Book Title: Syadvadarahasya Part 3 Author(s): Yashovijay Upadhyay, Publisher: Divya Darshan Trust Catalog link: https://jainqq.org/explore/090488/1 JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLYPage #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3973 kalikAlasarvajJa AcAryadevazrI hemacandrasUricita tItarAmastogASTamaprakAzAtatihitamArmona sArAvizArada - nyAyAcArya - mahAmahopAdhyAyazrI yazovijayarigavararacita muni yazovijAkata - jilAtAvRti - ramaNIyAvyAkhyA'chied syAdvAdarahasya (madhyama) (tRtIya khaNDa) (divyAziSa) mAtaponidhi yAyavizArada saMghahitacivaka gacchAdhipati sva.AcAryadeveza zrImadavijaya bhuktabhAnusUrIzvarajI mahArAja (preraka-protsAhaka) zidAnavAkara gAdhipati AcAryadeva zrImavijaya jayaghoSasUrImArajI masaat -: prAptisthAna : -: prakAzaka : divyadarzana TrasTa 36. kalikuNDa somAyaTI, dholakA. Pirn - 387810. 1. prakAzaka 2, bharatabhAi caturadAsa zAha, kAluzIpAla, kAlUpura, amadAbAda. Pin -380001 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyamasyAvAdarahasye baNDaH-3 kA.5 he zArane mA.... ... ... ... (2) tatA se hameM tAra de mA... he. jAra kI devI se saMjIta tuja se hara more, hara jIva tuja se hame hai akele, hama haiM adhUre merI zarata meM hameM cAra se mA..he. suniyoMne samajhI, guNiyo ko lott saMto ko bhASA, AgamoM kI vAnI hama bhI to samajhe, hama to jAne vidyA kA hAko EtcAra de mA...he. tu vidhI kagala ai birAje hAthoM meM vINA, munA sara pe kA mAla se hAre miTA zere 6mako ujAloM kA parivAra de mA...he. graMthazarIraparicaya patrakramAMka prakAzakIya vaktavya avataraNikA viSayAnukrama prastuta prakaraNa - tRtIya khaNDa pariziSTa 1 se 2 | 549-884 885-891 saMzodhaka nyAyAdizAstramarmajJa taposta munipravarazrI puNyaratnavijayajI mahArAja komyuTarsa TAIe seTIMga Wan prathama AvRti ] zrI pArzva kompyuTarsa, * vi.saM. 2052 | 23, cAra sosAyaTI, kejaratna para, mUlya: ka.145.00 dhoDAsara, ahamadAvAda-100010. nakala - 600 prona :- 396246 sarvAdhikAra zramaNapradhAna -zrI zvetAMbaramUrtipUjaka jaina saMgha ke svAdhIna nAMdha :- baha graMba lAmika jayanArAka mana sAdhu yAvAnI bhagavaMta kI bheTa rUpa meM mila sakegA / tAnanidhi meM prastuta pustaka kA mudraNa mAga ma binA na ke gRhaspa ra pustaka ko apanI mAlikI meM nahIM rakha sakate / Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIkSA janma :- bi. saM. 1852 apADha rada . 2 bambaI vi.saM. 2006 vaizAkha vada . 6 bambaI gaNipada :- vi. saM. 2035 kArtika rada . 1. amadAvAda panyAsapada : ci. saM. 2074 baizAkha zukla . . bhamadAbAda AcAryapaTa :- vi. saM. 2040 mahAzukla . 13 jalagA~va gaThAdhipanipada :. vi. saM. 2045 vaizAkha vada - 4 bambaI 1509IINTub) || ziddhAMtadivAkara Tesonlend / pAmalAta jAya jayaghoSasUrIzvarajI mahArAjA) col meM samarpaNa - zizu yazovijaya Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyamasyAdvAdarahasye khaNDa: - 3 prakAzakIya vaktavya held meter dan (get ast) ei miten de ceus) a quattr kama aura tIna khAna prastuta karate hue hama apUrva AnaMda svAdarUpa ( mahama) kI anubhUti kara rahe hai| prakRtIskhA meM ke ko es la BUJANGIC er nicht aus siege tante mudita hai| keAsakoM ke galata garAyoM taMtra meM samIkSA kI hai hari herebalAiTsa, renmahoNasa, parameza taMtra demala, ripenozA, zopAhAra AbhAroisa, erisTa pleTale hilela Adi milosopharoM kI bhAta vayoM ko bhI sarakhA samAlocanA jalatA ke tInoM khAnoM meM kI hai, jisakA patA hameM tInoM svA kI viSamAdaka parama Ane para milA hai // kAla karane se 1 jaiva kI alpatA kA bhI hameM kAma jhAA prApta huaa| sAtha hI sugama evaM spaSlarUpa se svAda rahasya ( mahama) ke padArthabhAvArtha kA corA karatAlI ramaNIya hindI vyAkhyAto to 'soto meM ' kahAvata caritArtha kara dI hai| jaise upayogI mahattvapUrNa kona dAlIka anya kI saMskRta evaM hindI bhASA ke mAdhyama se itanI sundara vyAkhyA prastuta karane ke liye hama munizrI govijIkA karate haiM aura rakhate haiM ki isa prakAra ke saMghoM kI saMskRta-hindI-gujarAtI bhASA ke mAdhyama se vyAkhyA karate hue mahopAdhyAyajI mahArAja ke sAhityako hita evaM spaSTa kara ke prAthamika abhyAsurga ke banAyeM tathA tistAna se adhyApanakSetra kI sImA se bAhara raha gaye zrama ke anaMta amulya saMthoM ko kSetra meM lAne kA zreya aura prema kare tathA una graMthoM jAtIyoM ke prakAzana kA nAma hamArI saMsthA ko dene ke liye ubhAratA pradarzita kreN| parata mahatvapUrNa ke svAma kI donoM vyAkhyAnoM meM muti rahane pAyetadartha kadiparikarmitamati sastI nidhI punastnavijayajI mahArAja ko saMzodhana ke liye parlA pazcima liyA hai| abhI kamI hai| kArya meM koI kSati raha jAe usake liye vyAkhyAkAra guliyole bhI hai| phira bhI gulaka koI pura samartha meM kamAMka udAsa usavama parezAna karane ke ke aura sUracI mahArAna se nirmitIta kArakoM kA mahAna zrIjagAravirati (maharAma) recen semArI hai / prakAzana ke samayAvadhi meM sarvAbha sadara kampoja seTiMga mudramadi kAryasohela tRtIya sthAna ke prakAza meM pArtha komnasaMvAle ajamAI tathA bhAI ko bhI savina soca hai bhI hamAre niyati sta bhuvanabhAnu sUrIzvarajI mahArAjA ko punita preraNA se prArambha hamArI saMsthA ko Aja bhI unakI divya kRpA se aise bhAratIya pravala rahA hai| isa bAta kA hameM gaurava hai aura bhI aise sAla ke prakAzana kAlAhArI saMkhyA ko milatA ho aise - kI hama pa.pU. guru se karate hai pravArI samudrAsa isakA sakarake pAramArthika vizkoM ke kI ora mace kare yahA~ eka zubhecchA / paramapUjya siddhAMta divAkara gAbhine anya zrImadvijayajaya sUrIdharajI ma.sA. pAsavarI padmasaMnavijayajI gaNivara kI zubhama jaina saMgha hubalI zrIgoDIjI mahArAja TrasTa, pAnI kI nijI vijayI kase vAgara jaina saMgha, goggaoNna bambaI kI ora se jJAnanidhi se zarthika sahayoga milA hai liM. vikavamiTrasTa ke TrasTI kumArapAla vi. zAha bharatabhAI caturavAsa zAha mayaMka bhAI zAha Adi Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ || zrIzaMkhezvarapArzvanAthAya namaH || avataraNikA "merI kRti kyoM pasaMda nahIM AI ? kyA vaha maulika evaM acchI nahIM hai ?' "jI hajarata ! vaha maulika bhI hai aura acchI bhii| kintu isa kRti kA jo bhAga bhaulika hai vaha acchA nahIM hai aura jI bhAga acchA hai vaha tanika bhI maulika nahIM hai madhyamasyAdvAdarahasya khaNDa : = paryukta prasana meM ekAnnayAdI ke siddhAntoM kA prativimva nihita hai| unameM tanika bhI maulikatA nahIM hai yA AMzika bhI samAnatA nahIM hai aisA nahIM hai kintu unameM jo maulikatA hai vaha mithyAtva evaM kutarkaNTaka aura kuyuktisvarUpa kaMkar3oM se vyApta hone ke sababa bhayAvaha hai aura unameM jA samAI samIcInatA hai vaha maulika ekAntavAdanirmita nahIM hai, apitu janakAntavAda para avalambita hai| ekAntavAda meM upalabdha maulikatA evaM satyatA vizvala hai, kyoMki yaha mItikamA midhyAtvatrayukta hai aura satyanA anekAnsavAdaprayukta hai, dvAdazAGgImUlaka hai| jaise prAjJa premIjana itra kI Amoda aura kRtrima AkAra hone para bhI maulika jar3atA evaM prANahInatA ke savava kAgaja ke phUloM ke grAhaka banate nahIM haiM ThIka vaise hI prAjJa mumukSujana bhI svacit syAdvAdasvIkAramUlaka matvanA evaM sarasvatIprasAdaprayukta tarkagarbhitalA hone para bhI maulika midhyAtva evaM ke siddhAntoM ke upAsaka banate nahIM haiN| jaba ki anekAntavAda meM upalabdha maulikatA tathA manpanA ThIka vaise hI vyApta hai jaise prAkRtika gulAba meM nihita sauMdarya aura suvAsa ataeva paramAtmapremI mu sApekSavAdasvarUpa sumana me sacidAnaMdasvarUpa paramezvara kI pUjA paryupAsanA kiye binA raha nahIM skte| paradarzanI ke ekAnna siddhAntoM meM jI kvAcitka kAdAcitka satyatA upalabdha hotI hai vaha bhI maulika sampaka sApekSavAda para hI nirbhara hai| yaha nirUpaNa kalikAlasarvajJa zrahamacaMdrAcAryajI ne vItarAgastIya ke aSTama prakAza meM kiyA, jisake rahasyArtha aidampa kI vyakta karane ke liye mahApAdhyAya zrImad pazAvijayajI mahArAja ne syAdvAdarahasya nAmaka tIna vivaraNa grantha banAye madhyamaparimANa syAdvAda rahasya grantha ke do khaNDoM kA prakAzana hone ke bAda tRtIya khaNDa vAcakavarga ke karakamala meM prastuta ho rahA hai, jisameM pUrvacana upalatA (saMskRta TIkA) evaM ramaNIcA (hindI TIkA) kA samAveza kiyA gayA hai| vItarAgastAMna ke aSTama prakAza kI 9.10.11.12vIM kArikAoM kA vivaraNa prastuta tRtIya khaNDa meM samAviSTa hai| vIM kArikA meM citrapa kA svIkAra karanevAle vaizeSika evaM naiyAyika bhI svAdvAda kA svIkAra karate haiN| isakA nirdeza pala hai| isa kArikA meM nihita rahasyArtha kA caMtana zrImadajI ne natrya nyAya kI pAribhASika padAvalI meM hRdayaMgama vAlI se kiyA hai| yadyapi sAmpradAyika prAcIna naiyAyika evaM vaizeSika jisa paddhati se svatantra citra rUpa kA prasthApana karate hai usameM anekAntavAda kA prativimba aduSTacara hai tathApi nIlapIta raktAdikapAla se Arabdha ghaTa meM nIlapItAbhavajanya citrarUpa niravatI bhavajanya citrarUpa Adi aneka citra rUpa kA svIkAra karanevAle naiyAyikadezIya ke mata meM to anekAntavAda kA aGgIkAra anivArya hI hai isa viSaya kA mahopAdhyAya ne apratima pratibhA se pratipAdana kiyA hai| citrarUpaviSayaka vizeSa vivecana ke liye zrImadajI ne svaracita vyatyayAda aura citrarUpaprakAza kA avalokana karane kI sUcanA kI hai| sAmpratakAla meM zrImadajI kA samavAdagarbhita vAdanAmaka grantha upalabdha hai jisameM prathamapAda hai citrarUpaprakAza vyApavAdArtha grantha abhI aprApya hai| inake alAvA syAdvAdakalpalatA (stabakra. 6. kArikA, 37), nayApadeza, AtmakhyAti Adi zrImadajI ke granthoM meM bhI citra rUpa kA vistRta vivecana upalabdha hai| citra amaMda, sAmAnya vizeSa, upasarjanatya anupasarjanatva, vAcyatyAvAcyatva Adi ke virodha kA parihAra zabda aura artha ke bIca saMkulanAmaka sambandha ke sthAna meM vAnyavAcakabhAva sambandha kA sthApana kara ke voM kArikA kA vivaraNa samApta kiyA gayA hai / mizraH viruddha sattvagu kA apalApa kara nahIM manA 1 mAMgA ke pazcAt bheda kiyA gayA hai| aMta meM rajAMguNa, tamoguNa se ghaTita prakRtitattva kA svIkAra karanevAlA sAMkhya manISI bhI anekAntavAda isa viSaya kA saMkSita nirupaNa 10vIM kArikA evaM usake vivaraNa meM upalabdha hai / 11vIM kArikA meM paraloka, AtmA, mokSa ke bAre meM bhrAnta nAstika ke mata kI upekSA kI 1. divyadarzana TrasTa kI prastuta mAlA grantha kA prakAzana ho cukA hai, jisame gatizrI pazavijayI hemaratA (saMskRta TIkA evaM cahA (hindI) TIkA kA samAveza kiyA gayA hai| kalikAlasarvajJajI - . Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyamasyAbAdarahasya khaNDa: hai magara zrImadajI ne mana kI kar3I samIkSA kI hai / pRthvI Adi bhUtacanuSka meM rikta Atmatantra kA svIkAra Avazyaka hai. yaha siddha kara ke prAcIna nAstikamata kA saMkSepa se jA nirAkaraNa yahA~ kiyA gaza hai vaha syAdvAdaratnAkara. dharmasaMgrahaNI, syAdvAdabhaMjarA Adi prAcIna granthoM meM vistAra se upalabdha hai / navya nAstika kA mata yaha hai ki --> 'avacchedakalAsambandha meM DAdi ke prati avacchedakatAsambandha se kAraNIbhUta zarIra meM lAghava se tAdAtmyasambandha se hI kAraNatA kA svIkAra saGgana hai, jisake phalasvarUpa zargarAnatirikta Anbhadravya kI siddhi hotI hai| evaM anumiti bhI mAnasa pratyakSAtmaka hI hai, na ki pratyakSabhinna mA <- kintu zrImada mahopAdhyAyajI ne apanA prakANDa prajJA se navyanAstika mata kA nirAkaraNa kara kaM. AtmA kA dAgA bhinna evaM anumiti kI mAnasa pratyakSa se bhinna siddha kI hai / isa viSaya kA bhI vistAra se nirUpaNa syAvAdakampalatA meM prathama stabaka evaM nyAyAlAMka meM zrImadajI ne kiyA hai| prAsaGgika rUpa se dizA aura AkAra meM abheda kA (pRSTha 685.) zrImadajI ne nimpaNa kiyA hai / tatpazcAt zabda meM vyatva kI siddhi ke pramaga meM dAda ko pavanaguNa mAnanavAle navyana yAyika ke mana kA unmUlana kiyA gayA hai / Age cala kara zabda kA nitya mAnanaMgalaM mImAMsakoM ke mana kA gacaM ganda ko anitya mAnanevAlaM naiyAyikoM ke mata kA pratipAdana evaM pratyAkhyAna kara ke zabda meM nityAnityatva kI siddhi kI gaI hai (pRSTha 736) / tadanantara mana kA atirikta siddha kara ke 'dharma - adharma - AkAzajA~ca - samaya - pudrA Traya ha' isa jinIvana dravyavibhAga kI samAcAnatA sthApita kI gaI hai, (eppa 739-743) / dravyavibhAga nirUpaNa ke prasaGga meM yahA~ jamA udayavidheyabhAvanirUpaNa upalabdha hai. jahA~ taka hamArA glyAla, vaiga udezyavidheyabhAva kA mUkSma pratipAdana anyatra apavya hai (gRSTa 74 pRSTa 4.4 / / jAtmA meM caitanyAtmakatA kI middhi ke prasaGga se jJAnAnAtmaka Atmaga ko mAnane vAle mAnyanana kA (paTa 76 } evaM jJAnA-jJAnAmathasvabhAva Atmadravya ke prasthApaka bhaTTa ke mana kA (pRSTha 76.7) nirAkaraNa kiyA gayA hai| bAda meM AtmA ko pariNAmI, kartA aura sAkSAta bhAkA siddha kara ke yoga - sAMgavya - bhaTTa mata kA nigana kiyA gayA hai (pRSTha 77.) / tatpazAna 81 ilAkoM meM naiyAyikAdigammata AtmavibhutvabATa kI sUkSma samIkSA kI gaI hai (pRSTha 770-817) / tadanantara AtmAddhatamata kA nirAkaraNa kara ke aneka AtmA kI siddhi kI gaI hai (pRSTha 82) aura anupa paugalika hai' isa bAta kA nirdeza (pRSTha 826) kiyA gayA hai / Age cala kara mAkSa ke prati samucita jJAna aura kriyA meM mokSakAraNatA kA pratipAdana kara ke vistArArtha svakRna jJAnakarmasamucayavAda kI dekhane kA nirdeza kiyA gayA hai| hamArA saubhAgya hai ki mahopAdhyAyakRta nayApadA grantha kI svIpajJa nayAmRtatarrAGgaNAnAmaka vini ke antima bhAga meM jJAnakarmasamucayavAda saMpUrNatayA upalabdha hai / bAda meM prasaGgasaGgati se anyathAsiddhi kI mananIya nImAMsA zrImadI ne kI hai| hamArA darbhAmpa hai ki pA~cavI anyathA midri ke pratipAdana kA prArambha hone ke pazcAta zrImadajI kA yaha madhyamaparimANa +pAdAdarahalyanAmaka vivaraNagrantha mUlAdarza meM bhI anupalabdha hai / isa (anyathAsiddhi) vizNa kA nirUpaNa vAdavAridhi Adi grandhoM ga ga zrImadajI kI anekAntabyavasthAnAmaka. kRtti meM vistAra meM upalabdha hai, jisake anusAra mana truTita vyAkhyA kA anusandhAna kara ke 11vIM kArikA kI mUla vyAkhyA pUrNa karane kA prayatna kiyA hai aura usakI bhI japalatA (saMskRta TIkA) aura ramaNIyA (hindI TIkA) meM nivecanA kI hai| 12vIM kIrika + gomsadRSTAnna se utpAda-yaya-dhAnya kA pratyaka vastu meM vyApakatA kA, jo sarvajJakathina hai, svIkAra satsarIkSAkuzala vyakti / -isa viSaya kA pranigaDhana kara ke mUlakArazrI ne aSTama prakAza kA upamaMhAra kiyA hai / magara prastuta mabhyamAnAya gAvATarahasyanAmaka vivaraNagrantha truTita hone kI vajaha 12vIM kArikA vivaraNa meM alaGkata nahIM hai| anAra grandhAna ga 12 vI kArikA kI layugarimAga syAdvAdarahamya meM jo vyAkhyA upalabdha hai, vahIM yahA~ madhyamaparimANa jyAdAdarahasya nAmaka barina vAraNamanya ke anusandhAna meM maMne samAviSTa kI hai, aura usakA bhI vivacana jayadatA aura ramaNIyA meM kiyA hai| TImAdayasapanAbAre meM garahitAMgarata gaganAva pUjya gurujanoM kA Adipa la kara vi.saM. 2: mahA suda ? ke izabha dina subaha karI 5samaya para madAra AgamanAbhagna meM svAdAdaramya graMtha para jayastA TAkA pa ramaNacyA vyAkhyA ke marjana kA zrIgazA 1. dizAdarzanarasTa kI ora se mahApAbhyApa rAnata pAhAra iMca kA prakAdAna ho cUkA hai. jina gAnA codhitapanana bhAnumatI (samkRta) kA na nidA panI (gajagatA) pAya gamAvara hai / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyamasyAdvAdarahasya khabara:-3 hulA / adhyApana Adi kArya meM adhika kAyama rahane kI vajaha maMtra mAsa taka prathama khaMDa ke kaMbala 14 pRSTha taka lakhanakArya huA / matra mAsa meM madrAsa sa koImbatara kI aura pUjya vidyAgurudeva nirAjazrI jayasundaravijayajI ma.sA. (vartamAna meM panyAmapravara) kI pAvana nizrA meM bihAra kA zubhAraMbha huA aura vihAra kAla ke daurAna prathama khaNDa ke pR.45 se pR. 5. naka vyAyAdhara kA nirmANa huA / 'paramapUjya vardhamAnanaganidhi dAdAgurudeva zrImavijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahAgaja kI pavitra nizrA meM kAIcatura meM cAturmAmanavara sa laMkara mAsakSamaNa (31 upavAsa) tapazcaryA kI pUrNAhati paryanta vyAkhyAdvayasahita pR.1.1 ma pR.18 taka lapavana huA / gatugara ke gapa bhAga meM prathama khaNDa kA avaziSTa kArya (pR.181 meM pR.217 ka kI dAnAM vyAranyAoM kA garjana) samA / bAnurmAsa ke bAda koImbatara se iror3a hokara mahAmAsa meM baMgalora huMce jayaka vikA * cAra dinIna bATa ke pR.218 ma pR.52. taka TIkAdvaya kA kArya huA / tatpazcAna vanalAra maM prAya: 5 mAma kI sthiratA ke kAla meM .: taka donoM vicanAzA kA sRjana huA / bAda meM baiMglora saM hubalI kI aura bihAra kAla ke madhya meM pa....5 taka donoM jyAcyA oM kA kArya sampanna huaa| paramapUjya dAdAgamadevazrI kA dhanyanizrA meM hubalInagara meM cAnumAmAcA meM siddhi naSa kA zubhAraMbha kiyA aura usakI samApti taka nRtIya gbaNDa ke ...... sa pR.7, taka dAnAM vyAkhyA kA AlaMgvana hamA / upa cannumAsa ke zeSa bhAga meM prastuta tRtIya khaNDa ke .. ..... naka dAnA TIkAmA parjana ke sAtha vi.saM. 18 kArtika zukla pUrNimA ke dina subaha TIkAiyakArya samAma huA / pratidina prAyaH / ghaMTe taka saMyamIoM ke adhyApana kArya ko mugdha kara ke jo samaga caratA thA usama. 21 nAma kI kAlika avadhi meM, upayukta jayalatA evaM ramaNIyA dAnoM vyAcyAoM kA sRjana evaM samApana huaa| isameM pAda gurujanoM kI mahatI mA evaM mahAle AziSa hI pradhAna kAraNa hai. anyathA itanA lambA * cauDA jaTila kArya karanA mA basa kI bAta hI kahA~ ? nyAranyAdayasvarUpa baDe himAlaya ke eyarasTa dikhira taka pahuMcanA mera jana paMga jana ke liye svapna meM bhI nAmumakina thA / mAnA ki gurujanoM kI kRpAgyamaya raoNkaMda / munika ko pAkara maiM vahA~ taka pahuMca gayA, jisake bAda AnaMda kI koI avadhi hI nahIM rahI / kulakara ke kula 1,78. kA maMga hasnalikhita maMTara mudraNa ke tAnAM vaNDoM meM mila kara 885 pa meM samAviSTa hai / mahala muhUrta meM gAraMbha ke pazcAta TIkAdaya kA sarjana kArya niyamita rUpa meM Age calatA rahA aura bIca meM prAyaH kisI bhI vigna na rukAvaTa nahIM iAlI . sA gurujanAM kI garyapAsti evaM prabhAva kA anuThA phalAsvAda karane kA sahabhAgya patraM sadbhAgya milA. jisase prApta AnaMda ke anubhava kI zabdAvalI meM bAMdha kara vija vAcakavarga ke sAmane peza karane ke liMga meM asamartha hai / jaba gAMva : uUPICHAR navyanyAya kI gaI paribhApika padAvalI meM garbhita navIna akATya takaMjAla se jisa grantha kA prAya: pratyaka pavita nyAma hai. ga aniTila prasnala grantha kI saMskana aura hindI kA kA sarjana evaM saMpAdana karanA meM vAsa kI bAta hI kahA~ ? kinnu svargasya siddhAntamahodadhi mUrizigarmANa suvizAlagancAdhipati gahANu amaNI bhagavAna premamUrIzvarajI mahArAjA * paTTArakAra saMghahicintaka nyAyavizArada vardhamAnanaganidhi gacchAdhipati dAdAgurudeva zrImadavijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahAgajA ke maGgala Adi meM dAkara kArya bhI khukara bana gayA / mo jIvana meM gurukRpA kA yA gava meM bahA kalpanAnIna camatkAra ni:sandigdhatA meM kahA | mkn| / / Apake paTTAlaGkAra sAdivAkara suvizAlakamaMg2Ahityagarjaka samatArAgara garivara zrImadavijaya jayaghopasUrijI mahAgaja kI bhI mala avasara para kaise camara sakatA hai jinakI kRpA ma evaM agalaya mArgadarzana se hamAga saMyamavazga sadA prasanna - praphulina jI pAyA rahA hai / mAma bhavAdha meM ivatA haI hamAga mA kA, ani pAga kI emAha kiye binA niyAjakRgAraja dAdA kara ke ramaNIya ratnatraya kA dAna karane vAle sAmAnAvara pavijayajApAnamA kAyamacaMgagA sunnira hemacandragjiI masAna kI nirdhAsikatA kI kAya mUla makanA : prastana granya ke prathama khaNDa ka saMzodhaka takasamAna patAmavApratinAmamAtra vidyAgurudeva paMnyAsapravara zrI jayasundaravijayajI gaNivara mArgadarzana maMzAcanamahAyatA ke cinA meM yaha bhagAraya kArya kara hAMgila kara sakatA ? Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyamasyAdvAdarahasya svayaH-3 pagramaNitIyoMddhAraka prazanisvabhAva pUjyapAda gurudevazrI vizvakalyANavijayajI mahArAja mere liye sadaiva smaraNIya . baMdIya - upAsanIya bane raheMge, jinakI pAcana preraNA se ratnatracIsagniA meM nayI udyogaumiyA~ umar3a rahI haiM / nisvArdhaparArthavyasanI paDadarzanaparikarminAna sUkSmaprajJAsampanna tapAMgata munirAjazrI puNyaratnavijayajI mahArAja ko kadApi bhUla nahIM sakanA, jinhoMne prastRta saMpUrNa grantha ke TIkAddhayayukta nInA khaMDoM ke maMzodhana kI jabAbadArI udAratA se svIkRta kI aura prasannatA evaM ni:svArthatA se nibhAI / prArambhikanyAyAdividyApradAtA saMparmakalA munirAjanI abhayazekharavijayajI mahArAja, prAkRtAdividyAdAtA sadApa mantra munirAjazrI ajitazekharavijayajI mahArAja, ratnatrayIsamArarAvaka aAtmAya kalyAgabhitra munivarazrI kalyANagedhivijayajI mahArAja, zrImuktiballabhavijayajI mahArAja, zrIcimalanodhivijayajI mahArAja, zrIyugasundaravijayajI mahArAja Adi tathA sahavartI saba munibhagavaMto ke sahakAra ko bhI meM nahIM bhUla sakatA / isa gandha kA adhyayana kara ke mumukSutragaM kadAgraharipamuna hokara vizvakalyANakara evaM vizvamahATakara anekAntavAda kA upAsaka bana kara jAtmazreya aura prema ko prApta kara yahI maGgalakAmanA / gurupAdapamaraNu muni yazovijaya kArasUri ArAdhanA bhavana, surana, vi.saM. 2040.. MARACEB Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vipaya citrarUpavAdaprArambhaH pi nIlAbhAvAdaH pratibandhakatvavicAraH nIlarUpAbhAva nIlarUpa kA pratibaMdhaka se nahIM sakasa pITarapAkavATI nIlAbhApAviSandhakatvanirAkaraNam laghusyAdbhAdarahasyasaMvAdaH nIlAbhAvAdi meM citramumakina pA pRthvI hI citrarUpa kA chan hai nIlAbhAvAbhitrakAraNatAvicAra: kAryasahabhAva se hetulA kA cinAra laghusyAhArasyasaMvAda: |rUpamAtrajA'tirikana citrarUpa ke prati pAka kAraNa-mataviSa pAkajacitrapratizeSaH aparamatayatanam viSayamArgadarzikA viSaya nIlapItAra nIlAnutpAdanirUpaNam || rAmabhadrasAvabhImamatAriNam citrarUpa ke prati rUpatvena kAntA rAmabhadra sArvabhauma rAmabhadramatamImAMsA asamavAyikAraNatvena hetutAprakAzanama ayamavAyikAraNatvasyAnanugatam janyarUpakAraNamApimarzaH janarUpa ke prati rUpagAmAnya kAraNa sambandhAnugamasyA donAcI jAviSkAra kAraNata chedaka sambandha meM ananuna nirdoSa nIratara nAmajanpacitrarUpasamarthanama svavijAtIyatvasvasaMvalitatvapadArthavizadIkaraNama vijAtIyarUpa kI kAraNatA kA vicAra kapanam nAdhikAraNatAgarbhita vipanAmA katA pAdasvabhAvasya citrakAraNatA runa citrakAraNatvapratipAdanam akhaNDAbhAvatvaMna kAraNanAnaGgIkAraH vibhinna ninna rUpa kI vibhinna kAraNatA kalpalatAyanusAreNa yApAThopA rUparUpa pAkara prativandhakatA pRSTha 150 050 matavizeSa 1 550 443 d r r 443 aby G! GkS 576 Taley 244 6 7.5. 060 862 w' 'mdl 062 46.3 563 564 565 565 066 , 765 aparamatAsvarasavIjA5piSkaraNam rUpavidInabadavAdI matavidoSa zradAkAzasaMyogA'cAkSupatvavicAra: rUpavighaTavAdI ke mana kI samAlocanA nIlarUpaghaTanAdikRtapariSkAraH saMyogAdi ke acAkSupa kI upapatti kA prayAsa alyAsajyavRttyAkAzaguNA'cAkSuSopapAdanam rUpAbhAva meM alpasamaMdanagocaracApapativandhakatA kA samarthana cAkSuraprayojakapratipAdanama aNDAkAra: cAkSupAbhAva nimapratibandhakatApicAra: samaniyatAbhAnAbhedadarzanam trudivicAntivimarzaH madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 3 udbhUrtakandasya vyApakatA nIrUpavAdI navanipAyika ke mata socanA sUTa kA samarthana citrarUpaprakAzAtideza: sattApratIti se navAdA mata RjumataprakAzanam apAvRtti nAnArUpAdimata chedakatA rUpaM samAna rUpatA daphanAyA kAraNaniyamyatA bacchedakatayA nIlAdi ke prati samavAya meM nIlAdi hetunA matavizeSa tream rUpaM yasya hetutA nApiziSTadravya abakA rUpa kA hetu nahIM hai avacchedakatayA janyarUpa ke prati samavAya se pRTha Ge ammana ES5 273 'nTra 94 Siyle Tee 1100 08: ra 10885 573 rane '' mara uccatA matavizeSa mUrtatvena janyarUpakAraNatAsamarthanam svApapuliSyamapAya se nIdAbhADenA avayavini avacchedakatayA nIlAyApaniparihAraH upanimitasamavAya gaM rUpakAraNatA svAmiva se nIletarAvihA dravyamaye prayAjanaprakAzanama 868 56.8 865 kamitAviSkAra: 537 acche paniyAmakavicAraH Adhunikamatanagara: 552 nAdAnyasambandha se nApalAdi patiyandhaka anvayavyabhicArAviSkaraNama sk neda ke pati svasyApakaramacAya se nIla kI kAraNatA Bold Type nayalalA (saMskRta TIkA ke yi ke sUcaka hai | Normal Type ramaNIgA hindI vyAkhyA ke sUcaka hai 6 88-5 87 Jobb || 566 560 80 80: 50 h@ 000 85.3 S m mh Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyamasyAdvAdarahasye khaNDa: 3 viSaya navyadIpaprakAzanam noTevarathena pratibandhakatA meM gaurava anavakAya pratibandhakatAgAMravasyA'virodhitam sAmAnAdhikaraNyasyAnyApyavRttitA samAnAdhikaraNpAraNatra nAgabhAvahetutAmana vyApyavRnaMravacchedakatve mAnAbhAvaH sAmAnAdhikaraNya apAyatti nahIM hai annambhamatapratikSepaH avyApyavRticAkSuSakAraNatAvicAraH apApavRttirUpapakSa aura citrarUpapakSa meM tulya kAryakAraNabhAva vAya citrarUpaparihAra: nIlakaNThamatAvedanam atpApavRtikAmata meM dIpAna vyApyavRtti nIlapItAdirUpavAdI apana aparamatA avaggajAMnama nAva meM pItavAtraApatti kA nirAma bhAgyavRcvAdhAratA sAcika vyApyavRtinAnArUpavAdI 'muccha pANDura' ityatra samamyarthavicAraH rAmabhaTTamanaprakAzanam svAvAdakalvalanAsaMvAdaH bhedAbheda anyonyavyAta hai gRhaM rAmatanirAsaH use santrAsa kA samAveza syAdvATama arIsaMvAdaH pharaNAkaNaIruNa siddhivinA ekatra karaNA karaNAM bhayasamAvezaH ekAntavAda meM karaNAkaraNasvabhAva kI anupapani dharmadharmibhAvavicAra nAgArjunamatanirAkaraNam saMvRttitraividhyapradarzanam zazazuGgabhAnamImAMsA vAsanA kI anupapati Avazyaka niyuktivacanavicAraH nRtyAdhArAnIkAra lirUpa meM pI605 usanyAninigakaraNa vizeSAvazyakabhASyasaMtrATa: pRSTa .. rAmagRhastha samabhI sAMgatasiddhAntasamIkSA dharmadharmibhAvavicAra meM bauddhamaNDana dharmadharmitvamImAMsAntargatAdidarzana nirAkaraNa 207 506 Ay 14.9 758 n s d ' 459 === 6: 685 6:2 602 * duH 603 600 6:8 606 67 628 6:5 690 640 611 611 625 653 6 44 ' 8.10 ' 6.15 H' ' ' 6.18 658 618 viSaya samavAyanigamaM tattvArthamUtrasaMvAdaH atyantabhinna padArthoM meM anugata eka sAmAnya nahIM hai 522 atyantamitre samAnapariNAmAbhAvA'nama amRtasvabhAvavRtti mRtyamAnapariNAmAtmaka hI ha anyayogavyavacchedadvAtriMzikAsaMvAdaH sthAsa kAMdA Adi meM pAna kA nirAsa syAdvAdama arImaMtrAda: darzana aura jJAna meM jIvasvabhAva me viSayaprAdhAnyaniyamana jJAna-darzana vizeSa mAmAnyagrAhakatvavicAra: upasarjana ke samyaga niSecana kI anupani zaMkA navyamate darzanalakSaNapradarzanama unmilitaruvagrAhakanaryAtriSayatva mukhyatva nahIM ho sakatA mAdhanatAjJAnapravRtyo kAryakAraNabhAvaH 5: pratinipatapravRttiniyamana ke pramoda kA parihAra nAma se 629 atadvyAvRti sAmAnya nahIM hai vastunaH sAmAnyavizeSobhayAtmakatA kevalasaMvedane nayavyApArA'sambhavaH vAdidevasUrivacanatAtparyAviSkaraNama upasarjanatva kA samyaga nivanaMta AvazyakadIpikAsaMvAdaH artha ekAntataH zabdAyAcya he vaoNla agatpadArthabodhavimarzaH zraddhamata meM maccha se pratiniyana pravRtti kI anupa sugatasammatavikalpitArthavilayaH artha meM ekIkaraNa nAmumakina zabda aura artha ke bIca rAstavika sambandha mumakina bRhatkalpabhASyasaMvAdaH tripurANaMvasaMvAdaH tArthasambandha nahIM kI gakatA 10 kArikA zakti saGketabhedopadarzane bhApArahasyavRttisaMvAdaH anekAnta meM sAMkhyasammati sAGkhyakArikAsaMvAdaH 44 vIM kArikA kA sAmAnya artha tattvArtha lokavArtikArtidezaH bhUtacatuSka se anya AtmA nahIM hai mImAMsA pArtikasaMvAdaH mamavApa se jJAna kA kAraNa zarIra zarIrakAraNatAvAdasaMvAdaH jJAnAgracAkSupasaGgatiH jAnAdi cakSuAdi ke ayogya hai avayasyanaGgIkAro'bhinavanAstikarmata anumatiya mAnavatyA nayanAstika navyanAstika k nUnana cAtrAMka pR d// 622 620 623 623 625 625 626 626 627 628 68 65. 620 63 630 651 6.51 639 660 633 633 634 624 635 638 6.36 636 637 627 ra 6.38. 635 642 640 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 3 pRSTha " . . " .. .. . . .. 640 'cipaya natyamane zarIrasyA''tmataM pranyAmattilAzvama gagarAtmavAdI ko pratyAjirAghara truTipAcaSakAraNakalApAvaMdanam mahattva pIra udabhUta rUpa meM svatandhakAraNanA 'ayogyavRttidhamAyAMgyasabhikarNagrabhAvakUTa pratyakSamAtra kA kAraNa pratyakSasAmAnyasAmagrIvicAraH 'mama zarIrami'nipratItiparIkSaNam pArthivadeha kaledanAdegepAdhikanA diyA gavaM kAla meM koI gamAga nahIM haiM. dinakarIpavRttimvaNTanama AkAza atirikta imya nahIM hai, . nutana nAstika muktAvalIkRnmanirAkaraNama mana asamaveta bhUta hai . nagana nAstika. pramANanayatattvAlokAlaGkArasaMvAda svabhAva anupalabdhi se AtmA kI asiddhi nAmumakina . unapakSa syAdvAdaratnAkaramavAdaH Aropayogya meM hI Apa mumakina laghusyAdvAdarahasyasaMvAdaH anulabdhisatakanirAkaraNam cAAMka mata meM bhUnananuSka kI ganupAni bhUtacatuSTayamAtratatnatyapAhA kaktimatvana kAraNatA meM sApatra - yAvAdI 'ekazaktimaJcana henutAprakAzanama bhUtacatanyamanirAsaH Atma-karma-parabhava mokSasiddhiH nyAyabhASyasaMvAdaH navyanAstikamatavAhana nArinakanaye manAhAkArAsambhavaH mAnasa pratyakSa navanAstikamata meM nAmumakina anumititvasya parAmarzakAryatAvacchedatA rAmadAkAratAvadaka aminitya dI hai. syAdvAdI anumitikAraNatAvicAravimarzaH anumitikAgNanApAM nyabhicArapradarzanam aprAmANyasyAnanugamaH apAmANyagrahAbhAvAnAmanuminiha tutAnahIkAraH apAmANyajJAnAbhAva kI svatantra kAgatA nAmumakina gnakAMzakAgmatAnabhyupagamaH munAvalIgamandrIyanirakhaNDanam anuminImi' kA piya vidhayatAvizeSa hI hai anumAnasya pramANAntagnaniyAra: viSaya rAjadutarAnamitila hI gatatparAmadAMkAryanAdaka mAnasAnumitimImAMsA anamiti mAnasapatyavigapa hai naca nAstika laukikaviSayatAviSyam 663 anumiti ko mAnasa pratyakSa mAnane meM bAyaba - navanAstika bhinnaviSayakAnuminaH cakSumanoyogavigamonagtvam mAnasAnyasAmagrIprativabhyatAvicAraH apekSitazuddhapATapradarzanama anuminaraparokSatoSapAdanam vizizvaiziSTyAcagAhijJAnanirUpaNam anumini 'geza kI hai. . samAdhAna analAdabhogaviSayattopapAdanam anumati kA mAnasapratyakSa meM annabhAMca mAmumakina . naiyAyika mAnasAnumitinirAkaraNam ukAlopasthitaghaTAdibhAnApAdanama uttejakAvanirUktiH naiyAyikasiddhAntasamIkSA mAnasa pratyakSa meM anumiti ke annabhAMtra kA samarthana kApamAtravRnijAteH kAryatAvacchedakatvaniyamAnaGgIkAraH vijAtIyasukhAdauttejakatvama guru-duHkha meM anugata jAtividoSa kA svIkAra asatAta 670 parAmarzagAdAdharImaMvAdaH mAnasatvanyAyAnumititvajAtyasiddhiH "sAkSAtkagemi' pratAni kA Adana pAcaM nirAsa anumitivipayatAyAGgIkAraH asvAsapIjA''vedanam nattacintAmaNikRvacanamaNDanama dizAtireka rayAvAdaratnAkara-tatvArthasiddhasanIyacunyAdisaMvAdaH avagAhanA svarUpa vicAra kAnTa-haMgalAdimatanigamaH dizA aura kAla svatantra ya haiM. . nAyika atirinATikAlanibAraH AkAzAtirita dizAdacya anupapanna - myAdAdI muktAvalI - dinakarIyavRttyAnirAkaraNama dadikasambandhavAdI navamata kA nirAkaraNa dIdhitikRnmanApAkaraNam natvArthasiddhamenIyavRnisaMvAdaH mAndamyavasiddhi nanda abhighAtajanaka hai . gyAdvAdI 68.5 .. . 66. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ T madhyamasyAdvAdarahasye yaNDa 3 viSaya hAribhadvAvazyakavRti bhApArahasyasaMvAdena vicAravimarzaH dAda kI AkAzaguNa mAnane meM gAya vacananigamaH cintAmadhikRnyatavirAmaH kAraNa hai. | uddhRtarUNa mUtaMpratyakSa kA nahIM dravyacAkSuSa kA svAjJAdI mipAprazastapAdabhASyakRnmatavyapohaH indriyAntarAjgrAhyagrAhakatva indriyAntaratvavyavabhapaka guNAntabhAvanendriyAntarayasthAnIkAraH tatvArthasisaMpAdana] madhUpAkRnmatanirAsaH pracIna nAnApoM kA disAdhaka anumAna mImAMsAzrokArtikakRnmatAparAkaraNam "kriyA kA Azrama hone se zabda dravya zabdasya dravyatvaM gIgvAnavakAzaH dravyapakSa meM gAMva kI AkA aura parihAra zabda ke cAkSupa aura spArzana kA parihAra muktAvalIkAravizvanAthabhaGgavacanapratikSepaH zabdasya vINAdiguNattaniMgamaH dAda pavanaguNa hai nayamata gaganasvarAbhiyaya nayamate sanda pavanaguNa nahIM svAhAdI nyAyaratnAkara madhupAkRnmatApAdaH madanazabdaguNanyAkaraNam spAdvAdI zabdadravyatvabAdhaka hetupacArAkaraNa bhanekAntavAdaniyatArambhavAvAGgIkAraH zabdAzraya sparzavAna hai prabhasUriprabhUtimatprakAzanam nyAyabhASyakRdvacanavyapoha: vahirindriyavyavasthApakapadarzana zabdasya syarzazUnyAzrayakatvAsiddhiH prAceta bhAvika kA dvitIya hetu asiddha evaM vyabhicArI madatIsaMvAdaH naiyAyika ke tRtIya caturtha hetu bhI vyabhicArI svAdvAdakalpalatA saMvAda: na hetu svarupAi dAsabaMdhA nitya hai mImAMsaka khaNDA utpAdAparicAra eka tAratya - mandatvAdisamAvezasamarthanama rilAya naivAdhikamata meM vyaya kI AzaMkA parArthamAlAkAramatapradarzanama pura 696 600 65.7 694 65.5 6195 hu0, 69.6 81. 605 68 syAdvAdI 6598 659 w w r 600 7: 1709 701 926 -503 70 704 yo' 19544 706 5:9 195% 1 -3=6 700 50 1 10 -510 *y*% 70 372 755 744 viSaya mImAMsakamatiropadarzanam manipakSa meM gAMva kA parivAra anityatvapakSa meM gauravapradarzana mImAMsakamate kalvasyaiva kAryatAvacchedakatA ka kha ANi eka kI ha mImAMsakamate zabdavasva kAryatAvacchedakatA bImAMsakamate gauravAsa mImAMsaka vijAtIyAsaMyoga svataMtra kAraNa hai| zAvarabhASyasaMvAdaH zravaNAdi guNatvAdipratyakSa meM kAraNa mImAMsakAvidaya sphoTavicAra: zabda manda hai naiyAyika momosa ko mAMzApa 'vINAyAM zabdaH" itipranItivicAraH zabdasthale'bhinavamImAMsA raghunAthaziromaNi zabda cArakSaNaradhArI nAnAvidhanAzakatAvicAra: pariSkRtakSaNikatvanirukiH ziromaNinayanirAbhinavamImAMsA 766 dd? 728 vijAtIyapogakA kAryApadaka zrAvaNamImAMgaka 7 kolAhalasthalIyazrAvaNamImAMsA mImAMsakanariya zabda kI bhAMti jJAnAdi meM catuHkSaNasthAyitva prasana sAmpradAyika apAtyavizeSaguNanAzavicAraH zabda evaM nAnAdi kI kSaNacatukasthAyitA meM prativanti * jJAnAdaH svonagatpannajJAnAdinAzyatA nepASika pRSTha w dinakarabhamatanigamaH nRsiMha paTTAbhigama gadAdharamatayAnanam zabda nityAnitya svAhATI pANinisUtra nyAyabhASya dvArA vRdavRtilaghunyAsAdisaMvAdaH 758 lw 710 7: 720 72.1 r bh 724 9 1703 723 754 m bh rh 72.6 126 77 caramazabdanAzakatAvicAraH asvarasavajadbhAvanam yadi meM khojabarniguNanAvyatA kI mImAMsA 73 gamarudrabhaTTa mataprakAzanam -535 muktAvalImA dinakarIpavRminiganaH yogyatA evaM pipalakA nirvAcana apekSAyuddhinAzavicAraH vinirvikalpaka vinAzaka majJAnAdi svanAzaka hai svasya svanAzakatvamImAMsA nepAyika SHA 55 CES: 735 733 53 56 746 11 pin Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vipaya kAlapratyakSavicAra: manaHprakaraNasaMvAdAvedanam saMthA atirikta mana asiddha pRthivyAH svetarabhinnatvavicAraH tatvArthasUyAdvadalAkarasaMvAda Adhunika vijJAnamiddhAntamaNDanam udezya vidheyabhAvamImAMsA - vizeSatA dApagrasta dIdhitisaMgaTha syAdvAdI vidheyatAsamaniztarUpa se vyApakalAlAbha amAnya pariSkRta vyApakatA bhI dosta vizeSAnvaSitAvakasaMsargavicAra: sida ananAdavyavAdinA vyApakatvApAdanam dhanaM me ana vyApakatA | satpadaprayojanaprakAzanam vidheyatAvaccina samayApakatA kA bhAna doSagrasta dIdhityuktivyAkhyAnam nAnAvidheSatAvacchedakasthale vyApakatvamImAMsA caramapatra kI tAvadanyatama meM lakSaNA bhI doSagrasta nyAyasUtrasaMvAda : paTTAbhirAmoklyatidezava asvarasabIjAvedanama anyatamatva meM lakSaNA anya vijJAna bheda meM hI lakSaNA prAmANika mathurAnAthasammatidarzanam vibhAga yUnAdhikarUpavajJApaka hai prAcIna naiyAyika lIkApanamatanirAmaH naca naiyAyika tarINDinyanyAyanirupaNe pAta anamahAbhASyasaMvAdaH padAnupasthita rUpa se zAndavIdha nRtyamalA anarasIjavicAra: vRhadravyasaGgraha - tadvRttisaMvAdaH AtmasvarUpavicAra siddhahegazabdAnuzAsanasaMpAda jJAnamaya AtmA zrutiriva vRhadAraNyakopaniSadAdisaMvAdaH mukAvanInirAmaH Atmadharma lAbha nahIM brahmavaivarta devIbhAgavata - yogasUtra- sAkhyasUtrAdisaMvAdaH kAlikaniryukanpatidezaH jAlAdi puNadharma hai syAdvAdI puSa 75% 1530 735. 540 vet 753 '7' 783 744 'x' dm rbn 756 9j's 758 'Y 9. 2 ? 2. 55 3 '754 76 756 1046 346 1956 e 70 NF C 6. 4 duH viSaya aSTamImAMsA AtmA jJAnA jJAnobhayAtmaka hai AtmA meM kevala guNasvabhAvatva hai AtmanaH guNasvabhAvatvasAdhanam bhAtmani dopasthapAdhikatA vidyAnanda kA vaktavya prativandigrasta bhaTTa digambara-mImAMsaka pratibandiH madhyamasthAdvAdarahasye khaNDa: pRSTha 702 - - 762 aTasahasrIkAra 762 762 765 bhaTTa 'sugamamavAptamitipratItivicAraH jJAna aura annAna ekatra atigaMdhI bhaTTa bhAMzabheda: jJAnAjJAnI bhayasvabhAvavAdI bhaTTa ke mata kI samAlocanA bhAvasvarUpA'jJAnAnIkAraH 'sAmahaM na jAnAmi pratIti kI upani honAmAyanyAnapratibandhakatAvicAra: tadanavoka sadabhAvAvacchedaka nahIM ho sakatA sAGkhyakArikA mATharavRnyAdisaMvAdaH puruSa sarvathA nipa hai sAMkhyamata nevApikasaMgata kUTasthatva AtmA meM nAmumakina- sAMkhya kUTasthavaniruktiH prakRti kA hI bandha- mokSAdi sAMkhyamata mAyAda sAGkhyakArikAsaMvAdaH sAMkhyamatanirAsa sAMkhyakArikAnirAkaraNam AtmA dekaparimANavA AtmavibhutvavAdArambhaH AtmA meM mUrttatva hai varAhamihira garga pAcikasaMvAdaH AtmA sakriya hai kAlasya pariNAminimittamAtratvam adUra svApasaMyogasambandha se janyasaMda kA janaka pASika adRsya kAraNatvamImAMsA kAzikAnandisaMvAdaH adRSTa meM kAlikAbacci kAraNatA munAsiva kAlikasambandha se akAraNatApakSa meM gaurava zaMkA janyatAvacchedakavicAra: janyasattva meM kAryatAvacchedakatA mumakina mahattvasya trividhakAraNAvedanam mahattva meM dravyaprattvakAraNatA se Atmabhavasiddhi kA prayAsa nRsiMhamatanirUpaNam 765 766 766. 76 767 768 768 69. 769 'S' 770 065 771 71 ddng2 773 663 774 775 y dwy 7: 756 'U'sty Sis 7:58 19.30 yuye, 19199 780 ra 364 785 782 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyamasyAdvAdarahasya khaNDaH 3 viSaya - - - NNNNNNNA sti. nipamahatva vibhutva mAnya nahIM . myAdA AtmaparimANasya janyatvakathanama AtmanaH soca-nisnArasamarthanama AtmarUpAnimavAdaH analAdarUdhvaMganyAdinAni . .. syAhAdaratnAkarasaMvAdaH dIpiti-syAdvAdamArgasaMvAdaH |sammatitarkavRttimanagadaH |pAMgazAsvasaMvAdaH azyATarinAra avadhAnasya maMgkArajanakannAnagIkAraH pratimAyAH pUjAphalapramAjakatvama Atmavaibhava ke binA dArI meM AkriyA nAmumakina / avaskAnnadRzAnta vicAraH bhavAntarIya zAgara kA janma svAbhagamyoga ga adaekAraNatA nAmumakina / svAdAda mAvAdAtnAkammavAdaH AkarpaNatvasya jAninnAnaGgIkAraH chanda ke prati adAkAraNatA vyabhicAragamta . myAnAdI nyAyakandalIkAramatavyapohA vAtmA kA jathaMcita da gAbhimata "50.6 mAtmanaH bAinasamarthanam padyanayataMtu dRzanna me mA kI paMDitanA aitanA mumakina nyApAvaNragvAya-gyAdvAdakalpalatAmaMcAna jAna kI prAdhyAya nAnA prAmANika nyAvAda AtmapAtisaMvAdaH samudbhAnavicAratrima chAndogyopaniSadAdimanAnagasaH aneka ribhu AnmAAM kA nAmAra nAmamakina AdatavAdI madhusUdana-vAcaspanimizra-mazraprabhRtimanAdedanam pacapAdikAvivagaNAdisaMvAdaH chAndogyopaniSada-brAmamUtrazAzarabhANyasaMvAdaH svAhATamaJjarITIkAkAra sammatiTIkAkArasaMvAdaH [anyayogavyayagAnakAravAda nyAyamaNDAdAyasaMvAdaH "pA patrava...' kahA~ abhicaH kAkA mAra nirAkaraNa pAyakandalImyAzArama pragamanAnaH 'mAnAnanA AtmA 11 gvAdAtA patahAranapanAtmanA dezamAnatA tApataropanipadAdimavAdaH AtmA agupagmANa nahIM / AtmapravAdAbhidhAnaevamagAdaH tipyaguptAbhidhAnanihavananirAmaH antyapradezagatAtizayamImAMmA vittIyanilabanaya cakrakAdidapaNam vidrANikSamAzramaNavacanamavAdaH mukkAvandIkAsmatanigamaH vizepAvazyakabhASya-nirmavAdaH mitrazrIthAvarUna tiSyaguptapratibodhaH sAmavyapadezAtmaka AtmA ke svIkAra meM dAgadAvana aura nigakaraNa AtmaglyAtisaMvAdaH brahmamUvazAGkarabhASyamabATaH AtmAdatamata kA tirUpaNa // nirAkaraNa garIraniSTapratyAsattyA kAraNatvA'mAjhA AtmanizpatyAsatyA kAraNatvApapAdanama tahamanaHpratyAsatyA tutAnigakaraNam brahmAddhatamata meM prayatnAbhAva kI bhApani vazeSikasUtrasaMvAdaH sAmuka garIrAcyadina sukhakAmanA asaMbhava nyAyakandalAsaMvAdaH zAdRSTa pharara meM kAryakAraNabhAva ga AtmA aneka hai| santAna meM taya kApanA prAmANika brAhmabindUpaniSadAdimatApAkaraNam mukAralIkRnmatanirAkaraNam gayApAra meM pina ti nAmakina anekAntavyavasthAgaMvAdaH hAtmA nidharmaka naI brahmaNo nidharmakatvamaNTanama janataka nizIthapIThikANi-laligayakAraNyakasaMvAdaH paraloka mukti kI siddhi mukisvarUpAmAMmA nayApadezagaMvAdaH jJAnakarmasamuccayabAda gAnA-viSNupurANAdisaMbAdaH udayanAnusArimatadyotanama miDasanadivAkagnacanatAtpapAMviSkaraNama jJAna-karmaNAmuktI tulyabaMdeva tutA kAraganAra kA gavAra apamahasItApayanikaraNa - janataya saMvAdaH nayApikaramata karanA / apanagADa kA nimNa muktAralA bhA-mabhUpAkAganimatapradarzanama Adha yayApiDa kA rikRta yamaya kapAlabAga cakSAmayogAnanyathAgitalavAraNama Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyamasyAdvAdarahasya khaNDaH 3 viepa 86. dipaya prama anyathAsiddhi ke vidAyaNa kI vyarthatA kI dAMkA patraM usakA nirasana pRthapadArthaprakAzanama phakikAtAtparyayotanam | pRthakAdAnidhana . nayAyika sambandhabheda kAraNatvabhaMdaH nIlakaNThAdimataprakAzanam prathama nyathAsiDa ke kSaNa meM anya mata mukAvalI-prabhA-dinakarIyAdikRnmatadarzanam 'rUpavana daNDapa meM ghaTakAraganA kI zaMkA meM parihAra : atipramanadharmaNA'pi kAraNalavadhivicAra: pariSkRtaprathamAnyadhAsiddhalakSaNam | rAmarudramataprakAzanam dvitIya anvayAnaddha kA pratipAdana nRsiMhamatA'baTanama gadAdharamanaprakAzanam dvitIya anyavAmitra ke bhara meM gAmi evaM anipAmi 155 gamarudra-nRsiMhamanadyotanama dvitIya annyAgiddha ke lakSaNa meM pariSkAra mAmAnA upapAdakatvanirmAtA gaNATakanya kA nirmANa nAmumakina apUrva prati yAgasyAnyadhAsiddhatyApAkaraNama Art:ya nyAgiddha kA nanAya lakSaNa bhI sadIpa mahAdeva-nRsiMhamatanigasaH dIdhinikAra-nRsiMhapakAzikAkunmanaviyAtanama nIya aAdhAmida kA pranigAdana 'pajamAvibhaktyarthavidyAnanama pAkAga-4 ke rUpAgabhAva meM anyanigya kA nAkA 3 gandha prati rUpamAgabhAvamyAnyadhAmiDavicAraH nagA anyathAsila ke 25141 kA parikAra gamagdabhada-nRsiMhazAnimatA:caMdanama nRtIyAnyadhAmiddheH pAMgkRtarakSaNama nAmA pahiMmAra ma bhA maukA bhadAyAnapAnama yA nisapanimAjika ? ra || na mana kArapaNanAvAdagaMnAH kRlApitA paJcama anyathAsiddha tatvaciMtAmaNisaMvAdaH gadAvara viSanAtha-raghunAtha-mahAdevAdimanayotanama dRDhavaNDavena parakAraNatA asvIkArya-dIdhitikAra padAdharoktipradarzanam nayAyikamatAnusAra pariskRta kAragatA kA rUpa anatrayodaka kA nirvAcana vyApakatAiyagarbhakakAraNanAvAdaH pariSkRta kAraNavalakSaNa . naiyAyika jagadIzatakAladvAramanaprakAzanama udayanAcAryamatAvaMdanam analAbhASAbhASa svarUpasambandha meM rahatA hai. . nayApika 6 manAnAbhAlya pratiyAgirUpatAvicAraH mIra ke pati nIlAbhA kI kAraNatA kA samarthana anusandhAnaprArambhaH nayApikasaMmatakAraNatA asaMgata-syAdvAdI dinakarIyavRnikhaNDanam IzcarajAnAdi meM ghaTAdi ke prati anyathAsiddhala kI Apani 6 dvitIpAyathAsiddhinirAsaH zrAvaNAtyakSa ke prati dvitIyAnyacAsiddhatvApAna manuSAkAramatanirAsaH dinakarIyavRttinirAmaH kAraNalakSaNa meM bhedakUTa yA aravapadAbhASa kA nA nAmumakina jagadIvAmatanirAsaH pakSadhAgazramanikandana nyUnatAlIpa nAmumakina adhyAtmApanipadAdisaMvAdaH pAzupatabrahmapaniSadAdi saMvAdaH canma kArikA kI vyAkhyA prabhAnandamUri-vizAlagajasUkhicanasaMvAdaH padahA // pariNAma meM tritayAtmakatA viSkambhakrama pravAhakramasvarUpaviyAMtanam pAstamImAnta-nirmAmAnnaravarUpaprakAzanama apramahasI pravacanamAgmanAdaH - paya dhAya meM abhineta gyAdAnakalpalatA-sammatitakaMnirmAdaH pidAra meM viTApa kA pradarzana paramANakAraNatAvAditritavamAna bhaMdApAnama gAvApAna sa pAranapada syAThAdakalparatAvyAnyAlaMgaH jabaranAkRtyazagniH cana hAyavAsiAMnigamaH rAyapAmina gAyaramanapadazanama 17. ke. sAgara Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIzaMkhezvarapArzvanAthAya namaH / zrImadvijaya-prega-bhuvanabhAnu jayaghoSasUrIzvarebhyo namaH / eN namaH / mahAmahopAdhyAya - nyAyavizArada - nyAyAcArya zrImad-yazovijayagaNivaraviracitam muniyAM vijayakRta- jayalatA ramaNIyAbhidhAnavyAkhyAbhyAM bhUSitam syAdvAdarahasyam (madhyama) (tRtIya: khaNDa: ) adhAnekAntavAde yoga- vaizeSikI api sanmAnayanti citramiti citramekamanekaya rUpaM prAmANikaM vadan / yogo vaizeSiko vApi nAnekAnnaM pratikSipet // 5 // yadyapi citrarUpAbhyupagantArI sAmpradAyiko naiyAyika-vaizeSikau citre ghaTe la gayalatA jJAnAvRvikSayaprApakevalA''lokazAlile / namo'stu satataM tasmai kAruNyakenizAline ||5|| navamakArikAvatArthamupakramate atheti 1 sanmAnayanti mUlakuna zrIhemacandrasUraya iti dIpa bItarAgastotra vivaraNakRtastu prakRtaM ekaM citraM rUpaM tatraiva cAnekAkArarUpaM pramANenopapannaM vadantI akSapAda kaNAdI na syAdvAI nirAkuruta: / tepAM hamane mecakajJAnamekamanekA kAramurarIkriyate yataH teSAmece siddhAntasiddhiH ekasyaiva citrapaTA | devalAla rakkAratAnA nAvRtAne kaviruddha dharmopalambhe'pi durlabho virodhagandhaH / tasmAdaramadvada yaugika-vaizeSikAsakAnnamanAnumatiM vitanvantI (vI. stI vi.pU.83) ityevaM vivRtavantaH saGkSepataH / - . prakRtaprakaraNakAra: navamakArika vyAkhyAnayati yadyapIti asya cAgre ( dRzyatAM 607 tame pRSThe ) tathApItyanenAnvayaH / citrarUpAbhyupagantArI = nIlapItAdivyatiri kaccinavarNa svIkatArI, sAmpradAyikI svaguruparamparAyAnamiddhAntAnuyAyinI ramaNIyA evIM kAlikA ko pyAkhyA iti / AThavIM kArikA kI vyAkhyA ke anusAra anekAntavAda kA svIkAra jaise prakArAntara se yogAcAra bIja karatA hai, ThIka vaise hI anya paddhati se yoga = naiyAyika aura vaizeSika bhI sApekSavAda ko mAnya karate haiN| ataeva mUlakAra zrIhemacandrasUrIzvarajI mahArAjA vItarAgastotra ke prastuta aSTama prakAza kI pUvIM kArikA meM taiyAyika aura vaizeSika kA anekAntavAda meM sanmAna karate haiM ki eka citra rUpa anekAtmaka evaM prAmANika hai' aisA bolane vAlA naiyAyikA vaizeSika bhI anekAntavAda kA pratikSepa kara sakatA nahIM hai| isa kArikA kA yaha sAmAnya artha hai| aba prakaraNakAra zrImada mahopAdhyavajI mahArAja isa kArikA kI vyAkhyA karate haiM, yaha batAI jA rahI hai| sarvaprathama ApAtata: mUla kArikA ke zabdArtha kI anupapati 'ko 'pi' zabda ke dvArA vistAra se batAte haiM / bAda meM Age cala kara 'nathApi' zabda se prastuta kArikA ke tAtparyArtha ko prakaraNakArabhI yotita kareMge (dekhiye pRSTa 607) / yaha vAcakavarga ko dhyAna meM rhe| suniye, 'yadyapi zabda se prastuta vAcyArtha kI asaMgati kI rAmakahAnI ! yadyapi citra rUpa kA svIkAra karane vAle sAmpradAyika sampradAyAnugAmI naiyAyika = Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .: madhyamasyAhAdarahasya khaNDa: 3 . kA.5 * citrarUpanAdaprArambhaH * rUpAntaramabhyupagacchataH, nIlAdipratItevayavanIlAdinaivopapatteH / 'nIlAdisAmagrIsatvAttatra nIlAdikamapi kuto notpadyata' iti cet 1 (na), svasamavAyisamavetatvasambandhena nIletararUpAdeH pratibandhakatvAt / -OM jayalatA * naiyAyika - vaizeSikI citre = atiriktacitrarUparamavAyini ghaTe na samavAyena rUpAntaraM nIlapItAdikaM abhyupagacchataH / ata: 'citramaMkamanekaJca prAmANika badana ityAdyabhidhAnamapAkameva, anabhyagatAbhidhAnAcAt / samavAyana citrarUpaviziSTa nIlagAtAdikaM. rUpAntaraM yadi nAsti tadA 'vaTA yamatra nAlastatra va pIna' ityAdipratItiH kathamupapadyata ? ityAzaGkAyAmAha -> nIlAdiprAtaH = avayavivizezyakanIlAdiprakArakadhiyaH svasamavAyisamavaMtatvasambandhana avayavanIlAdinA evaM upapanaH / yadhA japAkusumasaMyuna sphaTika raktimApratIta: svasamavAyasaMyogalakSaNaparamparAsaMsargeNa japAkusumarakarUpeNavIpapanenaM zukle sphaTika samavAyana raktarUpaM svIkriyate sadhaiva nAla-pItAdikapAlamamavate citraghaMTa nAlAdipratItaH svasamavAyisamabetattvalakSaNa - parampagasambandhana kamAlanAlAdivargaca mahatanaM citrabaTe samavAyana nAlAdikaM rUpAntaramabhyupagamyata iti bhAvaH / nanu samavAyena rakta nIlAdikaM prati myamamavAyisamavetatvasambandhana rakta-nIlAdaH kAraNatvAdraktAvayavazUnya sphaTika raktarUpAnutpAdo yuktaH tatsAmagrIvihAna parantu nIla-pInAdikapAlajanya citre ghaMTe samadAyana nIlAderanutpAdo na yuktaH, tatra svasamavAyisamavetatvasambandhana nAlAMtaH sattvAdityAzavana kazcicchakate > nIlAdisAmagrImattvAt = samavAyena nIlAdeH sAmagdA: svasabhavAdhimagavatatvasambandhana nIlAdispalayAnAH santAna natra -- citavamajini ca yamAyena nIlAdikamapi kuto notpadyate ! citrarUpamitra nIlAdikamapi ghaTe samayAyenA bhyupagantumucitaM. svasAmagrIbalAyAtasya suragurugNApi nirAzamazakyatvAdini mAGkAdAyaH / tatra mAmavikalyamupadarya nIlAdagnutpani dRDhayati -> svasamavAyisamavetatvasambandhana nIletararUpAdeH samavAyana nIlAdika prati prativandhakatvAditi / svAdAbaMgya nIlaMtararUpAdeH samavAyini pAnAdikayAle samavanasya citraghaTasya svasamavAyisamavetatvasaMsagaMNa nAletararUpaviziSTatvAnna natra samavAyana nIlAdikaM jAyata pratibandhakAbhAvasthA'pi kAraNatvAna aura vaizapika citravarNavigira ghara meM nIla, pIta Adi anya varNa kA svIkAra karate nahIM haiN| ataH ve eka-aneka citrarUpa ko mAnya karate nahIM haiN| citra ghaTa meM yaha isa bhAga meM nIla hai, usa bhAga meM pIna hai' ityAdi jo pratIti hotI hai, usakI upapani no ghaTAvayaca meM kapAla ke nIla, pAta Adi rUpa ke dvArA svAzrayasamavatatvasaMbandha meM bhI ho sakatI hai| sva = kapAlagata nIla, pIta Adi rUpa, umakA Azraya = kapAla, umameM mamavena hai ghaTa / isa taraha kapAlIya nIla, pIta Adi rUpa svAyasamaktatvasambandha meM ghara meM raha kara nAdRzAtIni aura vyanahAra ko utpana kara sakane haiN| ataH nadartha avayavI ghaTa meM nIla, pIna Adi varNa kA svIkAra nahIM kiyA jA sakatA / * citrapavAdasyala* nIlA, iti / yahA~ yaha zaMkA ho ki -> 'ghaTa meM citra rUpa kI utpani ke lie jaise paTAvayava = kapAla meM rahane vAle aneka nIla. pIta Adi rUpa sAmagrI hai vaha to ghara meM nAla, pIta Ani rUpa kI utpani ke lie bhI samAna hI hai / ataH ghara meM citravarNa kI bhA~ni nIla, pIta Adi rUpa bhI utpanna hone cAhie, na ki kevala citra kA' - to vaha nigadhAra hai, kyoMki nIla rUpa kI utpatti ke prani nIlenara rUpa pratibandhaka hai| pratibandhakatAvacchaMdakasaMbaMdha hai svamamayAyi. samavetatya 1 svapada me abhimana kapAlIpa nIlatA (pIta, rakna Adi kA ke samacAryA kapAla meM gae mamatrata hone se kapAlIya nIletara rUpa svasamavAyisamavetatvasaMbandha meM ghaTa = avayavI meM rahatA hai / pranirandhakatAvacchaMdaka maMbandha meM para pratibandhakaviziSTa hone kI vajaha praniradhya nIla rUpa kI samaya sambandha se usameM utpatti ho makanI nahIM hai / ghaTa meM nIla rUpa mamapAya saMbandha meM tabhI utpanna ho sakatA hai, jaba ghaTa ke avapatra meM nIlanara rUpa na dvA, kyoMki padAcayA meM nIlanara ma.pa hone para vaha svasamavAyisamavatatvasaMbandha meM ghaTa meM raha jAne meM ghaTa meM samAya saMbandha meM nIla mapa kI utpani meM pratibandhaka bananA hai| isa taraha citra ghaTa meM mamavAya sambandha se pIna rUpa kI bhI unpAna nahIM ho sakatI, kyoki citra ghaTa ke apayara kapAla meM pInanara nIla, rakta Adi) rUpa samaveta hone kI vajaha vaha svasamavAyisamavatatvamabandha meM ghaTa = azvaryA meM rahatA hai| pIna rUpa kA pItatA kapa pratibandhaka hone meM usa ghaTa meM samavAya saMbandha se pIta rUpa kI bhI utpatti ho nahIM mktii| ataH vahA~ kevala citra rUpa kI hI utpatti hogI, na ki nIla, pAna Adi rUpa kI bhI / pratibhakAbhAna bhI mAmagI meM Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I 1 * nIlAbhAvAde: pratibandhakatvavicAraH ** svAzrayasamavetatvasambandhena nIlAbhAvAdestathAtve tu yatraikAvayave nIlamaparatra ca nIlajanakAntisaMyogastatrA'vayavini vyApyavRtti nIlaM na syAditi nIla-nIlajanakateja: saMyogAnyataratvAvacchinnAbhAvasya tathAtvaM vAcyam / tadabhAve ca sAmagrarikalpAta / evaM citraghaMTe samavAyena pratirUpamapi nopajAyate kapAlIyapItatararUpAde: svasamavAyisamavetatvasambandhena citrapaTa sattvena sAmagrIcakalyA | ApAdakavirahe ApAdamasyA''nyAyyatvAt, anyathA'tiprasaGgAditi citrarUpavAdyabhiprAyaH / nanu samatrAyena nIlAdikaM prati svasamavAyasamavetatvasambandhena nIletarAdeH pratibandhakatvaM yatuna svAzrayasamavetatvasambanthena nIlAbhAvAdeH pratibandhakatvaM ? ityatra vinigamanAvirahAtraitatprativasya pratibandhakabhAvaH kalpayitumarhatItyAre kA nirAkartumupakramate svAzrayasamavetatvasambandheneti / svapadena nIlAbhAvAdeH parigrahaH, tadAzraye kapAlAdI samatAM yo ghaTAdi: tatra samavAyena nIlAdikaM prati svAzrayasamavetatvasambandhena nIlAbhAvAdaH tathAtve = pratibandhakatvaM svIkriyamANaM tu nIlAderanutpannAnupapadyamAnAyAmapi yatra ghaTAdI ekAvayave kapAlAdI samavAyena nIlaM vartana aparatra ca = vivakSita kapAletarakapAlAdI ghaTAdyavayave ca nIlajanakAgnisaMyogaH samavAyena vartate tatra avayavini ghaTAdI vyApyavRtti nIlaM na syAt samavAmena notpadyeta, nIlAbhAvAzrayaM nIlajanakAgnisaMyogavati kapAlAdI ghaTAdevayavinaH samavetatvena nIlAbhAvasya svAzrayasamavetatvasambandhena vartamAnatvAt / na ca tatrAvayavini ghaTAdI nIlAdikaM naivotyata iti vaktavyam, nIla-nIlajanakAzisaMyogAbhyAM tatra vyApyavRttinIlarUpotpAdasya pratyakSeNopalabdhaH / tatazva tatra vyApyavRtninIlarUpatvAdAnyadhAnupapanyA samavAyena nIlaM prati svAzrayasamavetatvasambandhena nIlanIlajanakatejaH saMyogAnyataratvAvacchinnAbhAvasya tathAtvaM = pratipalaM bhavatA vAcyam / tatrAvayavini ghaTAdI svAzrayasamavetatvasambandhana nIla nIlajanakatejaH saMyogAnyatarasya sacina nAdazAsyataratvAvacchinnapratiyogitAkA bhAvalakSaNasya pratibandhakasyAyogena nIlarUpasya nirAbAdhasAmagrIkatvAt samavAyena vyApyavRtti nIlarUpamevItyanumarhati / kintvevaM kalpanAyAM pratibandhakatA - 501 = - praviSTa hotA hai| pratibandhaka hone para pratibandhakAbhAt kAraNa na hone kI vajaha nIla, pIta Adi rUpa kI sAmagrI hI nahIM hai| ataH citra ghaTa meM svasAmagrI se nIla, pIta Adi rUpa kI utpatti kA ApAdana karanA asaMgata hai| ataH kapAlasamaveta nIla, pIta Adi rUpa se ghaTa meM atirikta citra rUpa kI hI utpatti hogI yaha phalita hotA hai| nIlarUpAbhAva nIlarUpa kA pratibaMdhaka ho nahIM sakatA pIpAvAdI svAzra0 iti / nIla aura anIla kapAla se Arambha citra ghaTa meM nIla Adi rUpa kI utpatti kA kAraNa yadi isa taraha kiyA jAya ki 'samavAya sambandha se nIla rUpa ke prati svasamavAyisamavetatvasaMsarga se nIletara rUpa pratibandhaka nahIM hai kintu svAzrayasamavetatvasambandha se nIlarUpAbhAva hI pratibandhaka hai / isa taraha pratibadhya pratibandhakabhAva kI kalpanA karane para bhI nIla aura anIla kapAla me Arabdha ghara meM atirikta citra rUpa kI hI utpatti hogI, na ki nIla AdI rUpa kI bhI, kyoMki anIla kapAla meM vartamAna nIlarUpAbhAva svAzrayasamavetatvasambandha meM ghaTa meM raha kara vahA~ samavAya saMsarga se nIla rUpa kI utpatti kA pratibandha karatA hai| sva nIlarUpAbhAva ke Azraya kapAla meM ghaTa samaveta hone se kapAlaAzrita nIlarUpAbhAva ghaTa meM svAzrayasamavetatvasaMbaMdha se raha sakatA hai yaha to sarvamAnya hai| ataH nIla rUpa ke prati nIletara rUpa ko pratibandhaka mAnanA asaMgata hai to yaha nAmunAsiba hai, kyoMki isa pratibadhya pratibandhakabhAva ko mAnya karane para nIlarUpavAle kapAla aura nIlajanakAgnisaMyogavAle kapAla se Arabdha ghaTa meM vyApyavRtti nIla rUpa kI utpatti na ho skegii| jisa kapAla meM nIlarUpajanaka agnisaMyoga hai vaha to nIlarUpAbhAva kA Azraya hai / ataeva tAdRzakapAlAzrita nIlarUpAbhAva svAzrayasamavetatvasambandha se ghara meM raha kara vahA~ rUpa kI utpatti kA pratirodha karegA hI / magara vastusthiti to yaha hai ki isa sthala meM ghaTa meM vyApyavRti eka nIla rUpa kI hI utpatti hotI hai, jisakI saMgati samavAya saMbandha se nIla ke prati svAzrayasamavetatvasaMbaMndha se nIlAbhAva ko pratibandhaka mAnane para kathamapi ho sakatI nahIM hai / - yadi isa samasyA ke nirAkaraNArtha yaha mAna liyA jAya ki 'samavAyasaMbandha se nIla rUpa ke prati svAzrayasamavetatva saMsarga se nIlarUpAbhAva pratibandhaka nahIM hai kintu nIla nIlatajanakArisaMyogAnyataratvAvacchinnapratiyogitAka atyantAbhAva hI pratibandhaka hai| nIlajanakAbhisaMyogavAle kapAla meM nIla rUpa na hone para bhI nIlajanakAnisaMyoga kA abhAva nahIM hai / nIlanIlajanakAnisaMyogA'nyatara ke rahane se vaha kapAla nIla nIlajanakAgnisaMyogAnpatarAbhAvacAlA nahIM hai| anyatara ke Azraya meM Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 madhyamamyAdATarahasya khaNDaH 3 - kA.5 ** nIlAbhAvAdeviprapratibandhakamanirAkaraNam * evamapi saMyogasyA'vyApyavRtitvena tadadoSatAdavasthyAt pratiyogivyadhikaraNasya tasya tathAtvaM vAcyamiti gauravam / * jayalatA * vacchaMdakagAravamApadyate / kiJca evamapi .. samavAyana nIlaM prati svAzrayasamavetatvasambandhana nIla-nIlajanakateja:saMyogAnyanarattvAvacchinnapratiyoginAkAbhAvasya pratizyakatvakalpana:pi, saMyogasya = janyasaMyogatvAvacchinnasya avyApyavRnitvena = svAbhAvasamAnAdhikaraNatvena, tadoSatAdavasthyAta - vyApyavRttinIlarUpAntapAdAmajasya tadavasthatvAta, nIlajanakateja:saMyogavatyapi kapAle nIlajanakatejaHsaMyogAbhAvasya sacAna, nIla-nIlajanakataja:saMyogAMbhayasana nAdRzAnyataratvAvacchinna pratiyogitAkAmArasyAyogAt / na hyubhayasatcadazAyAmanyatarAbhAyaH pratipAdayituM dAsyate / anaH punarapi patrakArapave nIlamaparatra va nIlajanakAgnisaMyogasnatrAvacini vyApyatti nIlaM na syAditi doSo vajralepApita eva / tanirAkaraNakRtaM ca prakRte samApana nIlaM rUpaM prati svAzrayasagavatatvasambandhana pratiyoginyadhikaraNasya tasya = nIla-najanakateja:saMyogAnyataratyAvacchinnapratiyogitAkasya atyatAbhAvasya tadhAtvaM = pratibandhakatvaM vAcyaM = svIkAryama / nIlajanakataMja saMyogavani kapAle vartamAnasya nIlajanakataMja:saMyogAbhAvasya svapratiyogiyadhikaraNatvAbhAvena tanAvayavini ghaTAdA svAzrayasamavanasvasambandhena tAdRzAnyanaratyAcchinnapratiyoginAkasya pratiyAginyadhikaraNAbhAvasyAisatvAnA nIlarUpotyAdaspAnyAhataprasaratvam / na hi pratibandhakAsattvadazAyAM svakAra'kalApAtkArya nAtpadyata iti zakyate bakum / evaM pUrvoktadApanirAkaraNe'pi taba mate pratibandhakatAvacchedakadArIrakukSI gauravaM prAptam / samavAyana nIlaM prati mayA svasamavApisamavetatvasambandhana nIlatararUpasya pratibandhakatvaM kalpyate tvayA tu svAzrayasa bhavetatvasamarandhAna pratiyogivyadhikaraNasya nIla-tajanakataMja:saMyogAnyataratvAvacchintrapratiyogitAkarayAntyannAbhAvasya pratibandhaka. tvamupayata iti tvatpakSe gauravaM sphuTameva / na ca pratibadhyatAvacchedakasyaiva pratibandhakAmAyakAryatAvacchedakalvAta prativadhyatAbanchandakagauravasyaiva dAMpatvaM na tu pratibandhakatAvacchaMdakagauravasyeti na kazcidoSa iti sAmpratam, tathApi samavAyena nIlaM prati svasamavAyasamacanatvasaMsargaNanAlasya kAraNatvena nIlAbhAvasya pratibandhakatvakalpanAyA aktatvAt / na hi kAraNAbhAvasya pratibandhakatvaM kalpsyate manISibhiH kintu nibandhakAbhAvasyaiva kAraNalam / kizcaitra mati samavAyana nIlaM prati svasamavApisamavetatvasambandhena nIlarUpasya pratibandhakAbhAvavidhayA kAraNatvamApadyeta devAnAmpriyasyeti pratibandhakatAvacchedakasambandhaghaTakIbhUtaM svAzrayatvamapi kAliketarasambandhena vAcyam / tatazca mambandhakRtaM gauravamapi / zarIrakRtaM ardhakRtaM upasthitikRtazca gauravaM sphuTattvAnnAya dazyate / lAghavAnurAdhana nAlatarAdeH nadadhetutvaM vihAya nIlAbhAbAdeH tathAtvIpagame tu viparItameva gauravamiti 'bhagnaM / vrataM naiva taptA ca vAsanA' iti nyAyApAtaH iti na kizcidatata / tAdazAnyataratvAvacchintrapratiyogitAka atyantAbhAva kaise rahegA ? kapAla nAdazAnyatagabhAna kA Azraya na hone para usameM samaveta ghaTa svAzrayasamavetatvasaMbandha se tAdRzAnyataratvAvachinapratiyogitAka abhAva kA, jo avayavI meM nIla rUpa kI utpatti kA pratibandhaka hai, Ayaya nahIM hone se vahA~ vyApyavRtti nIla rUpa kI utpani mumakina ho jaayegii| ata: nIla ke prati tAdRzAnyatarAbhAva ko hI pratibandhaka mAnanA saMgata hai| - bamapi iti / to yaha bhI asaMgata hai, kyoMki saMyoga anyApyavRti guNa hone kI vajaha jisa kapAla meM nIlarUpajanaka agnisaMyoga rahatA hai vahA~ usakA abhAva bhI rahane se nIlarUpajanakAgnisaMyogavAle kapAla meM nIla rUpa kA evaM nIlarUpajanaka agnisaMyoga kA bhI abhAva raha jAyegA / isa taraha kapAla meM ubhayAbhAva siddha hone para tAdRzAnyatarAbhAva to rahegA hii| ataH punaH svAzrayasamavetatvasaMbandha meM ghaTa meM pratibandhaka kI upasthiti hone kI vajaha usa ghaTa meM nIla rUpa kI utpatti na ho saMkaMgI / isake nirAkaraNArtha padi aisA kahA jAya ki ---> 'tAdRzAnyatarAbhAva bhI pratiyoginyadhikaraNa ho tabhI nIla rUpa kA pratibandhaka ho sakatA hai| prastuta meM kapAla meM rahanevAlA tAdRzAnyatagabhAva pratiyogivyadhikaraNa nahIM hai kintu pratiyogisamAnAdhikaraNa hai, kyoMki kapAla nIlajanaka agnisaMyoga kA Azraya hone meM svAzrayasamavetatvasambandha se sadRzAnyatara (= nIlajanaka amisayAMga) ghaTa meM rahatA hai / ghaTa meM svAzrayasamavetanvasaMbandha se vartamAna tAdazAnyatarAbhAva pratiyogivyAdhikaraNa nahIM hone se nIla rUpa kI utpatti meM pratibandhaka ho sakatA nahIM hai' <-to yaha bhI anucita hai, kyoMki samavAya sambandha se nIla rUpa ke prati svasamacAyisamavetatvasambandha se nIlatara rUpa ko pratibandhaka mAnane kI apekSA svAdhayasamavetatva saMsarga sa pratiyogicyadhikaraNa nIla-nIlajanakAprisaMyogAnyatagabhAva ko pratibandhaka mAnane meM gaurava hai| ataeva yaha gauravagrasta prativadhya Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * laghusyAhAdarahasyasaMvAdaH yadi tvavayave nIlajanakasaMyogena nIlajananottaramevA'vayavini nIlotpattirityabhyupagamyate tadA nIlAdI nIlAmAvAdepe kAryasahabhAvena pratibandhakatvaM yuktimat / citratvAvacchinnaM prati ca pRthivItvenaiva hetutvam / na ca nIlamAtrArabdhe'pi tahApatiH, rUpanacitre nIletara-pItetarAderapi hetutvAt / -* jaya *prakRte ca laghusyAdrAdarahasye 'nAlAyabhAvasyaiva svAzrayasamavetatvasambandhena virodhimiti tu vAyUpanItasurabhibhAgAdanIrUpatvaM na zobhate' (la.syA.ra.pU. 22) ityevaM gAThI vanaMta ini dhyeyam / nanu mayAvadhini nAlAdijanako'gnisaMyAgI navA bhyupagamyata kintvavayavasamavetarUpAdevA baryAvani nIlAdimpattAdo'bhyupagamyana ityAzayaM vilupAkagadinAM darzayati yAni / abhyupagamavAdasUcanAyedam / turvizeSagArthaH, nadeva darzayati - avayave = kapAlAdI nIlajanakasaMyogana = nAlApajanakataMjaHsaMyogana, avayaM nIlajananAMttaraM = nAlarUpotpAdAnanta| rottarakAla eba avayacini baTAdA nIlotpani: bhavAti abhyupagamyata bhavadbhiH tadA samavAyana nIlAdI - nAlAdikaM prati. nIlAbhAvAdarapi, apinA nAlatararUmAdisamuccayaH. prativandhakatvaM yuktimata, vyatirakavyabhicAravirahAta gauravAnavakAzAca vastunastu anupadAnAdirA nIlAbhAgadaH kAraNAbhAvAtmakatvamava, na tu pratibandhakatvamiti dhyayam / nanu citraM prati kena rUpeNa hetutvaM ? ityAzaGkAyAmAha -> citratvAvacchinnaM prati ca = yAcitrampa pRthivItvenaiva | | hetutvam, spasva pRthivI-jala najIniye pi citrarUpasya pRthivImAtravRttitvAt / evakAraNa pAkatvAdevyaMbandaH kRtaH / prakRne kAryatAvacchedakasambandhaH samavAya:, kAryatAvacchedakadharmaH citratvaM, kAraNanAradakasaMsargaH tAdAtmyaM kAraNatAvacchedakadharmazra pRthigatvama / nana mamavAyana citrarUpaM prati tAdAtmmana prathinyA: kAraNale yasmin kapAla kavalaM nAlarUpa tatsa citrAMnyAdapramaGgo durnivAraH, ghaTasya pArthivadrayavAdityAzaGkAmagAkartumupakragata na ceti / nIlamAtrArabdha = nIlatararUpazUnyena mAlarUpacanaH kapAladinA prAra- baTAdAvavavani api tadApattiH = atiriktacitrarUpAnyattiprasaGgaH 1 tannirAse yunimAviSkagati rUpanacitre = aayavasambatarUpajanya citrarUpa, nAlatara-patitarAdaH api tatvAt / ayaM bhAva: cAkSuSalyAyanchintra prati | pratibandhakabhAva svIkArya ho nahIM sakatA . yaha nAtparya hai / = jIlAmAbAda meM zivamapahetutA mumaki] - piyavAdI yadi. iti / agara yahA~ yaha kalpanA kI jAya ki --> 'avayara meM nIlarUpajanaka anisaMyoga sarvaprathama avayava meM hI nIla rUpa kA utpatra karegA aura bAda meM avayavagana nIla rUpa hI avayavI meM nIla rUpa ko utpatra karegA / anaeca svAzrayasamavetatva saMsarga se pratiyogibyadhikaraNa nIla-nIlajanakAgnisaMyogAnyatAtvAvacchintrapratiyogitAka atyantAbhAva ko mamavAya | saMsarga se nIla rUpa kA pratibandhaka mAnane kI AvazyakatA nahIM hai / isakA kAraNa yaha hai ki pAkaja aura apAkaja sthala meM hama avayavasamata rUpa ko hI avayavI meM samavAya saMbandha se honevAle rUpa kA asamavAyikAraNa mAnate haiM <- tara no anayanI meM nIlAdi rUpa ke prati kAryamahabhAvana nIlAbhAra Adi ko bhI pratibandhaka mAnanA yuktisaMgana hai / avayavarUpa se avayavigata rUpa kI utpani mAnane meM nIla-nIlajanakAgrisaMyogAnyatarAbhAva ko prativandhaka mAnane kI AvazyakatA nahIM haiaisA sUcita hotA hai| anaH gaugya Topa ko avakAza nahIM hai| * pRTatI hI citra 55 kA hetu hai OM citrtv|, iti / anya vidvAnoM kI yaha rAya hai ki citratvAvanchina : yAvata citrarUpa ke prati pRthvIvarUpa meM hI pRthvI meM kAgNanA hai / matalaba ki ghaTa, paTa Adi pRthvI hone kI vajaha hI unameM citra rUpa utpanna hotA hai| yahA~ yaha zaMkA ho ki --> 'citra rUpa ke prati pRthvInyarUpa meM kAraNatA kA svIkAra karane para to kevala nIlarUpavAle kapAla se Arabdha ghaTa meM bhI citra rUpa utpanna hone kI Apatti AyegI, kyoMki pRthvI dravya = pArthiva dravya hone kI vajaha eTa citra kaMpa kA kAraNa hai - to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki citramAtra ke prati pRthvI dravya kAraNa hone para bhI rUpajanya citra rUpa ke prati nIlenara, pItatara Adi rUpa bhI kAraNa haiM / Azaya yaha hai ki pRthvI dravya to citrarUpa sAmAnya kA kAraNa hai aura nIlatara, pInaMtara Adi rUpa citravizeSa kA kAraNa haiM / kevala nIlamapacAle kapAla se Arabya ghaTa meM rUpajanya citrarUpa kA ApAdana nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki usa ghara meM nIletara rUpa Adi kA abhAva hai| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 madhyamasyAdbhAdarahasye guNTA 3 kA 5 * nIlAbhAvAdabhitrakAraNatAvicAraH kecitu nIlAbhAvAdiSaTkasyaiva taddhetutvam / na ca nIlapItobhayakapAlArabdhe ghaMTe pAkanAzitAvayavapItasvacitre'vayave vyApyavRtinIlotpattikAle tadApattiH, kAryasahabhAvena tasya * jayalatA * cakSuSTuveneva kAraNante'pi aJjanAdikAndInacAkSuSa prati aJjanA hetutyAnnAsmAkaM rAtrI aJjanAdisaMskRtacakSuSAM taskarAdInAM cAkSuSamivAJjanAdikAlInaM cAkSuSamupajAyate tathava citratvAvacchinnaM prati pRthivItvenaiva kAraNatve'pi rUpajacitraM prati nIlaMtarapratinadirapi janakatvAnna nIlamAnArabdhe citrotpAdaprasaGgaH / enena tatra rUpajaM citraM mAstu, citramAtraM tu syAditi pratyuktam, anyatra cAkSuSe AlokasaMyogAdekhi rUpanA'tirinacitre pAkasya hetutvAbhyupagamAna / samavAyena citratvAvacchinnaM prati tAdAtmyena pRthiyA: rUpajavinaM prati svasamavAyisamavetatvAdisaMsargeNa pAkasya hetutvamiti na nIlamAnasamA citrAMgada prasaGga iti tu niSkarSa: / samavAyena tasmAtsargeNa nIlaMtara- patitara- raktatarAdiSaTkastha hetutvakalpanApekSayA svAzrayasamavetatvasambandhena nIlAbhAvAdipadakasyaiva hetutvaM kalpayitumarhati anyonyAbhAvApekSayA utyantAbhAvasya laghutarazarIratvAt / yuktanadeva. anyathA kAyade nAle apara va pItajanakAzisaMyogastatra citrotpAdA' nApaneH nIletarAdiSaTkasya tatra virahAdityAzayavatAM keSAJcinmanaM prakaraNakAraH samAvedayati kecittviti / nIlAbhAvAdiSaTkasyaiva taddhetutvaM = citrakAraNatvaM, evakAreNa nIlaMtara- patitarAdervyavacchedaH kRtaH / nanu citraM prati nIlAbhAvAdipadakasyaiva hetutve'bhyupagamyamAne tu yo ghaTaH nIlapItakarAlAbhyAM samArambhastatra pAkena yadA kapAlapItarUpaM ghaTasamavetacitrarUpaM ca nAiyate tadanantaraM pAkanAzitapItarUpaM kapAle vyApyavRtti nIlarUpaM saJjAyate tatsamakAlameva ghaMTe citrarUpotpAdana durnivAra:, tadavyavahitapUrvakSaNAvacchedena ghaMTe svAzrayasamavetatvasambandhena nIlAbhAvAdiSaTkasya vidyamAnatvAt / citraM prati nIlaMtara paratatarAdeH hetutvaM tu nAyaM prasanna, pAkanAzitapItarUpakapAlavRttitryApyavRttinIlotpattikAlA'vyavahitapUrvakSagAvacchedana gIletarAdirUpasya svasamavAyasamavetatvasambandhena paTe'vidyamAnatvAn / tatazva nIlaMtarAMdereva taddhetutvaM yuktaM na tu nIlAbhAvAdikasyeti zaGkAmapAkartumupakramate > na veti / nIlapItobhayakapAlArabdhe = nIlapItakapAlAbhyAmAra ghaMTe avayavini tadApattiH prakRtenavIyate pAkanAzitAvayavapItasvacitre = pAMkena nAzitaM avayavapIta kapAlapItarUpe svacitra = gharU sati avayave caTagavAyikAraNa kapAle pAMkana vyApyavRtti - nIlotpattikAle - svAbhAvAsamAnAdhikaraNanIlarUpotpAdakSaNAvacchedena tadApatti citrarUtpAdApatiH / zaGkAgranthI bhAvitArtha evAnupadama / tannirAkaraNe hetumAvedayanti kAryasahabhAvena kAryotpAdasamakAlInatvena na tu kAryotpAdA'vyavahitapUrvakAlikatvena tasya nIlAbhAvAdi = = kAryasahabhAva se hetutA kA vicAra keci iti 1 citra rUpa ke viSaya meM kucha vidvAnoM kA yaha mantavya hai ki "citra rUpa ke prati nIlAbhAva, pItAbhAva, raktAbhAva, nAbhAva, kRSNAbhAva, aura haritavarNAbhAva- ye cha kAraNa haiN| nIlAbhAvAdipaTaka svAzrayasamavetatva saMbandha se citra rUpa kA hetu hone se jahA~ eka avayava meM nIla rUpa hai aura anya avayavoM meM pItajanaka agnisaMyoga hai vahA~ avayavoM meM pIta rUpa kI utpatti ke pUrva bhI avapatrI meM citra rUpa kI utpatti mAnane meM koI bAdhA nahIM hai, kyoMki nIlAbhAva, pItAbhAva Adi paTka svAzrayasamavetatva sambandha se ghaTAtmaka avayatrI meM vidyamAna hai| ataH samavAya sambandha se citra rUpa ke prati svAzrayasamavetatva sambandha se nIlAbhAvAdipaka kI hI kAraNa mAnanA saMgata hai| yahA~ yaha zaMkA ho ki > 'jahA~ nIla pIta do kapAloM se citra ghaTa utpanna hotA hai aura pAka se pIta avayava ke pIta rUpa kA aura sva = ghaTa ke citra rUpa kA nAza hotA hai yahA~ naSTapatirUpavAle avayava meM pAka dvArA vyApyavRtti nIla rUpa kI utpattikAla meM ghaTa meM citra rUpa kI utpatti kA prasaMga hogA, kyoMki usakI avyavahita pUrva kSaNa meM ghaTa meM svAzrayasamavetatva sambandha se nIlAbhAvAdiSaTka vidyamAna hai, kintu vastusthiti yaha hai ki basa ghaTa meM citra rUpa utpanna nahIM hotA hai to yaha asaMgata hai, kyoMki nIlAbhAvAdipaka meM citra rUpa ke prati kAryasahabhAvena hetutA hai / ata: kAryotpatti kI anyavahita pUrva kSaNa meM nIlAbhAvAdipaTka kI vidyamAnatA anapekSita hai| kintu kAryotpattikAla meM hI nIlAbhAvAdiSaTka kI vidyamAnatA apekSita hai / citrarUpAMtpattikSaNa meM nIlAbhAvAdipadaka ke rahane para hI citrarUpAtmaka kArya kI utpatti ho sakatI hai| uparyukta sthala meM naSTapItarUpavAle kapAla meM vyApyavRtinIlarUpotpattikSaNa meM nIlarUpAbhAva nahIM hone se citrarUpotpatti ke prasaMgarUpa doSa kA sambhava nahIM hai / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ li * laghumyAdAdarahasyasaMvAdaH * hetutvAt / astu vA nIla-nIlajanakateja:saMyogAnyataratvAvacchimAbhAvAdeva tathAtvaM tena ja nIla-pIta-zvetatritayakapAlArabdhe pIta-zvetayoH kameNa tAze zvetanAzakAle'pi tadApattirityAhaH / azmisaMyogajacitra prati ca vijAtIyatejaHsaMyoga eva hetuH, rUpamAtrajA'tirikta eva vA - yAta paTakasya citrarUpaM prati hetutvAt / pAkanAzinapAnarUpa kapAle byApyavRttinAlarUpAMtpattikAlAvacchedena ghaTa svAzrayasamaItatvasaMsargeNa nIlAbhAvAdiSadakasya virahAna tadA ghaMTa citrItpAdanasaGgaH / nanu samavAyana citre prati svAzrayasamayatatvasambandhana kAryasahabhAvana nIlAbhAvAdipaTakasya kAraNatvamiti prakRnapariSkArakarage'pi yo ghaTo nAla-pati-zvetakapAle: samArabdhaH tatra pAkana prathamaM pItamapaM nAzyate tadanantarakSaNe ca catarUpaM nAdayata tadanantarakSaNe ca tatra pAkana nyAyani nIlarUpamRtyadyata tatra zvananAzakAlAbanalaMdana ghaTe citrarUpotpAdanasaGago durnigara:. nadA | ghaTe svAznayasamavatatvasambandhena nIlAbhAvAdiSaTakasya sancAdityAzaGkAyAM kalpAntaraM prAduSkurvanti - astu veti / tathAtvaM = citrarUpakAraNatvam / tena = samavAyana nitraM prati svAzrayasamavetatvasambandhana nAla-nIlajanakataMja:saMyogAnyataratvAvacchinnapratiyogitAkAbhAva-pIta-pItajanakatejaHsaMyogAnyataratvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvAdiSadakasyaiva hetRtvarabIkAraNa, na nIla-pItazvetatritayakapAlArabdhe paTe vayavini pAMkana pItavatayAH kapAlasamatarUpayo kramaNa nAze aMtanAzakAle'pi badApatiH = citrarUpotpAdaprasaGgaH, nadA ghaTe svAzrayasamabatatvasambandhana nIlajanako nAmayogasaccana nIla-nIlajanakanaja:saMyogAnyataranyAvacinnapratiyogitAkAbhAbAda: citrarUpahatAvirahAt / na hAnyataramana-nyatastrAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasnatrAbhyupagantumarhani / ___ AhurityananA'syAmaH pradarzitaH, nIlatarAdiSaTakApekSayA nAla-nAlajanakata jAsaMyogAnyanaratvAvacchinnapratiyogitAkAbhAva - / ghaTakamya sadatulve gauravAta saMyogamyA'vyApyavRttilvena prtiyaaginydhikrnncni| ca mahAgauravAt / na cAnavacchinnavizeSaNatayA pratiyogitAbacchedakAvizaSitoktAbhAvahatunvakalpanAyAH sughaTatvamiti vAcyam, pratiyAgikoTAbudAmInaprasaMzAprabaMzAbhyAma - zinigamana / na bAgaca bhAsadArayA ca pAtajanakAgrimaMyonastatra citrarUpAMtyanyupapatnaye nIlAbhAvAdiSaTakahetutvakalpanAyA nyAyyatvamiti vaktavyama, tatra raghalazvayaM pInarUpAMtyanyanantaraMgevAvapavini citrarUpotpanisvIkAraNa vyatirekabhi. bArAzyogAdityAdi vibhAvanIyam / prakane laghasyAdvAdarahasya nAranara -pInaMtaravAdinatra naddhatatetyapyanye' ityadhikaH paatthH| abakayAM matamAha. agrimayogajacitraM prati vijAtIyatejaHsaMyoga evaM hetu , kAraMga naulatarAdiSadakasya nIlAbhAvAdipaTakasya nIla-nAlajanakaneja:maMyogAnyataravAvacchinnAbhAvAdiSaTakasya ca vyavacchandaH kRtaH / mamavAyanA'nisaMyogajanyacitraM prani mghasamavApisamayatatvasambandhana vijAnIyana na:saMyoganava kAraNatvamvIkAre nIlamAtrajanyamaMTa pAkera citrarU agna, ini / athavA yaha bhI kahA jA sakatA hai ki mamacAya meM citra rUpa ke prati svAzrayasamavatatva sambandha se nIla-nIlajanakataMjaHsaMyogAnyanaratvAvacchinnAniyogitAka abhAva hI kAraNa hai| uparyukta kArya-kAraNabhAva kA tyAga kara ke isa navIna kArya-kAraNabhAva ko mAnyatA dene kA kAraNa yaha hai ki - citra rUpa ke prati kAryamahabhAvana nIlAbhAvAdiparaka ko kAraNa mAnane para jahA~ nIla-pIna aura dhana ina nIna-pavAle kapAlA ga kAra ghaTa utpanna hotA hai aura usameM pAka meM pIna kA aura aMta saMpa kA nArA krama hotA hai yahA~ usa ghaTa meM dhena ke nAzakAra meM citrarUpAnpani kA pramaMga hogA, kyoMki uma kAla meM pAna, mana Adi magoM kA abhAva svAzrayasaganala mamvandha meM vidyamAna rahatA hai / ima Topa ke nivAraNArtha nIla aura nIlajanakanajAgayogAnyanagyApanniliyogitAko abhAva ko citra kapa kA kAraNa mAnanA bhAvazyaka . / aba ma kAryakAraNabhASa ko mAnya karane para gAyana pracAra meM citrarUponmAda kA anie pragaMga nahIM AyegA, kyoMki ukta prA meM pAka meM pAnarUpanAtha anannara tarUpanAzakAla meM naramapanana saMyoga hona menAla-nIlajanakAlimapogAnyatarA. bhAna nahIM hai| kAraNa ke viraha meM kArya kA bhAgAdana ho jAnA nahIM hai / anaH samavAya mAvandha ga citra rUpa ke prati mvAdhaSamamatanya sambandha me nIla nIlajanakanejamayogAnyataranyAmlinnaItayogitAka prabhAva ko hA kAraNa jAnanA munAmila hai| pamA ra vimAnoM kA abhiprAya yahA~ prakaraNakAra ne nyana, kiyA hai / WHImAjAsa vidyA prAya I] - mAvinA agri, iti / yahA~ amaka vidvAnoM kA yaha, abhiprAya hai ki pAkana citra rUpa ke prati pAka = vijAnIya agrimayAMga hI haMna hai| isa kArya kAraNabhAra kA bhAnya karana para citra mpaka pati nAla-nArajanakatanAmayogAnyanagnvAraniniyAgitAka Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 656 madhyamasyAdbhAdarahasye khaNDaH 3 kA 5 * pAkajacitrapratikSepaH sa hetuH phalabalena vaijAtyakalpanAt / tena nobharAja ubhayo: pRthakkAraNatvakalpanam / pAkajacitre vA mAnAbhAva:, pAkAdavayave nAnArUpotpattyanantaramevA'vayavini citrasvIkAre lAghavAdityeke / OM jayalavA kSai potpattiH saGgacchate / nIletarAdiSaTkAdeH tatkAraNattvapakSe tu neyaM ghaTAmaJcati tatra tadvirahAt / lAghavAnurodhena kalpAntaramAviSkurvanti rUpamAtrajA'tirikke = avasamavetarUpamA jampacitrarUpAtiriktacitrarUpe, evakAreNA'gnisaMyogaja. citrarUpavyavacchedaH kRtaH / bAkAraH kalpAntarapradarzanArthaH / saH = vijAtIyatejaH saMyogaH svasamavAyisamavetatvasambandhena hetuH / kalpAntarAnusaraNaprayojanaM svapadameva darzayiSyate prakaraNaM / phalabalena = anvayavyatirekamahimnA, vaijAtyakalpanAt citrajanakAnisaMyogasamavetajAtivizeSasya siddheH / etena abhisaMyoga janyacitrarUpanirUpitakAraNatAvacchedakIbhUtavaijAtyA'siddheH na vijAtIyatejaHsaMyogasya taddhetutvasambhava iti pratikSitam, agnisaMyogatvAvaccinnasya taddhetutvakalpane sarvasmina ghaTAdI citrotpAdasaGgAt, tejaH paramANusaMyogasya tatra sarvadA santAt / na caitaddRSTamiSTaM veti tadanyathAnupapattyA siddho dharma eko nityazcatu tadA lAghavama' tinyAyAt tajjanakAgnisaMyoga jAtivizeSaH sidhyatIti bhAvaH / tena = vijAtIyAgnisaMyoganiSThajanakatAnirUpitajanyatAvakedakadharmaH rUpamAtrajAtiriktacitratvaM na tu teja: saMyogajacitratvamityabhyupagamena na ubhayaje = nIletarAdipAkobhayajanye citrarUpaM ubhayoH nIlaMtarAdi- pAkayoH pRthakkAraNatvakalpanam, tasya vijAtIyateja:saMyogakAryatAvacchedakAkAtatvAt / vijAtIyatejaH saMyogamAtrajacitra * pAkarUpI bhayajacitrayoH rUpamAtraja bhinnatvenAnugatIkRtya to prati pAkasya hetutvasambhava iti bhAvaH / prakRtakalpe va samavAyena rUpamAtrajaM citraM prati svasamavAyasamavetatvasambandhena nIletarAdiSaTkasya rUpamAtrajacitrAtiriktacitraM prati ca vijAtIyatejaH saMyogasya kAraNatA kalpata iti kAryakAraNabhAvajayakalpanam / anpanna tu avayavarUpaSAko bhayajacitraM prati avayavarUpa - pAkamI: militayo: kAraNatvakalpanamadhikamiti jyAyAnayameva pakSaH / = nanu rUpamAtrajacitrAtiriktacitre vijAtIyatejaH saMyogatvena kAraNatvaM yaduta agnisaMyogamAtrajacitrAtiriktacitre'vayavarUpatvena hetutvaM ? ityatra vinigamanAviraho duruddhara: ubhayajacitre ubhayoH pRthakkAranyA'kalpanaM tubhayatra tulyamiti nopadarzinakAryakAraNabhAvaH zraddhAtumaItItyAzaGkAyAM kalpAntaramAh pAkajacitre vA mAnAbhAva iti / nanvanvayavyatirekAbhyAM pAkAt = vijAtIyateja: saMyogAt avayave = avayaveSu nAnArUpotpattyanantaraM nIlapItAdinAnAvidhavatpAdAnantarakSaNa eva na tu tatpUrvaM avayavini citrasvIkAre atiriktakArya kAraNabhAvAkalpanena lAghavAt / pAkAvAparamANvantamavayavavinAzI bhavatu mA vA / aba nAsmAkamAgrahaH abhAvatva Adi rUpa se kAraNatA ke svIkAra kA gaurava prasakta hotA nahIM hai / rUpajanya citra rUpa ke prati vijAtIyasaMyoga nahIM balki svAzrayasamavetatvasambandha se nIletara Adi rUpa kAraNa hone se kAraNatA avacchedakadharmazarIra meM nIlajanakatejaH saMyoga | ke niveza kI koI AvazyakatA nahIM hai| citrarUpakAraNatAvacchedakadharmaghaTakIbhUta abhisaMyoganiSTha vaijAtya kI kalpanA kA gaurava ApAtata: pratIta hone para bhI vaha dopAtmaka nahIM hai, kyoMki vaha phalabala se kalpya hone se prAmANika hai| agnisaMyogasAmAnya se pAkana citra rUpa utpanna nahIM hotA hai, kintu asaMyogavizeSa se hI pAkana citra rUpa utpanna hotA hai| yadi aisA na mAnA jAya to prAyaH sabhI dravya ke sAtha abhiparamANuoM kA saMyoga hone se sarva rUpI vanya meM pAkajanya citra rUpa kI utpatti kA aniSTha prasaMga AyegA | anvayavyatireka meM agnisaMyogavizeSa meM hI pAkaja citra rUpa kI kAraNatA kA nizvaya hone se citrapautpAdaka abhiyoga meM vaijAtya = jAtivizeSa kI kalpanA nyAyya hai / athavA hama yaha bhI kaha sakate haiM ki rUpamAtra se janya citra rUpa se atirikta citra rUpa ke prati hI vijAtIya agnisaMyoga kAraNa hai / isa kAryakAraNabhAva ko mAnya karane kA lAbha yaha hai ki avayavarUpa aura gAva ubhaya se janya citra rUpa ke prati avayavarUpa aura pAka = vijAtIya abhiyoga donoM meM svataMtra kAraNatA kI kalpanA kA gaurava prasakta hotA nahIM hai, kyoMki rUpamAtrajanpacitrarUpAtiritavitratvasvarUpa pAkakAryatAvacchedaka dharma se vaha citra rUpa AkAnta hai| isa pakSa meM rUpamAnajanya citra rUpa ke prati svasamavAyasamavetatva sambandha meM nIletara Adi rUpa kAraNa hai aura ladanirika rUpamAtrajanya citrarUpa se bhinna) citra rUpa ke prati vijAtIyatejaH saMyoga kAraNa hai / ina do kAryakAraNabhAva kI hI kalpanA karanI par3atI hai / ubhayajanya citra rUpa ke prati svasamavAyasamavetatvasambandha se nAletarAdipadaka aura pAka ina donoM meM kAraNatA kI kalpanA kA gaurava aprasakta haiM / pAka iti / athavA yaha bhI kahA jA sakatA hai ki citrarUpa kevala avayavasamaveta rUpa se hI utpanna hotA hai, na ki pAka se kyoMki pAkajanya citra rUpa ke svIkAra meM koI pramANa nahIM hai| yahA~ yaha zaMkA ho ki 'nIlakapAlalaya Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / . * aparamatayAtanama * cilacitrajanakatvenAmimatasyaikasya pAkasthA'vayavanIlapItAdijanakatvenAbhimatasyaikasya pAkasyA'vayavanIlapItAdijanakatve nIlajanakatAvacchedaka-pItajanakatAvacchedakajAtyoH sAkaryAt / ayAdijanakatAvacchedakajAtestatra nAnApAkAnAM vA kalpane jayalatA | paraM pAkAdayayavazveva nAnArUpANyutpadyante / tatazna tebhya evA vayavini citramutpadyate avayavirUpasya avayabarUpA samavApikAgAkatyAt / / atazcitrarUpaM na pAkanaM kintu rUpajamavetyabhiprAyaH / eka ityananA:svarasa : pradarzitaH / tadada sagaSTayati tacinnyamiti / cintAbIjamavAviSkagati citrajanakatvena abhimatasye. ti / svayaM paraNa citrajanakapAsyA nAkArAt 'citrajana karapa' tyanukavA citrajanakalyanAbhimanasya 'tyuktam / ekasya pAkasya avayavanIlapItAdijanakalve svAkriyamANe nIlajanakatAvacchedaka-pItajanakatAvacchedakajAtyoH sAGkaryAditi / citrAijanakatvanA bhimata nAlajanaka pAka nAlajanakatAvacchedakajAneH sattvapi pItajanakatAvacchedakajAnerasatvAta, citrAjanakatvanA:bhimata pItajanake pAka pItajanakatAvacchedakajAtaH sattve'pi nAlajanakatAvacchedakajAterasattvAt citrajanakatvenA:bhimata pAka nIla-pAtajanakanAyacaMdaka jAtvA: satcAta sAGkaya sphuTameva / ata eva tannirAkaraNAya pAkajaM citrruupmbhyupgntvymitybhipraayH| nanu sAyaparihArAya na pAka nitrarUpaM svIkartavyaM kintu citrajanakalvenAbhimate pAka nIla-pItobhayajanakatAvacchedikAyA ekasyA eva jAte: svIkAraH samucita:. na na nIlajanakatAvacchedaka-pAtajanakatAvacchedakajAtyAH svIkAraH / yadvA citrarUpasthale nIlajanakapAkAdanya eva pAtajanakapAka: svAkartumacitaH ! tatazca na sAyavikAza ityAzaGkAmapAkartumAha -> ubhayAdijanakatAvacchedakajAte: nIlapItobhayAdiniSTajanyatAnirUpitajanakatAvacchedikAyA ekasyA jAtaH, tatra = citra janakatvanA bhimataM 'gAke, kalpana itpatrAnupajyata AvRnyA / tatra = avayave nAnApAkAnAM = nIla- pInAdijanakAnekavidha se Aramdha ghaTa meM bhI vijAnIya amisaMyoga se citra rUpa kI utpatti no pratyakSa pramANa se hI siddha hai| hAtha kaMgana ko ArasI kyA ? ata: pratyakSa pramANa hI vijAtIya amisaMyoga meM citra rUpa kI tutA ko siddha karatA hai| yahA~ avayavagana anaMka nIletara Adi rUpa se acayI meM citra rUpa kI utpani kA samarthana to nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki avayatra = kapAla meM nIlaMtara Adi rUpa hI avidyamAna haiM to vaha anucita hai, kyoMki pAka se sAkSAt (sarva prathama) akyavI = baTa meM citra rUpa utpanna hotA nahIM hai, kinta avayava = kapAla meM hI pAka me sarva prathama aneka nIletara, pItatara Adi rUpa utpanna hone haiN| bAda meM avayavagata nIlanagadipaTaka hI svasamavAyisamavetatva sambandha meM ghaTa meM raha kara vahA~ samavAya sambandha se citra rUpa ko utpanna karatA hai / pAka to avayava kapAla meM nIlenagadipaTaka ko utpanna kara ke caritArtha ho jAnA hai / ataeva ghaTasamavaMta citra rUpa ke prati vaha anyathAsiddha siddha hotA hai / isalie citra rUpa ke prati vijAtIya abhisaMyoga kI kAraNatA aprAmANika hai. yaha phalita hotA hai / citra rUpa ke prati tIna yA do nahIM magara eka hI kAraNa hotA hai, jisakA nAma hai niiltraadipttk| anekavidha kAraNatA kA svIkAra na hone se isa pakSa meM lApatra bhI siddha honA hai-yaha amuka manISiyoM kA baktavya hai| nazcintya, iti / magara yaha vaktavya AMkheM mUMda kara svIkartavya nahIM hai| isake upara bhI thoDA mA cintana - manana karanA cAhie / cintana kA eka pahalU yaha hai ki -> 'avayadI meM citra rUpa ke janakavidhayA jA pAka saMmana hai, usIkA avayava meM nIla, pIta Adi rUpa kA janaka mAnane para nIla . pItAdi kI janakatAvacchedaka jAni meM mAMphayaM hogA, kyoMki citra rUpa ke ajanaka nIlajanaka pAka = vijAnIya aprisaMyoga meM nIlajanakatAavacchedaka jAti hai kintu pAnajanakanAvacchedaka jAti nahIM hai / bama hI citra rUpa ke ajanaka pInajanaka pAka meM pItajanakatAvacchedaka jAti hai kintu nIlajanakattAvacchedaka jAni nahIM hai aura ve donoM jAtiyA~ citrarUpajanaka vijAtIya anisaMyoga meM niyamAna haiN| isa sAMkarya doSa ke kAraNa pAka saM avayava meM nIla-pIta Adi anaka rUpa kI utpatti aura acayavagata pAkajanya nIlenara . pInenagadi rUpa se avayavI meM citra rUpa kI utpatti kI kalpanA asaMgata hai / yadi sAMkarya dopa ke nirAkaraNArtha citra rUpa ke janakavidhayA abhimata pAka meM nIlajanakatAvacchedaka aura pItajanakatAvacchedaka do jAtiyAM na mAna kara nIlapItobhayajanakatAvacchaMTaka eka jAtivizepa kI kalpanA kI jAya yA to yahA~ nIlajanaka pAka aura pInajanaka pAka ko, alaga alaga mAnA jAya tara yadyapi sAMkarya dopa kA nirAkaraNa to ho sakatA hai tathApi atirina jAti kI yA vibhinna pAka kI, avayavoM meM anekavidha rUpoM kI, unake Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 madhyamasyAdrAdarahasye khaNDa: 2 kA 5 * rAmabhadrasArvabhImamatAviSkaraNam * gauravAdityapare / avayaveSu nAnArUpa-tatprAgabhAva- pradhvaMsAdikalpane gauravAdityarthaH / citrarUpe rUpatvenaiva hetutA nIlamAtrArabdhe tu prAgabhAvAbhAvAdeva na citrotpattiH / astu vA citraM prati citretararUpAbhAvasya citretaratprati ca citrAbhAvasya kAryasahabhAvena hetutA / ato nAtiprasaGga iti tu rAmabhadrasArvabhaumAH / OM jayalatA hai vijAtIyAnalasaMyogAnAM vA kalpane gauravAdityapare / gauravameva spaSTayati avayaveSu nAnArUpa tatprAgabhAva pradhvaMsAvikalpane nIlapItA dhanekarUpANAM nIlapItAdiprAgabhAvAnAM nIlapItAdiprAgabhAvadhvaMsAnAM, nIlapItAdipradhvaMsAnAM Adipadena nIlapItAdijanakatAvacchedakanAnAjAtivyatiriktAyA nIlapItAbhayajanakatAvacchedikAyA jAte, pAkanAnAtvasya nIletararUpAdI nIlAdipratibandhakatvarUpa citrajanakatvasya ca kalpane gauravAdityarthaH / citrarUpaM rAmabhannamatamAviSkaroti citrarUpe samavAyena citrarUpaM prati rUpatvenaiva hetutA samavAyisamavetatvasambandhAvacchinna rUpatvAvacchinnakAraNatA / evakAreNa nIletarAdiSaTka- nIlAbhAvAdiSaTka- nIla nIlajanakateja:saMyogAnpataratvAvacchinnAbhAvAdervyavacchedaH kRtaH / kAraNatAvacchedakalAghavAnurodhAdayameva kAryakAraNabhAvI gutaH / nanvevaM sati nIlakapAladvayArambhaM ghaTe'pi samavAyena citramutAyeta svasamavAyisamavetatvasambandhena rUpasya taMtra sattvAdityAzaGkAyAmAha nIlamAtrArabdhe nIletarazUnya-nIlarUpavadavayavasamavete 'vayavini tu prAgabhAvAbhAvAt viraha, svakAraNa nIleArAdivirahavyavacchedaH kRtaH na samavAyena citrotpattiH / = sva. = nanu rUpasya citrarUpA'samavAyikAraNatvasvIkAre rUpasamavAyisamavetaM dravyaM vitraprAgabhAvenA'vazyaM bhavitavyam, svAsamavAyikAraNasya svaprAgabhAvatryApyatvaniyamAt / vyApyatAvacchedakasambandhaH svakAryaM prAkakAlInatva - svasamavAyisamavetatvobhayasaMsa|rgaH vyApakatAvacchedakasambandhazca svarUpasaMsargaH / etadanabhyupagame tu svasamavAyisamavetatvasambandhena kapAlagandhavati ghaTe'pi gandhaprAgabhAvavirahaH syAdityAzaGkAyAM kalpAntaramAvedayati astu veti / samavAyena citraM prati citretararUpAbhAvaspa svarUpasambandhana kAryasahabhAvena hetutetyatrA'nuSajyataM / etena nIlakapAlavyArabdhe ghaMTe nIlotpAdakSaNe citrarUpotpaniprasaGgaH parAsta:, nIlotpAdakSaNe ghaMTe citretararUpAbhAvasya citrakAraNasya virahAt / samavAyena citretarat rUpaM prati ca svarUpasambandhena citrAbhAvasya kAryasahabhAcena hetutA svIkriyate / anena nIlapIta kapAladvapAradhe ghaMTe citrotpanikSa nIlAdyutpattiprasaGgaH pratikSiptaH, citrAtpAdasamaye ghaMTe citrAbhAvasya nIlAdikAraNasya virahAt / tadevAha ataH = darzitakAryakAraNabhAvadvayAbhyupagamAt nAtiprasaGgaH = na citrotpatikSaNaM nIlAdyutpattilakSaNAM nIlAdyutpattikSaNe citrotpattilakSaNo'tiprasaGga ityarthaH / yathA tadbhAvanA sA tvanupadamevIkA kAryasahabhAvena darzitakAryakAraNabhAvAnupagame tu nIlotpAdakSaNaM citrotpAdaprasaGgaH syAdavati sahabhAvena tathAtvIti: citraM prati rUpatvena' kAraNatAvAdimate yuktavati bhAvaH / Rjavastu samavAyena citraM prati svasamavAyisamavetatvasambandhana rUpasya svAzrayasamavetatvasambandhena ca citretarAbhAvasya prAgabhAva evaM pradhvaMsa Adi kI kalpanA kA gaurava aparihArya hone se yaha pakSa mAnya nahIM kiyA jA sakatA' - aisA apara vidvAnoM kA vaktavya hai / OM citrarUpa ke prati rUpatvena kAraNatA rAmabhadra sArvabhauma C citra0 iti / rAmabhadra sArvabhauma kA yaha mantavya hai ki 'samavAya sambandha me citra rUpa ke prati svasamavAyisamavetatva sambandha se rUpatvena rUpasAmAnya hI kAraNa hai / aisA kArya kAraNabhAva mAnane para nIlakapAlalaya se Arambha ghaTa meM nIla rUpa ke sAtha citra rUpa kI utpatti kI AzaMkA nahIM kI jA sakatI, kyoMki usa ghaTa meM citra rUpa ke kAraNa rUpasAmAnya kI upasthiti hone para bhI citra rUpa ke dUsare kAraNa citrarUpaprAgabhAva kA abhAva hone se vaha utpanna nahIM ho sakatA / athavA yaha bhI kahA jA sakatA hai ki samadAya sambandha se citra rUpa ke prati svarUpasaMbandha se citretarUpAbhAva bhI kArya sahabhAvena kAraNa hai aura citretara rUpa ke prati citrAbhAva kAryasahabhAvena kAraNa hai / ataeva nIlakapAladrayArabdha ghaTa meM citrotpatti kI Apatti - kSaNa meM citratara nIla rUpa vidyamAna hone se citretararUpAbhAvasvarUpa citra rUpakAraNa ke abhAva se citrotpatti kA atiprasaMga ho nahIM sakatA / isI taraha nIlapIta kapAladvayArabdha ghaTa meM nIlotpatti kI Apatti - bhrUNa meM citra rUpa vidyamAna hone se Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAnabhadramatamImAMsA * sacivA atra rUpavanIrUpobhayAvayavArabdhAvayavini citrAnutpattista svAzrayasamavetatvasambandhena rUpAbhAvAbhAvarUpajanyarUpatvAvacchinnasAmagyabhAvAdeveti bodhyam / -* jayalA . * hetattvaM citretaratAni ca svAzrayamamavetatvasambandhana citrAbhAvasya hetulvama / yatrakAvayave nIla tatra svarUpeNa cinetarapItAbhAvagya vidyamAnatvAt aparatra va pItaM tatra svarUpasambandhana citretaranIlAbhAvasya sancAta ghaMTe svAzrayasamavetatvasambandhena citretarAbhAbasya satcana citrotpatnisambhava ityevaM rAmabhadrasArvabhaumamanaM vyAcakSate, tanmandam, evaM sati nIlakapAladvapAradhe'pi ghaTe citrotyAdaprasaGgasya duritvAta ghaTa svAzrayasamadatatvasambandhena citretarapAtAbhAvasya sattvAt / na ca citrenarayAvadrapAbhAvasya niruktasambandhena / tahetutvAnnAyaM doSa iti vAcyama, gauravAt, rAmabhadreNa tathA nabhyupagamAcca / etena pratibandhakanAracchedakasambandhagauravaM kAra - NatAvacchedakasambandhagAravazca pradarzitaM iti dik / nana samavAyana citra prati svasamavAgisamavetatvasambandhana rUpatvAvacchinnasya kAraNatvA-gIkAre yozcayI rUpavatA nIrUpaNa cAvayavana samArabdhastatrApi citrarUpAMtpAdaH syAta citrakAraNasya rUpasya sattAdityAzaGkAyAmAha atra = samavAyaMna citraM prati samavAyana citraMtararUpasya pratibandhakatvaM svasamavAyisamavetatvasambandhena rUpasya kAraNatvamiti rAmabhadmAvanaumamate, rUpacanIrUpobhayAvayavArabdhAvayarini = rUpaviziSTa-rUpazUnyo bhayAvayavAbhyAmAravayavini citrAnutpa zrayasamavetatvasambandhana rUpAbhAvAbhAvarUpa-janyarUpatvAvacchinnasAmaggrabhAvAt = rUpAbhAvapratiyogikAbhAvasvarUpAyA janyarUpa. tvAvachinnasya sAmagyA virahAta paveti bodhyam / idamatrAkUnaM samavAyena citraM prati svasamavAyisamavanatvasambandhena kAraNatvaM samavAyana rupaM prati ca svAzrayasamadatatvasambandhana rUpAbhAvasya pratibandhakatvaM rUpAbhAvAbhAvasya ca kAraNatvam / rUpavatrIrUpo bhayAvayatrArabdhaH vayacini mbAzrayamamavatalyasambandhena rUpasya citrakAraNasya sattve'pi svAzrayasamavaMtatvasambandhena rUpanatibandhakasya rUpAbhAvasya sattvena jhapakAraNasya rupAbhAvAbhAvasya virahAna citrotpAdAsanaH sAmAnyasAmagrIsamarahitAyA eva | vizeSayAmagyAH kAmAMjakatvaniyamAta / na ca svasamavAyisamavenatvasambandhana rUparayA vayacini sattvaM rUpAbhAvAbhAvasyApi tatra middhiH abhAvapratiyogikAmAvasya prathamAbhAvapratiyogisvarUpatvAditi vaktavyama, rUpAbhAgabhAvasyA bhAvatvena pratIyamAnasya bhAvacana jhAyamAnAdrUpAdatiriktatvAbhyupagamAt / etatsucanArthamaMtra rUpa prati svAzrayasamavetatvasambandhana rUpAbhAvAbhAvasya kAraNatvamukta anyathA svasamavAyimamavanatvasambandhasya rUpakAraNAtAbacchedakaviMdhayopAdAnaM kRtaM myAditi dhyeyam / atra samavAyena citraM prani svasamavAyisamavenatvasambandhana rUpatvAvacchinnasya kAraNatvaM citretararUpAbhAvasya ca svarUpasambandhana kAryasahabhAvena kAraNavamiti pUrvamanatvAna rUpavatrIrUpobhayAcayavArabdhAvayavini citrItpAdApAdakasyaiva virahaH, tadA svarUpeNa citretararUpAbhArasyaiva virahAna / atastatra citrotpattinirAkaraNArtha rUpaM prani svAzrayasamavetatvasambandhena rUpAbhAvAbhAvasya pratibandhakAbhAvavidhayA kAraNAbhidhAnamananiprayojanaM gauravagrastaJca / ma.pasAmAnyasattvaM rUpAbhAvabaddhadhanudayAta rUpAbhAvAbhAvavyavahArAca rUpAbhAvAbhAvasya rUpAnatirinatvavAdinAM prAcAM matena saha virodhazcAtrAdhika ityasmAkamAbhAti / citrarUpAbhAvasvarUpa citraMtararUpakAraNa ke abhAva se citretararUpa = nIla Adi rUpa kI utpatti kA atiprasaMga nahIM ho sktaa'| rUpa ke prati rUpAbhAvAbhAvattena kAraNatA - aba rUpa. iti / yahA~ yaha zaMkA karanA ki -> 'citra rUpa ke prati rUpasAmAnya ko kAraNa mAnane para no rUpI aura arUpI do avayava se Araya avayavI meM bhI citra rUpa kI utpani kA aniSTa prasaMga AyegA, kyoMki svasamavApisamavettatva sambandha se citrarUpotpAdaka rUpasAmAnya (rUpI avayava kA rUpa) usa acayatrI meM rahatA hai' -ThIka nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki usa avayavI meM svasamavAyimamavenatva sambandha se rUpasAmAnya, jo citrarUpa kA janaka hai, hone para bhI rUpamAmAnya kI mAmagrI nahIM hone meM vahA~ citra rUpa kI utpatti nahIM ho sakatI / rUpasAmAnya ke prati svAzrayasamavetatva sambandha se rUpAbhAgAbhAca kAraNa hai| vaha avayavI rUpI aura arUpI avapavoM se Arabdha hone se svAzrayasamavaMtatvasambandha se pAbhAva kA, jo samavAya sambandha se utpanna honevAle rUpa ke prati prativandhaka hai, Azraya hone se svAzyasamavetatva sambandha se rUpAbhAvAbhAvavAlA nahIM hai / rUpAbhAvAbhAvAtmaka rUpasAmAnyasAmagrI ( = rUpatvAvacchinnasAmagrI) svAzrayasamacetattvasambandha se na rahane para rUpavizeSa = citra rUpa kI utpatti kA ApAdana kama kiyA jA sakatA hai| sAmAnya kArya kI sAmagrI hone para hI vizeSa kArya kI sAmagrI meM kAryavizeSa (yahA~ vitra rUpa) kI utpatti ho sakatI hai| yahA~ rUpasAmAnyakAraNatAvaJchaMdaka | sambandha ke ghaTakIbhUta svapada meM rUpAbhAvAbhAva kA grahaNa abhimata hai. yaha jJAtavya hai / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5.60 madhyamasyAbAvarahasya khaNDaH 3 - kA. * asamanAyikAraNatvena hetutAprakAzanam * agnisaMyogajacitre rUpajamakAgnisaMyogo'vacchedakatvasambandhAvacchinna pratiyogitAkanIlajanakAgnisaMyogAbhAvAdiSadakaM svAzrayasamavetatvasambandhena rUpAbhAvazca hetuH / rUpanacitre nIlAdijanakavijAtIyasaMyogAbhAvAnAM bahana hetutAkalpanApekSayA'gnisaMyogajacitre rUpatvAvacchimAbhAvasyaikasya tadhAtve lAghavAdityapi kazcit / kecittu nIletararUpA'samavAyikAraNatva-pItetararUpA'samavAyikAraNatvAdinaiva ci prati Trenmururammarnarana mayalatA * agnisaMyogajacitre = pAkamAtrajanyacitratvAvacchinnaM prati rUpajanakAgnisaMyogaH = vijAtIyatejaHsaMyogaH hetarityatrAnupajyate / samavAyena pAkamAtrajacitraM prati svasamavAyisamabetatvasambandhena vijAtIyatejaHsaMyogasya hetutvamityarthaH, pAkamAtraja prati pAkasya hetutvaucityaat| 'tathApi pItakapAle nIlajanakataMja:saMyogasatvadAyAM nIlapItAbharakapAlArabdhaghaMTe citrotpAdaprasaGgasya duritvami' tyAzaGkAyAM hetvantaramAha avacchedakatvasambandhAvacchinnapratiyogitAka-nIlajanakAmisaMyogAbhAvAdiSaTkaM heturityabApyanuSajyate / avacchedakatAsambandhana nIlajanakataMja:saMyogAdiSaTkaspa samavAyena pAkajaM citraM prati pratibandhakatvAt tadabhAvaSa Trakasya pratibandhakAbhAvavidhayA pAkajacitrakAraNatvam / tena pItakapAle nIlajanakateja:saMyogasance nAla-pInobhayakapAlArabdhaM ghaTe na citraprasaH . avacchedakatAsambandhena nIlajanakaneja:saMyogasattvena tAdazAbhAvapaTakavirahAta / yadA nIlajanakateja:saMyogAdi SaTakamabacchedakatAsambandhana nAsti tadaiva rUpajanakateja:saMyogenA'vayavini citrarUpotpAdasambhavaH pradarzitakAryakAraNabhAvabalenati bhAvaH / pAnAvayavasapanAzAnantaramedA'nisaMyogenA'vayavini citrarUpArambha iti samavAyena pAkanaM citra prati svAzrayasamace tatyasambandhana rUpAbhAvadha hetuH, avayavarUpasya agnisaMyogajacitrapratibandhakallAdityabhiprAyaH / nana rUpa citraM pratyeva nIlAdijanakatejaHsaMyogAbhAvAnAM hetutvaM kalyatAmityAzar3akAyAmAha ---> rUpajacitre = samavAyana rUpajacitratvAvacchinnaM prati nIlAdijanakavijAtIyasaMyogAbhAvAnAM nIla-pIta-raktAdijanaka-vijAtIyateja:saMyogapratiyogikAbhAvAnAM, hetutAkalpanApekSayA = kAraNatvamvIkArApekSayA, agrisaMyogajacitre = samavAyana pAkacitratvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasya, ekasya tathAtve = kAraNatvakalpane, lAghavAt ardhakRta-zarIrakRtAdilAghavAt ityapi citrarUpasthale kazcit Aheti gamyate / kevittviti / asya AhurityanenAnvayaH / nIletararUpAsamavAyikAraNatva-pItetararUpA'samavAyikAraNatvAdinaca = nIlaMtarasvarUpacitrAsamavAyikAraNatvena, patitarAtmakacitrAsamavAyikAraNatvena, AdinA raktasarAdisvarUpAsamabAyikAraNatvAparigrahaH / ebakAraNa nIlataratyAdivyavacchaMdaH kRtaH / sabhavAyana citraM = citratvAvacchinnaM prati hetutA / tatphalamAcakSate ---> iti agni.iti / yahA~ anya vidvAnoM kA yaha abhiprAya hai ki citra rUpa ke do bheTa haiM (1) pAkaja aura (2) ruupn| pAka kA matalaba hai vijAtIya agrimayoga / pAkaja citra rUpa ke prati tIna kAraNavizeSa haiM (1) rUpajanaka anisaMyoga, jo svasamavAyisamavettatvasambandha se pAkaja citrarUpa kA kAraNa hai| evaM (2) abodakatAsambandhAvacchimapratiyogitAka nIlAdijanakavijAtIyAgrisayAgAbhAnAdipadaka bhI hetu hai / avayavI ke amuka avayava meM nIlajanaka aprisaMyoga na ho, amuka avayava meM pInajanaka amisaMyoga na ho, amuka avayana meM raktAdijanaka agnisaMyoga na ho taba apacchedakalAmamranyAcaccinapratiyogitAka nIlajanakAbhisaMyogAbhAvAdiSaTka kI upasthiti rahatI hai, jo avayavI meM citra rUpa ko utpanna karatA hai / nIlajanaka anisaMyogAdi ke hone para to avayI meM nIlAdi rUpa kI hI utpani hotI hai, na ki citra rUe kI / ataH nIlajanakAnisaMyogAbhArAdiSaTka ko citra rUpa kA hanu mAnanA Avazyaka hai| (3) evaM avayavI meM svAzrapasamavetasyasambandha meM rUpAbhAva bhI citra rUpa kA kAraNa hai / avayava meM rUpa kA nAza hone para hI avayacI meM citra rUpa kI utpatti hotI hai| isa taraha ye tIna citra rUpa ke kAraNa haiN| pati rUpajanya citra rUpa ke prati nIlAvijanaka amisaMyoga ke abhAge ko haMtu mAnA jAya tara aneka meM citrarUpahetunA kI kalpanA kA gaurava hotA hai / isakI apekSA pAkaja citrarUpa ke prati rUpasAmAnyAbhAra ko hI svAzrayasamavetatvasambandha se hetu mAnanA munAsiba hai, kyoMki vaha eka hone meM kAraNatA meM lApana hotA hai| pAka se avayavarUpoM kA nAza hone para hI avayavI meM pAkaja citra rUpa utpanna ho sakatA hai. pahI mAnanA saMgata hai / aisA bhI kimI vidvAna kA vaktavya hai| keci. iti / amuka vidvAnoM kA yaha kathana hai ki - 'samavAya sambandha se citra rUpa ke prati nIletararUpAsamavAyikAraNatva Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * asamavAyikAraNatvasyAnanugatatvam * hetuteti pAkarUpayorna pArthakyena kAraNatetyAhu: / taccintyaM asamavAyikAraNatvasyAunanugatatvAd gurutvAcca / nIlAdikaM prati nIletararUpAdeH pratibandhakatAvacchedakasambandhaH svA'rAmavAyikAraNasamavAyisamavetatvameva / na cetaratvasyApi sambandhamadhye pravezApravezAbhyAM vinigamanAvirahaH nIletararUpatvAdinA svAzrayasamavetatvasambandhena pratibandhakatAvA 861 * gagalavA * heto: pAka rUpayo : = vijAtIyatejaH saMyogAvayavarUpayo: na citrarUpavizeSaM prati pArthakyena = svAtantryeNa kAraNatA kalpanIyA / samavAyena citraM prati nIletarAdereva kAraNatvaM kintu kAraNatAvacchedako na nIletaratvAdiH parantu citrA'samavAyikAraNatvadharma eva / kAraNatAsAmAnyasya kAraNasvarUpatvAt citrA'samavAyikAraNatA kvacit nIletarasvarUpA kvacit pItaMtarAtmikA kvacica raktetarAdi-svarUpA vA / samavetakAryamAtrasya svA'samavAyikAraNajanyatvaniyamasya sarvereva svIkRtatvAnna citraM prati pAkarUpayo: pRthakkAraNatva - kalpanamityatilAghatramiti kecittumatAbhiprAyaH / = AhurityanenA'svarasaH pradarzitaH / tadevAha taccintyamiti / cintAbIjAviSkaraNAgrAha asamavAyikAraNatvasya | asamavAyikAraNasvarUpasya ananugatatvAt sakalacitrAsa mavAyikAraNasaGgrAhakAnatiprasaktadharmavirahitatvAt nIletara - pItatarAdInAM vijAtIyatvAt / na hyananugatadharmasya kAraNatAvacchedakatvaM sambhavati vyabhicAraprasaGgAt / asamavAyikAraNatAvena rUpeNa tadanugatIkRtya citrahetutAsamardhane'pi asamavAyikAraNatvasya gurutvAca na citrakAraNatAvacchedakatvaM sambhavati / svasamavAyikAraNasamavetatve sati samavetakAryajaniniyAmakatve sati samavetakAryasthitiniyAmakatvasvarUpAyA asamavAyikAraNatAyA nIletaratvAdyapekSayA gurutvaM sphuTameva / ata eva na tasyA: citrakAraNatAvacchedakatvaM sambhavati sati laghusamaniyatadharme gurau nadayogAditi dik / yasya citraM prati hetutvaM tasyaiva nIlAdikaM prati pratibandhakatvam / tatra pratibandhakatAvacchedakasambandhamevAdarzayati nIlAdika samavAyena notyAdyavacchinna prati nIlaMtararUpAde pratibandhakatAvacchedakasambandhaH svA'samavAyikAraNasamavAyisamavetatvameva / svapadena citrarUpagrahaNam / tasyA'samavAyikAraNIbhUtasya nIletarAdirUpasya samavAyini avayava samaveto yo'vayavI tatra niruktasambandhena nIlaMtararUpAdeH sasyAnna samavAyena nIlAdyutpAdaprasaGgaH / nanu tathApItaratvaM nIlAdiniSThapratibadhyatAnirUpita pratibandhakatAvacchedakasambandhazarIrakukSI pravezanIyaM na bA ? ityantrA'viniMgamAnnaitatpratibadhyapratibandhakabhAvasyopAdeyatvaM syAdityAzaGkAmapAkartumupakramate na ceti / 'yazvobhayoH samo doSaH parihArastayo: sama' ityAzayena prativandyA pratyuttarayati nIletararUpatvAdineti / nIlAdikaM prati nIletarAdeH tvayA nIletararUpatvAdinA pratibandhakatvamupeyate mayA tu svA'samavAyikAraNatvenetyevaM vizeSe'pi nIlAdipratibandhakatAvacchedakasambandhazarIre pItetararUpAsamavAyikAraNatva Adi rUpa meM hI hetutA hai / kapAla meM nIletararUpa kA asamavAyikAraNa, pInetararUpa kA asamavAyikAraNa hone para ghaTa meM citrarUpa utpanna hotA hai / isa kArya kAraNabhAva kA svIkAra karane kA lAbha yaha hai ki citra rUpa ke prati pAka aura avayavarUpa meM svatantra kAraNatA kI gurutara kalpanA karanI anAvazyaka hotI hai|' - magara vicAra karane para paha vaktavya asaMgata pratIta hotA hai, kyoMki citra rUpa kI kAraNatAvacchedakIbhUta asamavAyikAraNatA asamavAyikAraNasvarUpa hone se ananugata hai / samavAyikAraNavRttitve sati samavetakAryajanakatvaM sati samavetakAryasthitiniyAmakatvasvarUpa asamavAyikAraNatA gurutaravArIvAlI hai- yaha to spaSTa hI hai / jo dharma ananugata (= anekatra avRtti) aura guru ho vaha kAraNatAvacchedaka nahIM ho sakatA hai| ataH nirukta nIletarasvarUpAsamavAyikAraNatA, pItetarasvarUpAsamavAyikAraNatA Adi ko citra rUpa kA kAraNatA - bacchedaka nahIM mAnA jA sakatA yaha phalita hotA hai| yahA~ isa bAta para dhyAna denA cAhie ki samavAya sambandha se nIlAdi rUpa ke prati nIletararUpAdi pratibandhaka hone se nIletara pItetarAdi rUpa se citra rUpa kI utpatti hone para nIlAdi rUpa kI utpatti kA prasaMga nahIM ho sakatA / nIlAdirUpaniSTha pratibadhyatA se nirUpita nIletararUpAdiniSTha pratibandhakatA kA avacchedakasambandha * svA'samavAyikAraNasamavAyisamavetatva | svapada se citra rUpa kA grahaNa karanA abhimata hai| usake asamavAyikAraNIbhUta nIlaMtara Adi rUpa citrarUpa ke samavAyI kapAlAdi avayava meM avayatrI ghaTAdi samaveta hone se ghaTa meM nIlAdi rUpa utpanna nahIM ho sakatA / yahA~ yaha zaMkA ho ki 'nIlAdipratibandhakatAvacchedakasambandhazarIra meM itaratva kA praveza karanA yA nahIM ? isa vipaya meM koI vinigamaka nahIM hai| matalaba ki nIletarAdi ko svAsamavAyikAraNasamavAyisamavetatva sambandha se nIlAdi kA = Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 madhyamasyAdvAdarahasya khaNDa 3 kA 5 * janyarUpakAraNatAnimargaH * dino'pi tulyatvAt / janyarUpatvAvacchinnaM prati ca rUpatvenaivA'samavAyikAraNatvaM na tu nIlAdI nIlAdeH, prayojanAbhAvAt / na ca prAkRpakSoktadoSAnativRttiH, sambandhAnanugamasyA - doSatvAt, sambandhanAnAtve'pi tAvatsambandhaparyApta pratiyogitAvacchedakatAkAtyantAbhAvaghaTi* jayalatA hai itaratvapravezApravezavinigamanAvirahastvAvayo: samAna eveti yaH parihArastatra tvayA darzayiSyate sa eva mayApItyatra maunamevAvayoH zreyaskaramiti bhAvaH / rUpatvasya kAryAkAryasAdhAraNatayA kAryatAvacchedakatvAyogAdAha-janyarUpatvAvacchinnaM pratIti / sAmAnAdhikaraNyena janyatva viziSTarUpatvasyopAdhitayA gurutvena na kAryatAvacchedakatvaM sambhavatIti prAguktadizA janyarUpamAnavRttivaijAtyAvacchitraM pratItyarthaH kAryaH / rUpatvenaiveti / evakAreNa nIlatvAdervyavacchedaH kRtaH / samavAyena janyarUpamAtravRttijAtivizeSAvacchinnaM prati svarAmavAyisamavetatvasambandhena rUpatvAvacchinnasyA'samavAyikAraNatvamityarthaH / kaNThata evakAraphalamAh na tu nIlAdI samavAyena nIlatvAdyavacchinnaM prati, svasamavAyisamavetatvasambandhana nIlAdeH asamavAyikAraNatvamityatrApi ghaNTAlolAnyAyenAnuSajyate / atra hetumAha prayojanAbhAvAditi / nIlAdI nIlaMtararugAdeH pratibandhakatayaivopapattI nIlAdikaM prati nIlAderasamavAyikAraNatvakalpane prayojanavirahAdityarthaH / = * nanvevaM satyavacchedakatAsambandhena nIlAdI samavAyena nIletarAdeH pratibandhakalye samavAyena nIlAdI ca svasamavAyisama vetatvasambandhena nIletarAdeH pratibandhakatvamityevaM pratibandhakatAvacchedakAdisambandhabhede kAraNatAvacchedakasambandhe'pyananugamaprasaGga ityAzaGkAM nirAkartumAh na ca prAkRpakSAMtadoSAnativRttiriti / yathA prAkR prativandhakatAvacchedakasambandhazarIre itaratvapravezA pravezAvinigame ubhayagrahaNaprAptI pratibandhakA bhAvaniSThakAraNatAvacchedakasambandhAnanugamadoSaprasaGgaH tathA prakRte nAnApratibandhakatAvacchedakasambandhaprApta pratibandhakA bhAvaniSThakAraNatAvacchedakasambandhAnanugamaprasaktirityAzayaH zaGkakAkartuH / tatra samAdhane sambandhAnAnugamasya = kAraNatAvacchedakAdisaMsarganAnAtvasya adopatvAt kAraNatAvacchedakadharmAdikukSI tadapravezAt / 'sambandhAnanugata kathaM kAraNavAdyabhedaH ?' ityAzaGkAmapAkartumAha-sambandhanAnAtve'pi tAvatsambandhaparyAptapratiyAgitAvaccheikatAkAtyantAbhAvaghaTitAyAH = svAzrayatva - svAzrayasamavetatvAdisambandhapayAMptAyAH pratiyogitAvacchedakatAyA nirUpakeNApratibandhaka mAnanA yA svasamavAyisamavetatva sambandha se 1 isa viSaya meM koI nirNAyaka yukti nahIM hai to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki samavAya sambandha se nIlAdi ke prati nIletarAdi ko nIletaratvAdirUpa se svAzrayasamavetatvasambandha se pratibandhaka mAnanevAle bAdI ke mata meM bhI yaha doSa samAna hI haiM, kyoMki 'nIletarAdi rUpa svAzrayasamavetatvasambandha se nIlAdi kA pratibandhaka hai| yA svAsamavAyikAraNasamavAyisamavetatva sambandha se ? isa samasyA kA koI pratyuttara isa mata meM bhI nahIM hai / [D] janyarUpa ke prati rUpasAmAnya kAraNa [[] janya iti / yahA~ yaha jJAtavya hai ki samavAya sambandha se janyarUpatvAvacchina ke prati svasamavAyisamavetatva sambandha se rUpa hI asamavAyikAraNa hai / jaba avayava meM rUpa hogA taba svasAmagrI se avayavI meM rUpa utpanna hogA / isa sAmAnya kArya kAraNabhAva se hI nirvAha ho jAne se samavAya sambandha se nIlAdi ke prati svasamavAyisamavetatva sambandha se nIlAdi ko agramavAyikAraNa mAnane kA koI prayojana nahIM hone kI vajaha tAdRza aneka kArya kAraNabhAva ke svIkAra kI koI AvazyakatA nahIM hai, kyoMki nIlAdi ke prati nIletarAdi rUpa ko pratibandhaka mAnane se hI nIletarAbhAvAdisvarUpa pratibandhakAbhAvAtmaka kAraNa se nIlAdi rUpa kI utpatti ho sakatI hai / ataeva nIlAdi ke prati nIlAdi ko svataMtratA kAraNa mAnane kI koI AvazyakatA nahIM hai| yahA~ yaha zaMkA ho ki 'nIlAdi ke prati nIlAdi ko kAraNa na mAna kara nIletarAdi rUpa ko pratibandhaka mAnane para samavAya sambandha se nIlAdi ke prati svasamavAyisamavetatva sambandha se nIletarAdi ko pratibandhaka mAnanA hogA aura avacchedakatAsambandha se nIlAdi ke prati samavAya sambandha me nIletarAdi ko pratibandhaka mAnanA hogA, anyathA nIlapItakapAladvayAnya ghaTa meM utpanna honevAle nIla rUpa kI nIla kapAla meM avacchedakatAsambandha se utpatti na ho sakegI, kyoMki avacchedakatAsambandha se nIla rUpa kA taba koI kAraNa na hogaa| magara aisA svIkAra karane meM pratibandhakAbhAvaniSTha kAraNatA kA avacchedaka sambandha svAzrayatva aura svAzrayasamavetatva hone se kAraNatAvacchedaka sambandha meM ananugama doSa AyegA / jaise pahale pratibandhakatAvacchedakasambandhazarIra meM itaratva ke praveza - apraveza se prayukta vinigamanAviraha se donoM kA svIkAra karane para prApta pratibandhakAbhAvaniSTha kAraNatA ke avacchedaka sambandha meM ananugama doSa AtA thA' <- to yaha anucita hai, Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - -- * sambandhAnanugamamyAgdIpatArIjAvikAra: * | tAyAH tAvatsambandhaparyApta pratiyogitAvacchedakatAvacchedakatAkAnyonyAbhAvaghaTitAyA vA | vyApterasodela kArANatAyA adAt / - jayalatA tyantAbhAvena garbhitAyAH, vyAptaH idaM vizeSagam / lAghavAnarodhAta kalpAntaramAha-jAvatsambandhaparyApta pratiyogitAvacchedakatAbacodakatAkAnyonyAbhAvaghaTitAyAH = niruktasambandhaparyApsAyA: pratiyogitAvAdakatAvacchedakatAyA nirUpakegAinpAnthAbhAvana ghaTitAyAH, vyApteH abhedana = maMdaviraheNa, kAraNatAyA abhedAt / ayaM bhAvaH kAryatAvacchedakasambandhena svAvyavahitapUrvakSaNAbacchedana yatra kArya tatra kAraNatAvacchedakasambandhana bAvatkAraNatAvacchedakAvacchinnasattvamiti kArya kAraNAbhAvavavRtyabhArapratiyogitvAbhAvarUpA kAraNabadanpavRttyabhAvapratiyogitvAbhAvasvarUpA vA vyAptiH vartate / natra kAraNAtyantAbhAvazca yAvatkAraNatA| bacchedakasambandheSu paryAptA yA kAraNaniSThAniyAgitAyA abacchaMdakatA nanirUpako grAhyaH / dvitIyavyAptighaTakaH kAraNavattatiyogikabhedazca sakalakAraNatAvacchedakasambandheSu 'paryAptA yA kAraNavanniSThabhedIyapratiyogitAyA abachedakIbhUnakAraNaniSThAvacchedakatvaspAvacchedakatA nanirUpako bodhyaH / yAvantaH kAraNatAvacchedakasambandhAH tAvatsambandhaparyAptAyAH pratiyogitAvacaMdakatAyAH pratiyogitAvacchedakatAbacchedakatAyA vA abhinnatvena taTinA nyAptirapi na midyata / tadabhedatra kAryAvyavahitapAkakSaNAvacchedana | kAryatAvacchedakasambandhena kAryAdhikaraNavRttyatyantAbhAvanirUgitapratiyogilvAbhAvasvarUpA vyAptinirUpikA vyApakatAtmikA kAraNatA'pi naba bibhidyate iti vibhAvanIyam / yadi ca kAraNatAvacchedakasambandhAnanugatau kAraNatAyA avazyaM bhedastahi, cAkSuSasAmAnya prati cakSaSTavana kAraNatvAbhidhAnamapi kadhaM sagaLeta ? na hi cakSurekameva pratyAsattyA svaviSayadeze cAkSuSaM janayati / viSayatAsambandhana dravyacAkSuyaM prati cakSupaH svasaMyogasambandhena kAraNatvAna, rUpAdicAkSuSaM prati svasaMyuktasamavAyana, rUpatvAdicAkSuSa prati svasaMyuktasamaveta - samavAyana, dravyavRnyabhAvacAkSuSaM prati svasaMyuktavizeSaNatayA, rUpAdivRttyabhAvacAkSuSaM prati svasaMyukasamavetavizeSaNatayA, rUpatyAdivRnyabhAvAnuSaM prani ca svasaMyuktasamavetasamavetavizeSaNatayA / kAraNatAvacchedakapratyArAnibhede'pi niruktarItyA kAraNa syoMki sambandhAnanugama vAstava meM dopa hI nahIM hai| kAraNatAvadaka dharma Adi meM hI ananugama hopasvarUpa hai, na ki kAraNatAbacchedakAdi sambandha meM annugm| kAraNatAvacchedaka Adi dharma meM ananugama hone para kAraNanA bhI ananugana = vibhinna ho jAne se kAraNatAvacchedaka dharma meM ananugama dodhAtmaka mAnA gayA hai| kAraNanAavacchedaka sambandha meM ananugama hone para kAraNatA ananugata = bhinna hotI nahIM hai| ataeva vaha dopasvarUpa nahIM hai| kAraNatAvacchaMdakasambandha meM ananugama hone para bhI kAraNatA ananugata nahIM banane kA kAraNa kyA hai ? isa samasyA kA samAdhAna suniye, kAryatAvanaDedakasambandha se svAvyavahitapUrvakSaNAvacchedana kArya jahA~ rahatA hai vahA~ kAraNatAvacchedakasambandha se yAvat kAraNa rahane haiM / ataH kArya yApya hai aura kAraNa vyApaka hai| kArya meM jo kAraNa yA kAraNatA se nirUpita vyApti rahatI hai vaha dvividha hai (1) kAraNAbhAvavavRttyatyantAbhAvapratiyogitA'bhAvAtmaka eca (2) kAraNavadanyavRttyatyantAbhASapratiyogitvAbhAvasvarUpa / kAraNatAvacchedakasambandha se kAraNa jahA~ rahane nahIM haiM vahA~ kAryatAvaTaka sambandha se kArya nahIM rahane se vahA~ rahanevAle anyantAbhAva kA pratiyogI kArya bananA nahIM hai| ataeva tAdRzapratiyogilAbhAvasvarUpa nyApti kArya meM rahegI / evaM kAraNatAvacchedakasambandha meM kAraNavizie se bhintra meM rahanevAle atyantAbhAva kI pratiyogitA kArya meM rahanI nahIM hai / prathama tryAli ke ghaTaka kAraNAtyantAbhAva kI pratiyAM gilA kI abaJchaMdakanA ( = avacchedakasaMmarganA) yAkkAraNatAvadakasambandha meM paryApta ( = paryAptisambandha se rahanevAlI) ho vahIM abhimata hai, jo kAraNatAvacchedakasambandha aneka | hone para bhI eka hI hai, jaise ghaTa aura para alaga hone para bhI unameM paryApta dvitva saMkhyA abhinna hI hai / kAraNAbhAvIyapratiyo| gitA avacchedakatA abhina hone se usase ghaTita vyApti bhI bhinna hotI nahIM hai / evaM dUsarI vyApti ke ghaTaka kAraNavadanyonyAbhAca ( kAraNavadanyatva) ke pratiyogI kAraNaviziSTa meM rahanevAlI bhedapratiyogitA ke avanTedaka = kAraNa meM rahanevAlI bheTapratiyogitAvacchedakatA ke avacchaMdaka sambandha meM rahanevAlI bhepratiyogitAvacchedakanAvadakatA bhI yAvatkAraNatAvanodakasambandha meM paryApta ho vahI abhipreta hai / vaha eka hone meM usase ghaTita upayuka dvitIya vyApti bhI bhinna hotI nahIM hai| isa taraha kAraNavAvacchedaka sambandha meM ananugama hone para bhI dvividha vyApti vibhinna hotI nahIM hai / vyApti abhinna hone meM vyAptinirUpita kAraNanA bhI badalatI nahIM hai / ataeva kAraNatAvacchedakasambandha meM ananagama TopAtmaka nahIM hai| & edurche, satavadha meM jhalgI vila phaka ata eva. iti / uparyukta rIti se kAraNatAvacchedakasambandha meM ananugama kAraNatAbhedaka ma hone se hI saMyoga Adi Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5.64 madhyamasyAvAdarahasya khaNDaH 3 . kA.9 *nIlatara - nIlatamajanyacitrarUpamamarthanama * ata evAnanugatAbhirapi saMyogAdipratyAsattibhiH cAkSuSatvAvacchinnaM prati cakSuSdavena kAraNatoktiH prAcAM saGgacchate / itthA nAnArUpavadavayavArabdhe nIlAdibAdhAcciprarUpasindirnirAbAdhA / vitraM pratyapi prAguktadizA nIletarapItetaratvAdinaiva hetutA / nIletaratva nIlatarataratvAdikaM bodhyA, tena nIlatara-nIlatamAbhyAmArabdhe'pi tadutpattinirayAyetyAdikaM nyAyavAdA prapacitamasmAbhiH / * jayalatA tAyA abhedaH svIkriyata tadevedaM suSTha saGgagacchetetyAzayenAha . ata eva = sambandhanAnAtve'pi tAvatsambandhaparyAptaniruktAvacchandakanvA'bhedaprayuktavyAptyabhedaprayuktakAraNatvAbhedAGgIkArAdeva, ananugatAbhiH = sAdhAraNAnaniprasaktadharmazUnyAbhiH api saMyogAdipratyAsattibhiH viSayatAsambandhena cAkSupatvAvacchinnaM prati cakSuSaH cakSuSTvena kAraNatoktiH prAcAM naiyAyikAnAM suSTha saGgacchate / ityaJca = nIlAdI nIletararUpAdinAnibandhakatayaivopapattau tatra nIlAdihetutAyAM mAnAbhAvena ca, nAnArUpabadacayavArandhe avayavini nIlAdivAdhAna citrarUpamiddhiH nirAvAza = rUpatvAvanchintrasAmagyAH sancAt nIlAdiSaTkasAmagrIvAdhAca citrarUpasiddharava prAmANikatvama, vyAgyavRtteravachaMdakAlyogAta, nIletarAdau nIlAdeH pratibandhakatve vinigamanAvirahAcA'vacchedakatayA nIlAdikaM prati samavAyana nIletarAdeH pratibandhakatvApekSayA samavAyena nIlAdikaM prati svasamavAyisamavetatvasambandhana nIletararUpAdeH pratibandhakatvakalpanAyA eca nyAyyatvAt / na caivaM rUpatvAvacchimasAmanyA citrarUpotpAde svIkriyamANe citratvaM tatrA''kasmikaM syAta, tatazca nityaM sattvamasattvaM vA prasajyetati zakanIyama, nIletara-pInetarAdeH tadetatvAbhyupagamAdityAzayenAha -> citraM prati = samavAyena citratvAvanchinaM prati api prAguktadizA svasamavAyisamavetatvasambandhena nIletara-pItetaravAdinaiva hettA, na tu rUpavAdinA / ato na nAnArUpavadavayavArabdhezvayavini citratvasyAkasmikatvaprasaGga iti bhAvaH / nanvevaM sati nIlatara-nIlatamAvayavAbhyAmArabdhezvayavini sabhavAyana citrarUpaM na syAta, nadavazvayoH nIletarAdeH pItAdirUpasya cirahegAzvayavini svasamavAyisamavetattvasambandhena nAlaMtara-pItetarAdirUpavirahAdityAzaGgakAmAmAha- nIletaratvaJca nIlatarataratvAdikaM yodhymiti| na tu pItatvAdisvarUpamiti gamyam / tatphalamAha -> nena = naulatarataratvAdisvarUpanIletaratvAdisvIkAraNa, nIlatara-nIlatamAbhyAM avayavAbhyAM Arabdhe avayavini api kiM punaH nIlapItArabdha ityapizabdArthaH, tadutpattiH = samavAyena citrarUpajAniH, nirapAyA avayavini svasamavAyisamavetatvasambandhana nIlatara-nIlatamarUpasvarUpanIletarAdiSaTkasattvAt / nyAyavAdArtha iti / sAmprataM nAyaM grantha upalabhyata iti cavidyate'smanmanaH / sambandha ananugata hone para bhI yAvat cAkSuSa pratyakSa ke prani cakSuTvena cakSu kI kAraNatA kA pratipAdana karanevAlA prAcInanaiyAyikavacana bhI saMgata ho sakatA hai / Azaya yaha hai ki vipayatA sambandha se dravyacAkSupa ke prati cakSu saMyogasambandha se kAraNa hai| rUpAdicAkSupa ke prati svasaMyuktasamavAyasambandha se evaM rUpatvAdicAkSupa ke prati svamaMyuktasamavetasamavAya Adi sambandha se kAraNa hai| svasaMyoga, svasaMyuktasamavAya Adi sambandha ananugata hone para bhI cAkSupakAraNatAvacchedakasambandhavidhayA tabhI mAnya ho sakate hai, yadi pradarzita rIti se kAraNatAvacchedakasambandha ananugata hone para bhI kAraNatA kA bheda na mAnA jAya / aba hama prastuta viSaya kI ora calate haiM / pradarzita paddhati se avayavirUNasAmAnya ke prati avayavarUpa ko asamavAyikAraNa mAnane se evaM nIlAdi ke prati nIletarAdi rUpa ko pratibandhaka mAnane se anekarUpavAle avayavoM se Arabdha avayatrI meM nIlAdi rUpa kI utpani nahIM ho sakegI, kyoMki samavAya sambandha se nIlAdi ke adhikaraNaviSayA abhimata avayavI meM svasamAyisamavetatvasambandha se nIlatagadi rUpa rahate haiN| niruta prativadhya-pratibandhakamAna kI vajaha anekarUpavAle avayavoM meM samana avayavI meM nIlAdi rUpa bAdhita hone meM gavaM rUpatvAvacchinna kI sAmagrI vidyamAna hone se vahA~ samavAya se citra rUpa kI siddhi nirApAya hogii| hauM, citra rUpa kI utpatti rUpatvAvacchinna kI sAmagrI se nahIM hotI hai, kintu pUrvadarzita rIte se nIletara, pItenara Adi rUpa meM hI hotI hai| samavApa se citra rUpa ke prati svasamavAyisamaktatvasambandha se nIlasara - pInaMtaracATirUpa se asamavAdhikAraNatA vivakSita hai| yahA~ kAraNatAvacchedakadharmaghaTakIbhUta nIlataratva nIlatarataratvAdisvarUpa abhimata hai, na ki pItatvAdisvarUpa / isakA lAbha yaha hogA ki eka akyara meM nIlanara rUpa evaM anya avayava meM nIlatama rUpa hone para bhI atrapatrI meM samavAya sambandha se citra rUpa kI siddhi nigavAdha hogI, kyoMki nIlanara se anya nIlatama evaM nIlatama se itara nIlatara rUpa avayavI meM svasamavAyisamavetatva sambandha se rahate hai| padi nIdenararUpapada se pItAdi rUpa hI liyA jAya taba nIlatara - nIlatamarUpavAle Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * svavijAtIyanta -lasaMvalitatvapadAnizadIkaraNama vijAtIyAMca prati rUpaviziSTarUpatvenaiva hetutvam / vaiziSTyaca svavijAtIyatvasvasaMvalitatvobhayasambandhena, svajAtya citratvAtiriktaM yat svavRtti tadimadharmasamavAzitvam / svasaMvalitatva svasamavArisamavetadravyasamavAthivRtitvam / vijAtIyacitra prati ca --* rAlatA - citrarUpa dvividha rUpamAtrajaM jhapamAtrajAtiriktaJca / ne citralvacyApyajJAtpavachinne parasparaM vijAtIyaM ca / tatra prathamandizyAhaH - vijAtIyacitraM = samavAyena rUpamAtrajanyacitrarUpamAtravRttivaijJAnyAvacchinnaM prati rUpaviziSTarUpatvenaiva | hetutvam / nIlajAra netaratAmikamekAMnA sa / nijAtAcitrakAraNanAyacchedakavaTakIbhUtaM vaiziSTyaM kana sambandhana grAhya ? ityA bhar3akAyAmAhaH -> vaiziSTyA svavijAtIyatva-svamaMvalitatvAMbhayasambandhena upAdayam / etatsambandhagaMba rASTrapati svavajAtyazca citravAnigniM yat svani nanidharmasamavAyitvamiti / yathA mAlapItakapAladvayArabdhavaTagthalaM svapadana nAma pagrahaNa citrabhinnaM yana nIdampati nIndana -mRpatva-guNanvAdikaM tadinnaraya pItatvadharmasya samavAyanAzrayatAyAH kapAlapAtasage saccana nijhanAsvavijAnIyatvamAbandhana nAlApaviziSTa pAtampaM bhavati / svasaMvalitatvaM ca = prakRtaM nAlampasabastitvaM hi nItA paniSThaM svasamabAyisamavetadravyasamavAyittitvamiti / svapadenA-tra kapAlanAlarU.pagrahaNaM, tatmamacAyini nIlakapAle samavetaM yana ghaTadravyaM tasya samavayenAzrayI bhUne paratakapAle vRni = samavana pItamapamini svasamavAyisamavetadravyamamavAyivRnityasambandhanApi nAlarUpaviziSTaM pItarUpaM bhavati : yadi ca dvitIyasambandhakukSI dravyapadanivezo na syAt nahi svasamavAyisamavavidhayA nIlakaNavRttikayAlaya-adhyana nIlarUpAdapi grahaNa : sajyatati nadamohAya dravyAdanivAH / dvitIyasambandhAnupAdAne tu nAla. kapAladdhayArabdhavaTepi samavAyana citrAnpattiH prasajyeta. svavijAtIyatvasambandhana pAnamapaviziSTanAlarUpasya svasamavAyisama. vanatvasambandhena tatra sancAn / kavalaM svayaMcalitatvasambandhana pabiziSTarUpavana tadhAvapi sa eva dopaH, myammavAyimamatadravyasamavAyinivilakSaNa-svasaMcalitatvasambandhana nAlampaviziSTanAlarUpasya svasamavAyisamavetatvasambandhana nIlakapAladvayArandhe ghaTe satcAt / ataH prakRte ubhayasambandhana vaiziSTayopAdAnam / niruktabacanAtya-svasaMvalitalyobhayasambandhana paviziSTarUpaM svasamavApisamavatanvasambandhana patra natra samajAyana mpamAtraja vijAtIyaM citrarUpamutpadyata iti kAryakAraNabhAvaH / na ca prakRta svatvAnanugamaya doSatvama, sambandhamadhye natpravezAt / sambandhakukSipraviSTAnAM kevalaM paricAyakatvaM na tu vizeSaNatvamiti sambandhAnanugamamyAdIpatvamityatrAbhiprAyaH / dvitIyacitramapama dilyAha --> vijAtIyacitraM prati ca = rUpamAtrajAHtiriktacitramAtravRni avayavoM se Agdha avayavI meM citra rUpa kI utpatti kathamapi saMgata ho sakatI nahIM hai| isa viSaya kA adhika vistAra se nirUpaNa nyAyavAdArtha grantha meM prakaraNakAra ne kiyA hai| ataH usa grantha ko dekhane kI sUcanA adhika jijJAsu ko milatI hai / magara veda kI bAta yaha hai ki vartamAnakAla meM paha grandharatna upalabdha hotA nahIM hai / * vijAtIya citrarUpa ko gaNatA kA vicAra vibhAiti / yahA~ amuka vidvAnoM kA yaha mantavya hai ki 'citra rUpa ke do prakAra hai-rUpaja citrarUpa aura pAkana citrarUpa, jo paraspara vijAtIya haiN| prathama citra rUpa adhAMta rUpamAtrajanya vinAnIya citra rUpa ke prati svavijAtIyatva-svasaMvalitatva ubhaya sambandha rUpanigiekapa kAraNa hai| ina sambandhoM meM svavijAtIyatvapada kA artha hai citravabhinna svani dharmoM meM bhinna dharma kA samavAya sambandha se bhAzrayatva aura svasaMbasinatyapada kA artha hai samavAya sambandha se stra ke Azraya meM samavAya sambandha se rahanevAle dravya kA jo samavAya sambandha meM Azraya, usama vRttita / jaise kisI pada kI utpani nIla aura pIta kapAla se honI hai nava uma ghaTa meM vijAnAya citra rUpa kI, jo rUpamAtrajanya hai, utpani hotI hai| kyoMki kapAlagana nIla rUpa anyakapAlagana pIta mpa meM viziSTa banatA hai| vaha isa taraha svApada se grAhya kapAlagana nIla rUpa, usameM vRni citravabhinna dharma nIlatva, rUpanya Adi / unase bhinna dharma hai pItaca, jimakA samAya meM Azraya hai anyakapAlagata pIta rUpa / ataH svasniAtIyatvasambandha meM nIlarUpaviziSTa paMga rUpa banatA hai / isa taraha dUsare sambandha ke ghaTakIbhUna svapada se pratipAya hai kapAlagata nAla kapa, jisakA mamavApasambandha meM Azraya nAla kapAla hai| usameM samavAya sambandha se ghaTa dravya rahanA hai, jisakA mamacAya sambandha meM Azraya hai pIta kapAla / usa pIta kapAla meM ni hai pIta rUpa / anaH svasamacAthisamavetadravyasamavApivRttitvasambandha meM nIlamapaviziSTa pAta rUpa ho sakatA hai / isa taraha upayukta donoM sambandhoM se rUpariziSTarUpa, jo ki samavAya se utpana Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .66 madhyamasyAdvAdarahasya svaNDaH 3 . kA.5 *matabapagauravakathanam - vijAtIyatejaHsaMyogatveta hetutetyAsAhuH / citratvAvacchinnaM pratyeva svavijAtIyatva-svasaMvalitatvobhayasambandhena rUyA'samavAyikAraNaviziSTarUpA'samavAyikAraNatvena hetutA / rUpAsamavAyikAraNatvA janakatAvizeSasambandhena rUpavatvamevetyaroke / matadayamidaM sphuragauravatAstam / . .. . ---* AyalatA - vajAtyApakinna hi vijAtIyatejaHmayogatvena hetuteni / samavAyena rUpamAghajAtiriktacitraM prati samavAyana vijAtIyatejaHsaMyogasya kAraNatyamityarthaH / AharityanenA sparasaH pradarzitaH / tadrIjaca cakSyate / / prakRne keSAmabhiprAyamAha - citratvAvacchinaM pratyeti / evakAreNa vijAtIyacitralAbancitraM pratItyasya vyavacchedaH kRnaH / svavijAtIyatva-svasaMvalitatvobhayasambandhana nimnasvarUpaNa rUpaviziSTaka esya rUpA'samavAyikAraNaviziSTarUpAsamavAyikAraNatvena iMtatA / asamavAyikAraNatvastha samavAyikAraNani sati samavetakAryajaniniyAmakatvaM sati samavetakAryasthitinidhAmakatvarUpatayA nadaghaTitakAraNatAvacchedakaravIkAre mahAgauratramityAzaGgakAmapAkartumAha rUpA'samavApikAraNatvaJca janakatAvizeSasambandhana - svAsamanAyikAraNatAsambandhana rUpavattvameva - avayavirUpavattvameva / tapayittamapakramate --> manadvayamidaM sakaTagIravagrastamiti / matadaye'pi nirutobhayasambandhana rUpaviziSTarUpasya bagamavAyisamavatatvasambandhana tatkAraNatvasya tulyalvapi prathamamate rUpaviziSTarUpatvasya kAraNanAvacchedakadharmatvaM dvitIyakalpe ca honevAle vijAtIya citrarUpa kA kAraNa hai, svasamavAyisamavetatvasambandha se usa ghaTa meM rahatA hai| ataH usa ghaTa meM rUpamAtrajanya citra rUpa kI samavAya sambandha se utpani nirAgAdha hai / dUsare vijAtIya citra rUpa kA, jo kevala pAkaja hai, kAraNa vinAtIyatejaHsaMyoga hai| vijAtIya bhanisaMyoga avayavI meM rahane para vahA~ vijAtIya (pAkaja) citra rUpa kI mamavAya sambandha se utpani hotI hai / isa naraha citrarUpasthala meM dvividha kArya-kAraNabhAva kA svIkAra karane se hI vyabhicAra Adi kA avakAza ma hone se anyavidha kArya-kAraNabhAva kA svIkAra asaMgata hai| samatAyikAraNatAgarmita zivamyasAmAnya kAraNatA 28 citranyA iti / isa samandha meM kucha vidvAnoM kA paha vaktavya hai ki -> 'citrarUpasAmAnya ke prati hI svavijAtIyatva aura svasaMcalitatva donoM sambandha se rUpA'samavApikAraNavizidharUpA'samavAyikAraNatvasvarUpa dharma se hI rUpariziSTarUpa meM kAraNatA hai / rUpA'samAyikAraNa meM rahanevAlI rUpAsamApikAraNatA janakanAvizeSasambandha rUpavatvasvarUpa hI hai, na ki samAyikAraNasamavetance sani samavanakAryonpattiniyAmakatvaM sati samavetakAyasthitiniyAmakatvasvarUpa / avayavarUpa avayavirUpa kA janaka hone me janakatAviropamambandha se avayavirUpa avayavarUpa meM rahagA / avayavarUpa meM janakanavizepamambandha = asamAyi. kAraNatAsaMbaMdha meM rahanevAlA rUpakva hI avayavarUpaniSTa rUpA'samavApikApaNanA hai / anaH asamavAyikAraNatA sambandha se avayirUpabattvaviziSTa = pAmamavAyikAraNa jara mvacijAtIyatva . svasaMvalitattvAMbhaya sambandha meM rUpAisamavApikAraNa se, jo svayaM bhI janakatAsaMsarga se rUpavaviziSTa hai, viziSTa bananA hai naba avayavI meM vaha svasamavApisamavetatvamambandha se raha kara vahA~ mamatrAya sambandha meM citrarUpa ko utpanna karatA hai' <- / uparyuna mata meM aura isa mana meM citra rUpa kA kAraNa svavijAtIyatva. magaMvalitatva ubhayasambandha meM rUpaviziSTarUpa hI hai| magara prathama mata meM kAraNatAvadaka dharma kapaviziSTarUpatva hai. jaba ki dUsare mana meM kAgNatAvadaka dharma pradarzita rUpAisamacAvikAraNatvaviziSTarUpAusamatrAyikAraNala hai / dUsarI vizeSatA yaha hai ki prathama mana meM citra kA kA dvividha-rUpamAtrajanya aura pAkamArajanya mAnA gayA hai| jaba ki dvitIya mana meM citra rUpa ko kaMdhAra, pajanya hI mAnA gayA hai| matalaba ki vijAtIya agnibhayoga prathamataH ananyava meM hI kapa kA utpanna kaMggA aura pAka janya nAra-pItAdi atrayavarUpa hI nimna ubhayagambandha meM spadhiniyamapAnmaka bana kara nimna rUpAgamanAyikAraNanizie. pAsamakAyikAraNatvadharma ga svasamAyamamavetatvasambandha meM avayavI meM raha kara rahA~ mamatrAya sambandha meM citra pa kA unpanna kaMggaH / vijAnIya agnisaMyoga sAkSAna avayavI meM citra rUpa ko utpanna nahIM karanA hai| ata: Divira kAya kAraNabhAva ke svIkAra kI koI AvazyakatA dvitIya mata meM nahIM hai / magara prakaraNakAra zrImadajI upayukta TonoM mana govadopagrasta hona maM mAnya karata nahIM haiN| kAraNatArantAnApAra kasamyAgara meM gIgya to donoM mata meM hai| prathama mana meM vividha kArya-kAraNabhAra ke svIkAra kA gAya AdhA / pApa nAya - - -- --- - Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * yAvatnAvacchinnAbhAvasya citrakAraNatA * rAta -> nIlapItobhayAbhAva-pItaratobhayAbhAvAdInAM svasamavAyisamavetatvasambandhAvachimapratiyogitAkAnAM samavAyAvacchimapratiyogitAkAnAM ca vijAtIyavijAtIyapAkobhayAbhA - *rUpAsamavApikAraNaviziSTarUpAsamavAyikAraNavasya tathAtvagiti vizepastathApi kAraNalAvandakanAghaTakasaMmpargagarIragauravamabhayatraca, prathamakalpe dvividhakAryakAraNabhAvakalpanaM citrarUpavajAtyadvayakarapanaJcAdhikamA / yadyapi dvitIyakalpavayapa pAkAna nAnArUpotpattyanantarameva nikAmayasambandhana rUpa viziSTa pAdevAvayavini samavAyana citrarUpAlpaniH svIkriyata iti na dvividhakAryakAraNabhAvakalpanAgauravaM tathApi dvitIyakalA kAraNatAvacchedaka zarIra mahAgaurabam, kapAsamanAyikAraNaviziSTAsamavAvikAraNatyasya rUpavatvaviziSTaviziSTarUpavatvaviziSTatvasvarUpatvAbhyupagamAta, AdhAntima ziSTraya janakatAvizaMSasambandhana madhyama ca hana nimaktobhayasambandhana codhyam / aprAmANikagauravagrastatvana matadvayamanupAdayatyabhiprAyaH / jana samAyenA-varyAvani citrarUpa kanita svamamavApisamavetattvasambandhana nAlaganobhayagya pItarakabhiyAdA macca jAyate, kacicca namavAgana vijAtIyarUpa-vijAtIyarUpajanakapAkAH sacce upajAyate / atastadanugaMdhana lAghavAt basamavAyisamanatAsambandhAvacchinnapratiyogitAkAnAM nIlapItobhaya-pItaranAbhayAbhAnAdInAM samavAyasambandhAvacchinna pratiyogitAkAnAM vijAnIyarUpavijAtIyarUpajanakapAko bhayAbhAvAdInAM svarUpasambandhana yAvattvAvacchintrapratiyogitAka eka evAbhAvaH samavAyana citrasAmAnya prati halurityAgayavanAM mataM svastimapanayati -> yattviti / tannatyanenAgre myAnvayaH / upaprAyametat vizaSabhAvanA vam nAlagItakAladdhayArabdha ghaTe. svasamavApisamavetattvAvacchinnapratiyogitAkasya nIla-pItA bhayAbhAvasya svarUpasambandhana virahAt niruktayAvaccAvacchinnapratiyogitAko bhAva: svarUpasambandhana vartata iti tatra samanyAyena vinotpatti: mughaTA / nIlakapAladvayArace ghaMTe tu syampasambandhana niruktA nALapAtIbhavAdayaH vijAtIvarUpa-vijAtIyarUpa janakapAkobhAyAbhAvAdayazca varnanta iti svarUpasambandhana nirukyAyanyAyacchinnapratiyogitAkasyA bhAvamya cinheNa citrarUpa nApajAyate, kAraNaviraha kAyotpAdAvyAMgAt / nIlakapAladrayAgdha ghaMTe kevalaM prathamanIlakapAlAracchadana samagAyana pInarUpajanakavijAnIyANakAracadahazAyAM tu ramavAyamambandhAvacchinnapratiyogitAkasya nAmarUpalakSaNavijAtIyarUpa-tadvijAnIyApAnarUpajanakapAkobhayAbhAvasya svarUpasambandhana viraheNa nirukmayAvaccAvacchinna pratiyogitAkasyAbhAvasya svarUNa mattvAna samavAyana citrarUpAMtyaniniMrAvAdhA / natazca rAgavAyana citralyAnchinnaM pani cApasambandhena niruktayAvAcAvanichannapratiyogitAkAmAvavanavamyAnabhAvasya hetani anumanAbhiprAyaH / mana meM dvividha kArya-kAraNabhAva ke svIkAra kA gaurava to nahIM hai, magara kAraNatAvadakAma rUpavattvaviziSTaviziSTarUpavatvaviziSTatva to spaSTatayA gurutara ho jAtA hai| yahA~ prathama aura tRtIya vaiziSTya janakatAsambandha se grAba hai evaM dvitIya vaiziSTaya svabaijAnya - svasaMvalitatva ubhayasambandha meM upAdeya hai / matadvapa aprAmANika gaurava se grasta hone meM amAnya hai. yaha tAtparya hai / * vi. PleNa yAvAcAvariyApratiyogitAka abhAvavi.le.pa. - anrAgata canu, iti / anya vidvAnoM kA yaha vaktavya hai ki - 'nIla-pIna evaM pIta-nana Adi svasamacAthisamavenatva sambandha se jisameM rahate haiM usameM citra rUpa kI utpatti hotI hai / isI prakAra jisameM vijAtIya citrarUpajanaka vijAtIpapAka samavAyasambandha se rahatA hai athavA vijAtIya rUpa aura vijAtIyarUpAntarajanaka pAka samavAya sambandha meM rahanA hai, usameM bhI citra rUpa kI utpatti hotI hai| vaha isa naraha . nIla kapAradvaya meM unpana ghaTa meM vibhinna avayavAvacchedana vijAtIyarUpar3haya kA janaka pAka hone para ghara meM citra rUpa kI utpatti hotI hai| isI prakAra nAlakapAladdhaya se utpanna yaTa meM kisI eka kapAlAvacchedana vijAtIyarUpajanaka pAka kA sanidhAna hone para bhI citra rUpa kI utpatti hotI hai| ina sabhI sthitioM ke saMgrahArtha svasamavAyimamavatatva sambandha meM nIlApItobhayAbhAva pItarakkobhayAbhAra Adi abhAva aura samavAyasambandhAvacchinnapratiyogitAka vijAtIyavijAtIyapAkobhayAbhAva * ina saba abhAvoM kA jo svarUpa sambandha se yAvatvAvacchintrapratiyogitAka abhAva, vahIM eka amAva sarvatra samavAya sambandha meM citrarUpamAmAnya kA kAraNa hai| matalaba yaha hai ki jahA~ samasta ye abhAva raheMge bahA~ yAvat abhAva kA abhAva nahIM hone kI vajaha kAraNa kA vAdha hone se samavAya sambandha me citra rUpa kI utpatti na hogI / jahA~ ina abhAvoM meM meM koI eka abhAva na hogA jaige nIla - pInakapAla se ghaTotpattisthala meM ghaTa meM svasamavApisamabenatvasambandha se nIla-pInAMbhayAbhAva nahIM hogaa| yahA~ uparyukta sabhI prabhAvoM kA yAvattvAvacchinna pratiyogitAka abhAva hone kI vajaha samavAya sambandha meM citra rUpa kI utpani hone meM koI bAdhA hotI nahIM hai / - Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .68. madhyamasyAvAdarahasya khaNDaH 3 - kA. akhaNDAbhAvatvena kAraNatAnahIkAraH * vAdInAM yAvatvAvacchimapratiyogitAkAbhAva ekazcitratvAvachi prati heturiti - rAja, pratiyogikoTAnudAsInapravezApravezAbhyAM vitigamanAvirahAt / vitratvAvachinne rUpatvenaiva hetutA, nIla-pItobhayajanyatAvacchedakacitratvA'vAntarajAtyacchinne lIla-pItozayatvenaiva, pritayArandhe tatritayatvena hetutA, nIla-pItobhayAcArabdhacitre -* jayalatA haitadAgakaraNe hetumAha - pratiyogikoTI = samavAyasambandhAbanchinna-citratAvacchinnakAyanAnirUpinasyampasambandhAvacchinnakArANanAzrayIbhUtAbhAvapratiyogikukSI, udAsInapravaMzAprabaMzAbhyAM vinigamanAvirahAdini / idamatrAkRtam kvacita citrarUpaya rUpajanyatvAt kavidha pAkarUpAbhayajanyavAna citraM prati kacita nIlapAdAbhayAdadAsInavaM kAMcana vijAtIyarUpavijAtIyapAruyorudAmInatyama / ana; kAraNAbhUnAbhAvapratiyogikoTI nadabhAvapravezaH kartavya AhAscita na ? ityatrA vinigamaH, udAsInapraveze tu nIla-vAyusaMyogAnyatarAbhAvAdarapi citrakAraNIbhUnAubhAvapratiyAgikoTI pravezapAtena aprAmANikagauravAt navapraveza meM vijAnAyacitraraMga kAryatvaprAptI dvividhakAryakAraNabhAvakalpanAgAravAdubhayataH pAzArarityagyaNDAbhAvasyAhatuvAmAna bhAvaH / kizca pAkamAtrajacitrItyAda vyatirakavyabhicArasya darnivAratvam / na hi tantra nirukkayAvatvAvacchinna pratiyogitAko bhAvaH svarUpasambandhena vartata, niruktAnAM nIlapItAmayAbhAvAdInAM vijAnIyarUpa-vijAnIyarUpajanakapAkAbhayApavAdAnA va tana svarUpasambandhena saccAt / kAraNIbhUtAbhAvapratiyogikoTI citrajanakapAkAbhAnasya praveze nu gaurabama. mamayAyena citratvAvacchinne pAkajanyatvavirahAt / kizcaivaM nIla-pItobhayAbhAtrAdInAM kAraNIbhUtAbhAvapratiyogitaprAmI nitraM prati taSAM pratibandhakatvakalpanA prasaGgo durnivAraH / na ceSTApattiriti | vAnyam, teSAM kAraNAbhAvatyavyavahArAditi / kiJca prasiddhAnvayavyatirekagrahaviSayatAvadakarUparNava kAraNatvAcinyaM, anyathA prAyazo'nyatrA pyabhAvavizeSasyaiva hetutvaprasaGgagAditi dika / avAnyeSAM gatamAha ---> citratvAvachinne = samavAyena citrasAmAnya prani svasamavAyisamavetatvasambandhena rUpatvenaiva / yadyapi hetunA nathApi prasiddhAnvayavyatiraMkAbhyAM nIla-pItobhayajanyatAvacchedakacitratvAvAntarajAtyavacchinne = samavAyana nIlapItIbhayamAtrajanpacitramAtranicitratva-vyAyajAtyavacchinna prati, svasamavAyisamavetatvasambandhana nIlapItobhayatvenaiva haMtutetyatrAnuSacyate / yatra svasamabAyisamavetattvasambandhana nIlapItarakatritayaM tatra gamavAyena tAdRzatritayacitrAtyaniH yatra ca | tadabhAvastatra tAdRzatrittayajacitrAbhAva ityanvayavyatirekAbhyAM tritayArandha = nIla pAna -ratnAditritayamAtrA samavApikAraNakacitramAtravRnicitratvanyanavanijAtivizeSAvabhinna prati svasamabAyisamavetatvasambandhana tatritayatvena = nIlapItaranAditrikatva hetutA = asamayAyikAraNatA 1 upalakSaNAt catuSkArabdhaM tacatumkatvana hetunetyAdi gamyam / / tanna, pra. / prakaraNakAra zrImadanI isa mata ko yaha kaha kara asaMgata banAte haiM ki citra rUpa ke kAraNIbhUna eka abhAva kI pratiyogikoTi meM udAsIna ke praveza aura apraveza se vinigamanAviraha hai| matalaba yaha hai ki citrarUpamAmAnya ke prani nIlapInobhaya, pItaraktobhaya, vijAtIyarUpa-vijAtIyarUpajanakapAkobhaya Adi sabhI kAraNa nahIM haiM, kintu inameM se koI eka hI kAraNa hotA hai| anya to udAsIna hote haiN| magara yahA~ to uparyukta mata meM kAraNIbhUta abhAva kI pratiyogikukSi meM udAsIna aura anudAsIna donoM kA praveza kiyA gayA hai| anaH yahAM prazra yaha upasthita hotA hai ki kAraNIbhUta abhAvapratiyogizarIra meM udAmIna kA praveza ho yA nahIM ? isa viSaya meM koI nirNAyaka narka nahIM hai, kyoMki udAmIna abhAva kA kAraNIbhUnAbhAvapratiyogikukSi meM praveza karane para to nIla-bAyumaMyogAnyatarAbhAva Adi kA bhI vahAM praveza ho jAyegA aura udAsIna abhAva kA vahA~ praveza na karane para anekavidha kArya-kAraNabhAva kI kalpanA kA gaugya upasthita hotA hai| isalie akhaMDAbhAva hetutArAlA upayukta mana anAdaraNIya hai . yaha phalita hotA hai / vibhinna citrarUpa kI vibhinna kAraNatA - matavizeSa nitratvAra. iti / anya vidvAnoM kA yaha mata hai ki --> citrasAmAnya ke prati rUpatvena rUpasAmAnya kAraNa hai| magara saba citra rUpa samAna hote nahIM haiN| jaise nIla-pItakapAla se utpana ghaTa ke citra rUpa meM, raka-pItakapAladvapa se Arabdha paTa ke citra rUpa meM evaM nIla-pIsa-takapAlatritaya se janya ghaTa ke citra rUpa meM vaijAtya anubhavasiddha hai| ataH annapavyatireka se nIlapItaubhayakapAla se janya ghaTa meM samaveta citravanyApyajAti(tritvavidopa) se avacchinna ke prati nIla aura Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kapalanAyanusAreNa yathAzrutapApapAdanam * | ca nIla-pItAnyatarAdItararUpaM pratibandhakamiti na tiyArabdhacigavati dityaarbdhvidhaapttiH|| gauravaM tu prAmANikatvAdiSTami pArI / atra lIlatara-nIlatamobhayatvAdinA tanubhayajanyacitraM pratyapi hetutA vAcyA, tatprati ca nIlatara-nIlatamAyataretararUpatvena pratibandhakatA, tena -* jayalAtA - nanvevaM sati nAla-gIta-raktatritayajanyatAvacchedakacitravatryAyajAniviropAvanicitrarUpacati ghaTAdA nIlapInA bhayAdijanyacitrarUpamutAyata, tatra svasamavAyiyamavanatvasambandhana nAlapAnobhayAdaH sacAna / na ca saMpattAvanchinnamya vyAyavRttitvanakacitram payatyAracitrarUpAnpanyayAgAditi raktavyama, tathApi jagavizvasAmagrAmanca prathama bhayajanyaM citramatapadyena yaduna jipajanya mAnamAdityAzakAMpAbhAha-nIlapInobhayAdyAradhacitra ca svasa manAyisamavatatvasambandhana nIra-pItAnyatarAdInArUpa pratibandhakamiti svIkArAta nAla-gIta-rakakAlatritayajanyacaMTa syasamavApisabhavanatvasambandhana nIlapAtAnyataratarasya rakarUpasya dvitayajacitrapratibandhakasya sattvAta na tritayAradhacitravati = samavAyana nIla-pAna - ratnAdi-nikotpannacitrarUpariziSTe dvitapAradhavitrApatiH = samavAyasambandhana nIlapAtImayAdimAvajanyatAba leTakIbhUtacivatanyA yajAtiviziSTa-citrarUpAMtapAda. | prasaGagaH / na hi pratibandhakampanna kAryamutpattumarhati / evaM nIla-pIta-rakAditritayAgbhatri va nIla-pIta rakAnyatabhetararUpasya pratibandhakanvAnna rUpacatukAsthaviviziSTe vayagini samayAna trinayamAvacitrarUparotAsaga ityAdikaM svana unnayam / kazcittu Adhunika; --> ''atra 'nIlagAtAdAtarampa ini rATha eva sagucitaH / mUlAdAna sammAjyate ca lakhanatvarayA kartanAI- 'anyanara' zabdasya kartanaM vismRtaM' - ityAha, tadajJAnavinamitama, evaM mAMta nIlagAtAraJcapi dvinayajaM citraM ne syAta, nAlapInAdAtaramya nAlamya pAtamya ca tatra mannAna / na hi nA pInaM vA rUpaM nIlapItobhayAtmakaM bhavati / na ca nayopadeze prakune 'nIlapItIbhayAdimAtrArabdhe ca nIlapAnAdInAmAvana pratibandhakalyAta itipAThadarzanana viISikA kAryA. prakRtaprakaraNapAipalAdeva 'anyanara' padasya tanmadhya prAIvada. syAdvAdakalpalatAyA citrarUpaprakAzaM ca 'nIlapAtAnyanaga. dInararUpatvana' ityevaM pAThadarzanAtmalaM vivAdena / na ca cidhatvacyAyanAnAjAti - nadAchinna-nirUpinAnAdhikAmNanA-pranibandhakatAdikalpanAgIravAnA gakSaH marmAcIna iti vaktanyama, tasya phalamukhatvanAudoSatvAdityA zayanAha -> gauravaM = nAnAjAnyAdikalpanAgauravaM, tu prAmANikatvAt - kAryakAraNabhAvAdinizcayAnantaramupasthitatvena phalamabatnAta, imityanye badantIti jhApaH / nanvevaM sati nIlatara-nIlatamAbhayArabdhenvayavini citraM na syAta, svasamacAyisamavetatvasambandhana natra nIlAtignirUpamya virahAdityAzar3hakAyAmananmattIpaSTambhArthaM prakaraNakadAha atra = niruktapakSa, nIlanara-nIlanamobhayatvAdinA bhayajanyacitraM - nIlatara-nIlatamAbhayajanyanAracchedakAcitratvajyApyajAtidhidIpAvacchinnaM, pratyapi hetutA rAjyA = dIkAyA / ana: svasamavAyi. samavaMtalasambandhana nIlanara-nIlatamobhayavani na citranatyanigragaGgaH / tathApi nIla-pAtIbhayArayacitrarUpavati naulatara-nIlatamI| bhayArabyacitrotpaniprasar3agasya darnivAratvamityAzaDakAyAmAsa - tata = gamavAgana nIlatara nIlatamAbhayArandhA nIlanara-nIlanamAnyataretararUpatvena prativandhakatA svIkAryA, tana - nirutagatibadhya-praticandhakamAvasvAkAMgNa, na nIlapInobhayA | pIta rUpa kI nIlapInAbhayalena kAraNatA hai| evaM nIla-pIta-raktakapAlabinaya me Agdha ghaTa meM vRtti citravavyApyajAti (citratva| vizeya) se avacchinna = viziSTa ke prati nIla-pIna rakta kI nIla-pIta-raktatritayatvena kAraNatA hai / yahA~ yaha vAMkA ho ki -> 'nIla-pIta-raktakapAlatrika me janya ghara meM nIlapInAbhayajanya citra rUpa bhI kyoM utpanna nahIM hotA hai ? - to | isakA samAdhAna yaha hai ki nIlapItobhayamAtrajanya citrarUpavizepa ke prati nIla - pItAnyatarAdi se bhinna skAdi rUpa pratibandhaka hai| yadyapi isa mata meM gaugna pratIta hotA hai, kyoMki citratkyApya aneka citravizaMpa kI kalpanA karanI par3atI hai nadhApi yaha gaurava prAmANika hone se pAtmaka nahIM hai / prAmANikanA isalie hai ki nIlapItobhayamAtrajanya citra rUpa aura nIlapauta-raktatritayajanya citra rUpa meM bajAtya anubharasiddha hai| yahA~ yaha jJAtavya hai ki nIlatara-nIlatamobhayakapAlamAtrajanya ghaTa meM samaveta citrarUpaviyopa ke prati nIlatara , nIlatamobhayatvena kAraNatA mAnanI hogI, jisase nIlatara-nIlatamAbhayakarArajanya pada meM samaveta citrarUpa kI utpatti nigarAdha ho mk| yahA~ isa zaMkA kA ki -> 'nIla-pItakapAlajanya ghaTa meM nIlatara. nIlatamajanya citra rUpa kI bhI utpani kyoM honI nahIM haiM? - samAdhAna yaha hai ki nIlasara - nIlatamAbhapamAtrajanya Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. madhyamamyAdAdarahasya khaNDaH 3 - kA.. *rUpajamaga pAkagya pratibandhakatA* nIla-pItobhayArabdhavizvati tadApatiH / rUpajasvayaM pratyeva vijAtIyAgnisaMyogasya pratibanadhakatvAcca yatrakAvayave nIlamaparatra pItaM tadanyatra ca zvetajanakAmjisaMyogastadavayavini vditagArandhavinAdhApatirneti bodhyam / vastuto ditayajacitrAdau svadhAtyodhakaraNapayAMpatatikatvasambandhana bditayAdeH kA - salA gdhacitravati = nAlApAtAbhakAmAnAyikAraNakAMcanam paviziSTe, badApattiH = nAlanA dIlanamobhayajanyanAbacchedakacitralA. vAntarajAtyamitracitramagoniprasaniH. myasamavAciyA banAnyasampAyana tana nIlatara-nAlatamAnyanarenarasya pItama paga saccAt / lana tathApi nAlapAnI bhayarUpa zvetajanakapAkAta ghaTa nIlapAnIbhavakAryatAvacchedakacintAvAntarajAnyavacchitrAtyani: dayArA, natra myagagavApisamavetanyasambandhana nIlapItaM bhayamya svarUpasambandhana svasamavAsiyamavatantasambandhAvanchintrapranigagitAkasya nAlagItaratnampaniyAbhAyama vasandhAdityArAr3akAyAmAha -> rUpajarUpa - samavAyana rUpamAnajanyarUpamAtrayUnivajAnyAvacinanaM pratyeva vijAtIyA'gnisaMyogasya pratibandhakatvAceni / enakAraNa pAkamAnajapaM rUpamAtrajAniriktamapaM prati vA tasya pratibandhakavaM vyavachinnama; ndhnaancynytireksiddheH| kRtapratinidhya-pratibandhakabhAvaphalamAha, yatra avavini ekAvanave = ekAvayavAdana nIlaM, tathA apAtra = aparAyacAbajinnasa mavAyana pAtaM tadanyatra = tadatignikAvayavAvaradena ca zetajanakAgnisaMyogaH nadani ramavAyana dvitayAradha-citrAdyApatiH - lAlapAnI niyamAvajanyatAvacchedakAvannicitrarUpAMtyAdazaktiH nani vAdhyama. natra vimAnAyane naHsaMyogalya rUpamAtra garUpapratibandhakasya satvaM rUpavizeSajanyacitrarUpavizeSApAdanAcyA - gAta / na hi kAryasAmAnyapratibandhakAsanya kAvizeSAdayattiH sambhavati / kRtakalpa citravAhinna svamanacAthisamavetantasambandhana rUpalena henatvaM, vijAtIyacitratvAvacchinna nIlapItA bhayatvena kena nadatyataretararUpatvana ca pratibandhaka, vijAtIya citranyAnacchinnaM na nIla-pIna- ratritayatvena henatvaM nadanyatamaMtararUpatvena va pativandhaka, vijAnAvitracAvacchinna pacatukalena hetatvaM naganyanamaMtararUpatvena ca pranibandhakatvaM, vijAnAyaciratvAvacchintra ma pazcAlana hatatvaM nadanpanamanararUpanna prativanya , vijAtAcitratvAvacchinna rUpadrakalvena hetutvaM, rUpamAtrajarUpasAmAnye va vijJAnAta ja:saMyogasya panibandhakavamitya gumnarakapanAyAH mAgAnipurva mopasthitavana niru+gauravasya phalAbhimasvattvA-nAgAdityAmAkAyAmAha, - vasnuna iti / samavAyana dvitayanacitrATI = dinayamAnajanyacitrAdika prati, AdipaMdana tritayajanyAcavArigrahaNam / svaparyAptyadhikaraNaparyApta nikatvasambandhena dvitayAda: kAraNatatti / prakRtaM kAraNatAkachedakaM. citra mapa ke prati nIdatara nIlatamAnyatA se bhitra pInAdi mpa pratibandhaka hai, jo nIlapItAbhapakapAlajanya ghaTa meM svamamavApisamayatatvamambandha meM rahatA hai / ataH yahA~ nIlatara - nIlanamAbhayamAtrajanya citra rUpa kA AmAdana nahIM ho makanA 1 yahA~ yaha zaMkA ki -> 'nIlapInobhayamAtrajanya citrarUpa ke pani svasamayAyisamavaMtatvasambandha se nIlapItobhayatvena kAraNatA kA svIkAra karane para jo ghaTanAla-pIlakapAlaya meM bhArabha hai, umameM eka bhAga meM bhetarUpajanaka vijAtIya agrimayoga hone para bhI nIlapInAbhayamAtrananya citra kapa kI mamavAya sambandha se utpanna hone kI Apani AyegI, kyoMki usa ghaTa meM grAmamAyisamavetatvasambandha meM nIlapInA bhaya vidyamAna hai pavanAla - pAnAnyatara meM bhinna rakAdirUpa, jo nIlapItobhayamAtrajanya citra rUpa ke prani pratibandhaka hai, bhavidyamAna hai' <- isalie asaMgana hai ki apamAnajanya rUpa ke prati vijAnIyAgnimaMyoga pratibandhaka hai / prastuna sthala meM ghaTa meM narUpajanaka vijAtIya agnimayoga vidyamAna hone se rUpamAtrajanya rUpa kI hI utpani ho sakatI nahIM hai, to phira nIlapItobhayampamAtrajanya citra rUpa kI utpatti kA ApAdAna karanA kaisa saMgana hogA 1 anaH citramAmAnya ke prati mapa kI kAgNatA, rUpamAtrajanya rUpa ke prati cijAtIyaanisaMyoga kI pranibandhakatA Adi kI kalpanA saMgata hI hai. <- yaha anya vidvAnoM kA abhiprAya hai| yastata, ini / yadi tritayAradha citra rUpa ke Azraya meM dvitayAradha (nIlapItobhayAdijanya) citra rUpa ke prati nIlapAtAnyatagItagrUpatvena uparyukna pratibandhakatA kI kalpanA ke gaurava kA parihAra hI abhISTa ho to samavAyasambandha meM vijAtIyarUpayajanya citrAdimpa ke prati vijAtIya rUpadaya ko svaparyAyadhikaraNAparyApmayanikatvasambandha meM kAraNa mAnanA cAhie / aisA mAnane para vijAtIyarUpatritayAradha citra pake AzrayIbhUta ghaTa meM vijAtIyarUpaddhayArabdha citra rUpa kI utpani kI Apatti nahIM dI jA sakatI, kyoMki ukta ghaTa tInapavAle tIna kapAloM meM pAbhisambandha se vRti - rahatA hai| ataH usa ghaTa meM rUpaddhaya Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ApanikamAnagasaH * raNatA, jA'to tIlapItAmayajAdI lIlapItAtyatasadItArarUpatvena pratibandhakatAkaldhanagauravam / citraM prati citretarasAmagrItvena pratibadhakatvAna nIlamAcArabdhe citrApatiH / - rAla | dvitayatvAdikaM na na pratyakaM nAma pAtyAdikaM. liAtakApAlajayaganyATAga dinamAracAnutpAdAyagAna, ghaTa niskanasambandhana pratyekAne: ghaTasya pratyaka kAmAMdhatvAn / svapadena sapadvitayATa grahaNama / sagya pAMbhigambhAdhanAdhikaragaM kapAladayAracyA ghaTaH parisambandhana nava varnana. nala kapAlabinapAdA ! atI nAlApAnImayakAlAndhasya ghaTamya vinayaparyApyadhikaraNIbhUtakapAlamayamAMnakatvAna nAlApIdvisyaM svapotyadhikaraNapaminikanyasambandhena taba ghaTa vataMTa na tu nIla| pIna-sanakagAvitayAradhaTepi / ana evaM nIla-sti-raktaritayAranitrAzrayIbhUta ghaTanApItadinapacitrAtyadAsaGgAyi parihataH, nIla-pIna