhuH // 8 // zrI vIradevavibudhaiH sanmantrAdyatizayapravaratauyaiH / druma iva yaH saMsaktiH kastadguNavarNane vibudha: ? || 9 || tathAhi AjJA yasya narezvarairapi zirasyAropyate sAdaraM, yaM dRSTvA'pi mudaM vrajanti paramAM prAyo'tiduSTA api / yadvaktrAmbudhiniryudujjavalavaca: pIyUSApAnodyatai rgIrvANairiva dugdhasindhumathane tRptirna lebhe janaiH ||10|| kRtvA yena tapaH sudaSkarataraM vizvaM prabodhya prabho stIrthaM sarvavidaH prabhAvitamidaM taistaiH svakIyairguNaiH / zuklIkurvadazeSavizvakuharaM bhavyairnibaddhaspRhaM, yasyA''zAsvanivArataM vicarati zvetAMzugauraM yazaH // 11 // yamunApravAhavimala zrImanmunicandrasUrisamparkAt / amarasariteva sakalaM pavitritaM yena bhuvanatalam // 12 // vispUrjatkalikAladustaratamaH santAnaluptasthitiH, sUryeNeva viveka bhUdharazirasyAsAdya yenodayam / samyagjJAnakaraizcirantanamunikSunnaH samudyotito, mArgaH so'bhayadevasUrirabhavattebhyaH prasiddho bhuvi // 13 // tacchiSyalavaprAyairavagItArthA'pi ziSTajanatuSTayai / zrIhemacandrasUribhiriyamanuracitA prakRtavRttiH // 14 // muni dIparatnasAgareNa saMzodhitA saMmpAditA anuyogadvAra sUtre malladhArI hemacandracArya viracitA TIkA parisamAptA dvitIya cUlikA "anuyogadvAra sUtraM " - samAptam Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 anuyogadvAra-cUlikAsUtraM AgamasuttANi-saTIkaM bhAga:-1.......30 samAptAH 1.........45 AgamAH samAptAH - 39 AgamAH saTIkaM 5 AgamAH saMskRta chAyAsaha 1 Agama: mUlaM Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [1] - - - - - - - - - bhAvabharI vaMdanA jemanA dvArA sUtramAM guMthAyela jinavANIno bhavya vAraso vartamAnakAlIna "AgamasAhityamAM prApta thayo e sarve sUrivara Adi ArSa pUjyazrIonepaMcama gaNadhara zrI sudharmA svAmI | cauda pUrvadhara zrI bhadghAhu svAmI daza pUrvadhara zrI zaabhavasUri | (anAmI) sarve zrata vIra maharSio devavAcaka gaNi zrI zyAmAcArya devardhvigaNi kSamAzramaNa jinabhadra gaNi kSamAzramaNa saMghadAsagaNi siddhasena gaNi. jinadAsa gaNi mahattara agatsyasiMha sUri zIlAM drAcArya abhayadevasUri malayagirisUri kSemakIrtisUri haribhadrasUri AryarakSita sUri (?) droNAcArya caMdra sUri vAdivetAla zAMticaMdrasUri malladhArI hemacaMdrasUri zAMticaMdra upAdhyAya dharmasAgara upAdhyAya guNaratnasUrI vijaya vimalagari vIrabhadra | RSipAla | brahmamuni | tilakasUri sUtra-niryukti - bhASya - cUrNi - vRtti- AdinA racayitA anya sarve pUjyazrI vartamAna kAlina Agama sAhitya vArasAne saMzodhana-saMpAdana-lekhana Adi dvArA mudrIta/amudrIta svarUpe rajU karyA sarve zrutAnurAgI pUjya puruSone AnaMda sAgarasUrijI | caMdrasAgara sUrijI muni mANeka jinavijayajI punyavijayajI caturavijayajI jaMbu vijayajI amaramunijI kanaiyAlAlajI lAbhasAgarasurijI AcArya tulasI caMpaka sAgarajI smaraNAMjali bAbu dhanapatasiMha pa0 becaradAsa 5. jIvarAjabhAI 5bhagavAnadAsa pa0 rUpendrakumAra 50 hIrAlAla zruta prakAzaka sarve saMsthAo Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 800 400 45 Agama mULa tathA vivaraNanuM zloka pramANadarzaka koSTaka) krama | AgamasUtranAma / vRtti-kartA vRtti zloka pramANa zlokapramANa / 1. AcAra 2554 zIlAGkAcArya 12000 2. sUtrakRta 2100 zIlAjhAcArya 12850 3. sthAna 3700 abhadevasUri 14250 4. samavAya 1667 abhayadevasUri 3575 5. bhagavatI 15751 abhayadevasUri 18616 |jJAtAdharmakathA 5450 abhayadevasUri 3800 upAsakadazA 812 | abhayadevasUri | 8. antaddazA 900 | abhayadevasUri 9. anuttaropapAtikadazA 192 | abhayadevasUri 100 10. praznavyAkaraNa 1300 abhayadevasUri 5630 11. [vipAkazruta 1250 | abhayadevasUri 900 12. | aupapAtika 1167 abhayadevasUri 3125 13. rAjaprazniya 2120 malayagirisUri 3700 14. jIvAjIvAbhigama 4700 malayagirisUri 14000 15. prajJApanA 7787 malayagirisUri 16000 16. sUryaprajJapti 2296 malayagirisUri 9000 17. candraprajJapti 2300 malayagirisUri 9100 18. jambUdvIpaprajJapti 4454 zAnticandraupAdhyAya 18000 19thI nirayAvalikA 1100 candrasUri 600 23. (paJca upAGga) 24. catuHzaraNa 80 vijayavimalayagaNi (?) 