________________
૧૦૮
[ જિનેપાસના
પ્રકારે પડે છે, તે ઉપાસનાનું સ્વરૂપ સમજવામાં ઉપચગી છે.
જૈન શા દરેક ક્રિયાના દ્રવ્ય અને ભાવ એવા બે પ્રકારે પાડે છે, તેમ તેમણે ઉપાસનાના પણ દ્રવ્ય અને ભાવ એવા બે પ્રકારો પાડ્યા છે. તેમાં જે ઉપાસનાને સંબંધ મુખ્યત્વે બાહ્ય વસ્તુઓ સાથે હોય, તેને તેમણે દ્રવ્યની સંજ્ઞા આપી છે અને જે ઉપાસનાને સંબંધ મુખ્યત્વે આંતરિક ભાવના સાથે હોય, તેને તેમણે ભાવની સંજ્ઞા આપી છે.
આ બંને ઉપાસનાઓને પિતાનું મહત્ત્વ છે. દ્રવ્ય-ઉપાસના ગ્ય આત્માને માટે ભાવ-ઉપાસનાની ભૂમિકા તયાર કરે છે અને ભાવ-ઉપાસના અંતરની શુદ્ધિ કરી કર્મોને શીધ્ર નાશ કરે છે, એટલે એ બંનેને આશ્રય લેવા યોગ્ય છે.
ઉપાસનાના કાયિક, વાચિક અને માનસિક એવા ત્રણ પ્રકારે પણ પ્રચલિત છે, તેમાં વંદન-પૂજનાદિ ઉપચાર કરવા એ કાયિક ઉપાસના છે; સુંદર શબ્દોમાં સ્તુતિ-સ્તવના કરવી એ વાચિક ઉપાસના છે; અને ઉપાસ્ય દેવ પ્રત્યે પરમ શ્રદ્ધા તથા આદરની લાગણી રાખી તેમના જપ તથા ધ્યાનાદિમાં પ્રવૃત્ત થવું, એ માનસિક ઉપાસના છે. પ્રસિદ્ધ લેગસ્સ સૂત્રમાં ઉત્તિર-વેરિય–મહિયા પદ વડે આ ત્રણ પ્રકારની ઉપાસનાને નિર્દેશ કરવામાં આવ્યું