kanakapAlArabdhAdhArayatritapaparyAptyadhikaraNakapAlAMtrakaparyApmattikacana nAlInadvitayasya svaparyAptyadhikaraNaparyAptavRttikanyasambandhana narimana baTena: / na anaH = nirugnakAryakAraNabhAvI gamAt. nIlapItAMbhayajAdI = samavAyana nAlalIdviyamAtraja-citrAdikaM prati, svagamavAmimAmcatatvasambandhana nIlapItAnyatasadItararUpatvena pratibandhakatAkalpanagauravam, niruktarItyA nIla pIta raktakapAlavitavAdyArabhayaMta niraktasambandhana dvitayAdava virahaNa nAgakanyA tAnuzAtivandhakatAkalpanAyA anAvazyakatvAt / na dhaSi nIlakarAddhayArabdhaM ghaTa citrAMpAdamya dAravaM, svaparyAptyadhikaraNAryAmanikanyamAbandhana nIladvinayamya ntra satyAditi vAcyam, samvAyana citraM prani citretarasAmagrItvana pratibandhakatvAta. vivAnirikalAlamAtrasAmanyA: manyAta. na nIlamAtrArabdha = nAlaMtararUpazanpanIrakapAla yAdyAradhaTa. citrApaniH + samavAyana citrAtyAdaprayaH / ana eca nAlApAnakapAlArace ghaTa pAtakapAlApaccaMdana nIlajankayAkadasAya citrApaniprasaGgAjapa pratyaktaH, cisAmanAstatra sanyAta / galapAnAbhavAda: samvAranakalA vRttaH khAdhikaramAparyAptattikatvasambandhana kAraNavIranAmambharaH syAdityata: paryAptipadakAgNatAuchaTakasambandhI / / kazminu AdhunikaH gamyAyana nIlapAtobhayamAnacitra prAMta mpa agAdhikaraNAMtanikattamambandhana nAsatya-gAnanvagatadvilyasya kAraNatvamiti vyAra, tanmandam gahanyAthA inyamAnavina nIkalca-pAtallAdaH 'dvavAdyanAzrayatvanA sambhavapAnAn / apakSAbuddhivizeSaviSayatvam pamya dvityAMdA egIkAropina yuktaH, bhramAtmakA rakSAbuddhividopaviSayatyamAdAyA tiprasannAt / na ca pramANAvabhISaNAMpAdAnAnnadoSa ini bAcyam, nathApa tAdazApekSAbuddhayanuvAdadAyAM nIlapItakazAlArabdhaya citrAnutpAdaprasagAt, bhipatAyA nAnasamAnakAlInatvAt / na cAnnanaM gatvA maha vajimAdAya ne nadanAniriti vaktavyama, nathApi pramAdiniMgana gAvAta. tAdagakuSTikalpanApekSayA pAbhisamvandhanava mvAdhikagNanivezavirakSAvinyAta, yana kAgaNanApanakamAradhAra. rAmacalAbhApi myAdini dhibhAvanAyaM mabhiH | prakRtakAce na citivandhakatAbandaka nivetaramparaganAmyAnigurujyam / na ca pratibandhakatAvacchaMdakagAgyasyA-dopavAti vaktavyama, nathA; kAraNAzitagarajarakaraNAtya paM mAnanIya AhAriyA inagmaphaTakAraNAMgazaSTakakAmNanyamAM : ityatrA nigamAna / sAyammAnanAga nAgiMgamana saMyama / nayamapi lipAnakAvara tripakA pApa gAyana. basamAgamAcatavana rasa pasya natra maccAna / anamayana nAca gAna pasagavapina nagana- ma na- niyA dhakAdhakalpanabhAvatyakAmati narga kA mbaparyAyadhikaraNapayAMpravRnikamA sambandha narAdhina hai| yahAM mpadaya kA una, mAvanIla pAtakapAdayajanya ghaTa meM pahalA hai, na vi. nIla-pIna - panapAtritayagamana ghara meM | gagana nAna-pAnavavAdamAjajanya pada meM citram.popAna kI anupAna aura nAnda-pAta- kanakapAratiya janya ghaTa meM nIla-pInAbhayamArajanya cinotpani kI jApAna nahIM ho / yahA~ pahA karanA ki --> Dinaya kA bana gayA meM citra mpa ke prati kAraNa mAnA jAravayAlaya meM samarthana kara bhI samavAya gambandha meM vidyApa-galA bana jAyagA, kyoMki pAdayagana nIlampaha TE bhambandha meM ghaTa meM rahanA hai <- nAmunAgira hai, nayA~cisamAya mAnacitra mA ke prAMta trigAmI paniyA hai / bhIrapAlayamArajana paTa meM // nIla kA kI sAmA rahane meM yahAM samarAya gamaya meM citra 4.14 1 ho sakanA , / laulinApamAnArojI Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '. madhyamasyA dAdarahasya gyASTaH . . kA.: * nAla pAnAgdhaM nIlAnanyAdanirUpaNama * nIlapItomayakapAlAraghaTe nIlAnutpattinirvAhAya tu svAzrayasambandhena nIlaM prati svavyApakasamavAyeneva nIlAderhetutvaM vAcyaM, na tu lIlAdI nIletarAdeH pratibandhakatvamiti / na ca tathApi tatra samavAyeta nIlApatiH svAzrayasambandhena nIlasAmanyAH samavAyena nIlasAmagrIvyApakatvAdirApare / -* gayalAtA *gaurakhatAdayasthyAta 'gvaNDitapi gAla na zAntaH kAma' iti nyAyApAna utpAzakApAmAha - nIlapItobhayakapAlArabdhapaTe nIlAnutpattinihAya turvizeSaNa nadevAha - svAthyasambandheneti syAzrayasagavAyasaMsargaNani yAvat / svabyApakasamavAyanaiti * vyApaka yagya samavAyamya tana svacyA rakamamavAyana, simagAganani yApana / svapaMdana nIlAdaH grahaNama / idazca kAraNatAncheTakarasambandhapradarzana, vakAMggA syamamavAvisamatattasambadanyavAdaH kRtaH nAmamAtrAgcabaTasthate. viziSTayamavAyana kApAranAlampaM kapAlaM vartata / an eka vaTIpanIlamaga jyAzramasamyAnana kapAle nAyataM, tasya naalmpnyaabhuutbdmmvaapindhaan| nIla- pAtAnayakapAlArabdhaghaTambala ne svAgasamavAyana mAlampasya pItakApAle pi sambhavAna nimanAmanapAtakapAle nAlasaraM na banata iti hetvabhAvAt / natra nAlApAnamantaH / ata eva na nadanurAdhana nIlAdI nalitagadaH pratibandhakancakalpananyA bhAvadayakatvama / gatena gauravatAdava yATika gapi pratyAranyAtam / na ca tathApi = sva zrayasanayAyana nIlaM prati svavyApakasamavAyana mAlaya kAraNatvAM gaga mena gbAzrayasamavAyena prakRta nIlama pAnutpAdAnavahipa, tatra . nIla pAnAbhavanapAlAvadhaTe. samavAyana nAlApatiH dArA. svasamavApisagavaMtatvasambandhana nIlampasya tatra saccAditi bakacyam, svAzrayasambandhena nAlasAmagrayA: = sva.zravasamavAyasambandhAvacchinnakAryatAzrayAM bhatArarUpasAmagnayAH, samacAyena nAlasAmagrIvyApakatvAt = samanAyasambandhA __nAlAto. iti / yahA~ yaha zaMkA ho sakatI hai ki -> 'upayukta kAryakAraNabhAva aura prativazya-pratibandhakabhAva kA svIkAra karane para bhI nIla pImAbhayakapAlajanya ghaTa meM citra rUpa kI bhA~ti nIla kapa kI bhI samavAya sambandha meM utpatti hone kI Apatti AyagI, kyoMki usa ghaTa meM svasamavAyisamavanatvamambandha meM nIla rUpa rahatA hai, jo ki mamavAya sambandha meM nIla rUpa ke pani kAraNa hai / isa bhApatti kA vAraNa taba ho sakatA hai, yadi samayAya gaM nIla ke prati svasamavAyisamayatatvasambandha meM nIlanara ko pratibandhaka mAnA jApa / magara Apa aisA kaha sakata nahIM haiM, kyoMki ina prativadhya pratibandhakabhAvAM kI kalpanA meM gAMva hone se Apana isa pakSa kA tyAga kara ke ukta abhitana kArya-kAraNabhAva kA svIkAra kiyA hai <- magara yaha kA imagi nigadhAra ho jAtI hai ki hama syAzrayasamayAya sambandha se nIla rUpa ke prani svavyApakasamavAya sambandha meM nIla rUpa kA kAraNa mAnate hai / matalaba yaha hai ki jaba ghaTa meM samavAya sambandha meM nIla rUpa utpanna hotA hai taba vahI nIra rUpa mdAzraya-samavAyasambandha meM ghaTa ke avayava meM utpanna hotA hai| svapadAtha hai ghaTanAlampa, jisake Azraya - paTa kA samacAya kapAla meM rahane se ghaTIya nIla ra.pa svAzrayamabhavAya sambandha se usa kapAla meM rhegaa| nIlakapAladvaya meM ghaTa utpanna hone para svAzrayasamavAya sambandha ga ghaTa ke kapAla meM nIla rUpa utpanna hotA hai aura nama kapAla meM svavyApakasamavAya sambandha se nIla rUpa bhI rahatA hai / svacyApakasamayAya kA matalaba hai --> sva he vyApaka jimakA paMgA samavAya yAnI svaviziSTa samavAya se kAgaNIbhUta nAla kA savidhAna apekSina hai| jaba ghara ke janaka sabhI kapAla meM kevala nIla rUpa rahatA hai, nabhI kapAla meM bayApakamamatrAya sambandha meM nIla kapa rahatA hai / jaba paTakAraNIbhUta eka kapAla nIla aura dasarA kapAla gyata hotA hai naca yadi garga nAla, rUpa utpanna hogA nA svAzrayasamavAyasambandha meM nIla rUpa ke prati khaciziragamavAya meM nIla kapa kI kAraNatA meM vyabhicAra ho jAyegA, kyoMki nAla-gnakapAlAramdhapaTAniSTa baha, nIra rUpa svAzrayamamavAya sambandha meM ranakapAla meM bhI rahegA / phinna nIra mApa svanyApakasamavAyamambandha se vahA~ nahIM rahane se nIma rUpa kI utpani kA anie pramaMga nAmamakina hai| isalie yahAM gamavAya sambandha meM nIla rUpa ke prani bagamanAyisamavenAva sambandha meM nIlatagrUpa ko prativandhaka mAnana kI koI AbadhyakatA nahIM hai| yahA~ yaha prA ho ki --> naulapAtakapAladvavajanya ghara meM gvAzrayagamavAya sambandha meM nIla #pa kI utpani mana do, syAki myadhyApakagamanAya gambandha meM nAla mapa anupasthita hai / magara usa ghaTa meM samavAya sambandha meM nA nIla bhapakI utpAna honA hI cAhiye, kyoMki usa ghara ke avayava maM nIla kapa rahatA hai' <-sA yaha bhI asaMgata hai, kyoMki svAvayagambandha meM nAla kI mAmI svayamavAyagambandha rA nIla kI gAmagrI kI vyApaka hotI hai| matalaba ki svAzrayasamadAyasambandha meM utpanna hama bAra nala kA mAmag2A kAraNanAvazka sambandha se jahAM rahatI hai vahIM hI gamavAya sambandha meM unpanna honevAle nIla ma.pa kI gAgA kAraNAnAvaTaka sambandha meM rahatI hai| jahA~ cyApaka nahIM honA hai yahAM vyApya kabhI rahanA nahIM hai| prasnuna - - Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * aparamatAsvaramavIjA''viSkaraNam * '73 kecita nAnArUpavadavayavArabdho ghaTo nIrUya eva / na caivamapratyakSa: syAt, dravyatatsamavetacAkSuSasAdhAraNyena cAkSuSatvAvacchinnaM pratyeva svAzrayasamavetavRtitvasambandhena rUpasya kAraNa - jayalatA vacchinnajanyatAzrayAbhUtanIlarUpakAraNakalApavyApakatvAta, svAzrayasamavAyAvacchinnakAryatAzrayAbhUtanIlarUpasAmagrIvirahe samavAyasambandhA| bacchinnakAryanAzrayanIlarUpasAmagrIvilayasiddhaH samavAyana nAlapotpAdApAdanAvyAMgAt / 'sAmagrI baiM kAryajanikA na tvekaM kAraNamini kiM na zrutaM ? ityabhiprAyaH / ata eva nIlAdI nIletarAdaH pratibandhakalvamatAho nIletarAdI nAlAdaH pratibandhakatvamiti vinigamanAciraho'pi na sAvakAzaH; nAdazanibadhyapratibandhakabhAvAnabhyupagamAta, dahI nAsti kuto duHkhama ! yadyapi prakRtakalpa nIlAdI nalitagadaH pratibandhakalyA kalpanena lAghavaM tathApi svAzrayasamavAyana nAlAdika di svavyApakasamavayana nIlAdaH kAraNatvaM, samavAyana nIlAdimAmagrayAH svAzrayasamavAyana nIlAdisAmagrIcyApyatvamityAdikalpanAgauravamatiricyata iti vibhAvya 'apara' ityanaMnA svarasAdbhAvanaM kRtam / / nanu sambAyana nAlaM prati svasamavAyisabhavatalasambandhana nalitagadeH pratibandhakatvAt parataM prati patitararUpAdaH pratibandhakatvAta zuklAdikaM prati ca zuklatarAdeH pratibandhapAtvAta vijAtIvAnephara padayavasamata yayAvani nakamapi kAramupajAyana kintu nIrUpa eba sa bhavatAtyAzayavanAM matamAviSkarAti ---> kevittvini / nAnArUpavadavayavArabdhaH = vijAnIyAnekarUpaviziSTAvayavajanyaH ghaTaH svotyAdAnantaramapi nIrUpa eva avatiSThate / na ca evaM = ghaTasya svotpAdottarakAle'pi nIrUpatvopagame, sa ghaTaH apratyakSaH = cAkSuSasAkSAtkArAgAMcara: syAt, viSayatAsambandhena dravyacAkSuSaM prati syasamavAyasambandhenodbhatarUpasya hetutvAditi vAcyam, dravya-tatsamavetacAkSupasAdhAraNyena = drabya dravyacUnigA caracAaSasAkSAtkArAnugatatvana, viSayatAsambandhana cAkSuSatvAvacchinnaM prati svAzrayasamavetavRttitvasambandhana evaM rUpasya kAraNatvAta - kAraNatvAGgIkArAt / viSayatayA ghaTacAkSupaM yadA ghaTe vartane tadA svAzrayasamavetavRnitvasambandhana kapAlikArUpagapi tatra parnata paca, ghaTasya kapAlikArUpAzrayIbhUtakapAlikAmamavatakapAlattitvAt / yadA ca viSayatayA ghaTaparimANAdicAkSapaM ghaTAparimANAdI vartana nadA svAzrayamamavatanitvasambandhena kapAlarUpamapi tatra vartata eca, ghaTaparimANAdaH kapAlarUpAzrayAbhUtakapAlamamatabaTyUnitvAt / bAbAdi-navRttiparimANAdau tu svAzraya. samavettavRtityasambandhena rUpasya virahAtra tatra viSayatayA cAkSuSotyAda ityancaya-tryatirekAbhyAM viSayanAsambandhana dravya-dragyavRttigocaracAkSughamAtravRnivajAtyAvacchinnaM prati svAzrayasamavetavRnitvasambandhana rUpasya kAraNatvAvadhAraNAnna nIrUpaghaTatatparimANAdaH cAkSuSatvA - nApatiH / etena viSayatayA dravyacAkSarSa prati svasamavAyenAtarUpasya kAraNatvaM, dravyavRttiparimANgAdicAkSuSaM prati ca svasamavAya - gRttitvasambandhenoddhRtarUpasya kAraNatvamiti nirastam, gauravAt / prakRtakalpa kAraNavAcarka rUpapadamudrataparaM jJeyama, anyathA pizAca-tatparimANAdivAnupApaneH / svAzrayasamavetasamayatatvasambandhena rUpasya kAraNatvokto tu nAnArUpabadavayavasamavetapadAvRttimahAtvAdaracAkSuSatvamApata, nasyopAdhitayA samavAyAtirikasambandhana vRttitvAdityanaH svAzrayasamavetavRnitvasambandhana kAraNatvA|| meM nIlapInAbhayakapAlajanyaghaTasthala meM svAzrayamambandha re utpanna honevAle nIla rUpa kI sAmagrI vyApakatAvacchedaka sambandha se nahIM rahane kI vajaha samavAya sambandha meM utpanna hAnavAle nIla rUpa kI sAmagrI bhI cyApyatAvacchedaka sambandha se rahanI nahIM hai| sirpha ekAda kAraNa hone kI vajaha kAryotpati kI Apati nahIM dI jA sakatI kintu kAryasAmagrI rahane para hI kAryotpAda kI Apatti dI jA sakatI hai| prastuta meM nIlapItakapAladvayajanya pada meM samavAya sampandha se utpanna honevAle, nIla rUpa kI sAmagrI hI nahIM hone meM usakA ApAdana nAmumakina hai - aisA apara vidvAnoM kA vanavya hai| " pavihInagharavAdI matavizeNa : kacittR. iti / kucha vidvAnoM kA yaha vaktavya hai ki. -> vibhitrarUpAne avayaroM meM utpatra ghaTa meM koI bhI rUpa utpatra honA nahIM hai| yahA~ yaha zaMkA ho ki > 'yadi usa ghaTa meM rUpa hI nahIM hai taba to usa ghaTa kA cAkSupa pratyakSa nahIM ho sakegA, kyoMki rUpavihIna dravya kA kabhI kisIko kahA~ bhI cAkSupa pratyakSa hotA nahIM hai - to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki dravyaviSayaka cAkSupa pratyakSa meM rUpa ko svataMtra kAraNa na mAna kara dravya aura dravyasamavena ke cAkSapa ke prati svAthayasamavaMtavRttitvasambandha meM rUpa ko kAraNa mAna lene me nIrUpa ghaTa kA bhI cAkSuSa pratyakSa hone meM koI bAdhA nahIM ho sakatI, kyoMki nIrUpa ghaTa ke cAkSupa meM kapAlikAgata rUpa svAzrayasamanavRttitvasambandha se kAraNa hogA aura nIlaghaTasamaveta parimANa, saMkhyA, saMyogAdi ke pratyakSa meM kapAlagata rUpa svAyayasamavetavRnitvasambandha me kAraNa hogA / ataH nIrUpa ghaTa aura usameM samaveta Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 madhyamasmAdbhAdarahasye khaNDa: 3 kA. 9 * ghaTAkAzasaMyAMgAcAkSupatvavicAraH * tvAt / ata eva truTicAkSuSAnurodhena paramANundayakayorapi siddhirityAhuH / vaccintyam, citrakapAlikAsthale tadasambhavAt / kiJca, ghaTAkAzasaMyogAdyacAkSuSatvAnurodhena * gayalatA bhidhAnamiti / lAghavAnurodhAdatatkalpe dravyatatsamavetaspArzanasAdhAraNyena spArzanatvAvacchinnaM prati svAzrayasamavetavRttitvasambandhenava sparzasya hetutvamiti cetasi praNidhAtavyam / prakRtakalpasvIkAranAntarIyakaphalavizeSamAvedayanti ata eva dravya tadvRtisAdhAraNacAkSuSaM prati svAzrayasamavetavRttitva| sambandhana rUpasya kAraNatvasvIkArAdeva truTitrAkSuSAnurodheneti, upalakSaNAt 'truTiparimANAdicAkSuSAnurodhena ityapi draSTavyam, paramANuyaNukayorapi siddhiH viSayatayA vyaNukacAkSupAzraye vyaNuke svAzrayasamavetavRttitvasambandhena paramANurUpasyaiva vRttitvasambhavAt tryazukasya paramANurUpAzrayaparamANusamaMvatadvayaNukavRttitvAt viSayatayA trasareNuparimANAdicAkSuSAdhikaraNaM trasareNuparimANAdI ca svAzrayasamavatavRttitvasambandhena dvayaNukarUpasyaiva vRttitvasambhavAt vasaMreNuparimANAdeH pazukarUpAzrayadvayaNukasamaveta truTivRttitvAt / paramANu dvadmaNukrAnupagame tu guNatvAvacchinnasya dravyamAtravRttitvaniyamena truTi tatparimANAdicAkSuSakAraNacirahasiddhyA truTitatparimANAdyacAkSuSamApadyeta / etacca pratyakSaviruddhamiti niruktakAryakAraNabhAvabalena truTitatparimANAdicAkSuSAnyadhAnupapanyA paramANurUpa dvyazukarUpayAH siddhau tadAzrayatayA paramANu dvyaNukayorapi siddhirapratyUhaveti keSAJcidabhiprAyaH / Ahurityanena prakaraNakRtA svakIyA'svarasodbhAvanaM kRtam / tadeva kaNThata Avedayati tacintyamiti / cintAcI jameca pradarzayati citrakapAlikAsthale nAnArUpavadavayavArabdhakapAlikAsamavetakapAlArabdhapadasthale tadasambhavAt - ghaTatatsama|vetaparimANa saMyoga kasvaprabhUticAkSuSA'nupapatteH / nAnArUpavadavayavArambhavadasyeva tatra kapAlikAyA nAnAjAtIyarUpavadavapavAracyatvena nIrUpatvasiddhaH tatsamacetapAlanIrUpatvasiddhayA na natra ghaMTe svAzrayasamavetavRttitvasambandhena kapAlikArUpaM vartate na vA nadudghadasamavetaparimANAdI svAzrayasamavetadvRttitvasambandhena kapAlarUpaM vartate yena tacAkSuSaM sambhavat / sArvajanInaJca nAnArUpavadavayavArabdhakapAlikAsamaMvatakapAlArabdhaghaTa tatparimANAdigIcaraM cAkSuSam / tatazcaitAdRzacyatirekavyabhicArAdeva na viSayatayA dravyatatparimANAdicAkSuSaM prati svAzrayasamavetavRttitvasambandhana rUpasya kAraNatvAbhidhAnaM saGgatimaGgati / 'itthaJca tAdRzaghaTasya nIrUpatvaM tAdRzaghaTavRttisaMyogAdicAkSupaM na syAditi vakSyamANagranthaprastAvArthamupakramate kiceti / yadi viSayatayA dravya tatsamavetagocaracAkSuSaM prati svAzrayasamavetavRttitvasambandhena rUpasya kAraNatvaM syAt tadA ghaTAkAzasaMyogAdicAkSuSamapi syAdava, kapAlarUpasya svAzrayasamavetavRtnitvasambandhena yadAkAzasaMyogAdI sattvAt ghaTAkAzasaMyogAdaH kapAlarUpAzrayakapAladravyasamavetagocarasamavetaghaTavRttitvAt / na ca tad bhavatItyato ghaTAkAzasaMyAMgAyacAkSuphtvAnurodhena cAnupatvAvacchinnaM donoM ke cApa sAkSAtkAra kI anupapatti ho sakatI nahIM hai| aisA mAnane se hI paramANu aura yaNuka kI bhI siddhi ho sakatI hai, kyoMki jyaNuka = truTi ke pratyakSa ke prati paramANugata rUpa svAzrayasamavetavRttitvasambandha se kAraNa hogA aura truTisamaveta parimANAdi ke prati yaNukagata rUpa svAzrayasamavetavRtitvasambandha se kAraNa banegA / paramANu kA svIkAra kiye binA truTi ke meM tryaNuka cAkI upapatti kathamapi saMgata na hogI, kyoMki sva = paramANurUpa ke Azraya = paramANu meM samaveta maNuka vRtti hone se paramANu kA svIkAra karane para hI svAzrayasamavetavRttitya sambandha se paramANurUpa ke Azraya vyaNuka ke cAkSupa kI upapatti hogI evaM truTiMgata parimANAdi ke cAkSupa kI saMgati hRyaNuka ke aGgIkAra ke binA nAmumakina hai, kyoMki sva yaNuka kI mAnya karane para hI svAzrayasamavetavRnityasambandha = zukarUpa ke Azraya = dvyaNuka meM vRtti (samaveta) tryaNuka hone se se rUpa ke Azraya truTi ke cAkSupa kI upapatti ho sakatI hai| isa taraha dravya aura dravyamamaveta ke cAya kI sAdhAraNa kAraNatA kA svIkAra kara ke svAzrayasamavetavRttitvasambandha se hI rUpa ko usakA kAraNa mAnanA susaMgata hai'|Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * nIrUpaghaTavAdikRtapariSkAra: * cAnuSatvAvacchei prati svAzrayasamavetatvasambandhena rUpAbhAvasya pratibandhakatvakalpanamevocitam / svAvacchinnaguNAdhikaraNatAvatpratyakSatvasambandhena paryAptimata: svAvacchinnAdheyatAvadamuNapratyakSatvasambandhena paryAptimattvAvacchinaM prati hetutvakalpane'dhyavyAsajyavRtyA * gayalldcAnuSamAtravRttivejAtyAvacchinnaM prati svAzrayasamavetatvasambandhana rUpAbhAvasya pratibandhakatvakalpanamocitam / AkAdazasya nIrUpatvaMna ghaTAkAzasaMyogAdI pAbhAvasya svAzrayamamavatatvasambandhana satvAta tasya rUpAbhAvAzrayAkAzasamabenatvAt / tatazca naganArUpabadavayavArazcavaTasya nIrUpatvopagame tatsamavetaparimANasaMyogAdaracAcapatvameba syAdini na nAnArUpavadavayavArabdhaghaTasya nIrUpatvAbhyupagamaH zreyAniti nihitArthaH / nanu yAbadAzragapratyakSa satyeva byAmanyavRniguNapratyakSaM bhavati. na tu yatkizcidAzrayapratyakSe matIti vyAsajyaniguNAnyakSaM prati yAvadAzrayapratyakSasya hetutvAta na adAkAzasaMyogAdipratyakSatvAtirityAzayana nArUpaghaTavAdyAha svAvacchinnaguNAdhikaraNanAbanpratyakSatvasambandhana paryAptimata iti| hetutvakalpana ityanenAsya sambandhaH / svapadana paryAptigrahaNam / tadavacchinnA = paryAptiriziSTA yA guNAdhikaraNatA = maMyogAdiguNaniSThAdheyattAnirUpitA adhikaraNanA nadvat yat ghaTpaTAdi vastujAnaM tadoraM pratyakSa myAgchinnaguNAdhikaraNatAvadviSayakAnyamalagamcanbhena prAptimna niti / niruktasambandhana paryAptimataH pratyakSasyaiva srAvaJcinnAdheyatAbadguNapratyakSatvasambandhena paryAptimattvAvacinna prati hetutvakalpane nAnArUpavadavayavArabdhaghaTapaTasaMyogAdigAMcaraM cAkSuSaM nirAtaGkama / tathAhi 'vaTapaTayoH mayoga' ityAdyAkArakasya kAryabhUtasya pratyakSasya paryAptyavacchinnA yA tAzaghaTapaTaniSThAdhikaraNatA nanirUpitA yA nAdazaghaTapaTasaMyoganiSThA AdheyatA tadvatsaMyogAdigocaracAkSuSatvana kAryatAvacchedakatAvacchedakIbhUnasvAcchinnAdhikaraNatAnihApitAdhayanAbadguNaviSayakapratyakSattvasambandhana paryAsiviziSTatayA kAryatAvacchedakIbhUtacipayattAsambandhana nAzaghaTAdivRttitvAt tAdRzaghaTAdAvara kAraNatAvacchedakI bhUttaviSayatAsambandhana tAnazaghaTAdigocaraM tana pratyakSa vatana yat kAraNatAvacchedakatavajaMdakIbhUtana mbAyanchinnagaNAdhikaraNatAbadrAMcara pratyakSalbasambandhana paryAptimaddhati / yadA ca kaMbalaM ghaTagocaraM paTagocaraM parimANAdi meM na rahane se nahA~ vipayatA sambandha se cAkSupa sAkSAtkAra kI kathamapi saGgati na hogI / isake atirikta yaha bhI jJAtavya hai ki dravya-dravyasamavetacAkSupa ke prati svAzrayasamavetavRttitvasambandha meM rUpa ko kAraNa mAnane para to ghaTAkAzasaMyogAdi ke bhI pratyakSa kI Apani AyegI, kyoMki AkAza nImpa hone para bhI kapAla rUpavAna hone se kapAlarUpa ke Azraya kapAla meM samavaMta ghaTa meM ghaTAkAzasaMyoga Adi vRtti hone se usameM svAzrayasamavetavRttitvasambandha saM rUpa rahatA hai| magara ghaTAkAzasaMyogAdi kA cAkSupa hotA nahIM hai - yaha to sarvajanavidita hai / ataH ghaTAkAvAsayogAdi ke acAkSupa ke anurodha se dravyasamavetagAMcara cAkSupa ke prati svAzrayasamavetatvasambandha meM rUpAbhAra ko pratibandhaka mAnanA hI par3egA, cUMki tabhI rUpAbhAva ke Azraya AkAza meM sabhavena ghaTaAkAzamayoga Adi meM svAzrayasamavetatvasambandha se rUpAbhAva rahane meM vipayatAsaMbandha se vahA~ ghaTAkAzasaMyogAdigocara cAkSupa na ho skegaa| isa taraha jara vyasamacaMtaviSayaka cAkSupa ke prati svAzrayamamavetatvasambandha se rUpAbhAva ko pranirandhaka mAnanA Avazyaka hI hai taba to nAnArUpabadanaracAranya ghaTa ko nIrUpa mAnana para usa ghaTa meM samaveta saMyogAdi kA cAkSuSa na ho sakegA, kyoMki rUpAbhAva ke Azraya usa ghaTa meM samavena se saMyogAdi meM svAzrayasamavaMtatvasambandha se rUpAbhAva raha jAyegA, jo vahA~ viSayatA sambandha se utpanna honevAle tAdRzaghaTasaMyogAdiviSayaka cAkSuSa kA pratirandhaka hotA hai| ghaTAkAzasaMyogAdi ke cAkSuSako upapatti kA prayAsa svAvandhi iti / yahA~ nIrUpayaTavAdI kI ora se yaha kahA jA sakatA hai ki -> 'vyAsajyavRtti guNa ke pratyakSa ke || prati pAradAzrayagocara pratyakSa hetu hai| isako nanya nyAya kI pariSkRta zailI se banAnA ho to yaha bhI kahA jA sakatA hai ki svAvacchibAdheyatAviziSTaguNaviSayakAtpakSatva sambandha se paryAptiviziSTa pratyakSa viSayatAsambandha se kArya hai aura svAvacchitraguNAdhikaraNatAvadvipayakapratyakSatva sambandha se paryAptiviziSTa pratyakSa vipayatAsambandha se kAraNa hai / yahA~ kAryatAvacchedaka dharma paryApti hai aura kAraNatAvacchaMTaka dharma bhI paryApti hI hai| kAryatAranaMdaka sambandha hai viSayatA aura kAraNatAvacchedakasambandha bhI hai viSayatA / kAryatAvacchaMTakatAvacchedaka mambandha yAnI kArya meM kAryanAvacchedaka kA rahane kA sambandha hai svAvacchintrAdheyanAbaddhaNagocarapratyakSatva saMsarga aura kAraNatAvacchedakatAvacchedaka sambandha yAnI kAgNatAvacchedakavidhayA abhimata dharma kA kAraNa meM rahane kA niyAmaka sambandha hai svAvacchintraguNAdhikaraNatAcatipayakapratyakSatva maMsarga / avacchedakatAvacchedakasambandhayaTakIbhUta svapada se paryApti kA grahaNa abhimata hai| jaise ghaTapaTaubhaya kA cAkSuSa hotA hai taba vaha zApa svAvacchinnaguNAdhikaraNatAvadvipayakapratyakSatvasambandha meM paryAptiniziSTa Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 madhyamasyAdvAdarahasya khaNDaH 3 . kA.. * ghaTAkAzasaMpAMgApAsUpatvavicAra* tvAt / ata eva zudicAkSuSAnurodhena paramANundayaNukayorapi sindirityAhuH / tacityam, citrakapAlikAsthale tadasambhavAt / kira, ghaTAkAzasaMyogAdhacAkSuSatvAnurodhona -* jayalatA *bhidhAnamiti / lAghavAnurodhAdatankalpe dravyatatsamavanaspArzanasAdhAraNyana spAnityAvacchinnaM prati svAzrayasamavatavRttitvasambandhenaMba sparzasya hetulyamiti cetasi praNidhAtavyam / / prakRtakalpasvIkAranAntarIyakaphalavizeSamAvedayanti -> ata eva = dravya-tadvRnisAdhAraNacAkSuSaM prati svAzrayasamavanavRtitvasambandhena rUpasya kAraNatvasvIkArAdeva, truTitrAkSupAnurodheneti, upararakSaNAt 'truTeparamANAdacAkSuSAnurodhena' ityapi draSTavyama, paramANuvyaNukayorapi siddhiH, viSayatayA vyaNukacAkSupAzraye vyaguka svAzrayasamavetavRttitvasambandhana paramANumapasyaca vRtitvasambhavAta. tryaNukasya paramANurUpAzrayaparamANusamaktadvayaNakavRtnitvAt. viSayatayA trasareNuparimANAdicAnupAzvikaraNe basare guparimANAdI ca svAzrayasamaMvatavRttitvasambandhana dvayaNukarUpasyaiva vRttitvasambhavAta, trasaMraNuparimAgAdeH vyaNukarUpAzrayaNukasamavetaTi| vRttitvAta / paramANu-dvapaNukAnupagamaM tu guNatvAvanchinnasya dravyamAtravRnivaniyamana truTi-taparimANAdicAkSuSakAraNacirahamiddhayA TitatparimANAdyacAkSaSamApadyena / etacca pratyakSavirudamiti niruktakAryakAraNabhAvabalena ditatparimANAdicArUpAnyadhAnapapanyA paramANurUpa-dvayagukarUpayoH siddhI nadAzrayatayA paramANu-yaNakayorapi siddhirapratyahaMti keSAzcidabhiprAyaH / Ahurityanena prakaraNakRnA svakIyA:mvarasAdAvanaM kRtam / tadeva kaNThata Avedayati / taccintyamiti | cintAcIjamaMca pradarzayati - citrakapAlikAsthale nAnArUpabadabAyavArakapAlikAsamavetakapAlArabdhaghaTasthale, tadasambhavAt = ghaTatatsamavetaparimANa-saMyogakatvamabhUticAkSaNAnupapatteH / nAnArUpavadavayavAracaghaTasyeva natra kapAlikAbA nAnAjAtIyarUparadacayavArabdhatvana nArUpavasidbhaH tatsamadaMtakapAlanArUpatvacidbhayA na natra ghaTe svAzrayasamavetavRtitvasambandhana kamAlikArUpaM vartate, na vA naghaTasamavataparimANAdI svAzrayasamavanavRttitvasambandhena kapAlarUpaM vartate yena cAkSuSa sambhavat / sArvajanInaca nAnArUpAvadavayavArabdhakapAlikAsamavaMtakapAlArabdhaghaTa-tatparimANAdigocaraM cAkSuSana / tatazcalAdAnyatirakanyabhicAgaMdava na viSayatayA dravyanaraparimANAdicAkSuSaM prani svazrayasamavetavRnitvasambandhena rUpasya kAraNatvAbhidhAnaM saGganimaGgati / 'ityazca nAzaghaTasya nIrUpatvaM nAdRzaghaTavRttisaMyogAdicAkSuSaM na syAdi ti vazyamANagranthaprastAvArthamupakramate / kinati / yadi viSayatayA dravya -tatsamavetagocaracAkSuSa prati svAzrayasamavanavRttitvasambandhana rUpasya kAraNatvaM syAta tadA ghaTAkAdAsaMyogAdicAkSuSamapi syAdava, kapAlarUpasya svAzrayasamavenavRttitvasambandhana vaTAkArAgayogAdI sancAta, ghaTAkAdAsaMyaMgAdaH kapAlarUpAzrayakapAlasamavataghaTavRttitvAt / na ca tad bhavatItyato ghaTAkAzamayAMgAyacAkSuSatvAnurodhena cAcapatvAvacchinaM = dravyasamavatagocaradonoM ke cAkSupa sAkSAtkAra kI anupapani ho sakatI nahIM hai| aisA mAnane meM hI paramANu aura dUyaNuka kI bhI siddhi ho sakatI hai, kyoMki vyaNuka = truTi ke pratyakSa ke prati paramANugata rUpa svAzrayasamavetavRttitvasambandha se kAraNa hogA aura truTisamavana parimANAdi ke prati vyaNukagata rUpa svAzrayasamavetavRtitvasambandha meM kAraNa banegA / paramANu kA svIkAra kiye binA truTi ke cAkSupa kI upapatti kathamapi saMgana na hogI, kyoMki sva = paramANurUpa ke Azraya = paramANu meM samaveta dayaNuka meM tryaNuka vRtti hone se paramANu kA svIkAra karane para hI svAzrayasamavanavRttitya sambandha me paramANurUpa ke Azraya vyaNuka ke cAkSuSa kI upapatti hogI / evaM truTigata parimANAdi ke cAkSupa kI maMgati dvayaNuka ke aGgIkAra ke binA nAmumakina hai, kyoMki sva = dyaNukarUpa ke Azraya = dvayaNuka meM vRtti / samavana) tryaNuka hone ma dayaNuka ko mAnya karane para hI svAbhapasamavetavRnitvasambandha me dvayaNukarUpa ke Azraya truTi ke cAkSupa kI utpati ho sakatI hai| isa taraha dravya aura dravyasamavana ke cAkSupa kI sAdhAraNa kAraNatA kA svIkAra kara ke svAzrayasamavaMtavRninvasambandha meM hI rUpa ko usakA kAraNa mAnanaH susaMgata hai' / < narUpavihInaghaTanAdI ke gata kI jAlocana! - cintyam. ini / magara prakaraNakAra zrImadnI kA uparyukta kathana ke khilApha yaha mantavya hai ki ukta mata vicAraNIya hai, na ki rinA vicAra kiye svIkArya / isakA kAraNa yaha hai ki citrakapAlikA sthala meM usakA sambhava nahIM hai| antarnihitArtha paha hai ki jahA~ kapAlikA hI vibhinnarUpabadavayavoM se utpanna hogI vahA~ kapAlikA bhI nApa hogI / ataH usa sthala meM ghaTa aura ghaTasamaveta parimANAdi ke cAkSupa sAkSAtkAra kI anupapani hogii| kapAlikA nIrUpa hone se kapAla bhI nIrUpa hI hogaa| taba kapAlikArUpa svAzrayasamavaMtavRttitvasambandha meM ghaTa meM aura kapAlarUpa svAzrayamamapatavRttitvasambandha se ghaTasamaveta Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * nIrUpapaTavAdikRtapariSkAraH cAkSuSatvAvacchinnaM prati svAzrayasamavetatvasambandhena rUpAbhAvasya pratibandhakatvakalpanamevocitam / svAvacchinnaguNAdhikaraNatAvatpratyakSatvasambandhena paryAptimataH svAvacchinnAdheyatAvadguNapratyakSatvasambandhena paryAptimatvAvacchinnaM prati hetutvakalpane 'pyavyAsajyavRtyAjai jayalavA kai Gya cAkSuSamAtravRttibaijAtyAvacchinnaM prati svAzrayasamavetatvasambandhena rUpAbhAvasya pratibandhakatvakalpanameocitam / AkAzasya nIrUpatvena ghaTAkAzasaMyogAdI rUpAbhAvasya svAzrayasamavetatvasambandhena sattvAt tasya rUpAbhAvAzravAkAzasamavetatvAt / talava nAnArUpavadavayavArabdhaghaTasya nIrUpatvApagame tatsabhavetaparimANasaMyogAderacAkSuSatvameva spAditi na nAnArUpavadavayavAvyayasya nIrUpatvAbhyupagamaH zreyAniti nihitArthaH / nanu yAvadAzrayapratyakSe satyeva vyAsajyavRttiguNapratyakSaM bhavati na tu yatkiJcidAzrayapratyakSaM satIti vyAsajyavRttiguNapratyakSaM kAzasaMyogAdipratyakSatvApanirityAzayena nIrUpapaTavAyAha svAvacchinnaguNAdhikaraNataH | vatpratyakSatvasambandhena paryAptimata iti / hetutvakalpane ityanenA'sya sambandhaH / svapadana paryAptigrahaNam / tadavacchinnA | yaptiviziSTA yA guNAdhikaraNanA = saMyogAdiguNaniSThAgatAnirUpitA adhikaraNatA tadvat yat ghaTapaTAdi vastujAtaM tadgocaraM pratyakSaM svAvacchinnaguNAdhikaraNatAvadviSayakapratyakSatvasambandhana patimat bhavati / niruktasambandhana paryAptimataH pratyakSasyaiva svAvacchinnAdheyatAvadguNapratyakSatvasambandhena paryAptimattvAvacchinnaM prati hetutvakalpane nAnArUpavadavayavArayadapadasaMyogAdigIcaraM cAkSuSaM nirAtaGkam / tathAhi ghaTaTayoH saMyoga' ityAaareera kAryabhUtasya pratyakSasya paryAptyavacchinnA yA tAdRzaghaTapaTa niSThAdhikaraNatA tanirUpitA yA tAdRzaghaTapaTasaMyoganiSThA AdheyatA tadvatsaMyogAdigocaracAkSuSatvena kAryatAvacchedakatAvacchedakabhUtasyAvacchinnAdhikaraNatAnirUpitA zreyatAvadguNaviSayakapratyakSatvasambandhana paryAptiviziSTatayA kAryatAvacchedakIbhUtaviSayatAsambandhena tAdRzaghaTAdinityAna tAdRzapadAdAveva kAraNatAvacchedakIbhUtatviSayatAsambandhena nAzAdicaraM tat pratyakSaM vartata yat kAraNatAbacchedakatAvacchedakIbhUtana svAvacchinnaguNAdhikaraNatAvacatpratyakSatvasambandhena paryAmiti / yadA ca kevala ghaTIcarapaTagIcaraM 7 L | parimANAdi meM na rahane se vahA~ vipayatA sambandha se cAkSuSa sAkSAtkAra kI kathamapi sati na hogI / isake atirikta yaha [ bhI jJAtavya hai ki dravya-dravyasamavetacApa ke prati svAzrayasamavettavRtitvasambandha se rUpa ko kAraNa mAnane para to ghaTAkAzasaMyogAdi ke bhI pratyakSa kI Apatti AyegI, kyoMki AkAza nIrUpa hone para bhI kapAla rUpavAn hone se kapAlarUpa ke Azraya kapAla meM mamatreta ghaTa meM paTAkAzasaMyoga Adi vRtti hone me usameM svAzrayasamavetavRtitvasambandha se rUpa rahatA hai| magara ghaTAkAzasaMyogAdi kA cAkSuSa hotA nahIM hai - yaha to sarvajanavidita hai | ataH ghaTAkAzasaMyogAdi ke acApa ke anurodha se ivyasamavetagocara cAkSuSa ke prati svAzrayasamavetatvasambandha se rUpAbhAva ko pratibandhaka mAnanA hI paDegA, cUMki tabhI rUpAbhAva ke Azraya AkAza meM samaveta ghaTa AkAzasaMyoga Adi meM svAzrayasamavetatvasambandha se rUpAbhAva rahane se vipayatAsaMbandha se vahAM ghaTAkAzasaMyogAdigocara cAkSuSa na ho sakegA / isa taraha jaba dravyasamavetaviSayaka cAkSuSa ke prati svAzrayasamavetatvasambandha se rUpAbhAva ko pratibandhaka mAnanA Avazyaka hI hai taba to nAnArUpavadavayavArabdha ghaTa ko nIrUpa mAnane para usa ghara meM samaveta saMyogAdi kA cAkSuSa ho sakegA, kyoMki rUpAbhAva ke Azraya usa ghaTa meM samaveta aise saMyogAdi meM svAzrayasamavetatvasambandha se rUpAbhAva raha jAyegA, jo vahA~ vipayatA sambandha se utpanna honevAle tAdRzaghaTasaMyogAdivipayaka bApa kA pratibandhaka hotA hai / * ghaTAkAzasaMyogAdi ke acAkSuSa kI upapatti kA prayAsa svaccha iti / yahA~ nIrUpaghaTabAdI kI ora se yaha kahA jA sakatA hai ki > 'vyAsajyavRtti guNa ke pratyakSa ke prati yAvadAzrayagocara pratyakSa hetu hai| isako navya nyAya kI pariSkRta zailI se banAnA ho to yaha bhI kahA jA sakatA hai ki svAvacchibAdhayatAviziSTaguNaviSayakapratyakSatva sambandha se paryAptiviziSTa pratyakSa vipattAsambandha se kArya hai aura svAvacchinnaguNAdhikaraNatAdvipayakapratyakSatva sambandha se paryAptiviziSTa pratyakSa vipayatAsambandha se kAraNa hai / yahA~ kAryatAvacchedaka dharma paryApta hai aura kAraNatAvacchedaka dharma bhI paryApta hI hai| kAryatAvacchedaka sambandha hai vipayatA aura kAraNatAvacchedakasambandha bhI hai viSayatA / kAryatAvacchedakatAvacchedaka sambandha yAnI kArya meM kAryatAvacchedaka kA rahane kA sambandha hai svAvacchinApatAvaNagocarapratyakSatva saMsarga aura kAraNatAvacchedakatAvacchedaka sambandha yAnI kAraNatAvacchedakavidhayA abhimata dharma kA kAraNa meM rahane kA niyAmaka sambandha hai svAvacchinnaguNAdhikaraNata vadviSayakapratyakSatva saMsarga / avacchedakatAvacchedakasambandhaghaTakIbhUta svapada meM paryApti kA grahaNa abhimata hai| jaise ghaTapaTaubhaya kA cAkSupa hotA hai taba vaha cAzrupa svAvacchinnaguNAdhikaraNatAvadviSayakapratyakSatvasambandha se paryAptiviziSTa Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .: 76, madhyamasyAdvAdarahasya khaNDaH 3 . kA.9 * avyAmajyavRnyAkAzaguNA cAkSuSopapAdanama * kAzAdiguNA'cAkSuSatvopapataye rUpavatvasya pratyAsatighaTakatve gauravAt / na ca sparza -* jayalatA haivA cAkSuSaM bhavati tadA ghaTAdI kAraNanAvacchedakatAranchendakIbhUtasvAvacchinnaguNAdhikaraNatAvAtpAda sambandhAvacchinnAdhayanA - valpayAmimataH pratyakSasya kAraNalAvacchedakIbhUtaviSayatAsambandhenAdhvartamAnavAna natra 'dharapaTayAH saMyoga' ityAdyAkArakaM cAkSuSaM kAryatAvacchedakIbhUtaviSayatAsambandhenApajAyate yat kAryatAvacchedakatAvacchedakAbhUtasyAbandimAdhayanAvadgaviSayakapratyakSatvasambandhena kAryatAvacchaMdakIbhUtaparyAptimadbhayati / ata eva ghaTAkAvAsaMyoga dicAkSuSApanirapi nizvakAzA, AkAdAsyAcA pattvena ghaTamAtragocaracAkSuSamma paryAptyavacchinnaghaTAkAzagayAMgAdigaNAdhikaraNatAzranyAtripakavana svAcchindaguNAdhikaraNatAvatpratyakSatvasambandhana eyasimana evAmaprasidbhayA viSayatayA tatkAraNAdhikaraNasyA:pyaprAMgadatyanAgadanAusambhavAt / viSayatayA pAtyapazchinnaguNAdhikaraNatAbadnAMcaragratyakSasya viSayatayA paryAptvanichannAdheyatAvadgaNaviSayakapratyakSaM prati hetutyamityuko kAryatAbandaka-kAraNatAcannachedakadharmagauravamApaneta / ataH svAvacchinnagugAdhikaraNatAvatpratyakSatvasambandhana payAMtimataH svAvacchinnAdheyatAbadguNAtyazatvasambandhena paryAptimattvAvacchinnaM prati hetutvamityunam / prakRte karagatAbacchedakaM kAryatAvacchedakaJca paryAptimattvameva, kAraNatAvacchedakatAbacchedakaH sambandha: svAvacchinnAdhAratAvatAtyakSatvaM, kAraNatAcacchedakasambandhazca svaviSayattitA, kAryatAvacchedakatAvacchaMdakaH sambandhaH svAvacchinnAdheyanAvatpratyakSatvaM kAryatAvacchedakasambandhazca vizeSyateti nAnanagamaH / na cAtra kAryatAvacchedakatAvabaMdakasambandhagauravamAjhar3akanIyama, avacchedakatAvacchedakasambandhagaurabasyAnopalyAt / emaJca nAnArUpavadavayavArabdhaghaTAdeH nArUpatvAbhyupagamo'pi nihatIti prativAdinAbhiprAyaH / prakaraNakAra: nanirAsArthamAha- apIti / nirutAkAryakAraNabhAvasvIkAraNa ghaTAkAzasaMyogAyacAkSapa-nArUpaghaTanatyamavetacAnupAzupapAdana:pi, avyAsajyavRttyAkAzAdiguNA'cAcapanyopapanaya ite / viSayatAsambandhena dravyasamavetaviSayakaM cAkSupaM prati svAzrayasamavetatvasambandhana rUpAbhAvasya pratibandhakatvAnupagame tvAkAdazAdigaNagaucaramapi cAkSuSamupajAyeta, cakSuSaH svasaMyuktasamavagyasambandhana bhandAdAvAkAzAdigaNa saccAna, zadAdAsajyavRtitvAibhAvena viSayatAsambandhena taccAkSuSaM prati svAvacintraguNAdhikaraNatAvatyakSatvasambandhena paryAptimata: pratyakSasya viSayatAsambandhanA'tutvena anapekSaNAt / na ca viSayatAsambandhana nyasamavetagocaracAkSu prati cakSuSoM na svasaMyuktamanavAyana hanutvamapi tu svasaMyuktampasamavAcidratryasamavAyasambandhanaba hatuvamiti nAkAzAdiguNacAkSuSApani:, AkAzAda nIrUpattvAditi vaktavyam, anyAsajyavRtyAkAzAdiguNA'cAkSuSatvopapattaye rUpavattvasya = rUpapratiyogikasamavAyavaccasya pratyAsattighaTakatvaM = dravyasamavetacAkSupanirUpinakAraNatAvAdakasambandhakakSipraviSTatve, gauravAt / banatA hai; kyoMki vaha ghaTapaTasaMyogAtmaka guNa kI adhikaraNatA, jo paTApaTaubhapa meM paryApta hone se paryAsiriziSTa hai, ke Azraya ghaTapaTaubhayaviSayaka hai| niruktasambandha se paryAptiviziSTa ghaTapaTaubhayagaMcarapratyakSa vipayatAsambandha se ghaTAdi meM rahatA hai| ata: svAvacchinnAdheyatAvadvaNaviSayakapratyakSatvasambandha se paryAptiviziSTa pratyakSa, jo paryAptyavagniAdhikaraNatA se nirUpita AdhayanA ke Azraya saMyoga guNa ko apanA vipaya gnAne kI bajaha 'ghttaapttyo| syAMgaH' ityAkAraka kAryAtmaka hotA hai, bhI prakAralAgyaviSayatAsambandha se ghaTAdi meM hI rahegA / isa taraha kArya-kAraNa ke samAnAdhikaraNaca kI bhI upapati ho sakatI hai| isa kAryakAraNabhAva ko mAnya karane kI vajaha ghaTAkAzasaMyoga Adi ke cAkSupa pratyakSa kI Apani nahIM AyegI, kyoMki AkAza nImpa hone kI vajaha cAkSupa kA viSaya na hone meM kevala ghaTa kA hI cAkSupa hogA, jo paryAptiviziSTa ghaTAkAzamayogAdiguNanirUpitAdhikaraNatA ke Azraya ghaTaAkAzaubhaya ko apanA vipaya nahIM banAne kI vajaha svAcchitraguNAdhikaraNatAvadvipayakapratyazcatvasambandha se poniviziSTa nahIM hai| isa taraha kAraNatAvacchedakatAvadalasambandha se kAraNatAvacchedakadharmaviziSTa gharAkAzamapAnAdicAkSupakAraNa hI prasiddha nahIM hai, taba ghaTAkAzasaMyogAdi meM vipayatAsambandha meM cAkSupa kI utpani kA ApAdana karanA kaise saMgata hogA ? nirukta kArya-kAraNabhAka ko mAnya karane se hI ghaTAkAzasaMyogAti ke cAkSuSa kI Apati kA parihAra ho jAtA hai natra dravyasamavenagocaracAkSupa ke prati svAdhayasamaretatvasambandha se rUpAbhAva ko pratibandhaka mAnane kI bhI koI AvazyakatA nahIM hai| isa paristhiti meM nAnArUpavadavayavArabdha ghaTa ko nIrUpa mAna kara dravya - dravyasamavetacAkSuSa ke prati svAzrayasamavetavRtitvasambandha meM rUpa ko hI kAraNa mAnane kA jo pUrva meM pratipAdana kiyA gayA thA vahI susaMgata hai / - sapAbhAra meM dratyAsamavetagocAracAkSuSapratiSata samarthana meM apyanyA.ini / magara prakaraNakAra zrImadajI uparyukta vaktavya ke khilApha apane mantavya ko vyakta karate hue kahate haiM Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * cAkSuSaprayojakapranipATanama * zabdAvalyatamabhedasya cAkSuSaprayojakatvAt syAderita zabdAderapi tatvatattvena cAkSuSA'hetutvAdeva vA nAkAzAdiguNacAkSuSApatiriti tAsa udAsInapravezApravezAbhyAM vinigamanAviraheNA'khANDa -* jayalA * vyAsajyavRttiguNapratyakSe yAcadAzrayapratyakSasya hetutvakalpanaM, cyAsanyavRniguNacAkSuSe ca cakSuSaH svagaMyuktarUpamamavApisamavAyasambandhana hetutvakalpana; tadapekSayA cAcapaM prati rUpAbhAvasyaiva pratibandhakatvakalpanacAMcitA / nathA ca nAnAvijAtIyarUpabadavapavArabdhaghaTasya nIrUpatve tatsamavetasaMyogAdicApaM naiva syAna, tatsaMyogAdA svAzrayasamavayana rUpAbhAvasya satvAditi nihitArthaH / nanu mayA nAnArUpabadanyavArazcanIrUpayaTyAdinA viSayatAsambandhana dravyamamatacAkSupaM prati cakSuSaH svasaMga kamamavAyanava kAraNatvamayatena ta svasaMraktarUpasamavAyisamavAyeti na karaNatAyachaMdapratyAnigauravam / na cAkAzAdiguNagaucaranAkSapApanidanivArayApadarzitarItyati vAcyama, viSayanAsambandhana nAzca pani bampasambandhana galAM-zabdAvanyanamanvAcchintrapratiyogitAka. || bhadasya kAraNatvAbhyupagamenaiva tatpracyacAt, zadAdI spardA- zabdAdyanyanamatvasya bhavana naravacchinnamaniyA gitAkAnyAnyAbhAvamya virahAta. bhadasya svapraninAgitAbandakena samaM virodhAdityAdyAzahAM nirAkarImapakSiti ->na ceti / dAyamityananA syAnvayaH / sparza-zabdAdyanyatamabhedasya = svarUpasaMsargaNa sparza-zabda-raga-gandha-gurutva-jJAnA -kRni-naganaparimANAdyanyananatvAvacinna - tAdAtmyasambandhAvacchinnatiyogitAkAmAvasya, cAkSaraprayojakatvAta = viSayatAsambandhana cAkSuSatvAvacchinnaM prati hatatvAna, nAkAzAdigAgacApApanirityatrAnvIyate / bhAritArthameva / gatyatA gaganAdigaNanAkSapramupapAdapati - sparzAdaritra zabdAderapi tattvatattvena = zabdatva-gaganaparimANatyAdinA viSayavidhayA cAkSupA tatvAdava veti / yathA sparza sa-ga-dha-gurutvAdi spargaca. rasatva-gandhatva-gurutvatvAdinA viSayavizyA cAzuSatvAvacchinnaM prani ahaMtuH = pratibandhakaH iti na pazAdI svasaMyuktasamavAyana cakSuH saJcAgi viSayatAsambandhana cakSuSamapajAyate tadhana zabda-gaganaparimANAdiH viSayavidhayA mAndatta-gamanaparimANadina cAkSuSatvAvanchinnaM prati ahataH = pratibandhaka iti zabdAda svargaya narAmayAgana cakSuSaH mannepi na viSayatAsambandhana cAkSuSotpatti bhvitumrhti| ata eva vijAnIyA kampabadayayavArabdhaghaTasya nArUpatvapina tatsaMyogAdyacAkSuSAcaprasaGgaH sAvakAgaH, rUpAbhAvasya pratibandhakatAkalAnAditi phkikaarthH| karaNakAraH tannirAkurute - udAsInapraveza pravezAbhyAM = cAkSapatvAvacchinnakAraNIbhUtabhedatiyAgikukSA udAsananivezA:ki - uparyukta rIti se vyAsajyavRttiguNapratyakSa ke prati yAbadAzrayagocara pratyakSa ko kAraNa mAna kara ghaTAkAzamayogAdi ke cAkSupa kI Apatti kA nivAraNa karane para bhI AkAzAdi ke avyAsajyavRni zabdAdi gaNa ke cAkSupa kI Apani muMha phAI khaSTI rahatI hai| matalaba ki svasayuktasamavAya sambandha se cakSu indriya zabda meM, jo ka cakSusaMyukta AkAza meM samaveta hai, rahane se usameM viSayatA sambandha meM cAkSuSa pratyakSa utpanna honA cAhie / zanna to kevala AkAza meM hI samanAya sambandha se rahane se acyAsajyavRtti guNa hone kI vajaha usake pratyakSa ke prati to yAvAzrayapratyakSa yAnI svAvadriyaguNAdhikaraNanAbatpratyakSatvasambandha se paryAptimat pratyakSa viSayanAsambandha se kAraNa hI nahIM hone se usakI apekSA nahIM rahegI / yadi unnata Apatti kA cAraNa karane ke lie aisA kahA jAya ki -> 'ivyasamavetaviSayaka cAkSupa ke prati cakSu svasaMyuktasanabApa sambandha se kAraNa nahIM hai kintu svasaMpukta-rUpasamavAyivya samavAya sambandha meM kAraNa hai / AkA rUpasamavAyidravya nahIM hone cakSu svasaMyukta-rUpasamacAyidravyamamavAya sambandha se zabda meM na rahane kI bajaha zabdAdi ke cAkSupa sAkSAtkAra kI bhApati ko avakAza | nahIM hai' <- to yadyapi zandAdi ke acAkSupa kI no upapani ho jAyegI magara kAragatAvacchedaka pratyAsani ke madhya meM rUpacanna * rUpasamavAyitva kA praveza hone kI vajaha gaurava doSa prasanna hogA / svamaMyuktamamavAya kI apekSA gvasaMyuktarUpa. samayAyivyAnuyogikasamavAyasambandha kA kAraNanAvaTaka mAnane meM gAMva nA spaSTa hI hai| yadi yahA~ yaha zaMkA ho ki -> "viSayatAsambandha se dravyamamavetacAkSapa ke prati cakSu nA svasaMyuktasamavAya sambandha meM hI kAraNa hai magara svarUpasambandha se sparzAndAdianyatamapratiyogika bheda bhI viSayatAsambandha se utpanna honevAle dratryasamarAkSapa kA iMtu hai| AkAzaguNA saccAda no sparzazabdAdianyatama hone se umameM sparzazabdAdianyatamapratiyogikabheda svarUpasambandha meM nahIM raha sakatA, kyoMki maMTa svapratiyogitAvacchedaka kA asamAnAdhikaraNa hotA hai / bhadapratiyAgitAvacchedaka sparzazandAdianyattamatva ke Azraya zabdAdi meM ukta bheda nahIM hone se usake cAkSupa kA ApATana asaMgata hai / adhacA hama yaha bhI kaha sakate haiM ki jaise sampAdi sparzava-rUpatvAdirUpa se viSayavidhayA cAkSupa ke hetu nahIM hai ThIka vaise hI zanda, AkAzapagmiANa Adi bhI dAbdanca- AkAza. parimANatvAdirUpa se vipayavidhayA cAkSupa ke hetu nahIM hai| isalie AkAzAdiguNa ke cAkSupa kA ApAdana nahIM kiyA jA Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .78 madhyamasyAvAdarahasya khaNDaH 3 - kA... * aparabhedahetunA'nahIkAraH * bhedasyA'hetutvamityuktatvAta, rUpAbhAvasya cAkSuSapratibandhakatve zabdAdInAM tatvatattvena hetutvA' -* jayalatA *nivezAbhyAM, vinigamanAviraheNa akhaNDabhedasyA'hetutvamiti / sparza-rasa-gandha-gurutvAdestu cAkSupakAraNIbhUtabhedapratiyAgikoTau nivezA nirvivAdasidbhaH / paraM tatra gaganaguNAdeH pravezaH kAryo na yA : ityatra na cinigamarka kiJcilabhyata, nasyodAsInatvAt / / tathApi catu natra tasya pravezaH svIkriyata, nadeva paramAga-duyaNaka-pizAcAdapi tatra prveshaapneH| yadi bhedapratiyAgikoTI tannivezo nAsoniyeta tata ena nA bhUta zandAdarapi tatra nivezaH, zabdAdetaba nize ca paramANa-yaNaka- pazAnAdezi nivezamya tatra pratyAkhyAnamazakyatvAta, anyathA ardhavAsaprasaGgAt / na ca mahayAdbhatarUpAdiviraheNa va tadacAkSapopapattanaM tasya pratiyogikoTI niveza iti vAnyama, lApapradivAIyata parabhAgipatvana zabdAderapyavAkSapoSapanena tasya paniyogikoTI nivezanIyatvamityasyApi suvacatvAt / evaJcodAsInasanAzA:samAvazAbhyAmavinigamAt niruktAnyonyAbhAvasya na cAnupahetutvaM sambhavatIti bhaavH| uktatvAditi 'pratiyogikoTAbudAsInanavezApravezAbhyAM vinigamanAvirahAditi (dRzyanA 68 name pRSThaM) pUrvamukatvAn / 'astu tarhi sparza-zabdAdInAM tattvatancana cAkSuSA-hetutvam / evanapi zabdAdyacAkSuSopapanaH' ityAzakAmapAkartumAha rUpAbhAvasya cAkSuSapratibandhakatve - cAkSuSatvAvacchinnaniSThapratibadhyatAnirUpita pratibandhakatAva svIkrayamANa sati, zabdAdInAM nattvatattvena hetutvA'kalpanalAghavAt = cAkSuSapranibandhakatvAkalpanena lAghavAn / arya bhAga: viSayatayA cAkSuSaM prani zabdasya DAbdavana gaganaparimANasya gaganaparimANatvena gaganakatvasya ca gaganakatvatvena pratibandhaktamityAdikalpanAyAM gauravaM nadapekSayA mayAbhAvasyaikasyaiva cAkSaSapratibandhakalakalpanAyAM lAvamini rUpAbhAvasya'ya cAnupAnibandhakatvaM nyAyaprApta nAnArUpadavayavArandhanIrUpaghaTa tatsamavenasaMyogAdyacAkSupatvaM bajralepApitamevati dhvanitArthaH / / __ nana viSayatAsambandhana dravyasamavaMtaviSayakacAkSu prati svAzrayasamavetatvasambandhana cAkSuSAbhAvara patra pratibandhakatvaM na tu || rUparabhAvasya / na ca sareNucAkSuSa vyabhicAraH tadAzrayasya druyagulasyA cAkSuSatve'pi truTI viprayatAsambandhana bAkSaSAdayasyAphlarini bAcyam, praniradhyatAvacchedakakoTI truTidrayAnyatraya nazenaiva tatpanyavAn / truTibhinnadrajyamamayaMtagocaracAnu prate svAzrayasamavatatvasambandhena cAkSuSavirahasya pratibandhakalyamidA na indAdicApatyaprasaGgaH, AkAzasyA cAkSapatvena syAzrayamamayatatvasambandhana cAkSuSAbhAvasya zabdAdA maccAn / ityaJca rUpAbhAvasya pratibandhakavA svIkAre'pi ghaTAkAdAsaMyogAdyacAkSuSatvopapatnI nAnArUpa. badavapavArayaghaTasya syotpAdakAlAnantagmani nIrupaye dopaldAganyolagi nAstAni nIrUpavaTavAghabhiprAyamarahamnacitamapakramate sakatA / AkAzAdiguNa viSayavidhayA cAnupa ke hetu hI nahIM hai taba usameM vipayavidhayA cAkSupa kI Apatti bhI kaise dI jA makatI ?' <- to yaha bhI ayukta hai| isakA kAraNa yaha hai ki sparza-zabdAdianyatamatvAvanchivapratiyogitAka bheda ko svarUpa sambandha se dravyamamavetapipaka cAkSupa kA, jo cisyatAsammandhAvacchinna kAryatA kA Azraya hai, kAraNa mAnane para kAraNIbhUta bhaMda kI pratiyogikoTi meM udAsIna ke pravezA'praveza kA koI cinigamaka nahIM hai / ataH pUrvokta gati se avagyabhedavidhayA vaha kAraNa nahIM ho sakatA / matalaba yaha hai ki cAcapakAraNImatabhedapratiyogini meM sparza, rasa, gandha, gurutvAdi dharma kA samAveza to sarvamAnya hai| magara zandAdi kA niveza vivAdagrasta hai, kyoMki ve cAkSapa ke prati udAsIna hai| phira bhI bhepratiyogikoTi meM zandAdi kA niveza kiyA jAya tara to paramANa, dayaNuka, pidAca Adi kA bhI bheTapratiyogikoTi meM niveza ho jAyegA, jo nIrUpaghaTavAdI ko bhI abhimata nahIM hai| ataH spA-rasa-gandha-gurutva-gaganaguNAdi-paramANu-yaguka -pizAcAdi anyatamapratiyogika bheda ko cAkSupakAraNa mAnanaM kI Apatti nIrUpapaTavAdI ka mata meM AyegI / padi kAraNIbhUtabhedapratiyogikoTi meM paramANudvayaNukAdi kA nivezA amAnya ho taba to zabdAdi kA niveza bhI amAnya hone se kevala sparza-rasAdianyatamapratiyogika bheda ko hI cAkSupakAraNa mAnanA hogA, jisake phalasvarUpa meM pratitrAdI ke mata meM gandAdi ke cAkSupa kI puna: Apasi aayegii| isa taraha bhedapratiyogikoTi meM udAsIna ke pravezApraveza kA vininamaka nahIM hone se ukta akhaNDa bheda ko cAkSuSa sAkSAtkAra kA kAraNa nahIM mAnA jA sakatA tathA zabdAdi ko tattvatatvampa se viSayavidhayA kAraNa mAnane kI apekSA ucita to yahI hai ki rUpAbhAra ko hI cAkSupa sAkSAtkAra kA pratirandhaka mAnaH jAya / rUpAbhAva ko hI cAkSupapratibandhaka mAna lene para zabdAdi meM tattvatattvena = zabdatva dharma se viSayavipayA cAkSupa kI pratibandhakatA kI kalpanA anAvazyaka hone meM lAyava bhI hai / isa naraha jaba rUpAbhAva meM pratibandhakanA siddha ho gaI taba nAnarUpavadavayavAraya ghaTa ko nIrUpa mAnane para jatsamaveta saMyogAdi dharma kA cAkSupa sAkSAtkAra kaisa siddha ho sakegA ? ata: nAnAvijAtIyarUpabadakyavArandha ghaTa ko nIrUpa nahIM mAna, jA makatA . yaha phalita hotA hai| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * cAkSuSAbhAvaniSTapratibandhakatAvicAra: kalpanalAghavAcca / na ca cAkSuSAbhAvasyaivA'stu dravyAnyasaccAkSuSaM prati pratibandhakatvaM, AzrayA'cAkSuSatvenaiva vyaNukAdyacAkSuSatvopapattau mahattvasyApi pratyAsatyaghaTakatve lAghavAditi vAcyam, laukikaviSayitAvacchinnacAkSuSAbhAvApekSayA samavAyasambaddhAvacchinnarUpAbhAvasya laghutvAt / * jayalatA Gya 5.79 > na ceti vAcyamityanenA'syA'nvayaH | svAzrayasamavetatvasaMsargeNa cAkSuSAbhAvasyaiva na tu rUpAbhAvasya astu dravyAnyasaccAkSuSaM | prati pratibandhakatvamiti / dravyapadaM casareNuparaM anyathA'nupadaM vadhryamaraNAGgakAgranthA'lakhatA riti / satpadaM ca sattAjAtimatI dravyasamavetasya bodhakama pratibadhyatAvacchedakArIslAmavAnurodhena dravyasamavetAnaM vihAna satyopAdAnamiti dhyeyam / ki truTibhinnasacAkSu prati svAzrayasamavetatvasambandhena rUpAbhAvasya pratibandhakatvakalpane tu dvaSNukAdigocaraM cAkSu durnivAraM pArthiva paramANvAdI rUpasya sattvena tatsamavetadvyaNukAdA svAzrayasamavetatvasambandhena rUpAbhAvasya virahAt / na ca mahatvasyApi cAkSuSa sahakAritvAnnAyaM doSa iti vAcyam, tathA sati mahattvasya pRthakkAraNatvakalpanAgauradAt / na ca cAkSuSakAraNatAvacchedakasambandhakoTI tatpravezAnna pRthakkAraNatvakalpanamiti vaktavyam, tathAgi nanmate AzrayA'cAkSupatvenaiva dvyaNukAdyacAkSuSatvopapattI, Adipadena pArthivaparamANurUpAdigrahaNaM mahattvasyApi pratyAsattyaghaTakatvaM lAghavAt kAraNatAvacchedakasambandhArIratvAta / nAnAvaya cArabdha- nIrUpaghaTavAdimate AzramacAkSuSAbhAvasyaiva pratibandhakatvasvIkArAt viyatAsambandhena dravyasamavetacAkSuSaM prati saMyuktasamavAyenaiva cakSuSaH kAraNatvaM parantu rUpAbhAvaniSTha cAkSuSapratibandhakatAvAdimate tu dravyasamavetacAkSuSaM prati cakSuSaH svasaMyuktamahattvAzrayasamavetatvasambandhena cakSuSaH kAraNatvamiti sphuTameva tatra gauravam / na ca sambandhagauravasyAdapatvamiti vAcyam sati lamrA guro: sambandhatvakalpanAyA anyAnyatvAditi zaGkAgranthatAtparyam / prakaraNakAraH tannirAkaroti > laukikavipavitAvacchinnacAkSuSAbhAvApekSayA = svaniSThat kivipayitAnirUpittaviSayatAsanbandhAvacchinnapratiyogitAkaccAkSupAbhAvapekSayA samavAyasambandhAvacchinnarUpAbhAvasya = samavAyasambandhAvacchinnapratiyogitAkarUpAbhAvasya cAkSurapratibandhakalyopagameM lAghavAt = laghutvAt / ayaM samAdhAnAzayaH alaukikaviSayitAnirUpitaviSayatamA ya cAkSuSaM nAsti tatsamavetarUpAdInAM cAkSuSatvAnurodhAt laukikavipayitAnirUpitavatAsaMsagAMva cchinnapratiyogitAkacAkSuSA bhAvasyaiva svAzrayasamavetatvasambandhena cAkSuSapratibandhakatvamabhyupagantavyaM nIrUpaghaTAdinA / mayA tu samAyAvannirUpAbhAvasyaiva tathAtvamiti pratibandhakatAvacchedakatA ghaTaka zarIralAghavAbhAvastra pratibandhakatvaM yuktimadityabhiprAyaH / na sambandhagarivasyAjdIpatamityugIraNIyam, sani laghau guroH sambandhatvakalpanAyA anyAyyatvAditi tvayoktatvAt free mayA satrAkSu pratyeva isa nA. iti / yadi yahA~ nIrUpaghaTavAdI ora se zabdAdi ke acApa kI upapani ke lie aisA kahA jAya ki -> 'viSayatAsambandha se dravyAnyasadvipacaka cAkSupa ke prati svAzrayamatatvasambandha se cApAbhAvapratibandhaka hone se AkAzAdi ke guNa kA, jo dravyabhinna hote hue mahAjAtimAn hai, cAkSupa pratyakSa ho sakatA nahIM hai, kyoMki AkAzAdi kA cAkSupa pratyakSa nahIM hone se svAzrayasamavetatva sambandha me cAkSubhAva AkAzAdiguNa meM raha jAtA hai| yaha to sarvajanavidita hai ki ghaTAdi ucya kA cApa nahIM hone para ghaTagata parimANa, rUpa Adi kA bhI nAma hotA nahIM hai / ataH Azrayavipayaka bApa kA abhAva guNAdi ke bApa meM prativandhaka bananA nyAyaprApta hai / ka kA nahIM hone para bhI vyaNuka kA cAkSuSa hone se sadviSayaka cApa ko prativasya na kaha kara inyAnya sadviSayaka cAya ko pratibadhya kahA gayA hai pranibadhya pratibandhakabhAva kA svIkAra karane kA lAbha yaha hai ki zuka ke Azraya paramANu kA cAkSupa nahIM hone se ho yazuka ke acAkSuSa kI upapatti ho jAne se mahattva ko cApakAraNatAvacchedaka pratyAsati kA ghaTaka mAnane kI AvazyakatA nahIM hone se lAghava bhI hai| matalaba ki cakSu kI svarAMyutamahatvavadravyasamavetaca sambandha se dravyavAkSupa kA kAraNa mAnane kI AvazyakatA nahIM hai / svayuktasamavAya samvandha se hI dravyacArakAraNatA kI upapani ho jAtI hai / ataH zabdAdi ke acApa ke anurodha meM rUpAbhAva ko cAkSupapratibandhaka mAnane ki AvazyakatA nahIM hai| isa paristhiti meM nAnArUpavadatrayavAndha ghaTAdi ko nIrUpa mAnane para bhI tatsamaveta saMyogAdi ke acAkSuSa kI Apati kA bhI koI avakAza nahIM hai ta yaha kathana bhI asaMgata hai| isakA kAraNa yaha hai ki yadi Apa lAghava se hI cAkSupAbhAva ko cAkSupapratibandhaka mAnate haiM tatra to rUpAbhAva ko hI vAkSupaprativandhaka mAnanA munAsiva hai| matalaba yaha hai ki bhAvIkavipavitAvAlA aura alaukikavipayitAvAlA isa taraha vividha hai| inameM se alIkikacAkSupatripayitAvAle bApa kA abhAva to Azritagocara cAkSupa kA prativandha nahIM bana sakatA hai, kyoMki alaukikavipayitAbAle ghaTacAkSuSa kA abhAva hone para bhI ghaTa meM Azrita rUpAdi . Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 08 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDa: 3 kA 5 * samaniyatAbhAvAdarzanam cAkSuSalaukikaviSayatvAvacinnapratyakSAbhAvAderapi tathAtve vinigamakAbhAvoktistu kasyacina zobhate, samaniyatAbhAvA'bhedAt / * gA rUpAbhAvasya pratibandhakatvaM kalpale tvayA tu saMrazudranyAnyatvasya pratibadhyatAvacchedakakoTI deyatvana pratibandhakAbhAvanirUpitakAryatAbacchedaka gauravamadhikam / zrAJcAkSuSatvenaivakAyacAkSutpAdane'pi gaganAderacAkSuSatvopapAdanaM na kathanapi parasya saGgagacchate tatra svAzrayasamavAyena cAkSuSAbhAvasyaiva virahAt / na ca dravpapadaM na buTilyaparamiti na tadanupapatiriti vAcyam, tathA sati zukAderapi pratibadhyatAkukSivahibhAMvApAtena mahattvasya pratyAsatyaghaTakalyAbhidhAnA'saGgatvApatteH / tatazca saccA prati svAzrayasamavetatvasambandhana samAcAvacchinnarUpAbhAvasyaiva pratibandhakatvamarhati / tatazca nAnAvayavArayadasya nIrUpatve talanasaMyoga - parimANAdInAM cAkSupaM naiva syAditi prakaraNakRtastAtparyam / = utyAnyasacAkSuSa nIrUpapaTavAdimanapratikSepiNaH kasyacinmataM khaNDayitumupadarzayati -> > cAkSupalaukikavipayatvAvacchinnapratyakSAbhAvAMderapi cAkSuSasAkSAtkAraniSThalaukikaviSayitAnirUpitaviSayatvAvacchinnapratiyogitAkapratyakSAtyantAbhAvAderapi tathAce pratibandhakatvaM vinigamakAbhAvAtiriti / viSayatAsambandhena dravyAnyasacAkSuSaM prati pratibandhakatvaM svAzrayasamavetatvasambandhena laukikavipayitAnirUpitaviSayatAsambandhAvacchinnapratiyogitAkacAkSuSAbhAvasya yaduta cAkSupanilaukika viSayitAnirUpitaviSayatAsambandhAvacchinnapratiyogitAkapratyakSA bhAvasya / ityatra vinigamanAvirahAt na lovikaviSayatAvacchinnacAkSuSA bhAvasya pratibandhakatvAmyupagama: zreyAniti uktiH tu kasyacinna zobhate / = tadazobhanatve prakaraNakArI hetumAha--> samaniyatAbhAvAbhedAt samavyApyavyApakAbhAvAnAmaikpAditi / niruktacAkSuSAbhAvapratyakSAbhAvayoH samatryAsatvenA'tiritvakalpane gauravAn niruktapratyakSAbhAvAdhikaraNa laukikavipayatayA cAkSuSasyA'nupalabdhaH, niruktacAkSuSAbhAvAbhikaraNaM nirupratyakSAbhAvavyavahArAca takyameveti / etena pradarzitavinigamanAvirahaH pratyuktaH, zabdabheda kA cAkSupa hotA hai / ataH lIkikavipayatAtrAle cAkSupAbhAna ko hI svAzrayamamatretatya sambandha se cAkSupa kA pratibandhaka mAnanA hogA / ataH pratibandhakatA avacchedaka dharma kA zarIra laukikavipayitAviziSTacAkSupapratidyogikAbhAvatva hogaa| magara rUpAbhAva ko cAkSuSa kA pratibandhaka mAnane meM rUpa kA koI vizeSaNa Avazyaka nahIM hai / kevala samavAyasambandhAvaccipratiyogitAka rUpAbhAva hI pratibandhaka bana sakatA hai / ataH pratibandhakatAvacchedakagIrava doSa hamAre pakSa meM aprasakta hai| athavA yaha bhI kahA jA sakatA hai nIrUpabAdI ko lokakaviyitAnirUpitavipayatAsambandhAvacchinnapratiyogitAka cAnupAbhAva ko svAzrayasamavetatva sambandha se pratibandhaka mAnanA hogA jaba ki hamAre pakSa meM samavAyasambandhAvacchinnapratiyogitAka rUpAbhAva ko hI svAzrayasamavetatvasambandha se pratika mAnanA hogaa| spaSTa hI hai ki nIrUpavAdI ke mana meM pratibandhakatAvacchedakatAghaTaka sambandha meM hamAre mata kI apekSA gaurava hai / jaba laghusambandha sambhava ho taba gurubhUta sambandha kI kalpanA karanA evaM use mAnya karanA anyAya haiM / ataH rUpAbhAva ko hI pratibandhaka mAnanA hogA, jisake phalasvarUpa nIrUpasamaveta saMyoga parimANa Adi ke accAkSuSa kI ApattiH punaH mu~ha phAMDa khaDI rahegI / ataH nAnArUpavadavayavAcya ghaTAdi ko nIrUpa nahIM mAnA jA sakatA * yaha phalita hotA hai / = 13 cApa iti / nIrUpaghaTavAdI ke prativAda meM anya vidvAnoM kA yaha vaktavya hai ki 'ferent sambandha se dravyAnyasadvipakacAkSupa ke prati svAzrayasamavetatva sambandha se laukikavipavitAnirUpitariyatAsambandhAvacchinnapratiyogitAka cAkSuprAbhAva kA prativandhaka mAnanA yA cAkSupalI kikavipayitAnirUpita vipayatA sambandhAvacchinnapratiyogitAka pratyakSAbhAva kA pratibandhaka mAnanA ? isa viSaya meM kisI bhI pakSa kI sAdhaka yukti nahIM hai / vinigamanAviraha se donoM ko pratibandhaka mAnanA hogA | ataH nirukta cAkSupAbhAva kI pratibandhaka nahIM kahA jA sakatA < magara prakaraNakAra zrImadajI isake khilApha meM yaha kahate haiM ki nIrUpaghaTavADI ke prati vinigamanAviraha doSa kA udbhAvana karanA ThIka nahIM hai, kyoMki samaniyatAbhAva paraspara abhitra hote haiM / jahA~ jahA~ nirukta cAkSupAbhAva svAzrayasamavetatvasambandha se rahatA hai vahA~ vahA~ nirukta pratyakSAbhAva bhI avazya rahatA hai aura jahA~ jahA~ nirukta pratyakSAbhAva usI saMbandha se rahatA hai vahA~ vahA~ nirukta cAkSuSAbhAva bhI avazya rahatA hai / donoM paraspara samaniyata = samatryApya-vyApaka hone se donoM ko parasparabhinna mAnane meM gaurava hai / ataH samaniyatAbhAva ko paraspara abhinna mAnanA hI saMgata hai / isa viSaya kA nirUpaNa pUrva vyavahAranaya se dhvaMsanirUpaNA meM kiyA gayA hai / jijJAsu jaba ki samaniyatAbhAva paraspara abhina hI hai vahA~ apanI nipuNa nigAha DAle yaha vijJapti (dekhiye prathama khaMDa pRSTha 10 ) Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * truTividhAnninimaH * kizca juTAveva vizrAme mahattvasyobhayathA pratyAsatyaghaTakatvena vinigamanAvirahAdapi : rUpAbhAvasya pratibandhakatvam / rUpAdyutpatikSANe rUpacAkSuSaM tu pUrva viSayAzAvAdeva netyuzayatra tulyam / itthaca tATazaghaTastha nIrUpatve tAhazaghaTavRtisaMyogAdicAkSuSaM na syAt / -* jayalatA jyA bhedAta, vinigamanAcirahasyA'rtha naMdalyApyatvala. anyathAlinagar3agAditi vibhAvanIyaga / prakaraNakAraH prAsa gijamuktvA pUrva yAnAnAvijayanagyarUpayadayazvArazcandAmapaghaTavAdinA bapane prayagukAyacAkSuSAnugaMdhana | mahatvampa pratyAyanyabATa kanvena lAghavaguna nasvAnaM yArdhApanumupakamata --> kiMJcani / truTI = grasareNI eva, na tu paramANI. avacinaH vizrAma - paMcaggane kriyamANe, tu mahatvasya ubhayathA = cAkSuSAbhAvaniSThapratibandha kattApakSa rUpabhAvaniSTapati bandhakatvapazyaM ca pranyAsatyaghaTakatvana - cAcapanyApanchinkAryatAnirU, pitAyA: cakSurniSThakAraNanayA bhavacchedakatyasambandhapakSAdapraviSTatvana, vinigamanAcirahAdapi rUpAbhAvasya pratibandhakanvaM = cAkSaSapranirandharatvaM svIkAryama. anyathA pksspaatmaatraad| vastutastu 'ramA'gAcaMbA vacanA vidhAntatvAta ammadattanazA cAkSuSAbhAvasya pratibandhakatvAdasammAna rUpAbhAvasyaya nadhAtvamiti dRDhataramabaMdheyam / nana svAzrayamamaMcanasambandhana pAnAvaggava viSayatayA sacAkSarSa prati pratibandhakalya ruNayatpatnikSaNegi rUpAdeH nAkSaSaM kutA na bhavAna ! nadA pAnAvara myAzrayambhavantyasambandhena mumaTI virahAta, kAryasahabhAna pratibandhakalvasvIkArAditi svAzrayasa madata tyasaMsargaNa pAzupA bhAvaspaca nirankatvamAyupreyamiti nAnArUpayayayavArabdhanAmpadhanavAyAzar3akA yAmAha - rUpAyutpattikSaNaM jhapacAkSupaM = miyatayA maraNAdI cAkSupotyAdaH tu pUrva = rUpa diyaH palakSaNakArbotAdApAdananagAH vyavahitapUrvakSaNAva-dena. viSayAbhAvAn = rUpAdisvarUpasvagAMcarabirahAn eva na bhavanAti ubhayatra = cAnupAmAvasyAbhAvapratibandhakatAvAdimaTayoH tulyamini / pratyuta na mane pAkajanitarUpanAgakSaNAbanchedana ghaTamamaMcasaMyogAdaH capa katI na bhavati ? iti paryanuyogasyA samAdhayallama, natra nadAnI svAzrayasamaMcatatvasambandhana bAnupasance bAdhakAnAvAna. ma.sAmAvara tvayA praniyandhakalyAnusanamAna / na ca sadAnI saMyAnAdicAkSuSa bhavatyati banavyana, zapadhamAzrayatvAt / tatazca rUpAbhAvaspada cAkSuSapratibandhakattamabhyupayana / nagamavati - itthana = zyAcarNitarItyA svAzrayasamvatatvasambandhana rUpAbhAvaspaMca viSayatA sambandhana sacAkSarSa prati pratibandhakavAmi-zrI ca. nAzaghaTasya - nAnAvijAtIyampapadavayavArayaTamya vAtmAdAnantaramapi nIrUpatve svIkriyamANa nAdRzaghaTavRnisaMyogAdicAkSuSaM vipayatAsambandhana tatsaMyogAdA na syAt, natra myAzrayasamavaMtatvasambandhana pAbhAyamya sattvAt / atA na nAdazavaTasya nIrUpatvaM zraddhayagini niSkarSaH / tara to nimkta cAkSupAbhAva ko pratibandhaka mAno yA nimna pratyakSAbhAva ko pratibandhaka mAno - kaMbala zabdabheda hai, arthabheda nahIM / ataH isa paristhiti meM vinigamanAvinDa dIpa prasakna nahIM ho sakanA, anyathA daNDa ko kumbha kA kAraNa mAnA jAya yA ghaTa kA ' egA cinigamanAviraha bhI prasakta hogA / ataH nIrUpaghaTavAdI ke mana kA pratyAkhyAna karanA ho to yahI kahanA cAhie ki 'samavAyAvacchinnapratiyogitAka jhapAbhAva ko pratibandhaka mAnane kI apekSA laukikavipayitAnipata. viSayatAsambancAdinapratiyogitAka vAzupAbhAva kA prativandhaka mAnane meM gaurava hai' / yahI hamane pUrva meM kahA thA / ima naraha prAsaMgikarUpa se nIrUpaghaTabAdI ke pranbiATI ke mata kA pratyAraghyAna kara ke punaH nIrUpaghaTavAdI ke mana kA unmUlana karane ke lie Age kutra karate haiN| kica .iti / isake anirikta bAta yaha hai ki avayavI kA paramANu meM vizrAma na mAna kara prasareNu meM hI vizrAma mAnA jAya taba to cAkSupa ke prati svAzrapasamvatanyasambandha se cAkSupAbhAva ko pranirandhaka mAno yA rUpAbhAra kA pratibandhaka | mAno, donoM hI pakSa meM cAbhUpa ke prati cAniSkAraNatA avacchedakasambandha kI kutti meM mahattva kA niveza anAvazyaka hone || se rUpAbhAva kA cAkSuSapratibandhaka mAnane para bhI pranyAsanagauraba dora aprasasta hai / ataetra rUpAbhAva ko cAkSupapratibandhaka mAnanA yA cAkSupAbhAva ko " isa vivAda kA koI aMta nahIM Ane kI vajaha rUpAbhAva ko bhI cAkSupa kA pratibandhaka mAnA jA sakatA hai| yahA~ paha, zaMkA ho ki --> rUpAbhAva ko cAkSara kA pratirandhaka mAnane para to jaba ghaTAdi meM rUpAdi utpanna hotA hai usI mamaya rUpAdi ke cAkSupa kI Apani AyagI, kyoMki usa samaya rUpa meM svAzrayasamavetatvasambandha meM rUpAbhAva, jo Apaka manAnusAra cAkSupa kA pratibandhaka hai, nahIM rahanA hai - to isabA mamAdhAna yaha hai ki kisI bhI Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 madhyamasyAbAdarahasya khaNDaH 3 - kA.5 uddhanakatvasya dravyacAkSupakAraNatA (autA udbhutaikatvasyA'yogyavyAvRttadharmAvazeSasyaiva vA dravyacAcaSakArAgatvena rUpaM vinApi , ghaTAdicAkSuSatvopapAdanena tAhazaghaTasya nIrUyatvasamarthanaM navInAnAM yAccictict | - jayalatA - etena = viSayatAsambandhena dravyamamavetacAkSapatvAvanchinaM prati myAzrayasamavetavasambandhena rUpAbhAvasya pratibandhakatyapratipAdanena, arUpa cA'gre pratyAraNyAtameva ityanenAnvayaH / udbhataikatvasyati / pizAcAdaH cAkSuSatvavAraNAya udbhutapadanivezaH // viSayanAsambandhana dravyacAkSuSatvAvacchinnaM prati svasamavAyasambandhana udbhUtakatvasya kAraNatvamiti gAvaH / yadyapi uddhRtattvaM rUparupanadiyava prasi na saMdhyAyAM tathApi phalabalena prakRtaM tatkalpanam / parantyevaM tatkalpanAyAmanyAnyAzrayaH kata udbhUtariraddhA udbhUtakatvasya dravyacA pakAraNatvamitiH tatiddhI caikalye udbhUtalyasiddhariti / na ca pizAcAdicAkSuSatvA bhAvAnyathAnupapattyA tatkalpyana itti bAnyam, udbhUtarUvAbhAvAdava nadpapanaH / na codbhutaspardApamAnAdhikaraNakatvamebonyUnaikatvamiti banavyam , tathA mati vAyorapi cA pattvApatteH, tvanmate'Ni bAyAbudbhutaspAbhyupagamAna / na cAzatarUpasamAnAdhikaraName kanvamevAtaMkavapadArtha :. etena pizAcAdyanupalabdhirapi vyAkhyAtA ini baktavyam, gavaM sani nAnAjAtIyarupadapavArazyaghaTAdara. cAkSapattApAtena nIrUpatva-siddhimanoratha AyuSmatAM vyAhanyena / na ca prakRSTamahattvasamAnAdhikaraNamekatvamAdbhartakatvAdana jJAyata ini vAcyam, tathA sani gaganAderapi cAkSuSatvaprasaGgagAt / itthaJcaikave udbhUtatvasyA siddhI unakatvasya dravyacAkSuSakAraNatvAbhidhAnaM vandhyAmRtasya kumbhakartRtvAbhidhAnatulyamApadyatatyAzar3akAyAM kalpAntaramAvirbhAvanti ayogyavyAvRttadharmavizeSasya = cArayogyadravyAvRttidharmavizeSasya cakSayogyadravyamAnanirUpinavRnitvaviziSTadravyatvAdisvarUpasya paba, vAna tRtamAsya. dravyacAkSuSakAraNatvena = viSayatAsambandhana dravyaviSayakacAznaSatvAvacchinna prati kAraNatvana, rUpaM vinA'pi ghaTAdiyAbhUpatvopapAdanena = niruktadharmavizaebalaMgava ghaTAdidvaya viSayatAsambandhana cAkSapAdayasAdhanena, tAdRzaghaTasya = nAna jAnIyarUpavadayayavArayaghaTasya, svAnyAdAnantaramapi nIrUpatvasamarthanaM navInAnAM pratyAkhyAtameva, siddhapratibandhakatAbadrUpAbhAce sati tAdRzabaTammavetacApAsambhavApAtAta. dravyacAkSuSakAraNAbhUtadharmavizeSaniSThA yogyadravyacyAvRniniyAmakasyodbhunarUpasyaiva 'naTetArastu kiM tena ?' itinyAyena cAkSapakAraNatvasvIkArasya nyAyyatvAcati / etena gharAkAzasaMyogAdInAM gurutvAdivadayogyatvAdevana nacAkSuSatvapamaGga iti pratyAkhyAtam, udAsInapravezApravezAbhyAM vinigamanAvirahasyokatvAditi dika / pratyakSa ke prati avyavahitapUrvakSaNAvacchedana viSaya kAraNa hone kI vajaha rUpotpattikSaNa kI pUrva kSaNa meM rUpAtmaka viSaya hI nahIM hone se usake cAkSupa kI Apati nahIM dI jA sakatI / yaha pratyuttara to Apake aura imAre mana meM tulya hai / ata: svAzrayasamavaMtatvasambandha se rUpAbhAva ko vipayanAsambandha se saccA pa kA pratibandhaka mAnanA paDegA / jara yaha anitA se bhI prativAdI ko svIkArya hogA taba tA nAnAvijAtIyarUpavAle avayavoM se Arabdha ghaTa ko apanI utpatti ke bAda bhI nIrUpa mAnane para usameM samavAya sambandha meM rahanevAle saMyogAdi ke avAkSupa kI Apatti bajralepa ho jAyegI, kyoMki usa saMyogAdi meM svAzrayasamavetatvasambandha se rUpAbhAva rahatA hai| pratibandhaka ke rahane para kArya kA janma kaise ho sakatA hai| isI savaya nIla, pIta Adi anekavarNavAle avayavoM se Aramdha paTAdi ko svotpatti ke bAda nIrUpa nahIM mAnA jA sakatA <- yaha phalita hotA hai' . aisA prakaraNakAra kA abhiprAya hai| *jIrUpazaTavAdI satyatayAyika ke mata kI samAlocanA # patana iti / yahA~ navya vidvAnoM kA yaha vaktavya hai ki - 'samacAya sambandha meM adbhuta ekatva athavA ayogyavyAvRtta dharmavizeSa arthAt cakSuyogyavRttitvaviziSTa dravyatva - yaha dravyacApa ke prati kAraNa hai / ataH vibhinnAnakarUpavAle aba Arabdha ghara meM rUpa utpanna na hone para bhI usakA cAkSupa sAkSAtkAra ho sakatA hai, kyoMki usameM samavAya sambandha se uddhRna ekatva rahatA hai, jo pizAcAdi meM rahatA nahIM hai / athavA samayAya sambandha se vahAM cakSuyogyavRnitvaviziSTa vyatva rahana meM bhI vahA~ viSayatAsambandha se cAkSupa sAkSAtkAra kI utpani ho sakatI hai : magara prakaraNakAra mahopAdhyAyajI nanya naiyAyikoM ko kahate hai ki -> aba paTanAye hota kyA jara gaura cAra gaye kheta ! hamane abhI batA diyA hai ki svAzrayasamavetatvasambandha se rUpAbhAva dravyasamavetaviSayaka cAkSue kA, jo visyanAsambandha se svagocara meM utpanna honA hai, pratibandhaka hai taba to tAdRza nIrUpa caTa meM rahanevAle saMyAMga, parimANa Adi kA bhI cAkSuSa sAkSAtkAra na ho sakemA, kyoMki una saMyoga Adi meM svAzrayasamavetatva sambandha meM rUpAbhAva rahanA hai 1 nAnAvijAnIyarUpavAle Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * niHsparzayadamamardhanam spArzanaM prati tu spArzanAbhAvasyaiva pratibandhakatvaM na tu sparzAbhAvasya truTisamavetA'spArzanAnurodhena saMyuktasamavAyapratyAsatimadhye prakRSTamahatvasya ghaTakatve gauravAt / evaca 583 * jayalavA * | yathA nAnArUpavadavavayArabdhanarUpaghaTAdinAviSayatayA dravyasamavetacAkSuSaM prati svAzrayasamavetatvasambandhena cAkSuSAbhAvasyaiva pratibandhakatvaM svIkriyataM na tu rUpaparAbhAvasya tathaiva zakyate mayA catuM nAnArUpavArabdhaniHsparzavAdinA viSayatAsambandhena | spArzanaM prati tu svAzrayasamavetatvasambandhena spArzanAbhAvasyaiva = tvagindriyajanyasAkSAtkArAbhAvasyaiva pratibandhakatvaM na tu svAzrayasamavetatvasambandhena sparzAbhAvasya / iyAMstu vizeSa rUpavAdimate uktadoSaparamparAyA anirvAlanIyatvaM matyakSe tu nAsti dIpagandhalezo'pi / na ca svAbhAvasya kuto na tatpratibandhakatvamiti vAcyam, tathA sati truTipasyAnitvApatteH suragurugA'pi nirAkartumazakyatvAt svataMyuktasamavAyena tvagindriyasya svasaMyuktamutisamavetasparza saccAt luTe sparzavacana tatparza svAzrayasamavetatvasambandhena sparzAbhAvasya virahATa ani kAraNakalAeM kAryotpAdasya nyAyyatvAt / na ca prakRSTamahasvANi taca sahakAritvAnnAvaM dIpa iti vaktavyam, natra pRthakakAraNatvakalpane gauravAt / na ca cipayatayA samavetaspAdAnatvAvacchinnaM prati tvamindriyasya virahAdeva na tatsthAdarzanaprasaGga iti vAcyam, truTisamavetA'spArzanAnurodhena saMyuktasamavAya| pratyAsattimadhye = tvagindriyaniSThakAraNatAvacchedakI bhUtasvasaMyuktasamavAyasambandhadArIrakSI prakRSTamahattvasya ghaTakatve = nirutarItyA gauravAt = kAraNatAvacchedakasa sargagIravApAtAt / na ca sambandhagauravasyAduSTatvamiti vAcyam, sati lI guroH sambandhakalpanAcA anyAyyatvAt, anyathA datvasyApi svAzrayajanyabhramivatvasambandhena ghaTakAraNatvaprasaGgAt / na ca tvanmate ka na buddhisamvetaraparza - parimANAdispArzanatvApattiriti sAmpratam, ghuTereobhayamale spAtitvavirahAt svAzrayasamavetatvasambandhana spAinisAkSAtkArAbhAvasya vRdisparzAdI sattvAt sani pratibandhaka kAryAtyAdayogAta / anena laukikavipayitAvacchinnapratiyogitA kaspArzanAbhAvApekSayA samavAyasambandhAvapratiyogitAkasparzAbhiAvasya laghutvAditi viparItameva gauravamiti nirastaM, truTi tatsamaMtretarUpAdirUpArzanatvasya paramate duvaritvAt / na ca dvayaNukAdyaspArzanAnurodhenabhayapakSa mahattvasya pratyAsannimadhye cadayaM nivezanIyatvAditi vAcyam, vRdAvevAvayavinI vizrAntatvamA prakRtaM spArzanAbhAvapratibandhakatvapratipAdanAta / astu vA paramApamevAsyavino vizrAntiH tathApi samma kevala lagindriyaniSTakAraNatAyA avacchedakatvapratyAsanI kevalaM mahattvasva | niveza: tu buddhisamatA'snAnatvIpapataye navA'pi prakRSTatvadAnAvasyakatvAdadhikagauravamiti vyayam / na ca tathApi tvanmata | trAyurAnvensparzA'spArzanatvApattirdurnivArA, vAyaraspArzanatvena tatpa svAzrayasamavetatvasambandhena spArzanAbhAvasya sattvAdini avayavoM se Arambha padAdi meM samaveta saMyoga parimANa Adi kA cAkSupa to anubhavasiddha hone se samavAya sambandha me bana ekatva ko yA ayogyadravyavyAvRtta dharmavizeSa ko dravyacAkSupa kA kAraNa nahIM mAnA jA sakatA / isa viSaya meM adhika vicAra bhI kiyA jA sakatA hai / kA spalIvehIna ghara kA samarthana ka rupA, iti / zrImadjI eka nayI dizA meM apanI kalama ko calAte hue yaha batAte haiM ki jaise vibhinnarUpavAle avayavoM . se Arabdha ghaTAdi ko utpatti ke anantara bhI nIrUpa mAnanevAle prativAdI ne kahA thA ki svAzrayasamavetatva sambandha se cAkSupAbhAva hI viSayatAsambandha se dravyasamavetacAkSupa kA pratibandhaka hai, na ki rUpAbhAva / ThIka vaise hI hama kaha sakate haiM ki svAzrayasamavetatva sambandha se spArzanAbhAva hI vipayatAsambandha se utpanna honevAle dravyasamavetagocara spArzana sAkSAtkAra kA pratibandhaka hai, na ki sparzAbhAva | isakA kAraNa yaha hai ki yadi vipayatAsambandha se rates spArzana sAkSAtkAra ke prati svAzrayasamavetatva sambandha se rapazabhAva ko pratibandhaka mAnA jAya taba to truTita sparza ke spArzana pratyakSa ko Apatti AyegI, kyoMki aNu meM sparza hone se svAzrayasamavetatvasambandha meM sareNusamaveta sparza meM sparza hI rahegA, na ki sprshaabhaav| jaba ki kAryAdhikaraNavizrayA abhimata meM pratibandhaka hI rahatA nahIM hai taba to svayuktasamavAyasambandha se svagindriya, jo ki reNu meM saMyukta hai truTisparza meM raha jAne kI vajaha truTasparza kA spArzana pratyakSa honA hI caahie| magara vaha hotA nahIM hai yaha to sarva dArzanikoM kA ekamata hai / yadi usake nivAraNArtha yaha kahA jAya ki > sparzanendriya kevala svasaMyuktasamavAyasambandha se dravyasamavetaviSayaka spArzana pratyakSa kA kAraNa nahIM hai, kintu svasaMyukta prakRSTamahattvacadravyasamavAyasambandha se hI usakA kAraNa hai / trasareNu meM sparza avazya hai magara usakA mahattva = mahatparimANa prakRSTa nahIM hotA hai, apakRSTa hotA hai / ataeva Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 084 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 3 kA 5 * citrarUpaprakAzAnidezaH tAdRzaghaTasya niHsparzatve tu na kSatiriti / vistarastvaJatyo 'matkRtacitrarUpaprakAze'vaseyaH / javastu 'tAdRzo ghaTo na nIrUpo rUpavattvapratIteH sArvajanInAyA bhramatvakalpanA'yogAdi 'tyAhuH / * nayalatA G vaktavyam, 'zItalI vAyuH vAti ityAdipratItyA tatsamAnitvasiddheH / na ca tathA vAyusparza evaM viSayo na tu prAyuriti baktavyam, `dItalaM bAyuM spRzAmItyanudhyavasAyAnupapatteH / itthaJca vA sarzanatvena tatparthI svAzrayamamaMtatvena sADAMnA bhAvavirahAna vipatamA erzanAnupapattiH / nigamayati eva = dravyasamavetarUpAnaM prati svAzrayasamavetatvasambandhana spArzanAbhAvasyaiva pratikalpaM na tu spazAsvatva siddhI ca tAdRzaghaTasya nAnAjAtIyarUpavadavayavArakhdhaghaTasya niHsparzatvaM tu na zrutiH tatkAla spArzanatvasiddhestatra ghaMTe svAzrayasamavetatvasambandhena syArzanAbhAvavirahAta svasaMyogasambandhena tvacA spArzanotpAda bAdhakAbhAvAt / ata eva tAdRzasvahIna- ghaTamabhavena parimANAdisyArzanalyAnupapattirapi pratyAkhyAtA, tatyarimANAdaH svAzrayasamavetatvasambandhana sparzanAbhAvAbhAvAt svamaMyuktasamavAyena spondriyadvArA samvandhena spArzanIyA bAdhakAbhAvAda / ityanve nAnAjAtIyarU cadavayvAgndhadhadasya nIrUpatvAbhyupagamApekSayA niHspatvAbhyuparama eva zreyaniti tAtparyam / idaJca prauDhibAdana bAdhyaM tena nA'pasiddhAntanigrahasthAnaprAptiriti dhyeyam / tristarastu atratyaH = tAdRzaghaTaniHsparzatvasamarthakaH matkRtacitrarUpaprakAza' ekAkaraNakAraracitavAdamAlAntargatacitrarUpaprakAzAbhidhAnavAda avaseyaH / sAmprataM vAdamAlAyAM sa upalabhyate paraM na tavatI:dhikavistara upalabhyate kintu ato'pi sakSepa evaM idaM sambhavati prakRtaprakaraNavana so'pi jayanyAdidevAkA kRtaH syAta bRhacitrarUpaprakAze caitatsamardhanamapi vistareNa proktaM syAditi / lacyaM tu kevalivadham / Rjavastviti / asya cAddurityanenA'nvayaH / nAdRzaH = nAnAjAtIyarUpavadavyavAsvthaH ghaTI navotpAdakAlInarakSaNAcchedana nIrUpaH tatra rUpavatAdhiyaH sArvajanInatvAt / na ca svAzrayasamavetatvasambandhenA- bayvarUpamaMtra tavAvayavini nAsata ityanyava sthitasyA'nyacA''ropAta sphaTika raktatArthiya iva tatra tasyA bhrAtvaviti vAnyam, sArvajanInAyA rUpavattvapratIteH bhramatvakalpanA:yogAt, svAnubhUtAvavizvAse sarvA'nAzvAsaprasaGgAt takaMrasa cAnavasthAnAdanubhavacAcitaM tannarUpayamini AhuH | I sparzana indriya svamaMyuktaprakRSTamahatvadravyasamavetatva sambandha se svamaMyukta sare sparza meM nahIM rahane kI vajaha usameM piyatAsambandha se spArzana sAkSAtkAra utpanna hone kA avakAza hI nahIM hai to yaha bhI asaMgata hai, kyoMki taba samavetaviSayaka spArzana pratyakSa kI kAraNatAvacchedaka pratyAsatti meM prakRSTa mahatva ke niveza kA gaurava prApta hotA hai / ataeva Apake vaktavya kI mAnyatA nahIM dI jA sakatI hamAre mata meM to trasareNu ke sparza ke spArzana sAkSAtkAra ko koI avakAza hI nahIM hai, kyoMki saNeNu kA spArzana sAkSAtkAra nahIM hone se svAzrayasamavetatva sambandha se spArzanAbhAva prasareNusamaveta sparza meM rahatA hai, jo piyatAsambandha se utpanna honevAle dravyasamavetaspArdhana kA pratibandhaka hotA hai| pratibandhaka rahane para kArya ko utpanna hone kA avakAza kahA~ ? ataH vipayatAsambandha meM utpanna honevAle dravyasamavetaviSayaka spArzana ke prati svAzrayasamavetatvamambandha se sArzanAbhAva kI hI pratibandhaka mAnanA cAhie, na ki sparzAbhAva ko aisA siddha hone para vibhinnarUpavAle atroM se Arabdha ghaTAdi ko sparzavihIna mAnA jA sakatA hai, kyoMki usake kAraNIbhUta kapAloM kA spArzana sAkSAtkAra hone se usa vaTa meM svAzrayasamavetatvasambandha se spArzanasAkSAtkArAbhAva, jo dravyasamavetaviSayaka spArzana sAkSAtkAra kA pratibandhaka hotA hai| nahIM rahane se svasaMyogasambandha se tvandriya dvArA janya - sArzana sAkSAtkAra usameM piyatAsambandha se utpanna ho sakatA hai arthAta usa sparzavihIna ghaTa kA spArzana pratyakSa ho sakatA hai| isa taraha nAnAvijAtIyarUpavAle avayavoM se Arabdha padAdi ko rUpavihIna nahIM mAnA jA sakanA magara sparzavihIna mAnA jA sakatA hai, kyoMki ukta rIti se usake svIkAra meM koI bAdhaka nahIM hai / isa viSaya kA vistAra se nirUpaNa mahopAdhyAyajI ne svaracita 'citrarUpaprakAzavAda meM kiyA hai, jo vartamAna kAla meM upalabdha hotA hai - yaha eka sukhada sandeza hai| adhika jijJAsu vahA~ apanI nigAha DAla sakate haiM - anujJA evaM sUcanA prakaraNakAra zrImadujI ne dI hai / aisI BE rUpavattApratIti se nIrUpayavAda kA ata azradhdeya RjaH iti / nAnAjAtIyarUpavAle avayavoM se Aramya ghaTa kI utpatikAla ke bAda bhI nIrUpa mAnanevAle ke 1. dekhiye divyadarzanasTa prakAzita vAdamAlA grantha pR. 1 se 44. Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * RjumataprakAzanam * ekAzi- tA'vyApyavRttIni nAnAvapANyeta / na cAvacachedakatayA nIlAdyabhAvAdisAmagrIbalAtpItAdhavayavAvacchedena nIlAdyApatiH, avacchedakatayA janyarUpatvAvacchinnaM pratyevADavacchedakatayA rUpatvAvacchinnAbhAvasya hetutvAt / na caivamapi nIla-potAvayavAra pItAvarAvA - yaI . ekaDeginasvini / ziromaNibhaTTAcArya manAnapAcanAnyatayaH naH pUnaHkalpAlA piyaa| naMyAra tatra = nAnAjAnIyarUpanavavAraccavaryAni, anandakatAsambandhana anyApyavRtIni nAnArUpANi eca utpamanta / na ca nAI 'eka mAM' iti pratatiH kathaM : itpadIraNIyama, ko cAnyagadizaH' ititrata lamyAH samakavaviSayalyAna / etena aniriga,kacitrarUpakalpanApi parAsnA, gauravAt / nacAdi niyangabhinna prati nAranyAdinA itRtvaM vyabhicAgata. magabana tannAdamAtrArabdhaHpi nApana:, nIdanA-tinamtyAdinAtabhAvaM. pAkacitra bhicAgan / na ca pakajAMca mAmAmAra ina vAnyam, tathApi citramdhale nAlAnimANIvAda mAlAmApaniyAnI-mAdI lina pAda: pranibandhakalpakalpana maagmaan| AdhayApyaninAgarikapana ya garayaH / nAhi. bacchadakanayA gAlAdA mapa utpanna punamjanA gambandhenAdhyaya nAlAdirUpAMtyanivAraNAya ava-dakanAsamma dhana rAdika. prati asantAsamvana nAmada nivandhamAta kalagargamirgata gAracama / na cAkasamanvannAma damityajAvanIyama, nApinInyabhASAdimAmalayAlama sancAdilyAbadrakApAlanamApakramannaM na ceti / samAdadhata --> avazedakatayA = svanirUpanAradakatAsambana, janyarUpatvAnchinnaM = 'pUcI niganyA jnym| mAtra najAnyAyamitra, prati eka, na na nAlA vAhinna prati. avacchedakanayA rUpatvAvacchinnAbhArasya detavAna = pratibandhakA bhAvidhatA kAraNAmupAgAta, nAjiyAgAvApAna bharatasya kAmakAgamAdhAnA kAryatAvamaTakatvAvyAMgAyatyatAm / gayaka dhanaM. pItAdimpasattvanA:vacchedakatAsambandhana pattAvaprinimAgitAphagAvarAna virahAna pAnAdhavayavAvacche Tena nIlAdhunimadara / na hi pani pranibandhaka kAryamutnuhani / citra pavAda napAine ->na ceti / evamapi = gauravAta anandakanyA nAlAhI paTakanamA nAlAgAjataH / kAraNatvaM parityAga :bacchedakAsambandhana ganyam palmApacchinna bancharakatayA mAlAchinnA navampa kAgavAyagA:-17. ! nIlapItAvayavAraye paTAdA pItAvayavAvadana pAka - rAjanItijAgayoga gani. pAnAvayacAralaMdana ranotpanikAle prativAda meM anya prAJjala vidvAnoM kA yaha vaktavya hai ki tAima = nAnArUpavaDhyayavajanya ghaTa svAtmadAnamkAna abadana mapavihIna to nahIM ho sakatA, kyoMki saba logoM ko usI ghaTa meM saMpavanA kI jo baddhi hotI hai, usa amAtmaka nahIM kahIM jA sakatI / vaha pratIti hI usa ghaTa meM rUpa ko siddha karatA hai / hAtha kaMgana ko bhAramI vayA: pratyakSaddhi hone meM mArA ghaTa ko nIrUpa nahIM mAnA jA sakatA / anyaprAvRti jArUpanAtinA. ekada- ini / yahA~ nayAyika ekadazIya vidvAnoM kA yaha vaktavya hai ki anekarUpavAne avayoM saM Arabdha ghaTa meM anyApyani aneka rUpa hI utpanna hone haiM / citra ghaTa meM 'iha ekampa' yaha pratIni 'pako dhanyAziH' isa prIti kI bhA~ni mamUhagana ekatva ke dvArA ugana hotI hai| yahA~ yaha zaMkA ho ki -> 'jiga acayavAnaTena ghaTa meM pIna rUpa rahatA hai yahAM bhI nIla Adi mpa utpanna hone kI Apani AyagI, kyoMki pAnAvayavAvandana nIlAbhAva, raktAbhAva Adi vidyamAna hai, jo nIlAdi rUpa kA hetu honA hai' -to yaha nirAdhAra hai, kyoMki abajeTakatAsambandha me pAbhAva janyarUpannAdiavacchinna ke prati hI hatu holA hai, na ki nIlanya gyatatvAdibhavachinna ke prati / bhAzaya yaha hai ki mapa ke anyAyanivapakSa meM avacchedakatAsambandha meM rUpa utpanna ho jAne ke bAda puna: usI sambandha meM avayara meM rUpa kI utpatti kA vAraNa karana ke lie avacchedakatAsambandha meM anya sapake prati hI acchaMTakatAsambandha meM rUpa kA pratibandhaka nAna kara avacchaMdakatAsambandha meM rUpAbhAva ko hetu mAnA jAtA hai / avacchedakatAsambandha meM nIra ke prate avacchedakanAsambandha meM nIlAbhAva kA, pIta ke prati pInAbhAva ko hetu nahIM mAnA jAtA, kyoMki mA svIkAra karane meM gaupaca hai 1 anaH pItAtrayavAvadana ma.pAbhAva kevala janya rUpa kA iMtu hai, na ki nIla kapa bA / janya rUpa to vahA~ utpanna A hI hai, kyoMki baTonikSaNArachenena ghaTa meM kapATAvacchedena rUpAbhAva rahA huA bhaa| anaH vAda meM pItAvayavAvareMdana nIlAdi kI utpatti kA ApAdana nahIM Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 madhyamasyAdvAdarahasye kharaH 3 - kA.. * avacchedakatayA rUpe samAna rUpatatA* vacchedena pAke raktotpattikAle nIlAdyApatiH, kAryatAlavacchedakAvariyA'lApAdyatvAt / yadi tu nIlapItazcetatritayakapAlArabdhe pItazcetayoH krameNa nAze zcetanAzakAle tatra janyarUpatvAvaNimApatti: sambhAvyate, tadA'pyavacchedakatayA janyarUpatvAvacchinaM pratyeva samavAyena rUpasya hetutA kalyA , na tu nIlAhI nIlAdeH, prayojanAbhAvAda, gauravAcca / / - jayalatA - = rakama pItvAdakSagAvaccheda- nIlAdyApaniH darvArA, nanAcakSaNAyachaMdana pAkana etAvayavarUpanAzAna mAnAvacchintraprati. mAgitAkAbhArasya avazedakatatsambandhana sancAt iti vAram, karyatAnaracchedakAvacchinnasyA'nApAdyatvAditi / nAlatyAdaH mapatvAvacchinna pratiyogitAkAbhAraniekAraNatAnimapitakAryatAnavadakatvanA'vacchaMTakanayA rUpatvanlinnAbhAvAdhikaraNa nIlatvAdyavacchinnApAdanasyAnahatvAta . janyarUpatvAnacchinnagya raktarUpasya tatrolAdATaka abhicAga jogAta / layusyAhAdarahasya 7 prakRna 'kAryasahabhAna tadabhAvAditi samAhitama / / yadi tviti / asya cAgre sambhAvyata ityanenA:nnyaH / nIla-pIta-zvetatritayakapAlAraJca ghaMTe pAkana pIhabhenayoM: jhapayo: krameNa nAze = nAjharadhara, vetanAzakAle = zvanarUpanazakSaNAyandana, tatra baTe aMtarUpadhvaMmAdhikaraNakapAsAvacchedana, janyarUpatvAvacchinnApaniH abacchedakatAsambandhana saMpalyAvacchinnapratiyogitAkAbhAbasancabalAta sambhAvyata iti / ayamAkSapa. grandhArA cayacini sammavAyana rUpotpattyanntaramaMcAvacchedakatAsambandhanAsvayaMva maga utpadyate / avacchaTakanAsambandhana janyarupalyApanchina pratyavacchedakatayA mamatvAvacchinnAbhAvasya hetRtvopagama prakRta zvatavAda kSaNe makapAlAvacchedena rUpAbhAvagya saccana rUpamyAvacchedakatAsambandhanAtyakSi: durvAsa, taspa rUpAbhAvakAryatAbanchaMTakAkrAnnatvAt / na caivaM bhavadIta vyanirakabhitAra iti bhAvaH / samAdhAnagrandhamavatAgyanti -> tapAti / nityAninivAraNa kRnaM-pi, avacchedakatayA janyarUpatvAvanniM pratyeca, na tu nAlavAdyajinnaM pravagi, samavAyana rUpasya hetutA kalyA / vattampanAzakSaNAcacchadana natra mamApana kapAvirahAdeva gachedakalayA rUpatvAvachinnamyotpatiH, ApAdakaviraha AparAdarAsammavAn / evakAraphalamAvikurvanti -> nana abachedakatAsambandhana nIlAdI samavAyana nIlAdeH hatalA kalpyA ini Avartana / tatra nayanAhaH prayojanAbhAvAditi / abachedakatayA janyarUpatApanchina samavAyana yAbhAvasyaiva hetutvasvIkAraNa pradarzitA nivAraNalakSaNaprayojanasiddhaH nAladI nAlAdeH hetRtvakalpanabhanatiprayojanam / nanu prayojanaviraha-pi sAmagrayAH svakAryA'rjana nalastvAttatkalpane ki jinnama ? + hi prayojanakSanibhiyA sAmagrI kArya nAyatatyAzaGkAyAM invantaramAcedayanti --> gauravAn = anAnANikariyAt / laghunA bAjumArgaNa sidhyatIrthasya cakraNa sAdhanA yogAt / nanazca nAnAjAdAyamApabandayapavAra yAyani avyApyavRtti - kiyA jA sakanA / yahA~ yaha zaMkA vA ki. -> 'bhavaTakanAsambandha se janya rUpa ke prati avacchedakatAsambandha se syAbhAva ko pratibandhakAbhAvavidhayA kAraNa mAnane para bhI nIla-pItakapAladdhaya se janya pada meM jaba pItakapAlaakchedana raktarUpajanaka pAka = vijAnIyAgnimayoga hone para pInakapAlAbachedana spana kapa utpanna hotA hai tabhI yahA~ nIlAdi rUpa utpanna hone kI Apatti AyegI, kyoMki racatotpati ke pUrvakSaNAvadana vahAM rUpAbhAva rahanA hai to yaha bhI isalie nirAkRta ho jAtI hai ki rUpAbhAva kA kAryatAva chedaka janyarUpatva hai, na ki nIlatyAdi / sAmagrI ke dvArA svakAryatAvacchedakaavacchinna kA hI ApAdana kiyA jA sakatA hai, na ki svakAryatAnavacchedakadharmaviziSTa kA / naulatyAdi to rUpAbhAva kA kAryatAnavaJcaraka hai| anaena nIlavAdiviziSTa kI utpani kA vahA~ ApAdana nahIM kiyA jA sakanA / yadi yahA~ aisA udbhAvana kiyA jAya ki ---> 'jaya ghaTa nIla, pIta aura zrena kapAla meM utpanna honA hai aura pAka dvArA pahale pItarUpa kA aura aMtarUpa kA nAdA hotA hai naba bhenanAzakSaNAvacchedana yahA~ janpa rUpa kI utpatti kI Apatti hogI, kyoMki janyarUpanya rUpAbhAva kA kAryatAvacchedaka hai aura rUpAbhAva bhI vahA~ rahatA hai| magara vastusthiti yaha hai ki avayacI meM samavAya mambandha se rUpa kI utpani hone ke bAda hI avacchedakatAsaMbaMdha se rUpa kI utpani hone meM nara vahA~ koI bhI rUpa utpanna nahIM honA hai' <- to isa Apani ke nivAraNArtha yaha kahA jA makatA hai ki janyarUpatvAvacchitra ke prati hI samavAyasambandha saM rUpa hetu hai| aMtanAzakSaNa meM yadyapi abacchedakatAsambandha meM ghaTa meM rUpAbhAva vidyamAna hai, magara samavAya se rUpa kI anupasthiti hone se usameM avAM TakanAsambandha me janyarUpatvAvacchina kI utpatti ho nahIM sktii| isa taraha avacchedakatAsambandha me janyarUpatvaviziSTa ke prati samavAya sambandha meM rUpamAmAnya kA hI kAraNa mAna lena meM uparyukta sthala ke anurodha meM avacchaTakatAsambandha se nIla ke prati samavAya mambandha Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * abachedakanAyAH kAraNaniyamyatA ceta -> samavAyasTovA'vacchedakatAyA api kAraNaniyamyatvAdavacchedakatayA nIlAdikaM | prati samavAyena nIlAdeH kAraNatvam / matavevamAye ghaTAdAvaNyavacchedakatayA nIlAdyutpatiH syAditi cet ? atra kecit avacchedakatayA nIlAdikaM prati samavAyejA'vayavanIlatvAdinA -* jaya *| nAnArUpANyavAtpadyante lApavAs. na tyatirikaM citraM gauravAdini ekadezIyAnAmabhiprAyaH / aba matavizeSamAvirbhAvayanti -> kevittviti / samavAyaspaca avacchedakatAyA api kAraNaniyamyatvAditi / nAnAjAtIyarUpabadvayabArabdhayavini anyAyAni nAnArUpANyAtpadyante / natazca pItAbayayAvacchedana nIlotpAnAmaGgavAraNAya avacaMdradakatayA nIlAdikaM prati samavAyana nIlAdeH kAraNatvama yagamantavyaga // na ca samavAyana nIla nAyata eva. pItAcayavAcana denetyatra cApAdakAmAtra iti vakanyama, samavayaspevA radakatAyA Age kAraNaniyamyatvAt avacchedakalagA nIlAMyAdAnagIkArezvavini jAyamAnasya nIlarUpasya nIlavaravadhva-dakatvAsambhavAta / etena nAlasya mvAzrayAvacchedana nIlajanakalyasvAbhAcyAdava na pAtAvayavAvacchedana tadApattiriti pralyAkhyAtama, vinanAdazakAyaka raNabhAvaM tadhAsvAbhAcyA nivaahaat|| avacchedakatayA nIlAdI samavAyana nIlAda: kAraNatvAnyupagamenaba pItAyayayAvanDedana nIlAdhuniAsADagavAraNasambana avacchaMdrakatayA naulAdI na samavAyana nIlatarAdaH pratibandhakatvakalpanAyA Avasyakatvama / ata evAvyANavRttinAnArUpakSe nAlAdI nAletarAMda: nIlatarAdI vA nIlAdeH pratibandhakalve vinigamanAcirahoDapi pratyuktaH, anabhyujagatI pAlambhadAnAna ! etena pranibadhyapratibandhakabhAvakalpanAgAnvamapi pratyAkhyAtam / nanu evamapi = avacchedakatayA nIlAdI samavAyana nIlAda; kAraNAlopagamapi, ghaTAdI avadhini api avachedakatayA nIlAdyutpattiH syAt, samavAyena nIlAde: saccAditi cet ? aba paryanayAna kecita samAdhAnArdha avacchaMdakanayA nIlAdikaM prati samavAyena avayavanIlatvAdinA = avayavanimapitavRttiviziSTatAlatvAdinA dravyaviziSTanIlatvAdinA = sAmAnAdhikaraNyase nIlarUpa kI kAraNanA, avacchaMdakatAsambandha se pIta rUpa ke prati samavAyasambandha se pIta ma.pa kI kAraNalA.. ityAdi kAryakAraNabhAvoM kI kalpanA karanI nahIM cAhie, kyoMki usakA koI prayojana nahIM hai aura aprAmANika gaurava roga bhI hai / isa taraha nIla-pItAdi kapAloM meM bhArabdha ghaTa meM bhinna bhinna kapAlabhavacchedana anyAyavRtti nIla, pIta Adi aneka rUpa kI utpatni mAnane meM koI doSa nahIM hai . yaha phalita hotA hai / agodakarAyA jIlAdi ke prati samavAya ho. oIlAdihetutA - vizeSa kaciH iti / yahA~ anya kucha manIpiyoM kA yaha vaktavya hai ki ---> nAnAjAtIyarUparadavayavoM se Arabdha avayavI / | meM avyApyani vibhina rUpa utpanna hote haiN| ---> 'avayavA meM nIlAdi rUpa kaMvala samavAya sambandha se hI utpatra hotA hai, na ki avaJdakatAsambandha meM <-sA nahIM kahA jA sakatA, kyoMki abacchedakanAsambandha se nIla kI utpani na mAnane para apanI meM utpanna honevAle nIla rUpa kI avaDakanA avayava meM bhI na hogI / Anaeba yaha kahanA bhI ki --> 'nIlapItakapAlAdha ghaTa meM nIla samavAyasambandha meM utpanna hotA hI hai kintu pInabhAga meM avacchedakattA sambandha meM nIlotpatti kA koI ApAThaka nahIM hone se pInakapAla meM japacchaMdakanAsambandha se nIlotpAna kA prasaga nahIM ho sakatA' <- anucita hai, kyoMki samavAya jaise kAraNa se niyamya hotA hai, ThIka vaise hI avaJcakatA bhI kAraNa sa niyamya hotI hai| ata: pItakapAla | meM avacchedakatAsambandha meM nIlamapa kI utpatti kA kAraNa karane ke lie yahI mAnanA hogA ki --> abandakatAsambandha | sa nIlAdi ke prati samavAya sambandha meM nIlAdi rUpa kAraNa hotA hai / pahA~ yaha zaMkA ho ki -> 'palA kArya-kAraNabhAva mAnane para ghara meM utpatra honevAle nIla rUpa kI ghaTa meM avacchedakatAmambandha se utpani hone kI Apatti hogI, kyoMki | vahA~ samavAyasambandha se nIla rUpa rahatA hai' - tA inake samAdhAna meM anya vidvAnoM kA yaha kathana hai ki avajaMdakatAsambandha me nIlAdi ke prati samavAyasambandha meM avayavanIlaAdi rUpa ho kAraNa hotA hai yA svasamavApisamadhanatyasambandha meM viziSTanIlAdi rUpa hI samavAya sambandha meM kAraNa hotA hai / sA mAnane para ukta pani kA avakAza nahIM hai, kyoMki ghaTa meM samavAyasambandha meM nAla, rUpa hI rahanA hai, na ki apayavanIlarUpa athavA yaha bhI kahA jA sakatA hai ki ghara meM koI ijya samana nahIM hone se ghaTasamaveta nIlarUpa svasamavApisamavanatvasambandha meM dravyaviziSTa nahIM bananA hai| anAma ghaTa meM svasamavArisamavetanyasambandha se dravyaviziSTanIlarUpa kI samavAya sambandha se upasthiti rahatI nahIM hai / isa paristhiti meM ghara meM avacchandrakatAsambandha se nIra rUpa kI utpani kA prasaMga kaise AyegA ! kAraNa na hone para kArya kA ApAdana nahIM ho sakatA / na rahegA bAma, Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '... madhyamamyAdvAdarahasya khaNDaH 3 . kA. * avaccha dakanayA rUpa dravyasya vanA* dravya-viziSTanIlatvAdileva vA hetutvagi sAhaH / na ca nIlaviziSTadravyatvAdinApi tathAtve vinigamanAviraho nIlaviziSTadravyasya pIta-1 kapAle'pi sattvAt tatrA'pyavacchedakatayA nIlApatteH viziSTAdhikaraNatAyAstatrA'bhAvAt / no tvavacchedakatayA jatyarUpatvAvacchinnaM prati eva samavAyena dravyasya hetutvmityuucuH| - jayatAdT *sambandhana basamavArisamajatvasambandhena dravyaviziSTanAlanAdinA patra vA, nata nIlatvAdinA, hettvamiti / padAdI samavAyana avarabinIlAdaH sanagi antyanigina nividA mAgacyAta nAdhyacchadakatAsambandhana natra nIlAdarutpAdAsar3agaH / gadrA ghaTAdI samavAyana nIlAdeva mannata svasamayisamavanatvavacana byaviziSTanIlAdaH mancamiti nAmvandakatAsambandhana nAlAdampattippasamA ApAdakaviraha. AgadanAdhyAMgAdita AhaH / / na ca svasagavAyasagavatatvalambandhana dayAvAMzaSTanAlayAdavaTa nIlaviziSTadravyatvAdinA'pi tathAtva = abacceTakatAsambandhana nAlAdikaM prati detRtva. binigamanAviraha ina na sArthakAraNa bhAvanizraya ina cAnyama, usamavAminavedatvasambandhana nIlaviziSTadravyasya magavAyasambandhana pInakapApi macAna nIlapAtakapAladvayAraJcaghaTasthara tatra = pIttakagale api avanaMdakatayA nIrApatte; - nIlarUpInAdAmalAn / apa samAdhAnAzapaH nAlaganakapAlavyAghaTasthAle nIlasamavApini bhAru ghaTasya samavetanvana sbasamyAgisamavantvasambandhana nAlarUpavizighaTananyasya samayAyasambandhana nIlakapAla ina pAnakapAle ni sayana nikApAle gyavAdakattAsambadhana nATakagotpAdapramANAta nApaTinAmya nAbandakanayA nIlaM prati itanaM kinnu dravyaviziyanAlA pasyani vinira manAvinhaH parAdita na na ca svamgAvisamaMcanAsambandhana byaciziSTanAlagyAuncchedakanayA nAlaM prati hatuve kathaM na pAtakapAla nAlotpAdaH : nyavidizaznAlasya nalaviziSTadravyAbhinnatvena nAlaviziSTadravyavati dravya - viziSTanAlamyApi nyAyaprApnatyAta, anyathA bhUtala saMyogena ghaTAMgaSTapaTaravanajhAyAM pariziSTyA sancAparini vAcyam, yathA bizirasya dAdAnatirake pi cirASTrAdhikaratAyA atiriktatvaM tadeva dayaviziSTanAlasya nIlaviziSTadravyAnatirekaDapi tadadhikaraNatayA: nAnAtvAn viziSTAdhikaraNatAyAH - giTanIlAdhikaraNatAyA; natra = pItakapAle, abhAvAt svanirUpitarasamavAya. sambandhAmlinnAdhikaraNatAcchinna pratiyogitAkamya pratyAziSTanAlAbhAyamya svarUpaMNa nikapAle sanvAnna tatrAnvacchaMdatAsambandhana nAlampatyAdaprasaGga iti gRdArthaH / anyAyaninAnAsa pavAdinaH anya viti / asya carityanenA nyayaH / avacchaMdakatayA nAlAdikaM prati samavAyana nIlAdaH hetRtvamityevagamyAgame padakAryakAraNabhAvakArApAtena gauravAt avadakattayA janyarUpanyAvacchinna pratyeba, na ta na bAjegI bAMsUrga ! jaulaviziSTadA agodakamAyA rUpa iPaa hetu nahIM hai va nIla. iti / yahA~ yaha zaMkA ho ki -> 'avacchedakatAsambandha meM nAla rUpa ke prati svasamavAyisamacatatva sambanya se vizienIlarUpa ko samaya sambandha meM kAraNa mAnA Aya yA svamamavAyisamayatatva sambandha se nIlaviziSTadravya ko samavAyasambandha se kAraNa mAnA jAya ? isa viSaya meM mAI vinigamaka nahIM hone meM donoM kA kAraNa mAnanA par3egA, jisase mahAgIrakha dopa prasanna hogA <-tA yaha isalie nigadhAra ho jAnI hai ki nirukta. nIlaviziSTadravya ke nIla kA kAraNa mAnane para jo ghaTa nIla pItakapArabaya meM utpanna huA hai vaha pAta kapAla meM samarvata hai ThIka vaise nIla kapAla meM bhI mamadata hone sanIna rUe svasamavAyasamavetana sambandha me ghaTadravya meM rahegA, jisake phalasvarUpa svarAmavAvisamavettatva saMsarga se nIlarUpaviziSTaghaTAtmaka datya mamazaya sambandha se pIta kapAla meM rahane kI vajaha pAta kapAla meM avacchedakatAsambandha saM nIla rUpa kI uyAna hone kA aniSTa pramaga AyagA / isI sacava avanakatAsambandha se nIla ke prati dravyaviziSTa nIlarUpa kI bhA~ti nIlaviziSTa dravya ko gamavAya sambandha meM kAraNa nahIM mAnA jA sakatA / aba to vinigamanAviraha dopa mI - do , gyAraha ho gayA na ?! danyaviziSTa nIla jhA kI adhikagNanA pIta kapAla meM nahIM hone se svasamApisamavettatvasambandha se danyaviziSTa nIla rUpa kA cahAM abhAra hone se avacchaMdrakanAsambandha me vahA~ (=pIna kapAla meM) nIla kapa kI utpatti kA avakAza nahIM hai| . ARI mAge prati rAmapAya se yhetut| - mAvizeSa anya, iti / avayavI meM vyAyani aneka rUpa kI utpatti mAnane vAle anya vidvAnoM avachaMdakatAmambandha meM pada Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mUtaMna janyarUpakAraNatAsamarthanam * | mahApe ja, dravyatvena vA hetutvaM mUrtavAhinA vA ? iti tathApi vinigamanAvirahAt / pare tu kevalanIlAdikapAle'vacchedakatayA tadavAraNAya svAzrayavRtidravyasagavAyasAbandhe -* ArAlA - nAlatvAvacinna pratyagi, samavAyana dravyamya hetutvaM na ta rUpasya nIlAdoM hetutvana / ityazca nAnAjAnIyarUpadavayavarakArabarindhale adhyAyanAni nAnArUpANyavIrAdyanna ityabhyupagamAgi nirvahani ghaTAdAvavandakatayA rUpAMtpattiprasaGgazca parihano bhavati, ghaTAdI samavAyana dravyavirahAt / nIlAdeH hetutvAnupagamAdatilAdhayamenankalpa ityUcuH / ___ tadapi na cAma, avacchedakatAsambandhana janyarUpatvAvacchinnaM prane samavAyana dravyatvena vA hetutvaM mUrtatvAdinA vA ? AdipAna bhUnavAdagrahaNama iti tathApi cinigamanAvighAt / na ca bhUtatvasyApakaSTaparimANavacarUpatayA kAraNatavacchandaka gauravAta dravyatyanaMba tattvamiti vaktavyam, kriyAtmavAdikAraNatAbandakatA manatvasya jAnitvAGgAkArAta / na ca bhUtatvAdinA sahakamiti zakIyam, bhUttvasya jaatitvaanugmaat| cinigamanAvirahAnoktahetuhetumadbhAzeSagamA jyAyAnini bhAvaH / vastutastu sambhavati balamA guruvizeSadharma sAmAnya dharmasya kAraNatAnabadakatvAta sAmAnyadharnampa dravyatvasya na kAgNatAvacchakadatvaM kintu laghunoM mUtatvasyaivati abacchedakanAsambandhena janyampatyApanchinnaM prani sambAyana mUrtatvana kAgNatvaM vana marhati / idannu prakRtakalpe dUSaNaM syAta jAbandakatAsambandhana rUpa utpanna tanatra sambandhanA vayaca rUpotpanivAraNAyAmavacaMdradakatAramaNa rUpaM prani avacchaMdakatayA rUpaM pratibandhakaM kalpanIyamiti gauravam / na cA'vayavini samavayenAtpadyamAnameva rUpamavadantayA vayace utpanumahAtyavini rUpasya pratibandhakasya sattvena rUpasAravirahAdeva nAcave vacchaMdatayA tadA rUpAtpannApatiriti vAcyam, evaM hyayAvaniSTarUpAbhAvo'vacchaMdakatayA rU pani heturvAnya: syAt / tathA va nAnArUpavatkArArabdhavaTasya nIla. rUmAdIlakapAlikAracchaMdanAunatyanigrasaGagata, tadavayavini kapAle rupasattvAditi dika / nana avacchedakatayA nIlAdI mamavAyana nIlAdaH kAraNatvasvIkArapakSa na kevalanAlAdikapAle pi avacchanakatayA nIlAdika jAyeta, samavAyana nIlAdestatra satyAt / tannivAraNakRtezvacchadakatAsambandhana nIladA svAzrayavRtti-vyasa madAyasambandhana nIlAbhAyAdareva kAraNatvaM kalpanIyam / yadi kapAlaM nIlapItAdikapAlikArabdhaM syAtadeva svasya + nAlAyabhAvasya jAzraye = naulapItAdikApAlikAsamavetakapAle samavAyena vRtti yad ghaTadravyaM tattamavAyasya nIlapItakapAlikArabdhakapAle satcana tatra svAzrayavRttidravyasamavAyena nIlAdyabhAvasya sattvAdavacchedakatayA nIlAdikamutpadyata / para kevalanIlAdikapAle niruktasaMsargeNa nIlAdyabhAvavirahAnna tatra nAlAdyutpattirityArAyavatAmapareSAM anyAya'vRttinAnArUpabAdinAM matamAha aparai nviti / kevalanIlAdikapAle abacchedakanayA tadvAraNAya = nIlAdyutpanivAraNAya svAthyavRtti-dranyasamavAyasambandhena nikarItyA avazyakalpyahetutAkasya nIlAyabhAvamyaiva | meM nIlAdi rUpa kI utpani kI Apani kA parihAra karane ke lie isa taraha kAryakAraNabhAva kA svIkAra karane haiM ki - -> avacchedakatA sambandha meM janyarUpatvAvabhinna ke prati mamavAyasambandha me dravyatvena inya hetu banatA hai| jaise nIla * pInakapAla. dayAgaya ghaTasthala meM kapAla meM mamavApa sambandha se ghaTAtmaka dravya rahane kI vajaha yahA~ avajeTakatA sambandha saM rUpa kI utpani ho sakatI hai - hotI hai / magara ghaTa meM samavAya sambandha meM koI bhI dravya rahatA nahIM hai / ata eva ghaTa meM avacchedakatA sambandha se rUpa kI utpatti nahIM ho sakatI hai kinnu gamavAyasambandha meM hI utpatti ho sakatI hai, jisakA kAraNa hai svasamavApisamavaMtatva sambandha se kapAlarUpa / isa taraha ghaTa meM avacchedakatAmambandha meM rUpAMtpati kA pramata nahIM ho makatA' <- / tApa, iti / magara amuka vidvAnoM kA isake prativAda meM yaha kathana hai ki -> avacchedakanAsambandha me janyampa / ke prati samavAya sambandha ko dravya ko dravyatvena kAraNa mAnanA yA murnatvena / isa viSaya meM koI rinigamaka naka nahIM hai| dravyaya kI bhA~ti mUrtala ko bhI kAraNatA'vadaka dharma mAnA jA sakatA hai, kyoMki abadakanAsambandha se jahA~ rUpa utpanna hotA hai vahA~ samayAya sambandha se dravya kI bhA~ni mUrtapadArtha bhI avaupa paDatA hI hai| kAraNatAabataka dharma meM pinigamanAviraha hone se uparyukta kArya kAraNabhAva bhI azraddhaya hai / prAdhAnyAmanAya jI ! - aparamata para / avAMchanakatAsambandha se ghaTAdi avaya meM rUpa kI utpani ke pramoM ko haTAne ke lie apara vidvAnoM kA pahA~ yaha kathana hai ki 'avacchedakatA sambandha meM jAne ke prati mamavAya sambandha meM nIla ko kAraNa mAnane para nA kevala nIlarUpavAle kapAla meM bhI avacchedakanA sambandha se nIla rUpa utpanna hAna kI Apatti AyagI, kyoMki vahA~ samavAya sambandha Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..yamasyAdATarahasya skhaeraH 3 - kA.. * avAna ayacchedakatayA nIlAdhApattiparihAraH * tA'tazyakalyahetutAkasya nIlAdyabhAvasyaiva tAzaghaTAhAvabhAvAta nAvacchedakatayA niilaadyutpttiH|| stutastu avacchedakatayA janyarUpatvAvacchinnaM prati dravyaviziSTasamavAyenaiva rUpasya hetutvAt na ghaTAdAvavacchedakatayA nIlAdhApatiH / kecita -> kevalanIlakapAlAdiSvavacchedakatayA nIlAdivAraNAyA'vayavAntaravRttinIletara- - - jayalatA *tAdRzaghaTAdI = nAlapItakApAlAdyAradhavadAdI abhAvAt na tatra avacchedakatayA nIlAyutpattiH / badasya svAzrayatvasambandhena nIlAdyabhAvaviziSTatve'pi samavAyena dravyA viziSTatvAta svAzrayavRttidravyasamavAyana nIlAyabhAvavirahAnna tavAyacchedakatAsambandhana nIlAdhutAtiriti bhAvaH / paranvaMtatkalpa nIlaM prati nIlAbhAvasya, pInaM prati pAtAbhAvasyatyevaM rItyA paraphala-phalabannAvakalpanAgArakaM nAlapItakapAladvitayArabdhaghaTasthale capIdakapAlAvadena nAlAyutpAdApanirdavArA gaulAdyabhAvAzrayapAtakapAlavRttipaTadravyasamavAyitvana pItakapAle svAzrayattidravyasamavAyena nAlAyabhAvaspa sattvAdityasvarasAtkalpAntaramAha ---> vastuta iti turvizeSadyotanArtha: / prakRtakalpa kAryatAvacchedaka: janyarUpatvadharmaH kAryatAvacchedakasambandho'vacchedakatvaM kAraNatAvacchedakadharma: rUpakaraNatAvacchedakasambandhazca dravyaviziSTasamavAyaH vaiziSTyamapi samavAyaTitasAmAnAdhikaraNyanaiva bodhye, anyathA kAlikAdikamAdAya punarSi ghaTezvacchedakatayA rUpotyAdApane: / ghaTAdAvantyAcabini samavAyana rUpasattve'pi dravyAsapacena samavAyana dravyavidiSTI ya: samavAyaH tena dravyaviziSTasamavAyasambandhena rUparamAHsattvAta na ghaTATAvavacchedakatayA nIlAdyApattiH / na ca nIlatvAda: rUpakAryatAnavacchedakatvena na nadayacchinnApAdanaM sambhavati / ata patra tanivAraNArtho nArya yatnaH zreyAniti vAcyam, nIlapadasya rUpaparatvAt / na ca nadhA sani AdizabdanararthakyApane: ekaM sIvyatA parapracyuniriti vAcyama, bhAdAyata = gRhAta vastu yata: prabhUti sa Adigiti vyutpattyA AdipadasyotpanibodhakatvApAtpanyApaniriti nadadhasaGgatariti bhASanIyam / kacittviti / asya vAyupagacchantItyanenAnvayaH / kevalanIlakapAlAdiSu = nIlenararUpazUnyapa nIlakapAlAdiSu avacchedakatayA - avacchandakatAsambandhana nIlAdivAraNAya = nIlAdyutpAdApaninirAkaraNa kRte vyApyaninIlasthala:se nIla rUpa rahatA hai / isa Apatti ke nivAraNArtha yahI kArya-kAraNamAra mAnanA hogA ki abacchedakatAsambandha se nIlAdi rUpa ke prati svAzrayavRttidravyasamavAyasambandha se nIlAyabhAva hetu bananA hai / isa janya-janakabhAva ko mAnya karane para kevala nIlarUpavAle kapAla. meM avacchedakatA sambandha meM nIla rUpa kI utpAne kI Apatti nahIM AyegI, kyoMki usa karAla kI kapAlikA meM nIlarUpAbhAva nahIM hone se vaha svAzrayavRttidravyasamavAya se usa kapAla meM nahIM rahatA hai| yadi vaha kapAla nIlapItakAlikA se janya hotA Tana usameM avacchedakatA sambandha meM nIla rUpa utpana ho sakatA hai, kyoMki yaha kapAla sva = nIlarUpAbhAva ke Azraya = nIlapItakapAlikAjanya karAla meM vRti = ghaTa dravya meM mamarata hone se myAzrapavRttidravyasamavApasambandha meM nIlarUpAbhAra kA Azraya banatA hai / isa hetu-hetumadbhAva kA svIkAra jara kaMvala nIlAdirUpavAle kapAla meM apadakatAmacanya se nIlAdi kI utpatti ke nivAraNArtha Avazyaka hai taba paTa meM pravadakanA sambandha meM nIlAdi rUpa kI utpani kA aniSTa prasaGga nigarakAza ho jAyegA, kyoMki nIlapItakapAladvayAradha ghaTa nIrAdiabhAva kA Azraya hone para bhI umameM koI bhI dravya vRtti = Athita = samarthana nahIM hone se baha ghaTa svAbhayatidravyasamavAya sambandha meM nIlAbhAva kA Azraya nahIM hai / dravyaviziSTatmAmatAya se rUpakAta basnuna, iti / magara vastusthiti yaha hai ki lApabamahakAra se avacchedakatA sambandha se janyarUpatvAvani ke prati danyaviziSTasama-yAya sambandha se rUpa hI kAraNa hotA hai| isa kArya-kAraNabhAra ke svIkAra meM ghaTa meM avacchedakatAsambandha se nIcAdi rUpa kI utpani kA aniSTa pramA anupasthita raDagA, kyoMki ghaTa meM samavAya sambandha meM kapa hone para bhI paTa meM ko Trampa nahIM hone se vahA~ dravyaviziSTasamacAyasambandha se pa nahIM rahatA hai / kAraNa nahIM hone para kArya kA ApAdana nahIM kiyA jA sakatA / isa taraha isa sAmAnya janya-janakabhAva kA svIkAra karane se hI baTAdi apayanI meM avacchedakatA sambandha se nIlAdi rUpa kI utpani kA vAraNa ho jAne se vizeSa kAryakAraNabhAva kI kalpanA karane kI koI AvazyakatA nahIM rahatI hai| svAmavAsisamavetadravyasanArA lidietA - mAvi Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * papapravezaprayojanaprakAzanam * rUpAdeH svasamavAyisamavetadvyasamavAyasambandhena hetutvamabhyupagacchanti / satyalye, kapAlAntarAvacchedena pAkAdraktarUpotpattikAle kapAlAntaravidyamAnAnnIlAdavyApyavRttinIlA'nApatteH / OM jayalavA vyAyavRttitvavAraNAyeti yAvat, abacchedakatAsambandhena nIlAdikaM prati avayavAntaravRttinIletararUpAdeH svasamavAyisamaveta| dravyasamavAyasambandhena hetutvamiti / avacchedakatA saMsargeNa nIlAdI samavAyena nIlAde: hetutvaM tu kevalanIlakapAle yavacchedakatayA nIlamupajAyeta tatra samavAyena nIlarUpasya sattvAt / etena avacchedakatayA niilaad| svasamavAyisamavetadravyasamavAyena nIletarAda: kAraNatvamityapi pratyAkhyAtam, nIlapItakapAlAravyavasthAle nIlaMtararUpasamavAyirIta kapa samavetaghaTadravyasamavAyitvena kevalapItakapAle kevalanIlakapAle ca svasamavAyasamavetadravyasamavAyasambandhena nIletararUpasattvAdavacchedakatayA nIlotpAdaprasaGgAt / atovacchedakatayA nIlAdI svasamavAyisamavetadravyasamavAyitvasambandhenA'vayavAntaravRninatirarUpAdereva kAraNatvan / etena kebalanIlakapAle bacchedakatayA nIlotpAdasaGgo'pi parAstaH, kevalanIlakapAlakAraNIbhUtakapAlikAyA nIletararUpA'samavAyitvena kevalanIla| kapAlaM svasamavAthisamavetadravyasamavAyena nIletararUpavirahAt / nIlapItakapAlikAdvayArabdhakapAlajanyaghaTasthale va nIlatarapItarUpasamavAmikapAlasamavetapadravyasamavAyini kapAle svasamavAyisamavetadravyasanavAyasambandhena pItenararUpasatvAdavacchedakatayA nIlotpatirapi saGgacchate / rUpanya-guNatva- karmatvAdI avacchedakatayA nIlAdyutpattivAraNAya kAraNatAvacchedakasambandhakukSI dravyapadanivezaH / kAraNatAvacchedakIbhUtaM avayavAntaravRttitvaM ca samavAyana graahaam| ato na kAlikAdikamAdAyA'tiprasaGgatAdavasthyam / avayavAntaratvaca abhimatakAryAdhikaraNApekSA bodhyaM tena na kevalanIlakapAlAvacchedakatayA tadutpAdaprasaGgaH / tatretyanye / avacchedakatayA nIlAdAvavayavAntarasamavetanIletarAdeH svasamavAyisabhavenadravyasamavAyena kAraNatvIpagame nIlakapAladvitayAradhaghaTasthale kapAlAntarAvacchedena pAkAt = vijAtIyaratajanakatejaH saMyogAt raktarUpotpattikAle = pAkajaratarUpAMtpAdakSaNAvacchedena kapAlAntaravidyamAnAt = pAkazUnyakapAlasamavetAn nIlAd nIlarUpAt avacchedakatAsambandhana tatra | avyApyavRtninIlAsnApatteH svAbhAvasamAnAdhikaraNNanIlarUpIpAdAnupapatteH tadAnI raktarUpasyotpadyamAnatvena tatpUrvaM svasanavAyi = .0.1 -- kecittu iti / kucha vidvAnoM kA yaha abhiprAya hai ki "abacchedakatA sambandha meM nIlAdi ke prati samavAya sambandha se nIlAdi ko kAraNa mAnane para kevala nIlarUpavAle kapAla Adi meM bhI avacchedakatA sambandha se nIla rUpa kI utpatti kA aniSTa prasata upasthita hogA, kyoMki vahA~ samavAya sambandha se nIla rUpa rahatA hai| magara vahA~ samavAya se nIla rUpa hone para bhI avacchedakatA sambandha se nIlarUpa utpanna hotA nahIM hai| ataH kevala nIlarUpavAle kapAlAti meM avacchedakatAsambandha / se nIlarUpAMtpatti ke nivAraNArtha aisA janyajanakabhAva mAnanA Avazyaka hai ki avacchedakatAsambandha se nIlAdi rUpa ke prati avayavAntaravRtti nIletarAdirUpa svasamavAyisamaveta dravyasamavAya sambandha se hetu hotA hai| jaise nIlapIta kapAlikAjanyakapAlArambha ghaTasthala meM kapAla meM nIletara ( pIta) rUpa svasamavAyisamavetadravyasamavAya sambandha se rahatA hai, kyoMki apane avayavAntara ke nIletara rUpa ke samavAyI kapAla meM samaveta ghaTa dravya kA samavAya kapAla meM rahatA hai| ataeva usa kapAla meM avacchedakatA sambandha se nIla rUpa utpanna ho sakatA hai| magara jisa kapAla ke avayavAntara meM nIlaMtara rUpa nahIM hai, kevala nIla rUpa hI hai, usa kapAla meM avacchedakatAsambandha se nIletara rUpa kI utpatti nahIM ho sakatI, kyoMki vahA~ svasamavAyisamavetadravyasamavAyasambandha se nIletara rUpa hI nahIM rahatA hai| aisA kArya kAraNabhAva mAnane kA lAbha yaha hai ki ghaTa meM avacchedakatAsambandha se nIlAdi / rUpa kI utpatti kA prasata nahIM AyegA, kyoMki ghaTa ke avayarAntara meM nIletara rUpa hone para bhI ghaTa meM anya koI dravya samaveta nahIM hone kI vajaha svasamavAyisamavetasamavAyasambandha se nIlevara rUpa rahatA nahIM hai| isa taraha bhI nIla- pItakapAladvayArambha ghaTa meM reaAsambandha se nIlAdi rUpa kI utpatti kA nivAraNa ho sakatA hai / tannetyanye / magara anya vidvAnoM yaha kaha kara uparyukta kArya kAraNabhAva kA nirAkaraNa karate haiM ki avacchedakatayA nIlAdi ke prati svasamavAyasamavetadravyasamavAya sambandha se nIlaMtara rUpAdi ko kAraNa mAnane para jisa nIndakapAladvayAranya ghaTa ke eka kapAla meM pAka se rakta rUpa kI utpatti hotI hai usI samaya ghaTa ke nIla kapAla meM samaveta nIla rUpa se ghaTa meM avyApyavRtti nIla rUpa utpanna hotA hai vaha utpanna nahIM ho sakegA, kyoMki usakI pUrva kSaNa meM vahA~ svasamavAthisamavetadravyasamavAyasambandha se nIlenara (rakta) rUpa rahatA nahIM hai| nIlaMtara rakta rUpa to usa kSaNa meM utpanna hotA hai| ataH usakI pUrva kSaNa meM nIlenara Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .02 madhvamasyAhAdarahasya khaNDa: . kA.. *abhinayakazimatAdhikAraH raktotpatyAnantarameva tatrA'pyanyAyyavRttinIlotpattiritrApare / nanvevamapi nAnArUpavatkapAlAdhAra ghaTe tatkayAlAvacchedena nIlAdhApattiriti cet ? sTIla pAlisavacchimAtahadacchedeneSTatvameva tasyAH / * jayalatA samvetadanyasamavAyasambandhana nIletararUpasyA'sattvAta. kAryonyAdAnyavahitapUrvakSaNAvaradena kAyAdhikaraNavidhayAbhimane kAraNatAbacchedakasambandhanAzvata: kAraNatvAcyogAta / utthazca nyatirakanyabhicArakalAlitvAnnAvanDedakatayA nIlAdI mbamamavApisamavenadravyayamantrAyasambandhana nIlaMtararUpAdeH kAraNatvamityanyadhAmAzayaH / pAkAta raktotpattyanantarameya, na tu pAkajarUpAMtyattikSaNAvacchedana, natra nalakapAladrayAnvayaTa kapalAntAvacchaMdana gna, rUpajanakApAkasthale, api avacchedakatAsambandhana avyApyavRninIlotpattiriti ma vyatirakanyabhicAgaM labdhAvakAza.. tayA vyAyavRttinIlotpAdA'vyavahitaprAkRkSaNAvacchadana svasamabAvisa saMvatadravyamamAyanAkyavAntarasamacatIlatagata pa ... apare vadanti / apara itpannAsvarasodbhAvanaM kRtam, raktAMtyadAnantaramaMtra tatra nIlAtyAdA na jAnAttiNAva-::.. yuvatyAdivikalatvena jhApathamAnadeyatvAt / na ca niruktakAryakAraNabhAvamalaprasaGga va ratnAMtyAdakSaNa: panakatayA tatra . . .: bAdhaka iti vAcyam, paramparAlayagnastatvaprasaGgAta. siddha tAdRzakAryakAraNabhAce rakAnyadAnannagAyApyaninIlotpAdagiddha: par3e ca tasmin niruktaphala-phalabadbhAdasiddheriti dika / ekadezinastu nIlamAtrArabdhe kapAlAntavadena pakina ratarUpAMtyAMnA prAkatanIlarUpanAdAdevA vyAyavRninIlotpaneH avacchedakatayA nIlAdI avacchedakanayA nIlAbhAnAdasva tatvani byAcakSane / nanu evamapi = avachaMdakatayA nIlAdA samavAyana nAlAda kAraNatvaM gaganagi. nAnArUpavatkapAlAdyArabdhaM = nIlamAtra-pItamAtrakapAlikAdayAradhana lapAtakapAla kapAlAntagarabdha, para tatkapALAvacchedana = abachadakatAsambandhana nIlapItAbhayAzrayakapAle nIlAdyApattiH samavAyana taba nIlAdessancAditi / na cApadaphanayA nImAdI samayAvanA vayavanAlAda: mbamamavApisamavetatvena dravyaviziSTanIlAdervA samavAyana hetullAbhyapaganekI nanistAraH / nAnArUpacadayapadArabdhavaviyava bhavanAmanyApyavRttinAnAjAnIyarUpAbhyupagamo na tu nAnAjAtoyarUpadavapavAra yayAti cet : na, nAnAjAtIya niyaM gya- // vayavinIbAcyAgyavRttinAnArUpopagamAt / ata eva nIlakapAlikAvacchinnatadavacchedana = sbasamA . . .likA - viziSTatatkapAlAvacchedena, svasamabatatvasambandhana nIlakapAlikAcikaTatatkapAlaM ayacchandakA mAnanA , iSTatvameva tasyAH = tatkapAlagatanAlAgrutyataH // yadi ca nIlamAna-pAnamAtrakapAlikAdvayAraJca-gAmAlakAlAdhArabdhaghATagatanIlAdau nIlakAlikAviziSTatatkApAlAvacchedyatvamanabhavaciddhamityazAcyate tadA'vacchedakatyA nIlAdaH samavAyana nIlaMtararUpAya pratibandha rUpa kI anupasthiti hai| kAraNa kI upasthiti to kAryAdhikaraNavidhayA abhimana meM kAraNatAra Takasambandha se kAryopani kI pUrva kSaNa meM honI hI cAhie / isa vyatireka vyabhicAra ke prasaMga se uparyukta kAryakAraNabhAva ko mAnya nahIM kiyA jA sakatA' / <- magara yahA~ apara vidvAnoM kA yaha mantavya hai ki nIlakapAladvArabdha ghaTa ke eka kapAna meM pAka meM raka rUpa kI utpatti hotI hai, na ki ranotpattikSaNa meM / jaba anyApyavRti nIla rUpa avacchedayAnA sambandha se kapAla meM utpanna hotA hai usakI avyavahita pUrva kSaNa meM to strasamavApisamavetadravyasamavAyasambandha meM avayarAnnagrAmavaMta nIlatara - gna rUpa usa kapAla meM rahatA hI hai, kyoMki taba vaha pAka meM unpagramAna hotA hai| anaH avaTakanAsambandha se nIlAdi rUpa ke prati avayavAntarasamavaMta nIletararUpAdi ko svasamavAyisamavenadravyasamavAyasambandha meM karaNa mAnana meM koI doSa nahIM hai / nandhavaiti / yahA~ yaha zaMkA ho sakatI hai ki -> 'avacchedakatAsambandha meM nIlAdi ke prati samavAya sambandha meM nIlAdi ko kAraNa mAnane para bhI nIlamAtra aura pItamAna mapa se viziSTa kapAlikAdvaya se utpanna hone vAle nIlapItakapAla se ghaTa utpanna hone para nIla-pItakapAla meM avacchedakatAsambandha se tankapAlagata nIla rUpa kI utpani kI Apani AyegI, kyoMki samavAya sambandha se nIla rUpa vahA~ rahatA hai| ApanaM no avyApyavRtti aneka rUe kA svIkAra avayavI meM kiyA hai, na ki avayava meM* <- magara yaha zaMkA imalie nirAkRta ho jAtI hai ki nIlakapAlikAviziSTakapAlAvaccheTena natkapAla meM avadakatAsambandha se tatkapAlagata nIla rUpa kI utpani iSTa hI hai| ata: yaha iSTApani hai, na ki aniSpApatti / hameM avayanI kI bhA~ti avayava meM bhI anyAyavRtti aneka vijAtIya rUpa ko mAnya karane meM koI hicakicAhaTa nahIM hai| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avacchedyatvaniyAmakavicAraH * patu adakatayA jIlAdikaM prati samavAyena nIlAdinA na kAraNatvaM kintu nIletarakapAlAdInAmeva pratibandhakatvamiti na tamIlAdyavacchedakaM kintu nIlakapAlikaiva tAdRzIti, tatum, kapAla nIlAdyavacchedikAyA: kapAlikAyA ghaTanIlAdyavacchedakatvA'yogAt OM gayalatA kanvamaGgIkRtya nIlamAtra gItabhAnakapAlikAdvayAnIlakaNale tadutyayApaninivAraNAyeti vibhAvanIyana / nIlagAva - pIta mAtra kapAlikAyArandha-nIlapInakarAlAssvayampale nIlI kapALAyacaMdana nIlAdivAraNAya manavizeSa darzayatiyattviti / tattucyamityanena'yAyayaH / avacchedakatayA nIlAdikaM = nAvAprati samavAyena nIlAdInAM na kAraNatvaM nIlapItakapAle nayA nIlAyAgate kintu nIletarakapAlAdInAmeva tAdAtmyena pratibandhakatvamiti nIlAdI svarUpaNa tAdAtmyasambandhAvacchinnapratiyogitAkanIlaMtara kapa lAdibhedasya kAraNam / anena nIlamAyagAMnamAtrakapAlikALyAravatIlapItakapAle bacchedakatAsambandhena nIlAdyApatti pratyuktA yatI nIlakapAlasya nIlatarakapATabhinnatvavirahAt na tat = nIlapItakapAlaM nIlAyakam / tarhi kiM tadadakaM ! ityAzaGkAyAmAha --> kintu nIlakapAlikeca tAdRzI nIlaparItakapAlArambhikA nIlAyavacchedikA ca tatra tAdAtmyena naletarakALAderasayAt / tataH nIlamAtra - pItamAtrakapAlikAdvayArandha-kapAlAsa maTanIlarUpavacchedakatayA nIlapItakAlasagavAyi-nIlamAtrakapAlikAyA botpadyate na tu nIlapItakapATe, niruktarItyA Apadaka virahAdityabhiprAyaH / tattuccham, kapAlanIlAdyavacchedikAyAH = nIlapItakapAlasyacenanIrUpAdiniSTAvacchedyatAnirUpitA bacchedakanAviziSTAyAH kapAlikAyAH = nIlamAtrAdikapAlikAraNa badanIlAyabacchedakatvA'yogAt, aparisamavetA'cyA cavRtti padAdhaniSThAJccheyatAnirUpitAvacchedakatayA avayavanavAsyayaMtra evaM sanvAt na vAcyavayAsa malayace'pIti niyamAt / atI nITamAtra pItamAtrakapAlikAkA nIlagatacchedakatayA na nIlamAtra kAlikAyAmuttumarhati kintu nIlapItakapAla eveti lagAyata gIlI nIlAdyutpattiH na bAvacchedakatayA nIlAdA acchedakatA. sambandhAvacchinnapratiyogitAkampanI niyukAH tantristAH pItala pAtakapAlikAvacchedena nAva bhAtasyA'caledakatA pati pogitAvanIlA manavAyasambandhAvacchinnapratiyogitAko yo nIletarAbhAvaH sAmAna pratiyogitAkasya yabhAvasya svarUpasambandhana kAraNatvamiti svIkriyate sambandhAvacchinna pratiyogitAkasva nIlAbhAvasya sAmAnAdhikaraNyena samavAyasambandhAvacchinnapratiyogitAnAgabhAvavitvanirAna nIlapItakArAle bacchedakatayA nIlAdyutpattiriti vAcyam, = 853 * vAdAyasammanya se nIlenaMdakapAlAdi apratibandhaka yattu iti / anya vijJAnoM kA yaha mantavya hai ki avacchedakatA sambandha meM nIlAdi ke prati samavAyasambandha se nIlAdi rUpa kAraNa nahIM hai kintu nIletarakapAlAdiabhAva hI kAraNa hai, kyoMki avacchedakatayA nIlAdi ke prati nIletarakapAlAdi pratibandhaka hai / isalie nIla- pItakapAlAdi meM avacchedakatA sambandha se nIlAdi rUpa kI utpatti kI Apani ko avakAza nahIM hai, kyoMki avacchedakatAsambandha se honevAle nIlAdi kA avacchedaka nIla-mItarUpavAlA kapAla nahIM hai kintu nIlakamAlikA dI haiM / nIlakapAlikA meM to acchedakatAsambandha se ghaTagana nIla rUpa kI utpatti hotI hI hai. kyoMki avacchedakatAsambandha se nIlAdi kA pratibandhaka nIcetarakapAlAdi tAdAtmyasambandha se rahatA nahIM hai / isa taraha tAdAtmyasambandha se narakapAlAdi ko hI avacchedakatAsambandha se utpanna honevAle nIlAdi rUpa kA pratibandhaka mAnanA samIcIna hai' | -> tuccha iti / magara yaha bhI asaGgata hai, kyoMki kapAlikA to kapAlagata nIlAdirUpa kI avacchedikA hone kI bajaha ghaTagata nIlAdi rUpa kI avacchedikA nahIM bana sakatI / avapatrI meM vRti avyApyavRti padArtha kA acche avacI kAhI avayava ho sakatA hai, na ki avayavI ke avayatra kA avayava bhI / ataH nIlapItapAna meM acchedakatAsambandha me nIla rUpa kI utpatti kI Apati jyoM kI tyoM banI rheNgii| yadi ukta Apatti ke nivAraNArtha yaha kahA jAya ki --> 'avacchedakatAsambandha se nIlAdirUpa ke prati vacchedakanAsambandhAvacchina nIlAdiabhAva kAraNa hai to bhI nIlapItapAla meM avacchedakatA sambandha se nIlAdi rUpa kI utpatti hone kI Apani jyoM kI tyoM banI rahatI hai, kyoMki nIlapItakapAla meM pItakapAlikAvacchedena nIlAbhAvAdi rahatA hI hai| yadi vakta Apatti ke nivAraNArtha aisA kahA jAya ki 'avacchedakatA Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .5.9 madhyamasyADAdarahasye khaNDaH 3 . kA... anvayAcArAdhikaraNama * avacchedakatAsambandhAtacchiApatiyogitAkasya nIletarAbhAvaviziSTanIlAdhabhAvasyA'vacchedakatayA nIlAdI hetutve gauravAt, vyApyavRttinIlavatkArAle'vacchedakatayA ghaTanIlasattve'dhyavacchedakatayA tadApattezca / avacchedakatAsambandhAvachinnapratiyogitAkanIletarAbhAvaviziSTanIlAdha -* jayaavacchedakatAsambandhAvancinapratiyogitAkasya = avacchaMTakatAsambandhAvacchinnanIlAdinipratiyogitAnispakara, nIletarAbhAvaviziSTanIlAyabhAvasya = sAmAnAdhikaraNyasambandhena sabhavApasambandhAvacchinnapratiyogitAka-nIlatarAbhAvaviziSTasya nIlAdirUpAbhAyasya, avacchendrakanayA nIlAdI hetunve svIkriyamANaM gauravAn = kAraNatAvacchedakadharmAdigAravAn / na ca phalamukhatvena tasyAHdopatvamiti vAcyam, pramANAnphalaphalavajhAyanizcayAnantaramupasthitagauravasyaiva phalamukhapadArthatvAt / pratane tAdRzajanyajanakabhAcanizcayapUrvamevA:nvayanyabhicArApasthitaH tathA vaktumazakyatvAdityAzayena doSAntaramAha vyApyavRttinIlabatkapAle = nIlanAtrapAtamAtrakamAladvitayArabdha-ghaTasamavAyini nyAyavRcinIlarUpavani kapAle, avacchedakatayA = sthaniSThAnacchadyatAnirUpitAvacchedakatAsambandhana ghaTanIlasattve = ghaTasamavetanIlarUpasya sacca api avachaMdakatayA tadApattetra = kapAlasamaMvatAlarUpotpanyApanazca, natkAlavRtinIlarUpasya vyApyattitvenAdavacchedakanAsambandhana nIlamAtrakapAlezvartamAnatayA vandakatAsambandhAvacchinnatiyogitAkamya nIlAbhAvasya samAnAdhikaraNyana samanvAyasambandhAvacchinnapratiyAgtiAkanIlatarAbhAvaviziSTamya svarUpasambandhana nIlamAkapAla sattvAn / na ca nIlamAtrakapAlezvacchaMdakatayA kapAlasamavanavyApyaninIlarUpamutpadyata kinna ghaTavRttyacyApyatti-nAlarUpamanyanvayanyabhicArAcArya hetu-hetumadrAbAdapyupAdeya iti tAtparyam / nanu naulamAna-pAnamAtrakapAlikAdrayArabdha-nIlapAtakapAlajanyaghaTasthAle nAla-pAtakapAla bandakatAsambandhana nAlAyutpanivAraNAvA-yachadakatAsambandhana nIlAdI avacchaMdakatAsambandhAvanikanna pratiyogitAkasya nAlAyabhAvasya sAmAnAdhikaraNyenAvandakatA- | sambandhAnchinapratiyogitAkanIlatarAbhAvaviziSTasya va hatatvaM svIkriyate / na ca nAlApAtakapAle nIlanAtrapAlikAraccaMdana nIlatarAbhAvasya sattyAna tatra pAtamAtrakrapAlikApacchaMdana svarUpega satI:vacchandakatAsambandhAvachinnapratiyogitAkasya nIlAdyabhAvagya yAmAnAdhikaraNyana avalaMdakatAsambandhavacchintrapratiyogitAkanIlatarAbhAvaviziSTalyAnadavaravA candakanayA nAlAyutpAdApanirsina vaktavyama, nAletarasAmAnAdhikaraNyA viziSTAnASaNasvarUpasvakAraTakanAsambandhAvacchinna pratiyogitAkasya nAlAhabhAvasya sAmAnA. cikaraNyenA'vacchedakatAsambandhAvacchinna pratiyogitAkIlatagabhAvaviziSTasyAyacchedakatayA nIlAdI hetutvAbhyupagamArata, prakRtavyacchaMdakatAsambandhAvacchinna pratiyogitAkasya nAlanarAbhAvasya nalinarasAmAnAdhikaraNyA:viziSTAvacchedakatAsambandhAvanchi pratiyogitAkanAlAdyabhAvavizeSaNavirahAta, avacaMdakatAsambandhAvacchinnapratiyogitAkanIlAvabhAvasya svarUpeNa nIlapatakapAle rucAt / ity| nirutanIlatarAbhAvaviziSTanAlAdyabhAvasyAvacchedakatanyA nIlAdI kAraNatvaM nAletarasAnAnAdhikaraNyA-viziSTavizeSaNatvasya ca kAraNatAbacchedakalyamityahIkAraNeva nIlapInakapAlavacchedakatayA nIlAdyut nivAraNasambhava ityAzaGgakAmapAkarnulAha --> avacchedakatAsammandhAvacchitrapratiyogitAkanIlatarAbhAvavizienIlAyabhAvasya bhAvarNita vigrahasvarUpasya nIletarasAmAnAdhikaraNyA'viziSTa sambandha meM nAlAdi ke prati avacchaMdakatAsamandhAvacciyAniyoginAka nIletarAbhAvaviziSTa nIlAdyabhAva kAraNa hai' <- nara yamapi nIlapInakapAla meM avadakatAsambandha me nIlAdi rUpa kI Apani kA nivAraNa ho sakatA hai, kyoMki nIlapItakapAla meM pInakapAlikAvacchitrapratiyogitAka nIlAyabhAva rahane para bhI vaha nIlenarAbhAvaviziSTa nahIM hai, kyoMki nIlapItakapAla meM samavAyasambandha se nIlekara pItarUpa rahatA hai tathApi yaha kAryakAraNabhAva mAnya nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki isake svIkArapakSa meM kAraNatAvadaka dharma meM gaurava prasakta hotA hai| yANyaiti / isake atirika doSa yaha hai ki jahA~ nIla-pItarUpavAra, ghaTa ke Agambhaka eka kapAla meM vyApyavRni nIla rUpa aura dUsare kapAla meM pItarUpa hotA hai vahA~ vyApyanitIlarUpavAle kapAla meM avandakatAsambandha meM ghaTanIlarUpa kI utpatti hone kI Apani AyagI. kyoMki uma kapAla meM samarAyasambandha meM nAlenara rUpa nahIM hai aura usakA nIla rUpa kapAla meM cyApyavRni hone kI bajaha, mamacAya sambandha meM vahA~ rahatA hai, na ki avachaTakanAsambandha meM / ataH samavAyAvachinapratiyogitAka nIletagabhAra me viziSTa avacchedakatAsambandhAvanipratiyogitAka nIlAdhabhAra hone se vyApyavRttinIlarUpavAle kapAra meM bhI abadakatA mabandha meM kapAsanIlarUpa kI Apani aparihArya bana jaayegii| ba, ini / yadi yahA~ aisA kahA jAya ki -> 'abhI jisa kArya-kAraNabhAva kA nirUpaNa kiyA gayA hai usameM Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * naropaprakAzanama | bhAvasya lIletarasAmAnAdhikasaNyA'viziSTavizeSaNatayA tathAtve'pyatiprasaGgAt mahAgauravAcca / yA nIlAdInAmapi nIletararUpAdipratibandhakatAyAM viraha iti, RI, nIlatvAdinA pratibadhya -* jayalatA haivizepaNatayA tathAtve = avacchedakatayA nIlAdI tatveGgIkriyamANa api atipramar3agAta = nAlamAtrakapATemvandakanayA kapAlasamavetanIlotpAdApanaH / ayaM bhAva: nIlamAtra-pInamAtrakapAditathAsthaghaTampale vyApyaninIlarUpavatkapAlaM nIlarUpasya samavAyanaiva vRttitvaM na tvabacchedakatayA, anyadha nyAyanitvAnupapatra: / ataH natrAdhyadakanAsambandhAvacchinnapratiyogitAko nIlAyabhAva: svarUpeNa vartate ya: nIletaravyadhikaraNI bhani / nalinasAmAnAdhikaraNyA viziSTasyAvacchedakatAvacchinnanAlAyabhAyamya vizeSaNatayA'bhimatozcacchedakatAsambandhAvacchinna pratiyogitAko nIlatarAbhAvAHpi svarUpeNa taya nIlamAtrakapAlaM varnana / anaH sAmAnAdhikaraNyenAzvacchandakatAvanchinanIletarAbhAvariziSTasya nIlataratyAdhikaraNIbhUtaniruktAlayabhAvasya svarUpeNa nIlamAnakapAlaM rAmana tabAdarakAramA ghaTasamosanalarUpamiva nIlamAkapAsamavetanAlarUpamapi jAyata. sAmanyA: svakAyArjana nyAnapekSaNAta 11 prakavAtiprasaGagakalaGkitatvAdeva na sAdRzakAryakAraNabhAvaH zraddhayaH / dIpAntaramAi -> mahAgauravAcati / avacchaMTakanayA nIlAdI nAletarAdaH pratibandhakatvakalpanApakSayA niruktAkAryakAraNabhAce kAraNa- kAraNatApacchedakadharma - kAraNatAva ThaTakanAghaTakasambandhazarIra. gauravAcetyarthaH / upalakSaNAd vinigamnAbirahApi dRSTanya nirukanIlatarAbhAdaviziSTanIlAyabhAvasya nalinagyadhikaraNavizeSaNatvena kAraNatvaM yaduta avacchedakatAsambandhAvacchinnanalAdyabhAvaviziSTanIlatarAdyabhAvasya nAletarayadhikaraNaviSyatvena ? itpatrA: cinigamAdini dikU / yattviti tatratyanenAvati / avacchedakatayA nIlAdA samavAyana nIletarAdInAmiva samavAyana nIlAdInAmapi candakalayA nIlaMtararUpAdiprativandhakatAyAM vinigamanAyA riha iti dvividhaprativaya-pratibandhakabhAvakalpanAgaurakhamApadyata iti nAvacchedakayA | nIlAdI sagavApana nIletarAdInAM pratibandhakatvakalpanamahaMtIni tanna cAra dUpaNAvirbhAvanama, nIlenasatvApakSayA nAlasvAdinA | vizeSaNavidhayA jima nIlenarAbhAva kA grahaNa kiyA hai vaha samavAyasambandhAvacchinnapratiyoginAka nahIM, kintu avaTakatAsambandhAvacinapratiyogitAka hI grAhya hai aura vaha bhI nIlataramAmAnAdhikANyA vizie + nIla narayadhikaraNa nIlAdyabhAra kaa| kAryakAraNabhAva isa taraha hogA ki avadakanAsambandha se nIlAdi ke prati nIlatamyadhikaraNavizeSaNatvana = nIletarasAmAnAdhikarapazaDa. vizievizeSaNatvena avacchaMdakatAsambandhAvacchimapratiyogitAkanInaMtarabhAvaviziSTanIlAmabhAra svarUpasambandha meM kAraNa hai| isa taraha janya-janakabhAva ko mAnya karane para jahA~ nInamAtra . pItamAtrakAlikAdvayArabdha nIlapAnakapAla se ghaTa kI utpatti hotI hai vahA~ nIlapItakapAlAvacchedena yAnI nIlapItakapAla meM abascharakatA sambandha se nIlAdi rUpa kI utpatti hone kI Apatti nahIM AyegI, kyoMki nIlapItakapAla meM apaJchedakatAsammanyaavabhiTana nIletarAbhAva = nIlakapAlikAbacchedana nIlenarAbhAva pacaM avagaMdakatAsambandhAvacchitra nIlAyabhAva - pItakapAlikAvaNedana nIlAdirUpAbhAva donoM hone meM sAmAnAbhikaraNyasambandha meM nIletarAbhAvaviziSTanIlAdirUpAbhAva hone para bhI nAdRzanIlAdyabhAva nIlapInakapAla meM rahane kI bajaha nIretagyadhikaraNa nahIM hone se gIlaMtarasAmAnAdhikaraNyA'ninivizeSaNatva nirukta, nIlatagabhAvarimiSTanIlarUpAdiabhAva meM nahIM hai| kAraNatAbandaka dharma meM zUnya kI upasthiti hone para kArya kI utpani kA ApAdana nahIM kiyA jA sakatA <- to yaha vaktavya bhI amaMgana hai, poMki tAdRza janya-janakabhAva ko mAnya karane para bhI nIlamAtrakapAla meM avachadakatAsambandha meM kapAlanIlarUpa kI utpani kI Apatti AyagI, kyoMki usameM rahanevAlA avacchedakatAsambandhAcachinna nIlanarAbhAvaviziSTanIlAdirUpAbhAva nIletarayadhikaraNavizeSaNatvacAlA hai| vyApyavRti nIla rUpa cAle kapAla meM avacchaMdakanAsambandha se na to nIlavara saMpa rahatA hai aura na to avacchedakatA sambandha se nIlAdi rUpa rahatA hai isalie nimna kAraNatAvadakadharmaviziSTa kI nIlamAtrakapAla meM upasthiti hone kI vajaha avacchedakatAsambandha se kapAlanIlarUpa kI utpatti kI Apani bajralepa hogI jimakA pradarzana prakaraNakAra ne 'atipramajhAna' pamA padaprayoga kara ke kiyA hai / dUsarI rAta yaha hai ki abadakatAsambandha meM nIlAdi ke prani nIlenaTi ko prativandhaka mAnane se hI uparyukta atiprasA kA vAraNa ho jAne se upadarzita gati meM gamarara kAryakAraNabhAva kA svIkAra karane para gaurava dApa bhI muMha phAra khar3A raha jAyegA / ataH pradarzita kAryakAraNabhAva mAnya nahIM ho sakatA . graha niSkarSa hai / jIletA pratipakSiA meM gaura Aja ... yana. ini / yahA~ amuka vidvAnoM kA yaha mantavya hai ki -> 'avacchedakatAsambandha ra nIlAdi ke prati samavAyasambandha naAAD Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 gadhyamampAdAratamya garaH 3 kA.. ninandhakalAgauravamyA:vidhitvam * tAyAM lApavAda nIletastvAdilA pratibandhakatve tu tadavacchinnAbhAvasyA'khANDastha kAraNatAyAM gauravA'pratisandhA(nA)t / pratibandhakatAgauravasya punrttttropsthitiktvenaa'virodhitvaat|| -jarAlatA - prativanyatAyAM kalabamAnAyAM lAghavAna = pratibandhakAmAvaniprakAraNatAnirUpita-kAratAvandakadharma zarIralAghavAna / na va nAlalyAdinA prativadhyanAya nIlaratyAMda: pranibandhakanArakal nAlaMtaravAdinA pratibadhyatAyAM ca nIlavAdaH pratibandhakatAvacchedakatvamiti tulyamaMba nAlavAdinA prativadhyatAkalpa pratira dhakatAvacchedaka gauramiti vAcyam, avacchedakatayA nIlAdI samavAyana nIletaratvAdinA pratibandhakatva nIlalyAvacchinnapratiyogitAkapratibandhakAbhAvApekSayA nIlataratvAdyayacchinnapaniyAMginAkapratibandhakAbhAvakArIrasya gurutaratya:pi tadavacchinnAbhAvasya = nAletaratvAdyavacchinnAbhAvasya, akhaNDasya kAraNatAyAM - avacchedakanAsambandhAvacchinnanAlAdiniSThakAryatAnirUpitakAraNatAkukSI gauravA'pratisandhAnAt = gauravAnupasthita : akhaNDasya nasya tavyanitvenava kAraNatvasamjhapAna pratibanne lakamya ephane na kAryA-vyavahitapUrvakSagAvacchedana prativadhyatAvacchedakasvarUpakAryanAvacaMdradakAvanchinAdhikaraNasyatpannAbhAdapratiyAginyAbhAvasvarUpAyAM kAraNatAyAM gurutarapatibadhyatAvacchedakanivaze kAra tAdArIraMgIravamiti pratisandhAnAta mati laghI gugaM: pratibadhyAnAradakatvAnamyA pagamAna / pratibandhakatAva-chaMdakasya nirukakAraNatAkukSAcapravezana tasya gurutvapi kAraNatAzarIra na gurutvApAta iti avcNdkty| nIlAdI samavAyena nAletarAdaH pratibandhakatvasiddhiH / na ca pratibandhakatAvacchedakasya gurunce nadavacchinnAdhikaraNabRttyatyantAbhAvapratiyogitvarUpAyAM pratibadhyattAyAM gauravamiti pratisandhAnAt mati laghau gugaH pratibandhakatAbandakatvasyA nyAyyatvAditi vAcyama, anvayanyatikAbhyAM kAryakA. raNabhAvanizcayAnantarameva kAraNIbhUnA:nAvapratiyogitvam pAyAH pratibandhakatAyA nirNayasambhavana kAryatAvacchedakasvarUpapratibadhyatAvacchandakasya nizcayaH prathamameva, pratibandhakatAvacchedakasya tu tadanantaramadani na pratibandhakatAvacchedakagauravasya pUrvasiddhakAryakAraNabhAvavighaTakalvaM, anantaropasthitikavana dalincAdityAyanAHha - prativandhakatAgIravasya = pratibandhakalAvandakagauravasya punarviApadyotana anantaropasthinikatvena = pratibadhyatAvacchatakanirNayAnantara devApasthinatvena avirodhitvAt = pUrvasiddhakAryakAraNabhAvavighaTakalyA bhAvAta abacchedakanayA nIlAdI samavAyana nAlatarAdaH pratibandhakatva sividhyAhanava / etena nIlamAtrapInamAtrakapAlikAdvayArabdhanAlApAtakapAlamvanchedakatayA tadApatiH pratyuktA, samadhAyana nAlaMtarasya pAtarUpasya tatra sattvAdini tAtparyam / se jIletara rUpAdi meM pratibandhakatA mAnane para vinigamanAciraha se avacchedakatAsambandha se nIlatA rUpAdi ke prati samavAya se nIlAdi meM bhI pratibandhakatA siddha hogaa| isalie ina mana meM do prativanya-prativandhakabhAva kI kalpanA kA gaurava hai| ata: aparachaMdakatayA nIlAdi ke prati nIlenara saMpAdi ko pratibandhaka nahIM mAnA jA makatA' <-- magara yaha bhI asaMgata hai| isakA kAraNa yaha hai ki nIlatvAdi hI nIlasara rUpati kA prativadhyatAavandaka hAgA, na ki nIretararUpatvAdi nIlAdirUpa kA prativadhyatAvaNedaka, kyoMki nIletaravAdi ko nIlAdi rUpa yA pratibadhyanAracchedaka mAnane meM lAghava hai| yadi yahA~ yaha zaMkA hA ci -> nIravAdi ko pratibadhyanAracchaMdaka mAnane para nIle tatvAni ko panivandhakanAavacaMdranaka mAnanA hogA aura nIlanagravAdi ko prativabhyatA avacchedaka mAnana para nIlalAdi ko pratibannakanA avacchaMdaka mAnanA hogA / ataH nIlatyAdi ko pratibadhyatAvacchedaka mAnane kI oNkSA mAletatvAdi ko pratibandhakatAavandaka. mAnane meM gaurava hogA' <- to yaha bhI isalie nirAdhAra ho jAtI hai ki pranivandhakanA apacchadakApacchimAniyogitAka abhAva gamatara zarImbAlA hone para bhI use akhaNDarUpa se = tadanyaniyarUpa me kAraNa mAnane meM kAraNatAzarIra meM gaurakha dApa kA bhAna nahIM hotA hai, kintu pranibadhyatAanandaka ke guganA hone para kAryakAraNabhAva meM gaugya hogA, tryoMki taba pratibandhakAbhAca kA kAryatAvacchedaka dharma, jo prativadhyatA avacchedaka | dharma hotA hai, gumanara hogaa| dUsarI bAna yaha hai ki avajaDedakatayA nIlAdi ke prati nIlenarATi kI pratiyandhakatA anvayayaniMgka me nibhita hone ke bAda hI pratibanbhakatAanadakadharmazarIra meM gaurava kI upasthiti hone se vaha gaugya dopapranirabhya - pratibandhakamAva kA virodhI nahIM ho sakatA 1 pUrva upasthina gaugya hI dopAnmaka hotA hai / anyathA sApaya narka me anabAda kI giddha ho jAyaMgI . yaha to aneka bAra pahale batAyA gayA hI hai / ataH nIlAdi ke prati nAMdatagadi kI hI nivandhaka mAnanA nyAya hai| aba nIlapItapAla meM avacaMdakanAsambandha meM nItyAdi kI utpatti kA kAMDa pramaga nahIM hogA, kyoMki vahA~ samavAya mambandha meM nIletA pIta rUpa rahatA hai| Ahe. iti / yahA~ anya manISiyoM kA yaha vaktavya hai ki. -> 'abaccedakatAsambandha meM nIlAdi rUpa ke prati samavAya Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sAmAnAdhikarapalyA rAjyaninA * avacchedakatayA nIlAdikaM prati samavAyena nIlAdikaM hetuH avacchimanIlAdikaM prati ca svAzrayasamavetatvasambandhana lIlAdhabhAvo heturityAgAhuH / sAmAnAdhikaraNyasambandhAvachinapratiyogitAkanIletarAdhabhAvasyA'vacchedakatayA jIlAdikaM prati kAraNateti ca / tyo sAmAnAdhikaraNyasyA'vyApyavRttitarA tatsambandhAvaccheimapra -* jarAlA *avanarapAmabhiprAyamAha -> avacchedakatayA nIlAdikaM prati samavAyena nIlATika hetaH / ata eva nIlamatraka phAlavacchedakatayA ghaTagananIlamutpadyate. samajAye- natra nIlasya sancAna / na ca vyApyavRninIlakaNavatkarAlaMdhvamchedakatayA ghaTIpanIlA parAvayavalaMdakatayA kapAlIpanAlApApanibarA, samavAna nIlama pasya natra sancAditi vAcyam, abachi. manIlAdika = abacchedakatAsambandhena avayavIganIlAdikaM prati ca svAzrayasamacanatvasambandhana nIlAdyabhAvA hetutyasapagamAta nyAyaninIlabakapAlasamavAyikapAlikAyAM nIlAbhAvasthA mantrana nAlanAkapAle svAzrayasamavanAvasambandhena nAlayamAgya birahAna natrAdhyacchedakatayA kapAlIpanImarUpAganiH / na ca nAlamAtra pItamAyakamAlikAdvayArabdhakapAle badakanayA kapALasamavetanAlApanirdAga, nIlAbhAvAzrayItakapAlikAsamavana golapAtakapATe svAzrayasabharetatrasambandhana nIlAma vamya sancAdini bAcyam, nIlakapAlikAbanmitranIlapAtakapAlezvarakatAsambandhana ghaTIyanaralasvara kapAlIyanAlasvAbhimatatvAdityapyAhuH / nAlApItakapAlajayAradhaghaMTe pItakagAlAvanodana nAlonivAraNAya samAnAvacchedakalcapratyAsanyA sAmAnAdhikaraNyama - bandhAvacchinnapratiyogitAkAlaMtarAdyabhAvasya apacaMdakatayA, nIlAdikaM prati kAraNatA svIkAryA / nAlampasamAnAdhikaraNa nagalatarAbhAyaH nIlakamale eka vartana, na na pAtakapAla pi / ata: sAmAnAdhikaraNyasambandhAvalipratiyogitAka - maratagabhAvasyAmvacchaTakanA nIlakapAle patra, na tu pAtakapAla / ityazva samAnAvaLedakatvapnatyAsanyA gAmAnaHdhikaraNadagambandhAbacchintrapradizegitAkanIledarAbhAvasya pItakAle virahAnna tatrAdhyacchedakanayA nAlApattiriti kazcita / tannatyanye, canyasagAnAdhikaraNayAM manAyAM guNe na dravyatvasAmAnAdhikarayamiti pratAtmA sattAyAM yanvayAHmAnAdhikaraNya-tadabhAva sidhyata iti mAmAnAdhikaraNyasya anyAyavRtitayA - svAbhAvasamAnAdhikaraNataga tatsambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasya sAmAnAdhikaraNyasambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasya asambhavAta / na hi 'tuNe sattAyAM na danyatvasAmAnAdhikaraNyAma ti tItyA gaNe sAmAnAdhikaraNyasambandhAvacchinnanirogitAko dravyatvAbhAva; sidhyani / tadvaMdava 'nIlapItakapAlArabdhe ghaTe nAlakapAle na nIlatarasAmAnAdhikaraNami nipratAtyA nArakaragalaM sAmAnAdhikarajyasambandhAcacchinnaprati - yogitAko nIlenarAbhAdo'pi nava sidhyet tataH sAmAnAdhikaraNyAvacchinnapratiyogitAkanIlaMtarAbhAvasyA bandakanayA nIlAdA mambandha se nIlAdi rUpa hetu hai, phira bhI kavara nIlarUpavAle kapAla meM avajaDedakatA sambandha meM kapAlasamacata nIra rUpa kI utpatti kA koI prasaGga nahIM hai, kyoMki sAvacitra nAnAdi kapa ke prati svAzrayasamavetanya sambandha meM nIlAvabhAva bhI hunu hotA hai / cyApyavRtti nIlarUpavAle kapAla meM samaya se nAla rUpa hone para bhI usakI kapAlikA meM nIlAbhAva nahIM hone se svAzrayasamavetatva sambandha sa nIlAdirUpAbhAva usa kapAla meM nahIM rahatA hai / aba vahA~ avandakatayA nIla rUpa kI utpatti ko avakAza kahA~ ? kAraNa na rahane para kArya kA ApAdana nahIM ho sakatA' <-- / # sAmAnAdhikArAsAritA solotarAmAyahetutAta # mAmAnA, iti / koI vidvAna yaha kahanA hai ki -> 'nAlapItakapAlArabdha ghaTa meM utpanna honevAle nIla rUpa kI pIna kapAla, meM abadakatA sambandha se utpani kA parihAra karane ke lie avacchedakatAmanbandha meM nIlAdi kara ke prati sAmAnAdhikaraNyasambandhAvacchinna nizegitAka nIlanagaTiabhAva kA avacchadakatAsambandha me kAraNa mAnanA cAhie / nIlapInakapAla se utpanna honabAle ghaTa ke nIla rUpa meM nIletararUpAbhAva kA sAmAnAdhikaraNaya nIlakapAlAbaTana hotA hai, na ki pAtakapAlAvacaMna / ataeva uka ghaTagata geletara jhapa kA sAmAnAdhikaraNayasambanbhApadinapratiyogitAka abhAra avacchedakanAsambandha se pIna kapAla meM na ho kara nIla kapAla meM hI hotA hai / ataeva ukta ghaTa meM nIlakapAlAyaccaMdana avacchaMdakatAsambandha se nIla kapAla meM hI nIla kI utpani hotI hai, pItakAlApana - avacchedakatAsaMsarga meM pIna kapAla meM nIla jhapa kI utpatti hotI nahIM hai' <-- / natrayanyaM / magara anya vidvAnoM yaha kaha kara uparyukta mana kA nirAkaraNa karate haiM ki -> 'sAmAnAdhikaraNya no Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 madhyamasvAdvAdarahasye khaNDaH 3 . kA. * vyApyanechedakatve mAnAbhAvaH tiyogitAkAbhAvasyA'sambhavAditi / tadasata guNe satAyAM na dravyatvasAmAnAdhikaraNyamiti pratIte: 'guNe pRthivItve na dravyatvasAmAnAdhikaraNyami'tivada guNe dravyatvasAmAnAdhikaraNyAvacchedakatvAbhAvA'vagAhitvenaivopapatI tadavyApyavRttitvasyA'nyatra dUSitatvAt / sAmAnAdhikaraNyena nIletakhadedo yadavacchedena tadavacchedena nIlotpattirityAsAhuH / -* jayalatA - hetutvamapi asambhavakalaGkapazilamityanyeSAmAkUram / tadasat, 'guNe sattAyAM na dravyatvasAmAnAdhikaraNyaM' iti pratIte: na sAmAnAdhikaraNya-tadabhAzyorakA nivadAparanayA sAmAnAdhikaraNyasyAdanyApya vRnitvAvagAhitbenopapatti: kAryA 'guNe pRthivItve na dravyatvasAmAnAdhikaraNyami'tipratItivad guNe dravyatvasAmAnAdhikaraNyAcacchedakatvAbhAvAvagAhittvenaivopapatto nadavyApyavRtitvasya = sAmAnAdhikaraNyA vyApyavRttittvaraya, any| dUpitatvAditi / yathA guNa pRthivAve na dravyalsAmAnAdhikaraNyaM' iti pratIti: guNe pRthivItyanidravyatvasAmAnAdhikaraNyAvacchedakatvAbhAvaviSayiNI, na tu guNe pRthivItvadRnidrazyatvasAmAnAdhikaraNyAbhAvAvagAhinA anubhavabAdhAta. tvanmata viziSTae zuddhAnatirekAta; tadeva 'guNaM sattAyAM na dravyatvasAmAnAdhikarapyaM' iti pratItaH guNa sattAvRnidravyatvasAmAnAdhikaraNyAumerakatvAlAlagAhinI nAttikasmatAmAnAdhikaraNyAbhAraviSayiNI / ityameva guNapadottanmavacchedakatvArthikA saptamI vibhanirapi ghaTAmazcati / na caivaM sati samAnAbachedakatvAtyAsattyA sAmAnAdhikaraNyasambandhAvacchinnanalitarAbhAvAdaravacchedakatayA nIlAdikaM prati kAraNatA siddheti caktavyama, sAmAnAdhikaraNyasya vyApyanitvena tatsambandhAvacchintrapratiyogitAkanIletarAbhAvasyA'pi vyApyavRttitvasiddhI nIlakapAlavacchedakatayA tavanivAsambhavAta, vyApyavRtteraracchedakale maanaabhaavaat| na ca samavAyasya nyAyanive'pi tatsambandhAvacchinnakApisaMyogAcAvasya dRze'vyApyavRtitvamudbhAvanIyam, tatra mUlApanchinasamavAyasyaiva kapisaMyogAgAvapratiyogitAvacchedakalvAta, tasya ca sAvanchinnatvenA'nyAyanivAdityAdikaM sUkSma jhikayA nibhAla. nIyam / avacchedakatAsambandhana nIlatvAvacchinnaM prati samAnAvacchedakalyapratyAsacyA nIlatarabaddasya kAraNatvamityabhiprAyavatA matamAi -> sAmAnAdhikaraNyena nIletarava do yadavacchedana vartate tadavacchedanaiva nIlotpatiH yathA nIlapAtakAlArazca anyAyavRti yAnI svAbhAvasamAnAdhikaraNa hai / ataeva sAmAnAdhikaraNpasambandhAvacchinnapratiyogitAka abhAva bhI asambhavita hai| jara ki tAdRza abhAva hI nAmumakina hai taba avacchedakatAsambandha se nIlAdi ke prani sAmAnAdhikarapyasambandhAvacchinnapratiyAgitAka nIlatarAdiabhAva ko kaise kAraNa mAnA jA sakatA hai| ata: uparyukta mata nitAnna azraddheya hai' <- / ATHIdhikaraNaya atyApTArita nahIM hai tadasata, iti / magara sAmAnAdhikaraNya ko anyApyavRni kahanA bhI asaGgata hai, kyoMki karanusthiti yaha hai ki sAmAnAdhikaraNya vyApyavRtti hI hotA hai / Azaya yaha hai ki 'guNaM sanAyAM na iyatvasAmAnAdhikaraNyaM / yaha pratIti sanA meM, jahA~ dravyanvasAmAnAdhikaraNya prasiddha hai, dravyatvasAmAnAdhikaraNyAbhAna kA avagAhana karatI nahIM hai, kintu guNa meM manAvRni davyanvasAmAnAdhikaraNya kI avacchaMdakatA ke abhAva kA avagAhana karatI hai| yaha ThIka usI taraha saMgata ho sakatA hai, jaise 'guNe pRdhirIce na vyavasAmAnAdhikaraNyaM / yaha pratIni guNa meM pRthivItvaniSTha dravyatvasAmAnAdhikarapaya kI avacchaMdakatA ke abhAva kA avagAhana karatI hai, na ki pRthivItvaniSTha draSyatvasAmAnAdhikaraNya ke abhAva kA 1 isa taraha eka hI thamI meM sAmAnAdhikaraNya evaM usake abhAva ke samAveza kI pradarzaka pratIti kI anyadhA upapatti ho jAne se sAmAnAdhikaraNya meM ajyApyavRnitya kA anyatra khaNDana kiyA gayA hai| ataH -> 'mAmAnAdhikaraNya avyApyavRni hone se natsambandhAvacchinnAtiyogitAka nIlenagabhAva kA nIla kapAla meM honA nAmumakina hai' <- aisA jo kahA gayA thA vaha amat = anucita hai / hA~, yaha kahA jA sakatA hai ki sAmAnAdhikaraNpa cyApyakti hone se jatsambandhAvacchinnapratiyogitAka nIlaMtarAbhAva bhI vyApyavRni hogA aura vyApyavRti kA avacchandaka hone meM koI pramANa nahIM hone se sAmAnAdhikaraNyasambandhAvacchinnapratiyogitAka nIletarAbhAva ko samAnAvacchaMdakatvasambandha se kAraNa mAnanA asaMgata hai| isa taraha kazritamata kA nirAkaraNa kiyA jA sakatA hai| isa viSaya meM adhika jijJAsu jayalatA para draSTipAta kareM . yaha vijJapti / gAmA, iti / yahA~ anya vidvAnoM kA yaha vaktavya hai ki -> 'sAmAnAdhikaraNayasambandha meM nIlaMtararUpAn kA bheTa Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ananbhanatapratikSepaH ** avyApyavRttisapasvIkAra eva ca 'mukhe pucche ca pANDuraH' ityAdAvavacchedakatvArthikA saptamI saGgacchate / na caivaM nIlakapAlAvacchedena sannikarSe pItAdigrahApattiH avyApyavRtticAkSuSaM -* yatA ghaMTe nAletarapItarUpavatpItakapAlapratiyogikAnyonyAbhAva: abacchedakatAsambandhana nIlakaNAle vartata ini nIlakapAlAvacchedeneva nIlotpattiH na tu pItakapAlAbachedana na ca bhedasya vyApyavRnitvAnnedaM samAMcAnamiti vAcyam, 'nIlapItakApAlAradhA ghaTa: pItakapAlAvacchedena bIre ravaditA : svarUpasambandhenevAsvacchaMdatAsambandhena tavRttitvA'vyAhaterini bhAvanIyam / . atryApyavRttirUpasvIkAra eva ca, na tu vyAyavRttirUpasvIkArapakSe, 'mukha pucche ca pANDura' ityAdI avacchedaka| tvAryikA saptamI saGgacchate / atra sandarbhastvenaM gaSTacyA baraH putrA yayako'pi gayo brajet / pajeta vA:amedhena nAlaM. vA dhamRtsRjat / / ityatra vRSavizeSagIbhUnaM pAribhASikaM nILatyaM zretaH khuraviSANAbhyAM muraMja pucche ca pANDuraH / rohino yastu varNena sa nIlA vRpa ucyate' // 56 / ityevaM itihAsopaniSadi pratipAditam / atra satamyA avacchinnatvArtha eva mAniH na tu vRttitvArthe , ekasmin parasparavirodhena vyApyanizvetapANDurAderasambhavAt / etena saviSayAvRtti-vyApyavRnivRttijAtaravyApyavRnivRtitvavirodhaniyamo'pi pratyuktaH, aprAmANikatvAca 1 etena rUpasya nyASyavRtitvaniyamAditi annambhavacanamapi pratyAkhyAtam, zvetAdInAM daizikacyApyavRnitvasya nIlavRpa eva bAdhAta zuklAdInAM avyApyavRttitvaM vinA tatsamudAyaskavRttitvAusa - mbhavAt / na ca evaM = zuklAdInAmacyApyavRttitve nIla-pIna-zretakapAlArabdhaghaTe nIlakapAlAbachedena = abacchedakatAsambandhana nIlakapAle. sannikarSe = cakSaHmayAMge mati, pItAdigrahApattiH = pItAdirUpacAkSuSaprasaGgaH. pInAda: nIlapAnazuklakapAlAra| dhapaTe sattAditi vAcyam, lau kakaviSayatAsambandhena avyApyavRnicAkSuSaM = anyApyanigocaracAkSuSasAkSAtkAracA dhvacchika padavacchedena rahatA hai tadavacchedena nIla rUpa kI utpatti hotI hai| matalaba ki avacche TakatAmambandha se nIlAdi ke prati aracchedakatAsambandha se nIletararUpavAn kA bheda kAraNa hotA hai| jaise ki nIlamItakapAlArabdha ghaTa meM nIlakapAlAracchedena nIletara pItarUpavAna kapAla kA bheda rahane se ghaTa meM nIlakapAlAracchedena = avadakatAsambandha se nIlakapAla meM nIla rUpa utpanna hotA hai' <-- / anyA, iti / isa taraha uparyukta rIti se aneka vidvAnoM kA yaha kapana hai ki nAnArUpayAle avayavoM meM Arabdha avayavI meM adhyApyavRtti aneka vijAtIya rUpa hI avacchaMdakatAsambandha se utpana hote hai, na ki eka anirika citrarUpa vahA~ samavApasambandha se utpanna hotA hai| yaha mAnanA munAsiba bhI hai, kyoMki nIla, pIta Adi aneka adhyApyavRni rUpa kA eka dharmI meM svIkAra karanevAloM ke mata meM hI 'mukhe puche ca pANDuraH' ityAdi Arpazcana meM avodakala arthavAlI saptamI vibhakti bhI saMgata hotI hai| yahA~ sandarbha isa prakAra kA hai ki , 'aneka putra kI icchA kAnI ucita hai, kyoMki aneka putra hone para yadi unameM se koI bhI eka putra gayA tIrya meM jAya, yA azvamedha se yajJa ko yA nIla vRpa kA utsarga kare to pitA ko sadgati milatI hai| yahA~ jo nIlapa para hai usakA pAribhApika artha yaha hai ki vaha bRpabha, jo rUpa se lohita = raktarUpavAlA ho, mukha aura puccha meM yAnI mukhAcacchedena aura pucchAbAchedana pAMDura - pIta varNavAlA hai tathA pA~ca kI khura aura zRMga kI apekSA vetavarNavAlA hotA hai| yahA~ mukha aura puccha pada ke uttara jo samamI vibhakti kA prayoga huA hai usakA artha vRttitA nahIM, balki avacchedakatA hI artha hai / mukha aura puccha to naiyAyika mata meM vRSabha se sarvathA bhitra hone se cUpabhavRtti pANDura varNa mukha aura puccha meM kaise raha sakate / ataH yahI mAnanA hogA ki usa vRpabha meM mukhAvacchedena aura puchAracchaMdaina pANDura varNa rahatA hai| isakA artha yahI hotA hai ki vRSabha ke mukha aura puccha meM abodakatAsambandha se pANDura varNa rahatA hai| isa taraha nAnArUpavaTakyavArabdha avayavI meM avacchedakatA sambandha se aneka anyApyati rUpa kA svIkAra karanA hI munAsira hai . yaha mahasUsa hotA hai| na carva. iti / yahA~ yaha zaMkA ho sakatI hai ki -> 'eka hI dharmI meM avacchedakatAsambandha meM aneka rUpa mAnane para to nIlapItavanakapAlAradha ghaTa meM nIlakapAlAbacchedena