200 25. | Atura pratyAkhyAna 100 guNaralasUri (avaghUri) 1(?) 150 26. mahApratyAkhyAna 176 AnandasAgarasUri (saMskRtachAyA) 176 27. bhaktaparijJA 215 AnandasAgarasUri (saMskRtachAyA) 215 28. tandula vaicArika 500 vijayavimalagaNi (?) 500 29. saMstAraka 155 guNaratna sUri (avacUri) 110 |30. gacchAcAra 175 vijayavimalagaNi 1560 31. gaNividyA 105 AnandasAgarasUri (saMskRtachAyA) 105 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3] - krama | AgamasUtranAma vRtti kartA * vRtti zloka pramANa zlokapramANa |32. | devendrastava 375 AnandasAgarasUri (saMskRta chAyA) / 375 33. maraNasamAdhi * 837 / AnandasAgarasUri (saMskRta chAyA) |34. | nizItha 821 jinadAsagaNi (cUNi) 28000 saGghadAsagaNi (bhASya) 7500 35. bRhatkalpa 473 | malayagiri+kSemakIrti 42600 | saGghadAsagaNi (bhASya) 7600 36. / vyavahAra 373 malayagiri 34000 saGghadAsagaNi (bhASya) 6400 37. dazAzrutaskandha 896 - ? - (cUNi) 2225 38. jItakalpa hai 130 siddhasenagaNi (cUrNi) 1000 |39. mahAnizItha 4548 40. | Avazyaka 130 haribhadrasUri 22000 oghaniyukti ni.1355 droNAcArya (1)7500 | piNDaniyukti * ni. 835 malayagirisUri 7000 42. | dazavaikAlika 835 haribhadrasUri 7000 43. uttarAdhyayana 2000 zAMtisUri 16000 44. nandI 700 malayagirisUri 7732 45. | anuyogadvAra 2000 maladhArIhemacandrasUri noM:(1) 65t 45 bhAgama sUtrImA vartamAna aNe paDela 1 thI 11 aMgasUtro, 12 thI. 27 upAMgasUtro, 24thI33 prakIrNakasUtro 34thI 36 chedasUtro, 40 thI 43 mULasUtro, 44-45 cUlikAsUtronA nAme prasiddha che. (2) ukta zloka saMkhyA ame upalabdha mAhitI ane pRSTha saMkhyA AdhAre noMdhela che. jo ke te saMkhyA mATe matAMtara to jovA maLe ja che. jemake AcAra sUtramAM 2500, 2554, 2525 evA traNa zloka pramANa jANavA maLela che. Avo mata-bheda anya sUtromAM paNa che. (3) 61 vRtti-aud nodha cha te ra rekha saMpAina muzmanI che. te sipAyanI 492 vRtti-cUrNi sAhitya mudrita amudrita avasthAmA 64 che 4. (4) gacchAcAra sane maraNasamAdhi naviya caMdAvejjhaya bhane vIrastava prakIrNaka bhAve cha. sabhe "AgamasuttANi" bhAM bhUNa 3pe bhane " mahApa"bhAM sakSarazaH gujarAtI anuvAda rUpe Apela che. temaja tave jenA vikalpa rUpe che e . 5900 - Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMchampanuM paNa ame "lArAmasuiLamAM saMpAdIta karyuM che. (5) ane e baMne nivRtti vikalpa che. je hAla mUhUtra rUpe prasidhdha che. je baMnenI vRtti ame ApI che. temaja temAM nAnI gAthAo paNa samAviSTa thaI che. () cAra prAIvara sUtro ane mAnizItha e pAMca AgamanI koI vRtti Adi upalabdha ghavAno ullekha maLato nathI. prIja nI saMskRti chAyA upalabdha che tethI mUkI che. nizItha -nita, e traNenI pU ApI che. jemAM zA ane nitattva e baMne uparatta maLatI hovAno ullekha che, paNa ame te meLavI zakyA nathI. jyAre nizALa upara to mAtra vIsamA dRzavanI javRtti no ullekha maLe che. - vartamAna kALe 45 AgamamAM upalabdha nivijJaH 2 2 krama niyuktizlokapramANa krama niyukti zlokapramANa 1. AcAra-niyukti 450 6.] Avazyaka-niyukti / 2500 sUtrakRta-niyukti 7. opaniyukti 1355 vRddhatva-niryukti che - { 8. viniti 835 4. vyavaha-nivRtti * | dazavaikAlika-niyukti 4. dazAzruta -nidhita | 80 10. uttarAdhyayana-niyukti 600 180 1999 noMdha:(1) ahIM Apela no prema e gAthA saMkhyA nathI. "2 akSarano eka zloka e pramANathI noMdhAyela auda pramANa che. (2) vRtva ane vyavahAruM e baMne sUtronI vivitta hAla mAdhya mAM bhaLI gaI che. jeno yathAsaMbhava ullekha vRtti maLe e mArgo uparanI vRttimAM karyo hoya tevuM jovA maLela che. (3) moSa ane vinivijJa svataMtra mUnamAmi svarUpe sthAna pAmela che tethI tenuM svataMtra saMpAdana kApI-41 rUpe thayela che. temaja A saMpAdanamAM paNa che.). (4) bAkInI cha nivRttimAMthI zAkRtanya nirvatti upara pUof ane anya pAMca nivRtti uparanI vRtti ame amArA saMpAdanamAM prakAzIta karI che. jyAM A cha nivRtti spaSTa alaga joI zakAya che. (5) nivRttikartA tarIke makavANusvAmI no ullekha jovA maLe che. Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [5] vartamAna kALe 45 AgamamAM upalabdha bhASya ja bhASya | brokanA kAma bhASya | gAthApramANa 9. ! nizALa | 7100 | 6. | vipharmANa 483 2. ) vRdatpaSya | 7600 | 7. | motiSa * ! 3. | vyavahArabhASya / 6400 / 8. piNDaniyaMktibhASya * 4. | paJcakalpabhASya | 3185 / 9. | dazavaikAlikabhASya 1. | gItanyamASya | 2621 [10. | uttarapzanArtha (?) 46 63 noMdhaH(1) rizISa, vRddhA ane vyavahAramArthanA kartA savAlo hovAnuM jaNAya che. amArA saMpAdanamAM niSa madhya tenI vRddhi sAthe ane vRddhatva tathA vyavahAra bhASya tenI tenI vRtti sAthe samAviSTa thayuM che. (2) pazcama amArA kAna nA-rU8 mAM prakAzIta thayuM. (3) sAvaramANa mAM gAthA pramANa 483 lakhyuM jemAM 183 gAthA kUjhabAga rUpe che ane 300 gAthA anya eka bhASyanI che. jeno samAveza kAvavA sUtrerI mAM karyo che. jo ke vizeSAvathavaka khUbaja prasidhdha thayuM che paNa te samagra vaphUtra- uparanuM bhAgya nathI ane sarano anusAranI alaga alaga vRtti Adi peTA vivaraNo to pAvara ane gItA e baMne upara maLe che. jeno atre ullekha ame karela nathI.] (4) gopanirvatti, niryukti , rUzavaikAtimASya no samAveza tenI tenI vRtti mAM thayo ja che. paNa teno kartA vizeno ullekha amone maLela nathI. [oniti upara 3000 zloka pramANa mAno ullekha paNa jovA maLela che.] (5) uttarAdhyayanamAjhanI gAthA nitimAM bhaLI gayAnuM saMbhaLAya che (?). (6) A rIte saMga - 3 - prIja - pUtivA e rUja gAma sUtro uparano koI mAgano ullekha amArI jANamAM Avela nathI. koIka sthAne sAkSI pATha-Adi svarUpe mAdhyamathI jovA maLe che. (7) bhASyakartA tarIke mukhya nAma sarANi jovA maLela che. temaja nima lAzrama ane siddhara ja no paNa ullekha maLe che. keTalAMka bhAganA kartA ajJAta ja che. Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 krama 7000 ( vartamAna aNe 45mAgamamA 55 cUrNiH cUrNi zlokapramANa| krama | cUrNi zlokapramANa 1. AcAra-cUrNi 8300 | 9. dazAzrutaskandhacUrNi 2225 | 2. sUtrakRta-cUrNi 9900 10.| paJcakalpacUrNi 3275 | 3. bhagavatI-cUrNi 3114 | 11. | jItakalpacUrNi 1000 4. jIvAbhigama-cUrNi / 1500 / 12. AvazyakacUrNi 18500 5. jaMbUdvIpaprajJapti-cUrNi 1879 | 13. | dazavaikAlikacUrNi 6. | nizIthacUrNi 28000 | 14. | uttarAdhyayanacUrNi 5850 7. vRhatkalpacUrNi 16000 15.| nandIcUrNi 1500 | 8. vyavahAracUrNi 1200 / 16. anuyogadAracUrNi / 2265 / noM:(1) 651 16 cUrNibhAdhA nizItha , dazAzrutaskandha, jItakalpa me cUrNi sbhaa2|| 2 // saMpAdanamAM samAvAI gayela che. (2) AcAra, sUtrakRta, Avazyaka, dazavakAlika, uttarAdhyayana, nandI, anuyogadvAra e sAta TU pUjyapAda AgamoddhAraka zrI e prakAzIta karAvI che. (3) dazavaikAlikanI 10 me cUrNi hai agatsyasiMhasUrikRta cha tenuM prazana pUjya zrI punyavijayajIe karAvela che. (4) jaMbUdvIpaprajJapticUrNi vize hIrAbAda 14141 nAyiha Gj 13 cha. bhagavatI cUrNi to maje4 cha, 540 zIta. yaI nathI. tabha4 vRhatkalpa , vyavahAra, paJcakalpa bhejA to sabhI che 5 zIta yayAnurAmA nathI. (5) cUrNikAra tarI3 jinadAsagaNimahattaran / nAma mukhyatve samajAya che. 325 mate amuka jUnA kartAno spaSTollekha maLato nathI. mAgama-yAMjA" yintyamAma" 1 vartamAna kALe prApta Agama sAhityanI vicAraNA pachI kharekhara AgamanA pAMca aMgomAM keTaluM ane zuM upalabdha che te jANyA pachI eka prazna thAya ke Agama paMcAMgI nI tI mI Arya cha. aMga-upAMga-prakIrNaka-cUlikA me upAgamA 52 pArtha nathI. eTale 35 AgamanuM eka aMga to aprApya ja banyuM. sUtra paratve 655 niyukti cha. meTale u mAgamA, saMgamaprApya 4 nyu. sArI sis bhASya, iyAM niyukti bhane jyAM cuurnnin| mamA partamAna aNe suvyavasthita paMcAMgI mAtra Avazyaka sUcanI mAya. 2 naMdIsUtra bhAM paMcAMgIne pahale saMgrahaNI, pratipattimo nA Ramcha. Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [7] * 45 Agama aMtargata vartamAna kALe upalabdha vibhAgo ta [sUcanA :- ame saMpAdIta karela gAmanuttALi-saTI mAM bekI naMbaranA pRSTho upara jamaNI bAju JAmasUtra nA nAma pachI aMko Apela che. jemake 1/3/6/254 vagere. A aMko te te AgamanA vibhAgIkaraNane jaNAve che. jemake AvAmAM prathama aMka zruta nyano che tenA vibhAga rUpe bIjo aMka pUnA che tenA peTA vibhAga rUpe trIjo aMka adhyayana no che. tenA peTA vibhAga rUpe cotho aMka uddeza no che. tenA peTA vibhAga rUpe chello aMka mUnano che. A mUtta gadya ke padya hoI zake. jo gadya hoya to tyAM peregrApha sTAIlathI ke chUTuM lakhANa che ane mAthA/padya ne padyanI sTAIlathI | - || goThavela che. pratyeka Agama mATe A rIte ja oblikamAM () pachI nA vibhAgane tenA tenA peTA-peTA vibhAga samajavA. jyAM je-te peTA vibhAga na hoya tyAM (-) oblika pachI Desa mukIne te vibhAga tyAM nathI tema sucaveluM che.] (1) bhAvAr (ra) mUtravRtta (3) sthAna (4) samavAya (ba) bhAvatI - pUrA nAmaka peTA vibhAga bIjA zvetaskandhAmAM ja che. . zrutaskandhaH/adhyayanaM / uddezakaH /mUlaM sthAnaM/adhyayanaM / mUlaM samavAyaH /mUlaM * zrutaskandhaH / cUlA/adhyayanaM / uddezakaH /mUlaM - zatakaM/varga:-aMtarazatakaM/uddezakaH /mUlaM ahIM zataddanA peTAvibhAgamAM be nAmo che. (1) yA: (2) aMtagata, kemake zataja 21, 22, 23 mAM zata nA peTA vibhAAganuM nAma van ja sAvela che. zata - vibhAgane aMtarazata, athavA tAta' nAmathI oLakhAvAya che. 23,34,36,26,40 nA peTA (6) jJAtAdharmayA- zrutatva/varcA:/dhyayana/mUrNa pahelA zrutakhta mAM dhvayana ja che. bIjA zrutattvano peTAvibhAga sarjA nAme che ane te yarnanA peTA vibhAgamAM badhdhavana che. (7) hAlavA- gadhyayana/mUrtta (8) antajhA- van:/adhyayana/mUrtta (1) anuttoSavAti vAyan:/adhyayana/mUrchA (10) manAvyANa- dvAra/dhyayana/mUrkha Azrava ane saMvat evA spaSTa be bheda che jene bhAgavadAra ane saMvahAra kahyA che. (koIka dAra ne badale zrutanya zabda prayoga paNa kare che) (11) vipAzruta-zrutanya:/adhyavanaM/mUrchA (12) gauSapati- mUrchA (13) rASapranIya- mUrchA Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [8] (14) jIvAjIvAbhigama- * pratipattiH /* uddezakaH /mUlaM zrakhAbhAMza vibhAga che to pakSa samAsa mATe pratipattiH pachI bheDa bheTAvisama nodhanIya che. bha pratipatti -3-bhAM neraiya, tirikkhajoNiya, manuSya, deva bheSA bhAra peTAvibhAgo thaDe che. tethI tipatti/ (neraiya Adi)/uddezakaH/mUlaM ye rIte spaSTa alaga pADelA che, zreSTha rIte zabhI pratipatti nA uddezakaH nava nadhI pazu te peTAvibhAga pratipattiH nAbhe 4 che. (15) prajJApanA - padaM / uddezakaH /dvAraM/mUlaM padanA peTA vibhAgamA syAMDa uddezakaH che, jyAdvAre cheda-28nA peTA vibhAgamA uddezakaH ane tenA peTA vibhAgamAM kA paNa che. (16) sUryaprajJapti - prAbhRtaM/prAbhRtaprAbhRtaM/mUlaM prAbhRtaM / prAbhRtaprAbhRtaM / mUlaM (17) candraprajJapti bhAga 18-17bhAM prAbhRtaprAbhRta nA pakSa pratipattiH nAma peTA vilyAsa che. pakSa uddezakaH Ahi mujaba teno vizeSa vistAra thAyela nathI. vakSaskAraH /mUlaM adhyayanaM / mUlaM (18) jambUdIpaprajJapti (19) nirayAvalikA - (20) kalpavataMsikA (21) puSpitA adhyayanaM/mUlaM (22) puSpacUlikA - adhyayanaM / mUlaM adhyayanaM / mUlaM (23) vahidazA - adhyayanaM / mUlaM - Agama 19 thI 23 nivAjiti nAmathI sAthe jovA maLe che kemake tene upAMganA pAMca varga tarIke sUtrAre yogabhAvelA che. mArga-1, nityAvalikA, varga-2 kalpavataMsikA... vagaire TharAvA (24 thI 33) catuH zaraNa (Adi dazepayantrA) mUlaM (34) nizIya - uddezakaH /mUlaM - (35) bRhatkalpa (36) vyavahAra - uddezakaH /mUlaM dazA / mUlaM uddezakaH / mUlaM (37) dazAzrutaskandha (38) jItakalpa - mUlaM ( 39 ) mahAnizItha - adhyayanaM / uddezakaH / mUlaM - (40) Avazyaka adhyayanaM / mUlaM ( 41 ) ogha / piNDaniyukti - mUlaM (42) dazavaikAlika - adhyayanaM / uddezakaH/ mUlaM adhyayanaM //mUlaM (43) uttarAdhyayana (44 - 45 ) nandI - anuyogadvAra mUlaM Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19) |2. 70 10 9 | I73 62 31. / PERTREPREEEEEEEEEETTE 10. amArA saMpAdIta 45 AgamomAM AvatA mUla no aMka tathA temAM samAviSTa gAthA krama AgamasUtra | mUlaM gAthA | krama | AgamasUtra | mUlaM gAthA AcAra 552 | 147 | 24. | catuHzaraNa sUtrakRta 806 AturapratyAkhyAna 71 3. | sthAna 11010 | 169 | 26. | mahApratyAkhyAnaM 142 / 142 samavAya | 93 | 27. / bhaktaparijJA 172 / 172 bhagavatI |1087 114 | 28. / taMdulavaicArika 161 139 jJAtAdharmakathA 241 . 