________________
અગ્રપૂજા ]
૩૧૮–૧૧.
વિદ્વાને નૃત્ય કહે છે. તાત્પર્ય કે અંગના અભિનય વડે ભાવેને પ્રકટ કરવા, એ નૃત્ય છે.
નૃત્યશાસ્ત્રમાં શિર, હસ્ત, વક્ષ: (છાતી), પાર્શ્વ (પડખું), કટિ (કેડ), ચરણ અને સ્કંધ (ખભા) ની. ગણના અંગમાં કરેલી છે, ગ્રીવા (ક), બાહુ, પૃષ્ઠ (વસે), ઉદર, ઉર, જંઘા (સાથળ) મણિબંધ (કાંડું), અને જાનુ (ઢીંચણ)ની ગણના પ્રત્યંગમાં કરેલી છે અને દષ્ટિ, ભૂ (ભમર), પુટ (પંપણ), તારા (આંખની કીકી), કપિલ, નાસિકા, અનિલ (આંખની નીચેનો ભાગ), અધર (હઠ), દંતિ, જિહૂવા, ચિબુક અને વદનની. ગણના ઉપાંગમાં કરેલી છે. અંગવિક્ષેપમાં આ બધાને. ઉપગ અમુક પ્રકારે થાય છે.
વિલાસ એટલે મુખ, નેત્ર વગેરેની ચેષ્ટા તાત્પર્ય કે નૃત્યમાં અંગવિક્ષેપ-અંગમરોડ ઉપરાંત હાવ, ભાવ. વગેરે પણ હોય છે.
નૃત્યના અનેક પ્રકારે છે અને તે ભરતનાટ્યશાસ્ત્ર સરસ્વતીકંઠાભરણ, દશરૂ૫ક વગેરે માં વર્ણવાયેલા છે.
કેટલાક કહે છે કે-“અધ્યાત્મના ઉમેદવારોને ગાવું, બજાવવું તથા નાચવું એ બિલકુલ શોભતું નથી. એમણે તે શાંત બેસીને જે કંઈ થાય તે કરવું જોઈએ. પરંતુ. આ કથન ઊંડી સમજ વિનાનું છે. ગાવું, બજાવવું અને નાચવું એ સંગીતકલાના મુખ્ય ત્રણ અંગે છે અને તે.