cakSumanika hone para pInAdi rUpa ke grahaNa = cAkSupa sAkSAtkAra kI Apani AyegI, kyoMki ghaTa meM nIla rUpa kI bhAMti pItAdi rUpa bhI rahate haiN| <- magara yaha zaMkA isalie nirAkRta ho jAtI hai ki 'anyAyapatti padArtha ke viSayatAsambandha se cAra pratyakSa ke prati cakSusaMyogaabadakAvacchinna avyApyavRtti Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * madhyamasvArasye : 3 kA. * avyApyavRttivAnupakAraNatAvicAra prati cakSuH saMyogAvacchedakAvacchinnasamavAyasambandhAvacchinAdhAratAyA: sannikarSatvasya saMyogAdisthale klRptatvAdityAhuH / atra yadyapi citrarUpavAdinAM nIlAdikaM prati nIletarAdInAM pratibandhakatvaM nIlAbhAvAdInAM * jayalatA GYO anyAya prati cakSuH saMyogAvacchedakAvacchinnasamavAyasambandhAvacchinnAdhAratAyAH = cakSuHsaMyogasyA'vacchedako yo viSayadezaH tadavacchina samavAyarasambandhenA'bacchinnA yAvyAyavRttinirUpitA adhikatA tatrirUpitAyA abhiyatAyAH satrikarSatvasya vRniviSayakacAkSuSakAraNatAvacchedakapratyAsatitvasya saMyogAdisyale saMyogAdivAparale. Adizabdena vibhAgAdigrahaNaM, klRptatvAt = pramANasiddhatvAt / yathA zAkhAyAM kapisaMyogavati vRkSa mUlAvacchedena cakSuH saMyogAtrAM kapisaMyoga svayaM yAMgAcacchedakeMdrazAvacchinnasamavAyasambandhAvacchinnakapisaMyogAdhikaraNatAnirUpitAdhayatA sambandhena cakSuSo'sattvAnna kapisaMyAMcA laukikaviSayatAsambandhena tatra jAyate tadvadeva nIlapItAra nIlakapAlAvacchedena cakSuH sannikarSadazAyAM prAtarUpaM svayaMyogAvacchedakadezAvacchinnamamavAyAvacchinnapItAdhikaraNatAnirUpitAdhavadAsambandhena cakSuSo'satyAnna lokikaviSayatayA pticaakssussprsnggH| nirUktasaMsargasya saMyogAdisthala pramANamiddhatvAnnA'vyAyavRttinIlapItAdirUpakalpa saMsargagoravamapIti nAnArUpavadayayavArayadevyAyavRttIni nAnArUpAnyavArAyantaM na tvatiriktaM citra gauravAta / na ca nIlakapAlikAvacchedena cakSuH sannikara tatsama nIlapItAvicchinnatvaniyamAt tadavacchedana cakSuH sannikarSe pItacAkSuSaprasaGga ityAzaGkanIyam, saMyogavyaktiryadezavyApinI tatra paramparayA taddeza evA'vacchedako na tu sampUrNo'vayava ityabhyupagamAt citrarUpa cacicAkSu uktakAryakAraNabhAvakalpa nAgauravamiti bhavyApyavRttirUpavAdina AhuH / AhurityanenA'svarasaH pradarzitaH, citrarUpasya pramANasiddha tAdRzagauravasya phalAbhimukhatvenA'dIpalAditi vibhAvanIyam / = = = = atra = citrarUpasthale yavapItyasyAnyo'gre tulyamityanena citrarUpavAdinA atiriktacitrarUpavAdinA samavAyena nIlAdikaM prati svasamavAyisamavetatvasambandhena nIletarAdInAM pratibandhakatvaM kalpanIya, anyathA prAguktadizA taba nIlAdipadArthapratiyogikasamavAyasambandha me abacchina aisI AdhAratA hI sannikarSa cAkSupakAraNatAvacchedaka sambandha hai' yaha saMyogAdi sthala meM kluma = Avazyaka hone se usIse isa Apani kA nirAkaraNa ho jAtA hai / Azaya yaha hai ki vRkSa meM zAkhAvacchedena kapisaMyoga hone para bhI mUlAvacchedena vRkSa meM manikarma hone para kapisaMyoga kA cAkSupa pratyakSa hotA nahIM hai| isake anurodha se aisA kAryakAraNabhAva mAnA jAtA hai ki vipayatAsambandha se anyApyavRttiviSayaka cAkSuSa sAkSAtkAra ke prati casaMyogAvacchedakAvi aise avyApyavRttipadArthapratiyogika samavAyasambandha se avacchinna aisI AdhAratA se nirUpita AdheyatA svarUpa sambandha se kSu kAraNa hai / kapisaMyAMgapratiyogikasamavAyasambandha se avacci AdhAratA gulAbani vRkSa meM nahIM hai, balki zAkhAvacchinna vRkSa meM hai| ataH vRkSa meM zAkhAvacchedena cakSusaMyoga hone para hI casaMyogAvacchedakazAkhAvacchinna aise samatrAya sambandha se avacchina AdhAratA vRkSa meM saMbhAvita hogI / ataH svasaMyogAvacchedakAvazrisamavAyasambandhAvacitrAdhAratA nirUpitAyatA sambandha se kapisaMyoga meM cakSu to zAsvAvacchedena vRkSa meM cakSunaMyoga hone para hI rahegI / isa taraha nIlapIta zetakapAlatritayAbha ghaTa meM nIlakapAlAvacchedena casaMyoga hone para cakSu svasaMyogAvacchedakIbhUtanIlakapAlAvacchinna nIlarUpapratiyogika samavAya sambandha se abacchinna AdhAratA nirUpita AdheyatA sambandha se nITa meM rahane kI bajaha nIla rUpa kA hI cAkhUSa hotA hai, na ki pIta rUpa kA / tAdRzaghavRni pIta rUpa ke cAkSupa sAkSAtkAra ke prati vakSu svasaMyogAvacchedakatakapAlAvacchinna aise pItarUpapratiyogika samavAya sambandha se avacchinna AdhAntAnirUpita AyatA sambandha se kAraNa hai, jo pItakapAlAvacchedena ghaTa meM casaMyoga hone para hI mumakina hai / isa taraha saMyogAdi avyApyavRtnipadArtha ke cAkSuSa sAkSAtkAra meM avazyakatRpta kAraNatAvacchedaka sambandha se hI uparyukta atiprasana kA vAraNa ho jAne se avyApyavRtti aneka rUpa pakSa meM atirikta kAraNatA kI kalpanA kA gaurava niravakAza hai| ataH nAnAjAtIyarUpavAle avayavoM se Aratrya avayavI meM avacchedakatAsambandha se aneka rUpa kI kalpanA hI prAmANika hai yaha navya naiyAyikoM kA, jo atirikta citrarUpa ko mAnya karate nahIM haiM, abhiprAya hai / - avyApyavRttirUpapadA aura citrarUpapakSa meM tulya kAryakAraNabhAva 2 atra yadyapi / yahA~ yaha jJAtavya hai ki atiriktacitrarUpavAdI ke mata meM samavAya sambandha meM nIlAdi rUpa ke prati svasaMbhavAdisamavetatvasambandha se nIletara rUpAdi ko pratibandhaka mAnanA hogA, anyathA citraghaTa meM nIlAdi rUpa kI samavAya Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jAyA citrarUpaparikAra 601 citraM prati hetutA ca kalpyA, avyApyavRttirUpavAdinA'pi avacchedakatayA lIlAdikaM prati samavAyena nIletarAdInAM pratibandhakatvaM, kevalanIlAvayave'vacchedakatayA nIlotpativAraNAya prAguktadravyaghaTitasambandhena nIlAbhAtAdInAmavacchedakatayA nIlAdikaM prati hetutvaM ca kalpajIyamiti tulyam / yadi punaravacchedakatAsambandhena nIlAdikamaniyamyameva tadA tu citraM pratyeva nAnAkAraNa * jayalatA hai | sAmagrIsattvAnnIlAdikamapyutpadyeta / svAzrayasamavetatvasambandhena nIlAbhAvAdInAM samavAyaMga citraM prati hetunA ca kalpyA / vastuta evaM sati vAvadApi samavAyena citrAsa taba svAzrayasamavetatvasambandhena nIlAbhAvAdiSaTkasya sattvAt / ataH | samavAyena citraM prati svasamavAyisamavetavasambandhena nalena dipakaraca hetunA kalpanIyati dhyeya tathA avyApyavRtirUpavAdinA'pi avacchedakatayA nIlAdikaM prati samavAyenanAM prati yA patakapAlAravyaghaMTe pInakapAlAvacchedena nIlotyaniprasaGgAt / kevalanIlAvayave vyApyavRttinAlacadayaMtre avacchedakatayA nIlotpattivAraNAya |= avayavanIlotpAdanirAkaraNAya prAguktadravyaghaTitasambandhena svAzrayasamavetavyasamavAyitvasambandhena nIlAbhAvAdInAM vastutaH | svagamavArthisamaveta dravyasamavAyitvasambandhena nIlenarakhyAdInAM avacchedakatayA nIlAdikaM prati hetutvaM ca kalpanIyamiti ubhayatra dvAdaza kAryakAraNabhAvA iti tulyam / na ca citrarUpavAdinAM samavAyena nIlAdI svasamavAyisamavetatvasambandhena nIlAdikasya hetutvakalpanAdhikyAttanmate'STAdaza kAryakAraNabhAvA iti gauravagiti vAcyam, nIlAdI nIlatarAdipratibandhakatva zuklAmAbA nIlAyanutyaninirvAhAta citrarUpavAdinA nIlAdI nIlAdihetutvasyAH kalpanAt kAryakAraNabhAvasaGkhyAsAmyAt / na cADavyAyavRttirUpAdimane samavAyena nIlAdI svasamavAyasamavetatvasambandhena nIlAdipadakahetutvasyAvazyakalpanIyatA tanmataM vASTAdaza 'kAryakAraNabhAvA: prasajyanta iti vaktavyam, avacchedakatayA nIlAdI samavAyena nIlatarATe pratibandhakatvaM svaivyasamavAyitvasambandhena nIlaMtarAne hetutvavetyanAdRtya vastutAvacchedakatayA nIndrAdI hetutvA'bhyupagamAt / na ca nIlaMtarandyannaM prati nIlaviziSTanIletaratvAdinA hetule vinigamanAviraha iti vAcyam, nIlatvApekSA nItistvAdaH kAryavacche gauravAditi ubhayamate 'tiniSka evaM kAryakAraNabhAva iti tulyam / nana yadi samavAyasambandhanetra nIlAdikaM niyamyaM, avacchedakatAsambandhena punaH nIlAdikamaniyamyameva ityabhyupagamyataM tadA avyApyavRttirUpavAdimate avacchedakatAsambandhena nIlAdikaM prati samavAyena nIlatarAdInAM pratibandhakatva na kalpanIyana nIlapItaghaTe pani kapAlAvacchedana nIlotpAdaprasaGga iti vAcyam, ApAdakavirahAt nIlasya svAzrayAvacchedana nIlajanakatvasyAbhAvyAsambandha se utpatti kI pUrvokta rIti se Apani AyegI / ataH samavAya meM nIlAdi ke prati svasamavAyasamavetatvasambandhAvachinnapratiyogitAka nIlaMtarAdiabhAvapaka svarUpa sambandha se kAraNa banane se ye kArya kAraNabhAvakalpanIya baneMge / evaM samavAya sambandha se citra rUpa ke prati nIlAbhAvAdiSaTka kI svAzrayasamavetatvasambandha se kAraNa mAnanA hogA, anyathA kaMvala nIlarUpavAle do kapAloM se janya pada meM bhI citrarUpa kI Apatti aayegii| isa taraha 12 kAryakAraNabhAva kI kalpanA atirikta citra rUpa vAdI ke mata meM Avazyaka hai / tathA nAnAjAtIyarUpavadavayavAracya avayavI meM anyAyavRtti aneka rUpa mAnanevAle bADhI ke mata meM bhI 12 kAryakAraNabhAva kA aMgIkAra Avazyaka hogaa| dekhiye, nIlapItarUpavAle ghaTa meM pItakapAlAna nIla rUpa kI utpatti ke nivAraNArtha avacchedakatAsambandha se nIlAdi ke prati samavAya sambandha meM nIletarAdipadaka meM pratibandhakatA kI kalpanA evaM vyApyavRttinIyarUpavAle kapAlAdi avayava meM avacchedakatA sambandha se nIlAdi rUpa = kapAlIya nIlAdirUpa kI utpatti ke nivAraNArthaM avacchedakatAsambandha se nIlAdi ke prati svAzrayasamavetadravyasamavAyitvasambandha meM nIlAbhAva Adi paTaka kI hetutA kI kalpanA Avazyaka hone se lAza hetuhetumajAva kI kalpanA karanI hogI / ataH donoM mata meM kAryakAraNabhAva kI saMkhyA tulya hI hai, hInAdhika nahIM / yadi hA~, yadi aisA mAnA jAya kisamavAya sambandha se hI nIlAITa rUpa kI utpatti kAraNaniyamya hai, bhakatA sambandha se to nIlAdi rUpa aniyamya = kAraNa se aniyantrita hI hai / ataeva vacchedakatA sambandha meM nIlAdi ke prati samaya sambandha se nIletarAdi rUpa ko prativandhaka mAnane kI AvazyakatA avyApyavRttirUpavAdI ke mata meM na rhegii| nIlapItapaTasthala meM nIla rUpa kA ApAdana nAmumakina hI rahegA / ataH anyAyavRttipakSa meM kevala pathi kAryakAraNabhAva kA hI svIkAra Avazyaka banegA, jaba ki citrarUpavAdI ke mata meM bAraha kAryakAraNabhAva ko mAnya karanA hogA bAdI mata meM hI gaurava hogA' - aisA bhI kucha vidvAnoM kA mantavya hai / taba to atirikta citrarUpa 2 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6.2 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 3 . kA... * nIlakapaTamalAvadanam kalpane gauravamiti / avyApyavRttirUpasvIkAre nIlapItavati asjisaMyogAjhIlatAzAttadavacchedena raktaM na syAt, rUpaM prati rUpasya pratibandhakatvAdityAhuH / pare tu tatra vyApyavRttItyeva nIla-pItAdInyutpadyante, nIlAdikaM prati nIletarAdiprati * jayalatA - deva na pInakapAlAbanchedana tadApaniH / etena binatAdRzAniyadhya-pratibandhakabhAvaM tavAsvAbhAyAH nayAMhAdini pratyukam, avacchedakatAyAH kAraNA niyamyatvA'bhyupagamAdini vibhAvyata tadA tu citraM pratyava pratatprakaraNapradarzitarItyA nAnAkAraNakalpane citrarUpavAdimataM gauravamini / atra atiriktacitrarUpAdinasta avyApyavRttirUpasvIkAra = nAnAmpavadayayavArabdhaghaMTacyApyaninIlapAMnAdinAnArUpasvIkAre nIlapItavati ghaMTe nIlakapAlAvacchedana sArUpajanakAt anisaMyogAt nIlanAzAt = kapAlanAlarUpanazAnantaraM tadavacchaMdena = pAkanAzitanIlakapAlAvacchedana ghaTe samavApana rataM mAM na syAt = jAyeta, samavAyana rUpaM = rUpatvAvacchinnaM prati samavAyana rUpasya prativandhakatvAt / baTe pItakapAlAyacchedena sabhavAcana pAtarUpasya satcAt samavAyana raktarUpaM nolAnamahanIti bhAvaH / na ca tadavacchinnarUpe tadavacchinnarUpasya pratibandhakatvAnnAyaM doSa iti vAjyama, prativadhyapratibandhakabhAvAvazedakakakSAvacchaMdakavizeSato tadde pratinadhyapratibandhakabhAvanadAnmahAgauravAt ityAhaH / adhAvacchinnanAlAdI nIlAnArAdiSaTkamavayavagatamayayavigatazca hetu : rattanIlArabdha ghaTa raktanAdAkapAMkana vyApyavRninI. lotpattidazAyAM cAvayavini na nIlAbhAva iti na tanAvacchinnanIlotpaniH, nIlamAdhArabdha pAkana kvacidrakAMpanA ca prAkanAlanAzAdevAvacchinnanAlopaniriti cet ? na, nIla-pIla-zvetAdyArabdhaM vetAdyavacchedana nIlajanakapAka sani prajananAlanAzana tattadanchinanAnAnIlakalpanApakSayA ekacitrakalpanAyA pada laghutvAt / nIlakaNTho'pi gAkakacitrAsthalelnakampANAmakaikatatyAgabhAvAdisyale cA'nekapAgabhAvAdInAM kalpanena, anekampa 'citra' ilyAkArakapratIniviSayatvakalpanana gavamiti' (tarkasaMgrahanIlakaNThIyavRtti - T. 208) badana citrarUpaM prasthApayati / apare iti / tu: pUrvokapakSayA viSayodhanAdham / nAhi / tatra = nIlapInAdilapAlAradhanvaMTe, samavAyana jyApyavRttIni = svAbhAvA:samAnAdhikaraNAni paya, na lalyApyavRtIni, nIlapItAdIni kapANi utpadyanne, samavAyana nAlAdA svasamavApisagavatatyasambandhana nIlAde: hetutvakalAnayatra danupapanI nIlAdikaM prati nIlatarAdipratibandhakatva-nIlAbhAvAdikAra atyApyatRttipamata meM doSodbhAtana * nyA. ini / magara yahA~ atirika citrarUpa vAdI kA bhavyApyavRttirUpabAdI ke khilApha. yaha Apa hai ki --> 'nIlapItakapAla se Arabdha ghaTa meM yadi atirikta citrarUpa kA svIkAra na kara ke anyAyapani nIla aura pIta rUpa kA svIkAra karane para uma ghaTa meM rakarUpajanaka vijAtIya agrisaMyoga se nIla rUpa kA nAza hone para tatkapAlAbaJjedana ghaTa meM samavAya se eka rUpa kI utpani na ho sakegI, kyoMki mamavAya me rUpa ke prati samavAya mambandha se rUpa prativandhaka hotA hai| ukta ghaTa meM samavAya se pItakapAlAbacchedena pIna rUpa rahane se usa ghaTa meM mamatrAya se raka rUpa kI utpani nAmumakina ho jAyegI / ataH avayavI meM adhyApyavRtti aneka rUpa kA svIkAra karanA asaMgata hai| pyArAtiI jI pItAdirUpavAdI-aparAta apare. iti / yahA~ apara vidvAnoM kA isa sambandha meM kucha alaga hI mata hai, vaha yA ki nIlapItAni kapAlo ra utpanna ghaTa meM vyApyavRtti hI nIla, pIta Adi rUpa samavAya sambandha meM utpanna hote hai| isakA kAraNa yaha hai ki citrarUpAdivATI ke matAnusAra nIlapInakapAlAdiAraya yada meM nIla Adi rUpa kI utpatti ke parihArArtha nIlAdi ke prati nIlenarAdi ko pratibandhaka mAnanA hogA aura nIlapItakapAlAgndha ghaTa meM avyApyavRtti nIlAdi kI utpani mAnanevAle vidvAnoM ke matAnusAra avacchedakatAsambandha se nIlAdi ke prati nIlAbhAvAdi ko kAraNa mAnanA hogA / imakI apekSA nIlapItAdikapAlArabdha ghaTa meM vyApyavRni nIla, pIta Adi kI utpatti kI kalpanA karanA hI lAghava se ucita hai / yahA~ yaha gAnA ho ki -> 'nIla. pItAdikapAlArabdha ghaTa meM nyAyavRtti nIla-pItAdi rUpa kI utpatti mAnane para nA nIlAdikapAlAvacchedana ghaTa meM cakSusanikarpa Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * aparamatA svarasabIjadyotanam bandhakatvanIlAbhAvAdikAraNAtvA'kalpanayA lAghavAt / na ca nIlakapAlAvacchedena cakSuH sannikarSe pItAderupalambhApatiH, pItAvayavAdyavacche acakSuH sabhikarSasya pItAdigrAhakatvakalpanAt yatra etatkapAlAvacchinnasaMyogAdipratyakSAnurodhenaitatkapAlAnavacchinnavRtikatve sati yat tatpItAnyaM tadbhinaM yad etaddghaTasamavetaM tasyaitatkapAlaviSayakasAkSAtkAraM prati eta 607 * jayalatA | NatvA'kalpanayA lAghavAt / citrarUpamate samavAyena nIlAdI svasamavAyisamavetatvasambandhana nAletarAdeH pratibandhakatvaM prakalpya svarUpeNa svasamavAyisamavetatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkanIletarAdyabhAvasya kAraNatvakalpanamAvazyakam, anyathA tatra nIlAdisAmagrI| balAnIlAdyApatteH / anyAyavRttirUpale ca vacchedakataya nIlAdI pUrvoktasambandhana nIlAbhAvAdInAM kAraNatvakalpanaM pUrvI rItyA Avazyakamiti gauravam / vyApyavRtninIlapItAdikarUpane ca tadanAvazyakatvena lAghavAtra tatrA'tiriktacitraM na vA avyApyavRttirUpavRndaM kalpayitumarhati / itthameva ca rUpasya vyApyavRttitvaniyamAM'pi saGgacchate / na cAprayojako'yaM niyama iti vaktavyam, lAghavatarkasyaiva prayojakatvAt / na ca vyApyavRttinIlapItAdirUpavati ghaMTe nIlakapAlAvacchedena cakSuH sannikarSe sati pItAda : rUpasya upalambhApattiH = cAkSuSasAkSAtkArApattiH kevalanIlAvayavArayaM vyApyavRttinIlavatyavayavini yatkiJcidavayavavicchedana cakSuH satrikarSe sarveSAmeva nIlapItAdirUpANAM cAkSuSatvasya nyAyyatvAditi vaktavyam, pItAtrayavAyavacchinnacakSuH sannikarSasya ghaMTe patikapAlAdyavacchedena cakSuH satrikarmasya pItAdigrAhakatvakalpanAt pItAdirUpaviSayakalIkikacAkSuSa pratIti janakatvAbhyu pagamAt = = nIlati yatkiJcidavacchaMdana cakSuH sannikarSasya nIlagrAhakatve'pi vyApyavRttinIlapItAdyanekarUpavati niruktapratyAsanava cAkSuSakAraNatAvacchedakasambandhatvAnna nIlakapAlAvacchedena cakSuH saMyoga pItAdicAkSuSaprasaGgaH sAmagrIvirahe kAryAnutpAdAt / gauravaparijihIrSayA vyApyavRttinAnAmnIla-gItAdirUpasvIkAre'pi pradarzitanavInakAryakAraNabhAvAcyA nIyatvA pAtena gate'pi laGkAM na dAridryanAza' itinyAyAgamAdaHsvarasapradarzanamapara ityanena prathamameva kRtamiti tu dhyeyam / pItAvayavAvacchedena cakSuH sannikarSasya viSayatayA pItAdicAkSuSaM prati kAraNatvakalpane gauravAttatparityajya anyazva nIlAdikapAlAvacchedena nayanasannikarSadazAyAM pItAdicapavAraNAya vyAyavRttinAnArUpavAditavizeSamupakSipati yattviti / asya cAgre tannetyanenAnvayaH / etatkapAlAvacchinnasaMyogAdicAkSuSAnurodheneti / etena prakRtakAryakAraNabhAvasyAvazyakatvabhAveditam / etatkapAlAnavacchinnavRttikatve sati yat tatpItAnyaM tadbhinaM yad etadghaTasamavetaM tasya = etatkapAlAnavacchinnavRttikatvavi ziSTatatsItAnyapratiyogika bhedavaMdeta dUdhasamavetasya etatkapAlaviSayakasAkSAtkAraM prati etatkapAlAvacchedena etadghaTacakSuH saMyogasya hone para bhI pItAdi rUpa ke cAkSuSa sAkSAtkAra kI Apatti AyeMgI, kyoMki pItAdi rUpa vyApyavRtti hone se saMpUrNa ghaTa meM rahatA hai to yaha isalie nirAdhAra ho jAtI hai ki pItAdiavayatrAvacchedena cakSusatrikarSa hI pItAdi rUpa kA grAhaka = cAkSupasAkSAtkArajanaka hotA hai, na ki nIlAdiavayavAvacchedena bhI cakSusannikarSa pItAdi kA grAhaka hotA hai / isa kAryakAraNabhAva ke svIkAra se hI pItAvayavAvacchedena paTa meM netrasambandha hone para ghaTagata vyApyavRtti nIlAdi ke cAkSuSa hone kI Apatti ko avakAza nahIM hai / kAraNa nahIM hone para kArya kA janma kaise ho sakatA hai ? ataH nAnArUpavadatrayoM se Arabdha avayavI meM vyApyavRtti aneka nIla, pIta Adi rUpa kA svIkAra nirdoSa hai / Da bolAvayava meM pItacAkSuSa Apatti kA nirAsa tu iti / kucha manIpiyoM kA yaha mantavya hai ki nIlapItAlA ghaTa meM vyApyavRtti nIlAdi rUpa kI utpatti mAnane para nIlA yAvacchedena cakSumalika se pItAdi rUpa ke cAkSupa sAkSAtkAra ke basa ke parihArArtha kisI nUtana kArya - kAraNabhAva kI kalpanA karanI Avazyaka nahIM hai kintu etatkapAlAvacchinna saMyoga bhAdi kA pratyakSa etatkapAlAvacchedana netrapratyAsatti se hI hone se etatkapAlAvacchinna saMyoga Adi ke pratyakSa ke prati jo etatkapAlAvacchedena etad ghaTa ke sAtha nayanasannikarSa kI kAraNatA hotI hai usa kAraNatA se nirUpita kAryatA ke vana meM kimita parivartana karane se hI uta Apatti kA parihAra ho sakatA hai / jaise yaha kahA jA sakatA hai ki etatkapAlAnavacchinnavRttika jo tanpItAnya, usase bhinna jo etadghaTasamaveta naviSayaka jo etatkapAlavipayaka pratyakSa usake prati etatkapAlAcaccchedana etadUpavacakSusanika kAraNa hai / kAryakAraNabhAva ko isa rUpa meM parivartita kara dene para nIlapItapAlA paTa meM utpanna honevAle vyApyavRti pIta rUpa kA Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyamagyAdvAraharaye nyANDaH 3 . kA. *nArakapAlAuchadana pAnAzciAkSapaparihA: * | kapAlAvacchedena etadghatacakSuHsaMyogasya hetutvAma lIlAdhavayavAvacchedena cakSuHsanikarSe pI- || -* jayalatA - hetutvAn = kAraNatvodhagamAt, na nIlAdyavayavAvacchaMdana cakSuHsanika saMta pInAdiyAzupaM = lyA yavRnipAtAdirUpacAkSuSaprasaGgaH, pInAdeH patankApAlAnabachinnanika yana tatpInAna dinnatyaM sani enaSTamamaMcanatvaMna tadviSayakacAkSupasya panakapALAnlinatankapAlAna kinnaghaTanayanaraMyAMgajanyanAva-dakAkrAnnatyAnamUne nadutyanyanupapatteH / na ca kArya nAvacchedakakuga etatkapAlAnavacchinnavRnitvasya tatpItAnyavizeSaNatvaM mAsta gauravAditi vAcyam, tathA sani etatkayAlAvachinnapaTAdisaMbogasya nAtAnyatvena namAnAnyastritvavirahAta namiSayakanAzapasyaitatkapAlAvacchinnanayaTacakSa:mannikarSanirUpitakAryanAracchedakAnAkrAnna. tvagrAptI namRta-gi nayAdaprasaGgAna / na ca tatkAlAnacchinnavRsikabhinnadakaTamamacetanAkSapatvamyava kAryatAbanledakatyamastu nanpAtAnyA prabaMzana lAvAditi vaktavyama, golapAtakapAlArabdhaghaTAyagAtarUpasyaitadghATasamavetattva.pi vyAyanivanatatkapAlAnavacchinnanikatvAt nadipayakacAcapasyaitatkAlavacchikatayaTanayanasaMyoganiSThakAraNatAnimitakAryatvAnAkrAntalyApattA pAnakAmAlAba. maleMdana namnagaMyogabirahadazAyAmapi nadutpAdarapa durniparatvAna na canantrapAlAnavanchimbhavRnikapaNetAnyATiyAgiko yo TA nadradetadaghaTasamaratacAzuSatvasyaiva hatkArthanAvacchedakatvamastu pInavizeSaNavidhayA tatpadA nivedona lAghavAditi vAcyam , tyahinanIbanAkapAladyapItamAtrakAlAcagharavRttivyApyanidhItadvapasya vyApyanitvanatatkapAlAnavacinnapInAnyabhinnaghaTasamavetatvenA nyAyAlagatagItamapananyaghaTAyanITapaviSayakacAkSuSasya padakapAlAvacchinnaghaTanayanasaMpogakAryanAracchedakAkrAntavanA nyakapAlA icchitapaTanaganasaMyogaviraha, pi gatakapAlAvacchinnatadadhaTagatrasaMyogadazAvAmutpAdApataH / na caitatkapAlAnayanchinnavRnikanAnAyaninagocaranAkSuSatvamvatankapAlAgchintrata TasazkirSakAryatAvacchedakalpamastu etadghaTamamavatatvAnivana lAyavAditi vAcyam, saMyAgena datryasyAcyA pyAtinanya etatkapAdAvArakAmbadhyA: pa patatkayAlAnacchivRrikatapAtAnyamitratvana etatkapAle vastraM' ityAkarakamya nadipaganacAkSuSasya etatkapAlAvacchinnetaddhadanayanagaMyogajanyatvAkAnavana jyatikanyabhicAragama gAt / | na hi base ravAzrayasamaMvatantrasambandhana patatkApAlAvacitaghaTanApanamayAMgoM vartate / ato laukikavipayanAsambandhana enatkapAlA. nayannivRcikanattAtAnyabhinaghaTasamavatasyatatkapAlayikacAkSuSa svamanvApisa gantasambandhana panAkapAlApachianaHnazuHsayogamya kAraNatvamabhyupaganyagiti na ghaTanniIlapInAdAyatitvapi nAlakapAlavacchedana vakSa:mantriko pAnAdecAkSuSAmaGga ini bhAvaH / nIlakapAlAvacchedena ghaTa ke sAtha nayana kA sambandha hone para cAkSuga pratyakSa prasana nahIM ho sakatA, kyoMki usa ghaTa meM vidyamAna pIta rUpa etatkapAlAnavacchinna jo napAtAnpa, usasa bhitra panapaTasamaveta ho jAtA hai / ataena etatkapAla ke sAtha umakA cAkSupa sAkSAtkAra nA ho sakatA hai jara etanakapAlAvacchedena etadghaTaka mAtha nayanamayoga ho / ataH nIlArapavAvacchaMdana paTa meM nayanasatrikarSa rahane para pIna mapa ke pratyakSa kI Apatti nahIM hogI / uka. kAryatArajeDedaka ke zarIra meM enakapAlAvacitra maMyoga napAnAnyabhinna nahIM hogA / anaH isakA pratyakSa ganajhapATAvacchaMdana panaghaTa ke sAtha nayanasannikarSa ke kAryanAjayadaka se AkrAnna nahIM hone kI vajaha uparyuka manikA ke cinA bhI usake pratyakSa kI Apani AyagI / isI taraha ina kAryatAvadaka ma tApItAnyatva kA niveza na kAna ra tatkapAlAnajimAdhunikabhinna panaghaTasamanata kA hI pradA hogaa| phalataH nIlapIna. kapAlAradha ghaTa meM utpanna pAna rUpa vyApyani hone kI vajaha pAtakapAlAnavittiva hogA, kyoMki vyApyAna kA avacchaMTaka, hone meM koI pramANa nahIM hone meM naha savaMdA nivachina hI hotA hai| anaH tadabhinna enaghaTamamata meM isakA samAveza nahIM hone ke sababa usakA cAkSapa mAkSAtkAra bhI ukta mAtrApa ke kAryatAvacchedaka meM AkrAnta na ho sakegA / ataH una gAnikarSa ke binA bhI nIlAvayavAvacchatena nabanasannikarSa vAna para usake cAkSuSa sAkSAtkAra kI Apani darbAra ho jaaygii| evaM yadi ukta kAryanAvarakoTi meM sItAnya ba. sthAna meM kAra pInAnyamAtra kA praveza kiyA jAyaMgA no parampara yahita do pIna aura nIla kapAnoM meM utpanna ghara meM jo dI pIta rUpa utpanna hoMge, donoM hI patatkrapA navachinnanika pInAnyabhinna elaTyATasamarana DAga / anaH anyamsAlagata pAna kA meM utpanna ghaTagAta pAna rUpa kA cAkSuSa bhI panakapAlApanninayanamatrikarSa ke kAryatAvandaka meM AkrAnta ho jAyegA / anaH anyakapAlAvacchinna nayanAnikarSa ke viraha meM bhI panakapAlAracchedana nayanarmAcakrapa hone para bhI igaka vAkSapa kI Apani AyegI / isI prakAra una kAryatAvacchadakakoTi meM yadi 'ganadayadamamavanatva kA praveza na kiyA jAya daba patapAlAnabanchinnatika napItAnya ma bhitra etatkamAla kA AdhAraka vastra bhI maMyoga sambandha meM Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *nyApanyAdhAnAvanAkAkAra: * tAdicAnumati, tAdhi sIladAvacchedena cakSuHsanika ghaTatvAderiva pItAderape || pItAdikapAlA'viSayakasAkSAtkArApaterdurvAstvAt / / vyApyavRtyAdhAratvasyApyavacchedakANyupagamena dravyasamavetacAkSuSatvAvachinnaM pratyeva cakSuH - jayalatA *yadyapi takapAlAvacchinnapratyakSa va sakapAlAvacchinnamatrikarSasya hatanya hita tApakSa kAryatAvacchedaka nigaugyaM tathApi sphuTatvAnamupekSya prAdivAdana doSAntaramupadarzayitumAha - tanneti / tathApi = nirukta kAryakAraNabhAvanyApanama:pi, nolAvayacAbacchedana cakSuHsanika sati ghaTatvAdeH pAtakapAlA viSayakavAkSuSaM iva nIlakapAlAvaradena nyanasaMyoga sati vyApyavRnaH pItAderapi pInAdikapAlA'viSayakasAkSAtkArApane: ratvAt / yayA ghaTatvasya cyApyanilna pItakapAlAnavaninimayadatvAnyanidayaTasamavetalyAt tasya pItakAlaviSayakavAnapaM pItakapAlAvacchinnatadghATacana:saMyogakAryatAvacchedaka krAntatvana nAva-dena ghaTe vAsanika mati na bhavitumarhati kintu ghaTatvasya pAtakAlA viSayakaM nIlakapAlaviSayakaMtu cAcaNaM nadAnI bhavatyatra. ramya pItakapAlAvacchindrata TacakSuHsannikaryakAryatAvacchedakAnAkrAntatvAtu / tavaiva gItakapAla navacchivRtti kapAtAnyabhinnatadghaTasamacatatvana nAlApItazcetakapAlArabdhaghaTantipItAdeH patakapAviSayakacAcapaM pAnakapAlAvaTibataghaTacakSu:sayAMgakAryatAvacchedakAkrAntana nIlakapAlAya chadana cakSuHsaMyogadamAyAM na bhavitumarhati tasya pItakamAlAvacintaghaTacana :sannika'kAyanAvaleTakAkrAntavana nIlakapAlagocaraM na cAzu nadAnI bhavitumarhati. nasya pInakapAlAvatighaTavakSa:satrikarSakAryatAvacchekAnAkrAntatvAna / na ca nanadA bhavatItpannayanyabhicArAstatvAnnArya kAryakAraNabhAvaH ajJeya iti nyAyaninAnArUpavAdinAmaparapAM bhAvaH / nanu anupadokta kAryakAraNabhAvAnabhyupagame anyakapAlAvacchedana zumatrika ati patatkapAlAvacchinnaghaTasaMpAMgamaya cAbhupaM sajyeta ityAzar3akAyAgAha - vyApyavRttyAdhAratvasya = vyAyanivRttyA zreyanAnimapinnAdhAratAyA api avacchedakAbhyupagamena dravya ke anyApyavRtitvapakSa meM etatkrapAlAnapacitravRttika, nApItAnya se bhinna hogA / anaH nadvipayaka cAkSupa pranIti bhI patatkapAlAvacchedena napanasatrikapa ke kAryatAracchedaka se AkrAnna ho jAyagI / tathA usakA 'etatkapAle vastraM' isa prakAra kA cAkSupa sAkSAtkAra bhI etatkapAlAbacchedana patagharamayanasaMyoga ke kAryatAvacchanaka se AkrAnta ho jAyagA, kintu ukta saMyoga svAzrayasamavetana sambandha meM vastra meM nahIM hai / ataH vastra ke ukta cAkSupa pratyakSa kI anupapani hogI' 8 8 vyApyavRtinAnArUpamata meM pItakapAlAtiSayapha pItamAkSAtkAra kI Apatti tanna nathApi / magara apara vidvAna isa mata kA yaha kaha kara pratikSepa karate haiM ki yadi abhyupagamavAda se uparyukta kAryakAraNabhAva ko mAnya kiyA jAya no bhI nIlakapAsarAvacchedena nIlapItaraka ghaTa meM nayanamanikarSa hone para ghaTatyAdi ko bhaoNti pItAdi rUpa kA pItAdikapAlAviSayaka cApa utpanna hone kI Apani dAra hogii| Azaya yaha hai ki ma ghaTalya jAti vyApyavRtti hone se pItakapAlAnayannivRnika padAcAnya se bhinna evaM etadghaTasamaveta hai| ataH pItakapAlavipayana ditvacApa gItakapAlAbagTina etadghaTanayanasaMyoga ke kAryatAvacchanaka se AkrAna hone se nIlakapAlAvacchedena cakSusaMyoga hone para pAna kapAlatripayaka ghaTatvacAkSuSa kI utpatti nahIM ho sakatI magara pItakapAlAviSayaka yAnI nIlakapAlaviSayaka ghaTatvacAkSupa kI to taba utpatti hotI hI hai, kyoMki vaha pItakapAlAvacchinna etadghaTanayanasayoga ke kAryanAbasaleTaka se anAkrAnna hotA hai / ThIka isI taraha nIlakapAlAdaJchedana cakSusabhikarSa hone para pItAdikapAlaviSayaka pItAdirUpacAkSupa kI utpatti na honA saMgata hai, kyoMki vaha pItakapAlAnavacchinnavRttika pItAnya se bhinna panaghaTasamaveta ko apanA viSaya banAne kI vajaha pItakapAlAvacchinna gata TacakSusatrikarpa ke kAryatAvacchaMdaka se bhAkrAnta hai / magara naba pItAdikapAlAviSayaka pInAdirUpacApa mAkSAtkAra kI Apani to aparihArya hI hogI, kyoMki baha pItAdikapAlavipayaka na hone kI vajaha pInAdikapAlAvadhita panaghaTanayanasaMyoga ke kAryanAracdaka se anAnAnna hai| magara vastusthiti yaha hai ki nIlakapAlAvacchedena ghaTa meM nayanargayAMga hona para pInAdikapAnAviSayaka pInAdicAkSapa sAkSAtkAra hotA nahIM hai / isa doSa kI vajaha uparyuna. vaktavya bhI anAdaraNIya hai| yAyAyApArakhA parikSA hotI hai-tyApyatRtijAbArUpatAdIna gyApya iti / yahA~ byApyanirUpavAdI kA yaha banAnya hai ki vyApyavRtti kI AdhAratA sAni hotI hai na ki nirabacchitraH kyoMki vyApyavRni kI AdhAratA ke anachedaka kI hamAre mana meM svIkRti hai| phira bhI etatkrapAlAcaninna ghaTasaMyoga ke Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 madhyamanyAdAnaraharanye gaNTaH 2 . kA...* 'mukha pucha va pANDara itpatra saptamyartha cAra * saMyogAvacchedakAvacchinnasamavAyasambandhAvacchimAdhAratAyAH satrikarSatvenaitatkapAlAvacchinnaghaTasaMyogasyA'nyakapAlAvacchedena catu:saMyoga - taccAkSuSAtRdayanirvAhAt anupadoktakAraNatvasya niyuktikatvAcca / 'mukhe pucche ca pANDura' ityAdau tu mukhAdivRttipANDuratvAdikamevA'vayavini pratIyata -* jayalatA - dravyasa moracAkSupatvAvacchina = dravyasamaratagocaracAkSuSamAtra pratyeva cakSuHsaMyogAvacchaMdakAvacchinnasamavAyasambandhAvacchinnAdhAratAyAH = cakSu:saMgogAvacchedakatipayadazAvacchintrAM pa: samavAyasambandhaH tadavacchinnAdhAratAnirUpitAyA AdheyatAyAH sannikapaMtvana = cakSuH kAraNatAvadakapratyAnicopagamana ratatkapAlApaccinnaghaTasaMyogasya = enankapAlAyalaMdana ghaTasamavetA yA ghaTanayanapadAdisaMyogaH tasya anyakapAlAvacchedena cakSuHsaMyogatacAkSupAnudayanirvAhAta = kAraNatAvacchadArasambandhaghaTakIbhUtacakSuHsaMyogAnudayasya tadAnI matatkApAlAyacitrapaTasamavetapaTapaTAdisaMyogagocaracAkSuSAnutpana bhopapane:, anupadoknakAraNatvasya niyuktikatvAceti / laukikaviSayatayA dravyasamadatacAkSapasAmAnya prati saMyogAvacchedakAntrisamavAyasambandhAvacchinnAdhAratAnirUpitAdheyatAsambandhana cakSaNaH kAgNancamyAvazyaklaptattvAn etatkapAlAvachinnaghaTAdisaMyoggocaracAkSa prati svasaMyogAvacchedakatatkapALAvacinnamamanAyAca kinAdhAratAnirUpitAdheyatayA cakSupaH kAraNatvAta anyakapAlAvacchedana pazu:saMyoge sani nirutasambandhana cakSuSamnatrA vartamAnatvAna saMyogAvacchedakAnyakapAlAvacchinnasamavAyasambandhAvanbhinnAdhAratAnirUpitAdheyatAyAzca tatkAraNatAnava-ndai dakasaMsargatvAnna tadAnAminatakapAlAvacchinnabaTAdisyaga viSayaTayA cAkSuSo tAniH / na cainaM nIlapItakApAlAmbayaMTa vyApyaninIlapItAdimbAkAgatpanirgina vAcyam , kaMpagyadakAmAvapi kapisaMyogasyAgacchedakAbhyupagamana nyAyavRjebachandakabigaha:pi zAyanAnapanApAstAyAH mAvanlinnanyAbhyupagamAta / ataM nAlagAnAdipavaghaTasamacatAnAdivAnupalAvacchinnaM prati mAyachedakagItAdikapAlAvannisambArasambandhAvacchinnAdhAstAnirUpitAdheyatasambandhana varUpaH kAraNatvA. zrIlakapadAvachaMdena cakSuHsannikarSadadAyAM niruktasambandhena cakSuSaH gAtAdAbasvAnna tadAnIM pItAdicAkSuSapamaGga iti nAnAjAtIyarUpavadavayavArandhAvayacini vyApyavRttAni nIlatAdIni gvaakurvtaampressaamaashyH| nanu vyApyavRttinAnAgAbhyupagama nalavRSaparibhASA kadhaM sahAna, zvetapANDuradInAM vyApyavRnitvena saptamyA avachinnatvarthe saGgatyanupapane rityAzaGkAyAmAha - 'mukhe punche ca pANDura' ityAdI tu sAnyA vRttitvArtha eva maGgane: mukhA. divRttipANDuratvAdikameva - mukhAdiniSThAdhAratAnirUpinA dhayanAbiprASTapANDatvAdikanaMba azvavini nIlavapa gyamamavApisamanatvasambandhana pratIyate, nana mukhAdyavachinnapANDatyAdikamayacini samavAyana pratIyate / etenAnvaryApana pratya cAkSupa kI anya kapAlAvacchedena cakSusaMyAMga hone para Apatti nahIM aayegii| isakA kAraNa yaha hai ki lAMkika viSayatA sambandha se vyasamavetacAkSupamAmAnya ke prati svasaMyogAvacchedaka vipayaMdeza se avacchinna samazayasambanya se avacchinna viSayAbhAgnA meM nirUpita AdheyatAsambandha meM cakSa kAraNa hai- aisA svIkRta hai / anya kapAla meM cAgaMyoga hone para enakapAla cakSusaMpAMga kA avacchedaka nahIM hone se gyaprayogAvacchedakAravirasamavAyaavaciMbAdhAratAnirUpita AdhematAsambandha meM cakSu nava panalkApAlAvacchinna. ghaTasaMyoga meM nahIM rahane kI vajaha vahAM lokikavivapanAsambandha me cAkSupa kI anutpani kA nirvAha ho jAtA hai / agAva abhI yanumatta meM jisa gurutara kAraNatA kI kalpanA kI gaI hai vaha yuktizUnya hai / nIlapItanAdikapAlAgndha ghaTa meM vyApyani nIla, pIta, zukla Adi varNa hone para bhI nIlakapAlAvasyedana cakSusaMyoga hone para ghaTagata pInAdi rUpa ke cAkSupa kI utpani kA prasaGga nahIM hogA, kyoMki vyApyakti kI AdhAratA kA avaccheTaka hamAra mata meM mAnya hone se naba mbasaMyogAvaThadakAnchina samavAyaavadhimAdhAgnAnipinAyanAsambandha meM cabha ghadasamabana mIla rUpa meM rahatI hai, na ki ghaTasamaveta pInAdi rUpa meM / ataeva lAkiphAviSayatA gambandha se pInAdi rUpa meM incasamavanacAkSupa kI utpani kA kArDa pramaMga nahIM hogaa| kAryatAra saba sambandha meM kAryAdhikaraNaviSayA abhimata meM kAraNanAramadayamampandha se kAraNa na rahane para kArya kI utpani kA pAlana nahIM kiyA jA sakatA / isa nanda donoM dAMpa kA parihAra pradarzita eka kArya-kAraNabhAva meM ho jAne meM yA to anyakapAlAyacdana netrasaMyAMga hone para patAkapAlaganaghaTagayAMga ke cAkSupa ke parihAga avazyamlana kAryakAraNabhAva me hI nIlakapAlAvacchaMTana nagayAMga hone para vyApyavRtti pAnAdi rUpa ke cAya kI Apani kA pAraNa ho jAne meM yanumatapradarzita nigama kAryatAvacchaMTakavAlA kAryakAraNabhAva mAnya nahIM kiyA jA sakatA / isa taraha nIla-pIta-zretAdikapAlAraca ghATa meM jyApyani nIla, pIta, zukla Adi aneka rUpa kA svIkAra hI ucita hai| yahA~ yaha zaMkA ho ki --> "yadi nAnArUpapadavayoM meM Arama avayatrI Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * rAgAbhaTTamatAkAmAnama * ityaaH| iti na keSAmapyeSAmekarUpAnakanAzayasamAdeza: rAtaH / rezApi ye nIla-pIta-raktAdhArabdhaghaTAdI nIla-pIta-raktebhya eva nIla-pItobhayaja-raktapItobhayaja-tritayacitrANAmutpati: sarveSAM sAmanIsatvAta, anubhavasindatvAcca / tA trita - jayalatA - atyaprasaGgo:pi pratyuktaH, avacinI nIrUpannAnabhyupagamAt / ityaJca byAjyavRttinAnArUpApakSasyaiva nirdoSatvamityAhuH / AhurityanenA svagmomAnaM kRtama | nabIjazcadama yAzyavRnyAdhAratvasya paramparAsambandhana nadupapAdana gauravAca ! rAmandrabhaTTastu bhAla-pAtakapAlArabdhe ghaMTe pItakapAlAvandana nIlarUpotAnivAraNAya nanadarayAvadana nAlAdima prati nanadavayavaganIlAnyarUpatvena pratibandhakatvaM vAyara / rugasya nyAyanitAmate pratibadhyapratibandhakamAno na kampyata eva / | kintu AyAni tattadavayavAvacchedana tattadrA prati tanadayavanatatanapANAmaba hatatvaM kalapyata iti na gavamini vAnnyam | nyAyanizakalAdirUpasthale dAmlarUpAdI tanadavayavAvacchinnattvasya virahaNoktarUpeNa kAryakAraNabhAvakalpanApravaktagauravAbhAvAna na caivapi atiriktacitrarUpaM prati avayavagatanAnArUpANAM kAraNatvakalpanamadhikaniti vAcyam, 'citrapaTa ityAdipratIta: nAnArUpasamudAyaviSayakatvakalpanAmapakSya ekatrirUpaviSayakatvakalpane lAghavasyAtisphuTatvAditi' |t.sN.g.pR. 225) ini candana atiriktacitra papakSe pani / samAdhattaM . tathApIni / etacchalokavivaraNAganAyana 'yadyapi' itipadena sahAsyAnnayA: kAryaH / ye navyanayAyikAdaya: nIlapItarakAdyArabdhaghaTAdI = nIlapAtakAdirUpavadavayavAgdhezvavini svAvamayasamayanemyAM nIla-pIta-ktibhya para svasamacApi - samavaMtatyasambandhega nIlapItobhayaja-raktapItobhayaja-tritayajacitrANAM = nAlapAnarUpobhayajanyatAvacchedakArilakSaNacitratvAvacchinnamya. raktapAtAbhayajanyatAvacchedakavilakSaNacitraca viziSTasya, nIlaraktAbhayarUpajanyatAvacchedakacitratvAntara zAlinI nIlapAnarakarUpavinayakAryanAvacchedakacitratvavizeSavibhUSitasya ca utpattiH, sarveSAM nirutariyANAM sAmagrIsattvAt / na caikamaMtra nadastvini vAcyam, sanadavayanadvayamAnAdyayanchaMTanandriyAntrika sani vilakSaNavilakSaNacitrarUpAgAM anubhavasiddhatvAta / inAMstu vizeSaH tatra = ghaTAdI meM nyASyavRtti aneka rUpa kA svIkAra karane para 'mukhe punareva pANDuraH' ityAdi meM mukhAdipadonara saptamI vibhatti kI avacitratvArtha meM saMgati nahIM ho sakegI, kyoMki vyApyavRni rUpa avacchedakatAsambandha se nahIM kintu samavAya sambandha se hI rahatA hai <-to yaha isalie nirAdhAra ho jAtI hai ki mukhAdipadottara saptamI vibhakti kA avacinnatva artha na mAna kara vRtnitva artha hI mAnane se saptamI vibhakti kI upapatti ho sakatI hai| ata: mukhAdinirUpinavRttitAviziSTa pANDura 1 = pItAbha zukla rUpa) Adi rUpa kI svasamanyAyisamavetavasambandha se avayacI vRpa meM pratIti hotI hai - aisA mAnA jAtA hai / ataH vyApyavRni aneka rUpa ke svIkAramana meM koI doSa nahIM hai , aisA apara manISiyoM kA vaktavya hai| isa uparyuna dIrya vicArgavamarza se yaha phalita hotA hai ki koI bhI naiyAyika vidvAn yA dArzanika ko eka dharmI meM eka rUpa aura aneka rUpa ubhaya kA samAveza mAnya karate nahIM haiN| koI avadhI meM kaMbala atirikta citra rUpa ko sammati detA hai to kAI jyApyavRni aneka rUpa kA ekatra samAveza karatA hai to anya atryAdhyayuni aneka rUpa kA ekatra bhavaTakatA sambandha meM ahIkAra karatA hai| magara kisIko bhI eka dharmI meM eka rUpa aura aneka rUpa donoM kA samAveza mAnya hI nahIM hai nava mUlakAra zrImada hemacandrasUrIzvarajI mahArAja kI yaha ukti ki 'eka dharmI meM eka aura aneka citra rUpoM ko prAmANika kahanevAlA naiyAyika yA vaigeSika anekAntavAda kA pratikSepa nahIM kara sakatA' kaime samIcIna hogI ? tathApi.1 yaha vANI ApakI kupamaMdunitA kI dyotaka hai| isakA kAraNa yaha hai ki mUlakArazrI kI yaha uni una navya naiyAyikoM ke prati hai jo 'nIla, pIta, rakta Adi kapAloM se Arabdha ghaTa meM nIlapItobhayajanya, pItaratIbhaSajanya raktanIlobhayajanya evaM nIlapItarakatritayajanya-ina sabhI citra rUpoM kI utpatti hotI hai. aisA mAnate haiM / una navya naiyAyikoM kA yaha abhiprAya hai ki --> ukta ghaTa meM ina saba citra rUpoM kI sAmagrI bigamAna hai 1 anaH ukta ghaTa meM kisI eka citra rUpa kI utpatti nahIM mAnI jA sakatI, kyoMki bhinna bhinna avayavadvayamAtrAvacchedena indriyasannikarSa hone para vilakSaNa vilakSaNa citra rUpa kA anubhava bhI saba logoM ko nirvivAdarUpa se hotA hai / ataH anubhava ke viphaja kevala dApavamAtra se vahA~ sirpha eka citrarUpa kA svIkAra nahIM kiyA jA sktaa| hA~, itanI vizapatA isa mana meM avazya hai ki ubhayajanya citra rUpa avayavI ghaTa meM anyApyavRtti yAnI kiJcidavacchedana vRtti hotA hai aura tritayarUpajanya citra rUpa ghaTa meM vyApyavRni Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6-8 madhyamasthAdvAdarahasye khaNDaH 3 . kA. *sya kalpalanAsaMbAdaH yajacitraM vyApyavRtyanyatu avyApyavRtti, ekameva vA tapamastu, jAtekhyApyavRtitvopagamena tu kisidavacchedena nIlatva-pItatvAdikaM vilakSaNacimatvAdikaca vyavahiyata iti ye'numanyante / tabhiprAyeNedam / svayaM hi ye ekA ghaTe vyApyavRttyekaM citramavyApyavRti citrAttaraM cAnA pagacchanti teSAmanekAntavAdAnAdaro na jyAyAmiti sarvamavadAtam / * jayatatA - tritayajacitraM = nIlapInagatarUpatritayajanyatAvacchedakacitratvavizeSaviziSTaM rUpaM vyApyavRtti = niravacinnavRttinAkaM svasamAnAdhikaraNAtpantAbhAvApratiyogIti yAyata, anyattu uktAdanyana ubhyacitrarUpaMta avyApyavRtti = sAvacchinnanitAka svAbhAvasamAnAdhikaraNamiti yAvat / nIlapInakAdAyamdena nAlApAnAbhayasya sattvAt tadatiriktarUpamya cAsattvAda nAlapAtakapAlAbacchaMdana ghaTa nAlApAnI bhayajaM citramupajAyata potaramAvayavAvanAchedena pItarako bhayamga sattvAta tayatiriktasya ca vihAna pataraktakAlAvandana pItarakAbhayamAtrajanya citrapamutpadyana, raktanIlakapAlAvacchedana raktanalonayasya vRttaH tadanyarUpasya nAjUlanIlarakta kapAlAvanchedana nIlaratamAtraja citrarUpaM jAyate svasambAyisamavetatvasambandhana baTa nIlapAtaraktarUpANAM vidyamAnatvAta tadapararUpasya vAdidyamAnatvAt nyAyavRniH nitravizeSaH maJjAyatenubhUyana cetyabhiprAyaH / na caivaM nIlapItAdividiSTacitreNAvAntaracitrarUpapratItisambhAnna nAnAcitrAbhyupagamaH aMpAniti mAmpratama, akhaNDa sAmAnyantritvenA-khaNDAbAntaracitravAnAM sAmAnAdhikaraNyapratyayAt / na vedavaM nadA nalAdhavizapitA ye nIlAdibhedAstanadAzrayarUpasamadAyanAnagacitrAtItebhitratvaM nAlAdibhedasamudAyena nAlAdhanagatapratItisambhavAnnIlatvAdikamapi ca dilAyata / nAnAcitrarUpa-tattrAgamanAdikalAnAyAM gAgvatkalpAntaramAvibhAvayanti - ekameva vA japaM = citrarUpaM samavAyana ghaMTe astu / na caivaM kiJcidavacchaMdA vilakSaNa-cilakSaNacitrarUpanamavacAdha iti zakanIyam, jAneH avyApyavRttitvopagamena = sAryA chatravRttitAkatvasvIkAreNa avacchaMdakabhedenakaMjaya citrarUpe tatsamAvezasambhavAt / na ca jAtASyanityaniyama evaM bhajyetatyArekaNIyam, anyAyavRniguNavizeSANAmiba mAtivizeSANAmapyanyApyavRttica virodhAbhArata, parasparayabhicArijAtA: sAmAnAdhikarapayasya bAdhakabirahasanapramAgasidbhaspAnabhyupagamamAtraNa nirAkaraNA'sambhavAta, anyathA'tiprasaGgAt / ata evaM tu kibhidavacchedena nIlatva-pItatvAdika vilakSaNacitratvAdikaM ca vyavahipate / nIlakapAlAbanachedena citrarUpe nIlatyasya pItakAgalAvacchedena pItatvasya raktakapAlAnacchedana raktatvasya. nIlapInakapAlAbacchedana vilakSaNacitratvasya raktapInakapAlAyacchedana citratvavizeSasya raktanalikapAlApachedana citragantarasya svarasabAhyanamavacalena vyavahArAta samavAyanakamaMca citrarUpaM ghaTAnAviti ye'numanyante tadabhiprAyeNa = tannatAnurodhena idaM = 'citramamityAdizyAMkanAnaMkAntavAdasamarthanaM vijJAnam / kuta evaM ! iti mugdhAzaGkAyAmAha - svayaM hi ye ekatra ghaTe vyASyavRtti = niravacchinnanidAkaM ekaM citraM, avyApyavRni = sAvachinnanitAkaM citrAntaraM cAbhyupagacchanti teSAM nayanayApikAnAM, anekAntavAdAnAdaro na jyAyAn = dhyAna, anakAntavAdasya svamanopajIcyatvAta, upajIyakarayopAjAvyena sAkaM virAdhA sambhavAta, hInaslatvAta. tadnmUlana hi svamatAnmUlanApane: ini sarva mUlagandhAkapratipAditaM avadAnaM = susaGgatam / yopi kila stra svamamavAyisamavetalyasambandhenA'vayavarUpameva pratIyata iti manyate so:pi nAnekAnta pratikSipet, anyatrAlayamAyagatarUpaskhacakatvArigAmAkhyasambandhanA:pavigatatayA nAnAvanakAntamatapravezAta / na cAnyabAyayavagatebhyAunekarUpebhya ekasyAvayavigatasya vilamaNasyaiva rUpasyAnubhavAdayamadIna iti vanavyam, atrana tatrApi ghaTavaritAbachedanakatvasya tadavayavavRttitvAvacchedana ca nAnAtvasyAviruddhatvAdinyAdikaM syAdvA. dakalpalatAdito vanayama / = niravacchinnavRttitAka hotA hai / magara jAti ko yadi anyAyavRtti mAnI jAya to ina sabhI jAtioM se yAnI nIlava pItala, raktatva Adi anyApyani jAti se yukta eka citra rUpa kI utpani mAnI jA sakatI hai, kyoMki eka hI rUpa meM avacche dekameTa se una sabhI jAtioM kA samAveza ho sakatA hai| jaise nIlapItakapAlAracchedena vilakSaNa citratva kA vyavahAra evaM nIlakapAlAvacchedena nIlatva kA, pItakapAlAvacchedena pItatva kA vyavahAra hotA hai' - ina navya naiyAyikoM ke prati malakAra zrImada kI uparyukta ukti nyAyasaMgata hai, kyoMki jo svayaM eka hI ghaTa meM vyApyavRti eka citra rupa pavaM acyApyavRni aneka vilakSaNa citrarUpoM ko mAnya karate haiM, unake lie anekAntavAda kA anAdara nAmunAsiba hI hai / ekAneka rUpoM kA eka hI dhamI meM samAveza karanA hI to anekAnnabAda kI svIkRti kA prativimba hai| ataH ve kara apana upajIvya anekAntavAda Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6:5 nanu tathApi bhinnopAdhikaM viruddhadharmadayamekatra samAvizatu tathApi yenAkAreNa bhedaH tena bheda eva, yena cA'bhedastenA'bheda evetyekAnto 'nekAntavAdinAmapi duvara iti cet ? na bhedAbhedayoranyonyavyAptibhAvena 'tena bheda eva' ityAderarthazUnyatvAt ekAkAreNAbhedasyaivA'parAkAreNa bhedarUpatvAt / bhedAvacchedakaM yatannAbhedAvacchedakamiti tu sammatameveti na doSAvaham, anyathA tayorbhinnopAdhikatvA'sambhavAdityAme Ditameva / jayalatA au tAM naumi zAradAM nityaM, kAzmIrapuravAsinIm / citrarUpaviveko vyAkhyAto yatkRpayaiva hi // 1 // nanu iti / cedityanenA'syAncayaH / ' tathApi ityasya sthAne evaM' iti pATha: samIcInaH / bhinnopAdhikaM viruddhadharmadrayaM ekAnekatva - nityAnityatva vAcyAvAcyatvAdilacaNaparasparaviruddha yugalaM ekatra dharmiNi samAvizatu / idamapi abhyupagamavAdena manuvAdinocyate / tathApi = ekatra yathAkathaJcit viruddhadharmadvayasamavizasanane'pi yena AkAreNa dharmagya dharmitAM bhedastena AkAraNa bheda eva, na tvabhedo'pi yena AkAraNa cAbheda: tena AkAraNa abheda patra, na tu bhedo'pi itvapa ekAntaH tu syAdvAdinAmapi durvAra eva / tatazcApasiddhAnta pratijJAhAnyAdayo doSAH daritikAntAnupagame ca saGkarabhyatikarAdidoSA ityubhayamukhIrAkSarI prAdurbhavatIti nanvAzayaH / prakaraNakArastamAzakaroti neti / bhedAbhedayoranyonyavyAptibhAvena svIkArAta / na hi Aphale raktala - iyAmatvayoriva bhedAbhedAvekatra dharmiNi pArzvayenAvasthitI kintu parasparamanuviddhatvenaiva gulikAryA guDanAgakhyoriva / tatazva 'tena bheda eva' ityAdeH dupadAvanasya arthazUnyatvAt = nirarthakatvAt / anyonyavyAptimeva samarthayati ekAkAreNa jAtasya abhedasya eva amarAkAreNa jJAtasya bhedarUpatvAt daNDAkAreNa sarvasva kuNDalAkAraMga kuNDalirUpatvavatu zradrA'vayavAkAreNA'nekasvAJcyAkArakatvavaditi cimanIyam / bhedAvacchedakaM bhedaniyAmaka bhedapratItiniyAmakaM bhedavyavahAraniyAmakaM vA yat rUpaM tat rUpameva nAbhedAvacchedakaM = nAbhedaniyAmakaM tatpratItiniyAmakaM tadudvyavahAraniyAmaka vA iti tu syAdvAdinAmasmAkaM sambhatameva anekAnnasya sampagekAntAvinAbhAvitvAt, anyathA pratItivyavahArAdInAM nirat / iti hetA: cheda medA | bhedapravezanaM na dIpAvahaM = naapsiddhaantaadiduussnnaapaadkm| vipakSabAdhamAha. anyathA = avacchedakabhedasUna vikala bhedAbhedasamAveza, tayoH bhedAbheda: bhinopAdhikatvAsambhavAditi / = tatvama -- - - kA tiraskAra kara sakate haiM ? syAdvAda ke unmUlana meM apane mantabya kA hI unmUlana ho jAyegA / isa taraha ina navya vidvAnoM ke prati mUlakArazrI kI uparyukta ukti nitAnta samIcIna hai / isa taraha saba vaktavya saMgata hI hai yaha phalita hotA hai| - # medAbheda anyonyavyApta hai ka nanu iti / yahA~ yaha vaktavya ki eka hI dharmI meM bhinna upAdhivAle do dharma kA upAdhibheda kI apekSA samAMtreza bhale hI ho jAya phira bhI dharma aura dharma kA jisa rUpa se bheda hogA usa rUpa se kevala bheda hI rahegA aura jisa rUpa se hogA rUpa se kevala hI rhegaa| yaha svIkAra to anekAntavAdI ke lie bhI Avazyaka hai| magara aisA svIkAra karane para anekAntavAdI kA ekAntavAda meM praveza ho jAyegA, jisakI badaulata apasiddhAnta nigrahasthAna kI prApti svAjJAdI ke mata meM AyegI bhI isalie nirAkRta ho jAtA hai ki bheda aura abheda parasvavyApta haiM / ataH 'jisa rUpa se bheda hogA usa rUpa se kevala bheda hI hogA' ityAdi vaktavya nirdhaka hai| ekAkAra se pratIta hotA huA abheda hI aparAkAra se medasvarUpa hai| dUsarA yaha bhI jJAtavya hai ki bheda aura abheda kA avacchedakabhena to hameM mAnya hI hai| bheda kA jo aMka tate kA cheda nahIM hai aura abheda jo avacchedaka hai vaha bheda kA nahIM hai yaha to samyagekAntasvarUpa hone kI vajaha yathArtha anekAntavAda meM svIkRta hone se hama svAvAdiyoM ke pakSa meM dopapAdaka nahIM bana sakatA / yadi bheTa aura ria ke Faitre meM aa Hraaa jAya taba to 'bhi upAdhiyA do dharma kA upAdhibheda kI apekSA eka pa meM samAveza bhale hI ho jAya.. aisA jo kahA gayA hai vaha bhI nAmumakina ho jAyagA, cU~ki bhinnapAdhikatva kA artha hI | bhinnAvacchedakalpa hai / kevala zabdAntara hai, adhAMntara nahIM / ataH eka ke asvIkAra meM dUsarA bhI asvIkRta hI ho jAyagA / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61: madhyamambAdATarahasya mAra: . kA." *gazamanigamaH avacchedakabhedaM vinaiva bhedAbhedaH syAndAdinAmabhimato nAnyathA, paramatapravezAt / taduktaM pittotreti) maragatatA 'na caivaM bhedAbhedaH avacchekabhedena tatsatvAbhyupagamAditi, vara ajJAnavilasitama upAdhibhedopahita virudaM jArtheSvasatvaM sadavAcyate ca' ityAditA gayalAtA tyattviti / tadajJAnaviTaminamitvananAsyA uncayaH / avacchedakabhedaM vinaiva ekatra bhedAbhedaH = bhaMdAmaMdasamAveza: syAdvAdinAmabhimataH, na anyathA = avadakameMTena, paramatapravezAta = ekAntavAdidagaMgaNavezAgatAta / kimatra bIjaM ? ityArAhakAyAmAha - nadaktamiti / anamAnarakhaNDa maNikatA = nana cintAmaNikArena, 'na ca evaM bhedAbheTaH = dAdabAnimtana, avacchedakameMTena nansattvAbhyupagamAditi / zyAmApatrasyapadasya madanaca samApariMTace, tadanyonyAgAcaca zyAmAcanchandA ityavamayadaka bheTaguraskAMgNa tadabhyupagamAnna bhedAbhedamanaprabaMza ityAnapAyakaM gaGgazavacanaM tadayApapayana yAMda gyAdAdimana va dakaTa niraskRnyaikatra bhedAbhedasvIkAra : syAna, anyathA gaNikArasthApi syAhAdimanapradAH nyAditi tannigakaraNA. miThAyanayuktamajhezavacanA-vyathAnupapanyA myAdvAda yacchaMdakabhedamapahAyakatra bhadAnaMdasamAvazaH sammana iti yattumAkUtam / tadajJAnavilasittam / upAdhibhedopahitaM viruddhaM nAdhepvamattvaM sadavAvyate catyAdineti / atrIttarArddhazcaivaM - 'itya prabudhyaira / virodhI pastadegI, tA. / yogya.24) granyakRtA kalikAlasarvajJavirudavanA zrIDamacandrasUrIzvareNa, api upAdhibhedenaiva, na tapAdhimaM vihAyakatra sattcAsattvasamAvezAbhidhAnAta anyayogavyavacchedadvAtriMzikAyAmiti gamyate / nanUpAdhibheTanara sangasaccAdInAmakA samAvazA prati gaditaH na tvavacchedakabhaMdanadi mugdhA zar3akAyAmAha, - atra - patatkArikAyAM hi 'upAdhayAMvacchedakA aMzaprakAgaH' (bhA.ma.gA. 24 e.) iti vyAkhyAtaM syAdvAdamannA zrImallipeNamurivareNa ti gamyate / atra mopayogityAt tada yA pAyAkhyA pradarzana --> 5 = dArthapa caMtanAcananA amaJca = nAstitvaM na viruddhaM = na virodhAvarudam = astitvena saha virodha nAnabhavatAtyartha: / nakavalamanatvaM na viruddha kinna madanAcyAne ca / mantrAvAca' ca sadavAya, nayA nAvI maTanacyate astitvAvaktavyale ityarthaH / tapi na cimar3e / tathAhi - astittvaM nAstitvena saha na virudhyate / abaktavyatvamapi vidhiniSedharUpamanyAnyaM na vimadhyanaM / athavA abaktavyatvaM utanyatvena sArka na nirAdhamavati / anena ca nAstittvAstitvAvaktavyatvaLa kSaNabhaGgatravega sakalasaptamagyA nirvirodhatA upalakSitA / amIyAmaMca syANAM mukhyatvAnleSabhaGgAnAM ca mayAMgajavanAmANyavAntarbhAvAdini / nantaM dhAH pampa bindrA nalkacamakatra yasTandaMSAM samAvegaH sambhavanAti vizepaNavaNa hanamAha. . upAdhimaMdI. pahimiti / upAdhayo'vacchedakA aMzaprakArAsnega maMdA nAnAtvaM nenApahitamarpitam / asanyasya vizeSagametat : upAdhi dopahita upANibheda ko sattA satta, kA samAveza gnu| yahA~ ekAntabAdI kI ora me yadi aisA kahA jAya ki --> "svAtrATI ko acchedakameTa ke binA hI eka dhamI meM bhedAbheda kA samAveza abhimata hai, na ki avacchedakamaMDa se / yadi abadakabheda se hI syAdvAdI ekatra bhedAbheda kA samAveza kare naba to ekAntabAda meM usakA praveza ho jAyagA / isandipa tA taccacintAmaNigranthakAra gaMgezajI ne anumAnaracaNDa meM kahA hai ki 'zyAma kA rakta ghara meM bheda aura abhaMra mAnane para bhI bhedAbheTa, jo bhaMdAbhedabAdI gyAdAdI ko abhimana hai, prasakta nahIM hai, kyoMki avacchedakabheda se hI eka dharmI meM bheda aura abheda kA samAveza hama abhimata hai / yadi avacchedakabheda meM hI syAdvAdI ko bheda aura abheda kA eka dharmI meM samAveza abhimata hotA nara gaMgezajI ne sA nahIM kahA hotA / ataH gaMgevA upAdhyAya ke vacana kI anyathA anupapatti se yaha nirvivAda siddha hotA hai ki syAdvAra meM avacchaMDhakabheda ke binA hI ekatra bhedAbheda kA mamAveza abhimata hai" <- no yaha ekAntabAdI ke ajJAna kA hI vilAsa hai, kyoMki svayaM graMthakAra zrIkalikAlasarvajJa bhagavaMta ne hI anyayogacyacacchedadvAtriMzikA meM kahA hai ci. 'padArthoM meM upAdhibhena meM upahita - arpita mantra, asaca aura avAcyatA paraspara viruddha nahIM hai' / khuda mUlakAra ne bhI ekatra upAdhibheda se hI sattva aura asattva Adi dharmoM ke mamAveza kA pratipAdana kiyA hai tava -> 'syAbAda meM binA apareTakabheda ke hI bhaMdAmeMTa kA ekatra samAveza mAnya hai' <- aisA udbhAvana karanA apanI bhUkhatA kA hI kevala pradarzana hai / yahA~ yaha zaMkA bhI ki -> 'grandhakArazrI ne to upAdhibheda se sattva, asaca Adi kA eka dharmI meM samAcaza mAnya kiyA hai, na ki avacchaTakabhaMda meM - isalie nirasta ho jAtI hai ki anyayoganyavacchedavAtriMzikA kI syAdvAdamaMjarI nAmaka vyAkhyA meM zrImaDipaNajI uparyusa kArikA kI Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * svAvAda saMvAda samyakRtA'pyupAdhibhedeva rAcasA cAdisamAvezAbhidhAnAt / atra hi 'upAdhayo'vacchedakA aMzaprakArA' (syA. maM. kA. 24. pu. 351 ) iti vyAkhyAtam / na caivaM RjumataM kathamanumatamiti vAcyam, paramatamanabhyupagamya samAdhAnamAtreNaiva RjutvamityabhiprAyAt / kAryadvArA ubhayarUpavastvapratItestadasiddhiH, ekasya karaNAkaraNavirodhAdityapi gam, * yatA sadartheSvasattvaM na viruddham / vAcyatayozca vacanabhedaM kRtvA yojanIyam / upAdhipahile ta sAcya api na rui / avamatrAbhiprAyaH parasparaparihAreNa se vartate tayo: zItoSNava sahAnavasthAnalakSaNAM virodha: na vAryatram, sattAsaJcayoritaretaramaviSvarabhAvana vartanAt / na hi ghaTAdIn paritya vartana pararupeNApi santa nathA va tadvyatiriktArthAntarANAM nairarthakyama tenaiva tribhuvanArthasAdhyArthakriyANAM siddheH na cAsavaM satvaM paritya vartate, svarUpeNA'pyasattAprAptaH / tathA va nirupAkhyatvAtsarvannati / nadA hi virodhaH svAt payeopAdhikaM sattamanvayAt / na caivam yato na hi naivAMzena satvaM tenaivA'sacvanapi kintvanyopAdhikaM sattvam, anyopathika punarasatvam svarUpa hi sattvaM pararUpeNa cAsattvam / dRSTaM kasminneva citrapaTAvayavini anyopAdhikaM tu gIlatvaM anyopAdhikAtara varNAH / nIlavaM | hi nIlarAgAdyupAdhikaM cAntirANi ca tanadraJjanadravyogAdhikAni / evaM karale tattadavagopAdhikaM vaicivyavaseyam / 'na caibhi: draSTAnteH sattvAsattvayorminadezatvaprAmi citrapaTAdyavayavina ekatvAt navA'pi bhinnadezatvAsiddheH / kathaJcityakSastu dRSTAntaM dArzanti na syAddhAdinAM na durlabhaH / evamayapariSadAsanaH tarhi ekasyaiva puMsastadupAdhibhedAt pitRtva-putrava mAtulatva bhAgineyatva pitRvyatya bhrAtRvyatvAdidharmANAM parasparaviruddhAnAmapi prasiddhadarzanAta kAyama evamavakalpanvAdayo'pi bAnyA iti (syA. maM. 24.3.1) iti / na ceti / vAcyamityanenAnyavaH / evaM = avaka meTene viruddha dharmagalaravIkAre javastu sArvajanIna pratItisvArasyAdeva bhedAbhedayodakabhede vinApi na virodhaH (ta prathamaH khaNDaH pU. 164) iti pUrvaka RjumataM kathaM anumataM 1 iti vAcyam paramataM = ekAnnavAdaM anabhyupagamya, samAdhAnamAtreNaiva na tu svasiddhAntAviSkaraNenApi teSAM RjutvamityabhiprAyAt / kAryadvArA ubhayarUpavaratvapratIteH karaNakaraNAM bhavasvarUpavastvananubhavAt tadasiddhiH bhedAbhedo bhayAtmakavastvasiddhiH ekasya evaM vastuna ekadA karaNAkaraNavirodhAditi kasyacida dRpaNabhAvanaM api mandam / nanu kAraNaM paryAyatayA kArya karoti na tu dravyatvena iti karaNAkaraNaviparihAraH sukara eveti cena ? na atrApi rupyAcatAgat d k (c) 2012 VRY reglaarbach (+ vyAkhyA karate hue kahA hai ki > upAdhiyA~ yAnI avacchedaka athavA aMdA prakAra <- / yahA~ yaha zaGkA nahIM karanI cAhie ki yadi syAdvAda meM acche se hI ekatra bheTa, ava bhAdi kA samAveza saMmata hai taba pUrva meM (dekhi prathama khaNDa pRSTha- 104) pradarzita jumata kaise syAdvAdI ko abhimata hogA ? kyoMki vahA~ to binA avacchedakabheda ke sArvajanIna pratIti ke svarasa ke bala para hI bheda aura ameja kA samAveza pratipAdita hai" - yaha zaMkA isalie asaMgata hai ki vahA~ jo kahA gayA thA vaha svAda ke siddhAnta kA pradarzana nahIM hai, kevala ekAntavAda kA svIkAra kiye binA samAdhAna mAtra ko batAne kA prayAsa hai ki pratIti ke bAda se hI bhedAbheda ekatra samAviSTa ho sakate haiM / isalie to usa mata ke pradarzakoM kA 'Rju aisA kaha kara ullekha kiyA gayA thA / iti / yahA~ kucha vidvAnoM kA syAvAda ke khilApha yaha taya hai ki = kArya ke dvArA vastu ke karaNa cakaraNa ubhayasvabhAva kI pratIti nahIM hotI hai, kevala karaNasvabhAva kI hI pratIta hotI hai| binA anubhava ke karaNa- akaraNa svabhAva kI siddhi kaise ho sakatI hai kyoMki eka hI narmI meM kAraNa aura karaNa kA eka kAla meM samAveza karane meM virodha bhI jAgRta hai / ataH karaNAkaraNa- ubhayasva kI eka meM siddha karane kA manoratha kevala manoratha hI rahegA <- magara yaha kathana Age batAye jAnevAlI yukti se nigrata ho jAne se bhanda tatyahIna hai / anya vidvAnoM kI isake samAdhAna meM yaha ukti hai ki kAraNa paryAyAtmanaH kArya ko utpanna karatA hai aura utyAtmanA kArya ko utpanna karanA Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA.. ekatra karaNA'karaNAMnayamAvedAH paryAyatayA karoti na tu dravyatvenetyatrApi vderupyAvatArAt / 'paryAyatvena dartRtvameva, dravyatvenA'kartRtvamiti asAram svabhAvasAGkaryA''pAtAt vinigamanAvirahAcca / kisa svakAryakartRtva-parakAryA'kartRtvAbhyAmapyekasya karaNAkaraNaderUpyam / karoti na karoti vA jagati kAraNaM kAryamapyakAraNahitArthino bhagavataH zrute yujyate / karoti yadi sarvathA janu kapAlamAlA'pi tatpadaM janayituM prabhurbhavatu tantusaubhAgyabhUH ||bhaa * mayalatA jai 612 madhyamasyAdbhANDa vakSyamANavikalpatitAt / ata eva kAraNasya paryAyatvena kartRtvameva dravyatvena punaH akartRtvamiti na karaNAkaraNayorekana virodha: avacchedakAredekatrI bhayakusamAvezasambhavAditi api samAdhAnaM asAram, svabhAvasAGkaryApAtAt = ekadaiva kAryadvArA ubhayasvarUpavastupratItI kAryajananAjananI bhayasvabhAvasAyaprasaGgAdityarthaH / etena kAryadvArIbharUpavastvapratInestadasiddhirini pratyuktam, vinigamanAvirahAt = dravyatvena karoti paryAcA tu na ityavinigamAna 'ayaM kAraNaM" iti vacanAt / etena paryAyatayA karoti na tu ivyatvaneti karaNAkaraNavirodhaparihAra ityapi pratyAkhyAtam / yadvA dravyArthikayamatena dravyatvena kartRtvameva paryAyatayA kartRtvamityavinigamAdityarthaH / anena paryAyatvena kartRtvanetra dravyatvanA kartRtvamityapi nirastam / tarhi syAdvAde kathaM karaNAkaraNAyamaMkana sidhyet ? ityAzaGkAyAmAha kibheti svakAryakartRtva parakAryAkartRtvAbhyAM = svaniSThakAragatAnirUpita kAryatAvacchedakAvacchinnajanakA svetaraniSTakAraNatAnipitakAryatAvacchedakAvannijanakatvAbhAvAbhyA api ekasya vastuna: karaNA karaNarUpyaM sidhyati / 1 yacIktaM yatayaH karoti sa tu dravyatvena' natra vikalpa rUpyamevamavatarati kiM paryAyatayA sarvathA karoti na yA dravyatvenA'pi sarvadhA'karaNaM na vA itivatA sarvathA karaNe kapAlamA mRdudravyasya ghaTavat padAdikaraNaprasaGgAt paryAgatayA sarvazaHkaraNaM padAdivata ghaTAkaraNasadgAt / dravyatvena sarvathA karaNasvabhAva dravyasya guNAkaraNaprasaGgAt na sarvabhAkaraNasvabhAvAnabhyupagaMge najadvapasya prakRtArthagamakatvAtparanaye dravyalena sarvathA|karaNasvabhAvApattI se eka prasaGgaH / itthaJcakAntavAdAd vyAvartamAnaH karaNAkaraNAya svabhAvI nekAntavAda evaM vizrAmyatItyAzayena padmadvayamAracayati karotIti / saMkSayastvevara jagati kAraNaM kArya karoti na vA ? iti mImAMsA'ni akAraNahitArthinaH - - nahIM hai / ataH eka dharmI (= kAraNa) meM karaNAkaraNa ubhayasvarUpa kI siddhi ho sakatI hai' - magara yaha ukti bhI Age dikhAye jAnevAle do vikalpoM se grasta hone se anAdaraNIya hai| anya kisIkA yaha kathana bhI ki kAraNa meM rathayAtmanA kartRtva hI hai aura inyAtmanA akartR / matalaba ki kapAla, tantu Adi paryAyoM kI apekSA kAraNa meM kartRtva = kAryajanakatva hI hai| sirpha dravya hone ke nAte usameM kartRtva nahIM raha sakatA, anyathA saba dravyoM meM Ryatva samAna hone kI vajaha sarvakAryakartRtva kI Apani AyegI / ataH paryAya kI apekSA kartRtva aura yatva kI apekSA kartRtva eka dharmI meM siddha hone se karaNa akaraNa ubhayasvabhAva kI siddhi ho sakatI hai' - asAra hai| isakA kAraNa yaha hai ki isa pakSa meM vinigamanAviraha dIpa prasakta hotA hai| matalaba ki 'kAraNa meM pratyAtmanA hI kartutva hai, paryAyAtmanA akartRtya hI hai' aisA bhI mAnA jA sakatA hai| ataH paryAyatvena kartRtva hI hai aura anyatvena akartutva' yaha ekAnta svIkArya nahIM ho sakatA / isa taraha 'kAraNa paryAyavidhayA kArya ko utpanna karatA hai, na ki utyavidhayA- yahA~ bhI yaha kahA jA sakatA hai ki kAraNa dravyavidhayA kArya ko utpanna karatA hai, na ki paryAryAvidhayA / ataH uparyukta dvitIya mata bhI anAdaraNIya hI hai tathA jo pUrva meM kahA gayA thA ki 'ekadA kArya ke dvArA karaNAkaraNa ubhayasvabhAva kI pratIti nahIM hotI hai - vaha bhI asaMgata hI hai, kyoMki vaisA hone para jananAjanana svabhAva meM mAMkarya kA prasaMga hotA hai| yahA~ yaha zaMkA ho ki taba to kAraNa meM karaNa akaraNobhayasvabhAva kI siddhi hI na ho sakegI to yaha isalie nirAdhAra ho jAtI hai ki kAraNamAtra meM svakArya kA kartRtva aura parakIya kArya kA kartRtva hotA hai / kapAla meM ghaTakartRtva hI hotA hai, na ki padAdikartutva / ataH svakAryakartRtva aura parakAryAkartRtva ina do dharmo kI apekSA bhI eka hI kAraNAtmaka dharmI meM karaNAkaraNarUpya kI siddhi ho sakatI hai / bAda meM karamAkaraNasvabhAva kI anupapatti karoti / kAraNa isa jagata meM kArya ko utpanna karatA hai yA nahIM ? yaha vicAravimarza bhI akAraNa parahitarasika Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ** dharmadharmabhAvavicAraH * na kurute karaNaM yadi sarvathA, smaraNameva tadasya na yujyate / ajanayatparakAmiha svayaM na janayedapi kisana tadyata: // 2 // anAsvAditasvabhAvabhedayoH kathaM dharmadharmibhAva iti cet ? na, dharmadharmiNomidhobhedAta, pratiniyatadhAyatitvenaiva kevalamabhedAt / -* gayalatA ma = tIrthakaranAmAdayAt tadhAsvAbhAvyAJca nirupadhiparakalyANaparasya bhagavana eva zrutaM = pravacana yujyate, na tu mAyAcitIrthe, pataH yadi kAraNaM sarvathA kArya karoni ityevaM kakSIkriyate, nanu kapAlamAlA'pi tat = tasmAt prakRtAbhyupagamabalAditi yAvat, ghamica paTaM janayituM prabhuH = alaM bhavatu tantusaubhAgyabhUH = tantuniSThapaTajananasvabhAvalakSaNasaubhAgyabhUmiH kAgalamAleti ghaNTAlolAnyAyenA'trApyanyate // 1|| yadi karaNaM = kAraNaM sarvathA = sarvaprakAraiH kAryaM na kurute ityevamaGagIkriyate, tat = tataH asya = kAraNatvenAbhimatanya smaraNamaMca = smRtirapi na yujyate, yataH = yasmAtkAraNAt tat = karaNe iha = jagati parakAryamajanayat tadradeva svayaM na kizcanApi kAryaM janayet // 2 // tasmAt karaNAkaraNadvairUpyamapi syAdvAdAbhidhAnaM kathaJcitpakSameva samAzrayati / etena kAraNasya kartRtvasvabhAva eva, na tu svakAryakartRtvasvabhAvo gauravAdiyA parAkRtamiti dik / nanu anAsvAditasvabhAvabhedayoH = abhinasvabhAvayoH tayoH kathaM dharmarmibhAvaH sambhavet / na hi svameva svamya dharmo bhavitumarhatIti cet ? na, dharma-dharmiNoH mitho bhedAt = parasparaM bhedAbhyupagamAt tayordharmadharmibhAvo'napAya eva / 'kayaM tarhi tayorabhedoktiH saGgaccheta ?' ityAzaGkAyAmaha * praniniyanadhAzritattvanaiva kevalamabhedAt, na tu sarvadhA / yadi dharmadharmigo: sarvadhA bheda evaM syAta, tarhi pRziyAderivAkAzaderapi gandho dharma: syAta. mitratyAvizeSAt / na caivamasti, pRdhivyAdipratiniyatadharmiNyeva gandhAdegazritacopalambhAn / ataH pratiniyatadharmisamAzritatvApakSayava tayA: kevalamabheda tyabhyupagamyate / na vaitAvataiva pratyakSAdipramANasiddhaH tayAmeMdaH palAyito bhavati kinvaracchadaka maMdana tatraiva pragayitamahatIni na nayAdhamadharmibhAvAnupapattirityabhiprAyaH / jinezvara bhagavaMta ke zAsana = anekAntabAda meM hI saMgata hotA hai, na ki ekAntabAdI paratIrthika ke darzana meM / isakA kAraNa | yaha hai ki yadi ekAntavAda ke anurodha se vicAra kiyA jApa tara do vikalpa upasthita hote haiM ki - 'karaNa kyA kArya ko sarvayA utpanna karatA hai ? pA sarvathA utpanna karatA nahIM hai ?' ina do vikalpoM meM se prathama vikalpa ko mAnya karane para kamAlAcalI ghaTa kI bhA~ti paTa ko bhI utpanna karegI aura nantu kA paTajananasvabhAvAtmaka jo svabhAva hai usakA Azraya bhI vahI bana jAyegI, kyoMki unakA sarva prakAra se kAryajananasvabhAra hai| isa pakSa kA yahA~ Azraya kiyA gayA hai / padi isa Apani ko haTAne ke lie dUsare vikalpa kA svIkAra kiyA jAya tara to kAraNatvena abhimata kapAlAdi kA smaraNa karanA bhI asaMgata ho jAyegA, kyoMki kapAlAvalI kA sarvathA ajananasvabhAva mAnane para nA jaise usase paTa kI utpani nahIM hotI hai ThIka vaise hI ghara kI bhI utpani nahIM hogI / kucha bhI kArya na karane para to usako kauna pAda bhI karegA ? nikamme nara ke nAmasmaraNa ko to dUra se hI salAma ! isa taraha vicAravimarza karane para ekAntavAda meM anupapanna karaNAkaraNasvabhAva svarUpa kanyA aMta meM jA kara anekAntavAda ke pakSa meM baiTha kara bAda meM anekAntabAdI ke gale meM hI vijayamArA haalegii| matalaba ki kAraNamAtra karaNAkaraNa ubhapasvabhAva se yukta hai . yaha siddha hotA hai| dharmi bhAvavittAra anA / yahA~ yaha zaMkA karanA ki -> dharma aura dharmI meM kevala abheda mAnane para to unake bIca dharma dharmibhAva // hI na bana sakegA, kyoMki dharmadharmibhAva svabhAvabhedaniyana = svabhAvabheTa kA nyAya hai' ThIka nahIM hai. kyoMki dharma aura dharmI meM paraspara bheda hai hI, jisakA apalApa hama karate nahIM haiN| phira bhI dharma aura dharmI meM abheda mAnane kA kAraNa yaha hai ki pratiniyata dharmI meM dharma Azrita hai / matalaba yaha hai ki gandha pRthvI se bhinna ho, taba to pRthvI kI bhA~ti jala, teja Adi meM bhI usakI upalabdhi honI cAhie, myoMki gandha aura jalAdi ke bIca bhinnatva hai hii| magara gandha kI upalabdhi pRthvI meM hI hotI hai, na ki jalAdi meM / isa dRSTi se gandha aura pRthvI meM kevala abheda mAnA gayA hai| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 655 madhyamasyAdvAdarahasye khaNTaH 3 . kA.. * nAgArjunamatanirAkaraNam * 'dharmarmibhAvaH kAlpanika eva na ta vAstava' iti ceta 1 na, kalpanAyA api vikalpavAsAta, asatrUyAtinirAsAcca / na hIndriyavRttyAdikaM vinA'sato jJAnaM smbhvti| na va vAsanayavA'sato bhAnaM, tAzavAsanAyAM mAnAbhAvAta, bhAve vA tasyA: zAzvatikatve -* jayalatA *H mAdhyamikaH zakate . dharmadharmibhAva: kAlpanikaH = sAMvRtika eva na tu vAstavaH, vAhyArthasyavAbhAvAn, tdutpttyaadysnggtH| taduktaM nAgArjunena mAdhyamikakArikAyAM 'na svatI nApi parano na dAbhyAM nAyahetutaH / utpannA jAnu vidyante, bhASA: kaMcana kaMcana / / (mA.kA.pratyayaparIkSA. .1) iti / tadA bAhyamAdhyAtmikaM vA rUpaM na tattvaM kintu sAMvRtameva / saMvRtizca tridhA 1 AlokasaMvRtiH dAztyAdI rajatAntirUpA, 2 tattvasaMvRtiH satpanIlAdipratItisvarUpA, 3 abhisamyasaMvRtiH yoginanipanilakSaNA, nasyA api grAhya-grAhalAkAratayA pravRttariti cet ? na, kalpanAyAH = saMvRte: api vikalpagrAsAt = vimalavikalpa yugalakavalitatvAt / tathAhi kalpanA kiM pAramArthikI tucchA bA ? tasyAH paramArthikatve kimaparAddhamapareNa ? tattunchatve kathaM dharmarmibhAvasya kAlpanikallasiddhiH ? na hyasatA kenacita kiJcitsAdhyate / hatvantaramAi - amakhyAtinirAsAcca / tathAhi . na hi indriyavRttyAdika = indriyasannikarSAdikaM vinA asataH = jJAnanirUpitaprakAratAvacchedakarUpeNa avidyamAnasyArthamya jJAnaM pratyakSAdikaM sambhavati, tathA'nanubhavAt / na hi nimilitanayanasya puMsaH rajatatvAdirUpegAsana: zuktyAdeH cAkSuSaM dRSTacaraM kadApi kenA'pi kvacit / na ca netronmilane'pi vAsanayeca asato bhAnaM bhavati na vindriyasanikaSAM dinati vAcyam, ananyadhAsiddhAnvayavyatirekAtiyogini kAraNatvapratikSepasyAnyAyyatvAt / na ca svapnAvasyAyo vaasnaavishesssaamdhyvshaadstkaar| taragAdyAkArapranininiyamavata jAgradazAyAmapi tata eva pratiniyatapratItyapAnirati vAcyama, jAgrahazAyAmanabhUtasyaiva karitura. gAMdasnadA satrihitatvena doghamahimna bhAnAn, tAdRzavAsanAyAM ca mAnAbhAvAt, bhAve = vAsnAmAdhakapramANasattve vA tasyAH = vAsanAyA: zAzvatikatve = pravAhApekSayA sArvadikatva, sarvadA akhaNDaza zazRGgAyalIkabhAnApatteH / na ca sadbhAnasAmagryAH - iMTendriyasatrikarSAdikAraNakalApasya asadbhAne = zazazur3agAdyasaviSayakajJAnatvAvacinna prani pratibandhakatvaM ini tatsattvadazAyAM na tadAnApattiriti vAcyama. tAzapratibadhya-pratibandhakamAvalpane gauravAta / etena yAsanA ghaTApaTAdyAkAramabopalam AdhAtumalamityapi pratyAkhyAtam, asattvA'vizeSa zaviSANAyAkArANAM pratyAkhyAnumazakyatvAt / na hAra na paryanuyoga iti rAjJAmAjJA'sti / 'pratiniyanazaknivizeSazca natraiva na tu zazaviSANAdA' ityasya zapathamA zraddheyatvAt / na ca vAsanAyA: kramikatvena sadA nA'khaNDazazaviSANAdibhAnaM ini vAcyam, bAsanAhato: vAstavatvaM jagano :pi tadvadeva pAramArthikavApana: alIkasyaiva bAsanAhatutvasyA'bhyupagantavyanayA kharaviNaNadariva tasyA'ge zAzvatikatva bAsanAyA api zAzvanikatvasya nyAyaprAptatvAdityAzayanAha - alIkasyaiva svabAmanAhetoH = zazaviSANAdigocara- jJAnajanakavAsanAtI:, zAzvatikatvena tasyAH = vAsanAyAH kramikatvAzakA punaranundhAnopaDateveti / dharma. / isa dRSTi se yahA~ bauddha kI yaha zahA ki -> 'gandha aura pRthvI Adi ke bIca dharmadharmibhAva kAlpanika hI | hai, na ki vAstavika; kyoMki vAstavikatA yaha hai ki jagata meM koI bhI cIja vAstavika = man = pAramArthika nahIM hai| (-bhI isalie nirAdhAra ho jAtI hai ki . bauddha kI yaha kalpanA, jo ki 'dharmadharmibhAva vAstavika nahIM hai' ityAkAraka hai, bhI kAlpanika hai yA vAstavika ? ye do vikalpa upasthita hote haiN| yadi vaha kalpanA bhI kAlpanika hai, tara to jagata meM kAlpanikatA kI siddhi yA dharmarmibhAva meM kAlpanikatA kI siddhi ho sakatI nahIM hai, kyoMki kAlpanika cIja se kisIkI middhi ho nahIM sakatI / kyA kAlpanika gAya kabhI dudha de sakatI hai ? yadi vaha kalpanA vAstavika yAnI pAramArthika hai - aisA mAna jAya taba to kalpanA kI bhA~ni sakala viSa bhI pAramArthika siddha ho jAyegA / phalataH vizvAntargana dharmadharmibhAva bhI pAramArthika siddha hogA / dUsarI bAta yaha hai ki hama amakhyAti yAnI jagata meM avidyamAna padArtha kI khyAti = jJAna mAnate nahIM haiM / isa viSaya kA vistAra se nirasana syAdvAdaralAkara, sammatitarka, syAdavakalpalatA Adi meM kiyA gayA hai| anaena yahA~ prakaraNakAra ne asalyAni kA nigama kiyA nahIM hai| phira bhI saMkSepa meM yaha kahA jA makanA hai ki indriya kI vRni Adi ke binA asat = mithyA padArtha kI khyAti = buddhi ho sakatI nahIM hai / kalpanA = vAsanA se bhI kevala asana yAnI sarvathA mithyA padArtha kA bhAna ho sakatA nahIM hai, kyoMki nAdRza vAsanA meM hI koI pramANa nahIM hai 1 sarvathA asat kA bhAna karAnevAlI vAsanA meM koI pramANa ho tara bhI vaha vAsanA zAtika hogI to sarvadA aura sarvatra akhaMDa zazaza Adi mithyA padArtha ke bhAna kI Apatti AyegI, kyoMki sapiyaka jJAna kI sAmagrI asaviSayaka / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zamazRGgabhAnamImAMsA * sarvadA'vaNDazazazRgAdhalIkabhAnApatteH / na ca sadbhAnasAmagyA asadbhAne pratibandhakatvaM, gauravAta / alIkasyaiva svavAsanAhetoH zAzvatikatvena tasyAH kamikatvAzI punaranatthAjopahataiva / asadalIkaM na vAsanAheturiti cet ? tadA sadA bhAvA'bhAvAnyatasapattiH, 'nityaM satvamasatvaM vA'hetoranyAnavekSaNAt' (pra.vA.3/34) iti vacanAt / ki seyaM vAsanA pramANamapramANaM vA ? ubhayathA'pyasataH sattvApatiH / na hi prAmANikamasat, na vA'sataH sattvaM vimA tadagrAhakasyA'pramANatvam / ca pramAujanakatvamevA'pramANatvamiti na vAsanAyA zramajanakatvenA'sata: satvApattiriti vAnTa, pramAujanakatve - jayalavA - nanu asadalIkaM iti na vAsanAhetaH sambhavati kintu saMdaba bAsanAkAraNan / tasya kadAcityatvena vAsanAyA; kramikallamiti na sarvadA zadAviSANAdibhAnaprasaGga iti cet / na tadvadeva jaganApi sattvaprasaGgAda dharmadhArmabhAvaspa vAstavatvamanirAkArya syAt / na cAta eva vAsanAyA nirhetukancamabhyupagamyata iti vAcyam, tadA - vAsanAyA ahetukatvAbhyupagame, vAsanAyA: sadA bhAvA'bhAvAnyatarApattiH, nirapekSatvAt / yanirapekSaM nata sarvadA sadasada npatarata bhavati yathA gaganaM kharaviSANaM vA / / atraca dharmakIrtiracitapramANavArtikavacanasambAdamAha- "nityaM sattvamasattvaM vAhatAranyAnapekSaNAt' / iti / 'apekSAto hi bhAvAnAM kAdAcitkatvasambhavaH' ityunarAdhaH / bAsanAyA; nityaM sacca tadvadeva jagano'pi nityatvaprasaGgAt, madA akhaNDazazaviSANAdibhAnaprasaGgagAcca / tasyA nityamasattvaM ca sa eva doSa Apadyata ityalaM vivAdana / prakArAntareNa bAsanAmapAkartamapakramane . kiveti / mA suganamutAbhimatA iyaM vAsanA pramANaM = pramAkaraNaM, apramANaM - apramAkaraNaM vA ? iti vimalavikalpayAmalananivAritaprasarama / ubhayadhA = ubhayaprakAraNa, api asataH sattvApani / tathAhi vAsanAyAH pramANatve asatyA vAsanAyAH sakAzAta sattA pramA upayata iti prAtam / tathA ca spaSTameva sataH satyaprasaJjanam / taMdevAha - na hi prAmANika = pramANana siddhaM asada bhavani / yadi ca vAsanAyA apramANatvaM kAkriyane tadAHpi asatyA vAsanayA apramAyA janananA:sataH sadatpattiH samAyAtaba / na hyapramAyA abhAvAtmakatvaM, bhAvatvanAnabhUyamAnatvAt / tadevAha - na vA'sataH sakAzAt sattvaM = rutvAnyAdaM vinA, tadgrAhakasya = asadAkArajJAnajanakasa apramANatvaM = apramAkaraNalaM sambhavati / na ceti vAcyamityanenAnveti / pramA'janakatvameva = pramAkaraNatvameva apramANatvaM. na tu apramAkaraNatvaM iti hetoH na vAsanAyA bhramajanakatvena agramANatvAcyA asataH sattvApattiriti vAcyam, pramA'janakatve sati jhAnajanakatvena tasyAH jJAna meM pratibandhaka hotI nahIM hai| saviSayaka jJAna kI sAmagrI ko asaviSayaka bhAna ke prati pratibandhaka mAnane meM gauvaM // hai| yahA~ yaha zaMkA ki -> 'vAsanA kramika hAna se asada kA bhAna bhI kramazaH honA hai, na ki sarvadA' <-- no utpanna hI nahIM ho sakatI, kyoMki vAsanA kI bhA~ti vAsanA kA hetu bhI kAlpanika hone se zAtika = nitya hone me vAsanA kramika nahIM ho sakatI / yahA~ yaha kahanA ki -> 'asata padArya to alIka yAnI sarvadhA mithyA hone kI vajaha vAsanA kA hetu hI hotA nahIM hai / ataH vAsanA nirhenuka hI hai, jo kabhI hotI hai aura kabhI nahIM' <- bhI isalie nirAdhAra ho jAtA hai ki vAsanA kA koI hetu na hone para yA to gaganAdi kI bhA~ti vAsanA sadA vigamAna rahagI yA to kharagRGga | Adi kI bhA~ti sarvadA aSiyamAna rahegI, na ki kabhI vidyamAna aura kabhI avidyamAna / kAdAcinka sthiti to usakI hotI hai, jisako apanI utpatti meM kisIkI apekSA ho / nirapekSa kI kAdAcitka aura kAcitka sthiti ho sakatI nahIM hai / dharmakIrti ne, jo nauddha darzana ke mahanIya vidvAna dhe, bhI pramANavArtika gandha meM kahA hai ki > 'ahetuka padArya yA no nitya mana = vidyamAna hogA yA nA nitya asat = avidyamAna hogA, kyoMki usakI kisIkI apekSA nahIM hai - / ataH vaha nirapekSa nahIM mAnI jA sktii| 6 vA.[] kI anupapaid : kica saMyaM / isake atirikta yaha bhI vicAraNIya hai ki ApakI yaha vAsanA pramANa = pramAjanaka hai yA apramANa = apramAjanaka ? donoM tarada asat se san ko Apatti AyegI / vaha isa taraha pati vAmanA kA pramANa mAnI jAya taba to usake dvArA siddha vastu asat pAnI kAlpanika arthAt tuccha nahIM hogI / prAmANika = pramANa ke dvArA siddha cIja Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 616 madhyamasyADAdarahasye khaNDaH 3 . kA.9. * AvazyakaniyuktivacanavicAraH * | sati jJAnajanakatvena tasyA dhamajanakatvasindaH / 'dhamo nAnyathAkhyAti: kintu asatkhyAtiriti cet ? na, asanikRSTasyAsAkSAtkArAdityanyatra vistaraH / etena atyantAsatyayi jJAnamaH zabdaH karoti hi| abAdhAtu pramAmAtra svata:prAmANyanizvalAm / (khaM.khaM.khA. 9/9) ityapi nirastA, yogyatAjJAnaM vinA tA zAbdabodhAnudayAt / - zaiyalatA hai= vAsanAyA; bhramajanakatvasiddheH niruktapramANatvApAtana asataH saccApattibArava / na ca kavalaM pramA'janakatvamevAstvapramANatvaM lAghavAditi vAcyam, udaasiinsyaayprmaanntvaapteH| astu vA tathA tathApi tvayA vAsanAyA bhramajanakatvAbhidhAnAsiddhamevAsata: sattvamityubhayataH pAsArataH / nanu bhramo nAnyathAkhyAttiH = nAnyadhAsthitasyArthasyA'nyathAbhAnaM, kintu asatyAtiH = sarvathA'sato bhAnamiti na jagataH pAramArthikatvasiddhirna vA dharmadharmibhAvasyA'pi vAstastvasiddhiriti cet ? na, asanikRSTasya = indriyA'sambaddhasya, asAkSAtkArAn = pratyakSaviSayatvavirahAta. anyathA sarvadA sarveSAM sarvatra sarvasAkSAtkAraprasaGgAta. asanikRSTatvA'vizeSAta / na caivaM 'rUvaM puNa pAsada apuTuM' (A.ni.lo...) ityasya bhaGgaprasaGga iti vaktavyam, cakSuSaH saMyogasambandhana svaviSayAsambadbhatve'pi Abhimukhyasambandhana tatsambadratvAt / ata eva 'rUvaM puNa pAsa aNabhimuhaM tu' iti noktam / na hi zuktyanabhimukhasya paMsaH 'idaM rajatami'ti cAkSaSa kadApi jAyate, indripasannikaTasyaiva vyAvahArikasAkSAtkAraviSayatvAt bhramasthala'pi yena kacidindriyasannikarpasyA :vazyamabhyupagantavyatayA nadAzrayavidhayA bAhyArthasiddheH asatavyAtisthAna nyadhAkhyAtirevAtmalAbha labhana iti siddham / anyatra = sammatitarka -syAhAdaratnAkara-syAdvAdakalpalatAdau bistrH| etena = asataNyAtinirAsena, asya ca nirastamityanenAnvayaH / khaNDanakhaNDakhAdyakArikAmAbedayati duSayituM - atyantati / saMkSepArthazvAsyA evam - zabdaH zrUyamANaH atyantAsati = sarvathAsati api arthe vAzazaGgAdilakSaNe jJAnaM - zAbdabodha, karoti = viSayatAsambandhena janayati hi = patra viSayasya aparAdhAt nu atra svataH prAmANyanizcalAM pramAM karoti / tannirAse hetumAha . yogyatAjJAnaM = cAvAbhAvajJAnaM, vinA tatra = zazazRGgAdI viSaye, zAbdabodhAnudayAta, tadukabhI bhI mithyA honI nahIM hai| anaH mithyA - asat vAsanAtmaka hetu se sat = pramA kI utpatti ko mAnya karanI hogI / yadi vAsanA ko aprAmANika - pramANa me asiddha mAnI jApa to bhI asat se sat banane kI Apatti AyegI, kyoMki asat se sata kA janma na mAnane para asadAkAra grAhaka ko apramANa nahIM kahA jA sakatA / rajatAtmanA asat zakti kA sadAtmanA 3 rajatAtmanA jJAna karAnevAlA hI to apramANa kahA jAtA hai| yahA~ yaha kathana ki -> "vAsanA ko apramANa kahane kA matalaba yaha hai ki yaha pramA = satya jJAna kA utpanna nahIM karatI hai| magara isakA artha yaha nahIM hai ki vaha bhrama = mithyA buddhi ko utpanna karatI hai / isaliNa 'vAsanA bhramajanaka hone kI bajaha asat kA sara banane kI Apatti AyegI' isa Apatti ko avakAza nahIM hai" <- bhI asaMgata hai, kyoMki jo pramA kA janaka nahIM hote hue jJAna kA janaka ho vaha bhrama kA hI janaka hotA hai - yaha to anyathA anupapati se siddha hotA hai / ataH bhramAtmaka sat kA sarvadhA tuccha vAsanA se janma hogA-yaha mAnya karanA hogaa| asAtsyAtinirAkaraNa yahIM yaha kahanA ki -> 'bhramapada kA artha hai asalyAni, na ki anyadhArakhyAti / ataH vAsanA se bhrama kA janma hone para bhI sArA jagat mithyA siddha ho jAne se Akhira meM to hamAre gIddhamata kI hI siddhi huI na ?'- bhI nirAdhAra hai, kyoMki indriya se asanikRSTa kA kabhI bhI pratyakSa hotA nahIM hai / 'idaM rajataM' ityAkAraka bhrama bhI zukti ke sAtha indriyasanikarpa hone para hI utpanna ho sakatA hai| hA~, zukti ke sAtha indripasabhikarSa hone se vaha Ama kahA jAtA hai aura rajana ke sAtha indriya samikarSa hone para vaha pramAzada se vyavahArya banatA hai -yaha eka alaga bAta hai / magara indriya kA kisI na kisI padArtha ke sAtha sambandha to jarUra honA cAhie / ata: pratyakSakAraNIbhUta satrikarSa kA Azraya hone kI vajaha bhI bAhya padArtha meM pAramArthikanA arAdhina hI hai| viSayabhUta nAhya padArpa kAlpanika = asat hone para usake sAtha indriyasatrikarSa bhI kAlpanika ho jAyegA / isa paristhiti meM bhramAtmaka bAstavika. = vidyamAna pratyakSa kI utpatti kaise ho sakegI ! ata: anyayAkhyAni yAnI anyasvarUpa se rahI huI cIja kA anyarUpa se bhAna honA hI bhrama hai yaha mAnanA hogaa| isa viSaya Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vidapAvazyakabhASyamavAdaH tadidamuktaM 'tatra sacetasAM mUkataivociteti / ata evAlIkasya vidhinissedhvyvhaaraa'bhaajntvm| 'zaza na sat' ityAdibuddhistu zRhe zazIyatvAderevA'satvamavagAhate / evadhA'satkalpanAvAdinA 'asatyAtyanabhyupagamo na zreyAn' iti pralApamAtrameva, asakalpanAyAmapi prasidAnAmeva khaNDAnAM mitho'nyathAsaMsRSTAnAM bhAnAbhyupagamAt / -* nAyalatA - palambhakAtiriktasAmagrIkalpane gauradAna / ata eva = yogyatAjJAnasya zAbdabodhatvAvacchinnaM prati kAraNatvAdeva, alIkasya - sarvadhAsataH, vidhiniSedhajyavahArA'bhAjanatvaM = vidhi-pratiSedhaprakArakanyavahArAviSayatvaM saGgacchate / etena sarvathA'sataH kAmamastu vidhinyavahArabahirbhUtatyaM, niSedhavyavahArAnantarbhUtatvaM tu kadhe ? ityapi nirastam 'asao natthi nimaho' (vi.A.bhA. 1574) iti mahAbhASyavacanAcca / 'tarhi 'zazazuhaM sadasad vA ?' ini paryanuyoga kaH pratyuttaraH ?' iti cet : maoNnamaMtra tatrAzrayaNIyam / pArSadikAnAM madhye moThyaprasaGga' iti ceta ? nahi zazazuGga - sat' ityatra pratyutnaraH / tarhi atyantAsatyapyarthe zabdAjjJAnamabhyupagataM bhavadbhiArati cet ?, na, 'zazazRGga na sat' ityAdibuddhistu zRGge zazIyatvAdarebA'sancamavagAhane, naM tu zAzazRGge sadbhedama, anyonyAbhAvapratIto anuyAgijJAnasya hetulyAta / anena 'zavAGga na sadityA vAkyAta 'zRGgavRti: zazasambaddhatvAbhAba' ityevamAkArakaH dAbdagaMdho na bhavitumarhati, atyantAbhAvacadhinayogini saptamyA nanamabhinyAhatAyA apakSaNAditi 'zazazRGgaM safedabadatyava pratItirbhavatIti pratyAkhyAtam, zaGgavizeSyaka dAzIyatvAbhAvaprakArakazAndavikalA eva tattadAnuAH sAmarthya kalpanAt / etena vidhivyavahAraviSayatvAnAcapratipAdanenArthato niSedhanyavahAraviSayatvameva svIkRtamakAntAsatyapAti parAkRtam, akhaNDasyaiva nasya niSedhavyavahArAgAMcaratnAbhidhAnAt, khaNDagaH prasiddhyA tu niSedhazAbdavyavahArapranItivi. SayatvasyaSTatvAt / ana evaM zazazaGgAdarekAntato niSedhavyavahArabhIviSayatvAbhAvanekAntavAdatryAhatirityapi pratyAratryAtam, zagazRGgAdaH sakhaNDatvana niSedhAcaratnam, akhaNDatvana tadanAvaH, kramaMga sakhaNDArakhaNDatvAbhyAM tadabhayaM, yugapanaduHbhayArpaNAyAmavaktavyatvamityevaM saptabhaDagyA anyAhataprasarAt / anana 'zazazRGgaM nAstI tpatra 'zazazRGgAbhAvostI tyebaMdhIvyavahArAvinyasakhyAtisiddhirityapi nirAkRtam, anubhavavyavahArapratikUlyena kalpanAyA anyAyyatvAt / nigamayati - evaJceti / pralApa - tvameva samardhayati - asatkalpanAyAM = ekAntatousAcanAbhinataviSayiNyAM khyAtI, api prasiddhAnAmeva khaNDAnAM - khaNDazaH prasidbhAnAmeva, na tvaprasiddhAnAM, midhA'nyathAsaMsRSTAnAM = parasparamanpaprakAreNAvasthitAnAM matAnanyaprakAra: sambadvatvena, bhAnAbhyupagamAt / zazazRGgAdi-rAjapuruSAdisthale iyAMstu vidoSaH, ekatrA'rakhaNDatvenA prasiddhAnAM khaNDazaH prasiddhapaiva niSedhadhIcyavahAraviSayatvama, anyatra cArakhaNDatvana prasiddhimupAgatAnAmavA'khaNDatvena vidhipnatiSedhadhIvyavahAraviSayavamiti / kA vistAra anyatra prApya hai / isIlie kavi harSa kI khaMDanakhaMDakhAya graMpa meM yaha paMkti ki > 'artha = viSaya atyaMta | = sarvathA asat + tu hone para bhI zabda to jJAna ko utpanna karatA hI hai| hA~, yahA~ koI bAdha na ho to svata: prAmANya se puSTa pramA ko hI ganda utpanna karatA hai' -bhI nirasta ho jAtI hai, kyoMki yogyatAjJAna zAndabodha kA kAraNa hai aura yogyatA kA artha hai rAdhAbhAva / ataH nAdhAbhAvajJAna hone para hI zanda se zAndavAMdha kA janma ho sakatA hai| viSaya ko sarvathA tuccha mAnane para to vAghajJAna ho jAne se zAbdabodha kA hI udaya na ho skegaa| isalie isa vipaya meM to mIna kA hI Alambana karanA caahie| kahA bhI gayA hai ki 'usa viSaya meM buddhivAralI ko mUkatA hI munAsiba hai| isIlie to sarvathA asat kA na to vidhAna ho sakatA hai aura na to niSedha / yahA~ yaha zaMkA ho ki - "sarvadhA nuccha vastu vidhijyavahAra kA bhAjana = cipaya nahIM banatI hai . yaha to ThIka hai, kyoMki 'zazazRGga hai aisA zAbdiva vidhAnAtmaka patrahAra nahIM hotA hai / magara 'nidhanyavahAra kA bhAjana = viSaya sarvadhA tuccha nahIM bananA hai' yaha nahIM mAnya ho sakatA, kyoMki 'zazazRGga nAsti' aisA pratyuttara, 'zavArAmamasni ra ?' yaha prazna upasthita hone para. denA hI par3atA hai| ata: sarvathA tu viSaya meM bhI nipathanyavahAra kI bhAjanatA = viSayatA mAnanI cAhie" - to yaha isalie nirAdhAra ho jAtI hai ki * 'zazazRGgaM nAsti', 'zazaza na sat' ityAdi niSedhavyavahArajanya buddhi akhaNDa zazazRGga ko nipadha kA viSaya nahIM karatI hai kintu zRGga meM zazIyatva = zazamamacAya ke niSedha = abhAva ko apanA viSaya banAtI hai / isalie -> 'asatakhyAti kA anaGgIkAra zreyaskara nahIM hai' - aisA asakhyAtivAdiyoM (bauddhoM) kA kapana pralApamAtra hai, kyoMki asankalpanA = asadviSayaka buddhi meM bhI khaNDaza: prasiddha viSayoM kA hI anyathA bhAna mAnA gayA hai / 'idaM gjata' uddhi bhI haTTastha rajata Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6.18 madhyamasvAdAdarahasya svaNTaH 3 - kA... * gAMgatasiddhAntamamIkSA * 'dhamryeva san dharmAstu parikalpitA' iti cet ? tAI 'dharmA eva santo, dharmI tu parikalpita' iti viparItameva kiM na rocaye: ? kivaM kSaNasthitidharmakatve'pi nimajjati vastuno nIrUpAkhyatvApatyA kSaNikatvasindAntahAneH kiM na bibheSi ? sthAdevat - 'dharmadharmiNAveva dharmadharmibhAvo na ta kazcidatirikta iti 'ghado nIlo', 'nIlaghaTau' iti pratIteravizeSApAtAt tadaviziSTabubdAvatiriktasamavAyabhAnamAvazyakamiti sa *nayatA - tanazvAsatkhyAtirapi vastagatyA na sarvadhA'sakhyAtirapi ta kazcidasatracyAti: syAdvAbhimatAnnyathAkhyAtiparyavasitana sidhyanIti nAtparyAdhaH sUkSmakSikayA bhAvanIyaH / / punaH bauddhaH zakate --> dharyeca sana dharmAsta parikalpinA iti dharmadharma bhAvasya kAlpanikatvameva, kalpinaghaTitasyAkalpinattvAcyogAta iti cen / tarhi dharmadharma bhAvasya sAM nikatvasarAdhanA) 'dharmA eva santo, dharmI tu parikalpita' iti viparInameva kiM na rocayeH 1 ekAntadravyArthikaparyApyAthikanayAnusAriNAvubhAvapi pakSI mithyani tu dhyeyam / kiJca, evaM kSaNikatvavyatiriktadharmA kalpitA Ahosvit sarva evaM ? iti pakSAbhyI paripIDapina parampharani / natra mAdyAnnavadya:, kSaNikatvavat tadatiriktadharmANAmapi vAstavatvAsa hAta, dharmatvA vizeSAt / ana: kozApAnapratyAyanIyo'yamAnaH pakSa: / dvitIyapane Aha - kSaNasthitidharmakatyeka nimajjati = vijJAyAga sati nikamavat sarveSu taditareNa dharmapa nivartamAneSu sansu vastunI nimapAtyatvApatyA = ni:svabhAvatvApalyA kSaNikatva siddhAntahAne: sAMgatasata / kiM na vibhepi ? sAmprataM naiyApikaH pratyavatiSThataM - syAdetaditi / dharma-dharmiNI eva dharmadharmabhAvaH lAghavAna, na tu kazcit atiriktaH - dharmadharmavyatirikta ityabhyupagame 'ghaTo nIlaH' bhIlapaTI' iti pratIteH, jAnivivakSayarakavacanamanyathA dvivacanamabAna mAdhu. avizepApAtAt dharmadharmiNoreva tatra bhAnAta. tadanyasya kasyacidamAnAta / ubhayatra drayAnvagAhana:pi praznamadha vaiziSTayAcagAhinI, na tvapaga / tat = tasmAt darzanapratItyoH sAmyagramaNAta, tannirAkaraNAya vizieyuddhI atiriktasamacAyabhAnaM - dharmadharminyatiriktasamavAyasambandhAbagAhanaM, AvazyakaM iti avazyavaluptatvAn saH = samavAya eva dharmadharmibhAvaH yaH 'ghaTA nIla' iti viziSTabuddhI pratIyata iti stra dharmadharmibhAvAvagAhana mAla-ghaTI' ityAviziepratItI ca na jJAyata iti natra na meM rahe hue rajatatva kA purovI zuktipadArtha meM saMmRSTatva = sambaddhavarUpa se avagAhana karatI hai, na ki sarvathA tuccha padArtha kA / ataH asatsyAti ke sthAna meM anyadhAkhyAti abhipicata honI hai . yaha siddha huA / dharmadhAmabhAvavivAra meM bauharamataUSGL... dharye / yahA~ yaha kahanA bhI yogya nahIM hai ki -> 'dhI hI sat hai, dharma to parikalpita hI hai', <- kyoMki cinigamaka na hone kI vajaha 'dharma hI vAstavika hai, dhI to kalpita hai| yaha bhI kahA jA sakatA hai / ataH yahI Apako kyoM pasaMda nahIM AyA ? isa prabha kA Apake pAsa koI pratyunara nahIM hogaa| isake atirikta yaha bhI dhyAtavya hai ki - yadi sara dharmoM ko sarvathA kAlpanika mAne jAya aura dharmI ko hI vAstavika mAnA jAya taba to Apa kSaNikabAdI ke siddhAntAnusAra saba dharmI meM rahanevAlA kSaNasthitidharmakatva = kSaNikatva bhI kAlpanika ho jaayegaa| ataH 'sarca kSaNika' yaha siddhAnta bhI bhAna ho jAyegA / tathA kSaNikatva kI bhA~ti koI bhI dharma Apake isa siddhAntAnusAra dharmI meM na raha sakaMgA, tara to dharmI nirupAraNya - anirvacanIya bana jAyegA taba 'kSaNika sava' aisA nirvacana bhI kaise ho sakegA ? ApakI isa navIna kalpanA ke anusAra no kSapikatvasiddhAnta bhI palAyana ho jAtA hai / kyA Apako isakA koI khIpha nahIM hai ? dharma dharmi bhAvamImAMtargata yAyikA najikaraNaEH __ syAdatana. / dharmadharmibhAva ko atirikta mAnane para gaurava dopa prasakta hone kI vajaha dharmI aura dharma hI dharmadharmibhAva hai, na ki unase atirikta . aisA mAnA jAya na to 'ghaTo nIlaH' aura 'nIlapaTI pe nonoM hI pratIti mamAna banane kI Apatti AyegI, kyoMki dharma aura dharmI se atirikta anya kisIkA vahA~ bhAna nahIM hotA hai| magara ukta do pratIti mamAna nahIM mAnI jAtI haiN| pradhama pratIti meM dharmividhayA kevala eka kA hI bhAna hotA hai, jara ki dUsarI pratIti meM tharmividhayA do vyaktiyoM kA bhAna hotA hai / isalie ukta pranIti meM bheTa kI upapatti ke lie dharma aura dharmI se atirikta Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * gamavAyanigase tanvArthastrasaMvAda: ** eva dhrmdhrmibhaavH| tathA ca dharmarmiNobheda eva yujyate iti / ' maivam, 'nIlaghadasamavAyA' itibundestathA'syavizeSasyoktatvAta, vivakSAbhedenaiva tadbhedAt / sthAdetat - 'sAmAnyavizeSayorapi mithaH kazcittAdAtmyAmodakA'bhinnasAmAnyAminavizeSAtmakaM viSamapi modaka eva syAt modako vA viSA'bhimasAmAnyA'bhivizeSAtmA * jayalatA hai dharmadharmibhAvAbagAhanam / samavAyazcA'yutasiddhabhAvavetra / tathA ca ma dharmiNo: maMda eSa = kavalaM bhado yujyata iti naiyAyikAzayaH / / nanirAkurute - maivam / 'nIla-ghaTa-samavAyA' iti buddheH nathApi = samavAyAvagAhanepi, avizeSasya = dharmadhamibhAvAnavagAhanaspa, uktatvAt / 'kevala bheTe ubheda yA dharma-dharmibhAvasya vaiziSTyaniyAmakasya cAnaGgIkAra kathaM viziSTAviSTabuddhayorvizeSa: ? ityAzar3akAyAmAha - vivakSAbhedanena tadbhedAt = riziSTAviziSTabaddhayo: vizeSAta, prayogasya vivakSAdhInatvAta / / jyAca ca vAcakamukhyaH 'arpinAnarpitasidbhaH (ta.sa. 5/31) iti / samavAyAnavagAhana,pi tathAvidhavirakSAyAM satyAM / dharmadharmibhAvabhAnaM, yathA 'ghaTabad bhUtalani' tyAdI / samavAyAvagAhane'pi tathAvidhavivakSAyAnasatyAM na dharmadharmi bhAibhAnaM yathA 'ghaTaghaTatva-samavAyA' ityAdI / tatazcAnvayanyatirakAbhyAM vivAvizeSasyaiva dharmadharma bhAvaniyAmakanvaM, na tu samavAyasya, proktAnvayavyatirekanyabhicArAbhyAm / etena dharmadharmiNo: kevalaM bheda iti pratyuktama, samavAyasyAsiddhezva / tAdRzavivakSA ca samIcInA grAhyA, na tu mithyA / tato nAtigrasaGgaH iti bhAvanIyam / abhiniviSTI matsarI ghara: zataM , syAdataditi / sAmAnyavizepaporapi syAdvAde midhaHkazcittAdAtmyAt + syAdabhedAta, modakAbhinnasAmAnyA'bhinnavizepAtmakaM = mAdakAdabhinnaM yatmAmAnyaM tadyathA modake vartate nathaiva viSadapi varnate tadabhitro yo vizeSaH tatsvarUpaM, viSamapi modaka evaM syAt / prayogastve viSaM modakAtmakaM tadabhinnAbhintrAtmakatvAta, modakasvarUpavata / talpayatyA vyatyAsena modako vA viSAbhitrasAmAnyAbhinavizeSAtmA = viSAbhinna yatsAmAnya nadyadhA / dharmadharmibhAva kA svIkAra Avazyaka hai, jo viziSTabuddhisthala meM katRpta mamadApAtmaka hI hogA / samavAya sambandha marvayA bhinna ayunasiddha padArtha meM hI hotA hai| ataH dharma aura dharmI meM kevala bheda hI hogA, na ki abheda yA bhedAbheda 8-- aisA naiyAyika manIpiyoM kA vaktavya hai| maivaM. / magara yaha kathana bhI amaMgata hai, kyoMki 'nIlaghaTasamavAyAH' yaha pratIni viziSTaviSayaka na hone para bhI samavAya kA avagAhana karatI hai| ataH samavAya ko vizirapratIti kA niyAmaka nahIM mAnA jA sakatA * yaha no pahale hI dekhiye prathama khaMDa pRSTha 45) kahA gayA hai / samacAya kA avagAhana karatI huI buddhi bhI vaiziSTya avagAhI nahIM hone se samaya ko viziSTaviSayaka guji niyAmaka na mAna kara vivakSAviTopa ko hI usakA niyAmaka mAnanA ucita mahasUsa hotA hai / jahA~ vesI vivakSA hogI vahA~ viziSTaviSayakatva rahegA, cAhe usa pranIti ke viSaya meM samayAya kA bhAna ho yA na ho, jaise 'ghadavata bhUtalam' yaha viziSTa buddhi / jahA~ vaisI vivakSA na hogI vahA~ viziSTa viSayakAva na rahegA, bhale hI vaha pratIni samavAya kA apanA viSaya banAtI ho, jaise 'ghaTa-ghaTatva-samavAyA:' aisI paraspara vizeSaNavizepyabhAvAnApana aviziSTa viSayaka buddhi / anaH viziSpratIti ke niyAmakavidhayA samanApa kA svIkAra zreyaskara nahIM hai| atapaya dharma aura dharmI meM sarvathA bheda mAnanA bhI asaMgata hI hai, yaha dhvanita hotA hai| atyanAbhinna padArthoM meM anugata eka sAmAnya nahIM hai myAda. / yahA~ yaha zaMkA ho sakatI hai ki -> spAdvAdiyoM ke mana meM to sAmAnya aura vidyApa kathaMcit abhinna hote haiN| ata: modaka bhI vipa bana jAyegA aura viSa bhI lA rana jAyegA / baha isa taraha - sAmAnya jaise modaka meM rahatA hai ThIka vaise hI vipa meM bhI rahatA hai, isalie modakAbhitra jaisa modakavRtti sAmAnya hai ThIka vaise hI viSavRtti sAmAnya bhI bana jAyagA / usase abhinna vipatti vizepa, jo vipAtmaka hai, bana jaapgaa| ata: mAdaka meM vidhAtmakatA prasakta hogii| isI taraha vipa bhI modakAtmaka cana jAyagA / dekhiye, mAmAnya jaise pi meM rahanA hai ThIka vaise hI modaka meM bhI rahatA | hai / isaliye viSAbhina jaise vipani sAmAnya hai ThIka vaise hI mAdayatti sAmAnya bhI bana jAyagA / usame abhinna modakani Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 620 madhyamasyAdvAdarahasye paNDaH 3 . kA... * atpantabhinna samAnapariNAmAbhAyA''vedanama * viSameva syAt / tathA ca pratiniyatapravRtaniyamocchedaprasAda iti,' maivam, modakaviSasAdhAraNakasAmAnyAnabhyupagamAt / eva modakavizeSA eva modakasAmAnyAbhimA iti na viSaM viSatAM jahyAma vA modakatAmanubhavet / viSavizeSA eva ca viSasAmAnyA'bhimA iti na modakA modakatA jarSAH viSAtmakatA vA'nubhaveyuH / vastunaH samAnaH pariNAmo hi sAmAnyamasamAnazca vizeSaH / na ca viSAdakayoH samAna: pariNAmaH, atyantabhine tadabhAvAt / asamAnastu bhavatyeva, tadriAmAnirUpyatvAttasyeti / * jayalatA viSe vartate tathaiva modakepi vartate tadabhinno yo vidoSaH tadAtmakaH. viSameva syAt / prayogastve mAdako viSAtmaka tadabhinnAbhintrAtmakatvAna. viSasvarUpavata / tataH kiM ? ityAzaDakAyAmAha . tayA ca = viSasya modakAtmakalle modakasya 'ca viSAtmakatve, pratiniyatapravRciniyamocchedaprasaGgaH = viSArthino modake modakArdhinazca viSe pravRttyApAnena --> modakArthinA modaka evaM pravRttiH na ta viSa, vipArthino viSa va pravRttiH na tu modake - iti pratiniyatapravRniniyamanaM na syAditi na sAmAnyavizeSayoH kazcidabhedoM yukta iti parAbhiprAyaH / / tannirasyati - maidamiti / modakaviSasAdhAraNakasAmAnyA'nabhyupagamAditi / idamAtrAkUtam syAvAda sarve padArthAH / zeSobhayAtmakAH paraM ekapadapravRttinirminaM yAvatsa tAvatsa yadekaM sAmAnyaM tata nAnyapadapravRttinimittavatsvaparevapi vartate kintu tadanyadeva / tatazca mAdakapadaprayogapravRttinimnivatsu yAvatsu yaMdakaM sAmAnyaM vartate tanna modakapadapravRttinimittavikalaMSu viSAdipapravRttinimittavatsu vartate kintvanyadeva / yacca natra bRtti tana modakavRtti / ghaTakumbhAdipadapraninimitta tvabhitrameveti na ko'pi doSaH / evaJca vyavasthite modakavizeSA eva modakasAmAnyAbhikA na tu viSadizeSA api. iti hetAH na viSaM viSatAM jahyAt na vA modakatAmanubhavet, medakasAmAnyAbhinnavidoSAnAtmakatvAt / tathA viSavizeSA paca ca viSasAmAnyAbhinnA na tu modakavizeSA api, iti hetoH na modakA modakatAM jayuH, viSAtmakatA vA'nubhaveyuH, viSasAmAnyAbhinna vizeSAnAtmakatvAta / 'kathaM mAdakaviSasAdhAragekasAmAnyAnabhyupagamaH syAdvAdinAM ?' ityAzaGkAmapAkatu svapamevopakramane * vastunaH samAno hi pariNAmaH sAmAnyamasamAnazca vizeSa iti / na ca viSamodakayoH samAnaH pariNAmaH sambhavati, vyavahAratA pakSAvizeSAd | vA atyantabhinne tadabhAvAt = samAnapariNAmabirahAta / nahi kazcidbhinne vizeSopi na syAdityAzaGkAyAmAha - asamAnastu pariNAma: tatra bhavatyeva tadbhinamAtranirUpyatvAt = tadbhitratvAdacchinnanirUpyatvAt tasya = asamAnatvasya, na tu atyantabhinnanirUyatvaM tasya, saGkone mAnAbhAvAta, nirUpakatAvacchedakagauravAca / tatazca mAMdalayorapi parasparamasamAnapariNAnarUpavizeSo'nayAya | vizeSa, jo modakAtmaka (= modakAbhitra) hai, bana jAyagA / ata: tripa meM modakAtmakatA kI Apatti AegI / isa taraha modaka meM vipAtmakatA evaM viSa meM mAMdakAtmakatA Ana para modaka kI modakatA calI jAyegI aura viSa kI viSAtmakatA palAyana ho jAyegI / naba to viSArthI kI modaka meM pravRtti hogI aura mAMdakArthI kI viSa meM / ataH modakArthI kI modaka meM hI pravRtti aura vipArthI kI viSa meM hI pravRtti hone kA jo niyama hai vahI lupta ho jaayegaa| isa taraha pratiniyata pravRni ke niyamana ke ucaMda kI Apani spAgada meM bAdhaka hotI hai' <-- mayaM / magara yaha zaMkA isalie nirasta ho jAtI hai ki syAdvAdI ne Si aura modaka meM anugata eka sAmAnya kA svIkAra kiyA nahIM hai| modaka meM jo sAmAnya hai vaha vipa meM nahIM hai aura vipa meM jo sAmAnya hai vaha modaka meM nahIM hai / ataH modakavizepa hI modakasAmAnya se abhinna hogA, na ki viSavizeSa bhI / ataH modaka meM vipAtmakatA kI prApti aura moTakAtmakatA kA parityAga nAmumakina hai| isa taraha vipavizepa hI vipasAmAnya se abhinna hogA, na ki modakavizeSa bhI / ataH vipa meM mAMdakAtmakatA kI Apatti ko aura vidhAtmakatA ke tyAga ko avakAza nahIM hai| matalaba yaha hai ki vastu kA samAna pariNAma hI sAmAnya hai aura asamAna pariNAma hI vizepa hai / modaka aura cipa meM to koI samAna pariNAma hai hI nahIM, kyoMki atyanta bhinna padArthoM meM samAna pariNAma hotA nahIM hai / modaka jIvanaTAnA hai aura vipa hai praannnaashk| ataH ve paraspara anyanta bhinna hI haiM / isa viSaya meM no koI vivAda hI nahIM hai / ataH modaka aura vipa meM sAdhAraNa eka sAmAnya nahIM hotA hai / yahA~ yaha zaMkA ho ki -> 'yadi atyanta bhinna padArtha meM sAmAnya anugana nahIM hotA hai taba to vizeSa atyanna bhitra padArtha meM hI raha sakegA, na ki kathaMcita bhitra meM / ata: eka modaka kI apekSA Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * iSTasAdhanatAjJAna pravRnyAH kAryakAraNabhAva: * vyAsATikAstu - iSTasAdhanatAjJAnapravatyoH samAnaprakArakatvameva kAryakAraNabhAvAna prAgukta: pravRttyaniyamaH / tena dravyatvAdisAmAnyasya viSamodakobhayasAdhAraNye'pi na kSatiritsAhaH / sAvat - amRtsvabhAvebhyo vyAvRttireva mutsAmAnya, na tu samAna: pariNAmaH iti / -* nasalatA garvani / mAmAnyavizeSagocaravicAravizeSa: sakSagNa prAk pradarzita evenTa neha tanyate / etadvistAsnu syAdvAdaratnAkarAAMdanI baseyaH / ___ navyAnuyAyina iti AhurityanenAncati / tuH pUrvoktApakSayA vizeSayodhanArthaH / tamaMcAvedayati - iSTasAdhanatAjJAnapravRttyoH samAnaprakArakatvenaiva kAryakAraNabhAvAdini / yaddhAvacinne padArthapravRniH savacchinne nAkArakatvena jJAnampa hanuvAdityartha: / modakatvaprakArakA ci pratyeva viSatyaprakArakaSTasAdhananAjJAnasya hatuvaM na tu viSatvaprakArakApravRtti prayAga / evaM vidhatvaprakArakapraniM pratyava viSatvaprakArakAdhanatAjJAnasya hatuvamiti na prAgastaH pravRttyaniyamaH / nena = samAnaprakAra kancana tayorjanyajanakabhAvasvIkAraNa, atirityanenAsyAnvayaH / dravyatvAdisAmAnyasya viSamodakAMbhayasAdhAraNya'pi vidhamAdakayo: tatprayuktetaratarAtmakanyA bhAgna pina kSatiH; varSa modakatvaprakArakaTasAdhanatAjJAnavirahAna, moTaka ca vipatvaprakArakaTamAdhanatAjAnabirahAnna modakArdhinI viSa na pA vidhArthinI moTake pranipramana ityatra natparyam / bauddhaH zakate - syAdetaditi - amRtsvabhAvabhyaH paTAdibhyaH vyAvRttireva mRtsAmAnyaM = mRttisAmAnyaM, na tu tadanyaH anya modaka meM asamAnapariNAmAtmaka vizeSa na raha makaMgA' <- to yaha bhI anucita hai, kyoMki anyanta bhinna padArthoM se hI asamAnatA nirUpita hotI hai-mA nahIM hai kintu bhinna = apane meM bhinna padArtha meM nimapina hotI hai| matalaba ki bhaMdasAmAnya kI apekSA hI vastu meM vizeSa = asamAna pariNAma hotA hai, na ki bhedavizaMpa kI apekSA / eka mAdaka kA anya moDaka meM avayatra Adi kI apekSA bheda no hai hii| anAva anyamodakanirUpita agamAnatA vikSita mATaka meM rahegI 1 isalie eka modaka meM modakAnlara kI apekSA bhI asamAnapariNAmAtmaka vizeSa TIka vaise rahatA hai jaise ki vipa kI apekSA / isa taraha koI doSa sAvakAza nahIM hone se sAmAnya aura vizepa meM kadhina nAdAtmya mAnA jA sakatA hai * yaha syAhAdiyoM kA Azaya hai| *pratinisapratiniyAja ke iro kA parivAra - natyamata ko * nanyA. / pratiniyana pravRtti ke niyama ke udada ke parihArArtha navyoM ke anuyAyioM kA yaha kapana hai ki. -> 'iSTasAdhanatA kA jJAna aura pravRti ke bIca samAnaprakArakatvarUpa se kAryakAraNabhAva hotA hai| yadharmaprakAraka iSTamAdhanatAjJAna hotA hai usase naddharmaprakArara hI pravRtti hotI hai, na ki anyadharmapracAraka | jaise daNDatvena dara meM iSTaghaTasAdhanatAjJAna hone para daNDavarUpa se hI daNDa meM pravRtti hotI hai, na ki dravyavAdirUpa se / isa nagara moTaka meM modakatvarUpa meM iesAdhananAjJAna hone kI vajaha modakatva ke Azraya meM hI moTakanvaprakAraka pravRtti hogI, na ki vipa meM, kyoMki viSa kathaMcita mAdakAbhinna hone para bhI moTakatva dharma se zUnya hai / evaM vipavarUpa meM iprasAdhananAjAna hone para vipanca ke Azraya meM hI ripatrakAraka pravRtti hogI; na ki modaka meM, kyoMki mAdaka kathaMcin vipAbhinna hone para bhI vipatva meM rahita hai / isa taraha mAdakAdhI kI vipa meM aura vipArthI ke modaka meM pravRtti kA koI prasaMga na hone kI vajaha mAMdakArthI kI mAdaka. meM aura vipAyoM kI vipa meM hI pravRni hogI / ata: pratiniyata pravRtti ke aniyama kA koI avakAza nahIM hai / anApatra yahA~ yaha kahA jAya | ki -> "viSa aura mAdaka paraspara atyanta bhinna hote hA bhI dravyatva Adi dharma to unama anugata hI hai / manaH moTakAbhitra danyatvamAmAnya jame modakavRtti hai se vipavRtti bhI bana jApagA / usasa abhinna vipani vizepa, jo viSAbhinna hai, bana jaaygaa| jiyama modaya vipAnbhaka ho jAyegA / evaM vidha bhI modakAtmaka ho jAyegA' <- to bhI pravRtti ke niyamana ke uccheda ko koI avakAza nahIM hogA, kyoMki modakaH vipAtmaka banane para bhI modakAcI kA ienAdhananAjJAna mAgvattvaprakAraka hAna se mAdakatvaprakAraka hI pravRtti hogI na ki vipattvaprakAraka bhI, kyoMki vipatvAkArakaprani moTakatvAkAraka-daSTasAdhanatAjJAna kI kAyenA ke avacchaMdaka dharma se rahita hai / evaM vipattaprakAraka iSTasAdhanatAjJAna meM mAMTaka meM prani kI bhI ApAna nahIM AyegI, kyoMki modaka-paprakAraka pravRtti usakI kAryatA ke svacchaMdaka saM zUnya hai' <- / atadatyAtRtti sAmAnya nahIM hai syAdaH / yahA~ cauddha manIpiyoM kA yaha vaktavya hai ki => 'sAmAnya samAna pariNAmAnmaka nahIM hai, kyoMki mavaM Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 652 madhyamasyADAdarahaspe khAraH 3 kA... * vastunaH sAmAnyAipobhayAtmakatA* maitam mRdo'mRtsvabhAvebhya iva mRtsvabhAvebhyo'pi vyAvatatvAt shaabhiysaamaanysvbhaavtaaptteH|| tathA ca mRda mudivA'mRdapi syAta, amRdiva vA mRdaya sthAt / atha mudi amRtsvabhAvakUTavyAvRtiriva mRtsvabhAvakUTavyAvRtterabhAvAnoktadoSa iti cena? tathApi mRtsamAnapariNAma evA'mRtsvabhAvakUTavyAvRttirityeva kiM na rocaye: ? tathA cA'tyantA' * jayalasamAnaH pariNAmaH sarveSAmeva svalakSaNatvAta, 'marva svalakSaNaM svalakSaNaM' iti vacanAditi cet ? maivam . bauddhanaya mRdaH = | vivakSita mudadravyasya. amutsvabhAcabhyaH parAdibhyaH iva matsvabhArabhyaH - vivakSita danyamatvabhAvabhyaH / vyAvRttatvAt saGkIrNobhayasAmAnya-svabhAvatApatteH = sANamRtpadAdhubhayasAmAnyAlakandaprasaGgAt / yathA amRtsvabhAvacyAni mRtsAmAnyaM tathA mRtsvabhAvacyAvRttirava paTAdisAmAnyaM, matsvabhAvanAmanyadravyAyAmapaTAtmakatvAn / tathA ca madi amRsvabhAvavyAvRttisvarUpamRtsAmAnyasya mRtvabhAvavyAvRttilakSaNapadAdimAmAnyasya ca sattvAta, mRdu mRdiyA'mRdapi = vaTAdyAnika'pi syAta, amRdiva = paTAdivana vA mRdapi na syAt / amRtsvabhAvavyAnilakSaNamatsAmAnyasya sacAt tat madyaM bhavati tathApanAdi svarUpamRttvabhAvavyAvRttilakSaNapadAdisAmAnyasya sancAta nata paTAdisvarUpamagi syAta, yadvA ApaTAdisvarUpamRtakamAvacyAvRttilakSaNamya paTAdisAmAnyasya satvepi nanna paTAdisvarUpamamadadravyaM bhavati tadvaMdava amRtsvabhAvacyAvanyAtmakasya mRtmAmAnyasya sannaHpa tata mRdayAtmakamapi na syAta, anpadhA pakSapAnamAtrAditi tAtparyam / bauddhaH svAzayaM prakaTayati- ati cadityanaMnA myAncayaH / mRdi = vivakSitamRdaya, amatsvabhAvakaTacyAnigvi mutvabhAvakUTacyAvRttirna vartate. tatra svataramakalamRtsyabhAradravyacyAvRneH satyapi svAtmakagRtsyabhAvAda vyAvata: virahAta / na hi svameva svasmAdinaM bhavati / tatrA:mRtsvabhAvakUTavya vRnarasaccAnamaH mRdAtmakatvameya, na nu 'eTAdyAtmakatvaM: paTAzAtmaka mUlyabhAvakUTalyAvRttarasatvAt / ilpazca vivakSitamRdaya mRtsvabhAvakUTabyAvRttarabhAvAt na uktaTopaH = mAgabhipasAmAnyasvabhAvatApattilakSaNo dApa iti sAMgatasutAzayaH / abhyupagamavAdina prakaraNakAra: samAdhana - tathApi = amRtsvabhAvakUTavyAvRtte: mRtsAmAnyatvA bhyupagama:pi, mRtsamAnpariNAmaH = sakalamatsAdhAraNapariNAmaH eva amRtsvabhAvakUTalyAuttiH na na nacha kasvarUpA ityaMva kiM na rocayaH ? ghaTa va kambunAvAdyAkAravacana pratItiviSayIbhavana san anyAnapi nadAkArabhUtaH padArthAna ghaTampanyA ghaTajhandabAnyatayA pratyAyadhanItyeva svarasa - vAhilokAnubhavA na tu aghaTakUTavya vRnimalvena sa prAtiviSayAbhanna mana anyAnapi ayaTakuTanimantaH padAryAna ghaTAtmakanA ghaTazabdavAcyatayA pratyAyayatItyevarUpaH / vivakSitAgyavajanyatvAdilakSanA:samAnapariNAmenara ghaTaH svatarabhyaH gajAtAdhijAtIya padArtha vilakSaNa hI hote haiM / ataH atavyAvRni hI sAmAnya hai| jaise amRtsvabhAvavAle padArthoM kI nyAvRtti hI mRnmAmAnya hai, na ki sakala miTTI meM anugata aisA samAna pariNAma' <- magara yaha bauddhakathana bhI amaMgata hai / isakA kAraNa yaha / hai ki jaise miTTI amRtsvabhAvavAle paTa, maTha Adi padAthoM se jyAna hotI hai ThIka vaina hI anya mutsvabhAvavAlI miDioM meM bhI vyAvRtta hotI hai / anaH vivakSita miTTI meM amRsvabhAvAle padAdhoM kI cyAvRtti kI bhA~ti anyamRtsvabhAcatrAle padArthoM kI vyAvRtti bhI raha jAne se miTTI meM mRtmAmAnya kI baraha amRtasAmAnya bhI rahane lgegaa| amRtsvabhAvAre padArthoM kI vyAvRtti hI mRtsAmAnya hai aura apaTAdisvarUpa mRtvabhAvavAle padArthoM kI nyAni hI to amRtAmAnya = paTAdimAmAnya hai, / ataH eka hI vivakSina miTTIdravya meM mRtsAmAnya aura amRtmAmAnya ubhayasvabhAva kI prApti hogii| taba to miTTI jaise mRtmAmAnya kA Azraya hone se miTTIsvarUpa hai ThIka vaise hI amRtmAmAnya kA Athaya hone kI vajaha miTTIbhinnadravyAtmaka bhI bana jAyagI atharA yaha ApAdana bhI kiyA jA makanA hai ki amRnmAmAnya kA Azraya hone para bhI vaha miTTAbhinnadravyAtmaka nahIM hai zrIka baMga hI mRtmAmAnya kA Azraya hone para bhI vaha miTTAdravyAnarUpa nahIM ho sakegI / anaH amRsvabhAvavAle dravyAM kI jyAvRtti ko mRtmAmAnya nahIM mAnA jA sakatA kintu nakala miTTI meM anugata gamAna pariNAma ko hI mRtmAmAnya kahanA saMgata hai| * amAvasyA pariNAgagAhI * atha. / yahA~ bauddha kI aura meM bacAva ke lie yaha kahA jA sakatA hai ki -> 'miTTI meM amRtsvabhAvavAle maba dravyoM kI vyAvRtti rahatI hai| ataH miTTI meM mRtmAmAnya mAnA jA sakatA hai / magara amRtsAmAnya nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki vivakSita miTTIdravya meM anya mUlavabhAvanAla miTTA dranyA kI tyAvRtti hone para bhI apanI vyAvRti nahIM hone kI vajaha - Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * anyamAMganyavacchadadAzikAnabAda: * sahIrNasvabhAvasAmAnyAvazeSobhayAtmakaM vastu svasaMvedyasaMvedanasihamapi ka: kadhIrapahavIta ? saMvedyate hi sthAsa-koza-kuzUlAdiSu sarvabhA'bhato mRdanvayaH prativizeSaM ca paryAyavyAvRtiriti / yau sarvAcitamataH sakAzAdarvatArado'pyatyantabhinnatvA'bhAvAttasyA apynvyaaptiH| tathA ca sthAsAdimutsvapi padAdivyavahArApattiriti cet ? ', yena rUpeNa samAnatA tena rUpeNA'nvayasvIkArAt / 'mRtsAmAnyameva mRdo vizeSa' ityAya na vAcyam, tAvatA'mRdo * jayalatA *mAtgAnaM nyAvarnayatItyapi pratInisiddhamanva / sa cAisamAnapariNAmo'pi na mamAnapariNAmA bhArambApa: tuccha: kintu bhAvAntarAtmaka eva / tathA cAtyantAsaGkIrNasvabhAvasAmAnyavizeSobhayAtmaka vastu pradarzitamatthA svasaMvedyasaMvedanasiddhamapi kaH kudhIH = matsarI apaDavIta ? svAnabhUtAvavizvAse tarasyAyanavasthitaH kAM dizamAzrayanu kAMdidikA zuddhodanitanayaH : saMvedyate hi || sthAsakozakazUlAdipa marmatrAngataH mRdanvayaH = mRdanani: prativizaMpaM ca pATaliputraratva kAyaka javAghAliGginA ghaTepa paryAyavyAvRttiH api iti / nathA cAktaM vranthakadinava anyayogavyavacchandvAtriMzikAyAM 'svano navaniyativRnibhAjI mAtrA na bhAvAntaranayama pAH / parAtmatattadatathAtmatavAd dvagaM badantA kuzalAH svalAnte ||4|| iti / / atha evaM = samAnapariNAmasthava bhAbhAnyatvApagama. sarvatra = pAlApatrIya-kAyakamjAya-vAmannika-zira-zyAmaranAdiyaTaSu ancitamRdaH = tiryagmadavyaktaH sakAzAta sthAsa - koza-kAlAnugatAyA UdhyatAmadaH api atyantabhinnatvAbhAvAt = sarvathA bhedavirahAna, nasyA - tiryamadaH api svAsa - kAMza-kAlAdipa anvayApatiH, pUrva atyantabhinna tadabhAvAdinyamAMstatvAta na ta bhanne sadabhAzaditi, anyathA vAsanti kAzirAdiyoyapi tadabhAvanagajAta / sthasAdiSa niyambhUdoncayApAdana jhimanyadApAdanIyaM ? ityAzaGkAyAmAha - tathA ca sthAsAdimatsvapi ghaTAdivyavahAgapatiH, rantadadhAmaghaTAdidravyAtmakamatma ghaTAdivyavahArabadityAzayaH / / nandirAkara - neti / yena mRcAdinA rUpaNa samAnatA - sAdRzyatena guccAdinaca anvayasvIkArAt / tatazca dayAma - muktAdipaTa sthAsa-koza-kuzUlAdiSu mRcanaiva sAdRzyAnanavAnvayAna marvatra pu 'iyaM mRdiyaM mRti'nya vyavahArastu spAdeva / yAmagyanAdiSTAnAM sthAsa-kozAdiSu ghaTatvena samAnanAyA virahAnna sthAsAdiSu ghaTavyavahAraprasaGgaH / TyAmarayanAdighaTaSu ghaTatvena samAnatAyA; rasavAt taca ghaTalabahara iti samAdhAnArAyaH / mRtsAmAnyamaya svAzraminarebhyo vyAvataMyana lApavAna mado vizepaH na tu tadatirikta ityapi na vAcyam, tAvanA mRtsvabhAvavAle saba miTTI dravyoM kI nyAvRni rahanI nahIM hai| mRtsvabhAvavAle saba dravyoM kI cyAvRni vivakSita miTTIdravya meM na hone para amRtsAmAnya vahA~ kaise mAnA jA sakatA ! ataH saMkIrNa ubhaya svabhASa kI Apatti ko avakAza nahIM ha' - magara yaha bhI isalie nirAdhAra ho jAtA hai ki . amRsvabhAvakUTacyAvRti ko atyanta nuncha mAnane kI apekSA use sakala miTTI meM anugata samAna pariNAmAtmaka mAnanA hI munAsira hai| isa taraha vizaMpa bhI asamAna pariNAmAtmaka hI hai| ataH atyanna apakIrNa svabhAvanAle sAmAnya aura vizeSa ubhayAtmaka hI baltu kA, jo apane se saMveya anubhava se hI siddha hai, kauna duvuddhivAlA apalApa kara sakatA hai ? saba logoM ko sthAsa, koza, kuzUla Adi avasthAvAle saba dravya meM anugana miTTI dravya kA anubhava garva pratyeka vizeSa ghaTa yAnI rakta ghaTa, zyAma ghaTa Adi meM paryAya kI vyAvRti kA bhI anubhava hotA hI hai| kyA rakta ghaTa aura zyAma ghaTa meM kucha bhI bhena (nyAtti) kA anubhava nahIM hotA hai? ataH pratyeka vastu ko sAmAnya-vizepAbhayAtmaka mAnanA hI mamucita hai| sthAd, uple . HIdi meM ghaTatyavahArapa]i p] nirAsa. [] ayaM / yahA~ yaha ApAdana kiyA jAya ki --> 'rakta, zyAma Adi sara ghaTa meM miTTI yA anya Apa syAdvAdI mAnate haiM / evaM sthAsa, koza Adi pUrvAparakAlIna avasthAbAle eka hI dravya meM urvatAsAmAnyAtmaka miTTI anugata hotI hai . aisA bhI Apa mAnate haiM / taba to ucaMtAsAmAnyAtmaka miTTIdravya meM rakta, zyAma Adi ghaTa meM anugata niryakramAmAnyAtmaka miTTI kA anvaya hone kI Apani AyagI, kyoMki unameM paraspara atyantabhinnatva nahIM hai / isaka. pAla meM jaise rakta, jyAma Adi ghaTa meM ghaTalyavahAra hotA hai ThIka vaise hI sthAna, koza Adi meM bhI paTavyavahAra hone lagegA, kyoMki anugata miTTIdravya to ubhayatra mamAna hI hai - nA yaha bhI amaMgala hai, kyoMki aneka padArthoM meM jisa rUpa se samAnatA hotI hai usI rUpa Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6.4 madhyamasyAdvAdarahasya khaNDaH 3 kA.. *bAdAdama agarmavAdaH * vyAvRttAta midhA maLyAvatyasi / syAdetat - vastuna: sAmAnyavizeSobhayAtmakatve darzana sAmAnyamiva vizeSamapi gRhANIyAta, jJAnaM vA vizeSamiva sAmAnyamapi gRhaNIyAta, sAmagrIsatvAditi cet ? gRlata: kiM mahaNApAdanam ? jIvasvAbhAvyAtu darzana vizeSAn jJAnaca sAmAnyamupasarjanIkRtya gRhNAtIti vizeSaH / -* yatA lAdhavasahakRtAbhyupagamena amRdaH sakAzAna mRdo vyAvRnI sambhAvyamAnAyAM api midhI mRLyAvRttyasiddheH = mRdaH makAzAta mudrA vyAvannA'sambhavagata, tatra mRdi mRtsAmAnyasyaca manAta. nadatiriktasya ca murvizeSasya bhavatA anabhyupagamAt / tanazca vivakSitamRdaH sakAzAda mRdantaravyAvRttyanyadhAnagapanaH mRtsAmAnyavyatirikto bhAvAnmaka patra mRdA vizeSa iti dIkartavyama / / jJAnadAnayArabhedaM dapayittamupakSipati - syAdetaditi / pradarzitarItyA vastunaH sAmAnya-vizepobhayAtmakatve sthAnimataM | darzanAvaraNacilayajanyaM darzanaM sAmAnyamiva vizeSamapi gRhaNIpAta, vastvaMzatvA vizeSAt darzanaM yathA sAmanyaM gRhaNAni nathava ziSabhapi viSayAkuryAt / kalpAntaramAha - jJAnaM yA jJAnAvaraNavinagajanyaM vizeSamiva sAmAnyamapi gRhaNIyAt, sAmagrIsatvAna jhAnaM yathA vizeSAMjhaM gocarIkaruna tathaiva sAmAnyAMzamagyavagAina / natazca jJAnamaya darzanaM darzanamaMtra vA jJAnaM myAnna tvatirivanamitya - jApAdanatAtparyama / nadapahasnayati , gRhaNana eva = ubhayaM viSayAkarvata para jJAnasya darzanampabA kiM grahaNApAdanaM = ubhayagrahagariSayaka ApAdanaM kriyate ? abhyupagatasthApAdanAlyogAta, ApAdana pATatvAta : nanu gRhaNanaH prAdhAnyaMna sAmAnyaviSayakasya darzanasya prAdhAnyena vizeSaviSayakAntamApAyane prAdhAnyana vizepaviSayakAya ca jJAnasya prAdhAnyena sAmAnya viSayakatvagAgAyata ityArADakAyAmAda, jIvasvAbhAbyAna prAdhAnyena sAmAnyagAMnA darzanaM vizeSAna upasarjanIkRtya gahaNAti prAdhAnyena vizepaniSa jJAnazca sAmAnyadupasarjanIkRtya gRhaNAti iti vizeSaH / na ca svabhAce garvanuyoga yujyane 'agnidahana kiM nAkA ?' ityatrApi nnivRttH| gatena darzana mAmAnyagocaraM jJAnazna vizeSa vipaNamini pragadApi vyAkhyAtaH / nadaknaM syAdvAdamaMjayAM 'yaya hyabhyantarIkRta . samatAsthyadhamA viSamatAviziSTA jJAnana gamyante : na eka hi abhyantarIkRtaviSa nAdhama samanAdharmabiziSTA: dahanana gamyantaM, gaM vasvAbhAlyAna / sAmAnyapradhAnamupasarjanAkunaviMzeramadhaMgrahaNaM darzanamuvyate. tathA vizeSapradhAnam gamarjanIkRtaM ca jJAnAni (myA. 1.zrI-1 pR. 1.) / se anvaya hotA hai, na ki anya rUpa se bhI aisA hama syAvAdI mAnate haiM / rakta, zayAma Adi ghaTa meM ghaTatva dharma kI apekSA samAnatA hone kI bajaha usameM ghaTavyavahAna ho sakatA hai, magara sthAma, kAMza Adi meM ghaTatva kI apekSA samAnatA nahIM hone kI vajaha ghaTavyavahAra nahIM ho sakatA hai| hA~, miTTIvyavahAra yAnI miTTIzanda kA prayoga unameM jarUra ho sakatA hai, kyoMki unameM munvarUpa meM samAnatA hotI hai / yahA~ yaha bhI dhyAtavya hai ki mRtsAmAnya ko hI mRdaya kA vizeSa nahIM kahA jA sakatA, kyoMki vaisA mAnane para miTTI dravya me bhinna paTa Adi meM mRtsAmAnya nahIM hone kI vajaha amRdnya meM miTTIdalya kI vyAvRtti mumakina hone para bhI anya sajAtIya miTTIdravya sa vivakSita miTTIvanya kI vyAvRti siddha nahIM ho sakegI, myAki anya sajAtIya miTTIdravya meM bhI nRtmAmAnya rahatA hI hai / ataH mRvizepa ko mRtmAmAnya se atirikta mAnanA hI munAgina hai / pAja aura meM gomAta se viSayaprAdhAnya niyamana pAdaH / yahA~ yaha zaMkA ho sakatI hai ki --> 'yadi vastumAtra sAmAnya-vizeSaubhayAtmava hai nara nA darzana mAmAnya kI bhA~ti vizaMpa kA bhI grahaNa karegA aura jJAna vizeSa kI bhA~ti sAmAnya kA bhI grahaNa karegA, kyoMki lagrAhaka sAmagrI to nahIM rahatI hai' <-- magara yaha nirAdhAra hone kA kAraNa yaha hai ki sAmAnya ke grAhaka darzana aura vizeSa ke grAhaka jAna meM bhI ubhayagrAhakanA to hama mAnate hI haiN| ataH jo hameM abhimana hai, usakA ApAdana no ie ApAdana hI hogA. na ki aniSTa bhApAdana / ata: uparyukta AgaThana nagyahIna hai| hA~, itanI vizeSatA ubhayagrAhaka jJAna aura darzana meM jarUra hai ki tathAvidha jIvasvabhAva meM darzana vizeSa ko gaNa kara ke grahaNa karatA hai = apamA vipaya banAtA hai, jaba ki jJAna mAmAnya ko gINa kara ke grahaNa karatA hai| sAmAnya ko prAdhAnyana aura vizeSa ko upamanavana = gauNa rUpa se grahaNa karane kI bajaha 'darzana sAmAnyagrAhaka haisA pravAda prasiddha hai / gacaM 'jJAna vizeSagrAhaka hai' aisI prasiddhi hone kA kAraNa Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 mAmagyAlAdaramya gaNDaH 3 kA.. madhyabhana dayAnarakSaNaprandAnama * kAvata - utmeilitasvagrAhakalayaviSayatvaM mukhyatvaM, tadaviparItatvamupasarjanatvam / tA | va vizeSagrAhakanayonmilalenA'pi kuto na darzanodaya iti tArAma, jIvasvAbhAvyAdeva vyvsthopptteH| sa moa sugamanamomilanena pravRtte darzanalakSaNagama, mukhyata: sAmAnyamAtragAhakatvasyaiva tallakSaNatvAdityAH / - jayalatA * avagrahamyAmpaSTatvena nadhAnizadhAnadhaga haMgana dAdyasya kAlakillApatiH / enaJca svaviSaya sadA vAdya lakSaNopamanatvana svaviSayAvagAhanAnzAnadarzanayogNAmANyApati: avagrahamyA pramANalyApattI tanavasthAvidrApANAmAhAdAnAnaNyaprAmANyaprasaGgasya nyAyaprAptatyAna / anA vipayanAsambandhana viSayaniSThaM vaimA nApasanalaM bhaktimahanAtyayAzayaH / aMca kapAzcinmanaM dRSayitanapanyasyani - kacitvini, AharityanenAnvati / unmilitasvagrAhakanayaviSayatvaM mugnya tvaM tadviparItatvaM = anummilitasvagrAhakanaviSayatvaM upasarjanatvam / naniTaM umilinatvaJca svaviSaya haNAvagatvara paM. grahaNapravRttavirakSaNaM. prIbhUnatvakA va grAhyama / jJAnAviSaya vizapa darzanaviSayAbhUta ca sAmAnya eva umilitA ya: svagrAhako namaH abhiprAyavizeSagyarUNa: tadviSayatvalakSaNaM mukhyatvaM varnata eva / evaM nAnagocarAbhUta sAmAnya darzanagocare vizeSa cAnunmilinA yaH svagrAhako nayaH naDipayalalakSaNabhUSajanatyaM vnNt| mAtA nAvyAptyaticyAptyasambhavasambhavaH / na ca yathA sAmAnyagrAhakanayomilanana darzanAMdayA bhavati nathava vidopagrAhakanayomilanenApi = vizeSAMzagocarajJAnajanakananyaprakaTanapi. kRtI heto; na darzanodayaH bhavani : tatyAmagrImatvAdini vAyama, jIvasvAbhAvyAMdava vyavasthopapatteH / jAgrasya tathAgata para svabhAra. vizeSoM gata sAmAnyagnAhakanapaprAdAMva eva darzanamApajAyana vijJapagrAhakanayasphuraNa na jhAnagaya prAdurbhavati / etena sAmAnya - grAhakanayommilanenApi kuto na AnAtmada iti samAhitam, sAmAnyabodhasacca: pi viDopacAdhAnudayasyAunnubhavikatvena tasya tadApakSapakanyA yogAca / na ca evaM = nilimcanAhaka naviSayatvasya mRgya, pramANajJAne'pi hanugarbha vizeSaNamAha - yugapadbhayanayAMnmilanena prayane = puruSatsA mAnyanigAhakanayAvirbhAvapravanatvena darzanalakSaNagamanaM = dayanalakSaNA navyApri: gyAta. yadhAmalitavizeSagrAhakanayapiyatvAzrayaviSayakanna pramANapa jJAnatvaM nAmilitasAnAnyagrAhakanayaviSayatvagAlimpiyakAnvana narama darzanatyamapi syAdavani vAcyam, mukhyataH . unmiritasvagrAhakanaviSamatA sAmAnyamAtragrAhakatvasyaiva = kevalaM, mAganya bAgAnanyasya , nalakSaNatvAt = darzanamAtyAta, mAdana jyatana sAmAnyagrAhakannaM na darzanalakSaNamiti upasarjanatva nahIM ho sakatA, kyoMki avagrahaviSayIbhUta mAmAnya meM nathAvidha lakSaNya kA darzana = upalabdhi nahIM hone se vaha upasarjanatvavAlA nahIM ho skegaa| vahIM nA kalpanAmAtra ka hi vaizya viSaya banagA 1 matalaba ki nAdRza yAdya vahA~ kalpita hI hogA, na ki vAstavika / kAlpanika vaizaga meM acagRhaviSayIbhuta sAmAnya meM vAstavika upasarnanatva kI siddhi nahIM ho skegii| phaTana: uga mAmAnya meM avidyamAna upasarjanatvarUpa se usakA avagAhana karane meM avagraha jJAma bhramAtmaka ho jAyegA / ataH vaizara ko bhI upamarjanatva nahIM kahA jA sktaa| milistAnarAviSaya musyAt hIM ho sa # kacina. / anya kucha vidvAnoM kA yaha vaktavya hai ki sAmAnya aura vizeSa meM rahanevAlA mukhyatva milina - prakaTa meM svagrAhaka naya kI viSayatAmvarUpa hai aura upasajanala ananmilita garma svanAhaka naya kI vipayatAtmaka hai / darzana ke viSayabhUna mAmAnya meM prakaTa ema sAmAnyAhaka nayavizae kI tripayattArUpa magyatva hotA hai aura vizeSa meM aprakaTa ema ziMpagrAhaka nayavizeSa kI vipayanArUpa upasanaMnatva rahatA hai| isI taraha jJAna ke viSayabhUta vizeSa aMza meM jo unmilita ese vidyapagrAhaka nayavizeSa kI vipathanA rahatI hai vahI naniya mukhyatva hai aura jJAna ke viSayabhuta sAmAnya aMza meM jo anunmilita aise sAmAnyagrAhaka nayavizeSa kI viSayatA rahatI hai vahIM taniSTa upasarjanatva hai| yahA~ premA prazna ho ki => 'vizeSagrAhaka = vizeSagaMgAviSayaka jJAna ke janaka navizeSa kA prAkaTya hone para jJAna kI bhA~ti darzana kA udaya kyA nahIM hotA hai?' <- no isakA mamAdhAna yaha hai ki jIna kA svabhAva hI aimA hai ki unmidinavizaMpagrAhaka naya ke samaya jJAna kA hI udaya aura unmirinasAmAnyagrAhaka naya ke samaya darzana kA hI udaya ho / jIva kA yaha svabhAva hI jJAna, darzana ke udaya ra anudaya kA vyavasthApaka hai / yahA~ emI gar3A ho ki -> 'eva mAtha meM sAmAnya grAhaka evaM vizepagrAhaka naya kA prAkaTya hone para pramANAtmaka jJAna pravRna hotA hai, taba usameM darzana ke lakSaNa kI ativyApti hogI, kyoMki yaha unmiAlana sAmAnyagrAhaka hai hI' <-- nA Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62, * kavaratvena nA pA sambhavaH * taritA evaM sati kevalajJAnadarzanayo: sAmAnyavizeSayorupasarjanAunupasarjanatvAnupapatyA tAjJAnadarzanalakSaNA'vyAH / na hi kevaliyA saMkAsAniliyA sommilanAnumilane sambhavataH, abhiprAyavizeSarUpasya jayasya chadmasthajJAna evopayuktatvAt / / -* Alrll *lamyate / gumAzAne tu mukhyatvana nizeSagrAhakalpasyA:pi sancatra murUnyatvana sAmAnyamA tragrAhakalyamvarUpa darganalakSaNaM bartana iti na darzanalakSagAtinyAptiH / yA vizeSagrAhakanayAna milanAbRnavIdhatvaM darzanalanagaM vizepanAhakanayonmilanA vRnayodhanna jJAnalakSaNaM, nana na mAtrapadanivezagauravama / samAlocayani tacinnyamiti / chAyanthikAgadapakSamA prakRtalakSaNayoM: samAcAnacaMgyacyApakatvAcintAbI jamAbaMdayAna - pavaM sati = unmiritasyanAramanaviSayatvasya magnyatvaM viparItanyagya vApasajanavAganyavagandagagAM gAMna, kaMvalajJAnadarzanayAM: sAmAnyavizeSayAH = karasnAnadarzanaviparyAnasAmAnyacigavAMjhAyAH, upamarjanAnupamarjanatvAnupapanyA natra - kaMvalakAnadArAMnAH. jJAnadarzanalakSaNAvyAte: / kavalajJAnaviparyAbhRtAca unmiditamyagrahakanArapayatvarakSaNamukhyatvamya kaMglajJAnaviSaya bhRtasAmAnya cAnunmilitambhagrAhakanAyaviSayattA popasa janAvarapA prapatcAta vizayagrAhakanayAmilanAprapalA pattAgasya sAmAnyagrAhakanapAnunmilana - pravRttayo dhatvasvarUparaya vA jAnalakSaNasya kevalannAna vyAptiH / evaM kaMbaladarzanIvarIta mAmAnya janmiAlinamvagrAhakalAjapaya - tvAtmakamanyatvasya vidAtra cAnunmilitamyagrAhakanaviSayatvasvarUpAMgarA jagatvasya virahAta viragrAhakanAnunigalanagravanabaMdhanAtyAkaraNa ga:mAnya grAhakanayA milanAcanabAdhatvaravarUpasya vA dAnalakSaNasya kevAiTadAnAcyA maH / tAmetra spaSTayatti na hi kevalinA maMvedane kramakatagpravRniniyAmaka nayAMnmilanAnunmilane sambhavataH, abhiprAyaviTAparUpasya nayasya chadmasthajJAna pApayuktatyA| dini / nayAnmitanaM tadanummilana kramaga jJAnadarzanAnyanagrani vyayamdhAgayata: : paranna nayamyAbhinAyabiMdApam pavanA manavAya yaha asaMgana hai, kyoMki darzana kA lakSaNa kevala itanA hI nahIM hai ki mugyata: sAmAnyagrAhakAMdhatva kinnu mukhyataH sAmAnyamAtra kA grAhaka bAMdhanya hI darzana kA lakSaNa hai| pramANa tA sAmAnya aura vijJapa donoM kA prAdhAnyana g2Ahaka hai, na ki prAdhAnyana mAmAnpamAtra kA / ataH pramANa meM darzana ke lakSaNa kI aticyAti kA avakAza nahIM hai <- / tacintyama / magara yaha vaktavya bhI oNsva maiMda kara binA soca mamatA ke upAdaya nahIM hai, kinnu vicAraNIya hai / | isakA kAraNa yaha hai ki umako mAnya karane para kevalajJAna meM jJAna ke lakSaNa kI evaM kavaladarzana meM darzana ke lakSaNa kI anyApti aayegii| yaha isa taraha-kevalajJAna vizeSa kA anupasarjanatva meM aura sAmAnya kA upasarjanatvana grahaNa karanA hai / phira bhI kevalajJAnaviSayIbhUta vizepa meM militavizepanAhayAnavipayanA nahIM hone meM tattvampa mugnyAnya nahIM hai| evaM kevalajJAnavipayIbhUna sAmAnya meM anumilinasAmAnyagrAhaka naya kI vipayatA nahIM hone meM tasvarUpa upamanananya nahIM hai| jabaki kevalajJAnaviSayIbhUta sAmAnya aura vizeSa meM kramazaH upamanantra aura anupamanatya hI nahIM hai va upamanAna sAmAnyagrAhakasya evaM anupama nanna vizepanAhakatvagvarUpa jJAna kA lakSaNa hI phaMse rahegA ! ataH kaMcanajAna meM jJAnannamaNa kI anyApti AyagI 1 isa taraha kevaladarzana ke viSayabhUta mAmAnya meM ummilitagAmAnyag2Ahaka naya kI ripayanAravarUpa mukhyatva evaM kevaladAna ke vippabhUta vimApa meM anunmilita vizeSagAhaka naya kI vipayanAtmaka samajanatva nahIM hone kI vajaha prAdhAnyana sAmAnyamAtragrAhakatvasyarUpa darzanalakSaNa hI nahIM rahegA / ataH kevalAna meM bhI darzana ke lakSaNa kI adhyAmi prAyagI / yahA~ yaha zaMkA nahIM karanI cAhie ki -> 'kevalajJAnaniSayIbhuna vizepa aura kaMbaladAnaviSayIbhUna sAmAnya meM umilina khazAhakanaya viSayatA evaM kevalajJAnaviparyAbhUna mAmAnya aura kevanadarzana viSayIbhUta vizapa meM ananmidinamvagrAhakanayaviSayatA kyA rahatA nahIM hai ? <- isakA kAraNa yaha hai ki Rmika jJAna aura darzana kI pravRtti ke niyAmaka naya ke unmilana Ara anumilana kaligacaMdana meM nahIM hote haiN| napa no abhiprAyaviDopAnmaka hai| anaca chadmasyA ke jJAna meM hI dRSTikoNavizegAtmaka naya kA upayoga honA hai. kavalI ke jJAna meM nahIM / anaH naya ke janminna aura anamisana ga Tina anupasarjanatva Ara upamajanatva: kacaratAnadarzana ke viSayabhUta bhAmAnyavizeSa meM nAgamakina hAna ma nadaghATana jJAnadarzana ke lakSaNa bhI kaMbala jJAna aura kavala darzana meM naMgata nahIM ho sakane / anaH upasarjanatva aura anupamajanatya kI jAdA vyAyA mamAcIna nahIM hai . yaha phAlana hotA hai| anya gati meM bhI upabharjananda aura anupagarjanala kI nikti nahIM ho sakatI hai - yaha hama abhI vivacana kara Aye hai / ata: upasarjanatvena mAmAnyagrAhaka ko jJAna kahanA aura nAma nAyana viTopa ke grAhaka kA darzana kahanA bhI amaMgata hai / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 madhyamasmAdvAdaram khaNDa 3 ** dadasU cAhu: - Abhimukhyena grahaNaM mukhyatvaM tadviparItattvamupasarjanatvam / viSayapratiniyamastu svabhAvAdeva, sAmAnyopayukto hi jIvaH pazyati vizeSopayuktastu saMvite iti / yadyapyupalipsorAbhogakaraNamupayogaH iti kevalitAM tadasambhavaH tathApi cintAnirodhAbhAve'pi karmadahanasAmAnyAdyathA teSAM nizcalatA dhyAnamityucyate tathA teSAbhAbhogakaraNamupalipsAM vinA'pi OM jayatatA hai pratyavopayogitvaM na tu kevalibodha pratyapi / ata eva nomilanAnumilanaghaTa jJAnadarzana kevalajJAnadarzanayoH krameNa sambhavataH jona duce iti pUrvapakSAdAyaH / anabhi uttarapakSata atrAhuriti / Abhimukhyena = abhimukhatvena grahaNaM vo mukhyatvaM tadviparItaM mukha bodhaviSayatvaM upasarjanatvam / nAgi darzanIya mukhyatvena vizeSaNaM kuto na ? ityAdAikAyAmAha viSayapratiniyamastu svabhAvAdeva = jIvasvabhAvavizeSAdena, prAdhAnyeta sAmAnyopayukto hi jIvaH pazyati darzanavAnityabhidhIyate prAdhAnyena vizeSapayuktastu saMvittaM jJAnavAnityabhidhIyate / ipastu vizeSaH kevalI prathamaM vittaM tataH pazyati jIvazca tino nAti tathAsvAyAdeva / upasarjanAnu sarjanatyayAH prakRtalakSaNaM nomilanAjnuminApaditatvena kevalastha bhayajJAnadazanaviSayaniSTha iti na vA'pi jJAnadarzana kSaNAcyA mukhyatvena vizeSagrAhakatvasya jJAnalakSaNatvAt upasarjanacena vizeSagrAhakatvasyaiva darzanalakSaNatvAt / etena yugapanmucyatvena sAmAnyavizeSagrAhaka pramANajJAne davanilakSaNA: ticyAmigarI pratyuktA, upasarjanatvana vizeSagrAhakatvati / trapadAnivedana lAvalapi / ata eva mukhyata: sAmAnyanAtra grAhakatvameva darzanalakSaNamityapi pratyuktam, mukhyatvena sAmAnyagrAhakatvaM sati taditAharUsitasya tasya gurutvAt // yadyapi upalipsoH = bhu: abhIgakaraNanupayoga iti vAdidevasUvicanAta kevalinAM upalipyArahitatvena tadasambhava: - upalipsAprayuktAbhogakaraNalakSaNopayoga sambhavaH tathApi cintAnirodhAbhAve'pi karmadahanasAmAnyAt upalakSagAta pUrvaprayogAditaH yathA nepA bhavasvani nizcalatA = kAyasunizcalatvaM dhyAnamityucyataM / taduktaM zrIjinabhadragaNibhiH zataka 'jaha utthasya bhAgoM jhANaM bhaNNDa sunicalI gaMtAM / taha kevaliyAM kAo, sunicalI bhaNNA jhANaM / / pRccapagao citra kammariNi karatA yAva / satyahunnAo taha niNacaMdAgamAoM ya / / cittAbhAvevi gayA suhuma varayakiriyA bhAMti 1 jIvAMvaogasamAvao bhavatvasya jhAgAI 84-85-86 / / sIpayogitvAt zrImANikyazekharasUrikRtavyAkhyA pradarzate / taduktamAvazyakadIpikAyAM yathA sunizcalaM nanaH svastha dhyAnaM tathA kevalinaH sunilakAyo dhyAnaM bhaNyata. tu tu dhyAnaM rudratvAtkAyayogo'pi nAsti // 84 // tatra tu dhyAnameva kAyayogarodhiyoginI yoginI yA citAbhAve'pi sani - = = = upasarjanatva kA rAgyam nivartana uttarapakSa :- atrAhuH / vastutaH mukhyatva kA lakSaNa hai abhimukhatayA bAMdha kI vipayatA aura upasarjanatva kA lakSaNa haiM anabhimukhatayA bodha kI viSayatA Abhimukhyena jJAna kI vipayatA vizeSa meM rahane se jJAna kI apekSA vizeSa meM anupasarjanatva rahegA aura sAmAnya meM anabhimukhatvena jJAna kI vipayatA rahane kI vajaha jJAna kI apekSA sAmAnya meM upasarjanatva rhegaa| evaM abhimukhana darzana kI vipayatA sAmAnya meM rahane se darzana kI apekSA sAmAnya meM anupasarjanatva rahegA aura vizeSa meM anabhimukhatvena darzanAtmaka bAMdha kI vipayatA rahane se darzana kI apekSA vizeSa meM upasarjanatva rahegA / yahA~ yaha zA nahIM karanI cAhie ki 'jJAna kA udaya hone para sAmAnya meM kyoM prAdhAnyena jJAnAtmaka bodha kI vipayatA hotI nahIM hai : evaM darzana kA udaya hone para vizeSa me prAdhAnya se darzanAtmaka kSetra kI vipayatA kyoM nahIM honI hai ? isakA kAraNa yaha hai ki jIva kA svabhAvavizeSa hI pratiniyata viSaya ke niyama kA niyAmaka hai / pradhAnatayA sAmAnya meM upayukta jIva darzanavAlA kahA jAtA hai evaM mukhyatvena vizeSa meM upayukta jIva jJAnavAlA kahA jAtA hai| alabata upayoga kA lakSaNa hai upadinu = jijJAsu kA AbhogakaraNa / ataeva kevalI ke jJAna evaM darzana meM upayoga kA lakSaNa hI nahIM ghaTegA, kyoMki kevalI upalipsA = jijJAsA se rahita hone se jijJAnAprayukta AbhogakriyAtmaka kevalajJAna yA kevaladarzana honA nahIM hai| phira bhI kevalI meM upalilA jijJAsA ke binA hi AbhogakriyA upayogaviyA abhimata hai, kyoMki vaha bodha sAmAnyAtmaka hai / yaha TIka usI taraha rAhata hotA hai jaise kevalI meM cintAnirodhasvarUpa dhyAna nahIM hone para bhI kevalikAyA kI nicalatA hI dhyAnavidhayA zAstrakArI kI abhimata hai, kyoMki dhyAna kA karmanirjasvarUpa kArya to tAdRzArIsthiratA meM bhI hotA hI hai| ataH upalipsA Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvazyakadApikAsaMghAnaH * saMvitisAmAnyAdupayoga ityucyata iti na ko'pi doSaH / ata eva grahaNapariNAmasyopayogaprati- | pAdyatA'vizeSataH tatra tatra sahagacchate / nana tathApi vasttanazilApyamevetyekAnta: kAnta:, zabdAta svalakSaNapratipattyabhAvAta, zabdArthayorvAstavikasambandhAbhAvAda vikalpajananenaiva zabdasya kRtArthatvAt / ata eva zazaviSANapadApi vaikalpikArthapratipattinirAbAdhA / na hi zazaviSANAdipadamabodhakameva, Pos jayalalatA sUkSmAparatakriya dhyAnabhedI bhaNyate, pUrvaprayAgAditi heta:. cakrabhramavadini dRSTAnno'nyUhAH, gadhA cakraM. bhramahatudaNDAdikriyA bhASepi pUrvaprayogAda bhramati tathA:sya dravyamanoyogAMgaraMbha:pyAtmopayogasanAvAta bhayamanobhAvAdbhavadhibhyAne iti / api nirNaya hetvannagaNyAha. 'kammavi' padhA kSapakagreNI karmanirjarAbhAvAna dhyA tathA vApi / 'sahatva dhyAnazabdasyAubahattvAta, yathA haridAndAnakArthaH tathA dhyAnazabdo'pi, 'dhye cintAyAM', 'dhye kAryAnarodha ayAgin,' ityapi / tathA janacandrAmAjinAMktavAdityarthaH / jIpa. yogasadbhAvataH sadahajIvajJAnabhAvadbhavasthasya dhyAne staH ||8-86|| (A.dI. pR.6 tathA teSAM - kevalina AbhogakaraNaM upalipsA vinA'pi saMvitisAmAnyAta = bodhasAgAnyatvAna, upavAMga ityucyate ini na ko'pi dopa: upalipsAyA: chadmasthApAMgalakSaNa evaM pravezAt yadvA apalipsAyA: natra upalakSagatvaM na tu vizeSaNamityatApinadIpa:cyAvartakA lakSaNa pravezasambhavAdityAdikamahanIyam / tadava samarthayati / ata eva = saMvinisAmAnyatvasmayopayogalakSaNatvAt, grahaNapariNAmasya = bodharariNAmasya, upayogapadapratipAdyatA avizeSataH = sAmAnyata:. vipaNavinirmuktatvanati yAvat, tatra tatra balavizeSa saGgacchata iti / upalipsAyA upayogasAmAnyalakSaNapraveze tu ekandriyAdijJAnAdAvapi nATakSaNAvyAptiH suraguruNA'pi parAkata na zazyati dhyeyam / bauddhamapakSipati - nanviti / cadityanenAsyAncayaH / tathApi = niruktagatyA vastataH sAmanyanizeSobhayAtmakatvapi, vastu = vastumAtraM, anabhilAyameva = zandAnAnagara, imojAtaH kAlaH tvabhilAgyAnabhilAgyAMbhayAtmakamityanekAntaH. zabdAt = zabdamabalambya, svalakSaNapratipattyabhAvAna vastutvAvaninnamya svalakSaNavAna tana zabdamajhatAmAbhavAna. patra hAndasanaH kriyate tasya svIpAdAnantarameva vinaSTatvAna, zandaprayogakAlaM sarvadhA nadbhannasyatra sancAt idamevAha . zabdArthayoM: vAstavikasambandhAbhArAt / arthamRte'pi dhAvata bAlA: : nadyAstIna phalAni sannI'tyAdirUpasya zabdaprayogasya danAdapa ma tayoH matyaH sambandhaH ! tahi kathaM tato bAMdhaH tadacoMdhe yA kathaM na zabdasya baphanpamittAzaGkayAmAha - vikalpajananena = hAndAnupAtivastRzUnyakalpanotpAdanana, eva zabdasya kRtArthatvAn = caritArthatvAt / dAbdavikalpayoreca vastunaH kAryakAraNabhAra:. taduktaM 'vikalpayAnayaH zandA: vikalpA: zabdayonyaH / kAryakAraNanA teSAM nAthaM zandAH spRzantyapi || ( ) iti / ata eva = zabdasya kAlpanikArthabodhanatyAdava, zazavipANapadAdapi vaikalpikArthapratItiH = kalpitArdhagocaramatiH, nigavAdhA / zabdArthayA: vAstavikasambandhasya mana na zazanipANadajanyapratAni vAmapana. nadvAnyasya vAstavikaramArthasya virahAna / na ca dAzaviSANapadasyAyasamnadbhavAdanAdhakalyamaMti vAcyama, yatA na hi zavavipANAdipadamabodhakIca, vyutpannA ke viraha se kevalajJAna aura kaMbalavAna gaM upayogalakSaNa ko acyApti kA udbhAvana nAmunAsiva hai, kyoMki AbhokriyA hI upayoga hai / isalie nA zAkhoM meM anekazaH grahaNapariNAma kA hI upazaMgazanda meM pratipAyavidhayA sAmAnyataH calakha kiyA gayA hai, vaha maGgata ho sakatA hai| yadi upalisA kA niveza upayogasAmAnyalakSaNa meM pravaMza Avazyaka ho tara tA tathAvidha zAstravacana bhI anupapanna hI raha jAte / ataH AbhogapariNAma hI upayoga kA lakSaNa hai - yaha phalita hotA hai / INDInyatA: dA'vAcya hai. kadA bauddha: / nanu ta / bhale hI vastu Apaka siddhAnna meM sAmAnya-vizeSAMbhyAnmaka ho, magara -> 'bastu abhilAya. anabhitlApya ubhayAtmaka hai - gA anekAnta DAka nahIM hai / ucita to yahA hai ki vastu anabhisApya hI hai - paMgA ekAnnavATa mAnA jAya / isakA kAraNa yaha hai ki sarva vastu skhalakSaNAtmaka yAnI svetaramakala se vilakSaNa hai 1 koI bhI cIja anya kimI pIja ke sadRza nahIM hI honI hai / ataH zabda meM svalazraNa meM kaise maMkanajJAna ho sakatA hai ? vastu mAtra kSaNika hone se jisameM saMkana kiyA gayA hai. yaha naSTa ho gaI hai evaM anya cIja to usake sadRza hI nahIM hai| ataH sanda meM svalanapA kA bodha ho sakatA nahIM hai / vastusthiti nA yaha hai ki zabda aura artha ke bIca koI satya sambandha hI nahIM hai| zanda nA kevala vikalpa = arthAzarakalpanA kI utpanna karane se hI caritArtha ho jAtA hai| zabda se arthAkAra Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 : madhyamasyAdvAdvarahasye khaNDaH 3 kA 5 * apadArthabAdhabhiH vyutpannA'vyutpannau prati tato bodhavaicitryadarzanAt / 'viSANe zazIyatvaM nAsti' 'zazaviSANaM nAsti' iti pratItyorvailakSaNyAcceti cet ? ko, zabdAdavikalpapratipattAvapi pravRttipratiniyamA'sambhavAt / atha zabdAd vikalpaM pratipadya tato dRzyavikalpA (tyA) rthAvekIkRtya niyamata: pravartata iti cet ? ko'yamekIkAraH ? abhedo vA ( 9 ) sAdRzyaM vA (2) mithaH saMsargo vA (3) 1 na tritayamapIdaM vikalpAdupajAyate, bhinnAnAmasadRzAnAM mitho'saMsRSTAnAM cA'bhedasAdRzyamizra: % jayalatA apane ka = zAdipadAt bodhacitryadarzanAt bodhe nAnAtvasyopalabdheH / zazaviSANAdipadaM zrutvA svyutpannI prati tataH = vyutpannasya sakhaNDakAya pratItijapite'nyutpannasya cAkhaNyAkariti vizeSaH / evandhyAsu yAni khapuSpakRtazekharaH / zazazRGgadhanurdhArI, brahmacArivitAsutaH / - ityAdivAkyAdyutpannAnyutpannadharbodhavacitryaM prasiddhameva / tathAhi zAvipANaM | nAsti' iti vAkyAta vyutpannAnyutpannayo: 'vipANe zazIyatvaM nAsti' 'zazaviSANaM nAsti 'ti pratItyoH vailakSaNyAca lakSaNyasya siddhatvAceti vAzayaH / = kAlpanikAryaprativadena prakaraNakAraH tabhirAkurute neti zabdAt = zabdaM zrutvA vikalpapratipattAvapi pratItisvAkAre'pi pravRttipraniniyamA'sambhavAt = vRttI nayatyasyAHsambhavAt / hRdayasya pAramArthikasyArthasya svalakSaNAtmakasya zabdenA'pratibhAsanAt pratIta vaikalpike'rthe ca pravRtyasambhavAnna pratiniyate'rthe pravRttiH sambhavatIti tAtparyam / zabda sAMgata: svAbhiprAyamAviSkaroti atheti / zabdAt vikalpa vaikalpikArthaM pratipaya tadanantaraM tataH vikalpAt zrotA dRzyavikalpArthI =yArthIvakalyagocarArthI niyamata: vyAmitaH ekIkRtya pravartate / vaikalpikArthapratibhAsasya dRSyArthaM vinA'nupapate: caikalpikArthaM dRyArthena sAkaM vikalpa ekIkaroti / tato yena dRiyAna sama vikalpitArthI vikalpanaikIkRtastatraiva dRzyArthe pravRttiriti zabdAtkalpitArthapratimAna pravRttI niyatsaGganirmita zuddhodanitanayAbhiprAyaH / = jJAtA, zrutyA, - = - = = suganakadAgrahajvaraM mantra-yantra-tantratrikarasabhAgocavikatritayenA pAkartumupakramate ko'yamaMkIkAraH / dRdayavikalpitArthIrekIkaraNaM kiM abhedo vA sAdRzyaM vA mithaHsarvo vA ? na vitayamapIdaM tayo: vikalpAdupajAyate / bhinnAnAmiti / vikalpa hone se bAhara artha kI siddhi honI nahIM hai / zabda aura artha ke bIca vyApyavyApakabhAva nahIM hone se hI to zazaviSANa Adi pada se bhI vaikalpika kAlpanika artha kI pratIti nirAbAdha ho sakatI hai / jagata meM zazazRha nahIM hone para bhI zazu patra se kalpitArtha kI pratIti hotI hI hai / ataeva zazaviSANAdi patra ko avodha to nahIM mAnA jA sakatA / vyutpanna vyakti evaM avyutpanna vyakti ko zazaviSANAdi pada se citra anubhavasiddha hI hai| 'viSANa meM zIyatva = zazasambandhitya nahIM hai? aise vyutpanna puruSa kI hone vAle 'zazavipANaM nAsti' vAkyajanya bodha evaM acyutpanna puruSa ko honevAle 'vipANa nahIM hai' aise bAMdha meM bhI vaicitrya prasiddha hI hai| ataH 'vastu ekAntataH zabda se anabhilApya aisA ekAntavAda hI ramya hai / = avAcya hai = = - ha isa baumata meM zabda me pratiniyata pravRtti kI anupapatti syAdvAdI :- na za / janAba ! ApakA yaha vaktavya samIcIna nahIM hai, kyoMki zabda aura artha ke bIca sambandha vAstavika hai| phira bhI Apake matAnusAra zabda se vikalpa vastuzunya adhakAra kalpanA kA svIkAra kiyA jAya to bhI pravRtti ke naiyatya kI anupapatti hogI, kyoMki bAhara dRzya padArtha alaga hai aura kAlpanika artha alaga hai / kalpita ja kA bhAna hone para dRzya = vAstavika artha meM pravRtti ho sakatI nahIM hai / yadi bauddha kI ora se yaha kahA jAya ki --> zabda se to kalpitArthAkAravAlA vikalpa hI utpanna hotA hai / bAda meM vikalpa se vyAmi ke savava dRzyArtha aura vikalpArya to yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki bIddhasammata dRzya e kalpita artha kA ekIkaraNa kyA hai ? usakA hI samyam nirvAcana ho sakatA nahIM hai / ekIkaraNa ko (1) abhedAtmaka yA (2) sAdRzyasvarUpa yA (3) paraspara saMsarUpa nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki ye tIna vikalpa se utpanna ho makate nahIM hai| dRzya artha aura kalpita artha sarvathA bhinna hone se vikalpa se unake bIca abheda karanA nAmumakina hai / ve paraspara sarvA asadRza vilakSaNa hone se vikalpa unake bIca sAdRzya kA ApAdana karane meM asamartha hai| evaM ve paraspara sarvathA asambaddha kalpitArthaM ko eka kara ke zrotA pravRtta ho sakatA hai - Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sugatasammatavikalpitAkatayaH saMsargANAmupAyasahasreNA'pi kartumazakyatvAt, anyathA jagadvyavasthAviplavAt / dRzyavikalpArthayo: tatpratItirarrApe na vikalpAdhInA, dRzyasya vikalpA'sparzitvAt, saMhRtasakalavikalpAvasthAyAmeva tatpratibhAsAt / kiya, utpattyanantarApavargiNo vastunaH kathamekIkaraNaM yujyate ? 'vikalpitayorevaikIkAra' * jayalatA * yathAkramamagre'nvayaH / tathAhi hRdayArthAnAM pAramArthikatvAt kalpitArzanAcA pAramArthika bhinnAnAM teSAM na vikalpAdabhedaH kartuM zakyate na vA'sadRzAnAM teSAM sAdRzyamapi vikalpaH kartuM kSamaH / dRzyArthAnAM varivasthitatvAt vikalpitArthAnAM cAntaHpratibhAsamAdhatvAtparasparamasaMsRSTAnAM tapAM na mizradhAtuM vikalpaH pratyaH / vizravAdhamAha anyadeti / bhinnAn sadRzAHsaMsRSTAnAmabhedasAdRzyamizraH sambandhakaraNaM jagadvyavasthAviSTatvAt ghaTapATana svalakSaNAnAM vindhyahimAcalAdInAmapi krameNa naprasaGgena prasiddha duvyavarocchedApannaH prakaraNAkaraH prakArAntareNa tadekIkaraNAsambhavamudbhAvayati dRzyavikalpArthayoH tatpratItiH = amedAdipratItiH api na vikalpAdhInAdAbdajanyakalpanI pajIvikA, dRzyasya = pAramArthikasyArthasya vikalpA'sparzitvAt vikalpA gocaratvAt / anApi hetumAha saMhatasakalavikalpA'vasthAyAM = vikalpamAtrarahitadazAyAM evaM tatpratibhAsAt * dRzyArthapratyayAt iti / bauddhasiddhAntaM yAvadvilya evaM pratItiH pratipAdita nanI yasyArthasya vikalpAvipayatvamaMtra / tathA ca kathaM tadagrAhiNA vikalana hRdayavikalpitArthAnAmabhedAdipratibhAsaH sambhavet ? na hi ghaTAgrAhakanA:vavamena ghaTakumbhAbhedasya ghaTazarAvasAhRdayasya bhaTAraNyasaMsargasya vA pratibhAsa: sambhavati / atI vikalpena tadamedAdyasambhavAna | tadekIkaraNasambhava iti zabdAda vikalpitArthamAnaM pratiniyatapravRttyasambhavadIpAdavasthyameveti prakaraNakRdAkUtam / = = I prakArAntareNa dRzyavikalpitArthayorakIkaraNa marahasyati kiJceti / gaMmata sadasya aNikatvavyApIna utpattyanantarApavargiNaH utpatikSaNA'nantarAMtambhaNe dhvaMsazIlasya vastunaH kathaM vikalpena ekIkaraNaM yujyate ? tAvantaM kAle vastuna zvAsattvAt / na cotpanikSaNa evaM tadekIkaraNamiti vaktavyam, nadAnI svattAveva vyagratvenAsyAdanArthayA'tizayatvAt / | mAyAvAdyAha - vikalpitayoH arthayoH eva vikalIna ekIkAraH, na tu dUyarikalpitArthayoriti nAnupapattirini bodhisattvAnuyAyina - = 66 hone kI vajaha vikalpa unakA sambandha karAne meM bhI zaktimAna nahIM hai| yadi sarvazrA bhinna meM vikalpa se anaMda ho jAya yA asadRza meM mAdRzya ho jAya yA asambaddha kA sambandha bana jAya taba to jagata kI vyavasthA kA hI vidoSa ho jaayegaa| ataH vikalpa se dRzya aura vikalpaviSayIbhUta kAlpanika artha kA ekIkaraNa asambhavita hai / dUsarI bAta yaha hai ki izyArtha aura vikalpavipayIbhUta artha ke abhedAdi kI pratIti bhI vikalpa ke AdhIna nahIM hai, kyoMki pAramArthika dRzya artha to vikalpa ko chUtA bhI nahIM hai / jaba sakala vikalpoM kA uccheda ho jAtA hai usI avasthA tAttvika artha kA bhAna hotA dRzya hai, na ki vikalpAvasthA meM / ataH eka kAla meM dRzya artha aura vikalpagocara artha kI eka vikalpa se pratIti hI nahIM ho sakatI, taba una donoM kA ekIkaraNa vikalpa se kaise ho sakegA ? apane aviSaya meM to koI bhI kucha bhI nahIM kara sakatA / isa taraha dRzya aura nikalpita ardha kA ekIkaraNa vikalpa se nAnumakina hone kI vajaha zabda se pratiniyata pravRti kI upapatti nahIM ho sakatI hai / meM = artha meM ekIkaraNa nAmumakina kikha / isake atirikta yaha bhI jJAtavya hai ki bIddhamata meM sabhI padArtha kSaNika hone se utpatti ke anantara uttara kSaNa meM hI sarvadhA vinamra ho jAte haiM taba to dRzya aura vikalpita artha meM ekIkaraNa kaise zakya hogA ? yadi yahA~ bauddha kI ora se yaha kahA jAya ki dRzya aura vikalpita artha meM vikalpa se bhale hI ekIkaraNa na ho sake / kintu vikalpita artha aura vikalpita artha meM to vikalpa se ekIkaraNa ho sakatA hai aura vaise bhI zabda se pratiniyata pravRtti kI upapatti ho makatI hai to yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki vikalpita artha bhI cirasthAyI kaise ho sakeMge? vaktA zabda kA prayoga karatA hai, bAda meM zrotA sunate haiM, bAda meM vikalpita artha kA bodha hotA hai aura bAda meM tatriyaka ucchA aura prayatna hote haiM, bAda meM pravRtti hotI hai| taba taka vikalpita artha sthira hI nahIM rahate haiN| taba unameM pravRni DI kaise ho sakegI ? ataH bauddhamata meM zabda se pratiniyata pravRtti anupapanna hI rahegI / zabda aura artha ke bIca vAstavika sambandha mumakina Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 632 madhyamasyAjJAdanha khaNDa 3 kA. 5. * bRhatkalpabhASyasaMvAdaH iti cet ? tayorapi kathaM cirasthAyitA ? zabdArthayorvAstivikasambandhaM vinA ca kathaM zabdazravaNAdarthasmaraNam ? atra hi ekasambandhijJAnAdapara sambandhismaraNamiti sthitiH, hastipakajJAnAdhastismaraNavat / tAdAtmya- tadutpattibhyAmanyaH sambandho na vAstavika iti tu svAbhimAnavijRmbhitam / sambadavyavahArajanakatayA saMyogAdInAmapi pAramArthika sambandhatvAt, anyathA OM gayalatA hai AzayaH / prakaraNakAraH tanniraspati tayoH vikalpitArthayoH api kathaM cirasthAyitA ? prathamaM jAnAti, nata icchati, tato yatanaM, tadanantaraM pravartata iti nyAyAt vikalpitArthayorapi pravRttyarthaM jaghanyataH catuH sabhayAvasthAyitvamapekSitam / vikalpena svagocaravikalpitArzvayorakIkaraNaM'pi kSaNikalena pravRttiparyantamasthAyitvAnna tatra zranupravRttyugatiH / na ca vikalpitArthasyA'pAramArthikatvena na kSaNikatvamiti vAcyam, tathApi zabdAt zazaviSANAdivata tatra pravRtyanupapattestAdavasththyAt / yacoktaM kSaNikravAdinA 'zabdArthayorvAstavikasambandhAnAvAditi tanmanasikRtyAha zabdArthayoH vAstavikasambandhaM | vinA ca kathaM zabdazravaNAt zabdazravaNamavalambya arthasmaraNam ? yathA dhUmaM dRSTvA na kasyacitsamudrAdeH tadasambandhinaH na jAyate kintu dhUmadhvajasyaiva tatsambandhitvAt / asambaddhasyA'pi smaraNaM trailAkupAntargatasakalArthajAnagocarasmaraNApateH / evameva zabdazravaNAdapi pratiniyatArthasmaraNAnyadhAnupapatteH zabdArthayovastivikaH kazcitsambandho'vazyama supathaH, anyathA'zrutadRSTAnubhUnArthagocarasmaraNApateH asambaddhatvA'pi nAdhikasarityAzayenAha atra - zabdazrutesmaraNasthaLe, hi nizcitaM ekasamvandhijJAnAt arthasambandhitvena zabdajJAnAna aparasamvandhismaraNaM ardhasmaraNaM uti sthitiH, hastikajJAnAddhastigmaraNavaditi / tataH zabdArthayoH pAramArthikaH sambandhaH sidhyati / nanu zabdArthayoH kiM tAdAtmyaM tadutya saMsavanA'bhimanyate / iti padmaddhanirgataraGgAsindhuvat sugatasaMjJAnasarIcinigatanirmala vikalpanA yugalI samupatiSThate / nAtrA'nyA'navadyA kSudrAdizabdoM vAramukhacchedAdiprasaGgAn / taduktaM saGghadAsagaNiamAzramaNaiH bRhatkalpabhASye 'khuraagnimIya cAraNamimbaraNasarANaM / navi o navidAhI paNa puraNaM teNa bhinna tu // (i.ka.bhA. 58) / nA'pi dvitIyA zradakSamA zabdasyArthajanakale vizvadAridryApatAta. ardhasya zabdajanaka dAdA kolAhalAsaGgAt karabhasaramAdyarthajAtasya sarvadA jagati saccAt / na ca tAbhyAmanyaH kacitsambandhaH kayozcidapi vartata iti vizeSakUdAsambhavena sAmAnyAbhAvasiddhe narthizabdayorarita kazcita sambandhI vAstavika ityAzaGkAM cetasikRtyA prakaraNakAraH - tAdAtmyatadutpattibhyAM anyaH sambandhI na vAstavika iti tu svAbhimAnavijRmbhitam = sauganamidhyAhaGkAramAtravilasitam / apana hetumAha- sambaddhavyavahArajanakatayA = sambaddhatvaprakArakadhavyavahArayoH saMsargavidhavA janakalena saMyogAdInAmapi pAramArthikasambandhatvAt / yathottarakSaNaM pUrvakSaNotpAdyanadhIvyavahArajanakatayA pUrvottarakSaNayoH tadutpattisambandhaH pAramArthikaH 11 = = = yA iti / isake atirikta yaha bhI vicAraNIya hai ki zabda aura artha ke vIca vAstavika sambandha hI na ho to zabda ko suna kara logoM ko artha kA jJAna kaise ho sakatA ? jaise pIlavAna kA jJAna hone para tatsambandhI hone kI vajaha hastI kA smaraNa hotA hai ThIka vaise hI zabda kA zravaNa hone para tatsambandhI hone kI vajaha artha kA smaraNa honA hai / eka sambandhI kA jJAna aparasambandhI kA smAraka hotA hai| zabda se artha kA smaraNa hone kI vajaha avazya unake barIca vAstavika sambandha ko svIkAra karanA cAhie / yahA~ bauddha kI ora se yaha kahA jAya ki 'zabda aura artha ke bIca nAdAtmya sambandha mAnane para to modakazabda ke uccAraNa se hI mu~ha lar3a se bhara jAyegA aura abhipada ko bolane para mukha meM dAha hone lagegA / yadi unake bIca tadutpatti sambandha mAnA jAya to zabda ko arthajanaka mAnane para lakSmIpatra ko bolane se lakSmI pedA ho jAyegI, bAjAra meM jAne kI jarUrata nahIM hogI / evaM artha ko zabdajanaka mAnane para sadA kolAhala hI hotA rahegA, kyoMki isa jagata meM artha to vidyamAna rahate hI haiN| isa taraha unake bIca na to tAdAtmya sambandha mAnA jAtA hai aura na to tadutpatti sambandha mAnA jA sakatA hai / ina do sambandhoM se atirikta to anya koI sambandha hai hI nahIM / ataH zabda aura artha ke bIca koI vAstavika sambandha nahIM hai to yaha vI manISiyoM ke abhimAnamAtra kA hI vilAsa hai, kyoMki saMyoga Adi bhI sambaddha vyavahAra ke janaka hone kI vajaha pAramArthika hai / yadi sambaddhatvaprakAraka vyavahAra kA janaka hone para bhI saMyoga Adi ko pAramArthika sambandha na mAnA jAya taba to hama yaha bhI kaha sakate haiM ki tadutpattinAmaka koI sambandha hI pUrvotara kSaNoM ke bIca nahIM hai, bhale hI unake bIca janyatvAdiprakAraka vyavahAra ho, taba bauddha mahAzaya kyA Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * trigaNanamaMcAda: * viparyayasyApi suvacatvAt / syAdetat - evaM sati saGketa eva zabdArthayoH sambandha: syAnna ta zaktiH, gRhItasaketAdeva padArthasmaraNAditi cet ? kA prakaraNAbhivyaktakSayopazamAnoM keSAcit sahatamahaM vinA'pi padAdapratyayAt / saGghato hi tapazcaraNa-dAna-pratipakSamAbajAvajjJAnAvaraNakSayopazamANivyava garAlaya tyayeSyate tadya saMyaktaghaTAvAdI mabaddhatvaprakArakAvyavahArajanakatayA tayAH saMyogaH pAramArthikaH / svIkartavyamiti bhAvaH / vipakSabAdhamAha- anyathA = tathAvidhIbyavahArajanakatve'pi saMbogasyApAramArthikacApagama, riparyayasyA'pi = 'tAdAtmyasaMyogAbhyAmanyaH sambandhana pAragArthaka' ityasyApi, savacatvAta, samAdhAna nabhayatra nulyama, 'yacInIH samAM doSaH parihArastayoH samaH' ini bacanAt / taramAnadAtmyandatpattibhinnAnAmapi saMyogAdInAM pAramArthikasambandhamAnameva / na ca tathApi zabdArdhayoH saMyogasya vAdhaH 'vyayAH saMgAMgaH' iti vacanAdini vAcyam, zaktinAmnaH zabdAdhasambandhasya natra labdhAvakAzatvAt / tataH zaktyaivAya zandaH pratyAyayataHni sigini prakaraNakanAdAyaH / / lavAcakAdazaH paraH zaGkataM- syAdetaditi / evaM sati = tAdAtmya-tadAnanyatiriktasambandha asambaddhanyAvApAna pAramArthikatva sati. saddena eva zabdArthayAH sambandhaH syAnna t zaktiH , itamAha gRhItamaMdatAdaMba padAta ardhasmaraNAta = arthasmaraNApalabdheH, na tu dAktimatpadAt yathA caurAyaH taskara prasijho'pi dAkSiNAtyAnAM maGganayazAdAMdanaM pratyApati, kumAravAndazca saGkatabalana pUrvadevA bhAvinamA bodhayati / itthaM satAnA purupacchAdhInatayA:gipanatvanaMba / lokavyavahAgobhayaMva zAstrApekSayA'pi saGkatabazenevArthajJAnaM yathA tripurArNave alizabdaH madirAbhiSiktA ne madhunagandazca mamaniSoH ganinaH / nanaH saMketa gaba zabdArthasambandho na tu zaniriti pUrvapazcAdayaH / pharaNakAra: nantrirAkumna - neti / vyanirakabhivAranAyakA ti - prakaraNAdyabhivyaktakSayopazamAnAM kaMpAnina pugna tadhAvizanda saGkenagrahaM vinA'pi prakaraNAdivalena padAt - tathAvidhazabdAna, ardhapratyayAta = arthabodhasyAnubhavasiddhacAt / yadi sakatAdayArthabodhastahi kathanamaMtitAtpadAna karaNasAmANyavyavadhAna nabyaktakSayAmAnAM puruSANAmapaMcAyaH ? tataH svAbhAdhikasAmarthya bhAcinyAdeva padAcchAbdabodhaH svIkartavyaH, sarvazanTAgaM sarvArthapratyAyanazaktiyuktatvAna / nAhe, kiM saGkanasya sarvadhA zAbdabodhenupayogitvaM / ini mugdhAzaGkAyAmAda - saMhato hi napagNadAnapratipakSabhAvanAbat = napojAnadAnakapAdAnipratipakSabhAvanAdikabhiva, jJAnAvaraNakSayopazamAbhivyaJjakatayA = zAbdabodhAnAlazrutajJAnAvaraNIyakSayopazamAdhAyakavana, jhAndabAye | samAdhAna deMge 1 jo samAdhAna unake lie hogA vahI hamAre lie bhI samAna rhegaa| anaH gana se pratiniyana arthanIti kI anupapatti kI vajaha zana aura artha ke bIca nAdAtmya-tadatpanibhinna zastinAmaka sambandha kA mAnanA Avazyaka hai| kSeta kAya jAhIM ho sakA smAda / yahA~ yaha vADA ho phi -> dAna aura artha ke bIca saMkana hI sambandha ho makanA hai, na ki zakti 1 isakA kAraNa yaha hai ki zabda aura ayaM ke bIca zaktinAmaka sambandha mAnana para bhI jisa parupa kI zabda ke maMkana kA jJAna nahIM hai, use natpadazravaNa se bhI arthabodha honA nahIM hai / aura jise maMkatajhAna hai usa pANyazravaNa se turanta hI abodha ho jAtA hai| ataH anvaya-vyatireka meM gandra aura arbha ke bIca pUrva puspAdi se kiyA gayA saMdata hI sambandha hai, na ki anAdisiddha akti / sahana nA puruSa ke adhIna hai <-to yaha bhI asaMgata hai, kyoMki saMketajJAna ke binA hI puruSavizeSa ko prakaraNa Adi se abhivyakta prayopazama kI vajaha zabda meM artha kA bodha honA hai| pada meM yadi apratyAyana zakti na mAnI jAya taba saMketajJAna ke binA bhI sthalacizeSa meM pada se utpanna hone vAlA arthabAMdha asAna ho jaayegaa| zakti tAM anAdi kAla se siddha hI hai, na ki Adhunika pumpoM se kalpita / anaH zakti kA svIkAra Avazyaka hI hai| kaMbala zakti arthacodhajanaka nahIM hai kintu zakti kA jJAna athavarodha meM sahakArI hai / ataH pradarzita vyatireka vyabhicAra kA koI avakAza nahIM hai| mahaMta kA upayoga zAndayodha meM zabdArthamambandhavidhayA nahIM hai kintu jJAnAvaraNakSayopazama ke abhinya asthiyA hai / jaise napatra, dAna, krodhAdi kI pratipakSa bhAvanA Adi jJAnAvaraNakSayopazama meM heta hai ThIka vaise hI saMketa bhI jJAnAvagNabhayopazama kA hetu hai / lokavyavahAra bhI pA hotA hai ki . 