________________
ગુપ્ત સામ્રાજ્ય અને પશ્ચિમના ક્ષત્રપ અથવા આસામ, અને દવાકનાં ખેડીઆ રાજ્યો હતાં. દવા એ ખરું જોતાં વંગનો પર્યાયવાચી શબ્દ છે અને તે પશ્ચિમમાં કરવ, પૂર્વમાં મેધના, દક્ષિણે ગંગા અથા ઉત્તરે ખાશિ ટેકરીઓની વચ્ચે આવેલો હતા, અને તેમાં ઢાકા તથા સુનારગામ એ બંનેને સમાવેશ થતો હતો. એનાથી પશ્ચિમ તરફ આગળ વધતાં નેપાલનું પર્વતરાજ્ય આવતું હતું. હાલની પિઠે તે વખતે પણ તે સાર્વભોમ સત્તાનું આધિપત્ય સ્વીકારતું હતું છતાં બીજી બધી વાતે પૂર્ણ સ્વાધીન હતું અને સમ્રા સીધા અધિકારનો પ્રદેશ હિમાલયની તળેટીમાં જ પૂરે થતો હતો. પશ્ચિમ હિમાલયની નીચલી હારમાં કારત્રીપુરનું રાજ્ય આવેલું હતું અને તેમાં ઘણું કરીને કુમાઓન, અલમોડા, ગઢવાલ અને કોંગ્રાનો સમાવેશ થતો હતો.
પંજાબ, પૂર્વ રજપૂતાના, અને માળવા મોટે ભાગે સ્વાધીન પ્રજાતંત્ર અથવા કાંઈ નહિ તે સંઘતંત્ર જેવી સંસ્થાની સત્તા નીચે
હતાં. સતલજના બન્ને કિનારા પર યૌધેય ગણું ગણુ રાજ વસેલો હતો જ્યારે મધ્ય પંજાબમાં માકકેનો
વાસ હતો. વાંચનારને યાદ હશે કે ઍલેક્ઝાંડરના સમયમાં એ પ્રદેશ એ જ રીતે તે વખતે મલૈંઈ કથઈ અને
૧ ફલીટ સૂચન કરે છે કે જલંધર જિ૯લાના “કરતારપુર” એ નામમાં આ નામ હજુ હયાત છે. સી. એફ. ઓલ્ડહામ કુમાઉન, ગઢવાલ અને
હિલખંડનાં કતુરીયા રાજનો ઉલ્લેખ કરે છે. (જે. આર. એ. એમ. ૧૯૧૮ પૃ. ૧૯૮) જુઓ ગુપ્ત સામ્રાજ્યનો નકશે. ૨ આ વિષય માટે જુઓ કાશીપ્રસાદ જય સ્વાલનું “રીપબ્લિકસ ઈન મહાભારત” (જે. એમ. બી. રીસ. સ. પુસ્તકમાં પૃ. ૧૭૩-૮);આર. સી. મુઝુમદારનું “કોર્પોરેટ લાઈફ ઈન એશિયન્ટ ઇંડિયા” (કલકત્તા, સુરેન્દ્રનાથ સેન, ૧૯૧૮); આર. ડી. મુકરજી “લોકલ ગવર્મેન્ટ ઈન એશિયન્ટ ઇડિયા (ઓક્ષફર્ડ યુનિવર્સિટી પ્રેસ ૧૯૧૯); અને ડી. આર ભાંડારકરનાં કામઈકલ લેકચર્સ ૧૯૧૮ની સાલનાં–કલકત્તા યુનિવર્સિટીએ પ્રસિદ્ધ કરેલાં, ૧૯૧૯.