57 | 29. | saMstAraka upAsaka dazA 13 / 30. | gacchAcAra 137 / 137 antakRddazA gaNividyA anuttaropapAtika 1 13 4 / 32. devendrastava 307 praznavyAkaraNa 14 | 33. | maraNasamAdhi |664 664 | vipAkazruta 47 | 34. | nizISa 1420 aupapAtika 77 35. | bRhatkalpa 215 13.| rAjaprazniya vyavahAra 285 14. jIvAbhigama 93 37. dazAzrutaskandha 15. prajJApanA 622 231 38. / jItakalpa 103 103 16. | sUryaprajJapti 103 mahAnizItha 1528 17. candraprajJapti 218 107 Avazyaka |18.] jambUdIpaprajJapti 365 131 41. oghaniyukti 1165 [1165 19. | nirayAvalikA 21 41. piNDaniyukti 712 / 712 20. kalpavataMsikA dazavakAlika 540 | 515 puSpitA | 43. | uttarAdhyayana 1731 1640 22. puSpacUlikA 44. | nandI 23. vahidazA | 1 | 45. | anuyogadvAra 350 47 11. 12. _ 398 114 56 40. / 21. nodha :- 631 gAthA saMbhyAno samAveza mUlaM bha.45 . te mUla sivAyanI malA gAthA sama4vI nahI. mUla za6 me sabhI sUtra bhane gAthA jane bhATe no. to saMyukta anubhache. gAthA baghai04 saMpanImA sAmAnya savatI jopAthItano salAma Apela che. paNa sUtranA vibhAga dareka saMpAdake bhinnabhinna rIte karyA hovAthI ame sUtrAMka judo pADatA nathI. Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [10] === [10] [11] [12] [13] " [14] [15] [1] [17] [18] [19] [2] [21] [2] - amArA prakAzano - abhinava hema laghuprakriyA - 1 - saptAha vivaraNam abhinava hema laghuprakriyA - 2 - saptAGga vivaraNam abhinava hema laghuprakriyA - 3 - saptAGga vivaraNam abhinava hema laghuprakriyA - 4 - saptAGga vivaraNam kRdantamAlA caityavandana parvamAlA caityavandana saGgraha - tIrthajinavizeSa caityavandana covizI zatrukSaya mati [mAro ] - abhinava jaina paJcAGga - 2046 abhinava upadeza prAsAda - 1- zrAvaka kartavya - 1 thI 11 abhinava upadeza prAsAda - 2-zrAvaka kartavya - 12 thI 15 abhinava upadeza prAsAda-3-zrAvaka kartavya - 1 thI 36 navapada - zrIpAla (zAzvata oLInA vyAkhyAna rUpe). samAdhi maraNa [vidhi-sUtra-padya- ArAdhanA-maraNabheda-saMgraha] caityavaMdana mALA [779 caityavanaMdanono saMgraha] tatvArtha sUtra prabodhaTakA [adhyAya-1] tatvArtha sUtranA Agama AdhAra sthAno siddhAcalano sAthI [AvRtti - be caitya paripATI amadAvAda jinamaMdira upAzraya Adi DirekTarI zatruMjaya bhakti [AvRtti - be zrI navakAramaMtra navalAkha japa noMdhapothI zrI cAritra pada eka karoDa jApa noMdhapothI zrI bAravrata pustikA tathA anya niyamo - [AvRtti - cAra] abhinava jaina paMcAMga - 2042 sarvaprathama 13 vibhAgomAM zrI jJAnapada pUna aMtima ArAdhanA tathA sAdhu sAdhvI kALadharma vidhi zrAvaka aMtima ArAdhanA AvRtti traNa] vItarAga stuti saMcaya [1151 bhAvavAhI stutio] (pUjya AgamoddhAraka zrI nA samudAyanA) kAyamI saMparka sthaLo tatvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA- adhyAya-1 tatvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA - adhyAyatatvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA- adhyAya-3 tatvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA- adhyAya-4 [3] ri] ripa [2] [2] [8] [29] [30] [31]. [32] [33] [35] Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [11] [35] tatvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA- adhyAya-5 [3] tatvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA- adhyAya[38] tatvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA- adhyAya-7 [38] tatvArthAdhigama sUtra abhinava TakA - adhyAya-8 [4] tatvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA - adhyAya-9 [41] tatvAdhigama sUtra abhinava TIkA - adhyAya-10 prakAzana 1 thI 41 abhinavazruta prakAzane pragaTa karela che. [42] AyAro [AgamasuttANi-1] paDhamaM aMgasutta [43] sUyagaDo [AgamasuttANi-2] vIaM aMgasuttaM [44] ThANaM [AgamasuttANi-3] taiyaM aMgasuttaM [45] samavAo AgamasuttANi-4] cautthaM aMgasuttaM [46] vivAhapannati [AgamasuttANi-5] paMcamaM