'zaTa arthavAcaka hai evaM artha zabdavAcya hai / isa pramiMDa vyavahAra se bhI zabda aura artha ke bIca vAcya-vAcakabhAva nAma kA hI sambandha siddha hotA hai, na ki maMkanasambandha / isa Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 625 gatyamA 3 mA. 9. *pani bhASAstras akatayopayujyate, na tu zabdArtha sambandhatathA / vyavahArAdapi vAcyavAcakabhAvaH eva zabdArthayoH sambandhaH / tadevaM zabalavastvabhyupagama eva syAdavAdinAM zreyAniti prAcAM paddhatiH ||9|| athAne kAntatAdaprAmANikatAM kApilamatevA'pi saMvAdadyati 'iziti / itchan pradhAnaM satvAcevirudairgumphitaM guNaiH / sAkhyaH saGkhyAvatAM mukhyo nAnekAntaM pratikSipet ||10|| sattAdhaiH = satvarajastamobhiH tipItyaprItiviSAdAtmakatayA lAghavopaSTambha-gauravadharmatayA ca vilakSaNasvabhAvaiH, guNaiH sumpiM tatsAmyAvasthAtvamApannaM, padhAnaM (icam ) aGgIkurvan OM jayalatA upayujyate na tu zabdArthasambandhayA na saketasya zabdArthasambandhatvam / taduktaM pramANanayatatvAlIkAlaGkAre' svAbhAvika sAmarthya samayAsyAgardhabodhanibandhanaM za(pra.na.na. pari 4 / su. 11) iti / nanu zakti saMketayoH kI vizeSa ucyate vizeSa eva zaktiH na tu zaktimAtram / na bhApArahasyasvopajJavivaraNaM zakti na sakemAtraM kintvanAdiH zAstrIyo'vAdhita saMta iti / atratyaM tavaJcatkRta mokSaratnA'vaga . = - prakArAntareNa zabdArthasambandhaM dadyAyati vyavahArAdapi, = 'idaM padasyArthasya vAcakaM vA etacchabdavAcya ityAdyAkArakalokavyavahArAdapi vAcyavAcakabhAva evaM zabdArthayoH sambandhaH na lohAdiH / upasaMharati tadevaM = zabdArthayoH tAntrikasambandhasiddheH vivakSitavAcakApekSA padArtha mAyalaM tadanyAbhidhAnApekSayA cAnabhilApyatvamini zavalavastvabhyupagamaH = ekatvAnekatvA'bhilAvAnabhilAyannAdinAnAdharmaka tipadArtha kAraH eva syAdrAdinAM zreyAniti prAcAM = pUrvAcAryAAMgA. paddhatiH / etadvistarastu syAdvAdaratnAkara - kalpalatAdito'vaseyaH ||5|| prakaraNakRtaMva (bhA.ra.gA.24 TIkA. 1.511 ai engi letezi, onlangig comentari vidhArathane nathAjye jame vRtiriyaM mahAratI - dAmakArikAprastAvArthamupakramate atheti / ayAnayati sattvArthaH = sattvarajastamobhiriti / viruddhaiH = prItyaprItiviSAdAtmakatayA lAghavIpambhavatayA va vilakSaNasvabhAvairiti / satvaM prItyAtmaka kAryahetudgamanahetulAcacasamaMtaca rajItaraha zabda aura artha ke bIca pAramArthika sambandha siddha ho gayA taba to ghaTAdi artha meM pratiniyata ghaTAdipada kI apekSA abhilApa evaM paTAdipada kI apekSA anabhilAsyatva dharma rahegA hI / ataH vastu meM ekAnta se anabhidAya kA boddhasiddhAnta aprAmANika siddha hotA hai / evaM abhilApya anabhilApya ubhayAtmaka hone se vastumAtra zavanda = citra yAnI aneka paraspara tiyA bhAsamAna dharmo se yama hai yahI svAhAdiyoM kA siddhAnta prAmANika hai| karpUra vastu siddha karane kI yaha prAcIna jainAcAryoM kI eka anokhI nijI paddhati hai || || isa taraha 9 cI kArikA kA vivecana pUrNa huA, jisameM mukhyatayA naiyAyika aura vaizeSika kI citrarUpAnurodha se syAdvAda meM sammati kA pradarzana kiyA gayA hai| yaha abhI hama dekha cuke haiN| aba mUlakAra zrImad hemacandrasUrijI mahArAjA kApilamata yAnI sAMkhyadarzana ke puraskAra se bhI anekAntavAda kI prAmANikatA ko susaMvAdita karate haiN| dekhiye dasavIM kArikA kA sAmAnya artha: anekAnta meM sAMkhyasammati 10 vIM kAlikA gana Adi virUddha guNoM se vyAma aise prazana tattva kA abhilApa karanevAlA buddhizAlioM meM mukhya sAMkhya manISI bhI anekAntavAda kA pratiSedha kara sakanA nahIM hai // 10 // prakaraNakAra mahopAdhyAyajI mahArAja 10 va kArikA kI vyAkhyA karate hue kahate haiM ki sAMkhya vidvAn pradhAnanAmaka eka tantra kA svIkAra karatA hai jo sattvaguNa, rajoguNa evaM tamoguNa kI sAmya avasthA svarUpa hai| satvaguNa prItyAtmaka evaM laghu hai| rajoguNa aprItisvarUpa evaM upalambhaka= niSkriya aise satva aura tamoguNa ko apane kArya meM utsAha Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mAnAyaka kAgaMgadaH * sAhalyo yaghanekAntaM pratikSipeta, tadA na sahastyAlA = parIkSANAM mukhyaH, tatpratikSadhe svAbhimatapradhAnasyaiva vilayana svAdhirUDhazAkhAco danakauzalazAlitvAtasya / 'saGkhyAvatA' iti nirdhAraNa SaSThI / yadi tu yAva ca Tansitisri it pratikSipedeva / / 10 / / adha lokAryAtakAnAM vyavahAra yAvalambeinAM sakalatAlikabAdyAnAM kiM sammatyA'sammatyA vA ? iti teSAmataga(ga)lAmevA''viSkukti -> crit'riti / vimati: sammatitApi cAkazyAmanyo / paralokAtmamozeSu varaya mulati zemukhI // 11|| - ali - prAtimpApaM saccatamAgaNakAryAnsahakArakaca / sancanamamA svayamakiye gajamA myana = bakAye utgahaM = prayannaM kAryane / | tamgagasta vipAdampa ghogamanahata-gAyakalitazca / tadanaM sAtyakArikAyA "sandha prakAzakAnaramapaembhaka cala rjH| gumbaggamaya namaH pradIpabacAyatI niH' / / 13 / iti / parIkSANAmitAna kANAgati 'pAThaH zreyAna kaDA pargaanta iti | parIkSA: = parAkSakA ini yAdinyaM AdhyayaH / nirdhAraNa = avadhAraNAdhe / 'iTanA dhAragati nyAvanA-vadhAraNaM yojani | - yadi tu sar3agyAvatAM madhya rAjyoM manya : tadAnakAntaM na pratikSipadani / svAbhimataprakRtitanvaya gyAdrAdIpajIvakAcAta. upanAvakamyopajAcyA prekSayA hAnabalatyAca tatatikSapA nyAyya DAMta gvH| zeSamanigaDitAmati na lanyane / sopayogicAda vItarAgastotravivaraNagaparadana - tathA kApilo-pi na syAdvAdApadApacApalApamAnamAditya tadeva stutikRtyadhayannAra --> 'inTiAta / ha vInagana ! bar3AcyAvanAM magacyA muvyAbhibhavanAmadheyaH sAdagya : pradhAnaM - prakRti, mahatAyutpAdabhUlana manca jamnamAmi: nyAnyacigavadadhairapi dhinamAuruddhatayA bhidadhAna; myAnmange nAnikAntamanagakhyagAkhyAna / na-mata hai prakRti kA mahadAyAbhika mAgamyate / nna: sAMglyAnnakAnnanAdamakha para <-ina |10| honAnindi15short samaya vahAla.ForuoyA 1911 ekAdamAkAnako pAtamAra . ati / lokAryAtakAnAmiti / koka AyanaM = bistANaM grimiti yAvata yatpratyakSa pramANa nAgadantIti TAkAyattikA: nAstikAni yAcata tapAsa / nyabahAradarnayAvalambinA = minivilyavahAramayAbhAgA. bhyupaganjagaNAma / tathAhi - lokagrAhambA ta basta. kimanavA anuyAyadhimA vastArikarUpanakaTApakiyA / paTavalokavyavahAra. padhamantargata tamyabATanagrAhaka pramANabhuparabhyane, matamaya apratyA pramANAvara gAvAt / pragAgamantarA ca vicAsya kamazakyatyAta / pratyakSAgAcaramya lokavyavahAggunacAdaya kalpinatva mAnyacamabhyupagandra gomatyabhirAyaH / na baiSAM vyavahAradunayAvalamcitvaM svabhanAdenevAlA hai / jaba ki tamAMguNa vipAdAtmaka evaM gurubhUta hai, jisakI vajaha jadatA utpanna hotI hai| paraspara viruddha ema guNoM kI sAmya abAyA kI bhananavAlI prakRti kA svarNakAra karanevAlA mAnya yadi anakAnnabAda kA unmUlana kaggA taba nA naha buddhizAlinI meM gamya na hogA, kyoMki anekAnabATa kA ucchaMda karane para svAbhimana pradhAnamanta ( prakRti) kA vilaga ho jAyegA / pakAnayAda meM viruddha sattvaguNa-rajoguNa-nAMgaNa kA eka bhI meM samAveza hI kaise ho sakatA hai ? vigaDa dhoM kA eka dharmI meM samAveza karanA hI to anekAnnabAna kA prativimba hai / ataH anakAnnabAna kA ucchada karane para pradhAna nantra kA hI ucchaMna ho jAna se jima gAmA pA vara haiM. tAkA kArane kI kuzalatA mAMganya kA TH ho jAyagI ! mulakArikA meM mAnyavanAM' para jo pe| vini hai usakA artha hai nirdhAraNa / adhAMta vRddhizAlioM kI madhya meM gAMva yadi mukhya hAMgA, taba anakAnnavAda kA niraMga nahIM hI kaMggA / 1 / / isa taraha 1: jI kArikA ke dvArA anakAnAbAda meM mAMsya kI mammati banA kara mulakAra zrImadajI 'yahAgnayAbhAsa ke anusArI patraM sabala Astika darzanadhAdioM ga gAhA lokAyanika - nAstikoM kA anakAnnavAda meM saMgati yA anamani meM kyA ?' iga gAgA ge unakA avagaNanA kA 5 vIM kAgkiA ga AviSkAra karate haiN| kArikA kA artha nimgaMkta hai| * If | ehalkitleft palaka, AtmA. mAtra ke viSaya meM hI jimakI vaddhi mUha banI huI hai se cAyAMka . nAstika kI sammAna yA vipratipati ko TUTane kI AvazyakatA hai| naI // 11 // / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 madhyabhasvAdAdarAhAra-ya khaNDaH 3 kA. nannAzca rAkAnikAtivAH * yeSAM paralokAtmamokSeSveva mohaH tai: saha vicArAntaravimatisaMmatI aparyAlocitamUlAropAga- // kaprAsAdakalpanasaGkalpakalpa iti bhAvaH / te hItthaM sahite -> na svala nisvile'pi bhuvanagole bhUtacatuSTayAtiriktaM kimapyAtmAdi vastu vidyate, alapalabdheH / kintu kAyAkArapariNataM bhUtacatuSTayameva caitanyamAbibharti / - jayalA* pikAkalpitam / tadanaM pramANanayatattvAlokAlaGkAra - ya: punarapAgArthikadravyaparyAyavibhAgabhipreti ma vyavahAgabhAyaH yathA dAkadarzanam / (pra.na.na.pari. - sU -20/26) iti / ziSTaM spaSTam / mulagrantha -> cAkarayati / cArI = ApAtamyA vipAkadAmpA cAka pasda ma cAkaH, tasya ! maayaaNkaan| pUrvapakSani --->hItthaM sahiranta iti / na khala = nava nigviAle'pi bhavanagole iti / adhanAtanAna nAstikAnAM mane bhagnasya = pradhicyA gAlakAtmakatvAna bhavanamAle ityuktaM, na tu nRpanakalaya iti dhyeyam / bhUgalamatakhaNDana na tattvArthazlokavArtikATyagaMyama / bhUtacatuSTayAtirikta = pRdhivyAne jAtrAyulakSaNabhUtacatuSkavyatirika, yadyagi gaiganamyApi | bhUtatvameva tathApi namgAtIndriyatna cAkirana gupagamAd bhUtapaJcakAtiriktamityanukatvA bhUnacatuSTayAtirinAmityunama / kimapi AtmAdi vastu vidyate anupalavyaH = pramANAta upalabdhivirahAt / nacAhi na tAvata pratyakSaMNa tasiddhiH, indriyanAcatikrAntatvAt / na ca 'ahaM sukhI' ityAdimAnasasAkSAtkAraviSayatvana nasiddhiti vAcyam, tasya ahaM gaura zyAmA vA' ityAdinAnipata zagaviNyatayApyupapaneH / kiJcA-havAgatyayaH garamAthana AtAgocaraH syAta tadA na jAdAcitka: syAt AtmanaH sadA savihitatvAt / kAdAcitkaM hi jJAnaM kAdAcitkakAmApUrvakaM duSTaM yathA saudAminAjJAnamini vyApakAbhAvAd nyaayaabhaavmiddhiH| nApyanumAnana tmiddhiH avyabhicArIlar3agArahaNAta / nApi Agamata: taya paramparAgarunAthAMnAM nAstyeva prAmAgyam / kina yoginA vyavasthApitArthamyA:bhiyuktatararanyanyathaiva vyavasthApanAna / svayamanyAsthitaprAmANyAnAtha teSAM karamanyavyavasthApana sAmathyaMma ? nAyupamAnena. natsadRdAmyA nyagya virahAna / nAyardhApacyA, tadabhAvaHyakarayA ayanupapane vighAt / tasmAdabhAvapragANakagamyatA tasya / taduktaM lokavArtika kumArilena 'emAgapaJcakaM yatra, yastRko na jAyate, bhAvasanAvabodhArtha, nayAbhAva yAM. / aba prakaraNakAra mahopAdhyAyajI mahArAjA vItarAgasnotra ke azma prakAza kI 11 cI kArikA kI vyAkhyA kA zrIgaNeza karate haiM ki jinako paraloka, AtmA evaM mokSa ke bAre meM hI mudatA hai unake sAtha anya vicAra = anekAnnavAda ke bAre meM vipratipatti yA sammati kI khoja karanA binA malavicAra ke mahala ko banAne ke saMkalpa ke tulya hone meM cAka ke sAtha carcA karanA arthazUnya hai . yaha kArikA kA bhAvArya hai| aba upAdhyAyajI mahArAjA nAstikoM kI puktiyoM ko kharanArtha vistAra meM batA rahe haiN| yaha rahA dIrgha pUrvapakSa / * tarAtura se anya prAramA nahIM hai - jAti 'pUrnapakSa :- sakala bhUvalaya meM pRthvI, jala, neja, vAya-ina cAra bhUtoM ko choDa kara usase bhinna kAI AtmA nAma kI cIja hI nahIM hai, kyoMki vaha pramANa meM upalabdha nahIM hotI hai / cI, jala, teja aura vAyu se banI huI kAyA se atirikta AtmA cAkSupa, spArzana Adi pratyakSa pramANa se jJAta nahIM hone se kAyAkAra meM pariNata pRthvI Adi bhUnacatuka caitanya ko dhAraNa karanA hai| ataH tAdRza dhAgara hI AtmA hai, jisakA janma evaM maraNa yahA~ hI hote haiM / imazAna meM zarIra ko jalAne ke bAda koI paraloka jaisI yaja nahIM hai, jahA~ yaha kAyAnmaka AtmA jA ske| kyoMki kApArUpI AtmA kA yahA~ hI vinAza ho jAtA hai / yahA~ yaha prazna ho ki. --> 'pRthvI Adi pratyeka bhUta acaMtana hone se unaka samudAya meM bhI caitanya kI utpanna ho sakatA hai - to isakA yaha samAdhAna hai ki pratyaka kramuka phala, patra, pUrNa Adi mATakatA sahita hone para bhI sammilita hone para unme jaise mAdakatAzakti utpanna hotI hai ThIka vaise hI pratyeka puccI Adi catanyazUnya hone para bhI usake samudAya meM caitanya utpanna ho sakatA hai, 1 yaha koI bar3I samasyA nahIM hai| yahA~ yaha zaMkA ho ki -> 'pratyeka kramakaphala. Adi meM bhI mAdakatA hotI hai| ho, vaha alpamAtrA meM honI hai, yaha eka andaga bAta hai| paTi unameM se pratyaka ko sarvathA mAdakattAzaktiviphala mAnA jAya tara to ve kitane bhI ikaI ho magara unameM mAdakatAmakti utpatra nahIM ho sakatI / jo sarvathA azaka va paraspara mAlila bhI kArya ko itpatra nahIM kara makana / vAna ke pratyeka kaNa apakA umpakSa 68 pRSTa para hai| D Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mImAMsAndrokacAtikasaMvAdaH * tA ca pratyekamacetanAnAM samudAye'pi kathaM caitanyamiti vAcyam, pratyekamamAdakAnAmapi mIlitAnAM kramukaphala- patracUrNAdInAM mAdakatvavadupapatteH / atha pratyekarmAye teSAM mAdakatAzaktisstyeva, azaktAnAM mIlitAnAmapi kAryA'janakatvAt / na hi vAlukA sahayAd yantraniSpIDitAdapi tailodbhava iti cet ? tana, svabhAvenaiva vyavasthopapattI zaktI mAnAbhAvAt / *nayalatA * pramANatara' (zrI. cA ) iti / tarhi pratiprANisaMsiddhaM caitanyaM kathaM saGgacchate ?' ityAzaGkAyAmAha kintu kAyAkArapariNataM bhUtacatuSTayameva caitanyaM jJAnAdikaM Avibharti / tasmAccharIrAkArapariNato bhUtaccatuSka evAtmapratiyaH / etena zuddhapadAtirikAtmasiddhirityapi pratyAkhyAtam zarIrAnirikasya tasyopara meM gauravAca / ata eva caitanyamevAtmana: zarIrAtireke kumAyAM: yoge garbhavat mAnamityapi nirAkRtam / na ca ayAdinAM samudAye'pi kathaM caitanyaM sambhavet ? iti vAcyam, pratyekaM asAvakAnAM = mAdakatAvikalAnAM api nIlitAnAM satAM kramukaphalapatracUrNAdInAM | | mAdakatvavadupapatteH / yathA tepAM pratyekaM mAdakatA nAsti tathApi tatsamudAya sA jAyate tadeva prakRte'pi bodhyamiti cAkAzayaH AstikaH zaGkate atheti cedityanenA'nyeti / pratyekamapi kimuna mIlitAnAmityapizabdArthaH teSAM = kramukaphalapatrAdInAM mAdakatAzaktirastyeva, vipakSacAdhamAha azaktAnAM mIlitAnAmapi kAryA'janakatvAt = kAryajananA'sambhavAn / dRSTAntamAha na hIni prayogastvevaM vivAdApannAni pratyekaM vivakSitazaktisametAni sambhUya tatkAryakAritvAt tilAdivat / yacaM navaM yathA vAlukAzi: / na cainAni tatheti tatra pratyekamaMzatI nAdakatAzaktisiddhiH / pRthivyAdiSu ca pratyekaM caitanyAnupalabdha na tatsamudAya caitanyaM bhavitumarhati / prayogastvaMvaM pRthivyAdIni na caitanyopAdAnAni pratyekaM cicchaktizUnyatvAta vAlukAziyat / tatazca kAyAtiriktatayA'tmana evaM caitanyopAdAnatvamityathAdAra : - - 6.35 cArvAkamatannirAkurvanti neti / svabhAvenaiva vyavasthopapattI zaktI mAnAbhAvAditi / kramukaphalapatracUrNAdInAmeva svanAvavizeSo'yaM yaduta tathyo mIlitebhyo gAdakanopalambha: na tu zAkApUpAdimyo mIlinebhya ityevamayupapattI pratyekaM neSu mAdakanAzantikalpanA na yuktA, gauravAt / ata eva pratyekamacetanAnAmapi pRthivyAdInAM svabhAvavizeSavalena caitanyapAdAnatvamanapAyam / dRzyate hi pratyeka mRtikAkarISu asato'pi ghaTasaMsthAnasya mIliteSu tatsambhava iti / ato na ta zaktikalpanA saGgatimantIti prAcInalAMkApatikAzaya: : - vAtmavAda ghAyavacchedana jJAnAdyanutyaninivAya avacchedakatAsambandhena jJAnAdI tAdAtmyena zarIrasya kAraNatvamavazyamevA'bhyupagantavyam / tathAtmanAM jJAnAdigramavAyikAraNatvamapi svAtaMvyam / itthe kAryakAraNabhAvakalpanApekSayA lAghavAt bhamavAyena jJAnAdI tAdAtmyena zarIrasyaiva kArayatvamabhyupagantavyam / ata eva zarIrAtiritAtmakalpanAyA apanA meM aMzata: bhI tela nahIM hone kI vajaha hajAroM aura lAkhoM kI saMkhyA meM reta ko ikaTThI karane para bhI unake yantrapIdana se tela kA eka bUMda bhI nahIM nikalatA hai / ataH pRthvI Adi pratyeka bhUta ke acetana hone kI vajaha unake samudAya meM bhI caitanya utpanna ho nahIM sakatA to yaha bhI nirAdhAra hai, kyoMki bAlU kA svabhAva hI aisA hai ki unameM kabhI bhI tela nahIM nikalatA | tila kA aisA svabhAva hai jisakI vajaha unase tela nikalatA hai| evaM kramukaphala Adi kA bhI aisA bhAva hai ki ve sammIlita hone para unameM mAdakatA utpanna hotI hai / roTI, dAla, bhAta Adi kA svabhAva hI aisA * ki ve paraspara mIlita hone para bhI unameM nAkatA utpanna nahIM hotI / isa taraha svabhAvavizeSa kI kalpanA karane se hI upapatti ho jAne meM pratyeka meM mAkanAzakti kI kalpanA karane meM yAnI zaktirUpa se pratyeka meM kalpita mAdakatA meM koI pramANa nahIM hai| ataH pratyeka pRthvI Adi meM caitanya na hone para bhI tatsamudAya meM svabhAvavizeSa kI vajaha caitanya kI uttpani hotI hai | ataH pratyeka meM zaktirUpa se caitanya nahIM hone kI badaulata kAyAkArapariNata pRthvI Adi bhutacatuSka meM caitanya kI utpatti kI anupapatti kI koI sambhAvanA nahIM hai| anaH kAyAkArapariNata bhUttacatuSka ke vyatirikta AtmA kI kalpanA karanA aprAmANika hone se anyAyya hai, pakSapAtamAtra hai, zAstra ke prati andhazraddhAmAtra haiM, vizeSa kucha nahIM / napyanAtika samavAya se jJAna kA kAraNa zarIra navya 1 navIna nAstikoM kA isa sambandha meM yaha kahanA hai ki zarIrAvacchedena AtmA meM jJAna kI utpatti ho Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6388 madhyamasvAdvAdarahasye khaNDa 3 kA. 11 ** zarIrakAraNata saMvAda* vyacArvAkAstu 1> avacchedakatayA jJAnAdikaM prati tAdAtmyena klRptakAraNatAkasya zarIrasyaiva samavAyena jJAnAdikaM prati hetutvakalpanamucitam / tacaivaM zarIrAtmapadayoH paryAyatApattiH, iSTatvAt / ata eva 'pRthivImaya' ityAdizrutiH saGgacchate / na caivaM parAtmana iva tatsamavetajJAnAdInAmapi cAkSuSa-spArzane syAtAmiti vAcyam, rUpAdiSu jAtivizeSamabhyupagamya rUpAnyatadvattvena cAkSuSaM prati sparzAnyatadvatvena ca spArzanaM prati pratibandhakatvakalpanAt / * jayalatA - Referenadi navyacAvakANAM matamAha navyacArvAkAH = naiyAyikakadezIyAH tu avacchedakatayA jJAnAdikamiti / bhAvitArdhameva / na ca evaM zarIrAtiriktAtmA asvIkAra zarIrAtmapadayoH paryAyatApattiH, ekasminnavArtha pravRttatvAditi rAmapadapratipAdyatyAt. 'pRthivImaya AtmA' ityAdizrutiH vAcyam, itvAt eva = api saGgacchate / Adipadena 'annamaya AtmA, prANamaya AtmA' ityAdizrutigrahaNam / taduktaM zarIrakAraNatAvA zarIgaatiriktasya jJAnAdyavacchedakate tiprasaGgarantavAraNAyAH cacchedakatAsambandhena janyajJAnatvAca baliprati AtmasamavetajandaguiNatvAvacchinnaM prati vA zarIratvena zarIrasya tAdAtmyatyAsatyA hetutvaM kalpyate / atrApyanumityAdI prAmAdInAM viziSTavRddhI vizeSadhiya: sAmAnAdhikaraNyapratyAsatyA 54 samAnAvacchedakatvapratyAgasyApi hetutvaM vyavasthApanIyam / nirvikalpasthAncheka niyamArthamaMtra tAdRzakalpanam / zarIratyAdikantu na jAtivizeSaH pRthivItyAdinA saha / nApi jJAnAvacchedakatvaM tasyaMva niyAmakatvaM AtmAzrayaprasaGgAt api tu ceSTAvadA'vayavityam / ceSTAt prayatnAdhInakriyAniSTajAtivizeSaH / gaMgavasya jJAnagapacchedakatvApagame tu jJAnajanakatAvacchedako antyAyani nivezanIyam / ataeva khaNDAtpanikAle mahA zarIrAvayavAvacchedena jJAnAtpavanaM / cainyamupalakSaNatayA janakatAvacchedakatI jJAnAvyavahitprAkkAle niyamataH zarIra ceSTAyA asatye'pi na kSatiH / kecittu navyA upAdhisAGkaryadeva jAtisAGkaryasyApi nirdoSatvAt zarIratvAderapi jAnitvameva / etena pRthivItvAtA sAdAttatvaM jAtirna tyAta zarIrAtmavAdimate ityapi pratyuktamiti vadanti / na ca evaM = jJAnAdeH zarIramasaMvatatvabhyupagamyamAne, parAtmana iva parAtmasamavetarUpaspazAdInAmitra tatramavetajJAnAdInAmapi parAtmatvenA'bhimate parakIyavazarIra samavetAnAM jJAnecchAkRtyAdInAmapi cAkSupaspArzana cakSuH sparzanindriyajanyapratyakSa = rUparUparasagandhajJAnaH dipu sthAnAM, svamaMyuktasamavetatvapratyAsanyA cakSuHsparzanindriyayA taba manvAditi vaktavyam, rUpAdiSu jAtivizeSaM = vaijAtyaM abhyupagamya rUpAnyattadratvena = rUpAnyatve sati pradarzitavatyamattvena viSayatAsambandhena cAkSuSaM prati pratibandhakatvakalpanAdityatrA'pyanvIyate / sparzAnyatadratvena sparzAnpitvaviziSTavAnyamanyena rUpeNa va viSayatayA spArzanaM prati = = aura ghaTAdivacchedena na ho isakI upapatti ke lie samavAya sambandha se jJAna ke prati tAdAtmya sambandha meM AtmA ko kAraNa mAna kara bhI acchedakatA sambandha se jJAnAdi ke prati tAdAtmya sambandha se zarIra ko kAraNa mAnanA jaba Avazyaka hai| hai taba samajAya sambandha se hI jJAnAdi ke prati tAdAtmya sambandha se zarIra ko kAraNa mAnanA ucita hai| isameM bhitra AtmA kI kalpanA karanA anAvazyaka hai / isa pakSa meM uparyukta do kArya kAraNabhAva ke svIkAra kA gaurava bhI apramata hai| yahA~ isa zaMkA kA kisamavAya se jJAnAdi ke prati tAdAtmya sambandha se zarIra ko kAraNa mAnane para to AtmA padArtha aura zarIpadArtha eka hI ho jAyegA, kyoMki samavAyaavacchinna jJAnAdiniSTha kAryatA se nirUpita tAdAtmyasambandhApacchinna kAraNatA ke Azraya ko Astika AtmA kahate haiM aura nAstika zarIra kahate haiN| eka hI artha meM pravRta hone kI vajaha paTa aura kumbha pada kI bhA~ti AtmAzaya aura zarIrapada bhI paryAyazabda bana jAyeMge - samAdhAna yaha hai ki yaha to hameM iSTa hI hai / zarIra hI AtmA hai, na ki zarIrAtirikta yaha to hamAre lie iSTApati hai| isakI siddhi ke lie to hama yaha prayAsa karate haiN| zarIra aura AtmA eka hI hone kI vajaha to upaniSadoM meM bhI kahA hai ki AtmA pRthivImaya hai..' ityAdi / yadi pRthvI Adi bhUtasamudAyAtmaka zarIra se AtmA bhitra hotI taba to usake bAre me pRthivImaya, azrama ityAdi kahanA kaise saMgata hogA ? = na / zarIra ko hI AtmA mAnane para evaM jJAna Adi kI zarIragata dharma mAnane para yaha samasyA mu~ha kAMDe khar3I rahatI hai ki jaise eka vyakti ko anya vyakti ke zarIra kA evaM parakIya zarIra meM rahanevAle rUpa sparza Adi kA cAkSupa evaM spArzana pratyakSa hotA hai ThIka usI prakAra usameM rahanevAle jJAna, icchA Adi kA bhI cApa evaM spArzana Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jJAnAcA mahata 635 itthameva rasAdInAmacAkSuSA'spArzanatvanirvAhAt / astu vA jJAnAdInAM cakSurAdyayogyatvameva / na caivaM svajJAnAdInAmapi pratyakSaM na syAditi vAcyam, teSAmacAkSuSatve'pi manasA pratyakSasambhavAt / * nagalA bai pratibandhakatvakalpanAditi / ayaM bhAvaH viSayatAsambandhena cAkSuraM prati tAdAtmyena rUpAnyatraijAtyamataH pratibandhakalaM vinAsa sparzanaM prati ca tAdAtmyena spanpavattyamataH pratibandhakatvamiti prativadhya- pratibandhakabhAvo'yupagamyate navIna cArvAkagataM / jJAnAdiSu zarIrasamaveteSu nirvajAtyasyeva rUpAnyatvasya satena cAkSuSapratibandhakataM zAntyasya sattvena ca pArzanapratavandha katvamiti tatra svasaMyuktasamavetatvasambandhena cakSuH rapainindriyasacvaMpinaviSayatayA cAkSupaspArzanAtpattiH sambhavati, pratibandhaka saccadazAyAM kAryAdA'gAt / vaijAtyasya sa rUpAnyatvasyAdvipayatayA cAkSuSaM nigavAdhama, vizeSaNAbhAvaprayuktaviziSTapratibandhakA bhAvasattvAt / evaM rUparze zarIrasamaveta baijAtyasya savaM'pi sparzavitvasya viraheNa vizeSaNAbhAvaprayuktaviziSTapratibandhakAbhAvasanyAt svasaMyuktasamavetatvasambandhena spandriyavadazAyAM viyatayA spArzanamapi anapAyam itthameva pradarzinapratibadhya pratibandhaka bhAvasvIkAre evaM rasAdInAmacAkSupArapArzananvanirvAhAt / rasAdiSu vaijAtyasyeva rUpAnyatvasyAnvisva nAyaka viSayatayA cAkSuspAini sambhavataH / prakRta pratibadhya pratibandhakamAtrAnaGgIkAre tu tatra svamaMyuktasamavetatvasaMsargeNa cakSurUpadarzanayoH sacana viSayatayA vAparAne yazadAvi syAtAmaca / rasAyacAkSuSA sparzanatvAnurodhenA'vazya kuluptapratibandhakatacaiva jJAnAyacakSuptyA spAyanitye upapadyata iti na jJAnAdaH karIsama kiJcidAdhakamastIti nUtananAstikAkUnam / = nanu rUparasAdiSu vaijAtyamupakalpa rUpAnyatadvattvAdinA pratibandhakatvakalpanApekSayA rasagandhajJAnAdeva tAdAtmyena cAkSuSAdipratibandhakatvaM kalpanIyaM yadvA gurutvAdivat jJAnAdereva cakSurAdyayogyatvamabhyupagantavyaM lAghavAdityata Aha astu vA jJAnAdInAM cakSurAdyayogyatvameveti / cakSuH sparzanAdyayogyatvAdeva na teSAM cAkSupasparzanAdigrama ityAzayaH / na ca evaM = jJAnAdInAM cakSurAdyayogyatvaM svajJAnAdInAM svazarIrasamaveta jJAnecchAkRtyAdInAM api pratyakSaM 'ahaM jAnAmi icchAmItyAdyAkArI mAnasasAkSAtkArAM na syAditi vAcyam, tepAM jJAnAdInAM acAkSupatve'pi cakSurAdyayogyatve'pi manasA pratyakSasambhavAt = mAnasasAkSAtkAraviSayatvasambhava bAbhakavirahAt tanmAnasamanpAyameva / na hi = = - sparza Adi ke samAna jJAna icchA Adi kintu isameM koI khaupha rakhane kI jarUrata jo rUpa Adi kI bhA~ti zarIra kA dharma hai pratyakSa honA cAhie, kyoMki jJAna, icchA Adi zarIra kA dharma hone para rUpa ke sAtha bhI cakSu evaM sparzana indriya kA svasaMyuktasamavetatva sambandha rahatA hai nahIM hai, kyoMki isakA sIdhA hI samAdhAna yaha diyA jA sakatA hai ki rasa, hI, usake bApa evaM spArzana lIkika sAkSAtkAra ko rokane ke lie jo upAya kiyA jAyegA usIse jJAnAdi ke cAkSuSa evaM spArzana pratyakSa kA parihAra ho jAyegA aura yaha upAya yahI hai ki rUpa, rasa, gaMdha, sparza, zabda, jJAna, icchA Adi vizeSa guNoM meM eka jAti kA svIkAra kara ke vipayatA sambandha se cAkSupa ke prati tAdAtmya sambandha se rUpAnyatajjJAtimAn ko pratibandhaka mAna liyA jaay| isI prakAra viSayatAsambandha se spArzanapratyakSa ke prati bhI sparzAnyatajAtimAn ko tAdAtmya sambandha se pratibandhaka mAna liyA jAya / aisA pratibadhya pratibandhakabhAva mAna lene para jJAna, icchA Adi ke bApa yA spArzana pratyakSa kI Apatti nahIM AyegI, kyoMki jJAnAdi meM ukta jAtivizeSa rahane se jJAnAdi bhI rUpAnyatajjAnimAn evaM sparzAnyajAtimAn ho jaayegaa| tAdAtmyasambandha se isa taraha jJAnAdi hI rasAdi kI bhA~ti cApa evaM spArzana sAkSAtkAra kA pratibandhaka ho jAne se unameM vipayatAsambandha se cAkSuSa yA spArzana kI utpatti kI Apatti nahIM AyegI / matalaba ki jJAnAdi ko zarIradharma mAnane para bhI ukta prativadhya-pratibandhakabhAva ko svIkAra kara ke unake bApa evaM spArzana pratyakSa kA nivAraNa ho sakatA hai / kAjJAnAdi cakSuAdi ke ayogya haiM- jatyanAstika ka astu / athavA yaha bhI kahA jA sakatA hai ki jJAnAdi zarIradharma hone para bhI rasa, gandha, Adi kI bhA~ti cakSu, sparzana Adi indriya ke grahaNayogya haiM / ataeva rasAdi kI bhA~ti jJAnAdi kA cAkSuSa yA spArzana pratyakSa nahIM ho sakatA hai / apane aviSaya meM indriya kI pravRtti kaise ho sakatI hai ? yahA~ yaha zaGkA nahIM karanI cAhie ki jJAna, icchA, Adi ko vakSu Adi indriya ke ayogya mAnane para to gurutva Adi kI bhA~ti unakA bhI pratyakSa hI nahIM hogA taba to parakIya jJAnAdi kI bhA~ti svakIya jJAna Adi kA bhI pratyakSa nahIM hogaa| isa paristhiti meM lokavyavahAra pravRtti Adi Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 madhyamarayAdvAdara badaH 3 . avayayanahAkagatinAtikamate * mana:sindAdeva kiM mAnaM ? iti cet ? anumAnameva / na cAnumAnopagame'pasindAntaH, // anumititvasya mAnasatvavyApyatvA'bhyupagamAta, pratyakSAtiriktapramANAbhyupagama evA'pasindAnta - jarAlatA *va teSAM cakSurAprapoggatvamica manoyogyattvaM svAkurmaH / na ca syAtmana ina parAtmano'pi mAnasapratyakSapragaGgA durvAra;, na caSTApaniH kartuM yujyate, parAnmaetalAkSe tadgatanAnAdegi mAnasattvA rAtAta, jJAnAdikamane nanmAnasasyA:sambhavAdini vAcyam, tattadAtmabhAnase tattadAtmatvena tulyo pagamAt / parepa tu aracchedakanayA lnadAtmamAnasatvAvacchinnaM prati tAdAtmyena nanancharIrasya kAraNa Ahosvina samAyena tattadAtmamAnasatyApacchika prati samavAyana vijAtIyatanannanaHsaMyogasya kAraNatvaM ? ityatra nigamanAvirahAna / na caivaM bAlazarIrAnubhUtasya yubA smaraNaprayaGgaH, bAlazarIrasya vinaSTatvAditi zamanIyam, pUrvayaTanAzAnanna khaNDyaTe kAraNaguNaprakrameNa tadguNsamacata pUrvazarinAzonarabhunA dArIra pUrdAgaraguNasakramAt / na caivamavayavijJAnAdAvazyabajAnAdinutAkalpane gauravamiti vAcyam, 'kalamukhatyena tasyA dAMpattavAn / nAstu bA bayI vijAnAyasaMgAgarnaba tdnythaamichH| tathA 5 zarIgannagaMtarAdapi zArIratvapaTakAvijAtIyasaMyogAdhizaSTANuvRttisaMskArAta manasA naadRshmmrnnopniH| nanu manaHsiddhAveva kiM mAnaM 1 pratyakSeNa tasyAtmavata anupalabdhariti cet ? nahi ta anumAnameva mAna ki na myAna ? yugagannAnAjhAmanI lAdava nama namAnmane pasiddhAnnApi labdhAvakAzaH syAdevanyA. adAyAM nayanAstikA AhaH na ca anumAnopagame'pasiddhAnnaH mAvakAza:, minitvasya mAnasatvavyApyatvAbhyupagamAna / mAnasapratyakSavizeSa evAnamitijJAnaM, na tu paraznaH / pratyakSAtiriktapramANAbhyupagama evApasiddhAntazaGkAbakAzAna / zabdanAjAvipranANayoravAyAMkArAHmmanmate. tanmUlabhUtAptAnA zvAsAn / anubhavasiddhastvarthI nA'pahAnuM zakyaH / AcAlagopAlama dhAraNA- | nAdininirUpAnamityanagIkAra vyavahArA:vihAta / na hi dhumaparAmagAMda 'dhUmavana parvato himAna' ityAkAraM 'paryanI nalimAna' ityAkAraM vA jAnaM jAyamAnaM saMzaya nirUpaM yA, 'phandAma', smarAmi' ityAdyananavyavasAyAna / parAmarzasya nibhavamAmavrAtvana na saMzayahatutvaM, parvatoM bahimAna' ityananubhavAya manAzI mmRti: kintu mAnagasAkSAtkArAtmakA anumitiyopajAyane / na cavaM vahni na sAkSAtkaromi' ityAdipranItyanupapaniriti vAcyam, gurulyAdAciva natra laukikaviSayavAbhAvAdava nadupapanaH / kavita anuminityAcacchinnaM prani nApa disAmnIniSTatayA pratibandhakatyA kalpane lAghanAt / anena anuminiyamya maans| upapatti kaise ho sakegI?' - inakA kAraNa yaha hai ki jJAnAdi canu Adi bahirindriya ke grahaNAyogya hone para bhI mara ke grahaNa yogya hote haiM / anaH svakIya jJAna Adi kA bhale hI cAkSupa, spArzana Adi pratyakSa nAmumakina ho, mAnasa rAkSAtkAra mumakina ho sakatA hai / yahA~ isa prabha kA ki -> 'Apa nAstika ke mana meM mana kI siddhi meM pramANa kyA hai ? kyoMki yaha cakSu Adi indriya se to upalabdha hotA nahIM hai - uttara yahI hai ki anumAna hI mana kI siddhi meM pramANa hai| aneka jJAna kI yugapan = eka kAla meM utpatti na hone kI vajaha mana kI anumiti kI jAtI hai| ataH anuminijanaka anumAna hI mana kI upalabdhi meM pramANa hai| yahA~ yaha zaMkA ho ki -- "yadi anumiti eka atirikta pramA / nara to usake anurodha se anumAna nAmaka atirikta pramANa ko bhI gvIkAra karanA par3egA aura use yadi mAnyatA dI jAyegI to usa avasthA meM pAkamAtra pratyakSa hI pramANa hai, anya koI pramANa nahIM hai' . isa cArvAkasiddhAnta kA bhaGga ho jAna se apasiddhAnna nAmaka nigrahasthAna kI prAmi hogI" - to usake samAdhAna meM navya nAstikoM kI ora se yaha kahA jA sakatA hai ki - ajutitiAva mAnasatvavyApya hai - nUtana cArvAka 5 anuminivsy,| anumiti koI atirikta pramA nahIM hai kintu vaha eka prakAra kA mAnasa pratyakSa hai| isa prakAra anumititva mAnasattva kA vyApya dharma hai, na ki mAnamantra kA virodhI dharma / yadi anumiti ko atirikta pramA mAnI jAya tara atirikAmAjanakatvena anumAnanAmaka atirikta pramANa kI siddhi kI Apani hAMgI / magara ukta gati meM anumAna kA mAnasa pratyakSa meM antabhAva ho jAne meM apasiddhAnta dopa kI zaGkA ko bhI avakAza nahIM hai / yahA~ paha zaMkA ho ki -- zarIra ko hI AtmA mAnane para no mRta deha meM bhI jJAna kI utpati hogI. jaima jIvanta zarIra meM hotI hai ThIka usI taraha'| - to isake samAdhAnArtha yaha kahA jA sakatA hai ki jJAna kA samavAthikAraNa zarIra hotA hai no jJAna kA asamAyikAraNa vijAtIyamana:saMyoga hotA hai, jo jIvanta deha meM hone se usameM jJAna kI utpatti hotI hai aura nRta deha meM jJAnajanaka vijAtIya Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namana mAgarama na papAna para * zahakAvakAzAt / ta zarIrasyA''tmatve mRtakalevare'pi jJAnotpatti: syAditi vAcyam jJAnajanakavijAtIyamana:saMyogApagamAta / AtmanaH zarIrAnatireke saMyogasya pRthakapratyAsattitvA'kalpanalAghavamapi / A davANukaparamANusapAdhapratyakSAya catuHsaMyuktamahatvarUpavatsamavAyatvAdinA pratyA tvaciMgevilapi pagakanam / na ca zarIrasya Atma pagANapa. zAmA sAmAna. mRtakalaMpi. kimana nidrApandehe ityapizabdArthaH, jJAnotpaniH syAta, natyAmagrIsaccAditi vAcyam, nadAna jaanjnkvijaatiiymn:sNyogaapg-|| mAn = jJAnArAmavApikAraNasya vijAtIyamana:payogasya igara binAzAt nabanAtAni:, kalatamA magyApana kAryajanakalAna . AtmazarogyAdI svapnaM dRSTayana AtmanaH zarIgananirake = dehAbhinnata myAkriyamANe, saMyogasya pRthkprtyaamnivaaklpnlaaghvmpi| idamatrAkRtam - sAtAzagarava dinate rammAnamasAkSAtkAra manma: svasaMrakarAmatatvasambandhana kAmpatvaM sambhavati, dehasvarUpasyAtmanaH mana: maMyukAvayavarAmazetanyAn / para dAgati ninmadimate AtmanA niranyAcena tana manasa: svasaMyuknasamavetavasambandho na sambhavataHti svasaMgAMgagambandhasya tadananyAyakAraNatAyaTaka pratyAsa nimiyA kamanIyatvam / zarArattAcAdimantu laukika viSayatayA inyadalAcanapratyakSAtyAvAcchanna pratiraktasamaya sambandhanacandriyApaka padama bhyAgamyate / tathAhi gharasya cana:saMyukivAlasamavetavana gharampAdazca nakSa:saMyukayAmatanvana nakSapaH lA svasaMyuktaragatamambandhana savAna tatra laukikaviSayanayA dAkSapApapatti: sukm| anA nAtyazarIramAdinA yogamya svAtantryeNa lAphikaviSayanAminadA. pratyakSaniSThakAryatAnirUpita kAraNatAvacchedakatAnitvaM kalpagamati gAyabama / kazcittu Adhunika gatirIkAtmanAgamana jhArarAtmanA; saMgomAkampanalAya gatyAcaSTe. nanna. anamagranthAnamanApana: / anigniAtmavAdI gaikana ani cadityanenAncati / druyaNakaparamANurUpAdyapratyakSAya = iyaSka . paramAvimA mArdanAmapratyakSamA papanaye vakSaHsaMyuktamahadabhUtarUpavatsamavAyatvAdinA pratyAsaninne - cakSaNaH svataMyukalA maMcanatyamya saMsakta mana:saMyoga nahIM hone kI vajaha usameM jJAna kI utpatti hotI nahIM hai / ataH agara ko jJAna = catanya kA upAdAna kAraNa mAnane meM koI dAMpa nahIM hai| mAlIsAmavAdI ko pratyAzilAzA aanmnH| zarIra ko hI AtmA mAnane meM eka lAbha yaha hai ki saMyoga ko pratyakSa janakapratyAsani mAnane kI koI AvazyakatA nahIM rahane me mAzcAtkArajanakatAvacchaMTaka sambandha ke zarIra meM bhI rAghaba hotA hai| dekhiye, AtmazarIrabAdI ke mana meM AtmA ke mAnasa pratyakSa kI kAraNatAvacchedaka panayAmani hogI strasaMyukramamavatanya / sva = mana, usameM saMyukta zarIgavapara, umameM samaveta hai zarIra / zarIra meM svamaMyuktasamavetatvasambandha meM mana rahana se vahA~ viSayatAsambandha me mArgasvarUpAtmagocara mAnama sAkSAtkAra utpanna hogaa| marItiriktAtmavAdI nayAyikAdi ke mata meM AtmA nincayaba hone se mana kA AtmA ke mAdha svasaMyuktasamavanatva sambandha nahIM ho sakatA / ana: AtmabhAnasAtyA ke anugaMdha meM svarmayogasambandha ko hI bhAnmamAnamapratyakSa kI kAraNatAvacchedakAnyAsatti mAnanI hogii| sva = mana, usakA saMpAMga AtmA meM hone se mana svarmayogagambandha meM AtmA meM raha kara vahA~ viSayatA sambandha se mAnmamAnamasAkSAtkAra ko utpanna karegA / isa taraha zarIrAtiriktAtmavAdI ke mata meM AtmamAnasa ke anurodha se gaMyoga kI svAtantryeNa pratyakSakAraNatASacaMdradaka sambandha mAnanA Avazyaka hotA hai jaba ki zarIrAtmavAdI ke mata meM kisI bhI pratyakSa kI kAraNatAvacchanakananyAyattividhayA yoga kA svatantra svIkAra karanA Avazyaka nahIM hai / sabhI dravyoM kA svasaMyuktasamavAyamambandha se hI pratyakSa ho sakatA hai / jaisa cakSusaMyukta kAla meM samaveta baTa meM svasaMyuktasamatatva sambandha meM bana rahane meM vahA~ viSayatA sambandha meM ghaTagocara cAkSupa mAkSAtkAra hotA hai| evaM anyatra bhI svasaMyuktasamavetatva sambandha meM hI dravya aura dravyamamayana ke pratyakSa kI upapani ho jAne meM saMyoga ko pRthak pratyakSakAraNatAvacchedaka sambandha mAnane kI garAgatmaghATI ke mana meM AvazyakanA na hone meM lApana hai / th.| yadi yaha kahA jAya ki -> 'dvayaNaka, paramANa evaM cakSa Adi ke rUpa ke cAkSupa ke parihAgartha cakSuHsaMyuktamamavAya ko vakSaHsaMyuktamahara tarUpacanmamavAyatvarUpa se ho cAkSupa pratyakSa kA kArANanAvacdaka sambandha mAnanA paraMgA jimaka phararUpa meM dvapaNuka aura paramANu meM mahatva evaM vana Adi meM udabhuta rUpa nahIM hone meM iyaNuka evaM ghara - paramANu bhATi ke rUpa Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 652 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDa 3 kA. 19 * truTicAdhupakArakaraNAta satitve truTigrahArtha pratyAsatitvamAvazyakameveti tet ? va dravyatatsamavetapratyakSe mahattvasya samavAya-sAmAnAdhikaraNyAbhyAM pRthak kAraNatvAt / ca paramANau pRthivItvAdipratyakSApatti OM jayatrAtA mahadudbhUtarUpatatsamavetatvatvAdinA pratyAsanitvasvIkArAvazyakatva iti / ayamathAzayaH svasaMyuktasamaMtatvasya svasaMyuktasamavetatvatyAdinA pratyakSakAraNatAvacchedakapratyAsattitvasvIkAre yazukaparamANurUpayo: cAkSupaM syAt cakSuSaH svasaMyuktasamavetatvasaMsargeNa tatra satyAt / na ca tatpratyakSaM bhavati / ataH cAkSuSakAraNatAvacchedakapratyAsattinadhyaM mahattvasya pradeza: zarIrAtyavAdinA'vazyaM kartavyaH / tathApi indriyarUpAda: cAkSupaM durnivAraM tatra svasaMyuktamahattvavatsamavetatvasaMsargeNa cakSuSaH sanyAta | ataH tadapratyakSatvAnurodhenoddhRtarUpasyA'pi tanna nivezaH kAryaH / tatazca viSayatAsambandhena tatsamaveta pratyakSatvAvacchinnaM prati svasaMyuktamahaduddhRtarUpavatsamavattvasaMsargeNa | mana: cakSuH sArzanendriyAnyatamasya kAraNatvaM zarIrAtmAdinA svIkartavyam / tathA ca vasaMrepratyakSAnupapattiH, tatsamavAyinoM dvayasya mahasvahInatvena tatra svamaMyukta mahadudbhUtarUpavatsamavetatvasannikarSeNa cakSuSI'nvAt / ataH truTigrahArthaM = basaregucAkSuSopapattaye saMyogasya svAtantryeNa pratyAsattitvaM pratyakSa kAraNatAvacchedakasatrikarSatvaM Avazyameva / ityaJca cApAnurodhena cakSuH svasaMyogasambandhena pratyakSa kAraNatvAbhyupagame zarIrAtmavAdinaH 'saMyogasya pRthakapratyamanityA: kalpanalAghavamiti vacanaM lakta iti tulyagauravamubhayate iti zarIrAtirikAtmavAdinastAtparyam / - naJpanAstikAstadarAkurvanti neti / laukikaviSayatAsambandhena dravyatatsamaveta pratyakSaM mahattvasya upalakSaNAta tapasya ca samavAyasAmAnAdhikaraNyAbhyAM pRthak kAraNatvAditi / ayaM zarIrAtmavAdyabhiprAyAM laukikaviSayatayA dravyapratyakSaM prati mahattvodbhUtarUpayoH samavAyana dravyasamavatasAkSAtkAraM prati ca tayo: sAmAnAdhikaraNyena kAraNatvam / tatazca dravyatatsamaveta pratyakSaM prati svasaMyuktasamavetatvatvena pratyAsattitvamanapAyam / svasaMyuktasamavetatvamatrikarSaNa netravati yazukre samavAyena paramANurUpaM ca sAmAnAdhikaraNyena mahattvasya indriyapizAcAdau samavAyena tadIyapadI ca sAmAnAdhikaraNyetasya virahAnna tatsAkSAtkArApatiH / | evaM pratyakSapratyAsattimadhye mahatvodbhUtarUpavIrapravezena na truTiyAkSuSAdhina saMyogasya pRthakapratyAsanitvaM kalpanIyaga, cakSuH saMyuktazukasane saMgI svarAMyuktasamavetatvasambandhena cakSuSaH satyAt / atiriktAtmavAdidAGgakAmapAkartumupakramantaM * na veti vAcyamityanenAnveti / paramANI pRthivItvAdipratyakSApatti ke sAtha cakSu kA svasaMyuktamahadbhUtarUpavatsamavAya sambandha nAmumakina banane se ApAdita cAkSuSa kA parihAra ho skegaa| magara isa paristhiti meM eka nayI samasyA khar3I hogI ki trasareNu kA cAkSupa na ho sakegA, kyoMki trasareNu ke avayava dryaguka meM mahattva nahIM hone se svasaMyuktamahadudbhUtarUpavatsamaMtatvasambandha se cakSu kI sareNu meM upasthiti nahIM hai / ataH trareNu | ke cAkSupa kI upapatti ke lie do saMyoga ko svatantra pratyakSakAraNatAvacchedaka sambandha mAnanA hI hogA tabhI svasaMyoga sambandha se meM cakSu ke hone kI vajaha usame viSayatA sambandha se cAkSupa utpanna ho skegaa| isa taraha truTiyA ke anurodha se saMyoga meM pRthaka pratyakSakAraNatAvacchedakapratyAsatitva kI kalpanA Avazyaka hI hai taba zarIrAtmavAdI ke mata meM pratyAsatilAghava kaise mumakina hogA ! -- 1 * mahatva aura udbhUtarUpa meM svatantrakAraNatA na.dra. to yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki laukikaviSayatA sambandha se vanyapratyakSa ke prati samavAya sambandha se mahattva evaM udabhUta rUpa meM svatantra kAraNatA mAna lene para evaM laukikavipayatA sambandha se dravyasamavetaviSayaka pratyakSa meM sAmAnAdhikaraNya sambandha se mahattva evaM udbhUta rUpa ko svatantratayA kAraNa mAna lene se cakSuH saMyuktasamavAya ko svasaMyuktararamatatvarUpa se bhI kAraNa mAnane meM paramANurUpa, dvyaNuka, cakSu Adi ke rUpa ke pratyakSa kI Apatti nahIM ho sakatI hai| dvayaNuka meM samavAyasambandha se mahattva hI nahIM rahatA hai evaM paramANu, cakSu Adi ke rUpa meM sAmAnAdhikaraNyasambandha se kramaza: mahattva evaM udbhUta rUpa hI nahIM rahate haiM / kAraNAntaraviraha kI vajaha unake pratyakSa kI Apatti ko avakAza kahA~ ? trasareNu meM to samavAya sambandha se mahattva rahatA hai / ataH dvayaka ke mahattvahIna hone para bhI svasaMyuktasamavetatvasambandha se truTi meM cakSu rahane kI vajaha reNu kA cAkSupa nirAbAdha hai / isa taraha saMreNu kA cacasaMyuktasamavetatvasambandha se hI pratyakSa sambhava hone se saMyoga kI pRthaka pratyakSakAraNatAvacchedaka pratyAsatti mAnane kI zarIrAtmavAdI ke mana meM AvazyakatA nahIM hai / ayogyavRttidharmAyojyamapibhAvakUTa pratyakSamAtra kA kAraNa na ca / yahA~ yaha bhI kahanA ki 'svasaMyuktasamavetatvasambandha ko pratyakSakAraNatAvacchedakapratyAsatti mAnane para to Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyasAmAnyavicAraH vAraNAyodbhUtarUpa - mahatvayo: pratyAsattimadhye nivezanamevocitamiti vAcyam, paramANau pRthivItvapratyakSasyA'nApAdyatvAt ghaTAdau tasya tu jAyamAnatvAdeva / na ca paramANughaTitasannikarSAt pRthivItvAdipratyakSApatiH, ayogyavRttidharmA'yogyasannikarSAdyabhAvakUTasya sAmAnyata eva pratyakSahetutvAt / astu vA svaviziSTasvaviSayasamavAyitvasambandhena jAticAkSuSaM prati viSayatAsambandhenAzrayacAkSuSasya hetutvam, tena nA'yaM doSaH / etena svaviSayasamavetatvasambandhenA''zrayacAkSuSasya gayalatA - = pratyakSakAraNatAva vAraNAya = pRthivItva dravyatvAdijAtigocarasAkSAtkArApAkaraNakRtaM udbhUtarUpamahattvayoH pratyAsattimadhye chedakasannikarmakukSau nivezanameocitaM tathA ca punaH truTisAkSAtkArI pattaye saMbhogasya pRthakapratyAsatitvamAvazyakabhaveti pratyakSasyAnApAdyatvAt / dravyasanavatasAtkAraM prati sAmAnAdhikaraNyena mahattvasya kAraNatvAt / tattazcA'yogyavRttidharmatvAt na paramANuvRttidvRdhiyItvAdijAtipratyakSam / ghaTAdI tasya = pRthivAtyAdipratyakSasya ta jAyamAnatvAdeva anApAdyatvam / mahatvAdbhutarUpasamavAyasamvatpRthivItvAdI svasaMyuktasamavetatvasambandhena cakSuSaH sancAt / na ca paramANughaTitasannikarSAt pRthivItvAdipratyakSApattiriti vaktavyam, ayompavRttidharmAyogyasannikarSAdyabhAvakUTasya sAmAnyata eva pratyakSahetutvAt pratyakSatvAvaccinnakAraNatvAt paramANuditasannikarSasyA yogyatvAdeva tena tasyAnApAdyamAnatyAgati nananAstikAbhiprAyaH / = 643 = nirukUTasya pratyakSatvAvacihnakAraNale gauravAtkalpantaranAha - astu veti / svaviziSTasvaviSayasamavAyitvasambandhanati anena kAryatAvacchedakasambandhapradarzanaM kRtam / svapadana jAticAkSuSagrahaNam | vaiziSTaya vipayatAsambandhena bodhyam / zva viSayatAsambandhena svaviziSTAM yaH svaviSayasamavAyI tasmin svaviziSTasvaviSayasamavAyitvaM tena sambandhana jAticAkSuSaM = jAticAkSutvAvacchinnaM prati vipayatAsambandhena = svaniSThIkikavipacitA nirUpitaviSayatAsannikarSeNa AzravacAkSupasya jAtisamacAyigocaracAkSuSasya hetutvam / mudgaraprahArAdivirahadazAyAM ghAyalokikavitAsambandhena baTe sattvAt svaviziSTasvaviSayasamayayitvasambandhena ca ghaTatva pRthivItvAdipadatvApavizvAsinAM ghaTasya vizeSyatAbhidhAnaviSayatAsambandhana 'ghaTIyamityAkArakaghaTatvacAkSuSaviziSTatvAta / tena niruktakAryakAraNabhAvasvIkAreNa na ayaM paramANusamaMta - pRthivItvacA igalakSaNo'nupadI DIpaH paramANo lokikaviSayatAsambandhena pRthivItvAzrayagocaratvAnuSasya svaviziSTasvaviSaya| samatrayitvasambandhAvacchinnapRthivItvacAzupaniSTakAryatAnincha pitakAraNatA vayasya virahAt / = etena = nirutakAryakAraNa bhAvAbhyupagamena, aAstamityanenAsyAnvayaH / svaviSayasamavetatvasambandhena AzrayacAnupasya paramANu meM rahanevAle pRthivIvAda kA bhI pratyakSa hone lagegA, kyoMki saMyuktaparamANusamaveta pRthivItvAdi meM svasaMyuktasamavetatva sambandha se cakSu upasthita hai / ataH tanivAraNArtha pratyakSakAraNatAvacchedakapratyAsatti meM udbhUta rUpa evaM mahatva kA niveza karanA ucita hai / svasaMyuktamahadudbhUtarUpavatsamavetatva sambandha ko pratyakSakAraNatAvacchedaka pratyAsatti mAnane para hI paramANuvRtti pRthivItya Adi ke aApakI upapati ho sakatI hai, kyoMki paramANu meM mahattva na hone se mahattvaprati ukta sambandha se paramANugata pRthivItvAdi meM indriya rahatI nahIM hai| taba ko punaH pUrvopadarzitarIti se truTipratyakSa ke anurodha se saMyoga ko pRthaka pratyavakAraNatAvacchedakapratyAsaniviSayA mAnanA Avazyaka hogA' bhI ThIka nahIM hai, kyoMki dravyasamavetapratyakSa meM sAmAnAdhikaraNya sambandha se mahattva kAraNa hai, jo paramANusamaM pRthivItvAdi meM nahIM rahane se paramANu meM pRthivItvAdi ke pratyakSa kI Apani nahIM zrI jA sakatI / padAdi meM rahanevAle pRthivIvAda kA to bApa hone se hI usakA apAdAna nahIM ho sktaa| bhI paramANupadina sannikarSa meM pRthivItvAdi ke pratyakSa kI Apati hogI' - isa zaMkA ke samAdhAnArtha yaha kahA jA sakatA hai ki kavitA sambandha se pratyakSasAmAnya ke prati ayogyavRttidharma, ayogyazika Adi ke abhAva kA samudAya svarUpasambandha se kAraNa hotA hai | paramANughaTita pratyAsati ayogya hone se usake dvArA pugicItyAdi kA sAkSAtkAra nahIM ho sakatA / ata: truTipratyakSa ke lie saMyoga meM pRthaka pratyAsattitva kI kalpanA anAvazyaka hai - yaha navIna cAvakoM kA vaktavya hai / phira = hara athavA yaha bhI kahA jA sakatA hai ki viziSTatvaviSayasamavAyitva sambandha se jAticAkSupa ke prati vipayatA sambandha se AzrayacAkSupa kAraNa hai| ghaTatvAdi ke Azraya ghaTAdi kA cAkSuSa hone para hI ghaTatvAdi kA vApa pratyakSa honA hai, na ki usake binA bhI / kAryatAvacchedaka pratyAsati ke padaka svapada se jAtitrAkSuSa kA grahaNa abhimata hai / usase viziSTa Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 241 camayAdAdarahasye ghaNTuH 2 . kA. *gama pAgaganapratAniparIkSaNama jAticAkSarSa prati hetutve'pi vinazyavasthasannikarSaNa ghaTAdivAnuSottaraM paramANoM pRthivItvAdipratyakSApattirityapAsatama / lanu 'mama zarIrami'tyAdipatItyA''tmano'tireka: setsyatIti cet ? na, uktalAghavabaleneTazapratIta matvakalpanAt, 'zyAmo'haM gauro'hami'tyAdisAmAnAdhikaraNyAnubhavAcca / -* jarAlA= jAtisamavAyanAkSapasya laukikaviSayatakA jAticAkSupaM prati hetulve gvIkriyamANe ghaTatvamamavApighaTagocaracakSuSamya svavizyasamavetatvasambandhana ghaTale sancana tatra lautikaviSayanayA ghaTatvacAkSuSotpAdasyopapAdane api vinazyadavasthasannikarpaNa = cinazyadayamdho yA ghaTAdiH nadipara kayAHsannikaNa, ghaTAdicAkSupottaraM = ghaTAdigaMdaraca kSupAnyAdAnyacahitAttarakSagAvaccaMdana, paramANI pRthivIvAdipratyakSApatti: vAMga, ghaTasya paramANaka mahAtmakatvana ghaTanAkSapampa syaviSayasamaznatvamAnadhana paramAgaganaprathicItvAdApi sancAna ityapAstama, syaviziSTasvaviSayasamAyitvasambandhanaba jAticAkSapaM prati viSayatayA jAtyAzrayacAkSapasya henutvam kAraNa prakRnApanarayogAta, tadadhana kAryatAvazaMdakapratyAsanI 'syaciziSTa tyuktam / / nanu mama zarIra' ityAdipratItyA AnmanaH zarIrAta atirakaH setsyati dehAtmanArabheda tu 'ahaM zarIramityA pratatiH myAnna ta mamedaM jhArgama'ti / yathA mama pasnaka' ita mRtAtyA zAtmanaH pustakAdatirakaH tathaiva 'mamadaM zarIra mityAkArakavanAtyA shriiraadtirkH| yadyapi pATyA; sambandhamAtramarthaH nApi tasya bheniyanatvena zArihantvavadarbhadasya zAbdayodhaMttaramAkSepalabhyatva- // manyAhamiti na-bAzayaH / navyanAmnikAratanniganti - nati / uktalAparavalena = maMgAMnasya puthakapratyakSakAraNAtAvaLedakAtyAyanivArakalpanalAgharAnagaMdhana, idazanItaH = 'magArami'nyAdipanIta : bhramatvakalpanAta vastutastu praSTayA na bhedaniyatatvaM, maho: zira' ityAdAvabhedapi thaanaat| enena bhavaziSTaH sambandha eva paTyartha' ityapi pratyutam / ki tasyA bheTanayanye 'mamAdhyamAtmA' ityAda: kA gatiH ? tatrAdIpagama prakRtaM mamadaM zarIranitya ki badichannaM ? 'zyAmo'haM' 'goro'haM' ityAdisAmAnAdhikaraNyAnubhavAca / yathA nIlo ghaTa' ityAdI samAna-vibhajikacalakSaNamya bhinnapratinimitnazabdAnAmakArthabodhakatvasvarUpasya yA mAmAnAdhikaraNyamya vAmAna mAtra pAvabhanna ghaTaH' ityaGagIkriyate tadadeva 'vyAmoha' ityAdI 'zyAma. hai usake viSaya kA samavAyI padAdi dharmI / viSayatA sambandha se AzrayacAkSupa ghaTAdi meM rahane se svavizizastravipayasamAyitva sambandha se ghaTatvAdicAkSupa bhI vahIM utpatra hotA hai| paramANu kA to cAnupa hI nahIM hone se vipayanA sambandha se AzrayacAkSuSa paramANu meM nahIM rahane se paramANusamaveta pRthvIvAdi kA cAkSupa yahA~ svaviziSTasvaviSayamamavAyitvamanvandha meM utpanna ho sakatA nahIM hai| ataeva yahA~ yaha vAkA bhI ki --> viSayatA sambandha se jAticApa ke prati svavipayasamacatatva sambandha meM AzrayacAbhupa ko kAraNa mAnanaM para cAzupavipayabhUta ghada meM mamabana ghaTatvAdi meM svavipayasamavatatva sambandha se AzrayacAkSupa ko kAraNa mAnane para cAkSupaviSayIbhUna ghaTa meM mamayaTa ghaTatvAdi meM svaviSayasamavetatva sambandha se AzrayacAkSupa ke rahane se vipayatA sambandha se ghaTatvAdicAkSuSa kI utpatti no ho sakatI hai magara binamyavasthAvAle ghaTa ke cakSumatrivarSa se paTacAkSupa hone ke bAda paramANu meM pRthivInAdi ke cAkSupa kI Apatti AyagI, kyoMki paramANasamUhAtmaka ghaTa pratyaka paramANu se atirikta na hona meM ghaTacAkSupavipayIbhUna paramANu meM mamatrata pRthivItvAdi meM svaviSayasamavetatva sambandha se AzrayavAkSupa rahanA hai' <<- nirasta ho jAtI hai, kyoMki nava ghaTa hI vinaSTa hone se paramANanidhiyAdipratyakSa kI Apatti nahIM hai / ataeva nara svaviziSTa svaripayasamavAyitva kA Azraya na rahane kI vajaha usa sambandha meM paramANusamaveta pRdhinItvATi ke cAkSupa kI utpani kI koI saMbhAvanA nahIM hai| yaha Apatti taba AtI yadi vipathanA sambandha me jAticAkSama ke prati svaviSayasamavatanya sambandha se AzrayacAkSuga kA kAraNa mAnA nAya / magara hama to pUrvoka viziSTasvaviSayasamavAyiya sambandha ge jAnicAkSupa ke prati svaviSayatA sambandha meM AzrayacAkSuSa ko kAraNa mAnate haiM jisase anupadaka paddhati se paramANusamayana pRdhinItyAdi ke cAkSupa kA parihAra ho sakatA hai| nan mm.| yahA~ yaha zaMkA ho ki > "AtmA ko zarIra meM anirika na mAnane para 'mama zagara' = 'yA, maMga zarIra hai, ityAdi pratIni kasaM hA gagI ? zarIra pacaM bhAnmA paraspara abhinna hone para tA - maiM zarIra hai / gamI pratIni honI caahie| jame pustaka. apana se bhinna hone kI vajaha 'maiM pustaka hai rogI pratIti na hokara 'yaha maMga pustaka hai' ityAkAraka pratIti hotI hai ThIka vaise hI maiM vArgara hai, mI pratIti na hokara 'yaha maMga jhargara hai' mI pranIti hone meM zarIra se atirina AtmA kI siddhi hotI hai - to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki vaha pratIni bhramAtmaka honI hai| isakA kAraNa Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pArthivadaha kalaMdanA daroNAdhikatA * tAnA tathApi bhUtacatuSkaprakRtitvena zarIrasya pRthivyAdibhinatvAtpRthivyAdicatuSTayameva tattvamiti pratijJAsannyAsa iti cet ? tA, syAzrayasamavetatvasambandhena gandhAbhAvasya gandhaM prati pratibandhakatvena tasya bhUtacatuSkaprakRtitvA'yogAta, pArthivazarIre jalAdidharmasyaupAdhikatvAt / dikkAlayozca mAnAbhAva; dikkRta-kAlikavizeSaNatAbhyAM janyamUrtAbhyAmeva tatkAryasambhavAt / -* gayAtA - rupayadabhinno hAma' tyavamanubhavacalAnupagantavyama, svarasacAhisvAnubhavabalAyAnasyA nabhyupagamamAtreNa pratikSapADyogAt / AtmanazvAstikamate nIrUpatvana navAnAnubhavopapattiH gamyA / Adipadena 'ahaM guru:' ityAdisamAnAdhikaraNapratAtahaNam / kiJca zarIrAtmavAdigate uddhRtarUpakAryatAvacchedakaM anya pratyakSatvameva na vAtmataratvanapi tatra nividAta iti laghavAga / nanu nathApi = AtmanaH garI rAtiriktace :pi, bhUnacatuSkaprakRtirana pRdhinyapta jAdAyulakSaNabhUtacatuSkApAdayatna. zarIrasya pRthivyAdibhinnatvAna, pratyekamadhiniganAta, vibhinnabhUnacatuSkAbhinnatsya ca yuktiviruddhatyAta zarIrasya bhUtacatuSTayAti - riktatvamaMgapayaM, tathA ca 'pRdhicyAdicatuSTayameva tattvaM' itipratijJAsaMnyAsaH bhUtancatuSTayAniriktadAgaratacApagAditi cen : na, svAzrayamamavaMtatvasambandhana gandhAbhAvasya samacAyena gandhaM prati prativandhakatvana narAdivArIrasya bhutacanupkamamacAyikAraNale gandhAbhAvajjalAdisamavetatvana svAzayamamavatatvasambandhana gandhAbhAvabacvAnmanuSyAdiva ra samayAnyena gandhotpAda: na syAt / nana nirgandhatvApAtena tasya = zarIrasya bhUtacatuSkaprakRnivA'yogAt = pRthivyAdicatuSTayasamacAvikAragaphatvA sambhavAna, dhinyAdinatuSkAnyatamasamanAyikAraNakatvamaMtra / na ca vinigamanAviraha badbhAvanIyaH, yasya prAdhAnyaM tasyaitra dArIropAdAnakArANatvApagamAta yathA manuSyazarIra padhirvAtattvAya rAdhAnyAna pArthivatdama / na caivaM manaSyazarIra mlaMdanAdyanapattiH , nasya jalAdidhamatvAditi vAnyam, pArthivazarIre jalAdidharmasya aupAdhikatvAditi / 'pArdhivArIrAMgaSTambhakasya jalAnalAdisaMyogasya sancAta sarvadA manuSyadeha laMdanIyAdyupalibdhiriti na bhUtacata kamAtra tattvami ti pranijAtyAgadapaGga ini tAtparyana / nanu mAstu zAtmanaH zarIrAtiriktataM dArIrasya vA bhUtacatuSTayanyatiriktatvaM nAghi dina kATyognu bhUnacatuSTayAtika yaha hai ki zarIra ko hI AtmA mAnane meM uparyukta pratyAsattilAghapa hotA hai jaba ki zarIrAtirikta AtmA kA svIkAra karane meM pratyakSakAraNatAvacdaka pratyAsatti meM gaurava hotA hai| dUsarI bAta paha hai ki maiM dayAma haiN| maiM gaura hai| ityAdi zarIra ke samAnAdhikaraNa bhI prIti hotI hai jisase zarIra aura AtmA meM abheda siddha hotA hai, kyoMki Astika kI abhimata AnmA to arUpI hone se zyAma, aMta Adi rUpa se zUnya hotI hai| nanu t.| -> "zarIra ko AtmA mAnane para bhI yaha samasyA to aparihArya rahagI / vaha yaha ki pRthvI Adi cAra bhUta zarIra ke upAdAna kAraNa haiN| unameM se kisI eka meM zarIra kA antarbhAva mAnane meM koI vinigamanA nahIM hai aura eka hI zarIra kA paraspara bhinna cAra bhUtoM se abhaMda yuti Adi se viruddha hone se cAroM meM zarIra kA antarbhAva hI nahIM sakatA / ataH zarIra bhI pRthvI Adi cAra bhUnA kI bhA~ti eka svatantra tattva ho jAyagA / taba to 'pRthvI Adi cAra bhUna hI tatva haiM, unasaM atirikta isa jagata meM kucha bhI nahIM hai'. isa cArvAkasiddhAnta kA bhaGga ho jAyegA" <- isa zakA kA sIdhA samAdhAna yahI hai ki svAzrayasamavanatvasambandha ba gandhAdi kA abhAva samavAya sambandha se gandha kI utpatti kA pranivandhaka hone se yadi pRthvI Adi cAroM bhUtoM se atirikta pArIra kI utpani mAnI jAyagI to jalAdi meM, jo atirika dArgara kA avayava banatA hai, rahane vAlA gandhAbhAva svAzrayasamavetatva sambandha se zarIra meM rahane se zarIra meM samavAya sambandha se gandha kI utpatti kA prativandha kara degA / phalanaH nArIra nirgandha ho jAyegA / isalie pRthvI Adi cAroM bhUtoM ko zarIra kA upAdAna kAraNa nahIM mAnA jA sakanA / -- 'manuSya Adi ke zarIra ko jalAprivRtika na mAnane para umameM jalAdi ke bhInApana Adi dharma kI pranIti nahIM ho sakegI' - ima zaMkA kA samAdhAna yaha hai ki manuSyAdi ke pArthiva zarIra meM jalAdi kA upaTambhaka = dhAraka maMyoga madeva rahane se jalAdisvarUpa upAdhi ke kAraNa umameM jalAdi dharma kI AphAdhika pratIti hone meM koI bAdhA ho gakatI nahIM hai| dizA etaM kAla meM koI pramANa nahIM hai .. dikH| bhUnacatuSka se atirikta koI tatva nahIM hai usake khilApha yaha bhI vaktavya ki -> "dizA evaM kAla bhutacanuSya Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 madhyamasyAhAdaratamya skhapana: 3 . kA. nikAya niyama * sanikRSTa-viprakRSTatvAbhyAmeva parA'paravyavahArotpattau paratvA'paratvayopuNatve mAnAbhAvAt / AkAzo'pi nAtirityate, limitapavatasyaiva zabdasamavAyikAraNatvAt / ata eva karNa - nAyatA - syAdeva, bhUtAnAM mUtyata tayAzca nUtanyAt / vamana pRthivyAdicatuSTayamaMya nayaminipratijJAsaMnyAyasya duniMbAratvamityAdAkAyAmAhuH - dikakAlayoca mAnAbhAva iti / na ca dezikakAlikaparatvAparatvA-sAdhAraNakAgmatvAzrayavidhayA nayA: siddhArati vanavyam, dikkatakAlikavizeSaNatAbhyAM = dainikakAlakata vizeSaNanA-yAM janyamurtAbhyAmava = marneSa janyena ca nakAryasambhavAta - krameNa daizikakArikaparavAparatAsambhavat / nayAyikAdyabhimatadAzikakAlikApaNatayAH janyamUrnamparUpatvAbhyupagamI divakAlakAya padopapata tiridikakAlakalpanAyA nyAyyatvam, degikakAlikaparalyAparavayogarna cAnpannatvena nA dezakAlamAsavAraNakAraNatve mAnAbhAvAta. anyathA mUrdiI utpanna kAryAntara :pi tamyA asAdhAraNa kAraNatvA patnaH / etena jyeSTha patyapratyayaH kaniSThaparatvapratyayaH sa ca eralyAparatvagavizeSAdhIna; paravAparatvaM ca sA samayakAraNa bhAvakAryanyAta amagAyikA tapI: kAlagaNasaMyoga pati paravAparatvayAragamavAyikAraNasaMyogAzrayatayA kAmini / mu.jA...di. 37) mukAvalIdinakarIyavacanaM pratipiddhama, paratvAtyayo gallAbhAvAna / nadezapikunni - sanikRSTaviprakRSTatvAbhyAmaMva yukrameNa parAparavyavahArotpatto = paravAparatvaprakAracIcyavahAratpAdamambhava paravAparatvayo: navAdhikAbhimanayAM: gaNatva mAnAbhAvAditi / alpasaMyogAntastitvalakSaNasanikRSTatvaviSayakApekSAdiviMzaviNyattasyaivA-paravapadArthatvaM bahatarasyAMgAntaritatvalakSaNacitrakRSTatvaviSayakApekSAdhuddhivigepabigadatvasya va paratvAdhAnyatvamiti ne nayAMtiriktaguNatvakalpanAyA nyAmyatvama / r3hA nahunaratapanagaMyogAntaritI panatvaM kAlikAratvaM nadalpatarama yogAntaritAtpannatyamaMya kAlikApanatvaM, bahanadAsaMyogAnna ratalamera daizikaparatvAlpatarasthogAntaritatyameva tadaparatvamastu lAdhavana na ta tamAnajanyAtirikagaNarUpaM. nAgApekSAbujinyakti bhaTanA'nantaparatvAdikalpana nansAmagraMkalpana natrAgakalAne cAtigakhAdityAyaH pratibhAni / / __nathApi zandasamacAvikArAnvanAkAdAmya bhRtacanukAni kAda bhUtacanuSTayamaM ca tacanini pratijJAsannyA ityAjha kAyAmAha AkAzo'pi bhUtacatuSkAna nAtiricyate nimittapavanaspaira = zabdaniminakAraNatvena kalamasya pavanayaMtra, zabdasamavAyikA. raNatvAdini / na caivaM karNazakAnicarAvayitrAkAisya zrotratvaM na syAditi vAcyam, iSTApatta: / ana eva = pavanayaMtra se atirikta haiM <- isaliye nirasta ho jAtA hai ki atirikta dizA evaM kAla meM koI pramANa hI nahIM hai| yahA~ yaha dAMkA ho ki ---> "dizA evaM kAla ko na mAnane para daizikaziMpaNatA evaM kAlikavizaMpaNanA se jo paratva, apAnava Adi vyavahAra hotA hai vaha nahIM ho sakaMgA' <-- to yaha isalie nirAdhAra ho jAtI hai ki dikakRta = daizika vipaNanA evaM kAlakRta = kArika dizaMpaNatA dizA evaM kAlasvarUpa na ho kara kramazaH murtapadAdhasvarUpa evaM janyapadArtharUpa hI hai| jaga mInAMgakamata meM abhAva adhikaraNasvarUpa hotA hai ThIka vaise hI daizikavidoSaNatA evaM kAlikavizeSaNatA ko bhI mUtaMpadArthasvarUpa para janyasvarUpa mAnI jA sakatI hai 1 pavamapi diyA aura kAla kA paratva - aparatva Adi kArya utpanna ho sakatA hai| ataH usake anugaMdha se dizA aura kAla ko atigni mAnane kI AtrayakatA nahIM hai / vAstavika vicAra kiyA jAya to paratva aura aparatva bhI guNasvarUpa nahIM hai kintu nanana padArthasvarUpa hI hai / jisa padArtha kI apekSA je satrikRSTa hotA hai usameM aparatva kA cyavahAra evaM jisa padArtha kI apekSA jo grie = dara hotA hai usameM pAtla kA vyavahAra ho sakatA hai| ata: pagaparatyavyavahAra ke anurodha se paratva garva aparatva ko atirikta guNasvarUpa nahIM mAnA jA sktaa| ataH paratva evaM apagatva ke jJAna evaM vyavahAra ke upapAdanArtha atirita dizA evaM kAna kA svIkAra anAvazyaka hai / ata: 'bhUnacatuSka se bhinna koI natva nahIM hai'- yaha giddhAnna surakSita rahatA hai| SEPTER hti yahI hai - jA. nAsiThe aakaa.| yadi kahA jAya ki - 'bhUnacanaka se anirika paJcama AkAza nAmaka bhuna kA svIkAra to cArgaka kA karanA hI paDegA, kyoMki AkAza ke asvIkAra meM zabda gaNa kI utpani hI nahIM ho sNkgii| ataH zandarAmayApikaraNavidhayA AkAza kA svIkAra karanA paDaMgA' <-tA yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki nimittabhuna pavana hI zabda kA samAyikaraNa ho sakatA hai| matalaya ki nAyikAdi AkAza ko zanTa kA samacAyikAraNa mAna kara bhI pavana ko zandra kA nimina kAraNa mAnate haiM taba ucita to yahI hai ki kalA pavana ko hI zabda kA samayAyikAraNa mAnA jAya / isa kalpanA meM damA lAbha Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * muvatArImAnagakaraNama * saMyuktasamavAyAttagraha iti na samavAyAdeH patyAsattitvam / ___mano'pi cA'samavetaM bhUtam / na ca pRthivItvAhI viliAmakAbhAvAdatireko yuktaH, pArthivAditve'pi tattadAtmAkRSTatvena vizeSasambhavAditi nim / itthaca zarIrAdyatiriktasyAtmanaH evA'sindau kasya nAma paraloka: ? kasya vA mokSa: ? ityAhuH / - jayalatA zabdasamavAyikAraNatvAt karNasaMyuktamamavAyAt eva tadgrahaH = indagAkSAtkAra iti hegaH na samavAyAdeH = gcamamavAyasvarUpacanasamavAyAdeH pratyAnitvaM = chAnda-zabdatvAdi-pratyakSakAraNatAvadakasannikarSavana / rUpA - rUpayAdimAbhAtkArAnarodhana klaptasaMgunasamavAyasaMyuktasamavetasamayAya bhyameva zabda-mandatyAdisAkSatkArAMdarasambhavana svasamavAyamvaramayatasamavAyAH pRthaka pratyAsanitvA kalpanalAyabamAra zabdasya gayusamavatatvapakSe / etena zabdA na sparzadvizaraguNa: agnisaMyogAsamavAdhikAraNakatyAbhAtra satyaka raNanaNapUrvakapratyakSatvAta sukhayat / rAkaja pAdA vyabhicAravAraNAya styntm| paTarUpAdI vyabhicArabAraNAyAkAraNaga 'gapUrvakeni | jalaparamANumapAdau vyabhicAravaraNApa pratyakSati (ka.44.mu.pR.367) muktAvalIkAradacana pratyaktA vAyayatra munizandakrameNa vAyA kAraNaguNapUrvakaTa bdotpanna : sambhavAca / bAmuvidAyaguNasya yAbadravyabhAviniyamAta yA tarkabirahAdanupAdeya para / atA na bhUtacatuSkamAvatantrata nijAcyAtiriti nUtananAstikAdAyaH / nadhAgi manasA bhUtavatamkAtirikapana tadayastha pratijJAmAnyAsa ityAzayAmAmAha: mano'pi cA'samayata bhUtaM / nata tadatiriktana / bhautikA eka paramAvo manAMsi anannadharmiNAmatiriktAyAzca jAtaH kalpanAmapekSya kalaptAnAmeva dhagiMgA klumanaH sapaNa jJAnAdihetunAyA nyAyyatvAt / na ca pRthivItvAdI vinigamakAbhAvAt = manasI bhaunikatvaM pRthivayaM jalavATika vA ? ityatrAdhinigamAta. ubhayakalpana va nAnisAi karyAta tasya atireka eka yukta iti vAcyam, pArthivAditve'pi tattadAsmAkRSTatvena = tananda racarUpAtmasambadbhavena tatra vizeSasambhavAt / vastutastu pRthirya - jala-tajo-vAJcanyatamalna manamtvanirNayAnunavinigamakAMcantAnAcityamityAdisUcanArya digityuktam / ziSTaM spaSTama / yaha hai ki zabdaAdipratyakSakAraNatAvacchedaka pratyAsattivedhA svasamavAya-svasamavetasamazaya nAmaka atirikta sambandha kI kalpanA bhI anAvazyaka bana jAtI hai, kyoMki svasaMyuktamamavAya sambandha meM hI zabda kA thAvaNa sAkSAtkAra ho sakatA hai| sva * karNa se maMyuka evana meM zanna kA samavAya hone meM karNendriya svasaMyuktasamatrAya = svasaMyuktasamavenattamambandha se bAda meM raha kA dipayatA mambandha se yahAM zabda kA zrAvaNa pratyakSa utpanna kara sakatI hai / evaM vAgdatva kA pratyakSa svamaMyuktasamavetamamavAya sambandha se ho sakatA hai| svasaMyuktamamAya evaM svasaMyukamamavetasamavAya sambandha kA to rUpa evaM rUpatva Adi ke pratyakSakAraNatAvanaMdaka sanikapavidhayA svIkAra ubhayamana meM avazya klupta hI hai| ataH vAda ko paranasamaveta mAnana meM pratyArAni kA lApara hai, jaba ki AkAzasamatrata mAnane meM pratyAsani kA gaurava hai| ataH AkAzanAmaka pacama bhUna kA svIkAra nahIM kiyA jA sakatA / ana; bhUtacatuSkasiddhAnna kI surakSA mukara hai| / mAna mAgatA bhUta hai - jatIna jAstika bhanI / isa taraha mana bhI atirikta nahIM hai, kyoMki mana aNusvarUpa hone meM pArthibAdi paramANu kI bhA~ni vaha asamaveta bhatasvarUpa mAnA jA sakatA hai / yahA~ yaha zazA ho ki -> 'mana ko asamavana bhUtAtmaka mAnane para bhI usa pArthiva mAnanA yA jadIya yA tejasIya yA vAyavIya ! isameM koI cinigamaka nahIM hone se usako pRthvI Adi cAra bhUtoM se atirikta patrama bhuta mAnanA hI yukta hai - to isake mamAdhAnArtha yaha kahA jA sakatA hai ki mana pArthiva Adi svarUpa hone para bhI nan nan zarIrasvarUpa AtmA se AkRSTa = sambana hone kI vajaha mana meM vizepanA sambhavina hai| ata: mana ko atirika bhuna mAnane kI jarUrata nahIM hai / pRdhirI Adi cArga meM hI usakA yathAsambhava mamAveza ho sakatA hai / isa naraha kAyAkArapagNina bhUtarAmUdAya meM atirikta AtmA kI hI jaba siji nahIM hotI hai taba kimakA paraloka hogA ? parca kimakA mokSa hogA? kAyA to yahA~ hI jala kara khAka ho jAtI hai| phira kAyasvarUpa AtmA kA paraloka gamana nAmumakina hai / evaM kAyA kA nAza hI bhAtmA kI mukti hai, na ki usama bhinna ananta mukhasvarUpa / isalie yahA~ khAo, pio aura mauja karI / paralokAdi meM mumbI unane ke patraM mokSaprApti ke udeza meM dIkSA, napa Adi kaSTAnuSThAna kI koI AvazyakatA nahIM hai| - yaha nIna nAstikoM kA mata hai / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 648 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 3 - kA.55 pramAganayanavAlAkAlakAramaMvAdaH te'tipApIyAMsa, sarvApalApitvAt / tatra yattAvaduktaM 'bhUtacatuSTayAtiriktamAtmAdi vastu // nAstyeva, anupalabdheriti - tatra keyamanupalabdhiH ? (9) svabhAvAnupalabdhiA , (2) vyApakAnupalabdhiA , (3) kAryAnupalabdhiA , (4) kAraNAnupalabdhirvA, (1) pUrvacarAnupalabdhirvA, (6) uttaracarAnupalabdhiA , (7) sahacarApalabdhirvA ? tatra na tAvadAdhA, yataH svabhAvAnupalabdhirhi upalabdhilakSAgaprAptasya tatsvabhAvasyA'japalambhaH / bhavati caitAhazo maNDatale ghaTAderajapalambha na tu vizAcAdeH, tasyopalabdhilakSaNaprAptatvA'bhAvAt / na ca sindayasindibhyAM vyAghAta:, Arogye tadUpaniSedhAt / na cAhazyasyA'pi dRzyatayA''ropya pratiSedho yuktaH, -* gayalatA *unarapavati te = dravidhA nAstikAH, atipApIyAMsaH, sarvAMpalApitvAt = sarvamUlabhUtAtmatattvapratiSedha rdhanaH maryApalApitvaM spaSTabhava / prAcInanAstikamatamapAkartuma pakrAnate- tatra yan tAvat = prathama uktam / anupalabdhi saptadhA vikalpani svabhAveni / ana sopayogitvAta pramANanayatattvAlAkAlakArasUtrANi pradarzyante / tavAhi-tatrA:viruddhAnupalabdhiH pratiSadhAivacAdhe | saptaprakAreti / pratiSedhyanAviruddhAnAM svabhAva-vyApaka-kArya-kAraNa-pUrvarottaracara-sahacarAgAmanupalabdhirini / svabhAvAnupalabdhiryathA / nAstpatra bhUtale kAmaH, upalathilakSaNa prAptasya natsvabhavasyAnaralambhAditi / vyApakAnapalabdhiryadhA nAstyatra pradeza panama: pAdapAnupalabdhariti / kAryAnupalabdhiryadhA nAstpatrA pratihatazantika pIjaM, aGkarAnavalokanAditi / kAraNAnupalabdhiyathA na santyasya prazamaprabhRtayoM bhAga., tsvaarthaanaabhgnaaditi| parnacarApalazciryadhA nAMdagamiSyani mahAntaM svAtinakSatraM citrodayA dAnAdini / uttaracarAnupalabdhiryathA nAMdagamanyUrvabhadrapaTA muhUnAMta pUrvamauttarabhadrapadogamAnavagamAditi / sahacarAnupalabdhirmadhA nAstyasya samyagjJAnaM samyagdarzanAnupalabdherini / (pra.na.na, pari.3 / mU. 50.58) tatra = darzitavikalparAptakaM. na tAvat = prathama bhAdyA svabhAvAnupalabdhiH sambhavati, yataH = yasmAtkAraNAna gvabhAvAnupalabdhirhi upalabdhilakSaNaprAptasyeti / upalabdhiH = jJAnaM tasya lakSanAni = kAraNAni cakSurAdIni, nai: ApalabdhilakSyane = janyana iti yAcanAni prAptaH janakatvanopalabdhikAraNAntarbhAvAdupalabdhilakSaNa prApto dRzya ityarthaH / nadhAvidhasya paranya tatsvabhAvaspa = tatsvarUpasya anupalambhaH = jJAnAbhAvaH / bhavati caitAdRzaH = upalabdhilakSaNyaprAmapratiyoginaH, ubhUtale = zuddhabhUtale, ghaTAdaH anupalambhaH, na tu pizAcAdeH tAdRzAnugalambhaH, tasya = pizAcAdeH adRzyatvena | upalabdhilakSaNaprAptatvAbhAvAt / pizAcAtmAdaH svabhAvo nopalabhyate tassa cakSurAdibhiH nAstitvenA'vagantaM na dAkyane / na ca siddhayasiddhibhyAM vyAghAta:, yadi ghaTAdikapalabdhilakSaNagrAmaH kathaM tahi naniSedhastA. tatra tatpratiSedha na kadha gumyopalabdhilakSaNaprAtatvamityupalabdhilakSaNa prApratyasya siddhyamiddhibhyAM vyAghAta iti vAcyam, Arogya evaM ghaTAdau tadUpaniSedhAditi muNDabhUtalanirUpitavRtcitvAdikaM niSidhyana ityarthaH, sarvacAropitarUpaviSayatvAtriSedhasya / yathA nAyaM gaura iti / na yaMtacchatyaM vaktaM 'sati gauratvaM na niSadhI niSadhe va na gaurami ni / na cAdRzyayA'pi pizAcAtmAdaH dRzyatayA Arogya = samAropaviSayAkRtya pranidhI yuktaH, adRTyamapi pizAcAdikaM dRzyarUpatayArIpya pratiSidhyanAmityAkSepagrandhAzayaH / nanirAkurale * bhAta anupalabdhi se. IICmA kI prasiddhi jAmumaphila - uttarapadA. * uttarapakSa :- teti| ye nAstika loga atyanta pApI hai, kyoMki ve AtmA kA hI rahiSkAra kara ke phalata: paraloka, puSpa, pApa Adi mara cIja kA apalApa kara rahe haiM / unakI rAmakahAnI nitAnta amatya hai / vaha isa taraha, paDale hama prAcIna nAstikoM ke mata kI samAlocanA karate haiM, bAda meM nanya nAstikoM ke mana kI / dekhyei, prAcIna naiyApika mana kI samAlocanA kI kamAla! prAcIna nAstikoM ne jo kahA thA ki --> 'bhUtacatuSka meM atirikta AtmAdi vastu nahIM haiM, kyoMki unakI anupalabdhi hai' <-- yahA~ samarSi kI bhA~ni ye sAta vikalpa upasthita hone haiM ki - yaha anupAya kyA 11) svabhAvAnupalabdhisvarUpa hai, yA 12) cyApayAnupalabdhirUpa hai, yA (2) kAyaryAnupalabdhilakSaNa hai, yA (4) kAraNAnupalathyAtmaka hai, yA (5) pUrvacaganupanadhirUpI hai, yA / ) uttaracarAnupalabdhisvarUpI hai, yA (1) sahacarAnupalabdhiAtmikA hai ? ina mAra vikalpoM meM se eka bhI vikalpa mAnya nahIM kiyA jA sakatA evaM ina sAta vikalpoM se atirikta anya anupalabdhi kA udbhAvana nAmumakina hai| ataH anupalabdhi pramANa se AtmA Adi kI asiddhi asaMgata hai . yaha tAtparya hai| yahA~ pradhama anupalabdhi | Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * syAhAdAkama ganaH * AropayogyasyaivA''ropasambhavAt / upalambhakArasamasAkalye sati hi ya upalabhyate sa eva doSavazAt kvacit kadAcidAropyate, tAdRzazca ghaTAdireva na tu pizAcAdiH, ekajJAnasaMsargIiNa pradezAhI padAdeH prAganubhUyamAnatvAtpizAcAdeH punaratathAtvAditi spaSTa spAsAsalAtare / -* jarAlA - - aaropyogysyaivaaropsmbhvaaditi| AropayogyatvaM yasyAHsti tasyaivAnepaH sambhavani, ganyasya / pazcArdhA camagAnA niyamanopalabhyeta sa evAropapoyo. na tu pishaacaadiH| etaMdaba bhAvati - upalambhakAraNasAkalyaM sati = jJAnapAmayaMga | hi = niyamena yaH pItatvAdigaNa upalabhyataM = nAba sa eva dopavazAta pica dido pamahAnA kacita zaharavAdI kadAciTAropyane / nAdRzazra ghaTAdireva nadapalambhakarasAmAsane tatpattvezvayaM tadapalambhAla, na tu pizAcAdiH cazvarasannikAgadapatra | tatsatyapi tadanapalambhAt / prAganabhUtasyaiva kAMcana pazcAdAnApo bhavati, na svanana bhUtamya / tadevAha ekajJAnasaMsargipi / pradezAdI ghaTAdeH prAk = pUrvakAlAyachaMdana, anubhUyamAnatvAta, pizAcAdeH panaranathAtvAt = prAgakajJAnasaM mana pradazAdAvananubhRyamAnalAta, iti spaSTaM syAdvAdaralAkare / ndanamANabAtrAsmAbhivibhAktimadhikaca tanayaM nirUpittan - 'ghaTasyopalambhakAraNasAkalyaM cakanAnasaMsagiMNi pradezAdAvaralabhyamAna ninIyata ghaTapradezayAmAlambhakAraNAnyariziSTAnIti kRtvA / yazca taddezAdheyatayA kalpitA ghaTaH sa eva te kakSAnasaMsargI. na dezAntarasthaH / ekendriyagrAhAM hi locanAdipraNidhAnAbhimukhavastu dvayamanyonyApakSamakajJAnasaMsargi kathyate / tayohiM sanI kaniyatAbhAvapratipaniH, yogyatAyA dUyorapyaviziSTatvAt / natazvakajJAnasaMsargiNi pradezAdAdupalabhyamAne pyanupalambhAt / tadayuktam, yanaH pradezAdinA ekajJAna saMsargiNa evaM ghaTamya gAya: sAdhyate svabhAvAnapalambhAnAnyasya' (na.ta. pari 3. mU. 55, syA,ra.pR.61) iti / navyanyAyaparibhASayA cavamucyana - - svabhAvAnupalabdhi kA svIkAra asaMgata hai, kyoMki svabhAva anupalabdhi kA matalaba hai, upalabdhilakSaNaprAma AtmasvabhAva kI anupalabdhi = jJapti kA abhAva / muNDabhUtala = zuddhabhUtala = paTazUnya bhUtala meM ghaTAdi kI anupalabdhi ThIka aisI hI anupalabdhi hotI hai, kyoMki vahA~ ghaTa hone para no usakI jhapti hI ho jAtI / cAroM ora nigAha phalAne para bhI muNDa bhUtana ma ghaTa kI anupalabdhi upalabdhilakSaNa prApta ghaTa kI anupalabdhi rUpa hone se svabhAva anupaladhi kahI jAnI hai / magara muNTabhunanda meM pizAca Adi kI anupalabdhi svabhAva anupalabdhi nahIM kahI jA sakatI, kyoMki pizAba upalabdhilakSaNamApta nahIM hai / bhUtanATi meM pizAca Adi hone para bhI usakI upalabdhi = jJApti honI nahIM hai, bhale hI hama cAroM ora gaura se apanI nigAha phelAca / indriyasannikarSAdi hone para jisakA jJAna avazya ho vahI upalavilakSaNaprApta kahA jA sakatA hai / AtmA bhI amUrna hone kI vajaha upalabdhilakSaNaprApta nahIM hai / ataeva AtmA kI anupalabdhi khabhAvAnupalabdhi nahIM kahI jA sakatI / yahA~ isa samasyA kA ki - 'ghaTa Adi kI sanA pratyakSa se siddha ho napa isakA niSedha nahIM kiyA jA sakatA aura jaba vahI asiddha ho taba bhI usameM nibaMdha kI siddhi nahIM hogii| ata: ghaTa Adi kA siddhi-amini meM ubhayamugbI jyAna hotA hai'- samAdhAna yaha hai ki Aropya meM hI tadapa = upalabdhilakSaNaprAptatva yA adhikaraNanirUpitavRttinA kA ima niSedha karate haiM / vaha isa taraha ki yadi bhUtala meM ghaTa Adi hone no jarUra cakSusannikarpa Adi hone kI vajaha upalabdha = pratyakSa hotaM / magara vAvRpAdisAmagrI hone para bhI unakI upalabdhi hAnI nahIM hai| ataeva ne hI upalabdhilakSaNamAla hai, pizAca Adi nhiiN| isa taraha AgeSya ghaTAdi meM hI muMhabhUtalavRnitA kA nepadha kiyA jA sakatA hai / pizAca, mAnmA, paramANu Adi meM nahIM - paha syAdvAdI kA tAtparya hai / AroparyAjya hI mATopa. mumagi * na cAda. / yahA~ isa AkSepa kA ki --> 'yadi pratyakSa meM amita kA Aropa kara ke usameM upalabdhilakSaNAtaca kA niSedha kiyA jA sakatA hai taba to adRzya meM bhI dRTyatva kA Agepa kara ke adRSTya kA pratipaMdha ho jAyegA / isa || paristhiti meM pijhAca, AtmA Adi kI siddhi nahIM ho sakegI' - samAdhAna yaha hai ki Aroparya sakatA hai, na ki Aropa ke ayogya meM bhii| ata: adRzya kA dRzyavizrayA Aropa nahIM kiyA jA sktaa| jisakI jJAnamAmagrI vidyamAna hone para jo avazya jJAta hotA hai usIkA kadAcita dopavaza anyatra Aropa ho sakatA hai / nAza no ghaTAdi hI hai, kyoMki cakSusannikarSa Adi sAkSAtkArasAmagrI hone para eka hI jJAna meM pradeza-paryanATi meM pUrva meM paTAdi kA nAkSapa sAkSAtkAra huA hI hai / alapatra muNDabhUnanAdi meM kadAcita bada kA bhAgee kiyA jA sakatA hai / magara pizAca, AtmA Adi kA pakajJAnasaMsagI pradaza, parvatAdi meM pahale kabhI bhAna nahIM huA hai| ataeva muNTa bhUtala Adi meM pizAca, AtmA Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6... mambAjAnahAye nyAn ? kAma dAdagAnA::* zaivaM stambhe pizAcasvabhAvAnupalabiza: kathaM ? tapaikajJAnasaMsargitayA pizAcasya pUrvamananubhUtatvenA'lAzepyatvAditi cet ?, , kathamapi tasyAH, sahacArAdhanupalabdhyaiva pratiSedhavyavahArAt / itthakSAtmani cakSurAdinA svabhAvAnupaladhinastyeiva, AtmanazcarAyayogyatvAt / gatasA tUpalabdhi Dhagasyeva, ahaM sukhI' ityAyanubhavasya sArvajanInatvAt / -S ACTIpaniyAgindamAnagyAyanyaniyogyupamA manamagavadhAnA gAyA: tamitapatiyAgiyatva mAnamaJjinapratiyogisatyApAyA nA yogyatAyA abhAyAt yomyAnapara yamapanyA na zAbAda: myamAbAnupAbdhiH, tatsahakanAyara nasya nadabhAtra grAhakavaniyamAdini saGkapaH / athaevaM = AropayogyamyavAsAbhavayAgane mati, stambha pizAcamnabhAvAnuparandhiH = pizAcatAdAtmyAnapalambhaH kathaM ? natra = pradazAdI ekajanamyarNitayA pizAcasya pUrva ananubhUnana anAroSyavAna = AgaMganaItvAt / na ekajJAnamaMsagiNi pradezAdAvana myamAna pizAnAdiH prajanamtaH / ananabhanalya ca kathamAgasambhavaH / tadasambhavaM ca karya tannAdAtmyaniSedhaH sambhavAdanyayAtaH / yadyapi prakRtaM laghusyAdvAdarahasya mAgyamahakArisampannattAntamya vikSagAdatrA-dhikaraNayogyatAyA eba niyAmakatyAditi 'dAga' (la.syA ra '...8)ti samAhinA / syAdvAdaratnAkarana yastu pijhA cAdinA pratibandhacAlato nyamApAditaH kumbha: ma ne niSidhyate / iha, cakrajJAnagaMgA bhAsamAnArthasta jJAnaJca pahuMdAmacyA ghaTasyAsanAnupalabdhizcAnyata' (syA. ra.:/ /pR.625) ityuktaM tathApi prakArAntareNa prakaraNakAtra samAdhane - na kathamapi tasyAH iti / svabhAvAnupalabdhita: stambha pizAgnuparabdhirnava myAkriyata ityarthaH / nahi kathaM snamma pizAcArTandhavyavahAra: ? ityArAkAyAmAha - sahacarAdyanupalabdhyaiva natra nizAnAdaH pratipaMcavyavahAditi / yathA nArayasmina sanmAnAnaM sampanna ninAnupalabhyargita saha caganupalabdhiyata nava nAsti stambha pizAcAditadArayaM tanmahAvarAMpazAcAya-sapA anapalabdhargita mahacAnalagana niSedhadhAnyavahAgaNapatiH / mAha cAnuyAdhikAdazadhA nau prakRta asina gaDavAcyApakAnupalanisahacaranyApakakAraNAnupalabdhyAdigrahaNamavagantavyam / upamaMhani - ityana = svabhAvAnagara yA upalabdhilakSaNAptiTitanye ca, Atmani cakSurAdinA vahirindriyeNa svabhAvAnupalabdhiH nAstyeva, AtmanazvakSagadyayAMgyavAn / yo yadindriyAhayAnya: tadindriyApekSagava navabhAvAnupalabdhistumarhati. anyathA prANAditopi rUpAdInAM gvabhAvAna patra dhiprasaGagAn / Atmani rUpacirahaNa na mAgyavaM mpAdihaNa ca na sparzanandriya . grahaNayogyatlama / bahigindriyAdagnAhAnvAnna nagya tadApekSayA mabhAvAnapalabdhiH sambhavati / cAmna tAhi manasecAnAnaH svabhAvAnupalathi:. "yamapi naH samIhinasijherityAgakAmAmAha, . manamA tupalabdhiH AtmanaH bAimastyeva, 'ahaM surakhI' ityAyanubhavasya sArvajanInatvAt / na na sukhAdaH nAgamAzrinatvamAkanIyam, jAtyandhAdInAmapi tathAnubhagat / na ca zarIrasyaiva sunvA - zrayatvamArakaNIyam, arazasvAdinadahAnAmapiyogi senApaniprabhutInAM mukhasaMvedanasya siddhatvAna / ana indriyadArI niriktamba Atmana eca mugvAdisamAzrata yunaM vaktuminyAtmasidbhignAvilA / Adi kA Aropa kiyA nahIM jA sakanA / yaha bAta syAdrAdaratnAkara grandharatna meM spaSTa hI batAI gaI hai| adha. | -> 'yadi eka jJAna meM naMmargI bhAsamAna pradeza, sthala, parcatAdi meM pUrva meM anubhUta kI hI anyatra sabhAva anupalabdhi mAnya ho naba snambha meM pizAcasvabhAva kI anupalabdhi yAnI pizAcasvarUpa = pizAvanAtAramya kA niSedha kama ho makegA ? kyoMki kisI sthala meM paka jJAna ke saMsaginidhayA pizAca kA pahale to anubhava hI nahIM huA hai' <- isa prazna kA sIdhA pranyunara yaha diyA jA makatA hai ki 'stambhA na pizApa:' mA pizAcatAdAmyanipaMdhavyavahAra svabhAva anupalanni meM nahIM hotA hai kintu sahabara anuparandhi se hI hotA hai / bhAta; vahA~ daMpa kA mAvana karanA ThIka nahIM hai| isa taraha AtmA meM cakSu Adi indriyoM se svabhAva anupalabdhi nahIM hI hai . yaha siddha hotA hai, kyoMki AmA cakSu Adi indriya ke ayogya hai / magara isasaM hI AtmA kA abhAva siddha nahIM ho sakatA, kyoMki mana ke dvArA to bhAnmA kA jJAna hotA hI hai / 'ahaM mumbI, ahaM dAmI, aha. jAne' ityAdi jJAna no ma jana ko hone se mana ke dvArA AtmA kI middhi honI hai 1 matalaba ki mana ke dAga AnmA grAhA hone se managnarUpa abhyantara indriya se Atma kI svabhAva anupalabdhi kahI jA sakatA hai / magara mana ke dvArA eka bAra bhI AtmA kI miDi hone se 'AmA anupalabdha hai gamA nahIM kahA jA sktaa| ataH prathama vikalpa Atmapratipedha meM asamartha hai / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * AgalAdhamajAnagakaraNama * na ditIya-tRtIye, vyApakakAryajJAnAdhupalAbhAdeva / kAraNa palambhastu kAryapUrvottaraniSedhakatvAt AtmanasvAtIhazatvA bAdhakaH / sahacarAnupalaniyaradhanAstei, AtmasahacarANAM STAdInAM baaddhmplmmaadv| ___ki parAparasAha karyasyA'nyotayAbhAvAnabhyupagame dAyaharavAra bhUtacatuSTayamapi lokAyatikAnAM kadhakAragupacAdanIyam ? mithovyAvRtyasindaH / / - mayA II * ---- astu nahi vyApaka ramyA kAnula yA vA nAdanaparityAzada kApAmAra . na dvitIya-tRtIye, vyApakakAryajJAnAdyupalambhAdeva tAdAtmyasambandhanniAtmanAnanyayatA nimtAyAH smyaavaariy| AdhAbhAvagambandhAvannichannAmA vA yApakatayA Azrayasya jJAnaccA-ni-gumbAdampArana mAkaDAnanyA AtmAnanA kyA / nAdAtmyasambandhAvacchinnAtaHtvAvacchinnamaranAnimAgitakAryata zrayAgatamya nAnAdarakhApAnammAna kAyAMmupalazyA nadampakacyA mAdhanAhAM / kAraNAyanuparambhaH = kAraNa nupalazciAbaca nigala yuttaraganupalabdhinikaH tu kAryapUrvAnaranipaMdhakallAna = pratiyogiviSayakAryAnagyapUrvacaraNatipayakatyAta Atmanazca ana dRzatvAn = kAryottara catvAta na bAdhakaH / AtmanA-kAyaMtyAnatkAraNamya vimhAtra kAraNAnapalabdhyA tadanupalabdhiH riyati / tamba karAcadayapakSavAnagyaratyAbhAvana na kasyApi tatvacaramiti na pUrvadarAnupalandhyA nadanupalayiH sambhavati / evaM tampa kasyacinappalayA pUrvavaratvavirahaNa na karayApinadAnagdharAmani ganimnAnugalabhyA nadanupalabdhi: mAdhayituM zazyA / manamAvikA T-fpa nAtmapratipaya ityAvadApani - mahacaganuparadhipi nAstIni / ra. sthaJca saptapiMgadanimalavikalpamasyAmAnavakavinAta 'bhUta-patitaM yAtmAdi namni, anupalara ni cArvAkavacanaM 'layana eva / natazca vinyAnejavAyAgata nAni ti madhyAdhAnaH / prakaraNAkAra: kAga-ktimatracyAghAtApAdanAdhama pakranata kini manAnAM paramparamAdayasya = 'raganmAnvaya, anyonyAbhAvAnabhyupagame = bhUta-nAnAnimitapadAnapagame, dApaghigyAtta / abhiyAna mata bhUtamAtra yastitaH svabhAga naMba bhigane, vizepAbhAvAna / nAkamA nayAnayAra tatvAni bhUtacana prathamApi lokAyatikAnAM kathajhAra upapAdanIyam ? bhadakAnjhiopagAbhAcana midhI jyAvRttyasiddheH / nata bhUtamaya bhUtAntarabhedo na bAstavaH kintu vibhinnadhamaMprakArakabuddhiviSayatvarakSaNAM gAkta gya. vikapaNAmichApya bhedAtmakA bA / na ca ciginnadharma vinA nATatadbhaTasambhava iti bhutAdvatavAdaprasaGgaH cAyAMkampA siddhAnnAmA duvAra ni nAtAbama nadi / isa taraha dvitIya vikalpa 'jyApakAnapalabdhi' bhI asaMgata hai, kyoMki mamavAya sambandha meM AtmA ke vyApaka jJAna, icchA Adi kA upagambha = jJAna honA hI hai / nAdAtmya meM jahA~ Anma dravya hotA hai vahA~ mamavAra meM jJAnAdi hone hai / vyApaka kI anulabdhi nahIM hone meM vyApya AnmA kA nipadha nahIM kiyA nA makanA / pacaM kAryAnapalabiyapa nRtIya vikalpa meM bhI AtmA kA praniSadha nahIM ho sakanA, bAki AmakArya jJAna, icchA Adi kI upalabdhi hI hotI hai| kArya kI upalabdhi hone para nA usaka. kAraNa AtmA kA nipadha kama kiyA jA maranA hai ? ana; tRtIya vikalpa ye AtmapraniSedha asahana hai / paya canu vikalpa 'kAraNanuparadhi meM bhI AtmA kA pratipaMdha nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki bhAnmA akArya hai| kAraNAnapanAbha saM kAyAMbhAva kI middhi ho sakatI hai, na ni. akAgAMbhAca kI / para pAma vikalpa pUrvacara anupalabdhi' meM bhI bhAtmA kA nipaMdha nahIM kiyA jA sakanA, mAMci. AtmA kigIkI janaracAra nahIM hai / parvaganupalathi me inagbara kAhI niSedha ho sakatA hai, game 'Aja maMgarayAra nahIM hai. yAci. kala somabAra nahIM thA / evaM paSTha vikalpa 'nagcara anupalabhi' meM bhI AtmA kA inkAra nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki AtmA kimAmA purvacara nahIM hai / unnAvara anupalaci se kaMvala paracara kA hI niSedha kiyA jA sakatA hai, jaba 'Aja maMgalavAra nahIM hai, kyoMki kala abhayAra nahIM hai| evaM mataga cikalpa 'gahavara nagAdhi' bhI bhAmaniyA meM kibhitra .. myAM ki AtmA ke gahacA caMgA Adi kA spaSTa rUpa se parambha hotA hI hai / sahacara upalabdhi hone para kI AtmA kA nidha ho sakatA hai ? ranitli bhojpuri kizca / / isake atirikta yaha bhI jAnavya hai ki bhUtacanAka ke anigni maMda-nAnaka parama padArtha kA svIkAra Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ":mayamayAdAdarahasye khadaH . kA, * bhUtadatuSyamAtratanyanyApahaH * vaidhaya'matha bhedo no nAbhAva iti dhI:punaH / bhedAbhedavikalpAbhyAM gasteyaM dharmadharmiNoH // 9 // bhede hyAntarApatirabhede tvekazIghetA / pakSAntaraspRhA kakSApraveze lo na cAnyathA // 2 // svato vyAvRttireSAM cedanuvRttina kiM svataH / evaM cejjainasindAntasparzine bhavate namaH // 3 // na zakti vijJA svabhAvata: kAryapratiniyamo'pi pasarataH, prAtisvikarUpaNa kAraNatvasthA'pyayogAta, tRNAraNimaNinyAyena kAraNatAsthale vyabhicArAda vaijAtyatrayakalpanAta eka - jAlanAurarisarain mudrA padyatritayena tanmatamapAkamupakramate - vaidhaya'miti / madhepanastadartha evaM yojya: adha naH = asmAkaM cArvAkANAM maMda baMdhayaM = bhRttAntaraniSThakAryajanakAtizayAnpAtidA zAlitvampa bhedaH = anyonyAbhAvaH na tu bhUnacatuSkAniriktaH abhAva inIyaM dhIH = nAstikamati: puna: dharmadharmiNIH bhedAbhedavikalpAbhyAM grastA || tathAhi tAdAvadhamyalakSaNadharmasya // bhUtAdiminaH bheda svAkriyamANe arthAntarApattiH = tattvAntaraprasaGgaH hi = ekha, natya tataH abheda = anatiri ekaze pitA = mUtamAnatvamaMga, nanazca na svabhAnabhadA pane: / pakSAntaraspRhA = cArvAkara bhedAbhedapakSAbhilaSaH naH = asmAna myAdAdinAM kakSApraveze = mane prathA evaM pUrNata na va anyathA = jyAdvAdApalApa // 2 / / eSAM = bhUtAnAM svata paba midhI vyAvRttiH cArakiNapyate tAI sAM = bhUtAnAM anuvRttiH api kiM na svata viSyate bhavatA / evaM = abhyupagamyata viSAM mbana niriti cena ? nahi. svatAnnavRttinyAuttizAlibhAcAGgIkAraNa jainasiddhAntasparzine = anekAntarASTrAntapraviNAya bhavata nAgaMkAya namaH astu, sadharmikalAna ||3|| panena = mRtavatapkanacarAmAndako pena, zakti = mAdakatAdijanakadAknei vinA svabhAvata evaM kAryapratiniyamaH = nita-kAraNotpanikakAryavyavasthApanaprakAra: api parAstaH prAtisvikarUpaNa = pratyekamARttiyaNa, kAraNatvasyApi cAvAMkamana ayogAta = asambhavana, padhinyAdAnAM kramakapala-patra- bAlakAdInAM ca bhUtamAnatvaM ntra prAtisvikarUpasyaiva vigrahAta, tathA ca kramukAphalapatrAdiSu Daba vAlukAzakalaGkamAdibapi mAdatItAyeta, na bA tatrAyavizeSAt / tatazca vyavahArabAdhaH / atiriphnAnAtirikarUpAnyupagane ma taccAntaraNasajana pratijJAsannyAsaH / vastutaHpratyekamapi kAmukAdiSu madazaktirastyaretyasmAbhiH svAtri pataMtvayA punaranumAnApalApinA pratyekaM bhUteSu jJAnazakta: svAkartumazakyatvameva, svIkAra pi vA zakta: tattvAntaratvaprasaGgasya davAMgyam / zaktipakSa prasaGgata: myApati - naNAraNimANinyAyena kAraNatAsthala vyabhicArAta vajAtyatrayakalpanAta iti / na kiyA jAya taba no pRthvI, jara Adi meM bheda middha nahIM hone kI vajaha pRthzI, jala Adi paraspara saMkIrNa ho jAyeMge, kyoMki paraspara bhinnatA unameM agiddha hai taba to cAra bhUta na hokara kevala eka hI bhUta rahegA / yadi bheda kA svAtantryANa gvIkAra kiyA jAya tara 'bhUtabataSka hI pAramArthika hai' isa cAryAkamiddhAnta kA bhAra ho jaaygaa| ata: cAkamana meM kevala cAra bhUta kI siddhi hI nAmumakina hai / yadi cArvAka kI ora se yaha kahA jAya ki - hamArA abhimata bheTa vaidhaya'svarUpa hai, na ki atirinA abhAvasvarUpa <-nA yaha kalpanA(dhI) bhI dharma-dharmI ke bhedAbhedavikalpa meM grasta ho jAyegI // 1 // vaha irA taraha-yadi bhUtasvarUpa dharmI meM vaidhamyastarUpa dharma bhinna hogA taba punaH pakSama nanca kI kalpanA kI Apatti cArvAka ke pakSa meM AyegI aura abhinna mAnane para to kahI gapa rahegA yAnI yA to kaMbala bhana - dharmI rahegA yA kaMcala vaiyar2yA, pAMki donoM para abhinna hai / bhUta evaM vaidhayaM donoM ko prathaka sattA na rhegii| padhAnnara yAnI bhedAbheda pakSa kI hA karane para to cAka kA hamAra gata meM hI praveza ho gayA, anyathA ApakI upadarita kalpanA kI upapani nahIM ho sakatI // 2 // bhUtoM meM svato vyAni = bheTa mAneMge bhAta bhedaka dharmAnnara ke yinA hI eka bhUta svayaM dusare bhUta me vyAvRna ho jAyagA - jyAvRttivRddhi garna cyAvRnivyavahAra ko karegA. aisA vAka mAneMge taba nA cAgeM bhUta anuvaniddhi evaM anuvRttinyavahAra bhI svataH hI karaMga - yaha bhI kyoM na mAnA jAya ! yadi evaM mAnane ke lie cAyAMka taiyAra ho jAyegA ki. bhUna svataH anuni parva nyAti karate hai. taba to cArvAka jainasiddhAnta kA sparza = gvIkAra karane kI bajaha hamArA mArmika yana jAyegA / mArmika cArvAka bhaiyA ! Apako namaskAra / titamAna kAla meM lAdhava - pyAdAnI * tA. / yadi yahA~ yaha zajha ho ki -> 'atirikta zakti ke svIkAra ke binA hI svabhAvacizaMpa se pradhicI Adi | bhUtAM ke kArya gandha Adi kA pratiniyana = niyamna hogA' to yaha bhI isalie nirAdhAra ho jAtI hai ki cAroM bhUnoM Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ekAktimancana hetutAprakAzanama zaktimatvena kAraNatAkAlAya laghutvAt sAGkaryasyA'doSatve vaijAtyena hetutve'pyabhAvakAra = OM jayalatA tva tAvaddhiM prati tRNasya AraNeyavahniM prati araNe, mAgayatriM prati camANa: kAraNatvaM na tu bahitvAvacchinnaM prati tRNAdeH kAraNatvaM paramparayabhicArAt / ityaJca tAtvArageyatvamANayatvalakSaNajAtitrayakalpanAmapekSya, ekAktimatvena vahnijanaka kazakti pena, hnitvAvacchinnaM prati kAraNatAkalpanAyA evaM laghutvAn / = kAraNa tyA navasmAbhirna vahniniSThatayA jAtivikaM kalpyate kintu nRNAraNimaNidhvevaikA jAtiH kalpyate / hnitvAvacchinnaM prati kRSNAraNimaNInAmekavai jAnpamanyena kAraNatvamadgIkriyate iti naikazaktimatvena kAraNatAkalpanAyA yuktatvama na ca rajanAdiSu tAdRzayajAyavirahiSu tejastvasya tejasvanyeSu ca tRNAdiSu nijAtyasya sattvamiti parasparavyadhikaraNayIstayoH sUryakAntamaNI sattvena sAGkaryamiti vAcyam jyAdhisAsyeva jAtisAGkaryasyApadopatvAdityAzaGkAyAM prakaraNakAraH prAha sAdaryasya = jAtisAGkaryasya adapatve svIkriyamANe punaH tRNAraNimaNivRttinA bejAtyena jAtivizeSaNa hetutve vahnitvAvacchinnahetutvasambhave api abhAvakAraNasthale = nAnAvidhAH bhAvaniSTha kAraNatAsthale nadayogAt vaijAtyakalpanAyA asambhavAta jAte: dravyaguNakarmabhAtravRttitvAt abhAvasya ca samavAyAnanuyogitvAt / na ca pratibandhakA bhAvenaivAnugatarUpeNa kAraNatati na tatra zaktikalpanAvatArI na vA tatra vaijAtyAsambhave'pi kSatiriti vAcyam, kAryajananAktividhaTakatvarUpastha pratibandhakatvasyaiva zaktisAdhalyAta pratibandhakatAyAH kAraNIbhUtAbhAvapratiyogitve'pi kAraNIbhUtabhAva bhedena maidAna kAraNIbhUtAbhAvapratiyogitAtvenAnugame tu mahAsIrama kAraNIbhUtAbhAvapratiyogivRttitve sati taditarAvRtitvasvarUpatvAnasya / na cAvaDatvenaiva nAnAbhAvAnAM kAraNatvamiti vaktavyam, udAsInapravezApravezAbhyAmavinigamana tathAtvAsambhavAditi dikU | 653 - atra sopayogitvAt prabhAnandasUrivyAkhyA pradarza > nanu bhoH / ka eSa gatamatADityavizeSama durgata sAMgatAyagIkRta citrajJAnAdidRSTAntAvaSTambhana svAdvAdavAdaM spaSTapannAcaSTe / prathamaM tAvajjIya eva nAsti, kA tadAzrita zreyI zreyo'nekAntamatasvargApavargasargasaGkazvA / tathAhi sakale'pyasminnavikale jIvaloke na khalu bhUtacatuSTayavyatiriktaM kimapi astvantaramasti pratyakSapramANagocarAtikrAntatvAt / yadyadevaM tattannAsti yathA turaGgamAttamAGgazRGgam / naca vAcyam pratiprANiprasiddhasya caitanyopalambhasyA'nyathAnupapattA betuH kazvivadayaM parikalpanIyaH, bhUtacatuSTayasyaiva taddhetutvenA vimAnAt / arthatthamAcakSIthAH kathaM jaDAtmakAni bhUtAni sadvilakSaNaM bodharUpaM caitanyaM janayeyuriti tardAni na na khalvekAntataH kAraNAnurUpamaMtra kAryamutpadyate, ananurUpasyApi darzanAt yathA madyAbhyAM madazaktiH / evaJca varUpaparigatAni mahadbhUtAnyeva svasvarUpajaDasvabhAvavyatiriktaM caitanyamudbodhayanti taba kAyAkAravivatteSvavatiSThata tadabhAve punarbhUteSveva lIpane iti na kazcihRtoddhRtacaitanyavyatiriktaH caitanyatutathA parikalyamAnaH paralokayAyI jIvo'sti dRSTahAnyadRSTaparikalpanAprasaGgAt / evaM ca sati paraloko'pi pratyukta evAvagantavyaH paralokyAsinobhAva paralokasyAnupapannatvAt sati hi dharmiNi dharmAzrintyamAnAH samIcInatAmupacinvanti / = kiJca paralokayApijIvasukha-duHkhanibandhana dharmAdharmAyAkAzakudIya vikAsakAzI tathA tatphalabhoga bhUmipratimasvarganarakAmeM prAtizvika rUpa se mAtrapratyeka meM rahanevAle dharma kI apekSA kAraNatA bhI asaMgata hai, kyoMki prAtivika dharma ko pratyeka se atirikta mAnane para bhUtacatuzyamAtra tatva kA uccheda ho jaayegaa| isI taraha tRNAraNimaNisthala meM vaijAtya = jAtivizeSa kI kalpanA karane meM bhI atirikta jAti kalpanA kA gAMva hogA evaM bhUtacatuSTaya se atirikta tatva ke svIkAra se apaviddhAn bhI prasakta hogA / isakI apekSA ucita yaha hai ki vahA~ ekAktimatvena hI kAraNatA kI kalpanA kI jAya, kyoMki hama pakSa meM atirikta aneka jAtivizeSa kI kalpanA nahIM hone se lAbha hai| yadi cArvAka kI ora se yaha kahA jAya ki - jAtiyAMkarya doSAtmaka nahIM hone se tRNANimaNisthala meM eka hI jAtivizeSa kI kalpanA na karane para bhI gAya dIpa kA parihAra ho sakatA hai to bhI tRNAraNimaNisthala kI bhA~ti aneka abhAva meM kAraNatA mAnanI Avazyaka banane para tAdRza vaijAttha kI kalpanA nahIM kI jA sakatI, kyoMki abhAva meM nAti nahIM rahatI hai / ataH yahA~ zaktivizeSa 11 hI kalpanA karanI hogI / isa taraha jaya abhAvakAraNatA sthala meM vaijAtya ke sthAna meM zaktivizeSa kI kalpanA Avazyaka hai Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65. madhyamasyAddhATarahasya khaSTaH 3 . kA.12 * mRtacatanyamanirAsaH || Nasthale tadayogAdityanyatra vistaraH / * jayAtA - dikalpanamAyalIkasakalpavilasinam / vinA hi pramadhiauM kutaH takalabhogabhUmisambhavaH / yavamapyakAntipuNyapApakSayotyamokSapakSapAtitA sA vigalitadRzaH citrazAlopavarNanamiya kasya nAma na hAsyAvahati patkizcidatat / atra pratividhIyate - yo yamanipramANapravINana bhavanAtmanirAsAya pratyakSatramANagAMcarAtikrAntatvAditi henurUpanyanna: satra tAvadasiddhaH, jIvasya svasaMvedanapratyakSaviSayatvAt / tathA he 'sukhyaha,dasyaha' ityAdiravasambadasvasaMvedanapratyakSagAvagamyate jIyaH / sarvakAlaM nithitvena ca nAyaM pratyayo bhrAntaH / "caitanyAnvitadahalakSaNapuruSagaucarana pi 'gogana gdhUlo hamityAdipratyayaH mAnchate / ataH kRtaM kAyAtiriktAtmaRlpanAklezanati can ? na, bhUtAnAM saMvadanagocaratya bahirmacava vasaMcicirbhavada. yathA 'paTAdhyamiti bahirmukhaH prtpyH| tathA 'mulyahaM ityAdipa yadi zarIraMgAMcA bhavet tanaH 'ayaM sukhI' ityacaM bahirmukhaH syAta, antarmukhazcAnubhUyane / na hi ko'pi 'ahaM sukhI' ityAdipratyayaM dehe vidhattaM kintu dahAtirikta kasmiMzcita, ityata; / / pratApane 'sukhyahaM' ityAdyantarmukhapratyayo jIvagAMcara ena, na bhUtagocara:, bahirmukhatvanAnayabhAsanAt yacoktaM 'vapUrUpariNatAni mahadbhUtAnyetra caitanyamubodhayantI tyAdi, tadayavikalavikalatAbilajitam / yataH yadi hi mahadbhutebhya eva cainnyanunmIlanAtyAasaGgatisaGgatamapi svecchAcalanAdyanyadhAmnupapattipratihatana bhavata kalpanIyam, tadA caitanyameva janmAntarAdutpanisthAnamAganaM caturbhUtabhramAdhAyidehamurAdayat, bhUyo bhavAntaramAmuka sattyajeta, tena cAdhiSThitaM svacchAvihArAdikriyA kuryAta. nanikana bhUyo dArUbadAsIta ityAtmajanyameva vapuH na punaratmA bhUtasamudayasaMyAMgajanyadehajanya ityakAlpanikama vAdaritumudArataraM vibhaavyaamH|| sacetanasyAtmanaH kamAvaSTabdhatayA nyAnyabhavabhramAnyAnyadahasampAdanAmaMTanAyaTitatyAt / arthatyamabhidadhAH 'janmAntagadAnapradazamAgacchannAtmA na pratyakSeNa lakSyate / nanvevaM vapUrUpadhAraNadvAraNa bhUtAnyapi caitanyamunmAlayanti na sAkSAlazyanne ini bhavatyakSe'pi pakSapAtaM vinA sAmAnyam / bhUtaSu vapUrUpapariNatAMbaca caitanyamupalabhAmahe nAnyadatyanyadhAnupapanyA bhUtajanyamaMva caitanyaM kalpanAma iti cet ! tarhi kadhaM mRtAvasthAyAM bhUtaMSu nadavasyavaMba catanyaM nopalabhyate / yapUrUpaviyannazca kAdAcitkanyAnyathAnupapanyA-ragya kAraNAntarApekSItyanastatsampAdanasamartha janmAntagayAtAnalakSaNaM caitanyameva manmaha anyaca, AtmA nAvapUrNazabhAzubhadainanyayogAdadehasampAdanAyottiSThate iti sauSThavaprathameva / mahadbhUtAni puna: kaeNrUpAga caitanyaM kartumArabhegna. cananyanti tadvinAkRtAni vA ? yadi prathamaH pakSastadA vikalpadyamudayate, nebhyasta caitanyaM vyaniriktamayaniriktaM ? vyatirikta data ? natA na jhagara pyA mahadbhatevagyavasthitaM bhUtabisayAmeva svahatamavasthApayati iti svavacarsavAtmanamanamanyamAnaH kimiti kavikalpakalpanena sTa klezayati ? adhAnyatiriktam, evaM sati matramhabhUtAnyakatAM dhArayanti, ekacananyAbhinatyAnnijasvarUpacat / adha pRdhakaravaracacaitanyAbhinnAnAM teSAM nAyaM preraNAkAra iti manyethAH, tadapi na, patastajanyanagzarIramapi bhUtAtyAvazcananyacanuSTaya saGgaH / atha catvAryayakIbhUya bahabastantva iva paTaM mahattaranatanyamaH pAdayaparini pa. taTa tacatanyaM kiM bhUtasaMyoga una najanyamanyadara kiJciditi vAcyam / bhUtasaMyogazceta ? nadayuktama, caitanyAnAmanyAnyasaMyogA-siddheH, anyathA pracurataracatanyAnyakIbhUpa mahanama caitanyaM janayuH, na caitad dRSTamiSTaM vA / atha bhUtotpAdAmanyadeva kiJcidityetasminnapi kiM teSAmanvayA sti na vA 1 asti / cena ? tadA pUrvavat bhUtaja-yacaitanyacatuSTayatApanaH / atha nAsti, nadapyasanama, ninyayAttana yuktirikatatvAt / na mAnna / sacetanyAni caitanyamatpAdayaya tAni / na vanavinAkatAni nAmatpanna visadazayana caitanyAnyanivimaddhatvAta. anyathA sikanAmyopa tailamutpadyeta / anyacca bhUtanicamamAtrajanyaM caitanyaM nAriNati vizeSajanyaM vA syAna ? na tAvatAthamaH pakSaH AMdakSamaH, avanijIvanapavanadahanayojane'pi cananyAnupalambhAt / dUtAyikapakSa punaH kaH pariNAmavizeSa iti pRcchAmaH / vapurUSapariNatirgata ceta ? tata: sA sarvakAlaM karamAtra syAt ? kimapi kAraNAntaramAthityotpadyata ceta : tadA tatkAraNAnna janmAnnagagatAnmarcatanyamiti vitarkayAmaH, tasyaiva bapUrUpAriNati janyacaitanyAnurUpopAdAnakAraNatvAta. nadabhAva basapariNatI satyApi manadazAyaryA bhUtapAdana taba tRNAraNimaNisthala meM bhAvakAraNatA ke avacchedakadharmanidhayA zaktivizepa kI kalpanA hI nyAyya hai, na ki cAtya kI, kyoMki naba gaurakha dopa prasakta honA hai| isa taraha atirikta zakti kI kalpanA Avazyaka hI hai taba to 'bhUtacatupaya meM atirikta kAI tattva nahIM hai| - isa cArvAkasiddhAnna kA bhA hI ho jaaygaa| anaH bhUtacatuSTayavAdI prAcIna cArvAka kA mata azraddhaya hai| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *korI* yadapi tavyatAvakamatAnuyAyibhiH nyagAdi 'avacchedakatayetyAdinA tadapi nyAyavAdA * jayalatA - calanAdikriyAnupalambhAt / natra varUpaparigatijanyaM caitanyaM kintu seva tajjanyeti zrodakSamaM lakSayAmaH / atha na pratyakSAdanyat pramANam / na ca tenAgamanagamanAdikaM bhavAntarAcaitanyasyopalabhAmahe / tena tallakSyANyeva bhUtAni taddhetutayA nirhizAma iti, tadapyasat, yataH kevalapratyakSAzrayega dezakAlasvabhAvaviprakRSTAnAM merubhavatpitAmahaparamANvAdInAmapyabhAvaprasaGgaH tena ca bhavadAdInAmapyanutpattiH, utpatI balAtkAraNaivAnumAnAdIni pramANAni pratipattavyAni / santi cAnumA nAnyanekazaH tathAhi asti kazritadatiriktazcaMtana: 'sukhya du:khyaI' ityAdyanubhavasyAnyathAnupapatteH / yadi ca sa na syAt, tadA sukhAdyanubhavo'pi na bhavet yathA mRtazarIra tathA hitAhitaprAptiparihAraceSTA prayatnapUrvikA viziSTakriyAtvAt rathakriyAvat / yazvAsyaprayatnasya kartA so'yamasmasammatazcetanaH / na ca niruktiyuktipratihanena bhava bhava evaM dehAtiriktaH kazcidasti na tvamubhinniti vipratipattavyam, janmAntarAgAmukasyaivAsya pramANapratiSTitatvAt / tadyathA tadahajanavAlakasyAgrastanyAbhilASa: pUrvAbhilASa pUrvaka: abhilASatvAt dvitIyadivamAdistanyAbhilApavat / tadidamanumAnamAcastanyAbhilASasyAbhilASAntapUrvakatvamanu'mApayadarthApattyA paralokAgAmijIvamAkSipati, talanmanyabhilASAntarAbhAvAt / kiJca yaduktama elAvatA dharmAdharmAvapi nama:mbhIjanibhI mantavyAviti tadapyapAkRtam, tadabhAve sukhadu:khayo - nirhetukatvAdanutpAda evaM syAt / sa ca pratyakSaviruH / tathAhi manujatvaM samAne'pi dRzyante kecana svAmitvamanubhavantI para punasta N pyabhAvamAvibhrANAH / ekaM ca lakSambharayo'nyaM tu svodaradarIpUraNe'pyanipuNAH, eka devA iva nirantarasarasavilAsasurAlina itara nArakA indri vidrANacittavRtyaH ityato'nubhUyamAnasukhaduHkhanibandhanI dharmAdhama svIkI nadIkaraNe ca viziSTayoH tatphalayogabhUmI svarganarakAvapi pratipattavya, anyathA'rddhajaratIyanyAyaprasaGgaH syAt / evaJca puNyapApakarnakSavotthamokSapakSoktadrUpaNamaNyananuguNaM gaNanIyam / na ca vAcyam yaduta 'bandhaH karma- jIvasaMyogalakSaNa:' sa AdimAn Adirahito vALa ? tatra yadi prathamo vikalpa:, tatI vikalpanayaprasaGgaH kiM pUrvamAtmana: prasUtiH pazcAtkarmaNaH ? yadi vA pUrva karmaNaH pazcAdAtmanaH ? AhAMsvit yugapadubhayasyati / kicAtaH ? sarvatrApi doSaH / tathAhi na tAvadAtmanaH pUrvaM prasUtiH, nirhetukatvAt vyomakusumavat nApi karmaNaH prAk prasUtiH katurabhAvAt / na cAkRtaM karma bhavati / yugapatprasUtirapyayuktA kAraNAbhAvastu / na cAnAdimatyAtmani bandho ghaTamaTAte bandhakAraNAbhAvAta, gaganasyeva / itthaJcaitadIkartavyamanyathA muktasyApi banso vizeSAbhAvAt / tathAca sati nityamuktatvAt mAkSAnuSThAnavaiyarthyAmiti / atha dvitIyaH pakSaH nahi nAtmakarmaviyogI bhavedanAditvAdAtmAkAzasaMyogavaditi mokSAnupapattiriti yato jIvo'nAdinidhanaH satve satyahetukatvAt karmA'pi pravAhato nAdimata tato jIvakarmaNoranAdimAnava saMyogo dharmAstikAyAkAzasaMyogavaditi prathamapakSoktadrUpayAnavakAzaH / yo'pi dvitIyapakSI mihitI:nAditvAtsaMyogasya vibhAgAbhAva iti so'pyasamIcInaH tathA darzanAn / yathA ca kAJcanopalayoH saMyogo'nAdisantatigato'pi kSAramRtpuTapAkAdidravyasaMyogopAyato vighaTamAnAM duSTastathA jIvakarmaNorapi (saMyogasya ) jJAnadarzanacAritropAyatI viyoga iti na kazcidrathaH / atha yadyanAdi sarva karma tatastarampa jIvakRtatvAnupapattiH, jIvakRtatve'nAditvavirodhAt / tadasamyakU, vastugatyanavacadhAt / tathAhi jIvana tathA tathA mithyAdarzanAdirAcyapekSeNa tadA tadupAdIyate karma yathA tena jIvana kRtamityucyate / tacca tathApravAhApekSA cintyamAnamAdivikalamityanAdi / nidarzanaJcAtra kAlaH / yathAhi yAvAn atItakAlaH tenA:zeSeNa vartamAnatvamanubhUtam atha vAsI pravAhato'nAdiH evaM kamapIti / " - - padayuktam muktasyApi canthaprasaGgI vizeSAbhAvAditi tadapyayuktam, vizeSAbhAvasiddhaH / nathAhi saMsArI jIvaH kaSAyAdipariNAmavikalaH, zulabhyAnamAhAtmyatasteSa samUlamunmUlitatvAt / tataH muktyavasthAyAM karmacandhAprasaGgaH / na ca vAcyame sati tarhi nirantaramuktigamanato bhanyAnAmudaprasaGgA'nantAnantarAyapatatvAt / iha yadyadanantasaGghayopetaM natapratisamayanaikadvitryAdisaGkhyA: gacchadapi na kadAcana nirlepI bhavati, yathA'nAgatakAlaH / tathA cAnantAnantasaGkarajyotA bhalyA ityanucchedaH / evaJca satpramANapratiSThitavatmatattvatadAzritazrezrezranekAntamata-svargApavargAdiSu kugrahagra hilatayaivAnpratipadyamAnaM cArvAkamavajJopahatameva kurvANaH stutikRdAha vimatiriti / tasya savapilApalolupasya kasya vipratipattiH sampratipattirvA na vilokyate yasya parabhavabhavadapunarbhavaSu sarvamatasammateSvapi matirmuhyati / mImAMsAAMsalama nirbhImAMsako'pi sarvajJApalApaM prapan saMzayajJAnamekamanekAkAraM pratijAnAnI nAnakAntaM pratikSipati nAnnikastu mahApApI, tatkazyAyalaM klaakaushlshaalinaam|| (vI. sto.vi.pra. 8/11 pra. vi. 1 605 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 656 madhyamaspAvAdarahasya khaNDaH 3 kA. 50 ** nyAyabhASyasaMgadA rtheSveva parAkRtamasmAbhiH / tathAhi zarIraM na jJAnAzrayaH, stanandhayAnAM stanapAnAdipravRtijanakeSTasAdhanatAjJAnasya smRtirUpatayA paryavasyato hetubhUtasyA''muSmikAnubhavasyaihika zarIresambhavAt / tadidamAha 'vItarAgajanmAdarzanAt' (mau. nyA. su. 3/1 / 24 ) iti / tathA caiko tityo'nubhavitA smartA ca yaH sa eva bhagavAnAtmeti / jayalatA prakRtaM prastumaH / mahopAdhyAvo'tra uttarAgakSayitumupakramane yadapIti / nyAyavAdAryeSviti / nyApavAdArtha darzanamapi pramArahasyAdidarzana durlabhamadhunA / sakSaNa naiyAyikarItyA prakRtaM dUSayitumanha tathAhIti / zarIraM = pakSanirdezaH / mAdhyamAha na jJAnAzraya iti / jJAnasamavAyikAraNatvAbhAvaH sAdhyaH / hetustu stanapAnAdivRce'pi tatkAraNIbhUteSTasAdhanatAdhIzUnyatvAt dini svayaM cobhyamityAzayena svarUpAsiddhivAraNAsaha stanandhayAnAmiti / ayaM bhAvaH bhAyakasya stanyapAnapravRniriSTasAdhananAbhI- sadhyA bhAcAnumitirUpA ca vyApAdayA bhAgyAdismRti prAgbhavIyAnubhUtisAdhyA / tataH zarIrasya cainanthe vAlakasya stanyapAnaM pravRttirna syAt iSTasAdhanatAjJAnatya icchAdvArA taddhetutvAt stanyapAnapravRnyavyavahitapUrvakSaNe iSTasA nAnubhAvakavirahAt / atiriktAnyavAdimate tu janmAntarAnubhUteSTasAdhanatvasya tadA smaraNAdeva pravRttiH sambhavati / natra janmAntarAnubhUtamanyadapi smayaMtamiti vAcyam, udbodhakAbhAvAt atra tu jIvanAdRSTasvIkRta evaM akSapAdasammatimAha tavdamAha - vItarAgajanmAdarzanAditi / vAtsyAyanena nyAyabhASyaM prakRte "sarAgI jAyate ityarthAdapadyate / ayaM jAyamAno rAgAnuddhI jAyate, rAgasya pUrvAnubhUtaviNyAnucintanaM yoniH / pUrvAnubhava viSayANAmanyasmin janmani zarIramantareNa nopapadyan / so'yamAtmA pUrvazarIrAnubhUtAna viSayAn anusmarana teSu teSu rajyate / tathA cAyaM dvayorjanmanaH pratisandhiH / evaM pUrvArasya pUrvataraNa, pUrvatarasya pUrvatamanatyAdinA'nAdinasya zarIrayoga:, anAdiva rAgAnubandha iti siddhaM nityatvamiti" (nyA.bhA. /1/24) ityevaM AkhyAnam / sUtraphalitArthamAvikaroti tathA ceti / vibhAvitAni na punaH pratante / T - * navyanAstikamaNDana sadapi / prAcIna nAstika ke siddhAnta kA svaNDana kara ke aba prakaraNakAra pUrvokta (dekhiye maM pRSTha pRSTha ) navyanAstikamata kA nirAkaraNa kara rahe haiN| navInanAstikoM ne jo kahA thA ki 'avacchedakatAsambandha meM jJAnAdi ke prati tAdAtmya se... usakA apakaraNa to hamane 1 prakaraNakAra mahopAdhyAyajI ne| nyAyavAdArtha meM hI kara diyA hai| vaha isa taraha jJAtavya hai - zarIra to jJAna kA Azraya nahIM ho sakatA hai, kyoMki janme hue bAlaka janma ke bAda stanapAna Adi pravRti karate haiM vaha iSTasAdhanatA ke jJAna ke binA, jo smRtisvarUpa hotA hai, nahIM ho sakatI aura tAdRza pravRtti ke hetubhUta smaraNAtmaka iSTasAdhanatAjJAna kA AdhAra vAlaka kA isa janma kA zarIra to nahIM ho sakatA hai / isakA kAraNa yaha hai ki smRti kA kAraNa anubhava hai| anubhava ke binA smaraNa nahIM hotA / bAlaka jaba pahalI bAra stanapAna kI pravRtti karatA hai usake pahale to usane kavI bhI stanapAna kA anubhava hI nahIM kiyA hai| binA anubhava ke bAla zarIra meM kaise tAdRza smRtirUpa iSTasAdhanatAjJAna ho sakegA ? magara stanapAnapravRti binA iSTasAdhanatAjJAna ke, jo 'stanapAnaM madIyamiSTasAdhanaM ityAkAraka smaraNAtmaka hai, nahIM ho sakatA hai aura tAdRza smaraNa bhI binA ratanapAnavika anubhava ke nahIM ho sakatA / yaha to sarvavidita hai ki isa daniyA meM janma lekara prathama bAra stanapAna karane vAle bAlaka ne pahale kabhI stanapAna nahIM kiyA thA / ataH mAnanA par3egA ki agale janma ke stanapAnaviSayaka anubhava se bAlakoM kI isa janma meM tAdRza smaraNa hotA hai jisase ve stanapAnaprakRti karate haiN| mauta ke bAda to zarIra jaldAyA jAtA hai yA daphanAyA jAtA hai| ataH pUrva janma kA zarIra lekara yahA~ koI janma nahIM pAtA hai / isalie mAnanA hogA ki pUrvabhava ke zarIra meM rahanevAlI aura zarIra se bhinna koI cIja isa janma ke zarIra meM AtI hai, jo anubhava evaM smaraNa ko karatI hai| vahIM AtmA hai, anya koI nahIM / gItamIya nyAyasUtra meM bhI Atmasiddhi ke uddeza se kahA gayA hai ki koI janmA huA vItarAgI nahIM dikhatA hai / isa sUtra kA tAtparya yaha hai ki gaga rAgAntarapUrvaka hotA hai| rAga kA matalaba hai icchA koI bhI nayI icchA utpanna hotI hai vaha anyaicchApUrvaka DA hotI hai| janma lene para stanapAna kI icchA bAlaka ko hotI hai / ataH vaha bhI anyaicchApUrvaka honI caahie| magara Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * nAstikanaye manamAgasambha 6-7 jJAnamAnasamapi durabhyupagamaM, manaso'numAnApalApe'bhyupagantumazakyatvAta, anyathA 'pratyakSameva pramANamiti pratijJAsanyAsAt / 'parAmarzajanyajJAnAbhyupagame'pi tatrAnumititve nAyalatA kica maitrIyacakSa saMyogAdito yadA mainAtmani cAsyAnika samanayanAtyane nada catrAgara kathamavacchedakanayA namAnya dyate ? na bAvacchedakatAsambandhena tadAtmasamavetanAnaM pratina-mana:maMyogasyApi tatpanna tadaniH maMtrIgamana saMyogamya catrajhArIre'sattvAditi vAcyama, yatA jhanatvAvanchinnotpanA caitrAyamanaMgayAMgarUpavizapasAmagrAma nagagaMgayAtmakasAmAnyasAmagRyA api niyAmakatvAt. nasyAzca tadanI caitrazarIra sattvAdakatApaniDhuMcA~raca / tasmAta nannuruSAyacA payAyogadajanyanAracchaMda koTI cakSupAyo tanadAtmasamanatvavata taccarIrAbanlinnAcamapi nidavaM. nathA ca jhagarahenutaM yastikam / atha cakSa:saMyogajanyatAvacchedakakoTI tanadAtmanamavaMtatvavanacchaganavAbhimaniyA ganmabhaMTena sadana na tadetatAvAhalyamiti aziSitanaca:mayaMgatvAdinA tutA kApyate, thA ca viSayaniSTa upanAmanavAyayA kAryakAraNAsattitva tathAHtmaniSThasamavAyaravajanakAdRSTasambAyayoH zarIraniSThAvanchadakatvasya janakAdRSTAvakatvayApi nadhAnya ghayata / anA mA'tiprasaGga iti cet ? tathApi zarAraMDatutvakizcittara meya, zarIrAne svajanakA dRSTa padakatvasambandhana nAzakAravira - hAdevAtiprasaGganirAsAt / yadi svajanakAdRSTAvacchedakantasya janakatApaTilatvanA tinuzaratayA napakSya ragharamANisaMgakatamana:saMyogasanbandhanaMga cakSuHsaMyogAdaha nunaH svIkriyate nadApi nAgarasya spancaMhatunAkalpAmapanya zarIramanAyagaMganijAtivizeSaM svIkRtya ne mAra tasya sambandhatA yAkaraNIyA, tAdAsaMyoganya dArI vasananatinasagaH / na ca nAdApayogamya zargara Daba manasyApa sattvAttatrA:yacchada kanayA jJAnApatricAraMni dArAmhaMtunAkApanamAzyakamabani bAnyam, vAtmakApAdhiAraskAraNa nAgarahananAkalpanamapazya nAdazApanivAraNAma saMyogasambandhana manascanAdapavacchinnaspadhA'vacchaMdakatyasambandhana jJAna prati hetunAyA: kalpAya. tumucitanyAdinyapi badanti / yastatastu mana Adikalpananeya nanmane na mAnchane / nayAhi jJAnAH pratyakSaM tArana ma mAnmaMba / nama na cAnupAdikaM, caharAyavyApApi jAyamAnatvAt / naca mAnasamaMva tata. tyA nanaya evAbhyapaga-namazakyanyAdityAzyanAha . jJAnamAnasa = jJAnAdigocaragAnasapratyakSaM api cArvAkamane dugbhyupagamama, manamA'numAnAralApa'bhyupagantumatrAkyatvAt, anyathA = anumAnasya mAgAntaravasvIkAre, 'pratyakSameva pramANamiti pratijJAsannyAsAn / nanu parAmarzasya pramANAntaratvamA na manyAgaha, najamanyAmanumitI mAnasanvara va yAkAradinti sukhavAkSAtkAra: sakaraNakalyAvinAbhAvijanyasAkSAtkAralabAni ni rAmdAgminasa: middhinira pAyatyAzayana lArcAkaH zaGkata - parAmarza| janyajJAnAbhyupagame'pi tatra = parAmargajanyajJAnaM, anumititva = pratyakSavilakSaNAnummittvaga pratyakSalyAnAnAmanivasanta bAlaka to abhI hI paidA huA hai / ata: mAnanA cAhie ki bAlaka meM vartamAna icchA pUrvabhIyAcchApUrvaka hai / parva bhava kI prathama panchA bhI usake agale bhava kI inAhApUrvaka siddha hotI hai| isa taraha agale. ananna bhava siddha hone se AtmA | nitya siddha hotI hai, jo anaMta zarIra meM kramadAH rahanevAlI eka hI hai| isa taraha eka, nitya, anubhava karanevAlI evaM smRti karanevAdI jo cIja hai vahI bhagadAna AtmA hai| mAnA pratyakSa jayanAsokamata guganitA nA-mA. / nayanAstikoM ne pUrva meM jo kahA thA ki --> apane jJAna Adi kA bAcupa nahIM hone para bhI mAnama pratyakSa = mana ke dvAga tatsAkSAtkAra mumakina hai' (pRma ) <- yaha bhI unaka matAnumAra nAmumakina hai, kyoMki pratyakSAnigvina anumAna pramANa kA apalApa karana para nA mana kI dI miDi nahIM ho makaMga / anumini kA mAnama pratyakSa meM annabhAMva taba ho sakatA hai yadi pahale mana kI siddhi ho jAya / magara mana kI siddhi hI amiti ra avalambina hai| ata: amini ko mAnama pratyakSa mAnane para anyonyAzraya dApa prasasta hogA / yadi anamiti ko pratyakSavilamaNa pramA mAna kara atirikta pramA ke anugaMdha meM anirikta anumAna pramaNa kA svIkAra kiyA jAya nara no 'pratyakSa pramANa hai' isa bArgakapratinA kA tyAga ho jAyegA / ata: jJAnAdi kA mAnama pratyakSa nanya nAritakoM ke matAnusAra bhI nAmumakina hai| padi isake bacAva Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6.08. madhyamamyAcAdahasya khaNDaH 3 . kA... * anuminivasya gaganadIkAryanAradalatA * | mAtAbhAvAt, sarvapramAyA: pratyakSarUpatvAna pramAbhedAdhIta: pramANabheda iti na pratijJAsanyAsa' iti t ? na, 'vahinyApyadhUmavAn parvata' etAdRzanizcayasyaitaduttarAnumititvasya janyatAvacchedakatvena pramAvizeSasindI pramANavizeSasindeH / na caitaduttarajJAnatvameva tajjatyatAvacchedakaM etadavyavahitottarotpatikatvameva vA saMskArakhyAvRtaM tathA; gRhItApAmANyavAhArya- jarA tA - vA gauravaNa mAnAbhAvAt / 'parAmardA janpajJAne pratyakSatvAniriktapramAtvakalyanapUrvameva gaugvajJAnopasthitenaM praamrshsyaanumaantvmityaashyH| ana eyana pranitAranyAga iti dahati - sarvapramAyAH - prabhAtyAvacchitrayA: pratyakSarUpatvAt = sAkSAtkAravAbhyupagamAna na pramAbhedAdhInaH pramANabhedaH midhyanIti na pratijJAsanyAsaH mA bheda siddhaM mati pramANAnna miSyati nAnpadhA, tasya tadAjIvakatvAna / lAyanasahakAraNa prabhAvAvacchinna pratyAyanirNayAnna parAnajanyanamAyAH pratyakSamAbhinnatvasambhavaH / jAto na pramANAntaraprayajana pratijJAgaMnyAsa ini cArvAkAzayaH / prakaraNakArastamamahastamati - nati / 'pahivyApyadhUmAn parvana' etAdRzanizcayasya = pradarzitapramApazamazera enadattarAnumititvasya = etadanadahanAminityagya janyatAvacchedakalvana pramAvizeSasiddhI pramANavizeSasiddhiriti / niruktaparAmarzajanmajJAnaviSayakAnunya vasAyamya parvata dahana ne sAkSAtkaromi kintvanuminA mI tyevArUpavAna zipayA bhUtavyavasAya. jJAnasya pradarzitaparAmarzajanyarUpa na pratyakSa lilyaminilayaH cimaNAtAtiradAyA vilakSaNA mAyA: kAlAmya na pratyakSa kintvanamAnalyamavatpacaM dharmavida giddhayA micidA pamiddhiH / ana kha 'pratyakSameva pramANamiti pratinAsannyAso-pi paramya damadaraH / na ca etadoSApAkaraNAra nAvogaguru: pahanAso vA natyAhATyaM kartuM samarthaH, tena parade kamyavAna yugamAna / nanu niktanizcayakAyaMtAvacchedaka vidhayA enadattarajAnavarayA yupagantavyatyama, saGkAce gAna bhAgAta / tatazca na pradizAmannyAmaprasaGgA na vA manaso nizciriti navyacArgakadAkAmapAkatuMmapadAni . na ceti / etaduttarajJAnatvameva na tu paTanaganuminitvaM, najjanyanAvacchedakaM = prAmApadagrahazannAzanizcayaniTakAranAnimpitakAyatAvacchedakama bhApekSAbuddhayAtmakaparAmarzadvitIya kSaNAtpannanadanAtmakAnagininagrahAya kalpAnjaramAha tadanyavAhitonagetpanikallamaya vA saMskAracyAvRttaM tathA = tAdadAnizcayakAryatAvacchedakama / aprAmANyagrahazanyAdAnazyaM vinApi tathAvidhasaMskAra tpAdana vyatikAminavAraNAya saMskAravyAnamityuktam / tatazca pramANAnta gAnApanena na nijhAmanyAsa iti nUtananAstikavana IkurvatAM jayAmkidazIyAnAmA zayaH / nabaMdhamapi yadAnAgANyagrahaznyanAdAnizravA nAsti tadApi gRhItAprAmANyakaesamazItakadA vyavahitonarakSaNAvacchedana tAdazAhAryaparAmarzAtrAyavyayahinAkSagAvandana tavannidahAramRtigaMzaviparyayAtpAdana anirakanyabhicAratAdavasyavetyAgAyana prakaraNakArasnanirAkurute gRhItAprAmANyakAhAryaparAmarza viziSTasmRtisaMzayAdiSu = mAnAnAdhikaraNayasambandhena gRhAtAprAmANyA meM navya nArinakoM kI ora se yaha kahA jAya ki - 'hama pagamarzajanyajJAna kA to svIkAra karane hI haiM, magara usameM pratyakSabhinna anumininca nahIM mAnate haiM, nyAki umameM koI pramANa nahI hai / saba pramA pratyakSasvarUpa hI hotI hai, na ki apratyakSa / anya pramANa kI siddhi naba hotI yadi pratyakSa pramA sebhena pramA kI siddhi ho, kyoMki pramANabheda = atiriktapramAsiddhi pramAbheda kI siddhi ke adhIna hai| anaH parAmarzajanya jJAna se mana kI siddhi bhI hogI garne 'pratyakSa hI pramANa hai' isa pratijJA kI bhI surakSA hogI' -- ___E LAIMkAryAka anugivista ho / - syAvAdI 4 na.va. / to yaha karana bhI ThIka nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki 'vahivyApyamavAna parvanaH' ityAkAraka parAmarza nizcaya kA kAryanAbhapadaka pataduttara dahanAnumitinva hai, kyoMki 'parcata bahiM anuminomi' aimA anumitivipayaka anulyamApa hotA hai| ataH pratyakSa saM vilakSaNa pramA kA svIkAra Avazyaka hI hai, jisake phalasvarUpa pratyakSa pramANa se bhinna anumAna pramANa kI siddhi anivArya hogA, kyoki prabhATa pramANabheda kA mAdhaka hai| yahAM bacAva ke lie yaha baktavya bhI ki -> 'nAdRza pagamarzanizraya kA kAryatA avazaMdaka paladattagnahanAnumititva nahIM kinnu gatadanarajJAnatva hI hai athavA saMskArajyAvRtta etadanyahinonagatpattikatva ko hI usakA kAryatAvacdaka mAnA jA sakatA hai| saMskAra kI prastuta pagamarza ke binA bhI utpani ho makatI hai| ata: 'maMkAra meM na rahanevAlA' mA etadanyahitAMttarotpattikanca kA vizeSaNa lagAyA gayA hai| aisA Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 anumitikAraNatAvicAravimarzaH * parAmarzaviziSTa smRti - saMzayAdiSu vyabhicAravAraNAya tatadaprAmANyagrahAbhAva- tatadAhAryabhedAdInAM janyatAvacchedake niveze gauravAt / tA vAprAmANyaprakAratAnirUpita sAmAnAdhikaraNyaviziSTavizeSyatAsambandhena jJAnAbhAvatvenA'prAmANyagrahAbhAvAnAmAhArya bhedasya cAnugatasyaiva niveOM jayalatA 3 rAmarzaviziSTasmaraNasaMzayaviparyayeSu AhAryaparAmarzaviziSTasmaraNa saMzaya-viparyayeSu ca nimktakAryatAvacchedakAvacchinneSu aprAmANyagrahazUnyatAdRzanizrayamRta utpanneSu vyatirekavyabhicArasya pariga / tatra vyabhicAravAraNAya vyatirekavyabhicArA rAkaraNakRte tatadaprAmANyagrahAbhAvatanadAhAryabhedAdInAM janyatAvacchedake aprAmANyagraha-zUnyatAdRzAni sakAryatAvacchedakakoTI niveze gauravAt : mahAgIvAt / tadAniveze'yamAdanyAlokaparAmarzAdapi gRhAMnA prAmANyaka dhUmarAmasatvaM dahanAnumityanApattiH / ataH tattatpadanivaMzasyAvazyakatvam / tadapekSayaitadavyavahito naradanAnumititvasyaiva tatkAryatAvacchedakatve lAvayamiti prakaraNakRdAzayaH / 650 - navyanAstikazaGkAmapAkartuM darzayati na ceti vAcyamityanenAntrayo'sya / apragnApagrahA bhAvAnAnAhArya sadasya cAnugatatvamupapAdayanti nanyanAstikA: aprAmANyaprakAratAnirUpitasAmAnAdhikaraNyaviziSTa vizeSyatAsambandheneti / 'ayaM parAmarzoprAmANyavAniti jJAne parAmarza vizeSyo'prAmANyaJca prakAraH / ato'prAmANyaniSTakAratA nirUpitavizeSyatAsambandhenAprAmANyavijJAnaviziSTa: parAmarzanizvayaH / evaM bAdhakAlInacchA manyajJAnalakSaNAhArthaM parAmarzo'pi svanirUpitAnAmyaniSTha kAratAnirUpitavizeSyatAsambandhenAprAmANyajJAnavAn / yasmintrAtmAnaM samAyena tAdRzaparAmarjI vidyate tasminneva sajavAyanAH prAmANyagraho'pi vartata ityataH svaprakArIbhUtA gANyaniSThaprakAratA nirUpitamAnAnAdhikaraNyaviziSTavizeSyatAsambandhenAmANyagrahI gRhItA prAmANyakaparAmarza AhAryaparAmarza vA vartana / svanirUpitAnAnAmyaniSTha prakAratAnirUpita sAmAnAdhikaraNyaviziSTavizeSyatAsambandhena parasmadarzaniSThAnAM tadaprAmANyagrahAbhAvAnAM tattavAhAryamedAnAM ca tatkAryatAvacchedakakoTayanivezanIyatvaM teSAM jJAnAbhAvatvenaiva svIkAra karane para atirikta pramA kI siddhi nahIM hogii| ataeva atirikta anumAna pramANa kI bhI siddhi aprasakta rahegI' - asaMgata hai| isakA kAraNa yaha hai ki jisameM aprAmANya kA jJAna ho gayA hai aise parAmarza yA AhArya vAkAlInecchAjanya) parAmarza kI utpatti ke avyavahitottara kSaNa meM dahana kI smRti, saMzaya Adi ho sakate haiM, jo gRhItAprAmANyaka parAmarza yA AhAryaparAmarza se viziSTa hote haiN| vivakSita parAmarzAtmaka kAraNa ke binA bhI prakRta kAryatAvacchedaka se viziSTa kI utpatti hone se vyatireka vyabhicAra prApta hotA hai| yadi isa vyabhicAra ko haTAne ke lie naya nAstikoM kI ora se yaha kahA nAya ki "hameM jo 'parvatA vahnivyApyadhUmavAn' isa parAmarza kA kAryatAvacchedaka abhimata hai yaha kevala etaduttarajJAnatva nahIM hai kintu usameM tat tat aprAmANyajJAnAbhAva evaM tat tat AhArya bheMdra bhI niciSTa dI hai| gRhInA'prAmANyakaparAmarzaviziSTasmaraNasaMzayAdi yA AhAryaparAmarzaviziSTasmaraNa-saMzayAdi kArya meM tattadaprAmANyajJAna kA abhAva yA AhAryabheda nahIM rahatA hai| ataH vivakSita kAryatAvacchedakAvacchinna kI utpati nahIM hone se vyatireka vyabhicAra kA avakAza nahIM hai" to yaha bhI asaMgata hai, kyoMki naca kAryatAvacchedakakoTi meM gaurava dopa prasakta hotA hai / nattata aprAmANyagrahAbhAva evaM tat tat AhAryabhaTa kA | kAryatAvacchedakakukSi meM praveza karane kI apekSA etadavyavahitAMnaganumititva ko hI tAdRza parAmarza kA kAryatAvacchedaka mAnanA samata hai, jisake phalarUpa meM atirikta pramA kI siddhi hone se pramANAntara kI siddhi anAyAga ho jaayegii| ( na cAprA / yadi gaurava dIpa ke parihAsarva nRtya nAstikoM kI aura se bacAva rUpa meM yaha kahA jAya ki vivakSita parAmarza ke kAryatAvacche zarIra meM tat tat prAmANyajJAnAbhAva kA tarAmANyajJAnAbhAva evaM tana ta AhAryoM kA AhAryabhedatvena niveza nahIM kiyA jAyegA kintu jJAnAbhAvatvena hI praveza kiyA jAyegA, jo ki unameM anugata dharma hai / yadyapi jJAnAbhAvatya to apramANa parAmarza kI bhAMti pramANa parAmarza meM bhI rahatA hai| ataH usakI vyAvRtti ke lie aisA kahA jA sakatA hai ki svanirUpitAprAmANyaniSprakAratAvirUpitasAmAnAdhikaraNyaviziSTavizeSyatArAmbandha se jJAnAbhAvatvaM etatkAryatAva karma koTi meM niviSTa hai| isako saSTatA isa taraha hai ayaM parAmarzaH aprAmANyavAn isa jJAna meM prakAra hai apramANya aura vidoSya hai parAmarza / evaM jisa AtmA meM samayAya sambandha se parAmarza jJAna rahatA hai usImeM samavAya se uparyukta aprAmANyajJAna bhI samavAya sambandha meM rahatA hai| matalaba ki donoM samAnAdhikaraNa hai| ataH aprAmANyajJAna svanirUpita aprAmANyaniSTaprakAratAnirUpita sAmAnAdhikaraNyaviziSTa vizeSyatAsambandha meM parAmarza meM rahegA / jaba parAmarza gRhItAprAmANyaka yA AhArya na hogA taba usa rAma meM svanirUpitA'prAmANyaniSThAkAratAnirUpitamAmA nAdhikaraNyavizivizeyatA sambandha se jJAnAbhAva rhegaa| ataH nirukta sambandha meM jJAnAbhAvatya kA vimarzakAryatAvacchedaka koTi meM samAveza ho sakatA hai / ataH gAMva doSa kA avakAza Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gA144:1 66: madhyamampAdAdarahasya khaNDaH 3 . kA 11 anurgitakApAtAyA bhicArApAnama * zAmAyaM doSa iti calim, na hyaprAmANyavAhAbhAvaviziSTadhUmaparAmavyavahitottarotyattikatvaM avyavahitottaratvasambandhenA'grAmANyagRhaviziSTAnyadhUmaparAmarzAvyavahitottarotpattikatvaM vA tathA, yatra dhUmaparAmarzabditIyakSaNe dhUmajJAnAprAmANyAvamAhI AlokaparAmarza: taduttarAnumito vyabhicArAt, yatra ca pUrva dhUmaparAmarzaniSledatvarmitAvacchedakaLAprAmANyagrahastatazca dhUmaparA -* jayalatA haimApaNA nugamaH kartuM zakyane / anI nAyaM gauravalakSaNoM doSaH / sAmAnAdhikaraNayaviziSTatyanuktI caitranyA grAmANyagnahasacce maitrarapA'pi 'bahinyApyadhUmavAn parvata utipaNAzaMdanAnumitinaM syAt / atasnatridazaH kRtaH / tato naMtadabhyahitonara - dahanAmatitvasya kAryanAcandakAni ndhaannaastikaabhipraay:| prakaraNakAroM vyabhicArogAnana namapahastayati . na hI ni tathatyanenAnyani / prAmANyagRhAbhAvaviziedhUmaparAma'ivyavahitAttargatpanikatvaM - acyA hitAMttaratvasaMgaNa aprAmANyagRhAbhAviziSTo yo dhUmaparAmarzaH tadavyavahitAnarakAlAnchedana jAyamAnalyam / atyantAbhAvApekSayAnyAMnyAbhAvasya lapazarakatvAkalyAntaramAha - avyavahitaM.ttaratvasambandhena aprAmANyagrahavizizanyadhUmaparAmarzAcyavAhitAlagatpanikalaM = niruktasambandhanAprAmANyajJAnaviziSTI ya: tadanyasya dhUmaliGgakaparAmazaMgyAvyayahitInarakAlAbacchaMdana jAyamAnatvaM vA tathA = etatkAryatAvacchedakaM sambhavati / nadasambhavameva bhAvani . patra mdhalaM prathama. Age dhUmaparAmarzI jAtaH dhUmaparAmarza dvitIyakSaNe = bhamaparAmarzamya dvitIyakSaNAvacchaMdana dhUmajJAnAprAmANyAcagA kapagamarzaniSThA prAmANyagocara: AlokaparAmarzaH = "parvatI dahananyAyAlokavAna na na dahananyAyadhUmavAni tyAkArakaH saJjAta: | tadanaganumitI = nadavyavahinInarakSagAvacchedana = tRtIyakSaNAbacchadana anumitA = dahanAminI jAyamAnAyAM vyabhicArAt = tyatira kanyabhicArAn / dhUmapagamjhaniThAnAmAzyagocarajJAnasya amAg2amaninnarajAtalyana dhRnaparAmardAsya gyAnyahitAnaganvasambandhanA prAmANyagrahaviziSTatyA nAvaH / nabAlIkaparAmarza eva gvAtyahitIsagtyasambandhanA grAmANyagrahaviziSTI dhUmaparAmarzagnu svAjyabahinottaratvasambandhenAdhyAmAnyagRhAbhAvavAna / tatazcAlaM kaliGgakaparAmarzajanyAnumitA mvAvyavahitonaratvasambandhanAghrAmANyagrahAbhAvaviziSTI yo dhUmaparAmarzadanyarahitAMttarakSaNAvacchaMdana jAyamAnatvasva yadA svAjyavahitaMcaratvasambandhenA prAmANyagrahaviziSTI va AlokaparAmarzasnadanyadhUmaparAnajJAMcyavahitAMnarakalAvandana jAyamAnatvasya sattvAt vyatirakanyabhicArasya Turitvam / na hi, tasyA dhUmaliGgakAparAmarzajanyatvaM phintvAlokaliGgakaparAmarzajanyatvam / kAryatAba chaMdakaM nu natrAlokaliGgakA parAmasya nAsti kintu, dhUmagarAmaspivA'stAnpanA byabhicAraH / nanu liGgakAnamitiH na zakaparAmarzaniSThatyA grAmAyagrahAbhAyasya nivavivakSaNAnna doSa ityAdAkAyAM pAnnaramAha yatra sthala ca pUrva = pUrvakSAgAyalaMdana dhUmaparAmarzanidinvadharmitAvacchedakakAprAmANyagrahaH = 'rayaM dhUmalijakAparAmazoM; prAmANyavAni nisvarUparA:grAmAtyaprakArakanizcayaH tataH - tadana-tarakSaNAcacchedanA'nyaH pramANIbhUdA dhUmaparAmarzaH = dhUmaparAmarzAntaraM, nahIM hai - to yaha bhI adhika hai| isakA kAgga yaha hai ki aprAmANyagrahAbhApaviziSTadhUmapagamAvyavahitAnagatpattikatva arthAta jisameM aprAmANya kA bhAna nahIM huA hai aise dhUmapagamarga ke avyavahitAnarakSaNa meM jAyamAnatya dharma yA to avyavahitottaratva. sambandha meM. jo aprAmANyagRhavizighra hai, usase bhinna se dhUmaparAmarza ke avyavahitAnarakSaNa meM nAyamAnata dharma bhI bhApame pradarzita gati ke anugAra svanim pitAprAmANyaniSThapravAgnAnimapinamAmAnAdhikaraNyAcaziSTavizepyatAsambandha meM jJAnAbhAva meM viziSTa yA ghaTita banane para bhI pagamakAyaMtAvanedaka nahIM bana sakatA hai| isakA kAraNa yaha hai ki jaba prathama kSaNa meM dhamapagamA utpanna honA hai| usakI dvitIya kSaNa meM so grAmANya kA avagAhana karatA huA Anakalegaya pagamaga hotA hai aura tRtIya kSaNa meM pati kI anamina hotI hai| yaha sarvamAnya hai yA ubhayapakSamAnya hai / magara usameM aprAmANyAnahAbhAra-viziSTa dhUmapagabhAgyava-hitottarajAyamAnatva yA anyabahinIlagatvasambandha ma apAmANyagRhaviziSbhinna bhUmapaganAMvyahinAnagenikala dharma bhI rahatA hai, kyoMki vaha avyAhatAnAtva sambanla se apAmANyajJAnAbhAva ke Azraya se dhumaparAmarza ke anyAhanAMnA kAla meM bhAyamAna hai| matalaba ki umameM nayanAmnika pradarzina kAryatAacachedaka dharma rahanA hai / ata: vyabhicAra kA pramada upasthita hotA hai| patraM jaya pahale dhUmapagamaya meM idannadharminAbhavanodakaka gaMgA aprAmANyajJAna yAnI 'ayaM dhUmapagamaze'pAmANyavAna' gamA jJAna hone ke bAda umajhI dRmarI bhaNa meM punaH 'hinyAyadhUmapAna parvata' ityAkAraka dhUmaniSaka prama. pagamarza huA hI vahA~ nRtIya kSaNa meM dahanAnamiti honI hai| magara isa anumini meM manyanAstikapradarzita kAryanAbhavadaka dharma rahanA nahIM hai, kayoki prathama kSaNa meM aprAmANya kA maparAmarza meM avagAhana ho jAna se dvitIya kSaNa meM avyavahitAnAtya sambandha se Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * apAnAvasthAnanugamaH* mantiraM taduttarAnumitezcA'sahamahAt / kintu avyavahitottaratvasambandhenA'grAmANyagrahAbhAvaviziSTaparAmarzAdhikaraNakSaNaviziSTatvaM, tatra ca zundAdhikaraNatAnAmatigrasamakatvena viziSTrAdhikaraNatAtvena niveze prAguktasmRtisaMzayAdisthalIyaparAmarzaviziSTAdhikaraNatAnAM niveze tadoSAnubdArAt / aprAmANyasyA'nanugamenaikAbhAvanivezA'sambhavAcca / -* gayalatA * taduttarAnumiteH = dvitIyadhUmaparAmarzAtpAdAnannarAMcarakSagAnacchedana jAyamAnAyA dahana numiteH ca asaGgrahAt = tatkAryatA. vacchedakAnAkrAntatvenA'nupagrahaprasaGgAt / tatrAnumitistu bhavatyeva dvitIyaparAmarzabalAra kintu tAdAdahanAnuminI atyavAhatocaratva sambandhenAprAmANyagRhAbhAvaviziSTadhUma pag2amAnyavahinInarotpanikalyaM aprAmANyagrahavidizaSTAnyabhUmaparAmarzAtyavahitaMttarajAyamAnatvaM vA nAsti. tadavyarahita pUrvakSaNavartidhUmaparAmarzasya svAyarahitAnaravartitvasambandhenA'prAmANyagrahaviziSTatvAt / natazcAnvayayabhicAraNya duritvama, dvitIya dhUmaparAmarzalakSagakAraNasattve pi saduttaraM tatkAryatAvacchedakaviziSTasyAnutpattarityekaM manyano'paraganyuniH / ___ tarhi vyabhicAnivAraNakRtaM kiM kartavyaM : iti kirtavyatAmUDhAzaGkAyAmAha - kintu atryavAhitAMjaratvasambandhana = svAvyavahitAnarakSaNanipinasAmAnAdhikaragyaviziSTanitvasambandhana, aprAmANyagrahAbhAvaviziSTapagamAdhikaraNakSaNavizievaM - niruktasambandhanAdhyAmAgyaprakArakanizcayapratiyAgikAbhAdaviziSTo ya: parAmarzaH tadadhikaraNIbhUtakSaNaviziSTatvaM yadvA svA vyavahitottara. kSaNatvasambandhenAdhyAmANyaprakArakajJAnAmAniziSyo ga parAmavika gANaH taniziratvametatkAryatAvacchedakamiti vAmyam / tatazca yatra dhUmaparAmarzadvitIyakSaNe dhUnajJAnAprAmANyAcagAhI aglomparAmadastidavyavahitonarakSaNajAyamAnAnumitI na vyatirekaJyabhicAra:. tasyAH svAvyacahitotsarakSagatvasambandhanA:prAmANyaprakArakajJAnAbhAvaviziSTo yo dhUmaparAmarzadhikaraNakSaNa: tadviziSTalavirahAta / nA'pi yatra pUrva dhUmaliGgakaparAmarzaniSThadantvadharmitAbacchedakakAnAmAgyagrahastato dhUmaparAma zAntaraM tadavyabahinottarAnumitarasagrahaH, nasyAM dvitIyadhUmaparAmarzakAryatAvacchedakasya svAdhyahitAttaratvasambandhanAdhyAmANyagrahAbhAvaviziSmA yA dvitIyaparAmarzAtpAdavitIya kSaNaH tadviziSTatvasya sattvAt / ityaJca vyabhicArAvakAzI yadyapi nAsti tathApi tatra zuddhAdhikaraNatAnAM = svAvyavahitAnaratyasambandhenAprAmANyagrahAbhAvaviziSTo yaH kSaNa: taniSThAdhikaraNanAnAM. atiprasaJjakatvena = svAHlyavahitAnarakSaNalvamambandhana 'vahivyAghyAlokavAna parvata' ityAkArAlokaliGgakArAmarzarmikA prAmANyagrahAnAvavidizana gRhItAprAmANyakAhAryadhUmaliGgaka. parAmarzanirUpitAdhikaraNatAzrayIbhUtakSaNe viziSTAyAmanalAnamitI vyabhicArApAdakatvena, tadapAkaraNAya viziSTAdhikaraNatAtlena rUpeNa, parAmarzAdhikaratAyAH tatkAryatAvacchedakadharmazarIrakakSI niveze = avazyanizanIyale prApte, prAguktasmRtisaMzayAdisthalIyaparAmarzaviziSTAdhikaraNatAnAM = gRhItAprAmANyakAhArya parAmarzariziSTadahanasmaraNasandehAdisthalIyagRhItAprAmANyakAhAryaparAmarzaviziSTAdhikaraNatAnAM, niveze = kAryatAvanachedakabATakanivA, tahopAnaddhAgat = vyabhicAradIpatATavasthyAta, tadaniveza ca mahAgauravAt / na ca gRhInA-grAmANyakabhedaviziSTaparAmarzanirUpitAdhikaraNatAlvenAnugatAdhikaraNanAnivana vyabhicAgaM na vA gauravamiti vAvyama, tadabhAvavani tatprakArakatvarUpasyA prAmANyasya nadradena bheTAna aprAmANyasyA'nanugamena ekAbhAnanirezA'sambhavAt gRhItAprAmANyakaparAmarzapratiyogikaspakasya bhadasya tatra pravezA:sambhavAt / tatazcanadunaradahanAnuminilyasyava to aprAmANyagrahaviziSTa aise dhUmaparAmarza kI avyayahitInara kSaNa meM vaha anumiti jAyamAna hai| isa taraha navyanAstikabhISTa kAryanApachedaka nahIM hone kI vajaha isa anumiti kA unaka matAnusAra saMgraha nahIM ho sakegA / matalaba ki usameM dvitIya dhUmaliGgaka parAmarza kA janyatAavacchedaka nahIM rahegA kintu pradhama dhUmaliGgaka parAmarza kA kAryatAavaJchadaka dharma rahegA / dvitIya dhUmaparAmarzAtmaka kAraNa upasthita hone para bhI urake kAryatAapacchadaka dharma se viziSTa anumiti kA udagra na hone se ancaya vyabhicAra dApa spaSTa hI hai| kinta / ataH uparyukta dopoM ke nirAsArtha nanya nAstikoM ko yahI kahanA par3egA ki - dhUmaparAmarza kA kAryatArajaMtaka hai svA'nyavAhanottaratva sambandha se aprAmANyagrahAbhAvavizie garma pagamAdhikaraNakSaNa kA vaiziSTya / aba uparyuka dopoM ko avakAza nahIM hai, kyoMki dhUmaparAmarzayArmikAyAmANyA'vagAhI AlokaparAmarza se janya dahanAnamiti meM svA'vyavahitojasva sambandha se aprAmANyagRhAbhAviziSTa dhUmaliGgakanagamarmAdhikaraNIbhUna kSaNa kA vaiziSTya nahIM rahagA / isI taraha prathama dhUmaparAmarga meM aprAmANya kA avagAhana karane ke bAda dvitIya maliGgaka parAmarza kI avyavahitAMtara kSaNa meM utpaca honevAlI dahanAmiti meM bhI svA'vyavahitAjagatvasambandha meM aprAmANyagrahAbhAvaviziSTa dvitIya dhumAgamadhikarNAbhUta kSaNa, jo dvitIya zramaparAmarza kI utpatti kI dvitIyakSaNasvarUpa Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 madhyamasvAhAdarahasye khaNDaH - kA.11* aprAmAzyagrahAmAdhAnAmana mitihetavAnahAkAra:* yata -> apAmANyajJAnAbhAvasya pRthakAraNatvAdetaduttarajJAnatvasya janyatAvacchedakatve nokto doSa iti <<- talA, tattavyaktitvenA'grAmANyagrahAbhAvAnAM tattadapAmANyagrahAbhAvaviziSTadhUmAdiliGgakAnumiti prati hetRtvakalpanApekSayA sAmAnAdhikaraNyaviziSTavizeSyatA -* jayalA - kAryatAvacchedakatvamabhyupeyam / tatazcAniriktapramAjanakatvena parAmarzasya pramANAntaratvApAnAta pratijJAmanyAmI durvAra. "ba navyanAstikAnAmitvatra prakaraNakRta nAtparyam / matAntaraM dupitamapanyaspati - yattu iti nannetyanenAnyati / samavAyasambandhAvacinnapratiyogitAkasya aprAmANyajJAnAbhAvasya = parAmarzadharmikAprAmANyaprakArakajJAnAbhAvasya, parAmarzajanyabuddhiM pani pRthakAraNatvAn = myAnapeNa hetunyA puSagamAna. etadnarajJAnatvasya = etadanyavahitAMtarajJAnatvasya, janyatAvacchedakatve = tatparAmarzakAryatAvacchedakatvasvIkArapi, na ukna: vyabhicArAdilakSaNo doSaH, gRhItAprAmANyakadhUmaparamaviziSTadahanasmatyAdI AhArvaparAmaviziSTadahanasaMzayAdI cA prAmANyajJAnAbhAvajanyatvavirahAt / prakaraNakArastaSati - tameti / 'dahananyAyAlokavana parvata' ityAkArakaparAmarzanikAsAmAgyaprakArakajJAnAbhAcamAdAya agRhAtA-prAmANyakadhUmaliGgakAparAmarzajanyadahanajAne vyabhicAravAraNAya tattavyaktitvena = yadyadaprAmANyagrahasattaM na dhUmAdiliGgakAnamiti: tattadaprAmANyajJAnAbhAvavana aprAmANyagrahAbhAvAnAM = samavApAvacchinnapratiyogitAkAnAmAgyaprakArakagrahAbhAdhAnAM, tattadaprAmANyagrahAbhAvaviziSTadhUmAdiliGgakAnumiti = dhUmAdiligakaparAmarzavidopyakAnAmAgyaprakArakaja nAbhAvavAdiSTakSmAdi. liGgakadahanajJAnaM. prati hetusvakalpanApekSayA = svarUpaNa kAraNatvAbhyupagamApekSayA. sAmAnAdhikaraNyaviziSTavizeSyatA. hai, kA vaiziSTya rahatA hai| ataH avyApti kA yA anvaya nyabhicAra kA avakAza nahIM rahegA -magara phira bhI kAryatAvacaMdradakIbhUta vaiziSTya kI pratiyogI kSaNa meM sahI huI zuddha adhikarapAtA kA niveza karane para AlokaliGgakapagamarzadhArmika aprAmAzyagrahAbhAva se viziSTa aisI AhAryadhUmaparAmadAAdhikaraNa kSaNa ke ziyavAlI anisAdhyaka anumiti meM atiprasaGga AyagA / anaH viziSTAdhikaraNatAtva rUpa se adhikaraNatA kA niveza karanA hogA / usameM yadi paDale. batAI huI gRhItAprAmANyaka yA AhAryaparAmarza se viziSTa agnismRti yA agrisaMzaya Adi sthala ke gRhItAprAmANyaka parAmarza yA AhArya parAmarza se riziSTa adhikaraNanA kA niveza kareMge taba to vyatireka vyabhicAra doSa tadavastha rahegA aura tAdRzAdhikaraNatA se bhinAdhikaraNatA kA niveza kareMge to mahA gIgya doSa pramaka hogA / dUsarI bAta yaha hai ki aprAmANya to tadabhAvavati tatprakArakatvasvarUpa hai| tana kA vAcyArya badalane para usase ghaTita aprAmANya bhI bhitra hogA / bhramAtmaka rajatajJAna meM 'gjanatvAbhAvavati zaktipadAdhe rajatatvaprakArakatvasvarUpa' aprAmANya hai / apramANa sarpajJAna meM sarpavAbhAvavadrajjuSizepyaka - sarpatyaprakArakanvarUpa aprAmANya hai| matalaba saba apramANa jJAna meM rahane vAlA apAmANya eka - anugata . sAdhAraNa nahIM hai, kintu ananugata hai / ataeva gRhItAprAmANyakaparAmapratiyogika eka abhAva (=bheda) kA niveza bhI kAryatAavacchedakadharmazArIrakukSi meM nAmmakina hai / ataH tAdA avyarahitAMnarajJAnanya yA avyarahitottaronpanikanca, jo saMskAra meM na rahatA ho, kA kAryatAavacchedaka na mAna kA patadunaganumittintra ko hI patatparAmarza kA kAryatAavacchedaka mAnanA saMgata hai, jisake phalasvarUpa parAmarza pratyakSa se atirika anumAna nAmaka pramANa siddha ho jAne me nanya nAstika ke mara para pratijJAsanyAsa nAmaka doSa kA prasata tadavastha hI rahagA - yaha tAtparyArtha hai| prAmANyAsarg kI svatantrakAra[tA nAmumakina ___ yacca / uparyukta doSa ke nivAraNArtha anya abhinava nAstika kA yaha cakanya hai ki -- 'dhUmaparAmarza kI avyavahitotA / meM hone vAlI aniviSayaka buddhi ke prati aprAmANyagrahAbhAva ko bhI svatantra kAraNa mAnanaM para to ganadanarannAnanca ko parAmarzakAyaMtAbadaka mAnA jA sakatA hai, kyoMki taba pUrvota vyabhicAra Adi doSa kA avakAza nahIM hai| gRhItAprAmANyaka yA AhArya dhUmaparAmarza meM vizie agrimmaraNa . saMzaya Adi kI avyavahita pUrva kSaNa meM aprAmANyajJAnAbhAva hI nahIM rahatA hai| ataeva aprAmANyavodhAbhAva, dhUmaparAmarza Adi se baha janya hI nahIM hai, taba vyabhicAra kA avakAza kaisa?' - magara yaha bhI ThIka nahIM hai, kyA ki taba bhI anyaliGgakaparAmarzadhArmika aprAmANyajJAnAbhAva ko lekara gRhItAprAmANyakabhUmagamIya agnibuddhi kI utpani kI Apatti to duri naMgI, kyoMki naba aprAmANyagrahAbhAva, dhUmaparAmarza Adi upasthita haiN| ataH isake nivAraNArya navIna nAstikoM kA yahI mAnya karanA hogA ki - 'tana nat dhUmAdiparAmarzavizayaka aprAmANyaprakAraka jJAna ke abhAva meM viziSTa bhUmAdiliGgakAnumiti ke prati nat nat vyaktitvena yAnI dhUmAdiriSakapasamAviSpyaka aprAmANyajJAnapratiyogikatvana Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ratnakozakAramatAna - mupagamaH sambandhAvacchinnapratiyogitAkA'prAmANyagrahAbhAvAnAmavacchedakatvakalpanocityAt / OM gayalatA - + sambandhAvacchinnapratiyogitAkA'prAmANyagrahAbhAvAnAM = svanidhaprakAratA nirUpitasAmAnAdhikaraNyaviziSTavizezeSyatAsaMsargAvacchinnA yA aprAmANyaprakArakajJAnaniSThapratiyogitAstanirUpakAnAmabhAvAnAM evaM abacchedakatvakalpanaucityAt = parAmarzaniSThakAraNatAvacchedakatvakalpanAyA vIcityAt / ayamabhiprAyaH samavAyAvannnipratiyogitAkadhUmaparAmarzadharmikA prAmANpajJAnAnAvAnAM dhUmaparAmarzavizeSTakAprAmANyaprakAra kagrahA bhAvaviziSTa dhUmaliGgakAnumiti prati svAtantryeNa hetutvakalpanaM tadabhAvavati tatprakArakatvarUpasyA'prAmANyasyAnanugamana tatpratiyogitayA mizro bhinnAnAM nAnAvidhAprAmANyagrahAbhAvAnAM tadUvyaktitvena kAraNatvakalpanAgauravam / | tadapekSayA prAmANyagrahAbhAvAnAmanumitikAraNatAvacchedakatvakalpanameva yuktam / tatra dhUmalikAnumitiM prati svaniSThaprakAratAna rUpitavizeSyatAsambandhenA'prAmANyagrahA bhAvaviziSTa dhUmaparAmarzasya kAraNatvam / yadA ca 'ayaM dhUmaparAmarzoprAmANyavAni nijJAnamupajAyate tadA dhUga parAmarzasya svaniSThaprakAratAnirUpinavizeSyatAsambandhenA'prAmANyagrahaviziSTatvena dahanAnumitikAryatAvacchedakazUnyadahanAnumitirupajAyate / tAdRzajJAnavirahaviziSTa parAmarzadazAyAM tu tasya kAraNatAvacchedakaviziSTatvAdanalAnumitiyata eva / na caivaM sati maMtrIyadhUmaparAmarzaniSThAprAmANyagrahA bhAvamadrAya caitrasya gRhItAprAmANyakadhUmaparAmarzAda dhUmadhvAnumitiH syAt iti caktavyam, sAmAnAdhikaraNyaviziSTAyA evaM vizeSyatAyAH kAraNatAvacchedakatAghaTakasambandhakukSI pravezAt / caitrIyadhUmaparAmarzasna svaniSThaprakAratAnirUpitasAmAnAdhikaraNyaviziSTavidoSyatAsambanvenAprAmANyagrahAbhAvaviziSTatvaviraha caitrasya tadAnImanalAnumite yogAt / etena caitrIyadhUmaparAmarzasyaprAmANyagrahamAdAya maitrasyA'pi dhUmaparAmarzAdinAnumitinaM syAt idantyadharmitAvacchedakAnavAhinI 'dhUmaparAmarzo'prAmANyavAn' ityayakArakacaitrIyagrahasya vizeSyatAsambandhena maMtrIyaprAmANikadhUmaparAmarza sancAdityapi pratyuktam, trIyathArthadhUmaparAmarzatnivizeSyatAyA aprAmANyagrahanirUpita - samavAyagarbhita-sammAnAdhikaraNyA'viziSTatvAt / nA'pi gRhItAprAmANyaka dhUmraparAgazIviziSTadahanasmRtI vyabhicAraH dahanAnumititvasyaivainatkAryatAvacchedakatvAt / etena gRhItAprAmANyakadhUmaparAmarzaviziSTadahanasaMzaye vyabhicAro'pi pratyAkhyAtaH, ratnakozakArasambhatasAMzayikAnuniteranabhyupagamAca / nApi yatra dhUmaparAmarzadvitIyakSaNe dhUmajJAnAprAmANyAvagAhI AlokaparAmarzastaduttaradahanAnumitI vyabhicAraH aprAmANyajJAnIyavizeSyatayA AlokaparAmarza sattvena zadanAnumitaH svaSTiprakAratAnirUpitasAmAnAdhikaraNyaviziSTavizeSyatAsambandhAvacchinnapratiyogitAkA prAmANyagrahAbhAvaviziSTAlokaparAmarzajanyatAvacchedakAkrAntatve'pi dhUmaparAmarzakAryatAvacchedakAnAkrAntalyAta, dhUnaparAmarzasya svanirUpitasAmAnAdhikaraNyaviziSTavizeSyatAsambandhenA'prAmANyagrahaviziSTatayA tatkAraNatAvacchedakazUnyatvAt / etena yantra prathagadhUmaparAnarzaniSThedrattvadharmitAvacchedakakAprAmANyagrahAnantaraM yathArthadhUmaliGgakaparAmarzotpAdastadavyavahitottarAnumite rasagrahaNa nirAkRtaH, dvitIyadhUmaparAmarzasyAprAmANyagrahaniSThaprakAratAnirUpittavizeSyatAvikaLatayA nAdRzAnalAnumitaH svasAmAnAdhikaraNyaviziSTavizeSyatAsambandhAvacchinnapratiyogitAkA prAmANyagrahA bhAvaviziSTadhUmaparAmarzAntarajanyatAvacchedakaviziSTatve'pi prathamadhUmaparAmarzakArthatAvacchedakAnAliGgitatvAt tasya niruktasaMsargeNAprAmANyagrahaviziSTatayA dahanAnumitikAryatAvacchedakarahitatvAt / ata eva yathArthA lokaliGgakaparAmarzasattvadazAyAM gRhInAprAmANyadhUma parAmarzIyadahanAnumityutpAdaprasaGgA'pi parAkRtaH, dhUmaparAmarzasya tatkAraNatAvacchedakA netatvAt / ityacaitadattaga numititvasyaivatatkAryatAvacchedakatve'tiriktapramAsiddhayaH parAmarzasya pramANAntaratvamanapAyameva / tatazca durbAra pratijJAsannyAsI navInanAstikAnAmiti gambhIrAdAyaH prakaraNakRtaH / 663 aprAmANyagrahAbhAva kAraNa hai' - aisA mAnane se yadyapi uparyukta vyabhicAra doSa kA nigasa to ho jAyegA, kyoMki uparyukta abhAva kA pratiyogI aprAmANyagraha dhUmAdiliGgakaparAmarzavizeSyaka nahIM hai, kintu anyaliGgakaparAmarzavizeSyaka hai tathApi tAdRzAprAmANyagraha ananugata hone se usake bheda se tanpratiyogika abhAva = aprAmANyagradAbhAva bhI mitra bana jAne se alaga alaga aprAmANyajJAnAbhAva kA sattaliMgakaparAmarzajanya lihijJAna ke prati kAraNa mAnane para anekavidha kArya kAraNabhAva kI kalpanA karanI hogI, jo gauravagrasta hone ke saca tyAjya hai| isakI apekSA yahI kalpanA lAghava sahakAra se ucita hai ki aprAmANyajJAnAbhAva svatantra kAraNa na bana kara parAmarzaniSTa ho kara use tatkAraNatAvacchedaka hI mAnA jAya / tara kAraNatAvacchedakatA avacchedaka sambandha hogA svanirUpitasAmAnAdhikaraNyaviziSTavizepyatA / jaba 'dhUmaparAmarzo'prAmANyavAn' ityAkAraka aprAmANyagraha hotA : taba dhUmaliGgaka dahanAnumiti nahIM ho sakatI, kyoMki taba dhUmaparAmarza aprAmANyaprakAraka jJAna kA vizeSya evaM aprAmANyajJAna ke adhikaraNa AtmA meM hI samaveta hone se aprAmANyajJAna kA samAnAdhikaraNa bhI hone kI vajaha svanirUpitasAmAnAdhikaraNya viziSTavizepyatAsambandha se aprAmANyagrahavAlA hai, na ki tAdRzasambandhAvacchinnapratiyogitAka aprAmANyaprakArakagrahAbhAvatrAlA / magara Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 664 madhyamasyAdvAda rahasye khaNDaH 3 kA. 11 * muktAvalImIyavRttirakhaNDanama yatu - 'vahnimanuminomi' ityanuvyavasAyenAnumititvasidiriti, tahA, tatra vidheyatAvizeSasyaiva viSayatvAt, anyathA 'parvatamanuminomi' ityapi syAt / jayalatA * - naiyAyikamatamapAkartumupakramate yattu iti nannetyanenA'nveti / dhUmAdiliGgakaparAmadajanyadahanajJAnAnantaraM 'bahnimanuminAmi' ityanuvyavasAyena parAmarzajanyadahanabuddhI anumititvasiddhiH = pratyakSatvavilakSaNAnumititvasya siddhiH / vyavasAyasvarUpavivAde'nuyavasAya evaM zaraNaM tatsvarUpanirNayakRtaM tasya vyavasAyajJAnaviSayakatvAt / yathA'nalasparzavipratipatta tatsyAinimeva zaraNaM tatsvarUpavinizvavAya, tasyA'nalasparzaviSayakatvAt tathaiva prakRte'pi / indriyasannikarNadivirahadazAyAmapi 'analamanuminAMmi na sAkSAtkaromIti vilakSaNapratItisiddhAyA vilakSaNavyavasAyapratItenaM sAkSAtkAra kinnuminityamiti tatkaraNasya parAmarzagyAnumAnatvameva na tvindriyatvamiti atiriktAnumAnaprAmANyavAdinAM naiyAyikAnAmabhiprAyaH / prakaraNakAro'numAnasya pramANAntaratvamaGgIkurvabhari proktarItyA'numiteH pranAntaratvamasahamAno naiyAyikamataM pratyAcaSTe taneti / tatra = 'dahanamanuminImItyanucyavasAye, dahananiSThasya vidheyatAvizeSasyaiva vipayatvAt, na tu dhUmaparAmarzajanyAnalajJAnaniSThatayA pramAtvavizeSasya vipakSazrAdhamAha anyathA darzitAnuvyavasAya vyavasAyaniSThatayA pramAtvavizeSasyaiva gocaratvasvIkAra 'parvatamanuminImItyapi anuyavasAyajJAnaM syAt tasyAnuvyavasAyasya pareNa vyavasAyaniSThavilakSaNamAtyagocaratvAbhyupagamAt. tasya cavAdhitatvAd vyavasAyeM / na ca tvanmate kadhaM na nAdRzAnuvyavasAyApaniriti vAcyam, parvatasyAnumitAdayatayA vidheyatApasya tatra bAdhAt na 'parvatamanuminI mI 'nuvyavasAyApatti, anuvyavasAyatvAvacchinnasya pramAtyaniyamAt / na cAnuvyavasAyasya vyavasAyaviSayakatvAt vyavasAyaniSThapramAtvavizeSasyaiva sAdhakatvaM na viSayaniSThavidheyatAvizeSasya pAdakatvamityudbhAvanIyama, sAyagrAhyasyA'yanuvyavasAyagrAhyatvAt svagrAharUgrAhakatvasya svagrAhakatvavyApyatvAt / na ca tathApi sAkSAtsambandhasambhava paramparayA tatkalpanAnIcityAditi vAcyam, AzrayatayA vidheyatAvizeSasya dahananiSThatve'pi nirUpakatayA vyavasAyaniSTatvAt / = vastutastu prAdhAnyena vyavasAyaviSayakatvamevA'nuvyavasAyasya na tu vyavasAyaviSayaviSayakalamityatra mAnAbhAvaH yathAyathamubhayoranuvyavasAye vizeSyatayolekhAt, 'dahanamanuminAmI 'tivat 'dahano'numito mayetyasyApi svArasikatvAt / vizvatAvizepazcAtra prakSAdinirUpitavidheyatA'pekSayA bodhyam / etena upaninomIti pratIterapi pramityantaramaMtrIpamitiriti (kA.80 mu.rA.pu. (4) rAmarudra bhaTTacanamapi nirastam / tatrA'pi vidheyatAvizeSasyaiva vipayatvAt, anyathA 'gavaya supaminImI' titu 'gAmupaminAmI' - nparayA'pi prasaGgAt / na ceSTApatiriti vaktavyam, tathA sati mImAMsakamata pravezaprasaGgena savyanaivAdhikatvaM tava vilIyeta / jaba 'bahnivyApyadhUmavAn parvata:' isa parAmarza meM aprAmANya kA avagAhana nahIM hogA taba avyavahinottara kSaNa meM abhi kI anumiti ho sakatI hai, kyoMki taba dhUmaparAmarza svasAmAnAdhikaraNyaviziSTa vizeSyatAsamvandhAvacchinna aprAmANyagraddAbhAva se, jo dahanAnumiti kA kAryatAvacchedaka hai, viziSTa hotA hai| isa taraha lAghava sahakAra se aprAmANyagrahAbhAva ko kAraNatA avacchedaka mAnanA hI yuktisaMgata hai| magara taba kAryatA avacchedakatA avacchedaka etaduttarAnumititva hogA jisake phalasvarUpa atirikta anumitisvarUpa pramA siddha hone se anumAnanAmaka svatantra pramANa kI siddhi anivArya hogI / ataH 'pratyakSa hI eka pramANa '4' aisI nAstika pratijJA kA saMnyAma = tyAga ho jAyegA / * 'anuminomi' kA viSaya vidheyatAvizeSa hI hai ytu| anya vidvAna pratyakSa se atirikta anumiti nAmaka pramA kI siddhi karane ke lie yaha pratipAdana karate haiM ki --> "parAmarza ke uttara hone vAlI anibuddhi kA anuvyavasAya 'vahiM anuminomi aisA hotA hai, na ki 'hiMsAkSAtkaromi / ataH yaha anuvyavasAya hI dahanagocara vyavasAya jJAna meM anumititva kI siddhi karatA hai| ataH sabhI pramA kevala pratyakSAtmaka hai' yaha nahIM kahA jA sakatA" magara yaha nirUpaNa bhI ayukta hai, kyoMki 'baddhiM anuminoma' ityAkAraka anuvyavasAya kA viSaya vyavasAyajJAnaniSTha pramAtvAntara nahIM hai kintu dahananiSTha vidheyatAvizeSa hI hai| ataH ukta anuvyavasAya ke bala para vipayaniSThatayA vidheyatAvizeSa kI siddhi ho sakatI hai, na ki vyavasAyaniSThatayA pramAtvavizeSa kii| yadi aisA na mAnA jAya arthAt viSayaniSTha dharmavizeSa ko usakA viSaya na mAna kara vyavasAyajJAnavRti pramAtvavizeSa (= pratyakSa prasA meM na rahanevAle pramAtva) ko hI usakA viSaya mAnA jAya taba to 'dahanamanuminIma' ityAkAraka anuvyavasAya kI bhA~ti parvatamanuminAmi' ityAkAraka anuvyavasAya kI Apatti AyegI, kyoMki usakA vipaya parvataniSThatayA vidheyatAvizeSa na hokara vyavasAyaniSTha pramAtvavizeSa hI Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * anumAnagya pramANAnnasacinA* 'parAmarzajanyatAyAmapi sa eva pravezyatAmiti cet ? na, tahIyasambandhApekSayA'numititvIyasambandhasya samavAyarUpasya kAryatAvacchedakatva jAdhavAta, avyavahitottaratvevAnatiprasajhe vahividheyakatvAdernivezAnAvazyakatvAditi / - nAya - nanu parAmarzajanyatAyAM = parAmarzaniSTakAraNAnipinakAryatAvacchedakakoTI api maH = niruknAnutryavamAyagaMcara: sAdhyaniSTho vidhayatAnizepa eva pracazyatAM tatazca nijhapakatAsambandhana dahananiSTavidheyanAziMpAyaniSTajJAnameva dhUmaparamarzajanyaM na tu sadunaradahanAnumiti: / kAryatAvacchedakamAnandhaH samavAya, kAryatAbaleTakatAna-heTakamabandhI nimpakatvaM. kAyaMtAbacchedakazca vidheyanAvizapaH / tatazcAnumitisiddhimanArathaH syAdrAdinAM palAyina iti cet ! na, nIyasambandhApekSayA = sAdhyaniSTavidheyanAvizeSapratiyogikasya nirUpakatvasambandhasvAvalyA, anamititvIyasambandhasya - namititvapratiyogikalpa samavAyarU pazya sambandhasya kAryatAvacchaMdakatve = parAmarzajanyatAvacchedakatA badalatvaM lAghavAna = kAyaMtAbAdakatAvachaTakarambandha. zArIrakalpanalAghavAn / zuddhAyA nirUpakaTAyA atigrasaGgakanvana naSTanirUpitatA-nimapita-nirUpakanAthA eca pag2amanirbhAgta. kAryatAvacchedakatAvacchedakasambandhalamapagantavyamiti sambandhamA sarakata gauravama | vidhayata viTopAmamApi vidhayabhedana mitratvAkAryatAvacchedakadharmAnanugamaH / vidheyatAvizeSagyA yantatA miticApajIvaktayAjhyaklRptalaghunA nunititvasyaiva parAmarzakAyanAbachedaka yuktam / tasya jAtirUpatayA laghIH samavAyasyaiva parAmarzakAryanAvadakatAvacchedakarasambandhatyama / ata eva na kAyaMtAvadakananugamo'pi saavkaashH| tatazca lAghavasahakAreNAnumatisiddhina durlabhA syAvAdinAma / nancanumititvameva 'parvatI vahivyAyadhUmayAni niparAmarzakAryatAvacchedakatve tAdRzArAmAMnjalAdiramadhyakAnumita : prsnggH| na ca vahnividhayakAnumititvasyaitatkAryatAvadakatvAnnAyaM dopa ini daktanyama, nadhApa jara dAdipakSakAnumita davAralyAna / na // ca paryatapakSakahnimAdhyakAnumititvasyaitatkAryatAvacchedakatyamiti kAyam, tathApi nadAnAmale riGgakAnyAmiputpAdAsanagyA:parihAryatvAt / na ca dhUmaliGgakatvasyApi tatra nivazenevA naniprasaGga iti vaktavyama, nApi gamavAyasamakAnalAnumityApadaMzarihAryatyAn / na ca saMyogasaMsagaMkatvamapi tatra nivedayatA gini bhAstivyam, garbatapakSaka-prayogasaMsargaka-bahividheyaka- dhUmaliGgakAnumititvasyaitatkAryatAvacchedakatvaM mahAgauravAdityAzyAM manasikatyA: ha - avyavahitaM ttaratvenca = etadanyahinInaganumititva syaivaitatkAryatAvacchaMdakatvA'bhyupagamana, anatiprasaGga = darzinAtiprasaGgaviraha, bahividheyakavADe AdipaTana evaMtapakSakalAMda: etatkAryatAvacchedakakoTI nivezAnAvazyakatvAt / jaladAdipakSaka- samavA saMsargaka jalAdisAdhyakAlakAdiligakAnuminiSu 'bahinyAyadhUmavAna parvata' ityAkArakaparAmarzAvyarahitottaratvasya viraheNa tadAgadanAcyogAta / hogA, jo ki anumAnapramANAdI ke matAnusAra bAdhita nahIM ho sakatA / magara esA anunyanamAya nahIM hotA hai / ataeva usa anuvyavasAya ke bala se anumininAmaka pramAvizeSa kI siddhi nahIM ho sakatI / / etaduparAjuMmi.titvahI e kAryatApaOAD praa.