________________
૪૨૦
[ જિનેપાસના શુભ વિષય પર થતી હોય, ત્યારે તે શુભ ધ્યાન કહેવાય છે. આ બે પ્રકારનાં ધ્યાનમાંથી અશુભ ધ્યાન ત્યજવા
ગ્ય છે, કારણ કે તેથી પાપકર્મને બંધ થાય છે અને તેનાં અતિ કટુ ફળ ભેગવવા માટે ચોરાશીલક્ષ નિમાં પરિભ્રમણ કરવું પડે છે. જ્યારે શુભ ધ્યાન આદરવા ગ્ય છે, કારણ કે તેથી આમપ્રદેશને વળગી પડેલાં–આત્મપ્રદેશ સાથે તાદામ્યપણાને પામેલાં કર્મોની નિર્જરા થાય છે, અને છેવટે સર્વ કર્મોને ક્ષય થતાં અક્ષય-અવિચલ સુખના ધામરૂપ સિદ્ધાવસ્થાની પ્રાપ્તિ થાય છે.
હવે આ ધ્યાનને ઉત્તર પ્રકારો જોઈએ. અશુભ યાનના આર્ત અને રૌદ્ર એવા બે પ્રકારો છે. જેમાં આર્ત એટલે દુઃખ કે પીડાનું ચિંતન મુખ્ય હેય, પછી તે બાહ્ય ઈષ્ટ સોગ બળે રહેવા અંગે હોય કે અનિષ્ટ વિગ થવા અંગે હોય, પણ તે આર્તધ્યાન અને જેમાં રુદ્રતા એટલે હિંસા, ક્રોધ કે વૈર વિગેરેનું ચિંતન મુખ્ય હોય તે શૈદ્ર ધ્યાન. એજ રીતે શુભ ધ્યાનના પણ ધર્મ અને શુકલ એવા બે પ્રકારો છે. જેમાં ધર્મનું ચિંતન મુખ્ય હેય તે ધર્મધ્યાન અને જેમાં વ્યાક્ષેપ તથા સંમેહાદિથી રહિત ઉજજવલ યાન હેય તે શુકલ ધ્યાન.
આ રીતે ધ્યાનના કુલ ચાર પ્રકારે થયા. તે દરેકના પણ અવાંતર ચાર ચાર પ્રકારો છે, તે આ પ્રમાણે
આર્તધ્યાનના ચાર પ્રકારોઃ (૧) અનિષ્ટસોગ-અનિષ્ટ એટલે આપણને ઈષ્ટ
