________________
૧૨
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઇતિહાસ
એવાં એવાં નામધારી સ્વાધીન ગણાને તામે હતા. ઘણું કરીને યમુના નદી ગુપ્ત સામ્રાજ્યની વાયવ્ય સીમારૂપ હતી. પૂર્વ રજપૂતાના અને માળવામાં આર્જુનાયન, માલવ અને આભીરાની વસાહતા હતી. એ દિશામાં ચંબલ નદી ગુપ્તરાજ્યની હદ ગણી શકાય. ત્યાંથી સીમાખા પૂર્વ તરફ વળી કેટલાંક નાનાંનાનાં રાજ્યેાના મુલકાની સરહદ સરતી જતી હતી. એ નાનાં રાજ્યાના સ્થળનિર્ણય ચેકસપણે કરી શકાય એમ નથી. પછી ઘણુંખરૂં ભેાપાલ રાજ્યમાંથી પસાર થઈ તે નર્મદા નદીને જઈ અડતી. એ નદી ગુપ્ત રાજ્યની દક્ષિણ સીમા બાંધતી હતી.
આમ જોતાં ચેાથા સૈકામાં મમુદ્રગુપ્તની સીધી સત્તા નીચેના મુલકમાં ઉત્તર હિંદના બધા સૌથી વધારે રસાળ અને વસ્તીવાળા પ્રદેશને સમાવેશ થઈ જતા હતા. તે પૂર્વમાં બ્રહ્મપુત્રાથી સામ્રાજ્યની મર્યાદા માંડી પશ્ચિમે યમુના તથા ચંબલ નદી સુધી અને ઉત્તરે હિમાલયની તળેટીથી દક્ષિણે નર્મદા નદી સુધી વીસ્તરતા હતા.
આ વિશાળ મર્યાદાની પેલી મેર આસામ અને ગંગાની ખીણનાં મેાખરાં રાજ્યા, તેમજ હિમાલયના દક્ષિણ ઢાળ પરનાં રાજ્ય અને રજપૂતાના તથા માળવાનાં સ્વતંત્ર ગણુ રાજ્યા, આ બધાં ગુપ્ત સામ્રાજ્યનું આધિપત્ય સ્વીકારતાં હતાં. એ ઉપરાંત દક્ષિણનાં તમામ રાજ્યા પર સમ્રાટ્નાં લશ્કર ફરી વળ્યાં હતાં અને તે રાજ્યાને તેના અમેાધ બળને પરચા આપ્યા હતા.
ઉપર જણાવેલી મર્યાદાઓવાળું સમુદ્રગુપ્તે ઊભું કરેલું સામ્રાજ્ય તેનાથી છ સૈકા પહેલાં થઈ ગયેલા અશાકે ઊભા કરેલા સામ્રાજ્યના સમયથી માંડી સમુદ્રગુપ્તના સમય સુધીમાં થયેલાં સૌ સામ્રાજ્યામાં મેટામાં મેાયું હતું. આવા મોટા સામ્રાજ્યના પ્રભુપણાને લીધે કુદરતી રીતે સમુદ્રગુપ્ત હિંદ પારનાં પરદેશી રાજ્યેાના આદરને
પરદેશી રાજ્યસત્તા આ સાથે સંબંધ