| yadi nUtana nAstikoM kI ora meM yaha kahA jAya ki - "Apa syAdvAdI 'hanamanuminAmi' ima anunyavamAya ke viSayavidhayA agniniSTha vidheyatAvizeSa kA hI svIkAra karate haiM vaha ThIka hai| magara 'patraMnA bahinyAyadhUmayAna' isa parAmarga ke kAryatAbandakadharma vidhayA anuminila kA svIkAra karate haiM, vaha ThIka nahIM hai, kyoMki pagamarzakAryatAvacchedakadharma zarIra meM vidheyatAvizepa kA hI praveza ho sakatA hai / isa paristhiti meM anumiti kI siddhi hI durghaTa ho jAyegI / taba pratijJAmanyAya ko arakAza kahA~ ?" - no yaha amaMgata hai| isakA kAraNa yaha hai ki vidheyatAvizeSa kA 'parcanA bahimAna' inyAkAraka hAna meM rahanavAlI parAmarzakAryatA ke avacchedaka zArIra meM prA mAnA jaya nara dhUmapagama kA kAryatAvacchedakatAvaDenTaya sambandha hogA vidhapatAvizeSapratiyogikanirUpakatva, kyoMki kAryabhUta dahanAnumiti meM vaha strapratiyAgikanirUpacanAsambandha se rahatA hai| jaba ki jAnirUpa anumitina ko kAryatAvadaka dharma mAnane para parAmarzakAryanAvaTakatAvadaka sambandha samavAya hAMgA no eka aura akhaNDa hone se kAryatApaTakasambandha kA zagaMra laghu bngaa| vidhayatAvizeSa kI apekSA anumititya kA kAryatAvacchaMdaka meM praveza mAnane para parAmarzakAryatAvadakatAvacchedaka sambandha meM sAdhana hotA hai| ata: lAghacamahakAra meM anubhitisvamma pramAvipa kI siddhi ho jAyegI / yahA~ isa samasyA kA ki --- 'padi anumititya ko hI dhumapagama kAryatAbadaka dharma mAnA jAya tara to jalATisAdhyaka anumiti ke nivAraNArtha bahividhayakatvAdi kA kAryatAavacchedakadharmakSi meM niveza karanA hogaa| matalaba Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 666 madhyamasyA dAdaraharaye khara: : kA. *mAnamAnuminimImAMsA tAlu tathApyanumititvasya mAnasatvavyApyatvameveti prAk pratyapIpadAma / / cAnumiteH / sAkSAtkArave 'vahiM na sAkSAtkaromIti pratItiH kathamiti vAcyam, tatra laukikaviSayatayA sAkSAtkArAzAvAdeva gurutvAdAviva tadapapatteH / ata eva laukikaviSayatAvatyeva 'sAkSAtkaromi' rabdhAvakAzA nUtananAstikAH punaHyAkanna - nanu iti caturthacapadanAnneni (pRSTha 675) / tathApi = panadavyabahinonAnu. mititvaspatatparAmardAkAryanAvachaMdakatvasvIkAre'pi, anuminitvasya mAnasatvacyApyatvameva na tu mAnasatvavirodhiyamite prAka - (paTa ) samavAcAvachinnalAnAdininakAryatAnimapitatAdAmyasambandhAvanninnavArIniSTakAraNatApratipAdanAvara pratyapIpadAma / nananadanamJAnatvayanakAryatAvacchedakatvAyam:pi - pranANAntagapani:, pramityantagamidaH / na ca anumitaH = | anumitityantrimya mAkSAtkAra - pratyakSavApagaga. 'parvatI dahanavyAyadhamavAni niparAmarzajanyadahana-upavasAyavirSAyaNI 'vahiM na sAkSAtkaromi' iti pratIniH = anubamAravRddhiH kathaM ! dahAvyavasAyasya vanmate pratyakSatyAnadabhAvAvagAhinI-- nuvyavasAyas yA sambhavAt anuvyavasAyasya prabhAvaniyamAditi myAdAdinA yAtryam, tatra = anuminiviSayI bhUna dahane. laukikaviSayatayA = svaniSThavipapinAnimApitalAMkikatvAtyaviSayattAsambandhana, sAkSAtkArAbhAvAdeva gunyAdAviva tadapapatteH 'na mAkSAtkagami' ityanuzavamAyasahateH / yadyapi laukikAviSayatA patra sAkSAtkAratvaJjikA nApi tamyA: svAtantryaNa kAraNale gauravAna viSayatayA svagocaraJyavasAyaviSayakAnuvyavamApabuddhiM prati svanirUpinaviSayatayA kaluptakAraNanAkagya vyavasAyAtmakasya pratAsAgara svanirUpitalI kikaviSayanAsambandhana hettvakalpacitama / ghaMTe svanirUpitalAkikaviSayatAmantrimaNa pratyakSAtmakasya ghaTavyAyAyasya satvAta natra viSayatayA 'ghaTaM padayAgi' iti dhImatpadyane / manasastu bahiviSaya laukikannikabhAvana nyaukikaviSayatvAbhAdhAdamitamAnasapratyakSatvapi tadanaraM 'daha na sAkSAtkagaMbhI'tyananyasAya saJjAyatena na sahana pratyakSIkaromi' ityAkArakaH, natkAraNAbhAghAta, anyathA gurutvAdigocarAlAkikamAnasonamaNi garuttamahaM sAkSAtkarAmI ti pratItyApanaH / ityAminAmIniMpratItepadahanAdigocaramAnamapratyakSanaca viSayosta, na ta vijAtIyapraminiriti / ata eva = lAkiviSayattAsambandhana pratyakSasya tatkAraNatvAdaya, laukikaviSayatAvati viSaya para 'sAkSAtkaromI'nipratItyutpaneH upalakSagAta 'padadAmI', - ki bahividheyakAnuminitva ko dhUmaparAmarza kA kAryatAavacchedaka mAnanA hogA naba naM. kAryatAavacchedaka dharma hI gauravagrasta ho jAyagA / yaha to bakare ko nikAlane para A~gana meM Ta ghusa gayA' - samAdhAna yaha hai ki dhumapagamarza kA kAryanAvaJcaka dharma rAjadamyavAhitottaganaminitva hai| jalAdimAdhyakAnumiti meM dhumapagamAnyavahitAnaratva hI nahIM hone ma umakA ApAdana nAmumakina hai| isa taraha parvatapakSakatva Adi kA niveza bhI anAvazyaka hai, kyoMki etadanyavAhitotnaratva ke niveza meM hI aniprasaha kA nivAraNa ho jAnA hai| isa sambandha meM kAphI adhika vicAravimarza kiyA jA sakatA hai - isa bAta kI sUcanA diga ganna me jJAta hotI hai| anumiti gatasaprakSavizeSa hai - jara) jasakA ] pUrvapakSa :- nnu.| Ara syAvATI ke kazanAnusAra hama parAmarza kA kAryatAvacchedaka avyavahitAttaganumitiya kA svIkAra | karate haiM phira bhI hamane pahale hI sApha. mApha banA diyA hai ki anumininna mAnasatvavyApya dharma hai yAnI anumiti bhI mAnasavinayAtmaka hI hai, na ki mAnasapratyakSavilakSaNa / tara atirikta pramA kA avakAza nahIM hone se pramANAntagapatti ko abakkAdA kahA~ ? isalie pratijJAsalyAsa dIpa bhI nAmumakina hai / aisA mAnne para yadi yaha ikA kI jAya ki -> 'yadi anumiti mAnasa pratyakSa svarUpa hai to dhUmaparAmarza se cahni kA mAnama pratyakSa hone para 'agniM sAkSAtkaromi = 'meM agni kA pratyakSa kara rahA hU~' isa rUpa meM usa mAnasa pratyakSa kA maMdana honA cAhie / magara vastusthiti yaha hai ki vaisI anuvyavamAya buddhi na ho kara usake viparIta yaha maMvedana hotA hai ki 'bahiM na sAkSAtkarAmi' - 'maiM agni kA pratyakSa nahIM kara rahA hai| yaha nahIM honA bAhiga' - no isakA samAdhAna kebara itanA hI hai ki 'pazyAmi'. sAkSAtkarAmi' ityATirUpa meM usI ustu ke pratyakSa kA maMbadana = anuvyavasAya hotA hai jisameM usa pratyakSa kI laukika viSayatA hotI hai, kyoMki gvanirUpipalaukikaviSayatAsambandha meM pratyakSa usakA kAraNa hotA hai, jaise 'ghaTaM sAkSAtkagemi', 'ghaTa pazyAmi' ityAdi buddhi / magara jima vastu meM pratyakSa kI laukika viSayanA nahIM hotI hai usa yasta meM svalIkikaviSayatAsambandha se pratyakSa vyavasAya ddhi) nahIM rahane kI vajaha usa Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * piyanAvidhyama * | iti pratItyutpateH 'pItaM zahavaM sAkSAtkAramI'tyAdipratItibalAdadoSavizeSaniyamyAmapi laukikaviSayatAM kalpayatti dhakAH / yuktaccatata, cAvaSAdisAmagrIsatve mAnasatvarUpavyApakadharmAvacchinnasAmagyAbhAvAdevAnamityanadayopapattI anumititvAdeH tatpratibadhyatAvacchedakatvA'kalpane lAghavAt / -* jarA *tyAdyanuvyavasAyotpAdasya grahaNaM. 'pItaM zataM sAkSAtkaromI'tyAdipratItivalAt = etadanuvyavasAyAMtpAdAnyathAnupapattivazAta, dopavizaMpaniyamyAM netrapatimAdidoSavizeSaniyamyatcana api lokikaviSayatAM kalpayanti = cIkavanti grAnthikA: - prAcIna yAyikA : ! ayamabhiprAya: zazastha zuklana jhana saha cakSuHsannikarpadazAyAM pInarUpa indipalaukikarantrikarSAbhAya - nendriyakalAMkikaviSayatvAbhAyAt 'pAnaM zaGkha sAkSAtkarAmI nidhIna sambhavat / jAyate ca sA / ataH tadutpAdAnurodhena indriyaniyamyalAMkikaviSayatvAbhAvani pAtarUpaM dopacipaniyampAM lokikaviMzyatAM prAJca kalpayanti mana lokikavipayanayA natra vyavasAyApratyakSarAna "zyAmi sAkSAtkaramI tyaaanunyvraayotpninirrglaa| kicAnumiteH pramityantamcanumiticApA bhadasAmAgrIsacadazAyAmanumitsutyAdavAraNAyAnumiti prati cAkSuSamAmayayAH pratibandhakatvamahAkartavyaM gyAditi gaurabam / anumitamAnasattva nu gatatkAlpanAvazyakI, mAnasaMtarapalyAkSasAmagyApekSayA mAnagasAnagrayA dacalalyAnmAnasaM prati cAcapAdisAmagrInivandhakatvasya sarvasammatatvAditi lAvAmityAyana nayanAstikA vana-yUktaca patana - anumita mAnasatvakalpanaM. cAkSupAdisAmagrIsatve mAnasatvAnnitibadhyatAnisApita pratibandhakalAgAniyAgikAbhAvavirahaNa mAnasatvarUpacyApakadharmAvacchinnasAmagrayabhAvAdaca anumityanudayopapatnI anumititvAdaH tatprativadhyatvAcakaMdakatyA kalpana = cAkSapAdisAmagrIniSThapratibandhakatAnirUpinapranibanyatAyacchandakatvakalpanAnAvazyakalle, lAghavAt / vibhAjitAdhamebaMdama vastu ke pratyakSa kA pratyakSAtmaka saMvedana nahIM hotA, jaise nyAyAdi darzanoM meM gumatva Adi kA mAnama pratyakSa hone para bhI gurutva alaukika viSaya hone ke nabara svalIkikavipayatA sambandha meM usakA vyavasAyAtmaka sAkSAtkAra na hone se 'gurutvaM mAkSAtkaromi' aisA na hokara 'gumanvaM na mAkSAtkAmi' aisA hI saMvedana = anuSyavasAya hotA hai / dIka aise hI dhUmapanamA se agni kA mAnasapratyakSAtmaka anumiti jJAna hone para bhI agni ke sAtha mana kA laukika sambhikarSa na hone se lIkikavipayanAsambandha sa vyavasAya pratyakSa nahIM rahane kI vajaha 'bahiM sAkSAtkaromi aisA na hokara 'dahanaM na sAkSAtkaromi' isI prakAra kA saMbaMTana hotA hai| jisa viSaya meM laukika viSayatA hotI hai usI vAna ke pratyakSa kI 'sAkSAtkaromi' isa rUpa meM anuvyavasAya vRddhi utpanna hotI hai - isa niyama kI prAmANikatA hone kI vajaha hI no prAcIna naiyAyika bhI 'pItaM bAI sAkSAtkarAmi' ina pratIti (= anuvyavamAya buddhi kI anyathA anupani se dAMpavizaMpaniyantrita laukika viSayatA kA svIkAra karane haiM / Azaya yaha hai ki zaha to ana honA hai, na ki pIna 1 ataH vahA~ pIna rUpa meM cakSusatrikarSa se niyamya laukikavipayatA nahIM ho sakatI hai / magara taba zaratipayaka pratyakSa ke anuvyavasAya meM usakA avagAhana nAmumakina banana kI Apani AtI hai, kyoMki taba lAMkika dipayatA sambandha se usa pIna rUpa meM pratyakSa hI nahIM rahatA hai| ataH yahA~ pitta Adi dopavizepa meM niyamya laukika viSayatA kI kalpanA kI jAtI hai, jisake phalarUpa meM laukika pitA sambandha sa pIna rUpa meM vyavasAyAnmaka pratyakSa raha jAne meM pInaM mAjhaM sAkSAtkagemi' ityAkAraka nIti kI utpatti mahata ho jAtI hai / anumiti to sa prAyatA gAje meM ! - unselling yukH| vicAra karane para una kalpanA niyukta pratIta hotI hai, kyoMki anumini thA yaTi mAnasa pratyakSa na mAna kara anirika pramA mAnI nAya taba jima viSaya kI anumitisAmagrI ke sAtha unnA viSaya ke cAzupATi pratyakSa kI bhI mAmagrI hotI hai tara usa viSaya kI anumiti ke prati uma viSaya ke cAkSupAdipratyakSa kI sAmagrI ko praniyandhaka mAnanA hogA, anyathA usa samaya usa viSaya kI anumati bhI utpanna hone kI Apatti AyI / kintu anumiti kA atirika pramA na mAna kara mAnasapratyakSarUpa mAnI jAya to ukta gati se prativandhaka kI kalpanA Avazyaka na hogI, kyoMki anya pratyakSa kI mAmagrI kI apekSA mAmasa pratyakSa kI mAmagrI ke cala hone se mAnasa pratyakSa ke prati cAkSupAdi pratyakSa kI sAmagrI kI pratibandhakatA sarvasammana hai| ata: cAkSupasAmagrI sanihita hone para anuminitva kI apekSA vyApaka mAnasatva dharma meM avacchinna (=viziSTa) kI sAmagrI hI nahIM rahane se anumAna kI anutpani ko maGgati ho sakatI hai / isake liye atirikta prativanya - pratibandhakabhAva kI kalpanA Avazyaka nahIM hai| isa prakAra pratirandhaka kI kalpanA meM lAghava ke anurodha se bha pagamarga Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 668 madhyamAdvAdarahasya khaNTa: 3 . kA. * bhitraviSayakAminaH cakSumanAyogavigmAttaranyama samAnaviSayatvA'ttarbhAvanAnumititvAvacchinaM prati pRthakpratibandhakatvakalpalamevAvazyakamiti cet ? tA, bhinaviSayakAnumiterapi cakSurmanoyogAdiveigamotaramabhyupagamAt / / -* jAyatA . *nanu anuminanisatvA gapagama paTaM pazyato banarjitana meghAnumitirna bhat, mAnasasAmagryAH sarvato durbalatvAt para natra 'pari dazA meghavAna aracchedakanAsambandhana vijAtIyadAdacantA na namAnAdanumitiH saJjAyata eva / ataH samAnaviSayakAna miniM prati samAnaviSayakacAkSuSAdimAmanayA evaM svAtantryaNa kalpanamAvazyakaMgavalyAzayana atiriktAnumAnapramANavAdI zakate adheti / dahanagocaracAkSuSasAmagrIsatce dahanaviSayiNyA evAnumteiranudayAt samAnaviSayatvAntavinAnumititvAvacchinnaM prati samAnaviSayakacAkSuSAdisAmagrayAH pRthakprativandhakatvakalpanamevAvazyakaM, na tu samAnA:samAnA-gyAnumiti prani, nadhA mati vibhinna viSayakAnumitya - nudayaprasaGgAt / anumitamanisace nu na sambhavati / na hi sagAnaviSayakamAnasaM prati samAnaviSayakacAkSuSAdisAmagramA pratibandhakatvaM pujyane, ghaTyakSuHsannikarSe sati kRtyAdimAnasApanaH / tatazrAtiriktapramAtvanA numiteH svIkAro nyAyya ityathAzayaH / narvAnanAstikAstamapAkurvanti - neti / ninnaviSayakAnumiticAkSuSAdisAmagrIsattvadazAyAM prathamaM bhinnagocaracAkSuSAdisvIkAre ki bhinnavipayakAnumitarapi cakSurmanAyAMgAdivigamottaraM = cakSumana:nikarSAdinAzAnantarakSaNa, abhyupagamAn ghaTaM padayata: ghaTyA:mantrikarSasa'pi meghavanizravaNe meghasAdhyakapagamasindazAyAM cakSumanAyoganya nAzAna tadunaraM mAnumineniragAyatvAtra samAnaviSayakAnuminiM prati cAkSuSAdisAmanA: pRthatibandhakatvakalpanamAvazyakamiti nAnumineH pramityantaratvaprasaGgo yena | pratijJAsannyAmaH sAvakAzaH syAditi nanyacAryAkAkUnama / punarlabdhAyakAzI nayAyikaH zaGkataM . tathApi = mAnasacAvacchinnaM ni mAnasetarasAmagropratibandhakatvAvyapohena niruktarItyA bhinnaviSayakAmitarupapAdanaH, anamitsAyanejaka dana = anaminso pamitsAzAbdabAMdheicchAlakSANAjakadibhedana vibhinnarUpeNa pratibazyapratibandhakabhAva AvazyakaH / anumityuemityAdInAM mAnamatvapakSa mAnasatvAvacchinna prati cAkSuSAdisAmagrI| pratibandhakatvakalpane dahanAnuminsAsana dhUnaparAmarzAt cAzuSasAmagrIsatvadadANyAmanalAnumitinaM syAt / anI mAnamatvAdaccitraM prani anumitsAcirahaviziSTamAnasenammAmagrayAH pratibandhakacampayana / parantvevaM sati anumitsAvirahaviziSTaghaTacakSuH santrikarSasacce | upamitsAsamadhAne sAdRzyajJAnAdapi mAnasopamitirna syAt / tatazcAnumini prati anumitsAbirahaviziSTacAkSudhAdisAmagrayAH, upamiti pratyupamitsAnyacAkSupAdisAmgrayA: zAbdabAthaM prani ca zAndavadhimyAbirahaviziSTa-cAkSuSAdisAmagrayAH pratibandhakatvamaGgIkataMtramaMtra / natazca vilakSAganamAsiddhiprayuktapramANAntapAtena pratijJAmannyAsasya durityamiti nayAyikApo'bhinavanAstikAnprati / ke anannara honevAlI sAdhyabuddhisvarUpa anumiti ko mAnasa pratyakSAtmaka mAnanA hI ucita hai| atha s.| anumiti kA vijAtIya pramA mAnanevAle naiyAyika Adi kI ora se yaha AkSepa kiyA jAya ki > 'anumiti ko mAnasa pratyakSa mAnane para to mAnasa mAtra kI mAmagrI cAzupAdisAmagrI se durbala hone kI vajaha se ami ke sAtha cAsanikarSa hone para agni kI anumiti dhUmapagamarza hone para bhI nahIM hotI hai ThIka vaise hI gharacakSasanika hone para bhI dhUmaliGgaka pagamA se agri kI anumati bhI nahIM ho skegii| magara vastusthini yaha hai ki naba agni kI anumiti hotI hai, na ki ghaTavAkSupa / imaka anurodha se navya nArinakoM ko samAnavipayaka anumini ke prati cAkSupATimAmagrI ko pratibandhaka bhAnanA hogA, jisakI vajaha ghaTavAsanika hone para bhI dhUmaparAmarza me agni kI utpani nirAvAdha ho sake / magara pamA mAnane para Apani yaha AyagI ki anumiti naya mAnasapratyakSarUna na ho kara pratyakSavinAtIya pramAsvarUpa ho jAyegI jisake phalasvarUpa pramANAntara kI siddhi ho jAne se pratijJAsaMnyAma nigrahasthAna kI punaH prApti hogI' - n.bhi.| to isake parihArArtha navya nAstika kI ora se sirpha itanA kahanA ucita ho jAyegA ki vibhinnaviSayaka anumiti evaM cApa Adi kI sAmagrI upasthiti hone para cakSu aura nana kA sannikarSa hI naSTa ho jAyegA jo cAkSura kI sAmagrI kA ghaTaka hai| ataeva usake anantara ghaTacAkSupa Adi kI utpatti na ho kara agnigAMvara anumiti kI hI utpatti hogaH / ataH mamAnaviSayaka anumiti ke prati cAnupAdimAmagrI ko pratizyaka mAnana, Avazyaka banane se cijAtIya pramA kI middhi ko avakAdA nahIM hone sa tada 'pratyakSameca pramANaM' isa pratijJA ke manyAsa = tyAga kA avakAza kaise ? yadi yahA~ naiyAyika kI ora se yaha kahA jAya ki - 'samAna . amamAna ubhayaviSayaka amini svarUpa mAnasabuddhi ke prati cAkSupamAmagrI kI | uparyuka gati meM pratibandhaka mAnane para bhI anuminsA = anurmAitaviSayaka icchA, upamitiviSayaka icchA, zAbdabocaviSayaka icchA Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *mAgamAnyasAmarI prativadhyatAtricAra tathApyanumitsAdhutejakabhedena vibhimarpaNa pratibadhya-pratibandhakabhAva Avazyaka iti | cet ? ta, tattadicchAnantaropajAyamAnaminamAnase jAtivizeSaM svIkRtya tadavacchinaM prati mAnasAnyasAmagrayA: pratibandhakaravakalpanAdannamititvAdermAnasavRttitvakalpanaucityAt / na ca tatadicchAtAntaropajAyamAnamAnasApattiH, tATazamAnasaM prati tattadicchAnAM hetutvAt / na caivaM gauravaM, phalamukhatvAt / yattatA* arvAcInanAstikAstamapanAMdayanti - neti / tattadidhyAnantaropajAyamAnabhinnamAnase - tattadabhutsAnantarakSaNe jAyamAnA ye mAnamasAkSAtkArA: tadina mAnaga, jAtivizeSaM svIkRtya tadavacchinnaM = jijJAsA vyavahitottarakAlikamAnasabhitramAnasa - mAtravRttibajAtyAnTina prati mAnasAnyasAmagyAH pratibandhakatvakalpanAditi / itthaJca cAkSuSAdisAmagrIsattve'pi dahanabubhutsAvalAd dhUmaparAmadIna dahanamAnasAnumitarUpamitsAmahimnaH sAdRzvajJAnana mAnasopamitaH zAbdabAdhinchAvazAtyadajJAnena mAnasagAbdapratItazcAtayattiH maGgachana, tAsAM nAnasetarasAmanAniSThatibandhakatAnimapita pratibadhyatAvacchedakazUnyatvAt / vamanumityAdInAM mAnasatvapakSe ekanava prativadhyapratibandhakabhAna sarvasAmaJjasya pratibadhyapratibandhakabhAvatritayakalpanAgArabamanavakAgama / pratibandhakatA:dhikyajJAnAdavAnamityAdInAM pramityantaratvaM na kalpayitumhIta / tatazca na prarijJAyannyAsa iti nabInanAstikatAparyam / nayAyikazaGkAmapAkatamabhinavanAstikAH prakramante . na cati / tattadinAcirahakAle = anamitsAdivirahakAle aNi tattadicchAnantarajAyamAnamAnasApattiH, nasya cAkSuSAdisAmagropratibadhyatAvacchedakAnAkrAntatvAt / ayaM naiyAyikAzayaH cAkSuSAdisAmagrIsamavadhAna anumityAvirahe 'parAmAt tanadinchAnantarajAyamAnamAnasabhinnamAnasapratyakSamA bhavatu, tasya cAkSupAdisAmagrA. pratibadhyatAvacchedakAkrAntatvAta kintu tAdRzaMbajAtyAnAkrAntamAnasotpAdo dara eca. tasya nadicchAvirahaviziSTacakSuSAdinagamagrIpratibadhyatAkoTivinirmaktatvAditi / tananAstikAstadapAkaraNa hatamAhaH tAdRzamAnasaM - tanadicchAzUnyacAraMpAdisAmagrInirUpitapratibadhyatAvacchedaka-jAtyavikalamAnasaM prati nattadicchAnAM sgatantryaNa hetutvAt = karaNvakalpanAt / tatazca nadinAvirahaviziSTamAnasaMtarasAmagrIsamavadhAnadazAvAM parAmazadisatyApi tanadivAsvarUpakAraNAntarabaikallAnna nimbatamganasApattiH / na ca evaM = tanadicchAnantarajAyamAnamAnase prati tanadicchAnAM pRthakAraNatvakalpane gauravaM ini vAcyam, tAdRzagAravajJAnasya phalamukhatvAt, phalaM = kAryakAraNabhAvajJAnaM tanmukhe = tadadhInaM, kAryakAraNabhAvanAna dhInatvattasyA-dopamityardha: / na caitAdRzasvarUpa uttejaka ke bheda se vibhinarUpa se pratibadhya - pratibandhakamAva to mAnanA hI hogA, kyoMki unaMjakAbhAvaviziSTa pratibandhaka kA abhAva kAryajanaka hotA hai / ghaTa kI cAkSupasAmagrI hone para bhI ani kI anumitsA hone para anumiti hI utpatra hotI hai, kyoMki tara uttejakAbhAvaviziSTa pratibandhaka nahIM hai| isa taraha anumiti ke prati anumitsAvirahaviziSTa cAkSupAdisAmagrI ko pratibandhaka mAnanI hogI evaM upamiti ke prati upamitsAvirahaviziSTa bAbhupAdisAmagrI vo pranibandhaka mAnanI hogI aura zAndabodha ke prati zALecchAvirahaviziSTa cAnupAdisAmagrI ko pratibandhaka mAnanI hogii| taba to 'pratyakSa hI pramANa hai isa | pratijJA kA sannyAsa ho jAyegA' / - na ta. / to isake samAdhAnArtha hama nanya nAstikoM kA graha, vakaya hai ki hama anumini Adi buddhi kA vijAtIya pramANarUpa meM svIkAra na kara ke tat tat bodhaviSayaka icchA ke anantara hone vAle mAnasa pratyakSa se bhinna mAnasa pratyakSa meM eka jAtivizepa kA svIkAra karate haiM aura tAdRnna jAni se viziSTa mAnasa pratyakSa ke prati mAnamatarasAmagrI ko pratibandhaka mAnane haiM / ata: dhUmapagamarza evaM agrianuminmA hone para cAsanikapadazA meM bhI agni kI anumiti hI hotI hai tathA sAdRzyajJAna evaM gavayaupamityA hone para cakSusatrikarpadazA meM bhI gavaya kI upamini hI hotI hai aura paTapadajJAna evaM paTazAdayodhecchA hone para cakSumatrikarpa avasthA meM paTa kA zAnadAtha hI hotA hai, kyoMki ve sabhI cAkSupAdisAmagrI kI pranipatAvacchedaka jAni se zUnya hai| isa taraha sirpha eka jAti kI kalpanA kara lene para nayAyikapradarzita tIna prativadhya - prativandhakabhAva kI kalpanA kA gaurava bhI parihata ho sakatA hai / kevala eka prativadhya-pratibandhakabhAva ko mAnya karane se hI saba sahana ho sakatA hai to phira kyoM anumini Adi ko atirikta pramA mAnI jAya 1 ataH anumitiya vo mAnamani mAranA yAnI anumiti ko mAnasapratyakSarUpa mAnanA hI samIcIna hai / ataH pratijJAsannyAsa kI Apatti niravakAza hai / isake khilApha isa samasyA kA ki -> 'mAnasetarajJAnasAmagrI yAda tAdRzavajAtyAvazTina kI pratibandhaka mAnI jAyagI nA bhI nanadicchA ke abhAva kI upasthiti meM mAnasetarasAmagrI hone para bhI dhumaparAmarza Adi se pahi kI ananiti ke, jo tanAdikAnantara - Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 670 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDa: 3 kA. 14 * apekSitazuddha pAThavanama atha suramUrSAdyanantaropajAyamAnabhinnajJAne jAtivizeSaM svIkRtya tadavacchedena cAkSuSAdisAmayyA: pratibandhakatve'numityAdeH (? titvAdeH) parokSavRttitvamevAstviti cet ? kA, taducchedeja smRtyapajJAsAyA evaM pratibandhakatvAt jAtivizeSasya smRtitvavyApyasyaiva yuktatvAt / OM jayalatA pRthakakAryakAraNabhAvakalpanAyAH pUrvamevApasthita phalamukhagIravAvakAza iti vAcyam praticadhyaprativandhakabhAvabhitayA'kalpanalAghavasahakAreNa tAdRzavaijAtyAvacchinnaM prati mAnase tarasAmagnAH pratibandhakatvasya pUrvameva nirgatatvAt tadanantaraM tatadicchAnAM pRthakkAraNatvakalpanopasthiteH phalamukhatvameveti dRDhataramavadheyam / atiriktAnumAnaprAmANyavAdI zaGkate atheti / cAkSuSAdisAmagrIsamadhAne'pi susnUpanantaraM smRtyudapadarzanAt susmayanantaropajAyamAnabhinnajJAne jAtivizeSaM = bubhutsAvirahakAlIna numityupamitizabdacI asmRtisAdhAraNajAtyaM svIkRtya tadavacchedena tAdRzavejAtyAvacchinnaM prati cAkSuSAdisAmasyAH pratibandhakatve = pratibandhakatvakalpanAvazyakatvaM anumityAderiti pATha: prAmAdika: anumititvAderityeva samyakpATha: nyAyAloke'pi itthameva pAThadarzanAta parIkSavRttitvaM = pratyakSabhinnajJAnavRttitvaM evAstu / yadi cAnumityAdeH sAkSAtkAratvamupeyate tarhi susmUSAMvirahakAlInasmRtivRtivaijAtyaM tadvRtti na syAt smRteH parIkSatvAt jJAnatvavyApyajAne vijAtIyapramAnirUpitavRttitvazUnyatvaniyamAta / tatzca nAnumityAdeH pratyakSatvakalpanamarhati ! navyanAstikAstadapahastacanti neti / tadavacchedena smRtyanyajJAnasAmagryA evaM prativandhakatvAditi / bubhutsAcirahakAlInAnumityupamitizAndabodhasmRticatuSTayasAdhAraNaM vaijAtyaM nopeyate kintu jijJAsAvirahakAlInamAnasa pratyakSAtmakAnamityupamitizAbdabodhAnugatamekaM vaijAtyaM svIkRtya tadavacchinnaM prati mAnasetarajJAnasAmagryAH pratibandhakatvam / cAkSuSAdisAmagrIsattve'pi susmRrSAMsamavadhAnadazAyAM smRtyutpattirnirAbAdhA, tasyAH smRtyanyajJAnasAmagrIpratibadhyatAvacchedakajAtizUnyatvAt / itthaJca smRtItarajJAnasAmagrIpratibadhyatAvacchedakasya jAtivizeSasya smRtitvavyApyasyaiva svIkartuM yuktatvAt / tatazca nAnuminityAdeH parokSadhIvRttitvA = utpanna honevAlI hone se mAnasetarasAmagrIpratibadhyatAvacchedaka se zUnya hai, udaya kI Apatti kA parihAra na ho sakegA / ataH anumiti ko mAnasa pratyakSasvarUpa na mAna kara atirikta pramAtmaka mAnanA hI munAsiba hai' - samAdhAna kevala yahI 6 ki tattadicchA ke anantara utpanna honevAle mAnasa pratyakSa ke, jo mAnasetarasAmagrI pratibadhyatAvacaMdrakazUnya hai, prati tatadicchA bhI svatantra hetu hai / ataH mAnasetara sAmagrI kI pratibadhyatA se vinirmukta hone para bhI tat tat icchA = dahanabubhutsA Adi ke na hone se dhUmaparAmarza se mAnasa pratyakSAtmaka dahanAnumiti kI utpatti ko avakAza nahIM hai / kAya kI utpatti kisI | eka kAraNa se nahIM hotI hai, saba kAraNoM kI upasthiti hone para hI hotI hai| tat tat icchA ke anantara honevAle nAnama - kAraNabhAva ke prati tat tat icchA ko pRthak kAraNa mAnane para gaurava dopa kA udghAna karanA asala hai, kyoMki tAiza kArya ke nizraya ke anantara vaha upasthita = jJAta huA hai| darzitavaijAtyAvacchinna ke prati mAnavetarasAmagrI abhAva meM lAghava sahakAra se kAraNatA kA nizraya ho jAne ke bAda usake nirvAhArthaM tat tat icchA meM kAraNatA kI kalpanA kI jAtI hai| ataeva vaha nirdoSa hai yaha navIna nAstikoM kA abhiprAya hai / atha su.| yahA~ atiriktapramANavAdI kI yaha zaGkA kivAkSupAdisAmagrI ko tAdRzAnyAvacchinna mAnasa pratyakSa ke prati prativandhaka mAnane para suspAM = smaraNaMA hone para cAnupAdisAmagrIsamadhAnadazA meM smRti kA udaya na ho sakegA. | kyoMki smRti pratyakSa nahIM kintu parokSa hai| ataH anumiti, upamiti, zAbdabodha evaM smRti se nitra jJAna meM eka jAtivizeSa kI cAkSuSAdisAmagrIprativadhyatAvacchedakavidhayA kalpanA karanI hogI aura tadavacchedena yAnI tAdRzavaijAtyAvacchinna ke prati cAkSupAdisAmagrI ko pratibandhaka mAnanI hogI / taba to anumititva Adi dharma ko parokSajJAnavRtti hI mAnanA paDegA / anumiti ko mAnasa pratyakSa mAnane para tat tat jijJAsA ke binA honevAlI anumiti, smRti Adi meM cAkSupAdisAmagrIprativanyatA avacchedaka anugata vaijAtya nahIM raha sakegA, kyoMki jJAnatvavyApya jAti ke Azraya vijAtIya nahIM hote haiN| smRti ko nirvivAda rUpa se parIkSa hI hai / ataH tata jJAnatvavyApya jAti kA Azraya hone se anumiti bhI parokSa jJAnAtmaka bana sakegI - na td| isalie nirAdhAra ho jAtI hai ki hama navya nAstika tat tat jijJAsA ke anantara honevAlI smRti se bhinna jJAna meM jisa vaijAtya kA svIkAra karate haiM usase avacchina viziSTa jJAna ke prati smRtibhinnajJAna kI sAmagrI ko hI 1. dRzyatAM divyadarzanasTaprakAzita nyAyAlIke vyAkhyAdvayInaM prathamaprakAza 142 tame pRSTe / = Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - -. * anumiTarapargakSatApAdanama * tajAtivadanyajJAnasAmagrItvAdinA pratibandhakatve'pi vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnajanyatAvacchedakatayA sidasya pratyakSatvasyavAnumito yuktatvAt / vizeSaNatAvacchedakAbhAvAprakArakarace sati vizeSaNatAvacchedakaprakArakatvena viziSTavaiziSTyaviSayitvAvacchinaM pratyeva -* gayalatA *patiH / na caivaM pratibadhya-pratibandhakabhAvadvitayakalAnagIracamatiricyana iti vAcyam, tathApi tvanmatApekSayA tantra lAghavAt / natIna pratijJAsannyAsApanirini navInanAstikAkUtam / / nanu jillAsAH kArIgAnubhiNamitigAndabodhavRnivajAtyAyacchinnaM pani mAnarenarasAmagryAH musmUpAMcirahakAlikasmRnimAtravijAtyayanchina prani ca mAnasAnyajJAnamAmagrayA: nibandhakatvamityevaM kalpanApakSayA bubhutsA virahakAlInnanumityAdicatuSTaya - mAzaraNamekameva vaijAtyaM kalpayitvA tavacchinna prati tajjAtimadanyajJAnasAmagrayA evaM pratibandhakavaM kalpanIyaM lApavAn / tatazca mmRtinijJAnavavyApyajAnimattvenAnuminyAdAnAmapi parokSatamavati nayAyikAzaGkAmapAcikIrSavo nUtananAstikA badanti - tajjAtivadanyajJAnasAmagrIlAdinA prativandhakale - pratibandhakalvasvIkAra api vizepaNatAvacchedakaprakArakajJAnajanyatAvacchedakatayA = vizeSagatAvacchedako yagya pralArastajJAnaniSThA yA janakatA tatrirUpitAyA janyatAyA avacchaMdakatvana siddhasya pratyakSatvasyaiva anumitI = anumityugamatyAdI svIkartuM yuktatvAt / vizeSatAvacchedakaprakArakajJAnajanyajJAnasya pratyakSatvaniyamo 'daNDI puruSa' ityAdipratyakSa prasiddha eva, puruSaniSThavizeSyatAnirUpitadaNDaniSThavizeSaNatAnirUpitAvacchedakatAzrayadAitvAisAkSAtkAra sati 'dANDI kapa' iti sAkSAtkArAnudayAt / 'parvato rahimAna' ityAyanamitarapi svanirUpitaparvataniSThavizedhyatAnirUpitadahananiSThavizeSaNanAvandakahityaprakArakaNa 'bahicyApyadhUmavAna parvata' ityAkArakaparAmarzajJAnena jannatvAta pratyakSatarmaya / anumite: parokSatve tAdRzaniyamabhaGgaprasaGga evaM bAdhaka iti na pramANAntarasiddhiriti nUtananAstikAzayaH / / na vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnasya viziSTavaiziSTayAdagAhimAnatvAvacchinnaM pratyeva kAraNacaM na tu viziSTavaiziSTyapratyakSalyAvacchinna prati / tatazcAnumitavizeSaNatAracchedakaprakArakajJAnajanyatvapina sAkSAtkAratyApatiH, kAryatAvacchedakAvacitrasyAnApAdyatvAditi naiyAbikAzaGkAmapAkamabhinavavarSAkA vyAcakSate - vizepaNatAvacchedakAbhArAprakArakatve sati vizepaNatAbajeTakaprakArakatvena rugaNa vizeSaNanAvadakarakArakasya vizizvaiziSTayavipayitvAvacchinnaM = viziSTavaiziSTaya vagAhi prativandhaka mAnane haiN| matalaba yaha hai ki smRti dvividha hotI haiM, icchA ke binA honevAlI parca icchA ke anantara honevaalii| jo smRni icchA ke binA hotI hai usameM hama eka jAtivizapa kA svIkAra karate haiM, jo smRtitva kI vyApya = nyUnavRtti hai aura tadavacchedana = unavajAtyAvacchina ke prati smRtibhinmajJAnasAmagrI ko prativandhaka mAnate haiM / ataH jaba smaraNAbhilApa aura cAkSupAdisAmagrI donoM kI upasthiti hotI hai taba uktavajAtyazUnya icchA ke anantara hone vAlI smRti kA udaya ho makatA hai / isa taraha mAnasa anumini, upamiti, zabdAMdha meM eka jAtivizepa kA svIkAra kara ke nadavacchinna ke prati mAnasenA. jJAnasAmagrI ko pratibandhaka mAnane se evaM icchA ke cinA honevAlI smRti meM anya jAtivizepa kA mahIkAra kara ke nadavabhinna ke prati smRtibhinnajJAnarAmagrI kI pratibandhakatA mAnya karane se hI saba kucha mahata ho sakatA hai tara kyoM anumiti ko atirikta pramA mAnI jAya ? atirikta anamini pramA ke svIkAra pakSa meM nIna prativadhya-pratibandhakabhAra kI kalpanA kA gaurava hai jaba ki mAnasa anumiti pakSa meM kevala do prativadhya-pratibandhakabhAva kI kalpanA karane se lApaca hai / ataeva anumini Adi ko mAnasa pratyakSAtmaka mAnanA hI munAsiba hai| njaa| yadi naiyAyika kI ora se yaha kahA jAya ki >> jijJAsAcirahakAlIna anumiti Adi tIna aura tAdRza smRti meM bhinna bhinna vaijAnya kA svIkAra karane para do prativadhya-pratibandhakabhAva kI kalpanA par3atI hai / isakI apekSA ucita yahI hai ki ina cAroM meM eka hI bajAtya kI kalpanA kI jAya bhI. nadavacchinna ke prati tajAtimAn jJAna se bhitra jJAna kI sAmagrI ko pratibandhaka mAnA jApa / eka hI prativadhya-pratibandhakabhAva kI kalpanA karane se saba saGgAni ho sakatI hai| nA phira kyoM dvividha pratibadhya-prativandhakabhAra kI gauravagrasta kalpanA kI jAya ? magara nava nAstika ke sara para anumiti ko bhinna pramA mAnana kI Apani AyegI, kyoMki parokSa smRti meM rahanegalI hI jJAnatvayApya jAti anumiti meM rahatI hai| anaH anumiti ko pratyakSa nahIM mAnI jA sakatI' -to yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki jijJAmAvirahakAlika anuminiupamiti-zAdarodha-smRti meM eka jAti mAna kara nadavacchinna ke prati najjAtimadanya jJAna kI sAmagrI meM pratibandhakatA kI Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6.72 madhyamasyAdAdarahasya khaNDaH 3 . kA.11 * viziSTaya dApThayAragADijJAnanirUpaNama * | tathAtve tatsaMzaye'pyanudabundasaMskArAd viziSTavaiziSTyapratyakSApateriti cet ? atra kecita, anumitermAnasatvavyApyatve cAkSuSAdisAmagyAM satyAM bhinnaviSayakAnumitirna syAta, bhogAnyamAnasaM prati cAkSuSAdisAmagyAH pratibandhakatvAt / na ca cakSurmanoyogAdivigamo -* jayalatA *viSayitApasiMchannaM pratyeva tathAtva - kAraNacAbhyupagame / ananApAdakagrandhaH pradarzitaH kAryanAvandakapaTakIbhUtaM vizimacaviSTraya (10 vidAya vizeSagaM tatrApi vizeSaNAnamiti rItyA (ekatra dvayamitirUpeNa (3) viziSTasya caridamitya prakAraMga (2) ekavizira paravaziSTayamiti gyApana cAcagantavyam / ApAdakamukavAda pAdyamAhaH - tatsaMzaye = dahanAdisandeha, mani adhi anuyuddhasaMskArAt parAmazAdivirahadavAyAM vishissvaishissttyprtykssaapteH| saMskArobodhariraheNa viziSTaraziSTyAcagAhismRnestadAnImasambhavaH parAmarza-sAdRzyajJAna-padajJAnAbhAvena ca tAdRzAnumityupamitizAndacA cAnutpAda iti pArizeSanyAyana viziSTabesizyapratyakSagapattiH / etena kAryata navacchedakAvacchinnatyAgAra pratyApiti naratama lakSAta narAcamevAbhyAyamani gamyatAstikamanopasaMhAraH / nUtanacArvAkamatanirAkaraNAya truvata aba kecit - tAdAtmyana anuminaH yadA samavAyana anuminityAda: mAnasattacyApyatvaM |jAnasasAkSAtkAravRttilve svIkriyamANe tu cAkSuSAdisAmagrayAM satyAM tannanicadhyatAbachedakAliGgitatena sagAnaviSayakAnumitiritra hinaviSayakAnumitiH api na syAn = jAyeta. bhogAnyamAnasaM = sukhadaH gvAnyanarasAkSAtkArAnyamAnasatvAni prati cAkSupAdisAmagryAH = mAnasetarajJAnasAmagryAH pratibandhakatvAt / nAsudhAdisAmagrIsamavadhAna:pi sukhAdimAnamasAkSAtkArI. TyadarzanAt 'bhogAnye tyuktam / bhavana va ghaTacakSuHsannikarpadazAyAmapiM yUmAdiparAmazadinalAnumityAdhuniH / tatazcanuminitvasya parAzasamabattatvamevA haMti / na ca cakSurmanoyogAdivigamAttaraM = cakSurmanaHsannikAMdivasAvyarahitAnagkAlAyacchaMdana, eva kalpanA karane para bhI anumiti ko pramityantara mAnane kI Apatti nahIM aayegii| vaha isa taraha . 'daNDavAn puruSaH' ityAkAraka pratyakSa meM vijJapya hai puruSa aura vigepaNa hai daNDa tathA vizepaNanAvacchedaka hai daNDatva / jisako daNDatyaprakAraka jJAna hotA nahIM ko kabhI bhI 'daNDI purue' aisA sAkSAtkAra nahIM ho sakatA, kyoMki viziSTa vaiziSTya avagAhI pratyakSa ke prati vizeSaNatAvAMTakaprakAraka jJAna kAraNa hotA hai / vidoSaNatAvadakIbhUnadaNDalAkAraka jJAna meM janya hone meM jaise 'dapaTTI puruSaH' yaha jJAna yAtmaka hai ThIka vaise hI 'parvato vahimAna' yaha anamitti bhI sthanirUpitavizeSaNatAvacchedakIbhUtavAhityaprakAraka 'vahivyAyadhUmavAna parcataH' ima pagamarza jJAna meM janya hone kI vajaha pratyakSa hI hai, na ki pratyakSabhinna prmaa| ata: anumini meM vizepaNanAvacchedakaprakArakajJAnanyatAvacchedakavidhayA siddha pratyakSatva kA hI svIkAra gahanta hai / anaH atirikta pramA kI middhi ko avakAza nahIM hai| viza. / yadi naiyAyika kI ora se yaha kahA jAya ki - ' vipaNanAvadakaprakAraka jJAna kA kAryatAcachedaka pratyakSata nahIM hai kintu viziSTavaiziSTayavisayitva (jJAnatya) hI hai| kAraNatAracchedaka dharma kaMvala vizeSAgatAvodakaprakArakAma nahIM hai kintu vizeSaNatAvacchedakAbhAvAnakArakatvaviziSTa vizeSaNatAvacaMdrakaprakArakatva hai| ataH saMdAya kI utpatti kI # Apatti na AyegI aura vizepaNatAvacchaMdakaprakAraka jJAna meM anya hone para bhI anumini meM pratyakSatva kI Arani nahIM hogI' - to yaha bhI asaMgata hai, kyoMki vaisA mAnane para to parAmAdicinhakAla meM agni kA sandeha hone para bhI anuducuddha saMskAra meM cizimavaizieyAbagAhI pratyakSa kI Apatti AyagI, kyoMki parAmazAMdina hone se anumiti Adi kI evaM saMskAra udayuddha na hone meM smRti kI utpati kI taba sambhAvanA na hone meM pArizepa nyAya meM tAzA pratyakSa kI hI Apatti AyegI / ata: pratyakSatva kA hI vizepaNatAavacchedakaprakAraka jJAna kA kAryanAavarodaka mAnanA sagara hai| taba to anumiti ko mAnasa pratyakSa mAnanA hI sagata hotA hai| ataH pratyakSa hI pramANa hai| isa pratikA kA tyAga nahIM hogA / kA anumati parIkSA hI hai - samAdhAja ] ekadezIya uttarapakSa :- atra keci / yahA~ anmAnaparoznavAdI kucha vidvAnoM kA paha kathana hai ki anumititva ko mAnasatpanyApya mAnane para yAnI anumiti ko mAnasa pratyakSasvarUpa mAnane para to cAkSupATisAmagrI hone para bhiRviSayaka anumitti hI utpanna na ho sakegI, kyoMki bhogAnya mAnasa pratyakSa ke prati cAkSupAdisAmagrI prativandhaka hotI hai| Azaya yaha hai ki ghaTacakSusabhikarSa hone para bhI dhUmaparAmarza se agni kI anumini hotI hai, kyoMki mamAnaviSayakAnumiti ke prati hI cAkSapAdisAmagrI pratibandhaka hotI hai| magara anumiti ko mAnasa pratyakSAtmaka mAnana pA to usa avasthA meM agni kI anumiti nahIM ho sakegI, kyoMki bhogAnya mAnama mAkSAtkAra ke prati cAkSupAdibhAmagrI pratibandhaka hotI hai| vahA~ yaha kathana ki - bhiripayaka Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * anAgayitvopapAdanam taramevA'numityabhyupagamaH, tvamanoyogAdivigamasya kalpayitumazakyatvAt / taccintyamityapare, anumititvasya bhogatvavyApyatvAbhyupagamena taddoSAnanuvRtteH / na ca vahanyAdeH kathaM bhogaviSayatvaM, candanAdivadupapatteH / anye tu tadAnIM vahimAnasasvIkAre liGgAdInAmapi mAnasApati: / na va AcAryamata RR gayalatA 2 parAmarzAt anumityabhyupagamaH bhinnaviSayakAnumitivIkAraH prAkhyAcaNitI ( pRSTha 668 ) yuktaH, manasaH cakSurmANi zrotrarasanendriyaiH sAkaM saMyoganAzasambhave'pi manasAM jAgradazAyAM bhavedA tvaksaMyuktalena tadAnIM tvamanoyogAdivigamasya kalpayitumazakyatvAt / tatazva ghaTanayanasannikarSasthale dahanAnumidupapAdane'pi ghaTasyarzanendriyasaMyogasthale dhUmapAdanalAnumitirnaya bhavet yadi mAnasavRttitvamanumityAdeH syAt / na ca tadAnImanalAnumityanudayo bhavatIti tadanurodhenAnumitaH pramityantaratva| maivAbhyupeyamiti keSAJcidAkRtam / tacintyamityapare navyanAstikA badanti / cintAbIjamaMtropadarzayanti anumitityasya bhogatvavyApyatvA'bhyupagamena 'anumitiH bhogavizeSarUpaye tyatIkAreNa tadIpAnanuvRteH praTcAkSuSAdisAmagrImat dhUmAdiparAmazat dahanAdyanumityanusAdalakSaNadIpasya pratyAt, dahanAdyanumita bhagavidApAtmakatvena cAkSupAdisAmagrIprativadhyatAko virbhAvAta, cApAdisAmagrayAH bhogalyamAnasamAtravRttitraijAtyAvacchinnaM prati pratibandhakatvAt / na ca hanyAdeH kathaM bhogaviSayatvaM sambhavati ? yenAnumityAdarbhAgitvamupAdheta iti zaGkanIyam, candanAdivadupapatteH / sukha-duHkhayoreva bhogaviSayatve candanAdikaNTakAdinirminakasukha - duHkhamAnasasAkSAtkArolpatteH candranAderbhAgaviSayatvaM vyavahniyataM tadevAnAdinimittasukhAdimAnasasAkSAtkArodayAdanalAdI gogaviSayatvamupapayale anubhavanti cAnalAdyardhinAM dhUmaparAmarzAnantaraM sukham tatazcAnumititvasya bhogavRttitve'pi sarvagAmI parIkSavRtitvakalpana masaGgatamityarvAcananAstikAzayaH / = - 653 anumite manisa anye tu siyAgaH tadAnIM dhUmAdiliGgakaparAnazanyavahitAMcarakAlaM. vahnimAnasasvIkAre liGgAdInAM dhUmAditvAdInAM api mAnasApani: = mAnasaMgAkSAtkaragovaratvatrarAGgaH 'bahnivyA zradhUmagan parvata' iti jJAnalakSaNasannikarSasya bahnAcitra dhUmAdAvapi sanyAt / na ca AcAryamata = udayanAcAryamate iva taMtra = dhUmAdi anumiti kI sAmagrI upasthita hone para vakSu aura mana Adi kA saMyoga naSTa ho jAyegA tathA usakI uttara kSaNa meM bhitraviSayaka anumiti ho sakatI hai| ataH anumiti ko mAnasa pratyakSAtmaka mAnI jA sakatI hai isalie nirAdhAra ho jAtA hai ki tvagindriya ke sAtha mana kA saMyoga ityAdi kA nAza to bhinnavipayaka anumiti kI sAmagrI hone para bhI nahIM mAnA jA sakatA / ataH ghaTa ke sAtha sparzana indriya kA saMyoga hone para dhUmaparAmarzasamavadhAnadazA meM bhI abhi kI anumiti nahIM ho sakegI / ataH anumiti ko mAnasa pratyakSarUpa nahIM mAnI jA sakatI / tacinnya. | magara apara nAstika vidvAnoM kA isake khilApha yaha vaktavya hai ki pApAdisAmagrI kI upasthiti meM agni kI anumiti ke upapAdanArtha yaha bhI kahA jA sakatA hai ki hama anumititva ko bhogatvavyApya mAnate haiM arthAt anumiti bhI bhogavizeSAtmaka hI hai / cAkSupAdisAmagrI to bhogAnyamAnasa ke prati hI pratibandhaka hotI hai, na ki mAnasamAtra ke prti| ataH mAnasetara jJAna kI sAmagrI hone para bhI rahanAnumitti ho sakatI hai, kyoMki yaha pratibadhyatAvacchedaka se aba nayI kalpanA ke anusAra, zUnya hai / yahA~ isa zaMkara ke ki anumiti kI bhogAtmaka mAnI jAe taba to ani meM anumitisvarUpa bhAMga kI vipayatA kaise AyegI ? kyoMki bhAMga ke viSaya to kevala sukha-duHkha hI hote haiM - samAdhanArtha yaha kahA jA sakatA hai ki jaise candana, kaNTaka Adi sukha-duHkhajanaka hone se unameM bhogyatA bhogaviyatA kA vyavahAra hotA hai ThIka vaise hI ani Adi meM bhI bhogavipayatA kI saMgati ho sakatI hai| ataH anumititya ko pratyakSavRtti mAnanA hI saGgata hai / taba to atirikta pramANa kI middhi nahIM ho sakegI, kyoMki pramA hI asiddha hai / yaha navyacArvAka ekadezIya kA mantavya hai / anumiti kA mAnasa pratyakSa meM antarbhAva nAmumakina- naiyAyika anya tu / magara isake prativAda meM naiyAyika manISiyoM kA yaha vaktavya hai ki dhUmaparAmarza ke bAda honevAle abhijJAna ko yadi mAnasa pratyakSarUpa mAnA jAyegA to hetu Adi ke bhI mAnasa pratyakSa kI Apatti aayegii| isake bacAva meM yaha kahA jAya ki jaise 'anumiti ko pratyakSavilakSaNa pramA mAnanevAle udayanAcArya anumiti meM liGga kA bhAna mAnate = Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 674 madhyamasyAvATarahasya khaNDaH 3 kA. mAnasAnamiiinarAkaraNama * iva tatra tadbhAtamAtre iSTApattiH, evamapyucchrahavalopasthitAnAM ghaTAdInAM tatra bhAnApateH / tA || ca tndrmikttsNsrgk-ttbdmaavcchimvyaapyvtaajnyaanaatmkvishesssaamyiivirhaa| tadApattiriti vAcyam, sAmAnyasAmagrIvazAttadAyatteH / na ca ghaTamAnasatvasya parAmAdipatibadhyatAvacchedakatayA na tadApatti:; paTamAnasatvAdezayucchrahavalopasthitapadAdimAnavAraNAya tatpratibadhyatAvacchedakatve' | yalatA liGgamA paramajaggA mAnasare, lahAnamAtre - kevalaM liGgamAnasAdhikya iSTApaniH, svIkriyate codayanAcAryamane 'bahivyApyadhUmapAna parvata' ityAkArakaparAmAnantaraM 'vahilyApyadhUmapAna parvato vahnimAna' ityAkArAnumitiH / dhUmasya cAkSuSagAMcaratvapi yathAcAryamate parokSAnumitiviSayatvamaGgIkritaM tadvaMdacAsmanmate taraya mAnasAnumitiviSayatvamapyupapattate. AkSepaparihArayostulya. yogakSematvAt / na cAcAryamana iyAnumitaH parokSatvamapyApadyateti bananyama. cAkSapANAM dhUmAnAmacAcapAnaminiviSayatvAMza eva dRSTAntasyAbhipretatvAditi nAstikaH: zanIyam, ebaM = dahanamAnamAnanitA liGgAvagAhitvaya zAninayA svIkAra api ucchRGkhalopasthitAnAM = svAtantryeNAMpandhiAnaviyAbhUtanA udAsAnAnAM ghaTAdInAM tatra = dahanAmitA bhAnApaneH, agAdivana teSAmapi dahanAnumityavyavahitapUrvakSaNAvacchedenopasthitatvata / natazca vahninyAyadhUbhavAn parvato vahimAni nivat parvatA batimAna ghaTazca' tyevamapyanumitiH syAditi cAkiM prati nepAyikayaktavyam / / cArgakazaGkAmapAkataMbha panyasyanti - na ceti cAnyamitvananAyani / tarmika-natsaMsargaka-tattaddhamAvacchinacyApyavattAjJAnAtmaka-vizeSasAmagrIvighAt = parvatapakSaka-saMyogasaMsargaka-ghaTatvAvabhinnapratiyogikanyAptimadragiyAvagArijJAnalakSaNAparAmazA. tmakavizeSasAmagrIvakalyAta, na tadApattiH = na dahana numinI baTAyagAhitvapnasaGgaH / 'paryato dahananyAyadhUmavAnini parAmarzasya parvatarmika-saMyogasambandhaka-dahanatvApacchikanirUpinacyAtimaziSTyAvagAhilyapi parvatadharmika saMyaMgasaMraka-paTatvAvacchinnanirUpinavyAptinazizyAvagAhitAbhAvAna nadattarajAyamAnadahanAnAmatA ghaTAdibhAnA niH, parvata pakSaka-gayAMgasaMmargaka-baTayakArakaziSTamAnsa prati parvatarmika-saMyogasaMsargaka-ghaTatyAvacchinnanirUpinacyApinAzrayatvAvagAhijJAnasya kAraNatvAda / na cai dahanAnumitI dhUmAdAga bhAnaM na syAta. pacanapakSaka-saMyogasaMsargaka-camattvAvachinnanimApina-cyApyatvAzrayavattAjJAnanirahAta iti vAcyam, mAnasadahanAnumitijanaparAmarzaghaTakalyAta pakSa-sAdhyatAvacchedakasambandhAdivata sadAnopapatteH / na yamaNi parvato bahivyAyadhumayAna ghaTave'tiparAmarzaya ghaTAyagAhitvena tadusarAnumitA ghaTabhanA" nisnadayasvati vAcyam, nasyAnalamAnasAnuminijanakapagamarzaniSTakAraNatAnin:pinAvachaMdakatAnAzrayatvAta. dhumatvAdastu paramparayA dahanAgitikAragatAvacchedakatvAd dhUmAdaba tatra bhAnAditi cArvAkasya mRdAdAyaH / naiyAyikAstaM pratikSipanti . sAmAnyasAmagrIvazAna - baTagocarajJAnalakSaNasabhikarSajApasthitivazana, dahanAmitI tadApaneH = ghaTabhAnasasAmAnyApanaH / ghaTAnamityAtmakamAnamAvizeSamAmagrIvilapi ghaTApasthitam pAyA mAnasasAmAnyasAmagrayAH sanna ghaTagAnasasAmAnyApattiAna parvatA vahivyAyadhamAna ghaTatyAkArakaparAmazAnantarajAyamAnadahanamAnase durvAgvati cAyAkaM prati nayAyikayaktavyam / na ca ghaTamAnasattvasya parAmarzaprativanyatAvacaMdakatathA na tadApanigini vAjyama, gavaM sati ghaTatvAvacchinnanirUpitatryAptiprakArakajJAnasatcadapi ghaTamAnasaM na syAt / na ca paTamAnasatvaraya dahanAdisAyakaparamarzanimapinaprativadhyatAvacchedakatayA na doSa iti zadanIyama, evamaNi sAdagyAdijJAnasattve tadanapamityAdI ghaTabhAnApanagaparihAryatvAt / na ca ghaTamAnasatvasya parAmarzAdipratibadhyatAvacchedakatayA - dahanAdirarAmarga-ggAdRzyajJAna-padajJAnaniSThapratibandhakatAnirUpita prativadhyatayA avacchedakatayA, na dahanAyamityAdI tanApattiH = ghaTanAnasApaniriti zanIyam, tapANyadalopasthinAnA paTamadAdanAM namra bhAnApanaMdaritvAt / na ca ghaTamAnasatvavata paTamAdimAnasatvasyApi dahanAdiparAmazAMdipratibaganAvachaMdakanayA na tahApa iti vAcyam, evaM sati paTamAnasatvAderapi dahanAnamityAdI uchAlApasthitapaTAvibhAnavAraNAya tatprativadhyatAvadakatve haiM usI prakAra anumiti ko mAnasa pratyakSarUpa mAnane para bhI usameM hetu kA bhAna mAnane meM koI doSa nahIM hai' - nA yaha bhI nirAdhAra hai, kyoMki amiti ke mAnasatyapakSa meM kevala hetu ke hI mAnasa kI Apani nahIM hogI kintu sAdhya, hetu, pakSa Adi kA paTaka na ho kara svatantrarUpa se jo bhI ghaTAdipadArtha dhUmaparAmarza ke samaya upasthita hoMge una sabhI ke mAnasa pratyakSa kI Apatti hog| yahA~ bacAva ke lie yaha vaktavya phi -> 'tatpakSaka nansaMsargaka saddharmAvatinanyAppabanAjJAnarUpa vizupamAmagrI mAnasavizeSa kI janaka hotI hai / parvata meM divagaMdhaka parAmarza kAla meM parvatapakSava - saMyogasamagaMka-ghaTatvAdidharmAvaninavyApyavattA ke jJAnarUpa ghaTAdibodhaka parAmarza kA abhAva hone se janaka mAnasa bodha kI Apatti nahIM ho makanI' <- bhI asahana hai, myoMki parAmarza to mAnamavizeSa kA kAraNa hai, na ki mAnasasAmAnya kA / mAnasasAmAnya kA kAraNa Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 676 madhyamasthAvAdarahasyaM svaNDaH 3 - kA. 19 * nijakatvaniruktiH kathaM bhavediti vAcyam, bhogAnyajJAnapratibandhakatAvacchedakatayA samAnItajAtivizeSavatAM sukhaduHkhAnAmuttejakatvAt / na ca tAdRzasukha-duHkhakAle'pyanumitisAmagrIbhUtaparAmarzAdau samavAyena tadabhAvAdanumityApattiH; sAmAnAdhikaraNya- kAlikobhayasambandhAvacchinatadabhAvasya nivezAditi OM jayalatA hai mAnasAnyasAmagrIpratibabhyatyAt, taMtra matanumitaH parItyAditi vAcyam, sukha-duHkhAMdayaM tanmAnasamIpajAyate na tvanyaditi | sarvairapi svIkArAt bhogAnyajJAnapratibandhakatAvacchedakatayA sukha-duHkhasAdhAraNavaijAtyasyA'vazyaMkalpanIyatve tu samAnItajAtiuttejakatvaM kalpayitvA vizeSavatAM = niruktarItyA vaijAtyAzrayANAM tAdRzajAnivizeSarUpeNaiva sukha-duHkhAnAM utejakatvAt vijAtIyasukha-duHkhAbhAvaviziSTamAnaletarasAmagrayAH mAnasatvAvacchinnaM prati pratibandhakatvAbhyupagamAnnAnumitisAmagrIsace'pi sukhAdisamAne bhogAnupapattiH, uttejakAbhAvaviziSTapratibandhakasyAjsanvAt / uttejakatvaJca pratibandhakasya pratibandhakatvamityeke / pratibandhaka- koTipraviprAbhAvapratiyogitvaM tadityapare / prativandhakasamavadhAnakAlInakAryajanakatvaM tadityanye / kAraNAbhAvAtiriktalAyAMbhAvaprayojakA bhAvanirUpitapratiyogitvaM taditi kecit / vAkyanukUlatvamutaM tvamitItaraM vadanti / - nanu sukhAdyabhAvaviziSTAnumityAdisAmagrayA mAnasatvAvacchinnaM prati praticandhakatvakalpane tu sukhAdikAle'pi parAmarzAdito:|sumityApattirduvAreca tadAnI parAmarzAdiH samavAyena sukhAdiviziSTatvAbhAvAt / na hi samAsena parAmazAdI sukhAdikamupajAyate kintvAtmanyeveti mukhanAstikAzaka mapAkartumupakSipanti na ceti / tAdRzasukha-duHkhakAle = bhAgAnyajJAnapratibandhakatAvacchedasamavAyasambandhAvacchi vaijAnyaviziSTasukha-duHkhasamavadhAnaM api anumitisAmagrIbhutaparAmarzAdI samavAyena tadabhAvAt = pratiyogitAsukha-duHkhAbhAvasattvAn uttejakAnAvaviziSTapratibandhakasatyena anumityApattiH = anumityudayApattiH, upalakSaNAta sukhAduHkhamAnasasAkSAtkArAnupapattizca tatra sukha - duHkhAbhAva-viziSTAnumityAdisAmagrI prativadhyatAvacchedakIbhUtasya mAnasattvasya sattvAditi zaGkanIyam sAmAnAdhikaraNya- kAliko bhayasambandhAvancinnatadabhAvasya svasAmAnAdhikaraNya- kAliko bhayasambandhAbacchinnapratiyogitAkasya sukha-duHkhAbhAvasya mAnasatvAvacchinnapratibadhyatAnirUpitapratibandhakatAviziSTAnumitya disAmagrIvizeSaNakukSI niveshaat| sukhAdijanmakAle parAmarzAdiH samavAyana suyyAdiviziSTatvanirahe'pi svasAmAnAdhikaraNya-svasamAnakAlikanyAbhyasambandhena sukhAdiviziSTatvena sAmAnAdhikaraNya- kAliko nayasambandhAvacchinnapratiyogitAkasukhAdya bhAva viziSTaparA malikSaNasya mAnasapratibandhakasattvAnnAnumityApattinaM vA bhAMgAnApatiH / na ca sAmAnAdhikaraNyasambandhAvacchinnapratiyogitAka - mukhyAdyabhAvasyaiva pratibandhakakukSAvRtaMja kA bhAvavidhayA'stu kiMkAlikasamAvezeneti sAmpratam, sAmAnAdhikaraNyena vinaSTasukhAdikamAdAya sukhAdijanmavirahakAle'pi parAmarzAdisamavadhAnAdanumityanudAtteH / na ca tarhi kAlikAvacchinnatadabhAvasyAne jakA bhAvatvamastvityA kaNIyam, sukhamAdAya sukhAdizUnyarbhave'pi dhUmAdiparAmarzadazAyAmanalAnumityanApatteH / ityaca samavAyena mAnasatyAvacchinnaM prati vaijAtyaviziSTasukhAdyabhAvaviziSTa anumitisAmagrI ko pratibandhaka mAnane se anuminisAmagrI ke samaya sukha-du:khodaya hone para unake bhAMga kI anupapatti nahIM ho sakatI hai / yadi yahA~ vApasa yaha zaGkA ho ki 'bhAMgAnyajJAnapratibandhakatA ava jAti ke Azraya sukha yA duHkha ke udayakAla meM bhI anumitisAmagrIsvarUpa parAnI Adi meM to samavAya sambandha se sukha yA du:kha nahIM hI rahate haiM / ataH parAmarza to sukha-dukha ke abhAva se viziSTa hone se taba anumiti ke udaya kI Apatti AyegI aura taba samavAyasambandhAvacchinnapratiyogitAka sukhAdyabhAvAtmaka uttejakAbhAva se viziSTa parAmarzAdisvarUpa pratibandhaka ke hone meM bhAMga kI anupapati ho jAyegI to isakA samAdhAna yaha hai ki pratibandhaka kI koTi meM jisa sukhAthabhAva kA uttejakAbhAvavA niveza kiyA gayA hai vaha samavAyasambandhAvaccinnapratiyogitAka nahIM kintu sAmAnAdhikaraNyakAlikobhayasambandhAvacchinnapratiyogitAka abhimata hai / jisa AtmA meM sukha-du:kha rahate haiM, usI AtmA meM parAmarzadi rahane para yaha sAmAnAdhikaraNya aura kAlika ubhaya sambandha meM uttejakIbhUta sukhAdi se viziSTa ho jAne se sAmAnAdhikaraNya- kAlikobhayasambandhAvacchinna sukhAgrabhAva meM viziSTa parAmazAMtisvarUpa pratibandhaka na hone se tAdRza gurukha-duHkhakAla meM parAmagoSTi hone para bhI bhoga kI anupapatti nahIM hai / jaba caitra meM samavAya meM sukha-duHkha nahIM raheMge nava caitrasamaveta anumitisAmagrI kAlikasambandha se sukhAdiviziSTa banane para bhI | sAmAnAdhikaraNya- kAliko bhayasambandhena sukhAdiviziSTa nahIM hone se tAdRzobhayasambandhAvacchinnapratiyogitAkA sukhAdyabhAva se viziSTa ho jAtI hai| isa taraha naya uttejakAbhAvaviziSTa pratibandhaka kI upasthiti hone se taba sukhAdi ke bhAMga kI Apatti yA anumiti ke udaya kI anupapatti nAmumakina bana jaayegii| hamArI isa rAmakahAnI kA sArAMza yaha hai ki anumiti mAnasapratyakSAtmaka nahIM kintu pratyakSavilakSaNa pramAntarasvarUpa hI hai / 2 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * nAyikAmatAnnamamIkSA * || sindAntayanti / taredaM cinyaM - amitisAmayyA mAnasaM prati pratibandhakatvasya tattadicchArUpottejakohena viziSya vizrAntyA'numitermAnasatva eva vahyAdimAnasaM pratyapratibandhakatvakalpanayA lAghavam / -* nayatA *svanirUpitasAmAnAdhikaraNyakAlikobhavasambandhAvacchika pratiyogitAkasukha duHkhAbhAvaviziSTAnumityAdisAmagrayAH pratibandhakasiddhA - banumitanaM mAnasatvamapi tu pramityantaratvamevAte dAra evaM pratijJAsanyAsI nAstikAnAmiti tAtparyeNa siddhAntayanti = nayAcikarAddhAntaM sthigakurvanti / anye viti prAganamatAnyetAni anusandheyam / sambarasaM darzayita prakaraNakAraH prAha. tatra - samyAdirihaviziSTAmityAdiyAmAyA mAnasapranibandhakatvapakSa, idaM nirUpamANaM cinyam / cintAcAjamavAvetani - anumitimAmagryAH = mugvAdinyAnRminimAmagrayAH, mAnasaM = mAnasatvAvacchinnaM prati prativandhakatvasya svIkAra ghaTajJApatyazenTAgannapi sukha-da khabirahaziSTadahA mitisAyamAdhAnadazAyAM ghaTanAnagocaramAnasaM na svata / na ca ghaTajJAnamAnasamma ghaTajJaH namAnasalA- suba-du:khAvAhaviziSTa mi tayAramA bAdhyatAvacchedakatayA nAyaM dAMpa iti vAcyam, parajJAnamAnasatvAdana gaTajJAnamAnagacchAdizUnyAmininAmapratika yatAvacaMdakanna. svIkAre tattadicchArUponaMjakabhedena tAgapratibandhakatA yA naMdAn vizipya vizrAntyA - vizaMpaNa pratibandhakanyasya paryavasAnAt anannAnidhya - pratibandhakabhAra kalpanApatiH / na ca tanadicchAvirahakaTamyADamvaNDavana nijhAnna gogyAni vaktavyama, udAsInapravezApravaMzAbhyAM cinigamanAvirahegA gvaNrabhavasya natra nibaMzA sambhavAta / tadapezyA anumitaH mAnasatve evaM kalpyamAne banyAdimAnama = 'gamadijanyAnalAdimAnagaM prati dahanAdivAnupAdisAmanyAH svAtantryeNa aprativandhakallakalpanayA lApana - pRthakaprativadhya pratibandhaka nAgakalpanalAyama / mAnasamAmagrayAH sarvatI darbalacana cAkSupAdisAbhag2ayAH mAnasatrAvacchinna prati pratibandhakatvasyA garAmanevazyakalamanna nava pratibadhya-pratibandhakamAna cAkSuSAdiyAmagrAmamavadhAnadazAyAM parAmAdapyanumityanudayopapanA anumititvAdastaTibadhyana yacchedakatyA kalpanena lAghavamanuminivasya mAnasatvanyApyatyapakSa / nanu mayA naiyAyikena nattanmAnasatvAvacidanna prati pratibandhakI bhUtAnumitisAmagrI vijJApaganidhayA na tanadicchA bhAvaniMdA: kriyane yena tanadinchAsvarUpAjakabhedana pratibandhakatvanaMdAta nAdaprativadhya-pratibandhakamAvara viziSya vizvAntyA anantatatkalpanApaniH syAt / kintu parAmazAdisamabadhAna gi ghaTajJAnagIcaramAnasacchAdimanye ghaTajJAnamAnasodayopapAdanAya nanadichIpAyamAnajJAnabhitramAnasa garAmAdigratibadhyatAvacchedakajAniH svIkriyate nadavantri va pagamazAdipratibandhakatvamiti na nAnAnicaTa . pratibandhakamAvakalpanagauravamiti nAnumitilyasya parIkSajJAnanitvaM doSaH / andA matamAnsatve sa dhUmAdiligakaparAmarzasamadhAne ucchavalopasthitaghaTa-paTAdibhAnavAraNAya ghaTa- paTanAnasatvAdaH parAmarzapratibadhyatAvacchedakatvakalpanannantaprativadhyapratibandhakabhAvakalpanApattamAnarastvasya parAmaryAdiTitanAmIpratibadhyatAvacchedakatvakalpanamabhitamiti naiyAyikAzaGkAmapanodayita parugaNakAra Aha meM mAnasapratyakSA meM anumitiantagata kA artha na / upadarzina nathAyikavaktavya ke khilApha prakaraNakAra zrImadajI apanI mImAMsA kA pradarzana karate haiM ki -- 'ukta naiyAyikamana meM yaha vicAraNIya hai ki sumbAdivihAnagie anuminimAmagrI kA mAnasamAtra ke prati pratibandhaka mAnane para to pagamarzakAla meM ghadajJAna ke mAnasa kI isA hone para bhI tadanantara kAla meM ghaTajJAnagocara mAnama pratyakSa kI utpani na ho sakegI / yadi usakI utpatti kI upapatti ke lie nanana jJAna ke mAnasa kI icchA ko mAnaramAtra ke prati anumitisAmagrI kI prativandhakatA meM unejA mAna kara tattadinAnantara upajAyamAna mAnasa se mitra mAnasa ke prati nadicchAvihaviziSTa anumitisAmagrI ko pratibandhaka mAnI jAya taba to tat nata mAnagacchAsvarUA unaMjaka ke bheda ma anuminigAmagrIniSTha pratibandhakatA bhinna bana jAne se tAiza pratisthya-pratibandhakamAva vizapasA meM parpayasita = phalita ho jAyegA, jisake phalasvarUpa ananna prativadhya prativandhakabhArakalpanA kA gaurava nApika ke mA pA AyagA, jo aprAmANika evaM asA hai| isakI apekSa' anumati ko mAnama pratyakSasvarUpa mAnanA hI yuktisaGagana hai. kyoMki taba agnicAkSupAdisAmagIsamavadhAnakAla meM aniviSayaka parAmarzajanya mAnasa pratyakSa (anumitisvarUpa) ke prani amciAkSupadisAmasI kA pRthak pratibandhaka mAnane kI AvazyakanA nahIM rahatI hai, kyoMki sarva anyajJAnasAmagrI saM mAnasasAmagrI darbala honI hai / ataH anumini ko mAnsa sAkSAtkArarUpa mAnane para naiyAyika ko abhimata agnianumini ke prati agnicAkSupAdisAmagrI kI pratibandhakatA ke gaurava ko bhI avakAza nahIM rahegA / yadi Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6.44. na yamasyAdvAdarahasya gvaNaH 3 - kA.11 * kAramAtravRtti bAta: kAryatAvacaM TakalAMnayamAnahAkAraH * tattadicchopajAyamAnabhine pratibadhyatAvacchedakajAtisvIkArastu parAmarzajanyAbho'pi bhajamAna iti la vaDhyAdyanumitisAmagrIkAle uca havalopasthitaghaTAdimAnavAraNAya mAnasatvasya tatpratibAyatAvacchedakatvakalpanaucityenAnumiterapratyakSatvAbhidhAnaM yuktamiti / na ca tAjAtyaccheinaM pratyanugatakAraNakalpanApatti:, kAryamAbhavRttijAte: kAryatAvacchedakatvaniyame mAnAbhAvAt / - jayatatA - tanadicchApajAyamAnabhinne prativadhyatAvacchedakajAtisvIkAraH = paramazAMdinipinatibadhyatAvacchedakaraya bajAnyasya naiyAyikana kriyamANo'bhyupagamaH tu anuminemAnsatvapakSepi parAmarzakAla -mRGkhalA mdhina-ghaTAdimAnasavAraNAya parAmarzajanyabhinnajJAne = bhAMga-parAmarzajanAnaMtarajJAna api mathA parAmadAdipratibadhyanAradakarajAtyayakAra: bhajamAnaH = kriyamANaH tulyayAMgakSema iti inA: na vaThyAdyanumittisAmagrIkAle usalopasthitaghaTAdibhAnavAraNAya - gyata-trApasthitAnAM ghaTApaTAdImAmAlAdimAnasAmitI bhAnanivAraNakRte, mAnasatvasya tativadhyatAvacchedakatvakalpanIcityana - parAmadAMdighaTityAmagragAnispinapratirabhyatAnisa pinAyanaMdakatvasvIkAraNya yuktatvana, nayAyikana kriyamANaM anumiterapratyakSatvAbhidhAnaM yaktimiti / pa mityatrAnveni / ucchalopasthitaghaTAdigocarasya mAnasanya bhoga-patamajinAjAnatvana parAmarzaprinina yatAvacchadaka -bajAtyAkAntatvAnna parAmarzottaramAnasAnubhinikAle udayaH / tanazAnumitamAnamapi na prAnuktAnantaprativadhya-pratibandhakabhAbakalpanApatiH / mana parAmarzajanyabhinnajJAne numityAdisAmIprativadhyanAracchadakajAnimvIkAra nAzavanAtyAyacchinnaM prani anuganakA rANatAbancha kajAnimvIkAre tAdRzatrai jAnyAvacchinnaM prati anugata kAraNatAleTakAyacivakalpanApramazA duvA: / na ca nibandhakAbhAvavidhayA parAmazAdisAmanayabhArakUTasthA khaNDatvana karaNatyamini zanIyama udArmAnapravezAprazAbhyA vinigamakAmAMnAHgvA bhAvatena kAraNatvAya gAdvini prAguktatvAt / na ca paramazAMdipratibadhyatAvacchaMdavanAtyAziSTamamitiyAmAlAle udahalopasthitaghaTAdimAnasAnA kANacanuganA jAnigarapANyApAdhirvA sambhavati, yana ladavacchinnakAraNatA nimpanakAyanAcacchedakatva gamazAdipratibadhyatAvacchedakajAnaH syAdeti nAyikAmAmAkardanupakSiAti na ceti / tajjAtyavacchinnaM = 'parAmarzAdizanibadhyatAvacchedakavajAtyAyanTina prati anagatakAraNakalpanApattiH = anugatAnatigrasakanakAragata badakAvacchinnakalapanA pani:, tatkAraNamvanugatakAraNatAvacchedakasvIkArApani rityatrApAdanatAtparyam / nakirA hetumAha - kAryamAtravRttijAteH - nityAyanisakalakAryavRnijAtitvAvandana, kAryatAvacchedakatvaniyama mAnAbhAvAta, vipakSabAdhakanakavirahAna / natI na pasanadazAdijanyabhitrajJAna nayAyika kI aura se pacAva ke lie paha kahA jAya ki -> 'hama nata tan jJAna kI mAnamaMtrachA ke anantara jAyamAna jJAna se bhinna jJAna meM cAkSapAdipratibadhyatAavaccharaka jAtivizepa kA svIkAra karate hai aura nadavacchinna ke prati cAkSupAdisAmagrI ko pratibandhaka mAna kara hI agnicAnupAdisAmagrIkAla meM agni kI anumiti kI anutpatti aura ghaTajJAnAcara mAnama kI utpatti kI sahati kara sakate haiM 1 ataH ananna prativathyAnibandhakabhAva kI kalpanA kA gaurava nimbakAza hai' -saba nA anumiti ko mAnasa pratyakSarUpa mAnanevAle bhI parAmarzajanya jJAna se bhinna jJAna meM cAkSuSAdinAmagrI kI prativAyanAvadaka jAnivizepa kA svIkAra karate hue parAmazoMttarakAlIna dahanajJAna meM pag2amarzakAla meM svatantrApasthita padAdi ke anagAhana kI upapani kara sakate haiM, kyoMki tAdRyA ghaTamAnasa parAmarzajanyajJAna se bhinna hai| atapana anumiti ko mAnasa pratyakSAtmaka mAnanevAle vidvAnoM ke prati naiyAyika kA yaha vaktavya bhI ki - 'pagamarzajanya jJAna ko mAnama sAkSAtkArupa mAnane para tA agriAdi kI anumiti kI sAmagrI upasthita hone para svatantra upasthita ghaTAdi kA parAmarzajanyajJAna meM avagAhana mAnane kI Apani AyaMgI, jisake nivAraNArtha ghaTapaTAdimAnasatya ko parAmarzAdiprativadhyatAvacchedaka mAnane para prAgakta ananta prativadhya-prativandhakabhAra ke svIkAra kA gaurava AyegA, jo aprAmANika evaM asahya hai| ata: lAghavasahakAra se mAnasatva ko hI parAmazAdipranivabhyatAvacchaMdava mAnanA yukta hai, jisake phala meM anumiti pratyakSabhinna pramA ho jAyegI, anumittitva parokSavRti banegA' - agadata hai, kyoMki anumiti ko mAnama sAkSAtkArarUpa mAnanevAloM ne parAmarzajanyabhinna jJAna meM parAmarzAprinibadhyatAvaccaMdaka jAti kA svIkAra kiyA hai, jo nAdamA ghaTAdimAnasa meM bhI rahane kI vajaha agriparAmarzottarakAlIna agrianumiti ke kAla meM nAvApadAtimAnasa kI anutpatti kI upapani ho sakatI hai, taba kyoM anumiti ko parokSa raddhi mAnI nAya ? ataH anumiti ko mAnama pratyakSampa mAnane meM koI doSa nahIM hai| yahA~ naiyAyika kA yaha bastanya ki - 'parAmarzajanyajJAna meM bhinna makala jJAna meM pagamAdiprativadhyanAvacchedaka jAni kA svIkAra karane para tAdRza jAti se avachinna = viziSTa ke prati anugana kAraNa kI kalpanA kI Apati AyegI / prativandhakAbhAvavidhayA dharmAlAkapagamAdiabhAra kA nAvAvajAtyaavaJchitra ke prati kAraNa nahIM mAnA jA sakatA, Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vijAtIyasukhAnaMjakatvama kiya vijAtIyasukha-duHkhAnAM nottejakatvaM sukhatvAdinA sAGkaryeNa tavaijAtyA'siddheH / prAJcastu upanItabhAnasthale vizeSaNajJAna - viziSTabudyoH kArya-kAraNabhAvenaivA'smAkaM OM jayalatA OM 5:30 parAmarzAdipraticabhyatAvacchedakavikalpana kiJcidvAsti penAnumiteH parokSatvamahAkArya svAt / free, anumititvasya parokSavRttitvapakSe mAnasatvasyaiva parAmarzapaditasAmagrIprativavyatAvacchedakatvakalpane 'numitisAmagrIsamavadhAne uditasukhAdimAnasasAkSAtkAro'pi syAt ? na ca bhogAnyajJAnapratibandhakatAvacchedakatayA samAnItajAtivizeSata | sukha-du:khAnAmuttaM jakatvAnnA'yaM doSa iti zaGkanIyam, yataH hi vijAtIyasukhaduHkhAnAM bhogAnyajJAnapratibandhakatAvacchedakI bhUlana nottejakatvaM sambhavati sukhatvAdinA sAGkaryeNa tatraijAtyAsiddheH = sukha-duHkhI bhayamAtravRttijAtivizeSasyA:siddheH / AnandaM brahma' ( ) ityAdizrutiprAmANyezvara nityasukhA'GgIkArAnna sakalasukha-duHkheSu bhogAnyajJAnapranibaMdhakatAvacchedakajAnikalpanna yuktA kintu janyasukha-duHkheSva / tathA ca mukhatvena sAkaM tatsaGkarasya dugtvam / tathAhi duHkhaM sukhatvaM nAsti vaijAtyamasti nityasukhaM vaijAtyaM nAsti, sukhatvamasti janyasukhe cAbhyamiti saropapattiH / tato'numiteH parokSatve'numitisAmagrayAM satya bhogAM naivopajAyeta mAnasatvasya parAnazAdipraticabhyatAvacchedakatvAdityanumitamanityameva satatIti nannaiyAyika prati navInanAstikamata lAghavasamarthanaparI naiyAyikadRSaNodbhAvanagarbhitaH prakaraNakArasya prauDhivAdenakSepa: navyanAstikagatamasahamAnAH prAJcaH = prAcInanAstikA: iti AhurityanenAgre'nyeti / turvidazeSadyotanAya / tathAhi upanItabhAnasthale = upanItasya alaukikasannikarmApasthApitasya bhAnaM yasmin jJAnaM tatra sthale, vizeSaNajJAna-viziSTabuddhayaH kAryakAraNabhAvena = viziSTabuddhitvAvacchinnaM prati vizeSaNajJAnasya kAraNatvena sarvasammata eva asmAkaM = prAcInacAvakANAM. kyoMki akhaNDAbhAva meM kAraNatA ke svIkAra kA pahale bahiSkAra kiyA gayA hai aura anya kisI kAraNa meM koI anuga jAti nahIM ho sakatI hai' TIka nahIM hai avazya kAryatAvacchedaka ho' yaha koI IzvarAjJA nahIM hai, jisakI vajaha vaha niyama prAmANika ho jAya / ataH parAmarzajanyajJAnabhitra jJAna meM rahanevAlI jAti kA anugata koI kAraNatA avacchedaka na ho to bhI koI doSa nahIM hai / lumpa - duHkha meM anugata jAtivizeSa kA svIkAra asakRta kiJca su. / isake atirikta yaha bhI vicAraNIya hai ki pUrva meM jo naiyAyika vidvAnoM ne kahA thA ki bhogAnya jJAna ke prati sukha aura duHkha ko ubhayAnugata jAtirUpa se pratibandhaka mAnanA Avazyaka hai to phira usa ubhayAnugata vaijAtyarUpa me sukha-duHkha ko mAnasamAtra ke prati anumitisAmagrI kI pratibandhakatA meM uttejaka mAna kara (pRSTha 6.76) vaha bhI kaise saGgata ho sakatA hai ? kyoMki sukha aura duHkha meM ubhayamAtrAnugata eka atirikta vaijAtya hI naiyAyikamatAnusAra siddha nahIM ho sakatA hai| isakA kAraNa yaha hai ki taba sukhatvAdi jAti ke sAtha usakA sAjha prasakta honA hai| sAMkarya jAtivAcaka hone se sukha-du:kha ubhayAnugata baijAtya kA svIkAra nahIM kiyA jA sakatA, jisake phalarUpa meM avazyakatRpta vaijAtyarUpa se sukha-du:kha ko mAnasa jJAna meM uttejaka mAnA jA sake / ataH mAnasatva ko anumitisAmagrIpratibadhyatAvacchedaka mAnane para to anumitisAmagrIupasthitikAla meM udita sukha yA duHkha ko mAnasa sAkSAtkAra = bhoga kI utpatti kI upapatti naiyAyikamatAnusAra kathamapi nahIM ho sakatI hai| naiyAyikajI ! taba to anumiti ko mAnasa pratyakSarUpa mAnanA hI sahata ho jAyegA / sAGkaryabhAvanA isa taraha - duHkha meM nAza janya hai, sumvatva nahIM / IzvarIya nityasukha meM gukhatva hai, tAdRza vaijAtya nahIM : jaba ki. janyasukha meM sukhatva aura abhimata baijAtya bhI rahatA hai / parAparavyadhikaraNa dharmoM kA eka dharmI meM samAveza hone se mAiyaM upapanna ho sakatA hai / prAca. 1 navya nAstika mana evaM mAnasa anumiti kA svIkAra karate haiM, jisameM gAMva hai| isakI apekSA ucita to yahI hai ki dhUmadarzana ke pazcAt honevAle 'parvano bahnimAna' isa jJAna ko mAnasa anumitisvarUpa na mAna kara cAkSupa pratyakSAtmaka mAnA jAya / taba yadyapi agni kA cAkSupa nahIM mAnA jA sakatA magara agri kA upanItabhAna mAnA jA sakatA hai, kyoMki jJAnalakSaNasannikarSa se vaha pUrva upasthita rahatA hai / upanItabhAnasthala meM vizeSaNa kA bhAna kAraNa hai aura viziSTabuddhi kArya hai / vizeSaNajJAna aura viziSTajJAna ke bIca hetuhetumadbhAva to sarvamAnya hai / ataH usI kArya kAraNabhAva ke niyama ke anusAra parAmarzakAla meM upasthita agni kA uttara kSaNa meM parvatagocara vAkSupa meM upanItabhAna mAnA jA sakatA hai| 'surabhi candanaM' ityAdi pratIti kI bhAMti 'parvatI vahnimAna' isa pranIti kI upapatti ho jAne se hama prAcIna nAstikoM ke mala meM navIna Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6.8: madhyasampAdvATarahampe khaNDaH 3 kA.5 pagamagAna gamavAdaH * caritArthatA, anumitermAnasatvavyApTayatAvAde tu pakSAdekhyavizeSyatayaiva bhAnAmA'nena gatArthatA ityatiritikAryakAraNabhAvakalpane gauravamityAhaH / vastutastu- anumitermAnasatve ekavahanyanumitikRto'pi vditIyatadApattiH, pratyakSasya sidhyapratibadhyatvAt / na / pratyakSAntarasyA'tathAtve'pyAnanyagatyA'numitirUpapratyakSasya -* layA - carinArdhanA = kRtakRtyatA. na pRthakAryakAraNabhAvakalapanagAvadayAmanyArdhatI vyanyata / 'parvata nalavAni ni jJAnaM paryaMtaze svabhayogalakSaNalAMkikasannikarSajanyaM, analayAyadhUmavAna pavaMta' ityAkArakaparAmarzajJAnasya cakSaHsaMyuntamana: saMyuktAtmasamavatamyA vigatAmA anale galcAt / tatazca padAmiti kAmAni nidhi vizeSagAMdoralAkikRyaca, ciTiSTAditvA. ghAunna prati vizeSaNajJAnagya kAraNalyAna / natazca parAmarzanakalanalAnaM prati na pRthakAraNatvakalpanAgAravam / etAdAlAghavAna patA:gnimAna' iti pratyakSadhI: cAkSuNI, na tu mAnI / na ca tasyA mAnasalve kiM bAdhakaminyArekaNIyama, tAdAtmyena anumiteH samavAyena mAnasatvacyApyatAvAde tu 'pArvatI nimAni' tyAnaminI pakSAdeH mukhyavizeSyatayA = vizeSaNatAnAkAviza yA evaM bhAnAn / bhalI kikasantrikopasthAgitasya vipaNanyatra bhAnaM bhavani na tu vizeSaNatAnAkrAntavizeSyatayA / tadaktaM pagamagAdAdhayA~ 'bahirindriyajanyanAne upanItasya vizeSatA bhAnma / tana vizeSaNajAnavadhayavopamAyakajJAnasya hanuttama / panAyakajJAnasya janyatAbanchedakaM mAnasatvameva (pa.nA.gR.166) iti / tatazca parvatA nimAnityanumite mAnasapratyakSatvasvakAra pAsya tatra mukhyAvizayattayA bhAnaM na syAt / etena parAmAnantaraM 'parvata:gniri vA numini: gvIkriyata ityuktAvapi na gitAraH, ganermuratryacirAdhyatavA gAnA sambhavAna / natazcAnumita mAgnasAkSAtkAratve na anena = 'viziSTabuddhi prati vizaSaNabur3heM: kAra gatva niyamana gatArthatA = 'parvanonalabAni tyamityutpannapani: ini hetoH tadanurAdhena anirikta kAryakAraNabhAvakalpane ganAstikaganaM sutarAM gomba dunibAram / tatazca parvatAde: cAkSuSe jAyamAnaM parAmarzopasthitAnalAdibhAnamabhyupeyamiti / bhArityanenA-svarasaH pradarzinaH / anIkikanAnasasAmagrayapekSA anamitisAmagrA calIyastyAlArAmAnantaramanalasya nAlAMkikasanikarSajanyajJAnaM bhavitumarhatItyAdikaM svadhiyAhanIyam / bahindriyajanyajJAne upanItasya vizeSagatvameva mAnase tu vizeSyatvamapIti yAda (pRSTha 36.) uktavAnmAnase numinijJAna pakSAdamugyavidApyanayA bhAnapi nAtiriktakAryakAraNabhAvakalpanApatirini padi nanyanAstikA yuH sadA prakArAntarana prakaraNakArI nvAganAstikamanaM dupani - vastuta iti / anumine: mAnamatvaM = mAnasa pratyakSatva svIkriyamANe. dhUmaparAmAnantaraM ekavahanyanumitikRto'pi = ekAmanlAnumini kurvatA:pi pumlAmya vinavAnu bhitmAM dvitIyatadApani: = dvitIyAyA analAnumiteH prasaGgaH. pratyakSasya = pratyakSavAvacchitrasya, siddhapaprativadhyatvAta = gbAmpaya-viSayakajJAnaniSThapratibandhakatAnirUpitAtivadhyanAvikAlangana / na hi ghaTaM pazyano jJAnAntarasAmagrIvighAdazAyAM dvitIyaM papratyakSaM na bhavatIti / na ca pratyakSAntarasya = parAmarzamate jAyamAnasya sAkSAtkArasya, atadhAtvaM - siddhiAdivadhyatyAbhADe api ananyaganyA = upAyAntaraviraheNa, anumitirUpapratyakSasya = nAnasatyavyAyAnuminityAgjyajAtyATinaspa, siddhiprativadhya kAryakAraNabhAva kI kalpanA kA gaurava nahIM hai / jaba ki navya nAstika nA 'parvatI pahimAn' isa buddhi ko parcatAMza meM laukikarmabhikarSajanya evaM vahi aMza meM alaukikasatrikarpajanya na mAna kara mAnasa anumitirUpa mAnate haiM / ataeva unake mana meM viziSTvaddhi ke prati vizepaNajJAna kAraNa hai isa niyama se 'parato baDimAna' ityAphAraka parAmazonamkAlIna zAna kI upapatti nahIM ho sakatI / isakA kAraNa yaha hai ki jisakA apanItabhAna hotA hai usakA vimiTavRddhi meM vizeSaNavizrayA hI bhAna holA hai, na ki pizeSyarUpa se bhI / 'ervato vahimAna' isa buddhi meM parvata kA mukhya vizeSya ke rUpa meM bhAna hotA hai| ataeva alaukikramatrikarpapasthApita - upanIna parvata kA bhAna 'parvatA vahimAna' isa ddhi meM nahIM mAnA jA sakatA / isakI saMgati ke lie anumiti ko mAnasa pratyakSa mAnane para svataMtra kAryakAraNabhAva kI kalpanA karanI hogI, jo gauravagrasta hAMga meM upAdeya nahIM hai . yaha prAcIna nAstikoM kA nanya nAstikoM ke prani vaktavya hai| sta. / rAstavikatA to yaha hai ki anumiti ko mAnama gAbhAtkArasvarUpa mAnane para jaba agni kI patra. amiti hI nahIM hai usI kAla meM agni kI dUsarI anumini hone lagegI, kyoMki pratyakSa hA siDi se pratibadhya nahIM hai| eka bAra ghaTa kA pratyakSa hone para bhI dusarI kSaNa meM usakA punaH sAkSAtkAra ho sakatA hai / pUrvasiddha pratyakSa usakA pranibandhaka nahIM hai / ataH eka agnianumiti vaM. anantara dvitIya anianumini kI Apani rvAra bnii| yahA~ natrya nAstika kI ora se Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - mAnyapaNAnavina nAnyasiddhiH * sindipratibadhyatvAsAyaM doSa iti vAnarAm, 'susvavyAdhyajJAnavAli'tyAdiparAmarzajanyAyAM 'susvacAnAtme'tyAdhajumito vinAtIyAtmamata:saMyogajanyatAvacchedikayA sAryAnmAnasatvavyAmyA'numititvajAtyasindeH / satu - upadarzitAmitau sannikarSaniyamyalaukikaviSayatAyAH sambhavena 'sAkSAtkaromI'tipratItyApattiriti - lakSA, sannikarSajanyasaMzayasAdhAraNyena laukikAnyaviSayatAyA: 'sAkSAtka *gayata tvAta = svariSayaviSayakajJAnAntaranirUpita pratibavyata mantavyapagamAt, na ayaM = ekAnalAnumitikRtopi dvitIyatadApanilakSaNA dopaH iti nayanAstikaH vAcyam, siddhitibadhyatAvacchaMTakasya mAnasatvayApyAndramititvasya khacyA yajJAnavAnityAdiparAmazaM. janyAyAM 'sakhavAnAtmA' ityAyamitI vijAtIyAtmamana:saMyogajanyatAvacchedikayA jAtyA mAiyAMna mAnasatvacyApyAnuminivajAtyasiddheH = mAnasatvavyAyAnumititvasya jAnitvA sambhavAt / parAna janya ahaM sukhI tyAdimAnasAkSAtkAra vijAtIyasyAtmamana:saMyogamya janyatAvacchadikA jAti sti paraM bhAnasatvacyApyAmititvaM na sti, parAmarzajayAM 'paryatAvibhAni' tyAdipratInI mAnasatvanyAyAnnuminitvamasti paraM vijAtIyAtmamanaHsaMyogakAryatAvacchedikA jAtinAsti, agnarAnmA samavetana tatyAnInarvijAnIyAtmamanaH saMyogAjanyatvAt / parAmarzajanyAyAM 'mumbavAnAtmA' ityanumitI dumapamastei. sukhamyAnmamamaMcatavana tAtAMtarvijAnIyAnmamana:saMyogajanyatvAt / ityaJca mAnasatvanyAyAminitvasya vijAnIyAtmamana:saMyogakAryatAvadakamAtyA sAkAra jAtivaM sambhavani | ana eva siddhipranibadhyatAvacchaMdrakalAtinaM mAnamattalyA yAnuminiyana sambhavatIti kadahanAnamitikRtaH-gi dvitIyatadApanivAraMvAnubhitamAnasatvapazna iti prakaraNakuTAzayaH / yana . upadarzitAnumitI = parAmottarakAlInAyAM 'guruganAramA' ityanumilA, manikapaMniyampala kikaviSayatAyA = nanAbhidhAnendriyasaMpattAtmayatatvalakSAnnikarpaniyantritalAmikAviSayatAnirUpitaviyitAyAH. sambhavana tAdazAnitirakSaNa. vyavasAyanAnotpAdA vyavahitAnarakAlAvacchedena 'sAkSAtkarAmI tipratItyApatiH = Atmani mukhaM, sabitvanA::nmAna. mubaviziSTamAtmAnaM vA sAkSAtkagami' ityAkArakAnunyavayAyabuddha: prasaGgaH / yathA 'ayaM ghaTa' itiganAnI vacaH saMyogalakSaNAnakarpa - niyamyalokikAviSayanAnirUpinaviSayitAyAH satvena tadanantaraM ahaM ghaTa sAkSAtkarAmI ni pratAni prati lokika viSayanAnirUpita - viSayitAyA niyAmakatvAdini prakRtApAdanatAlAyaMm / / pracaNakArastadapahastayani - nati / manikarpajanyasaMzayasAdhAraNyena = indriyanikajana-sandeha-malaukikAnyaripayatAyAH = alaukikaviSayatAni picipayitAyAH. 'sAkSAtkarImI' nirdhApratibandhakatAkalpanena tahApAnavakAzAt | yaha kahA jAya ki -> 'anya pratyakSa middhi se apranibadhya hone para bhI anuminisvarUpa nAnasa pratyakSa no siddhi se prativanya hI hai . aisI kalpanA kI jAtI hai, kyoMki dUsarA koI upAya nahIM hai / anumitibhinnapratyakSa meM siddhipraniyadhyatvAbhAva kI kalpanA karane meM punaH anumiti ke udaya kI Apatti ko avakAza nahIM hai, kyoMki vaha siddhiprativadhyatAkoTipraviSTa hai - to yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki to bhI anumitintra sAMkarya dopa kI bajaha jAtisvarUpa nahIM ho sakatA hai / Azaya yaha hai ki nanya nayAyika anumititva ko mAnasatvavyApya jAtivizeSarUpa mAnate haiM / jaya kisIko 'mukhacyApyajJAnavAnaI' aisA pagamarga hotA hai taba usake anantara 'ahaM sukhacAn' aisA mukha kA anumitirUpa mAnasa pratyakSa hotA hai / 'ahaM garavI' ityAkAraka, pinA parAmarza ke honevAle, mAnasa pratyakSa meM vijAtIya AtmamanaHsaMyoga kI janyatAvacchadaka jAti rahatI hai magara anumitilla nahIM rahatA hai| 'agnimAn parvataH' isa pagamazonara utri meM anumininya rahatA hai magara vijAtIya AtmAnaHtayAMga kI kAryanAracchedaka jAni nahIM rahatI hai, kyoMki tAdRza AnmamanaHsaMyoga meM vaha janya nahIM hai| jaba ki parAmarzavanarakAlIna 'surabahAna ahaM' isa buddhi meM anumititva bhI rahatA hai aura vijAnIya AtmamanaHmayoga kI janyanAracchadaka jAti bhI rahatI hai / isa taraha saMkara doSa kI vajaha anuminitva mAnasatvavyApyajAtivizegAtmaka nahIM hai taba siddhi ke pratibadhyatAvaca TakavidhayA anumititva jAni kA svIkAra karanA kaisaM ucita hogA ? ata: amitipratyakSa ko siddhi me pratikthya mAnanA bhI amaGgana hai / ' me' prAti kA ApAdana] Cibila cana, / anya manISiyoM kA yahA~ yaha AkSepa hai ki - "AtmA meM 'mumbacyA yajJAnavAna ahaM' ityAkAraka pagama ke | bAda 'ahaM, musI' ityAkAraka no anumiti honI hai ugama manAvarUpa indriya ke svasaMyuktamamavatatvalakSaNa mAnakarpa saM niyamya Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ E 682 madhyamasyAdvAdaraha khaNDa 3 kA. 94 *anumitaviyayAjakAH * romI' tidhIpratibandhakatAkalpanena taddoSAnavakAzAt, upadarzitAnumitI laukikA'laukikobhayaviSayatAyAH svIkArAt / laukikaviSayatAvanizcayatvenaiva 'sAkSAtkaromI 'tidhIhetutvam / nizvayatvaJca tadabhAvaprakArakatvAnumititvo bhayAbhAvavattve sati tatprakArakajJAnatvam / ato nA'yaM doSa ityapi kazcit / * jayalatA hai 'parAmadajanyAyAH 'sukhavAnAtmA' ityanumitaranantaraM 'sukhitenAtmAnaM sAkSAtkaromItipratItiprasaGgalakSaNadoSasyA navakAzAta, upadarzinAnumitI = 'sukhAnAtmaM' lapanumitI laukikA'laukikobhayavipayatAyAH = kAraNasannikarSanipampalaukikavidhAyatAtadaniyamyAlIkikaviSayatAnirUpitaviSayatayo: svIkArAt / yadi ca laukikaviSayatAnirUpitaviSayitAyAH 'sAkSAtkaromIti pratIti pratiniyAmakatvameva svIkriyate na tu tAM prati alaukikavipayatAnirUpitaviSayitAyAH pratibandhakatvaM tadA tu 'ayaM puruSoM na vA " iti saMzayAnantaramapi sAkSAtkaromIti pIprasaGgasya dUratvam / ataH tadapAkaraNakRtaM sannikarSajanyasandeha "sAkSAtkarogI' tizrIpratibandhakIbhUtA alaukikavitAnirUpitavati kalpanIyaiva vipayatayA sAkSAtkarImI nabuddhiM prati svarUpeNa valupta pratibandhakanAkasyAlIkika viSayatvasya sukhavAnAtmA' ityanunitAcAyajIkArAna sAkSAtkaromI nidhIprasaGgaH tAdRzAnumityanantaramiti tAtparyam / kasyacinmata 'sukhavAnAtmA' ityanumityanantaraM 'Atmani kukhaM sAkSAtkaromi ityanuvyavasAyanirAkaraNAya prakaraNakAra: supadarzayati laukikaviSayatAvanizcayatvena = laukikaviSaktA nirUpitaviparitAviziSTanizcayatvena rUpeNa eva 'sAkSAtkaromI'tihetutvaM kalyate / na caivaM padastham 'sukhAnAmetyanumita manaH saMyuktasamavetatvasatrikarmaniyampalIkikaviSayatAnirUvipathitAyAH tadabhAvA prakArattaviziSTaprakArakajJAnatvalakSaNanizrayatvasya ca sattvAditi vAcyam, yatI nizrayatvaM ca tadabhAvaprakArakatvA'numititvo bhayAbhAvavattve sati tatprakArakajJAnatvamiti svIkriyate / ato na ayaM = 'sukhavAnAtnaM'tyanumityanantaraM 'Atmani sukhaM sAkSAtkarotyanuvyavasAyakSa dIpaH parAnajanyAM sukhavAnAtmeti buddhI anumititvasya satcana laukikapriyatA se nirUpita vipayitA mumakina hai, kyoMki sukha to manasaMyukta AtmA meM samaveta hotA hai| taba to 'ayaM ghaTa: ' isa cAkSupa meM lIkikavipayatAnirUpita vipayitA hone kI vajaha tadanantara 'ghaTaM sAkSAt karomI' tyAkAraka anuvyavasAya vRddhi hotI hai ThIka vaise hI 'sukhavAnAtmA' isa anumiti ke bAda Atmani sukhaM sukhitvenA''tmAnaM vA sAkSAtkaromi ityAkAraka anuvyavasAyAtmaka buddhi bhI hone lagegI" - kintu yaha AkSepa isalie nirAdhAra hai ki 'sAkSAtkaromi aisI anuvyavasAya pratIti ke prati laukikavipayatA se bhinna vipayatA se nirUpita viyitA pratibandhaka hotI hai| agara yaha pratibadhya pratibandhakabhAva mAnya na kiyA jAya taba to 'ayaM sthANuH vA puruSI kA ?' ityAkAraka cApa sandeha ke anantara bhI 'sAkSAtkaromi ityAkAraka pratIti hone lagegI, kyoMki 'sAkSAtkaromi usa pratIti kI niyAmaka lIkikaviSayatAnirUpita vipayitA usa sandeha meM rahatI hai| daraasala bAta yaha hai ki indriyasanikajanya saMzaya ke uttara kAla meM kisIko 'sAkSAtkaromi aisI pratIti nahIM hotI hai| ataeva indriyasannikarSajanya zaGkA Adi meM sAdhAraNa eka aisI alovikaviSayatAnirUpita vipayitA kA svIkAra karane kI AvazyakatA hai jo 'sAkSAtkaromi ' isa pratIti kA pratibandhaka ho| tabhI saMzaya ke anantara 'sAkSAtkaromi isa pratIti kA parihAra ho sakatA hai| 'sAkSAtkaromi usa pratIti kI pratibandhaka alaukika viSayatAnirUpita viSayitA 'sucavAn AtmA' isa anumiti meM bhI rahatI hai, kyoMki vaha laukika evaM alaukika vipayatA se nirUpita vipayitA kA Azraya hai / isa taraha ukta anumiti meM pratibandhaka hone kI vajaha 'sAkSAtkaromi isa pratIti kA tadanantara avakAza nahIM hai / yaha prAsaGgika nirUpaNa hai / upa / 'ahaM sukhI' isa anumiti ke anantara 'Atmani sukhaM sAkSAtkaromi isa anucyavasAya pratIti ke nirAkaraNAce anya kisI vidvAna kA yaha vaktavya hai ki "sAkSAtkaromi ityAkAraka anuvyavasAya buddhi ke prati lIkikavipaSitAvAlA nizraya hI hetu hai| jisa vyavasAya meM lIkikavipayanAnirUpitatripayitAviziSTa nizcayatva rahatA hai usake anantara 'sAkSAtkaromi aisI buddhi hotI hai| yahA~ kAraNatAvacchedakIbhUta nizvayatva kA zarIra kevala tadabhAvAtprakArakatve sati tatprakArakatvasvarUpa nahIM hai kintu vizeSaNakukSi meM anumitittvAbhAva kA bhI niveza karanA abhimata hai| taba nizrayatva kA artha hogA tadabhAvaprakArakatva evaM anumititva ubhaya ke abhAva se viziSTa aisA tatprakArakajJAnatya / 'ahaM sukhI' isa anumiti meM yadyapi tadabhAvaprakArakatvA'bhAvaviziSTa tatprakArakajJAnatva hai magara anumititva kA abhAva nahIM hone se uparyukta niyatva usameM nahIM hai / ata: usa anumiti meM Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * asvalAkA banA* AtmanaH zarIrAnatireke saMyogasya pRthakpratyAsatitvAkalpanalAghavamapi vArtam, akhaNDAbhAvahetutAyA dUSitatvAt, anyAzahetutAkalpane gauravAta, mahattvodbhUtamapayoH pratyAsattimadhye nivezena suTiMgrahArtha tatsvIkArAvazyakatvAdityatyA vistaraH / -* jagalatA - sAmAnAdhikaraNyasambandhena tadabhAvaprakArakalAnagititvobhavAbhAviziSTatAkArakajJAnatvalakSaNa yanizcayatvaM tasya virahan / natra lokakaviSagatAnirUpitavidhayitAyAH pacapi niruktanizcayattagya virahaga vizeSyAbhAvaprayuktaviziSTakAraNatAbacaMdakAbhAvAzrapatyAnna 'mukhadhAnAtma'nyanumitpanantaraM 'Anmani sukhaM sAkSAtkAramI'tyanuvyacamAyamAnaH / na hi viziSTa kAraNatAvacchadakavikalena kAryamutpAdayituM zakyate / sannikarSajagandehe satyapi 'sAkSAtkaMgamI nipranAnagnuyAdazciyatvAMpAdAnam / nizcayatve mititvAbhAvaghATanatvasya caratvAta, vizaya-vizeSagabhAva viniMgamanAvirahaNIbhayadhikAraNatAsvIkAra kAraNa. tAvadakazarIragIrayAta. lAghavena laukikAnyaviSayatAyA eva tatpratibandhakatvakalpanAcityAga neTa manaM samarmAcImini pradarzanAya kazcidibhihitam / ___pAyanikamuktyA prakaraNakAra: punarnavyAnikananavyapaMhakRtaM Aha - aAtmanaH zArIrAnatireke = kAgakArapariNatabhUnapaJcakAtmaka vIkriyamANe dravyapratyakSamAtrayunivajAtya valina pani saMyogasya pRthakpratyAsattinnA'kalpanalAdhavapi pAga navyanAstikapradarzinaM bAta = asArama, yataH paramANaghaTitamabhikarNata prathvAlAdipratyakSanivAraNAya ayogyanighAlyogyanikAMdyabhAvakUTasyA khaNDAbhAvatvana nahetutA na yAni, udAsInapravaMzazAsyAM cinigamanAvighAdityA dAyena prakAzakadAha - akhaNDAbhAvahattAyAH - akhAdA bhAvatvana rUpeNa kAraNatAyA citrarUpavAdale nakagaMH dRpitanyAt / anyAdRzahalutAkalpana = dravya - tatsamayana pratyakSa mahatvoDatAyA : sambAya - mAnanAdhikaraNyAbhyAM pRthakakAggavamba kAra kAraNanAyaJchadakavargazargara gauravAt, nadokSayA paramANI gRdhigatyadigrahavAgaNAra mahattvAdbhanarUpayoH pratyAsattimadhyanivezana = tatsatabApakAraNatAya kAdakasannikarSagadhye pravezena truTigrahArtha = trasaMgAcAnuvA patnaya, tatsvIkArAvazyakatvAt = cana:saMyogasannikAMbhyupagamaraya kaptalgana, digamacAyinI paNa kamya mahanmahAnandhana juTau spasaMyumamahadya prayatsamabananyasambandhena cakSupAsavAna / laukikaviSayatAnirUpita vipayitA hone para bhI tadanantara 'sAkSAtkagami' isa buddhi kI Apatti nahIM aapgii| viziSTa kAraNanAvacchaMdaka dharma kA vizepyAbhAvaprayuna abhAva hone para usa kAraNa se kAryotpani kA ApAdAna zakya nahIM hai| isalie 'sukhacyApyajJAnavAnAnmA' isa parAmarza ke anantara honevAlI 'sugyavAna AtmA' isa anumiti ke anannara kSaNa meM 'mukhitvenAtmAnaM sAkSAtkaromi' ityAkAraka anuyaramAya vRddhi kI Apatti niravakAza hai' - mAnmanaH / anya vidvAna kA mata pradarzita karana ke rAda prakaraNakAra zrImadajI punaH nanya nAstika ke vaktavya kI samAlocanA kArane hue yaha kahate haiM ki - nanya nAstika ne pUrva meM jo kahA thA ki -> 'anumiti ko mAnaga pratyakSa mAnane para svasaMgoga nAmaka pRthaka = svataMtra pratyakSakAraNanAdaka pratyAsatti kI kalpanA AvazyakaH na hone se lAghaba hai - vaha bhI asaMgana hai. kyoMki agraNDAbhAva kI henanA pUrva (citrarUpavAdaspada meM anekazaH dRpita kI gaI hai aura anyavidha henutA kI kalpanA karane meM mahAgaugya doSa upasthita hone meM vaha mAnya nahIM kI jA sakatI / Azaya yaha hai ki jvagaMyuktasamanAyasambandha meM pakSa Adi ko dravya - tatsamauta ke mAkSAtkAra kA hetu mAnA jApa naba to paramANugata pRthvItvAdi ke sAkSAtkAra kI Apani bhAtI hai / isaliMga pUrvoka gani meM ayogyavRniyarmabhAva ayogyamannidiabhAva Adi kA kAraNa mAnanA nanya nAstika. matAnusAra Avazyaka banatA hai / magara nAdRzAbhAvamamudAya ko amNTAbhAvavarUpa se usakA kAraNa nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki tAdA akhaNTAbhAva kI pratiyogiti meM udAsIna kA praveza kiyA jAya yA nahIM ? isa viSaya meM koI cinigamaka nahIM hai / anAba akhaNrabhAvana henatA kA pahale khaNDana kiyA gayA thaa| yadi isa Apatti ke nivAraNArtha mahatva aura uddhatarUpa ko davya natmamavatapratyakSa ke prati svatantra kAraNa mAnA jAya taba to gogya dAMpa prasakta hogaa| isakI apekSA to ucita pahI hai, ki. egmANani gRthvItvaAdi ke bApa ke parihAgathaM mahatva aura udabhunarUpa kA pranyAmanijhArga meM praveza kara ke gvasaMyukamahaGgatarUpavanyamavetatva sambandha meM vakSa ko dravya * tatsamavatAviSayaka cAkSupa ke prati kAraNa mAnA jAya taba paramANusamana dhicItva kI cAbhapAtyAna kI koI Apani nahIM AyagI / magara tara prasAraNa kA bAnapa pratyakSa na ho makaMgA, kyoMki yaNaka meM mahanca nahIM hone meM asaraNa cakSAmaMyakamahatmamavana nahIM hai / anaena trasaMgaNa ke sAtha cA kA svargayuktamaddhatamravansamavaMtatvasambandha sambhava nahIM Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.84 madhyamasya dAdaramya khaNDaH 3 . kA. 15 *sacintAmaNidvayanamaNTanama * kicha, zarIrasyA''tmatve 'ahamAtme tivada 'ahaM zarIrami'tipratyayo'pi pramA syAta, na sthAcca 'ahamAtmavAti tivada 'ahaM zarIravAniti api / dikakAlayoranatireke ca na kiciniSTaM naH, AkAzasyaiva dikatvAta, udayAcalAdisannihitena tenaiva prAcyAdivyapadezAt / / nAma: -* rAtA - taduktamAkSepaparihArapUrva tattvacintAmaNI 'nanu saMyuktasamavAyanAivayacigrahAstu na tu saMyogAdistatra hanaH, tasya mpAdinahe. tRptatyAn / na ca TAyabATa sthAna pana tathA, tasya kalpanIyakAraNatvAdini cet ? na, Atmagrahe indriyasaMyogasya kAraNatvAdanyatrApi dravyasAkSAtkAratvana tathA kalpanAt / nava (AtmamAnamatyamyava mana:saMyogakAyaMdAvandakalyAna) bahirindriyajadrayagrahavAMcigrahe vA saMyukasamayAya : kAraNaM lAvana saMyogar2yAca kAraNatvana kalpanAta' (na.ciM.pra.ravaNI sannikarSavAdaH - pR...88) iti / yukta zcatata syAH vayavasaMyogApekSyA svasaMyogasya laghutvana hetutvAcityAt / na caivaM parasamayapraveza iti vAcyam, napAntaraNAbhAviTanapAntarakhanDanasyApi zAstrArthalAna, 'daSTAMzamaMdatA nAhI dapada vipakaNTaka' ininyAyAdityAdi priyA vinAvAyaM sudhIbhiH / prakRta eva dopAntaramAvadati - kiti / zarIrasma AtmatvaM = AtmapadayAcyA bhinnatva svIkriyamANa 'ahamAtmA' itivat 'ahaM zarIramityapi pramA syAt, AtmadAgarapadayAranAntaratAsvIkArAta / upalakSaNAt 'aha zarIra vAna' iniyata 'aI. AtmavAn' ityAe pramA myAta / tadhA na syAca 'ahamAtmavAni'tivana 'ahaM zarIravAni tyapi / yathA 'ahamAtmanAni tipratAtinaM bhavati nadeya 'ahaM dvAraravAnidi pratAninaM syAta / bhavati ca 'ahaM zargavAni nidhA: / tatazca nadanyathA-- nupapanyA jhargatmanAbhedaH svAtaMtrya eva / 'gurvI meM tanuH' ityAdI bhaMdadadAMnAdapi nayAbhadAyagantavyaH / anana 'ahaM. jAne' ityAdenaM nAnnalyaM, AI gama:' utpAda bhanninvamityatra kiM vinigamakaM ? ityapi pratyAkhyAtam, 'garmI meM tanaH' ityAdI bhaMdolakhAdhunA tasya bhrAntamA 'ajha jAne ityAdau tu bAdhakAnayatArAdevA:bhrAnnanyam / yadyapa 'mamAtmA' ityadApi pAThIprayoga. damayane tathApi garutvAdAvAhanvayAdhikaraNalaM. anyatra lagatyAta, idantvasaMcalanavAcca, na tu jJAnAdAvinyatra tAtparyamiti vyatameva syAvATakalpalatAyAm / / nUtananAstikamatanirAkaraNa vaktavyadAramAha . dikakAlayo: anatika = dravyAntaratvaviraha, ca na kiJiAnieM naH = syAvAdinAbhasmAkama, AkAzaspaica dikatvAt - dikatvAbhyupagamAt / na cAtiriktadigdanyasyAH manvaM kathaM prAyadivyabahAra niyahaditi vAcyama, udayAcalAdimanihitena nanaiva = AkAzanaMba, prAcyAdinyapadezAta = vAMdivyavahArAMpapana:, nadanaM hai / ataH saMgNu ke cAkSupa kI upapatti ke lie saMyoga ko svatantra satrikA mAnanA Avazyaka hai / isalie AnmazarIrabAdI nalpanAstika kA yaha vaktavya ki -> 'hamAre mana meM mayAMga ko pRthak dravyapratyakSakAraNatAvacchedaka sambandha mAnane kI AvazyakatA na hone meM lAghana hai' -nitAnna tathyahIna hai . sA siddha hotA hai| isa viSaya kA vistAra anyatra prApya hone se prakaraNakAra ne yahA~ isa viSaya kA vistAra meM nirUpaNa nahIM kiyA hai / (degviye, divyadAna TrasTa prakAzita nyAyAloka saTIka mavivaraNa) kishc.| isake anigni, navya nAstika ke mata meM dopa yaha hai ki 'ahaM AtmA yaha pratIti naga pramA hai ThIka vaisa hI 'ahaM zarIraM yaha pranIti bhI pramAtmaka ho jAyagI, kyoMki AnmA aura dAgera unake matAnamAra abhinna hai| anaH AtmA kaho yA zarIra kahAM - artha meM to koI pharka nahIM hai / tathA jaise maba gaMgA kA 'ahaM. AtmavAn mI pranIti nahIM hotI hai ThIka vaise hI 'ahaM zarIravAn' : ' meM zIravAlA hai| yaha pratIti bhI nahIM ho sakA, myAMki AtmA zarIra meM atignirUpa se unheM amAnya hai| AtmA ko zarIgAmaka mAnana para jisa pranIti meM AtmA kA bhAna hotA hai usa pranIti meM AtmA ke sthAna meM zarIra kA unmukha hone para upa pranAni ko amAnya nahIM kiyA jA sakatA hai / patraM jima pratIti meM AtmA kA avagAhana nahIM hotA hai usa pratIti meM AtmA ke sthAna meM zarIra kI upasthiti kA ikarAra nahIM kiyA jA sakatA / uparyuna dAMpoM ke gabana AtmA ko garoganmaka = dArogA'bhitra nahIM mAnI jA sktii| navyanAnikoM ne pUrva (pu.15|| meM jA kahA thA ki dizA meM kAla nAmaka atirika tattva nahIM hai' naha no imAra mana meM dIpAvaha nahIM hai, kyoMki hama | syAvATI bhI dizA ko AkAsAtmaka hI mAnate haiM, na ki atirikta vyasvarUpa / yadyapi AkAga eka hI hai aura dizA no pUrva, pazcima bhAti bhaMda se anekavidha hai adhApi 'yaha pUrva dizA hai'. 'vaha pazcima dizA hai' ityAdi vyapadeza = vyavahAra kI asahani kI Apani nahIM hai, kyoMki udayAcala ke mavihita AkAza meM pUrvaTizA, astAcalAvandinna AkAza meM pavitra dizA, memapanattamamIpa AkAza meM uttara dizA ityAdi vyavahAra ho sakatA hai| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *dizA pratika ragadvAdaramnAna girAnIgannAmita nanvevamudayAcalAdisagnihitadharmAstikAyAderapi kuto na dikatvam ? 'matyAdihetukatvena kluptAttataH paratvA'paratvAtivyavahArahetutayA kalpyamAnA ditiricyata' iti cet ? tarhi avagAhanAhetutvena klupAdAkAzAdapi sA kuto nAtiricyate ? iti cet ? abha bUmaH - jayalatA haisyAdvAdaratnAkare --> 'AkAzagaMTavANivavAdiyoTyAdivatAta prAcyAdinyavahAropapannaH / tathA caiSAM = nitakatvaM syAna / tathAbhUtaprAnyAdidikasambandhAca mUrtadravyayu pUvAparAdipratyayavidoSasyAtpanenaM parasparApekSayA mUrtadravyANyaca naddhatava yanaikatarasya pUrvatvAsiddhiH sadasiddhI cakatarasya pUrNatvA ? aparata ) siddhirita natarAzrayatvana pUrvAparapratyayAbhAvaH raNan / nanu mUnaMdrapu pUrvAdipratyayasyAkAzana devAzreNitattve AphazapradevazreNApi tAtyayasya kiM hetutvaM gyAditi cet ? svarUpahenutvameveti bamaH / sanAdezapaGkane: svapararUpayAM: pUrAdipratyayahatambara tyAta prakAdAsya svaparampayA: prakAzahatambarUpavata' - (pra.na.na, pari.:/sU. 8.myA... pR. 85.8) iti / tattvArthasiddhasanIyavRtAvapi - 'AkAzaprandanA va viziSTaracanAbhA jo dignya pradezamavarudhyanti, na ca tadnyatirakaNa natsvarUpopalabdhirdizzAmaratIni' (ne.sU.-/3.mi.u.) ityuktaH / akaladevo'pi tanvArdharAjabArtika "dizogyAkAzetamAMva AdityodayAyapekSayA AkAhAnadezAnie 'ita ima"na vyavahArAMpapaneH' (ta.rA.vA. -/3/8) ityuktavAn / etena dAntikAdihatarekA nityA diganyate || iti kAriMzAvalIkArayacanaM pratyAsyAtam / nadayanaM uttvArthazlokavArtike'pi 'AkAzagaMdadAzreNiH dika, na naIbhyAntaram (na....7.21) / ticandyA pUrvapakSAna . nanviti / evaM = avayamnadravyagaya prAnyAdivyapadezApapAdana bhimane sati, udayAcalAdisatrihita-dharmAstikAyAderapi kRtI na vikatvaM gyAta yagaMdayAcalAdisatrihinAmAsasyava dharmAdharmAkAzAstikAyAdAna cinigamanAvirahaNAnirinaM digdavyamadhyapagantavyamityAkSapAzavaH / nanu gata tvena - gatisthityAdikAraNatvena klamAt = pramANasihAna tataH = tasmAn dharmAstikAyAdaH paratvAparatvAdinyavahAraha yA = dezikaparatvAparatvAdiprakArakadhI- zabdavyabahArakaraNatayA, kalAyamAnA = anumIyamAnA digatiricyate iti / gatyAdihatutvena midAna dharmAda: paravAdinyavahAranirvAhA gambhavAt dika natirikratyAzayaH dAhAkanaH / pratibanyA samAdhanaM , tarhi = gatiprabhUnihetutvasidbhadharmAdito dizo'tiriktanyasAdhane avagAhanAhenutvena klupmAt = siddhAna. AkAzApi paratvAparatvAdidhardhA - vyavahArahetutvena kalpyamAnA mA = dika kutaH nAtiricyate, AkSepa-parihArayoH tulyayogakSamattvAta paratvAparalvAdidhIvyavahArahetutvanA numAyamAnA diga yadhA gatyAdihatupana siddhAta dharmAdinA vyatiricyate nadhA vagAhanAnutvena siddhAdAkAzAdAya - tiricyate / itthaJca kalamAnAM vinigamanAvirahaNAtiriktAdAdravyasiddhiriti nancAzayaH / unarapakSayati - atra cUma iti / atiriktAkAzamAdhanaghaTakIbhUtA avagAhanA hi na saMyogadAnaM + saMyogadAnatvaM saMyoga pUrvapakSa:- nn| udayAcala Adi sannihita AkAza hI dizA hai, na ki udayAcala Adi mantrahina zma stikAya Adi * isa viSaya meM koI cinigamaka nahIM hone se AkAza kI bhA~ni dharmAstikAya Adi svarUpa didyAdravya kA svIkAra karanA pddegaa| matalaba ki rayAdvATI ne jaisa dizA padArtha ko AkAzasvarUpa mAnA hai TIma basa hI dharmAstikAya AtisvarUpa bhI bhAnA hogA / yahA~ isa kathana meM ki -> 'dhAritakAya Adi dravya to gata Adi meM haina hotA hai / jaba ki. dizA no paratva, aparala Adi vyavahAra kA hetu hai| isalie gani. sthiti ke hanuvidhayA Avazyaka dharmAstikAya, atharmAsnikAya me paratva, aparatva Adi vyavahAra kI hetunA sambhAvita nahIM ho sakatI / imalie dharmAstikAya yA adharmAstikAyasvarUpa dizA nahIM hai' -bhI syAdrAdI ko bacAya na milegA, kyoMki taba no tulya pakti se yaha bhI kahA jA sakatA hai ki bhAkAzadravya nAM avagAhanA kA hetu hotA hai / avagAhanA ke kAraNavidhayA kalyabhAna AkAza se parava, aparatva Adi vyavahAra kI henutA sambhavina ho sakatI nahIM hai| isalie paratvA'paratvAdinyavahAra ke janakarUpa se dikSA bhI AkAgasvarUpa na ho kara atirikta dravyavidhayA siddha ho sakatI hai| ataH jaise dharmAstikAya, adharmAstikApa, AkAga Adi banatra dravyampa se jainadarzana meM svIkRta hai, ThIka vaise hI dizA kA bhI svatantradravyavidhayA svIkAra karanA nyAyapAsa hai| sion] vicAra unarapakSa :- cmH| 'AkAza avagAhanAtApa ye siddha hone kI vajaha dizA AkAzamvarUpa nahIM bana sakatI' Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 646 madhyamasyAdvATarahasya eNDaH 3 . ka.11 * kAnTa gayA nananagama: * avagAhanA hi na saMyogadAnaM upagraho vA, anyasAdhAraNatvAta, kintu AdhAratvaparyAya: / tathA ca 'iha vihaga' ityAdI sambandhaghaTakatayA sidhyabhAkAza: paramArthato diveti tattvam / kAlaca jIvA'jIvayorvartanAparyAya eveti na tasyApyAdhikyamabhimatam / jayatatA hetutvaM vA sambhavati paTAdAvapi gatatvena anyasAdhAraNatvAt / nApi sA upag2ahaH sambhavani jIvAdAgi gatvana anyasAdhAraNasvAt / anyasAdhAraNakAryahatatvenAnirikadravyasiddhirna sambhavani. atiprasaGgAt / kintu avagAhanA hi AdhAratvaparyAyaH / AkAzasya svamate sarvAdhAratvAt / yattu kAnTa-haMgalAdibhiH svatantraM gaganadravyaM nAstIni gaditaM tattu ramela-jekocibalaraprabhatibhiravAtiriktAkAzIkartabhinirasTamiti no na natra yatnaH / ityaJca AdhAratvapayAM yahatalana sevAdAkAmAda panatrAtyAdidhAnyavahAropapatnI mAniriktaM digdraya kalApitamahanItyAzayenAha - nathA ca '16 vihaga' ityAdI sambandhaghaTakatayA siddhayan AkAzaH paramArthato digeva / nanazca dagAkAzayorabhena eva iti natyam / na ca ha ityAlokamaNDalamaMtra pratIyata iti vAcyam, tadAlokavyakteranyatra gatApi tadarzanAt / na cAlokAntaraM tadviSaya iti vaktavyam, 'tatraiva' iti prA bhajJAnAnupapanaH / na cAlokatvanaiva tadAdhAratvAnnAnupapaniriti gacyam, Alokaviraha-pi tatraica' itipratyabhijJAnAt / na ca bhUnadravyAbhAvAdhArayana tadupapattiH satyAlAka tadabhAvAt dezavidopamavacchedakaM pratApa va 'iha bihaga' itiprayAgAca / tatazca 'iha bihaga' ityatrata - daMdazAvacchinnAkAzaniSThAbhAratAnirUpitAdheyatAvAna viga' yadrA 'svAvacchinnAkAzaniSTAdhAranAnirUpitAdhayata vanyasambanne dAvAna bihagaH' ityatra svAramika: bodhaH / sambandhaghaTakacAkAzI dikvana vyavAhiyanAmini syAdvAdinA maashyH| tathApi kAlo tiriyetani zaGkAyAmAha . kAlabha jIvAjIvayoH vartanAparyAya pavana na vartanApayAMyAzrayo vatanApayAMdhAtiriktaH kazciditi na tasya = kAlasya api AdhikyaM jyAdAdinAmasmAkaM abhimattam / vartanA nAma pranidravya paryAyamantItakasamayA mvasattAnubhUni: 'antatikasabhara basanAnubhavAbhidhA / yaH pratidravyapAyaM vartanA saMha kIya'ta / / ' itivacanAn / na ca sAtirikA kintu jIvAjIvaparyAyAtmika, paryAya na paryAyiNaH sabaMdhA pRthak / ttazca jIvAnAvArava kAlamini tAtparyam / idamavAbhipretya jIvAbhigamAdI 'sa kiM bhavavaM kAlAni puccaDa ? gogamA ! jaurA caMca ajAyA aba kAlA ni paccaI' (jIvA.) iti paramezvareNa prAkam / yuktaJcatan - tarjanIniSThasya dvasvatvasya anAmikApekSatvavat ghaTAdiniSTasya vartanAparyAyasya vanamAnasUryakriyAsApekSacAt / nata eva 'idAnI ghaTaH' iti dhAnyavahAropapattaH na svasaMyuktasaMyukasamavAyalakSaNaparamparAsambandhaghaTakAvidhayA kAlasiddhiH / samayakSetramathasUkriyApakSayaca nahniH paratyAdizcavahArasya tatra tatra prasiddhatvAt / bhAsarvajJaraghunAtha-ziromaNiprabhRtInAM jarmanajanapadIya-kAnTAmugvAnAca dikakAlayAIcyAnnamtvamanabhimataM kiM punagaramA syAdvAdinAma: -emA jo kathana abhI kiyA gayA hai vaha ThIka nahIM hai, kyoMki avagAhanA kA artha 'saMyoga TenA' yaha nahIM hai, kyoMki vaha to ghaTa-paTa Adi meM bhI rahane se ghaTa, paTa Adi ko AkAza kahane kI Apatti AyagI / avagAhanA kA artha yagraha yAnI dUsaroM para upakAra karanA-yaha bhI nahIM hai, kyoMki jIva bhI dUsaroM kA upagraha karane se vaha kaMbala AkAgadravya kA guNa na ho kara AkAza, jIva Adi kA sAdhAraNa gaNa ho jAvegA / anaka dravya meM sAdhAraNa guNa se atirikta dravya kI middhi nahIM ho sktii| ataH AkAza meM atirikaganyatva kA sAdhaka hetubhUta jo avagAhanApadArtha hai yaha AdhAranAparyAyasvarUpa hai| AdhAranAparyAyasvarUpa avagahanA kevala AkAza kA hI guNa hai| isIlie to iha vihagaH' ityAdi pratIni meM sambandha ke ghaTakavidhayA siddha honapAlA AkArAdravya hI paramArtha se dizAdravya hai, kyoMki AlokamaNDala, Adi kA pakSI kA AdhAra nahIM mAnA jA sakatA / 'ha' gana se AkAza kA hI svIkAra karanA ucita hai| ataH janya mUrta padArtha ke AdhAthiyA digA ko mAnya karanevAle naiyAyika Adi manIriyA kA mana bhI nigakRta ho jAtA hai / jaima dizA jIcAdi pAMca anya meM atirikta nahIM hai ThIka vaise hI kAla bhI paMcAritakAya se atirikta nahIM hai, kyoMki kAna, to jIva aura ajIva dravya ke vartanAparyAyasvarUpa hI hai| varnanApAya se atirikta evaM vartanAparyAra kA AdhArasvarUpa svatantra pAradravya hama syAdvAdiyoM || ko mAnya nahIM hone meM atirikta kAla dravya kA pratikSapa karanevAle navya nAstiyoM ne hameM mahAyatA hI kI hai / nadarbha ve dhanyavAda ke pAtra haiN| * diyA aura picna drA - sArikA * Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rinArakAnavanAra* ___ yA 'prAcyAM ghaTaH' ityAdAvudayAcalasaMyogAdirUpaNAcyAdetAdinA sAkSAtsambandhabAdhAt tatsaMyuktasaMyogAdirUpaparamparAsAbandhaghaTakatatyakA vizveva ca dika sidhyati, AkAzAtmanoratiprasaGghana tatsambandhA'ghaTakatvAt / evaM kAlo'pi tapanaparispandaniyatasambandhaghaTakatvena - jayalA * naiyAyikamtaM dUpayitumapanyanyati - yattu prAga tyAnApAna / yA ya::' ityAdI jJAne vyabahAra ca udayAcalasaMyogAdirUpaprAcyAdaH vyabahinatvana ghaTAdinA saha sAkSAtsambandhavAdhAna paramparAsambandha eva kalpanIya iti tatsaMyuktasaMyogAdirUpaparamparAgambandhaghaTakanayA = svarabhaktasaMyogalakSaNasamparAgargaghaTakavidhayA ekA nirvaca ca dika sidhyati / svena saMyukta divyaM natrayunazca ghaTAdiH / nataH pasaMyuktasaMyogapratyAsanyA prAcyAdiH ghaTAdinA yamyate / digdanyaM canna nahi. vibhinna. dravyaSu tadanyavahArAnugaMdhAdanaMkadravyakalpanAgauracama, tamyA:sarvaganava yugapatsannikRSTa - vipraSTa-nAnA dravyeSu tAdazadhAvyavahArAnupapanigini diza gakatvaM vibhatvaJca dharmigrAhakamAnasiddhaga / na ca svasaMyuktasaMyogapratyAsanighaTakavidhayA kAzasyAtmano vA bAkAra ucitaH kaptatvAditi vaktavyam, AkAzAtmanIH niruna pratyAsajighaTakavidhayAGgAkAra atiprasaGgana = aniprasaGgApAna tatsambandhA'ghaTakatvAt / evaM kAlo'pi iti / 'idAnIM ghaTaH' = 'asyAM sUryakriyAyaH ghaTaH' ityatra sUryaparispandakriyayA sAkaM ghaTastha sAkSAtsambandhanAdhAna svagaMyuktasaMyukAmavAyampaparaspAsambandhaghaTakatayA nirinakAla: sidhyani, jvena - baTana maMyuktAM ya: kAla; natsaMyukta sUrya parispandakriyAyA: samavetana svasaMyukta saMyuktasamavAyasambandhana ghaTasya sUryaparimpandrakriyAvRnin, sidhyati / evaM paratvAdi-dhItryavahArahetRtvanApi kAlasiddhiH dadayA / yadi ca sa eko na syAnahi nAnA drazyapa nAradhIvyavahAganarodhanAnantakAlakalpanApattiH / yadi / sa sarvavyApI na syAcAhi darastha - samAparathanAnAdrANu yugapanAgabhImabahAganupAnimiti dharmigrAhakamAnanava kAlasyakalaM vibhatvaca sidhyatIti yattatAparyam / / banu / dizA aura kAla ko svatantra dravya mAnanevAle naiyAyikoM kA yaha mannanya hai ki -> "logoM ko yaha pratIni hotI hai ki 'prAnyAM ghaTa:' yAnI 'ghaTa pUrva dizA meM hai' / jage 'bhUtale ghaTaH' isa pratIti meM ghaTa ke sAtha bhUtala kA mAkSAta (maMyoganAmaka) sambandha hotA hai vaise upayukta pratIni meM prAcIpadArtha ko udayAcalamayogasvarUpa mAnane para ghaTa ke nAca udaryAgI ke saMyoga kA sAkSAtsambandha nahIM ho sakatA hai, kyoMki udayagiri yahA~ meM aparimita yojana dUra hai aura ghada yahA~ hai / binA sambandha ke no AdhArAdhayabhAvAragAhI 'prAyAM ghaTA' aisI pratIti upapatra nahIM ho sakatI hai| ataH udayAcalasaMyukta yApaka dizA dravya kI kalpanA karana hogI jo udayagiri aura ghaTa ke mAdha saMyukta hone kI vajaha udayaparvata ke sAtha paTa kA svasaMyukarmayogamambandha sambhaSita banane se 'prAcyA ghaTaH' isa pratIni kI upapatti ho sakatI hai| isa taraha 'prAcyA ghaTa:' ima pratIti meM svasaMyuktasaMyogarUpa paramparAsambandha ke ghaTakavidhayA eka aura vibhu = sarvavyApI vivAdalya kI siddhi hotI hai, kyoMki AkAza yA AtmA ko ukta sambandha kA ghaTaka mAnane para atiprasA doSa Ane kI vajaha AvAza, AtmA usa sambandha ke ghaTaka nahIM mAne jA sakate haiN| jaise divA svatantra dravya hai dIka vaise hI kAla bhI eka atirikta vibhu dravya hai, jimakI middhi isa taraha kI jA makatI hai ki 'idAnI ghaTaH = asyA sUryakriyAyAM ghaTA'. 'sUrya kI amuka kriyA meM ghaTa hai| isa prakAra kI buddhi kA honA sarvamAnya hai| yaha buddhi sUrya kriyA ke sAtha mambandha ko vipaya karanI hai / yaha sunizcita hai ki sUryakriyA ke sAtha dUrastha yada kA koI sAkSAta sambandha na hone se kAI parampagasambandha hI mAnya karanA paMDagA aura vaha tabhI ho sakatA hai yadi sUrya aura pada ko jor3anevAlA koI padAdha ho, jisake dvAga sUryakriyA ke gAya ghaTa kA svasaMyuktasaMyuktasamavAyarUpa parampagasambandha bana make 1 kAla eka aisA vyApaka padArtha hai jo eka hI samaya sUrya aura ghaTa donoM ke mAdha saMyukta hotA hai / phalata: ghaTa meM saMyukta hotA hai kAla aura kAla meM saMyukta honA hai sUrya aura sUrya kA samavAyasambandha hotA hai sUryakriyA ke sAtha / isa nagha sUryaparispandrakriyA ke ghaTakavidhayA eka aura vyApaka = ribha kAladravya kI siddhi hotI hai| yadi use eka na mAnA jAya tara vibhinna deza meM rahe hA vibhitra dravyAM meM yugapat 'idAnI' ityAkAraka pratIti kI upapani karane ke lie. ananta dravyoM kI gurunara kalpanA karanI hogI evaM yadi use vibhu na mAnA jAyagA to ! vibhinna deza meM rahe hA. aneka dravyoM ke sAtha usakA yugapata maMyoga na hone se unameM ekakAlIna 'idAnIM mI pratIti na ho sakegI / isa taraha paka, atirikta aura vibha aise dizAdravya eva kAladravya kA svIkAra karanA Avazyaka hai" - EMATLATtitika dizAdatya anupapallA - myAdAdI / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 688 madhyamasyAdvAdaraharaye khaNDa 2 kA.11 muktAvalI niyonirAkaraNam ** caiko vibhureva sidhyatIti, tama, dizaH sarvathaikatve 'prAcyAM ghaTa' itivat 'pratIcyAM ghara' ityasyApyApatteH, ekasyA dizo'vizeSeNodayAcalAstAcalasambandhakatvAt / atha dharmigrAhakamAnena svabhAvatastatad dizi tattatpadArthAnAmeva sambandha iti nAtiprasaGga iti cet ? varhi AkAzasyaiva pratiniyatasambandhaghaTakatvaM kuto na kalpyate ? 'dharmikalpanAta ' aba prakaraNakAraH prAha tana samyaka dizaH sarvadhaikatvaM svIkriyamANaM 'prAcyAM ghaTaH' itivat tadaiva tatraiva pratIcyA ghaTa' ityasyApyApatteH ekasyA vizo'vizeSeNa samAnarUpeNa udayAcalAstAcalasambandhakatvAt = udayagirIstagirisambaddha = svAta / etena didA ekalaM pratyuktam / atha dharmagrAhakamAnena dilakSaNadharmisAdhakapramANena svabhAvataH pradarzitapratItI tattadvizi tattatpadArthAnAmaMca sambandhI bhAsane nAcalAdie tadudiza: sambandha iti nAtiprasaGgaH = tattatradArthAnAmekatyavibhutvayorabhAvAnnAvizeSaNa sarvAsu dikSu sambaddhamiti 'prAcyAM vaTa' itidhAva na tadA pratIcyAM ghara' itipratItitsaGga iti cet 1 tarhi bhAkAzasyaiva 'dharmikalpanAtI dharmakalpanA laghIyasI ni pratiniyattasambandhaghaTakatvaM kuto na kalpyate ? 'dharmikalpanAta' ityAdityAyAt nyAyAt / tvayA'tirikta divyaM kalpanIyaM tatra ca divaM tatsamavAya ekatvaM vibhutvaM dravyAdibheda ityAdikaJca svataMtryaM tadapekSayA kama gagana evaM divatvaM kalyatAM lAghavAn / sarvapAmeva varSANAM merurutarata:' ityAdivacanAt gaganapradezasyeva udIcyAdivyavahAropapattAvatiriktadigvakalpanayA sutaM gauravAna anyathA dravyAtirikalya kalpanApaneH 'ayamata pUrvI deza' ityAdipratyayasyA'pi dezadravyamantareNAnupapannaH / etena zranurUpasyodayagirisannihitA yA dika sA tatpuruSasya prAcI evamudayagirivyavahitA yA dika sA pratIcI evaM gurUpasya gurusannihitA yA dika sAMDIcI tadvyavahitA tyAcI' (kA.87. mu.pu. 3781 iti muktAvalIkAravacananapi parAstam, AkAzapradezazreNiSvapi tadupapateH / = = vastuta: 'tataH prAcyAma' ityAdI tadapekSayA sannihitaM dayAvadasaMbhogAvacchinAkAzavRttirayamityeva svArasikI'rthaH / tana na dizo'tirekaH / tadapekSatvasya sannihitatvasya ca tathAsvabhAvavizeyatvam / etena tadapekSayodayagirisannihitatvaJca RSThadayagirisaMyuktasaMyogApekSayA'lpatarIdayagirisaMyukt / ityaca madhurAyA: prAcyaH prayAga' ityatra mathurAniSThodayagirisaMyuktapogaparyApta saMkhyAvyApyasaGakhyAparyAptyadhikaraNAdagirisaMyuktasaMyogavanmRtaMvRttiH prayAga ityanvayabAdhaH ' (mu. di. pU. 370 ) itti | dinakarIyakAravacanamapyapAstam, tathA'nanubhavAt AgamAnubhavAnyAmAkAzasyaiva sarvAdhArana kukumatathA divana mUrtasyAnAdhAratvAcca / lanna di| magara vicAra karane para naiyAyika abhimata AkazAtirikta eka dizAdravya kA svIkAra nahIM kiyA jA sakatA, dizA ko sarvadhA eka akhaNDa mAnane para jaise pUrva meM ghaTa hai| aisI pratIta hotI hai ThIka vaise hI 'pazcima meM ghaTa hai' aisI buddhi bhI hone lagegI, kyoMki dizA to eka hI hone kI vajaha udayAcala kI bhA~ti astAcala se bhI samAnarUpa se sambaddha haiN| dizA kA udayAcala aura astAcala ke sAtha samAnarUpa se sambandha hone para pUrva meM hI paTa hai, na ki pazcima meM isakI anupapatti ho jaayegii| yadi isake parihArArtha naiyAbika kI ora se kahA jAya ki 'dizA to vastutaH eka hI hai magara pUrva meM ghaTa hai' ityAdi pratIti evaM vyavahAra meM jisa sambandha kA bhAna hotA hai vaha tathAsvabhAva se udayAcalAdi ke sAtha dizA kA sambandha nahIM magara tat tat dizA meM tana tana padArtha kA sambandha hai, jo dizAsvarUpa dharmI ke grAhaka = sAdhaka pramANa se hI siddha hai / ghaTAdi padArtha to eka evaM vyApaka na hone se saba dizA ke sAtha sambaddha nahIM ho sakate haiN| ataH 'prAcyAM ghaTa:' isa pratIti kI bhA~ti 'pratIcyAM ghaTa:' isa buddhi kA prasanna nahIM AyegA to yaha bhI ThIka nahIM hai. kyoMki isakI apekSA to pramANasiddha ubhayasammata AkAza kA hI pratiniyatasambandha ke paTakavidhayA svIkAra karanA ucita hai, na ki atirikta evaM ubhayA'sammata dizAdravya kA / isakA kAraNa yaha hai ki dizAtmaka atirikta dharmoM kI kalpanA karanA aura usameM vikRtva, ekatva, vibhutva Adi kI kalpanA karanA isakI apekSA 'dharmikalpanAto dharmakalpanA laghIyasI' yAnI 'dharmI kI kalpanA kI apekSA dharma kI kalpanA atyanta laghu hai| isa nyAya se vAdI prativAdI ubhayasammata AkAza meM hI dikRtva dharma kI kalpanA karanA munAsiba hai / ataH lAghava sahakAra se dizA AkAzAtmaka hI siddha hogI, na ki atirikta +dezikasambandhavAdI janyamata kA nirAkaraNa ke 1 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * dIdhitikaraNama ityAdinyAyAt / eve 'ghaTAdinA samamudayAcalAdeH daizikasambandha evaikaH kalpyate samavAyavat, na tu digdravyaM, ekAkArapratItau tadghaTitAnekaparamparAsambandhAvagAhitvAnaucityAdi ti navyamatamadhyapAnam, evaM sati mUrtamAtrasyaiva diktvena 'yasyAM dizi ghaTaH tasyAmeva par3ha' itiprayogAnApati: / tasmAt prAcyAdivibhAgena kathavida vibhinnA prAcyapratIcyobhayAdhAratvena kathacidekA cAkAzAtmikaiva dimiti / * jayalatA eteneti apAstamityanenAnyeti / padAdinA samaM udayAcalA: vaizikasambandhaH = dezikavizeSaNatAkhyaH saMsarga evaikaH kalpyata - anumIyataM samavAyavat / yathA 'iTa kapAlamocaMTa itipratAtyA ghaTakasAlayoH samavAyasambandha evaM sidhyati nanu tadatiriktaM dravyaM tadeva prAcyAM ghaH' ityAdipratItyA bAlAdyAdaizikavizeSaNatAbhidhAnaH sanbandha evaM sidhyati na tu atirikta digvalpam / yadi cAtiriktaM digbhyaM kalpyata nahi 'prAcyAM ghaTa. prAcyAM paTaH prAcyAM mada:' ityAkArikAyAM viziSTabuddhI svatantradigdravyavaTita - nAnA paraMparAsambandhaviSayakatvakalpanApatteH / na ceSTAni: viziSTabuddhitvasya vizeSaNavizeSyasambandhagocaratvavyApyatvAditi vAcyam, ekAkArapratItI samAnAkArakaviziSTapratItI anugatakasambandhaviSayakatvasambhave taditAnekaparamparAsambandhAvagAhityAnI trityAditi navyamatamapyapAstam / $10 niruktannavyamanApAstatvaM hetumAha evaM sati ghaTAdinA sAkamudayAcalAde: dezikasambandhA'khaNDasyaiva svIkAra sani mUrtamAtrasyaiva = kevalaM mUrdhnAnAmeva dikvena = dikatvaprA'tyA. 'yasyAM dizi ghaTastasyAmeva paTa itiprayogA'nApattiH, ghaTapadI vibhinnadezAvacchedenA'vasthitatvAt / samavAyayaikatve'pi samavAyikAraNabhedAta yaMtraca ghaTaH samavetastatraiva paTa iti prayogAM bhavituM nArhati tadvadeva dezikasambandhasyaikatve'pi svavRnitAcchedakadezabhedAt 'yasyAM dizi ghaTastasyAmeva paTa itiprayogo'pa kartuM na yujyata / na caivamasti ani bahumatadupalambhAta tara svatantradazakasambandhakalpanApekSayA prAcyAdivibhAgana kathaJcidvibhinnA prAcyapratIcyobhayAdhAratvena = prAcIstha - pratIcIrathapadArthadrayAdhikaraNatvena kathaJcidekA cAkAzAtmikaMva vigiti svIkartavyam / prAcyAdivibhAgata tadedAnupagame 'prAcyAM ghan' itipratItivat pratIcyAM ghaTa' ityAdiprasaGgaH / pratipradeza sarvathA dIpagame tu yasyAM dizi ghaTastasyAmeva paTa iti zrIvyavahArAnupapattiH / AkAzavyatiriktatve tu mahAgauravamuktameva / evaM nityAnityatva sAmAnyavizeSAtmakatvAbhilApyatvAnabhilAyana sattvAsattvAdiyugalavRndamapi dizi samayAnusAreNa paribhAvanIyaM sudhIbhiH / - - yattu dIdhitikRtA 'dikkAlI nezvarAdatiricyate mAnAbhAvastu tattatkAlIpAdhi digupAdhidhiziSTAdIzvarAdeva kSaNa - dina - prAcI pratIcItyAdivyavahAropapannarityuktaM tatra manohAri IzvarAya dikAlarUpatvaM tattajjIvasya vA ? ityantrA'vingimAta. Izvarasya prAga (pRSTha 410-40 1) nirastatvAcati dik / zreyase'stu mahAvIro yatkRpayA samAgataH / tarkAgamasudhodgAraH kAladizornirUpaNe // 1 // etena / isa viSaya meM navya vidvAnoM kA yaha mantavya hai ki 'ghaTAdi ke sAtha udayAcala, astAcala Adi ke eka daizikasambandha kI hI kalpanA kI jAtI hai| jaise guNa guNI, kriyA kriyAvAn Adi meM eka atirikta samavAya nAmaka sambandha kI kalpanA kI jAtI hai ThIka vaise hI yaha bhI sujJeya hai / ataH eka atirikta dizAdravya kI kalpanA = anumiti karanA ThIka nahIM hai, kyoMki taba 'pUrva meM paTa hai, pUrva meM paTa hai, pUrva meM mada hai' ityAdi ekAkArAvagADI pratIti meM dizAdravya se ghaTita aneka paramparAsambandha ke avagAhana kI kalpanA karane kA gaurava upasthita hogA, jo anucita hai / isalie eka daizika sambandha kI hI kalpanA karanA ThIka hai| isalie na to dizAdravya AkAzAtmaka hai aura na to AkAzaminna svatantra dravya hai, kyoMki donoM hI pakSa meM gaurava hai magara prakaraNakAra zrImadajI yaha kaha kara uparyukta mantavya kA nirAkaraNa karate haiM ki dizA ko AkAzAtmaka na mAnane para to dizA mUrtamAtrasvarUpa banane se 'jisa dizA meM ghaTa hai usI dizA meM paTa hai' ityAdi prasiddha pratIti anupapatra bana jAyegI. kyoMki ghaTa aura paTa kA AdhAra mUrtadeza eka nahIM hai, vibhinna hai| isa pratIti kI anupapatti se pUrva pazcima Adi vibhAga se kati bhitra evaM pUrvasthita evaM patrimasthita ubhapa padArtha kI AdhAratA kI apekSA kathacit eka dizA kA hI svIkAra karanA munAsiva hai; jo lAghava se AkAzAtmaka hI siddha DogI, na ki atirikta dravyAtmaka / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 69: madhyamasyADAdarahasye khaNDa 3 kA. 19 * tatrAgAdaH itthaca zabdaguNatvenAkAzAsiddhirapi nAsmAkaM doSAya, zabdasya dravyatvenAbhimatatvAt / tathA cArSa - 'sadadhayAraUjoA pabhA chAyA taheva ya' ti (utta. 28 / 12 ) / kiya, mUrtatvAdapi zabdasya dravyatvamupapattigat / na ca mUrtatvameva dhvanerasiddhaM pratighAtavidhAyitvAdibhyastatsiddheH / taduktaM 'pratighAtavidhAyitvAt loSTukamUrtatAdhvaneH / vdAravAtAnupAtAcca dhUmavacca parisphuTam // ) iti / na ca tasya guNatve'pi pratighAtajanakatvaM nirAbAdham, tasya dravyatva eva tajjanyanodanAdijanyakriyayA'vayavavibhAgasambhavAt / dalatA hai Ged itthaa = sarvAdhAratvenAkAzasiddhIca zabdaguNatvena guNAtmakavAdasambAyikAraNatvena AkAzA'siddhi: atiriktasya gaganasya aprasiddhiH api na asmAkaM syAdbhAdinAM doSAya / na ca guNAtmakazanyAzrayatvena kutI nAkAzasiddhirabhimata ti vaktavyam, zabdasya dravyatvena asmAkaM syAddhAdina abhimatattvAt / uttarAdhyayanasaMvAdamAha tathA cArya 'saMbaMdhayAjjoA' iti 1 vAde kevalamAgamaraNa kicitkaratvAdupAyasyAM pAyAntarAdupakatvAcAnamAnananatyamapati kitheti / mUrttatvApIti / prayogastyevaM zabdAM dravyaM mUrtalyAta ghaTavaditi / na ca mUrttatvameva vanera siddhamiti svarUpAsiddhistatvaM hetoriti vAcyam pratighAtavidhAyitvAdibhyaH tatsiddheH = nUttatvasiddheH, AdipaTena dvAvAtAnuvidhAvityAbhibhavanIyatvAnibhAvukatvAdInAM grahaNam / atraiva prAcAM saMvAdamAha - taduktaM pratighAteti / prayoga evana zabda mUrta pratighAtavidhAyitvAn kuGamAinaleTuvat, dhvaniH dravyaM dvArabAtAnuyAyitvAt dhUmavatu iti / taduktaM tattvArthasiddhasenIyavRttAvapi zabda: pudgaladravyapariNAmaH tatpariNAmatA cAmya mUrttatvAt mUrtatA ca dravyAntaravikriyApAdanasAmarthyAti / dRSTaM hi tazraNavadhirIkaraNasAmarthyam / itaca tasya mUrttatvaM pratIpayAvitvAt parvatapratihatAramavat dvArAnuvidhAvitvAdAtpayat sahAyyArthyAdigurudhUta vAyunA pramANatvAnRNaparNAdivat sarva diggrAhyatvAt pradIpavat, abhibhavanIyatvA nArAsamvat abhibhAvakatvAtsavitR maNDalaprakAzavana mahatA hi zabdenA'lpo bhibhUyate dAnda:' (ta.si.vR./18) iti / - nanu vipakSavAcaka tarkavirahAta 'zabdI dravyaM pratighAtavidhAyitvAdityanumAnaM na tasya dravyatvasAdhane pratyalamityAgakAma - pAkartumupakramate na ca tasya zabdasya guNatve sati api pratighAtajanakatvaM nirAbAdhaM syAt yata: talya = zabdasya dravyatvaM svIkriyamANa evaM tajjanyanodanAdijanyakriyayA = prativAtajanyanI danAbhighAtajanyakagaMgA, avayavavibhAgasambhavAt / zabdadavyatvasiddhi (OM) bhAgama se hI nahIM, yukti se bhI zabda dravyaM mUrtatvAt ghaTavat 'zabda meM mUrtatva hI asiddha hai' ithaM / isa taraha sarvAdhAratvena AkAza dravya kI siddhi ho jAne se zabdaguNatvena yAnI zabdAtmaka guNa ke hetutvarUpa se AkAza kI siddhi na ho sake to bhI hama syAdvAda ke mata meM yaha dopAtmaka nahIM hai, kyoMki zabda ko hama guNa hI nahIM mAnate haiM / zabda to dravyAtmaka hI hai| isa viSaya meM uttarAdhyaya Agama kA loka bhI sAkSI hai, jisakA artha hai 'zabda, andhakAra, udyota, prabhA, chAyA ye saba pudgalAtmaka deN| kevala zabda meM dravyAtmakatA kI siddhi hotI hai| anumAnaprayoga isa taraha kiyA jA sakatA hai ki mUrta hone kI vajaha zabda ulyAtmaka hI hai| yahA~ yaha zaMkA nahIM karanI cAhie ki kyoMki pratiyAta hone kI vajaha vaha mUrta hI hai| jaise pheMkA huA patthara Adi dIvAra Adi se TakarAkara vApasa Ate haiM, Age nahIM jAte haiM; ThIka vaise hI zabda bhI dIvAra Adi ke sAtha TakarAkara pratidhvani ke rUpa meM upalabdha hotA hai, Age nahIM jAtA hai / ataH vaha bhI mUrta hI hai| isalie to anyatra bhI dAda meM bhUrtatva kI siddhi ke lie kahA gayA hai ki 'dhvani mUrta haiM, kyoMki leTa = zuSka mRtpiNDa kI bhAMti vaha pratighAtavidhayAM hai jaise mahAnasAdi kA dhUma mahAnasAdi ke dvAra ke pavana ke anusAra gati karatA hai ThIka vaise hI zabda bhI pavanAnusAra gati karane kI vajaha dhUma kI bhA~ti mUrta hai| yahA~ isa prazna kA ki zabda bhale hI pratighAnajanaka ho, magara vaha guNAtmaka ho aura ityAtmaka na ho to kyA dIpa hai !" samAdhAna yaha hai ki zabda meM pratipAta utpanna hone ke bAda noTana zabdAjanaka saMyoga yA abhighAta = zabdajanakasaMyoga kI utpani hotI hai, jo zabda ke avayava meM kriyA ko utpanna karate hai| usa kriyA meM zabdAvayava kA vibhAga hotA hai taba saMgata ho sakatA hai yadi zabda dravyasvarUpa hI ho, kyoMki guNa kA avayava hI nahIM hone se guNAtmaka zabda ke avayava meM vibhAga saMyoga, kriyA kA honA nAmumakina hai| isalie zabda ko guNasvarUpa nahIM kintu dravyAtmaka hI mAnanA munAsiba - yaha saba = Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ babhidhAna janakanyasthApanama* A 'vandetorevetyAdinyAyAtItazabdajanakatItapavamAnasyaivA'bhidhAtajanakatvamastviti vet ? kA, attato vinigamanAviraheNA'pi havanerabhighAtajatAkarasidhdeH, pavamAnasyAtIpsitatvAcca / pratiskhalanarapyasya nAsindama, pratiskhalitasyaiva vizreNyAM yahaNAta, tathA -* jayalAII *bhinyAdibhiH saha zabdamya pratiyAta pati kadAcina tana: zabdAjanakanralakSaNo nIdanArakhyA saMyogA jAyane kadacitra zabdajanakatvalakSaNAbhighAtAbhidhAnaH saMyogaH sa khAtyane / lanaH saMyogAnchandAvaneSa kama utparate tatazca dhAndAvayavibhAgA bhavati / / padi va zabdasya dravyatvaM na syAnahIne sarva glUinIgaM syAditi tadanyathAnapatyA udasya ratvaM sidhyatIti bhAvaH / | atha 'taddhatAravetyAdinyAyAn = 'taddhatAraca kAryasambhava kitana ? iti nyAyataH, tInazabdajanakatItrapavamAnasya || = tAvata dizAbdahetAH tAtrasya mamta eva abhiyAnajanakatvaM = zabdolpAdakamayAMgakAraNatvaM astu / nIntrasya paramAnamya tIbrazabdahattaM tAMtrazabdasya cAbhivAnakAraNatvamityavaM kalpanApakSayA lAyavagAbhaMtAta prAnanyAyAta tatrapayamAnasyatra zabdAbhidhAnAbhayajanakatvanyupagantumahani / tatazca zabda na pranighArajanakatvaM kintu narutyaveni na zandasya mAtvaM mitryani, hatAH svarUpAsiddhavAdityathAzayaH / prakaraNakArastannirAkarane . neti / tAtrazanda - pavanayAbhidhAtItpAdAbyabahina bagAvacchaMdana nimanitvAta dAndamya tatkAraNatvamAhAsvit 'pavanasya : ilyamA vinigamAta antato gatyA vinigamanAviraheNApi dhvanerabhidhAnajanakatva sidbhaH, anyathA avaizamanyAyApAtAt / sarvatra tIvadAdAtyAvasthalaM tAtraya pavamAnasya = marutaH nAdAbdajanakatvena anIpsitatyAca / tAjapavamAnasya tIbradAna evopakSINazaktikatenAbhivAnaM pratyayavAsiddhatvameva / na hi nAnapacanajanyA bhinnA: dAdA: sUkSmabahutyAbhyAmanyadravyagAyakatvAdanantaguNavRddhiyuktAH mannaH padama dikSa laMkAntaM sAnubantI yatra yatrAbhidhAnaM janapanti natra tatra tItrapavamAnAM vayaM vartate / anaH na zandAnarakAlonAbhidhAnamAtraM para jItrapavanaraya kAraNatyasambhavaH kintu zandasyabatyaniyAna - janakratvAnandasya hvynn| na tu guNamaNinagadamparyAdhaH / yatra pUrva 'dvAravAtAnupAtAca dhUmavace tyuktaM (pRSTha 65) tanmanAsakRtyAhU pratiskhalanamapi = upparamaNaM tatphalabhUtaM vakrIbhavanamagi asya = dAbdasya nAsiddhaM = na bAdhitama, yataH pratiskhalitasyaiva = samavegiMgamanaM uparatalyaiva, nadanantaraM bakrI bhUtasya cakramArga prAptasyeti yAvata, sabakAraNa samazreNyAM gatizIlazabdamya vyavacchedaH kRtaH, vizreNyAM = bhASAviSamakSetrapradezApadakI, grahaNAt = zrAvagapratyakSaviSayIkaraNAn / yadyapi kuDyAdinA sthUlavAdapratirUvalane pratidhvanyAdita: siddhamaMva tathApi prakRtarakArAnyathAnupapanyA pratisvalanamatra prAdhAnyana dvitIyAdisamayAvacchanna prathamasamayagatezreNyapakSayA bakragananAtmaka hai - yaha siddha hotA hai| DHE IMEITU.tv hai - mayAjAdI / atha n.| yahA~ yaha zaMkA ho ki -zana ko abhiyAnajanaka mAnane kI apekSA granTa ke janaka ko hI abhighAtajanaka mAnane meM lApatra hai, kyoMki 'taDetArevAstu kiM na :' yaha nyAya uparyuka kalpanA kA samarthana karatA hai / isa nyAya jhA artha yaha hai ki kimI vastu meM anya kI kAraNatA mAna kara anya ko vikSita kArya kA kAraNa mAnanA ho taba prathama ko hI vivakSina kArya kA kAraNa mAnanA manAmiva hai / ataH pragnuna meM 'nIca bahatA huA pacana nItra zanna kA utpanna karatA hai aura tInazabda abhiyAna ko utpanna karatA hai' isa kalpanA kI gakSA uparyukta nyAya se nIva rahate hue pavana ko hI abhiyAna kA janaka mAnanA ucita hai / ataH zabda meM abhiyAtajanakala na hone se vyaya kI middhi nahIM ho sakatI hai' -nI yaha isalie nAganAgina hai ki bahanA huA payana aura zanda dono hI abhipAta kI utpani ke atyahina pUrvavatI hone se kisI eka meM kAraNatA kA svIkAra kara ke anya meM kAraNatA kA apalApa nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki umama kArDa vinigamaka nahIM hai| ata: cinigamanAciraha se bhI zandra meM abhiyAna janakanda kI siddhi angikArya hai| abhipAtajanakala kI ina nAha zabda meM siddhi hone se usake vyApaka dravyatva ko bhI dAda meM miDi nigavAdha hogii| igaka anigni yaha bhI dhyAtavya hai ki garvatra pahanA huA pacana hI abhiyAna ko utpanna karatA hai . yaha abhimata bhI nahIM hai / yahA~ yaha zaMkA karanA ki -> 'zabda kA pratisbalana ho tara umaga pratighAtajanakannA kI giDi ho gastI hai. maga mana kI sacalanA hI asiddha hai| D Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6.72 mabhyamasyAdvAdahasya khaNDaH 3 - kA.11 * hAgbhiTAvasyakatra ni nApArahAyamaMbAdena ricArgama: * cArya - 'vIseDhI puNa sadaM, suNei niyamA pazaghAe' (A.ni.gA. 6) ti / tatra zabdAntarotpattikalpane ca gauravam / -* rAtavyAkhyAnam / idameva AvazyakaniyuktisaMvAdana samarthayati tathA cArSamiti / vizreNimdhinaH punaH dAdaM zRNoti niyamAta parAyAte stiityrthH| tatra = vizreNyA zabdAntarotpanikalpane - sarvadhA bhinnasya zabdasyotpAdakalapana ca gauravamiti / yathA- unapAnamanIvargagAprabhRtidvanyANi nisRSTAni santi pradhanasamaya paTaga dikSu samazreNiM gacchanti, dvitIyasamaya ca tAnyeva vizreNimaNi gAnti pranara racayanti na tu tadavyatiriktAnyeva tathaiva bhAganyAgi nisaSTAni santi pratisamayaM padiggAnIni prathame samaya paTsa dikSa samaNiM gacchanti dvitIyasamaya ca nAnyatra vizrANarmANa gacchanti pranaraM racayanti na tu tavyatiriktAni bhASAiyANyena. AkSepa-parihAsyAgnulapayogakSamatvAt / tato vizreNyAM vigrahamApannAni eva jhAbdaddANi zrUyanta na tu vizreNyApannAnApannalakSaNAni mizrANi zandrayANi / tAdRzamizrabhASAprayANi na bhASAsamzreNyAmeva zrUyante. natravobhayavidhabhASAdravyasambhavAn / tataH pratisvalanAcchabdasya dravyalbamanapAyamaca / iTa na yadhAzrutagranthAnurodhena tadupapattyarthaM vyAkhyAnama 1 zrIharibhadrasUribhistu bharamAsamasaMDhIo saI jaM suNa mAsavaM sugAI / 'saMdI paNa madaM sugai niyamA parAmae' / / 6 / / ityAvazyakaniyuktigAthAcyAkhyAne - "bhApAsa mazreNivyavascina iti zabdyanennanati jhanda = bhASAnvena pariNata: pagalarAgistaM dAdaM yaM puruSAzvAdisambandhina zRNoni gRhNAti upalabhata iti paryAyAH yanadonityasambandhana naM mizraM zRNoti / etadataM. bhavani - byutsRSTAnabhASinA'pAntarAlayazabdadrayaminiti / ciNi punaH ita iti varnata / tanazvAyamoM bhavati - viginyabasthinaH punaH zrotA 'zabda' ini puna: gandagrahaNa parAghAlAsitadravyANApi tathA badhAbdapariNAmalyApanAthaM zRNAMta neyamAra = nityamena pagaghAne yati yAni zabdadravyANi utsRSTAbhighAtava sitAni nAnyaMva na punarutsRSTAnIti bhAvaH / kuna: ? tapAmanuzreNi manAna, prati. ghAtAbhAvAce ti - vyAkhyAnam / prakRtaprakaraNakRtApi ca pagabAno nAma yAmanA bhavati. sa ca vizreNyAmakaH = nisRSTadravyAkarambito bhavati. nimaSTAnAM bhASAnyANa sUkSmatayAnazreyara gamanAta 'jIva-sUkSma gadgalabAranuzreNi gani:' iti dhanAta, samAyAM = bhApadigapekSayA pradhvarAyAM zreNyA mizraH = nisRSTadravyakarambatAM bhavatI' (bhA.ra.gA.1) ti bhApArahasye niSitam / tathApi prakRnaprakaraNa prADhibATenoktamiti pratibhAti tathaiva ca yathAzrutaM samarthitamasmAbhiriti dRSTavyam / yahA evamapi vyAkhyAntaraNa prakRtagrandhopapAdana samvani / tathAhi - pratiskhalitasya - parAhatagya era ciyeNyAM = bhApakradigAkSayA viSamakSetrapradedApar3anA, grahaNAta = zrAvaNapratyakSaviSayAkaraNAt / tathA cApa pAsaDhI puNa ma maror3a niyamA parAvANa'tti / na ca vizreNyAM sarvadhA bhinna patra dAnda utpadyata iti vAcyam, natra = vizreSyAM zabdAntarAtyanikalpane = maulazadAtsarvathA jinnAzabdAMyAdAgIkAra gaurabama, pariNAmamaMTa:pi rakatAdamAyAM baTAyaba pariNAminastasya sarvathAbhadAt / mizrANAM vAsitAnAM ca zabdadravyANa maulatAbdapariNAmavinaSarUpanyana mAlagandra dAbhAvAta / ata ganu jyA vizrugyAM yA mizrANAmeva parAyAnayAmitAnAmeba ca shbd|shrvnnaa-yudhgmHpiN na zaniH / ma pradAyAnusAregA nyAya jyAlyAnaM bahuzruta bhyAbasayaM bubhusubhiH / :-- isalie amAta hai ki vizreNi = vidizA meM pranispaTina zabda kA hI gRhaNa = zrAvaNa pratyakSa hotA hai / isa viSaya meM Aganiyukti kA vacana sAkSI hai, jisakA artha hai . 'avazya parApAta hone para hI viNi meM zana sunane meM AnA hai' / yadi dAna kA savalana na mAnA jAya taba utpanisthAna kI mamaNi ko chor3a kara Aga viSama thaNi meM zabda kA gamana hA kaise hogA ? aura vaha nahIM hone para upayuna AI vacana kI upapani kaima ho sakegI? isalie DAna meM pratiskhalana siddha hI hai| yahA~ yaha nahIM kahA jA sakanA ki - ciNi meM navIna vAda kI hI utpani hotI hai, na ki mUra tAbda vidizA meM jAtA hai| ataH zabda meM pratispalana = pratighAta amila hai' - kyoMki vizreNi meM zabdAnnara kI utpani kI kalpanA meM gaugya hai / isakI apekSA rAghaba se yahI mAnanA ucita hai ki mamaNi meM Age bar3hatA huA zabda hI vizreNi meM jA kara anya bhApAyogyaskandha kA vAsita karatA hai, jo vizraNistha zrotA ko sunAI dete haiM / ataH zanna meM pranighAta parva usakI kAraNatA kI siddhi nirAcAca hone meM usake ghara para pAla dravyAtmaka hI siddha hogA, na ki guNAtmaka / sada ko AkArAguNa mAnale ge gaurata ka Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ** nRsiMhazAstrivacananigasaH * ki zabdasyAkAzaguNatve sarvasya sarvazabdagrahaNApattiH zrotrasamavAyA'vizeSAt / tatpuruSIyakarNazaSkulyacchinnasamavAyasambandhAvacchiAdhAratAyAstatpuruSIyazabdagrahaM prati nAnA hetutvakalpane ca gauravAta, zrotrasaMyogasyaiva zabdapratyAsattitvamucitam / ata eva ca pratyavAdi paramarSiNA 'puThaM suNei sahU' (A.ni.1) iti|| - -* nAyalatA *zabdasya dravyatvaM samarthya tasya guNatvaM bAdhakamAha - kizceti / zabdasya AkAzaguNatve svIkriyamANe sarvasya jIvasya sarvazabdagrahaNApattiH = pAvacchabdagocarazrAvaNapratyakSatrasaGgaH sarveSu zrotrasamavAyA'vizepAt gaganAtmakazrotra - zabdasamavAyayorakatvAt / na ca viSayatAsambandhena cetrIya dAbdagocarazrAvaNapratyakSa prati caitrIyakarNazakulyavanichatrasamavAyAvacchinAdhAratA-nirUpitAdheyatAsambandhena zrotrasya kAraNatvaM padvA svasambAyena zrotrasya svarUpasaMsargeNa caitrIyakarNazaSkulyavacchinnasamavAyasambandhAvacchinnAdhAratAnirUpitAdheyatAyAzca kAraNatvAbhyupagamAnna maitrIyakarNazaSkulyavacchedena vartamAnasya zabdasya catrAdinA grahaNaprasaGga: tacchandaniSThAdheyatAnirUpakA dhAratAyAH caitrIyAdikarNazaSkulyavacchinnasamavAyasambandhAnabacchinnatvAditi vAcyam, tatpurupIyakarNazakulyavacchinnasamavAyasambandhAvacchinAdhAratAyAH = tatpuruSasambandhikarNazaSkulyavacchina samavAyasaMsargeNAvacchitrayA - niyantrinayA AdhAratayA nirUpinAyA AdheyatAyAH tatpurupIyazabdagrahaM = tatpuruSasamaMvataM zabdagocarathAvaNapratyakSa prati nAnAhetutvakalpane ca gauravAt / patena zabdaniSThalaukikaviSayatAsambandhana tatpuruSayazrAvaNaM prati tatpuruSAyakAMvacchedyasamavayasyaiva satrikarSavidhayA hetutvasvIkAreNoktadAghAbhAvAta zabdasyeva tatsamadAyasyApi karNAvacchedyatvasvIkArAta athavA kevalasamabAya eva sannikarSaH niruktasambandhana tatpuruSIyazrAvaNaM prati tatpuruSIyakargAvacchaMdyazabdasya tAdAtmyasambandhena hetutvIkAraNavAnatiprasaGagAna' (ta.saM.na.pR.281) iti nRsiMhavacanaM parAkRtam, zabdatvApekSayA tatpurupIyakavacchaMdyazabdatvasya gurutvAta / tahi kathaM niyatazabdapratyakSI-gapattiH ? ityAzar3akAyAmAha . zrotrasaMyogasyaiva zabdapratyAsatitvamucitaM, na tu zrItrasamavAyasya / ata eva = viSayatayA zabdapratyakSa prati svasaMyogasambandhena zrItrasya kAraNatvAdeva ca pratyapAdi paramarpiNA zrIbhadravAhasyAminA AvazyakaniyuktI 'puDhe suNai saI' iti / nyAkhyAtazcAtra 'spRSTaM ityAliGgitaM tanI reNuvata zRNoti gRhaNAti upalabhata iti paryAyAH, kaM ? zavyatamaneneti zabdasnaM zabdaprAyogyaM dravyasaGghAtama / idamatra hRdayam - tasya sUkSmatvAt bhAvukatvAt pracuradravyarUpatvAta zrIndriyasya cAnyendriyagaNAtprAyaH padataratvAtspaSTamAtrameva zabdadravyanivaI gRhaNAti' ityevaM shriiyaakiniimhttraasuunubhiH| kiA za. / isake atirikta yaha bhI jJAtavya hai ki zabda kA AkAza kA guNa mAnanevAle nayApika Adi vidvAnoM ke mata meM to sabhI ko sabhI zabdoM ke zrAvaNa pratyakSa kI Apatti AyegI, kyoMki sabhI purupoM ke AkAzAtmaka zrotra kA samavApa sambandha satra zandoM ke sAtha samAna hI hai| AkAza eka hai, zana kA samavAya bhI eka hai taba to pratyeka zabda meM zrotrasamavAya avizeSa hone se sabhI ko sabhI zabdoM ke zrAvaNa pratyakSa kI Apatti aparihArya hai| yadi isake samAdhAnArtha, naiyAyika kI ora se yaha kahA jAya ki > 'hama tat tat purupa ke zabdapratyakSa ke prati kevala samavAya ko zrAvaNa kAraNatAvacchedaka sambandha nahIM mAnate haiM kintu tat tat purupIya karNazapkulI se avachinna aise mamavAya sambandha se avacchinna AdhAranA se nirUpitta AdheyatA ko hI zrAvaNa pratyakSa kA kAraNatAvacchedakasaMsarga mAnane haiN| ataH jara caitra kI karNazapkulI se avacchina AkAza meM zanda hogA taba usa zabda kA maitrAdi ko zrAvaNa pratyakSa nahIM hogA kintu caitra ko hI hogA, kyoMki taba usa zanna meM rahI haI AdheyatA kI nirUpaka AdhAstA maitrIyakarNazapkulI se avacchinna samayAya se avacchitra nahIM hai kintu kSetrIya karNazakulI se avacchinna = viziSTa samavAyasambandha se acacchitra : niyantrita hai| ataH zabda ko vibhu AkApAdravya kA guNa mAnane para bhI sabhI purupoM ko sabhI zabdoM ke zrAvaNa pratyakSa kI Apani kA avakAza nahIM hai to yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki taba aparimita puruSoM ke bhitra bhitra zrAvaNa pratyakSa ke prati aneka kAraNatAcacchedakasambandha kI upayukta rIti se kalpanA karane kA gaurava Topa upasthita hotA hai / isakI apekSA ucita to yahI hai ki vAndapratyakSa meM zrotramaMyoga ko hI kAraNatAvacchedaka sambandha mAnA jAya / matalaba ki viSayatAsambandha se gandapratyakSa ke prati svamayogasambandha meM zrItra kAraNa hai . yahI kAryakAraNabhAva mAnanA munAsiba hai, jisakA zandadravyavAdI hama syAdvAdI svIkAra karate haiM / zanda AMtra se saMyukta hone para hI dhAvaNa pratyakSa kA cipaya hotA hai - isalie to paramapiM zrIbhadrabAhasvAmIjI ne bhI Arazyaka niyukti meM kahA hai ki 'zrotrendriya spRSTa zandra ko sunatI hai' / spRSTa kA artha hai karNendriya meM saMyukta / zanda meM zrotra kA saMyoga rahane para hI vipapatAsambandha se usameM zrAvaNa pratyakSa utpanna hotA hai / yaha Apanacana kA tAtparya hai| yaha yuktimGgata bhI hai, kyoMki dravyapratyakSa meM klama = siddha saMyogasambandha Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 69.4 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDa 3 kA. 14 * tattvacintAmaNikammatanirAsaH yuktacaitat samavAya- samavetasamavAyayoH pratyAsatitvA'kalpanalAghavAt / viSayatayA mUrtagratyakSatvAvacviM prati samavAyenodbhUtarUpasya hetutvAnna saMyogena zabdagrahaH sambhavatIti cet ? na, etallAghavabale nA'pi dravyacAkSuSatvasyaivodbhUtarUpakAryatAvacchedakatvAt / OM jayalatA yuktacaitat saMyogena zrotrasya zrAvaNapratyakSakAraNatvakalpanam zabda- vAbdatvAdigrahe samavAya samavetasamavAyayIH pratyAsattitvA'kalpanalAghavAditi / syAddhAdinaye zabdasya dravyatvena dravyapratyakSaM prati klRptasaMyogapratyAsatyeva tadgrahaNopapattiH dravyasamavetapratyakSaM prati klRptasaMyuktasamavAyapratyAsattyaiva ca zabdatvakatvAdipratyakSasaGgatiH, na tu zabda zabdatvAdipratyakSAnurodhena pRthakRpratyAsattitvakalpanamAvazyakam / naiyAyikAdinaye tu zabdasyAmvaraguNatvena viSayatayA zabdasAkSAtkAraM prati zrotrasya svasamavAyena zabdatvAdipratyakSaM prati ca svasamavetasamavAyena kAraNatvamatra kartavyamiti gauravam / = nanu vipayatayA = laukikaviSayatAsambandhena mUrttapratyakSatvAvacchinnaM = mUrttaviSayakapratyakSamAtra vRttirvajAtyAvacchinnaM prati samavAyena udbhUtarUpasya hetutvAt pRthakkAraNatvAt zabde cadbhutarUpavirahAt na saMyogena = zrIsaMyogapratyAsattyA zabdagrahaH dhvanipratyakSaM sambhavati / evaM laukikaviSayatAsaMsargeNa mUrttasamavetaviSayakapratyakSamAtravRnivaijAtyAvacchinnaM prati svasamavAyisamavetatvasambandhenodbhUtarUpasya kAraNatvAnna zrotrasaMyuktasamavAyena zabdatva katvAdipratyakSaM sambhavati / AtmAtmatvAdipratyakSe vyabhicAravAraNAya 'mUrte' tyupAdAnam / tataH zabda zabdatvAdipratyakSAnurodhena samavAyasamavetasamavAyayoH pRthakpratyAsanitvakalpanamAvazyakameva / tathA ca na zabdasya dravyatvasiddhiriti naiyAyikAkUtam / 1 = = - syAdvAdI tannirAkurute neti / etallAghavabalena = samavAya samavetasamavAyayAH pRthakapratyAsattitvA' kalpanalAghavamahimnA. apizabdAta mUrttapratyakSatva bhUtapratyakSatvAdinA vinigamanAvirahapi bodhyaH / viSayatayA dravyacAkSuSatvAvacchinnaM pratyeva samavAyanobhUtarUpasya kAraNatvakalpanena dravyacAkSuSatvasyaiva uddhRtarUpakAryatAvacchedakatvAt udbhUtarUpatvAvacchinnasamavAyasambandhavacchinnodbhUtarUpaniSTakAraNatAnirUpitalaukikaviSayatAsambandhAvacchinnakAryatAvacchedakatvAt evakAreNa mUrttapratyakSatvAdeH vyavacchedaH kRtaH / yuktaJcatat, anyathA vAyuspArzanapratyakSAnupapatteH, 'zItaM vAyuM spRzAmI' tyAdyanuvyavasAyAdereva bAyo: pratyakSatvasAdhakatvAt / na cAsI bhramaH bAdhakAbhAvAditi pUrvamuktameva / etena vAyurvehirindriyA'pratyakSaH nIrUpadravyatvAdAkAzavadi' (na.ciM.pra. kha. pU. 754) ti | tattvacintAmaNikAroktaM nirAkRtam / ata eva zabdAtmakaM dravyaM kimudbhUtarUpavata uta tacchUnyaM | Aye cakSurgrahaNayogyatA syAt antye bahirindriyagrAhyatAnupapattiH, bahirindriyajanyadravyapratyakSaM prati udbhUtarUpasya kAraNatvAt tatra zabdAtiriktatyaniveze zabdAtiriktatva bahirdravyatvAdInAM vizeSaNavizeSyabhAve vinigamanAviraheNa kAryakAraNabhAvAtantryaprasaGgAcca zabdapratyakSaM kAraNAntarakalpane = se hI zabda kA evaM dravyasamavetaviSayaka pratyakSa meM Avazyaka saMyuktasamavAyasambandha se hI zabdatva, katva Adi kA zrAvaNa pratyakSa saMbhavita hone se zabdapratyakSa ke lie zrotrasamavAya evaM zabdatvAdipratyakSa ke prati samavetasamavAyasambandha kI kAraNatAvacchedakapratyAsattividhayA kalpanA karane kI AvazyakatA na hone se zabdadravyapakSa meM lAghava bhI hai / udbhArUpa mUrtapratyakSa kA nahIM, dravyacAkSuSa kA kAraNa hai - tayAddhAdI viSaya / yahA~ naiyAyika kI ora se yaha kahA jAya ki 'vipayatAsambandha se utpanna honevAle mUrtapadArthaviSayaka pratyakSa ke prati samavAya sambandha meM uddhRta rUpa kAraNa hotA hai| matalaba ki udbhutarUpavAle mUrtta dravya kA hI pratyakSa ho sakatA hai| jisa mUrta dravya meM udbhUta rUpa nahIM hotA hai usakA pratyakSa nahIM hotA hai jaise ki indriya, pizAca Adi / zabda meM udbhuta rUpa syAdvAdI ko bhI mAnya nahIM hai / ataeva saMyoga sambandha se zabda kA pratyakSa nahIM ho sakatA / kAraNAntaraviraha meM kArya kI utpatti nahIM ho sakatI / ata: zrotrasamavAya ko hI zabdapratyakSakAraNatA avacchedaka sambandha mAnanA jarUrI hai, na ki zrotrasaMyoga ko / phalata: zabda bhI guNAtmaka siddha ho jAyegA' <- to yaha isalie nirAdhAra ho jAtA hai ki uddhRta rUpa mUrtapratyakSa kA kAraNa nahIM hai kintu dravyavipayaka cApa kA hI kAraNa hai, kyoMki dravyacAnupatva hI uddhRta rUpa kA kAryatAavacchedaka dharma hotA hai, na ki mUrttapratyakSatva / isakA nirNAyaka to sandadravyapakSa meM samadAya evaM samavetasamavAya do pratyAsati kI kalpanA na karane kA lAghava bhI hai| zabda kA jo pratyakSa hotA hai vaha cAkSupa nahIM apitu zrAvaNa hotA hai / zabdaviSayaka zrAvaNapratyakSa to udbhUta rUpa kI kAryatAkoTi se bahirbhUta hai, kyoMki usameM uddhRta rUpa kA kAryatA avacchedaka dravyacAkSutva hI nahIM rahatA hai / ata: zrotrasaMyoga sambandha se hI zabda kA sAkSAtkAra hogA, na ki zrotrasamavAya se isalie kAraNatAvacchedakIbhUta Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * maJjUSA pradAstapAdabhASyakRnmatavyapohaH ** tathA ca saMyogenA'pi zabdasya dravyatvasiddhiH / etena zabdasya dravyatve 'nantasaMyoga- tatprAgabhAva-pradhvaMsAdikalpanAgauravamityapi nirastaM, tasya phalamukhatvenA'doSatvAt / 'zrotrendriyavyavasthApakatvena zabdasyA'mbaraguNatvasiddhi 'rityapi kazcit so'pi na * jayalatA - gauravAce' (mu.maM. pU. 360 ) ti muktAvalImaJjUSAkAravacanamapi nirastam, pratyuta tanbhata evAtiriktapratyAsattikalpanA gauravAca / vastutastu mUrta pratyakSatvaraNa kA kArya zaryata pUrvIkikapratyakSatvApekSayA va dravyaniSThalaukika viSayatayA cAkSupatvasyaivodbhUtarUpakAryatAvacchedakatvaucityAt / upasaMharati tathA ca dravyancAkSuSatvasyaivodbhUtarUpakAryatAvacchedakatvasambhavena viSayatAsambandhena zabdapratyakSa prati svasaMyogena zrIvasya kAraNatvAca. saMyogena = zabdasAkSAtkAranirUpitakAraNatAvacchedakasaMyogasambandhAzrayatvena, api zabdasya dravyatvasiddhiH nirAtakA veditavyA / etena zabdo'mbaraguNaH iti prazastapAdabhASyavacanamapi nirAkRtam, sparzavattvAtyatva- mahattvasambandha vAyunibhinnakapratinivartana- paratvAparatva - saMyoga-vibhAga-caMga saGkhyA- kriyAdimattvasyAnyathAnupapattezva | adhikaM tu matkRtamokSaratnAtI 'vagantavyam / = vicAraphalaM etena = zabdasya dravyatvaM pramANIpadadarzanena asya ca nirastamityanenAnvayaH / zabdasya dravyattve svIkriyamANaM anantasaMyogatatprAgabhAvapradhvaMsAdikalpanAgauravaM = zabdaniSThAnantendriyAdisaMyoga-nAdRzasaMyogaprAgabhAva- tAdRzaprAgabhAvadhvaMsa tAdRzAnannasaMyogadhvaMsa - samavAyavRttizabdapratiyogikatva klumapadArthabhinnatyAdikalpanAgauravaM api nirastam, tasya tAdRzAnantasaMyogavyaktiprabhutikalpanarUpagauravajJAnasya phalamukhatvenA'dIpatvAditi / phalaM zabdasya dravyatvanizvayaH, tanmukhatvena taduttarakAlInatvenetyarthaH phalaM bhukhaM = pUrvakAlInaM yasyeti vyutpatteH / uttarakAlInagauravajJAnasya svapUrvakAlikanizvayA'pratibandhakatvena adoSatvAta = nirdoSatvAdityarthaH, anyathA'dvaitavAdApanerityuktatvAt / etena zabdasya sAvayavatve'nantAvayavatannAzAdikalpanAgauravAdi' (su.maM.pU. 367) ni muktAvalImaJjUSAkAroktiH pratyuktA pramANapravRttisamayaM siddhayasiddhibhyAM vyAghAtena tasyA'doSatvAt / ata eva 'janyatve satyanekadravyasamavetatvAbhAvena ityabhinnatvasAdhanasambhavAcchabdasyAnekadravyasamavetatvAbhAvazva tadAzrayAnekadravyakalpane gauravaprasAdeva sidhyati' (mu.maM.pU. 366 ) ityapi paTTAbhirAmavacanaM pratyAkhyAnam, tataH karNabadhirIkaraNazithilakuiyAdipAtanAdyanyadhAnupapattestasyAnekadravyasamavetatvasiddhayA heto: svarUpAHsiddhatvAt / zrotrendriyavyavasthApakatvena = zrIvaspendriyAntaratvasAdhakena zabdasya guNatvasiddhI pArizeSanyAyena ambaraguNatvasiddhiH / yadi zabdasya guNatvaM na syAn na syAdeva tarhi karNazaSkulpavacchinAkAzasya zrotrendriyatvaM, taMtrandriyAntarA'grAhya-svagrAhyaguNAbhAvAt indriyAntarA'grAhmaguNagrAhakatvasyaiva bhinnandriyatvavyavasthApakatvAdityapi kazcit vadati so'pi na vipazcit, yadyapi vyApyAbhAvasya | saMyoga sambandha kA Azraya hone se zabda dravyAtmaka hI siddha hotA hai, na ki guNAtmaka / saMyoga guNasvarUpa hai aura guNa kevala dravya meM hI rahatA hai | ataH zrotrasaMyoga ke Azraya zabda ko guNa nahIM mAnA jA sakatA kintu dravyAtmaka hI yaha siddha hotA hai / isa taraha pramANa se zabda meM dravyatva kI siddhi hone se zabda ko dravya mAnane para usake ananta saMyoga, tAdRvAsaMyoga ke anaMta prAgabhAva evaM dhvaMsAbhAva Adi kI kalpanA karane kA gaurava hogA' - ityAdi kathana bhI nirasta ho jAtA hai, kyoMki pramANa se zabda meM dravyatva kI siddhi ho jAne bAda uparyukta gaurava kI upasthiti hone se vaha phalamukha hone se doparUpa nahIM hai| uttarakAlIna gauravajJAna apane pUrvakAlIna nirya kA pratibandhaka nahIM ho sakatA hai, anyathA daNDa-cakra-cIvara kulAla- kapAla Adi meM bhI paTakAraNatA kA nizzraya nahIM ho sakegA / indriyAntarA'grAhyagrAhakatva indriyAntaratvavyavasthApaka - syAdvAdI - = zrIce / anya naiyAyika vidvAn kA yaha kathana hai ki 'zabda ko dravya mAnane para kSetra meM indriyatva kI siddhinahIM hogI, kyoMki anya indriya se agrAhya guNa kA grAhakatva = grahajanakatva = pratyakSakAraNatva hI klRpta indriya se bhinna indriyatva kA vyApya evaM vyavasthApaka hai / zabda ko guNa na mAnA jAya taba to zrotra meM indriyAntara se agrAhya guNa kA grAhakalba hI nahIM rahegA / magara kSetra meM indriyatva to ubhayapakSasaMmata hai| ataH zrotra meM indriyatva ke vyavasthApaka bhinendriyAgrAhyaguNagrAhakatva se zrotragrAhya zabda meM guNatra kI siddhi hotI hai| pRthvI Adi kA to zabda guNa nahIM ho sakatA / isaliye pArizeSanyAya se zrAvaNa pratyakSa ke viSavIbhUta zabda meM AkAzaguNatva kI siddhi hotI hai magara yaha kathana isalie nirAdhAra Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 606 madhyamaspAdvAdarahasye khaNDaH 3 kA.91 * guNAntavinendriyAntaravyayasthAna meM kAraH * vipazcit, indriyAntarA'grAhagAhakatvameva minendriyatvavyApyaM, na tu guNAntarbhAvena gauravAdityuktatvAta, zabdaikatvAdigrahasyA'pi zroprAdhInatvAcca / tetA zrogrendriyaM dravyAgrAhakaM rUpasparzA'grAhakabahirindriyatvAdrasanavadi'tyapi nirastam, -* jayalatA * na vyApakAbhAvasAdhakatvaM tathApi sphuTanvAnadupekSya doSAntaramAha, indriyAntarA'grAhyagrAhakatvameva = indriyAntarAgrAhyagAMcara - laukikapratyakSajanakatAvacchedakameva, bhinnendriyatvavyApyaM = indriyAntaratvavyApyaM, na tu guNAntarbhAvena indriyAnnarAmrAhmaguNa. grAhakavaM, gauravAditi = zarIrakRtagauravAditi ustatvAta = 'lAvAdindriyAntarA'grAhyagrAhakalvamAtrasyaiva milendriyatvavyavasthApakatvAditi (dRzyatAM 352 nama pRSThe) tamodravyatvavAda tautAtikakadezimatanirUpaNAbasare gaditalyAt, indriyAntarAgrAhyaguNAgrAhakatvatvasya gurutayA hetutAnavacchedakatvena byANyatvAsiddhiriti bhAvaH / na caivaM tAmasendriyasiddhiprasaGga iti vAcyam, AlokanirapekSacakSupaca tamograhasambhavasyoktattvAt / karNazakulyavacchinnAkAzamya nu zrIndriyatvaM nevAsmAkamiSTamityanabhyupagatopAlambha ityapi draSTavyam / astu vendriyAnnarAgrAhmaguNagrAhakatvaspendriyAntaratvacyApyatvaM tathApi zrotrasyendriyAntaratvaM sidhyatItyAhApanAha . zabdakatvAdigrahasyA'pi orAdhInatvAca / na hi zabdavRttyekatvAdika kargatarendriyeNa gRhyate / tatazcandriyAntarAnA hAsya zabdaniSTa - katvAdigaNasya grAhakatvAcchotrasyandriyAntaratvamanAvilamava / na ca svAzrayasamavetatvasambandhenavekatvaM zade bhAsata iti vaktavyam, sAkSAtsambandhasambhave paramparAsambandhakalyana gairavAta, dvitva- bahutyAdipratItyanupapattezca / etenApekSAvadbhivizeSaviSayatvarUpakatvAdikalpanApi pratyuktA, pradAdAviva nirupacaritaikatva dareva zabde pratItaH / etena = otraspa ekatvAdyAzrapazabdagrAhakatvapratipAdanena / nirastamityanenAsyAnvayaH / zrIndriyamiti pakSa-nirdezAH drvyaa'graahkmiti| dravyagocaralaukikapratyakSajanakatvAbhAvaH sAdhyaH / hetumAha rUpasparzAgrAhakabahirindriyatvAt / indriyatvAdityukte manasi vyabhicAraH tasyAtma-dramagrAhakatvAditi bahirityuktam / tathApi ghaTaspArzanajanakasparzanendrivaMga vyabhicAra ini spAMgrAhakeyuktam / tathApi ghaTacAkSuSajanakacakSurindripe vyabhicArAdrUpasyA'pi tanna nivezaH / yadyoga cakSuSi bhaepabhiyAgrAhakabahirindriyatna satyapi dravyagrAhakatvamasti tathApi rUpasparzAnyatarAgrAhakabahirindriyatvatvasya hetatAvacchedakatvaminyanna tAtparyamiti na dopaH / dRSTAntamAha . rasanavaditi yathA rUpaspazAgrAhakabAhirindriyatvena rasanasya na dravyagrAhakatvaM nathava zrotrasyApi dravyAgrAhakaJcasidbhayA ho jAtA hai ki bhinendriyatva kA vyApya kevala indriyAnnagAgrAhAgrAhakatva hI hai, na ki usameM gupa kA praveza kara ke indriyAnnarAgrAhyaguNagrAhakatva usakA vyApya hai, kyoMki guga kA niveza karane para gaurava hai - yaha to pahale andhakAravAda meM (dekhiye dvitIya saMgha pR. 355) kahA jA cukA hai| jara. laghurUpa meM vyApyatA mumakina ho taba gurumapa se vyApti kA svIkAra nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki taba vyApyatvA'siddhi dopa prasasta hotA hai| ataH pAnda guNAtmaka na ho to bhI indriyAntara se agrAhya aise zabda kA grAhaka hone se zrotra meM indriyAntaratva kI siddhi nirAgAdha hai| isalie zabda meM dravyatva kI siddhi nirAbAdha hai / dUsarI rAta yaha hai ki abhyupagamavAda se naiyApikamAnya indriyAntarA'grAhyaguNagrAhakatva ko bhitrandriyatva kA vyApya mAnA jAya to bhI AMtra meM indriyAntaratva kI siddhi nirAgAdha hai, kyoMki indriyAntara meM agrAhya aise ekatva, dvitva, mahattvAdi guNoM kA, jo zabdaniSTha haiM, grAhakatva zrotra meM rahatA hI hai / zabdaniSTa ekatva Adi guNa kA sAkSAtkAra kaMbala zrotra ke hI adhIna hai| isa taraha ekatvAdi guNa kA Azraya hone se zabda meM dravyatva kI siddhi bhI nigarAdha hai / isa taraha jaba zandaniSTa ekatva | Adi guNa kA evaM guNAzraya hone kI vajaha dravyAtmaka zabda ke grAhakatva = laukika-sAkSAtkArajanakatva kI zrotra meM siddhi ho jAne para yaha kahanA ki --zrotrendriya dravyagrAhaka - dravyaviSayakalaukikasAkSAtkArajanakatvaviziSTa nahIM hai, kyoMki yaha rUpa evaM sparza kI agrAhaka cahirindriya hai . jo rahirindriya rUpa yA sparza kI grAika nahIM hotI hai vaha vyagrAhaka nahIM hotI hai, jaise ki rasanendriya / zrotrAtmaka rahirindriya bhI rUpa-spAnyatara kI grAhaka nahIM hai / ataeca vaha bhI dravyagrAhaka nahIM hai / ataH zanda ko dranya mAnane para usameM zrotrendriyagrAhyatA nAmumakina ho jAyegI / magara thotrendriya zabdagrAhaka hai yaha to choTe bacce bhI jAnate haiN| isalie zabda meM prasiddha zrotrendriyagrAhyanya kI anupapatti ke bala se zanna meM dravyaca rAdhita hotA hai' -bhI bekAra hai, kyoMki isa anumAna meM koI vipakSavAdhaka tarka nahIM hai| rUpaspazAMnvatarAgrAhakahirindriyatva hone para bhI zrotra meM zabdAtmaka dravya kI grAhakatA ho to kyA doSa hai ? isa vyabhicArazakA kA nivartaka koI narka naiyAyikapakSa meM nahIM hai| vipakSabAdhaka narka na hone para vivakSita hetu me sAdhya kI siddhi kaise ho sakegI ? yadi yahA~ nayAyika kI Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *navArthavRnisaMbADena maJjUSAkRnmAnanigasaH * aprayojakatvAt / dravyagrahaprayojakapratyAsatterabhihitatvena tdsindiruupvipkssbaadhktkaabhaavaat| zabdaH paugalika: indriyArthatvAspAdivat, zabdo tAmbaraguNo'smadAdipratyakSatvAt sapAdivaditi tu prAya: / * rAlatA* dAbdasya dravyatve zrotrasya zabdAhakatvaM na syAdityAzaya aashepkRtH| tabirasane hetumAha - aprayojakatvAt = vyabhicArazakAnivartakAnukUlatarkabirahAna / na ca zrInendriyasya dravyAtmakag2andagrahaNe dravyAntaragrahaNaprasaGgasyaiva bAdhakatvamiti vAcyam, dracyAntarasya zrotreNAnyAmpatvAdapi ndgraahytvsyopptreH|ntr dravyagrAhakapratyAsattivirahAdeva zrIvasya rasanavat dravyagrAhakatvAsambhava iti vaktavyam, dravyagrahmayojakapratyAsatteH = svasaMyogalakSamAyA dravyagocarajJAnaprayojakApnatyAsatteH, pUrva abhihitatvena tadasiddhirUpavipakSabAdhakatAbhAvAt = zrIaniSThatvena dravyagrAhakapratyAsacyA asidbhirUpI yo vipakSabAdhakatarkannasya cirahat / sAdhyacikalazca dRSTAntaH, asmAbhiH syAdvAdibhiH sapvindriyeSu dravyagrAhakatvasya svIkRtatvAta. svasaMyogalakSaNadravyagrAhakAtyAsatteravizeSAditi vyaktameva tattvArthaTIkAyAma / ata eva cakSamanaHsparzanendriyANyatra dravyagrAhakANItyekAnto'pi pratyAkhyAtaH, sammizrItrIlaciyatA mandriyeSu jyabhicArAca / etana navyamanAnusAreNa zabdasya guNatvaM sAdhayatA muktAvalIma pAkatA "cAhanA yogyatyagindriyAtirikta-bahirindriyagrAhyajAttimatvasya hetutvasambhavAt' (kA.44 mu. pR.365) ityuktaM tadapAstam / prAcAM zabde danyatvasAdhana-gaganaguNatvabAthapaddhatimAviSkAti * zabda iti / ratnAkarAvatArikAyAM tu pUcAnaramAvenAnu. mAnadvayamidamupadarzitaM ratnaprabhAcAryeNa / tathAhi - 'na gaganaguNaH zabdaH asmadAdipratyakSatvAt rUpAdivat / paugalikazabda indriyArthatvAta, rUpAdivadeva' (ra.a. 110) ta / balipratyakSAganaguNa vyabhicAravAraNAya asAdAdA'tyuktam / prAzca ityanenA svarasodbhAvanaM kRtam / tadvIjancidam - naiyAyikAdInAM rupAdiSu dravyatvarUpasya paulikatvasyA'nAmamatatve tAnpratyevaM baktamazasthatvAta, tanmate dRSTAntasya mAdhyavikalavaM. hetoyabhicAritvaJca / na ca dravyatve satIndriyArdhatvAdityapi hetaH sambhavati: anyonyAzrayAt, dRSTAntasya sAdhanavikalatvApanezca / gadi ca paugalikatvaM gugalapariNAmarUpaM gRhyata tadA na kazcidaMSa iti tu dhyeyam / na cAtma-jJAnAdarmanolakSaNendriyArthavAdayabhicAra iti vAcama, svanaya manaso nAindriyatvAt yadrA gahigindriyArthatvaM heturasnu / anye 'pi prAzco jainAcAryAH 'zabdo dravyaM gaNayacAta bANAdivat / na ca guNavattvamasyA siddham, tathAhi - guNarAna zabdaH sparzAdyAzrayatvAt, badagamalakAdivata / na tAvatsparzAzrayatvamasiddham / tathAhi zabda: spardAvAn svasambadbhArdhAntarAbhighAtahatutvAta ora se aisA kahA jAya ki - 'zrotrendriya meM dravyagrAhaka pratyAsatti nahIM hai, kintu guNAdigrAhaka pratyAsatti hai| ivyaviSapaka laukika sAkSAtkAra meM prayojaka pratyAsatti na hone para bhI yadi zrotra meM dravyagrAhakatA mAnI jAya taba to dravyagrahaprayojakazunya rasanendriya se bhI dravya kA pratyakSa hone lgegaa| ataH zrotrendriya kI dravyagrAhakatA meM davyapratyakSaprayojakapratyAsati kI asiddhisvarUpa vipakSabAdhaka tarka kI upasthiti hone se rUpasparzAnyatarA'grAhakabAhirindrayatva hetu se zrotraMdriya meM dravyA'grAhakatA kI siddhi nigarAdha hai' -to yaha bhI asahana hai, kyoMki dravyAtmaka zabda ke laukika sAkSAtkAra meM prayojaka saMyoganAmaka pratyAsatti kA zrotrandriya meM hama pahale hI lAghavasahakAra se nirdevA kara cuke haiM / ataH zrotra meM drayagrAhakapratyAsatti kI asiddhisvarUpa vipakSabAyaka sarka kI siddhi hI nAmumakina hai| isalie pradarzita anumAna meM aprayojakatva dopa tadayastha rahane se vaha zrIndriya meM dravyagrAhakatA kA bAdhaka nahIM ho sakatA hai| ataeva bAda meM danyatva kI siddhi bhI nigarAdha hai . vaha phalita hotA hai / maha prAcIna jainAcAryoM kA sampadavyatvAdisAdhaka anumAna pAndaH pI. / zabdasthala meM ratnaprabhasUnibhati prAcIna jainAcAryoM kA yaha vaktavya hai ki . zanna pAGgalika hai, kyoMki vaha indriya kA viSaya hai| jo indriya kA viSaya hotA hai vaha paugalika = pudagalapariNAmasvarUpa hotA hai, jaise rUpAdi / manda bhI otrAtmaka indriya kA viSaya hone se pudgalapariNAma hai / evaM zabda AkAza kA guNa nahIM hai, kyoMki usakA hameM pratyakSa honA hai| jo hamAre pratyakSa kA viSaya hotA hai baha AkAza kA guNa nahIM hotA hai, jaise ki rUpAri / gandra bhI hamAre pratyakSa kA viSaya hai| ataH vaha AkAra kA guNa nahIM ho sakatA / isa taraha zabda meM podgalikatA kA vidhAnasamarthana evaM gaganaguNatva kA niSedha pUrvAcAryoM ne kiyA hai| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 698 madhyamarayAdvAdarahasye khaNDa 3 kA. 21 * mAmAMsAThItikakumatApAkaraNama 'Agato'yaM zabda:' ityAdipratItyA'pi kriyAvattvAcchabdo dravyam / na ca pavamAnagatakriyaiva zabde Aropyata iti vAcyam, evaM sati katvAdInAmaye pavamAnagatatvApattyA zabdasya nirupAvya* gayalatA hai mudgarAdivat / evaM zabdo'lAtvAdyAzramaH atratvaprakArakapratItiviSayatvAt / atyaH zabdaH mahAna zabda ityAdipratIteH sadbhAvAdityAhuH / taduktaM syAdvAdaratnAkare'pi varNaH paudgalika mUrttittvAyanmUrtinAdgalikaM yathA pRthivyAdi / mUrtimAMzca varNastasmAdgalika iti / na ca mUrtimattvamasyAH siddham sparzavatvAt / yatpunarmUrtimanna bhavati na tatsparzavat yathA vyoma | pAMva varNaH / tato mUrtimAn / na ca sparzavattvamasya pratItam karNakuharaM pravizati dhvanI karNazaSkulikAntataH svasyAnubhUyamAnatvAt / tataH sparzavatvAdrUparasagandhasparzavannalakSaNAmUrtirdhvanI prasiddhipaddhatibhavatarati / yadi punardhvaniramUrtiH syAtkarNazaSkutyAM sparzApalabdhirna syAt, upaghAtI vA cAlakAdikANI (syA ra 4 / 10 pu. 639 ) ityAdikam adhikaM bubhutsubhiH syAdbhAdakalpalatAsammatitarka - dvAdazAranayacakrAdikamabhyasanIyam / I kiJca durAdAgatIyaM zabdaH samIpAdAgatI'yaM zabda' ityAdI zrotreNa zabdagatakriyAvizeSaH sAkSAdeva gRhyate yathA 'dUrAdAgato'yaM mRgamadaparimalaH samIpAdAgato'yaM mRgamadaparimala' ityAdI prANena gandhakriyAvizeSavat / itthameva zrIbAprApya kArizuddhIdanImatA pAkaraNAt kriyAvizeSagrahAdeva durAdivyavahAropapatteH durasthAtvAdeH zratreNa gRhItumazakyatvAt / dUrasthasyaiva zabdasya grahe dUrastha bharyAdizandadazAyAM mazakAdizabdasyAnabhibhavaprasaGgAcca / itthaJca kriyAvattvAdapi zandasya dravyatvasidvirayyAnetyAzayena prakaraNakRdAha 'Agato'yaM zabda:' ityAdipratItyApIti / prayogastvevam, zabdoM dravyaM kriyAvattvAt zarakhaditi / na ca patramAnagatakriyA = nimittakAraNIbhUtapavanasamavetakriyA, evaM zabde Aropyate, svAbhAvikarAMtaranyagatyanuvidhAnAnupapatteriti vAvyam indranIla bhAgataMrindranIlagatyanuvidhA navadupapatteH zabdaniSThatayaiva kriyAvattvapratIti bhramatyakalpane mAnAbhAvAt gauravAca / | etena zabdasyAgamanaM tAvadduSTaM parikalpitam / mUrtisparzAdimattvaJca teSAmabhibhavaH sanAma / tvagagrAzatvamanye ca bhAgAH sUkSmAH prakIrtitAH // zro.vA.za.ni.a. 107 / 108 zrIka) iti kumArilabhaTTavacanamapi nirAkRtam zabdaniSThasparzAdi pramANasya darzitatvena tAdRzagauravasya phalamukhatvAt / kiJca evaM sati zabde pavanagatarAtyAge pasvIkAra sati tu katvAdInAmapi patramAnagatatvApattyA zabde pavanagatakatvakhatvAdyAropaprasaGgaH, anythaa'rdhjrtiiyprsnggaat| tatazca yathA nimittapavanagatA kriyA zabde Aropyate tathaiva nimittamaddhatA evaM katvAdayo'pyAroSyanta ityabhyupagantavyaM syAt / na ceSTApattiriti vaktavyam, zabdaniSThatayA pratIyamAnAnAM sarveSAM kriyA-katvakhatvAdInAM pavanagatatve zabdasya nirupAkhyatvApatteH = niHsvarUpatvaprasaGgAt / ataH katvAdivat kriyAyA api zabdagatatvamupagantavyam, = isa kriyA kA Azraya hone se zabda dravya hai- sthAdAdI sa Aga | isake atirikta yaha bhI jJAtavya hai ki 'yaha zabda dUra se AyA hai, vaha zabda najadIka se AyA hai' ityAdi | pratIti hone se zabda meM gamana Adi kriyA kI abAdhita siddhi hotI hai| kriyA kA Azraya guNa to nahIM hotA hai, kyoMki kriyA kA samavAyikAraNa dravya hI honA hai| ataH kriyA kA Azraya hone se zabda anya hai / yahA~ yaha zaMkA ki zabda to vastutaH niSkriya hI hai, kintu zabda kA nimittakAraNIbhUta pavana hI sakriya hotA hai / ataH zabdanimittabhUta pavana meM samaveta kriyA kA sAmIpyAdi kI vajaha zabda meM Aropa hotA hai / AropamAntra se zabda meM vastutaH kriyA kI siddhi nahIM ho sakatI hai' - isalie tathyahIna hai ki 'dUrAdAgato'yaM kazabda:' ityAdi pratItti meM jaise pavanagata Agamana kriyA kA zabda meM Aropita bhAna mAnA jAtA hai ThIka vaise hI pavanagata kanca, zabdatva Adi kA bhI zabda meM Aropita bhAna mAnane kI Apatti AyegI, kyoMki isameM koI vinigamaka tarka to nahIM hai ki zabda meM pavanagata kriyA kA hI Aropita bhAna mAnA jAya, na ki pavanagata katva, zabdava Adi kA / isa taraha zabda meM jina dharmoM kA bhAna hotA hai vaha Aropita hotA hai evaM va dharma pacanagata hI hote haiM - yaha anicchA se bhI mAnya karane para jo zabda kA apanA kucha svarUpa hI na bacegA / phalataH zabda nirupAkhya niHsvabhAva banane kI Apatti naiyAyika ke sara para AyegI / isalie yahI mAnanA ucita hai ki zabda hI pavana ke anusAra parisarpaNa = gati karatA hai / ataH zabda meM kriyAzrayatva nirAbAdha hai| kahA bhI gayA hai ki 'jaise AkAza meM pavana se karpAsa (ruI) prerita hotA hai ThIka vaise hI zabda bhI AkAza meM pavana se prerita hokara idhara-udhara jAtA hai| vAyu ke sAmane kyA koI jAtA = Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zandamya dravyatva gauravAnavakAzaH ** tvaaytteH| tatazca zabdo'nuparamAnaM parisapatyevetyavazyaM prtipttvym| uktazca-'yathA hipreryate tUlamAkAze mAtarizvanA / tathA zabdo'pi, kiM vAyo: pratIyaM ko'pi gacchatI'ti / ( ) jala zabdasya dravyatve tadekatvatvAdigrahAya zrotrasaMyuktasamavetasamavAyasya pratyAsattitve gauravamiti cet ? , indriyasaMyuktasamavetasamavAyasyaiva sAmAnyataH pratyAsattitvAta, rUpa * jAyalatA * | avizeSAt / payanasya zabdagatakriyAniminakaraNatvaM tu na nivArayAmaH / atraiva saMvAdamAha - uktazceti / nigadasiddho'yaM zlokaH / skandhanyastagiritvamanilaputre badannayama / maruto'nulamAmarthya na pratikSenumarhati / / 1 / / nanu zabdasya dravyatve mati tadekatvatvAdigrahAya = zabdaniSTakatvasatryAvRttyekatvatvanAtiprabhRnigocaralI kikasannikarSa - anyasAkSAtkAropapAdanakRna, zrotrasaMyuktasamavetasamavAyasya pArthakyena pratyAsanitva kalpanIya gauravam / nyAyanaya zrotrasamavAyana zabdagrahaH, zrInasamaveta-samavAyana zabdatvAdigrahaH, zabdasya guNale tatraikatvAdiviraheNa na naMdakatvavAdigrahAya zrotrasamavanasamavana - samavAyAdipratyAsanikalpanama / gyadAnimataM tu tadarthaM zrosaMyuktasamavetasamavAyasya pratyAnityakalpanAravamiti nantrAzayaH / tannigakurute . neti / dvagyasamavetasamavaMta pratyakSatvAvacchinnaM prati indriyasaMyuktasamavetasamavAyasyaiva sAmAnyataH pratyAsattitvAt na tu zrIvabhinnendriyasaMyuktasamavatasamavAyasya, saMkoce mAnAbhArAta, paramanaM yAvartakAbhAna vyarthavizeSaNatvAt, gorakhAca / tatA ghaTagatakallanikalatvAdismArzanaM svasaMyaktasamavenasamavAyapranyAsanyA tvagindrioNopajAyate nava zabdakalatvAdisAkSAtkAra: svasaMyuktasamavena-sanavAyapratyAsattyaiva zrotreNa janpana iti na tadarthaM pRthakapratyAyanitvakalpanagauravam / nanu viSayatayA dravyAkikapratyakSatvAva chinnaM prati yadvA dravyaniSThalaukikaviSayatAsambandhena pratyakSatyAvacchinnaM prati hai?' 