aMgasuttaM [47] nAyAdhammakahAo [AgamasuttANi-6] chaTuM aMgasuttaM [48] uvAsagadasAo [AgamasuttANi-7] sattamaM aMgasuttaM [49] aMtagaDadasAo [AgamasuttANi-8] aTThamaM aMgasuttaM [50] anuttovavAiyadasAo [AgamasuttANi-9] navamaM aMgasuttaM [51] paNhAvAgaraNaM [AgamasuttANi-10] dasamaM aMgasuttaM [52] vivAgasUrya [AgamasuttANi-11] ekcarasamaM aMgasuttaM [53] uvavAiyaM [AgamasuttANi-12 ] paDhamaM uvaMgasuttaM [54] rAyappaseNiyaM [AgamasuttANi-13 ] [55] jIvAjIvAbhigamaM [AgamasuttANi-14 ] taiyaM uvaMgasuttaM [56] panavaNAsuttaM [AgamasuttANi-15 ] cautyaM uvaMgasuttaM [57] sUrapannatiH [AgamasuttANi-16] paMcamaM umaMgasuttaM [58] caMdapannattiH [AgamasuttANi-17 ] chadraM uvaMgasuttaM [59] jaMbUddIvapannati [AgamasuttANi-18] sattama uvaMgasuttaM [60] nirayAvaliyANaM [AgamasuttANi-19] aTTamaM uvaMgasuttaM [61] kappavaDisiyANaM [AgamasuttANi-20] navamaM uvaMgasuttaM [62] puphiyANaM [AgamasuttANi-21] dasamaM uvaMgasuttaM [63] puSphacUliyANaM [AgamasuttANi-22 ekarasamaM uvaMgasuttaM [64] caNhidasANaM [AgamasuttANi-23 ] bArasamaM uvaMgasuttaM [65] causaraNaM [AgamasuttANi-24] paDhamaM paINNagaM [16] AurapacakkhANaM [AgamasuttANi-25 ] bIaM paINNagaM [67] mahApaccakkhANaM [AgamasuttANi-26] tIiyaM paINNagaM [68] bhattapariNNA [AgamasuttANi-27] cautyaM paINNagaM bIaM uvaMgasutaM Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [121 [69] taMdulaveyAliyaM [AgamasuttANi-28] paMcamaM paINNagaM [70] saMthAragaM [AgamasuttANi-29] chaThaM paINNagaM [71] gacchAyAra [AgamasuttANi-30/1] sattamaM paINNagaM-1 [72] caMdAvejjhayaM [AgamasuttANi-30/2 ] sattamaM paIgaM-2 [73] gaNivijJA [AgamasuttANi-31] aThThamaM paINNagaM [74] deviMdatthao [AgamasuttANi-32] navamaM paINNagaM [75] maraNasamAhi [AgamasuttANi-33/1] dasamaM paINNagaM-1 [76] vIratthava [AgamasuttANi-33/2] dasamaM paINNaga-2 [77] nisIha [AgamasuttANi-34] paDhamaM cheyasuttaM [78] buhatkappo [AgamasuttANi-35] bIaM cheyasuttaM [79] vavahAra [AgamasuttANi-36] taiyaM cheyasuttaM [80] dasAsuyakhaMdhaM [AgamasuttANi-37] cautyaM cheyasuttaM [81] jIyakappo [AgamasuttANi-38/1] paMcamaM cheyasutta-1 [82] paMcakappabhAsa [AgamasuttANi-38/2 ] paMcamaM cheyasuttaM-2 [83] mahAnisIhaM [AgamasuttANi-39] chaThaM cheyasuttaM [84] AvasassayaM [AgamasuttANi-40] paDhama mUlasuttaM [85] ohaniJjatti [AgamasuttANi-41/1] bIaM mUlasuttaM-1 [86] piMDanijutti [AgamasuttANi-41/2 ] bIaM mUlasuttaM-2 [87] dasaveyAliyaM [AgamasuttANi-42] taiyaM mulasuttaM [88] utaraljhayaNaM [AgamasuttANi-43] cautthaM mUlasuttaM [89] naMdIsUyaM [AgamasuttANi-44 ] paDhamA cUliyA [90] anuogadAraM [AgamasuttANi-45] bitiyA cUliyA prakAzana 42 thI 90 Agamazruta prakAzane pragaTa karela che. [81] mAyAra. gujarAtI anuvAda AgamadIpa-1] paheluM aMgasUtra [[2] bhUyA - gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-1] bIjuM aMgasUtra fe3] 6 . gujarAtI anuvAda AgamadIpa-1] trIjuM aMgasUtra {84] sabhapAya gujarAtI anuvAda Aigamadapa-1] cothuM aMgasUtra [5] vivAhapatti - gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-2) pAMcamuM aMgasUtra [e:] nayAdhamma- gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-3]. chaThuM aMgasUtra [87] pAsasA - gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-3] sAtamuM aMgasUtra [ed] maMtagaDasA- gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-3] AThamuM aMgasUtra [9] anuttaropapAtikadasa- gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-3] navamuM aMgasUtra [100] pahAvA- gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-3] dazamuM aMgasUtra Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [13] [11] vivAgasUya - gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-s] agiyAramuM aMgasUtra [12] ujavAIyA gujarAtI anuvAda (Agamadipa-4] paheluM upAMgasUtra [10] rAyapUseNiya - gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-4] bIjuM upAMgasUtra [104] jIvAjIvAbhigama- gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-4] trIjuM