________________
ધ્યાન ]
૪૫ સત્સંગ વગેરેની સહાય હેય તે જ તે ટકે છે. શુકલધ્યાન તે તેથી પણ વિશિષ્ટ પ્રયત્નની અપેક્ષા રાખે છે, કારણકે તેમાં વ્યાક્ષેપ એટલે ચિત્તની ચંચળતા અને સંમેહ એટલે મેહને અંશ ચાલી શકતો નથી, પરંતુ મહાપુરુષો પુરુષાર્થને ગે આ ધ્યાન પ્રાપ્ત કરે છે અને તેથી અભીષ્ટની સિદ્ધિ થાય છે.
ધ્યાનના આ વિવરણ પરથી સમજી શકાશે કે શ્રી જિનેશ્વરદેવનું ધ્યાન એ શુભ ધ્યાન છે અને ધર્માચરણ પરત્વે થતું હોઈને ધર્મધ્યાનની ગણનામાં આવે છે. વળી તે શ્રી જિનેશ્વરદેવે ફરમાવેલી આજ્ઞાના પાલનરૂપ હાઈ આજ્ઞાવિચયના પ્રકારમાં અંતર્ભાવ પામે છે. પ-ધ્યેય અનુસાર ધ્યાનના ચાર વિભાગે –
શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યે ચગશાસ્ત્રના સાતમા પ્રકાશમાં કહ્યું છે કેपिंडस्थ च पदस्थ च, रूपस्थं रूपवर्जितम् । चतुर्घा ध्येयमाम्नात, ध्यानावस्थालम्बन बुधैः ।।
જ્ઞાની પુરુષોએ ધ્યાન અવસ્થાના આલંબનરૂપ ધ્યેયને પિંડ, પદસ્થ, રૂપસ્થ અને રૂપાતીત એમ ચાર પ્રકારનું માનેલું છે. ”
આ ધ્યેય પરથી ધ્યાનના પણ ચાર પ્રકારે માનવામાં આવે છે. પિંડસ્થ ધ્યેયનું આલંબન લેવાય તે પિંડસ્થ ધ્યાન, પદસ્થ ધ્યેયનું આલંબન લેવાય તે પદસ્થ ધ્યાન,