'pavanaputra hanumAnajI mArA kA sArA panata uThAkara le cale' aisA mAnanevAle Apa naiyAyika mahAzaya 'pavana kA kitanA | atula bala hogA?' yaha zAMti se sociye / niSkarSa : zanna kI gati pavana ke anumAra hotI hai / zasdatyapakSa meM gaurava kI AzA aura parihAra nanu za. iti / zabda ko guNa na mAna kara dravya mAnane meM yaha zaMkA ho ki - 'dAda ko dravya mAnane para zabdagata ekatva Adi saMkhyAsvarUpa guNa meM rahanevAlI ekatvatva Adi jAti ke sAkSAtkArApe zrotrasaMyuktasamavenasamavAya nAmaka atirikta pratyAsani = laukikasatrikarSa kI kalpanA karanI hogii| dakhiya, protrendriya meM saMyukta zabdadravya, usameM samaveta ekatva Adi saMkhyA aura usameM samaveta hogA ekatvatva Adi / ataH ekatvatva Adi jAti meM zrotra indiya svasaMyuktasamavetasamavAyasambandha se rahegI aura vahA~ vipayatAsambandha se ekatyatvAdisAkSAtkAra ko utpana kregii| magara zrotrasaMyuktamamacetasamavAya nAmaka satrikarSa kisI bhI padArtha ke pratyakSa meM Avazyaka = avazyaklapta nahIM hai, kyoMki usa pratyAsani se anya kisI kA lIphika pratyakSa nahIM hotA hai| magara zabda ko dravya mAnane vAle syAdvAdI ke mana meM hI ukta svatantra manikarSa kI kalpanA karanI hogI, jo ki gauravagrasta hone kI vajaha tyAjya hai / zanda ko guNa mAnanevAle naiyAyika Adi ke matAnusAra to zabda meM ekatya Adi saMsthA, jo guNAtmaka hotI hai aura unyamAtravRtti hotI hai, hI nahIM rahatI hai| ataeva unake matAnusAra to zakatvAvajAni Adi hI aprasiddha hone kI vajaha usake sAkSAtkAra ke lie kimI atirikta sannikarSa kI kalpanA anAvazyaka hogI - to yaha isalie nirAkRta ho jAtI hai ki guNAdigana jAti ke sAkSAtkAra ke prati sAmAnyata: indriyasaMyuktasamavenasamavAya hI laukika sannikarpa banatA hai, na ki vakSuHsaMyuknasamavetasamavAya, sparzanasaMyuktasamavetasamavAya, prANasaMyuktasamavaMtasamavAya Adi vizeSa, kyoMki tathAvidha kalpanA karane meM gaurava hai aura vyatireka nyabhicAra bhI prasasta honA hai| isa taraha vipayatAsambandha se guNAdisamavanajAttiviSayaka sAkSAtkAra ke prati indriyasaMyuktasamavetasamavAya hI laukikapratyAsani hai - yaha ubhayamasiddha = avazyakalapta hai| isIse zandaikatvatva Adi ke sAkSAtkAra kI upapatti ho jAtI hai, kyoMki indriya =thotra) se maMyukna = zanna meM samavaMta = ekatyAdisaMkhyA meM ekatvatvAdi samacata hone se svasaMyuktasamavatasamarAyasanipharya se zrItrAtmaka. indriya zabdakatvatvAdi meM rahatI hai, jahA~ viSayatA sambandha meM zandakatvatvAdipratyakSa umpana hotA hai| ataH zabdadranyapakSa meM dAdakatvasvAdipratyakSAnurodha se atirikta pratyAsatti kI kalpanA kA gaurava aprasasta hai| sada ke tAkSuSa aura sapArsana | parihA / rUgA. iti / yahA~ yaha zaGkA ho ki > "ri zabda ko dravya mAnA jAya evaM usakA laukika sAkSAtkAra bhI Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7= = madhyamasyAdvAdarahasyaM khaNDa 3 kA. 21 muktAvalIkAravizvanAthabhaGgavacanapratikSepaH sparzayoH pRthagniyAmakatvenaivA'yogyA'cAkSuSA'spArzana nirvAhAtadanurodhena viziSya pratyAsattitvA'kalpanAt, ghANAdau pRthivItvAdermAnAbhAvenendriyatvasya jAtitvAt / OM gayalatA * | samavAyenIdbhUtarUpasparzayo: kAraNatvAnniruktaprattyAsattyA zabde pratyakSaM notyanumarhati syAdvAdinaye kecidbhUta sparzasace'pi zabdatvAvacchinnasyodbhUtarUpazUnyatvAt / kiJca yasya dravyasya laukikaM pratyakSaM jAyate tasya laukikaM cAkSuSaM spArzanaM ca bhavitumarhata eva, laukikasAkSAtkArasvarUpayogyadravyatvasya laukikacAkSupasparzanI mayasvarUpayogyatvavyApyatvAt / na ca laukikamAnasaviSaye Atmani vyabhicAra iti vAcyam, bahirindriyajanyasya pratyakSasya vivakSitattvAt / tatazca zabdasya bAhyendriyajalI kikapratyakSaudbhutarUpasparzayAH, svarUpayogyadravyatvaM tu sati satrikarSe cAkSuSatvatpArzanatvApattirapi durvAsa svAdityAzaGkAyAmAha - rUpasparzayoH = pRthaniyAmakatvenaiveti / dravyaniSThavahirindriyajalIkikaviSayatayA nitvAvacchinnaM pratyeva samavAyenodbhUtasparzasya cAkSuSatvAvacchinnaM pratyeva ca samavAyenodbhUtarUpasya pRthakkAraNatvaM na tu pratyakSatvAvacchinnaM prati militobhayasya / niruktasambandhena pratyakSatvasyodbhUtarUpasparzakAryatAnavacchedakatvAtsvasaMyogapratyAsatyA zrIrendriyeNa zabdasAkSAtkAro nirayAsa evaM / na ca tathApi zabdasya cAkSuSatva spArzanatvApattiriti zaGkanIyam, laukikacAkSuSaspArzanI bhayasvarUpayogyatvavyApyatAvacchedakatvaM vahirindriyajalaukipratyakSasvarUpayogyatvaviziSTadravyatvatve dravyatvaviziSTalaukikacAkSuSaspArzanI bhaya svarUpayogyatAtvaM vA ? ityantrA'cinigamAt pizAcAdI vyabhicArAca / na hi pizAcapAdaprahAra sahane pizAcasyAdarzana satyapi nipuNataraM nibhAlane'pi tacAkSuSaM bhavati / 1 vastuta indriyAdivat svarUpA'yogyatvAdeva zabdasyAspArzanAcAkSuSatvanirvAha ityAzayenAha ayogyAcAkSupAs| spArzananirvAhAt = cAkSuSa - spArzanasvarUpA'yAgyazabdagIcaracAkSupasparzanAnutpAdanirvAhasambhavAta / udbhUtarUpazUnpatvAnna zabdasya zabdagocaracAkSupatvam / tvagindriyajanya- pratyakSasvarUpAyAMmpatvAdeva na tatspAinitvaprasaGgaH / ata eva tadanurodhena cAkSuSaspArzanAnutpAdAndhadhAnupapattyA viziSya pratyAsattitvA'kalpanAt = zrItrasaMyuktasamavetasamavAye'tiriktalaukikasannikarSavAkalpanAt / kiJcAsmannaye indriyavargaNAdijanyatAvacchedakatayA sidhyatrindriyatvaM jAtisvarUpameva na tu smRlpajanaka - jJAnajanakamana:| saMyogAzrayatvAdisvarUpam / taca prakRSTajJAnakAraNatvAbhivyaGgyaM dravyaniSThamityabhyupagamyate / na ca pRthivItvAdinA sAGkathaM syAt, ghaTAdAvavartamAnasya pRthivItvazUnye cakSuSi vartanAnasyendriyatvasya pArthivaprANAdivRttitvAditi vAcyam, prANAdI pRthivItvAdeH mAnAbhAvenendriyatvasya jAtitvAt / etena zabdetadbhutavizeSaguNAnAzramale sati jJAnakAraNamanaH saMyogAzrayatvamindriyatvamiti (kA.58 mu.3,436) muktAvalIkAravacanamapAkRtam / na ca prANAdeH parthivAdibhinnatve mAnAbhAvena vinigamanAviraha iti vAcyam, 'prANAdikaM pRthivyAdibhyAM bhidyate indriyatvAt manovana' ityasya jAgarUkatyAt / na ca tarhi manaH svarUpameva prANAdikaM prasajyeteti vaktavyam, mahattvAnamanaso'pi bhidyate ghttvt| yuktamahataH pRthivyAdeH rUparasagandhAvinyatamAdbhavaniyamAt 'prANendriyaM pArthivaM rUpAdiSu madhye | tAdRzasya ca prANAdI pratyakSavAdhitatvAt na tasya pArthivatvAdikaM sambhavati / etena -> gandhasyaivA'bhivyaJjakatvAt kuGkumagandhA'bhivyaJjakatatt na ca dRSTAntaM svIyarUpAdivya akatvAdasiddhiriti vAcyam, parakIyarUpAdyavyaJjakatvasya tadarthatvAt - (kA.38 mu.pU. 307 ) iti vizvanAdhavacanamapAkRtam, aprayojakatvAt prANaghRtAdInAmaka - 1 mAnA jAya taba to zabda kA cAkSupa aura spArzana pratyakSa hone lagegA, kyoMki jisa dravya kA bahirindriyajanya laukika pratyakSa hotA hai usakA cAkSupAdisAmagrI (cakSuH matrikapadi) kA samavadhAna hone para cAkSuSa aura spArzana pratyakSa avazya honA hai, jaise ghaTa, paTa Adi / ataH zabdadravyapakSa meM zabda ke cAnuSa evaM spArzana kI Apatti mu~ha phADe khar3I rahegI" - to yaha bhI isalie nirAdhAra ho jAtI hai ki cAkSupa pratyakSa kA niyAmaka hai udbhUta rUpa aura spArzana pratyakSa kA niyAmaka hai uta sparza, jo zabda meM nahIM rahate haiM / ataeva cApa evaM spArzana laukika sAkSAtkAra ke lie AtmAdi kI bhA~ti zabda ayogya hai| taba zabda ke cAkSupa evaM spArzana pratyakSa kI Apatni ko avakAza kaise milegA ? ataH zabda kA kevala zrAvaNa pratyakSa do aura cAkSupAdi pratyakSa na ho usake lie pRthaka laukikapratyAsatti kI kalpanA kA gaurava bhI syAdvAnI ke pakSa meM prasakta rhegaa| dUsarI bAta yaha hai ki hamAre mata meM indriyatva bhI jAtisvarUpa hI hai, na ki upAsvarUpa / yahA~ yaha zaMkA ho ki 'indriyatva ko jAti mAnane para pRthvItva Adi ke sAtha sAMkarya hogA, kyoMki pRthvItvazunya cakSu meM indriyatva rahatA hai aura indriyatvazUnya ghaTa meM pRthvItva rahatA hai tathA prANendriya meM indriyatva aura pRthivItva donoM rahate haiM' Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zabdasya vINAdiguNatvanirAsa: tAvyAstu nimittapavanasyaiva zabdo guNa: / ata eva nimittapavananAzAttanAza:, samavAyikAraNanAzasya samavetakAryanAzaM prati hetutvAt / karNasaMyuktanimittapavanasamavAyAcca tadgrahaH / na ca vINA-veNu-mRdaGgAdereva kuto nAyaM guNa iti vAcyam, teSAmananugatatvAt nimittapavana jai narAlatA OM | jAtyA vyaJjakatvasya yuktsahatvAt / matijJAnapratyakSatvasAkSAdutryApyadharmAvicchinnahetutvamavendriyalakSaNam / indriya SaddharvidhasannikarSAnpatamapratyAsanyA laukikapratyakSatvAvacchinnahetutvaM nirAbAdham / na ca janyapRthivItyAdyavacchinne pRthivItvAdinA hetutvasya klRptatvAda prANAdeH pRthivItvAdikameveti vAcyam, pRthivItvAdikaM jalatvAdikaM vA ? ityannA'viniMgamAditi dik / navyA navyAstu rati / AhurityanenA'syA'nvayaH / tuH pUrvoktApekSayA vizeSadyotanArthaH / tathAhi nimittamavanasyeva zabdanimittakAraNatvenA'bhibhatasya marutaH, ekakAMraNAmbaranyavacchedaH kRtaH / zabdanirminakAraNatvena prAcAmabhimatasya pavanasyaiva zabdasamavAyikAraNatvena zabdasya pavanaguNatvamityarthaH ata eva zabdaM prati kluptanimittakAraNatAkaspa pavanastha samavAyena dAndaM prati hetutvakalpanAcitpAdava, nimittapacananAzAt = zabdanimittakAraNatvena prAcAnanaiyAyikaH zrabhimatasya vastutaH zabdasamavAyikAraNasya anilasya vinAzAt tannAzaH = samavetazabdadhvaMsaH sopapattikaH, pratiyogitA samavAyikAraNanAzasya svarUpataH samavetakAryanAzaM = samavetakAryanAzatvAvacchinnaM prati hetutvAt / anubhUyate hi zabdotpAdakaHnilavirAmAcchandavirAma: / yadi ca pavanasya zabdasamavAyikAraNatvaM na syAt na syAdeva anilavinAzAcchandavinAzaH / na hi nimittakAraNasthityadhInA naimittikasthitirbhavati / ato'nilasya tAdAtmyenaiva zabdakAraNatvamaGgIkartumarhati / = 30% nanu zabdasyA'mbaraguNatvAnaGgIkAre zrItrAvacchinnasabhavAyAttadgraho na syAdityAzaGkAyAmAhuH - karNasaMyuktanimittapavanasamatrAyAcca tadgrahaH = zabdasAkSAtkAraH / karNasaMyukte nimittakAraNatvena prAcAmabhimataM pavane zabdasya samavetatvAt svamaMyuktasamavAyapratyAsasthA zrIJarasa zabdagrAhakatvAta svasaMyuktasamavetasamavAyasannikarSeNa vAbdatvakatvAdisAkSAtkArajanakatvAnna zrotrAvachinnasamavAyazrIbhAvacchinnasamavetasamavAyayoH pratyAsattitvakalpanAgauravaM na vA zabdAdipratyakSAnupapattiriti navyanaiyAyikAbhiprAyaH na ca prAcAM mate va vINAderapi zabdanimittakAraNatvA'vizeSAt navyamale pavanasyaiva zabdaH kutI guNaH ? bINAveNu- mRdaGgAdereva kuto nAyaM guNaH / iti vAcyam, tapAM vINA-veNu- mRdaGgAdInAM ananugatatvAt anatiprasaktasAdhAraNa dharmazUnyatvAt, vijAtIyatyAt / na ca vINAvAdinaMca tatkAraNatvamastviti vAcyam, vyatirekavyabhicAraprasaGgAt / na ca anyavahitottaratvanivezAnnAyaM doSa iti vaktavyam, tAdRzanAnAkArya kAraNabhAvakalpane mahAgauravAt / pacanastu na zabdavyabhicArI. tasya zabdatvAvacchinnAvyavahitapUrvakSaNAvacchinnAbhAvA'pratiyogitvAt pacanatvenAnugatatvAceti nimittapavanasyaiva pavanatvena rUpeNa - - to yaha asaGgata hai, kyoMki prANa indriya pArthiva hai isameM koI pramANa hI nahIM hai, taba sAMkarya ko avakAza kaise 1 ataH indriyatvarUpa se laukika pratyAsatti se indriya ko laukika pratyakSa kA kAraNa mAnA jA sakatA hai / zabda pavanaguNa hai javyagata 3 navyA / zabda ke bAre meM navya vidvAnoM kA yaha kathana hai ki zabda na to AkAza kA guNa hai aura na to anya hai kintu zabdanimittakAraNaviyA abhimata pavana kA hI guNa hai| isIlie to niminIbhUta pavana ke nAza se zabda kA nAza ho jAtA hai, kyoMki samavAyikAraNa kA nAza samaveta kArya ke nAza kA hetu banatA hai| yahA~ yaha zaMkA ki zabda AkAza kA guNa na hogA to AMtra ke dvArA svasambandha se zabda kA pratyakSa na ho sakegA' <- isalie nirAdhAra ho jAtI hai ki svasaMyuktasamavAyasambandha ne kSetra zabdagrAhaka bana sakatA hai| sva = zrotrendriya, usase saMyukta hogA nimittakAraNavizrayA abhimata pavana aura usameM samaveta hai zabda | ataH svasaMyuktasamavAyasannikarSa sendakA pratyakSa ho sakatA hai| yahA~ isa zaMkA kA ki 'zabda ko nirminakAraNavighayA abhibhata pacana kA guNa mAnanA yA tAdRza vINA-veNu-mRdaMga Adi kA guNa mAnanA : isameM koI cinigamaka nahIM hone se zabda ko vINAdi kA hI guNa kyoM na mAnA jAya ?' samAdhAna yaha hai ki vINA, veNu, mRdaGga Adi galdanimittakAraNa ananugata haiM / unameM koI eka anugata dharma nahIM hai, jisa rUpa se unameM zabdasamavAyikAraNatA mAnI jA sake / jaba ki zabdanimittakAraNavighayA abhimata pavana meM tatva dharma anugata hai / ataH pavanatvasvarUpa anugata = sarvapavanasAdhAraNa dharma se pavana ko zabdasamavAyikAraNa mAnanA hI munAsiba hai pavana meM kAraNatA to avazyaktRpta hI hai, taba hama usameM rahI huI zabdakAraNatA ko nimittakAraNatAsvarUpa na mAna kara samavAyikAraNatArUpa mAnate H Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDa: 3 . kA." * gaganamya bhitra nayamana * syaivAnugatatve samavAyikAraNatvaucityAtteSAM nimittakAraNatve klRpte'pi samavAyakAraNatvA'kalpanAt, sambandhabhedena kAraNatAbhedAt / AkAza: punarIzvara evenyAhuH / tara, pavanaguNatve zabdasya sparzavaspArzanApatteH / na ca tvAcA'yogyatvAmma tasya spArzanaM, zrAvaNaM tu nirAbAdhaM guNazrAvaNatvAcchenaM prati zabdatvena hetutvAditi rAm, -* jayala - anugatatvena samavAyikAraNatvIcityAt = nAdAtmyasambandhAvacchinnakAraNatyanyAyyatvAt / tarhi kiM vINA-veNa-madaGgAdAnAM zabdakAraNavameva nAsti ? ityAzaDakAyAmAhaH . tapAM = vANA-veNumadaGgAdAnA nimittakAraNatve = tRNANi-maginyAyana tAdAtmyAtiriktasambandhAnchinnakAraNatvaM kalUna = pramANasiddha mani api ne samavAyikAraNatvA'kalpanAta, samavAyikAraNatvamya tAdAmyasambandhAvacchinnatvAta. tataH kim ? sambandhabhedana kAraNatAbhedAn. ghaTaka de caTitabhedasya nyAyyatvAt / etena vINA-vaNa-madaragAdInAM zabdaniminakaraNatvanAnugatAkanya zandarAmavAyikAragatvakalpanA:pi pratyuktA, ekakAryanirUpitAyA niminakAraganAyAH samAvikAraNatAyAzcaikacAH sambhavAJca / nanu zabdaratyAkAzavizeSaguNavAnagIkAre'mbarasiddhiraba durghadA, zabdasamarAyikAraNatvanaiva nasmiddhisambhavAdityAzaGkAyAmAhuH - AkAzaH = AkAzapadapratipAbaH punarIzvara eva / ata evAkAzezvarapadayoH paryApanApanirityaktAvapi na kSattiH, iSTApana:, jagatkartRtvana siddhAdIzvarAdAkAzA nAtiricyata ityasmAla nayanayAyikAnAmabhinavarAddhAntAn / dazabdavyatvavAdI prakaraNakAra: pradarzitanavyamatamapahantayadi - tati / pavanaguNatva zabdasya svIkriyamAga sparzavat spaarshnaapttH| pathA pavanaspasya pavanagaNalyAtspArzana bhavati tadvadeva zabdasyApi tvagindriyajanyasAkSAtkAraviSayatvaM prasajyana, pavanagaNatvasya spArzanasvarUpayogyatvabyApyatvAt / na ca zabdampArzanaM bhavatIti vyApakanivRnyA vyApyaninimidanAnilagaNavaM zabdasya, tasya spArzanapratibandhakatvakalpane ca gauravamitvattapatrAdAyaH / nanu vAyuguNatvaM na laukikatvAcabarUpayAmpatvabyAjyaM pavanAkAzasaMyoga-pavanaparimANAMdarapi spArzanatyApanaH kinna lAgayogya. vAyuguNatvameva tadhA / zabdasya vAyaguNatve'pi pacanAkAzasaMyoga divatspArzanAyogyatvAna tvatra graha ityA dAGakAmapAkamapanyasyAna -na ceti / vAcyamityanenAnveni / tvAcA'yogyatvAt = lAkikaspArzanamvarUpayAMcyA virahAta. na tasya - zabdamya, spAInaM - tvAviSayatvaM bhavitamahaMti, thAvaNaM = zrInajanyarokkiAnyakSavipayatvaM ta zabdanya nigabAdhama. laukikazrAvaNAnyakSasvarUpayogyatvAt / tadevAha - guNazrAvaNatvAvacchinnaM prati zabdatvena hetutvAditi / zabdatva-kavAdizrAvaNa vyatikiminArabAraNAya zabdatvAvacchinnakAryatAvacchedakaM na zrAvaNatvaM kintu guNazrAvagatvama / taca pUrvoktadizA gugazrAvaNamAtravRtnivajAtyasvarUpaM zaMdhyama : hai / ataH gaugca dApa kA bhI avakAza nahIM hai| yahA~ yaha zaGkA ho ki -> 'jaisa pavana meM kAraNatA avazyakalupta hai, ThIka vaise hI vINA, baMNu, mRdaGga Adi meM bhI kAraNanA avazyaklupta hI hai| taba unameM rahI huI kAraNatA ko bhI samavAyikAraNatAsvarUpa kyoM na mAnI jAya ! AkSepa parihAra to donoM pakSa meM samAna raheMge' - to yaha ajJAnamUlaka hai, kyoMki bINA, veNu, mRga Adi meM samavApikAraNatA kI kalpanA nahIM karate haiN| samavAdhikAraNatA tAdAtmpasambandhAracchinna honI hai, jaba ki nimittakAraNanA tAdAtmyA'niriktasambandhAvacinna hotI hai| sambandha badalane para kAraNatA badala jAtI hai / ataH vINA. vaMNu Adi aneka meM samayApikAraNatA kI kalpanA karane para gauraya doSa prasakta hota hai| isalie unameM nirminakApaNanA kA svIkAra karanA hI saMgata hai| yahA~ isa zaMkA kA ki -> 'zanda ko AkAza kA guNa na mAnA jAya nara to AkAza kI hI middhi na ho sakegI, kyoMki dAdAzrayatva yA vAdasamavAyikAraNavarUpa meM hI AkAza kI middhi hotI hai' - samAdhAna yaha hai ki Izvara se atirikta AkAza nahIM hai IzvaravAdI hama navya naiyAyika AkAza ko IzvarasvarUpa hI mAnate haiM / ata: zabdAzrayatvampa se atirikta AkAza kI siddhi na ho to bhI kAI dIpa hamAre mata meM prasakta nahIM hai / sa payw] nahIM hai - sAdAdI - tanna. | magara vicAra karane para nalya megApikA kA uparyukta mata bhI zraddheya nahIM ho sakatA hai, kyoMki zabda ko pavana kA guNa mAnane para to jaise pavana ke guNa sparza kA spAdana pratyakSa hotA hai ThIka vaise hI zanda kA bhI spAni pratyakSa hone lagegA / pavana ke guNa kA tvagindriyajanya hI mAkSAtkAra hotA hai, na ki thAMtrandriyajanya sAkSAtkAra / ata: isa dAMpa ke savaca zabda kA pavanaguNa nahIM mAnA jA sakatA / yahA~ yaha zaMkA ho ki > 'zada vAyaguNa hone para bhI spArzana pratyakSa Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * nyAratnAkara manApA ayogyatvasya pratibandhakatve viziSya vizrAmAda, gauravAt / kicaivamIzvarAdiguNatve'pi vinigamanAvirahAt zabdasya dravyatvamevocitam / na cAnantasaMyogAdikalpanAgaurakhaM, tava sAmAnAdhikaraNyena tatkalpanA, mama punarapRthagbhAveneti pratyuta lAghavAt / 53 * jayalatA prakaraNakAralannirAkaroti etena zabdasya pavanaguNatvaM lAgalaM gaganAdisaMyogAdivat tvagindiyAtiriktendriyajanyalaukikapratyakSasvarUpAyAMsatvaM syAdityapi pratyAkhyAtam, guNazrAvaNakAraNatAvacchedakasyAkAzAnilasaMyoge virahe'pi zabde satyAdini natryanaiyAyikAdazayaH / ayogyatvasya = laukikatvAcapratyakSasvarUpAyogyatvarUpa, viSayatAsambandhena laukikatvAcatyAnaM prati pratibandhakatvaM svIkriyamANaM tAdRzapratibandhakatAnA viziSya vizrAmAt = vizeSarUpeNa paryavasAnAta gauravAt kAryakAraNabhAvagauravaprasaGgAt / laukikaviSayatAsambandhena dravyasamavetasyAdarzanaM prati zabdAnilAkAzasaMyogAdinidAyogyatvasya svarUpeNa pratibandhakatvaM dravyasamavettaspAirzanaM prati zabdatvakatva khatvAnilAkAzasaMyogatyAdiniSThatvAcayAMgyatAbhAvasya svarUpeNa pratibandhakatvamityevaM rItyA nAnApratibadhyapratibandhakabhAvakalpanAvazyakatve'nekavidhakAryakAraNabhAvakalpanAgauravasya prasI durnivAraH / na cA'khaNDAbhAvasyaiva taddhetutvamiti vAcyam, udAsInapravezApravezAbhyAM vinagamanAvirahmaNA'khaNDAbhAvahetutvAbhAvasya pUrvamuktatvAt / etena vAyI hi zrotraM prApte zabda upalabhyate yathAhiM campakadravye prANasatrikRSTe gRhyamANasya gandhasya tadguNatvaM tathA zabdasyApi vAyuguNatvaM veditavyam athavA vAyureva tAtyAdisthAnasaMyogAt tattacchandaguNako niSpadyate tasminna zrotraM prApte saMyuktasamavAyasannikarSeNa zabdoM gRhyate (zrI. bApU 022) iti pArthasArathimizrasya nyAyaratnAkarakRto vacanaM nirAkRtam, zabdasya vAguNatvaM zrotragrAhyattvAnupapatteH vAyumAtrasamavetAnAM zrIvendriyAgrAhyatvAt doSAntaramAha kiJceti / evaM = zabdasya nimittapavalaguNatvasvIkAre, IzvarAdiguNatve'pi vinigamanAvirahAt / IzvaradikakAlAnAM kAryabhAtraM prati nimittakAraNatvena zabdasya kiM svanimittakAraNIbhUtapavanaguNatvaM svanimittakAraNIbhUtamahezvaraguNatvaM tAdRzakAlAdiguNatvaM vA ityantrA'vinigamAtsarveSAM teSAM guNatvaM vaktavyaM Ahosvit keSAmiti, anyathA ajitIyaprasaGgAditi tadapekSA zabdasya dravyatvamevocitaM kalpayitum / na ca zabdarUpa dravyatvaM ananta saMyogAdvikalpanAgauravaM iti vAcyam, taba naiyAyikasya sAmAnAdhikaraNyena = ekAdhikaraNanirUpitasamavAyasambandhAvacchinnavRtnitvasambandhena zabda tatkalpanA = anantasaMyogAdisvIkAraH mama syAdvAdinaH punaH apRthagbhAvena aviSvagbhAvasambandhena tatkalpanA iti naiyAyikamatApekSayA pratyuta lAghavAt = sambandhakRtalAghavAt / etena zabdasya nAvayavatve'nantAvayava-tannAzAdikalpagAravAditi' (kA.44 mu.maM. pU. 367) muktAvalImaJjUpAkRtAM vacanamapi pratyAkhyAtam / - ke ayogya hone se usakA spArzana pratyakSa nahIM hotA hai, vAyu kA sparza spArzana sAkSAtkAra ke yogya hone se usakA tyAca sAkSAtkAra ho sakatA hai| isa taraha zabda aura pavanasparza meM pavanaguNatva samAna hone para bhI spArzanA'yogyatva aura spArzanayogyatvarUpa dharmavizeSa kI vajaha eka ke spArzana pratyana ke abhAva kI evaM anya meM laukika tvAcapratyakSavizyatA kI upapatti ho sakatI * / hA~, zabda meM spArzana pratyakSa kI ayogyatA hone para bhI usakA zrAvaNa pratyakSa to nirAbAdharUpa se ho sakatA hai, kyoMki guNazrAvaNa pratyakSa kA kAraNatAvacchedakIbhUna zabdatva dharma pavanaguNa zabda meM rahatA hai| matalaba ki zravaNasvarUpayogyatA hone kI vajaha zabda kA zrAvaNa pratyazna ho sakatA hai evaM lIkika spArzanasvarUpA'yogyatA kI badaulata zabda ke aspArzanatva kI bhI ho sakatI hai to yaha bhI isalie nirAdhAra hai ki zabda meM spArzanasvarUpA'yogyatA kI kalpanA kara ke use spArzana pratyakSa ke prati pratibandhaka mAnane para to anekavidha vizeSarUpa se pratibandhakatA kI kalpanA kA gaurava upasthita hogA, jo aprAmANika hone se mAnya nahIM ho sktaa| matalaba yaha hai ki dravyasamavetaspArzana ke prati zabdaniSTha spArzanayogyatvAbhAva ko pratibandhaka mAnanA, dravyasamavetasamavetasyArzana ke prati zabdatvakatvAdinie spArzanayogyatvAbhAva ko pratibandhaka mAnanA - isa taraha vizeSarUpa se pratibandhakatA kA svIkAra karanA aura tat tat kArya ke prati tat tat pratibandhakAbhAva ko kAraNa mAnanA - aisI goravagrasta kalpanA navyanaiyAyika mata meM prasakta hotI hai| dUsarI bAta yaha hai ki - zabda ko nimittakAraNIbhUta pavana | kA guNa mAnanA yA Izvara kA guNa mAnanA yA kAla kA guNa mAnanA yA dizA kA ? isa viSaya meM koI vinigamaka nahIM hai, kyoMki pavana kI bhA~ti vAbdanimittakAraNatA kA svIkAra prAcIna naiyAyikoM ne Izvara, kAla Adi meM samAnarUpa meM kiyA hai / isa vinigamanAviraha doSa kI vajaha zabda ko AkAza, pavana, jagadIza, dizA Adi kisIkA guNa na mAna kara use Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAdhyamasyAhAdarahasya khaNDaH 3 . kA.11 matabhedena mAndagugatvApAkaraNama evacA'sya paulikatvapratikSepAya (9) sparzazUnyAzrayatvaM, (2) atinibihapradezapraveza * jJayalatA haisvatantrAstu 'ma / zabdo dravya tathApi tasya na guNatvama yUpaganyAmaH kinvatirikatvaM, na caivaM padArthAntarakalpane gauravamini vAnyama, vicArA:sahatvAt / tathAhi- zandasyAtirikale kato:smAkaM gauravam ? na hi zabdastvadanabhimatI yena tato'smAkaM gaurA syAt pratyuta tasmin guNatvajAtikalpane tavaiva gauravam / na ca tasmina guNatvajAtisambandhAbhAvastvayA kAlpanIya iti sAmyariti vAcyama, pratiyogigrAhaka- pramANAbhAvanivandhanasthA.tyantAbhAvaraya pratiyogyasiddhaba siddhatvAta. anyathA'tiprasaGgAt / karNazaSphalyAM ca tasya svarUpa samavAyo vA satrikarSaH tasya samavApsyantaraM kalpapadbhiH yasmin yasmina doganakalvaM kalpyane tasmina tasmin asmAbhiH svarUpasambandhasya samayAyasya vA kalpanena gauravA bhAvAta. pratyuta mamavApyannaraM kalpayanAM parAbhava gauravamini vadanti / naiyAyikaikadezinastu / "saMyogidranyaM zAbdaH dUranA bhae~ prahatAyAM 'Aganchati zanda' ini pratItaH / ata evAkasmi zithilakar3ayAdikaM DolAgata, dIryati jhIryati ca haThAt sATanti ca avaNapaTaSu ghaTamAnAH riaSapiNDA | zimya dayA nayanagolakANDA viTita bhramanti patanti ca / spRzyate cAnubhavarasikaH sUkSmadarzibhiradaradezaparipluTAyasa - nAnI napatana janmA niSThurataro nirvAdaH karSavica dehamabhidhAnnitaHsparzacAnapi zabdaH / sa ca sparza kvacidudbhutaH kacidanubhRtaH / tatazca kAza-saratryA-parimANa-pRthakta-saMyoga-vibhAga - paratvAparatva-vegAralyANanavakavAna sAvayavadatryaM zanda" iti vyAcakSana / yat zabdasya guNatvaM na syAt tadA natra guNanilI kikaviSayatAsambamdhena zrAvaNapratyakSAtpAdAsambhavena cabharatirika | aMndriyarUpaM panubahirindriya sadanAtvaM na syAditi tana zandatryatvapaze dravyavRttilA kikaviSayatAyA para vAdakApatA kendakasambandhamA kasambhantaratugara kAttiauzivaragayanAyA etra zabdakAryatAvacaMdakatvamityAdikaM cahutaramahanIyaM mAramayaparikarmitamatibhiriti dik / / evana = niruktarItyA zabdasya dravyanvaM siddhe pati ca, asya = zabdasya. paulikatvapratikSepAya = 'gugalapariNAmavanirAkaraNAya, anvayazcAsyA'ye 'upanyastA' ityanena saha / sparzazunyAzrayatvamiti / prayogastvakam - zandI na pAdargAlakaH sparzazUnyAzrayakatvAta, AkAdAparimANanat / sparzazUnyAyakatvaJca spArahitasamayAyikAraNakatvarUpa dhyaM, tana | kAlikAdinA sparzarahitAzrayakatvamAdAya vyabhicAraH / dAndasamavApikAraNasyAkAzasya mparzazUnyatvena na hatAH svarUpAsiddhatvamiti / tyasvarUpa hI mAnA jAya, jisakI vajaha ye maba samasyAeM nI-do gyAraha ho jAya / yahA~ yaha zaGkA ho ki - 'zana ko dravya mAnane para zanda meM ananta karNa Adi ke saMyoga kI kalpanA kA gaurava prasakna hogA, jo mahAgauravagrasta:' -to isakA samAdhAna yaha hai ki zabda ko pacanaguNa mAnane kAle navyanaiyAyika ke mata meM bhI zandra meM sAmAnAdhikaraNya sambandha meM ananta karNasaMyogAdi kI kalpanA tI karanI hI paDegI, kyoMki 'karNasaMyukta pacana kA zabda guNa hai' yaha navya naiyAyika kI mAnyatA hai, jaba ki hamAre mana meM zabda meM apRthagbhAvanAmaka laghu sambandha se hI anantakarNasaMyogAdi kI kalpanA kI jAtI hai| matalaba yaha hai ki zabda meM ananta karNasaMyogAdi nayanayAyika ke matAnusAra sAmAnAdhikaraNyamambandha se avazya kalpanIya hai jo sAmAnAdhikaraNyasambandha ekAdhikaraNanirUpitasamavAyasambandhAvacinavRttitvasvarUpa gumazarIrabAlA hai / jaba ki hama syAdrAdI to apRthagbhAva nAmaka laghusambandha se hI zabda meM nAiza saMyoga kI kalpanA karate haiN| spaSTa hI hai ki navya naiyAyika ke mana meM sambandha gurutara hai jaba ki syAvAdI kA abhimata sambandha laghutara hai, jo naiyAyikamatAnusAra samavApAtmaka ho sakatA hai / attaH isa gaurava dopa kI vajaha zanda meM vrajyatva kA svIkAra hI munAsiba hai - yaha phalita hotA hai| * zAdadravyatSA hetupakanirAkaraNa pacazva, / prAcIna naiyAyika zabda meM paudgalikanca - inyanva ke nirAsArtha pAMca hetuoM ko batAte haiN| saMkSepa meM umakA bayAna isa taraha hai ki . 'zabda paudugalika nahIM hai, kyoMki vaha sparzazUnya meM Azrita hai / jisakA Azraya sparzazUnya honA hai, naha paugalika nahIM honA hai, jaise AkAzaparimANa / zanda ke Azraya AkAza meM parza nahIM hone se zabda AkAgmaparimANAni kI bhauti pIlika nahIM ho sakatA // 3 // isa taraha atinibiDa pradazA meM bhI zanna ke gamana-Agamana kA pratidhAta nahIM hone meM vaha paulika nahIM hai| jo paudgalika hotA hai usake gamana-Agamana meM atinicira bhini Adi pratibandhaka banate hai, jaise patthara Adi pIlika dravya ke gamanAgamana meM dIvAra pranirandhaka banatI hai| magara aniniriTa dIvAra ko bheTa kara bhI Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * anekAntavAdaniyatArambhavAdAsAkAra: nirgamayorapratighAtaH, (3) pUrva pazcAccAvayavAnupalabdhiH, (4) sUkSmamuntirA'prerakatvaM, (1) gaganagaNatvaM ceti pacahetavo ye jarIyAyikarupanyastAste hetvAbhAsA eva / tathAhi-prathama- | svAvanna sidisaudhamadhyAste, bhASAvaNAdestadAzrayasya sparzavatvAt, pulasya sparzavatvaniyamAt, anyathA tatyudagaleSu kadApi sparzAnubhavaprasaGgAt / na caitadazimatamaniyatArambhavAda ityanyatra vistaraH / - jayata*prAcAmAzayaH / dvitIyahatamAha atinivipradezapravezanirgamayopaniyAta iti / prayogamavayamhanIyaH / ghanAdaH paugalikanya satonatinibiTAdazAd gamanAgamanayAH pratighAtI dRSTaH / tatikramA chandasyA garodgalikatvagiti prAcInanaiyAyikArayaH / tRtIyastu hetuH pUrva pazcAcAvayavAnupalabdhiH / baTAdaH pIdgalikasyotpAdapUrva cinAzAdanu vAvayavA upalabhyanta ini dRSTam / zabdAMtpAdAdAka naddhvaMsAnantaraca tadavayavAnupalabyastasyApodgalikannamityabhiprAyaH / catuH sUkSmamUrtAntarAMprerakatvamiti / / loSThAdaH gaudagalikasya gamanAgamanAbhyA sUkSmatalAdimUrtadravyasya pregNaM duSTacaraM zabdagamanAgamanAbhyAM na na nathA natpreraNaM damira vyApakAnupalabdhyA:pi tatpAdagalistvaM pratiSiddhaM bhavAni bhAvaH . paJcamahatuH gaganaguNatvaM api nagya pAnAlakatvaM apAkagani. gaganaparimANAdI tadhopalabdhariti paJcahatavo ye jaranaiyAyikaiH upanyastAH te hetvAbhAsA eya, myarUpAsiddhivyabhicArAdisaroSa . viSamaviSadharaviSAvagavidhustitvAta / tathAhi - prathamastAvana siddhisodhamadhyAste, bhASAvargaNAH tadAzrayasya = jhAndAtmakapariNA. mAdhikaraNamya sparzavatvAt, ataH pazUnyAzrayakatvaM svarUpAsiddham / nadapi kuna: : pudagalasya sparzavatvaniyamAt rupamarasa - gandhavarNavannaH pudgalA:' (6/23) iti tattvArthasUtra bacanAtaanyathA = 'padalatyAvanchedana spA daranupragarma, tatpudgaleSu - zandogATAnakAraNAbhUtapudgaleSu kadApi sparzAnubhavaprasaGgAditi / na ca etat = dAdalapu spazAnud bhavatyaM. abhimata aniyatArambhavAdaM syAhAdimane / na ca bAbdasya padagalaparyAyave cakSapogalambhAsagI rUpavaditi vAcyam, gandhaparamANubhiH vyabhicArAta / na ca tadaddayatvAtra tadarzanAmini zayama, zabdapadgalAnAmapi nata ca tanmA bhUta / etena zabdasya pudgalarakandhasvabhAvatve ghaTavat cAcapaprasaGga ityapi pratyuktam, gandhapi tadApattestulyatvAt ityanyatra vistaraH / manda kA gamanAgamana hotA hai / atapatra baha naugalika nahIM ho sakatA // 2 // tathA dAda kI utpatti ke pUrva aura vinAza ke bAda usake avayava kI upalabdhi nahIM hotI hai| jo pAlika hotA hai usakI utpatti ke pahale aura vinAza ke bAda usake avayava kI upalabdhi hotI hai, jaise ghaTa / magara zabda meM aisA nahIM hai| ataeva yaha paudgalika nahIM hai // 3 // tathA zabda anya sUkSma mUrta padArtha kA preraka bhI nahIM hotA hai / manalA yaha hai ki patthara, niTTI, ghaTa, paTa Adi pauDalika pArdha gamanAgamana karate haiM taba kapAsa, bAyu Adi anya sUkSma mUrta padArtha ko gatimAna karate haiM magara zanda gamanAgamana karane para bhI kapAsa Adi anya sUkSma murta padArtha ko gatimAna nahIM karatA hai| ataeva vaha paudgalika nahIM hai // // nayA ganda meM pIdgalikatva kA pratikSepa karanevAlA pAMcavA aura antima hetu hai gaganaguNana | jisameM gaganaguNatva rahatA hai vaha gaudugalika nahIM hotA hai, jaise gaganaparimANa / gaganaparimANa meM gaganaguNanya rahatA hai| alaNva vaha paudgalika nahIM hai| isa taraha zana bhI gaganaguNa hone kI vajaha paudgalika - pudgalapariNAma nahIM hai / isa taraha pA~ca hetu se zabda meM podgalikatva kA pratipaMca hotA hai| ne 1. / magara prakaraNakAra zrImadjI isake khilApha yaha kahate haiM ki prAcIna naiyAyika se upanyata pe pAMca hanu saMtu nahIM haiM kintu asaddhetu haiM, hetvAbhAra haiN| vaha isa taraha - prathama hetu hai sparzazUnyAbhapatva yAnI mpaI se zunya meM rhnaa| magara yaha hetu svarUpA'siddhi doSa se duSpa hai, kyoMki zabdAtmaka pariNAma ke Azraya bhApAcargaNA meM spardA rahane ke bAda meM sparzazUnyAdhitatva = sparzazUnya meM rahanA-yaha hetu rahatA nahIM hai / bhASAvargaNA pudgala se nippanna hai parva pudgalasvarUpa hai aura pudagalamAtra meM varNa-gandha-rasa- sparza rahate haiN| yadi aimA na mAnA jAya nara nA bhApAvagarNA ke pudgaloM meM kabhI bhI eparza kA udbhava hI nahIM hogA / magara yaha to aniyata ArambhavAda meM abhimata nahIM hai| pudgala meM hI yadi sparza na hogA naba pudgala ke samUha se nippana bhApAvargaNA meM bhI sparza kaise AyegA ? magara zanda meM sparza to pramANamiddha hai / isannie gandAtmaka pariNAma meM sparzazUnyAzrayantra = sparzazUnyAzritatva hetu svarUpAHsiddha hai, jisakI vajaha zabda meM podgalikatva kA pratipaMdha nahIM ho sakatA / isa cipaya kA vistAra anyatra prApya hai| HdAzraya. samAtiAja hai .. Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 madhyamasyAdvAdarahasya khaNDaH 3 . kA.11 *lAbharipanimanaprakAdAnama * zabdAzraya: sparzavAna bahirindriyArthAdhAratvAtpRthivyAdivadityAyAH, ! eka sparzavadanArabhyatvena janyadravyatvAbhAvasAdhanamapyasya parAstam, tavA'pi vijAtIyadravyatvena janyadravyajanakatvamityasyA'ndhakArakhAde vyavasthApitatvAcca / / - AyalatA zaldAzrayaH - rAtopAdAnakAraNIbhUna sparzacAna bahirindiyArthAdhAratvAna = bAhirindriyagrAhAsamavAyikAraNatvAta. pRdhicyAdivaditi / bahirindriyagrAhyatvacana bahirindriyajanyalIkikapatyakSasyamapayonyarUpa vadhyama, nena 'jJAno ghaTa' itipratyakSe jJAnasyA'pyupanItabhAnaviSayavAnaratyAtmani nanikAntikatvama, na vA kenA pyagRhAtagacdAzraye hetA bhAMgAmiddhiH tasyApi svarUpayogyatvAt / yadyagi svamate manaso noindriyanvena bahiH padamananipragajanaM tacApi paramataM manasa indriyatvAnmAnamaviSayajJAnAdisamavAyikAraNa Atmani vyabhicAravAraNAya tasya sArthakatvanityAdi vibhAvanAyam / AhaH prAJco janAcAryA ratnaprabhariprabhRtaya iti gammata / nanu zabdo na janyadanyaM sparzabadanAra nyatyAdinyanumAne jAgrati tasya pAdgalikatyaM karya siddhamityAzakAmayAkaroni - ata eva = zabdasamayakAraNamyoktAnumAnena sparzavacasidratvAdava, aspAgre parAstamityananAncayaH / zabdAzrayaH sparzavAnityanumAnana 'sAvadanArabhyatvasya henoH svarUpAsidatvamAvadinan / kiJca mparzabadArabhyattve bAdhita zabdaya sparzavananAgbhyanvasiddhiH / para tAdAvAdha eva nAsti / aranu vA yathAkazci-chanda mpa badanArabhyalaM tathApi jhanda janya dravyatvAbhAvaH kathaM mimadhyen ? na himavatsamavetana janyadravyatvavyApakaM yena tadabhAvAttadabhAvasiddhiH syAt / na ca mparzavatvasyaiva janyadravyamamabAyikAraNatAvacchedakatvAnchabdasamavAyikAraNIbhUta Akaze sparzavirahAnna zabdasya janyayAnini vAcyam, taba = naiyAyikasya api vijAtIyadravyatvena janyadravyajanakatvaM na na pavana ityasya pUrva (pRSTha 8) pazcamakArakAvivaraNaM andhakAravAda vyavasthApitatvAca / nadana pUrva natra 'anantAnalasparzakalpanAmapakSya laghuta kajAtivizeSakalpanAyA payocitatvAta' iti / nabhanegAyikamanAnurodhanAmi "jAtivizeSa eva dravyArA-katAyachana katvenA bhyAyaH sa ca tamampapi sanbhavatI'tyupapAditaM pUrva natratra / tatazca namaH-zandavargaNA-prabhodyona-chAyA'ntapa-dhinA- jala-tejaHpratidanyasAdhAraNaM jAtyameva janyadravyayamavANikAraNatAchedakamiti meM zabdasya janyadhyatvavAya iti padArthaH / etena indamya janyadanyatvaM sparzavadanayabArabhyatva myAna. sparzavadanantyAvavitvasya dralyArambhakatAvacchedakavAdityapi nirAkRtam, tatra spavinyasyaSTavAn / vastutastu bhena paNa mArambhakatvaM mArzavatvAdarvizeSaNavizeSyamA cinigamanAcirahana, anntyAvavivaraH vyasamavAyikAraNatvaparyavaminasya kAraNatAnayacchaMdakatyAcetyAdikaM pUrvo kamihAnusandheyam (gR. 3.81) / zabdA, / anya vidvAnoM kA yaha kathana hai ki 'zabda ke Azraya meM sparza hai, kyoMki vaha pahirindriya artha / zanda) kA AdhAra hai / jo bahirindiyagrAhya viSaya kA AdhAra hotA hai vaha sparzavAlA hotA hai, jaise pRthvI Adi / bahirindriya = prANa se grAhya gandha Adi kA AdhAra hone para ecI Adi meM jaise sparza rahatA hai dIka vaise hI bahirindriya = AMtra meM grAhya zabdAtmaka pariNAma kA AdhAra hone se bhApAvargaNA meM parza siddha hotA hai / isalie yahA~ yaha naiyAyikavaktavya ki --> 'zabda sparzacad dravya se anArabdha hone kI vajaha janya dravya nahIM ho sakatA hai / jo sparzavamUnya se Arabdha nahIM hotA hai vaha janya dravya nahIM ho sakatA hai jaise ki varNa, gandha, AtmA, AkAza Adi / zabda kA Arambha bhI sparzazunya AkAza se hone meM zana meM sparzavadanArabhyattva rahatA hai, jisase zabda meM janyadravyatva kA abhAva siddha hotA hai 1 zabda meM janyadravyatva kA abhAva middha hone se syAhAdI ko abhimata janyadravyanva zabda meM bAdhita yA satpratipakSita ho jAyegA' <<- bhI isalie nirAkRta ho jAtA hai ki rahirindriyagrAhyaviSayAdhAratva hetu se gandAyaya meM sparza siddha ho jAne meM dAna meM sparzavadanArabhyatva huna hI svarUpA'siddha ho jAnA hai, taba usase kase vAda meM janyadanyatvAbhAva kI siddhi ho makatI hai? dUsarI bAta yaha hai ki janya ilya kA kAraNatAavacchaMTaka naiyAyikamata meM bhI vijAnIyadravyatya hI hai, na ki sparzavadArabhyatva (jo andhakArajanaka pudgala meM bhI evaM zabdajanaka bhASAvargagA meM bhI raha sakatA hai|- yaha to pahale (degviya pRSTha-582) andhakArabAda meM pramANa se siddha ho cukA hai, naya 'sparzavadanAgbhyatva hone kI vajaha zAna meM janyadravyatvAbhAva rahegA' yaha kase kahA jA sakatA hai ? banda ke janaka bhASAvargaNA meM janyadravyakAraNatAvadaka vijAtIyadraganyatva raha sakatA hai naba janyadrajyakAraNAlA. vacchaMdakavaijAtyAvacchinna (= bhApAvargaNA) se janya zabda meM janyanyatva kI siddhi bhI nirAbAdha hai. yaha phalita honA hai| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * nyAyabhAgyananatyapAMDa: evaM sati zabdo na sparzazUnyAzrayaH bahirindriyamAdyatve sati sAmAnyatattvAda rUpavadityanumAnamadhyAhu: / kA cala zabdo na sparzazUnyAzrayo bahindriyavyavasthApakatvAda rUpavadityAha / tadasa, bahirindriyavyavasthApakatvaM hi yatkicidabahirindriyavRttisAmAnyadharmAvaciomabhedavyApyarbAhe * jayalatA evaM = zabdAzrayasya pavitva midaM sati 'galI na sparzazUnyAzrayaH cAhagindriyagrAhAvaM sati sAmAnyabattvAditi / bahirindriyagrAhyatvamanupadAnasvam bodhyam zabdatva-rUpatvAdI vyabhicAracAraNAya sAmAnyavaccAditi grahaNama / gaganaparimAgAdI vyabhicAradhAraNAya bahirindriyagrAhyatvamityuttama / jJAnAdI vyabhicAravAraNAya bahirityuttama / AhaH pUrvAcArya iti zeSaH / tatazca zabda sparzazUnyAzrayakatvahatAH svarUpAsiddhatvamAvaditaM bhavani | panana 'agavAnnAzrayasya' (nyA.sU. 2-2-28 bhA iti nyAyabhASyakAravacanamaNi nirastam / kazcittu ini AityanenAnAti / zabdA na sparzazUnyAzraya iti zanne gaNityA ra pazinyAsamavenatvasAdhanAya hanumAna / bAhirindriyavyavasthApakatvAditi / tyagindriyAdibahindriyaginnabAhirindriyanyiAmakatvAditi / dRSTAntamAha-rUpanadini / rUpasya tyagindriyAdibhinnacakSakSaNahindriyalyavyavasthApakAlena yathA sparzajanyAnAzrayakatvaM nadhA zabdasvAmitvamAdibhitrazrAMtrAtmakabAhirindriyalalyavasthApakatvana mparzazunyAkAzAnAyakatvaM vidhyatIti nAngAce zabda dravyatvavAdinaH karayacita / tatra prakaraNakAra Aha- tadasAditi / bahindriya kalamabahirindriyAtirikatyaniyAmakalyana zabda sparzaganyAnAyakatvamAdhanaM na rAmpagityarthaH / tadeva sAnimAha bahirindriyavyavasthApakatvaM hi yatkibhidavAhirindriyanisAmAnyadharmAvacchinna = - - - | gacaM, / imalie to prAcIna jainAcAroM ne bhI pamA anumAnaprayoga batAyA hai ki -> 'zabda sparzazunyadravya meM Azrita nahIM hai, kyoMki rahirindriyagrAkha hote hue vaha sAmAnyavAna (=jAtimAna) hai, jaise rupa / kapa bahirindriya cakSu meM grAhA hai parva rUpatvajAti kA bhAzraya hai, ataena usakA Azraya pusthI, jala, neja Adi iyya pAMcAlA hotA hai / ThIka vaise hI zAda bhI rahirindriya zrotra se grAhA hai evaM sAmanya jAti kA Azraya hai, ataena jhana kA Azraya dAbdasamacAthivAraNa = zabdApAdAnakAraNa bhApAvargaNA bhI mparzacAlI siddha hotI hai / ataH zabda meM sparzadAdhitatva kI siddhi nirAdha hai' / isase bhI dAna meM paudugalikanca = pudgalapariNAnava kI middhi sUcata hotI hai, kyoMki spA pudgala kA hI thara hai evaM zabda ke upAdAna kAraNa meM sarga abhe siddha kiyA gayA hai . yaha prakaraNakAra zrImadajI kA tAtparya hai| pahiriTriyAyapasyApAra pradAna kazci / yahA~ kisI vidvAna kA yaha kathana hai ki -- 'zana sparzazUnya meM Azrita nahIM hai, kyoMki vaha bahirindriyavyavasthApaka hai / jaise rUpa cakSunAmaka pahindriya kA nagindriyAni meM atirikta bAhya indriyayana sAdhaka : jyavasthApaka hone se sparzazUnya meM Azrita nahIM hai ThIka vaisa hI zana bhI AMcanAmaka bahirindriya kA tyagindriyAdi meM atirikta bahirindriyanvana yavasthApaka hone se sparzazUnya meM Azrita nahIM ho sakatA, gana kA Athaya : upAdAnakAraNa paryanya siddha nahIM ho sktaa| isa taraha bhI zabda meM sparzagunyAzritatva hetu svarUpA siddha ho jAnA hai' - magara prakaraNakAra zrImadajI kahate haiM ki uparyukta kadhana samIcIna nahIM hai, kyoMki bAhigindriya kA vyavasthApakanna tI rUpanyAdi meM vyabhicArI hai arthAta rUpatvAdi meM bahirindriyavyatragyApakatva hetu rahane para sparzazUnyAnAzrayakAvAtmaka bAdhya nahIM rahatA hai / isake pahale yaha samajhanA jarUrI hai ki bahirindiya. vyavasthApakatva kyA hai ? bahirindriyavyavasthApakatva kA majalya hai. pana kinina bahirindriya ke viSaya meM rahanevAle sAmAnya dharma se avacchinna pratiyogitAka bhaMda kA vyApya ronA bahirindriyajanyapratyakSasyarUpayAMgyatva / yaha to mpAdi kI bhA~ti rUpatyAdi meM bhI rahatA hai, kyoMki prANandriviSaya saurabha bhAdi meM rahanevAle gandhatvAtmaka mAmAnyadharma saM bhavacinnapaniyoginAka bhena kA vyApya aisA cakSujanyapratyakSaviSayatna mpAdi kI gA~ti rUpavATi meM bhI rahatA hai| magara rUpAdi meM hI sparzazUnyAnAzrayakara hai. na ki rUpatvAdi meM, kyoMki rUpatvAri ke Azraya rUpAdi sparzazunya hI haiN| isa taraha rUpatvAdi meM vivakSita henu rahana para bhI sparzazunyanirUpinasamavAyasambandhAvacchinnatritvAbhAna nahIM rahane meM hatu meM spaSTa hI vyabhicAra. doSa hai / ataeva umame zana meM sparzagunyAnAzrayakatvasvarUpa sAdhya kI siddhi nahIM kI jA mklii| isake atirikta dopa yaha hai ki hatu kA 'yatkinihi rindriyaviSayavRttisAmAnyadharmAvacchinnabhadanyApya' aisA vizeSaNa vyabhicAgvAraka na hone meM vyartha ho jAtA hai jisava. phalagnasya Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 768 madhyamasyAdAtarahasya khaNDa: 3 kA 12 * zandasya pazupAzrayakatvAsiddhiH ** rindriyajanyagrahaNagrAhyatvam / tathA ca rUpatvAdau vyabhicAraH, vyApyAntavaiyarthya, 'sAmAnyavatte satI 'tivizeSaNadAne ca pUrvahetvavizeSa iti / dvitIyo'pyasi zabdaguNatvavAdinA kriyArUpayostatpravezanirgamayoranaGgIkArAt bhityAdikamupabhidya prasarpiNA mRgamadAdidravyeNA'naikAntikazca / * gayalatA vyApyavahirindriyajanyagrahaNagrAhyatvamiti / yatkiJcidvAndriyagrAhyaniSTho yaH sAmAnyadharmaH tadavacchinnabhedavyApyaM bahirindriyajalaukikasAkSAtkArasvarUpayogyatvaM khalu bahirindriyavyavasthApakatvamityarthaH / yathA prANagrAhyasaurabhAdivRttigandhatvalakSaNamAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAkabhedavyApyaM vahirindriyaja-gaddasvarUpayogyatvaM rUpapAdoM vartate tadeva bahirindriyavyavasthApakatvamucyate / tathA carUpatvAdI vyabhicArI durvAra:, yataH prANagrAhyasaurabhAdivRttigandhatvAvacchinnapratiyogitAkabhedavyAgya-bahirindriyajagragrAhyatvasya satye'pi sparzazUnyAzrayakatvasya sattvena sparzazUnyAnAzrayakatvastha virahAt / Adipadena rUpanirUpAbhAvAdigrahaNam / na ca guNa satIti vizeSaNAnna vyabhicAra iti vaktavyam, hetoH svarUpAsiddhatvApatteH / na tAsmanmataM zabdasya guNatvamasti / sAmprataM vyApyatvAsiddhimupadarzayati vyApyAntavaiyarthyAmiti / yatkiJcidavahirindriyagrAhyavRttisAmAnyadhamavicchinnapratiyogitAkabhedavyApye'tyasya hetuvizeSaNasya vyabhicAravArakatvAbhAvena vyApyAntavaiyarthyana vyApyatvAsiddhirapi durnivArA, tAdRzadharmasya atigurutayA hetutAvacchedakatvAdityAzayaH prakaraNakRtaH / na cendriyAntarAgrahmatvaM sati bahirindriyagrAhyatvameva bahirindriyavyavasthApakatvamastviti vAcyam, tathApi rUpatvAdI vyabhicArAM vyApyatvAsiddhizca / nanu vyApyatvAsiddhinivAraNAya vahirindriyagrahaNasvarUpayogyatvasyaiva sparzazUnyanirUpitasamavAyasambandhAvannivRttittvAbhAvasAdhakatvamastu / na ca rUpatvAda vyabhicAraH, tasya vahirindriyajanyalA kityakSasvarUpayogyatvAditi vaktavyam, sAmAnyavattvaM sanItirvizeSaNAditi cet ? mevam, vahirindriyajanyalaukikapratyakSasvarUpayogyatvalakSaNatAH 'sAmAnyavattve satI' tivizeSaNadAne ca pUrvahetvavizeSa: ' zabda na sparzazunyAzrapaH vahirindriyagrAhyatve sati sAmAnyavattvAdrUpavadityanumAnopadarzitahatva bhinnatvaprasaGga iti na tataH kazcidavizeSa ityarthaH / = itpanna zabda paugalikatvapratikSepAyopanyastaH spazUnyAzrayakatvahetuH svapAsiddhI na pAlikatvapratiSedhAya samartha iti pracakArthaH / paugalikalanirAkaraNakRte prAcInatayAyika panyastIca tiniciDapradezapravezanirgamayorapratighAtalakSaNo dvitIyAM hetuH api anyatarA'siddhaH - vAdiprativAdyanyataramate kharUpAsiddhI na manISitasAdhyasiddhisAdhanAyAm / tadeva samardhayati zabdaguNatvavAdinA naiyArvikena kriyArUpayoH samAvRtisvarUpayoH tatpravezanirgamayoH = zabdaniSThatayA gamanAgamanakriyayAH anaGgIkArAt / anumAnaprayoga hetoH = vAdiprativAdyubhayasiddhasyaiva sAdhyasAdhakatvAt / bhittyAdikamupabhidya prasarpiNA mRgamahAdriyaNA'naikAntikazca hetuH mRgamadAdA niviDanara bhittyAdipradezapravezanirgamayitasya sattve'pi paudgalikalvAbhAvasya vyApyatvAsiddhi doSa prasanna hotA hai| yadi vyartha hone se tAvavizeSaNa ko haTA kara kevala 'bahirindriyagrAhyatva ko hetu banAyA jAya taba bhI rUpatvAdi meM vyabhicAra doga AyegA / isake freetNArtha 'sAmAnyavattvaM sati' aisA hetu kA vizeSaNa diyA jAya taba yadyapi vyabhicAra doSa kA nivAraNa to ho sakatA hai, kyoMki rUpatvAdi meM vahirindriyagrAhyantra hone para bhI sAmAnya (= jAti) nahIM hone se viziSTa hetu hI nahIM rahatA hai tathApi tatra hetu sAmAnyavattvaM sati bahirindriyajanyagrahaNagrAhyatyAt' aisA banagaH jAM pUrvokta anumAna meM pradarzita hetu hirindriyagrAhyatvaM sati sAmAnyavattvAt ke samAna bana jAtA hai| donoM hetu tulya bana, jAne se prastuta anumAnaprayoga ne kucha adhika pratipAdana yA nayI rIti se yA anya hetu se zabda meM sparzazunyAzrapakatva kI siddhi nahIM hone se pUrvIka anumAna se isameM kucha pharka nahIM hai| phira bhI zabda meM pAMgalikatva pudgala pariNAma ke pratikSevArtha prAcIna naiyAyika meM upanyasta sparzazUnyAzrayavatva hetu tI svarUpAsiddha hI rahatA hai yaha khyAla meM rakhanA jarUrI hai * prAcIna naiyAyika kA vidavIya hetu asiddha evaM vyabhicArI * = dvina tathA zabda meM paugalika ke nirAkaraNArtha prAcIna naiyAyika ne jo dvitIya hetu batAyA thA 'atinibipradeza meM praveza aura nirgama meM apratighAta' vaha bhI vAdI prativAdI anyatarA'siddha hai| isakA kAraNa yaha hai ki prativAdI naiyAyika zabda ko guNa mAnate haiM aura praveza tathA nirgamana kriyAtmaka hone kI vajaha guNa meM nahIM raha sakate hai, kyoMki guNa meM eka Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * apTasahasrIsaMvAdaH atinibiDapradeze prasarpaNAnaGgIkAro 'pyubhayatra samAnastulyayogakSematvAt / tRtIyo'pyulkAdinA savyabhicAraH / 5 jayalatA viraheNa vyabhicAro'pi prasajyate / etena prayoga ubhayasiddhahetupradarzanasyAvasyakatve'pi prasaGge'nyatarasiddhasyA'pi gamakatvAdastu prakRte prasaGgApAdanamevaM zabdaH paugalikaH syAt atinibiDapradezapravezanirgamayIH pratighAtassyAdityapi parAkRtam, gandhaparamANUnAmi ttprsnggaat| etena na pudgalasvabhAva: zabda: nidribhavanAbhyantarato nirgamanAta, tatra bAhyataH pravezAda vyavadhAyaka vedanAdezca darzanAt yastu gudgalasvabhAvo na tasyaivamdarzanaM yathA lopTAderityapi nirAkRtam, pudgalasvabhAvatye'pi tadavirodhAt / taduktaM vidyAnandenA'STasahasyAM > tasya hi nizciMdra- nirgamanAdayaH sUkSmasvabhAvatvAt snehAdispadAdivana virudhyeran kathamanyathA pihitatAmrakalazAmyantagala jalAdahirnirgamanaM snigdhatAdivizeSadarzanAdanumati ? vA pihitaH salilAbhyantaranihitasyAntaH zItasparzapalambhAt salilapravezI numIyeta ? tadabhedanAdikaM vA tasya nizchidratayekSaNAtkathamutprekSeta 1 tato nirinirgamanAdiH snehAdisparzAdibhirvyAbhicArI, na samyagyeturyataH zabdasya pudgalasvabhAvatvaM pratikSipet tasya mudagalasvabhAvatvanirNayAtsarvadhA'pyavirodhAn / a.sa.pU. 151) iti / ki atiniviDapradeze prasarpaNAnaGgIkAraH api ubhayatra sandhaparamANUnAmiva zabdamudgalAnAmapi zabdadravyatvaguNanvavAdinogate samAna iti atinidhipradezatravedAnirgamayorapratighAnasya bhAgAsiddhi: svarUpA'siddhi ubhayamatasiddhA, tulyayogakSemattvAt / ata eva nicitarakur3ayAdinA samastyaiva gandhaparamANunAM pratighAta utsuktAvapi na naH kSatiH zabdagugalapratighAtasyA'pi dRSTatvAt / vastutastu bhinnabhASAdravyANAM catuHsamayanIkavyApitvA'bhyupagamAn atiniciGakuiyAdinA'pi na tatprativAnaH, audArikapudgalAnAmevIdArikadugalapratighAtakatvasambhavAt vaikriyAdiskandhAnAM tu tato'tisUkSmatvAnna tadvyApAtakAritvamaudArikaskandhAnAM sambhavati / tathApi saMpUrNAMkalpApinAM ninnazabdadravyANAmatiniviGakuiyAdikaM vibhinya padasu dikSu visarpatAM prAyo'smadAdizrAvaNA'gocaratvAta atiniciGapradeze prasarpaNAnaGgagI kAro'pyubhayantra samAna iti prakRtaM prakaraNakRtItamiti dhyeyam / pUrvaM pazcAcAvayavAnupalabdhilakSaNa: tRtIyAM hetuH api ulkAdinA Adipadena vidyudaNukAdigrahaNaM vyabhicAra:, nirukahetutvapi paugalikatvAbhAvavirahAt na ca yoginistRlkAdyavayavAH pUrvaM pazcAcopalabhyanta eveti vAcyam, zabdei samasamAdhAnatvAna bhI kriyA nahIM rahatI hai| kriyA kA samavAyikAraNa kevala dravya hI hotA hai / isalie naiyAyika ke matAnusAra kriyAmAtra kA zabdAtmaka guNa meM abhAva hone se atiniviDapradezapravezanirgama bhI zabda meM asiddha hone para atiniviDapradezapravezanirgamA'pratighAtAtmaka hetu zabdAtmaka pakSa meM kaise rahegA ? jaba prativAdI se darzita anumAna kA hetu hI prativAdI ke matAnusAra pakSa meM nahIM rahatA hai taba usa hetu se prativAdI ko abhimata sAdhya kI siddhi pakSa meM kaise ho sakatI hai ? arthAt nahIM ho sakatI haiM / 1 dUsarI bAta yaha hai ki prAcIna naiyAyika se upanyasta dvitIya hetu vyabhicArI bhI hai. kyoMki kasturI Adi dravya dIvAra Adi kI dUsarI ora bhI jAte haiN| matalaba ki kasturI Adi ke praveza nirgama meM atinibiDa dIvArAdi pradeza se pratipAta nahIM hone se nAdRza hetu usameM rahatA hai phira bhI paudgalikatvA'bhAvAtmaka sAdhya kastUrI Adi dravya meM nahIM rahatA hai / isalie dvitIya hetu meM sAdhyAbhAvavadavRttittvalakSaNa vyabhicAra doSa bhI hai tathA adhika vicAra kiyA jAya to naiyAyika aura syAdvAdI donoM ke matAnusAra atyanta nizchidra dIvAra yA parvata Adi to zabda ke gamanAgamana donoM meM pratighAta = vyAghAta karate hI haiM / ataH atiniviDapradezapravezanirgamA'pratighAnAtmaka hetu zabda meM svarUpA'mi hotA hai / gandhaparamANu aura zabdapudgala donoM meM aninivi dIvAra Adi se pratighAta kA honA yA na honA * isa viSaya ke prazna aura pratyuttara to naiyAyika aura syAdvAdI donoM ke matAnusAra samAna hI raheMge / ataH dUsarA hetu bhI zabda meM pIgalika kA pratikSepa kara sakatA nahIM hai / naiyAyika ke tRtIya caturtha hetu bhI vyabhicArI tutI / isa taraha zabda meM paudgalikatva ke pratikArArtha prAcIna naiyAyikoM kA pUrva aura pazvAdavayavAnupalabdhisvarUpa tRtIya hetu bhI ulkA, bijalI Adi meM vyabhicArI hai, kyoMki unakI utpatti ke pUrva aura vinAza ke bAda unake avayavoM kI upalabdhi Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71. madhyamamyAdAdaharaye khaNTa: 3 . kA.1 *svAhATakApAratAsavAna: * caturtho'pi dhUmAdinA / pakSamastu spaSTameva prAgasidatvena pradarzita iti / / syAdetat - dravyaM bhavanayaM nityo vA syAdanityo vA ? atra mImAMsakAnuyAyitato - nitya eva zabdo 'yameva pUrvamazrauSaM sa evA'yaM makAra' -* jayatadi sUkSmamUttAntarA prerakatvalakSaNaH caturthI hetuH api dhUmAdinA sanyabhicAra: / AdipadenImAprabhAdigrahagama / cUmasya sukSmamUrnAntarA:prerakatyepi paudgalikatvAbhAvavirahAta, tasya sparzabancAta / taduktaM syAdvAdakalpalatAyAM - 'mparzastA zabdena karNavicaraM pravizatA vAyuneva tadavAralagatUlAMzukAdeH preraNaM syAt / na syAta, dhUmanAunakAntAt / dhUmA ha spargavAn, tadabhiH sambandhana pAMzusambandheneva cakSuSA svAsthyopalavdheH / na ca tena cakSuHpradevAM pravidAtA nalpakSmamAnasyA'pi preraNaM samupala-yata iti / navaparzavatve zabdasya yAyoriMca spAina sar3agaH, dhUma-prabhAdibadanadbhutasparzalyAdi' (myA.ka.ssa.10.gA.36) tyaadi| vastRtasta munAntaraNarakalvamapi dastyeva meghagajanAdino bhittyAdiDolanAdI prasidatvAna. AdhunikadhvaniyantrAdijanyamahAvanerapi patrAdiprerakatvasyApi dRSTatvAtsvamagA'siddhiH bhAgAmidbhiHpi catardha vApi sphuTatyAnna sAMparzinani dhyeyam / gaganaguNatvalakSaNaH panamastu paudagalikatvapratipaMdhako hedaH spaSTamaya prAka sadasyAkAAgaNava masya sarvazabdagrahaNAttiH zrotrasamavAyA vizeSAdityAdinA (pRSTha 69.3) asiddhatvena = svarUpA'sidbhalena pradarzita iti so'pi na dAdapodgalikanyapratikSepakRtelamityalaM. vistareNa / visnarastu syAdvAdaratnAkara-sammanitarka-syAdvAdakalpalatAdinogyamayaH / danityAnityatvAmAMsAdhama pakrayate - syAdetaditi / dravyaM bhavana = dravyatvena sidhyan ayaM = zabdaH nityo vA syAdanitpo vA ? iti / atra nityatvakATirmImAMsakAnAmanityatvakATisna nayAvikAnAm / krameNa tanmataM pradadauDane gandasya nityAnityatvaM syAdrAdinAmiti darzayiSyani prakaraNakAra iti sandarbhaH / atra = nistAvinati patnI mImAMsakAnuyAyina ini AharitvananA grencati / nitya eca zabda iti / zabdasyAnityatvavyadhikaraNanityamityarthaH / kunaH ? 'yameva pUrvamazrIpaM sa evAyaM gakAra' ityabAdhitapratyabhijJAnAt / zrutazrUyamANa na hone para bhI unameM paudgalikanvAbhAvAtmaka mAdhya nahIM rahatA hai| ataeva tRtIya hetu bhI jyabhicArI hone ke marava zanna meM pIdgalikatva kA praniSedha karane meM asamartha bana jaayegaa| isa taraha mUkSmamUntiga:prerakatvasvarUpa caturtha henu bhI dhUma. prabhA Adi meM paugalikatvAbhAva kA vyabhicArI hai| dhUna, prabha, upmA Adi dravya gamanAgamana karate hue bhI mUkSma rUI Adi mana dravyoM ke preraka banate nahIM haiN| phira bhI unameM paudgalikatvA'bhAva nahIM rahatA hai, kintu pIdgalikatva hI rahatA hai| isalipa caturtha hetu bhI vyabhicArI hone se zanda meM paudgalikatvAbhAva kA sAdhaka nahIM ho sakatA hai / * pacamahetu svasyAsita pazca. / isa taraha prAcIna naiyAyika se upanayasna gaganaguNatvAtmaka pA~cavA hetu bhI zabda meM pAdgalikatva kA nirAkaraNa nahIM kara sakatA hai, kyoMki gaganaguNa-yamvarUpa iMtu hI zanna meM svarUpA'siddha hai - yaha nA pahale zandra ke dravyavamiDiprasnAca meM batAyA gayA hai| jaba ki. zabda dravyasvarUpa hai taba usameM guNaca hI kama raha sakaMgA ' guNatva hI zanda meM nahIM rahatA hai, taba AkArAguNava tI zabda meM nitarAM nahIM raha sakatA hai| iMtu hI pakSa meM na rahane para gandAtmaka pakSa meM pAlakatyAbhAvAtmaka sAdhya kI middhi vRddha naiyAyika kama kara sakate hai ? ataH pA~cavA hetu bhI pakSa meM gvarUpAmila hai| isa taraha prAcIna nayAyika se upanyasta hunu paJcaka meM se eka bhI hetu zanna meM paudagarikatva kA pratikSapa nahIM kara sakatA hai| ataH zanda dravyAtmaka hI hai, paudagalika hI hai . yaha nirAgadharUpa meM kahA jA sakatA hai| ONGthA nitya hai - mImAMsaka myAda, / yahA~ yaha prazna ho sakatA hai ki 'zabda yadi dravya hai to yaha kyA nitya dravya hai yA anitya dravya ?' isake pratyuttara meM mImAMsakAnuyAyioM kA yaha bakavya hai ki - "zabda nitya hI hai arthAt pakAntanitya hai / isakA kAraNa yaha hai ki 'pahale jisa ga zada ko maiMne sunA thA vahI yaha ga zada : gakAra hai aisI pratyabhijJA hotI hai, jo abAdhita hotI Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * yaza unmAdAnavicAra: * ityabAdhitapratyabhijJAnAta, zabdotpAdAyitItarvAyUtpAdAdiviSayakatvAt, utpate: svatvagatve'pi khaNDaza: tadAropasambhavAt / jAyalatA* gakArAbhedasAdhakapratyabhijJAyA abAdhAcchabdaspaikAntanityamitArthaH / na ca 'gakAra utpanno gakArA vinaSTa' ityAdipratInargama sadbhArAta abhedaviSayiNyA niruktapnatyabhijJAyA bAdha iti vAcyam, zabdotpAdAdipratIneH bAputpAdAdiviSayakavAda na tasyAH pratyabhijJAnAdhakalcama / zandayAkA yatpAdavinAzI gamIyAdidopabazA bhanne Agapyane yathA japAkusumagataratimA sabihina - mphaTikazakale / atA na pUrvAparakAlInagakArA bhadAvagAhitvaM nekapratyabhinna yA agrAmamiti / etena zabdonpATavinATA. pratInInAM bhramatvakalpanAmapezya pratyabhijJAmAtrasya nankalpane lAyamiti pratyutam, viSayabAhulyasya janacAhalyA prayojakatvAna nanUnyattistu srAdhikaraNApatramAnadhikaraNakSaNasambandharUpaica vAcyA / sambandhapadAnupAdAna tU paniprAkamaNAnA. mutpttimvruuptaapttiH| ana eva tadapAdAnam / yadvA svAdhikaraNakSaNAvRttiAgabhAvapratiyogikSagasambandhasvarUpA mA vanavyA yaddhA svaprathamakSaNasanAsambandhAmikA sA kinacyA anyambanpA yA kintu gvatvariteca mAnIkarnayA / prakRte vAyuganAtyAdasya zAce AropArtha svapaMdana zabddhagrahAgaM kAryam / parantu tasya ninyanna nirutAtpanarAmidbhiH, zabdAdhikaraNamaNadhvaMsAdhikaraNatyAdimpattvAna sarvezamaya kSaNAnAma / tatA na inda nAdRzA bhrama AropaMH vA sambhavati anyatra prasiddhasyecA tyAgapagambhavAdini cena ? maitram, pa. = pAnipAyasya svayagarbhapi khaNDazaH tadAgepasambhavAna = utpAda gaMgasambhavAn / yadhA svagaNanAdhikaraNAbhAvA pratiyogimAgAgAdhikaraNyarUpAyA vyAptaH svatvagarbhave:pi vAyA prasiddhaM dahanamamAnAdhikaraNA bhAvA:paniyAMgitvaM dhUma samArogya vahIM bahisamAnAdhikaraNAmAcAAniyAMgidhUnasAmAnAdhikaraNyasvarUpAyA dhamanyAtaH bhramaH sambhani, bahivyApakadhumamgamAnAdhikaraNyasyA'syaNDasyA prasiddhatve:pi yahicyApakatvasya dhUmasAmAnAdhikaraNayagya ca tatkhaNDasya prasiddheH nathaiva nityazabdAdhikaraNadhvaMsAnadhikaraNakSaNasambandhAtmikAyA akhaNDotpanepramiddhataHpi gaganAdau pramidaM nityazadAdhikaraNadhyayAdhikaraNa kSaNa samAropya nityadAda nityazabdAdhikaraNakSaNadhvamAnAdhikaraNakSaNasambandhAtmikAyAH syAtpattarAropo bhramo vA mambhavatyeva, nityazadAdhikaraNakSaNAdhikaraNalvarUpasya kSaNasambandharUpasya ca tattvaNDasya prasiddharzita nAmAMsakAzayaH / hai / pranyabhijJA pUrvAparakAlIna padArtha meM abheda kI sAdhaka honI hai| isalie pUrvazruta aura vartamAnakAla meM zrUyamANa zana meM abheda kI siddhi hotI hai / isa taraha zabda meM cirasthAyitA kI siddhi hone para nityatva kI middhi hotI hai 1 yahA~ yaha zaMkA ho ki > "yadi zabda nitya hai taba to 'zabda utpannaH', 'zabdo vinaSTaH' aisI pratIti, jo sarvajanaprasiddha hai, kaise upapanna ho sakegI? kyoMki nitya padArtha kA kabhI bhI utpAda aura vinAza ho sakatA nahIM hai" -to isake samAdhAnArtha yaha kahA jA sakatA hai ki zanna meM jo utpani aura vinAza kI pratIti honI hai vaha vastutaH zabdavipayaka nahIM hai kintu rAyuviSayaka hai / ardhAna nitya gana ke vyAka vAyu kA utpAda aura vinAza hone meM pAmara loga pakanagAMcara utpani aura cinAza kA zanna meM upacAra karate haiM, jaise japAkusumagana ratimA kA sphaTika meM Aropa karate haiM / magara Agepa karane para bhI jaise sphaTika meM vastunaH ranibhA nahIM hotI hai ThIka vaise hI pavanagata utpAdAdi kA zanda meM Ageya karane para bhI indra ka vastutaH utpAdAdi hote nahIM haiM / MICR meM utpati kI pratIti meM patitA kI saMgati yadi yahA~ yaha kahA jAya ki -> 'utpani svAdhikaraNakSaNadhvaMmAnadhikaraNakSaNasambandhasvarUpa hai / jaise, jo vyakti jima kSaNa meM utpanna hotI hai vaha kSaNa usa ani, ke adhikaraNIbhUta kSaNoM ke dhvaMsa kI anadhikaraNa hotI hai, kyoMki umake pUrva usa vyakti kA abhAva hone se unake pUrva kI zraNa usakI adhikaraNa nahIM hotI hai| nathA jo kSaNa usa vyakti kI adhikaraNa hAnI haiM unameM usakI utpanikSaNa sarva prathama kSaNa hai, jo usa kSaNa meM naSTa na ho kara usakI agalI kSaNa meM nae hAtI hai| anaH usa kSaNa ke sAtha usa vyakti ke sambandha ko hI usa lati kI utpani kahI jAtI hai| nitya vyakti sabhI kSaNoM meM rahatI hai / ataH pratyeka kSaNa usakI adhikaraNIbhUna apanI pUrva kSaNa ke dhvaMma kI adhikaraNa hotI hai / isaliye utpatti ke ka lakSaNa meM svazabda se nitya vyakti ko grahaNa karane para utpatti kI aprasiddhi ho jAne se nitya meM usakA bhama nahIM ho sakatA hai, kyoMki ekatra prasiddha kA hI anyatra AgaMpa yA bhrama ho sakatA hai to yaha isalie nigadhAra ho jAtA hai ki utpatti svatvaghaTita hone para bhI khaNDazaH usakA Agera yA bhrama mumakina hai| matalaba yaha hai ki nityapadArtha kI adhikaraNIbhUta kSaNoM ke vaMsa kA anadhikaraNa kSaNa aprasiddha hone se asvaNTarUpa meM nitya kA utpAda aprasiddha hai phira Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 742 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 3 kA 11 ekatra tAratva - mandatvAdimasamarthanama na ca (? atha) tAramandAdibhedena zabdanAnAtvAvazyakatvAd nAnAzabdeSvapi abAdhitapratyabhijJAdarzanAt astu tasyAstajAtIyA'bhedadviSayakatvaM, vyaktyabhedaviSayiNyAstu bhramatvamiti cet ? na ghaTAdau zyAmatva- raktatvAdivadekatrA'pi zabde tAratva-mandatvAdisambhavAt / astu vA * jayalatA jai = atha 'tAraH sa gakAra: pUrvamazrI mando'yaM gakAro yaH zrUyaMta ityAdipratItyA tAra- mandAdibhavena viruddha dharmAdhyAsana zabdanAnAtvAvazyakatvAt = pUrvAparakAlInagakArAdibhedasya pramANasiddhatvAt nAnAzabdeSu pramANasiddhabhedavatsu dAdeSu. abAdhitapratyabhijJAdarzanAt sa evAyaM vakAraH paM pUrvamazrayam ityAdyAkArikAyAH sarvAnubhavasiddhAyAH svarasavAhipratyabhijJAyA atrAdhitatvIpalacneH astu tasyAH pratyabhijJAyAH tajjAtIyA'bhedaviSayakatvaM pUrvottarakAlIna-bhinnagakArAdisAdRzyA'vagAhitvaM anyathA pUrvottarakAlInaskArAdibhedasAdhaka- tAratvAdipramitivirodhaprasaGgAt / ata eva vyaktyabhedaviSayiNyAH = tAvRdApratyabhijJAyAH pUrvo narakAlInagakArAditAdamyAcamAhitye tu bhramatvaM nAdAtmyAbhAvavati tAdAtmyAH vagAhitvAditi cet ? na ghaTAdI zyAmatcaraktatvAdivaditi / yathA 'zyAmo naSTI rakta utpanna' itijJAnakAle 'sa evAyaM ghaTa' iti pratyabhijJAyAH pUrvottarakAlInavyaktyabhedaviSayakatve'pi pramAtvameva vizeSaNotyAdAdipratItaH vizeSyAH bhedA: virodhitvAt jJAnAkAranaMda virodhA'sambhavAt tathaiva ekatrA'pi gakArAdau zabde kAlabhedana tAratvamandatvAdisambhavAt = tAratva mandatvAdiviruddha dharmasamAvezasambhavAt tAratyAdipaNatyAdAdipratIteH gakArAdisvarUpavizeSyavyaktyabhedA'virodhitvAt / 1 etena 'utpacca gakAra, vino gakkAra' iti vaidharmyajJAnakAlotpattikAyA: sa evAyaM gakAra' ityAdipratyabhijJAyAH 5. jAtIya bhedaviSayakatvamaMtra, na tu tadRdvyaktyabhedAvagAhityam, zyAmAM naSTaH, rakta utpanna' iti jJAnakAle ' sa evAyaM yada' pratyabhijJAyAstu vyaktyaikyA'vagAhitve'pi na kSatiH, tatra viziSTotpAdAdipratIteH zuddhavyaktyabhedA'virodhitvAt iha tu zuddhasyaiva gakArAderutpAdAdvidhAriti vizeSAdityapi parAstam, nAdRzavaidharmyajJAnAbhAvakAlotpatra - pUrvAparakAlIna vyaktya bhedaviSayaka!.tyabhijJayA tadekyasiddhAnutpAdAdipratItevatpAdAdiviSayakatvasya suvacatvAdityuktottaratvAt ata eva dUratva- naikaTya-zukasArikAdibhavAdibhedena nAnAvidheSvapi zabdeSu pratyabhijJAdarzanAt vyaktyabhedaviSayakatvaM tasyA bhramatvamevetya'pi pratyAkhyAtam, deSutpAdavinAdAbhedAdikalpane gauravAbotpAdavinAzabhedAdipratItInAmeva bhramattvAt / nanu tAdRzavadharmyajJAnAbhAvakAlInavyaktya bhedaviSayakapratyabhijJAyAH tadaikyasAdhakatvaM na tu tAdRzavyatya nedajJAnAbhAvakAlInanirutavaidharmyajJAnasya tadbhedasAdhakatvamityasya zapathamAtra nirNeyatvamityAdAGgakAyAM kalpAntaramAhuH astu veti / tAratvAdijAtiH bhI nityAdhikaraNa samAnAdhikaraNatva aura kSaNasambandha ina do khaNDoM meM prasiddha hai| ataH gamana Adi meM prasiddha nityAdhikaraNakSaNadhvaMsAnadhikaraNatva kA kSaNa meM avagAhana kara ke nityapadArtha meM svAdhikaraNakSaNadhvaMsAnadhikaraNakSaNasambandhasvarUpa sakhaNDa utpatti kA bhrama yA Aropa hone meM koI bAdhA nahIM hai / yadi aisI zaMkA kI jAya ki " zabda meM tAratva, mandatva Adi bhinna bhinna dharma kA bhAna 'tAro'yaM gakAraH ' 'bhandaH sa gakAra:' ityAdi pratIti hone se nAra, manda Adi bheda se pUrvAparakAlIna pratIna gakArAdi meM bheda mAnanA Avazyaka hai| isa taraha jaba pUrvAparakAlika zabda meM bheda (nAnAtva) siddha hone para bhI jo 'sa evAyaM gakAraH yo mayA pUrvamazrApama' ityAdi prasiddha pratyabhijJA hotI hai usako tabhI agati kaha sakate haiM yadi use tAra, manda Adi bheda se vibhinna kAra Adi meM sAjAtyAvagAhI mAnI jAya, na ki vyaktiabhedA'vagAhI / matalaba yaha hai ki 'ta evArtha gakAra:' ityAdi pratyabhijJA pUrvAparakAlIna gakArAdi zabdAtmaka vyakti meM gatvAdirUpa se sAdRzya ko apanA viSaya banAtI hai jisakA artha hai ki bhUyamANa gakAra zruta kAra ke samAna hai| magara vyaktiabhedaviSayaka mAnane para yAnI 'zrUyamANa gakAra zruta gakAravyakti se abhina 'hai' aisA usa pratyabhijJA kA AkAra mAnane para vaha bhramAtmaka ho jAyagI, kyoMki nAratva, mandratyAdi vaidharmya se zrUyamANa aura zruta makAra meM nAnAtva = bheda pahale hI nizcita hai| yaha ThIka usI taraha saMgata ho sakatA hai jaise 'saMveyaM dIpakalikA' yaha pratyabhijJA" <- to yaha bhI nirAdhAra hai, kyoMki jaise 'zyAma ghaTa naSTa ho gayA, rakta ghaTa utpanna huA' yaha jJAna hone para bhI yaha vahI ghaTa hai, jo pAkapUrvakAlIna thA isa prakAra kI zyAma aura rakta ghaTa meM aikya kI pratyabhijJA pUrva pratIti ko zyAma aura raktarUpa svarUpa vizeSaNa ke kramazaH nAza aura utpAda ko avagADI mAna kara donoM pratIti kI upapati Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *vacitkadAcitkasyAzci jAgabhivyaktiH | tAratvAdijAtiH zabdamAtravRttireta, vijAtIyapavanavazAtu kacit kadAcidabhivyaktiriti / ___ yA caitrAdeH kakArAdipratyakSe caiprAdikarNAvachinavijAtIyavAyusaMyogasya hetuteti --OM mayalAtA - vAndamAtravRttireveti / tarhi pazcAdiva pUrvamapi natra mandatvaM jJAyata pUrvamiva vA yazcAdapi tAratvaM tatrAMpalabhyena, jAteH baMda sarbAna pratyavizeSAdityAzaGkAyAmAhuH - vijAtIyapavanavazAnu zabdamAtraniSThanAratvAdijAtaH kvacit kadAcidabhinyatirini yathA jalAntaHsthAyAM gavi gotva- pazutva-pRthvI tva- dravyatvAdijAnisancApi yatkiJcinadavayaHspI dravyatvajAtiprAkaTya prANAdana tadgandhopalabdhI satyAJca pRthivItvajAtyabhivyaktiH, tatpuGgAdidarzane 'pazutvApAsabdhiH. sAmnAdimanvajJAnaM ca gotvajAniyaniriti vyaJjavacitryavazAt sambhavati tathaiva ekatrA.zire tAratyAdinAnisandehI kitanIjApapadAkacitkadAcinadabhivyaktyupapanirapi sughaTA kASThayena vAyunA degamabhisarpajA zabdagatA tAratva-jAniyaMjyate mandamabhirUpatA ca mndvjaatiriti-miimaaNykaashyH| iTacA'bhyupagamabAdenoktama / vastutastu tAratva mandatvAdijAtiH vyaJjakavAyavIyacanidharma eva zabda Arogyane na tu vAndamya svAbhAvikaM svarUpaM mImAMsakamate / ata eva gotvAzcatvAdijAtivat tAralva mandatvAdiviruddha jAtInAmekA zabda kavaM samAvedAH sambhavatItyunAvapi na kSatiH, anabhyupagamAyati tu dhyeyaM mAmAMsAmAMsalamatibhiH / etena dAbdasya nityatve mavaMdA sarveSAM mana sarvazandIpalabdhiprasaGga iNi parAstam, paSAM shbdaatyaadkaanaam| vijAtIyavAyusaMyogAdInAmasmAbhiH mImAMsakaiH zabdavyaJjakatvenAbhyupagamAt / yattu ini nacintyamityanemAnyati / zabdasya nityanda caitrAdeH kakArAdipratyakSe = laukikaviSayatAsambandhana dAyamaitrIyazukIyakakArAdizrAvaNatvAvacchinnaM prati, caitrAdikarNAvacchinnavijAtIyavAyusaMyogasya hetuti = caitrAdikavicchedyA karatI hai arthAta pUrva meM imAma aura vartamAna meM raka ghaTa ke abheda ko viSaya karanevAlI ukta pratyabhijJA vyaktiabhedavipayanapA pramA ho sakatI hai ThIka vaise hI gakAra meM lAratva aura mandatva kI pratIni ke abhAvakAla meM 'sa pacAyaM gakAraH' yaha pratyabhijJA hotI hai usase pUrva zruta evaM sAmrata yamANa gakAra meM aikya ke siddha hone meM koI bAdhaka na hone se eka hI ghaTa meM zyAma-rakta rUpa ke vinAza-utpAda kI bhA~ti eka hI gakAra meM nAratva aura mandama dharma ke vinAza-utpAda ko viSaya mAnA jA sakatA hai| ataH nitya vAnda meM tAratva-mandatvAdi ke vinAza aura utpAda ko vipaya mAnanA saMgata hone se 'ma pacAyaM gakAraH' isa pratyabhijJA ko nyaniabhedavipayakatvena bhI pramA kahane meM koI dopa nahIM hai / athavA yaha bhI kahA jA sakata hai ki tAratva-mandatva Adi kecala nitya zabda meM rahanevAlI jAni haiN| magara vijAnIya pacana ke sababa pahale zanda meM tAratva nAti kI abhivyani huI thI aura mAmpratakAla meM vijAtIya vAyu mandatya jAti kI abhivyakti kI vajaha kabhI kahA~ para amuka jAti kA hI prAkaTya hotA hai, sara jAti kA nahIM / jaise gAya dUra hone para usameM dravyanva jAti kI abhivyakti hotI hai, najadIka Ane para usameM pazutva vyakta hotA hai aura atyanta samIpa upasthita hone para usameM gotva prakaTa hotA hai, na ki sarvadA aura sarvatra saba ke lie gAMva kI abhivyakti hotI hai| ThIka usI taraha nitya gakAra Adi zabda meM bhI nAratva, mandatva aTi jAti kI kadAcit vijAtIya vAyu ke dvArA abhivyakti susaMgata ho sakatI hai / kha naiyAyikata meM lApat kI prakAza yanu. / yahA~ padArthagATa nAmaka grantha ke kartA bA, jo vAdAnityatAbAdI naiyAyika hai, gandanityatAvAdI mImAMsaka ke prani yaha AkSepa hai ki -> "zabda nityatvapakSa meM caitra Adi ke kakAra Adi vargoM ke pratyakSa maM caitra Adi ke karNa meM vijAtIyarAyusaMyoga ko hetu mAnanA hegA, anyathA = yadi kAryadala meM caitra Adi kA niveza na kareMge to caitra Adi ke karNa meM caitra-ka-sArikA Adi ke kakAra Adi ke vyaJjaka vijAtIyavAyumaMyoga ke hone para caitrAdi se anya dara manuSyoM ko bhI ukta kakArAdi ke zrAvaNa sAkSAtkAra kI Apani AyagI / evaM kAraNadala meM caitrAdikarNa kA niveza na karane para puruSAntara ke karNa meM kakArAdi ke vyaJjaka vijAtIyavAsaMyoga ke hone para trAdi ko kakAgadi ke zrAvaNa pratyakSa kI Apani hogI / ataH zandanityatvapakSa meM zana aura rijAtIyavApusaMyoga Adi meM vyaGgya vyaJjakamAtra kI kalpanA karana meM atyanna gaurava hai / jaba ki zabdA'nityatAbAdI naiyApikoM ke mata meM isa prakAra ke gaurava ko avakAza nahIM hai, kyoMki nadAyikamata meM avacchaMdakatAsamandha se vijAtIya kakAra Adi meM vijAnIyavApusaMyoga avacchedakatAmambandha se kAraNa honA hai| evaM natyurupIya nikhila zabda ke zrAvaNa pratyakSa meM tatpuruSIya karNAvacchinna samavAya hetu hotA hai / isaliye lAghava hai" - / padArthamAlAkAra kA Azaya yaha pratIta hotA hai ki zandanityatvavAdI mImAMsakoM ke matAnusAra ka, kha, ga Adi varNa Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 714 madhyamasyAdvAdAharu khaNDa: * padArthamAlAkAra mImAMsakAnAmatigauravaM, naiyAyikAnAM punaravacchedakatayA caitrAdikakArAdI vijAtIyavAyusaMyogo hetuH tatpuruSIyanikhila zabdapratyakSe ca tatpuruSIyakarNAvacchinnasamavAya iti lAghavamiti pradArtha OM jayalatA * vijAtIyavAyusaMyogA hatavI vAcyA hati mImAMsakAnAmatigauravam / na ca kakArAdiyagatvamaMtra vijJAtIyavAyusaMbhogakAryatAvacchedakamiti na gauravamiti vAcyam caitrakarNe caitrAyAdikakArAdivyaJjakavijAtIyayA saMyogasacce dUrasthAnAM yajJadattAdInAM tAdRzakakArAdizrAvaNApattivAraNAya kAryatAvacchedakadharmakukSIyatvAdinizAna gauravaNyA nirAkAryatvAt / evaM kAraNatAvacchedakadharmakoTI caitrAdikarNApraveze tu purupAntarakarNAvanissa kArAdivyaakasya vijAnIyavAyusaMyogasya sattve'pi vAdaH kakArAdipratyakSApattiH / ataH tatrA'pi anantanAdinivedI mahAgAMvam / saMyogAbhivyaktakakArAdInAM nityatvAdekatvAcca vibhinnanyamivyaJjita kakArAdipratyakSavailakSaNyamanupapannamiti tadanyathAnupapattyA caitrIyAdikakArAdizrAvaNAtyAvacchinnakAraNatAvacchedakakoTa jAtyanivezasyAu pyAvazyakatvamiti gauravam / evaM gata caitrIyakakAra - maitrIyakakArazukIyakakArapratyakSe'pi nAnAvijAtIyavAyusaMyogAnAM kAraNale tatra caitra-maitrAdinivedyAvanta kAryakAraNabhAvakalpanAgauravA pattimImAMsakAnAmiti padArthamAlAkArabhiprAyaH / shin = nama naiyAyikAnAM mate punaH kakArAdInAmanityatvena nAnAtvena ca tathA tadutpAdakAnAM vAyusaMyogAnAmapi vinAzitvena vijAtIyatvena ca kAryatA- kAraNatAvacchedakadharma ko TAvanantapuruSAnivezana lAghavaM yataH tanmate'vacchedakatayA caitrAdikakArAdI vijAtIyakakAratvAdyavacchinnaM prati avacchedakatAsambandhena vijJAtIyavAyusaMyogoM hetuH / na ca zabdAnityatvaM caitrAdeH caitrIyamaitrIya-zukIyakakArAdizrAvaNatvAvacchinnaM kiM kAraNaM ? iti zaGkanIyama, zabdA'nitya tatpuruSIyanikhilazabdapratyakSe = zabdanilaukikaviSayatAsambandhena tatyurupasamaveta zrAvaNatvAvacchinnaM prati ca svanirUpitapratiyogitvasambandhana tatpuruSIyakarNAvacchinnasamavAyaH = tatpuruSavakarNazaSkulpavacchinAkAzAvacchinnasamavAyaH heturiti svIkArAt / mImAMsakalate caivAdAH svIya-maitrIyazukIyAdikakArazrAvaNe caitrAdikayavacchedyavijAtIyavAyusaMyogasya kAraNatvaM netrAH svIya-maitrayAdikhavarNasAkSAtkAraca nadbhirUpa caitrAdikarNAvacchinnavijJAtIyavAyusaMyogasya kAraNatvamityevaM gurutarakAryakAraNabhAvaH / naiyAyikamate tu caitrasya nikhilazabdasAkSAtkAra ekasyaiva caitrakarNAvandhasamavAyasya hetutati spaSTameva naiyAyikamate lAghavamiti padArthamAlAyAM pratyAdi / sarvadA evaM sarvatra saba ke liye eka hI hai aura usakI abhivyakti caitra Adi kisI bhI hone para usameM koI vilakSaNatA nahIM hotI hai, kyoMki nitya aura eka hone se usameM vaijAtnya nAmunakina hai / kintu vibhinna vyaktiyoM se abhivyaJjita eka hI varNa kA zrotAoM ko vilakSaNa zrAvaNa pratyakSa hotA hai / isakI upapatti ke liye maMtra ke apane kAra ke sAkSAtkAra meM trIyAMvaya vijAtIyavAyusaMyoga, maitrIya kakAra ke pratyakSa meM dUsarA vijAtIyavAyusaMyoga aura zukra Adi ke kAra ke pratyakSa meM anya cijAtIyavAyusaMyoga ko kAraNa mAnanA hogaa| isa prakAra vibhinna vyaktiyoM se abhivyaJjina eka hI kakAra Adi ke pratyakSa meM vibhinna vijAnIyAtrAyusaMyAMgoM ko kAraNa mAnanA hogA / evaM eka zrotA meM jo kakArAdi kA pratyakSAtmaka kArya utpanna hotA hai usameM vibhinna uccAraNakartAoM kA saniveza karanA hogaa| jaise caitragata vetrIyakakArapratyakSa, caitragata maMtrIyakavaNaM. sAkSAtkAra Adi meM vibhinna vijAnIyavAyusaMyAMgoM ko kAraNa mAnanA hogA / isa prakAra kAryadala meM kakArAdi meM vibhinna uccAraNakartAoM kA niveza karane se pratyeka zrotA ko honevAle karNa ke pratyakSa ko lekara ananta gurutara kAryakAraNabhAva kI kalpanA hone se apAra gaurava hai / kintu zabdA'nityatvapakSa meM vibhinna uccAraNakartAoM ke kakArAdi meM sahaja vendakSaNya hotA hai / anaH unake matAnusAra avacchedakatAsambandha meM vijAtIya kakArAdi kArya ke prati avacchedakatAsambandha se vijJAtIyavAyusaMyoga kAraNa hotA hai / isa kAryakAraNabhAva kI kukSi meM uccAraNakartA kA vizeSarUpa se niveza nahIM hotA hai / ataeva isa kAryakAraNamAtra meM utpAda aura utpAdaka ke vaijAtpabheda se hI bheda hotA hai, uccAraNakartA ke bheda se bheda nahIM hotA hai| zrotA ko kava Adi kA vilakSaNa sAkSAtkAra hotA hai vaha piyabhUta kakArAdi ke vaijAtya se hI sampanna ho jAtA hai / ataeva tadartha vijAtIya kAraNa kI kalpanA kI AvazyakatA nahIM hotI hai, kintu sAmAnyataH zabdaniSThavipayatAsambandha tatpuruSIya zrAvaNa sAkSAtkAra ke prati tatpuruSIyakarNAcche samadAya ko pratiyogitvasambandha se kAraNa mAna lene se saba saGgata ho jAtA hai, kyoMki jo bhI zabda tatpuruSIya karNAvacchedana utpanna hogA usameM tatpuruSa samavAya pratiyogitvasambandha se rahegA aura usa zabda meM utpAdakAdhIna jo baijAtya hogA usa vaijAtya rUpa se usa zabda kA tatpuruSa ko sAkSAtkAra ho jAyegA / ataH zabda anityatvapakSa meM uccAraNakartA ke bheda se aura vijAtIyavAyusaMyoga Adi ke bheda se na to zabda aura vAyusaMyoga ke kAryakAraNabhAva meM gAMva Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *mAMkana tima mAlAyAM pratyapAdi, taccityam, vijAtIyavAyusaMyogasya svAvacchedakazrotrasaMyuktamanaH pratiyogikavijAtIyasaMyogasambandhena nikhilazabdazrAvaNaM prati hetutve mImAMsakAnAmevAtilAghavAt / kisa zabdasya janyatve vINAkAzAdInAmapyanantahetutA kalpanIyA, na tu vyaGgyatva nayalatA hai tacintyam / yato nityatvapakSe'pi avacchedakatAsambandhena vijAtIyakakArAdipratyakSe'vacchedakatAsambandhena vijAtIyasaMyogasya kAraNa avamchedakatayA tattatkarNAvatrityakSaM ca tAdAtmyena tattatkarNasya kAraNatvamityaGgIkAre gauravavirahAt / pratyuta vijAtIyavAyusaMyogasya svAvacchedakazrotrasaMyuktamanaH pratiyogikavijAtIyasaMyogasambandhaMna nikhilazabdazrAvaNaM prati = samavAyasambandhAvacchinnakAryatAzrama - sakalazabdazrAvaNamAtravRtivaijAtyAbasthibhaM prati hetutve svIkriyamANe tatkarNAnAM pRthagahetutvAt mImAMsakAnAmevA'tilAghavAditi / samavAyena yatrAtmani zrAva jAyate tatraiva vijAnIyAyoga niruktasambandhena vartata eva svasya = vijAtIyapacanasaMyogasyAvacchedakaM zravaNa saMyuktaM yanmanaH tatpratiyAgikAnmAnuyogikavijAtIyasaMyogAzrayatvAttadAtmanaH itthaJca viSayaniSThapratyAsattyA pUrvI kAryakAraNabhAvagIkAre tattadanantapuruSaniveze gauravAnaM parityAjmaniSThapranyAsanyaiva niruktahetuhetumadbhAva svIkAra tilApacaM spaSTamaMda mImAMsakamate / kizca zabdasya = zabdatvAvacchinnasya janya prAgabhAvapratiyogitvaM pradhvaMsapratiyogitvaM vA svIkriyamANe vijAtIyapacanasaMyogaspena vINAkAzAdInAM kAza-veNu-mRnadaNDasaMyoga- dAdalakSyavibhAga-prathamAdizabdAdInAM api anantahetutA kalpanIyA = vAcyA pRdhapRthagnAnAvidhakAraNatA'naGgIkAraM vyatirekavyabhicArAdiprasaGgAt / na tu zabdasya vyaGgyale = = dn hai aura na to tatpuruSIyazabdapratyakSa evaM tatpuruSIyakavicchinna samayAya ke kAryakAraNabhAva meM gaurava hai| ataH zabdanityatvavAdI mImAMsaka ke mata kI apekSA zabda anityatvavAdI naiyAyika ke mata meM spaSTa lAghava hai < zabdanityatvapakSa meM gaurava kA parihAra tacintyama | magara zabdanityatvavAdI mImAMsaka kA padArthamAlAkAra naiyAyika ke AkSepa ke khilApha yaha vaktavya hai ki. ukta rIti se zabdA'nityatvapakSa kA lAghava se samarthana karanA munAsiba nahIM hai, kyoMki nityatvapakSa meM bhI kakArAdi ke vijAtIya pratyakSa meM avakatAsambandha se vijAtIyavAyusaMyoga ko aura tat tat karNAvacchinna kakArAdisAkSAtkAra meM tat tat karNa ko kAraNa mAna lene se gaurava nahIM hogaa| prathama kAryakAraNabhAva meM kAryatA aura kAraNatA donoM avacchedakatA sambandha se abhimata hai / dUsare kAryakAraNabhAva meM kAryatA kA avacchedaka sambandha hai avacchedakatA aura kAraNatA kA abataka sambandha hai tAdAtmya | dUsarI bAta yaha hai ki dUsare kAryakAraNabhAva ko mAnya karane kI AvazyakatA bhI nahIM hai kintu eka yahI hetuhetumadbhAva mAnanA munAsiva hai ki samavAyasambandha se kakAnadi sakala ke sAkSAtkAra meM svAvacchedaka zrIsaMyukta manaHpratiyogika vijAtIyasaMyoga sambandha se vijAtIyavAyusaMyoga kAraNa hai| Azaya yaha pratIta hotA hai ki pAnIyapavana ke yajjAtIya saMyogasambandha se caitra ke kaNTha meM kakAra abhivyakta hogA najjAnIyapacana ke sajjAtIyasaMyoga kI zrotA ke bhana: saMyukta kArya meM utpati hone para zrotA kI caitrakaNThAbhivyayana kakAra kA pratyakSa hogA / isI taraha khakAra, gakAra Adi sakala zabda ke sAkSAtkAra meM jJAtavya hai / yahA~ vijAtIya evanasaMyoga ko jisa sambandha se kAraNa kahA gayA hai usa sambandha kI kukSi meM svapaTa se zrotrA ke karNAvacchedena utpanna honevAlA vijAtIya vAyusaMyAMga vibaMdhita hai| usakA avacchedaka hai, usase saMyukta hai mana, usa mana kA vijAtIyasaMyoga hai AtmA aura mana kA saMyoga, jo zrItRbhUta AtmA meM rahatA hai| ataH usa sambandha se vijAtIyavAyu kA vijAtIyasaMyoga bhI zrItRbhUta AtmA meM raha jAyegA / isaliye vijAtIyavAyusaMyoga kakArAdi sakala varNa ke sAkSAtkAra meM kAraNa honA hai| isa kAryakAraNabhAva kA svIkAra karane para tana taka ko tan tat kaNAMcanchina kakArAdi pratyakSa meM kAraNa na mAnane se zabdanityatvapakSa meM gauvAbhAva nahIM hai kintu zabdAnityatvapatra kI apekSA atyanta lAghava bhI hai / OM zabda anityatvapadA meM gauravapradarza kiM dA. / isake atirikta zabda ke anityatva pakSa meM doSa yaha hai ki gala kI janya = kArya mAnane para vINA. veNu, mRdaGga, AkAza, zabda Adi ananna padArtha meM kAraNatA kI kalpanA karanI hogI, jo gauravagrasta hai| magara zabda kI nitya arthAta vijAtIya vAyusaMyoga se vyagya mAnane para zrINA, keNu, mRdaGga, AkAza Adi ananta padArtha meM zabdanirUpita Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 madhyamasyAdvAdarahasya khaNDaH 3 . kA.11 mAmAMsakamane kalapatra kAryatAvazedakatA ** iti / (nt janyatvapakSe vijAtIyapavanasaMyogasya katvaM janyatAvacchedakamiti lAghavaM, . vyagyatvapakSe tu kAtyakSa karAvaNatvAdikaM veti gauravamiti nirastam, svAzrayalaukikazrAvaNaviSayatayA vyaGgyatvapakSe'pi kattasya tattvasAmavAt / na ca samavAyApekSayoktasambandhe | gaurakha, sambandhagauravasyA'doSatvAt / vastuto niruktasambandhena zabdatvameva mama tajjanyatAvacchedakamiti katvAdhavacchinaM prati | -* jayalatA vINAkAzAdInAmanantahetutA kalpanIyA, vijAtIyavAyusaMyogasyaiva dAbdavyaJjakatvAt / etena = zabdajanyatvapakSenantahetutAkalpanagauravapradarzanena, nirastamityanenAlyAnvayaH / zabdasya janyatvapakSe vijAtIyapacanasaMyogasya kavaM janyatAvacchedakaM na tu pratyakSatvAdikamiti nayApikamate lAghavaM, vyagyatvapakSe tu 'vajAtIyavAyusaMyoganirUpinakAryatAyA abacchedakaM pratyakSatvaM kazrAvaNatvAdikaM vA sambhavatIni mImAMsakamata gauravaM = kAryatAvacchedakadharmazarIragauravaM iti naiyAyikavacanaM nirastam, svAzrayalaukikaviSayatayA - svAzrayaviSayakalaMkikapratyakSaniSThavipinAsambandhana vyaGagyatvapakSe = zabdAbhivyaktidarzana api katvasya tattvasambhavAta = vijAtIyapavanasaMyogakAryatAvacchedakatvopapatra: / svasya katvasya AzrayA ya: kakArastadvIkikasAkSAtkAre niSThAyA veSayitAyA vijAtIyavAyusaMyogakAryamAtravRttitvena tAdRzaviyittAsambandhana katvasya vijAtIyapavanasaMyogakaryatA nyUnAnaniriktanitvana natkAryatAvacchedakalsagarna kAryatAvacchedakadharnazarIragaurava mAmAsakamate prasajyate / na ca samavAyApekSayA = naiyAyikasammatasvasamavAyApekSayA, uktasambanye = svAzrayalaukikasAkSAtkAra-- niSThaviSayitAsaMsarge vijAtIyavAyusayAgakAryatAvacchedakatAracchaMdakasaMsargatvakalpanAyAM gauracaM durvAramiti naiyAyikena vaktavyam, sambandhagauravasya adopatvAt / na caivaM daNDatyasyApi ghaTakAraNatvaM svAzrayajanyabhramivacasambandhena syAditi zakanIyaM, daSadetarAvRttitvaM sati sakaladaNDavRnitvarUpasya daNDatvatvasya ghaTakAraNatAvacchedakadharmatvakalpanaM gauravAdeva daNDatvasya vaTakAraNatvA yogAt / vastuto niruktasambandhena = svAzrayalaukikaviSayitAsaMsargeNa zabdatvameva mama = mImAMsakasya tajjanyatAvacchedakaM / kAraNatA kI kalpanA anAvazyaka hone se ukta gaurava niravakAza hai / zabda ko janya mAnane para mahAgIrapa doSa kI vajaha yaha naiyAyika kayana ki - "zabda ko vijAtIyavAyusaMyoga meM janya mAnane para kAryatAaracchedaka dharma hogA katva, jo atyanta laghu hai / naba ki zanda ko vijAtIya vAyusaMyoga se vyaMgya mAnane para vijAtIya vAyusaMyoga kA kArya hogA zanna abhinyakti yAnI kavipayakalaukika zrAvaNa pratyakSa / anaH vijAtIya vAyusaMyoga kA kAryatAavacchaMdaka dharma banegA kapratyakSatva yA kazrAvaNatva, jo katva kI apekSA gumabhUta hai / spaSTa hI hai ki zabda ke anityatvarakSa kI apekSA nityatvapazna meM vijAtIyavApusaMyogakAryatArajodakadharma meM goraca hai' -bhI nigakRta ho jAtA hai, kyoMki nyaGgyatvapakSa ( = zabdanityatvapakSa) meM vijAtIya vAyusaMyoga kA kArya kakAra nahIM balki kakAraviSayaka laukika zrAvaNa pratyakSa hai, phira bhI usakA kAryatAavadaka dharma to svAzrapalaukikazrAvaNaviSayatA. sambandha meM kama hI hogaa| sva = katva, usakA Azraya kakAra, usakA (jo laukika pratyakSa hai| jo vijAtIyavAsayoga kA kArya hai, usameM eka viSayitA nAmaka dharma rahatA hai| ataH svAyalaukikaviSayitAsambandha se katva bhI usa kArya meM hI rahegA hI / ataH vijAtIyavAyusaMyogakAryatA meM anyUnAnanirikta hone se katva ukta sambandha meM kAryatAavacchedaka ho makatA | hai / ataH naiyAyika aura mImAMsaka ke mata meM vijAtIya vAyusaMyoga kA kAryata.avacchedaka katva hI hogaa| anaH zabdAnityatvavAda kI apekSA zabdanityatvanAda meM gaurava nAmamakina hai| yahauM ima zaMkA kA ki -> 'donoM ke mata meM katva hI kAryatAvacchaMdaka hone para bhI naiyApikamana meM vijAnIya pavanasaMyoga kA kAryatAvacchedakatAvacchedakasambandha hogA samavAya aura mImAMsakamata meM svAzrayalaukikaviSayitA sambanya tatkAryatAvacchedakatAvadakasambandha hogaa| ata: zabdajanyatvapakSa kI apekSA zabdavyahamyatva pakSa meM sambandhagIraca no jarUra hogA' - mamAdhAna yaha hai ki sambandhIca vAstava meM dodhAtmaka nahIM hai| avacchedakadharma zarIra gaurava hI doparUpa mAnA gayA hai, na ki avanodakasambandhadehapraviSTa gorakha bhI / ataH gandavyaGgamyatvapakSa meM bhI kanva ko vijJAnIya vAyusaMyoga kA kAryatA bhavachedaka mAnane meM koI doSa nahIM hai| iD, sva Adizada eka hI hai- miimaaNsk| gamtRtA / yaha to abhyupagamavATa se kahA gayA hai ki vijAnIya vAyusaMyoga kA kAryatAvacchedaka svAzrayalIkikaviSayitAsambandha meM katva hai aura anya vijAtIyavAyusaMyoga kA nirukta sambandha se kAryanAbharacchedaka satva hai| vastusthiti to yaha hai ki nirukta. Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mImAMsakamate zabdatvasyaiva kAryatAyacchedakatA ** nAnAhetutAkalpane tavaiva gauravam / etena tava svAvacchedaketyAdisambandhena hetutA, mama tu avacchedakatayeti lAghavamapi apAstam, tathApi caitratvAdyantarbhAvenA'nantakAraNatA kalpanAgauravAcca / OM jayalatA hai = vijAtIyatrAyusaMyogakAryatAvacchedakamiti / caitrAdigatacetrIya maitriiyshukiiyaa| dikakAra-svakAraNa bhRtipratyakSa viSayabhUtavarNAnAM vilakSaNale pratItApi abhinnatvAt vyaJjakabheda evA'bhinne zabde Aropyate nIlapItaraktakAcazakalaparAvartitaprakAzAbhivyakte ekasminneva zukle paTe kramaza: nIlatva- pItatvAdipratyayavat / tanazca mImAMsakamate zabdatvameva niruktasambandhena tatkAryatAvacchedakaM, kintu katvAyavacchinnaM prati katla - khatva-gatvAdyavacchei nAnAhetutAkalpane vijJAnIyavAyusaMyAMga cINA viSNumudaGgAkAzAdyazabdaprabhUtyanekavizvakAraNatAkalpanAvazyakatvaM tava = terrer evaM gIvam gItamIyadarzane kakAra khakAra gakArAdInAM vijAtIyatvAta kAryatAvacchedakabhede kAraNabhedasya nyAyaprAptatvAt / = etena = zabdajanyatvapakSe katrakhatvAdyavacchinnanAnAhetunA kalpanAgI svapratipAdanena, anAstamityanenAkhyAnvayaH / tatra mImAMsakara svAvacchedaketyAdisambandhena = svAvacchedakazreyasaMyuktamanaH pratiyogikavijAtIyasaMyogasambandhana, vijJAtIyavAyusaMyo gAya hetutA yA vijAtIyavAyusaMyogasya hetutA iti lAghavaM iti gItamAcavacanaM api apAstam, tathApi = mImAMsakamate vijAtIyavAyusaMyogakAraNatAvacchedakasambandhagaurave'pi kakArAdinAnAzabdajanyatvapakSe vijAtIyavAyusaMyogakAryatAvacchedakakoTI caitratvatAyantarbhAvena anantakAraNatAkalpanAgauravAca caitrIpakakAre yo vijAtIyavAyusaMyAMgAM hetustadbhisyaiva vijAtIyavAyusaMyogasya maitrIyakakArahetutvaM tato'tiriktasyaiva vijJAtIyavAyusaMyogasya zukrakakArakAraNatvamityevaM kAryakoTipraviSTAnAM caitrAdivyaktInAmAnantyenA'nantakAraNatAkalpanamapyatiricyate rAjanyatvanaye / evaM caitrIya- maitrAyAdikhakAragakArAdAvapyanantahetuhetumadbhAvakalpanamapi draSTavyam / vAcdavyasyatvanaye tu svAzrayala kilaviSayitAsambandhena tvAniM prati svAvacchedakazrIcasaMyuktamanaH pratiyogikavijAtIyasaMyogasambandhana vijAtIyavAyusaMyogasya hetuteni eka evaM kAryakAraNabhAva: svIkriyata iti atilAghavaM mImAMsakAnAM kAryatAkoTI katva khatvAdInAM caitra-maitrAdInAJca pravezAt / 51.5 A nanu samAnaviSayakakakArAdyanumiteH zrAvaNasAmagrIpratibadhyatvaM sarvasammatameva kintu sImAMsakasataM zabdasya nityana vijAtIyavAyusaMyogasya kakArAdizrAvaNasAmagrIghaTakatvakalpana naiyAyikamate tu zabdasya janyatvena vijAtIyavAyusaMyogasya na kakArAdizrAvaNasAmagrIghaTakatvaM kintu kakArAdisAmagrIghaTakatvamiti samAnaviSayakakakArAdyanuminitvAvacchinna pratibadhyatAnirUpitapratibandhasambandha se kevala zabdatva hI vijAtIya vAyusaMyoga kA kAryatAvacchedaka dharma hotA hai, kyoMki hama mImAMsakoM kI yahI mUla mAnyatA hai ki caitrIya vijAtIyacAyusaMyoga maitrIya vijAtIyavAyusaMyoga Adi se abhivyakta honevAle ka, kha, ga Adi varNa sarvatra sarvadA saba ke lie eka hI hai / bhinna bhinna vyaMjakoM se abhivyakta hone para bhI usameM koI vilakSaNatA nahIM hai| yaha ThIka usI taraha saMgata ho sakatA hai jaise andhakAra meM rahe hue eka hI zveta pada kI ceta, rakta, mIla, pIta Adi bhinna bhinna raMgavAle prakAza se vilakSaNa abhivyakti hone para bhI abhivyakta paTa to eka hI hotA hai / isaliye zabdavyasyatvarakSa meM ukta sambandha se vijAtIya vAyusaMyoga kA kAryatAvacchedaka kevala zabdatvanAmaka eka hI dharma hogA, jaba ki nAnAzabdavAdI naiyAyika ke zabdajanyatvapakSa meM usakA kAryatAvacchedaka kanva khatva, gantra Adi aneka dharma baneMge / ataH naiyAyika mata meM hI aneka kAryakAraNabhAva ke svIkAra kA gaurava prasakta hogA / zabdA'nityatvapakSa meM katva, svatva Adi aneka kAryatAvacchedaka dharma ke svIkAra se nAnAvidha kAryakAraNabhAva kI kalpanA kA gaurava prasakta hone kI vajaha yahA~ yaha zakA ki "mImAMsaka ko to svAvacchedakazrotrasaMyukta. manaH pratiyAMgikavijAtIyasaMyogasambandha se vijAtIya pacanasaMyoga kI kAraNa mAnanA hogA magara naiyAyika ko to kevala avacchedakatAsambandha se vijAtIya vAyusaMyoga ko kAraNa mAnanA hogaa| matalaba ki naiyAyikamata meM vijAtIyasaMyoganie kAraNatA ke avaka sambandha meM lAghava hai aura mImAMsaka ke mata meM gAMva hai" bhI nirAdhAra ho jAtI hai, kyoMki vijAnIyavAyumaMyogakAraNatAvacchedaka sambandha meM gaurava mImAMsaka mata meM anivArya hone para bhI naiyAyikamata meM vijAtIyavAyusaMyoga kA kAryatAvacchedaka dharma kevala kava khatva Adi na hokara caitrIyakatva, maitrIyakatva, caitrIyastratva maMtrI Adi hogA / matalaba ki kAryatAvacchedaka koTi meM caitrAdi ananta vyaktiyoM kA niveza hogA | magara tava kAryatA avacchedaka dharma catrAdi ananta vyaktiyoM ke bheda se bhitra ho jAne se unake kAraNatAvacchedaka dharma bhI ananta baneMge, jisake phalasvarUpa naiyAyikamata meM ananta kAryakAraNabhAva kI kalpanA karanI hogii| aisA gaurava mImAMsakamata meM nahIM hai, kyoMki caitra, maMtra Adi ananta vyaktiyoM kA evaM katva, svatva, gatva Adi aneka dharma kA kAryatAvacchedakadharmakukSi meM praveza Avazyaka nahIM hai| mImAMsakamata meM to kevala eka hI kAryakAraNabhAva mAnanA hogA, vaha yaha ki svAzrayalokikavipayitAsambandha se zabdatvAvacchinna ke prati svAvacchedakatrasaMyuktamana: pratiyogika vijAtIyasaMyoga sambandha meM vijAtIya vAyusaMyoga kAraNa hai| ataH mImAMsakamata meM atyanta lAghava hai yaha phalita hotA hai / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 madhyamasyAdvAdarahasya khaNDaH 3 . kA.11 mAmAsakamate gaurabArASTrAH evaJca samAnaviSayaka-kakArAdyanumito vijAtIyapavanasaMyogaghaTitazrAvaNasAmagyA: pratibandhakatvakalpanAgauravamapyanudabhAvya, vaizkarNasaMyogAvacchinnasamavAyaTitasAmayyA eva tathAtve pratyuta gauravAt / tathApi gakArAdI guNatvAdeH kalAbhadAya hAya pRthaka pR tIyapavanasaMyogasyA'nantahetutAkalpane gauravamiti vet ? - jayalatA - katAzrayIbhUnazrAvaNasAmagNAM vijAtIyavAyusyoganivezagauravamatiricyata ityAzaGgakAmapAkartumAhuH evaM ca = niruktarItyA zabdananyatva. pakSennantakAryakAraNabhAvakalpanAnArapratipAdanana ca, naiyAyikana mImAMsakaM prati samAnaviSaya laukikAtyakSasAmagrImattvamiti sAmagrIsacca ca laukikapratyakSavAnAdyate na tvanumitiH, tadanantaraM 'mAkSAtkaromItyanuvyavasAyasyavAMdayAt / tatazca samAnaviSayakAnubhitisAmagrayA: zrAvaNAdisAmAtA dalallena samAnavipayakakakArAdyanumitI samAnakAlAnalsAmAnAdhikaraNyobhayasambandhana vijAtIyapacanasaMyogaghaTitazrAvaNasAmagryAH pratibandhakatvakalpanAgauravamapi anubhAjyaM kimuta kAraNatAvacchedakArambandhAdidAgaragauravamityApazabdArthaH / tatra parihAramupadarzayanti . caitrakarNasaMyogAvacchinnasamavAyaTitasAmagrayAH = nAdazasamayAyaTinazrAvaNasAmagrayA:, eva tathAtve = samAnaviSayakakakArAdyanuminipratibandhakave sva kriyamANe pratyuta nayAyikamana va gauravAt / = pratibandhakakoTI caitrAyanantavyaktiyazaprayuktapratibandhakatAvacchaMdakArIgauravAra / ayaM mImAMsakAbhiprAya: samAnaviSayakakakAgadyanumitipratibandhakI bhUtazrAvaNasamagrayAM bijAtIyavAyusaMyoganivezArakSayA catramainAdyanantazrotra-vijAnIyavAyasaMyogAvacchinnasamavAyapraveza nayAyikamata eva nAnApratibandhakAmAvaniSThakAraNatAkalpanAgauracamiti / atha tathApi = caitrAdinivezaprayukta pratibandhakatAgaurabampa naiyAyikamate Turityapi, srAzrayaviyityA zannatyAvanchina vijAtIyapavanasaMyogakAraNatvakalpana gakArAdI gnntvaa| kakArabhedAdezca grahAya-gakAra dinipragaNavedantva-kakAranada-khakArabhedAdipratyakSatvAvacchinnotpAdopapAdanAya, pRthak pRthak vijAtIyapavanamaMyogamya anantahatunAkalpane mAmAMmakAnAM gauravaM = mahAgauravam / ayaM naiyAyikAzayaH caitrIya-maMtrIya-zukAya-kakAra -khakAra-gakArAdInAgasya:pi tatAnItibalakSaNyopapAdanAgya zabdatva evaJca / yahA~ mImAMsakamata ke khilApha yaha samasyA prastuta kI jAya ki - "samAnaviSayaka anumiti aura pratyakSa kI mAmagrI hotI hai taba pratyakSa kA udaya hotA hai, na ki anumiti kA; kyoMki samAnaviSayaka anumiti aura pratyakSa kI sAmagrI meM pratyakSa kI mAmagrI balavAna hotI hai aura anumiti kI sAmagrI durbala / matalaba ki samAnaviSayaka anumiti ke prati pratyakSasAmagrI pratibandhaka hotI hai| jaise ki kakAraviSayaka anumini ke prati kaphArAyaNapratyakSamAmagrI prativandhaka hogii| magara hama naiyAyika vijAtIya vAyumaMyoga ko zabda kA janaka mAnate haiM aura mImAMsaka jhanpratyakSa = zrAvaNa kA janaka mAnane haiN| matalaba ki kakArAdizrAvaNapratyakSanAmagrI meM vijAtIya vAyusayAMga kA naiyAyikamatAnusAra praveza nahIM hogA aura mImAMsakamatAnusAra praveza hogA 1 aryAt samAnaviSayaka kakArAdianumiti kI pratibandhaka zrAvaNasAmagrI naiyAyikamatAnusAra vijAnIya vAyusaMyoga se ghaTita nahIM hone kI vajaha laghubhUta hogI aura mImAnaka matAnumAra baha nijAtIya vAyusaMyoga meM ghaTita hone se gambhuta hogii| ataH yaha pratibandhakazarIragArava TApa mImAMsakamana meM aparihArya hogA - nA yaha to naiyAyika ko hI pratikUla cana jAyagI, kyoMki mImAMsaka ke matAnusAra samAnaviSayaka kakArAdigAMcA anumiti kI pratibandhakIbhUna zrAvaNasAmagrI kevala vijAtIya vAyusaMyoga se ghaTita hogI, jaba ki naiyAyika ke matAnusAra caitrAdikarNa-vijAtIyavAyusaMyogAMbhavamayAMgAvacchitra samavAya meM ghaTita banegI, jisameM caitrAdi ananta vyakti kA niveza hone se mahAgaurava hai| yadi caitrAdi vyaktiyoM kA pratibandhakakoTi meM praveza na kiyA jAya taba to caitra ke pAsa kkAganumiti kI sAmagrI hone para bhI maitrakarNa vijAtInimittapavanasaMyogAvacchinnakakArasamavAya se ghaTita zrAvaNasAmagrI caitra kI kakAganumiti kI pratibandhaka ho jaayegii| ataH usa taraha Aga adhika vicAra kiyA jAya tara to naiyAyika ke sara para hI gaugvazilA kA prahAra hAnA hai| vijAtIyatAyuyoga kA kAryapadaka prApa(6 - mImAMsaka atha tathA. / yadi naiyAyika kI ora se punaH mImAMsaka ke prati AkSepa kiyA jAya ki - "mImAMsaka manAnusAra vijAtIya vAyusaMyoga kA kAryatAvajaMdaka svAzrayalaukikanipayitA sambandha meM katva, khutva, gatva, zabdava Adi ho nA to kolAhala meM gakAra Adi kA ganvAdirUpa se zrAraNa pratyakSa na ho kara gaNatvAdi rUpa meM jo pratyakSa hotA hai, yaha upapatra na ho sakegA garva gakAra kA kavarNabhinnattva, khacarNabhinnatva Adi rUpa se jo pratyakSa hotA hai, usakI bhI maMgati na hA maMkagI. Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kolAhalasthIyazrAvaNabhAmAMsA * tahi zrAvaNatvAvacchimaM pratyevopadarzitasambandhena hetutA'stu / tudoSAbhAvAnAM hetutApekSayA vijAtIyavAyusaMyogasya dhaga hetutvamapyucitamityAhaH / -* jayAtA - vihAya katva-raktvAdaraca svAzrayavipitayA kAryanAbacchedakatvamAmAbhiH kalpanIyam / tataH guNatva-kavarNabhedAdizakAraka-gakAra pratyakSaM na klasavijAtIyavAyasaMyaMgAdatpattamahani, tatkAryatAvacchedakavirahAta / tatazca svAzrayalaukikaviSayitayA gAva-kakAra. bhedaidantvAdInAM klRptavijAtIyavAyasaMyogA'palyA nAnAvijAtIyavAyu- saMyAMgakAryanAcandakatvaM kalpanIyam / tAdRzakAryatAvacchedaka. dharmAnantyAtkArthakAraNagAvAmanantyaM, kAryatAvacchedakamada kAraNatAbhedAt / nayAcikamate tu naMtadavakAdazaH samakAyena katvAdarava natkAryatAvacchedakalAditi ceta ? tarhi samavAyana zrAvaNatvAvacchinnaM prati gava upadarzitasambandhena = ravAvacchedakakArgasaMyuktamana:pratiyogikavijAnIyasaMga gasambandhana vijAtIyapavanasaMyogasya hatatA'stu / viSayaniSThapratyAsacyA kAryakAraNabhAvakalpane pradarzita. gauravAta AtmanirapratyAyeva ma kalpyate / cijAtIpapavanasaMyogakAryatAvacchedakaM ca samavAyana zrAvaNatvameva na nu svAzrayaviSayitayA katvAdikam / tanaya guNatna-kakArAdidevantva-padArdhatvAdiprakAraka-gakArAdiviSyakathAyaNapratyakSAnurodhenana nAnAkAraNatAkalpanaM. zrAvaNatvanaina rijAtIyavAyasaMyogakAnAvachaMdakena tadanugamAt / ityazca nAnantahattAkalpanAgAraca mImAMsakAnAm / atha svAkSayalI kikaviyitayA katvAda: vijAtIyavAyasaMyogakAryatAvacodakatva kolAhalAdakatvATaragraha-pAdanavAbdatvA. dinA kakArAdipratyakSAta tattatyakAraka-kakArAdipratyakSa prathA cetuna gauravam , gakAra diniSThaguNatvAdi- kakArabhadAdizrAvaNa nathAt cAtigauravamityAkSepa kacittU mImAMsakA: kolAhale katvAdizrAvaNavAragAya dopAbhAvAnAM katvAdipratyakSe hetuttApakSayA = hetutvakalpanA pakSayA niruktasambandhana vijAtIyavAyusaMyogasya = bijAnIyAnimitnapavanamaMdAgamya, svAtharalIkikaviyitayA kava-satva-gatva-guNatva-zAbdatva-kakAragaMdadanvAdyavacchinna prati prathagyatatvamapi = svatantrakAraNatvakalpanamapi kalpayituM ucita, niminapavanAkAzAda: samavAyana zabdatvasya janyatAvadakatyApekSayA kAThAbhiprAtasya nimitnapacanApakSINatAta. tasyaivIktasambandhana zabdatyasya janyatAvacchedakatvAvityAta, tAnera kolAhalapratyakSagya sughaTatvAt / na caivamudAyamANayAvataNaviSayalA niyama tatkanakolAhalatAratamyapratyagAnapatiriti vAcyama, maJjakatAratamyasyaiva navArAMpAda / kyoMki guNatva, kakArabheda, khavarNamitratva Adi vijAtIyavAyusaMyoga kA kAryatAvacchaMdaka nahIM hai / yadi guNavAdiprakAraka-gakAgadivizaMpyaka, kArabheda AdiprakAraka gakArAdivizeyaka zrAvaNa pratyakSa Adi ke prati bhitra bhitra vijAtIya vAyusaMyoga ko svatantra kAraNa mAnA jAya taba guNanyAdiprakAraka pratyakSa kI saMgati hone para bhI kAryakAraNabhAva meM mahAgaurava dopa to jarUra prasakta hogA / dAdAnitpatvapakSa meM yaha dopa prasakna nahIM hai, kyoMki vijAtIya vAyusayoga se gakAra Adi kI utpani gatyAdi rUpa meM hI hotI hai, na ki guNava, kabhitravAdi uparyukta sabhI rUpoM se, jina rUpAM se usakA pratyakSa hotA hai / ataH gatvAdi ko hI vijAnIya vAyuyoga kA janyatAvanodaka mAnane se naiyAyikamata meM gaurava doSa nAmumakina hai - no yaha isaliye nirAdhAra hai ki ukta gaurava ke nirAkaraNArtha hama mImAMsaka yaha kaha sakate haiM ki samavAyasambandha me dhAvaNatvAvacchinna ( = kArya) ke prati svAvacchaMdaka-karNasaMyuktamana:pratiyogika cijAtIyasaMyoga sambandha se, jisakA vivecana pahale kiyA jA cukA hai, binAtIya vAyusayoga ko hI kAraNa mAnA jA sakatA hai / kanva, khandha, gatva yA guNanya, udanva, sandatya, kakArabheda, khabhinnatva Adi ko kAryatAvacchedaka mAnane kI koI AvazyakatA isa kArya-kAraNabhAva meM nahIM hone se gaurava Topa kA avakAza nahIM hai / gakAra kA thAvaNa pratyakSa cAhe gattvarUpa se ho, yA guNatvAdirUpa se ho yA kakArabhedAdirUpa se ho . isake sAtha vijAtIya vAyusaMyoga ko kucha matalaba nahIM hai, kyoMki ve isake kAryatAavadhAdaka nahIM haiM / usakA kAryanAbhavachaMdaka to hai samavAya sambandha se zrAvaNatya, jo ki gatvaprakAraka guNatvAdiprakAraka evaM kakArabhedAdiprakAraka gakArAdivizepyaka zrAvaNa pratyakSa meM rahanA hI hai / ataH mImAMsaka mata meM gaurava kA avakAza nahIM hai| gaurava to vijAtIyavAsaMyoga ke kAryatAavacchedakavidhA samavAya se katva, khanca, gatla Adi ko mAnanevAle naiyAyikoM ke mata meM hI prasakna hogA, kyoMki unake manameM aneka kAryatAvacchedaka dharma hone me nAnAvidha kAryakAraNabhAva kA svIkAra karanA Avazyaka bana jAtA hai| jAtIyavAyu,saMyoga svatantra kAraNa hai . mImAMsakadezIya kAMcana. / kolAhalAdi ke kAla meM gava Adi kA jJAna na hone para bhI zabdatva, idanca Adi rUpa meM rakAravizaMpyaka pratyakSa kI upapani ke lie tathA gakAraAdi kA guNatvAdi aura kakArabheda Adi rUpa meM zrAvaNa pratyakSa ke upapAdanArtha kucha mImAMsakoM kA yaha kathana hai ki kolAhala meM gavAdi rUpa se gakAgadi ke pratyakSa kI Apatti ke vAraNArtha gatvAdiprakAraka.. Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyamasvAjJAdarahasye khaNDa: 3 kA. 15 zrAvaNasamavAya- zrAvaNavizeSaNatAdinA guNatva-kakArabhedAdigraha ityapyAhu: / nayalatA hai nanu kolAhale vyaJjakatAratamyA kalpanA na yuktA, sAkSAtsambandhApekSA paramparAsambandhakalpane gararavAt bhrAntI mAnAbhAvAditi cet ? tarhi astu svAzrayavipatiyA katvAdikaM vijAtIyavAyusaMyogakAryatAvacchedakama, tathApi anantazabdAtpattinAza-tatprAgabhAvAdikalpanAtI lAghavam / yatrA svanirUpitalaukikaviSayitayA kakArAcaMda vijAtIyanimittapavanakAryatAvacchedakamastu kSetrIya maMtrI zukIyakakArArdhakyAda vyaJjakavaicitryAdeva tattatkakArAdivailakSaNyatItyupapatteH kolAhale yAvaduvarNabhAnaM bhavatyeva, anyathA tattAratamyapratyayAnupapatteH kintu katvAdizrAvaNasAmagrIvirahAdeva na katyAdiprakArakapratyayastadAnIM jAyate / na cai kolAhale katvAdivata guNatva kakArabhedAdigraho'pi na syAditi vAcyam, zrAvaNasamavAya zrAvaNavizeSaNatAdinA guNatvakakArabhedAdigraha ityasya sutAt / svaniSThApitAnipitalI kikaviSayatAsambandhena guNatvagrahaM prati pratiyogitAsambandha zrAvaNapratyakSavipayIbhUtazabdAnupAtikasamavAyasya kAraNatvamityabhyupagamena makArAdiniSThaguNatvamAnopapattiH tathA svanirUpitalaukikapiyatAsambandhena kArabheda - khakAra bhedakatvAtyantAbhAva khatvAtyantAbhAvAdipratyakSaM prati zravaNasAkSAtkAra viparyA bhUtagakArAdivizeSaNatayAH hetumityaGgIkAreNa gakArAdivRttikakAra bhedAdizrAvaNasaGgatiH / etena datvAdinA kolAhale kakArAdizrama samarthitaM kramazaH proktakAraNadvayena tadutAnasambhavAt ityapi anya mImAMsakA AhuH / itare mImAMsakAstu evA kAra hatyAkArakapratyabhijJayA gakArAdestAvatkAlamavasthAnasya viSayIkRtatvenAntarAbhRtazabdAdinA'nAzena nAzakAbhAvAdvanityatvatibhiH / na ca pratyabhijJA tajjAtIyatvaviSayiNI, bAdhakAbhAvAt. anyathA sarvatrApi tathAbhAva maMdIcchedApattiH na ca tAratva- mandatvarUpaviruddhadharmAdhyAso vAdhakaH pratyabhijJAnabalena tasya nityatvasiddhI divyAyudhagaMtvasya kalpanAt zrI vAsudharmasya tAratvAderapi grahaNasambhavAt sa evaM tAra sa evAnyApekSayA manda' itipratItaH tAratamandratvayoravirodhAditi vadanti / - *** zAvara bhASyasaMvAda eke tu - 'so'yaM ga' ityAdipratyabhijJAcalAdvarNAnAM nityatvam / na caivaM sati utpanno go vinaSTAMga ityAditAnesaniriti zaGkanIyam gAdivyaJjakavAyvAdisaMyogavibhAgalakSaNanAdagato yAdavinAzazaviSayakatvasvIkArAt / 'vAyavIyAH saMyogavibhAgAH zabdamabhivyaJjayanto nAdazabdavAcyA (zara. bhara. pU. 101 ) iti zAvarabhApyakAraH / tAratvamandratvAdeH vAyudharmatvameva, anyathA'nantavarNa. tatyAgabhAva-dhvaMsa-tatkAryakAraNabhAvakalpanApatyA mahAgauravAt / na caivaM tayoH zrIgrAdyatvAnupapatiriti vaktavyam vyAzukaniSThaguNAnAM madhyaM rUpamAtrasya' cakSu'rgrAhyatvaddharmANAM madhye tAratvAdimAtrasyAjjAyatyA tadgrAyatvakalpane kSativirahAditi vyAcakSate / kazcittu 'utambha kI vinaSTIka ityAdipratItaH sojyaM kA utpAdipratyabhijJAyazva prAmANyopapAdanAmItyAdasakArAdivizeSyaka zrAvaNapratyakSa ke prati anekavidha doSAbhAvoM ko kAraNa mAnane kI apekSA svAzrayalokikavipavitAsambandha meM katva, satva, gava, guNatva zanya, kakArabheda, khakArabheda Adi ko hI vijAtIya vAyusaMyoga kA kAryatA avacchedaka mAnanA arthAt bhitra bhitra vijAtIya vAyusaMyogoM ko hI svatantrarUpa se gatvaprakAraka guNatvAdiprakAraka, kakArabhedAdiprakAraka gakArAdivizeSyaka pratyakSoM kA kAraNa mAnanA bhI munAsiba hI hai / * zrAvaNasamavAyaAdi guNatvAdipratyakSa meM kAraNa mImAMsakavizeSa - zrAvaNam / anya mImAMsakoM kA yaha kathana hai ki kolAhala ke samaya sune jAte varNoM meM kalba, qhatva, gatva Adi kA pratyakSa dopavizeSa ke kAraNa nahIM hotA hai magara phira bhI taba guNatva, kakArabheda Adi kA no gakArAdi meM bhAna ho sakatA hI hai, kyoMki svanirUpitaLI kivipayatAsambandha se guNatva - zabdatva Adi prakAraka dhAvaNapratyakSa ke prati pratiyogitA sambandha meM zrAvaNasamavAya arthAt zravaNapratyakSaviSayIbhUtAndAnuSaMgika samavAya kAraNa hai / jisa kisI puruSa ko gakArAdi kA bolAhala meM zabdatva-guNatvarUpa se bhAna hotA hai vaha svanirUpitalI kikavipayatAsambandha se zabdatva, guNatvAdi meM rahatA hai aura kAra Adi samavAya ke guNatva, zabdatva Adi pratiyogI hone kI vajaha kAra Adianuyogika samavAya bhI pratiyogitAsambandha vahIM rahanA hai| isa taraha gakArAdi meM jisa puruSa ko kakArabheda Adi kA zrAvaNa pratyakSa hotA hai usake upapAdanArtha yaha kahA jA sakatA hai ki svanirUpita laukika vipayatA sambandha se kakArabheda - kanvAtyantAbhAva Adi se viziSTa pratyakSa ke prati zrAvaNavizeSaNatA kAraNa hai / kakArabhedaAdiprakAraka zrAvaNapratyakSa svanirUpitalaukikatripayatAsambandha se kakArabheda Adi meM rahanA hai aura vahIM zravaNapratyakSaviSayIbhUtagakArAdivizeSaNatA bhI rahatI hI hai, kyoMki kakArabheda Adi gakArAdivizeSaNa hotA hai / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sphoTAcAraH * atra sArikAnuyATiyataH - zabdasya vyaGgyatve zrAvaNajanakatAvacchedikA jAti: pavanasaMyoga ivAtmamanoyoge zrotramanoyogAdI vA vinimamanAviraheNa kalpanIyA syAt / kizcaivaM ghaTAderapi vyagyatvasambhavena satkAryavAdApatyA sAikhyamatapravezaH / -* jayalatA - binarAzazAlipratIte: kAdiviSayakatvaM pratyabhijJAyAzca kakArAdyamiyajyamAnasphoTo viSaya | sphuTyane jJApyate'rthI nanani vyutAnyA arthasmArako nityaH zandavizeSaH / padasphoTa-vAkyasphoTabhedAt dvividhaH sphoTaH / 'padajJApyasphoTaH 'padasphoTaH, vAkpajJApyasphoTI hi vAkyasphoTaH / vRttyA ardhasmArakatvaM sphoTasyaiva 'padavAkyayoH sphoTajJApakatvAtparamparathA arthasmArakatvamityAha / ___ apare tu 'so'yaM' ityAdipratyabhijJAvalAn vanAMnAM nityatvaM 'utpannaH kakAro binaSTaH kakAra:' ityAdipatAte: kakArAdivyaJjakadhvaniviSayakatvaM, dhvanarava zrotragrAhyalAna, utpAdavinAzazAlitvAccati pratipAdayanti / sarvathAnityatA zabdasthale itthaM pracakSate / sarve mImAMsakAstannetyAhunaiyAyikA. khalu ||1|| atra = madanityatvA nityatvavepratipattisthale naiyAyikAnyAyinaH = prAcI naiyAyikA: badanti - dAbdasya vyAyava = niminavizeSajanyajJAnaviNyatve sani niminavizeSajanyotpAdApratiyogitve vAkriyamANe zrAvaNajanakatAvaccheTikA = lokikazrAvaNapratyakSaniSThakAryatAnirUpitakaraNatAvacchedikA jAti: mImAMsakAbhimata pavanasaMyoge = vijAAyanimittavAyusaMga Daba Atmamanoyoge - vijAnIyAtmana:saMyoge zrotramanoyogAdau vA = karNamana:saMyogAdI vA, Adipadena vijAnIyazabdotra. saMyogakAladigAdigrahaNaM, vinigamanAviraheNa kalpanIyA syAta, zabdajJAnaniminakAraNatAyAH ta sarvatrA:vizeSAta / saMyaMtrA:- vizeSeNa tatkalpane mahAgauravaM, anyathA tvardhajaratIyaprasaGga ityubhayanaH pAjhArajjuH / kiJca, evaM = svAzraya kiraviSavirAma kAtvAda: yAtAyapacanasaMmogAdikAryatAvacchedakatvaM, utpAdakamAmagrayA vyaJjakatvasvIkAra iti yAvat / ghaTAdera pe jyaGgyatvasambhavana ghaTAyutpAdakararAmagrayA api tulyayuktyA vyakatvammbhavana padArthamAvagya nityavasidbhA satkAryavAdApattyA - kAraNaniSThAtyannAbhAvApratiyogiviSayakazAnajanakatvalakSaNasatkAryavAdaprasaGgena sAMkhyamatapravezaH mImAMsakAnAM durvAraH / atisukSmaMzkiyA grAhakavizrAme ca gataM ghaTAdinA bAjhyatayeca, tato yogAcAramanaprabaMzApAtaH | anaH kakArabhaprakAraka-gakAravizeSyaka, kavAtyantAbhAvaprakAraka-gakAravidopyaka zrAvaNa pratyakSa kI upapani bhI ho sakatI hai| priya vAcakavarga ! hama bhalI bhA~ti samajha sakate haiM ki bhinna bhinna mImAMmaka manIpI alaga alaga pahalU se gandra meM nityatva-vyaGgyatva kA hI samarthana karate haiM / paddhati cAhe vicitra-cibhitra ho, usakA lakSya eka hI hai . shndniynvsmrthn| zana meM nityatva kA sthApana karane meM mImAMsaka acchI taraha saphala rahe haiN| aba bhImArakramana ke khilApha naiyAyikavaktavya ko gaura se suniyegaa| EASE rAjya hai - yAyika aba naM. ini / nayAyika manApiyoM kA vaktavya yaha hai ki yadi zabda ko janya na mAna kara vyaGgya mAnA jAya arthAt nitya zabda kI nimitta vizeSa se abhivyakti = zrAraNa pratyakSa hone kA svIkAra kiyA jAya taba to zabdagocara AraNa pratyakSa kA nimitta kAraNa vijAtIya pavanasaMyoga ko mAnanA yA bijAtIya Atmamanoyoga ko mAnanA yA vijAtIya zrotramanAyAMga ko mAnanA ? isameM koI niyamaka = vinigamaka nahIM hone se zrAvaNajanakatAavacchaMTaka jAni kI vijAtIya vAyusaMyoga kI bhA~ti vijAtIya Anmamanoyoga evaM vijAtIya zrotramanaHsaMyoga meM bhI kalpanA karanI hogI, jisake svIkAra meM mahA gaurava dopa mImAMsaka ke sara para aayegaa|| ma mImAMsA ko sAMsyamatapravezApati ki. / isake atirikta yaha bhI dopa A sakatA hai ki yadi mana ko nitya mAna kara nimitta vizeSa saM usakI abhivyakti ko mAnyatA dI jAya naba to ghaTa Adi sabhI padArthoM ko bhI nitya mAna kara kulAla, daNDa Adi se unakI mI abhivyakti = buddhi hotI hai, na ki utpatti - yaha bhI nirvivAdarUpa se mAnA jA sakatA hai, kyoMki Alepa aura parihAra donoM mata meM samAna hI rheNge| magara aisA mAnane para bhImasika mahAdAya kA sArakhya mana meM praveza ho jAyagA, kyoMki vAna kI bhA~ti ghaTa, paTa Adi sara padArtha nitya sat = kAraNa meM vidyamAna hote hue kAraNaviTopa se kevala jJAta hote haiM . Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 752 madhyamasyAdvAdarahasya khaNDa 3 . kA.11 * vANAyAM dAdaH' itipranItivicAra:* 'ghaTasAdhanatAdijJAnena daNDAdau pravRtterghaTAdivyajyatvavAdo ja yukta' iti cet ? tarhi // zabdasAdhanatAjJAnena kaNThatAlvAdyazighAtAdI pravRtteH zabdavyaGgyatvavAdo'pi kiM na tatheti ekaM sIvyato'paraNacyutiH / etaca 'zabda utpA' ityAdipratIto zabdapadaM zabdAbhivyaktiparamityApAstaga, 'vINApo zabda' ityAdizAtIdostathA grAmayitumazakyatvAt / - jayalA *nanu ghaTasAdhanatAdijJAne = ghaTatvAvacchinnakAraNatAjJAnena daNDAdI pravRtteH daNDAdikAryatAyacaMdakaM samavAyana ghaTatvameva na tu ghaTapratyakSamiti ghaTAdivyaGgyatvavAdo na yuktaH iti cet ? tarhi tulyayuktyA zabdasAdhananAzAnana = zabdatvacchinna kAryatAnirUpitakAraNatAjJAnena kaNThatAlvAyabhidhAtAdI pravRttaH tatkAryatAvanaDedakamapi sanamAyena zabdatvameva na tu zabdapratyakSatvAdikaM iti zabdavyaGgyalavAdo'pi kiM na tathA ? nitarAmayukta ityarthaH iti = heno: ekaM sIvyataH = vaTAdivyaGagyatvApanimapasAravataH aparapracyutiH = zabdavyaGgyatvavyAni samAgatA / / evana = zandavyaGgyatvazaMda satkAryabAdApAtena tanirAkaraNa zandavyaGgyatvahAnazca, apAstamityananAspAnyayaH / 'zana utpanna' ityAdipratItI zabdapadaM zabdAbhivyaktiparaM = zabdapadaramya zabdapratyakSe rakSaNaMtyadagIkArAna 'zabdasAkSAtkAra utpanna' ityardhakatvasvIkArAnna zabdanityatvavyAhanirili mAmAMsakAkUtamapi apAstam, tulyayuktyA 'ghaTa utpanna' ityAdipranItI ghaTApadaM ghaTAbhivyaktiparamityAgIkAreNa ghaTApadasya gharamAkSAtkAra lakSaNayA 'ghaTasAkSAtkAraH svAdhikaraNakSaNasAnadhikaraNakSaNasambandhapratiyogI' itpardhakatvasvIkAreNa ghaTAdegaNi nityatvaM suvacaM syAt / ___ astu vA zabdapadasya zabdAbhinyaktI lakSagA tathApi 'vINAyAM zabda utpanna ityAdipratItaH upapAdayitumazakyatvAn / na hi vINAni zabdapratyakSa AdyakSaNamAmbandhapratiyogi' ityardhasyAbAdhitatvama, dAdapratyakSasyAtmamAtravRnitvAt / anena 'vINAyAM zanda utpanna' ityasya vINAvRtti: ya: zabdastalAkSAtkAra ArakSaNasambandhAtmakotpattiAniyogI' ityarthakatvakalpanApi parAstA, mImAMsakamane-gi zabdasyAkAzavRnitvAt vAyuvRnitvAdvA / ata eva svagIcarasAkSAtkArajanakallasambandhana zabdaraNa vINAvRnitvakalpanA'pi pratyAkhyAtA, dAdapadaspa sAjhAinatvena zabdapratyakSaparakatvAnupapanazca, anyathA 'kapAle ghaTa utpanna yahI sArakhyoM ke matkAryabATa kA tAtparya hai, jisakA pratipAdana evaM khaNDana hama naiyAyikA ne pahale hI kara diyA hai digviye prathama khaNDa pR.115/126)| yahA~ bacAva ke lie mImAMsaka kI ora se yaha kahA jAya ki -> 'sAMkhya kA satkAryabATa yAnI ghaTAdimpapayatvavAda ayukta hai. syAki logoM kI daNDAdi meM ghaTasAdhananAdiprakAraka jJAna se pravRtti hotI hai, na ki ghaTajJAnasAdhanatAdiprakAraka jJAna se 1 daNDAdi meM ghaTasAdhananAdi kA jJAna yahI batAtA hai ki ghaTAdi daNDAdi se janya hai, na ki ghaTajJAnAdi' -to yaha kathana mImAMsaka mana meM bhI samAna rIti se lAgU hogA ki logoM kI kanatAluabhiyAta Adi meM zannasAdhananAdiprakAraka jJAna meM pravRtti hotI hai, na ki zabdajJAnasAdhanatAdiprakAraka jJAna se / kaNThatAluabhighAta Adi meM jhandasAdhananAdi kA jJAna yahI siddha karatA hai ki kakAra, gakAra Adi zanda kaNDatAluabhighAtAdi meM janya hai, na ki kakArAdizabdajJAna / ana: zandavyaGgyatvAda bhI ghaTAdijyaGgyatvavAda kI bhA~ti aprAmANika ho jaayegaa| ata: paTAdinyaGgyAtvavAdApati = satkAryavAdaprasaGga dUra karane kA prayatna karane para vandavyaGgyatvavAda bhI TUTa pdd'egaa| yaha mImAMsakamana meM dumaga Topa hai| isaliye mImAMsaka kA yaha kathana ki -> "saba logoM ko jo pranIti hotI hai ki 'zana utpanna huA' unameM zanapada zandAbhivyaktiparaka hotA hai yAno vAdapada kI zandajJAna meM rakSaNA hotI hai, jisase uparyukta vAkya kA artha yaha prApta hogA ki 'zanTajJAna utpanna huA' / ataH zabda meM nityatva yA vyaGgyatva mAnane meM koI doSa nahIM hai" - bhI nirasta ho jAtA hai, kyoMki tulya yukti se yaha kahA jA sakatA hai ki , 'ghaTa utpannaH' ityAdi pratIti meM bhI ghaTapana ghaTAbhivyaktiparaka honA hai arthAt ghaTapada kI ghaTajJAna meM lakSaNA hotI hai, jisase uparyukta pratIti kA artha hogA 'ghaTajJAna utpanna huA hai| naba to baTAdi ke vyaGgyatva siddha hone kI vajaha punaH satkAryabAda kI Apatti AyegI aura usako haTAne kI lie jo yukti mImAMsaka kI ora se peza kI jAyagI usIse zabdavyaGgyatvabAda bhI dharAzAyI ho jAyagA / isake atirikta mImAMsakamata meM yaha dopa adhika hai ki zabdapada kI zandAbhivyakti artha meM lakSaNA karane para 'vINAyAM zanda itpannaH' isa pratIti kI upapani kathamapi na ho sakegI, kyoMki zabdAbhivyakti artha meM zabda kI lakSaNA mAnane para 'vINA meM vAndajJAna utpanna huA yaha artha prApta hogA, jo bAdhita hai / jJAna to AtmA meM rahanA hai, na ki cINA Adi meM 1 ata: 'zabda utpannaH' isa pratIti kI saMgati karane para 'vINAyAM zabda utpanaH' yaha pratIti anupAtra bana jAyegI / 'ito vyAghra itastaTI' / isandipa mAnanA Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdasthale'bhinavamImAMsa sa cAyaM kSaNikaH / kSaNikatvaJca tRtIyakSaNavRttidhvaMsapratiyogitvam / ato nApasiddhAntaH / atra ziromaNinayAnuyAyinaH Adyazabdasya kAryazabdena nAza:, antyazabdasya kAraNaOM jayalatA ityatrA'pi ghaTapadasya ghaTAbhivyaktI lakSaNA sAdhvI syAt / etena pratyabhijJAyAH taddvyaktyabhedaviSayakatvarmANi nirAkRtam, tajjAtIyA: bhedaviSayakatvaMnA'pi tadupapatteH / na cAnityatvamataM pratyabhijJAyAstajjAtIyatvaviSayakatvaM 'tajjAtIyAM'yaM rAkAra: yaM pUrvamazrIpam' ityAkAraH syAnna tu 'so'yami' tyAkAra iti zaGkanIyam, yatra pratyabhijJAyAM jAtitvena gatvAdeH bhAnaM tatraiva 'tajjAtIyo 'yamityAkAra : yatra tu svarUpatoM bhAnaM tatra 'so'yami tyAkAra ityabhyupagamAt / itthameva 'saiveyaM dIpakalikA ityAdipratyabhijJeopapatteH / anena pratyabhijJayara jJAta - jJAyamAnazabdavyaktyaikyamityapi parAkRtama, lunapunajatikezanakhAdiviva vyaktyaikyaviSayakatve tasyA bhrAntatvAt anyathA bAdhitotpAdavinAzapratItyanupapatteH tAra- manda-zukasArikAprabhavAdizabdena nAnAvidhaSvapi varNaSu pratyabhijJAdarzanAt tasyA bhramatvAvazyakatvAzca / na ceSTApatireva nAramandazukasArikAprabhavAndevaya, tAratvAdeH dazabde AropAditi vAcyam, tasya tAratvAdidharmavattayaiva nityamanubhUyamAnatayA tatra nAratvAyAropAyagAna / tadRktaM kumArileneva lokavArtike yo hyasadrUpasaMvedyaH saMvadhatAnyathA punaH / sa mithyA na tu tenaiva yo nityamavagamyate (zrI.vA.pra.sU. zrI. 100 (pU. 131) iti zabdA'nityatvameva ghaTAkoTimaJcatItyAha sa cAyaM kSaNika iti / idantu bodhyaM zabdo dvividhaH svanyAtmako varNAtmakazva / tatra dhvanyAtmakAdyazabdo dvividhaH saMyogA'samavAyikAraNako vibhAgAsamavAyikAraNakazceti / tatrAya: merIdaNDasaMyogAdinimittako bharyAkAvAsaMpAMgA'samavAyikAraNakaH / antyastu bAdaladvayavibhAganimitako caMzadalAkAzavibhAgAsamavAyikAraNaka eva vibhAgA'samavAyikAraNakavarNe mAnAbhAvAt savarNAtmaka zabda kaNDatAlvAdinA vAyvAdisaMyoganimittakaH kaNThatAlvAdinA kA zasaMyogAsamavAyikAraNakaH / dvitIyAdivargAH prathamAdivarNA'samavAyikAraNakAH / idamapi bhAvakAryamAtrasya kAraNatrayajanyatvaniyamAgIkartumanena / nikRSTamataM tu tAdRzaniyame mAnAbhAvAt zabdamAtrasyA'samavAyikAraNAnabhyupagame'pi na kSatiH, merIdaNDasaMyogAdivaMzadaladvaya vibhAgAdinimittasahakRtenAkAzenaiva dhvaneH kaNThatAlvAdinA vAyvAdisaMyogarUpanimittakAraNasahane nAkAzenaiva varNasya cAtpattisambhavAt / evaM prathamAdizabdAnAM svakAryazabdenaiva nAzaH yogyavibhuvizeSaguNAnAM svAnarItpannasvasamAnAdhikaraNavizeSaguNanAdayatvaniyamAt / na caivaM sati caramadAndrasya nAzI na syAta. nAzakatAdRzazabdavirahAditi vAcyam antyAnyazabda eva tAdzaniyamAGgIkArAt antyazabdasya tu svayameva kAraNazandanAzena vA nAza ityupagamAt / na caivaM sati tasya dvitIyakSaNaM nAzApattiriti vAcyam, iSTatvAta / na caivaM sati bauddha matapravezApaniriti vAcyam, tanmate vastumAtrasya dvitIyakSaNavRnidhvaMsapratiyogitvena caramazabdamAtrasya tadaGgIkAramAtreNa tAdRzadoSAsambhavAt, anyathA hiMsArUpAbhramaMsya tadanumatasyA'smAbhirapi svIkRtatvena sarveSAmeva tanmatapravezApatiH / acaramazabdaniSThaM kSaNikatvaJca tRtIyakSaNavRttidhvaMsapratiyogitvam / ghaTAdivRtta tRtIyakSaNavRttIti / prathamamutpadyate dvitIyakSaNe copatiSThataM tRtIyakSaNe ca nazyatIti tRtIyakSaNavRttiko yo dhvaMsaH tatpratiyogitvameva kSaNikatvam / itthaJca zabdajanakazabdasya kAryazabdena zabdajanyazabdasya va kAraNavandanAzena nAza iti phalitamiti prAcI naiyAyikAH / atra = zabdakSaNikatvanirUpaNasthale, ziromaNinayAnuyAyinaH dIdhitikAraghunAtha ziromaNimatAnuganinI navyanaiyAyikA: AhurityanenAsyAnvaya: / Adyazabdasya = varNavvanilakSaNadvividhasya zabdA'janyasya zabdasya kAryazabdena = hogA ki zabda anitya hai kSaNika hai| apanI sAmagrI se zabda utpanna hotA hai aura naSTa hotA hai / yadyapi naiyAyika manISI zabda ko kSaNika mAnate haiM phira bhI kSaNikavAdI bauddha ke mata meM praveza hone kI yA apasiddhAnta kI Apani naiyAyika ke sara para nahIM AyeMgI, kyoMki yaha kSaNikatva kSaNamAtravRtitvasvarUpa nahIM hai kintu tRtIyakSaNavRnidhvaMsapratiyogitvasvarUpa hai| matalaba ki zabda kI prathama kSaNa meM utpatti hotI hai, dvitIya kSaNa meM sthiti hotI hai aura tRtIya kSaNa meM vipatti hotI hai| ataH tRtIya kSaNa meM honevAle vinAza kI pratiyogitA zabda meM AyegI / vahI zabdaniSTha kSaNika hai| bIddhamata meM to pratyeka padArtha meM dvitIyakSaNavRttidhvaMsapratiyogitA rahatI hai / ataH apasiddhAnta yA boddhamanapraveza kI Apatti ko avakAza nahIM hai / - OM zabda cArakSaNasthAyI raghunAthatikhermANi atra ziMgaM / raghunAthaziromaNi ke matAnuyAyioM kA yaha kathana hai ki "prAcIna naiyAyikoM ne zabda ko tRtIyakSaNavRttidhvaMsapratiyogI mAnA hai vaha ThIka nahIM, kyoMki usakI upapatti ke liye prAcIna naiyAyikoM ko aisA bhI mAnanA Avazyaka - Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 724 madhyamasvAdvAdarahasye khaNDa: 3 kA. 15 * nAnAvidhazabdanAzakatAvicAraH zabdanAzena, madhyamAnAM punarubhAbhyAmapIti sampradAyamatamayuktam, pratiyogitayA nAzatvAvacchinnaM prati svapratiyogijanyatvasambandhena nAzatvenaivA'nyatra klRptena kAryakAraNabhAvena sakalazabdanAzanirvAhAt / tathA ca zabdasyotkarSata: kSaNacatuSTayAvasthAyivijAtIyapavanasaMyoganAzyatvena * jayalatA kai svajanyazabdena nAza:, antyazabdasya = zabdajanyatve sati zabdAjanakasya zabdasya kAraNazabdanAzena = svajanakazabdanAzena svakAryazabdasvajanakazabdanAzAbhyAM api nAza, madhyamAnAM = zabdajanyatve sati zabdajanakAnAM zabdAnAM punaH ubhAbhyAM | nAzaH / pratiyogitayA prathamazandanAzaM prati svajanakatvasambandhena kAryazabdasya hetutvaM pratiyogitayA caramazadanAzaM prati svapratiyogijanyatvasambandhena kAraNAJcanAzasya kAraNatvaM tathA pratiyogitayA madhyamazadanAzaM prati svajanakatvasambandhena kAryazabdasya svapratiyogijanyatvasambandhena ca kAraNazabdanAzasya nimittatvamiti sampradAyamataM prAcInanaiyAyikaparamparAmarta ayuktam nAnA kAryakAraNabhAvakalpane gauravAt, AdyazabdamAtrasya zabdajanakatve mAnAbhAvena zabdA'janapradhamazadanAzAnupapateH katvAdiviziSTalaukikapratyakSAnupapattezca / na hi prathamakSaNotpannaH kakAraH dvitIyakSaNe ka-kavanirvikalpakajJAnaM janayitvA tRtIyakSaNaM kartyAviziSTakakA - gocaravyayasAyAtmakalaukikazrAvaNotpAtakAle'vatiSThate / nAgi viSayaM vinA tajjJAnaM bhavitumarhati laukikasAkSAtkAra viSayasya sahabhAvena hetutvAt anyathA bhramatvApateH / sampradAyamatAyuktatvasAdhakapradarzitahetUbhayanasya sukaratvAttamupekSya hetvantaramAhuH pratiyogitayeti / ayaM bhAvaH ghaTanAzaH pratiyogitAsambandhena ghaMTe vartate tatra ca svapratiyogijanyattvasambandhena kapAladrayavijAtIyasaMyoganAza: tatkAraNamapi vartata eva / evaM pratiyogitA pannA paTe'sti tatra ca svapratiyogijanyatvasambandhena tantuvijAtIyasaMyoganAzo'pi vartate / tatI niruktasambandhana kapAladvayavijAtIyasaMyoganAzatvAvacchinnasya pratiyogitayA badanAzatvAvacchinnaM prati kAraNatA, vijAtIyatantu saMyoganAzalAvacchinnasya paDhanAzatvAvacchinnaM prati hetuneti lampate / yavizeSayoH kAryakAraNabhAva: sa tatsAmAnyayArapi asati bAdhake itinyAyena pratiyogitayA nAzatvAvacchinnaM prati svapratiyogijanyatvasambandhena nAzatvAvacchinnasya ghaTanA paTanAzAdisthale klRptena kAraNatvamavazyakLuAnam | anyatra = pramANasiddhena niruktena kAryakAraNabhAvena eva sakalazabdanAzanirvAhasambhavAt prathamAdizandanAzasthalIyanAnAkAryakAraNa bhAvAGgIkartusampradAyamatamayuktam / na ca prathamazabdanAzasya anupapattiriti vAcyam, vijAtIyanimittapavanasaMyoganAzAdeva tannAzasambhavAt / * tathA ca = niruktakAryakAraNabhAvasamardhanena ca zabdasya utsargataH kSaNacatuSTayAvasthAnivijAtIyapavana saMyoganAzyatvena hotA hai ki Aya zabda kA nAza kAryazabda se hotA hai arthAt AyazabdanAza ke prati Ayazabdajanya zabda kAraNa hotA hai| magara aMtya zabda kA nAza anyazabdajanaka zabda ke nAza se hogA, kyoMki antyazabdajanya koI zabda nahIM hone se svajanyazabda se caramazabdanAza nahIM ho sakatA hai| prathama aura caramazabda ke bIca jo madhyama zabda haiM, unakA nAza svajanakazabdanAza evaM svajanyazabda - donoM se bhI hogaa| isa taraha zabdanAza ke nirvAhArtha prAcIna naiyAyika ke mata meM aneka kAryakAraNabhAva kA gaurava hotA hai| isakI apekSA to munAsiba yahI hai ki pratiyogitAsambandha se nAza ke prati svapratiyogijanyatvasambandha me nAzavena nAza ko hI kAraNa mAnA jAya, mAM anyatra ghaTanAza, paTanAza Adi sthaloM meM Avazyaka hai / Azaya yaha hai ki pratiyogitAsambandha se nAzatvena ghaTanA ghaTa meM rahatA hai aura ghaTa kapAladrayavijAtIyasaMyogajanya hone se nAzatvena kapAladrayavijAtIyasaMyoganAza svapratiyogijanyatvasambandha se dhada meM hI rahegA / isa taraha ghaTanAza Adi sthala meM pratiyogitAsambandha se nAza ke prati svapratiyogijanyatvasambandha se nAzatvena nAza kAraNa hotA hai aisA kAryakAraNabhAva nizcita hI hai aura usI zabdanAza kA bhI nirvAha ho jAtA hai, atirikta kAryakAraNabhAva kI kalpanA kA gaurava anAvazyaka hai / jaise svazabda kA artha hogA vijAtIyapacanasaMyoganAza tathA usakA pratiyogI hogA vijAtIya-pavanasaMyoga, usakI janyatA hogI zabda meM ataH svapratiyogijanyatAsambandha se vijAtIyavAyusaMyoganAza bhI nAzya zabda meM rahegA, aura usImeM pratiyogitA sambandha se zabdanAza rahegA, kyoMki zabdanAza kA pratiyogI zabda hai / ataeva zabdajanaka zabda kA kAryazabda se caramazabda kA svajanakazabdadhvaMsa se evaM madhyama zabdoM kA svajanya zabda se aura svajanakazabdanAza se nAza nahIM hotA kintu (vijAtIyavAyusaMyoga = 1 janaka ke nAza se hI nAza hotA hai / pradarzita kAryakAraNabhAva ke anusAra zabda kA nAza zabda ke prathama kSaNa meM utpanna hogA adhAMta cAra kSaNa taka zabda kI sthiti rahegI, kyoMki zabdajanaka vijAtIyavAyusaMyoga utsarga meM cAra kSaNa sthAyI hotA hai| isa mAnyatA meM ukta vijAtIyapavanasaMyoganAza se zabda ke pAsa kSaNa meM zabda kA nAza hone kA krama yaha hai ki ukta saMyoga ke isase kSaNa meM zabda utpanna hogA aura usI kSaNa meM ukta saMyoga ke utpAdaka pavanakama kA nAza hogaa| saMyoga ke tRtIya kSaNa = = = Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariSkRtagikanyanirukti: * kSaNacatuSTayAvasthAyitevopapattimatI / na caivaM kSaNikatvasindAntahAniH, apekSAbundisahAya || tRtIyakSaNavRttidhvaMsapratiyogivRttivibhAjakopAdhimatvasya tatvAdiyAhuH / / - ayalatA hai kSaNacatuSTayAvasthAyitvopapattimatIti : utsargato bijAtIyapavanasaMyogasya kSaNa catuSTayAvasthAyitayA zabdotpanicaturdhakSaNe nimina| pavanasaMyoganAzAt paJcamakSaNe zabdanAza iti zabdasya catu:zraNasthAyitvamityarthaH / ayamabhiprAya: pratiyogitayA zabdamAzaM prati svapratiyogijanyatAsambandhana vijAtIyanimisapacanasaMyoganAzasya kAragalvama / kAraNatAvacchedakaM kAryatAvacchedakaJca nAzavamana lAghrayAta, tu vijAtIyapatra-sayoganAzavaM zanAta vA, gauravAt / pradhamakSaNe vijAtIvanimittapavanasaMyaMga utpadyata. dvitIyakSaNe zabdotyAdaH vijAtIyapavanasaMyogajanakapavanakarmanAdAzca, tRtIyakSaNa nUtanapavanakariyattiH, caturthakSaNa pUrvadezapavanavibhAgo jAyate, paJcamakSaNa pUrvavijAtIyapavanasaMyoganAzaH paTakSaNaM ca zabdanAza: / itthaJca zabdamya kSaNacatuSkasthitisiddhiH pratiyogittayA zabdanAza: zabda jAyate tatra ca zabdajanakavijAtIyapavanasaMyoganAzo'pi svapratiyogijanyatvasambandhana vartata uti kAryakAraNasAmAnAdhikaraNyopapattiH / na ca vijAtIyanimitnapacanasaMyoganAzakSaNotpannazada dvinIyakSaNAnidhyasapratiyogitalakSaNakSaNikanyA . pattiriti vAcyam, niminapavanasaMyogasyotAttisambandhana kAryasahabhAbena yA zabdahetRtvAt / avacchedakatayA nAra zakIyakakAgadI bA tAdRzabhAvasya hetutvAd vA / ata eva naikAvacchedena sadRzanAnAzabdoraNattirapi / itthaza katvaviziSTalaukikasAkSAtkAro'pyapapadyate / zabdotpAdadvitIyakSaNotpannaka-katvanirvikalpakajJAnAnantaraM tRtIyakSaNe:pi zAbdasya sattvAt / tatazca na tanIyakSaNavRnidhvaMsapratiyogitvaM zvaNikatvam / bauddhamatapravezaprasaGgastu dUrApAsta:, dvitIyakSaNavRttidhvaMsapratiyogitvalakSaNagya sUkSmaznagikatvasyAna bhyupagamAt / na va evaM = zabdasya paJcamakSaNavRtidhvaMsapratiyogitvasvIkAre kSaNikatvasiddhAntahAniH = zabdaniSThatRtIyakSaNavRnikadhvaMsapratiyogitalakSaNakSaNikatvapratipAdakagInamIyarAddhAntapravyuniH iti zakanIyama, apekSA buddhaH kSaNatrayAvasthAyitayA AkAzAtmanAracyApya - vRttikSaNikavizeSaguNatvalakSaNasAdhamryavAdiyaugamale pezAbu rasagrahaprasaGgAta, apekSAbuddhisaGgrahAya = apekSAbuddhA kSaNikatvApapAdanAya, tRtIyakSaNavRttizvaMsapratiyogivRtti-vibhAjakopAdhimattvasya tattvAt = kSaNikatvapadavAcyatvAta / tRtIyakSaNAnidhvaMsapratiyogizAbdabodhAdivRttiH yo jJAnatvecchAtvAdicaturvizatyanyatamatvalakSaNo guNavibhAjakopAdhiH taNyA pakSAcI saccAkSAgasamanvayAra aiznAbuddhI / apekSAcudbhitvaJca ekatvanyasaMkhyAdhupadhAyakatvamini paTTAbhirAmaH (mu. mayUSA.) / meM pavana meM dUsarA karma utpanna hogA, cIdhe kSaNa meM pUrvadeza se pavana kA vibhAga hogA / pA~cave kSaNa meM pUrvavijAtIyapavanamayoga kA nAza hogA / chaThThI kSaNa meM pAnI zabda ke pA~ca kSaNa meM zanna kA nAza hogA / isa kAryakAraNabhAva ke abhyupagama pakSa meM vijAtIya pavanasaMyoga se usake dvitIya kSaNa meM utpanna honevAlA zanna ukta krama se apane pA~cace kSaNa meM naSTa hone se cAra kSaNa taka sthAyI ho bhakatA hai| isalie tRtIyakSaNavRttidhvaMsapratiyogittva ko kSaNikatva nahIM mAnA jA makatA / isa viSaya meM yaha zaMkA ho ki -> 'isa taraha zabda ko paJcamakSaNavRttidhvaMsa kA pratiyogI mAnane para zanna meM kSaNikatva kA jo naiyAyikasiddhAnta hai vaha bhagna ho jAyaga, kyoMki nyAyasiddhAnta ke anusAra nI zanna kSaNika hai to isakA samAdhAna | yaha hai ki prAcIna naiyAyikoM ko bhI tRtIyakSaNanidhvaMsapratiyogitvasvarUpa kSaNikatva kA svIkAra karane para apekSAbuddhi, meM, | jisako prAcIna naiyAyika bhI kSaNika mAnate haiM, kSaNikatva kI upapani na ho sakegI, kyoMki apekSAbuddhi tIna kSaNa taka spAyI hona se caturthakSaNavRttidhvaMsapratiyogI hai / ataH apekSAbuddhi meM kSaNikatva kA saGgraDa karane ke liye pAnI apekSAbuddhi meM kSaNikatva ke samarthanArtha kSaNikatva kA lakSaNa aisA mAnanA hogA ki tRtIpakSaNavRttidhvaMsapratiyogivRttiguNavibhAjakopAdhimatva hI kSaNikatva hai| apekSAvRddhi meM tRtIyakSaNanidhvaMsa kI pratiyogitA na hone para bhI tRtIyalaNavRttidhvaMsapratiyogI ghaTapratyakSa Adi meM rahanevAlI jJAnatva-icchAtvaAdianyatamatvasvarUpa guNavibhAjaka upAdhi to rahatI hI hai| jaba kSaNikatva kA upayukta nirvacana prAcIna naiyAyika ke matAnusAra bhI aMgIkartavya hai nava to usake anusAra zabda meM bhI kSaNikatva saMgata ho jAyegA, kyoMki vijAtIya pavanasaMyoga se usake caturtha kSaNa meM jo zanda utpanna hogA vaha svotpAdAnantara honevAle vijAtIyapavanasaMyAMganA ke anantara kSaNa meM yAnI zabda ke tRtIya kSaNa meM hI yaha pAnda nA ho jAne se tRtIyakSaNavRttisapratiyogI banegA, jisameM rahanevAlI guNavibhAjaka upAdhi (jJAnava-vandanyaAdi anyatamatva) to cAra kSaNa taka sthAyI zanda meM bhI rahatI hI hai / ata: vAnda ko, jo vijAtIya pavanasaMyoga ke dvitIya zraNa meM utpanna hotA hai, cArakSaNaparyanta sthAyI mAnane para bho dAbda meM sthUla Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 726 madhyamasyAdvAdarahaspe khapaTaH 3 kA... *diyomaNinayanirA'bhanAmAmAMsA tacciyama, evaM sati jJAnAderapi vijAtIyAttAmanoyoganAzyatvApatyA kSaNacatuSTayAvasthAyitApatte: / -* jayalA na caivamapi zandAsaGgrahaH, zabdasya kSaNacatuSkAvasthAyitvena tRtIyakSaNavRttidhvaMsapratiyogivRttiguNavibhAjakopAdhimattvasya virahAditi vAcyam, nimittapavanavijAtIyasaMyogacaturthakSaNAtpannazabdasya svatRtIyakSaNavRttidhvaMsapratiyogitvena tadgatatAdRzopAdhimattvasya cata:kSaNasthAyizabdazvApyanapAyAn / ata evonsargata ityupAdAnam / itthazcApekSAvRddhisaGgrahAya kRta pariSkArasya kSaNikatvalakSaNa zabde'pi vyApakalyAna zabdakSaNikatvakRtAntavyAkopaprasaGga ityAhuH / atra mahe - pratiyogitA nAza svapratiyogijanyatvasambandhena nAzatvena kAgNatve dnnddnaashaadito'pighttaadinaashprsddhgH| kizca tRtIyakSaNavRttidhvaMsapratiyogivRttigaNavibhAjako pAdhimattvasya aNikatva ciratarakAlasthAyinAM rUpa-rasAdInAmapi satrayA kSaNikatvaM prasajyaMta, ghaTotyAdatRtIyakSaNe ghaTanAzasthale rUparasAdInAmapi tRtIyakSaNa nAzasambhavAna tadvaniguNavibhAjakAMpAthimattvasya cirasthAyiSu rUparasAdiSvapi sattvAt / na ca catu:kSaNAnajanyA nijAtimaccameva kSaNikamini na ciragdhAyirUpAdInAM kSaNikatvAsaGgo na vAupekSAvurasaGgraha iti vaktavyam, tathA sati zabdakSaNikatvavAdAya danA jalAJjaliH, zabdasya tvayA catu:kSaNasthAyitvA'bhyupagamAt / na ca paJcamakSaNanijanyA vRnijAtimatvameva tattvamastviti vAcyama, prathamopasthinatRtIyaparihAraprayojanavirahAta, anyatrA klRptatvAt / kiJca zande tRtIyakSaNanATyatvarasampradAyastraktavya evaM tarhi zabda bahukSagaspApinaMba kalpayitumucitA / itthazca pratyabhijJA bhagavatI api ArAdhitA syAditi / natazca 'alIkavAcAlatayAHticA palaM yadatra vidvannanu zIlitaM tvayA / navInanaiyAyika : vakti kevalaM tvadIyabuddhestadanIva kuNThatAm / / 1 / / ' ziromaNimatamasahanta: sAngradAyikA naiyAyikA atra vadanti - tat - ziromaNinayAnuyAmipratipAditaM zabdacatuH kSaNasthAyitva cintyam na tu cintAmRte'GgIkaraNIyam / cintAbIjamAvaMdaranti parva = pratiyogitayA nAzatvAvacchinnaM prati svapratiyogijanya . tvasambandhena nAzatvana hetutA'bhyupagame, sati jJAnAderapi vijAtIyAtmamanoyoganAzyatvApattyA kSaNacatujhyAvasthAyitApaneH / Adipadena yogyAnAmAtmavizeSagugAnAM grahaNam / pratiyogihayA nAzatvAvanchinnaM prati svapratiyogijanyatvasambandhana nAzavana hetunAyA lAghavena svIkAre jJAnanAzAdipratiyoginAM jJAnAdAnAM vijAtIyAtmamanopoganAzapratiyogijanyatvena catu:kSaNasthAyitvaM prasajyata, vijAtIyAtmamanAyogasyotsargataH kSaNacatuSkAvasthAyitvAt / tathAhi pradhamakSaNe vijAnIyAtmamanoyoga utpadyate dvitIyakSaNe jJAnAdiprabhavo vijAtIyAtmamana:saMyogajanakamana:kriyAnAzaza, tRtIyakSaNe manasi kamAntarotpAdaH, catarthakSaNa pUrvilAta sAyacchinnAdAtmanA manAvibhAgaH, paJcamakSaNe pUrvilAtmanana saMyoganAzaH paTakSaNe 3 jJAnAdinAza ityevaM jJAnAdInAM catuHzNasthAyitvApAta tvadIyakAryakAraNabhAvasvIkArAvinAbhAbitvAttasyati gautamIpasampradAyAnuyAyitAtparyam / aNikatva ke bhaga kA koI prasaGga nahIM hai| isalie zanda ko cAra kSaNa taka sthAyI mAnanA bhI nidoSa hI hai / " zabda kI bhA~ti jJAnAdi meM catu:kSaNasyAyipaprAga - sAmpradAyika nacinnyaM, / raghunAthazirAmaNi ke nata ke khilApha sAmpradAyika = paramparAgata mAnyatA ko na choDanavAle prAcIna naiyAyikoM kA yaha vaktavya hai ki prAbda meM kSaNacatuSkasthAyitA cintanIya - vicAraNIya hai, cinA vicAra ke svIkatanya nahIM hai aura vicAra karane para dopa Ane kI vajaha yaha tyAjya hai| vaha isa taraha ki pratiyogitA sambandha se nAcatvAvacchinna ke prati svapratiyogijanyatva sambandha se nAjhanvAvacchinna ko kAraNa mAnane para to jJAnAdi bhI kSaNacatuphasthitivAle ho jAyaMge, kyoMki vijAtIya pavanasaMpAMga jaise zabda kA nimitta kAraNa hai ThIka vaise hI vijAtIyAtmamanaHsaMyoga bhI jJAna, icchA Adi kA nimitta kAraNa hai bhIra cAra kSaNa naka donoM sthAyI haiN| vijAtIya AnbhamanaHsaMyoganArA se jJAnAdi ke pazcama kSaNa meM jJAnAdinA hone kA krama yaha hai ki ukta saMyoga ke dUsare kSaNa meM jJAnAdi utpanna hogA aura unI kSaNa meM ukta vijAnIya saMyoga ke janaka mana:karma kA nAza hogaa| ukta saMyoga ke tRtIya kSaNa meM mana meM damaga karma (=kriyA) utpanna hogA, cautha kSaNa meM pUrva sAvacchina AtmA se mana kA vibhAga hogA / pA~cca kSaNa meM pUrva vijAtIya Atmamanoyoga kA vinAza hogA / chaDe kSaNa meM yAnI jJAnAdi ke pA~cace kSaNa meM jJAnAdi kA nAza hogA / isa taraha gyunAzaziromaNi se pradarzina kAryakAraNabhAva ke abhyupagamapakSa meM vijAtIya AtmamanaHsayAMga se usake dvitIya kSaNa meM utpanna honevAlA jJAnAdi ukta krama se apane pA~cave kSaNa meM naSTa hone se cAra kSaNa naka sthAyI hone kI Apani A sakatI hai| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * janyAtma vizeSaguNanAzavicAraH 'zabdanAzatvAvacchinnaM prati vijAtIyapavanasaMyoganAzatvena hetutvamityapi apAstam, janyAtmavizeSaguNanAzatvAvacchinnaM pratyapyevaM vijAtIyAtmamana:saMyoganAzatvena hetutAyA: suvacatvAt / atha svapratiyogijanyatva- kAlikobhayasambandhena svaviziSTapratiyogikanAzatvAvacchinnaM 727 OM jayalatA au = nanu asmAbhiH na pratiyogitayA nAzatvAvacchinnaM prati svapratiyogijanyatvasambandhena nAzavaMna hetutA svIkriyate kintu pratiyogitayA zabdanAzatvAvacchinnaM prati evaM svapratiyogijanyatvasambandhena vijAtIyapacanasaMyoganAzatvAvacchinnasya kAraNatA svIkriyate / ato na jJAnAdInAM catu: kSaNasthAyittvagrasaGgaH, tatsAmagrIvirahAt / tato na kazcid doSa ityAdAyamapAkartumAhuH etena tulyanyAyena, apAstamityanenAsyAnvaya: / zakAgrantho vibhAvita eva / tadapAkaraNAya tulyayuktyA vadanti - janyAtmavizeSaguNanAzatvAvacchinnaM janyAM ya AtmanI yAMgyoM jJAnecchA-dveSa-prayatna- sukha-duHkhAnyataralakSaNAM vizeSaguNaH tatpratiyAgikanAzatvAvacchinnaM prati api evaM niruktasambandhana vijAtAyAtmamana:saMyoganAzatvena hetutAyAH suvacanvAt / spaSTameva / etena pratiyogitAsambandhAvacchinna zabdanAzatvAvacchinnakAryatAnirUpitasvapratiyogijanyatvasambandhAvacchinnakAraNatAvacchedakaM nAzatvamiti na jJAnAde: tathAtvaprasaGgaH, kAryatAvacchedakAnAkrAntasyA'nApAdyatvAdityapi parAstam, niruktasambandhAvacchinna yogyavibhuvizeSaguNanAzatvAvacchinnakAryatAnirUpitaniruktasambandhAvabhikAragatAvacchedakatvaM nAzatvasyetyasyApi vaktuM zakyatvAt / ana eva zabdaniSThapratiyogitAsambandhAvacchinna-nAzatvAvacchinnakAryanAnirUpitaniruktasambandhAvacchinnakAraNatAvacchedakaM vijAtIyapavanasaMyoga nAzatvamityapi pratyAkhyAtam yAgyavibhuvizeSaguNaniSThapratiyogitAsambandhAvacchinna-nAzatvAvacchinnakAryatAnirUpitaniruktasambandhAbaccheinnakAraNatAvacchedakaM nAzatvamityupagame tato'pi