________________
અને ભાવનાને અનુલક્ષીને, જે પ્રમાણે કાર્યને ગતિ અપાય છે, તે જ પ્રમાણે ધર્મની વ્યાખ્યાને અર્થ સમજવામાં, કેવળ વિધિવિધાનની સંકુચિતતામાંજ અટવાયા કરતાં, અતિ વિસ્તૃત ભાવનામાં ગણવાની જરૂર છે. અને તેવી દષ્ટિથી ધર્મ શબ્દને અર્થ કરીને જે આક્ષેપ મૂકાતે હોય તો ખુલાસો કરવાની અગત્યતા રહે ખરી. સર્વ માનવ જાતિ પ્રત્યેની ફરજનું આપણને દરેકને એટલે મનુષ્ય માત્રને, જે ભાન કરાવે તેનું નામ ધર્મ કહેતાં હો, તે તે વ્યાખ્યા ખરી છે. પ્રિયદર્શિન સમ્રાટે પણ, અત્યારે સર્વનું આકર્ષણ કરી રહેલ પિતાના શિલાલેખમાં ધમ્મલિપિ શબ્દ પ્રયોગ આવાજ ઉદ્દેશ તરીકે વાપર્યો છે એમ મારું માનવું થાય છે. ધૂ શબ્દ ઉપરથી ધર્મ, નીકળે છે એટલે જે ધારણ કરી શકે, ઉદ્ધાર કરી શકે, તેનું નામ ધર્મ જે કોઈને ધરી રાખી, પકડી રાખી, (પડતે અટકાવી રાખે ) ઉદ્ધાર કરે એટલે પાર ઉતારે તેનું નામ ધર્મ તેમજ સંસારમાં ઉદ્ભવતા અને ઉકેલવા ગ્ય સર્વ પ્રશ્નો, જે વસ્તુના સિદ્ધાંત પાલનથી શાંત રીતે સ્પશના પામે છે એમ વ્યવહારૂ રીતે બતાવી આપે, તેનું નામ ધર્મ. વસ્તુતઃ ધર્મ આકાશ જેટલો વ્યાપક છે અને જીવનના બધા પ્રદેશે, પછી તે રાજકીય હેય, કે સામાજિક, આર્થિક, વ્યવહારિક કે કેળવણી વિષયક હેય પણ દરેકે દરેક ક્ષેત્ર સાથે તેને ઘનિષ્ટ સંબંધ છે. જીવનના અતિ સામાન્ય પ્રશ્નથી માંડી ગંભીરમાં ગંભીર પ્રશ્નો ઉકે. લવાની ચાવી જે વસ્તુમાંથી મળી આવતી હોય તેનું નામ ધમ. આવી વિસ્તૃત ભાવનાને જ તે વખતના રાજવીઓ ધર્મનું નામ આપતા અને પોતે પણ આચરણ કરતા હતા એમ મારું માનવું થયું છે અને તેથી જ તે વાતને મેં પ્રધાનતા આપી છે.
તેવી ભાવનાનું જો આપણે સેવન કરીએ તો કઈ પણ વ્યકિત, જેનામાં લેશમાત્ર પણ બુદ્ધિ હશે. તે કહી શકશે કે તેવી ભાવના ભાવવાથી અને આચારમાં મક વાથી કદીજ કેઇને મનદુ:ખવવાને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થવા પામશે નહીં. અત્યારે જે આપણી દુર્દશા કહે કે અવનતિ કહે-થઈ રહી છે તે સ્થિતિ માટે, ઘર્મ શબ્દ કોઈ રીતે જવાબદાર નથી જ; પણ મનભાવતા મંતવ્ય પ્રમાણે ધર્મ શબ્દની વ્યાખ્યા કરી તેને બેટી રીતે અમલમાં મૂકવાને પરિણામેજ થવા પામી છે.
વૈજ્ઞાનિક સૂત્રથી જેમ સાબિત થઈ ગયું છે કે Evolution અને Involution હમેશાં એક પછી એક આવ્યાંજ કરે છે. અથવા મામુલી ભાષામાં કહીએ તો, અંધકારમાંથી પ્રકાશ અને પ્રકાશમાંથી અંધકાર, એમ એક પછી એક સ્થિતિ આવ્યાંજ કરે છે. પણ તેમાં પહેલી સ્થિતિ કઈ તે કળી શકાતું નથી. વળી આંબામાંથી ગોટલી કે ગોટલીમાંથી આંબે તે કહેવું જેમ કઠિન છે તેમ આપણી કઇ સ્થિતિ પ્રથમ અને કઈ પછીથી, તે કહી શકાતું નથી; પણ એટલું ચોક્કસ છે કે, એક સ્થિતિ પછી બીજી આવ્યેજ જાય છે. એટલે જે તે સિદ્ધાંતને ધ્યાનમાં રાખીશું તે, એક સ્થિતિ સંપૂર્ણ થતાં (કયારે સંપૂર્ણ થઈ ગણવી, તેજ પ્રશ્ન ઉકેલવો રહે છે) બીજી આવશે તે નકકી થયું જ કહેવાય. અને તે હેતુથીજ પૂર્વની સ્થિતિ જાણવાની જરૂર રહે છે. એટલે હવે વાચકને સમજાશે કે શા માટે જીવનકલાના સર્વ પ્રદેશ અને અંશો ધર્મ સાથે જોડાયેલા છે તેમજ તેને ઉકેલ કરવા
