________________
૨૫
વિનાની રહી જાય છે તેટલે દરજ્જે તો તેણે પક્ષપાત ચાર ક્યાંજ કહી શકાશે. જો બધું જ તે ધર્મોંમાં સારે સારૂ હાત અને ઉપરના પૃ. ૨૧ માં ધર્મીની જે વ્યાખ્યા કરી ગયા છીએ તે પ્રમાણેજ તે ધમમાં શક્તિ હોત તો, તે ધમ વર્તમાનકાળે જે સ્થિતિએ અત્યારે ગખડી પડ્યો છે તે દશાજ શા માટે તેની થાત? માટે સ્પષ્ટ દેખાય છે કે તેમાં કાંઇક ઢાષિત તત્ત્વા હાવાં જ જોઈએ. દલીલ ઠીક છે, પણુ એક વાત ખૂબ ગાખી રાખવાની જરૂર છે કે, ધમ જે કાઈ દિવસ હીનતા કે અવહેલના પામે છે, તે તેના સૂત્ર અને તત્ત્વને લીધે વિશેષપણાએ હાતુ નથી, પણ વિશેષપણાએ તો, તેના અનુયાયીઓ જે સ્વરૂપમાં તેનુ અનુકરણ કરાવે, તે છે. અને દુનિયા પાસે ધરે છે તેને લીધેજ હાય છે. એટલે આવી સ્થિતિ ઉભી થવામાં, તે ધર્મનાં તત્ત્વા કરતાં તેના અવલંબન કરનારાઓનાં વતન અને સમજનેજ વધારે દેાષિત ગણવાં રહે છે; છતાં એક બીજી હકીકત પણ છે. ભલેને લેખકે એક ખાજુ ચીતરી બતાવી, પણ તેણે રજી કરેલ સ્થિતિ તે પ્રમાણે નહેાતી, એમ વિરૂદ્ધતા બતાવવા અથવા તો તે સ્થિતિ ખાટી હતી એમ પૂરવાર કરવાને, કયાં કાઇના હાથ બાંધી રાખ્યા છે ? એમ થાય તે આાઆપ, તેણે આળેખેલ સ્થિતિના પલટા થઇ જવાનાજ. બાકી અમુક વસ્તુનુ કોઇ પ્રતિપાદન કરે, તે તે કથન માનવું નહીં અને તેનું ખંડન પણ ન કરવું, પણુ તેમ નહાતુ, કે તે તો પક્ષપાતી વચન ઉચ્ચાર્યાં કરે છે એમ માત્ર આક્ષેપ મૂકયા કરવા તે કાંઇ ન્યાય કહેવાય નહીં.
વસ્તુ આલેખનમાં અને સિદ્ધ કરવામાં તેમજ મારૂં મતવ્ય રજુ કરવામાં, જ્યાંને ત્યાં બન્યું ત્યાં, આધારા બતાવ્યા છે. કેટલેક ઠેકાણે અસલના અવતરણા પણુ કર્યાં છે. તેમાં વળી મુખ્ય ભાગે તો જરૂરીઆત પ્રમાણે, અન્ય વિદ્વાનાનાંજ મન્તવ્યા સમ`નરૂપે ટાંકાં છે, જેથી વિરાધ કરનારને પણ પ્રતીતિ થાય. તેમજ શિલાલેખ અને શિકા જેવા અચળ પુરાવાઓ પણ આપવાની કાળજી રાખવામાં આવી છે. એટલે ધારૂં છુ કે શિલાલેખના અને શિક્કાના જેવા અચૂક પુરાવાના પ્રમાણુ સહિત જે હકીકત સાબિત કરી હાય, તેના સત્ય તરીકેજ સ્વીકાર કરી લેવાશે. ખાકી તે મનુષ્ય સ્વભાવજ એવા છે, કે જો કાઇ નવીન વસ્તુ રજી કરે કે પ્રાણાલિકાના લગ કરે, તો તેને માથે હંમેશાં પીટ પટેજ. અને તેને સહન પણ કરવુ પડેજ. આ કથન વિશેના અનુભવ તે દરેક વાંચકના ધ્યાનમાં અનેક પ્રસગાએ આવ્યાજ હાય છે એટલે તે પ્રગટ કરવાની જરૂરીઆત દેખતા નથી.
શિષ્કાની ખાખતમાં એક બીજી વાત યાદ આવે છે, તે પ્રસંગ હાવાથી અત્રે કહી દઉં છું કે, તેઓનાં વર્ણન કરતાં વિદ્વાનાએ કેટલાંક ચિન્હાને, તત્ત્વાને, ( જેમકે નંદિ ) રોવધમી હાવાનું જણાવી દીધું છે; પણ મારે જણાવવાનુ કે · મૂલેા નાસ્તિ કુતઃ શાખા ' જ્યાં મૂળજ ન હાય તે પછી શાખા કયાંથી લાવવી તેવી સ્થિતિના કેમ વિચાર કરાતા નથી ? જો હું ભૂલતા નહાતા શિવમાર્ગ જેવા હિં દુધના અન્ય પેટાધર્મની ઉત્પત્તિજ, તે સમય બાદ ઘણા વર્ષો પછી થઈ છે. તેા પછી પ્રસ્તુત સમયે તે ધર્મોની કલ્પના પણ શી રીતે કરી શકાય ?