kAraNatAvacchedakalAghavAdiniM vibhAvanIyam / atheti / cedityanenAsyAncayaH / svapratiyogijanyatva- kAliko bhayasambandhena svaviziSTo yaH tatpratiyogikanAzatvAvacchi svaviziSTapratiyogikanAzatvAcchinnaM prati eva na tu kevalaM nAzatvAvacchika prati nAzatvena hetuteti / kAryatAvacchedakasambandhaH pratiyogitA kAryatAvacchedakatAvacchedakasambandhaH svapratiyogijanyatva- kAliko bhayasambandhaH, kAryanAvacchedakadharmaH svaviziSTapratiyaugikanAzatvaM, kAraNgatAvacchedakadharmaH nAzatvaM kAraNatAvacchedakasambandhazca svapratiyogijanyatva - kAlikobhayam / svapadena nAzakagrAmabhipretam / tathAhi svapratiyogijanyatvakAlikAMmayasambandhena kapAladvayavijAtIyasaMbhoganAzaviziSTaghaTapratiyogikanAzaH pratiyogitA = etena / yahA~ bacAva ke lie ukta kArya kAraNabhAva kA tyAga kara ke aisA kAryakAraNabhAva mAnya kiyA jAya ki - - pratiyogitA sambandha se zabdanAzatvAvacchinna ke prati svapratiyogijanyatvasambandha se vijAtIya pavanasaMyoga kA nAza vijAtIyapavanasaMyoganAzatyena kAraNa hai / ataH jJAnAdi ke catuHkSaNasthAyitva kA koI prasaMga nahIM hogA, kyoMki uparyukta kAryakAraNabhAvakoTi se jJAnAdinAza bahirbhUta hai / ataH nimittakAraNIbhUta vijAtIya Atmamana:saMyoga ke kSaNacatuSkasthAyitva ke sabana jJAnAdi meM kSaNa taka sthAyitva kA aniSTa prasaGga nahIM hogA to yaha bhI nirAdhAra hogA, kyoMki tulya nyAya se yaha bhI kahA jA sakatA hai ki pratiyogitA sambandha se janyAtmavizeSaguNanAzatvAvacchina ke prati svapratiyogijanyatvasambandha se vijAnIyAtmamanoyoganAza vijAtIyAtmamana:saMyoganAzatvena kAraNa hai| isa taraha kAryakAraNabhAva ke svIkAra se to jJAnAdi bhI cAra kSaNa taka sthAyI bana sakate haiM, kyoMki jJAnAdi ke nAzaka kA samavadhAna jJAnAdi kI utpatti ke caturtha kSaNa meM hone se jJAnAdi meM svapaJcamakSaNavRttidhvaMsapratiyogitva AtA hai| dekhiye sva kA artha hai vijAtIya Atmamana: saMyoganAza, usakA pratiyogI hai vijAtIya Atmamana:saMyoga, usakI janyatA hai jJAnAdi meM / ataH vijAtIyAtmamana:saMyoganAza svapratiyogijanyatvasambandha meM jJAnAdi meM rahane se pratiyogitA sambandha se jJAnAdi meM hI jJAnAdinAza utpanna hogA, kyoMki jJAnAdi jJAnAdinAza kA pratiyogI jJAnAdi hai| isa taraha kArya aura kAraNa meM sAmAnAdhikaraNya kI bhI upapatti hogI aura catuHkSaNasthAyitva kI Apatti bhI AyegI / OM zabda evaM jJAnAdi kI kSaNacatuSkasthAyitA meM pratibandI atha / yadi zabda kI catuHkSaNasthiratA kI upapatti ke lie evaM jJAnAdi ke catuH kSaNasthAyitva ke nirAsa ke liye aisA kahA jAya ki svapratiyogijanyatva aura kAlika ubhaya sambandha se sva (vijAtIyasaMyoganAza) se viziSTa aise pratiyogI ke nAza ke prati svapratiyogijanyatva-kAlikAM bhayasambandha se vijAtIyasaMyoganAza nAzatvena hetu hai / kAraNatAvacchedaka sambandha hai svapratiyogijanyatva aura kAlika, kAraNatAvacchedaka dharma hai nAzatva, kAryatAvacchedaka sambandha hai pratiyogitA, kAryatA avacchedakatA avacchedaka Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 728 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 3 kA 11 jJAnAdeH svAttagetpannajJAnAdinAzyatA pratyeva nAzatvena hetutA, jJAnAdestu svottarotpannajJAnAdinA pUrvameva nAzAna vijAtIyAtmamanaH saMyoganAzanAzyatvamiti cet ? tarhi prathamazabdAderapi pradezAntare svotarotpanditIyAdi * gayalatA kai sambandhena tAdRzaghaTe jAyate yatra svapratiyogijanyatvakAliko bhayasambandhena kapAladrayavijAtIyasaMyoganAzaH tAdRzakAryAtpAdAvyavahitapUrvakSaNAvacchedena vartate iti sAmAnAdhikaraNyena kAryakAraNabhAvopapatiH / itthaM vAbdacaturdhakSaNakAlIna vijAtIyavanasaMyoganAzaH svapratiyogijanyatva- kAliko bhayasambandhena tasmin zabde vartate yatra svapratiyogijanyatva- kAliko bhayasambandhena vijAtIyavAyusaMyoganAdAviziSTazabdapratiyogikanAzaH pratiyogitAsambandhena vartate iti sAmAnAdhikaraNyena kArya-kAraNabhAvasaGgatiH | zabde catuH kSaNasthAyitvopapattizca kAlikasambandhAnupAdAne zabda pratiyogitamA paSTha- saptamAdikSaNe'pi viziSTavAdanAzotpAdApAta:, nizabde svapratiyogijanyatvasambandhena vijAtIyavAyusaMyoganAzasya sattvAt / itthazva zabdasya vijAtIyapavanasaMyoganAzanAzyatvaM sagacchate / na caivamedha jJAnAderapi vijAnIyAtnamanIyoganAzanAzyatvaM durvAramiti vAcyam, jJAnAdestu svottarotpannajJAnAdinA svotpAdAvyavahitottarakSaNotpannajJAnAdinA pUrvaneva vijAnIyAtmamanaH saMyoganAzItyAdAdavAgiva nAzAt yAMgyavibhuvizeSaguNAnAM svAvyavahitottarayogyaguNanAdayatvaniyamAt anityasya vidyamAnasyaiva kAlopAdhitayA vinaSTaM jJAnAdI kAlikana vijAnIyAtmamanoyoganAzasyAsatvAt na vijAtIyAtmamana:saMyoganAzanAzyatvaM vijAtIyAtmamanoyoganAzajanpanAzanirUpita pratiyogitvamiti jJAnAdeH catuHkSaNasthAyitvaprasaGga ityathAzayaH | = = prAJcaH praticandyA zabde vijAtIyasamIrasaMyoganAzanAzyatyanapAkurvanti tati / jJAnAdeH svAvyavahitottarajJAnAdinAzyatvAdagIkAre prathamazabdAderapi = prathamadvitIyAdyacaramaparyantazabdasyApi pradezAntare = anyAyacchedana AkAze svottarotpannasambandha hai svapratiyogijanyatva- kAlikobhaya, kAryatAvacchedaka dharma hai svaviziSTapratiyogikanAzatva / jaise vijAtIyapavana saMyoga kI pAMcavI kSaNa meM vijAtIyapavanasaMyoganAza hogA, jo svapratiyogijanya evaM vidyamAna aise zabda meM svapratiyogijanyatva - kAlikobhayasambandha ye rahegA | ataH saMyoga kI pA~caveM kSaNa meM nirukta sambandha se vijAtIyapavanasaMyoganAzaviziSTa zabda kA nAyA ukta vijAtIyasaMyoga ke cha kSaNa meM yAnI zabda ke pA~caveM kSaNa meM pratiyogitA sambandha se usI zabda meM utpanna hogA jisameM svapratiyogijanyala sambandha se evaM kAlika sambandha se zabdanAzA vyavahitapUrvakSaNAvacchedena vijAtIyapavanasaMyoganAza rahatA hai / ataH ukta kAryakAraNabhAva ke svIkAra pakSa meM vijAtIya pavanasaMyoga ke dvitIya kSaNa meM utpanna honevAlA zabda ukta krama se apane pAMcaveM kSaNa meM naSTa hone se cAra kSaNa taka sthAyI raha sakatA hai / kAlika sambandha kA niveza karane se vijAtIyavAyusaMyoganAza ke tRtIya, caturtha Adi kSaNoM meM vaha zabda avidyamAna hone se kAla kI upAdhi nahIM banatA hai| ataeva kAlika sambandha se vaha vijAtIyapavanasaMyoganAza se viziSTa nahIM banatA hai| sAmagrI nahIM hone se taba zabdanAzotpAda ko avakAza nahIM hai / isa kAryakAraNabhAva ko mAnya karane para jJAnAdi meM vijAtIya Atmamana: saMyoga ke nAza se nAzyatA kI evaM catuH kSaNasthAyitva kI Apatti ko avakAza nahIM hai, kyoMki jJAnAdi kA to svAnyavahitottara kSaNa meM utpanna jJAnAdi se pahale hI nAza ho cukA hai / yAMgyavibhuvizeSaguNa kA svA'vyavahitottaravatI guNa nAzaka hotA hai| - yaha prasiddha prAcInanaiyAyikasiddhAnta hai | isa kAryakAraNabhAva ke anusAra vijAtIya Atmamana:saMyoga ke dvitIya kSaNa meM utpanna jJAnAdi kA to taduttaravartI jJAnAdi se vijAtIya Atmamana:saMyoga ke caturtha kSaNa meM yAnI apane tRtIya kSaNa meM evaM uttaravartI jJAnAdi ke dvitIya kSaNa meM hI nAza ho jAne se paJcama kSaNa meM honevAlA vijAtIya Atmamana:saMyoganAza svapratiyogijanyatvasambandha se vivakSita jJAnAdi meM rahane para bhI kAlika sambandha se usameM nahIM rahatA hai| avidyamAna padArtha kAlika sambandha se kisIkA adhikaraNa nahIM ho sakatA hai| ataH vivacita jJAnAdi taba svapratiyogijanyatva- kAliko bhayasambandha se vijAtIyaAtmamanaH saMyoganAzaviziSTa nahIM hone se vijAtIya Atmamana: saMyoga ke prathama kSaNa meM jJAnAdi ke nAza kA prasanna nahIM hai| sAmagrI nahIM hone para kAryotpAda kA ApAdana kaise ho sakegA ? ataH jJAnAdi kI kSaNacatuSkasthApitA kA koI aniSTa prasaGga sAvakAza nahIM hai' - tarhi / to yaha vaktavya bhI asaMgata hai, kyoMki yaha tulyanyAya se vandanAza meM bhI lAgU par3atA hai / matalaba ki yaha kahA jA sakatA hai ki yogyavibhuvizeSaguNa svottaravartI yogya guNa se nAzya hone ke niyama se prathamAdi zabda kA AkAza meM anyAcacchedena = pradezAntara meM svA'vyavahitottarakSaNAvacchedena utpanna dvitIyAdi zabda ke dvArA nAza ho jAyegA, jisa samaya vijAtIyapavanasaMyoganAza to utpanna bhI nahIM ho sktaa| taba vaha zabda kA nAza kaise kara sakegA ? krama isa taraha hogA prathama kSaNa meM zabdanimittakAraNa vijAtIya pavanasaMyoga utpanna hogA, dUsare kSaNa meM zabda paidA hogA aura uktasaMyogajanaka Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * caramAldanAzaRtAvicAraH zabdena pUrvameva nAzAnna nimittapavana saMyogajAzanAzyatvamiti samAnam / antyazabdanAzArthaM vijAtIyapavanasaMyoganAzatvena hetutA'stviti cet ? na, vijAtIyazabdanAzaM prati prAguktasambandhena zabdanAzatvena hetutAyA evocitatvAt, anyathA suSumiprAkAlInajJAnanAzArthaM manaH saMyoganAzasyApi jJAnAdinAzakatvakalpanApatteriti sAmpradAyikA: / * jayalatA dvitIyAdizabdena svA:vyavahitottarotpannadvitIyAdicaranaparyantazabdena pUrvamaMtra nimittavijJAnasaMyoga niyogikanAzotpAdAdavagiva nAzAt, yogyavibhuvizeSaguNanAzasya svprtiyogyvyvhit| narotyannayogyaguNa janyatvaniyamAta, tatra zabdabhinnatvaniveze mAnAbhAvAt gauravAca vinaSTazabde kAlikena nimittapavanasaMyoganAzasyAnitvAt na nimittapavanasaMyoganAzanAzyatvaM prathamazabdAderapi / etena zabde paJcamakSaNavRttidhvaMsapratiyogitvamapi nirastam, yuktivaikalyAta. sampradAyavirodhAcca / tatazca na zabda vijAtIyapavanasaMyoganAzanAzyatvaM yuktam / = nanu prathamAdyacaramaparyantadazabdAnAM svottaravardidvitIyAdicaramazabdanAzyatve'pi antyazabdanAzArthaM = caramAbdanAzaM prati 'vijAtIyapavanasaMyoganAzatvena svapratiyogijanpatvasambandhena hetutA'stviti cet ? na vijAtIyazabdannAvAM = zabdAjanakazabdapratiyogikanAzatvAvacchinnaM prati prAguktasambandhena svapratiyogijanyatvasambandhena zabdanAzatvena = svapratiyogijanakazabdanAzatvaMna hetutAyA evocitatvAt vijAtIyagavanasaMyoganAzatvApekSayA zabdAzatvasya kAraNatAvacchedakatvaM lAghavAt / naca svakAraNazabdanAzatvasya kAraNatAvacchedakatvaM anyadhA'tiprasaGgAditi vAcyama kAraNatAvacchedakapratyAsanyA evAtiprasagaJjakatvAt / yathA suSuptiprAkakAlInajJAnAdeH svA'nyavahitapUrvakAlInajJAnAdinAzanApatyaM tavadamaNi samyag na tu vijAtIyanibhitapavanasaMyoganAzasya vijAtIyazabdanAzakatvamiti gamyate / tato hi zabdA janakazabdasyApi na camakSaNavRttidhvaMsapratiyogitvanityarthaH / vipakSacAdhamupadarzayanti - anyathA = vijAtIyapavanasaMyoganAzAsyaiva caramazabdanAzakatvasvIkAra, tulyanyAyena suSuptiprAkakAlInajJAnanAzArthaM manaH saMyoganAzasyApi vijAtIparatmamanoyoganAzatvaMnA'pi jJAnAdinAzakatvakalpanApatteH / na hi suSuptau jJAnAdikaM jAyate yena suSuptiprAkAlInajJAnAdikaM tattAM nAzyeta / iti sAmpradAyikAH vadantIti gamyate / nyAyadarzanaparamparAnugAtinI = 70 = LA pavanakarma kA nAza hogA, tIsare kSaNa meM pUrva zabda se AkAza meM anyadezAvacchedena zabdAntara utpanna hogA tathA pacana meM dUsarA karma utpanna hogA, cIdhe kSaNa meM vijAtIya pavanasaMyoga kA nAza hogA | hama isa taraha dekha sakate haiM ki vijAtIyapacanasaMyoganAza ke pahale hI kAryazabda se kAraNazabda kA nAza ho cukA hai taba zabda ko vijAtIyapatranasaMyoganAzanAiya kaise kahA jA sakegA ? jJAna aura zabda ke nAza meM yukti to samAna hI hai / yahA~ yaha vAMkA ho ki 'prathamAdi acaramaparyanta zabda kA nAza to dvitIyAdi caramaparyanta zabda se ho jAyagA magara carama zabda kA nAza to kAryazabda se nahIM ho sakegA, kyoMki carama zabda kisI zabda kA janaka hI nahIM hotA hai| ataH caramazabdanAza ke liye to vijAtIya nimittapavanasaMyoga ke nAza ko hI kAraNa mAnanA hogA taba to vijAtIya-pavanasaMyoga cAra kSaNaparyanta sthAyI hone se usase usake dvitIya kSa meM utpanna carama zabda ko pUrvokta rIti se sthAyI mAnanA hI hogA / taba to catu:kSaNasthAyitva zabda meM nirAbAdha ho jAyegA evaM vijAtIyapavanasaMyoganAza meM zabdanAzakatva bhI siddha ho jAyagA tathA raghunAthaziromaNi kA mana bhI nirdoSa ho jAyagA <- to yaha nirAdhAra hai, kyoMki caramazabdanAza ke prati vijAtIyapavanasaMyoganAza ko kAraNa mAnane kI apekSA zabdanAza ko hI svapratiyogijanyatva sambandha se kAraNa mAnanA munAsiba hai, kyoMki taba kAraNatAvacchedakadharmazarIra meM lAghava hogA / vijAtIyapacanasaMyoganAzanca kI apekSA zabdanAzatva dharma laghu haiM. yaha to spaSTa hI hai / yadi carama zabda ke nAza ke prati acarama zabda ke nAza ko svapratiyogijanyatvasambandha se zabdanAzavena kAraNa na mAnA jAya taba to tulya nyAya se suSupti ke avyavahita prAkR kSaNAvacchedena utpanna honevAle jJAnAdi ke nAza ke prati vijAtIyaAtmamana: saMyoganAza ko kAraNa mAnane kI kalpanA karanI par3egI, jo raghunAthaziromaNimatAnuyAyI ko bhI amAnya hai / suputi meM jJAnAdi utpanna nahIM hote haiM / ataeva suputi ke avyavahita pUrva kSaNa meM utpanna jAnAdi kA nAza svAnyavahitottaravartI jJAnAdi se nahIM ho sakatA hai| navayaM yahI mAnanA hogA ki svapUrvakAlIna jJAnAdi hI suputiavyavahitapUrvavartI jJAnAdi kA nAzaka hotA hai / isI taraha carama zabda ke nAza ke prati bhI svAvyavahitapUrvavartI zabda ke nAza ko svapratiyogijanyatva sambandha se kAraNa mAnanA munAsiva hogA / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73. madhyamasyAdvArarahasye khaNDaH 3 . kA. * asvaravInADAvanama syAditat - yogyavibhuvizeSaguNanAzaM prati svottarotyanayogyavizeSaguNatvena hetutvaM na / yuktamiti vet ? kati - pratiyogitayA yogyavibhUvizeSaguNanAzatvAvacchinnaM pratyekAdhi -* gayalatA - sAmpradAyikA ityanenA'svarasaH pradarzitaH / tadvAjazvaivama - vijAtIyazabdanAzaM prati svapratiyogijanyatvasambandhana zabdanAzanvena hetutve zandAjanakasyAu dyabdasya nAzo na kenApi syAta, nadazyavAhitInarAbdasyApi virahAta / vastutastu pratiyogitAsambandhena yogyavibhuvizeSaguNanAzaM prati svAvyavahitapUrvavartitvasvasAmAnAdhikaraNyAbhyasambandhena yogyavizeSaguNara kAraNatve caramazabdasya dvitIyakSaNaviziSTasya sataH svanAzakatvamevocitama / etena suSuptiprAkakAlAnajJAnanAzAdha manaHsaMyogasya jJAnAdinAzakatvakalpanApattirapi parAstA, suSuptiprAkkAlInaDAnasyaiva dvitIyakSaNaviziSTagya svanAzakatvasambhavAta yataH tajJAnasAmAnAdhikaraNyaM tajjJAne'pi vartana evaM svAvyavahitapUrvavRttitvamapi svasminnabAdhitam / tatazcA'smaduksaprakAraNava ziromaNinapAnuyAyimataM duyitavyamiti vibhAvanAyam / dAte . syAdetaditi / caMdityantaH zaGkAgrandhaH | yogyavibhucizeSagaNanAzaM = pratiyogitAsambandhAvacchinnakAryatAvacchedakayogyavibhuvizeSaguNapratiyogikanAzatvAvacchinna prati svottarotpannayogyavizeSaguNatvena hetutvaM na yuktam, caitrajJAnottarItpannamaitrajJAnasyApi caitrajJAnanAzakanApana: na ca svasAmAnAdhikaraNyasambandhasya kAraNatAvacchedakasaMsargavana nokta doya iti bAcyam, tathApi suSuptyAdicirapUrvakAlInajJAnAda: suSuptipra mRtyuttarakAlInavyavahitajJAnAdinAdayatva panaH / na ca svAvyavahitAtarotpannayogyavizeSagaNatvasya yogyavibhubizeSagaNanAdakatAvacchedakatvAnna doSa iti vaktavyam, tathApi jJAnAdinAzasya svapratiyogitAsambandhana jJAnAdI jAyamAnatvaMna tatra coktasambandhena nAzakavirahaNa jJAnAdyanAzaprasaGgAt / na ca vaiyadhikaraNyanirAsArtha kAryatAvacchedakasambandha: svapratiyogitvaM na tu svarUpasaMsarga iti vAcyam, tathApyanantakAryakAraNabhAvakalpanApaneH yataH svA:vyavahitonaratvaM svottaravizeSagugAnuttaratve sati svIjaratvam / aba na nannasya nanamtana tanadvyaktivizrAnta eva kAryakAraNabhAva || iti tasavyaktinAzaM prati tattadvyaktitvenaiva kAraNatA yuktA / tathA cAnantakAryakAraNabhAvApattyA mahAgauracamiti cet ? atra = niruktakAryakAraNabhAvasthale, vadanni naiyAyikA: - pratiyogitayA = svanirUpittapratiyogitAsambandhena, yogyavibhuvizeSaguNanAzatvAvacchinnamiti / anna kAryatAvacchedakasambandhadharmayoH pradarzanaM kRtama / kAraNanAvacchedakasambandha kAdhikaraNyanivedazAna zabdAdinA yadhikaraNAnAM jJAnacchAdInAM nAzaH / svAvyavahitapUrvavRtitvasambandhanizAba nahAnATInA. mutpattikAle vartamAna pat tatpUrvakSaNotpanecchAdi tena jJAnAdaH svotpanidvitIpakSaNaM nAzApattiH / yogyavizeSaguNatvasya tara na to jJAnAdi meM catuHkSaNasyApitA kI Apatti hogI aura na to zabda meM bhaNacatupkasthAyitva kI siddhi hogI . yaha nyAyasampradAyAnurodhI hama prAcIna naiyAyikoM kA vaktavya hai / ma yogyavimuvizeSaguNa meM stottaravartiguNajAzyatA kI mImAMsA syAda. / yahA~ yaha zata ho sakatI hai ki -> 'jJAna, dAnda Adi ko kSaNika mAnane kA mUla kAraNa hai yogya cibhuvizeSaguNa kA nAza svottaravatI yogya vizeSaguNa se hone kI mAnyatA / magara yaha mAnyatA hI aprAmANika hai, kyoMki / / yaha aneka doroM se dUra hone se aprAmANika hai| vaha isa taraha-zandAtmaka yogya vibhuvizeSaguNa kA bhI svottara utpanna jJAnAdi yogyavizeSaguNa se nAza ho jAyagA / tathA cirakAla pahale utpatra jJAnAdi kA bhI ativyavahita jJAnAdi se, jo svAnara utpanna yogya vizeSaguNa hai, nAza hA jaapgaa| evaM nAzakAraNatAvodaka svottarotpannayogyavizeSaguNatva hone saM yAnI ananugata svatva se ghaTita hone se prastuta kAryakAraNabhAra tat tat vyaktitvarUpa se = rizeparUpa se paryavasina hogA, jisake phala meM ananta kAryakAraNabhAva ke svIkAra kA mahAgIrava upasthita hogA-ityAdi / isalie yogyavibhuvizeSaguNanAzakatAvacchedaka svonarAtpanna yogyavidopaguNatva nahIM ho sakatA hai| ataeva zabda, jJAna Adi meM sthUla kSaNikatA kA svIkAra bhI nAmunAsiba haimagara yaha isalie nirAdhAra hai ki hama naiyAyika kAryakAraNabhAva kA svIkAra upayukta rIti se nahIM karate haiM kintu anya prakAra meM karate haiM / vaha isa taraha ki pratiyogitA sambandha se yogyavibhuvitopaguNanAzatvAvacchinna ke prati aikAdhikaraNyaavacitra svA'vyavahitapUrvavRttitva sambandha se yogyavidoSaguNatvAvacchinna kAraNa hai| kAryatAvacchedakasambandha pratiyogitA hai| kAraNatAvacchedakasambandha vArIra meM aikAdhikaraNya kA niveza karane se zabda kA jJAnAdi se, jo svA'vyavahitAnagatpanna yogyavizeSaguNa hai, nAza hone kA prasaGga nahIM hogA, kyoMki zabdavyadhikaraNa hone kI bajaha jJAna Adi aikAdhikaraNya = sAmAnAdhikaraNya se avaJcina - viziSTa aise svA'vyavahitapUrvavRttitvasambandha se zabda meM, jo pratiyogitayA indanAzAtmaka kArya ke adhikaraNavidhavA abhimata Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * rAmabhaGgataprakAzanama 756 karaNyAvacchinnasvAvyavahitapUrvavRttitvasambandhena yogyavizeSaguNatvena hetutvam / rogagaGgAsnAnAdinAzyasaMskAranAze vyabhicAravAraNAya kAryatAvacchedake 'yogye 'ti vegA'vRttiyogyajAtimadarthakaM, tena na nirvikalpa - jIvanayoniyatnA'saGgrahaH / * jayalatA hai kAraNatAvacchedakatvAnnAnantakArthakAraNabhAvasataH svatvasya tatrA'nivezAt / rAmarudrastu 'atra cApekSAbuddhidvitIyakSaNotyapuruSAnnarIyajJAnAdinA tRtIyakSaNaM tannAzavAraNAya svasAmAnAdhikaraNyapravezaH / apekSAbuddhidvitIyakSaNe va tatpuruSasya na yogyavizeSaguNAtpAdaH | iti siddhAntaH / jJAnAde: kSaNikatvavAraNAya dvitIyasambandhapraveza' (kA. 27, mu. rA. pra. 244 ) iti vyAcaSTe / dvitIyasambandhapratraza iti svAcyavahitapUrvavRttitvasambandhaniveza ityarthaH / vivanti roga - gaGgAsnAnAdinAzyasaMskAranAze - rAjayakSmAdiroMga - gaGgAsnAna-sUryakiraNasparza-smRtyAdijanyanAzapratiyogisaMskArasvarUpavibhuvizeSaguNapratiyogikanAze, vyabhicAravAraNAya = yogyavizeSaguNAjjanyatvena vyatirekavyabhicArApohAya kAryatAvacchedake = kAryatAvacchedakadharmazarIravRkSI 'yogye 'ti upAdanam / na ca tathApi kathaM vyabhicAranivAraNamiti vAcyam, ata: vegA'vRttiyogyajAtimadarthakaM yogyapadam / saMskAra yadyapi guNatvalakSaNA yogyajAtirasti tathApi tasyA vegAnitvaM nAsti / saMskAraniSThA saMskAratvajAtiryadyapi yogyA tathApi tasyA api vegavRttitvamiti na saMskArasya yogyatvaM sambhavatIti yogyavizeSaguNanAzyatAnAkrAntatvameva tasyeti na vyatirekavyabhicArasambhavaH / tena = begAHvRttiyompajAtimattvasya yogyatvapadArthatvanirUpaNena, na nirvikalpakajIvanayoniyatnAsaGgraha iti / utena yogyatvasya laukikapratyakSaviSayarUpatvena svottarotpannajJAnAdinA nirvikalpakasya jIvanayoniyalasya ca nAzo na syAditi nirastam, vegAvRttijJAnatvakRtitvalakSaNayogyajAtimattvena tadyAMmpatvamyAHnapAyAt / nirvikalpakatvaM tu na jAti: niSprakArakajJAnatvasyaiva nirvikalpakatvarUpatvAt jJAnatvasya vegAvRniyayajAtitvaM tu nirAyameva / yadyapi yogyatvapravezena svAzrayakavalitatvameva tathApi vegAvRttilaukikapratyakSasvarUpayo gyaviSayavRtti - guNatvavyApya jAtimattvameva yogyatvamityatra tAtparyamiti vibhAvane nAsti doSagandhalezo'pi / etena prAyazcittAdinAyA'dRSTapratiyogikanAze vyabhicAro'pi pratyAkhyAtaH, adRSTatvasya laukikapratyakSaviSayAHvRttitvAt / rUpAdinAze vyatirekavyabhicAravAraNAsa viviti / hai. nahIM rahatA hai| isa taraha ativyavahita jJAnAdi bhI cirapUrvakAlIna svasamAnAdhikaraNa jJAnAdi kA nAzaka hone kI Apatti ko bhI avakAza nahIM hai, kyoMki vyavahita hone kI vajaha uttara jJAnAdi svAvyavahitapUrvavRtitvasambandha se bhI cirapUrvakAlIna jJAnAdi meM nahIM rahatA hai taba svasAmAnAdhikaraNyAvacchinna aise svAcyavahitapUrvavRttitvasambandha me to kaise raha sakegA ? sAmagrI na hone para kAryotpATa kA ApAdana nahIM ho sakatA hai / isa taraha kAraNatA avacchedaka dharma zarIra kI kukSi meM ananugata svatva kA niveza bhI nahIM kiyA gayA hai, jisakI badaulata vizeSarUpa se ananta kAryakAraNabhAva ke svIkAra kA gaurava upasthita hotA thA / ataH pradarzita kevala eka kAryakAraNabhAva se hI zabda, jJAnAdi ke nAza kA nirvAha ho jAtA hai, jisameM kAraNatAavacchedaka dharma bhI pUrvokta kAraNatA avacchedaka dharma kI apekSA laghu hai| phira bhI isa kAryakAraNabhAva ko mAnya na kiyA jAya taba to zabda jJAna Adi kA anya koI nAzaka na hone se zabda, jJAna Adi ke nitya ho jAne kA prasaGga upasthita hogA, jo nAmaMjUra hai / yahA~ kAryatA avacchedaka dharma ke zarIra meM yogyatva kA niveza na kiyA jAya aura vibhuvizeSaguNanAzatva ko hI kAryatA avacchedaka mAnA jAya taba yadyapi lAghava hotA hai tathApi roga snAna Adi se nAzya saMskAra Adi ke nAza meM vyatireka vyabhicAra hogA, kyoMki saMskAra vibhu AtmA kA vizeSaguNa hone para bhI yogyavizeSaguNa se bhinna roga Adi se naSTa hotA hai| roga Adi se jJAnAdijanya evaM smRtijanaka bhAvanAkhya saMskAra naSTa hote haiM - yaha to sarvAnubhavasiddha hai, kyoMki viziSTa roga Adi ke bAda smRti manda ho jAtI hai| kAryatA avacchedakadharma kukSi meM yogyatva kA praveza karane para uparyukta Topa ko avakAza nahIM hai, kyoMki saMskAra yogya guNa nahIM hone kI vajaha nAzyatAkodi se bhUta banatA hai / yogyatA kA artha hai vegA'vRtti yogya jAti / saMskAra ke tIna prakAra haiM vega, bhAvanA evaM sthitisthApakatA isa taraha bhAvanA bhI eka prakAra kA saMskAra hone se begA'vRtti yogya jAti se zUnya hai / ataeva vaha yogya = vegA'vRttiyogyajAtimAn nahIM hai / yogyatA kA uparyukta nirvacana karane kA dUsarA lAbha yaha hai ki nirvikalpa jJAna evaM jIvanayoniyatna (jIvananirvAhaka prayatna, jisase vAsocchavAsa, raktabhramaNa Adi pravRtti cala rahI hai usa ) kA bhI yogyavizeSaguNanAzyatAkoTi meM saGgraha ho jAyegA, kyoMki vega meM nahIM rahanevAlI pratyanayogya jJAnatva evaM yatnatva-jAti kramazaH donoM meM rahatI hai / ataH nirvikalpaka jJAna evaM jIvanayoni yatna kA bhI svottara utpanna icchAdi se nAza ho sakegA / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "532 madhyamasyAdvAdarahasya skhaNDaH 3 kA 54 * muknAlAmanupA dinakarIpaninirAmaH ** vditIyakSaNotpannA'dRSTasaMyogAdinA'pekSAbubdestRtIyakSaNe nAzavAraNAya kAraNatAvacchedake 'yogya'ti 'vizeSeti ca yogyajAtimadarthakaM ubhayA'vRtyarthakaca / sata yogyapadamatIndriyajAtizUnyArthakamiti, tA, gauravAt / -* jayAtA* saMyogAdinarAza vyabhicAravAraNAya vizeSati etena pandriyakagaNatvanyApyajAtimattvaM yogyatvamiti maJjUSAkAravacanamapAkRtam, smRtyAdinAzyasaMskAranAze vyatirekanyabhicAratAdavasthyAt, saMskAratvasya vegavRjitna gandriyakatvAt / nanyastu kAryatAvacchedaka yogyatvavizeSanivezanaM paraM kAraNatAvacchedaka tayoH prabaMdI ki prayojanaM ? ityAzar3akAyAM vadanti * dvitIyakSaNotpannAdRSTasaMyogAdinA = apekSAbuddhidvitIyakSAgAtpannA dRSTasaMyoga-vibhAgAdinA, apekSAbuddhaH tRtIyakSaNe = apakSAbuddhitRtIyakSaNe. nAzaH syAt ekAdhikaraNyAcAMcchannaravAjyavahitapUrva patitvasambandhana adRSTAdiguNaraya pratiyogitayA nAjhAdhikaraNavidhayA bhimatApekSAvRddhI sacAna / na ca tRtIrakSaNa nannAzA bhani, tasyAH caturthakSaNanidhvaMsapratiyogitvAt / anaranena nasyA: tanIyakSaNa nAzavAraNAya kAraNatAvacchedaka = nAzakatAvacchedakadharmakakSA 'yogya' ni "vizeSeti ceti / nAdazAudRSTAdanAndriyasaMyAgAdinA tRtIyakSarNa tamAzabAraNAma yogyatvaM guNavizeSaNaM nAzasaMyogavibhAgAdinA tRtIyakSaNa tantrAzApAkaraNAya ca 'vizeSa ti guNavizeSaNamityarthaH / tatrivacanamAbedayanni - yogyajAtimadarthakaM yogyapadama / laukkipratyakSasvarUpayogyaguNavatryApya - jAnimAn yogyapadapratipAdana ityarthaH / tanA'dRSTAdI lokikanatyakSasvarUpayogyaguNatvanAtisattvedapi na kSatiH / ubhayA'vRttyarthakazca / vizeSapadam / dravyavibhAjakakadharmamAtrAvacchinnAdhAravAnirUpitAdhayanAvAna vizeSapadArtha iti tAtparyam / tena jJAnAdaH caitramaitrAMbhayanive.pi na tiH / na ca trasamaMvataM jJAnaM maitrasamavetajJAnAdanyadevani naikamubhayavRnIti vAcyam, evaM sati parimANAdarapi vizeSa nugatyaparAGgagAta / etena sanyAsamavRttiguNI vijJapaguNaH ityapi pratyAkhyAtam, ekatvAdarapi vizeSaguNatyaprasaGgagAcatyAdika madupadizA bibhAvanIyam / yatta -> yogyapadamatIndriyajAThizanyAkamiti ra-tanna samIcInama. gauravAta laukikasAkSAtkArakAraNatAvacchedaka gaNatanyAyajAtimatvApekSayA laukikasAkSAtkArakAratAnavacchadakagaNatvacyApya jAtiranyavaraya gulazarIrakatvam / nadhA va vyabhicAra. vArakatvA'bhAvana vyardhagauravamityatra tATAyam / etena yAmyatvaJca laukikasAkSAtkAravizyanirvikalpakAnyatarasvaM atIndriyajAtizUnyatvaM vA' (kA. 27. di.pU. 244) iti mahAdevavacanaM parAstama, jIvanayoniyatnasyA yogyatvApanezca / ata eva lIkikasAkSAtkAraviSayanirvikalpaka-jIvanayAniyatnAnyatamatvaM nAzaktAvacchedakakoTippaviSTaM yogyalamityapi parAkRtama, mahAgauravAt / 2 yogyatA evaM vizeSa kA nirvacana - dvitA. / yahA~ yaha zaMkA ho sakatI hai ki -> 'kAraNatAvacchedakadharmakoTi meM yogyatva aura vizeSatva kA guNavizeSaNavidhayA niveza na kiyA jAya to kyA doSa hai ? vyartha gauraca kyoM karatA ?' - magara isakA samAdhAna yaha hai ki guNatva ko hI ukta mammanya se nAzakAraNatAvacchedaka mAnA jAya naba to apekSAMbuddhi ke dvitIya kSaNa meM utpanna adRSTa (dharma-adharma), saMzega Adi aikAdhikaraNyAvacchinna svA'vyavAhinapUrvavRttitvasambandha se apekSAbuddhi meM, jo pratiyogitAmambandha me apekSAvuddhinAzAtmaka kArya ke adhikaraNavidhaSA abhimata hai. raine se apekSAbuddhi ke tRtIya kSaNa meM hI apekSAnuddhi kA nAza ho jAyagA / magara apekSAbuddhi to apane nanurgha kSaNa meM naSTa hotI hai - yaha to naiyAyikasampradAyasiddha hakIkata hai / ataH nanivAraNArtha nAzakatAvacchaMdakakoTi meM yogyatva aura vizepatva kA guNacizepaNavidhayA praveza karanA Avazyaka hai| yogyapada kA artha hai yogyajAtimAna arthAna laukikpratyakSasvarUpayogyajAtivAlA / apekSAddhi ke dvitIya kSaNa meM utpanna adRe = dharma adharma to yogya nahIM hai, kyoMki usameM laukikapratyakSasvarUpAgya jAni rahanI nahIM hai| isa taraha viyopa kA artha hai ubhayAvRti pAnI do vijJAnIya dravya meM na rahanevAlA / saMyoga no AtmA aura pRthvI Adi vijAtIya do dravya meM rahane se vizapaguNa nahIM hai / isa taraha apekSAbuddhi ke dvitIya kSaNa meM utpanna adRSTa guNa ayogya hone se pUrva saMyogAdi vizeSaguNa nahIM hone meM unase apekSAbuddhi kA tRtIya kSaNa meM nAza hone kI Apatti ko avakAza nahIM hai| canu, / yahA~ anya vidvAn kA yaha kathana hai ki -> 'yogyapaTa atIndriyajAtizUnya argha kA pratipAdaka hai 1 adRSTa Adi atIndriya jAtivAla hone se ayogya hai| ataeva yaha nAka nahIM ho sakatA hai <<- magara yaha Thoka nahIM hai, kyoMki yogyajAtimAn isa artha kI apekSA atIndriyajAnizampa = pratyakSAyogyajAnimabhAvavAlA yaha artha gugabhana hai / vyabhicAgadidoSanivArakanna nahIM hone se yaha gaurava aprAmANika hai| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * apekSAbuddhinAya vicAra: * apekSAbundinAze tu bditvanirvikalpakatvena pRthakkAraNateti na tasyAH tRtIyakSaNe nAzaH / atra svapUrvavRttitvaM svAdhikaraNakSaNA'vyavahitapUrvakSaNavRttitvamiti caramajJAnazabdAdinAze na vyabhicAra:, anena sambandhana svasyaiva tara nAzakatvAt / / * jJAyalatA *vastutastu atra pUrvatra sarvatra niruktaM yadapi yogyatvaM kakSIkriyate tanna cAru, apekSAnuddhidvitIyakSapAtpanecchAdinA tRtIyANe / apekSAbuddhinAzApatte ritvameveti nAzakatAbacchedake yogyatvavidopatnanivezAcaiyarthyameva / na ca apekSAbuddhidvitIyakSaNe tadadhikaraNoM jJAnecchAdijanakasAmagrIsattve'pi jJAnecchAdikaM motpadyata iti vAcyama, mAnAbhAvAt / na hi prayojanakabhaGgagamayena sAmagrI kArya nArjayati / yadvA zakyata evamapi vaktuM yaduta kAraNasatre'pi yogyavidoSaguNodIkSAvuddhidvitIyakSaNe tadadhikaraNaM bhavotpadyate, agatyA kasyacitpratibandhakasya kalpanAditi na doSaH / pAda cAtrA prAmANikakalpanAgauramiti vibhAbyate tadA apakSAbaddhi| bhinnayogyavibhuvizeSaguNanAzatvasyaiva kAryatAvacchedakatvamastu apakSAbuddhinAze = apekSAbuddhipratiyogikanAzatvAvacchinnaM prati tu dvitvanirvikalpakatvana pRthakAraNatA 1 tatazca yogyavizeSaguNanAzyatAvacchedakAnAkrAnnanvana na tasyAH = apekSAbuddhaH tRtIyakSaNe = svanRtIyakSaNe nAzaH / kAryatAvacchedakakATI apekSAzuddhibhinnatvaniveze tu kAraNatAvacchedakakoTI yogyacavizeSatvanivazA nara kartavyaH, prayojanaviraheNa gauravAta 'parantu mUlasiddhAntabhar3ago durgAra iti anupaTameva vakSyAmaH // atrenaM bodhyam - prathama 'ayameko'yameka' ityevaMrUpA'pekSAbuddhirjAyate. tato dvitvAsAdaH, tato vidoSaNajJAna dvitvatvAnavikalpAtmaka tanA ditvatvavirASTadvitaprAraMbhogabandinagalAca. tato dvitvanAza iti naiyAyikaprakriyA / evaJca cApekSAvRddhiH kSaNatrayamavanipate / apekSAbaddheH kSagadrayamAtrasthAyitva dvitvadanirvikalpakakAle pakSAcadbhinAza tadanantaraM dvitvamyaMtra nAzAda viSayAbhAvena dvitvasya pratyakSaM na syAdityato rakSAbuddhaH trikSagAvasthAyitvaM kalapyate / nanyecaM sati caramajJAna-dAbda-suSuptiprAkRkSaNotpatrakAnAdinAzakadurbhikSaM spAdityAzar3akAyAM vyAcakSate - anna - kAraNatAvacchedakasambandhazArIrakukSI svapUrvavRttitvaM = svAdhikaraNakSaNA'vyavahitapUrvakSaNavRttitvamiti caramajJAnazabdAdinAze na vyabhicAraH / na ca tatsamAnAdhikaraNasya taduttaravRtteH yogyavizeSaguNasya birahAta kutA na vyabhicAra iti vAcyam , yana; anana = svAdhikaraNakSaNAnyavahitaparvakSaNajivalakSaNena sambandhena svasyaiva caramajJAnAdereva dvitIyakSaNaviziSTasya sataH tatra = narama . jJAnAdI nAzakatvAditi / nityanirvikalpa apekSAmuhinAzaka - jaiyAyika paM. / yahA~ yaha zazA ho sakatI hai ki - 'apekSAvRddhi kA svadvitIyakSaNa utpanna adRSTa, mayoga Adi se nAza nahIM hogA nara usakA nAzaka kauna hogA ?' - isakA samAdhAna yaha hai ki dvitvatva kA nirvikalpaka pratyakSa apekSAvRddhi kA nAdAka hai / pahA~ naiyAyikasampradAya kI yaha prakriyA hai ki pradhama kSaNa meM 'ayamekaH ayamaMkaH' ityAkAraka apakSAvuddhi utpanna hotI hai| dvitIya kSaNa meM dvitva saMkhyA utpana hotI hai / tRtIya kSaNa meM dvitvatva jAti kA nirvikalpaka pratyanna hogaa| caturthakSaNa meM dvitvatvaviziSTa dvitva kA pratyakSa hogA aura usI kSaNa meM apekSAnuddhi kA nAza hogaa| isa taraha svAsthyava. hitottaravRnitvAmAnAdhikaraNyasambandha se dvitvatvanirvikalpaka pratyakSa apekSAbuddhi kA nAzaka nNgaa| isalie apakSAbuddhi ke tRtIya kSaNa meM apekSAbuddhi ke nAza kA koI prasaGga nahIM hai| paramazAjAdijAsahai - yAro atra sva. / yogyavibhavizaMpaguNanAzakatAvacchedakasambandha meM jo svApUrvanitA niviSTa hai usakA artha hai svAdhikaraNa - kSaNA'vyavahitapUrvakSaNavRttitva / jaise dvitIya kSaNa meM utpanna jJAna kA adhikaraNa kSaNa he dvitIya kSaNa aura usakA anya hita pUrva kSaNa hai prathama kSaNa / pradhamakSaNavRtti hai tatkSaNApatra jJAna, icchA Adi / ataH dvitIyakSaNotpanna jJAna uktamambandha meM prathamakSaNApatra jJAna-icchA Adi meM raha kara prAthamika jAna icchA Adi ke tRtIya kSaNa meM usakA nAga karegA / yA nirUpaNa karane kA tAtparya yaha hai ki carama jJAna, carama zabda Adi ke nAza meM vyabhicAra na ho / kahane kA matalaba yaha hai ki carama jJAna, bagma zabda Adi ke avyavahita unara zraNa meM na to koI jJAna, irA Adi utpanna hote haiM aura na to zabda utpanna hotA hai / ataH usake vinAzaka kA dupakAla paDegA / magara svapUrvacatitApaTa kA upayukta artha mAnya karane para ukta dopa kA yAnI caramajJAnAdivinAzakAbhAva kA yA cinA vinAzaka ke caramajhAnAdi ke nAza se vyatireka vyabhicAra kA prarAGga Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 735 madhyamasyAdvAdarahasye gaNDaH 3 * svasya svanAzakatvamAMsA zo pUrvavRttitvaM svaprAgabhAvAdhika raNakSaNavRtitvaM, anyathA svasmin svanAzakatvApateriti nirastam, caramajJAnAdAvivA'nyatrA'pi jJAnAntarasyeva svasya niyamabalAyAtanAzakatvasya prAmANikatvAt / OM gayalatA etena niruktasambandhasya pUrvavRttitvapratipAdanena nirastamityanenArayAnvayaH / pUrvavRttitvaM pUrvavRnityadapratipAdyaM, svaprAgabhAvAdhikaraNakSaNavRttitvaM yathA icchAMnagatpannasa jJAnasya yaH prAgabhAvaH tadadhikaraNIbhUtayaH pUrvakSaNaH tadvRttiH icchApadArthaH / ataH jJAnaM svaprAgabhAvAdhikaraNavRttitvasambhavitumarhati / yadyapi svaprAgabhAvAdhi karaNakSaNavRttitvantu vyavahitapUrviyAdAvapyasti tathApi svaprAgabhAvAdhikaraNakSaNaprAgabhAvAnadhikaraNatvaM sati svaprAgabhAvAdhikaraNa yaH kSaNaH tadudvRtnitvarUpaM svaprAgabhAvAdhikaraNa kSaNavRttitvamityatra tAtparya dIpaH / anyathA = pUrvavRttitvapadapratipAdye prAgabhAvA'praveza svasmin jJAnAdau svanAzakatvApatteH dvitIyakSaNaviziSTasya jJAnasya adhikaraNabhUtI yaH vartamAnaH kSaNaH tadavyavahitapUrvakSaNaM vRni yat utpadyamAnaM svaM tatra svAdhikararaNakSaNAvyavahita pUrvekSaNavRttitvasambandhena dvitIyakSaNaviziSTasya jJAnasya sanvena viziSTasya svasyaiva svanAzakatvaprasaGgaH / kA. 15 111 tannirAsArthamAhuH caramajJAnAdI va anyatrA'pi - acaramajJAnAdI api jJAnAntarasyeva svAttasvartinaH mitrasya jJAnAdeH iva svasya niyamabalAyAtanAzakatvasya zrIktakAryakAraNabhAvaprAptanAzajanakatvasya prAmANikatvAt = pramANasiddhatvAt / caramajJAnAdI yathA dvitIyakSaNaviziSTasya svasla nAzakatvaM yathA sampratipannaM tadeva acaramajJAnazabdAdI dvitIyakSaNaviziSTasya svasya nAzakatvamapi prAmANikam, yogyavibhuvizeSaguNaM niruktasambandhena yogyavizeSaguNaspa nAzakatvasyo bhayamatasiddhatvAt / yathA jJAnAntaraM svAnyavahitottarotpannayogyavizeSaguNatvena svapurvavarnijJAnecchAdinAzakaM tadvad dvitIyakSaNaviziSTaM svamapi tathA / prayogastyevaM dvitIyakSaNaviziSTamacaramajJAnAdi avyavahitapUrvavartijJAnAdinAzake uttaravarniyogyavizeSaguNatvAt alpavahitAMnaravartijJAnAntarAdivat dvitIyakSaNaviziSTacaramajJAnAdiva / etena svasya svanAzakatvaM kathamiti nirAkRtam / C = = nahIM AyegA, kyoMki caramajJAnAdi dvitIya kSaNa meM dvitIyakSaNaviziSTa banatA hai aura svAdhikaraNa kSaNA'vyavahita pUrva kSaNa meM rahane vAle carama jJAnAdi meM svAdhikaraNakSaNA'vyavahitapUrva kSaNavRttitvasambandha se rahatA hai| vaha yogya vizeSa guNa bhI hai hI / ataH dvitIyakSaNaviziSTa caramajJAnAdi hI prathamakSaNaviziSTa caramajJAnAdi kA nAzya ke tRtIya kSaNa meM, nAza kara sakatA hai / matalaba carama jJAnAdi kA nAzaka carama jJAnAdi DI hai / etana. / yahA~ anya naiyAyika vidvAnoM kA yaha mata hai ki > svapUrvavartitApada kA artha hai svaprAgabhAvAdhikaraNakSaNavRttitva | jaise sva = nAzaka dvitIyakSaNotpanna jJAnAdi, usake prAgabhAva kA adhikaraNa kSaNa hai prathama kSaNa, usameM vRtti hai prathamakSaNotpana jJAnAdi / ataH svaprAgabhAvAdhikaraNa kSaNavRttitvasambandha se dvitIyakSaNotpanna jJAnAdi prathamakSaNotpanna jJAnAdi meM raha kara nAzyatRtIyakSaNa meM usakA nAza karegA / yadi svapUrvavRttitApadArtha meM prAgabhAva kA niveza na kiyA jAya taba to sva meM svanAzakatA kI Apatti AyegI / vaha isa taraha prathama kSaNa meM utpanna icchA dvitIya kSaNa meM dvitIyakSaNa se viziSTa banatI hai aura vaha svAdhikaraNakSaNa dvitIyakSaNa se avyavahita pUrva kSaNa = prathama kSaNa meM vRtti rahane vAlI icchA meM, jo svAtmaka = nAzakAtmaka = nAzakAsbhinna hai, svAdhikaraNa kSaNAvahitapUrvakSaNavRttitvasambandha se raha jAyegI / vaha yogya vizeSaguNa to hai hI / ataH dvitIyakSaNaviziSTa icchA hI prathamakSaNaviziSTa icchA kI nAzaka banane kI Apatti aayegii| magara apane meM apanA nAzakatva to abhimata nahIM hai / isaliye pUrvavRtitva kA artha prAgabhAvaghaTita karanA cAhie / taba isa prasaMga ko avakAza nahIM hai, kyoMki prathama ritrea icchA kA adhikaraNa kSaNa dvitIyasamayaviziSTa icchA = sva ke prAgabhAva kA adhikaraNa nahIM hai'A = carama | magara yaha kamana asaMgata pratIta honA hai| isakA kAraNa yaha hai ki caramajJAna carama zabda Adi kA jo yogya vibhuvizeSaguNa hai, nAzaka so uparyukta rIti se dvitIyasamayaviziSTa caramajJAna Adi hI hai yaha siddha ho cukA hai| sva meM svanAzakatA jaba caramajJAnAdi meM middha hI hai taba acarama jJAna, acarama icchA Adi ke nAzakavidhayA nAya kA hI svIkAra karane meM kyA bAdhA hai ? jaise prathamasamayotpanna acarama icchA ke dvitIya kSaNa meM utpanna hone vAlA jJAna yogya vizeSaguNa haiM evaM svasAmAnAdhikaraNya-svA'vyavahitapUrvavRttitvasambandha se prathamasamayotpala icchA meM raha kara usake tRtIya kSaNa meM usakA nAvAka | banatA hai ThIka vaise hI dvitIyakSaNaviziSTa icchA, jo prathama kSaNa meM utpanna huI hai, bhI yogyavizeSaguNa hai evaM svasAmAnAdhikaraNyAvacchinasvA'vyavahitapUrvavRttitvasambandha se prathamakSaNotpana icchA sva meM raha kara tRtIya kSaNa meM apanI nAzaka ho sakatI hai / donoM meM pramANasiddha kAryakAraNabhAva to samAna hI hai / pramANasiddha vastu kA apalApa kaise kiyA jA sakatA hai ! yaha mAnanA Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * dinakarabhadramanirAsaH yuktatata, anyathA caramajJAnAdI nAzakAntarakalpanAgauravAditi dhyeyam / idantu dhyeyam - yadekAdhikaraNavRttitva-svapUrvakAlItatvozayasambandho nAzakatAvacchedaka:, anyathA deza-kAlayosvadyAvacchedakabhAve vinigamanAvirahAditi gi| - IIMill - yuktazca etat = svasya dvitIya kSaNaviziSTampa purvakSaNa ziSyasvanAzakatvAnipATanama, anyathA - svasya svanAzakatvAnagIkAra, caramajJAnAdI = caramajJAnacchAzabdAdI nityatvApAnavAraNApa kSaNikanyApapAdanAya ca naashkaantrklpnaagaurvaaditi| | acaramAnyavahitapUrvavartijhAnanAzAdaH caramajJAnAdinAzakanvakalpane gauravAdityarthaH / etena 'caramasya nRtAtpazandenopAntyazbdanAzena vA nAma' (kA, 168 di.pU. 8.3) ini dinakaravacanaM pagastam / nana ekAdhikaraNyAvanchinnasbA vyavahitapUrvadRttitvAya kAraNatAvacchedakasambandhatvaM yaduta svAvyAhatapUrvavanitA vacchinnakAdhikaraNyasya ? ityatra vinigamakA bhAvanAbhayo : nathAtve gauramityA zAkAyAmAhaH idantu = anAdaM vakSyamANantu dhyeyam - yat ekAdhikaraNavRtitva-svapUrvakAlInatvobhayasambandha: nAzakatAvacchaMdavaH - dayA: svAtantryeNa nAzajanakatAvadagambandhatvamiti bhAvaH / anyathA = svAtantryeNa tathAtvaganAyupagamyA:nyatrasya nAzakAraNatAyacaMdakasambandhavizeSaNavidhayA nivase, tu dezakAlayoH - svamamAnAdhikaraNanirUpinamitva-svAvyAhatapUrvakAlanirUpitanitvayAH avacchedyAvacchedakabhAve = vizeSaNavizeSyabhAva vinigamanAvirahAt ubhayA: viziSTayA : guratsyoH nAzakata bacchadalasambandhatvaM pramayata / tathA ca mahA. gauravApAta: kAraNatAvacchaMdakasambandhabheda kAraNanAbhedana nAnAkAryakAraNabhAvakalpanAparini / na cabapi bhagavajjJAnenchAkRtInAmuktarItyeva svana nAzApani: nAzakanAvacchedakakaMdI janyatvanivezAdityAdisUcanA, diginyuktam / atredaM manAga mImAMsyata -> caramazanda-sapagniprAkakAlAtpannajJAnenchAdivana aukSAbuddhiH svayameva dvitIyakSaviziSTA | satI svAtgAnaM kutA na vinAzayat : svotpanyadhikaraNAcAgamAgabhAnAdhikaraNakSaNaprAganAvAnadhikara ravAnyanyadhikaraNakSaNaprAmabhAvAdhikaraNakSaNavRttitvarUpasya svA'nyavahitapUrvavRtnitvasya nivaza tu sutiprAkakAlotpatrajJAnacchAdivinAi mAdumikApanaH / na cA pakSAvRddhinAze dvitvanirvikalpakasya vizeSasAmagrItvAnna tRtIyAMpekSAvRddhivinAza ityapi cAra, tadA kAraNatAvadakakATI yAmyavAdAvaiyapinaH / etena vizeSayanivezanamapi pratyAkhyAtan / yadA tu yogyattvavizeSatve na kAraNatAvaradakakAMTI cidazanAma tadA suSaptiprAkakAlotpatrajJAnendralAdestadAtmani vimA yatra kvApi pradaza tadattarakSagamavazyamevagagamAnanA::nabaranaparispandramAmA gamti - paramANusannAnasaMyogamannAnAnta:pAtinA kenacitsaMyogana nAza upapadyata iti aikAdhikaraNya-svA'vyAhatapUrvANanityaniyamanaklezopi nAvazyakaH / na caivaM zandAdinanchAdInAM nAzApaniriti vAcyam, kimicchAdvitIyakSaNotpannaMga DAyanacchAyA nArA Apayana AhAscit icchotpanikSaNotpanena ? iti vikalpayugalazastraprahArajarjaritatvAt / AdyaM tviSTApattiH, nIyana lAyAM tadavyarahitapUrvavRjitAvirahAn na tAmar3agaH / tatazca suSabhaprAkakAlotpannajJAnecchAdanAM yatra kacidAtmani pradhivyAdI / yuktisaMgata bhI hai, kyoMki dvitIyakSaNaviziSTa icchAdi vo banAzaka na mAnA jAya taba to dvitIyakSaNaviziSTa cammatAnAdi ko bhI svanAzaka nahIM mAnA jA skegaa| isa paristhiti meM carama jJAnAdi kI nityatvApatti ke parihAgartha a 'ka kI kalpanA karanI hogI, jo gauravagrasta hone se mAnya nahIM ho sakatI hai / isa bAta para dhyAna denA cAhie / - idaM / yahA~ dUsarA yaha bhI dhyAtavya hai ki yogya vibhuvijhepaguNa ke nAzakatAvacchedakasambandhavidhayA jo aikAdhikaraNyAvAcchannasvAvyavahitapUrvavRttitvasambandha kA pradarzana kiyA gayA hai usakA artha yaha hai ki aikAdhikaraNya = ekAdhikaraNavRtitva = svasamAnAdhikaraNava aura svA'vyavahitapUrvakSaNavRttitva dono svatantra nAzakatAvacchedakasambandha haiM, na ki ekaviziSTA'para / yadi aisA na mAnA jAya yAnI ekaciziSTA'para ko nAzakAraNatAvacchedakasambandha mAnA jAya taba vizeSaNavidhayA - abacchaMdakaviSayA kisakA grahaNa kiyA jAya aura vizeSyavidhayA = avacchegavidhayA ksikA grahaNa kiyA jApa ? isa viSaya meM koI cinigamaka nahIM hogA / arthAt deza kI bhA~ti kAla ko bhI avacchedakakukSi meM praviSTa kiyA jA sakatA hai evaM kAla kI bhA~ni deza kA bhI avacchedakodi meM niveza ho sakatA hai| mekAdhikaraNya yaha bhAga dezavadita hai arthAta deza usakA ghaTaka hai evaM svAnyavahita. pUrvakSaNavRtitva yaha aMza kAlaTina hai yAnI kAla usakA ghaTaka hai / ataH aikAdhikaraNyAvacchinnasvAinyavahitapUrvakSaNavRttitva ko nAzakatAvacchaMdaka mAnanA yA svAvyavahitapUrvakSaNavRtitvAvacchinnamAmAnAdhikaraNya ko ? isa samasyA kA koI samAdhAna nahIM milane se donoM gurubhUta sambandhoM ko nAzakatAvacchedaka mAnane hoNge| isakI apekSA to munAsiba yahI hai ki laghubhUta svasAmAnAdhikaraNya aura svAnyavahitapUrvakSaNavRttitva do sambandha ko svAtanpaNa yogyavibhuvizeSaguNanApAkatAvacchaMdaka sambandha mAnA jAya / isa viSaya Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 madhyamampAdAdarahasye khaNDaH 3 . kA.? *nRsiMha paTTAbhirAma -gadAdharamatayotanama * ssAhAditAsta - nityAnityaH zabdaH, kevalanityatve prakRtipratyayAdivibhAgenA'nu URBTNICE:USLIM Tua. taduttarakSaNamutpannana yena kenAya guNena nAzaH sambhavati / evaJca pratiyogitAsambandhena yogyavibhuvizeSaguNanAzatvAvacchinna prati / / svAjyavahitapUrvakSaNavRttitvasambandhena guNatvena dravyanyena padArthatvena vA kAraNataMtyeva vaktumarhati / na caivaM mUlasiddhAntabhaGgena khedaH kartavyaH. suyuktinirNIne' nasyA'prayojakatvena heyanvAdini dik| nRsiMhastu pratiyogitAsambandhena yogyavibhubizeSaguNanAzaM prati syAnyarahitapUrvavRttitvasambandhena guNatvana kAraNatvam / kAryatAvacchedakaM tu yAvanto yogyavibhuvidoSaNadhvaMsAmnAvadanyatamatvaM svAzrayapratiyogikatva-kAlikatriMzeSaNatvananubhayasambandhana buddhitva-sukhatva-duHkhatvecchAtva-dvaSatva-yatnatva-indatvatadanyatamatvAvacchinnaM vA bodhyam / ata' nAnanugamaH / vastunaH kAryanATakAnanagame'pi na kSatiriti taccama / pratiyogitAsambandhanA'pekSAvRddhinAzaM prati svanAgabhAvAdhikaraNakSaNaprAgabhAvAnadhikaraNakSaNavRtitvasvasamAnakAlInatvA bhayasambandhena gaNavana kAraNatvamiti samAnAdhikaraNANasAdhArana nAdayanAzakabhAvAdityAcaSTa ___kasmin kSaNa nAnAvidoSaguNavyaktInAM nAzena tadgaktinAzaM prati tanaduvyaktitvena kAraNatvakalpanaM bahutarAdikAryaH | kAraNabhAvAdhikyasampAdakamato lAghavena enalakSaNotpanayogya vibhavizeSagaNalaMga nAzyanA patatmaNottarakSaganitvaviziSTa-yogyavibhavizeSaguNatvena nAzakatA, apekSAbuddhinAze tu dvitvapratyannaM vizeSasAmagrI paramajJAnAdikaM tUtarakSaNavRttitvaviziSTaM svameva nAzakaM / / / etatkSaNotAnasakalavizeSaguSamAdhAraNazvedamityeke / svatvasya tattavyaktiparyavastitayA tattadguNasya tattadguNoM nAzako pekSAbuddharanu dvitvapratyakSamityanye / paTTAbhirAmastu ratiyogitAsambandhanA pekSAbuddhyanyayogyavizeSaguNanAdAtvAvacchinnaM prati tAdAtmyasambandhanA pagabuddhayanyayogya. vibhavizeSaguNatvana kAraNatAntaraM svIkRtya svAvyAnapUrvakSAvRtitvasambandhana guNasya nAdAtmpasambandhanApekSAkudyanyonyavibhuvizeSaguNasya ca paramparasahakAritvasvIkAra' (kA, 27 maM.pU. 2.1) ityAha / vastutastRnaravartinA yogyavizeSaguNAnAM nAzakatvamaya na sambhavati, kAraNasya kAryAvyavahinapUrvakSaNanitvAt / tam yonyavibhuvizeSaguNAnAM syAnaravartivizeSaguNanAzyatvaM ityaraya ko'rthaH / iti cet ? ephayogyavizeSaguNotpAdakSaNa nadati AnmAna yogya vizeSaguNAntarAnutpAdaniyama ityartha iti tu mAmAnyalakSaNAnyAkhyAyAM gadAdharaH / ityaJca . nityaniraMzavyApakarUpoM yaH paryakalpi kila zabdaH / ati sa na ghaTAkoTiM tadviparItastatAusta vRthAH ||shaa iti naiyAyikAH / itthaM miTyAmatibhiraparaistaskaralaMyamAne trailokyArthaprakaTanapaTAvatra sarvajatattvaM / teSAM sampratyamalamatayo nigrahArtha yatanta myAdAdajJAH sphuritanizitanyAyazavaprahAraH / / 2 / / nadevAha . syAdvAdinastu nityAnityaH = nityatvasambhinnAnityatvAzrayaH zabdaH / kutaH ? kevalanityatve - . anityatvayadhikaraNanityatve, prakRtipratyayAdivibhAgena anuzAsanAdinA = zabdAnuzAsanakojhAptavacananyavahArAdinA, sAdhanA meM bahuta kucha vicAra ho sakatA hai / yaha to eka digdarzana hai . isakI sUcanA dene ke lie viga zabda kA prayoga kiyA | gayA hai / yaha naiyAyikoM kI mAnyatA hai| isa taraha zanna meM ekAntanityatva kA sAdhaka mImAMmakoM kA pratipAdana kyA hai tathA naiyAyikoM kA ekAntakSaNikala = niranvayanAza kA samarthaka vaktavya kyA hai ? isakA nirUpaNa prakaggakAra zrImadjI ne baI ThATa se kiyA hai| aba prakaraNakAra uparyukta donoM mata kI samAlocanA karane ke lie zabda ke sambandhI syAdvAdiyoM ke mantavya kA pradarzana kara rahe haiN| aba suniye syAdAdI ko| * zuSda nityAnitya hai - syAhAdI * svA. / zaba na to kevala ninya hai aura na to kevala anitya hai. kinnu nityAnitya hai| isakA kAraNa yaha hai ki zabda ko kevala nitya mAnane para zabda kI prakRti, pratyaya Adi vibhAgapUrvaka anuzAsana = zandAnuzAsana = vyAkaraNa Adi dvArA sAdhanikA anupapanna bana mAyagI / Azaya yaha hai ki zabda sarvathA nitya hogA nA to bAda meM vikAra hI na ho sakegA, kyoMki vikRti nityaprakRti nahIM hai| isa paristhiti meM ikAra kA yakAra . aura yakAra kA ivAra Adi nahIM Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 934 * pANinisUtra nyAyabhApya nyAhAdAnAkara-vRhani laghunyAsAdisaMvAdaH * zAsanAdinA sAdhanAnujapa, kesA nityatyapi kSati patra prakRtipratyayAdinopaskArAdhAnAsAbhavAt / ata evoktaM stutikateca 'sindiH syAndAdAt' (si.he. 9/9/2) iti / - rAyalatAnupapatteH / 'ya' iniprakRta: yakapratyaya-samabhitryAhAre yakArasthAna ikArI vidhIyana vidhyatIni / evaM dariana' ityAdI 'iko yaNaci' (prA. mu. 6/1/77) iti pANinisUtreNa 'dazyatra' iti bhavati / tyadi syAna prakRti vikAramAbo varNAnAM tasya prakRtiniyamaH syAt / duSTo vikAradharmitvaM prakRtiniyamaH / varNasya nityatvapakSe ikAra-yakArI vaNI ityubhayornityatvAd vikArAnu. ppttiH| sarvathAnityatve vinAzitvAt kaH kasya vikAra iti ? tatazca yakAdirUpeNa vikriyamAgavAdikArAdanityatvamapya - napAyameva / nadaktaM nyAyabhAye-nityaM nopajAyate nAgati / anupajanApAyatharmaka nityam. aninya punampajanApAyayuktam / na cAntaraNopajanApAyA vikAra: sambhavati / tadyadi vIM vikriyante nityatvamepAM nivartate' (nyA. mu. 2/2/51bhA.) iti / syAdvAdaratnAkare pi ekAntanityatvAdA pUrvAparasvabhAvatyAgogadAnanthinilakSaNapariNAmAbhAva kramayogapadyAbhyAmaniyAbarodhAvastu - tvAsambhavAditi naikAntanityaH dAncaH' (pra.na.ta. 4/18 - cyA. ra. pR. 62.5) / tahastui vikAritvAtmavalamanityatvameva manda ityAdAkAyAmAha - kevalAnityatve'pi kSaNike tatra = zabda prakRtipratyayAdinA upaskArAdhAnA'sambhavAt = vidyamAnatvaM sani saMskArAntaraprApti; nAma upaskArAdhAnaM, tasyAH zakyatvAta, utpanyanantaraMgada vinAzivAttra saMskArotyAdaH / anAM nakavalaM nityatvaM nApi kevalamanityattama gandasya tayakSaNavRttisapratiyogilaM caturthabhaNanidhvaMsapratiyogilve vA 'dadhi atra' ityuktvA ciraM sthitvA 'dadhyana ityevaM naiva syAna, nadAnI pUrvoccaritazabdavinAgAna, zabdAntare tatkalpane gauravAdini nityatvamamminnAniyalasiddhiH / ata eva = zabdasya nityAnityayAdava, uktaM zabdAnuzAsane stutikRtA - dAtarAgastAMtrAdisnatikAraNa mUlakAreNa zrIhemacandrasUrIzvareNa 'middhiH syAdvAdAt' / vyAkhyAnaJca bRhadavanA tatra 'syAdityavyayamanekAntadyotakaM tataH syAdvAdo'nekAntabAdaH nityAnityAyanekadhamzavatekayastvabhyupagama iti yAvat : nanaH siddhiH niSpatti ptirvA prakRtAnAM zabdAnAM beditavyA / ekasyaiva hi hasyadIghAdividhayAgnekakArakamannipAna: mAmAnAdhikaraNeM vizeSaNaviMdASyabhAvAdayazca syAdvAdamantaraNa nApapadyanna / sarvapApaMdatvAca zabdAnuzAsanasya sakaladarzanasamUhAtmakasyAdvAdamamAzrayaNamatiramaNIyam (si.he. 1/1/2 vR.tR.) / taduktaM ladhunyAsa:pi 'yarameva vargasya hambatvaM virdhayane tasyaiva dIrghatyAdi / namya ca sarvAtmanA nityatva pUrvadharmanittikamya hambAdividharasambhavaH / evamaniTale pi janmanantarameva vinAzAna kamya darabanyA dividhirini varNarUpamAmAnyAtmanA nityo hasvatvAdidharmAtmanA vanitya iti syAdvAdaH (si.1, 1// la.nyA.) iti // yapi mAmAMmakaH tAratvAdInAM nidharmatvanaktaM tadapi na managaramam, tatpratyakSAnupapana:, sapAdyanntanavina gAdInAmazabdadharmatvena ca zrItrasya tatrA vyApArAt / tadanaM syAdvAdaratnAkare . 'tAra-tAravAdayAM na gayadharmAH zrAvaNalyAna, kAdivat' (pra.na.ta. '4/10/651) ityaadi| 'santa tarhi vanayo nAbhasA' iti cet ? na, tathApi vyaktiyogyatAntarbhUtatyAjjAtiyAMgyatAyAH 'tAro'yaM' itpAdI vanyasphuraNe tadgatatAratvAdyasphuraNaprasaGgagAcca / na caMdavaM kanyAdikamapi vAyagatamevArAMpyeneti dAda kyaM gyAta. ho skegaa| magara 'dadhi + atra = dadhyatra' yahA~ ikAra kA yakArAtmaka vikAra hotA hai / isa taraha vyath prakRti = zuddha dhAna kA pratyaya ke sAnidhya meM 'vidhyati' aisA rUpa banatA hai, jisase yakAra kA ikArAtmaka vikAra jJAta hotA hai| yaha vyAkaraNa = gandAnuzAsana se anuzAsita = niyantrita hai| ekAntanityatvapakSa meM to dAna meM tanika bhI parivartana nahIM ho sakatA hai / ataH usakI anyathA anupapatti ke bala se zabda ko ekAnta nitya nahIM mAnA jA sakatA / isa taraha zabda kevala anitya bhI nahIM hai, kyoMki kSaNika padArtha anekakSaNaparyanta sthAyI nahIM hone se usameM saMskArotpAdana nAmumakina hai| jo cirakAlasthAyI hotA hai usameM anya ka sanidhAna hone para parivartana honA mumakina hai| magara zabdakSaNikabAdI naiyAyika ke mata meM zabda prathama kSaNa meM utpanna hotA hai, dUsare kSaNa meM rahatA hai aura tRtIya kSaNa meM naSTa honA hai| taba tA 'dadhi + atra' aisA bola kara ghor3I dera taka Thaharane ke bAda 'Tadhyatra aisA nahIM ho sakegA, kyoMki taba to pUrvocarita gana binae ho cuke haiM / isalie zabda ko kevala kSaNika bhI nahIM mAnA jA sakatA / isa taraha sarvathA nityatva aura sarvathA aninyatva pakSa se vyAvana ho kara zabda nityAnitva yAnI nityatvasaMbhinna anityatvabAlA hai-yaha siddha hotA hai| isIliye to stutikAra mUlakAra zrImad hemacandrasUrIzvarajI mahAgajA ne milAhama AndAnuzAsana meM kahA hai ki "siddhiH syAdvAdAna' yAnI zandoM kI nippati yA jJApti syAhAda = anekAntabATa ke AzrayaNa se hI ho sakatI hai| nityatva, anityatva Adi viruddhatvana pratIyamAna dharmoM kA ekatra mamAveza ekAntavAda meM to kaise ho sakatA ? isalie zabda kA nityAnitya mAnanA nyAya hai| Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. madhyamasyA dAdarahasya khaNDaH 3 kA.11 * kolAhalamAnyakSAdhikAra: * idantu dhyeyam -> ghaTatvAdinA ghaTAdiriva zabdatvena zabdo'nitya eva, dravyatvena tu nitya iti / ata eva kAdAcitkatvalakSaNaparyAyalakSaNenotsvAtatvAtazabdaHparyAya ityasyavirudam / - jayalalA - kAdedhi vA vAyudharmatvaM syAna / nayA , tadgataspada divana tvacA grahaNaprasaGgaH zrIvA:grAhyatvApaniveti pUrvaguktameva / avayaviguNatve'nityatvaprasaGgaH, paramANu varmanvaM cA grahaNaprasaGagaH / kina zandasya nityatva sarvadA sarvacopalabdhiprasar3agaH, dijAtIyavAyusaMyogATAnAM vyaJjakanye na ninyasagaMgata-kakArAMdavargasya zrIvasya ubhayagya bAyArakANAM vAyUnAgapanayanAna kramaNa varNa -zrotra-tadubhayasaMskArapakSamyA:nyatra vistaratA nirAsa ini na nara zramo vidhIyate / vastuta: kalvAreca vijAnIyavAsayogakAranAvadakatvama anyadhA kolAhalapratyakSAnapAne:, natra kAdyaviSayakatvaM ca taartmyaanupptteH| dhvanigatatAratamyamya dAnne Age pasnu na sagana:, namyA zrAHNatvAna, dilakSaNatAratamyAnubhavAca / katvAdigada. tvAdiprakAra pratyakSa pRthagyata ta gArayam / na ca kavAdina kArakapratyakSa doSAbhAvahatatvamapakSya vijAtIyavAyanayogahatatvamiti vAcyam, tatra kolAhalAdAvapi baha- bahRvidhAdima nenAnakSayopazamabana: kavAdi-zukIyatvAdipratyakSodayAna natra doSAbhAvaha tatvAvazyakAna na ca kalAkAlikA mandirakAralatpane guNavizeSasyaiva hetutvam. tathApi vijAtIyavAyusaMyogAnAM viziSya hetulve gauravAnapAyAta. guNavidoSasya kSayopazamavizepadvArakatvana yAdvopayo kAryakAraNabhAva: sa natsAmAnyamArgapa' iti nyAyAna sAmAnyata eva kSayopazamasya hetatvAcca / etena sva zrayaviSayinayA katvAdestatkAryatAvacchedakaM pratyuttama, kAdeH svaganadharmAnuvidhAyitvena | sAkSAdeva katvAdestadhAtvaucityAt / nasmAta 'utpannaH kakAra ninaSTa: kakAra' ityAdikalAdivizeSyatpattyAdiprakArakatvanAnubhuyamAnapratIne: ananubhUvamAnanAlvAdiyogAdI unAnyAdyayagAhitvasvIkAraspAnAmANakatayA varNAnAmanityatvamAvazyakameva / etena | vyaJjaka-vanyAdAitpAdAdikalpanA'pi parAstA, vadhyanakanayA niriktadhvani parikasya nasya zrIjagrAhyatvAni pratIsicalena kAdInAmeva tathAntvakalpanaucityAt / 'zrAvaNasamavAya'tyAdikamAyayuktamuktama, nadIyazrAvaNasamavAya zrAvaNatvamyApalakSaNave tiprasagAta. vizeSaNatvaM tu yamaM kevalAndapratyakSasthAkA pamidAntApAtAceni / darzasphoTAdikalpanAnirAsamvanpattI vagantavyaH / bhImAMmaka ! samuniSTa vraja sadma samve yataH / AiAste niSphalIbhUtAH svAH syAdvAdasadmani / / 1 / / gandanAzasthale sarveSAM naiyAyikAnAmaikamatramaMca narAnti, sandIpasandanyAyana le paramparamA vidadanto vinaSTA ini nirUpinameva, lezataH tannirAsIpi pradarzita pada natra natra, anyatra tanmanaM pratyaglyAtamaba ceti na tatrAdhika pryaas:| ityaJca paramanirAkaraNapUrva zabdasya nityAnityatmavyAhatamaMtra / nanavaM sati sar3Akara-vyatikara -saMzayAdidApanipAnA durvAra evetyAzaGkAyAmAha - idantu dhyeyamini / ghaTavAdinati / yathA ghaTatvAdinA ghaTAdiranitya eva dravya vena ca nitya eva tathA zabdatva-katvAdinA zabdo'ninya eva dravyatvena tu nitya ena / na caivargakAntavAdagrasaGga iti vAccama, anekAntabAdamya samyagakAntAvinAbhAvivAdityasyo ktatvAt / na ca virodhaH dravyatvanAnyatrAsiddhe'pi daNDatvenAnanyathAsiddhatvabada dravyatvena dhvanApratiyAginyapi zabdAdI zabdatvAdinA vasapratiyogitvAvirodhAdityuktInaratvAt / zabdatvenAbalikAyA asaiyeyabhAgAparato navaradhAnAnena rUpeNa dhvaMsapratiyogiya yuktameva / bhASAvargaNAcanAHpi utkarSatA sahakhyeyakAlAnantaramanavasthAnAna vyatvana mapratiyogittvAbhAva ityuntana / upalakSaNAta gugalatyA nIvatvAdigrahaNa, teSAM zandanidhyaMgatiyoginAnavachaMdakatvAt / ata eva = zabdatvana sadasya utpani niyogikatva sani dhvaMsapratiyogitvAdeva. yahAM isa bAta para dhyAna denA cAhie ki jaise ghaTa ghaTatvAdi dharma kI apekSA anitya hI hai aura dranyatva dharma kI apekSA nitya hI hai ThIka vaise hI zanTa bhI zabdatva, katva Adi dharma kI apekSA anitya hI hai aura dravyatva dharma kI apekSA nitya hI hai| isIlie -> 'kAdAcitkanva to paryAya kA lakSaNa hai / zabda bhI kabhI : kadAcina hotA hai, kadAcit = kabhI nahIM hotA hai / anaH kAdAcitka hai| ataH ina dravya kA paryAya hai' - yaha pUrva jainAcAryoM kA kathana bhI avirodhI hai| kyoMki pula dravya meM zandratva dharma kI apekSA anityatva yAnI vAdAcitkalna hI hai - yaha hama mAnya karane haiN| 'zabdAtmanA zabda naSTa huA yaha pratIti bhI sArvajanIna hI hai| isalie zabda ko paryApa kahanA bhI ucita hI hai| ghaTa bhI miTTI kA paryAya hone hA ghaTAtmanA aninya aura dravyAtmanA nitya hotA hai ThIka vaise zanna bhASAvargaNAparyAya hote hue zabdAtmanA anitya aura dravyAtmanA nitya hai - aisA mAnane meM kucha bhI virodha nahIM hai| Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * manaHprakaraNasaMvAdAvAdanama * manaso'pi cAnatireke na kizcidaniSTaM naH, pRthivyAdeH pudalatvenekadhaiva vibhajanAt / -* jayalatA *aviruddhamityanenArayAnvayaH / kAdAcitkatvalakSaNaparyAyalakSaNena utkhAnatvAt = nikinatvAna. upenatva diti vAvat / zabdaH paryAyaH = dravyapariNAmaH / abhUtvA bhavanaM bhUtvA sthitvA cyavanamityava kAdAcitkatvamucyane / taca paryAyalakSaNaM ghaTAdI paye prasiddham / kulAlAdivyApArAta prAk ghaTatvA dinA bhUtvA pazcAd ghaTatvana bhavana kiJcitkAlaM sthitvA caTatvAdinA vipaddhata ca / tadvadeva kaNThatAlyAdivyApArAtmAka zabda nA-mUcA pazcA-chandatvena bhavana utkarSata AryAlakAyA asArabhya sabhAmagramitakAnaM sthitvA hAndavana rUpeNa vilAyate ceti ghaTAdiH yathA mRtparyAya: nathA dAbdAM'pi padalAvyayAyaH / paraM maryathA na pAMya dravyAtmatAyA api tatra svIkArAt / ato dravyavana dhrauvyamayavirudamiti bhaavH| etana 'nApi sarvathA dravyaM, payAMyAnmanAmbAkAgan / sa hi pulasya paryAya: kramazaH tatraMdAta (pra.na.ta. '5/1- nyA.ra.pR. 60.6) ini vAdidevasUribacanamApaM vyAkhyAtam / patAvatA prabandhena zAkAdazo'pi nAtiricyate, nimittAnasyaiva zabdasamavAyikAraNalAna' (dazyatAM 7:1tame ghATaM) iti yatA nAstikenAktaM tanirastam / yattu pUrva cAkina 'mano'pi cAsamaveta bhUnama / - va pRthivItvAdI vinigamakA gAvAdatirako yuktaH, gAniMbATatva pi tattadAtmA:kRSTatvena vizeSasambhavAditi' (dRzyatA 647 tame pRSTa) ityuknaM tanmanasikRtya siMhAvalokananyAyanAha - manaso'pi cAnatireke kimuta digAdarityapizAndrArthaH, na kizcidani naH = asmAkaM sthAdvAdinAma / kutaH ' pRthivyAH pudgalalvenekadhaiva na tvanekadhA vibhajanAt = vigAgakaraNAta / dravyANAmanannatvapi prathivI-gala nejA-yAya -manAMdrayANAM anamanena paddatyana maDagrahasambhavAt pudalatvasyaiva dvigAjakopAdhiAina na mAyA paDaladravyAnirika dravyatyamagnanmane gambhavatAni manasaH snApadravyAtirakA nikSepAsmabhimata evati na tannigama kazcinprayatna smAbhirvidhaya: cAnaka prani / kintu yatpUrva cAzaka: manasAH samatabhUtatvAdikaM pratipAditaM tatra vadanti - namya gItika dhinA galatyAdika banyatrA:viniyamAta prathiotyAdig2ahinyasiddheH / na cAnyanamatvena nirNayAnuktavinigamakacintanIcityamiti vAcyam. tathApi jJAnAdijanakAtmapratiyogikavijAtIyasaMyogaM prati manastvena bajAtyena hetunvAnasya dhanya yatiriktatvagiddheH / na ca eptikAle jJAnAMtapAdaH kAlavizeSamya vidhatvAdeva na tu vijAtIyamana:saMyogabirahAdidi bAnyama, anantakAlavizeSANAM tattApAyAnantajJAnavirodhitvakalpanAmokSya janyajJAnamAtra vijAtIyAtmamanoyogahetatvakalpanAyA eva yuktatvAta, atiriktazAlopagame nAstikAnAmApasiddhAntApAtAca / patana pArthivAditve:pi tattadAtmAkRSTatvena vizeSasambhavAdityapi pratyuktam, jJAnajanakatAvacchedakoTI nanandampaniveza nahAgaurabAna / ammAkaM mannu dIrghakAlikasaMjJAbhidhAnavyaktajJAnajanakatvenaiva garbhajapazcandriyANAmaka gRhIttamanaMvargaNAskandhAtmaka paudagalika manaH mivyAna na conkarajJAnajanakatAvacchedikA zarIraniSThatra jAti: kalayata jAna netyaM svatantramana: siddhiriti vAcyam, zagaMgenkayAMpakapAdhyA jJAnotkarSAkadirzanAna tantriyAmakatvena manonizeSaspaica pRdhinyaptejIbAnyatiriktasya paudargAlakasya siddhirityadhika na mana:prakaraNAdavasaMyama / rAyA titi maGI aHi - dAdI manasI. / pahale nAstikoM ne jo kahA thA ki-mana bhI dizA Adi kI bhAMti atirikta nahIM hai (pR.645) yaha basnagya to hamAre prati tanika bhI pratikUla nahIM hai, kyoMki pRthivI. jala Adi padArtha kA hama myAdAtarI pulanda dharma kI apekSA vibhAga karate haiM / pRthivI, jala, teja, yAyu, mana ye maba pudgala hI haiM / ataH pudalanna dharma kI apekSA na maya kA eka hI vibhAga meM samAveza honA nyAyya hai / yahA~ yaha zaMkA ho ki - yadi pRthvI. janna, neja Adi kA eka hI vibhAga meM samAveza kiyA jAya taba to pRthI aura jala meM parampara bheda hI nahIM ho sakaMgA / jaise eka hI vibhAga meM samAviSTa hone se caitra, maitra, devadatta Adi meM bheda yAnI Atmanca kI apekSA jAtya nahIM hotA hai. ThIka vaise hI prAvibhAga meM praviSTa hone kI vajaha pRthvI, jala Adi meM bhI bheda nahIM ho sakaMgA' 'pRthivI, jala Adi dravya kA pudralayana eka hI vibhAga meM mamAcaMdA karane para adhiSI kA inara vya Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 740 madhyagasyAdvAda rahasye khaNDa 3 kA. 19 OM pRthivyAH svatavicA 'evaM sati pRthivI - jalayorbhedo na syAditi cet ? ghaTapaTyoriva kiM na syAt ? dravyato'yaM na syAditi cet ? syAdabhimatamevedaM yuktisiddhatvAt / tathAhi pRthivItarebhyo bhidyate gandhavattvAdityatra sarvadA mandhavatvaM bhAgA'siddham, kadAcidrandhavatvaM tu jalAdoM vyabhicArIti / * jayalA . = labdhAvasaroM naiyAyikaH pratyavatiSThate evaM sati pRthivI jalAnalAnilAdInAM gugalavanekadhA vibhajane sati pRthivI - jalayoH bhedo na syAt ekavibhAjakoSAdhyAkrAntatvAt / yadyapi caitra-maitrAdInAmAtmatvenaikacaiva vibhajane'pi caivatvAdinA bhedo'styeva tathApi bhedapadamatra vaijAtyaparamiti na doSaH / na hi caitra-maitrAdInAmAtmatvena vaijAtyamanubhUyate / tathaiva pRthivIjalayArekavibhAjakI pAdhyAzritale pRthivItyAdinA vaijAtyaM naiva syAditi AkSepagranthAbhiprAyaH / syAdvAdI pratibandhA samAdhatte ghaTapadayoriva kiM na syAt / iti / yathA pRthivItvana TapaTapakadhava vibhajane'pi ghaTatvAdinA vaijAtyaM samastyeva tatra gudgalatvena pRthivI jalayorakadhaiva vibhajane'pi pRthivItyAdinA bajAtyaM syAdavati na kazci virodhaH / = S jaladinaiyAyika AkSipati dravyataH ayaM bhedaH na syAt / pudgalatvakadeva vibhajane pRthivyAdInAmivaratI dravyataH bhedo vijAtyaM na syAt / yathA caitramaitradevadattAdInAmAtmanekameva vibhAge caitrAdInAM maMtrAditAM vaijAtya nAsti devena naiyAyikAbhiprAyaH / syAdvAdI iSTApanyAsamAdhanaM syAdabhimataM kavi evaM idaM pRthivyAdInAM jalAdidravyataH bejAnyA bhAvApAdanaM. yuktisiddhatvAt prAmANikatvAt / tarhi pRthivI svetarabhinnA gandhavattvAdityanumAnAda kA kathA ityAzaGakAmapAkartuM syAdvAdI Aha tathAhIti / 'pRthivI itarebhyo bhiyate gandhavattvAdityatra anumAna pakSAvacchedakAvacchine kiM sarvadA gandhavattvamabhimataM kadAcidrA / iti vikalA yugalA samupatiSThate / prathagaM Aha- sarvadA utpattikSaNataH prArabhya vinAzazaNaparyantaM gandhavattvaM hetutvenAbhimataM tadA tata bhAgAsiddham = pakSaikadezasiddhaga, utpattItarakSaNAvacchedena pRthivyAM gandhayanvasya sattva'pi utpattikSaNAvacchedenA'sattvAt / dvitIye Aha kadAcit = utpatti-sthiti-pracyutikSaNAnyatamakSaNAvacchedana pRthi'vyA' gandhavattvaM tu jalAdI vyabhicArIti / yadAkadAcidrandhavattvasya karatUrikAkuGkumAdivAsitajalAdI sattepi pRthivItarabhedasya virahAt / = = 2 - - = - - jalAdidravya se bheda nahIM ho sakegA, kyoMki ve saba ekavibhAgAntaH patita hai - samAdhAna yaha hai ki yaha syAdabhimata kathaMcin iSTa hI hai, kyoMki pRthvI meM jalAdi dravya meM kathaMcit abheda = ApekSika abheda svAdvAdI ne mAnya kiyA hai| yahA~ yaha prazna nahIM karanA cAhie ki yadi pRthvI jalAdi se kathaMcita abhinna hai, taba to 'pRthvI svetarabhinnA gandhavA isa vyatirekI anumAna kA jo pRthvI meM itarabheda jalAvibheda kA sAdhaka hai, kyA hogA ?' - isakA kAraNa yaha hai ki pRthvIpakSa svetarabhedasAdhaka uparyukta anumAna meM jo gandhavatva hetu batAyA hai usakA yadi sarvadA pakSa meM vidyamAna honA abhimata ho taba to hetu bhAgAsiddha bana jAyegA / jo hetu pakSa ke eka deza meM rahatA ho aura pakSa ke eka deza meM usakA abhAva bhI rahatA ho vaha hetu bhAgAsiddha kahA jAtA hai / prastuta meM pakSa hai utpattikSaNaviziSTa pRthvI se lekara vinAzakSaNa taka kI pRthvI / usakA eka bhAga hai utpatikSaNaviziSTa pRthvI / usameM gandha nahIM rahatI hai, kyoMki utpatikSaNAvacchedena dracya nirguNa guNazUnya hotA hai yaha praznakAra prativAdI naiyAyika kI mAnyatA hai| pakSatAvacchedakAvacchina meM hetu na rahane para pakSatAvacchedakAvacchedena sAdhya kA anumAna nirakSita hetu se nahIM ho sakatA hai| yadi vAcita gandhavattva hetu ho toha raha jAyagA magara vaha itarabheda = jalAvibheda kA sAdhaka nahIM ho sakegA, kyoMki vaise to kabhI kabhI jalAdi ulpa meM bhI gandha hone para bhI sAdhya = jalAdibheda nahIM rahane kI vajaha vivakSita hetu vyabhicArI banatA hai / sAdhya ko chor3a kara rahanevAlA | hetu sAdhya kA anumApaka nahIM ho sakatA hai| yadi nepArika kI ora se yaha kahA jAya ki "gandhasamavAyikAraNatAvacchedaka to pRthvI hI hai, na ki jalatvAdi bhI jalAdi meM to pRthvItva nahIM hai / ataH jalAdi kaise ganthArambhaka ho sakate haiM / hA~, aupAdhika anyagata pRthvIsamaveta gandha kI jala meM pratIti mAnI jAya to bAta alaga hai to yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki jo pUrvakAla meM sarvA gandha se zUnya hai, usase to kAlAntara meM bhI gandha kA Arambha ho sakatA nahIM hai / pazcAt kAla meM jalAdi meM gandha kI upalabdhi hotI hai, use aupAdhika mAnane meM gorava hai / ataH use svAbhAvika anIpAdhika jalAdigata gandha kI pratIti mAnanA ucita hai / ataH mAnanA hogA ki pahale jalAdi meM anudbhuta gandha = Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthasUtra rUpAlAdaratnAkarasaMvAda na ca jalAderna mandhArambhakatvaM pRthivItvenaiva tadetutvAditi vAcyam, gndhvtev kadAcidadRSTavizeSAdisahakAreNodbhUtagandhArambhAt / itthaJca dravyANi dharmAdharmAkAzajIvasamayapudgalA iti vibhAgavAkye na kazcid doSa: 1 = * nayalatA hai = | na ca jalAdeH na gandhArambhakatvaM = gandhasamavAyikAraNatvaM pRthivIlenaiva taddhetutvAt gandhasamavAyikAraNatAvacaMdrakatvasvIkArAt anyathA gandhatvAvacchinnasyAkasmikatvApatteH iti vAcyam, gandhavataiva = anuddhRtagandhAzrayeNaiva jalAdvitryeNa kadAcit kAlavizeSe adRSTavizepAdrisahakAreNa adRSTavizeSa kAlavizeSa- dezavizeSa- dravyavizepAdisAcivyena uddhRtagandhArambhAt yathA atitalAdI adRzyadahanasantateH dRzyadahanotpattiH / tatra tadanta: zatibhiH yadahanAvayavaiH sthUlAnItyAdAdikalpane mAnAbhAvAn / na ca gandhasyaiva jalAdAvasiddheH kuto'nuddhRtagandhasiddhiH 1 iti vaktavyam payo gandhavat tejI gandharasavat, vAyurgandharasarUpavAn sparzavattvAt pRthivIvata ityanumAnena tatsiddheH tathApyanupalabdhiryatra kadAcita tadA tatrAnudbhUtagandhAdisiddheH / ata eva na bAdha:, anuddhRtasvabhAve pratyakSasya mUkatvAt, anyathA suvarNe'pi uSNasparzasAdhanaM kathaM na tatprasaGgaH / 'sparza-rasa- gandha-varNavantaH pudralA' (ta. 5 / 23) iti tattvArthasUtramapi tatsamarthakamiti nAgamabAdhA / etena pRthivyAdInAM pudgalaparyAyatvenAnilakSaNatvaM pRthivyAmitra jalAdiSvaNi gandhAdInAM sarvadodbhUtaiva syAt, anyathA sarvathA bhinnalakSaNAta vaiSAmityapi parAstam, pASANAnurodhina pRthivItvAvacchedenA'pi sarvadoddhRtagandhAvasiddheH, nAyanena tejasA vyabhicArAca // na zubhUtISNasparza nAyanaM tejodravyamuddhRtoSNasparzAtpAvakAddhinalakSaNamabhimataM naiyAyikAnAm / na hAvAntarajAtibhedaH sarvadhA lakSaNabhedaM prasAdhayati kintu vyaktibhedameva / adhikaM tu tattvamatratyaM syAdvAdaratnAkarAdavaseyam (pR.467) | = itthaJca = pRthivI-jala-tejo vAyu-manIdrayANAM punacaiva vibhajanasya samardhanena ca dravyANi dharmAdharmAkAzajIvasamayapudgalA' iti vibhAgavAkye AItIyadravyavibhAgapratipAdakavacanaM na kazcid doSaH / parasparAsI dharmapratipAdakavAkyasyaiva vibhAgavAvayatvam / prakRtaM dravyavibhAgasyAbhipretatvAt parAparA sakIrNa dravyatyasAkSa vyApya dharmavyavasthApanaM vibhAgaH / pRthibI jalAdInAM pudgalatvaM dravyatvasAkSAdalyAyama pRthivItva jalatvAdikaM tu dravyatvavyApyavyApyam / gatiniyAgakatAvacchedakatvena sidhyatAM dharmatvasya sthitiniyAmakatAvacchedakatvena cA'dharmatvasya dravyatvasAkSAdutryApyasya jIvAdiSvasattvAda dravyavibhAjakAMpAdhitvaM nyAyyameva / tatazca paNNAM dravyavibhAjakadharmatvAt pavidhI dravyavibhAgI nirdoSa eva / etena navathA ityavibhAga naiyAyikaparikalpitaH pratyuktaH, AdhikyadIpAt my dh = syAdetat - jIvAjIvabhedana dravyadvaividhyameva pratipAdayituM yuktam, ajIyatvasyaiva dravyatvasAkSAdutryApyatyAt dharmatvA dharmatvAdInAM su dravyatvavyApyA: jIvatvavyApyatvAt anyathA pRthivyAdInAmapyatirekaH syAdeveti / na ca dharmAstikAyAdInAmajIvatve'pi ziSpabuddhivaizadyArthaH prakArAntareNopanyAsa iti vAcyam, pRthivyAdInAM mudgalatve'pi tata evAtirakapradarzanasya nyAyyatvApatteH / etena pRthivyAdInAM pudgalayAvizeSe'pi yadi atiriktatvena vibhajanaM syAta. svAdeva tarhi ghaTa-paTa - maThAdInAmapyatiriktatvamiti napA vibhAgAM bhajyeteti nirastam, samasamAdhAnatvAditi cet 1 brUmaH pRthivI jalAdInAM gudgalatvAvizeSe sati parasparAtmakatA' bhavati pRthivyArambhakAnAmeva pudgalAnAM sahakArivazAnIrAdhArambhakatvAt / atasteSAM pulatvenaiva vibhAgaH / dharmAdharmAdInAmajIvatyAHvizeSe'pi parasparAtmakatA na bhavati / na hi dhagasti kAryA'dharmAstikAyatvAdinA pariNamati kadAcita / anasteSAM dharmatyAdinava hogI aura pazcAta adRSTa vizeSa Adi ke sahakAra se udbhuta gandha kI vahA~ utpatti honI caahie| matalaba ki gandha to jalAdi kI hI hai magara sahakArI kAraNa use abhivyakta karatA hai| jaise harItakI jalaMgata madhura rasa kI vyaJjaka hotI hai ThIka vaise yaha bhI kahA jA sakatA hai / jalAdi pRthvI abhinna hai to sarvadA udbhUta gandha hI usameM upalabdha ho aisA niyama nahIM hai, kyoMki pApANa pRthvI hone para bhI udbhuta sandha kI upalabdhi usameM nahIM hotI hai / isalie pRthvI, jala, teja, vAyu aura mana dracya kA pulatvena eka vibhAga meM praveza hone se tathA dharmAstikAya, adharmAstikAya kramazaH gati aura sthiti meM niyAmaka hone se atirikta dravyavidhayA avazya svIkArya hone se 'dravyANi dharmAdharmAkAza- jIva- samaya pudralA:' aisA jo dravyavibhAgapratipAdaka jainendra vacana hai vaha bhI nirdoSa hI haiN| paraspara amaMkIrNa vyApya dharma kA pratipAdaka vacana hI to vibhAgavAkya kahA jAtA hai| dravyatvasAkSAdvyApya dharma to : hI hai| pRthivItya, jala Adi to paraMparA se dravyatvavyApya hai yAnI dravyatvavyApyapuGgalatvavyApya pRthvIvAda hai| ataH unakA pula vanya meM samAveza karanA munAsiba hI hai / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtra 742 madhyamasthAdvAdarahasye rakhaNDaH 3 kA.11 * Adhunika vijJAnasiddhAntamaNDanama* atra rAdyapi uddezyavidheyabhAvasthale vidheyatAvacchedakarUpeNa 'dhumavAna vahimAna' ityAdI vidheyasya vyApakatvalAmo dRSTaH tayAdhi atra dharmatvAdinA tadasamzavAda vidheyatAsamavyAptakhapeNa vyApakatvaM saMsargatayA labhyata iti dharmAdyanyatamatvAdinA vyApakatvalAbha itttoke| -* jayalatA *vibhajanaM na tvajIvatvena / na ca dharmAdharmAdivat pRthivyAdInAmapi jalAdinA parigAtirna syAditi vAcyam, prANavAyuddhiguNitahAiDjanavAyorjalavana pariNamanasya sAmpratamAdhunika vijJAnaprayogazAlAdI pramANaprasAdhitasya prasiddhasyAnapalapanIyata rambhavAdastu pratyAkhyAta evaM / atra = prastutavibhAgavAkye, asya 'ityeka' ityanenAnvayaH / yadyapi uddezyavidheyabhAvasthale vidhayatAnirUpakasambandhana vidheyatAvacchedakarUpeNa 'dhUmavAna vahimAna' ityAdau vidheyasya saMsargamaryAdayA vyApakatvalAbhaH = udayavyApakatvalAbha: dRSTaH vyApakatvaviziSTabhedAde: saMsargatvAt uddezyasya ca vyApyatvaM tAdAtmyasambandheneti sarvasiddhA zutpattiH / tAdAtmyasambandhena dhUmavAna uddezya: vidheyatAnirUpaNa saMyogasambandhena vahnitvena vahi: vidheyaH, dhUmavantamuddizya va: vidhAnAta / tatazca dhUmabadulyApakatvaM vahe: bahnitvena saMyogasambandhena saMsargamaryAdayA labhyate / tathApi = uddezyavidheyabhAvasthale vidheyatAvacchedakarUpaNa vidheyasya vyApakatvapratisandhAne'pi, atra = 'danyANi dharmA'dharmAkAza-jIva-samaya-padgalAH' iti dravyavibhAgavAkye. drazyANi uddizya dhamAdInAM tAdoja nidhAne mI tidinA - dharmatvAdharmatvakAzatva-jIvatva-samayatvAdinA rUpeNa tadasambhavAt = uddezyavyApakatvA:sambhavAt / kutaH ? ucyate dharmatvAdharmatvAdevidhevanAvandakasya nAnAtvAt paramparatyabhicAraNa tena rUpeNa vyApakatvAtyayA'yambhavaH / na hi yasmin kammiMzcid drazya dharmavAdinA dharmAdInAM paNNAM tAdAtmyena sammayo'sti / ata eva vyApakatvaviziSTabhedasambanthena dravyatvAvanchinne dharmavAdinA dharmAdInAmanvayo'pi bAdhitaH / ato nyUnasaharavyAlyavacchendralAbhA-pi na sambhavati / tatazcAgatyA prakRte vidheyatAsamabyAptarUpeNa - vidhayatAsamaniyanadharmaga vidheyasya vyApakatvaM = uddezyavyApakatvaM saMmargatayA = vidheyanAnvayitAbacchedakasaMsargatayA saMsargamaryAdayA labhyate / dharmatvAdharmatvAkAgatvAdyavacchinna-vidhayatA:nyUnAntatiriktavRtti rUpaM tu dharmAdyanyatamatvAdikameva / ataH dharmAdInAM SaNNAM dharmAyanyatamatvAdinA vyApakatvalAbhaH = dravyavyApakatvabodhaH maMsargamaryAdayA / etena vidhayanAnavacchedakarUpeNA'pi vyApakatvabhAne 'dhUmavAn himAn' ityAdI vaDhe: dravyatvAdinA'pi vyApakatvalAbhaprasaGga ini pratyuktam, tAdAtmyasambandhAvacchinnamavaniSThoMdRzyatAnirUpitasaMyogasambandhAvacchinnavidhayatAsamanayatyagya dravyatvAdI bAdhitatvAt / vyApakatvasya saMsargamaryAdayaiva bhAnAbhyupagamenA'nyatamatvopasthApakadirahe'pi pativirahAt ityeka vyAcakSate / - u.zyaviyeyabhAtavicAra atra ya. / yahA~ kucha vidvAna manISiyoM kA yaha vaktavya hai ki - "uddezyavidheyabhAvasthala meM vidhana vidhayatAvacaMdakarUpa me uddezya kA vyApaka hotA hai . yaha pratItisiddha hai| jaise mavAn ballimAna' yahA~ uddezya hai dhUmapAna aura vidhaya hai dahi / vidheyatAvacchedaka hai pavit / tAdAtmyasambandha uddezyatAvacaTakasambandha hai aura saMyoga vidhayatAvacchedakasambandha hai, kyoMki pachi saMyoga sambandha se vidhaya hai| ataH tAdAtmya sambandha se nyAya hogA uddezya = dhUmavAna aura saMyoga sambandha se caritvena vyApaka hogA yahi / yaha to sarvamAnya hai / ata: vidheyattAvAdaka dharma se hI vidheya uddezya kA jyApaka hotA hai - yaha saMsargamaryAdA se jJAta hotA hai| vaise 'dravyANi dharmAdharmAkAzajIcasamayapudgalAH' isa vibhAgavAkpa meM dravya uhazya hai aura dharmAstikAya, adharmAstikAya Adi 6 viSaya hai| vidheyatAvacchaMdaka dharma hai dharmatya, adharmatva, AkAzatva, jIvatva, kAlatva aura pudlny| tAdAtmpasaMbandha se yatkiJcit dravya ke Azraya meM dharmatva adharmavAdirUpa se tAdAtmya se dhamAdharmAdi nahIM rahate haiM, kyoMki vidheyatAbandaka dharma aneka hone se paraspara vyabhicArI haiM / ataH dharmatva, adharmanna, Adi rUpa se vidheya tharmAdi meM dravyAtmaka udRzya kI vyApakatA nAmumakina hai| isalie yahA~ vidheyanAvadaka rUpa se nahIM kintu vizeyatAsamacyAptamapa meM dharmAdi meM dravyanyApakatA kA saMsargamaryAdA se lAbha hogA . aisA mAnA jaaygaa| vidheyatA dharmAstikAya Adi pada undha meM rahanI hai aura tAdRza vidhayatA kA samaniyata dharma hai dharmAdharma-AkAza-jIva-kAla-pudgalaanyatamatva Adi / kisI bhI dravya meM dhamAdianyatamatva rUpa meM kA? na koI nAdAmyasambandha meM rahatA hI hai| yAnI dravyAzrayavRttiabhAva kI pranigegitA kA avacchedaka dharmAdianyatamatva nahIM hotA hai / yaha mAnane meM to koI gadhA nahIM hai" - / Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * raddezya-vidheyabhAvamImAMsA * tadasat - 'dravyaM guNa-karmAnyatvaviziSTasattAvat' ityA dravyAnyatvaviziSTasattAtvena vyApakatAlAbhaprasahagAta, vidheyatAvacchedakAvacchinnasamavyApakatAvacchedakadharmAvacchimavyApaka -* AyalatA *duSayati - nadasaditi / uddezyavidheyabhAvasthale vidheyatAsamavyAptarUpeNa vidheyasyoddezyavyApakatvalAbhapratipAdanaM asata, yataH 'dravyaM guNakarmAnyatvaviziSTasattAvata' ityatra tAdAtmyena dravyasyoddezyatvena vyApyatra sAmAnAdhikaraNyana guNabheda-karmabhedaviziSTasattAyAH samavAyasambandhena vyApakatvam / vidheyatAvacchedakaM tu guNabheda-karmabhedaviziSTasattAtvam / yadi ca vidhayatAvacchedakarUpeNaiva vidheyasya vyApakatvalAbhamapodya vidheyatAsamaniyanadharmeNa vidheyasyodevayacyApakatvaM saMsargamaryAdayA labhyamityucyate tadA prakRte vidheyasya dravyAnyatvaviziSTasattAtvena vyApakatAlAbhaprasaGgAt = dravyaniSThatAdAtmyasambandhAdacinacyApyatAnirUpitavyApakatAyA: saMsargamaryAdayA lAbhApane: gaNakAnyatvaviziSTasattAyAH zuddhasattAga anatirekAt zuddhasattAyAzca guNa divattitvena tatra ca dravyAnyatvasya sancana drazyanirUpitavidhayatAzrayIbhUtAyA guNaniSThAyAH sAmAnAdhikaraNyena dravyAnyatvaviziSTAyAH sattAyAH vidheyatAsamavyAptena dravyAnyatvaviziSTasajAvana rUpeNa drajyavyApakatA'pi saMsargamaryAdayA labhyA syAditi prasaGgApAdanam / vastutotra guNakAnyatvavaiziSTya -sattAtvayoreca vidheyanAvacchedakatvam, anyathA vizeSaNa-vidoSyabhAve vinigamanAvirahAn / etena vidheyatAnavacchedakana vidhapatAsamaJyAptarUpeNa vyApakatvabhAne'pi 'dhUmavAn vahinAn' ityAdI bahighaTAnyataratvAdinA vyApakatvalA bhAsagI nAsti, vidheyatAvacchedakanAnAtvasyale patra zandopAttatattaddheiyatAvacchedakAvacchinnAnyatamatvAdinA vyApakatvaM pranayata iti vyutpatteriti parAstam, guNakarmAnyatvariSTrayasattAtvanyataratvena byApakatvalAbhaprasaGgAt / nanu vidheyatAsamavyAptarUpAvacchinnavyApakatdasaMgargeNa dravyatvAvacchice gagakarmAnyatvaviziSTayanAyA anvayaH svIkriyate kintu vidheyatAvacchedakAvachinnasamanyApakatAvacchedakarUpavacchimavyApakatvasaMsargegaiva / dravyAnyatvaviziSTasattAtvasya vidheyatAsamavyAptatve'pi vidheyatAvacchedakAvacchinnasamavyApakatAvacchedakatvaM nAsti, tasya guNakarmAnyatvaviziSTasanAtvAvacchinnAyA: samayApakatAyA anavacchedakatvAta, guNakarmAnyatvaviziSTarasAtvena tAdRzAsanAyA dravyavRttitve'pi dravyAnyatvaveziSTasattAtvena sanAyA dravyavRttitvacira. hAt / na ca guNakarmAnyatvavaiziSTya-sattAtvayoH vidheyatAvacchedakatvena vidheyatAvacchedakI bhUtasattAtvAzrayIbhUtAyAH sanAyA padadhikaraNaM / guNa: tanniSThAdhikaraNatAnirUpakatAbacchedakatvasya tatriSTAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvasya ca dravyAnyatvaviziSTasattAle mattvana nAya vidhayatAvacchedakAvacchinnamamacyApakAvacchedakatvamanapAyameveti vAcyama, paryAptisambandhana vidheyatAvacchedakatAyA vicakSaNAnbheSa doSaH / na hi paryAptisambandhAvacchinnaviyatAvacchedakatAzrayIbhUtaguNakarmanyatvavaiziSTyasattAtvIbhayAvacchinnAyAH samavyApakatAyA abacchedakatA dravyAnyatvaviziSTasattAtve samastItyAzaGkAyAM prakaraNakAra Aha - vidheyatAvacchedakAvacchinnasamavyApakatAvacchedakAvacchinnavyApakatvasya = paryAptisambandhAvacchinnavidheyatAvacchedakatApA AzrayeNAvacchinA yA samavyApakatA tavacchedakena rUpeNA'vacchinnasya va vizerAtAsamaliyatarUpa se vyApakatAlAbha amAnya huna nadasana / magara vicAra karane para yaha gata asaMgata pratIta hotI hai, kyoMki vidheyatAsamaniyana dharma se vighaya meM uddezyanyApakatA kA lAbha mAnya kiyA jAya taba to 'dravyaM guNakarmAnyatvaviziSTasattvavat' isa sthala meM dravyAnyatvaviziSTasattAtvena dravyavyApakatA kA vidheya meM svIkAra karane kI Apatti aayegii| yahA~ uddezya hai dravya aura vidheya hai guNakarmAnyatvaviziSTa sattA / guNakarmAnpallaviziSTa mattA kevala dravya meM hI rahatI hai 1 magara guNakarmAnyatvaviziSTa sattA bhI zuddha sattA se atirikta nahI hone se guNa aura karma meM bhI rahatI hai / guNa, karma meM jo sattA rahatI hai vaha dranyAnyatvariziSTa hai, kyoMki guNa evaM karma meM dravyAnpatva = dravyabheda aura sattA rahatI hai| matalaba ki gRkha sanA se vidheya = guNakarmAnyatvaviziSTa sattA atirikta nahIM hai aura ilyAnyatvaviziSTasattA bhI zuddha sattA se bhinna nahIM hai / ataH dralyanirUpita vidheyatA kA samavyApta dharma guNakarmAnyatvaniziesattAca kI bhauti dravyAnyatva-viziSTasattAtvarUpa se anyanyApakatA kA saMsargamaryAdA se lAbha hone kA aniSTa prasaMga upasthita hotA hai| mA pariNata vyApakatA bhI doSArata kA dhi. / yadi ukta dopa ke nirAsArtha yaha kahA jAya ki -"vidheyatAsamavyApakatharmAvajinnanyApakatAsambandha se vidheya kA uddezya meM anvaya na mAna kara vidheyatAvacchedakadharmAvaccinasamanyApakatAvacchedakadharmAvacchinnanyApakatA sambandha se vidhaya kA uddezyatAvacchedakAvacchinna meM anvaya mAnane para ukta dopa kA avakAza nahIM hogA, kyoMki dravyatvAvaschina meM guNakarmAnyattvaviziSTasanA D Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 714 madhyamasyAdvAdarahasya khagara: 3 kA... niyAvapinAvacchedakasavicAra: * tvasya saMsargatve bAdhAta / na hi dharmAdyanyatamatvaM dharmatvAvacchimasamavyApakatAvacchedakam / vidheyatAvatsamavyApakatAvacchedakarUpAvacchimavyApakatvasya tathAvaM tu bahaLyAdeH dravyatvA -* jayalalA * vyApakatvasya saMsargatva -- vidhayAnvayitAvacchedakasaMsargavaM svIkriyamANa, tasya 'danyANi dharmAdharmAkAza-jIva-samaya- pudgalA ityatra bAdhAt / bAdharmara darzayati - na hi dharmAdyanyatamatvaM dharmavAdyavacchinnasamanyApakatAvacchedaka = vidheyatAvacchedakIbhUna narmavAdiSaTakAvacchinnAyAH samanyApakatAyA avacchaMdakaM bhavati / dhAdiSaTakAnyatanatvAzraryAbhUtaM dharmAstikAyadnya tavRttyabhAvanirUrita pratiyogitAvacchedakatAyA vidhyatAvacchedakaSdhadharmatyAkAzava-jIvana-kAlatyAdiSu sattvAt / tAdAtmyasaMbandhAvachinna-dharmAdyanyanamatyAvacchinnAdhikaraNanAzrayavRttyabhAvapratiyogitAnavacchedakatAbA adharmatvAdividhayatAvacaMdradakeSvasancAna vidheyatAvacchaMdakIbhUnanama - vAdiSaTakAvacchinnasamavyApakatAvacchedakatvaM dharmAyanyatamatve sambhavati / anaH dhamAMdyanyatamatvana dharmAdharmAkAzajIvakAlapadgaleSa pradhyatvAvacchinnabyApakatvalAbho'pi naiva sambhavati / nana mAstu vidheyatAsanavyAptarUpAvacitravyApakatvasya vidhayatAvacchedakAvacinasagavyApakatAvacchinna dharmAvacchinnacyApakatvasya vA vidhayAnvayitAvanaMdakasaMsargatvaM kintu vidheyatAvAsamavyApakatAvacchedakarUpAcacitravyApakatvasya tathAve = vidheyAnvapitA ke anvayitAvacchedakasambandhAtmaka vyApakatA kA abachedaka dharma, jo vidheyatAvacchedakAracchinnasamavyApakatA ke avacchedakavidhayA abhimata hai, ilyAnyatvaviziSTasanAva ho sakatA nahIM hai| vidheyatAvacchedakIbhUta guNakarmAnyacaviziSTamattAtva se avacchinna samayapakatA kA avacchedaka dharma nyAnyatvaviziSTasatAtva nahIM ho sakane kA kAraNa yaha hai ki guNakarmAnyatvaviziSTamattAtyarUpa se sanA kA adhikaraNa dravya hai phira bhI dravya meM nyAnyanvaviziSTasattAtya rUpa se sattA nahIM rahatI hai / matalaba ki vidheyatAvacchedakAvacchinnAdhikaraNa meM rahanevAle atyantAbhAva kA pratiyogitAvacchedaka dravyAnyatvaviziSTasatAtya bananA hai / vidheyatAvacchedakAvacitra ke adhikaraNa meM rahanevAle abhAva kI pratiyogitA kA anavacchedaka dharma dravyatvavizisattAtva nahIM hone se vaha kaise vidhayatAbacchedakAvacchica kI samanyApakatA kA abacchedaka bana sakatA hai ? ataH 'dravyaM guNakarmAnyatvatrizirasattAvat' isa sthala meM dravyAnyatvaviziSTa sattAvana rUpeNa uddezyabhUta dravya kI vyApakatA kA guNakarmAnyatvaviziSTasattAsvarUpa vidhaya meM lAbha hone ke aniSTa prasaGga ko abakAnA nahIM hai" - to yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki vidheyatAvacchedakayAMcchi basamavyApakalAyacchedakAvacchinnavyApakatA ko vidhayAnvayitApagaMdaka sambandha mAnane para 'dravyaM guNakarmAnyatvaviziSThasattAvan' isa sthala meM dopa kA nirAkaraNa hone para bhI 'cyANi dharmA'dharmA''kAzajIva-samaya-pudgalAH' isa sthala meM yaha saMsarga bAdhita hone kA doSa upasthita hotA hai| vaha isa taraha ki prastuta meM dravya uddezya hai aura dharmAstikAya, adharmAstikAya Adi vidheya hai| vidhayatAvacchedaka haiM dharmanva, adharmatva, AkAzava, jIvatva, kAlanya aura pudgalava 1 vidheyatAavacchedakadharmapadaka se avacchinna samavyApakatA kA avacchedaka dharmAstikAyAdianyatamatva, jo yahA~ prativAdiyoM ko uddezya kI vidheya meM rahanevAlI nyApakatA ke avacchedakavidhayA abhimata I, nahIM ho sakatA hai / samacyApakatAvacchedaka dharmAdipaTakabhanyatamatva nahIM hone kA kAraNa yaha hai ki dharmAdiSaTkaanyatamatva dharmAstikAya meM bhI rahatA hai magara usameM adharma, AkAra, jIva Adi tAdAtmyasambandha se nahIM hai / matalaba ki vidhayatApacchedakIbhUta adharmatva, AkAzattva Adi dharma dharmAdyanyatamatya ke AzrayIbhUta dharmAritakAya meM rahanevAle abhAva kI pratiyogitA ke avadaka bana jAte haiN| vidheyatAraccheTakIbhUna dharmatva, adharmatva AdidharmapaTaka kI samanyApakatA kA avacchedaka dharmAdipakaanyatamatva tara banatA yadi vidheyatAvacchedakAvacchinna ke Azraya meM rahanevAle abhAva kI pratiyogitA kA avacchedaka dharmAdipakaanyanamantra na bane aura dharmAdipaTakaanyatamatva ke adhikaraNa meM rahanevAle abhAva kI pratiyogitA kA avacchaMdaka dharmatva, adharmaca Adi na bane / magara yahA~ aisA nahIM bananA hai . yaha hama batA cuke haiN| isalie vidheyatAracchedakasamanyApakatAvacchaMdakadharmAvannidhyApakala ko vidheyAyitAvacchedaka mAnane para 'cyANi dharmAdharmAkAzajIcasamayapudgalAH' isa sthala meM dharmAdiSaTkaanyatamatvena dharmAdipadaka meM alpavyApakatA kA lAbha nahIM ho sakegA aura use vidheyanAnvayitAvacchedaka sambandha na mAnane para vidheya meM vidhayatAmamacyAptarUpa se uddezyavyApakatAlAbha kI mAnya karane kI avasthA meM 'dravyaM guNakarmAnyatvaviziSTasattAvat' isa sthala meM dravyAnyatvaviziSTasattAcena vidhaya meM dUnyacyApakanA kA lAbha = jJAna hona kA aniSTa pramaga AyegA / isa taraha donoM nagada dIpa mu~ha phAr3a kara bar3A rahane se uparyukta pratipAdimana aprAmANika hai / vahni meM TranyAvAditA gaMmatyApakatApati (4) vidhayatAvat. / yahA~ bacAca ke lie prativAdI kI ora se yaha kahA jAya ki --> "vizyAnapitAvacchedakasambandhavidhayA Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *analAdra pandAritA yApakatvANAdatama * | dinA vyApakatvalAbhaprasaGmAt / vizedapAvahAtiriktadharmAnavacchinmA vyApakatA mAyeti nAtiprasahamo na vA * gayalatA *baccaMdakasambandhave nAsti kazcida doSaH / na hi dhAdiSaTakAnyatamatvAzrayAbhUte yasmina kasmiMzcita cAMdA vidhayatAvaccAbaccinnapratiyogitAkAbhAvo'sti na vA vidheyatAbadAzraye dharmAdiSaTakAnyatamatvAvacinnapratiyogitAkAbhAvA varnana yena dhanAMdiSaTakAnyatamatvasya vidhayatAvatsamavyApakatAbacchedakalve na syAt / atI dharmAdiSaTakAnyatamatvana dravyatvAvacchinnabyAjakatvaM vidheya nigavAdhamecenyAzAikAmapAkartamAha- vidheyatAvatmamanyApakatAvacchedakarUpAvanchinanyApakatvasyeti / uddezyata vidheyatA cA nAdAtmpasambandhana jhayA / vidhayatAvacchedakasambandhana vidheyatAvanaH samanyApakaM yana taniSThA yA tatsamanyApakatA tasyA avandaka yadUpaM tadanchinnasya vyApakatvasya, tathAn = vidhayanAnvayitAcacchadaksaMsargale tu 'dravyANi dharmAdharmAkAza-jIva-kAla pudgalA' ityaya vidhayatAvanya - mavyApakatAvacchedakIbhUtena dharmAyanyatmatvena dravyanyA pakatvasya vedheye lAbhe'pi, 'dhUmavAna himAn' ityAdI saMyogasambandhA - vacchinnavidheyatAvataH vahanyAdeH dravyatvAdinA vyApakatvarAbhaprasaGgAt = tAdAtyasambandhAvacchinna-dhUmacatripanyApyanAnika pinAyA jyApakanAyA bhAnApaneH, dravyatvAdeH saMyogasambandhAvanchinnavidheyanAvahnimatrizAbhAvapratiyogitAnavacchedakattAna / na hi bahimati davyatvAvacinnAbhAvo bhavati / na ca danyatvasya vidheyatAba dilyAkatAvacchedakatva:mi vahisamavyApakatAnacaTakana, davyAzrayavRttyamArapratiyogitAvacchedakalvAda bahnitvasyati vAcyama, ucyatvapadasya danyatvavizipraya hitvaparavAnnaipa dAMpaH / badrA dravyatvaM AdI yasya dravyatvaviziSTacahnitvasya sa tathA tena iti vigraDaH kArthaH / tena dravyatvapadasya lakSaNAzrayaNamanijaghanyamiyanAmi na kSatiH / na hi vyatvaviziTavahnitvasya banisamavyApakatAnavAdakatvama / AdipadanopalakSaNAd vA rahivadAnyanarata / vahItarataratva - padArthatvaviziSTavAhitvAdanAM grahaNam / teSAmapi vidhayatAbasimacyApakanAvacchedakalAditi bhAvaH / / atheti / caMdityanenAnyaH / vidheyattAvacchedakAtiriktadharmAnavacchinnA vyApakanA = dRzyacyApakatA vahiniSThA vidhayA - cayitAvacchedakasambandhavidhayA grAhyA iti hetoH 'dhumavAna balinAna' ityAdI nAniprasaGagaH = na dravyatvavyAyavaDilena bahaneH dhUmavavyApakatvAparAtaH, dravyatvaviziSTa hitvasya biMdhapatAvandIbhUtahitvAtirittatvena tadaritravyApakatAyA bahinidhivanAcayitAvacchedakasaMsargatvAisambhavAt / ata eva 'jyaM gaNakarmAnyavaMziSTasanAvata' ityatrApi na ilyAngatvaviziSTayanAtvAcchinnavyApakanAyAH vidheyatAncayitAvacchedakasaMsargatvama, dravyAnyatvaviziSTasanAnyasya gaNakarmAnyatvariziSTasanAtyAnirikatvAt / na vA hama vidheyatAyatsamanyApakanAvacchedakarUpAvacchinacyApakatA kA svIkAra karate haiN| dharmAzcanyatamatva vidhayatAvacchacakAvannisamavyApakatA. avacchedaka dharma na ho to bhI kyA ? vaha vidheyatAviziesamavyApakatAvacchedakadharma to hai hI, kyoMki tAdAtmyasambandha se dharmAyanyata. matvaviziSTa ke Azraya meM vidheyatAvacAvacchinnapratiyogitAka abhAva nahIM rahanA hai aura tAdAtmyasambandha meM vidheyattAvat se viziSTa meM rahanevAle abhAva kA pratiyogitAvacchedaka dharmAdiSaTkaanyatamatva bhI nahIM banatA hai| ataH dharmAdiSaTkaanyanamanvena byavyApakatA kA dharmAstikAya Adi payya meM bhAna ho sakatA hai" - to yaha, isalie mAnya nahIM ho sakatA ki tara dharmAdipaTaka anyatamatvena para dravya meM jyavyApakatA kA lAbha hone para bhI 'dhUmacAna vahnimAna' ityAdi sthala meM vahi Adi vidhaya meM dravyatvAdirUpa se dhUmavavyApakanA kA bhAna hone kI Apani AyegI, kyoMki vidheyatAvAn yahi kI samacyApakatA kA aracchedaka dravyatvAdi = dugyatvaviziSTaca hitva hai hI / jahA~ jahA~ vahni hotA hai. vahA~ vahA~ dravyatvaviziSTa yahi rahanA hai aura jahA~ jahA~ dravyatvaviziSya cadi rahatA hai vahA~ vahA~ yadi rahatA hI hai / ata: vidheyatAviziSTa cahi kI mamacyApakatA kA avAMTaka davyatvaviziSTavabica bana sakatA hai| ataH dharmAdipakaanyatamatvena drajyavyApakatAlAbha kI upapatti karane para dravyattvavidiSTa vahivana dhUmacyApakatA ke bhAna kI Apani AyagI / ___E vizezatAvadAmi dharma se anAvazivA tyApatA doSagrasta atha. / yahA~ uparyukta Topa ke nirAkaraNArtha pratibAdI kI ora se yaha kahA jaya ki -> "vidheya meM rahanevAlI uddezya kI vyApakatA vidheyatAvacchedakabhitra dharma me anavacchina ho vaimA vivakSita hai / 'dhumacAna cahnimAn' yahA~ vidhaya hai bhi| vidhayatAvacchedaka hai vahiva / dravyatyaviziSTavAhitya no vidhayatAvacchedaka nahIM hai| anaH vidhayanAvacaMdakAtigni dravyatvaviziSTacahitya se avacchinna vyApakatA kA vidheyAnnayitAvacchedakamamavidhayA gRhaNa nahIM kiyA jA mytaa| isalie vahi meM dravyatvaviziSTapahilvarUpa se dhUmabadalyApakatA = tAdAtmyasambandhanchina amariSThavyApyattanirUpitavyApakatA ke bhAna kI Apatti nahIM hai / isa nanha Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 746 madhyamasyAdvAdarahasya khaNDaH : - kA.11 * dIdhitisaMvAdaH * vartibhimabhedAdinA vyApakattalAbhagrasaGgaH guroranavacchedakatvAditi cet ? na, evaM sati prakRte | bAdhAta, tatra samavyApakatAyA drvytvaadytiriktaavsinntvaat| 'sat dravyaM saMyogI'tyAdI -* jarAlavA *bahilasamavyApakana cahnibhinnabhedAdinA Adipadana babhiMdAbhAvAdinA bala: vyApakatvalAbhaprahaH = dhUmabavyApakatvabhAnApAtaH, guroH dharmasya anavacchedakatvAt 'sambhavati ladhau murI tadabhAvAt' iti dIdhityukteH / sambhavadavidheyatAvacchedakatAkravAhityarUpaladhudharmasattve vahnibhinnabhedAdirUpe gurau svarUpasambandharUpanavacchedakatvaM na svI.krayate / etana bahitvasmaniyattvena vahimitrabhedasya nano'natiriktatvena hitvAcchinnavidheyatAyA vahnibhinna bhedAyavacchinnalyasya nyAyyatvAditi nirastam ityaJca bahityasamA niyanasya vahnibhinnabhedasya na vahiniSThAyA dhUmabadavyApakanAyA avacchaMdakatvamiti na vibhinnabhedAvacchinnanyApakatAmA vidhayAnvayitAvaccheda - kasambandhatva, niruktarItyA tasyA evAprasiddharityadhAzayaH / prakaraNakAra: tannigacaSTe - neti / evaM sati = vidhayatAvacchedakAtiriktadharmAnavacchinnAyA vidheyatAvatsamavyApakatAvacchedakAnacchiAyA vyApakatAyA vidhayAnvaditAvacchedakasaMsargatva svIkriyamANe mati, prakRte = 'dhUmavAna ballimAna utyAdau rathale. bAdhAt = vidheyAnvayitAvacchedakasaMsargasya bAdhinatyAt / nadevAha tatra = vahau. samacyApakatAyAH = vidhayatAvatsamavyApakatAyAH dravyatvAdyatiriktAvacchinnatvAt = vahivalakSaNavidhayatAvacchedakAtiriktadravyatvAdyavachinnatvAt / na ca dravyatvasya bahItaravRttitvena vidheyatAvatsamavyApakatAnavacchedakalaM, dravyaviziSTaballitvasya vidheyatAvattamanyApakatAvacchedakatvaM tu na sambhavani, rahityApekSamA nasya gurutvanAnavacchedakatvAditi vAcyam, vahanyanuyoginsamavAyana dravyatvasya laghutvena bahitvApekSayA dravyatvasya gurutvam / samaniyatAnAM sarve pAbhavA gurUNAmavacchedakatA ta nyAyasiddhAntasidaiva / nanu vidheyatAvatsamavyApakatAvacchedakatA vidheyatAvacchaMdakatAvacchedakarasambandhena grAhyA / dravyattvaniSThA bahinaSThavidhayatAvatsamavyApakatAvacchedakanA tu yahimAtrAnuyogikasamavAyasambandhAvacchinnA na ta samavAyAbacchinnA / na ca samavAyaspaikyAtmA samavAyAvacchinnati vAcyam, sambandhitAinchedakabhedAtsamavayasya nAnAtvAbhyupagamAdityAzaGkAyAM prakaraNakAro doSAntaramAviSkarAte - 'sat dravyaM saMyogI' tyAdrAviti / jamavAyanyaira pUrvamapAstasyAdanupadamukAmapi nirastamaca tathApi sphuTalyAnaduHpekSya pIDhivAdena doSAntarApAdanamapi yuktameva / 'rAta dravyamiti udezyanirdavAH, saMyogasya vidheyatvam / vidhayatAvacchedakalA saMyogatvaM / vidheyatAvacchedakasambandhalaM vizveyatAvacchedakatAvacchedakasaMsargatvaM ca samavAyasya / udayatAvacchaMdakatvaM sAmanAdhikaraNyena gatvaviziSTadravyatvaM payAMptisambandhana sancadravyatvayAcA / udanyatAvacchedakasambandhastu nAdAtmyameva / sadgavya neSThAMdezyatAnirUpitasaMyoganiSThavidheyatAvatsamaJyApakatAyAH samavApasambandhAvacchinnA abacchedakatA yathA saMyoga caniSThA nayA dravyatvAdiniSThAH / na hi saMyogAdhikaraNaniSThamya / tAdAtmyasambandhAvacchinnapratiyogitAkasyA:bhAvasya pratiyogitAyA abacchedakaM dravyatvaM bhavati / tatazca yathA 'dhUmayAna bahimAna' itpatra samanyApakatAyA vidhayanAcchedakAtiriktadravyatvAdyavacchinnatyepi vahivana vyApakatvabhAnaM prativAdino'bhimatamasmAbhizca vavibhinna bhinnatva Adi rUpa meM bhI vahi meM dhUmaradavyApakatA ke bhAna kI bhI Apatti nahIM AyegI, kyoMki vidheyatAvacchedakIbhUta cahitya kA vaDibhinabheda samavyApaka hone para bhI bahina se abhinna nahIM hai, anatirikta nahIM hai / yahitva se anirikta hone kI bajaha valibhinnabheTa Adi dharma se avacchinna vyApakatA yahA~ vidheyAnvayitAbakaMdakasambandhavidhayA mAnya nahIM ho sakatI / isalie 'dhumapAna vahimAn' yahA~ baDi meM rahnibhinnabhedarUpa se dhUmavyApakatA ke bhAna kI Apatti bhI niAvakAza hai" <-- na. yaM / no yaha bhI ThIka nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki . 'mavAna bahimAna' ityAdi sthala meM vidheyatAvacchedaka hai rahitva aura vidheyatAvatsamanyApakatAvacchedaka hai bahiniSThasamavAya = vahnianuyogikasamavAya sambandha se davyatva, kyoMki raviadhikaraNavRtti abhAva kA pratiyogitAbachedaka dranyanya nahIM honA hai aura valianuyogika samacAra sambandha meM dravyatvaviziSTa ke adhikaraNa meM rahanevAle abhAva kI pratiyogitA kA bhavajchedaka vahitva yA rahiniSThavidhayanAyattva nahIM hotA hai| davyatva vidheyatAvacchedakImata bahitva kI apekSA guru dharma nahIM hai aura vidheyattAvatsamavyApakatAnaka dharma hai| isalie vidheyatAnvayitAvacchedakIbhUta vyApakatA. sambandha, jo prativAdI ko sammana hai, dhiyatAavacchedakIbhUna ghahitva se atirikta anyattva se avacchinna hotA hI hai / ataH vaha sambandha hI bAdhita ho jAyagA yadi vidheyatAnvayitAvacchaMdakIbhUna vidheyatAvatsamavyApakatAvacchedakadharmAvatrinyApakatAsambandha ko vidheyanAracchedakAtiriktAdharmAnavacchinna mAnA jaay| dUsarA Topa yaha hai ki 'sana dravyaM saMyogI' ityAdi sthala meM saMpAMgAdi meM dravyatvAdirUpa se vyApakatA ke bhAna kI Apani AyegI / Azaya yaha hai ki uparyukta sthala meM sad dravya ko uddezya banA kara samAyasambandha se saMyoga kA vidhAna hotA hai| viSayatAvacchedaka saMyogatva hai| ataH saMyogatvena saMyoga meM udayacyApakanA Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 - * satpadaprayojanaprakAdAnam ** | saMyogAdeH dravyatvAdinA vyApakatvalAbhaprasahagAcca / eteta vidheyatAvacchinnasamavyApakatAmahe nA'tiprasaGgo, laghuddhitvAderevAvacchedakatve'pi - jayAtA , dravyatvAdinA vyApakatvabhAnamApAditaM tathaiva prakRte vidheyasya saMyogAdeH vidheyatAvatsamanyApakatAvacchedakana dravyatvAdinA vyApakatvalAbhaprasaGgAt = sadvyanirUpinanyApakatvasya bhAnApateH / na ca vidheyAdhikaraNavRttiyoM vidheyatAvacchedakasambandhAvacchinna pratiyogitAkobhAvastatpratiyogitAnabacchedakatvasya vidhayatAvatmamabyApakatAvacchedakavizeSaNopagamanniAyaM doSaH, dravyavasya tu vidheyAzrayavRnitAdAlayasambandhAvacchinapratiyogitAkAbhAvIyapratiyogitAnavanodakatvaM na ta nAdazasamavAyasambandhAvacchinnAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvamiti vAcyam, tathApi santi dravyANi dharmAdharmAkAdaza-jIva-kAla-pagalA' itpanna dharmAdInAM vyavana vyApakatvalAbhaprasaGgAt / uddezyatAvacchedaka -vidheyatAvacchedakayobhinnatvaniyamAddezyakoTI na saditi nivezaH prakaraNakAreNa kRtaH, vidheyatAvacchedakIbhUtasaMyogatvasya dravyatvAtariktatvAdeva kintu 'udezyatAvacchedakAtiriktarUpeNaca vidheyatAyA bhAnamiti niyamAdabhimatApAdAnAnurodhenodRzyakoTI prakaraNakRnA sadityuktamini tu dhyeyam / / etena = niruktaprasaGgena, apAstamityanenAspAnvayaH / uddezyavidheyabhAvasthale vidheyatAvacchinnasamacyApakatAgrahe = vidheyAnvayitAvacchedakasambandhaghaTakavidhayA vidheyatAvanninnAyAH samazyApakanAmA bhAne ravIkriyamANe nAtiprasaGgaH = na san dravyaM saMyogI' tyAdI saMyogAdevyatvAdinA vyApakatvabhAnaprasaGagaH; dravyatvasya saMyogavatinidheyanAnyadhikaraNatvaMna vidheyatAracchinnasamavyApakatAbachedakalvAlyAMgAta, vidheyatAsamAnAdhikaraNe saMyAMgatvaM patra vidheyatAsamAnAdhikaraNasamanyApakatAyA avacchaMdakatAyA avacchedakatvasambhavAt / tatazca vidheyatAsamAnAdhikaraNA yA samanyApakatA tasyA arakaMdranako yo vidhayatAsamAnAdhikaraNI dharma: tadavacchinnasya vyApakatvasyaiva vidheyAnvayetAbanchandakasandandhatvamityupagame na ko pi. dIpaH / nanu vidheyatAyA vidheyasvarUpatayA nanugatatvena vidhayatvavacchedakImatavahilyAdyapekSayA gurutyAnna samabyApakatAvacche kalvaM sambhavati, garoranavacchedakallAditi cet na, 'dhUmavAna vahnimAna ityAdI vidheyatAvacchedakasya laghuvaditvAdeH eva avacchedakatve'pi 11. kA jJAna hotA hai| magara viyayatAvatsamavyApakatAavacchedakadharma se vyApakatA kA bhAna mAnA jAya tara davyatvAdi kara se bhI saMyoga meM vyApakatA kI buddhi hone kI Apatti Ayege, kyoMki viSaya mayaMga kA samavyApaka tAdAtmyasambandha se dravya honA hai / saMyoga kevala datrya meM hI rahatA hai aura mabhI dravyoM meM koI na koI saMyoga to rahatA hI hai| ataH dravyatva vidheyatAbAna saMyoga ke adhikaraNa meM rahanevAle abhAva kI pratiyogitA kA anavacchedaka hotA hai| ataeva vidhyatAvanmamanyApakatAcacchadaka dravyatvarUpa se bhI saMyoga meM sanpavyApakatA ke bhAna kA aniSTa prasaMga upasthita hotA hai / isalie prativAdI kA kathana mAnya nahIM kiyA jA sakatA / vidheyatAvasitA samanyApAtA kA bhAna dopagrasta patana, / ukta Apatti ke nirAsArtha uddezyavidheyabhAvasthala meM kucha vidvAnoM kA yaha kathana hai ki -> "vidhaya meM vidhayatAvacchinnasamavyApakatA kA vidhayAnvayitAvacche TakasaMsargaghaTakavidhayA bhAna mAnane para kisI Topa ko abakAyA nahIM hai / vidheya kA jo samanyApaka ho usameM vidheya kI samavyApakatA rahatI hai| magara vaha samavyApakatA vidhayatAbabhinna honI cAhie taba vidheyanirUpita samavyApakatA ke apacchedakadharmarUpa se vidhaya meM uddezyanyApakatA kA bhAna ho sakatA hai / ataH 'mana dravyaM saMyogi' isa sthala meM dravyatvarUpa se vyApakatA ke bhAna kA prasA nahIM hai, kyoMki dravyatva jisa samavyApakatA kA avacchadaka hai vaha vidhayatAuchintra = vidheyatAviziSTa = vidheyatAsamAnAdhikaraNa nahIM hai| vidhayatA rahatI hai saMyoga meM aura dravyatva rahatA hai dravya meM / donoM samAnAdhikaraNa nahIM hai / vidheyanA aura dUnyattva vyadhikaraNa hone se saMyoganiSThavidhepanAavajinna (-viziSTa) samanyApakatA kA avacchedaka dravyatva nahIM ho sakatA hai, kintu saMyogatva hI ho sakatA hai, kyoMki yaha vidheyatAsamAnAdhikaraNa hai| isalie vidheyatAvacchinnasamadhyApakatAvacchedakadharmAvadhibhavyApakatA sambandha meM hI vidheya kA uddezya meM anvaya karanA ucita hai / yadyapi 'dhUmavAna vahimAn' ityAdi sthala meM vidheyatAvachedaka vahnitva Adi laghu dharma prApta hai / ataH bahI samavyApakatA kA avanoMdaka bana sakatA hai arthAna bahilyAvachinna hI samacyApakatA hI makatI hai, na ki vidheyatAvacchinna samacyApakatA; kyoMki guru dharma abaccaMTaka nahIM ho sakatA hai / vahila kI apekSA svarUpasambandhAtmaka vidhayatA ga dharma hI hai / tathApi vidhayatA meM pAribhApika avanaMdakatA kA svIkAra karane meM koI dApa nahIM hai / matAlara yaha hai ki svarUpasambandhAtmaka avadakatA kA vidheyatA meM Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 madhyamasyAdvAdarahasye baNDaH 3 kA.55 *dAdhinyuntiyAradhyAnama * vidheyatAyAM pAribhASikAvacodakatvAnapAyAt / na caivaM gaurava, samavyApakatAvacchedakatvenopalakSaNIbhUtenaiva tattadharmAnubhamAditi :rApAstA, tAhazadharma vidheyatAsamAnAdhikaraNatvavizeSANe'pi saMyogAderguNatvAdhavacchimavyApakatAlAbhaprasagAt / vidheyatA'bhAvavadavRttitAdRza -OM jayalatA *= svarUpasambandhAtmakAvacchedakatAvacagi vizrayasvarUpAya vidheyatAyAM pAribhApikAbacchedakatvAnapAyAta = svarUpasambandhAnirinasya tAntrikAbhimatasyAunugatacyAvaccaMdakatvasyAcyA dhAt / patena 'sambhavati labI, garI tadabhAvAta' ini dIdhitikAravacanamapi vyAkhyAtam / natazca vidheyatAvacchinnasamavyApakatAbachedakAvacchinnavyApakatvasya vidheyAnyayitAvacchedakasambandhatva nAsti doSalazA-pi / na hi bahiniSThaciMdhayatA vacchinnasamalyAkana vacchedabahityAvacchinnavyApakatvasambandhana dhUmavacAvachinne baharacayaH bAdhitaH / na ca evaM = vidheyatAyAM pAribhASikasyAHtiriktAvacchaMdakatvasya svIkAra gaurava = ananugatAvadakakalpanAgauravaM iti vAtryam, vidheyatAtyahnitvatvA dRdayanAnirUpakatAtyAdinA samayApakatAbacchedakA bhUtavidhayatA-vasthitvAdRzyatA nirUpakanAdInAM ananugame'pi samanyApakatAbadakalena upalakSAbhUtena = paricAyakana paca, na nu viSaNarUpaNa, nattadharmAnugamAt = | vidheyatAvaditvAzyatAnirUpakatvAdidharmasaGgrahamambhavAda / samanyAyakatAvacchedakatvasya vizeSaNatvaM AtmAzrayadoSa ityata lakSaNIbhUtanavati tadavizeSaNama / itthazca vidheyatAcayitAvacaMdakasmavidhyA vidheyatAvacchikasamavyApakanAracchaMdakAvacchinnanyAyakatvasya svIkAre nAsti bAdhakaM kiJcina / na hi 'sata ujyaM mayagI'tyatra saMyogamAtraniSThavidheyanAcinasamavyApakatAvacchedakallaM dravyatve'sti, yena dravyatvana saMyogasyAyavyApakatvalAbhaH prasajyaMtati zaGkAgrandhAbhiprAyaH / birAkarata - tAdazadharma = smavyApakatAvadakadharma, vidheyatAsamAnAdhikaraNatvavizeSaNe'pi = vidhayatArAmAnAdhikaraNyAtmakavidhayattApacchinnatsya vizeSaNatvAMpagama 'sat tryaM syAMgA tyAdI saMdhogAdevyatvena vyApakatvalAbhanirAkaraNapi, 'dRzyaM saMyonI'tyAdI vidhayasva saMyogAdaH gaNavAdyavacchinacyApakatAlAbhaprasar3agAna, guNatvAdaH saMyogAdinThividheyatAsmAnAdhikaraNavAna / nahi saMyAMgatvAdyavachinnavidheyatAnAmAnya nirUpitAdhikaraNatAnchinnavRnyabhAvapratiyogitAvacchedakAvacchinnatvaM gaNatvAdeH sanbhavani / nanu, samanyApakanAvadakadharme vidheyasAnyanirUpinavRttinAzUnyatvasya ca vizeSaNalvamastu / natI na 'da saMyogI'tyAdI saMyogAdeH guggatvenAdayavyApakatvalAbhaprasaGgaH guNatvasya vidhapatA-tiriktavRttitvAdityAijhaTakAyAmAha- vidheyatA'bhAvavadavRttitAdRSTya - svIkAra karane para vidheyatA vidheyasvarUpa hone se vidheyatA meM rahanevArI avacchedakatA bhI vidhayamvarUpa ho jAyagI aura vidheya = saMyoga ananugata hone se mahAgIrava upasthita hogaa| ataH vidheyatA ko avachaTaka nahIM mAnI jA sakatI yAnI vidheyatA meM svarUpasambandhAtmaka avachaMdakanA mAnya nahIM ho sakatI / magara pAribhApika avacchaMdakatA yAnI nAntrikapuruSaabhimata avadhecakanA kA vidheyatA meM svIkAra karane meM to koI bAdha nahIM hai, kyoMki svarUpamambandhAtmaka avacchedakatA meM yaha virakSita avaccaMTakatA bhitra hai, ananugata nahIM hai| vahA~ gaurakha dopa kA bhI avakAza nahIM hai, arthAt vidhayatA kI bhA~ti anya dharma meM bhI samavyApakatA. avacchaMdakanA mAnane para bhI samavyApakatAvacchadaka dharma ananumata banane se Ate hA gaurava doSa ko bhI avakAza nahIM hai, kyoMki yahitva, vidheyanA, uddezyatAnirUpakatva Adi dharmoM kA, jo ananugatatvana pratIyamAna haiM, mamanyApakatAvacchedakatvasvarUpa upalakSaNIbhUta dharma se anugama ho sakatA hai, kyoMki mamanyApakatAvadakatA una maba meM anugata hai, sAdhAraNa hai / samavyApakatA. vacchaMTakanA vizepaNa nahIM hai, kintu uparakSaNa hai| arthAt cyAvarnaka nahIM hai kintu paricAyaka hai| anaH samavyApakadAracchedayatA ko anugamaka mAnane meM kisI doSa kA avakAza nahIM hai| isalie vidhayAnvayitAvacchedakasaMsagaMdhadakavidhayA vidheyatApadinnasamavyApakatA kA bhAna mAnane meM kimI dopa kA avakAza nahIM hai / '' - nAdA. / magara yaha baktavya bhI imalie nigadhAra ho jAnA hai ki mamacyApakatAvacchaMTaka dharma ke vizepaNavidhayA : vidhayatAbakinnatva = vidhayanAsAnAnAdhikaraNa kA niveza karane para bhI 'inyaM saMyogI' ityAdi sthala meM guNAtmaka vidhaya saMpAMga meM rahanevAlI uddazyavyApakatA ke avacchedakadharmavidhayA guNaca kA, jo saMyogavRtti hone meM vidhayatAsamAnAdhikaraNa hai. grahaNa makina hona se guNatvAvacchinnavyApakatA ke bhAna kA aniSTa pramaMga upasthita hogaa| vidhayatAviziSTa ke adhikaraNa meM rahanevAle abhAva / = bhaMTA kI pratiyogitA kA gaNatya anavacchaMdaka hai| anaH vidheyatAvacchinna mamanyApakatA kA avacchedaka guNaca ho gakatA hI hai| isalie vidhayatAsamAnAdhikaraNa maM dharma kA vidhayAnA uddezyavyApakatA ke avacchaMdakavidhayA bhAna mAnanA bhI nAmnAsiva hai . yaha phalita hotA hai / Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * nAnAvidhayatAvadakarapale vyApakatvamImAMsA * dharmopAdAne'pi saMyogarUpayoranyataratvena vidheyatve saMyogatvena vyApakatvalAbhaprasagAcca / -> "sarvatra vibhAgavAkye caramapade tAvadanyatamatvena lakSaNA svIkAryA, dhAdeipadAnAM -* jayalAtA haidharmopATAne'pi = vidheyatAtyAvantripratiyogitAkAtyannAbhAvAdhikaraNanirUpitavRttitvAbhAvaviziSTatya samavyApakatAvacchedakadharmasya If vidhayaniSThAvazyadhyApakatAbacchedakatvana grahaNe'pi, 'drajyaM saMyogarUpAnyataraviziSTaM' ityAdI dravyasyAzyatvaM saMyogarUpayoranyataratna || vidhaMyatve = saMyogarUpAnyataratvAvacchinnavidheyatve cAbhimate sati saMyogarUpayoH saMyogatvena jyApakatvalAbhaprasaGgAt = saMyo gatvAvacchinnasyoddezyavyApakatvasya bhAnApatteH, saMyogatvasya vidheyatAnatiriktavRttitvena vidhayatAzUnyanirUpitavRttitvazUnyatvAt / tatazca vidheyatA'bhAvabanirUpitavRttitvazandhana vidheyatAvacchinnasamavyApakatAvacchedakenA'vacchinnasya jyApakatvasya vidheyAnvayitAvacchedakasaMsargatayogadAne'pi na nistAra:. 'dravyaM saMyoga-rUpanyatarabadityatra vidhayatAzunyA vRnividheyatAsamAnAdhikaraNa-samanyApakatAbacchedakasaMyogatvAvacchinnavyApakatvasambandhana dravyatvAvacchinna saMyoga-rUpAnyatarAnvayasthA vAdhitatvAditi tAtya'm / / vastuto vidheyatAvacchedakanAnAtvasthale yA vidhayatamvacchandrakarUpaNa jyApakatvaM bAdhitaM tatraiva zabdA pAcana nadhiyatAvacchedakAvacchinnAnyatamatvAdinA vyApakatvaM pratIyata iti vyutpattiriti na kSatiriti vadaMti / nanu -> sarvatra vibhAgavAzye padArtha-dravya-guNAdevibhAgapratipAdakavAkyatva vacchedana vidheyAze caramapadaM tAvadanyatamatvena = zabdopAttayAvavidhayAnyatamatvana lakSaNA = aparavRttiH svIkAryA / yathA 'dravyANi dharmAdharmAkAzIbasamayamalA' itpanna janendra vibhAgavAkye vidheyAM caramasya pudgalapadasya dhama dharmAkAdazajIvasamayapudgalAnyatamatvAvacchinne lakSaNA svAkartumucitA / dharmAyanyatamatvAvacchinnavyApakatvaviziSTatAdAtmyasambandhena dravyalAvacchinne tadanyaH / nAmArdhayorabhadAtiriktarambandhamAtraMgAndhayabodhasyaiva nirAkAzanayA vyApakatvasya saMsargamadhya praveza gyavyutpattivirahAt / gatena nizatAriktinAmArthayo: bhadanAnvayamyA zutpannatyaniyamo'pi vyAkhyAtaH. udayavidheyabhAvamahimnA vyApakatvabhAnaspIrgikatvAt / na ca lakSyatAvacchedayaTakalayaba vidhayanAHbhA. / yadi ukta doSa ke nigasArtha prativAdI kI ora se yaha kahA jApa ki -> "vidheyatAnvayitAvacchedakasambandhavidhayA abhimata vyApakatA ke avacchedaka dharma ke vizeSaNavidhayA vidhepanAsAmAnAdhikaraNya kA nahIM apitu vidheyatA bhAvaradavRtitva kA grahaNa karane para kimI dopa kA avakAza nahIM hai, kyoMki 'draya saMyogI' ityAdi sthala meM vidhayanA kevala saMyoga meM hI rahatI hai, aura guNatva to vidhepatAzUnya jJAnAdi guNa meM bhI rahatA hai / ataH guNatvAvacchina byApakatA ke bhAna kA koI avakAza nahIM hai" -to yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki isa taraha 'dravyaM saMyAgI' ityAdi sthala meM guNatyAdirUpa se vidheya meM uddevayavyApakatA kA parihAra hone para bhI 'dravyaM saMyogarUpanyatAvata' isa sthala meM saMyogatvena uddezyavyApakatva kA saMyogarUpAnyatarAtmaka vidheya meM bhAna hone kA anie prasA aparihArya hai / prastuta meM dravya ko baddezya kara ke saMyogarUpAntaratvena saMyogarUpAnyanara kA vidhAna kiyA jAtA hai / vidhayatAvacchedaka saMyogarUpAnyatarattva hone para bhI saMyogatvena vyApakatA kA bhAna hone kI bhApati kA kAraNa yaha hai ki vidheyatAzunya rasa-gandhAdi guNa, ghaTa, paTa Adi meM saMyogatva nahIM rahatA hai| vidheyatAibhAvavadavRttitva saMyogatva meM abAdhita hone se saMyogatvAvacchintravyApakatva kA vidheya meM bhAna honA tathA saMgatvAracchinnabyApakatvasambandha se ivyatvAvacchinna meM saMyogarUpAnyatara kA anvaya honA nyAyaprApta hai, yadi vidheyatAabhAvavAna meM na rahanevAle dharma ko vyApakatyavacchedaka mAnA jaay| napada kI tAvadanyatAma meM lakSaNa bhI doSagrasta sarvatra / yahA~ kucha vidvAnoM kA kahanA hai ki -- "sarvatra vibhAgavAkya meM vidheya aMza meM jo carama pada hotA hai usakI nAvadanyatamatvena tAvadanyatama meM lakSaNA hotI hai / jaise 'dravyANi dharmAdharmAkATA-jIva-kAla-pudgalAH' isa sthala meM vidheyAMza meM carama para hai pudgala, usakI lakSaNA dharmAdharmAkAza-jIva-kAla-pudgalAnyatama meM hogI aura lakSvatAvAdaka hogA dharmAdharmAkAzIkAlapudralAnyatamatva / lakSyatAvacchedaka dharma se avacchinna jyApakatva kA vidhaya meM bhAna hogA / ataH prastuta sthala meM dharmAdharmAkAzIcakAlapudralAnyatamatvena dharmAstikAya-adharmAgnikAya-AkAzAstikAya-jIrAstikAya-kAla-padlAsnikAya meM dranyavyApakatva kA bhAna ho sakatA hai aura nAdRzAnyatamatvAvacchinnavyapakatvavizizoMda saMvandha se vidhaya dharmAstikAya adipaTka kA uddezyabhUta dravyatvAvacchinna meM anvaya ho sakatA hai, jo agAdhita hai| yahA~ isa bAta para dhyAna denA jarUrI hai ki caramapada kI tAvadanyatama meM lakSaNA hone para bhI dharmAdharmAdipaTapaJcaka kA prayoga Avazyaka hai, kyoMki ve nAtparyagrAhaka haiM / vaktA ke abhiprAya kA jJAna karAne se pUrvoka dharma, adharma Adi pada meM punani doSa kA bhI prasaGga nahIM hai" -- - Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 700 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDa 3 kA. 14 *nyAyasUtrasaMvAdaH paTTAbhirAmoktpatidezana tu tAtparyagrAhakatvAna vaiyarthyam" - ityapi na yuktam, prathamAdipadeSvapi tatsvIkArasambhavena vinigamanAvirahAt / tasmAt 'citraguH' ityAdAviva sarveSAmeva lakSakatvamiti apare / * jayalatA * dharmAdInAM mAnAd dharmAdipadapaJcakavaiyarthyamiti vAcyam, dharmAdipadAnAM acaramANAM tu tAtparyagrAhakatvAt = caktraniprAyagocarabodhajanakatvAt na vaiyarthyaM = nararthasyam / dharmAdipadAprayoge kevalamudgalapadAt caTapaTAdyanyatamatvAvacchinne lakSaNA dravya-guNakarmAdyanyatamattvAvacchinne vA ? ityantrA'nirgayAt / ata eva na paunaruktyamapi lacyAvakAzam / itthaJca caramapudgalapadalakSyatAvacchedakIbhUtena dharmAdyanyatamatvenaiva vidheyasyoddedayatAvacchedakIbhUtadravyatvAvacchinnaniSThanyApyatAnirUpitavyApakatvalAbhaH sambhavatIni tAlama <- ityapi na yuktama, prathamAdipadeSvapi = dharmAdipadeSvapi caramapudgalapadavat tatsvIkArasambhavena = tAvadanyatamatvAvacchinnalakSyatvanirUpitalakSakatvAbhyupagamasya zakyatvena 'caramapadasya tAvadanyatamatvAvacchinne lakSaNA prathamAdipadAnAM vA ?' ityanna cinigamanAvirahAt = nirNAyakatarkAbhAvAt / na hi dharmAdipadAnAM dharmAdharmAdyanyatamatvAvacchinnanirUpitalakSakatAvacamanIkRtya tAdRzabhAnIpagame kiJcid bAdhakamasti / na ca karmAdipadAnAM tAvadanyatamatvAvacchinne lakSaNA'GgIkAre pratyayAnAM prakRtparyAnvi tasvArthabodhakatvaniyamabhaGga evaM bAdhakaH dharmAdipadAnAM prathamavibhakti - prakRtitvAbhAvAditi vAcyam, prathamAyAH sAdhutvamAtra prayogAt tAdRzaniyamasya teSAM mohaH pANIyAna, nAmUDhasyetarotpatteH' (npA. sU. 4 9 6 ) itinyAyasUtre duSitatyAca etena caramaM pudgalapadaM dharmanvAdyanyatamavatparaM dravyatvAvacchinne medasambandhena dharmatvAdyanyatvAvacchinnasthAnvayo vyutpattivaicitryAt / tathA ca 'dravyANi dharmatvAdyanyatamavanti' iti bAMdha ityapi parAstama, dharmAdipadAnAmapi dharmavAdyanyatamavati lakSaNAsvIkAreNa abhimatazAbdabodhanAt / tasmAt caramapadasya lakSakatvamutAhI prathamAdipadAnAM 1 ityantrA'vinigatAta, 'citraguH' ityAdI bahuvrIhisamAsasthala iva sarveSAmeva samAsaghaTakapadAnAM vibhAgavAkyasthale lakSakatvaM tAvadanyatamatvAvanni lakSakatvam / na ca 'citraguH' ityAdI lAghavAt gopadasya gomati lakSaNA gavi citrA'bhedAnvaya iti vAcyam, padArthaH padArthanAnceti na tu padArthaikadezenati niyamasya bhaGgaprasaGgAt / na ca zarai: zAtitapatra : caitrasya gurukulamityAdI padArthaikadezAnvavasva sarvAnumatatvena tAdRzavyutpattI mAnAbhAva iti vAcyam, abhedasambandhena padArthaH padArthenAnveti na tu tadekadezenetyatra tAtparyAt tadanaGgIkAre tu 'Rddhasya rAjamAtA' ityasyApi prasaGgAt / na ca gopadasyaiva citragImati lakSaNA'stu citrapadaM tu tAtparya grAhakamiti vAcyam, sambhavati sArthakatve nirarthakatvakalpanAyA anyAyyatvAditi nyAyena pUrvicitrapadasya tAtparyagrAhakatva svIkArAnaucityAt / tasmAt citrapadasya gopadasya ca citragomati lakSaNAsvIkArIcityAt / tadeva dravyANi dharmAdharmAkAzAtnakAlapudgalA' ityatrApi dharmAdInAM sarveSAmeva tAvadanyatamatvAvacchinne lakSaNa svIkRtyA'bhimatazAbdabodhanirvAhasyacitAt / apare ityanenAsvarasaH pradarzitaH / tadvIjacedam yathA dravya-guNa-karma- sAmAnya vizeSa- samatrAyAbhAvA: sama padArtha' itpanna dravyAdInAM sarveSAmeva tAvadanyatamalakSakatve dravyatvAdyanyatamatvAvacchinnasya saptavAraM bhAnApattiH paTTAbhirAmeNa pradarzita deva prakRtaM dharmAyanyatamatvAvacchinnasya SaTkRtvaH bhAnApatteH / = magara vicAra karane para yaha vaktavya bhI dopagrasta pratIta hotA hai, kyoMki tAvadanyatamatvena tAvadanyatama meM vidheya aMga ke caramapada kI lakSaNA kI jAya yA prathama pada kI lakSaNA kI jAya yA dvitIyAdi pada kI lakSaNA kI jAya ? isa viSaya meM koI vinigamaka nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki prathama dharmapada kI yA dvitIyAdi adharma Adi pada kI dharmAdharmAkAzAtmakAlajIvapulAnyatamatvena lakSaNA mumakina hai nAmumakina nahIM hai, bAdhita nahIM hai| isalie munAsiba to yahI hai ki 'citragu' ityAdi sthala kI bhA~ti sabhI padoM kI lakSaNA ko jAya arthAta padoM ko lakSaka mAnA jAya / Azaya yaha hai ki 'citragu yaha pada bahutrIhisamAsavAlA hai jisakA artha hai citragAyavAlA / yahA~ gopada kI gAMmAn yA citragomAn meM lakSaNA karanI yA citrapada kI ? isa viSaya meM koI vinigamaka nahIM hone se citrapada aura gopada donoM kI citragAMmAna meM lakSaNA kI jAtI hai yAnI citrapada aura gopada donoM lakSaka haiM yaha mAnA jAtA hai| ThIka vaise hI prastuta meM carama para kI tAvadanyatama meM lakSaNA kI jAya yA prathamAdi pada kI ? isa viSaya meM koI vinigamaka nahIM hone kI vajaha dharma, adharma Adi sabhI padoM kI dharmAstikAya-adharmAstikAya AkAza- jIva-kAla- pudgala anyatama meM lakSaNA kI jAtI hai yahI mAnanA munAsiba hai - aisA apara vidvAnoM kA abhiprAya hai / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * adamyAjAHbadanama 4.1 'anyatamatva eva lakSaNA, dharmAdInAM tu tadekadeze bhede pratiyogitayA'nvaya iti / vastuto bheda evAstu lakSaNA, lAghavAt / tasya ca dharmAdibhiH samaM svayazca triyAnvayo | vyutpattivaicibhyAditi nyATayaH panthAH / / *vAyala nana thamAdInAM sarveSAmeva nAvadanyatamalyAvacchinne lakSamAyA agIkAra gauravamiti lAzvAt anyatamattva eva lakSaNA astu / anyatamattana anekabhaMdAvacchinnapratiyogitAkadasvarUpam / dharmAdInAM = dharmAdipadazakvArdhAnAM tu tadekadeze anyatamatvapadArthabhUtabheTapratiyogitAbanchedakalakSaNa bhede = anyonyAbhAve pratiyoginayA = svaniSThapratiyogitAnirUpakatvasambandhena anvayaH - yogI navani / itpazca svaniSTapratiyAgitAnirUpakAnasambandhena dhAdiSanTrakaviziSTabhedAvacchinnapratiyogitAkadavacana vidheyasyoMdrazyanAvacchedakAracinnanirUpitajyApakatvalAbha: 'nAdAlyasambandhana dravyANi nirutadharmAdyanyanamavaviMzaSTabantItyanyadhasvIkArA. nihAti tAtparyam / anye ityanena prakaraNakRtA svAsvarasaH pradarzitaH / tAjazcaMdam nAnAbhedAvanipratiyogitAkabhedatvena nanAbhedAracchinnaniyAgitAkada nalagAyAH nakAra pi gauravAnapAyAta, pRthidI dvividhA nityAnityA' ityatrAncayabodhAnupapattazca na hAtra pRthivyAmanyatamatvaM prAyate kintu nityAnityAnyanaratvameva | na cAnyatamatvAnyataratvayoranyatarananchadhyamastviti vAcyam, mA mali mahAgauravAditi hadi nidhAyAha - vastUta iti / bhaMda eva, na ta dharmAdyanyatamatvAvacchinne dharmatvAdyanyatamati antamatvAdI yA. astu sarvatra vibhAgAkyasthale lakSaNa, lAyayAt = latApadakAlApAt / pra datvasya lakSyatAvacchedakatvama, tapaya dhanAMdyanyatmanyAdyapakSayA ladhutvaM maTameva / anvayabodhopapAdanAyAha tasya - bhaMdamya ca svapratiyogibhiH dharmAdibhiH samaM svayaM = svATatAnyatamatvaghaTakavizeSyAtmakadana sake, uddezyatAvacchedakAracchitrana sArddha ca tridhA = triprakAraNa ancayaH = yaMgaH vyutpattidaicitryAta = dAndasyArthabodhakazaktivizeSamahimnA navati / bhedasya pratiyogitAsambandhana dharmAzramAMkAzajIvakAlapudgalaH sahA-banyo bhavati / tasya anyatamatvaeTakI bhUtavizedhyAtmakabhedena samaM svAvacchinna pratiyogitAnirUpakatvasambandhanAnbayA bhani / uddezyatAvacchedakAnchinnaM ca tasya svAvacchintrapratiyogitAkabhedabattvasambandhanAnvayaH kAryaH, nigraha-padAdhaMsmaraNazAbdabodhAnAM samAnaprakArakatyapratyAsanyA kAryakAraNabhAvaniyamAt / etena pratiyogitAvacchedakIbhUtabheda rakSaNAGgIkAra pi tadanchinnapratiyogitAkadavatvavAdazya bhAnaM bhavata iti magdhapralApaH parAstaH, padArthaH padArthenAnveti na ta tadekadarzanAta anyatamatta meM lakSaNA - ajya vindAna 10 anyatamatva. / yahA~ uddezyavidhayabhAvasthala meM anya vidvAnoM kA yaha mantavya hai ki "caramapada kI lakSaNA nAcadanyatamatva meM na mAna kara kevala anyatamatva meM hI mAnanI cAhie, kyoMki usameM lAghaca hai / ataH 'dravyANi dharmAdharmAcAzanIvakAlapudralAH' yahA~ carama pada kI lakSaNA kevala anyatamatva meM hI hogI, jo najinace sani tAninace sati nabhibhinnatvasvarUpa hai adharA anekabhedAvacchitrapratiyogitAkabhedAvasvasvarUpa hai| anyatamatva kA ghaTaka = ekaTeza hai anekameTa / usa bheda ke pratiyogI dharmAstikAya adharmAstikAya, AkAzAsnikAya Adi haiM / anaH dharmAstikAya Adi kA anyatamatva ke ekaTeza bheTa meM pratiyogitAmambandha - svaniSTapratiyogitAnirUpakatva sambandha meM anvaya hogaa| ataH svaniSThapratiyogitAnirUpakatvasambandha se dharmAdharmAkAzAtmakAlapudrala. viziSTabhadAvabhinnapratiyogitAka bheda, jo dhamAMstikAya atharmAstikAya Adi cha meM rahegA, meM lakSaNA mAna kara tAdRzAbhedAvacitrapratiyogitAkabhaMdAvajina uddezyavyApakatla kA vidheya meM bhAna mAnA jA sakatA hai| isa mAnyatA ke anusAra tAdRzacyApakatvaviziSTatAdAtmya sambandha meM uzyatAvacchedakadravyatvAvacchitra meM dharmAtipadainya kA annaya prApta hotA hai yA nAdAmyasambandha se dravyatvAnchina meM dharmAribhanyatama kA bhAna hotA hai| medameM ho lakSaNa prAmANika vastu. / vAstavikatA ko lakSya meM liyA jAya taba to sarvatra vibhAgavAkyasthala meM bheda meM hI lakSaNA hotI hai, kyoMki nApadanyatamatvAdachintra, anyatamatva Adi meM lakSaNA mAnane kI apekSA bheTa meM lakSaNA kA svIkAra karane para lakSyatAvacchedakadharma zarIra meM lAghava hotA hai / isa pakSa meM lakSyArtha bheda kA pratiyogitAsambandha se dharmAstikAya, adharmAstikAya Adi ke sAtha anvaya hotA hai tathA anyanamanva ke ghaTaka vizepyAnmaka bheda meM bAbaccidranapratiyogitAkatvasambandha se anvaya hotA hai aura uddezyatAracchedaka Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 702 madhyamasyAdAdaramye khaNDa: 3 kA. 11 * mathurAnAthasammatidarzanama sAmpradAyikAstu vizeSavidhiniSedhayoH zeSaniSedhAbhyanujJAphalakatvAnnyUnAdhikasaGkhyAvyavacchedakatvamatra vyutpattisiddhamiti : AhuH / OM jayalatA hai niyamasya bhagaprasagAva / tatazca pratiyogitayA dharmAdiviziSTabhedaH svAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhena bhedAntare'nvitaH san svAvacchinnapratiyogitAkabhedavattvasambandhena bhAsate / na ca nipAtAtiriktanAma dhaMyorbhedasambandhenAnvayasyAyutpannatvAnnAyamanvayabIdhaH tAntrikANAmabhimataH syAditi vAcyam, tathApi tasyAvazyatAvacchedakAvacchinne svAvacchinnapratiyogitAkabhedaviziSTatAdAtmyasambandhenAnyayaM bAdhakAbhAvAt nipAtabhinnanAmArthayoramedAtirikasambandhamAtreNaiva nirAkAGgatvaM na tvatiriktasambandha ghaTitAdenetyasya mathurAnAthaprabhRtInAmapyabhimatatvAt / na cAnyatra pUrvottarayovAnvayasya dRSTacaratvena tridhAnvapasthA'cyutpannatvamiti vAcyamAzatpatteH viziSya vizrAmAn / etena uktayAnayA dizA nAnyayo dRSTacara itpara nirastam, tAtparyasattve krimadarzanamAtreNa / ata eva vyutpattivaicitryAdityuktam / sarvatra vibhAgavAkye vidheyAMza caramapadasyaiva bhede lakSaNA, anyathA pratyayAnAM prakRtyarthAnvitasvArthabodhakatvaniyamabhaGgaprasaGgAt / na ca prathamAyA nirarthakatvAnnArya doSa iti vAcyam, sambhavati sArthakale nirardhakatvakalpanAyA anyAyyatvAt prathamAyA api sArthakatvasya tatra tatrIkatvAdityayameva nyAyyaH = nyAyAnapetaH prasiddhaniyamAnurocI panthAH = anyayavadhIpAlaprakAra: iti dRDhataraM vibhAvanIyaM vyutpannaiH / sAmpradAyikAH udayanAcAryaprabhRtayaH tu vizeSavidhiniSedhayoH pradarzitayoH zeSaniSedhAbhyanujJAphalakatvAt = anuntapraniSedhatridhAnAvarAMdhajanakatvaniyamAt nyUnAdhikasaMkhyAvyavacchedakatvaM = pratipAditasaGkhyApekSayA nyUnAyA adhikAyAzca bhavyAyAH pratiSedhakatvaM atra sarvaca vibhAgavAcyaM vyutpattisiddhamiti / ayaM teSAmAzayaH yathopasthiteSu puruSeSu asmai deyaM' iti vizeSa vidhAne'nyasya dAnaniSedhajJAnaM yathA vA teSAmeva madhye 'asmai na deyaM iti viziSya niSedhe dina dAnavidhi lakSaNAdinA zAbdarUpamanumitirUpaM vetyanyadetat / tathA vibhAgasyApi nyUnAdhikasaGakhyAnyavana / sAmAnyataH jJAtAnAM vizeSarUpeNA'bhidhAnaM vibhAgaH / vibhAjakAMpAdhInAM parasparasAmAnAdhikaraNyavacchedo'dhikasa duvyAsavacchedaH / vastutaH vibhAjyatAvacchedakasAmAnyavibhAjakAMpAdhimaniSThAnyonyAbhAvapratiyegitAvacchedakayavacchedI- dhikasakhyAnyavacchedaH / vibhAjakopAdhyavacchinnAtirike vibhAjyatAvacchedakasAnAnyadharmavyavacchedye vibhAjyatAvacchedakasAmAnyadharmasya vibhAjakatAvacchedakaM yat taddharmAvacchinnabhedasamudAyavavRttitvAbhAvo nyUnasaMkhyAvyavacchedaH / tadbodhakatvaJca vyutpatisiddham / na ca sAmpradAyikamatAnusAreNA'pi 'dravyANi dharmAdharmAkAzajIvakAlapudgalA' ityatra jainendradravyavibhAgavAkyaM kathaM pratiSedhaH sambhavati ? na hanyagatasya pratiSedhaH sambhavatIti vAcyam, dravyasya rAtaH paDanAtmatvaM pacAdyasya satto dravyatvaM vA pratiSedhyam / tathA ca pratipannasya pratipatraM pratiSedha iti na kiJcid duussnnm| ataH paraM na zaktA na cottaram / tathAhi idaM dravyamebhyo'dhikaM syAditi vA idabhyo'dhikaM dravyaM syAditi yA zakyate / prathame AdhikyaM nirAcikIrSitaM yathA pudgalAtpRthibI jalAnalA niladig manasAM dvitIye ca tvaM yathA guNAdeH / ataH paraM na zaGkA na cottaraM dharmiNa evaM buddhyanArohAn / yadi kathaJcid buddhimArokSyate tadA'smAbhirukteSvadravyatva se avacchina = dravyasAmAnya meM svAvacchedakAvacchinadaviziSTatAdAtmyasambandha se anvaya hotA hai / isa taraha lakSyArtha bheda kA vidhA anya mAnanA hI nyAyya hai| isa taraha 'nyANi dharmAdharmAkAzajIvakAlapudgalAH ' isa vibhAga vAkya se anvayabodha isa taraha hogA ki pratiyogitAsambandha se dharmAdiviziSTa bheda, jo svAvacchinnapratiyogitAkatvasambandha meM bhedAntara meM anvita hotA hai, svAvapratiyogitAkabhedaviziSTatAdAtmpasambandha se dravya ko svaviziSTa banAtA hai arthAt 'tAdRzasambandhena bhedaviziSTAni dravyANi / anvayabodha kA yaha prakAra munAsina hai, kyoMki isake svIkAra meM kisI prasiddha prAmANika zAbdasthalIya niyama kA bhaGga nahIM hotA hai / vizepajijJAsu jayalatA para nigAha DAla sakate haiM / - 3 vibhAgavAkya nyUnAdhikasaMkhyAvyavacchedajJApaka hai prAcIna naiyAyika sAM / sAmpradAyika = gautamIya nyAyasampradAyAnurodhI manISiyoM kA yaha kathana hai ki vizeSa kA vidhAna anukta pa kA niSedha karatA hai aura vizeSa kA niSedha anukta zepa kA vidhAna karatA hai| jaise 'kevaliprarUpita dharma zraddheya hai' aisA vizeSavidhAna hone para itara midhyAdRSTi AdiprarUpita dharmoM meM zraddheyatva kA niSedha hotA hai tathA 'ayogya ko dIkSA nahIM denI cAhie' aisA vizeSa niSedha hone para itara = yogya ko yathokta saMkhyA se nyUna yA adhika saMkhyA kA niSedha hotA hai = dIkSA dene kA vidhAna hotA hai| isa taraha vibhAgavAkya se yaha to vyutpatisiddha hI hai| yahA~ vyutpatti kA artha hai Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kiraNAvarIka gaMdayanamatanirAsa: apa vyutpattiH sadavyutpanIyabodhahetRtvagrahaH / tattvaca padArthe dharmAcanyatamabhimA'tAdAtamyatavRtibhedA'gratiyogitvobhayasaMsargakazAbdabodhaM pratyuktAnupUrvIjJAnatvena / tena viparItavyutpAsyA'nyathAbodhe'pi na kSatiH / / anyatra tu 'bAhmaNebhyo dadhi dAtavyaM, kauNDinyAya na dAtavyaM', 'bAhmaNebhyo dadhi na -* jayalatA *nAntarbhAvayiSyate, anantabhabi vA dravyatvaM tasya nirAkariSyata iti tAtparyam / atra = vibhAgavAnaye, vyutpatiH = nyUnAdhikasaMglyAnyavacchedasAdhakavyutpanipadapratipAnaH, sadvyutpannIyAdhahetutvagrahaH = samyagjyutAntrapaSIyAnvayabodhaniSThakAryatvanirUpitakAraNatvodhaH, tattvaM = samIcInavyutpannasamatadAbdabodhahetutvaM ca paTArthe | * uddezyatAvacchedakAvanlinne dharmAdyanyatamabhinnA'tAdAtmya - tadanuttibhedA'pratiyogitvobhayasaMsargakazAbdabodhaM prati ukAnapUrvI jJAnatvena = 'cyANi dharmAdharmAkAjIvakAlapudgalAH' ityAkAramAnupUrvI jJAnatvana / parimana zAndavAMce aMdapanAvaccheTaka dravyatvAvacchinna vidheyasya dharmAdyanpattamabhinnA tAdAmpa-navRttibhedApratiyogitAmA sambandha: saMgargamaryAdayA bhAsata nAdAvAdIdhavAvacchinna prati nirujAnupUrvIjhAnatvaMna kAraNatvam / na hi dravyatvAvacchinna dharmAdyanyatmanimnamitratvaM emAMdivRnibhedA:pranayoga vA gadhitam / kAryatAvacchedakagaMsargazca na kevalaM mamavAyaH kintu samyagvyutpannaempAnuyogikasamyAyaH, kAryanamvachaMdakadhAkoTI tantrako tu gauravam / natphalamAha - tena = samyagyutpannAnuyogikanamabAyasya AnupUrva jAnakAryatAvacchedakasambandhatvana, viparItavyutpannasya = pradarzitavila timata. pAsa', masomeDazi - nyUdhikaralyAnyavacchaMdAnavanAhizAbdabodhotpAda kapi, na kSatiH = na vyabhicAraH, pradarzitakAryakAraNabhAvAnAkrAntalAna. vyuTAnI niruktahattvagrahalasya bAdhitatvata / ityA vibhAgavAkyasthale vizeSavidhi-niSedhayo: dopaniSadha nujJAcodhajanakatvana nyUnAdhikasaMgzayayacchaMdavAvakAmaganapAyameva prAcInagIta - mIyadarzanAbhiprAyAnusAreNeti phalitam / vastutaranyevamabhyupagame 'drayANi pRdhivyAjAvagyAkAhAkAladiMgAtmamanArisa navava' itigAtamAyadravyavibhAgavAvage 'navara' ini vyarthaM syAt / panena yadyapi vibhAgasya nyUnAdhikArakhyAvyavacchedaparatvAdeva nyala layaM tathApi spaSTArtha navagrahaNaM, sarakArazca vipranipaninirAkaraNArdhaH' (ki.ga.) iti udayanavacanamapi pratyArakhyAtama. sadavyutAnnasya tasiddhAntAnusaraMNa vibhAgavAzyAya nabatvalAbhAta, vipratipattinirAkaraNasamnavAcca / na hi saMsagamaryAdayA tatpratyaye kiJcidbAdhakamamnAnyasvarasaM hadi nidhAya 'AhuH' ityuknamiti dhyeyam / anyatra - vibhAgavAkyAdanyatra vizeSavidhiniSedhasthale / karaNAkaraNavikalpaprasaktyeti / yugapada vidhiniSedhavikalpApalyA / sampaka rIti se vyutpanna purupa ke bAMdha kI kAraNanA kA jJAna, jisase vibhAgavAkya meM nyUnaadhikasaMkhyApratiSedhakatva middha honA hai / samIcInavyutpatrapuruSasambandhIjJAnajanaka AnupUrva jJAna hai / AnupUrvI kA matalaba hai padoM kA pUrvottarabhAva / bhAnupUrva jJAna meM rahane vAlA tattva - samyagvyutpatrapurupIyazAndavodhajanakatva pradarzita AnupUrvI jJAnasvarUpa meM hai| AnupUrvI jJAna kA jo kAryabhUta zAbdabodha hai vaha viSayatAsambandha meM padArtha meM utpanna hotA hai / vaha zAbdabAMdha padArthapattidhamAMdianyatamabhinnA'tATAtmya aura padArthavRttibhedApratiyogittva ubhayasaMsargaka hotA hai| 'dravyANi dharmadharmAkA-jIva-kAla-pudgalAH' yahA~ vivakSita AnupUrvI jJAna se uparyuka dAbdabodha hone meM koI gadha nahIM hai, kyoMki dravyapadArtha dravya meM dharmAdianyatamabhinna guNAdi kA anAdAtmya = bheTa rahanA hai aura dravyapadArtha meM rahanevAle bheTa - guNabheda Adi kI apratiyogitA bhI rahatI hai| isa taraha tAdRzAubhayamanagaMka zAbda ke prati pradarzina AnupUjJAnatvena kAragatA kA jJAna hI vyutpati hai, jisase vibhAgavAkya meM nyUna adhikamayAnyavacchaMdakAraNanA siddha hotI hai| aisA kahane se jo purupa sampagvyutpanna nahIM hai kintu viparitavyutpatra hai. use anyathA meM pradarzita jhAnTa bAMdha se bhinna = vilakSaNa zAbdabodha ho to bhI koI dora nahIM hai, kyoMki vaha cilavaNa zAbdabodha usa vyutpani kA kArya hai| nahIM hai / yaha vibhAgavAkyasthala kI rAta huii| magara jo vAkya vibhAgavAkya nahIM hai phira bhI vidhi-nipaMdha karatA hai vahAM karaNa-akaraNa vikalpa saM sAmAnyavAcaka pada kI vizeSa artha meM lakSaNA hotI hai| jaisa 'brAhmaNebhyo dadhi dAtanyaM, kauNDinyAya na dAtavyaM' isa vAkya se brAhmaNoM ko dahI dene kA vidhAna aura kauNDinya ko nahIM dene kA niSedha hotA hai / magara kauNDinya ko dadhidAna bhI prApta hotA hai, kyoMki vaha brAhmaNa to hai hii| kauNDinya ko jo dadhiTAna prApta thA usakA niSedha karanevAle, vacana se brAhmaNa pada kI kauNDinyabhinna brAhmaNa = brAhmaNavizepa meM lakSaNA hotI hai, anyathA vAkya ke pUrvArdha se karaNa = Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 704 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDa : kA 11 * takrakauNDinyanyAyanirUpaNe pAtaJjalamahAbhASyasaMvAdaH * dAtavyaM, kauNDinyAya dAtavyaM' ityAdI karaNAkaraNavikalpaprasaktyA sAmAnyapadasya vizeSaparatvaM yuktaM, sAmAnyarUpeNaiva vA vizeSabodha: / navyAstu - itarabAdhAdisahakAreNa vyApakatAnavacchedakarUpeNA'numitirivAjJa padAnupasthi OM jayalatA "brAhmaNebhyo dadhi dAtavyamityanena brAhmaNatvA'vizeSAtkauNDinya dAnavidhAnaM 'koNDinyAya na dAtavyamityanena kauNDinyaM dAnaniSedhazva yugapalabhyetAm / tathA brAhmaNebhyo dadhi na tavyamityanena kauNDinye brAhmaNatvAvizeSAt dadhidAnapratiSedhaH 'kauNDinyAya dAtavyamityanena ca tasminneva dadhidAnavidhizva yugapadeva labhyetAm / na tada dRSTamiSTaM vA virodhAta asambhavAca / | ityanena hetunA tatra sAmAnyapadasya vizeSaparatvaM = vizeSa lakSaNAyAH svIkaraNaM yuktam / tatazva brAhmaNapadaM kauNDinyetarabrAhmaNatvena lakSaNAyAH svIkArAt kauNDinyetaratrAhmaNasampradAnaka-dadhikarmaka dAnavidhiH kauDinyasmpradAnaka- dadhikarmaka- dAnapratiSedhazca yugapatprathamavidhiniSedhavAkyAllabhyete dvitIpavidhiniSedhavAkyAntu kauNDinyatarabrAhmaNasampradAnaka- dadhikramaka dAnaniSedhaH kauNDinyasampradAnaka- dadhikarmakadAnavidhAnazca samakAlamaMtra prApyate / na ca virodhaH, vidhAnapratiSedhakarmA'pi vidhiniSedhAdhikaraNabhedAt / nanu zaktyaivApAdanasambhave lakSaNayA tadupapatteranyAyyatvAt. lakSaNAzrayaNasyA'tijavanyatvAdityata AhasAmAnyarUpeNa = brAhmaNatvena eva vA vizeSabodhaH = brAhmaNapadAta kauNDinyetarabrAhmaNAviSayakarazAdabodhI yuktaH, evakAreNa lakSaNayA vizeSacodha ityasya vyavacchedaH / ata brAhmaNatvAvacchinna- kauNDinyetarabrAhmaNaniSThasampradAnatAka-dadhikarmadAnavidhiH kauNDinyasampradAnaka-dadhikarmaka dAnaniSedhazva prathamavAkyAdAyeta / brAhmaNatvAvacchinnakauNDinyetakhAhmaNaniSThasampradAnatAka* dadhikarmakadAnaniSedhaH kauNDinyasampradAnaka-dadhikarmaka dAnavidhAna dvitIyavAkyAdavagamyate iti phalitama etena takrakInvinyAyoM pa vyAkhyAtaH zabdataH sAkSAbhiSevA karaNe'pi vizeSavidhAnasya naditaraniSedhakatvalAbhAt / taduktaM pAnaJjalamahAbhASye lIkiko'yaM dRSTAntaH / loke hi satyapi sambhave bAdhanaM bhavati / tadyathA dadhi brAhmaNebhyo dIyatAM tarka kauNDinyAni satyapi sambha dabhidAnasya nakradAnaM nivartakaM bhavati (pA.ma.sA. 1-1-47) iti / navyAstu iti AhurityanenAnveti / itarabAdhAdisahakAreNa = mahAnasaM catvarIyavadanyAdibAdha- tadanupasthityAdivalena, vyApakatAnavacchedakarUpeNa = dhUmaniSTavyApyatAnirUpitavyApakatAyA anavacchedakena parvatIyahnitvena rUpeNa anumitiH parvatapakSaka-dhUmaliGgakAnumitiH iva, atra brAhmaNebhyo dadhi dAtavyaM kauNDinyApa na dAtavyaM', 'brAhmaNebhyAM dadhi na dAtavyaM, kauNDinyAsa dAtavyaM ityAdI vidhiniSedhasthale padAnupasthitena brAhmaNAdipadajanyapisthitiprakAratAnavacchedakena api vizeSarUpeNa afvarafadhi aura uttarArdha se akaraNa = dadhidAnaniSedha kI kauNDinya meM yugapat prApti hone kI Apatti AyegI / isI taraha 'brAhmaNebhyo dadhi na dAtavyaM, kauNDinyAya dAtavyaM' yahA~ pUrvArdha se eka hI brAhmaNasvarUpa kINDinya meM dadhidAnaniSedha = akaraNa aura pazcAt bhAga se dadhidAnavidhAna karaNa ke vikalpa kI yugapan = samakAlIna prApti hotI haiM, jo virodhagrasta hai / ise haTAne ke lie brAhmaNapatra kI, jo brAhmaNasAmAnya kA vAcaka hotA hai, brAhmaNavizeSa kauNDinyabhinna brAhmaNa meM lakSaNA karanI yuktisaMgata hai / athavA yaha bhI kahA jA sakatA hai ki brAhmaNapada se sAmAnyarUpa se = brAhmaNatvena vizeSa = brAhmaNavizeSa kauNDinyabhitra brAhmaNa kA bodha hotA hai| ataH prathama vAkya se brAhmaNatvena jJAyamAna kauNDinyabhibhavAhaNa meM dAna kA vidhAna hogA aura dUsare vAkya se usImeM dAna kA niSedha hogaa| ataH prathama vAkya ke uttarArdha se kauNDinya meM dAna kA niSedha yA dUsare vAkya ke uttarArddha se kauNDinya meM dAna kA vidhAna hone meM koI virodha upasthita nahIM hogA / brAhmaNatvena jJApamAna kauNDinyetara brAhmaNa ko dAna denA, kauNDinya ko nahIM tathA brAhmaNatvena jJAyamAna kauNDinyetara brAhmaNa ko dahI na denA aura kaoNNDinya ko denA aisA arthabodha nAnane meM virodha ko avakAza kahA~ ? isa dvitIya pakSa meM brAhmaNapadakI vizeSa artha meM lakSaNA karane kI AvazyakatA nahIM hai / padAnupasthitarUpa se zAbdabodha - javya vaiyAyika = = = navyA / yahA~ navyanaiyAyika kA yaha vaktavya hai ki jaise parvato ddhimAn dhUmAtR' ityAdi sthala meM dhUmavyApakatAvacchedaka tva hone para bhI parvatIyavahina hI, jo dhUmavyApakatAnavacchedaka haiM, nati kI anumiti hotI hai, kyoMki vahnitvena i kI anumiti kA koI prayojana nahIM hai / yahA~ mahAnayavaditya catvarIyavatva Adi rUpa se vahni kI anumiti nahIM ho sakatI; kyoMki parvata meM, jo yahA~ pakSaviyA abhimata hai, mahAnasIya vahi Adi kA bAdha hai / isa taraha itarabAdha Adi Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * navyamatA'svarasavAjavicAraH tenA'pi vizeSarUpeNa zAbdabodha ityAhu: / taccintyam, adhiko'nyatra vistaraH / OM jayalatA M kauNDinyetarabrAhmaNatvena rUpeNa zAbdabodhaH sampradAnAdyanvayabodhaH bhavati / ayaM nepAmAzayaH parvatI vahnimAn dhUmAditya dhUmatvAvacchinna-saMyogasambandhAvacchinnadhUmaniSThavyAgyatAnirUpita saMyogasambandhAvacchinnavavyApakatAyA avacchedakaM bahnitvameva tathApi vahnitvena vahanyanumitirna bhavati, mahitvena vahnaH siddhatvena siSAdhayipAvirahakAle pakSAviraheNAnumityanudayaprasaGgAt / nApi mahA nasIyacahnityAdinA rUpeNa tadanumitiH sambhavati bAdhAna anupasthitaMzca / kintu garidIyanyayana parvatIyabahnitvavAnumitijAyate / pratyuktaH, parvatIyavahnitvena siSAdhayithitale anumiteranutyAdApatezca / kiJca yathA ghaTamAnaya utpAdI tAtparyavAzrAdisahakAreNa zakyatAnavacchedakana nizcidraghaTatvena zAbdabAdhI jAyate / tadeva brAhmaNebhyo dadhi dIyatAM na kauNDinyAya' ityatra kauNDinyAbhidhAnabrAhmaNaM dadhidAnaniSedhvasahakAriNa kINDinyetarabrAhmaNatvaMnava brAhmaNapadAcchandrabodhI jAyata / tatazca vizeSavidhiniSedhasthale vizeSarUpeNaiva niSedhya-vidheyasAmAnyabodhaH saGgacchate na tu sAmAnyapadasya vizeSaNaratna, lakSaNAyAM gauravAt nApi sAmAnyarUpeNa vizeSabodhaH iti / kAkA Sak Ahurityanena nanyamane svAsvarasaH pradarzitaH / tadeva darzayati tacintyamiti / cintAbIja bhAvanIyam vyApakatAvacchedakaprakAreNaivAnumitiniyamAnurodhA vyApakatAnavacchedakarUpeNAnunitiH sammatA, gauravAt / na ca vahnitvena vahneH siddhatvAtrAnumitiriti vAcyam parvate tadasiddheH / parvatIyavahnitvena siSAdhapititvaM tu parvatIyadhUmatyeneva hetutvAda vyApakatAvacchedakatvamaMtra parvatIyacahnitvasya / nacahnitvenAnuminI vahnivizeSalAbhI na syAditi vAcyama hninAnumitAvapi pazcAta pakSazramaMtAvalaMna tatsambhavAn / etena ghaTamAnaya ityatra nivighaTana ghaTadhapi pratyuktaH, vRttigraha - padArthopisthitizAbdabodhAnAM samAnaprakArakatvena kAryakAraNabhAvaniyamAt ghaTaleneva ghaTavAve'pi hAtpacAdisahakArIkavizeSaNaviziSTa paravaziSTrayamiti nyAyAniTi bhAnasambhavAt, anyathA ghaTotsAraNIya' ityAdAvapi samIpasthaghaTatvana zAbdabodhaH svIkAryaH syAt / tathA ca prasiddhakArya. kAraNabhAvabhaGgaprasaGgaH / - etena yadyapi vyApakatAvacchedakatvena gRhIta dharmAvagAhiparAmarzAta vyApakatAvacchedakI bhUtataddhamavicchinnaprakArikavAnumitijAyate | na punarsthApikatAnavacchedakadharmAntarAvacchikArikA iti nyAyamaryAdA tathApi ekavizeSabAdhAlInaparAmarzAtu vyApakatAnavacchedakamAMbacchinnaprakArikA anumitiH prAmANikI prathA bahnitvAvacchinnavyA skatAvagAhinaH mahAnasIyataravacinvandhakAlInaparAmarzAt mahAnasIyahnimAnayaM' ityeva vyApakatA nacacchI dakamahAnasIyatvAvacchinnaprakArakA anumitirbhavati evaM lAghavajJAnAsahakRtAdapi parAmarzAMna vyApakatAnavacchedakazramavicchinnaprakArA anumitijayitaM yathA yatitvAvacyiA ekatavagAhinaH mahAnasavahI lAghavamitibuddhisahakRtAt parAmarzAt mahAnasAyavahnimAnayaM' ityevAnumitijAyate / yadyapi taddhavizeSyakatatpadanirUpitazaktiprakArakajJAnajanyayA taddhamavicchinnAsthityA namavicchinnaviSayaka evaM zAbdabodho jAyata iti vyAyanayaH yathA ghaTatvAnnisyaiva viSayatA tathApi kacit badhapratisandhAnaM vAdhitataratvena vRttyanavakaruNA tasya zAbdabodhaviSayatA yathA 'ghaTena jalamAnava' utpanna jalAnvayale sarikaraNakatvaM vAdhitamiti pratisandhAnaM vRttyanavacchedakasactiratvarUpeNaiva yadasya zAndavo raviSayatA bhavati tatra hi rAtikaM jandAnyanamiti zAbdabodhAta / evaM mA hiMspAta sarvANi bhUtAni ityaya hiMsAtsAmAnyAvacchedena aniSTasAdhanatyacajanakAdapi vidhivAkyAta 'agnipImAya pazugAlameta' ityAdivizeSahiMsAviSayakeSTasAdhanatyabodhakApavAdasaMhatAn tattadapavAdatarahiMsAmAtre evAndhintvaviSayakaH zAbdabodhasampadyata iti sApavAdotsargavidhivAkpasthale eka kAryasiddhI nAtyagikArAdikajanyAnAM vibhinnAnAM zAbdagaMdhAnAM kalpanA samucineti mImAMsakAdimataM pratyAkhyAtam, zrutI lakSaNA ayogAca etena bhUtA'pi hiNsaavishessvissykessttsaadhntvbodhk|'pbaadshkaarenn tadapavAdetarahiMsAmAtre'niSTasAdhanatvamanamityapi pratyuktam, tathApi sarvArthAnvayAnupapazca / ke sahakAra se jaise vyApakatAnavacchedakarUpa se anumati hotI hai ThIka vaise hI yahA~ 'brAhmaNapada se anupasthita bhI kauNDinyetarabrAhmaNatva dharma meM brAhmaNa kA zAbdabodha hotA hai, kyoMki brAhmaNasvarUpa kauNDinya meM dadhidAna kA bAdha hai| matalaba ki vizepavidhiniSedha sthala meM vizeSarUpa se hI niSedhyasAmAnya aura vidheyasAmAnya kA bodha hotA hai yaha navyanaiyAyikoM kA mata hai| prakaraNakAra zrImadjI kahate haiM ki yaha navya naiyAyikoM kA kathana cintya yAnI vicAra karane yogya hai binA vicAravizeSa ke A~kheM mU~da kara svIkArya nahIM hai| isa viSaya kA vistAra anyatra jJAtavya hai aisA kaha kara zrImadajI isa viSaya para pardA DAlate haiN| Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 756 madhyamasthAhrAdarahasye khaNDa 3 kA. 14 * vRhadravyasaGgraha - tadvRttisaMvAdaH tadevaM SaNNAM dravyANAM tadguNaparyAyANAM ca vivektA'sti zarIrAdyatiriktaH kazcidAtmA / sa cAyaM 'caitanyasvarUpaH, pariNAmI, kartA, sAkSAdbhoktA, svadehaparimANaH, pratikSetraM bhinnaH, paugalikAdRSTavAMzca' iti sUtram (pra.na.ta. pari. 7 - sU. 16) / na hi pRthagbhUtayoH jJAnAtmano: * jayalatA vastutastu ekatra vyamiti nyAyena 'mAnasa' ityatra ghaTaneva dUrasthanidripadabodhaH, 'ghaTo'pasAraNIya' ityatra ghaTana samIpasthabodha: itthaJca vipatidhiniSedha va nyAyyatvasiddhayA 'brAhmaNebhyo dadhi dAnavyaM na | kauNDinyAya' ityatra brAhmaNatvenaiva kauNDinyetarabrAhmaNabAMdha iti pUrvoktamaMtra sAdhviti dRDhataraM bhAvanIyam / atratyaH adhikaH anyatra vistaraH jJAtavyaH / itthaJca dravyANi dharmAdharmAkAzajIvasamadugalAH' iti vibhAgavAkyasya nirdoSataiveti prakArthaH / = tadevaM pradarzitapracandhena paNNAM dravyANAM anyatamaH vAstavikaH tadguNaparyAyANAM dravyAnuyogika sahabhAvidharmalakSaNaguNakramabhAvadharmalakSaNaparyAyANAM ca vivektA asti zarIrAyatiriktaH zarIrendriyaprabhRtibhinnaH kazcit AtmA = AtmapadapratipAdyaH / sa cAyaM mAnasiddhaH caitanyasvarUpaH = sAkAranirAkAro prayogAkhyaM caitanyaM svarUpaM yasyAsI caitanyasvarUpaH / punaH kIdRza: ? pariNAmI pariNamanaM pratisamayaM parAparapayathiSu gamanaM = pariNAmaH sa nityamasyAstIti pariNAmI 1 punaH kIdRzaH / kartA. karotyadRSTAdikamiti kartA / punaH kiravarUpaH ? sAkSAdbhItA sAkSAt = anupacaritavRttyA mute sukhAdikaM = sAkSAddhotA / sa kiM vyApako zunyAdRzaparimANAM vA ? ityAha- svadehaparimANaH = svIpAttavaputryapikaH / kimeka eva yaduta nAnA ! ityAha pratikSetraM = pratizarIraM bhinnaH = pRthak nAneti yAvata / sa cAyaM nityanirlepaH syAtso vA ? ityAha- pIlikAdRSTavAMva gatiparatantra, saMsAryavasthApekSayedaM vym| vipratipattinirAkaraNAya pramANanayatattvAlokAlaMkArasUtre vizeSaNasaptakopAdAnam | prathamavizeSaNena yoga-vaizeSika-sAMkhya- kumArilabhamatavyavacchaMdI'bhimataH / dvitIya tRtIya caturthavizeSaNaiH kApilamatatiraskAraH / paJcamavizeSaNena naiyAyika vaizeSikAdimananirAsaH / pacavizeSaNaM nA'dvaitamata parAkaraNam / saptamavizeSaNena | cArvAka naiyAyika sAMgatAdimatapratikSepaH sammata iti tadUvyAkhyAyAmatirohitam / yathA caitatantraM tathA kramazaH nirUpayiSyate / taduktaM zrInemicandreNApi vRhadravyasaGgrahe jIvoM upaogamao amutti kA saMdehaparimANo / bhottA saMsArathI siddhI so virasasAgaI || 2 || iti / jIvasiddhizrAvakaM prati, jJAnadarzanopayogalakSaNaM naiyAyikaM prati amUrttajIvasthApanaM bhaTTa cArvAkadvayaM prati, karmakartRtvasthApanaM sAMkhyaM prati svadehapramitisthApanaM naiyAyika-mImAMsaka sAMkhyatraya prati karmabhoktRtvavyAkhyAnaM baddhaM prati, saMsArasthatryAkhyAnaM sadAzivaM prati, siddhatvavyAkhyAnaM bhaTTa cArvAkadvayaM prati UrdhvagatisvabhAvakathanaM mANDalikagrandhakAraM pratIti tadvRttikArI brahmadevaH / - tathAhi caitanyasvarUpatvavido SaNena jaDasvarUpaH naiyAyikAdisammataH pramAtA vyavacchidyate / svarUpeNA'vidrUpasya jaDasvarUpasya pramAturarthagrahaNAnupapatteH / na ca jJAnAtmanoH pRthagbhUtatve'pi vyatiriktajJAnasamavAyAjasvarUpo'pyasI artha pramAstIti vaktavyam yato na hi pRthagbhUtayo: jJAnAtmanoH samavAyasambandhaH gautamIyaparikalpitaH sambaddhaH, tasya = pramAtRpramitivyatiriktasya = AtmasvarUpavicAra naMda / yahA~ taka ke vicAroM se inyANi dharmAdharmAkAzajIvasamayapudgalAH isa jainIya dravyavibhAgavAkya kA samarthana huA 1 bheda karanevAlI AtmA pAramArthika isase phalita hotA hai ki paD dravya meM se anyatama evaM dravya ke guNa paryAyoM kA viveka hai, jo svazarIra se bhinna hotI hai / unake svarUpa ke bAre meM pramANanayatattvAlAMkAlaMkAra sUtra meM zrIvAdidevasUrijI mahArAjA ne kahA hai ki pramANasiddha Atmadravya caitanyasvarUpa hai, pariNAmI pariNamanazIla hai, karma kA kartA hai tathA karmaphala kA sAkSAt bhoktA hai / itanA hI nahIM yaha svadehaparimANavAlA hai, na ki vibhu yA aNu / tathA pratyeka zarIra meM vaha bhinna bhinna hotA hai aura saMsArI avasthA meM paudralipha adRSTa zubhAzubha karma se yukta hotA hai ina sAta vizeSaNoM kA grahaNa faurpati ke nirAsa ke lie kiyA gayA hai| prathama vizepaNa se naiyAyika Adi ke mana kA nirAsa ho jAtA hai| naiyAyikoM kA yaha kathana hai ki 'AtmA to sarvabhA jar3a hI hai magara jJAna kA samavAya hone se vaha cetana kahI jAtI hai| jaise ghaTa aura paTa sarvathA bhinna hotA hai ThIka vaise hI jara AtmA aura jJAna bhinna hai / vizeSatA sirpha itanI hai ki jaDa AtmA meM jJAna kA samavAya hotA hai jisakI vajaha vaha vetana kahI jAtI hai magara yaha asaMgata hai, kyoMki jJAna aura jar3a AtmA paraspara sarvathA pRthaka hone para to vindhyAcala aura himAcala kI bhA~ti samavAya sambandha se sambaddha bhI nahIM ho sakate = = Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * simAndAnuzAsanasaMbATaH * samavAyasambandhaH sambAda, tasya nirastatvAt / tasyaikatvenA'tiprasajAkatvAta, svabhAvApekSiNA telA'tiprasahagabhaige svabhAvasyaiva tatvaucityAt / kiye, parasyApi 'jJAnamaya' ityAdizrutyA jJAnarUpataivAtmano'bhyuyamantumucitA / na ca -* gayalA - samavAyasya prAka prathamakArikAnyAkhyAne (pR.48, visnarano nirastattvAt / astu bA pabhimataH samAyaH nadhApi yadi samavAyamAhAtmyAdAtmani jJAnaM samabati nadAtganAM samavAyasya na vyApitvAdekatyAca sarvAtmasu vikSitAtmajJAnaM kiM na samati viASAbhAvAta / evaJca jindasaMbaMdanana nadavAramANista tanne pranigopannityAgayenAha - tasya = jJAnavanirikaraNa samavAyasya ekatvena - ekabhAnanyaktirUpatayA, atiprasannakanvAta / tra jJAnotpAda mainAdapi vastusaMvedanaprasaGgAditi / yAMganAM padeva maJcana sabaMdA mAtra sarveSAM maviSayakasAkSAtkAraNam gopi durnibAra nyAyikagataM / samacAyasya kanyepi jJAnonyAdakRta nenAtmasvabhAvavizeSApani nAtiprasaGga ini vAcyama, svabhAvApekSiNA tena - mamagayana aniprasaGga svabhAvasyeva = AtmasvabhAvavigamasyaca tattvIcityAn = jJAnaniyAmkatvaucityAt / yadvA kasmiMzcidAtmani jJAnAngAda baTAdAraniyamanAyena jAnanutpardhana, samavAyasyakatvAd ghaTAdeva samavAyAnuyogitvAt / tatazca ghaTAdaDasya Aitmana iva jJAnilpasaGgaH / na ca baTAdI jJAnasagavAyasacca'pi jJAnabihAna jhAnityavyavahAraprasaGga iti vAcyama, pratiyogisambandhasatvaM tadavacchinna pratiyogitAkA. bhAgAyogAditi pUrvamuktatvAn / etena ghaTAdI jJAnasamvAyasanca-pi bAnotpanaya samacAyanAnuyogyAtmasvabhAvApakSaNatinamA ityApa pratyuktam, svabhAvApekSiNA = AtmasvabhAvApekSiNA tena = samavAyana atiprasaGgamoM = ghaTAdI jJAnAnpAdapAnanikSepa ta svabhAvasya = AtmasvarUpasya eva tattvaucityAta = jJAnamayatvaucityAt / kina parasya = vedaprAmANyavAdinI naiyAyikasya ape 'jJAnamaya' ityAdizrunyA jJAnarUpatava Atmano'bhyupagantuM ucitA. zruneranyArthakatayArapAdana pramANAbhAvAn / etena nanna lakSagA'pi pratyuktA, zrutI lakSaNAyA AyogAda, anyatra prasiddhasya - vAdanyatrA ropasambhavanAtmani jJAnamaratvo padhArasyAyanavakAzAta / na tyAtmanyatirikaraya kasyacijjJAnamayatvaM sambhavati svAkiyane vA natrabhavadbhiH bhavadbhiH / prakRte va manapratyayaH vAcurya prAdhAnye vA bAdhyaH / tadu siddhahamazandAnuzAsane 'prakRtaM mayaTa' (si.he.7-3-1) iti / 'prAcuryeNa prAdhAnyana vA kRtaM prakRtam tadardhAta nyA) mayaTa myAta' iti tallaghuvRttigAThaH / yadvA 'asmina' (5-3-2) iti siddhahemasUtreNa mayaprAptibhAvanIyA / tadunaH laghuvRnau 'prakRtAdisminniti viSaye mayaTa myAna. apUpamayaM parva ini / asmitrini viSaya ityasya samtamyartha ityarthaH / nanazca jJAnaM prakRtaM = pracura pradhAnaM yA amminniti haiM / samavAya kA hI prathama kAgkiA ke jyArayAna meM (dekhiye prathama khaNDa pRSTa 48) nirAsa kiyA gayA hai| jaba ki samavAya hI asiddha hai, taba pRthaka jJAna aura jaTTa AtmA samarAya se sambaddha hI kaise ho sakate haiM ? isarI bAta yaha hai ki nAyakasammana samavAya kA abhyupagamabAra meM 'tupyatu..' nyAya se svIkAra kara liyA jAya nA bhI nayAyikasaMmata samaya eka hone kI vajaha jaise hama AtmA kA jJAnI-caMtana kahate hai ka vase hI ghaTa Adi ko bhI caMtana kahane kA vyavahAra hone lgegaa| yada meM rUpAdipratiyogika samavAya to hai hI tathA rupasamavAya aura jJAnamamavAya eka hone se jJAnasamavAya bhI ghaTa meM rahatA hI hai| ima atiprasaMga ke nivAraNArtha yadi naiyAbika kI ora se yaha kahA jAya ki - 'baTa meM jJAnamamavApa hone para bhI jJAnotpatti ke liye samavAya svabhAva = anayAgivizyA AtmagvabhAva kI apekSA rakhatA hai / ghaTa meM AtmasvabhAva nahIM hone se ghara meM jJAnotpatti kI Apatti ko avakAza nahIM hai -no yaha bhI nirAdhAra hai, kyoMki ghaTa meM jJAnotpatti ke aniprasaMga ko haTAne ke lie svabhAva kI apekSA samacAya karatA hI hai taba to AtmasvabhAva ko hI jJAnamaya mAnanA ucita hai / bIca meM mamavAya ko khar3A karane kI koI jarUrata nahIM hai / aisA mAnane para to AnmA anAyAsa hI baitanyasvarUpa siddha ho jAyegI, kyoMki jJAnamaya kahA~ pA caitanyasvarUpa kahA, mirma zabda meM pharka hai, artha meM nahIM / jagAya AtmA zrutisila kiJca / yaha mAnanA jaise narkasaMgata hai ThIka vaisa AgamasaMmata bhI hai, kyoMki nayAyikasaMmata ti = veda-upaniSat se bhI susaMgana hI hai / ani meM kahA gayA hai ki . 