upAMgasUtra [105 pannavaNAsura gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-4] cothuM upAMgasUtra [10] sUrapannatti - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-5] pAcamuM upAMgasUtra [10] caMdapannati - gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-5] chaThTha upAMgasUtra [10] jaMbudIvapati - gujarAtI anuvAda Agamadapa-5 sAtamuM upAMgasUtra [10] nirayAvaliyA - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-5] AThamuM upAMgasUtra [11] kapUvaDiMsiyA - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa5] navamuM upAMgasUtra [111] puSkriyA -- gujacatI anuvAda (AgamadIpa-5] dazamuM upAMgasUtra [112 puphacUliyA - gujarAtI anuvAda AgamadIpa-5] agiyAramuM upAMgasUtra [13] vadisA - gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-5] bAramuM upAMgasUtra [114] causaraNa - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-] pahelo paDyo [115] AharakhaccaSmANa - gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-] bIjo prayatno [11] mahApaccakhkhANa - gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-s] trIjo payagno [117] bharapariNA - gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-] cotho paDyo [118] taMdulaveyAliya - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-6] pAMcamo paDyo [11] saMthAraga - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-6] chako paDyo [12] gacchAcAra - gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-6] sAtamo pavanno-1 [121] caMdAya- gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-6] sAtamo payatra-2 [12] gaNivijjA - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-da] AThamo paDyo [13] deviMdaFo - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-] navamo paDyo [12] vIratvava - gujarAtI anuvAda (AgamadIpa- dazamo paDyo [125] nisIha gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-] paheluM chedasUtra [12] buhatakaM - gujarAtI anuvAda AgamadIpas] bIjuM chedasUtra [127] vavahAra - - gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-6] trIjuM chedasUtra [128] dasAsuyaphabaMdha - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-] cothuM chedasUtra [129] jIyAkho - gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-] pAMcamuM chedasUtra [130] mahAnisIha- gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-] chachuM chedasUtra [131] Avasmaya - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-7] paheluM mUlasutra [13] hanijutti- gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-cha bIjuM mUlasutra-1 [133] piMDanistuti - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-7] bIjuM mUlasutra-2 [13] dasayAliya - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-7] trIjuM mulasUtra Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [14] [15] tarajaya- gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-7] cothuM mUlasutra [13] naMdasutta - gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-7 pahelI cUlikA [137] anuyogadvAra - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-7] bIjI cUlikA prakAzana 91 thI 137 AgAmadIpa prakAzane pragaTa karela che. [138] dIkSA yogAdi vidhi [139] 45 Agama mahApUjana vidhi [140] AcArAGgasUtraM saTIka AgamasuttANi saTIkaM-1 [141] sUtrakRtAGgasUtraM saTIka AgamasuttANi saTIka-2 [142] sthAnAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIka-3 [143] samavAyAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIka-4 [144] bhagavatIaGgasUtraM saTIka AgamasuttANi saTIkaM-5/6 [145] jJAtAdharmakathAGgasUtraM saTIka AgamasuttANi saTIka-7 [146] upAsakadazAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-7 [147] antakRddazAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-7 [148] anuttaropapAtikadazAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIka-7 [149] praznavyAkaraNAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-7 [150] vipAkazrutAGgasUtraM saTIka AgamasuttANi saTIkaM-8 [151] aupapAtikaupAGgasUtraM saTIkaM . AgamasuttANi saTIka-8 [152] rAjaprazniyaupAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIka-8 [153] jIvAjIvAbhigamaupAGgasUtraM 'saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-9 [154] prajJApanAupAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-10/11 [155] sUryaprajJaptiupAGgasUtraM saTIka AgamasuttANi saTIkaM-12 [156] candraprajJaptiupAGgasUtraM saTIkaM / AgamasuttANi saTIkaM-12 [157] jambUdvIvaprajJaptiupAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-13 [158] nirayAvalikAupAGgasUtraM saTIka AgamasuttANi saTIkaM-14 [159] kalpavataMsikAupAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-14 [160] puSpitAupAgasUtraM saTIka AgamasuttANi saTIka-14 [161] puSpacUlikAupAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-14 [162] vahidasAupAGgasUtraM saTIka AgamasuttANi saTIka-14 [163] catuHzaraNaprakIrNakasUtra saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-14 [164] AturapratyAvyAnaprakIrNakasUtraM saTIka AgamasuttANi saTIka-14 [165] mahApratyAkhyAnaprakIrNakasUtraM sacchAyaM AgamasuttANi saTIkaM-14 [166] bhaktaparijJAprakIrNakasUtraM sacchAyaM AgamasuttANi saTIkaM-14 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [167 ] taMdulavaicArikaprakIrNakasUtraM saTIkaM [168 ] saMstAraka prakIrNakasUtraM sacchAyaM [ 169 ] gacchAcAraprakIrNakasUtraM saTIkaM [ 170 ] gaNividyAprakIrNakasUtraM sacchAyaM [171 ] devendrastavaprakIrNakasUtraM sacchAyaM [172] maraNasamAdhiprakIrNakasUtraM sacchAyaM [15] AgamasuttANi saTIka - 14 AgamasuttANi saTIka - 14 AgamasuttANi saTIka - 14 AgamasuttANi saTIka - 14 AgamasuttANi saTIka - 14 AgamasuttANi saTIka - 14 AgamasuttANi saTIkaM- 15-16-17 AgamasuttANi saTIkaM - 18-19-20 Agagama suttANi saTIkaM - 21-22 AgamasuttANi saTIka - 23 AgamasuttANi saTIka - 23 AgamasuttANi saTIkaM - 23 AgamasuttANi saTIka - 24-25 Agama suttAmi saTIkaM - 26 AgamasuttANi saTIkaM - 26 AgamasuttANi saTIka - 27 AgamasuttANi saTIkaM - 28-29 AgamasuttANi saTIkaM - 30 AgamasuttANi saTIkaM - 30 prakAzana 139 thI 185 Agamazruta prakAzane pragaTa karela che. [173 ] nizIthachedasUtraM saTIkaM [174 ] bRhatkalpazchedasUtraM saTIkaM [ 175] vyavahArachedasUtraM saTIkaM [ 176 ] dazAzrutaskandhachedasUtraM saTIkaM [ 177 ] jItakalpachedasUtraM saTIkaM [178 ] mahAnizIthasUtraM (mUlaM) [179 ] AvazyakamUlasUtra saTIka [180] oghaniyuktimUlasUtraM saTIkaM [181] piNDaniyuktimUlasUtraM saTIkaM [182] dazavaikAlikaMmUlasUtraM saTIka [183] uttarAdhyayanamUlasUtraM saTIkaM [184 ] nandI - cUlikAsUtraM saTIkaM [185] anuyogadvAracUlikAsUtraM saTIkaM -: saMparDa sthaNa : 'khAgabha khArAdhanA Dendra' zItalanAtha sosAyaTI-vibhAga-1, phaleTa naM-13, 4the mALe zrI naminAtha jaina derAsarajI pAchaLa, nhAI senTara, khAnapura amadAvAda-1 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [16] "AgamasuttANi-saTIkaM" mAthI u0nu viv25|| AgamasuttANi samAviSTAAgamAH bhAga-1 AyAra | bhAga-2 sUtrakRta bhAga-3 sthAna bhAga-4 samavAya bhAga-5-6 bhagavatI (aparanAma vyAkhyAprajJapti) bhAga-7 jJAtAdharmakathA, upAsakadazA, antakRddazA, anuttaropapAtikadazA, praznavyAkaraNa bhAga-8 vipAkazruta, aupapAtika, rAjaprazniya bhAga-9 jIvAjIvAbhigama bhAga-10-11 prajJApanA bhAga-12 sUryaprajJapti, candraprajJapti bhAga-13 jambUdvIpaprajJapti bhAga-14 niravAyalikA, kalpavataMsikA, puSpikA, puSpacUlikA vaNhidazA, catuHzaraNa, AturapratyAkhyAna, mahApratyAkhyAna, bhaktaparijJA, tandulavaicArika, saMstAraka, gacchAcAra, gaNividyA, devendrastava, maraNasamAdhi / bhAga-15-16-17nIzItha bhAga-18-19-2 bhAga-21-22 bhAga-23 bhAga-24-25 bhAga-26 vyavahAra dazAzrutaskandha, jItakalpa, mahanizItha Avazyaka oghaniyukti, piNDaniyukti dazavaikAlika uttarAdhyayana nandI, anuyogadvAra bhAga-27 bhAga-28-29 bhAga-30 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvyaM NIOS Grprivate &Personal use onlya