________________
ભેગ ધરાય એવા અનેકવિધ ક્રિયાકાંડ હિંદુ ધર્મમાં અનુષ્ટાતા હતા, એમ તેમના શાસ્ત્રગ્રંથ ઉપરથી કહી શકાય છે. એટલે આપણે ધર્મની જે વ્યાખ્યા ઉપરમાં આપી ગયા છીએ તેની કસોટીમાં તેવી હિંસાપ્રવૃત્ત ક્રિયાને બહું ઉંચું સ્થાન આપી શકાય નહીં. તે પછી કેવળ એકજ ધર્મ રહ્યો. અને તે પ્રાણીમાત્રને હિતકારક જણાતા, તે તરફ મનુષ્યબળ પ્રવાહરૂપે ઘસડાતું જાય છે તેમાં આશ્ચર્યકારક પણ શું હોઈ શકે? તે પ્રવાહને વધતો અને મજબુત બનતો જોઈ તેની જ પ્રતિકૃતિરૂપ અન્ય માર્ગની ઉદ્દઘાષણ થોડાકાળે બહાર પડી એટલે તે તરફ પણ માણસનું ઢળણ થવા માંડયું હતું. આનાં કારણ વિગેરેને કાંઈક પરિચય આપણા વિષયને લાગેવળગે છે તેટલે તૃતીય ખંડમાં આપીશું. આ પ્રમાણે એક પ્રકારની વસ્તુસ્થિતિ થઈ.
બીજી બાજુ સારા ભારતવર્ષમાં સેળ રા સત્તાધીશ હતાં અને આ પુસ્તકમાં તે સર્વે ને એક હજાર વર્ષનો ઈતિહાસ રજુ કર્યો છે. એટલે એક સીધી લીટીએ ગણે તે, પુસ્તકનું કાળમાન સોળ હજાર વર્ષનું કહેવાય. અલબત્ત, તેમાંથી કેટલાંક રાયે પાછળથી એક બીજામાં અંતર્ગત થઈને લપ્ત થઈ ગયાં હતાં અને તે માટે સમય બાદ કરાય તો પણ તે કાળ ઘટી ઘટીને કેટલે ઘટાડી શકાશે ? જ્યારે તે સર્વ કાળ દરમ્યાન અને સર્વ પ્રદેશ ઉપર, સઘળા રાજકર્તાઓમાં ઉપર નિર્દિષ્ટ થયા પ્રમાણે, એકજ ધર્મની બોલબાલા હતી. સિવાય કે સે–સવા વર્ષ શુંગવંશના આખા રાજ્ય અમલમાં તથા આંધવંશના તેટલાજ સમયના એક અંશ માટે; એમ મળીને એકંદરે અઢી સોક વર્ષ માટે વૈદિક હિંદુધર્મની, અને ૪૦-૪૨ વર્ષ માટે અશોક સમ્રાટના રાજયકાળે બૈદ્ધધર્મની પ્રબળ સત્તા હતી ખરીજ; પણ આ બન્નેને સરવાળો ક્યાં અને ઉપરના એક ધર્મને સમય ક્યાં ? જ્યાં આ પ્રમાણે વસ્તુસ્થિતિ હોય ત્યાં એકની એકજ વાત સર્વત્ર નજરે ચડયાં કરે, તેમાં તે પ્રમાણે આલેખનારને દેષ શે કહેવાય? તેમ તેને અમુક સ્થિતિને, વસ્તુને કે ધર્મને પક્ષકાર પણ કેમ કહી શકાય? આલેખનારને તે તેની તપાસમાં જે ઉતરે, તે તેણે માત્ર રજુ કરવું રહે છે, પછી ગમે તે પ્રકારની તે વસ્તુ હોય. એક રીતે આ સ્થિતિ મારા ઉપર ઢળાતા ત્રણે આક્ષેપના પક્ષપાત માટે જવાબદાર બને છે. બાકી ઈતિહાસની સત્ય વસ્તુ રજુ કરનાર તરીકે મારી બુદ્ધિ પ્રમાણે, મેં નથી કેઈ જાતને પક્ષપાત કર્યો કે નથી કેઈ જાતનું સત્ય છુપાવવા પ્રયાસ કર્યો. જે પ્રમાણે વસ્તુસ્થિતિ મને સમજાઈ તે જ પ્રમાણે સત્ય સ્વરૂપમાં વાચક પાસે મેં રજુ કરી છે.
બીજી પણ એક જુદા પ્રકારની ભીતિ મારા મનમાં ઉદ્દભવે છે. પણ આ સ્થળે તેનું નિરૂપણ કરવા કરતાં તે વિષયની જે ચર્ચા ઐતિહાસિક દ્રષ્ટિએ તૃતીય ખંડમાં કરવા ધારી છે ત્યાં જ કરવાનું તે આવકારદાયક ગણાશે એવી ધારણાથી મુલતવી રાખું છું.
(૮) વળી એક બીજે નવીન પ્રકારને આક્ષેપ પણ કદાચ મૂકાય તેમ છે. વાચક કહેશે કે ભલે લેખકે જૈન ધર્મની વાખવાખી ગાઈ અને હરિફ ધર્મ કરતાં તેની સરસાઈ બતાવી, તેનો અમારે વાંધો નથી. પણ જ્યારે જૈન ધર્મની કેવળ સારી સારી બાજુજ રજી કયે જાય છે અને બીજી એટલે કાળી બાજુ બીલકલ સ્પર્યા