'jJAnamaya AnmA' / isase hI siddha hotA hai ki AtmA jJAnasvarUpa hai, syoMki mapaT pratyaya svArthika hai / prakRta artha meM mayaT pratyaya kA vyAkaraNa se vidhAna hotA hai| yahA~ isa zaMkA kA ki -''veda-upanipata meM to 'cakSurmaya AtmA, pRthivImaya AtmA' ityAdi bhI kahA gayA hai| magara AtmA cakSusvarUpa yA pRthivIsvarUpa - -- Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4.8 madhyamasyAhAdarahasya khaNTaH 3 kA, 55 *hadAraNyakopaniSadAdisaMbAdaH * 'cakSurmayaH pRthivImayaH' ityAdivanmayaTo'nyArthakatayA zrutirupapatsyata iti vA rAma, bhAvacakSurmayatvasya pRthivIjIvAnAM pRthivImayatvasya ca sAkSAdavirudatvAt / - jayalatAvAkya jJAnamaya AtmA ityarthaH / eldupa panizca 'tarAkRtavacane mayaTa' (pA.sU. 5-4-21) iti gaNinIyasUtreNApi svayaM || bhAvanAyA / etena 'vijJAnamaya AtmA' iti taittirIyopaniSadvacanamapi (tai.5 1-4) byAkhyAtam / nadhA 'yo-yaM vijJAnamayaH / prANapu (vR.upa. 4-3-7) ini bRhadAraNyakopanipaTuvacanaM vyAkhyAnayatA zaGkarAcAryeNA'pi brahmasUtrazAirabhApye -> stra vijJAnamaya iti buddhimaya ityetaduktaM bhavati. pradezAntare "vijJAnamayA manAmayaH prANamayaH cakSurmayaH zrotramaya' iti vijJAnanayasya | mana AdibhiH saha pAThAt / buddhimatvaJca ndagugasAratvamevAbhioyane, yadhA loka bImayo devadana iti zrIrAgAdipradhAnobhivAyatta tadina - (.sU.2-3-3- zAM.bhA.) proktam / nanu mayadapratyayasya vikArArthatvamapi mukhyamavati tadeva 'jJAnamaya' ityastvityA yena para: dAte - na ceni vA-yAMgananAsyAnvayaH / 'cakSurmayaH pRthivImayaH' ityAdivat mayaTA'nyArthakatayA = vikArArtha katayA. zrutiH = vijJAnamA ini aniH | upapattyata iti / mUlAdarzana mavaDA nyAthaityazuddhaH pAThaH / cakSupaH taMjasatvana cakSugayupAyayacchinnA hyAnmA bhani cakSurAdivikAro. ghaTAkAzamiva ghaTavikAraH / tadradeva jJAnopAdhyavanchinno yAtmA bhavati jJAnarvikAra eca. cikAre'pi mayaTasnulyamaMtra mukhyArthamini tu 'mayaIvatayA SAyAmabhakSyAcchAdanayaM:' (pA.mU. 4-3-143) iti pANinIyamUtrasiddhamani zaGkAdAyaH / prakaraNakAra: samAdhanaM - bhAvacakSurmayatvasya Atmani sAkSAt = anuparitavRttyA aciruddhatvAt = agadhitatvAn / / bhAvandriyaM labdhyupayogAtmakaM khAlcAlnava bhavate, na tu tatiriktama / ilyamaMtra 'acakSurvizvatazcakSurako vizvana: karNa: (nA. 2) iti bhasmajAbAlopaniSadacanarmANa sagacchan, nyandriyabhinnataMpilabyapayogalakSaNabhAvAndrayAtma pRthivyA api janamana ekandriyajAvatvena pRthivIjIvAnAM pRthivImayatvasya = pRthivIvarUpatvasya ca sAkSAviruddhatvaM sphuTameva / / pRdhinyAdaH sacatanavasiddhine tRktaM syAdvAdamaJjayA~ -> 'mAtmikA vidrumazilAmikA pRthiva chaMda samAnadhAtatyAnAta. amo:karavat / bhAgamambho'pi sAtmakaM tabhUsajAtIya svabhAvasya sambhavAta. zAlUravat / AntarikSamApa sAtmakaM anAdivikAra svataH sambhUya pAnAn matsyAdivata / to'pi sAtmakaM AhAgapAdAnena vRddhayAdivikArAyalammAna. puspAGgavat / gayurrAra sAtmakaH apapreritattvaM niyaMtimattyada govat' (syA.maM. 25. zlo.vyA.) iti / nanazca 'pR maya jApAnayo vAyumayasta jAmaya' ityAdyA atirIpa dhyAkhyAtA jalAdirjAvAnAmApAmayavAdaH sAkSAdaviruddhatvAta / patana tasmAdvA etasmAdantra-samayAdanyontara AtmA praNamyaH. tasmAddhA etasmAtyAgamayAdanyArantara AnmA manAmayaH, tasmAdA etasmAnmanogagadanyArantara AtmA vijJAnamayaH tasmAdvA etasmAdvijJAnamayAdanyA:ntara AtmA Anandamaya' (na.pa./ 2-3.5.. ityAdIni nanirIyAMpanipatacanAnyapi vyAkhyAtAni, annamaya ityAdI mayaTa vikAgathalyana ra yArthatAMpAdana:pa saMkSijIvAnAM manomayanyasya sarvapamAtmanAM jJAnamayatvasya siddhajIvAnAM Anandanayatvasya va prAcuryaprAdhAnyAnyatarArthakatvana mavaTI mukhyAdhatva virodhAta / etena Anandamaya ityAdI vikAra prAcurya ca mayaTastulyaM mukhyAmini nikArayannamyATidAgaThAnjAnanayAdi. padapi vikAgarthamantra yuktamityapi pagastam, 'nityaM vijJAnamAnandaM brahma ini ativirodhApanazca / etana AnandAminyasyAyAnanda - badityarthaH, arzaAditvAnmatvIyoyatyayaH, anyathA palliGgatvApatteH, AnandApi dAvAmA upacaryata, bhArAdyapagama mukhI nahIM hai, kyoMki bakSu nejasa dravya hai, pRthivI bhI Atmabhitra dravya hai / ataH yahA~ no yad pratyaya ko anyAthaika : vikAgadhaka hI mAnanA hogA / cakSu kA vikAra jo AtmA hai baha cakSurmaya banatI hai / evaM pRthivarvAdravya kA vikAra jo bhAnmA hai yaha pRthivImaya hai / ThIka vaise hI jJAna kA vikAra jo AtmA hai vaha jJAnamaya hai| matalaba ki AtmA cakSumpa, pRthirUpa yA jJAnasvarUpa nahIM hai| isa taraha cikArArdha meM bhI mayaT pratyaya kI upapatti ho sakatI hai" - mamAdhAna yaha hai ki AtmA meM bhale hI dravyacakSumayatva bAdhita ho magara bhAvayanamayanya to avadhita hI hai, kyoMki bhAvacakSa jJAna hI hai| isa nagha pRdhi kApa nIvA meM pRthivImayana = pRthivIsvarUpanA bhI sAkSAt virodhI nahIM hai| ata: cakSumaya = bhAvacakSumaya - bhAvacakSusvarUpa AtmA ke svIkAra meM koI bAdha nahI hai / isa taraha pRthi kAya jIva pRthivImaya = pRthivIsvarUpa hai - yaha bhI mAnA jA sakatA hai| ataH jJAnamaya - jJAnasvarUpa AtmA kA svIkAra bhI adRSTa hI hai - yaha phalita hotA hai| isakA svIkAra karanA vyavahAra se bhI aviruddha hai, kyoMki vyavahAra meM dekhA jAtA hai ki prakAzaka prakAzasvarUpa hI hotA hai / dIpaka prakAzAtmaka hI hai| Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktAvalInigaH kiya prakAzakasya prakAzamayatvameva yuktimat / 'abhede kartRkaraNabhAvo na syAditi punarasAra, 'AtmA''tmAnaM jAnAtIti bahuza: prayogadarzanAt / etA 'prakRtipariNAmarUpamahattattvA'paranAmaka triguNAtmakabuddhI satvaguNodrakarUpo vRtyapara OM jayalatA saMhamitivat astu tasminnAnando na tvasI Ananda:, asukhamiti zruteH (kA.49..pU. 401) iti muktAvalIkAravacanabhI parAstam. 'Ananda AtmA' (te.upa. 25) iti taittirIyopanipadvacanAnupapattezva chAMdasatvAdapi napuMsakaliGgagavIpateH. Anandapadasya mukhyArthakatvasambhave upacArAjyogAta asukhamityasya tu pAMgalikasukhabhinnArtha katayA prayupapatteH / ata eemaya ghaTa' ityAdI yA marATI vikArArthatvaM tathaiva 'jJAnamaya AtmA ityatrApi vikArArthatvamevetyapi pratyAkhyAnam taduktaM zAGkarabhASye 'nAsyAtmano'ntarvahirvA caitanyAdanyadrUpamasti caitanyameva tu nirantaramasya svarUpamiti (tra.sU. 3-2-16 zAM.mI. pU. 9.37) / etena vijJAnayana evatebhyo bhUtebhyaH samutthAya nAnyevAnuvinazyati' (bR. upa. 4-6-13) iti bRhadAraNyakopanipaddhacanamapi vyAkhyAtam, prAtistrikajJAnApekSayA vikAritve'pi upayogasAmAnyAtmanA sarvadA'vasthita rupayAMgasvarUpattre'virodhAdini na hyavavIdhapravAhaH kacidapi vicchidyata iti avabodhAnandasvarUpa evAtmA svIkartavya ityanyairaparizIlito'yaM gandhA vibhAvyatAM samAkalitazrutirahasyaiH / hetvantareNAtmanAM jJAnAtmakatvaM sAdhayati kiJceti prakAzakasya prakAzamayatvameva svayamaprakAzasvarUpasya prprkaashktvaanupptteH| na hi prakAzAnAtmakaH pradIpaH padArthasArthaM prakAzayati / tatazca prakAzaksthAnIya AtmA'pi prakAzasthAnIyajJAnasvarUpa eva paTAkoTigATIkate / nanu jJAnAtmano: abhede sati kartRkaraNabhAvAM na syAt / na hi daNDa- kulAlyAMrabheda ghaTApekSayA tayoH kartRkaraNabhAvaH sambhavati kartRtva karaNatvayoH parasparavirodhitvAditi punarasAram, abhedepi AtmAtmAnaM jAnAti' iti bahuzaH prayogadarzanAt / 'AtmAtmAnamAtmanAtmanyAtmane jAnAti' ityana abhede'pi kartRkarma karaNAdhikaraNAdibhAvadarzanAdAtnajJAnayorabhede'pi kartRkaraNamAvAhana evaM etena kartRkaraNayoH vardhakIvAsivat bheda evetyapi pratyuktam, bAhyakaraNasya kartRbhinatve'pi jantarakaraNA'bhedAHvirodhAt vastutastu jJAnAtmanAnaM sarvathA tAdAtmyaM kintu kathaJcidabhedaH / tato nekAnekakArakavirodha upamasAGkaryepyupAyasAkaryAditi tu caturthakArikAvyAkhyAnirUpaNe'smAbhiH ( dRzyatAM pRSTha - 202 ) pradarzitameva / I ata eva svayaM jaDaravarUpo'pi jJAnasamavAyAcetana AtmA iti naiyAyikamataM pratyuktam / taduktaM mUlakArarapi anyayogavyavacchedadvAtriMzikAyAM satAmapi syAtvacideva santA caitanyamapAdhikamAtmano'nyat / na saMvidAnandamayI ca muktiH susUtra mAsUtritamatvadIyaH // (anyayo. DA. 8) iti / naimAsikamatamapAkRtya kApilamatamapahastayitumupakramate eteneti pUrvoktarItyA AtmanI jJAnAtmakatvasAdhanena vakSyamANadagi cetyarthaH / prakRtIti / akAyasthopalakSitale sati guNasAmAnyatvaM prakRtitvana / sattvarajastamoguNasAmyAvasthA prakRtirucyate / * 15,0 - jJAna haiM prakAza aura AtmA hai prakAzaka dIpaka / ataH AtmA ko jJAnasvarUpa mAnanA hI yuktisaMgata hai| yahA~ yaha kA ki "AtmA jJAnasvarUpa hone para to AtmA jJAnAbhitra bana jAne kI vajaha 'AtmA jJAna se ghaTAdi ko jAnatI hai" ityAdi sthala meM bodha kA AtmA kartA aura jJAna karaNa nahIM bana skte| kahAM aura karaNa bhitra hote haiM, abhitra nahIM | kulAla daNDa se ghaTa banAtA hai ityAdi sthala meM ghaTakartA kulAla se ghaTakaraNa = aus fbhanna hotA hai. yaha dekhA gayA *" - isalie nirAdhAra ho jAtI hai ki kartA aura karaNa meM abheda hone para bhI kartRkaraNabhAva mumakina hai| 'AtmA AtmAnaM AtmanA jAnAti' ityAdi prayoga vyavahAra meM aneka bAra sunane meM Ate haiM, jisameM kartA-karma-karaNa kevala eka hI AtmA hai / isa taraha kartA aura karaNa meM abheda mAnane meM kisI doSa ko avakAza nahIM hone se AtmA jJAnamaya = jJAnasvarUpa = jJAnasvabhAva = jJAnAtmaka = jJAnAbhina hai aisA svIkAra binA kisI hicakicAhaTa ke ho sakatA hai / - AtmarAma jJAna nahIM hai etena / AtmA ke bAre meM sAMkhya manISiyoM kA yaha kathana yA na ho, magara AtmA to kamalapatra kI bhA~ti nirlepa rahatI hai sAMkhyamata hai ki AtmA to kUTalya nitya hai| jJAna utpanna ho kyoMki jJAna buddhi kA dharma hai, na ki AtmA ko / - Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmavatadabhAgavata yogasUtra-sAkhyAdisaMvAda nAmA ghaDhAkArAdipariNAmo jJAnam, tatra mukura iva nirmale caitanyapratibimba upalabdhiriti, budAveva va sukhAdiguNASTakaM AtmA tu kUTastha' iti sAGkhyamatamapi apAstam, gayalatA - brahmavaivartetkuSTavAcA prazna kRtizca sRSTivAcakaH / suSTI prakRSTayA devI prakRtiH sA prakIrtitA // ( prakRtikhaNDa(prathamAdhyAyaH) ityuktam / devIbhAgavate va guNaM prakRSTatyeva prazabda vartate zrutI / madhyamaM rajasi kRcatiH zabdasta masi smRtaH (mA.skaMdha ( ) iti proktam prakRtamahAna buddhayaparAbhidhAnaH prakRtipariNAmaH saJjAyate / pariNAmazca dharma- lakSaNA| sthAbhedAtrividhaH / taduktaM pAtaJjalayogasUtre etena bhUtandriyeSu dharmalakSaNAvasthA pariNAmA vyAkhyAtAH' (pA.yo.su.pA.2 bhU. 13) iti / avasthitasya vastunaH pUrvAvasthAparityAgena dharmAntarotpattiH pariNAmaH kAphilasammataH na tu naiyAyikasammataH vinAzalakSaNaH saH / sA ca buddhiH sanvarajastamoguNAtmikA / sattvAdiguNasvarUpa kSezvarakRSNana 'satvaM laghu prakrAdAkamiSTamupaSTambhakaM calaJca rajaH / guruvaraNakameva namaH pradIyatovRttiH // ityevaM sAMkhyakArikAyAmuktam | buddhitatva prakRtirikRtisvarUpam | duktaM tenaiva mUlaprakRtiravikRtirmahadAyA: prakRtivikRtayaH sapta / pIDAkaratu vikArI na prakRtinaM vikRtiH puruSaH // iti / taca yadA sacaguNAMdekaH cakSurummilanAdinA bhavati tadA saiva jJAnamityucyata ityAhAnAha prakRti pariNAma|rUpamahattattvA'paranAmakatriguNAtmakabuddhI sattvaguNodrekarUpaH nRtyaparanAmA cakSurAdIndriyapraNAlikayA ghaTakArAdipariNAmaH cAdinA buddhisambandhaH jJAnaM = ghaTAdijJAnamityucyate / ghaTAdiviSayakAra madAdijJAnAnAmanityatayA tadAzrayatayA mUlArthiva vRddhizabdena vyavahriyate / mUlAvidyAyAstadAzrayanye tu tasyA anyattatayA 'jAnAmI' yadyAkArakapratyakSaviSayatvaM na sambhavatIti tadarthaM tulAvidyAsvIkAraH tatsamavAyikAraNatvena mUlAvidyAsvIkArazvAvayakaH / ubhayapArzve buddhaH svacchatayA tatra = mukure = Adarza iva nirmale caitanyapratibimba upalabdhiriti ucyate / yataH tadeva 'ajJAna' iti puruSaH cetyate / buddhitatvaM ataH ghaTopalavikRta buddhI caitanyaprativimvasvIkArIyAvazyakaH / taduktaM buddhi niHsaranti prathamatI viSayAkAreNa pariNamanti / tato manovRtidvAreNa buddhiya ekataH saMkrAntavipayAkA anyatazca 'pratipuruSaM vibhinnAH indriya manovRttidvAreNa saGkrAntacicchAyA viSayavyavasthApikA bhavanti / buddhI darpaNapratimA vikAsakrama puruSeNArthaH cetayituM zakyate / yuddhamabhyavasitaM = buddhiprativimbitaM hi arthaM puruSaH cetayate iti / sA ca buddhirna cetanA pariNAmityAt / yathA jJAnaM burguH | tathA sukhAdirapi sukhAdeH jJAnasAmAnAdhikaraNyena pratItarityAha buddhAveva sukhAdiguNASTakam = sukha-duHkhecchAdveSa kRtidharmA-dharma-vijJAnalakSaNam / puruSastu nirguNa iti na jJAnAdyAzrayaH / taduktaM sAMkhyasUtre 'nirguNatvAma ciddharmA (sAM. su. 4147) iti / tarhi puruSaH kisvarUpaH ? ityAha AtmA tu kUTasthaH nityaH saMcAlitaH na kadApi vikriyate'nyaM vikaroti vA / anuyogitAsambandhena vijAtIyasukhAdisambandhavatvaM liptatvam tadbhinnanalipsatam / vaijAtyacAtra ammA liptaM manmanaH liptaM tailena libhaM zarIrabhityAdyanugata pratItisiddhanaMdanatvavyApyajAtivizeSasvarUpamiti vadanti / itthaJca vijJAnotpatisamaye'pi yathAvidhaH pUrvadazAyAmayamAtmA tathAvidha evaM sAmpratamati sAGkhyamataM api aNastam / isa jagata meM kula 20 tattva haiM, jisameM mUla prakRti avikRta yAnI satvaguNa, rajoguNa aura tamoguNa kI sAmya avasthAsvarUpa hai / prakRti meM se mahattattva utpanna hotA hai, jisakA dUsarA nAma hai buddhi / vaha prakRti kA pariNAma hai evaM sattvaguNa- rajoguNatamoguNAtmaka hai / jaDa prakRti kA pariNAma hone se buddhi bhI jar3a hI hai| jaba usa buddhitatva meM satvaguNa kA udreka = prAcurya hotA hai taba vaha vRtti nAmaka kahA jAtA hai| matalaba yaha hai ki buddhi kA hI jJAnavRtyAtmaka pariNAma arthAt cakSurindriyAtmaka nAlikA ke dvArA ghaTAdi viSayoM ke sAtha vipayAkArAtmaka jo pariNatisvarUpa sambandha hai vaha pariNAma jJAnasvarUpa hI hai, na ki usase atirikta / viSaya ke AkAra se AkArita jo indriyavRttirUpa jJAna hai, vaha buddhi kA hI dharma hai, AtmA kA nahIM / ArasI kI bhA~ti vRddhi atyanta nirmala hone kI vajaha puruSagata caitanya kA prativimva buddhi meM par3atA hai| matalaba ki jaise darpaNa meM mukhaprativimba utpanna hotA hai vaise piyAkArapariNata buddhi meM puruSagata caitanya kA prativimva utpanna hotA hai jisase puruSa ko 'cetano'haM jAnAmi' ityAkAraka upalabdhi hotI hai, jo jJAnAMza meM bhramAtmaka hai; kyoMki jJAna buddhi kA guNa hai, na ki puruSa kA jJAna kI bhA~ti sukhAdi bhI buddhi ke hI guNa hai| sukha, du:kha, jJAna, icchA, dveSa, prayatna dharma aura adharma ye ATha buddhi ke guNa haiN| ataeva viSayAdi kA sannidhAna hone para bhI puruSa to puSkarapatra kI bhA~ti nirlepa hai. kyoMki vaha apariNAmI hai / ata: jJAna, icchA Adi legoM se puruSa sarvathA rahita hai yAnI sadA zuddha | ataeva vaha kUTastha nitya sarvathA avicalitasvarUpavAlA hotA hai / yaha sAMkhya manISiyoM kA vaktavya hai Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tazavakAliniyuktyanidAH * 'ahaM jJAtA' ityAdAvahantvajJAnayoH sphuTameva sAmAnAdhikarAgyapratIte: / sA bhede'bhede vetyanyadetat / ki badau jaDaghaTAkArAdhA nirhetukaM,dajJAnasAmagyAhiviSayarUpaghaTAkArastu na jaDaH - jayalatA___ nadapAstatve hetumAha 'ahaM jJAnA' ityAdI mAnasamAkSAnkA ahaMtva-jJAnayoH sphuTameva sAmAnAdhikaraNyapratInaH / / kRniH svasamAnAdhikaraNamevAdAeM janayati, tacA:daSTaM basamAnAdhikaraNameva bhAgaM janapadIni kRtyadRSTabhAgAna paragaNyA sAmAnAcakaraNyapramitibanaM 'ahaM jJAtA', 'catanoI karomi iti samAnAdhikaraNayamitimvarUpapranItaH jJAnamAtmana paba dharmaH / kina jJAtubhinna cenane mAnAbhAvAna puruSatvasamAnAdhikaraNameva jAnAdikama / na ca cetanA karomAtipratItaH catanyAMza mamatvamiti vAcyama, vinigamakAbhAna kRtyaMze'pi tathAtyApana: / etana kartRtvAzrayA na cetanaH janyadhamAzrayavAdityapi niramnaM, ddhiH kartRtvAbhAvavatI janyadharmAvayavat ghaTayadityamyAgi manacatvAta / na ca 'ahaM jJAnA itipranAtivasAna nepAdhikAdimAnanA jJAnAtmano dApi sidhyediti vAcyama. yataH sA ahaM zAna tipranItijJAMgatgamAH bheda matyupapadyata de catyanyadanata - na sAmprataM kRtama, ahaMva-jJAnayoM vaiyadhikarayanigasamyava prakrAntatvat / dazavakAlikanirvaktyanusAMgaNe mAnagomAdhikAra nadezapAlambhAramAnaM jJAnavyam / yAktaM buddhI ghaTAkArAdipariNAma: jJAnamita narAkaraNAyopakranana - kiJcati / buddhI jayaTAkAgadhAnaM nirhetuka:niSprayojanam, budbharaca jJAnatvAta, upalazciApi jJAnAtrAtirinAne tadaktaM nyAyasUtra 'buddhirUpalavijJAnamityanAntarama' (nyA. sU.1-1-25) ini / na caitra ghaTajJAnasya baTAbagAhityAnuganiriti vAcyam. ghaTasya ghaTajJAnanivipinAnimpakatvana nadbhAgaHpapanaH, ghaTAdiviSayaniSTaviSayatA - nirUpitavipayitayA pratiniyaviSayabhAnopapanaH / etena baddhI viSayAkArAnAhAna gharajAnaM vaTApa prakATAdityapi pratyAkhyAtam, ghaTabuddhiniSTayapadinAnipinAviSayatAnabachaMdakatvana paTavAregamapacya bhAnApana: ! na ca mayA viSayAkAro jJAna svIkanaH tvayA ta viyitAvizeSa iti zabdabheda banata abhaTa ini vAcyam, dhipadhinAyA jJAnAnatirakAditi vizeSAt / ghaTajJAnasAmagyAhitAvipayatAspaghaTAkAraH = vakSarAdidharajJAnasAmagrIsampAdimpikatAnipata - * jANAdi puruSa" - syAhAdI * Ahe. / magara pUrvokta yuktiyoM ke dvArA Anma ko jJAnamaya siddha kara dene se uparyukta sAMkhyamata nigakRta ho jAtA hai| phira bhI prakaraNakAra zrImadanI dUsare DhaMga se mAMjyamata kA nirasana karate hue kahate haiM ki * saba rAMgoM ko esI pratIti hotI hai ki 'aI jJAnA' arthAna 'maiM jJAnavAlA hai| isa sArvajanIna pranIti meM ahatva ke samAnAdhikaraNa jJAna kA bhAna honA hai| jisameM ahatva rahatA hai usI meM jJAna kI pratini hone kI vajaha jJAna apadArtha pA kA dharma hai| yadi jaha buddhi kA dharma jJAna hotA taba nA 'buddhiH jJAtrI' aisI pratIni honI cAhie / ahaM pada se to buddhi kA nahIM kintu puruSa = AtmA kA hI bhAna hotA hai / isa taraha 'nIlo ghaTaH' pratIti se jaise ghara meM hI nIla rUpa kA bhAna hotA hai, na ki paTa meM, ThIka vaise hI 'aI jJAnA' isa pratIti se purUpa = ahaMpadArtha meM hI jJAna kA bhAna hona hai, na ki buddhi meM - yaha siddha hotA hai / 'ahaM jJAtA yaha pratAni AnmA aura jJAna meM bheda mAnane para utpanna ho sakatI hai yA abheTa mAnane para - vaha alaga rAta hai / isa viSaya kI carcA mAMkhyamananirAma meM anupayogI hai / yahA~ to jJAna jaibuddhi kA dharma nahIM hai - itanA hI siddha karanA abhimana hai| isake atirikta bAta yaha hai ki mAnya manISiyoM ne pUrva meM jo kahA thA ki - 'jaDa buddhi meM indriyapraNAlikA se ghaTAkAra = vipayAkAra kA AdhAna hotA hai arthAt vazurindriyAdisvarUpa nAlikA ke dvArA buddhi ghaTAkArAdi rUpa meM pariNata honI hai' - vaha bhI asaMgata hai, kyoMki jaha buddhi meM jaDa ghaTAkAra mAnane kI koI AvazyakatA nahIM hai / vinA hetu ke kyA jaDa viSayAkAra kI buddhi meM kalpanA kI jAya ? buddhi meM jaDa vipayAkAra kA pariNAma utpanna na hone para bhI ghaTajJAna meM ghaTAdi ke abhAna kI yA ghaTa-paTa-maTa Adi saba ke bhAna kI Apani nahIM ho sakatI hai, kyoMki ghaTajJAnasAmagrI se ghaTajJAna meM ghaTaniSTaviSayatA se. jo ghaTatvArabhitra hotI hai na ki paTatva-maTaramAdi meM avacchinna = niyantrita, nirUpita vipayitA kA AdhAna hone me ghada kA hI bhAna ghaTajJAna meM avazya hogA / ghaTajJAnanivipayinA kI nirUpakatA ghaTa meM hone me aura paTAdi meM na hone meM uma prIti kI ghaTAyagAhI mAnanA aura paTAdiavagAhI na mAnanA manAsiba hI hai / hA~, ghaTajJAnaniSTha vipapinA ko sAratrya nAMga viSayAkAra kara sakate haiM, magara vaha jara ddhi kA dharma nahIM hai kintu cananA kA dharma hai| yahAM yaha zaMkA nahIM honI cAhie ki - 'cetanA bhI pranirimyAnmaka hone meM javRddhisvarUpa hI hai, kyoMki buddhi meM hI caitanyapratibimba par3atA hai' - kyoM ki cetanA prativimbaravarUpa nahIM hai kintu jJAnAtmaka hai| - Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA. 45 2462 madhyarayAvAdaramye khaNDaH 3 ** mAMgA cetanAdharmatvAt / ata eva cetanA'pi na pratibimba: kintu jJAnameva, amUrtapratibimbAsambhavAt / bhAstu 'mAmahaM na jAnAmI 'tyAtmani jJAyamAne'pi na jAnAmI 'ti jJAnAjjJAnA'jJAnobhayasvabhAva evAtmA / ata eva mithyAdarzanaprakarSApakarSavattvena tadvizedhitayA siddhasya samya vipayitAsvarUpI ghaTAkara kAmamastu / sa tu na jaDaH sambhavati cetanAdharmatvAt cetanAthamaMspa cetanAtmakanyAt dharmasya jAtmakatvavat anyathA tathAvidhadharmadharmibhAvA'yogAta / ata eva = viSayitAmpAkArasya cetanAdharmatvAdera, cetanA'pi na prativimva: jaDabuddhiprativimvale natvaprasaGgAt / kintu jJAnaM eva cetanA paDavAnyaM amUrta prativimbA'sambhavAt / na hi kAlaprakRtipramRtipratizivaM kadAcidapi dRSTama buddherapi caitanyatvAt na prativimvAdayAH sambhavAt / etena buddhirjA prakRti janyatvAdityapi pratyuktam, torasitAna jJAnAmi caitanyarUpatAsidhAJca / tamUrttamUrjapraticidaM kalpacan kApikA kathaM na viduSAM hAsyatAM vrajet 1 na mUrttasya viSayAkAradhAritvaM kacida dRSTana prativimbasya podgalikatvaM tu syAdvAdaratnAkarAditovyayam / vistarataH sAMkhyamatanirAsastu svAdvAdakalpalatAditAM bodhyaH / yogasArakhyA nirAkRtya sAmprataM gamakartRgArI tanmanamAvedayati bhaTTAstu iti AhurityanenA'syAncayaH / 'mAmahaM na jAnAmI'ni Atmani jJAyamAne'pi = nAzajJAnasancadazAyAmapi ' na jAnAmI 'tijJAnAt ajJAnavattvamapi tatra nirAbAdhamiti siddhaM jJAnAjJAnobhayasvabhAva evAtmeti / tato na kevalamAtmane jJAnamayatvaM yukta na vA ajJAnamayatvaM kintu jJAnAjJAnobhayamayatvaM jJAnAjJAnI bhayAtmakatvamiti yAvata / jJAnaJca guNo'jJAnakha doSa iti siddhagAtmanAM guNadoSo nayAtmakatvam / guNa-dona padAviSyati / ata eva AtmanAM guNadoSobhayasvabhAvatvAdeva. asya cAnye yatprapaJcitaM tatrA'yamanuyoga ityanenAnvayaH / mithyAdarzanati / atra sopI gitvAtpUrvAparAnusandhAnadyotanAya sAmprata maSTasahatryAmupalabhyamAnaH pAThaH pradarzita / naktaM tatra vidyAnandena prathamapari AmamImAMsAcaturthakArikAvyAkhyAyAM dvividhAM hyAtmanaH pariNAmaH svAbhAvika Agantuka / natra svAbhAvikI jantajJAnAdigatmasvarUpatvAt malaH punarajJAnAdirAgantukaH, buddhi meM cetanA kA prativimva to nAmumakina hai, kyoMki betanA amUrta hai| amurta kA kabhI bhI pratibimba paDatA nahIM hai, anyathA kAla, AkAza Adi kA bhI prativimba ArasI meM utpanna hone meM koI bAdhA nahIM hogI / ataH cetanA kI jJAnAtmaka mAnanA hI yukta hai aura vaha jJAnAtmaka caitanya puruSa meM rahane kI vajaha puruSa cetana kahA jAtA hai aisA mAnanA sAMkhya manISiyoM ke lie ucita hai| jJAna kI buddhi kA dharma mAnane para to buddhi ja na ho kara cetana vana jAyegI / isalie jJAna kI jaDa buddhi kA dharma mAnanevAle sAMkhyoM kA mata azraddheya hai / - AtmA jJAnA'jJAnomayAtmaka hai maha pUrvapakSa: bhA / AtmA ke bAre meM bhaTTa ke anuyAyiyoM kA yaha kathana hai ki AtmA na to kevala jJAnasvabhAva hai aura na to kevala ajJAnasvabhAva hai kintu jJAnAjJAnobhayasvabhAva hai / usakA kAraNa yaha hai ki 'mAmahaM na jAnAmi' aisI pratIti logoM kI honI hai jisameM apada se AtmA jJAyamAna = jJAnAzraya hone para bhI na jAnAmi' arthAt 'jJAnavAlA meM nahIM hU~' yaha pratIti hotI hai / ukta pratIti meM jJAyamAna hone se AtmA jJAnasvabhAvasiddha hotI huI bhI kevala jJAnasvarUpa isalie nahIM kahIM jA sakatI ki taba na jAnAmi yaha pratIti anupapanna bana jAtI hai / kevala jJAnasvarUpa AtmA meM jJAnAbhAva nahIM ho sakatA hai| isalie ukta pratIti ke bala se AtmA ko jJAnAjJAnobhayasvabhAvavAlI = jJAnAjJAnAMbhavAtmaka mAnanI kI yukta hai| AtmA guNadoSobhayasvabhAvavAlI hai yaha nizcita hotA hai| isalie aSTahagrI grantha meM vidyAnanda ne AtmA meM kevala guNasvabhAvatva kA pratipAdana kiyA hai vaha asaMgata hai / pahale divambara AcArya vidyAnanda ne aSTasahI grantha meM kyA kahA hai ? yaha suniye - AtmA meM kevala guNasvabhAvatva hai aSTalakSmIkAra mithyA / saMsAra kA kAraNa mithyAdarzana Adi hai, jisakA apakarSa aura prakarSa hotA hai / vaha nabhI saMgata ho sakatA hai jaba usake virodhI guNa kA prakarSa aura apakarSa ho / jaise sainya kA prakarSa hone para uSNatA kA apakarSa hotA hai aura sainya kA apakarSa hone para uSNatA kA prakarSa hotA hai, kyoMki sainya aura uSNatA paraspara virodhI haiN| mithyAdarzana Adi ke apakarSa aura utkarSa kI upapati jinake prakarSa aura apakarSa ke adhIna hai vahIM samyagdarzanAdi zabda se pratipAya hai| mithyAdarzanAdi - - Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmanaH guNasvabhAvanama gdarzanAdeH prakRSyamANatvena sidhdena paramaprakarSeNa sidhdamithyAdarzanAtyantanivRttyanyathAnupapatyA saMsArAtyantanivRttisiddheH kacidinivRttau Atmani siddhaM guNasvabhAvatvamanyatrA'pyAtmatvAtyathAnupapattyA sAdhyate / doSasvabhAvattvaM tu virodhAd bAdhyate' iti aSTasahassA yatprapaJcitaM * nagalatA * karmodanimittatvAt / sa cAtmanaH pratipakSa eva / tataH parikSayoM / tathA hi yo yatrAgantukaH sa tatra svanirinimittavivarddhanabazAtparikSasI yathA jAtyaMheni tAmradimizraNakRtaH kAlikAni. AgantukazcAtmanyajJAnAdigaMlaH iti svabhAvahetuH / na tAvadayamasiddhaH / katham ? yo yatra kAdAcitka meM tatrAgantukaH yathA sphaTikAzmani lohitAdyAkAraH / kAdAcitkacAtmani dIpaH iti / na cedaM kAdAcitkatvamasiddham samyagjJAnAdiguNAvirbhAvadazAyAmAtmani dIpAnupapateH / tataH prAkRtatsadAvAbhRtidazAyAnapi tirohitadoSasya sadbhAvAnna kAdAcitkatvaM sAtatyasiddhiriti ceta na guNasyApyevaM sAtatya / ta ca hiraNyagarbhAdirvedArthajJAnakAle'pi vedArthajJAnaprasaGgaH / jJAnAjJAnayoH parasparaviruddhatvAdekakA prasaGga iti cena ? nahi guNasyApi punarAvibhUtidarzanAd dIpakAle'pi sattAmAtra siddhiH sarvathA vizeSAt / tathA cAtmanI dIpasvabhAvayasiddhida guNasvabhAvatyasiddhiH kuto nivAta ? virodhAditi ceta ? dopasvabhAvatvasiddhireva nivAsatAM tasya guNasvabhAvatvasiddhaH / kutaH seti ceta 1 doSasvabhAvatvasiddhiH kRtaH 1 saMsAritvAnyathAnupapatteriti cet tatsAritvaM sarvasyAtmano vacanAdyanantaM tadA prativAdinA'siddhaM, prabhANato muktisiddheH / kuta iti cetu ise pracatAH / kacidAtmani saMsArAtyantaM nivartana tatkAraNAtpantanivRtyanyathAnupapatteH / saMsArakAraNaM hi mithyAdarzanAdikatubhagaprasiddhaM kacidatyantanivRttimata tadvidhisamyagdarzanAdiparamaprakarSasadbhAvAt / yatra dvidhiparamakasadbhAvataca tadatyantanivRttimad bhavati yathA cakSupi timirAdi / nadamudAharaNaM sAdhyasAdhanabharmavikalaM kasyacicakSupi timirAderatyantanivRtitvaprasiddhestadvidhiviziSTAJjanAdika sadbhAvasiddhe nirvivAdakatvAta / kathaM mithyAdarzanAdivirodhi samyagdarzanAdi nizcIyata iti tatprakarSe tadapakadarzanAt / zraddhi prakRSyamANaM yadakapati nan dvirodhi siddhama yathopasparzaH prakRSyamANaH zItastadvirezrI mithyAdarzanAdikamapakarSati ca prakRSyamANaM kacitsamyagdarzanAdi, tana (1 tataH ) tadvirodhi / kathaM punaH sandarzanAdaH kacitAraka siddha iti cetu ? prakRtryamANatvAt / gadbhi prakRSyamANaM tatkavacitparamaprakarSasadbhAva bhAradRSTam yA namagi parimANa prakRSyamANa sampandarzanAdi / tasmAnparamakasAvA | paratvAparatvAyAM vyabhicAra hota yena tayorapi sAyaMntajagAdinAM enaprakarSAbhAvasiddheH na cAparyantaM jagaditi vaktuM zakyaM viziSTasannivezatvAnparvata / yatpunaraparyanta nabha viziSTa siddhaM yathA vyAsa viziSTa sannivezaM ca jagat / tasmAtmanaH saparyantamiti nirgAdinamanyatra / saMsanta iti ceta ? na tasyApyabhAjAveSu paramaprakarSasadbhAvasiddhI prakRSyamANalena pratInaH / etena mithyAdarzanAdibhinnabhicAraH pratyAkhyataH neNagAyavyeSu paramakasadbhAvAt / virodhitayA siddha hone vAle samyagdarzanAdi kA apakarSa aura prakarSa hotA hai carama = utkRSTa prakarSa bhI avazya honA cAhie, kyoMki tAratamyavAle bhAvoM kA utkarSa avazya kahIM para vizrAnta hotA hai, jaise parimANa ke utkarSa kA vizrAma gaganaparimANa meM hotA hai / jaba samyagdarzanAdi kA carama prakarSa hotA hai taba mivyAdarzanAdi kI atyanta nivRti honI cAhie, kyoMki samyagdarzanAdi usakA virodhI honA hai| jaise garmI ke dinoM meM madhyAda kAla meM gagana svaccha hone para tapta rAste para garamI kA prakarSa hotA hai yA TATA (phekTarI) kI bhaTTI meM uSNatA kA ekama hotA hai taba sainya kI atyanta nivRti uccheda hotA hai ThIka vaise hI yaha saMgata ho sakatA hai / jaba samyagdarzana, kevalajJAna Adi guNoM ke paramaprakarSa se miyAdarzana, mithyAjJAna Adi doSoM kI atyanta nivRtti siddha ho gaI taba to usakI anyathAnupapatti ke banda se saMsAra kI bhI atyanta nivRtti siddha ho jaaygii| isa taraha paramaprakRSTa samyagdarzanAdi se jisa AtmA meM saMsAra kA atyanta ucche mitra hogA usameM guNasvabhAvatva kI siddhi ho jAyegI, kyoMki svabhAva kA usameM svIkAra karane para to doSa kI sarvayA nivRtti hI anupapatra ho jaayeNgii| usakA virodha hogaa| Aya ke adhikaraNa kisI eka AtmA meM guNabhAva kI siddhi ho jAne para to anya bhavya abhavya, jAtibhavya, dugbhavya Adi meM bhI guNasvabhAvatva kI siddhi ho jAyegI. kyoMki vesA na mAnane para usameM Atmatya kI anyathA anupapani ho jAyegI / yahA~ anumAnaprayoga isa taraha hogA ki abhavya, jAtibhaya Adi AtmA guNasvabhAvavAlI hai, Atmatva kI anyathA anupapati hone se muktajIvana aisA mAnane para apasiddhAnta Adi doSoM ko bhI avakAza nahIM hai. kyoMki abhavya jAtibhavya Adi meM sattA meM to kevalajJAna, samyagdarzanAdi guNa vidyamAna hI hai| vaha nirohita hai - vaha alaga bAta hai / yaha hai avIkAra digambara jainAcArya vidyAnanda kA vaktavya / 463 = Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 764 madhyamasthAnAdaraha khaNDa 3 kI. 19 * Amani dIpapAdhikata tatrA'yamanuyoga, evaM sati sAtatyena satA'jJAnAdinA'nAdinigodajIvAnAM doSasvabhAvatvasya siddhatvAdanyatrApyAtmatvAnyathAnupapatyA tathAtvaM kuto na sidhyet ? guNa: sAkSAt, doSaH punarAtmanyupacArAditi vizeSe'pi vaiparItyasya suvacatvAt / * jayalatA hai tato nAnaikAntike prakRSyamANatvaM parasaprakarSasaddhaye sAdhye nApi viruddhaM sarvadhA vipakSAda vyAsaH / iti kacinmithyAdarzanAdivirodhi samyagdarzanAdiM paramaprakarSasadbhAvaM sAdhayati / sa ca sidhyanmidhyAdarzanAderatyantanivRttiM gamayati / sA ca gamyamAnA svakArya saMsArAtyantanivRttiM nizcAyayati / yAmI saMsArasyAtyantanivRttiH sA muktiriti / tadanyadhAnupapatterAtmanAM jJAnAdiguNasvabhAvatvasiddhena dasvabhAvayasiddhiH vidhAna prasiddhayAM kacidAtmani niHzravANi guNasvabhAvatAyAmabhajyAdAvapi tannirNayaH jIvatvAnyadhAtupapatteH / prasiddhe ca sarvasminnAtmani jAnAdisvabhAvatvaM doSasvabhAvatvAsiddheH siddhaM doSasya kAdAcitkatvanAgantukatvaM sAdhayati / tataH sa eva parikSayI svaninizAditi suspaSTamAbhAti, doSanirvAninittasya samyagdarzanAdaH vizeSeNa varddhanaprasAdhanAtU' (a.sa.1-4.00 iti / prakRtaprakaraNe cedamaMtra saMkSepataH proktaM mithyAdarzanArakaprakarSayanyenetyAdinA / suspaSTamevATahI pAdarzanAditi na pratantejmAbhiH / vidyAnandavaktavyaM ayaM = anupadaM vakSyamANaH anuyogaH bhaTTAnuyAyinIJca praticandyA pratyavatiSThanta - tatra = paryanuyogaH prazna iti yAvat / evaM sati samyandanAdiprakAzAyAM siddhAtatyena jJAnAdinA mukAtnanAM gupasvabhAvatvasya | siddhatvAdanyatrApyAtbhatvAnyathAnupapattyA guNasyabhAvatyasAdhane sati midhyAdarzanAdikAdazAyAM sAtatyena satA ajJAnAdinA pratyeka kAmAdisuktAanAdinigodajIvAnAM. aprAptasamyagdarzanAdiguNatbodhanAyAnAdIni doSasvabhAvatvasya siddhatvAt anyatra = tmaparyanteSu api AtmatvAnyathAnupapattyA tathAtvaM dopasvabhAvatvaM kuto na sidhyet ? sidhyedeva / prAptasamyagdarzanAdInAma pUrvaM dopasvabhAvatvasya siddhatvAt / etena nigadabhinnajAvAnAM grAmasamyagdarzanAdInAM guNasvabhAvatvakalpanamapi pratyAkhyAtam. tathApi abhavyeSu jAtibhayeSu sarvadA ajJAnAdinA mithyAdarzanAdidI svabhAvatvasya siddhatvAdanyatrAtmatvAnyathAnupapanyA doSavabhAcatvA'sAhaMteH / etenAtmavAnyathAnupapattyA na tatra dopasvabhAvatvaM kintu abhavyatvajAti bhavyatvAnyadhAnupapanyati nAnyatra doSasvabhAcatyasiddhirityapi nirastam avAsprakRSTasamyagdarzanAnAM nAtmanyAnyathAnupapattyA guNasvabhAvatvaM kintu prakRSTasamyagdarzanAdyanyathAnupapanyeti nAnyatrAbhavyAdiSu guNasvabhAvatvasiddhiritvasyApi jAgarUkatvAt / aupAdhikaH samyagdarzanAdiH guNaH sAkSAt = anopAdhikaH, doSa: mithyAdarzanAdiH punaH Atmani upacArAt / iti guNasvabhAvatvamevAnupacArita doSasvabhAvatvaM tu kAlpanikamupacaritaM veti vizeSa sati api vaiparItyasya AtmanvAvizeSe'pi | dIpaH sAkSAt zRSNaH punarUpacArAdityasya suvacatvAt dopasvanAvatyamevAnupacaritaM guNasvabhAvatvaM tu kAlpanikamupacaritaM vetyatrA:vinigamA guNadoSobhayasvabhAvatvamAtmani nipAyameA'smAkaM mahAnuyAyinAm / = = = * vidyAnanda kA vaktavya prativandigrasta bhaTTa ka nAbha | vidyAnanda ke vaktavya ke khilApha bhar3AnuyAyiyoM kA yaha prazna hai ki jaise paramaprakRSTa samyagdarzanAdi ke satata sAtha rahanevAle samyag jJAnAdi guNoM kI anyathA anupapati se muktAnmA meM guNabhAva kI siddhi kara ke AtmatvAnyathAnupapatti ge sakala AtmA meM guNasvabhAva kI siddhi karane para to satata prakRSTa mithyAtvAdi dopavAle anAdi nigodajIvoM meM, jinhoMne kabhI bhI nigoda se bAhara nahIM nikalane kI vajaha samyagdarzanAdi guNoM ko kabhI bhI prApta nahIM kiyA hai, dopabhAvatva kI siddhi ho jAne se anya nigona se bAhara nikalanevAle bhavya Asannabhavya, muktAtmA Adi meM bhI Atmatva kI anyathA anupapati ke cala se nadhAnya dopasvabhAvatva kI siddhi kyoM na hogI ? yukti to donoM pakSa meM samAna hI hai| yahA~ yaha to nahIM kahA jA sakatA ki AtmA meM guNa hI sAkSAt = anupacarita sambandha = apRthagbhAva sambandha se rahatA hai| doSa to upacAra se = paramparAsambandha meM rahatA hai / ataH AtmA meM guNasvabhAvatva hI hogA, na ki dopasvabhAvatva' <- kyoMki isa taraha vizeSa jJAna karane para to viparIta rUpa se bhI vizeSa udbhAvana karanA sarala hogA ki AtmA meM doSa hI sAkSAtsambandha se rahatA hai. guNa to mmmbandha se rahane se aupacArika hai / nigoda ke jIva meM sAkSAtsambandha se dopa rahatA hai - isakA apalApa no digamnara bhI nahIM kara sktaa| isalie sabhI jIvoM meM dopasvabhAvatva mAnanA bhI nirdoSa hI hai / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara nImAlakAHnivandiH doSasvabhAvatve nirdoSatvaM kadApi na syAditi cet 1 guNasvabhAvatve nirguNatvaM kadApi na syAdityapi kiM na syAt ? doSAvirbhAvakAle'pi tirohitaguNasatvAt syAdabhimatamevedamiti cet ? taditararApi samAnam / 'tirohito'pi doSo guNavirodhIti' cet ? tirohito guNo'pi kiM na doSavirodhI ? * jayalatA - nanu anAdinigAdIvAnA sAtatyanA:jJAnAdinA dopasvabhAvatva svIkRte sati nirdopatvaM - mithyAdarzanAdidopahitvaM kadApi na syAditi tadanyathAnupaNAcyA guNasvabhAvatvamavAnugArataM kalpayitumarhani na tu doSasvabhAvamiti vidyAnandAnuyAyibhirunAne ceta ? tarhi abhavya-jAtibhavyAnAM sadaiva nigaNatvamabhimatamaMtra / na ca nadinaSA kadApi nirdoSanaM na myAditi vAcyama. tarhi kacit paragarAyAdarzanAdinA guNasvabhAvatve sindraM sarveSAmAtmatvAnyadhAnupapanyA guNasvabhAvatve cAkRte sani anAdinigodAdijIvAnAM nirgaNatvaM kadApi anAdinimodAdyavasthAyAmapi na syAt ityapi kiM na syAt ? yuktaH tulyatvAna. anyathA ardhajaratIyaprasaGgAt / / nancanAdinigodAdidagAyAM kiM kazcidANasvabhAvatvamApAdyate sarvathA yA ? iti pakSAmayI | nAdhA navadyaH, dopAvibhAMcakAle'pi = kliSTamithyAdarzanAdidApAbhivyaktisamayAvacchedenApi sarvepAmayAmanya-jAtibhavya dagbhavyAdInAM tirohitagaNasattvAt = anya kakevalajJAnAdiguNAnAM saccAta syATabhimataM = kathaJcidiSTaM eva idaM = sarveSAmAtmanAMkacinigaNibhitratvam / meM hi, AkAzAdivat abhavyAdInAM sarvathA kevalajJAnAdiragazunyatcamabhimatama, anyathA kevalajJa nAvaraNAnuSa panaH / jAvasya sato'bhatryAderapi kaMvalajJAnAparaNavattvAdAvaraNena ca satAmaya jJAnAdiguNAnAmabhibhavasya kartuM zakyatvAdabhanyAdarapi jJAnAdiguNa - svabhAvatvameva / dvitIyastu nAsmAbhiH syAdvAdibhiH muktAtmasvapi svIkriyate / na hi middhAni nigodAdyavasthApakSayA prakaTasamyagdarzanAdiguNa-svabhAvobhyupagamyate / tat gyAdvAdibhirucyamAnaM itaratra = jIvAnAM doSasvabhAvatvapazyaM api samAnam / samyagdarzanAdiguNA-vibhAvakAle'pi tirohitadoSasaccAt kazcidabhimatameva 'doSasvabhAvatve nipitvaM kadApi na syAdi'tyucya. mAnam / na hAtamatnAdi-gaNasthAna prakRSTasamyagdarzanasapi sarvadhA nidopatvamasti / na ca makAnmamvapiniSatvaM na gyAdini vAcyama, syAdabhimatamevaMdama / na hi mano-pi saMsAryavasthApekSayA niSiH svAkriyate, anyathA syAGgadAya jalAJjali: data syAna / nanu tirAdito'pi dopo guNavirodhIti tirohiMnadoSasattva nirmalasamyandarzanAdikanava na syAditi cena ? nahi anAdinigAdajIyAnAM tigehinAM guNo'pi kiM na dopavirodhI = mithyAtvAdidoSapratibandhakaH syAta : tato nAdinigAdAyasdhAyAmapi jIvAnAM niSittamabhyupagantavyaM syAdityapasiddhAntAgataH / yahA~ digambara kI ora se yaha kahA jAya ki - 'sabhI jIvoM meM dopasvabhAvatva mAnane para to kisI bhI jAMca meM kabhI bhI nirdopatA kI siddhi nahIM hogI / taba to mukti bhI anupapanna bana jAyegI, kyoMki kRtsnopAtyantanini hI muktizabda se pratipAdya hai' - to yaha bhI isalie nabhyahIna hai ki naca to tulya yukti meM yaha bhI kahA jA sakatA hai, ki saba jIvoM meM AtmatvAnyathAnupapatti se gapasvabhAvatva mAnane para to koI bhI jIpa kabhI bhI nirgaNa nahIM ho skegaa| taba no anAdinigATa ke jIva meM bhI gaNa kI middhi ho jAyagI / - 'ho, hama digamara agadi nigAdIva meM bhI tirohita guNa kA svIkAra karane ho hai / atmatvAnyathAnupapani ke bala me siddha honevAle guNasvabhAvatva kA apalApa to kaise ho sakatA hai ?' - isa vaktavya ke khilApha yaha bhI kalpanA kI jA sakatI hai ki - bhavya, Anannabhavya, mukta AnmA Adi meM bhI nigehina Topa rahatA hI hai / AtmavAnyabhAnupapani ke ila saM siddha TopasvabhAvatya kA apalApa nI kama ho sakatA hai ? yahA~ isa kathana kA ki - 'mumtAtmA meM nihita bhI doSa mAnane para no guNa nahIM mAnA jA sakatA hai, kyoMki nigahina dopa bhI guNa kA virodhI hotA hai| kyA dhAka meM tirohita eka bhI vipavindu Arogya, pRSTi Adi guNoM kA nAzaka nahIM hotA hai ?' - samAdhAna bhI mulabha hai ki anAdinigATa jInoM meM tirohita bhI guNa mAnane para nA mithyAdAnAdi doSa nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki nihita guNa bhI doSa kA virodhI hotA hai| kyA bhojana meM tirAdita amRta kA eka bhI cindra roga, natA, thakAvaTa Adi TopI kA nAzaka nahIM hotA hai ? yumti no donoM pakSoM meM mamAna hI hai| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 madhyamasvAdAdarahasya khAdaH 3 . kA. * mukhamamavApyAma ti prativicAra:* atha sphaTikamtyAdiguNasya tirohitasyApi tApicchazyAmikAdidoSA'virodhitvaM hAmiti cet ? ta, AtmanyajJAnAdidasyaupAdhakasyAunabhayujamAda bodhAMza-dravyAMzayoreva prakAzAprakAzarUpatvAt / na caikatra jJAnAjJAnayorvirodhaH, bhedAbhedavavirodhAta / ata eva 'sukhamahamasvAsaM na kicidavedidhamiti suSuptyuttarakAlIno'pi bodhaH saGgacchate zAha / - jayalatA. vidyAnandAnuyAyI zaGgata ati / cedityanenAsyAnvayaH / sphaTika zvetyAdiguNasya tirohitasyApi nApiJcamyAmikAdidopAvirodhitvaM dRSTam / sphaTiMka tirohitazcatimAyAH saJcApi nApinazyAmakArUpI dAMpa upajAyate nirohinirmalanAsaca nApicchamalInimA jAyana ini iSTatvAnna nirohitagaNagya dopatatibandhakatvam / ana evAnAdinigAdIvAnAM nigahinakavalajJAnAdiguNasya nAjJAnAdidoSapratibandhakatvamityAnmatvAnyadhAnapaganyA gaNanabhAvalvakalpanaM nyAyamani cat ! na dRSTAnnadATannikayAH vaiSamyAt / sphaTike hi tirohitadazIkalyAdigugasaca tApinchAdilakSaNopAdhisampAdina pazyAmikAnidoSI na niyaMta na tu anAgAdhikaH doSa iti tirohitaguNasya na doSapratibandhakatvaM kintu vAnIrAdhikadoSapranirandhakanna / na naba pratiyanAvacchaMdakagauravadoSa iti vAcyama, vizaedharmeNa vyabhicAgajJAna sAmAnyadharmaNAnpadhAsiddhRtvAta / na ca tathApi nigahinajJAnAdimAsyAnnAdinigIdajIvAjJAnAdipratibandhakalvaM na syAna ajJAnAdanapAdhikallAditi vAcyama, Atmani = AtmatvAvacchinna ajJAnAdidoSasya zrIpAdhikasya = upAdhijanyasya anabhyupagamAta / ka hitApinchAsannidhAne sphaTika patraM yathA dayAmikAMdarabhAvaH prekSyata tathA nAdinigodajIvAdiSu pUrvamajJAnAdido pasyA bhAvaH svIkriyate syAdrAdibhirapi, nigAvajAganAmiyAjJAnAdidoSAgAmAcamAdityAta / ityaJca vinigamanAcirahAt guNasvabhAvatvamitra dIpasvagAyanamayAtmatvAnchinna rabIkartavyam / na hi jIvAnAmatAyatA prabandhena gugasvabhAvatvaM pratikSipyate kintu doSasvabhAvatvamapi tulyayuktyA sAdhyate / tatazca jJAnAjJAnne bhayamvarUpa va jIcA bhyupagantavyaH, AtmanI bodhAMza-dravyAMzayoreva prakAzAprakAzarUpatvAta = jJAnAjJAnAtmakanvAna / na ca ekatra Atmani jJAnAjJAnayoH birodhaH andhakAraprakAzayorivati vaktavyamA bhedAbhadavadavigaMdhAta / vRkSa mulAMjha-jhArakhAMzayAM : kApiyAgibhinnatya. tadabhinnatyakt Atmanyapi bodhAMza-dravyAMzayoAnAhAnAtmakatvabhanapAyameva / ata eva = Atmano jJAnAjJAnAtmakatvAdava, 'sukhamahamasvApsaM na kinidavedipamiti supupyuttarakAlIno'pi bodhaH saGgacchate, sukhasyAvazyavadanIyatvana surababAMdhe gi 'na kizcidadipamiti jJAnAta jJAnAjJAnAbhayasvabhAvatvamevAtmanaH sidhyati / AtmanaH jJAnAjJAnobhayAtmakatganagIkAre yaM, bajAja aura ajJAna ekatra avirodhI - ] aya sph| yadi digambara kI ora se yaha kahA jAya ki - 'tigahita guNa kA nigoda jIvoM meM svIkAra karane para bhI mithyAdarzanAdi doSoM ke vilaya kI Apatti nahIM AyegI, kyoMki nirohita guga dopavigaMdhI nahIM hai, kintu pragaTa prabala guNa hI dopavirodhI hai / yaha to vyavahAra meM bhI prasiddha hai / jaisa sphaTika meM vanya Adi guNa hote hai ye nApiccha = tamAla puppa Adi ke manidhAna meM tirohita ho jAne haiM phira bhI sphaTika meM zyAmikA Adi dopa rahate hI haiN| nApina ke zyAma' rUpa se sphaTika meM zyAmikA dopa kA AdhAna hotA hai, usakA vigaMdhI sphaTikagata nigahina banamAdi guNa nahIM honA hai| anaH nigoda ke jIvoM meM nirAhita guNa hone para bhI midhyAnvAdi dApa raha sakate haiM' - to yaha bhI amaMgana hai, kyoMki durAnta aura dASTAntika meM pamya hai / sphaTika meM jo gyAmikA Adi dopa haiM ApAdhika hai aura nigAdAdi jIvoM meM jo ajJAnAdi dopa hai ye anopAdhika hai, svAbhAvika hai| sphaTika pahala na hotA hai bAda meM nApiTa ke manibhya se usameM zyAmikA AtI hai aura tApiccha ke cale jAne para baha calI jAtI hai| isalie sphaTika meM dayAmikA dAMpa aupAdhika hai| jaba ki anAdinigAMda ke jIvoM meM ajJAnAdi dApa aupAdhika nahIM hote haiN| pahale va nIva ajJAnAni dora meM hita the aura bAda meM kisI upAdhi ke sannidhAna se usameM ajJAnAdi doSa bhAne haiM . pasA ho naba anAdinigora ke jIvoM meM ajJAnAdi ko aupAdhika mAna jA sakate / magara mA nahIM hai| anAdi kAla meM nigAMda ke jIyAM meM ajJAnAdi doSa rahane haiN| hamArA yahA~ yaha vaktavya hai ki tirAhina gaNa zrIpAdhika dopa kA virodhI ho sakatA nahIM hai, magara anApAdhika = sAhajika dopoM kA to vaha virodhI hogA hI / isalie nigodajIvAM meM kaMbala guNastrabhAvanna mAna kara nigahina guNa kA svIkAra karanA ucita nahIM hai| ucita to yahI hai ki anAdi nigAhajIvoM meM bhI guNa-dIgaMbhapasvabhAvatva kA svIkAra kiyA jAya / prakAzAprakAzAbhayAtmakatA yAnI jJAnAjJAnasvabhAvatva kA anAdi nigaTajIva, vyavahAggazinIva, maktIna Adi meM svIkAra Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * bAdhA dayAMdApAgadaH * 767 sone - na tAvadekamAtmani bodhAMza-dravyAMzI bhinnA, anyathA''tmandayApatteH / na vAtrAMzo'vayava: sambhavati, niravayavatvAdAtmataH, na vA pradeza: sarvasyaiva bodhAMzatvAta, sarvasyaiva dravyAMzatvAcca / tathA ca sarvAvacchedena prakAzAprakAzobhayApatiH / virudhda caitata, ekAvacchedena bhAvAbhAvobhayAsamAvezAt / - gayalA * dodhI na vaTA kATimATIketa / nanazca guNadoSAmayagnabhAvatvamevAtmani sidhyati ityAhuH / / yadyayabhaJyAdAyaganmAna guNadAgobhayasvabhAvatvamaviruddhaM, paraSAmayayaviguNe'vayavaguNasyebAsmAkaM vibhAvaguNa pAya svabhAvagaNaparyAyasya tatvasambhavAna. zuddhAtmatvAvRtatvAvacchedakalaMdana caumysmaavaasyaapyaavirodhaadaatm| pradezATakanirdezakabAramarpasyAyatanikalatvAt tathAgi prAdhAnyana vyapadezA bhavatIti nyAyAnusAriNIyamantiriti prakaraNakAraNava asahasrItAtparyavivaraNa prAbhitaM tathApi prakRte 'bodhAMza-dravyAMzabAreta prakAzAprakArUpanyAdi ti mamatakhaNdanArtha prakArAnnaMgaNApakramane prakaraNakAra; atrAMcyata iti / ekatrAtmani jJAnAjJAnI bhavasamAvAstadA mbata bandA ndabandakarmadalAbha: syAta, anyathA tadvirodhAta / ca ma sambhavani / tathAhi na tAvat ekatra Atmani bodhAMdA-dravyAMzI paraspara bhitrI mambhavataH, anyadhA = ekAntataH Atmacya-payAMbhedAbhyupagame tu AtmadvayApatteH / kapAlatantUnAM parampara bhinnatvena baTapaTadvayavanaH / na ca atra Atmani aMzo - jhAnAMza, avayavaH sambhavati, tasya guNallAdacayavasamya tu dravyamAnanilyAt / na cAtra dravyalakSaNIpiM aMzaH sambhavati, tvanmate niravayavatvAt = anvayajJAnAracalAna AtmanaH / na ca syAdvAdimatApekSayA Atmano mAjyapradezAtmakatvAta nAnAMzI davyAMzo vA pradezaH sambhavatIti vAcyama. syAdimatAnusAreNa sarvasyeca AtmapradadAsya - AtmapradAtyAvacchinnaraya eva bodhAMzatvAta, bAdhAMzasya prakAzarUpatvasvIkAre sAMvacchaMdanAtmani prakAzarUpatvApaniH, sarvasyaira Atmapradezasya = AtmapradazalyA . vacchinnasya dvanyAMzatvAta dravyAMzasyA:prakAzarUpattopagama ca sarvAMvacchaMdanAtmani agrakAzarUpatvAgatiH / tadevAha - nathA ca = bAMdhAMza-dravyAMdAyAH prakAzAprakAzarUpatvamakRtya myAnimata sAMgata AtmapradezaH tampa jJAnAMzatva dravyAMzatvasvIkAre / Atmani sarvAvadana = sarvAnapradazavacchaMdana prakAzAprakAzobhayApattiH = jJAnAjJAnabhayasyanAvAsanaH / tataH ki? ityAha - vimddhaM caitata = maryAtmapradezAvadanAtmani jJAnAjJAnAmayasvarUpatvakalpanaM, ekatra dharmiNi ekAvadena bhAvAbhAcIbhayA karane meM koI anupapani nahIM hai, kyoMki sabhI jIvoM meM jo gaMdhAMza hai vaha prakAzasvarUpa hai aura dranyAMza hai vaha aprakAzasvarUpa ajJAnaravarUpa hai| isalie sabhI jIvoM meM jJAnAjJAnasvarUpatva kA svIkAra hI ucita hai / pahA~ isa zaMkA kA ki - 'jJAna aura ajJAna to paraspara virodhI hAMta hai / ataH pratyeka jIva meM jJAnAjJAnAbhayasvabhAva kI kalpanA nahIM ho sakatI hai' - samAdhAna yaha hai ki jJAna aura ajJAna paraspara virodhI nahIM haiN| jaise syAvAdI eka ho ghaTADhe dharmI meM bheda aura abheda donoM kA svIkAra karate haiM ThIka vaise hI pratyeka jIna meM jJAna aura ajJAna kI kanyanA karanA asaMgata nahIM hai / bhaMda aura abheda kI bhA~ti jJAna aura ajJAna meM virodha na hone se jIva meM jJAnAjJAnasvabhAva kI svIkRti karane para hI supupti ke uttarakAlIna "mukhamahamasvApasa na kiJcidavedipa' arthAt "maiM sukha-caina se so gayA, kucha bhI mujhe mAlUma nahIM huA aisI pratIti kI saMgati ho sakatI hai| sukha no avazyaraMdanIya hone me nidrA meM sukha kA anubhava = jJAna nA huA hI hai phira bhI 'na kizcidavedi' isa pratIti se ajJAna kA bhI svIkAra karanA Avazyaka hai| isa pratIti kI upapatti jIca ko jJAnA'jJAnobhayasvarUpa mAnane para saralatA se saMgata ho sakatI hai| isalie jIva ko jJAnAjJAnIbhayasvabhAvAlA mAnanA hI yukta hai, na ki kevala jJAnasvabhAvAlA yA kevala ajJAnasvabhAvavAlA / yaha bhaTTAnuyAyioM kA mannatrya hai / bheTAbhedAvirodha kI siddhi prathama kArikA kI vyAranyA se jJAtavya hai, dekhiye pR. 75) * AjAjJAnomayasvabhAtapAdi bhaSTra ke matako samAlocanA uttarapakSa :- atro. / bhaTTa ke uparyukta mantavya ke khilApha prakaraNakAra zrImaTTa kA yaha vaktavya hai ki eka hI AtmA meM bodhAMza aura dravyAMza bhinna ho tara to 'bodhAMza hI prakAzasvarUpa hai aura doza hI aprakAzasvarUpa hai' paha mAnA jA sakatA hai. kyoki apaDedakamaMda meM eka dhamI meM virodhI dharma kA samAveza ho sakatA hai| magara eka hI AtmA meM bAMdhAMza aura dravyAMza paraspara bhinna nahIM hote haiM, kyoMki taba do AtmA ke svIkAra kI samasyA muMha phAr3a khar3I rahatI hai / eka podhAMzasvarUpa AtmA dasarga dravyAMzalakSaNa AtmA / magara aisA nahIM hai| isalie avacchedaka bheda kA svIkAra AmA meM jJAna Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 madhyamasyAdvAdAhasthe khaNDa: 3 kA. 14 * bhAvasvarUpA: jJAnAnIkAraH ** sthAdabhimatametat AtmatvAvacchedena prakAzo dravyatvAvacchedena cAprakAza iti, maitam, evaM sati sarvazo'pi 'mAmahaM na jAnAmI 'ti jAnIyAt / tato ya evaM jAnAti tatra jJAnapadaM cAkSuSAdiparam / * jayalatA hai samAvezAt / na hi vRkSe ekAvacchedeneva kapisaMyoga-tadabhAvasamAvezI dRSTacaraH kinvacchedakabhedeneva / tatazca jJAna- tadabhAvavI'rAtmanya bhinnAtmapradezAvacchedena samAvezo'pi nizitavaradhArakarAlavirodhakuThArahArajarjarita eva / nacAjJAnaM na jJAnAbhAvaH kintu bhAvAntarameveti vAcyam, bhAvAtmakasyAjJAnasya jJAnavindAcaMca madhusUdanamatasUdane'pAstatvAt bhAvAntarasvarUpAjJAnasvakAre navApasiddhAntAca / tatAM nAtmani jJAnAjJAnobhayasvabhAvakalpanA zreyaskarI | bhaTTA: zaGkantaM - syAdabhimatametat yaduta Atmani AtmatvAvacchedena prakAzaH = jJAnaM, Atmatvasya jJAnarasamavAyikAraNatAvadakatvAt dravyatvAvacchedena cAprakAzaH = ajJAnaM dravyatvasya jJAnasamAyikAraNatAvacchedakatvAt / yathA daNDAdI daNDavAdyabacchedenAnanyathAsiddhatvaM dravyatvAvacchedena dhAnyadhAsiddhatvam / vacchedakabhedeneva virodhaparihArAt / tataH pratyekamAtmani Atmatsya vApaccaMdanAcI niradikasya tadabhAvavacchedakale virodha pratiyanti nISiNaH / prakaraNakArastannirAkurute - maivamiti / evaM sati Atbhatva dravyatva lakSaNAvacchedena jJAnAjJAnayorvirodhamapahatva sarvasmintrAtmani jJAnAjJAnAbhyasvarUpatvakalpane sati sarvajJaH sarvavid api 'mAmahaM na jAnAmIti jAnIyAt / dravyatyAvacchedena na jAnAmIti pratItyupapatteH / tatazca sarvazo'pyasarvajJaH svAt / na cAbhimatamidam / tato yaH chamasthaH mAmaha na jAnAmi iti evaM jAnAti tatra udyasthe Atmani jJAnapadaM 'jAnAmI' tipadaM cAkSupAdiparaM vahirindriyajanyapratyakSAdibAMdhecchayoccaritamiti svIkartavyam / tato mAmahaM na jAnAmItyasya anuSyavasAyasya ahagAtmakarmakacAkSupAdijJAnAnAzrayaH ityevArthaH / AtmaviSayakasyAnuvyavasAyajJAnasya satye'pi cAkSuSAdipratyayasyA'satyenAtmani na jJAnAjJAnI bhayasvarUpatvamApadyata / / na hi nIlapaTayati bhUtale pItA'sattvadazAyAM bhUtalaM bada-tadbhAvo bhayAdhikaraNaM bhavati tathA vyavahiyate vA / talava nAtmanI AnAjJAnAMbhayasvarUpatvaM kalpayitumarhati / = = = ajJAna ubhaya ke samAvezArtha nahIM kiyA jA sktaa| ataeba AtmA meM prakAzAprakAzaubhayAtmakatA ko bhI mAnyatA nahIM dI jA sktii| dUsarI bAta yaha hai ki AtmA meM bodhAMza yA dravyAMza ke svarUpa meM bhAnuyAyI avayava kA svIkAra hI nahIM kara sakate haiM, kyoMki unake matAnusAra AtmA nimnayara hai| yadyapi janamatAnusAra AtmA meM asaMkhyeya pradeza hai tathApi jainanammata Atmapradeza kA svIkAra bhaTTa bodhAMzavidhayA yA dravyAMzavidhayA nahIM kara sakatA hai, kyoMki jainasammata sarva Atmapradeza bodhAMzAtmaka hai aura sabhI Atmapradeza dravyAMdasvarUpa hai| phira bhI Atmapradeza ko svarUpa yA dravyAMzasvarUpa mAnA jAya taba to AtmA meM sarvAtmapradezAvacchedena prakAza aura aprakAza ubhayAtmakatA kI Apatti AyegI, kyoMki 'bodhAMza prakAzasvarUpa hai aura dravyAMza aprakAzasvarUpa hai' - yaha bhaGganata hai / magara yaha mAnanA to biruddha hai, kyoMki binA avacchedakabheda ke eka hI dharmo meM bhAva aura abhAva kA samAveza nahIM ho sakatA hai| ataH ekAvacchedena AtmA meM jJAnAjJAnobhayasvarUpa kI kalpanA tyAjya | hai / ajJAna to jJAnAbhAvAtmaka ho hai yaha to pUrvapakSI bane hue bhaTTa kA hI siddhAnta hai / 'mAmahaM na jAnAmi' pratIti kI upapaci svAda / yadi yahA~ yaha kathana ho ki AtmapradezAtmaka ekAvacchedena AtmA meM jJAna aura ajJAna donoM kA samAveza mata ho; phira bhI AtmatvAvacchedena prakAza jJAna evaM dravyatvAvacchedena aprakAza = ajJAna kA svIkAra to eka hI AtmA meM ho sakatA hai, kyoMki avacchedakIbhUta Atmatva aura anyatva paraspara bhinna hone se eka AtmA meM jJAna aura ajJAna ke virodha kA parihAra ho jAtA hai / ataeva pratyeka AtmA ko jJAnAjJAnobhayAtmaka mAnanA yuktisaMgata hI hai kyA Apa sthAnAdI ko yaha abhimata ho sakatA hai ?" to yaha bhI mAnya nahIM ho sakatA, kyoMki avacchedakabheda se jJAna aura ajJAna ke virodha kA parihAra kara ke sarva AtmA meM jJAnaajJAnAbhasvabhAva kA svIkAra karane para to sarvajJa ko bhI 'mAmahaM na jAnAmi arthAta 'maiM mujhe nahIM jAnatA hU~ aisI pratIti hone kI Apani AyeMgI, kyoMki dravyatvAvacchedena sarvajJa meM jJAnAbhAva kA samAveza Done se Apake matAnusAra koI bAdha nahIM AyegA / isalie 'sAmahaM na jAnAmi' ahaM AtmakarmakajJAnAnAzraya' isa pratIti meM jJAnapada ko cAkSupAvijJAnaparaka mAnanA cAhie / arthAt jJAnapada kI cAkSuSAdipratyaya meM lakSaNA karanI ucita hai| taba ukta pratIti kA artha hogA 'ahaM AtmakarmakacAkSupAdipratyayAnAzrayaH / anuvyavasAya jJAna kA Azraya hote hue bhI cAkSurAdijJAna kA anAzraya banane meM koI virodha nahIM hai, kyoMki anuvyavasAya mAnasa pratyakSa hai, na ki cAkSupa pratyakSa aura AtmA meM uta = Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnAbhAcavanna jAnpatibandhakatAvicAra: * kiye 'mAmahaM jAnAmi suvavantaM duHkhavantaM ca' iti viparItapratyayo'pi dRzyate / tathA | ca jJAnavattvajJAnasyA'vacchedakAnantarbhAvela jJAnAbhAvavattvajJAnapratibandhakatvaM yuktimat / kiya tadanavacchedakasya tadabhAvAvacchedakAce ghaTakAraNatAlavacchedakasya dravyattasya ghaTakAraNatvAbhAvAvacchedakatvApatiH, anyathA ghaTAhAvapi daivapyApattiriti diga / *gavalalla doSAntaramAvedAna - kiti / bhAmaha, jAnAmA tipratyayAta vilakSaNa: mAmahaM jAnAmi mukhavantaM duHkhavantane'ti viparItapratyayo'pi dRzyate = anubhUyate / tataH kazramAtmalAIchanna jhAnAjJAnobhayamyabhAvatvakalpanaM sagacchana ! tathA ca = 'mAmahaM na jAnAmI'tyatra jJAnapadasya cAkSaSAdI lakSagArabIkAmyAcakSyakancAta, natyayapi 'mAmaha, jAnAmi mukhavantaM da:khacantati pratyayAca, jJAnavattvajJAnasya - jJanatyAvacchitrapakAratAkajJAnasya. avacchedakAnannavina : jJAnatvAtiriktAvacchedakAnavagAhitvana jAnAbhAvavatvajJAnapratibandhakatvaM .. jJAnAmAvaviSayakajJAnaM prati pratibandhaka jJAnatvAvacchinnanadatiriktadharmAnabanchintrapratiyogitAkAbhAvaprakArakajJAnamAtravRnibaMjasyAvacchinnaM prati pratibandhakatvamiti yAvata. yuktimat / ityaJca 'mAmahaM jAnAmi sukhavantaM dAkhavannaJca' iti jJAnasya svaprakAra bhUtajJAnaniSThaprakAratAvacchedakatvena viSayatayA sukhAgragAhilvena na mAmahaM na jAnAmI ti jJAna prati pratibandhaka sammAna . na vaH sarvajJasya 'mAmahaM ne janAmI ni pratyayApaniH, nasya 'mAmahaM jAnAmI ti jJAnasya svanirUpinAkAratAvacchedakatvena jJAnatvAtirintadhamAnavagAhitvana natpratibandhakalAna / na kA 'mAmahaM jAnAmi' iti pratyaye'pi 'mAmahaM cakSaSA na jAnAnA ni pratItyanApaniH, tasbA jJAnalyAtiriktacakSa:karaNakatvAvannitvena pratibadhyAnAko TibahirbhUtatvAt / sA ca sarvajJa:gi nirAcAdhA, narimana matpAdijJAnacadaSkAna yupagamena mAMjhapalakSaNagatinAvidyApavighamyaSTatvAt / na cainamvanA tamya jJAnAjJAnaM bhayAtkanda prasanyata iti tvagupadambAntam / ki dravyatvAvacchedanAtmani jJAnAbhAvasvarUpAnnannamamAcazAne tadanavacchedakAnya tadabhAvAvacchedakatve mbImiyanANaM tu ghaTakAraNatAnavacchedakasya = ghaniSThakAravAnipinadAttvAavacchinkAraNatAnavacchaMTakarasya dravyatvasya ghaTakAraNavAbhAvAvadakatvApattiH = ghanirUpitakAraNavAbhAbandakatvaM prasanna / na caTApanA kareM mukhyata, gaNAdA dravyavahArakAmamAtyAmAgI na syAditi guNAda: ghaTakAraNatvaM prasajyatetyAM niSkAzayataH malakAgAta: ! yatA ghaTakAraNatAnavacchedakasya :- yadIyArAdiniSThakAryatAnirUpitaghaniSTakAraNatAnavacchedakasya dravyayamya ghaTakAgNavAbhAvAvacchedakancApatiH = ghaniSTakAraNatyAbhAvAvagaMdakanvApatiH / tato na tadanavacchedakanya tadabhAvAbandakatyakalapanamacitama / anyathA - nandanavandakasya nadabhAvAvandakanda svIkriyamANe tu, Atmani Atmatva- dravyatvAvandana jJAnAjJAnobhayambampamiva ghaTAdAvapi paTata-natyatvAvacchedana rUpyApattiH sapa na hone kI vajaha usakA cAkSapa kabhI bhI honA nahIM hai / dUsarI bAta yaha hai ki 'mAmahaM na jAnAmi isa pratIti meM viparIta 'mAmahaM jAnAmi sukhavantaM dAkhavantaM ca' aisI prIti bhI hotI hai| dvitIya pranIti jJAnavatvajJAna = jJAnaviSayaka jJAna svarUpa hai aura prathama pratIti jJAnAbhAvaratvajJAna = jJAnAbhASaviSayaka jJAna svarUpa hai| gAmAnyataH tadabhASacanAjJAna kA tadvattA jJAna pratibandhaka hotA hai / phira bhI uparyukta tabhAvAnAjAna = jJAnAbhAyavAcajJAna kA pratibandhaka nadavattAjJAna - jJAnabattvajJAna pratibandhaka nahIM hotA hai, kyoMki vaha avacchaMdakAvagAhI hai| yadi 'mAmahaM jAnAmi gaMgA jAna utpatra huA ho to 'mAmaha na jAnAmi' aisA jJAna nahIM hotA hai / isalie avacchedaka kA annAva kiye binA hI jJAnavattvajJAna aura jJAnAbhAvaranyajJAna meM pratibadhya-pratibandhakabhAva mAnanA Avazyaka hai / 'mAmahaM jAnAmi mugvabannaM dAkhavantaM / yaha jJAna tA prakArobhUna jJAna ke viSayavidhayA avacche Takacena sukha aura dAma kA avagAhana karatA hai aura 'mAmahaM na jAnAmi' yaha jJAna bhI prakArIbhUta abhAva ke pratiyogI jJAna ke bhavandakavidhayA jJAnatvAtigvina cAcapatvAdi kA avagAhana karatA hai| ataH una donoM ke bIca pratirazyapratibandhakabhAva nahIM mAnA jA sakatA . yaha phalina hotA hai| nara sarvajJa kA mAmaI na jAnAmi' isa pratIti kI Apani nahIM bhAyegI, kyoMki sarvajJa kA 'mAmahaM jAnAmi' isa jJAna kI prativadhyatA ke avacchaMdaka dharma se vaha bhAkrAnta hai / 'mAmaha jAnAmi' yaha jJAna jJAnatvAnirikta dharma kA avanodakavidhayA avagAhana nahIM karatA hai , yaha no spaSTa hI hai / tAjavacheda dAvAbarodA nahIM ho sakatA kizca nada / bhaTTamata meM isake atirikta daMpa yaha hai ki AtmA meM jAnAjJAnobhayarUpatA ke samAvezAdha jJAna ke anabandaka davyatva kA jJAnAbhAva kA abataka mAnane para to ghara meM rahI haTe ghaTIya rUpa, gsa Adi kI kAraganA ke, no ghaTatyAvacina hai, anavacchedaka dravyAva ko ghaTakAraNatyAbhAva kA avacchaMdava. mAnane kI Apani AyegI, kyoMki dravyatva ghaTIyarUpammAniSTakAryatA Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7.7: madhyamasyAlAdarampa khaggaH . kA. *sAhAdhyakArikA mAlanyAdisaMvAdaH tadevaM yoga-sAhasya-bhAnamanirAsAya 'caitanyasvarUpa' ityasUtrayan / 'pariNAmI kartA sAkSAddhoktA' iti sAMkhyamatapatikSepAya / tathAhi te valveidamAcakSate -> 'jIvo hina kvacidapi pariNAmate, apakRtivikRtitvAt / ata eva tasya kUTasthatvaM zrutisindam / na ca -* jayalagA ghIyarUpAdikAraNatyAkAraNavIbhayAtmakatApani dugAravatpayuktamava bhamatam / tadevaM darzitarItyA yoga-sAMkhya-bhadramanirAsAya 'caitanyamvarUpa' ityasUtrayana zrIvAdidevasUriH pramANanayanacAlokAlaGkArasUtre / 'pariNAmI, kartA, sAkSAbhoktA' ini AtmavizeSaNanipAdAnaJca sAMkhyamatapratizaMpAya / nathAdi ne = sAGkhyA: gbalu idamAcakSate - 'jIvo hi na pariNamate, aprakRtivikRtitvAt / taduktamIzvarakRSNena sAMkhyakArikAyAM mUlaprakRtiravikRti: mahadAyAH prakRnivikRtayaH sapta / poDamAkantu vikAraH na prakRtina vikRti: gurutaH / / (mo.kA. 3) dhyAcyAnaJca mATharavRttA puruSastu punarna prakRtiranutpAdakatvAna, na ca vikRtiranutpannatvAta' (mA..pU. 12) iti / ata patra tanya kUTasthattvaM zrunisiddham / naduktaM vRhadAraNyakopanipadi 'asagA hyayaM purUSaH' (bR. upa, 6/3/16) iti / 'mAkSI caMtA kebaloM nigaMgaJca' ini zrutirapyasyaiva sAdhikA / taduktaM yoganyamaNyupaniSadi nityaM zuddhaM yA. bR.pU. 1) iti / ata eva 'bhayAnya puruSaH' (sAM.sa. 1/?..) iti sAMkhyasUtramapi vyavasthitam / na ca nityatvaM = dhvaMsA pratiyogitvaM paba tat = kUTamyattvaM, nirUpita kAraNatA kA anavacchedaka hai| magara ghaTa meM danyatvAvacchedena svIyarUpAdinirUpina kAraNanA ke abhAva kA vyavahAra nahIM hotA hai / ataH taTanaracchedaka dharma ko tadabhAva kA avacchedaka nahIM mAnA jA sakatA / anyathA = phira bhI nadanavaJchaMdaka dharma ko tadabhAva kA avachedaka mAnA jAya taba no ghaTa meM bhI ghaTIyarUpAdi ke kAraNAkAraNonayasvarUpa kI Apani AyeMgI, kyoMki bhaTTamatAnusAra ghaTa meM ghaTatvAvacchedena paTIvarUpAdi kI kAraNatA aura dravyavAyacaMbana ghaTIyampAdi kI kAraNatA kA abhAva mAne jA sakate haiN| ghara meM ghaTatva-dravyatyAvacchedana donoM kA samAveza karane para virodha kA parihAra bhI ho jAtA hai| magara ghaTa meM ghaTatva-dravyatvApadena svIyarUpAdikAraNatva- kAraNatvAbhAvAMbhayasvarUpa kA vyavahAra nahIM hotA hai / ThIka vaise hI eka hI AtmA meM Atmatva-dravyatvAvadana jJAnA jJAnobhayasvarUpa kA samAveza nahIM ho sktaa| ataH AtmA kA jJAnAjAnAbhayasvarUpa * guNadApabhayasvarUpa mAnanevAle bhaTTa ke mana kA svIkAra nahIM ho sakatA - yaha phalita hotA hai / yahA~ jo kahA gayA hai vaha to eka digdarzanamAtra hai| vidvAna loga isake Age bhI vicAra kara sakate haiN| yahA~ taka kI vicAra gRkhalA se AtmA jJAnamaya-jJAnasvarUpa-caitanyasvarUpa hai - isakA, jo vAdidevamurijI ke pramANanayatattvAlAMkAlaMkAra ke ve paricchaMda ke .6 ceM sUtra meM mAta vizapaNa se viziSTa AtmA ke prathamavizapavidhayA nirdiSTa hai, samarthana hA jo naiyApika, sAMkhya aura bhaTTa ke mata ke nirAsArtha prayukta hai . yaha pATakavarga ke lie dhyAtavya hai / / pUrupa. sarvathA milA hai-syamata" pari / mUtra meM pariNAmI, kAM, sAkSAtoknA' mA AtmA ke tIna vizepaNoM kA grahaNa mAMkhya mata ke nirAsArtha kiyA gayA hai| sAMkhya manIpiyoM kA yaha manavya hai ki AtmA apariNAmI. akartA evaM sAkSAta abhAktA hai| hamakI siddhi ke lie unakA yaha vaktavya hai ki. 'jIva = puruSa nAmaka 2. yo nAca pariNAmI nahIM hai / vaha kabhI bhI kisI pariNAma meM pariNata nahIM hotA hai, kyoMki yaha aprakRtivikRtisvarUpa hai| pariNAma kA matalaba hai pUrva avasthA kA tyAga kara ke uttara avasthA kI prApti / yaha pariNAma usI meM mumakina hai, jo kiAkA upAdAna kAraNa ho yA kisIkA upAdeya kArya ho / jaise dUdha dahI kA upAdAna kAraNa hone meM usa rUpa meM pariNata hotA hai / ataH dudha pariNAmI kahA jAtA hai aura nahI usakA pariNAma / magara bhAnmA kisIkA upAdAna kAraNa yA upAya = kArya nahIM hone se baha pariNAmI nahIM hai / isIlie AtmA kA kuTammaca zruti meM siddha hai / upaniSTAdi meM kahA bhI gayA hai ki 'pumpa amaMga hai / puruSa meM rahanevAsA kUTasthasya nityatvasvarUpa nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki satkAryavAda meM, jo sAMkhyadarzana ke pravartaka kapila maharpi ke dvArA mAnya kiyA gayA hai, sabhI vastuga 1yaMsa kI apratiyogI hone se nitya hI haiN| kisI bhI vastu kA marvayA nAga - abhAva yA sarvadhA asan kI utpatti mAMkhyadarzana meM asvIkRta hai| isalie sabhI vastuoM meM dhvasanirUpitAniyogicAbhAvasvarUpa nityatva hone meM una saba kI apekSA purupa meM kucha vizeSatA na A sakI / isalie purupa meM rahanevAle kUTasthatva kA janyadharmAnAzrayatyasvarUpa mAnanA hI manAmiba hai| janya jJAnAdi dharma kA Azraya hone meM baddhi Adi tattva kA damya nahIM kahA jA makatA kintu puruSa ko hI, kyoMki vaha kisI bhI janya mukha, nakha, dharma, atharma, jJAna, icchA Adi kA bhAzaya nahIM hai| yAyikasamAta phUTaskhalA . SATCH jAgatita - sAMtya ra Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I f *svatvaniruktiH nityatvameva tat satkAryavAde sarvasya nityatvAt, kintu janyadharmAnAzrayatvam / pho rUpAntarabhAvaH pariNAmaH tadabhAvazcAtmani yogAdyabhimata evetyapAstam, apariNAmino'janakatvAt, pariNAmina eva mutpiNDAderghalaghupAdAnatvadarzanAt / janyadharmAzrayatve prasahya pariNAmatvasyaiva prasakteH / na vaivaM tasya bandha-mokSAdyanApatiH, iSTatvAt / taduktaM tasmAjJa badhyate, * jayalatA & satkAryavAda sAMkhyayanaM sarvasya nityatvAt saH pratiyegitvAt / tarhi kisvarUpaM tat : ityAha kintu janyadharmAnAzrayatvam / kazvintu vAstavikasukha-duHkhAdisambandhAdhikaraNatvAbhAva evaM kudaratvamityAha / SA ma - etena = puruSasya janyadharmAnAzrayatvapratipAdanena vakSyamANadapaNena ca apAstamityanenAsyAnyayaH / rUpAntarabhAvaH pariNAmaH = pariNAmapadapratizayaH sAMkhyanAcyanaM tadabhAvaH = rUpAntarAbhAvaH apariNAmitvAcyaH cAtmani yogAbhimataH = naiyAyikAbhigata eva / yathA payasaH pariNAmaH sAMkhyaiH pratigadyate tathAtmanInAntararUpa pariNAmAM bhavatIti naiyAyikerapi svIkriyata eva / tatazca yogAbhimanamAtmano'pariNAmityaca sAMranya: 'apariNAmI puruSa:' iti vadadbhirabhihitamiti teSAM gItagAyadarzanapravezI duvari iti zaGkAH / sAMkhyA: tannirAkurvanti apariNAminaH ajanakatvAt / yadi naiyAyikerAtmA apariNAmI svIkriyate tadA tasya sukhaduHkhadasamavAyikAraNatvaM naiyAyikAbhimataM nAtmani syAt apariNAminInupAdAnatvAt / kula idamanAyi iti cena ? uccarate. pariNAminaH = bhAvAntaraprApakasya evaM mRtpiNDAdeH ghaTAdyupAdAnatvadarzanAt / mRtpiNDAdi: prAktanapiNDAvasthAM parityajya kambugrIvAdisaMsthAnalakSaNabhAvAntaraM pariNAmAda tipAyaM svIkurate tadeva ghaTAnupAdAnaM bhavati nAnyathA / itthaM upAdAnakAraNatvasya pariNAmitvacpAyatvaM sidhyati / ata evAtmanyariNAmityaganupAdAnyaM sAdhayati vyApakAbhAvastha thAgyAbhAvanizcAyakatvAta / ata evAtmanAM janyadharmAzrayatvaM janyadharmavAyikAraNatvaM prarAhya balAtkAraNa pariNAmitvasyaiva prasaktaH, vyApyamatraM vyApakApalApasya kartumanahalAn / tatazvAtmanoH paritvaM vyAhanyeta vAyakAnAm / ato janyamAnAzrayatvamaMtra pariNAmitvaM vaktuM yujyate / caitanyavyavacchedAya janyeti vishessnn| yat na prAgabhRtyA bhavanaM kintu prAgabhibhUtasyAvibhAMvaH | satkArthavAdyanimanaH / na ca evaM puruSasya janyadharmatvAvacchinnapratiyogitAkA bhAvAzrapatvasvIkAraM tasya = puruSasya bandhamokSA E etena / yahA~ amuka manIpiyoM kA yaha vaktavya hai ki 'sAMkhya kA saMmata pariNAma bhAvAntarasvarUpa hai, jaise zubha kA pariNAma dadhi aura bhAvAnkara kA Azraya hogA pariNAmI / bhAvAntara ke abhAva kI apariNAmasvarUpa mAnanA hogA jisakA Azraya hogA puruSa, kyoMki yaha apane svarUpa ko chor3a kara bhAvAntara jJAna, sukha Adi ko prApta nahIM karatA hai / sukha, du:kha Adi bhAva se vaha pariNata nahIM hotA hai| sukha, duHkha kI utpatti ke pUrva jaise AtmA kI jar3a avasthA bhI ThIka vaise kI unakI utpati ke bAda bhI AtmA kI jaDa avasthA hI hotI hai, jisakA svIkAra neyAyika karatA hai| aisA apariNAmitva to naiyAyika ko bhI AtmA meM mAnya hai| ataeva sAMkhya manIpI kA naiyAyikamata meM praveza ho jAyegA magara vaha nirasta ho jAtA hai, kyoMki AtmA meM janyadharmAnAzrayatvasvarUpa apariNAmitva = kusvatya kA hama sAMkhya manIpI svIkAra karate haiM, jo naiyAyika ko mAnya nahIM hai / naiyAyika to mAnate haiM ki AtmA janya sukha du:kha jJAna Adi dharma kA Azraya hai / magara aisA mAnane para puruSa ko naiyAyika ke dvArA apariNAmI nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki apariNAmitva to ajanakala anupAdAnatva kA vyApya hai| apariNAmI kabhI bhI kisIkA upAdAna kAraNa nahIM ho sakatA, kyoMki jo koI bhI upAdAna kAraNa banatA hai vaha pariNAmI ho kara hI kisIkA upAdAna kAraNa = samavAyikAraNa ho sakatA hai| jaise mRtpiNDa Adi apanI pUrva piNDAsthA kA tyAga kara ke bhAvAntara kambugrIvAdisaMsthAna kI prApta kara ke hI ghaTa kA upAdAna kAraNa banatA haiM yaha vyavahAra meM dekhA gayA hai| isase pariNAmitva meM upadAnakAraNatva kI vyApakatA siddha hotI hai| yadi naiyAyika ko AtmA meM pariNAmitva mAnya nahIM hai taba upAdAnakAraNatva bhI mAnya nahIM ho sakatA, kyoMki vyApakAbhAva se vyApyAbhAva kI siddhi hotI hai| taba to sukha, du:kha Adi kI upAdAnakAraNatA AtmA meM ho jAyegI, jisameM na to naiyAyikamata meM hamArA praveza hogA aura na to hamArA abhimata asiddha hogA / sAMkhyamata prakRti kA hI barA mokSAdi navaM / yahA~ yaha zaMkA ki yadi janma ko apariNAmI anupAdAnakAraNa mAnI jAya taba to AtmA meM Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 072 madhyamAdaraha gaNDakA. 14 * upasaMvAdaH nApi mucyate nApi saMsarati kazcit / saMsarati badhyate mucyate ca nAnAzrathA prakRtiriti // (sAM. kA.69) / tathA palAzau kartA of vA tato vastutI bhoktA, akRtabhoge kRtanAzAkRtAbhyAgamaprasaGgAt / buddhigatabhogayogAtpunarbhoktetyupacaryate / ' - OM jayalatA nApattiH iti vAcyam, iSTatvAt prakRtereva bandhamokSAGgIkArAt puruSastu puSkarapalAlacannirlepa eva / taduktaM sAMkhyakArikAyAmI varakRSNana, 'tasmAnne 'ti / tasmAt puruSasya nirguNatvAt apariNAmitvAcetyarthaH / atra ca tasmAt kAraNAt puruSoM va badhyate nAgi saMsarati garamAt kAraNAta tireva nAnAzrayA devastutiryagyonyAzrayA buddhyahaGkAra- tanmAtrendriyabhUtasvarUpeNa badhyate gucyate saMsarati cati / ayaM gukta eva svabhAvatvAt / sa sarvagatazca kathaM saMsarati ? aprAptaprANArthaM saMsaraNamiti | tena puruSI vadhyate. puruSAM mucyata puruSaH saMbharatIti vyapadizyate yena saMsAritvaM vidyate satvarUpAntarajJAnAttattvaM puruSasyA'bhivyajyate tadabhivyaktI kevalaH zuddhaH muktaH svarUpapratiSThaH puruSa iti / atha yadi puruSasya bandhI nAsti tatI mokSI'pi nAsti, atrAMcya prakRtisvAtmAnaM badhnAti mocayati ca yatra sUkSmazarIraM tanmAnnakaM vividhakaraNopetaM tat trividhana bandhana badhyate / ukta prAkRtena cabandhana tathA vaikArikeNa ca dAkSiNena tRtIyaNa baddhI nAnyena mucyate // tat sUkSmaM dharmAvarmasaMyuktam (sAM. kA. 62. gAM. bhA. 5.133) iti gauDapAdabhAn / tathA ca puruSasya sarvadA nipatvAt apariNAmitvAca na asI puruSaH kartA na vA tataH = akartRtvAt vastutaH = sAkSAta bhoktA - sukhAdisAkSAtkAravAn akRtabhoge akRtasya svAniyAditasya sukhAderanubhava kRtanAzAkRtAbhyAgamaprasaGgAta iti / prakRtyA kRtasya sukhAdeH nAzaH = prakRtyA ananubhavaH kRtanAdAH tasya, tathA akRtasya = puruSAjanitasya sukhAdeH abhyAgamaH yahA kRtasya 'puruSeNAnunavaH = akRtAbhyAgamaH, tasya ca prasaGgadityarthaH / prakRtiprayatnasya nAzaH = upadhAnAvyApyatvaM prakRti niSphalItyAdAvyApyatvamiti yAvat akRtasya = puruSaprayatnAnAvasya abhyAgamaH = anuSadhAnAcyAvatvaM puruSaniSThaphalotpAdAbhAvA'cyApatyamiti yAvat yogapAtAdityarthaH / = = = = = = / na caitra purupAbhoktRtvaM kathaM puruSaH bhoktA' iti vyapadizyata iti vAcyam, buddhigatabhAMgayogAt = sAkSAd buddhigatasyaiva sukhAdimAkSAtkArasya sambandhAt punaH puruSaH bhIvatA = sukhAdisAkSAtkAravAniti upacaryate, tatsambandhasyopacAranimittatvAt / jJAna, icchA, dveSa Adi kI utpatti nahIM hone se AtmA kA bandha bhI nahIM hogA aura bandha na hone para AtmA kI mukti bhI nahIM ho sakegI, kyoMki jo baddha hotA hai usIkI mukti hotI hai / bandha aura mokSa samAnAdhikaraNa hone se sAMkhyasammata apariNAmI janyadharmAnAzraya puruSa kA bandha evaM mokSa anupapanna ho jAyegA isalie nirAdhAra ho jAtI hai ki hama sAMkhya vijJAnoM ko puruSa kA bandha mokSa na honA abhimata hI hai / prativAdI ke iSTa kA ApAdana kaise ho sakatA hai / IzvarakRSNa ne bhI sAMkhyakArikA meM kahA hai ki 'nirguNa evaM apariNAmI hone kI vajaha puruSa vastutaH saMghatA nahIM hai. mukta bhI nahIM hotA hai evaM saMsaraNa AvAgamana nahIM karatA hai / ( apitu ) prakRti (= buddhi) hI vibhinna yoni ke caitanyAdhiSThita zarIroM kA Azraya prApta karatI huI saMsaraNa, bandhana evaM mokSa ko prApta karatI hai / isIse siddha hotA hai ki puruSa vastunaH kartA nahIM hai kintu prakRti hIM kI hai| dharma adharma Adi kA akatAM hone kI vajaha puruSa vastutaH sukha, du:kha Adi kA sAkSAt bhoktA bhI nahIM hai / sukha, duHkha kA upayoga to vastutaH prakRti (buddhi) hI karatI hai| yadi dharma, adharma = Adi kA kartA na hone para bhI sukha duHkha Adi phala kA upabhoga dIpa kI Apatti AyegI / kRtanAza isalie ki dharma, adharma ko sAkSAtkAra puruSa kare taba to kRlanAza aura akRtAbhyAgama karanevAlI prakRti (buddhi) hai jisako tatkAla sukha, mukha kA sAkSAtkAra nahIM hotA hai aisA mAnanA nyAyaprAta hotA hai, jaba puruSa ko tatphalabhoktA mAnA jAya karanevAle ko phala na milanA hI to kRtanAza hai| evaM dharma, adharma ko nahIM karanevAle puruSa ko tatphala kA anubhava hotA hai vaha akRtAbhyAgama dIpa hai / kucha na karane para bhI phala kI prApti hI to akRtAbhyAgama doSa hai| magara karanevAle ko phala na milanA aura na karanevAle ko phala kI prApti yaha to nAdirazAhI hai, jo nyAyocita nahIM hone se mAnya nahIM kI jA sktii| isalie puruSa ko sukha-duHkhAdi phala kA bhoktA bhI nahIM mAnA jA sakatA / hA~, upacAra se susvAda kA bhoktA mAnA jAya taba to koI doSa nahIM hai, kyoMki vAstava meM buddhi meM sukha, duHkha Adi ke sAkSAtkArasvarUpa bhoga kI utpatti hotI hai magara puruSa buddhimabhihita hone se evaM nirmala buddhi meM purupagata caitanya kA prativimva paDane se puruSa meM sukhAdi ke bhoktutya jJAnRtya kA Aropa hotA hai / tadaya ki puruSa sAkSAta sukhAdi kA bhoktA nahIM hai| isa taraha siddha hotA hai ki puruSa sarvathA apariNAmI, ekAntana: akartA evaM sAkSAt abhoktA hai / = Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sAkhyakArikAsaMvAdaH * tadetatsarvamAlatAlam, sAkSAjjIvagatatvena pratIyamAnAnAM pariNatInAM prakRtigatatvakalpanAjyogAt / prakRtereva budhdipariNAmitve muktAyAmapi tatprasaGgAt / jIvasahakRtaprakRtestathAtve OM jayalatA | sukhAdisAkSAtkAravato buddhitatvasya sarvadA sannihitatyAt tatra nirmalalayA caitanyapratibimbAcca puruSaH bhoktetyupacaryate, ghRtaM dahatIti nyAyena / udAsIno'pi puruSaH karteva bhavati na kartA / yathAcAraH coraiH saha gRhItaH cIra ityavagamyate / vastutaH puruSaH sAkSI evaM kevala: 1 yathA kalahe pravRttaM kazcanAnyo'vAstavya: sAkSI atriguNatvAnmadhyastha eva puruSaH paribrAjakavata / yathA kazcit parivAjako grAmINeSu karmaNArtheSu pravRtteSu kevalaH madhyasthaH, puruSo'pi evaM guNeSu pravartamAneSu na pravRtto bhavati / taduktaM sAMkhyakArikAyAM ' tasmAcca viparyAsAt siddhaM sAkSitvamasya puruSasya / kevalyaM mAdhyasthyaM draSTRtvakartRbhAva / / tasmAttatsaMyogAdacetanaM cetanAvadiva liGgam / guNakartRtve'pi tathA karteva bhavatpudAsInaH / puruSasya darzanArthaM kevalyArthaM tathA pradhAnasya / pabandhabadubhayorapiM saMyogaH tatkRtaH sargaH || (sAM. kA. 19 20 21) iti / tasmAtsiddhamekAntatI'paripAmitvamakartRtvaM sAkSAdabhoktRtvazca puruSaspati sAMkhyamatasaMkSepaH / 993 tadetat = anupadamuktaM sAMkhyamataM sabai AlajAlaM = mAyAjAlasadRzaM AbAlagopAla sAkSAjjIvagatatvena = anupacaritasambandhenAtmavRttitvena 'ahaM jJAnI, kartA, sukhI, duHkhItyAdirUpeNa ahaMtvasAbhAnAdhikaraNyena pratIyamAnAnAM pariNatInAM = jJAna - kRti - sukha-duHkhAdipariNAmAnAM prakRtigatatvakalpanA'yogAt / na hi pratItI prakRtpullekhaH dRSTazvaraH / etena svAzrayasaMyogasambandhana puruSa jJAnAdimattvakalpanA'pi pratyuktA, paramparAsambandhakalpane gauravAt sAkSAtsambandhakalpane bAdhakAbhAvAcca / etana vijJAnotyAdasamaye'pi yathAvidhaH pUrvadazAyAmayamAnmA tathAvidha evetyapAstam, tathA sati pUrvamiva pazcAdapi puruSo'pramattava syAt syAdvA pUrvamapi pramAtA / kizva buddheH pAramArthikacaitanyAbhAve viSayavyavasthApanazaktirapi dudhaMdA na khalu mANavakasya pAtrako pacArAd dAhajananazakti - dRSTA / etena puruSagatacaitanyaprativimvaM buddha jAyata ityapi pratyuktam / tataH paramArthato buddhiH cidrapaivopagantavyA / tata Atmana eba buddhipariNAmikAraNatvamiti sidhyati / etena buddhiH jaDA prakRtijanyatvAdityapi pratyuktam, hetorasiddhena / prakRtereca buddhipariNAmitve buddhipariNAmikAraNatvaM sati muktAyAmapi prakRtI tatprasaGgAt = buddhijananaprasaGgAt / jIvasahakRtaprakRteH tathAtve = buddhipariNAmikAraNatvaM tu vaiparItyaM prakRtisahakRtajIvasyApi tathAtvaM = buddhipariNAmikAraNatvaM kiM nAbhyupaipi ? yuktastulyatvAt / api ca prakRtyasambaddhasya puruSasya na prakRtisahakAritvaM sambhavati, atiprasaGgAt / tataH prakRtisambaddhasyaiva = sAMkhyamatanirAsa = tadeta / magara yaha sAMkhyavaktavya mAyAjAla hai / isakA kAraNa yaha hai ki AbAlagopAla saba logoM ko aisI pratIti hotI hai ki 'maiM sukhI hU~', 'maiM jJAnI hU~' ityAdi, jisameM sukha, jJAna Adi dharma kI jIvagatatvena pratIti hotI hai, kyoki anvasAmAnAdhikaraNyena sukhAdi kA vaha avagAhana karatI hai / isalie sukhAdi meM prakRtigatatva kI kalpanA nahIM kI jA sktii| isalie AtmA ko hI buddhi kA upAdAnakAraNa pariNAmI mAnanA saMgata hai, na ki prakRti ko phira bhI buddhipariNAmikAraNatvena prakRti kA svIkAra karane para to prakRti jaba mukta banegI taba bhI usameM buddhi kI utpatti kA prasaMga AyegA, kyoMki prakRti hI buddhi kA kAraNa haiM, jo baddha evaM mukta avasthA meM vidyamAna hI hai / yadi isake nirAsArthaM sAMkhya kI ora se yaha kahA jAya ki 'prakRti akelI buddhi ko utpanna karane meM samartha nahIM hai, kintu sahakArikAraNavitryA puruSa kI apekSA rakhatI haiM / mukta avasthA meM prakRti aura puruSa kA sambandha nahIM hone se prakRti taba buddhi ko utpanna nahIM karatI hai' -- to yaha ThIka nahIM hai / isakA kAraNa yaha hai ki prakRti aura puruSa ke bIca tAdAtmyasambandha to nahIM mAnA jA sakatA, | kyoMki yaha to sAMkhya ko hI mAnya nahIM hai aura usake svIkAra meM bhI pUrvokta dopa tadavastha hI rahegA, kyoMki muktAvasthA meM prakRtiabhinna puruSa kA tAdAtmyasaMsarga prakRti meM abAdhita rhegaa| isalie prakRti aura puruSa ke bIca saMyoga sambandha ko hI mAnya karanA hogA / magara yaha saMyoga sambandha bhI janya hI mAnanA hogA, kyoMki use ajanya mAnane para to usakA nAza nAmumakina bana jAne se punaH muktadazA meM prakRti meM buddhijanma kI Apatti mu~ha phADe khaDI rahegI / jo bhAva ajanya hotA hai usakA kabhI bhI nAza nahIM ho sakatA hai| ataH prakRti aura puruSa ke saMyoga sambandha ko janma hI mAnanA hogaa| magara taba to puruSa janya dharma kA Azraya hone se pUrva meM jo kahA thA ki 'puruSa meM janyadharmAnAzravasvasvarUpa kUTasthatva rahatA Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 774 madhyamaruyAdvAdarahasye khaNDaH : kA.11 * sAMkhyakArikAnirAkaraNam * prakRtisahakRtajIvasyApi tathAtvaM kiM nAbhyupaiSi ? api ca prakRtijIvayoH na tAdAtmyasambandho'nabhyupagamAta, kintu saMyoga eva / sa ca janya eva, ajanyabhAvasya nAzAyogAta / tathA ca janyadharmAnAzrayatvasindAnto'pi na te hitAya / api ca puruSasambandha eva bandhaH, sa ca jIva eveti kiM na tatra mokSo'pi ? tathA ca kartRtvabhoktRtve api tasyA'vyAhate eveti na kiJcidetat / / _ 'svadehaparimANa' iti naiyAyikAdyabhimatavibhutvavidhUnanAya / -OM jayalatA tasya tathAtvamagIkartavyam parantu prakRtijIvayoH na tAdAtmyasambandhaH sambhavati, sAMkhyaH anabhyupagamAt, anyathA puruSasya prakRtivajjaDatvApatte: prakRtevA puruSabacaitanyApane pUrvoktadoSanAdavasthyAcca / nApi tayoH samavAyaH sambandhaH sambhavati, anabhyupagamAt / nApi janyajanakabhAvaH, tana eva / kintu tayoH saMyoga eva sambandhaH sambhavati / sa ca saMyoga: janya eva svIkAryaH, anyathA sarvadeva prakRteH buddhijananaprasaGgasya tadayasthatvApane:, ajanyabhAvasya nAzAyogAt, anyathA prakRtipuruSayorapi dhvaMsapratiyogitvApateH / astu janya eva saMyogastayoH / tAvatA kiM nadichannaM ? ityAha - tayA ca = prakRtipuruSasaMyogasya janyale ca puruSasya | janyadharmAnAzrayatvasiddhAntaH api na te = tava sAMrakhyasya hitAya, saMyogasya dviSThatvana puruSasya svaaktijnysNyogaashytvmindrH|| api ca prakRtipuruSasambandhaH = prakRtiguruSajanyasaMyogasambandha eva bandhaH = bandhapadapratipAdyaH, saMyogavizeSarUpatvAd bandhapadArthasya / sa ca jIve = cetane sambhavati eva, tasyobhayaniSThatvabAt, iti = hetoH kiM na tatra = caitane mokSo'pi svIkriyate / tathA ca = niruktarItyA puruSasya bandhamAkSasiddhI ca, kartRtvabhoktRtve = dha dharmAdikartRtva-sukhAdibhoktRtva api tasya = puruSasya anyAhatte eva / 'ahaM dharmakartA mukhAdibhoktA tra' ityatraM sAkSAjjIvagatatvena pratotayoH kartRtva-bhoktRtvayoH prakRtigatatvakalpanA'yogAt / prakRtereva kartRtve bhoktRtve vA muntAyAmapi tatprasaGgAn / jIvasahakRtaprakRtestathAtvaM prakRtisahakRtapuruSasyApi bhArga phinApo kina rASTra nityanera jAtsannidhAnasya sadaiva sadbhAvana sadaiva kartRtvabhoktRtvApasagAt / na ca buddhau puruSapraticimbanameva puruSasaMsarga iti vAcyam, amUrtapratibimbasya pUrvameva nirastatvAt / na ca bhogyabhoktubhAva evaM tayoH saMsarga iti vAcyam, puruSasya nirabhilASatvana sukhAdisaMvedanalakSaNabhogAbhAvAta, tasya bhoktRttAyAM prakRtezca bhogyatAyA anupapatteH / etena 'tasmAttatrayogAdacetanaM cetanAvadiva liGgam / ' (sAM.kA.8) iti sAMkhyakArikAbacanamapi pratyuktam. anyasannidhAne nyasyAnyadharmasvIkArAyogAt, anyathA'kartRtvAdidharmopetAtmasannidhAnAt prakRterapyakartRtvAdidharmasvIkAraH myAditi na kiJcidetat / pramANanayatattvAlokAlaGkAre 'svadeiparimANa' iti AtmanaH paJcamavizeSaNaM yAyikAdyabhimatavibhutvavidhUnanAya || pradarzitam / hai' yaha siddhAnta use hI pratikUla bana jAyegA / prakRti-puruSasaMyoga nAmaka janya dharma ke Azraya purupa meM janyathama nAzrayatva kA siddhAnta sAMkhya ko hitakara na banegA / isake atirikta eka bAta yaha hai ki prakRti aura puruSa kA sambandha hI bandhapadArtha hai / vaha sambandha saMyogAtmaka banane se aura saMyoga ubhayavRtti hone se vaha bandha to purupa meM bhI rahegA hii| taba to puruSa ko caddha mAnanA munAsira hI hai / bandha aura mokSa samAnAdhikaraNa hote haiM pAnI jo baddha hotA hai vahI mukta banatA hai * yaha to pUrvapakSI bane hue mAgjya kA bhI mAnya hone kI vajaha purupa meM mokSa kA svIkAra kyA nAmunAsira banegA ? bilakula nahIM / matalaba ki purupa hI baddha hotA hai aura puruSa hI mukta hotA hai, na ki prakRti / yaha siddha hone para no purupa meM kartRtva aura bhoktRtva bhI nirAbAdha hI baneMge, kyoMki 'ahaM dharmakartA, ghaTakartA' ityAdi sArvajanIna pratIti se purupa meM kartRtva evaM 'ahaM sukhabhoktA' ityAdi svArasika pratIti se purupa meM bhoktRtva siddha hote haiM / nara ina nIna dharmoM kI prakRti meM kalpanA kara ke purupa ko sarvadhA apariNAmI, akartA evaM sAkSAt abhoktA mAnane kA duHsAhasa karanevAle sAMkhya kA mata kyA nathya ho sakatA hai ? ataH yaha sAMkhyamata kuSTa nahIM hai, sivA apanI buddhi kI vikRti / * .AtmA dehaparimAvAlI hai* svadaha / pramANanayatattvAlokAlaMkArasUtra meM AtmA ke pacama vizeSaNavidhayA 'svadeharimANa' aisA jo pratipAdana kiyA gayA hai vaha naiyAyika Adi ko saMmata Atmavibhutva ko haTAne ke liye kiyA gayA hai| isa taraha jaba jinendramata kA svIkAra % Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '778 - __ / * AtmavibhutvavAdArambhaH * bhASite'tra bhagavanmataspRzAM karNakoTarakuTumbini sphuTaM / AH kimetaditi bhUrisambhamAdAha gautamikuTumbamuccakaiH // 9 // AtmA vibhurbhavati ni:kriyatAkhyahetoH, vyomeva mUrtimati sakriyatA hi sidA / nA'sindimadhamanibandhanameti tasmAdasmAkameSa niyamaH khalu tarkasindaH // 2 // anottaraM - parimANamavacchinnamata rUpAdiyogitA / mUrtirAdyAtmani spaSTA, ditIyA vyAptibhahagabhUH // 3 // -* gayalatA. * -- AtmA vibhutvamuktaM hi, nyAyAcAryeNa sAmpratam / yadekAzItigAthAniH tadrahasyaM nizamyatAm / / 1 / / bhagavanmataspRzAM = jinendra mAninnAnAM radaM. karNa koTAmuniti : bhojagahayo: svasvajane atra = AtmadahaparimANe bhASite svakarNakoTarapraviSTa 'AH kimetat syAdvAdibhiH uktaM ?' iti gautamikuTumbakaM = naiyAyikavRndaM bhUrisambhramAt uccakaiH Aha / / 1 / / tadvaktavyameva darzayati - AtmA vibhuH bhavani niHkriyatAkhyahetoH nyo meva / prayogastvaivaM AtmA vibhuparimANAzrayaH niSkriyatvAn, gaganavat / na ca niSkriyatvamAtmani kuta: siddhamiti vAcyam, yato mUrtimati hi = eva sakriyatA siddhA svasyA mUrnatvacyAptatvamAvedayati / sA hi mUrti; jIvAd cyAvartamAnA svatryAcyAM sakriyatAmapi nivartayatti, vyApakAbhAvasya sApyAbhAva| sAdhakatvAt / ataevAtmani vibhutvasAdharna niSkriyatvaM asiddhigandha = svarUpAsiddhidApalakSagaMdagandhaM anibandhanaM = niSkAraNa : AkasmikaM na eti = na prApnoti / tasmAt kAraNAt asmAkaM naiyAyikAnAM epa niyamaH = vibhutva-niSkriyatvayoH byApya - vyApakabhAvaH tarkasiddhaH = vipakSabAdhakayuktisAhAyya; khalu = eva / tato vibhutvamevAtmanI yuktamiti naiyAyikAzayaH / / 2 / / yadyapi niSkriyatvaM guNAdI vibhatvanyabhicAre, tryatve satIti vizeSaNe tu vinigamanAvirahaH tathApi niSkriyadravyamAtravRttivaijAtyasya hetulamityatra naiyAyikAzayaH pratibhAti / nanu Atmani niSkriyatvasAdhikA:mUrtipratiyogitA mUrtiH kiM avacchinnaparinANAtmikA yaduta rUmAdiyogitA yA ? iti vimalIbhAvamAcid vikalpayugalamatra sanupatiSTana ityAzayena prakaraNakAra: pratyuttarayati / atrottaraniti / abajinanaM - sAvacchinna parimANaM mUrtiH utta rUpAdiyogitA ? AdyA = sAvacchintraparibhANasvarUpA mUrni: Atmani spaSTA 'ardhadhanuHpramAgIshamityAdisvarasavAhisArvajanInapratIte: prasiddhatvAta / yadi ca rUpAdiyogitAsvarUpA dvitIyA mUrtirabhimatA tarhi byAptibhagabhUH | karanevAle syAvAdiyoM ke karNakoTara ke lie kuTumnI jana jaisI 'AtmA dehaparimANavAlI hai| yaha sphuTa vANI jaba gautamIya (naiyAyika) kuTumna ke karNakoTara kI kuTumbinI banatI hai taba naiyAyika vRnda 'oha ! yaha kyA rola diyA ?' isa taraha atyanta sambhrama meM cillAtA hai |shaa naiyAyika kahatA hai ki 'AtmA vibhu hai, kyoMki vaha niSkriya hai| jo niSkraya hotA hai vaha vibhu hotA hai jaise ggn| Atma bhI niSkriya hai| ataeva gagana kI bhauMti badda sarvavyApiparimANAzraya hai| yahA~ yaha zaMkA karanA ki - 'bhAnmA meM niSkriyatva hetu hI nahIM rahatA hai, tara usake bala para AtmA meM vibhu parimANa kI siddhi kaise ho sakegI ?' - isalie anucita hai ki AtmA meM niSkriyatva kI siddhi amUrtatva hetu se hotI hai / jo mUrta honA hai usI meM kriyA utpana hotI hai, jaise ghaTa, paTa / matasaya ki mUrtatva kA vyAppa sakriyatva hai| AtmA meM mUnatva nahIM hone se sakriyatva nahIM ho sakatA hai, kyoMki jyApakAbhAva vyApyAbhAva kA sAdhaka hotA hai| ataH AtmapakSaka vibhutvasAdhyaka niSkriyatva hetu niSkAraNa asiddhi dopa kI gandha ko bhI chUtA nahIM hai / isalie hamArA yaha niyama = nyApti taka siddha = vipakSabAdhakatarka se siddha hai / ataena AtmA meM vibhuparimANa nigavAdha hai - yaha naiyAyikabaktabya hai // 2 // LSICAL meM mUtva hai atro.| magara yaha uparyukta naiyAyikakathana vicAra karane para asaMgata pratIta hotA hai| isakA kAraNa yaha hai ki nayAyikAbhimata kriyatvabyApaka muni (matatva) kA matalaba kyA abajina parimANa hai yA rUpAdiyogitA = rUpAdiAzrayatva ! ye do pakSa upasthita hote haiM / isameM se prathama pakSa kA Azraya karane para to AtmA meM mUrti kI hI spaSTatayA siddhi ho jAyegI, kyoMki 'maiM phITa lambA hai| ityAdi sArvajanIna pratIti se AtmA meM sAcchinaparimANabattva siddha hI hai / matalaba ki jaba mUnaca hI AtmA meM rahatA hai naba amUrtatva hetu se AtmA meM niniyanva kI siddhi kara ke vibhutva kI siddhi karane kA nayAyika kA manAsya kaise maphala hogA ? kathamapi nahIM / isalie padi dUsare pakSa kA svIkAra kiyA jAya ki -- 'mUrti = mUnatva Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45:56 madhyamasyAvAdarahasya khaNDaH 3 . kA,11 * varAhamihira - gaga-vAdidevAcAryAktisaMbAdaH * kica, ahaM pathIha gacchAmi saMvittiriti yauktikI / kriyAmevAha jIvasya hetuste ketuvIkSitaH // 4 // * jayalAlts manasA'naikAntikatvAt, nIrUpatve'pi = rUpasamavAyikAraNatAvacchedakacirahe:pi sakriyatvAt / na ca tava mate manso rUpitvavirahAna vyabhicAritvamiti rAjyam, mama matasya pramANatvena svIkAre tvAtmano dehaparimANatvamapyaGgIkuru / nava mata tu, vyabhicAraH | spaSTa evetyubhayataH pAzArajjuH / tato mUrnivyApyatvaM sakriyatve kalpayituM nArhati / taduktaM syAdvAdaralAkare 'kayaM mRttinAMma ? asarvagatadravyaparimANaM rUpAdimattvaM bA ? tatrAyaH pasa: kakSa kRnatvAnna dopAvahaH / dvitIye tu nAsti vyAptiH / na khalu sakriyaNa tathAvidhamUrtimanava bhAvyama, manasAnakAntikatvAt / tasya rUpAdirahetasyaiva para: svIkArAta / adhAtmana: sakriyatve ka syAta, tanna, paramANubhirmanasA ca vyabhicArAta / (pra.na.na. ./8 syA.ra.. 2.02) iti / ||zA AtmanaH vibhutvasAdhakatvanopanyattasya niSkriyatnahetoH svarUpAsi bhAgAriddhiM vA pradarzayitumupakramate - kiti / 'apiTa pathi gacchASi' ini mInitakI - muktisaMgata svarasavAhinI saMvittiH = pratItiH jIvasya kriyAM = sakriyatvaM evAha / ata: te = tava naiyAyikasya AtmavibhutvasAdhaka hataH = niSkriyatvahetaguruH kevIkSitaH = svarUpAsiddhirUpadaSTakaMtugrahadRSTaH / tato nAtmano vibhutvasiddhiH / jyotirvidA ketudarzanasyAniSTatvenA'bhimatatvAt, yoktaM varAhamihireNa bRhatsaMhitAyAM > dRzyA:mAvAsyAyAM kapAlaMketuH sadhUmraradimazikhaH / prAgnabhasorddhabicArI kSunmarakAvRSTirogakara: / / (bR.saM.ketubAra gA. 31) gargegApi - kSacchastramarakavyAdhibhyaH sampAyana prajAH / mAsAna daza tathASTau ca calaketuH sudAruNaH // svarUpA'siddhatamAviSkurvadbhiruktaM vAdidevasUriniH - 'nAtmA sarvagataH kriyAyattvAt / yadevaM tadevaM yathA vaayuH| tathA cAyaM tasmAnadheti / na cAsya kriyAvattvamasiddhaM pratyakSeNaiva tatprAtaH / tathAhi - pratyakSeNa sarbo devAntaramAyAntamAtmAnaM pratipadyate / nadhA va vadati 'ahamadya yojanamekamAgata' iti / manaH zArIraM vA samAgatamiti cet ? kiM inastadahaM pratyayavedyam / tathA ceccA kamatAnupaGgaH / ataH yathA sthUlo hamiti zarIramAtranimitaH pratyayastathA AganohamityAdiraNIti cet / nanda suravItyAdirapi kiM na tathA syAt ? 'sukhasyAtmani sambhavAdAtmagocara evAyamiti' cet / gatirapyAtmani sambhavatyavati so'pi nanimina; kiM na syAt / atha nAtmA kriyAvAna sarvaMgatatvAt gaganavadityanumAnabAdhitatvAnaya garasambhava eva / navam / itaretarAzrayApanyA hatotrAsiddhalyAt / siddhe hi tasya kriyAvattvAbhAve sarvagatatvasiddhiH natsiddhI ca kriyAvattvAbhAvasiddhirini siddhaM pratyakSarNava tatra kriyAvattvam / anumAnato'pi tasidhyati / tathAhi . kriyAvAna AtmA anyatra dravye kriyAhetutvAta. kA artha hai rUpAdiAzrayatva / arthAt jo rUpAdiAzraya hotA hai vahI sakriya ho sakatA hai, jaise ghaTa-padAdi / AtmA meM to rUpAdiAzrayatA nahIM hai| ataeva usameM sakriya cAbhAva kI siddhi ho jAyagI, jisake phala svarUpa meM AtmA ko vimuparimANAzraya mAnanA Avazyaka bana jAyegA' - to yaha pakSa no nitarAM mAnya nahIM ho sakatA, kyoMki mUrti = rUpAdiyogitA - rUpAdiAzrayatva sakriyatla kA vyabhicArI hone se vaha vyApti hI bhaya ho jAtI hai / mana meM rUpAdi Azrayatva nahIM hone para bhI makriyatva rahanA hI hai - yaha to prativAdI bane hue naiyAyika ke siddhAntAnusAra hI siddha hotA hai| vyApaka rUpAdiAzrayatva kA abhAva hone para bhI sakriyatva hetu, jo rUpAdiAzrayatvavyApyatvena abhimana hai, raha jAne para usameM vastuta: vyApti dharAzayI ho jaaygii| nara vyabhicArI rUpAdiAzrayatvAbhAva ke bala para AtmA meM sakriyatvAbhAva kI siddhi kaise ho sakegI ? aura jaba laka AtmA meM niSkriyatva kI siddhi na ho taba taka AtmA meM vibhutva kI siddhi bhI kaise ho sakegI? nahIM hI hogii| ataH 'AnmA vibhuH niSkriyatvAt' yaha naiyAyika anumAnaprayoga asaMgata pratIta hotA hai // 3 // AtmA sakriya hai| ___kizca / isake atirikta bAta yaha hai ki saba logoM ko yaha pratIti hotI hai ki . 'maiM isa rAste para calatA hU~' 'maiM vahA~ se A rahA hU~' ityAdi, vaha yuktisaMgata hI hai, kyoMki AtmA meM sukhAdi kI bhA~ti kriyA kI utpatti bhI mumakina hai| upadarzita pratIta hI AtmA meM kriyA kI siddhi karatI hai / ata: hai naiyAyika | terA niSkriyatva hetu AtmA meM svarUpAsiddhi dApa svarUpa ketugraha se dRSTa hai taba bhalA usa hetu se AtmA meM vibhutva kI siddhi kaise ho sakatI hai ? kathamapi nahIM / dRSTagraha kI dRSTi budha, guru Adi acche graha para par3ane se jaise zubhagraha ke prakRSTa phala kI siddhi nahIM ho sakatI hai . vaisa svarUpAsiddhirUpa duSTa ketugraha kI dRSTi niSkrayatvahaMnusvarUpa guru Adi zubha graha para par3ane se usake sAdhya-phala kI sambhAvanA nahIM kI jA sakatI . yaha tAtparya hai // Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kArasya parigAminiminamAtratvama * janu yadi na vibhurvaH cetanaH tadguNaH tat kathamahaha samagravyApRttivyagamUrtiH / na hi sapadi vihAya svAzrayaM ko'pi jAyadabhuvanabhavanabhUyaH samzamI bAzamIti || sahA'TaSTasya kAryaNa yoga: svAzrayayogitA | janyasatvena janyatvamato na vyabhicAritA // 6 // * gayalatA samAraNavaditi / kAlaMna vyabhicAra na haturgamako'vati vaina ? na. kAlasya kriyAhatutvAbhAvAt / kriyAnirvatakatyaM hi kriyAhetRtva miha sAdhanam / na punaH kriyAnimittamAtratvam / tasya kAle sadbhAvAbhAvAna vyabhicAraH / kAlI hi pariNAminAM nimanmAtram sthaciragatI yaSTivata, na punaH kriyAnirvartakaH parNAdA pavanavat / (syA.ra.pa. 500) iti / kina, astyAtmani niSkriyatvaM mAmta natra vibhatvaM gaI ko dopa: " TrAta paryanayoga na kimapi ripakSabAdhaka balavanara pramANaM naiyAyikena dayitaM pAryata ityaprayojakAM'yaM nikriyatvahatarzita na tato svapanApinasAdhyasiddhiH / kArikAtraNa atra naiyAyika Aha - nanu yadi vaH = yamAkaM syAdvAdinAmabhimataH catanaH na vibhuH tat = tasmAta kAraNAt tadguNaH ahaha ! samagranyApUtijyagramUrni: = zarIgadrataravartiSa dedAra jAyamAnAnAM samANa kAryANAM nyAnI yagnA mUrni: - svarUpaM yasya sa adRSTAralyANaH kathaM syAna ! na hi = naiva syAzrayaM vihAya = parityajya sapadi ko'pi padArtha: jAgrabhuvanabhavanabhUyaH saMbhramI vambhramIti = atyanta bhramani / ayaM naiyAyikAbhiprAyaH aduTaM svAthyasaMyukta AzyAnnara karmAramate ekadravyatve sati kriyAhenagugatAna prayatnavat / na cAmya kriyAhetguNatvamasiddhama, agnamadhyajvalanaM bAyosniyanapacanaM. aNumanasAzcAdyaM karma devadattavizeSaguNakAritaM kAryanye sani tadRpakArakatvAt pANyAdiparispandanavadityanumAnataH tamindraH / nAya. kadravyatvasiddham, ekadravyamadRSTaM vizeSaguNatvAcchandavadityagumAnataH tmidbhaH / ekadavyatvAdityucyamAne rUpagAdibhitryabhicAraH | kriyAhetaguNatvamityucyamAne karamusalasaMyagena svAzrayAsaMyuktastambhAdikriyAhatunA vyabhicAraH / yadi cAtmA na rinustahi | dezAntare svAzrapAsaMyukte kathamadRSTaM karma janayeta, atiprasaGgata / annaH tatra nalAraNAdRSTamidbhiH / guNazca svAzrayaM guNinamnumA. payatIti tatrAtmAstitva svIkartavyameva / itpazcAtmanA vibhanvasiddhiH / / / / nancAtmagaNasyAdRSTasya kathaM dezAntara jAyamAnakAryamAmAnAdhikaraNyamityAdarAka namAyika Aha - kAryeNa saha bhadRSTasya = AtmaguNarUpa yogaH = sambandha: svAzrayayogitA = svayamabArimayogaH / samavApana ghaTasyAdhikaraNa kapAre svAzmayam yoganA dRSTaM vartata devadattabhogyaghaTasamayAyikAraNa kapAlamyA:dRSTAzrayadevadanAtmasaMyuklannAta ata: kAryakAra gamAganAdhikaraNopapatiH / na cAdRSTasya svasabhavAyisaMyogasambandhana janyamatraM pani kAgace bAdhvaMsAdinA vyabhicAra; nana vavamAzyagya karAlamyA dRSTasama - vAyyAtmasaMyuktatvena na vyatirakavyabhicAra iti vAcyama, kamAladhvaMsa ghadadhvaMsasya ninAzrayatvApa:. kapAlikAyAH tadA ghaTanaMgAzraya ahae svAzrayAsaMyogasampandha se manyA kA janaka -aurAyi pUrvapakSa :- nanu ya, / yahA~ naiyAyika vidvAnoM kA yaha kathana hai ki . 'yadi tumhArI AmA tribhu nahIM hai taba to usakA guNa adRSTa bhinna bhinna dezoM meM anake vyApAroM meM vyagra 5 pravRni ke janaka svarUparAlA kaise ho sakegA ? AtmA vibhu na hone se AtmA ke anAthapa dezAvacchedana no AtmA yA adRSTa guNa nahIM raha sakatA hai, kyoMki apane Azraya ko chor3a kara koI bhI guNa jAgRta vibhabhavana meM anavAvAH to kyA eka bhI bAra ghUma sakatA nahIM hai / guNa svAnAthaya meM raha nahIM sakatA taba usase sambaddha ho kara kAryajanaka kase ho sakatA hai ? matalaba yaha hai ki devadatta karNATaka meM rahatA ho aura usake bhAgya chidra ghaTa kI utpatti mahAgaSTra meM hotI ho nara devadatta ke adRSTa kI utpanimthala meM upasthiti honI jarUrI hai, anyathA vaha ghaTa nizchidra na ho aura machidra ho . usakA koI niyAmaka nahIM bana makatA hai / kumhAra kI icchA to sachidra ghaTa banAne kI hai hI kahA~ ? magara davadana ( = AnavizeSa) ko vyApakaH na mAnA jAya taba vaha, bhAgyasachidrapaTonpAdasthana se saMyukta nahIM ho sakatA aura neba devadanna adRe bhI svAzrayAsaMyukta sthala meM sachidra ghaTa kA nahIM banA skegaa| isakI anyathA anupapatti se AtmA ko vibhu mAnanI hogI, jisase devadatta svabhogya ke utpattisthAna meM saMyukta hone se devadara adRSTa svAzrayasaMyukta meM sachidra eTa ko utpanna kregaa| ataH kumhAra hajAroM baTa ko banAtA hai jinama me caitra, maitra, jaitra Adi ke adRSTa meM nizchidra ghaTa kI utpani aura devadana ke adRSTa se machidra ghaTa kI upapatti AtmavibhutvavAda meM mukara hai // yahA~ yaha zaMkA ho ki-> 'adRSTa svAzrayasaMyogasambandha se kAryamAtra kA janaka hai-aisA mAnane para to nyatireka vyabhicAra AyegA, kyoMki ghaTadhvaMsa kAla meM utpanna hotA hai jo kAra vibha hone kI vajaha rina AtmA meM maMyukna nahIM ho sktaa| kapAlAdi ko ghaTAdizvasa kA utpattisthala nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki kapAlAdi kA bhI nAga ho jAne para paTAniyama Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 778, madhyamasyAdvAdarahasye rakhaNDaH 3 . kA.11 * adaSTasya karaNavanAmAMmaH nAzaM prati pRdhameva hi hetutvamasaGgrahastato nAstei / vibhunA'pi paramparayA saMyogo yujyate jantoH // 7 // -OM jayalatA *vAyogAt, ekakAryatAvacchedena sanaH kAryasya kAlAntara-dhikaraNAntaravattitvAdhyogAdini kAmyaiva dhvamAdhikaraNatvaniyamAta. tasya ca vibhutvena sarvamUrttasaMyogina AtmanastatsaMyuktatvA'sambhavAta, saMyogasyAHprAptipUrvakaprAptirUpatvAditi duri eba vyatirakanyabhicAra iti vaktavyam, yato janyasattvena janyatvamupeyate / janyasattvAvacchinnaM pratyavAdRSTasya svaramavAyisaMyogasambandhena kAraNatvAta, vaMse ra noktasambandhAvacchinnAdRpraniSThakAraNatAnirUpitakAryatAyA avacchaMdakamityato na vyabhicAritA / sancasya kAryAkAryasAdhAraNavenAdRSTakAryatAvacchedakalyA yogAditi janyatyuktam / dhyasa vyabhicAracAraNAya savate namana janyatvaviziSTasatvaM unanItaratvAna kintu janyasanmAtravRnivajAtpam / janyattvasya kAryatAvacchanakatve parasparAzrayatvana kAryatAyAH kAryatAvacchedakatyA yogAna / ityazca janyasanmAtravRttibaijAtyAcchinnaM prati svAzrayamayogenA dRSTasya kAraNatvAdAtmavaibhavaniddhirini gaunanIyAbhiprAya: / / 6 / / nanvevamadRSTasya kAryamAtrajanakatvaniyamAnupasagRhItaH syAdityAzar3akAyAM yoga Aha - nAzaM = satvAvacchinnaM prati pRthageva hi hetutvaM - adRSTaniSThakAraNattvam / tato'saGgrahaH = dhvasanirUpitakAraNatyAbhAva: nAsti adaSTa / : prati svasamavAyisaMyuktasaMyogenAdRSTasya kAraNatvasyopagamAna kAryamA pratyadRSTasya sAdhAraNakAraNatvasiddhAnnAcyavaH / na ca vibhunA kAlena sahAtmanaH saMyogAusambhavAtrAudaSTasya dhvaMsajanakatvaM sambhavatIti rAjyama, vibhunA'pi kAladravyeNa sAkaM jantoH = jIvasya paramparayA = svasaMyuktasaMyogalakSaNa paramparAsambandhana maMyogaH = sambandhaH yujyata eva / svena = AtnanA saMyukto yaH paramANvAdiH tatsaMyukne kAle AtmanaH svasaMyuktasaMyogasambandhanA dRSTasya ca gvasamavApisaMyuktasaMyogena nitvAnoktakAryakAraNabhAvo laMdazano'pi daSTa iti Atmavaibhavasidbhiriti naiyAyikAbhiprAyaH // 7 // meM nirAdhAratA kI Apatti aayegii| saMyoga kA artha hai 'aprAptayoH prAptiH / ataH vibhu kAladravya meM adRSTa svAzrayasaMyogasambandha se nahIM rahane para bhI ghaTadhvaMsa Adi kArya kI utpatti kAla meM ho jAne se adaeniSTha svAzrayasaMyogasambandhAvacchinna kAraNatA kA svIkAra nahIM kiyA jA sakatA' - to isakA samAdhAna naiyAyika kI ora se isa taraha batAyA jA sakatA hai ki svAzrayasaMyogasambandhAcacchina adRSTaniSTa kAraNanA se nirUpita kAryatA kA avacchedaka kevala janyatva nahIM hai kintu janyasattva hai| ghaTadhvaMsa Adi meM janyatva hote hue bhI sattva = sattA jAti nahIM hone se vaha kAryatAvacchedaka dharma se zUnya hai / ana eca svAzrayasaMyogasambanya se adRSTa ke anadhikaraNa kAla dravya meM padazcama kI utpari ho to bhI vyatireka vyabhisara dopa ko avakAza nahIM hai // 6 // yahA~ yaha zaMkA ho ki -> "janyasatva ko adRSTa kAryatAvacchedaka mAnane para to kAryamAtra ke prati adRSTakAraNatA kA naiyAyikasiddhAnta dharAzAyI ho jAyagA - to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki hama naiyAyika nAza ke prati adRSTa meM pRthaka kAraNatA kA svIkAra karate haiN| matalaba ki janyamattva adRSTanirUpitakAryatA kA ucacchedaka nahIM hai kintu svAzrayasaMyAMgasambandhAvanchina adRSTaniSTha kAraNatA se nirUpita kAryatA kA avacchedaka hai| anya = svAzrayasaMyoga se bhitra sambandha se avacchinna = niyantrita adRSTaniSTha kAraNatA se nirUpita kAryatA kA aracchedaka no camattva bhI bana sakatA hai| kAraNatAvacchedakasambandha kA kAraNatAzarIra meM praveza hone se kAraNatAvacchedakasambandha pRthaga banane para usase ghaTita kAraNatA bhI pRthaka bana jAtI hai / ata: yahA~ nAdA ke prati pRthaka kAraNatA ke svIkAra kA pratipAdana kiyA gayA hai / magara saniSTa kAryatA se nirUpita kAraNanA adRSTa meM rahanI no hai hii| yahA~ isa zaMkA kA vi --> dhvaMsa ke prani adara meM anya sambandha se pRthakakAraNatA kA svIkAra karane para bhI kAladravya vibhu hone se AtmA ko vibhu mAnane para kAla ke sAtha AtmA kA sambandha kasaM ho sakegA?' - samAdhAna yaha hai ki vibhu kAladravya ke sAtha bhI jIva kA paramparA se sambandha mAnA jA sakatA hai| yaha sambandha hogA sNyuktsNyog| sva = AtmA se saMyukta paramANuAdi se saMyukta kAla hone se vasaMyuktasayoganAmaka paramparAsambandha se jIca kAlasambaddha ho sakatA hai / taba dhvaMsaniSTha kAryatA se nirUpita adRSTaniSTha kArapatA kA avacchaMdaka sambandha banegA svaashrysNyuktsNyog| sva = adRSTa ke Azraya = AtmA se saMyukta paramANu Adi se saMyukta = kAla meM svAzrayasaMyuktasaMyoga sambandha se adRSTa rahane se kAla meM yadalaMsa Adi kI utpati ho sakatI hai| kAraNa kI upasthiti meM hI kArya kI utpatti hone se vyatiraka vyabhicAra ko bhI apakAza nahIM hai| ataH AtmA kA vibha parimANa mAnanA hI munAsiba hai . yaha phalita hotA hai | Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kAzikAnandasvAdaH vijRmbhitaM vyApabhayAttadetattagAnipAtopamiti prasute / yajjanyamAnaM prati kAliketa hetutvamekaM pratipanamasya // 8 // zakate - kAlikena ghaTatvAdi janyatvaM kila naikathA / atha svarUpasambandho'nityAbhAvatvameva tat // el -* gayalatA - prakaraNakRtA sAmpranaM naiyAyikA ktiparAkaraNAya prakriyate - vijRmbhitamiti / tadattan = janyasanmAtravRnivajAtyAvacchinnaM pratyadRSTasya svasamavAyisaMyogana dhvasatvAvacchinnaM prani ca svasamavAyisaMyaktasaMyogana kAraNamiti yogavacanaM vyAghrabhayAt = AtmavaibhavAsiddhilakSaNavyAghra bhayAn, gartAnipAtApamitiM = kAraNtAdvayakalpanAgauravagartApatanopamA prasUte / yat = yato naiyApikena asya = adRSTasya janyamAnaM = janyamAnatidharmAvacchinna prati kAliMkana = kAliMkavizeSaNatAsambandhena ekaM hetatvaM pratipannam / sAmprataJca kAraNatAvacchedakasambandha-kAryatAvacchedakadharmabhedenAidaSTe kAraNatAyamAtmava iti / ayaM bhAva: anvaya-vyatirekAbhyAM ghaTAdAbadaSTasya tatvasiddheH tatra ghaTatva-paTatvAdInAmAnantyAtkAryatvameva sAdhAraNyAta tatkAryatAvacchedakam / etena nAgabhAvapratiyogitvalakSaNajanyatvApekSayA ghaTatvAdAvava kAryavacchedakatvaM laghutvAditi nirastam, zarIralAghavamapekSya saGgrAhakalAghavasya nyAyyatvAt, yadivazeSayoriti nyAyAtsAmAnyato napi AdRSTasya hetutvasiddhiH / natra ca kAlikasambandhAvacchinnaiva janyatvAyalinakAryatAnirUpinakAragata svIkRtA, laaghvaat| etena janyasanmAtravRttivejAtyAnchina svasamavApisaMyogena dhyaMse ca svasamadAyisaMyuktasaMyAMganAdRSTasya kAraNamiti parAsnam, kAraNatAdvapakalpanana gauravAta. mAnAbhAvAca / etenAdRSTaM svAzrayasaMyukte AzrayAntara kamaribhate ekadravyale mani kriyAhetagaNavAditvapi pratyAkhyAtam, aprayojakatvAna, adRSTasya pAdalikatvasAdhanena svarUpAsiddhatvAca / / 8 / / sAmprataM naiyAyikaH zakate - janyatvaM kilana pragabhAvAtiyogivalakSaNamaMkavidha kinta kAlikena = kAlikoviMdASaNatAsambandhena ghaTatvAdi - ghaTatvapaTalvAdisvarUpa naikavA = anekavidhama / ayaM naiyAyikAjhayaH sakalakAryasAdhAraNamaniriktaM mAgabhAvapratiyogitvalakSaNaM kAryatvaM naMdava svIkatamarhati yadA katRptasya tathAtvA sambhavaH / sa ca nAsti kAlikana ghaTatvAdareva tatvasambhavAta / taduktaM sAmAnyalakSaNAjAgadIzIkAzikAnaM divRttI 'kAlikasambandhena ghaTatvadarjanyamAtravRttitayA ghaTatvAderapi kAryatvasamaniyatatvAditi (sA.la.kA.pU. 28) / kaptasya kalyAdabalAdhikatvAtkAlikena ghaTatva-paTatyAdirUpameva kAryatvama / * aSTa meM kAlikAvacchinna kAraNatA gujArASa* uttarapakSa :- viz2a, / vAha ! naiyAyika mahAzaya ! tumhArA yaha kathana to bAgha ke bhaya meM khAI meM girane jaisA hai, kyoMki Apa naiyAyika ne adRSTa meM kAlika sambandha se janyamAtra ke prati kAraNatA kA svIkAra kiyA hai / AtmA kA adRSTa kAlikasambandha se kapAla Adi meM bhI rahatA hai aura kAla meM bhI rahatA hai / ata: eka hI kAlika sambandha kA kAraNatAvacchedakasambandhavidhayA svIkAra kara ke ghaTa, ghaTadhvaMsa Adi ke prati adRSTakAraNanA ko Apane mAnya kI hai, jisameM kAraNatAdvaya ke svIkAra kA gaurava nahIM hai apitu eka hI kAraNanA ke svIkAra se lAyaba bhI hai| magara AtmA meM avibhunya - aparama mahatparimANa kI siddhi ke bhaya se Apa ukta kAlikasambandhAvacchina adRSyaniSTakAraNatA ko chor3a kara svAzrayasaMyogasvAzrayasaMyuktasaMyogasambandhAvacchinna pRthak pRthaka adRSTaniekAraNatA kA svIkAra karane ke liye taiyAra ho rahe haiM, gaurava Topa hone ke bAvajUda bhI ! Apa neyAyika nAM kamAla karate haiM / yahA~ yaha dhyAna meM rakhanA jarUrI hai ki adara kAlikasambandha se anitya padArtha meM hI rahanA hai magara kAla nitya hone para bhI kAlika sambandha meM no kAla meM koI bhI aninya padArtha raha sakatA hai, kyoMki anitya adRSTa Adi kAlopAdhi - kAlavizepaNa banatA hai| nitya padArtha kAlikasambandha se kevala anitya padArtha meM hI raha sakatA hai, nitya padArtha meM nahIM, cU~ki anuyAMgI-pratiyogI donoM nitya hone para kAlopAdhitA = kizcitkAlavRnitA hI nAmumakina bana jAnA hai| astu ! // 8 // kAlikasambandha se aTakAraNatApakSa meM gaurava kI Ariel ! neyAyika :- kAlikalambandha se adRSTa ko kAryamAtra ke prati kAraNa manane meM gaurava Topa upasthita hotA hai, kyoMki kAlikasambandha se janyatA ghaTatva, paTatva Adi anekAsvarUpa bana jAtI hai| matalaba yaha hai ki kAryatva, jo saMpUrNa kAryoM kA saMgrAhaka hai, eka dharmasvarUpa na ho kara kAlikasambanya se ghaTatva-paTatvAdisvarUpa hai. kAryatva ko sakala kAryoM meM eka anugata dharma ke rUpa meM bhI svIkAra kiyA jA sakatA hai jana saMpUrNa kAryoM kA anugama karane kA koI mArga na rahe kintu yahAM Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 madhyamasyAdvAda rahasya khaNDa 3 kA. 15 * janyatAvacchedakavicAraH ** atra pratikriyA yuktaM tajjanyasattvaM laghugaditamavacchedakaM janyatAyAH, tatkiM tatrApi heturna bhavati niyati: kAlike naiva vAdin ! pAzAsjjuH kilAtra prabhavati bhavato bandhanAvandhyabIjaM, sAkSI lAkSINamUrtirvibhuni bhavati bhoH ko'pi saMgopitAtman 11901 jayalacA au | ghaTatva-paTatvAdInAmAnantyena kAryatAvacchedakAnantyaprayuktAnantakAryakAraNabhAvApattiH / tato na kAryatvAvacchinnanirUpitakAlikasamvanika svIsa ! nanu janyatvaM na kAlikena ghaTatvAdisvarUpaM nAnAvidhaM kintu svarUpasambandha evaM janyatvamiti na janyatvAvacchinne dRSTasya kAlikena hetutve gauravamityAzaGkAyAM naiyAyika Aha atha svarUpasambandhaH tat = janyatvaM abhimataM astu tathA tathApi anityAbhAvatvaM = anityAbhAvapratiyogitvaM = prAgabhAvapratiyogitvaM eva tat = janyatvaM svIkartumarhati / parantvevamapi gauravamaparihAryameva svarUpasambandharUpasya prAgabhAvapratiyogitvalakSaNasya janyatvasya pratiyogibhedena bhinnatvAt / tathA ca kAryatAvacchedakAnantyaprayuktAnantakArzatAyA: kAlikasambandhAvacchinAyA adRSTaniSThAyAH svIkartavyatvenAnantakAryakAraNabhAvApattistadavasthaiva / tato na janyatvAvacchinnaM prati kAlikenAdRSTasyakaM kAraNatvamuktaM yuktaM kintvatmadabhimataM dvividhameveti nAtmavaibhavo'smAkaM durlabha iti naiyAsikAzayaH // atra = niruktanaiyAyikanaye syAdbhAdinAmiyaM pratikriyA kAlikasambandhAvachinnajanakatAnirUpitAyA janyatAyAH avacchedakaM kAlikana ghaTatvAdatvAdyapekSayA prAgabhAvapratiyogitvApekSayA vA laghugaditaM janyasatvaM eva yuktaM = puktyanapetaM tasya dravyajanyanAvacchedakatayA siddhatvena kvAt adRSTakAryatA'nyUnAnatiriktavRttitvAcca tat = tataH tasmAt kAraNAta he vAdin ! tatrA'pi = janyasatyAvannapi kAlikanaiva niyatiH tattadravya kSetrakAlabhAvabhava bhAvipariNAmanaiyatyAnyadhAnupapattyA lagnAtmalAbhA niyatipadavAcyA kiM hetuH na bhavati ? bhavatIti svIkriyate naiyAyikena tadA paramatapravedAH AtmavaibhavAsiddhizva niyatyaiva viprakRSTa| dezAdI jAyamAnakAryajAtanaiyatyApapatteH / na cainda neyatvaM svabhAvaprayojyaM, svabhAvasya kAryekajAtyaprayojakatvAt / na bhavatItyucyate naiyAyikena tadA nAtmavaibhavasvIkAre'pi niyatarUpAvacchinnasamagrakAryavyavasthA saGgagacchata iti kilAtra ubhayataH pAzArajjuH prabhavati yasmAt bhavato naiyAyikasya ubhayatrApi pradarzitarItyA bandhanA'vandhyavIjaM bhavati / ato bhoH ! saMgopitAtmana ! aise mArga kA abhAva nahIM hai, kyoMki kAlikasambandha se ghaTatva sabhI kAryoM meM hI rahane se kAryatvasamaniyata hone kI vajaha samasta kAryoM kA anugamaka ho sakatA hai| magara isa taraha kAryatA kAlikasambandha se paTatvAdi svarUpa bhI banatI hai| matalaba ki kAlikasambandha se ghaTatva paTatvAdi dharma se bhinna kAryatvanAmaka eka atiriktadharma kI aprAmANika kalpanA nahIM ho sakatI hai / evaM ghaTatva paTatvAdi dharma ananta hone se ghaTatya, paTatvAdi ananta dharmoM se avachina adRSTaniSTha kAlikasambandhAvacchinna kAraNatA atyanta guru bana jAyegI / ataH kAryatvAvacchina ke prati adRSTa ko kAlikasambandha se kAraNa nahIM mAnA jA sakatA / yadi kAryatva ko svarUpasambandhAtmaka mAnA jAya taba vaha anityAbhAvatva = prAgabhAvapratiyogitvAtmaka hI ho sakatA hai / svarUpasambandhAtmaka prAgabhAvapratiyogitA pratiyogibheda se bhinna hone kI vajaha punaH kAryatA avacchedaka Anantya prayukta ananta kAraNatA ke svIkAra kA gaurava bajralepa bana jAyegA / isalie janyatvAvacchinna ke prati kAlikasambandhAvacchinna adRSTaniSTakAraNatA kA svIkAra saMgata nahIM hai // 9 // janyasatva meM kAryatAvacchedakatA mumakina cha syAdvAdI :- magara vicAra karane para kAlikasambandhAvacchinna kAraNatA se nirUpita kAryatA ke avacchedakavidhayA janyamattva kI svIkAra kiyA jA sakatA hai, kyoMki vaha kAlikasambandha se ghaTatva, paTatva Adi kI apekSA evaM prAgabhAvapratiyogitva kI apekSA laghudharmasvarUpa kahA gayA hai| aba to adRSTa meM kAlikasambandha se avacchinna kAraNatA kA, jo janyasattvAvacchinna hai, svIkAra mumakina hI hai / taba AtmA ke vibhuparimANa kI siddhi kaise ho sakegI ? kyoMki isa kAryakAraNabhAva meM saMyoga sambandha kA hI niveza nahIM kiyA gayA hai / dUsarI bAta yaha hai ki hama to niryAta meM bhI kAlikasambandha se avacchina kAraNatA kA, jo janyasattvAvacchinna hai, svIkAra kara sakate haiM / heM vAdI naiyAyika kAlikasambandha se hI niyati janyamatvAvacchinna ke prati kAraNa ho sakatI hai yA nahIM yadi hA~ aisA javAba Aga deMge taba to kAryanayastha kI saMgati niyati meM hI ho jaayegii| kahA~ kara, kisako kisa taraha, kisa pramANa meM kisa cIja kA milanA 1 isa niyama kI vyavasthA to niyati hI kara legI, kyoMki niyata rUpa se hI padArthoM kI utpatti ke anurodha se yaha mAnanA Avazyaka hai ki sabhI padArtha kisI Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mahatvasya vividhakAraNAMcaMdanam (zaGkA) - dravyapratyakSahetutvAnmahattvaM sidhyadAtmani / vyomnIva nanu vizrAntatAratamyamanAdi rAt // 1991 sAditve janyatApatirhetustatra tu ko'pi na / bahutvaM vA mahattvaM vA tadetuH pracayazca yat // 12 // * jayalatA 784 ato'sAkSiko'yamAtmavaibhavavAdaH sarvaireva bahiSkAryaH / kiJca nepAvikanate janyasattvAvacchinnaM satvAvacchinne ca kAlikenA'dRSTasya hetutvasvIkAre'pi vyavasthopapatternAtnavibhutvasiddhiH // 10 // atra: naiyAyikaH punaH kArikArtikaNa pratyavatiSThata dravyeti / nanvAtmano mahattvAnAzrayatye 'ahaM sukhI' tyAdisAkSAtkAra eva na sthAt, viSayatAsambandhena dravyapratyakSaM prati samAna mahatvasya hetutvAt / mahattvasya dravyapratyakSahetutvAt 'ahaM sukhI'tyAdipratItyA Atmani siddhaya mahattvaM = mahatArabhAgam / tacca svIkriyata eva syAddhAdibhiriti siddhasAdhanamityAdAGkAyAmAhananu = khalu vizrAntatAratamyam vizrAntaM tAratamyaM yasmina mahatparimANaM nan dRSTAntamAha vyomnIva tatra hetu vizeSaNamAha anAdi sat = prAgabhAvApratiyogitvaM sati bhAvatvaM nityatvamiti yAvata / dravyapratyakSatvAvacchinnasya hetormahattvasyAtmani siddhAM tasya nityatve lAghavamiti AnA vibhuH nityamahattvAt, gaganavadityanumAnAt tasya vibhutvaM sidhyanIti naiyAyikAzayaH ||11|| nanyAtmamahantvasya prAgabhAvApratiyogitvalakSaNA'nAdive gauraveNa prAgabhAvapratiyogitvalakSaNaM sAditvamevAstu lAghavAdityasiddha eva hetu rityA zaGkAyAmakSapAdatanaya Aha sAditve = tanmahattvasya prAgabhAvapratiyogitvaM janyatvApattiH / na ca prAgabhAvApratiyogitvaM sani dhvaMsApratiyogitvalakSaNanityatvApekSayA janyatva evaM lAvavamiti vAcyam, tathApi tadutpAdakAdikalpanAgaravAta / na ca tasya phalamukhatvenA'dIpavamiti vAcyam, tatkAraNasyaivAtmanyasambhavAdityAha tatra = Atmani ko'pi hetuH / = mahatvajanakaH na vidyate / kunaH ? ityAha yat yasmAt kAraNAt bahutvaM = ekatvabhinnasaMkhyA, vA mahattvaM = avayavamahattvaM vA pracayazva zithilAkhyaH saMyogazca taddhetuH = mahattvajanakaH sambhavati / ayamana naiyAyikAbhiprAyaH mahattvaM kacit ekatvabhinnasaMkhyAtaH jAyate yathA RRNukasya saMreNIzca parimANaM prati paramANuparimANaM daNukaparimANaM vA na kAraNaM parimANasya svasajAtIyItkRSTaaise tantra se utpanna hote haiM jisase utpanna honevAle padArthoM meM niyatarUpatA kA niyamana hotA hai, padArthoM ke kAraNabhUta usa tattva kA nAma hI niyati hai| magara taba to dUra deza Adi meM utpanna honevAle kAryoM ke prAtistrika naiyatya kI upapatti niyati se ho jAne se adRSTa meM nAza naiyatya kA niyAmakatva nAmumakina vana jAne se Atmavibhutva kI punaH asiddhi hI hogA / aura yadi naiyAyika janyasatvAvacchina ke prati kAlikasambandha se niyati ko kAraNa na mAne taba to sabhI kAryoM ke niyatasvarUpa kI saMgati naiyAyika matAnusAra kathamapi nahIM ho sakatI hai| isa taraha yahA~ naiyAyika niyati meM kAlikasambandhAvacchina kAraNatA kA svIkAra kare yA na kareM donoM pakSa meM naiyAyika ke liye bandhana kA avadhya = amogha bIja = kAraNa bananevAlA ubhayataH pAzArajjunyAya apanA prabhAva dikhalAyegA / isalie o 1 nayAyika ke zAgirda 1 apane ko lajjA se chupAnevAle : tumhAre lie AtmA meM vibhutva kA sAkSI bananevAlA koI bhI akSINasvarUpavAlA hetu nahIM hai taba kaise AtmA meM sarvavyApakatA siddha hogI ? kathamapi nahIM ||13|| = * mahattva meM dravyapratyakSakAraNatA se Atmavaibhavasiddhi kA prayAsa ka naiyAyika viSayatAsambandha se dravyapratyakSa ke prati samavAya sambandha se mahattva kAraNa hotA hai | ataH 'ahaM sukhI duHkhI ityAdi AtmapratyakSa ke anurodha se AtmA meM bhI mahattva siddha hotA hai / vaha mahattva = mahatparimANa gagana meM vizrAntatAratamyavAle parama mahatparimANa kI bhA~ti anAdi sat = prAgabhAvA'pratiyogI hote hue bhAvAtmaka yAnI nitya hI siddha hogA / nitya mahattva kA Azraya hone kI vajaha AtmA meM vibhu parimANa kI siddhi hogI / anumAnaprayoga isa taraha ho sakatA hai ki AtmA vibhu hai, kyoMki yaha nitya mahattva kA Azraya hai / jo jo nitya mahattva kA Azraya hai vaha saba vizu hotA hai jaise gagana | ataH AtmA ko vibhu mAnanA hI yuktisaMgata hai yahA~ yaha zaMkA ho ki AtmA anitya mahattva kA Azraya ho to kyA bigar3atA hai to isakA samAdhAna anitya mAnane para usameM janyatva kI Apatti AyegI / 'phira bhI ApakA kyA kyoMki AtmA meM mahatva kI utpatti kA koI kAraNa nahIM hai| mahatva kI utpatti yaha hai ki AtmA ke mahatva ko sAdi bigar3atA hai ? yaha prazna bhI nirAdhAra hai, Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41.2 madhyagarapadAnaharAya gANDaH : . kA. 45 gugihAmAnamaraNama * vinA'vayavamAtmani pramidaM kila klIbata: sutodbhavalatUhalaM kalayati pratiyatAm / vibhutcabhikAhakSatAM mukulitaM pipAsAvazAt jayAnakaravaH zravaH zrayatu tena vizvAminAm // 13 // ayocyate -> parimANamatra ki mApakRSyate ? apakarSa ivotkarSo'dhijanyatAM yata: // 14 // --* jayalatA - minikanya mAt, dvayakaparimANaM tu mAnaguna kSaya notkRSTaM, sareNurimANaM tu na sajAtIyam / ataH parabhaNI dvilpasaMgacyA dvayagakarimANapaka tritvasaGgajya ca trasaMraparimANasyA samavAnikAragam / kacidabAbamahattvarimANA mahatparimArga jAyane yathA samagana ghaTAdigarimANaM prani svasamavApisamavetatvasambandhana kapAlAdimahatparimANasya kAraNatvam / vanizca pratyAjAyata yadhA talakAdiparimANam / aba nRsiMhaH 'pracayatvaM cAvavayogaganA jAtivizeSaH. tAdazajAtivizeSAvanichanna thi, uttanyatta' ityAcaSTe / (kA,112 ..) ||12 // sAtAyatA kAgapataM ? itara kila avayatraM binA Atmani idaM = anapadonabA trayaM = kAcAngasa dAvyAmahatva -pranayAnyanama, kalAvataH = napuMsakAna sutodbhavakutUhalaM kalayati / yathA mAdazukazunyamaMtvana napusakamya mannAnAjanaphavakapa nadaH anAyAH putrotpAdAjhilapa: yAdagAH bhavati tAdRdA evAmilAmA janyAtma parimANa dinAM, AtganI nisvayavatvana kalyAnya. mahatyA-nahala-pracayanyatva:pi janmaparimANa agratvakAGkSaNAna / nena kAraNaM sAvadhAnaM pratithUyatAM, vizvAGginAM = gakalajanAnAM pana pipAsAvazAt nalitaM jAtaM tat avaH = AMtrayugara vibhunya = va nikAta namAmilAnAM jayAnakaravaH = jayakAra: zrayat / nityamahattvasya svarUpAsiddhatyApanayanAtmanaH sarvacyApityasAyanAditi gautamIyAzayaH // 5 // atra = AtmanA ninya mahatvahatunA vibhutvapratipAdana syAdrAdibhiH ucyane atra = Agani parimANaM kiM = kunA hatI: nApakRpyate ? nityamahanta parimAgavance bAyakAmAnA grayojakatAta / na hi niyamahatvamastu mAstu vinatvaM tahi ko dApaH ? iti garyanuyoga namAvikana kiJcidvAna pAte / na ca narayAmakRSTattva janyanA nirvAdhikA, gaganADanyAvadhikApakarSamya bahatvAdijanyanAradakatvAdini vAtryam, yataH tasya vibhula janyatyApaninAdhikA, paranAmbapakAMvadhikAnkasya kalAdijanyatAbAdakatyAdityasyApi suvacatvana apakarSaH gaganamahatyAdhikApakarSaH ibotkarSo'pi paramApApavidhikotkapA-pi ! ke tIna kAraNa ho sakate haiM (1) pahala = svAzrayAvayavagata bar3hatvasaMkhyA, jaise dyaNukaparimANa ke prati dayaNukAvayaparamANugata / dvittasaMnyA, ( mahatva = svAthayAvayaca kA mahatpagmiANa, jaise paTaparimANAzraya ghaTa ke avapaba kapAladvaya kA parimANa gharaparimANa kA kAraNa hotA hai, () pracaya = vidhisaMyoga, jaise mUlikAparimANa ke prati usake Azraya ke avapadoM kA zidhilamayoga hetu hotA hai | // 1 // magara AzmA niracayaba hone kI vajaDa na nA AtmA meM khAzrayamamacetatvasambandha se mahatparimANa raha sakatA hai aura na to pracaya = avayava vidhAthilamayoga raha sakatA hai / pagmiANa ke janaka tInoM kAraNoM meM se eka bhI kAraNa AtmA meM na rahane para bhI AtmA ke parimANa meM janyatva kI kalpanA hijar3e se beTe ke janma kI kutuhalatA kI tulanA karatA hai / isalie pipAsA kI bajaha vaibhava-ddhi kI kAmanA karanevAle vidhAna ke paMdha ho gaye hA varNa vibhutva kI kAmanA karanevAle naiyAyiyoM ke jayAnakarava = vijayadhvani kA Azraya kareM, kyoMki janyamahatva kI AtmA meM kathapi siddhi nahIM ho sakatI hai aura pAnipanyAya meM siddha hotA huA nitya mahatva vibhutva kA ghyApya hotA hai / isalie AtmavibhattabAdI ko hI cijayamAlA prApta hogI // 4 // jiymhaa| vigupiyA hI hai - syAdAdI syAzAdI :- yaha kathana TIka nahIM hai, kyoMki AtmA meM nitya mahattva hone para bhI usameM apakRSTa parimANa mAnane meM myA bAdhA hai ? isa prazna kA koI pranyunara na hona meM ukta anugAna aprayojaka hai. vipakSarAdhakana zUnya hai / yadi yahA~ naiyAyika kI ora se yaha kahA jAya ki --> 'AtmA ke parimANa ko apakRSTa parimANa mAnane para usa janya mAnanA hogA, kyoMki gagana ke parimANa meM apakRSTa parimANa tryaNukagmiANa kI bhAMni avayavagata bahutvAdi meM janya hai - taba to nunya muni me syAdvATI kI ora se yaha bhI kahA jA sakatA hai ki , 'bhAnmA ke parimANa kA utkRSTa = paramamahana mAnane para use janya mAnanA hogA, kyoMki paramANa ke parimANa meM utkRSTa pagmiANa avayagata bahutyAdi se janya hai. jaMga jyaNukAMgmANa' . / isa taraha to apakarSa kI bhAMti utkAI bhI pagmiANa kA janyatA meM avacchinna = viziSTa banA degA / naca no AtmavibhUtvapakSa meM bhI vaha mamamyA jyA kI nyA banI rahagI // 14aa / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM AtmaparimANanya jana AgoraparimANatvAdapakarSastatheti cet ? vyomno'pyaparimANatvAdutkarSaH kiM na tAdRzaH [199 vileyattAM sagaM sattvaM kASThaprAptatayA bdayoH / tato jAtivizeSeNa janyataivAtu zIlyatAm // 16 // vastuto janyamevedaM pracayAt pratijAnIte / pradezaijabhito janto: zAzvataikatvazAlibhiH // 9911 OM jayalatA hai 570 janyatAM bahutvAdinipajanyAM avacchinyAt niyacchet, gaganamahattvAvadhiko prakarSasyeva paragAvakaryAvidhikakAsthiApi bahutyAdijanyatAvacchedakatveH cinigamAnnAtmavitvapakSe'pi prayuktadIpapracyava iti bhakSitaM pilAne zAntA vyAdhiriti nyAyapA iti syAdvAdinI: bhiprAyaH || 14 || = 2 4 kArikArddhana naiyAyikaH samAdhatte - aNoH aparimANatvAt = svasanadhApisamavetatvasambandhena parinAzUnyatvAda apakarSaH = gaganamahatvAcadhikApakarSaH tathA = bahuvadinyatatvaka ityAtyaparimANasyA'pakRSTale janyatvApatticAdhiketi ceta ? syAdvAdI prativandyA samAdhatte vyomnaH api aparimANatvAt = svasvAmisaMvatatvasambandhena parimANarahitavAn utkarSaH 86 paramANvapakarAMvadhikotkarmaH kiMkarIyatAvacchedakA ? yuktaravizeSAta / tatazvAtmavibhutve'pi janyatvApattiH tadavasthava / etena paramapavitrikamahattvasya gaganaparimANasAdhAraNatayA na kAryatAdikanyAgatyapi pratyuktam, gaganamahatyAdhikApakarSasya paramA parimANasAdhAraNatayA na kAryatAvacchedakatvamityasya tulyatvAt ||15|| ata iyattAM vinA dvayoH gaganaparamANuparimANayoH kASTAprAptatayA = vizrAntayA samaM satyama / tato jAtivipaNa paramANuparimANAtparimANagaganAdiparimANacyAvRnavajAtyena cAdiparimArAsAdhArana eva janyatA - bahutvAdinilajanakata nirupitajanyataH anuzIlpanAM = vimRzyatAm / tato na nityamahattvAzrayatve'pi Atmano vibhuvaM kiJcitsAdhakaM na vA upakRSTapari mAgAzrayatvaM bAdhakaM kiJcit tasyAHprakRti bahutvAdijanyatAvacchedakatva ||16|| idaJjAbhyupagagavAMdenoktaM, vastutaH janyameva idaM = AtmahatyaniSNaM, kuto janyatvamasya ! ityAha pracayAt zithi lAkhtryasaMyogAt iti syAdvAdinaH prtijaante| na ca niravayava Atmani kathaM pracayasambhava iti vAcyam, tasya lokAkAzapradeza ni nA'saGgakhyadezAnAmabhyupagamAt / devAha zAzvataikatvazAlibhiH pradeza: jAgrataH = avaSTabdhasya jantoriti / etena vinA'tra = yadi naiyAyika kI ora se samAdhAnArtha yaha kahA jAya ki 'aNu ke koI avayava nahIM hone se svasamavAyisamavetatvasambandha se aNu parimANazunya hone kI vajaha gaganamahattvAdhika, apakarSa tathA = bahutvAdijanyatAvacchedaka banatA hai| isalie AtmaparimANa ko paramamahat na mAnane para usameM janyatA kI Apatti AyegI ataeva AtmA vibhuparimANavAlI siddha hotI hai to tunyayukti se syAvAdI kI ora se kahA jA sakatA hai ki 'gagana ke koI avayava nahIM hone se vaha svasamavAyisamavetatvasambandha se parimANazUnya hone kI vajaha paramANu apakaryAvadhika mahattva tAdRza = bahutvAdijanyatAvacchedaka banatA hai| taba to AtmA ke parimANa ko paramamahat = vibhu mAnane para usa parimANa meM janyatA kI Apani IMTa kara khar3I rhegii| matalaba ki jisa doSa kA ApAdana zarIraparimANAtmavAdI ke mata meM AtmavizutvavAdI kI ora se kiyA jAtA hai usa doSa se mukta honA usake lie bhI muzkila banatA hai ||15|| magara aNutva- mahatva ko chor3a kara gaganaparimANa evaM aNuparimANa donoM hI kAprApta = vizrAntatAratasyavAle hona kI vajaha donoM samAna hI hai / isalie na to gaganamahattvAdhika apakarSa ko janyatA avacchevaka mAnA jA sakatA hai aura na to paramANu adhika utkarSa ko isalie munAsiva to yahI hai ki jAtivizeSa meM hI bahutvAdijanyatA kA parimANa meM | svIkAra kiyA jAya / arthAt parimANaniSTa jAtivizeSa ko hI bahutvAdijanyatAvacchedaka mAnanA yukta hai| vaha vaijAtya = jAtivizeSa jaise maganaparimANa, paramANuparimANa Adi se vyAvRta hotA hai ThIka vaise hI AtmaparimANa se bhI vyAvRtta hai - aisA mAnA jA sakatA hai| ataeva AtmA meM nitya mahattva ke hone para bhI apakRSTa parimANa kA svIkAra karane para usa apakRSTaparimANa meM janyatA kI Apatti ko avakAza nahIM ho sakatI // 16 // yaha to abhyupagamAda se bAta kI gaI hai| vastusthiti to yaha hai ki AtmA kA mahattva nitya nahIM hai kintu janya hI hai| isalie vibhutva ko siddha karanevAlA nitya mahattva hetu bhI svarUpAsiddha hai| taba AtmA meM vibhutva kI siddhi kena ho sakatI hai| yahA~ yaha nahIM kahA jA sakatA ki AtmA kA mahattva janya kaise mAnA jA sakatA hai ? kyoMki Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 madhyamasyAdvAdarahasya khaNDaH 3 . kA.1 AtmAnaH saGkAra vistArasamarthanama* syAtAM socavistArau jIvapudagalayordayoH / nAmakarmodayAdeva kasyAtiprasahagataH // 10 // smaryate > 'aviralagalallAlAjAlAvalIDhamukha: zivaH, pariNatahaDhaskandhandando yuvA'pi / sa jAyate / patitadazano vRndaH prAya: sa eva kadAcana prathayati kila svAdhInatvaM bhave // ka ivAGgabhRt // 5 // itthaca tanumAnatve parimANazidAtmanaH / bhedApattiH parAstaiva syAndAdAtatilahadhinI // 20 // -OM jayalalA - yavamAtmani bayamidamiti yaduktaM pareNa tabhirastam, syAzrayAsamavetatvasambandhanAtmani bahutvasattvAnna janyAmakRSTaparimANA sA bhavaH / / / ata evApakRSTamahatvaM pratyanekadravyavattvasya prayojakatvamitsunAvapi na niH, asahayavadevAtmakAvayavAnamavAdhAna / enena 'sAdive tasya janyatvApaniI taranatra ta koNi na' ratyAdi parAstam // 17 // ___ pradIpaprabhAyA ivAtmanaH sakocavikAsAbhyAM parimANabhedasyAbhyupagamana sarvathA nityamahattvA siddhanAnmavaibhavasiddhiH kintu zarIrAvacchedenaiva nadguNagopalabdhaH kAyamAnatvameva yuktaniti sAdhayitumupakramane syAdvAdA- dvayoreca jIvapugalayoH anyonyAnuviddhayaHH Atma- zarIrayoH nAmakarmodayAt saGkoca-vistArI syAtAm, na ekasya = jIvasya zarIrasya vA sar3akozinI, avinigamAd, atiprasaGgatazca / / 1 / / nanu kAyamAnatve AtmanaH parimANabheda nityatvApanyA eka sIno parapracyunirityAzaGgakAyAmAh- smaryate cati , aviraleti spaSTArdham / bAlamadhyamaparyantAbasthAgyAM sa evAmi ti pratyabhijJAnAnAtmanaH kSaNikatvApAnaH zarArabhedapi dArAriNAnabhedAta zyAma - raktatAdazAyAM ghaTabarbAdani kArikAnAtparyam / / 15 / / / tadeva darzayati / itthaJca parimANabhidAtmanaH = parimANabhedaM bhajato jAcamya tanumAnave = zArIraparimANatve siddha AtmanaH sarvadhA bhedApattiH parAsteva, atra hetuvizeSaNanAha-syAnAdAnatilacinI, parimANabheda pariNAminA madana syAdvAdAnatiladhanAt // 20 // pracaya se vaha janyasvarUpa mAlUma par3atA hai| upacaya aura apacaya se AtmaparimANa meM janyatA kA apalApa nahIM kiyA jA sakatA / AtmA ke asaMkhya pradeza hai, jo nitya hai evaM nitya ekatvasaMkhyAvAle haiN| anaH avayavagata bahutvasaMkhyA se AtmaparimANa kI utpani mAnI jA sakatI hai // 11 // jIva saMsArI avasthA meM karmoM se AvRta hotA hai / aSTavidha karmoM se AvRta jIva ke nAmakarmodaya kI bajaha zarIra aura AtmA donoM kA hI saMkAMca para vistAra hotA hai, kisI eka kA nahIM / jIva yA zarIra meM se kisI eka kA vistAra hone para to aneka doSoM kI Apani AyagI, jaisa bAlaka ke zarIra kA vistAra hone para bhI bAlaka kI AtmA kA vistAra na ho taba tAM vistAravAle azyaboM meM jIva na rhaa| phalataH baDhe hue avayava meM dAha Adi kA anubhava na ho skegaa| yadi kevala AtmA kA vistAra mAnA jAya natra no AtmA kA zarIra 88 sAla hone para bhI janmAvasthAcAlA hI rhegaa| ataH nAmakarmodaya se zarIra pAvaM AnmA donoM kA vistAra mAnanA nyAyya hai / ThIka isI taraha nAmakarmodaya se zarIra parva AtmAdonoM ke saMkoca ke bAre meM bhI svayaM vicAra karanA cAhie / / 18 // ___ kahA bhI gayA hai ki satata giranevAlI rAlA kI AvalI meM vyApta muMDavAlA bAlaka hI kAlAntara meM dRDha evaM pariNana do kathevAlA yuvAna banatA hai aura kadAcit vahI vRddha banatA hai, jisake mu~ha ke dAMta bhI TUTa gaye haiM evaM indriyA~ bhI zithila ho gaI hai| sacamuca yaha rAta sUcanA detI hai ki isa saMsAra meM kIna prANI svAdhIna hai| kisI bhI jIva kI yuvA avasthA Adi svAdhIna nahIM hai // 10 // uparyukta kathana se bhalI bhA~ti jAna par3atA hai ki eka hI jIva zizu Adi vividha avasthA ko dhAraNa karatA hai, bhale hI usakA parimANa bhinna bhitra banatA hai| parimANa ke badalane para bhI parimANI = parimANavAlA = parimANAdhikaraNa badalatA nahIM hai| isalie yahA~ yaha zaMkA ki > 'AtmA kAparimANavAdI hone para AtmA kA zarIra choTA bar3A hone para AtmaparimANa meM bheda hone kI vajaha AtmA bhI badala jAyagI / pavila AtmA se bhinna navIna AtmA kI utpani ko mAnya karanI hogI' <-bhI nirasta ho jAtI hai, kyoMki AnmaparimANabhaMda kA bhI hama syAvAda kA abalambana kara ke svIkAra Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mAnmarammAtisaMvAdaH viziSTotpAdasaMvitirvizeSye bAdhake sti| vizeSaNopapanA ki viziSTAdhikyavAdinAma // 7 // nanu niyAmakameva hi vaibhavaM vadati kaSTamaSTamihAtmanaH / itarathA pratigRhAgata taM vinA kathamaho jagati(tI ?) vyavatiSThate // // * gayAtA* nan 'rakto jAna' utpAdipratyayavat 'yubA jJAta' ityAdipratItaH savizeSaNI hi vidhiniSedhI bizapaNamupasaGakrAmanaH mati vizezyabAdhe iti nyAyena vizeSaNAvagAhilvameva, vizaSye bAlani prAgabhAvapratiyogityAdavAMdhAditi jIvarakAntana nityatvameya viziSTe AtmanyuTayAdapadArdhAnvayana "viziSTaM zuddhAnAtiricyate' ininyAyena zuddha Anmanyapi tadantrayaH myAditpAjhakAyAM syAdavAdyAha - viziSTotpADhasaMvittiH - yuvAdyavasthAviziSTAtmAtyAdasaciniH.vizeSye AnmAna prAgabhAvapratiyAgitvAvaragAhile tu bAdhaka mati = kAntikAtmavinAzanadapAdakagaMdhapaNAdicAdhaka sati, viziSTaM zuddhAnatiriccana iti vAdinAM naiyAyikanAM naye vizeSaNopapannA = ranAdyutpAdAvagAhitvantu yuvAdidAgarAtmakavizeSaNotpAdAvagAhilyanopapanA iti kiM viziSzadhikyavAdinAM mane tathA syAt ? naiva syAt / yathA sArvabhaumAdibhiH viziSTaM dAdAdatirikta svIkriyane tathA syAdvAdibhirapi kazcidati tatazca vizeSaNotpAde vizeSaNaviziSTayana vizeSyamAHpi prAgabhAvapratiyogitvamacyAhatameva / na caivamAtmano nityalaprasaGga ini vAcyam, viziSTotpAdasya viziSTa vaMsaprayAMjakatanA viziSTAvasthAnA:pratipandhitvena dravyaparyAyAdinAtmano nityAnityantra papanaH / sarvadhA viziSTAnatirikatvanaye tu nArakA viziSTAtmani nadavasya suhAbhAvaH kaSTasAdhya ityadhiko vistara AtmakhyAtI // 2|| aba nayApikaH kArikAtrikaNAtmanI vibhUtvaM sAdhayati mana nahIM karata yata uha, AtmanaH adaeM evaM niyAmaka = vaibhavaniyAmakaM sata svaniyamyaM vaibhavaM = AtmavibharimANaM vadati iti bhI : svAdAdinaH yUyamidaM pratigRhaNata / inaradhA = AtmanA ribhutva naM = atmavaivaM binA kAyaM jagali gahinadi nAnyApAna vipratiniyatvyavasthA vyatiSTataM ? nacalyarthaH / adRSTasya svAzrayasaMga ke AzrayAntara karmajanakatvAdini hatArityAdikamanupadAmaca 'ganu padI di / zrAMkanyAravyAnaM bhAvitamaMca // 22 // karate haiM / pUrvaparimANaviziSTa AtmA kA nAza hone para bhI uttara erimANaviziSTarUpa meM AtmA kA avasthAna abAdhina hI hai| isalie AtmA kA kathaMcita maMda = nAza hotA hai, sarvathA nahIM / isalie AtmA meM maNikanca kI Apatti ko akkAsa nahIM hai / / / / yahA~ naiyAyika kI yaha zaMkA ki -> "AnmA aura agera nA jala aura anala kI bhA~ni bhinna hai| anaH 'catraH yuvA jAnaH' ityAdi pratIti meM bhAmamAna utpatti kA pratiyogI to yuvAvasthAbAlA zarIra hogA na ki caitrAtmA, kyoMki AtmA to nitya hone kI vajaha prAgabhAva kA pratiyogI hI nahIM hone se adhyakSaNasambandhasvarUpa uttani kA anvara AtmA meM pita hai| yaha eka nyAya hai ki jaba rizie vidhAna yA niSedha kiyA jAtA hai taba vizeSya meM vidhAna pA nipeya kA anvaya karane meM bAdha hone para usakA anya kela vizeSaNa meM honA hai. jaise 'gata utpannaH' ityAdi sthala meM pUrva utpatra ghaTa meM puna: utpatti kA annya bAdhita hone se kevala rakta rUpa meM hI utpatnipadArtha kA anvaya hotA hai / ThIka vaise hI AtmA meM utpanipadArtha kA anvaya rAdhita hone se kevala yuvAzarIrAtmaka vizeSaNa meM hI hogaa| matalaba ki AtmA to sarvathA nitya hai / kimI bhI naradda utpatra nahIM hotI hai| yadi aisA na mAnA jAya naca no 'ciziSTaM zuddhanAtiricyata'nyAya meM viziSTa meM utpatipadArtha kA anya karane para zuddha AtmA meM bhI utpatti kI Apani AyegI' -bhI nirAdhAra hai, kyoMki hama myAdvATI viziSTa ko zuddha se atirikta mAnate haiM / cijhie aura zuddha padArtha paraspara bhinna hai| isalie hamAre matAnusAra 'yuvA jAtaH' isa buddhi kA sirpha vizeSaNa meM utpAnipadArtha kA anvaya kara ke upapatra nahIM kI jA sakatI, kyoMki yuvAvasthAviziSTa AtmA meM utyanipadArtha kA anya kiyA jA makatA hai| viziSTa zUja se bhinna hone kI vajaha yuvAzarIraviziSTa AtmA meM utpattieTArya kA anvaya karane para zuddha - vizeSaNavinirmakta AtmA meM utpani kI Apatti ko avakAza nahIM rahatA hai, kyoMki viziSTa rUpa se utpani kA pratiyogI hone para bhI Atmatvena utpani kA apratiyAginya AtmA meM abAdhita rahatA hai| isaliye hama rayAdrAdiyoM ke matAnusAra AtmA meM nityAninyAya acchI taraha saMgata hotA hai / neyAyika :- ahA~ kaeM / adaSTa hI Atmavaibhava kA niyAmaka hai aura vahI Atmavaibhava ko bolanA hai . banAnA hai| phira bhI Apa syAdvAdI AtmA ke vibhu parimANa kA apalApa kara rahe haiN| magara AtmA ke vibha pagmiANa kA svIkAra kiye binA jagata kaise jyavasthita raha sakegA 'jagata kI vyavasthA kama upapatra hA saMkegI, yaha tuma hI bnaao| Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48.6 madhyabhAyAdAdarahara khaNDaH 3 . ka. * narAmbhyaM nyAditanAvicAraH hata tamilajAcAlAmAlAjaTAlamahA'ni(?na)lo. jcanati na vironAdho movana dhAvati tandataH / carati pavanastiryagnAdho na vAmbarasacaro na khala niyAmakAdRSTAkaSTAM gati hi vimuvati // 23 // ata eva tatra karmaNi saMyogo'haTazAlino mAgataH / dhuvamasamavAyikAraNamAtmana iti manyatAmetat // 4 // * jayalatA kiJca devadattaM pratyupasarpa tI gAmahilAdayA devadanavidropanugAphATAH taM pratyupasarpaNatvAdagrAsAdivata / grAma hi davadanaM / pratyupasarpandebadanavizepaguNana prayannarUpeNAkRtyagaNa duSTaH / tataH pAdayApi tathaiva gukA iti nanAhitArgaNagya ggiMdraH / na vA prAptAnAM teSAM tana gRNanAkarpagaM sambhavatIni taH tadguNasya prarisiddhiH / tathA dabadanAganAdikaM devadanaguNapUrvaka kAryatve sati tadupakArakancAta. grAsAdivat / kAryadeza ca sannihitaM kAraNa kArya janmAna vyAdhiyata nAnyathA, AnaprasaGgagAta / ataH tabahAnAdikAyA nAvAze natkAraNa jana-pAdivata devadanagaridiH / yatra ca guNAH pratIyante natra nadguNyadhyanumIya kamannagNa / teSAmanutpatteH / svAzrayamayogApekSANAM guNAnAM AzrayAntara karmArambhakatvAdhapatnazcAgnasa vyajvAlanAdikamapi kAyace. sani nadapakArakatvena nadizeSaguNakAritamityanumAnAnavA dRSTasiddhiH svAzrayAtmAnamanamAzyatIti vaibhavamAtmanA manyatAmityazayana naiyAyika Aha ! hutaghanetyAdi / mUlAdI 'mahAnilA jvalati' iti pAdaH / vastutaH 'mahAnalo jvalatI ni pATana bhavitavyam / mahAnalaH tiro na calati, adho na jvalati, uddhanaH gana Ubhya na bhavatIti na, kinna dhAvatyeva nApaM tu ribhAvitamaMtra ||23|| ata eva = ekadravyale sati kriyAhatgaNatvasya svAzrayamuktAzrayAnnarAnuyAgikakamArambhakatvAdeva, tatra karmaNi . ucalanapacanApamaNAMdikarmatyAgracchinnaM prati, bhU adRSzAlinaH = adRSTAzravasya AtmanaH gaMyagaH asamavAyikAragaM iti manyatAM etat = AtmanA vibhuttama / anyathA tiprasajhyAniti yAyikAzayaH / pAtra magarI gatvAta prathamaguna pakSAyAH zrIvAdidevasUrizoka : pradarzanne / ndana sthAbAda galAkare --> nadenadaphalaM sarvamapara kRSikarmavat / ninimeSagakSAramAnApA lakSyata budhaH nAhigagaramAtna' nadyoga dvArAraM namAtmanA / AtmA mArA. saMyukta lagAH bA tathA vidhaH || || dayadattadhyaneyAMgAyogaH prAci kathyate / ityumA yati pabhedI paNmugyasyaca paNmukhA / / 3 / zagara nidA sidhyanatra jyAmimattava naam| nayA va jAtI-gilAsA: gavakAgamaH / / adhAnmA tanna nityanvavyApityAbhyAmyaM yataH / vAkaya mANavastUnAM vidyate dezakAlayoH / / || na cAmRduzagAtnAnaM prati kasyApi maNin / yujyattAntamAzriyaM yathA mAnuH gij prani / 6 / / tathAhi - arthAnyadarzanAradevAma gati yAtIha yayA zArAdiH / yadvAnyakALAparakAlananaM yathaH ghaTAdana prati nikAdiH / / || 7 vayoktAmhAnumAne bayAM niMgi pana mAdhyama / yazcApi hetuH sakalaM tadantaramya yajJe parikalpanAtrama 8|| nAti tanvAtmamaMdAra pakSa: sAtinAni |yto gaNabampo yamipyane kaNabhukta- / / 7 / / yuktI guNI na canarimantugAnAM nittataH / 'vAdyATikana sinaSTa natkutI bhavet / 1 / pAThaprakAra punarAgamanAnAH sAtvikaH / pAkimatAntriko vaH / anAdhikazcatkathamatra sidhyatra nAcikA ne bhaMDANA maH / / 1 / / tAdRzAMmAgaNanirmitA nanaH pratyadApi rikalpitA bhavat / kanginAgninaginA yAcanAyikA kimaha nignanAstimAH / / 16|| svanaM hanna zapikaNa tvaya banamevaM ca nAthAgataM darzanama : zAtmasannaH pradezasttI nAccika: kIvaMgAna: karya kI kalpanAma / / 14 / / tAcikaTayaM nAvyavA bhadavAsyAda nAvadAyA na pakSaH kSamaH | prAtanA prakArapratikSapakalpaTaniSTavitAzeSaraM pAptitaH ||1|| bhitraM taM gaMdAdhayathA- hama naiyAyika to kaha sakate hai ki ghI DAlane se parapara mirita jvAlA kI zreNI meM vyApta mahAkAya ani na to niryaka jalatI hai, na to aghodizA ke abhimumba jalatI hai / magara udbhana hokara urdhva dizA ke abhimugna jalanI nahIM hai * aisA nahIM hai / manalaba ki ani kaH kevala urca jalana kriyA hotI haiM / patraM AkAza meM ghUmanavAlA pavana adhogani nahIM karatA hai ki niryaka dizA meM hI gAna karatA hai / aisI pratiniyata dizA meM gani hI apane niyAmaka adRSTa kI banA rahI hai, kyoMki niyAmaka adRSTa ke AkRpa gati kA kabhI bhI agni, pavana atikramaNa nahIM karanA hai / isa taraha gani adRSTa meM niyamya hotI hai yaha siddha hone meM hI kriyA : gati ke prati adRSTavAle jIva ke maMyAMga kAM karma kA asamavAyikAraNa avazya mAnanA hI hogA / dinA asamanAyikAraNa ke to kisI kArya kI utpAna nahIM honI hai / bhoktA ke adRSTa meM gatimAna agni Adi kI gani jahA~ honI hai vahA~ svAzrayasaMyogasambandha se adRSTa (puNya-pApa) va Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * myAdAdaramnAkarasaMvAdaH zRNuta pUrvamapUrvamihedRzaM manu vilakSaNameva samIkSyate / adhi / vilakSaNateva paNAGganA, parakaTAkSavilakSaNavIkSiNI ra kulavadhUrikha nAyakamAtmanaH surataragataraGgatarahimaNI / yadi na muJcati hetumiyaM na tatkathamaho na kRti prati ceSTate // 26 // -* gayA * stadAnIM pazyAdiH sthAnadguNAkara eva / pazcatasvaMya satyAtmabhAve kiM kartavya bhAratadanyana purA ||16|| (pra.na.ta../8yA.. pra. ) ityAdikam / adhikaM tatA vasaMyam / mAnanaM prakaraNakAra: pUrva kArikAvikopAtiM nayAyikamatama'pAkartuM kArikAsanakanApakramata - gRNutati / pUrva = || prathamaM mA ! nayAyikA ! yUyaM zRNuta, adRSTaM hissayamayogadAnalaM isa pacanapi vartate / tataH tatrAdayadhvaMgamanaM nyAya / evaM pavanatiyAmanakAraNA:dRSTasya sthAzramagaMgAnanaH nalapi sancana nayApi niyaMganiH syAdava / vAtaH nabhigakaraNAya vayA sthAkAyameva yadata analArdhvagamana dekAraNAdA / bilakSaNamaMba apUrva - adATaM iha = anilotabaggamanAdI darza = kAraNamini mamIkSyane / parantu ayi ! mundhA; : parakaTAkSavirakSaNAkSiNI - panatvasambandhamA sambadbhasya parasta kaTAra yA vilakSaNatA tasyA abalAkinI rAmpAdikA ca paNAGganA = yA iva, apUniSTA vilakSaNatA api myAzrayasamApisaMyogasambandhanA sambadarUpa tyAdI yA vilakSaNatA udhvAbhimukhatvAdilakSaNa tamyAH sampAdikA spAdeva / cilamAgamadRSTamevadRzaM yat asambaddhapi niyatakAdikamasAda ditya va kalyamitamahaMni / tathA ca nAtmavabhavasiddhirita syAdvAdinI gUdA bhinAya jAyata / / 2 / / nanciyaM cilakSaNatA napaNAGganA kinnu kulapaya ne nayAyikAzaGkAyo myAdATI bani - yadi surataraGgataraGgatarrAgiNI = kAgakalikalAkaTAzakuladrayapravAhinI kulavadhUrina iyaM = vilakSaNatA AtmanaH = svasya nAyakaM hataM = gamanAdikAraNa namudhati. tat tasmAt kathaM nu ahA : kRti prani na capata : itpanvayArtha: ! Arya bhAvaH yA kalamA svasvAmiparihAriNI naiva bhavani tayayaM vilakSaganA udhvaMgamanAdikAraNatAnyAnA va bhavatAni svAtriyate tadA vilakSaNatA kayamadaSTami prani na naSTana : adRSTa ina kRtAvapi gamanAdihatutyasyA:vizaMpAta / nanazca kRta nanaca gambandhana kAraNAnA prAdhA / na mAnavati vAcyam. dhyAnAMvaMzAsTiAna prayatnena yahitA pRSTaghaTasphAMTanAdAnana yAcArAta / na caitada yathAnupapatyAnaniyame - nAtmavibhutvasiddhiriti vAcyama, naspatyAvazyasidatvAna / na ca kRtaraNyadRSTacatyakSatvamini na nyabhicAra iti bAyama tathA pani ayogAlako AmavAna balagtyisyApi pramAtvA nariti dika // 26 / / samarAya sambandha me adRSTaviziSTa AtmA ke gaMyoga kI siddhi hotI hai / yaha naya utpapatra ho sakatA hai yadi AtmA ko kAyapari-mANavAlI na mAna kara vibhuparimANavAlI mAno jAya, kyoMki agni. pavana Adi bhoktA ke zarIra meM dara dAta haiN| isa naraha AtmA kA vibhu pagmiANa hI siddha hotA hai / / syAdrAdI :- o naiyAyika ! pahale ma kyA kahate haiM vaha muniya / saca bAta yaha hai ki yahA~ carA vilakSaNa hI / adRSTa kAraNavidhayA dekhA jAtA hai / isakA kAraNa yaha hai ki AtmavibhutvapakSa meM jo adAsa svAdhayasaMyogasambandha meM agni meM rahanA hai vahI pavana meM bhI usI sambandha meM rahanA hai / naba vaha agni kI bhA~ti vAyu meM ubhyaM gati hI kyoM na utpanna karegA? anaH mAnanA hogA ki bhagni kI ucca gati ke kAraNIbhUta adRSTa meM vAyu kI niryaga gani kA kAraNIbhUta adRSTa vilakSaNa hai| isa nagaha jaba vilakSaNanA kA adRSTa meM gvIkAra karanA naiyAyika ke lie Avazyaka hI hai nava hama syAdAda nayAthika meM yahI kahate haiM ki jaise paNAMganA - vezyA patinasamvandha se asambaddha parapurupa ke kaTAkSa kI cidakSAnA ko dekhatI hai ThIka vaise hI vilakSaNatA apane Azraya bhae se asambaddha = adaevizimA saMyukta agri, vAyu meM gati kI vilakSaNatA - urvAbhimukhatva, tiryagabhimukhatyAdi kA magpAdana kregii| isameM kyA kSati hai| matalaba ki adRSTa kI vilakSaNanA hI aisI hai jisakI vajaha adRSTa svAdhayA mayukta gahi Adi meM gativizepa ko itpatra karatA hai / taba Atmavizva kI siddhi kaise ho sakegI ? kathamapi nahIM hogI / 2 / / yadi nayAyika kI ora se yaha kahA jAya ki -> "jama kAmakrADA kI karA ke taraMgavAsa nadItulya kulavadhU apana nAyaka = svAmI ko chor3atI nahIM hai ThIka baga hI yaha vilakSaNatA bhI haina ko chor3I nahIM hai yAnI UrvajvalanAdikAraNatAvacchedakIbhUta vilakSaNanA acaMcalanAdi ke kAraNa meM ho rahI hai - nara nA yahA~ pazna yaha upasthita hogA ki vilakSaNanA apane bhAvavidhayA adRSya ko pasaMda karatI hai TIka vaga hai| kRti prayatna kA cayoM pasaMda nahIM karanI ? kRti bhI nayAyika matAnugAra kAryamAH Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... madhyamasbAhAdarahasya khaNDaH 3 . kA.15 * dAbhitimpAddhAdamarAbAdaH kulavadhUraye neyamaho tava vyabhicacAra vicAraya vAraya / sabhidi rUpazidaiva nibandhAne na hiriraMsati pUrvavivoDhari // 27 // tameSa tasmAniyama svabhAvavijRmzitaM cAru carIkarIti / sA hetutA cetprakRte tathApi svavRttirUpeNa varIvRdhIti // 8 // * jayalatA haiahI : vastuta iyaM = vilakSaNatA taba kulavadhUrapi = ardhvagatyAdikAraNatvA'parihAriNI api na, yataH sA vyabhicacAra tAsavilakSaNatAzAlino duSTasya dvIpAntaravartimuktAphalogamanakriyAjanakavAbhAvanAnvayanyabhicArAditi tvaM yoga ! vicAraya / __yanu Atmano'vibhRtya nAnAdigvarnidahanAdiSu jvalanAdikriyANAM yugapadatRSTavadAtmasaMyogAbhAvAd yugapadanutpaniprasaGgaH, AtmaguNamya sAkSAta kriyAdvArakasyAzrayasaMpAMgenaiva kriyAjanakatvasya prayatnasthalaM dRSTavAditi prAcAM vacanaM nanu 'janayatu prayatno yadhA tathA, adRSTaM tu yathAkathaJcit parampatyA svAzrayasaMyogAdeva janayati, atiprasajastu bapi tulya' ini granyana ziromaNinaMba dUSitam / ato naiyAyikamanya : ancayanyanivAraM vAraya = apasAraya / 'samavAyano calanatvAvacchinne yala: svampavizeSeNa heta kalpayitvA :tigrasaGgavAraNa tu vRdhava viziSyAndaSTahatatyapratyAzA ityAzayana cyAdvAdyAha . sabhidi = pabanAdibhedavati vahI rUpabhidA = svarUpAvazaSaNa eva nibandhane = udhvaMjvalanAdikAraNatva napArikana svIkriyamApa tu pUrvapradarzitA vilakSaNatA na hi = ne pUrva vivADhari = pUrva svAzrayatvana pratipannaM adaSTaM prati riraMsati = rantu AzrayituM icchati. tasyA vilakSaNatAyA vahiniSThata-gi baharUnalanAyupapane: / adRSTasya kAraNatvAnabhyupagame: baharaborvajvalane nAnyasyeti vyavasthA syAdava, samacAyanIrvasvalanatvAvacchinna prati myamapavigaSAvacchinnasyAnyanArAvAdini bhAvaH // 27 // tasmAt kAraNAta epaH = 'svabhAvavizeSaNacaMcalanatvAvacchinnaM prati kAraNanyavicAra , svabhAvavijRmbhitaM naM = pUrvA. cAyaviditaM niyama = kAryakAraNabhAvaM cAra carIkarIti - atyantaM cAstAmApAdayani / tadanaM zrImallipeNamUribhiH 'athAstyeva pramANaM baharUjvalane vAyostiryakapavana cAvaTakArimiti cat ? na, tayA: tatsvabhAvatvAdara tatsiddhaH dahanasya dahanazaktivat' (a.vya... nyA.maM. pR.13.) ini / nanu tathApi prakRte = baDherU jvalanAdI sahetutA tu angikArya yati cet ? na, svavRttirUpeNa vahnitvAdinA kAraNa atidharmaNa UjvalanAdinirUpitakAraNatA vargavadhIti = atyantaM vardhata maruta iti yAvat / samavAyanAzyaJcalanatyAnchinna kA kAraNa hai ho / tara to arthAntara Adi dopa Adi upasthita ho jAyeMge // 26 // magara vastusthiti ko lakSya meM liyA jAya naba to yaha vilakSaNanA tuma naiyAyika logoM kI kulavadhU bhI nahIM bana sakatI hai, kyoMki vaha nyabhicAriNI hai / isakA kAraNa yaha hai ki nAyikAbhimata vilakSaNatA kA Azraya adRSTa jaise svAzrayasaMyogasambandha se agni meM rahanA hai dIka vaise hI usI sambandha se bahI adRSya pacana meM bhI rahatA hai phira bhI pavana meM sarvagamana kriyA nahIM hotI hai / isalie anvaya nyabhicAra dopa anirAkArya hai| hai naiyAyika ! tuma yaha soco aura umakA nizaraNa kage / yadi ukta anbaya vyabhicAra Topa kA vAraNa karane ke lie naiyApika kI ora se yaha kahA jAya ki - 'jaise udhvaMgamana meM adRSTa kAraNa hotA hai TIka vaise hI svarUpavizepa bhI prayojaka hotA hai| yaha svarUpatridIpa agni meM hI rahatA hai, na ki pavana meN| isa taraha urdhvagamana meM svarUpavizeSa se vaha ko kAraNa mAnane se upayukta anyaya vyabhicAra kA avakAza nahIM rahatA hai| sAmagrI ke viraha meM kArya kI utpatti kaise ho sakatI hai?' -tara tI cilakSaNatA, jo naiyAyika kA kulavadhU ke rUpa meM abhimata hai, apane pUrva svAmI adRSTa ko nApasaMda kregii| matalaba ki ukta vilakSaNatA kI vahi meM hI kalpanA kI jA sakatI hai| vilakSaNatA kahA~, yA svarUpavizeSa kahI artha meM kucha pharka nahIM hai| arthAta vilakSaNatA = svarUpavizapa meM rahi ko hI Urdhvagamana kA kAraNa mAna lene para bhI agni meM hI calana kI maMgati evaM pavana meM Urdhvagamana kI Apani kA parihAra makina hone me patadartha adRSTa meM ubalanAri ke prati kAraNanA kI kalpanA anAvazyaka hai| naba Atmavibhutva ko kahA~ avakAza hai ? // 7 // isa taraha adRe ko bIca meM lAye binA hI rahi ke kabajvalana Adi kI saMgati ho jAne meM svabhAva se hI kAryakAraNabhAva bahuta acchI taraha upapanna ho jAtA hai| phira bhI sahetutA kA yahA~ naiyApika ko Agraha hI ho to bhI svavRttirUpa = niSTa dharma meM hI kAryakAraNabhAva mumakina hI hai| jaise ki samarAya sambandha se ujvalanatvApanchina ke prati tAdAtmyana Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammAnita tasavAdaH tena cedbhuvanamasti samastaM svasvabhAvavihitasthiti nUnam / tarhi garhitamidaM kila sarva hetumIlanamiti praticakre // 29 // svena sambhavati hi svakadharme narmakarmaNa paraH ka ivAstu | svaprakAzanipuNAH khalu dIpA na prakAzamaparaM mRgayante // 30 // mRtpiNDe'prabhavati sati cakraM daNDazva vastrakhaNDazca / prabhavanti hi paramANau yaNukAvibhavani tu na pare // 31 // * jarAlatA zra = tAdAtmyena vahnitvena rUpeNahetutvasambhavanAdRSTakAraNatvA'yagAt ||28|| tena svavRttirUpeNa samastaM bhuvanaM = kAryajAtaM nUnaM svasvabhAvavihitasthiti samAhita sthiti tat bhuvanaM iti asti cet 1 tarhi kila idaM vanAdI sarva hetumIlanaM aTakAnApAdanaM 0 svAzrayasaMyogana kAryeNa saha mIlanaM adRSTasamavAyisaMyogAsamavAyikAraNatAnirUpaNaM ca iti garhitaM praticakre tiraskRtameva darzanatyarthajvalanasya svabhAvanaya dezapratiniyamAn // 29 // - = - 45 = tadeva samarthayati syAdvAdI svena svavRttirUpeNa tvAdinA hi = evaM svadharme vajvalanAdI sambhavati = nAgamAne sati paraH adRSTAdiH ko'stu ? narmakarmaNIca khiyaH sAkaM kAmakrIDAkriyAdA svAdhIne sati yathA ko'pi paraM nApa tathaiva svarUpeNaiva svasmAtkAryasambhave paramadRSTAdikaM naivAnalAdirapekSanaM na khalu = taMtra svaprakAzanipuNAH dIpAH svakAyAH paraM prakAzaM mRgayante / etena svadharmotpatiH svarUpeNa svAdhInA kathaM syAdityapi pratyuktam, prakAzazaktivattadupapatteH ||20|| mUrti nanu thAlInatvanaiva svasminnU jvalanAdikaM janayati nAparamadRSTAdikamapekSate tathaiva mRtpiNDo rUpeNa mutpAdayet aparaM daNDavastrAdikaM naivApekSata iti naiyAyikAGkAyAM svAdvADI prAha - mRtpiNDe - itaranairapekSyaNa ghaTotpAdaM prati aprabhavati asama sati hi = eva pare cakraM daNDazva vastrakhaNDa prabhavanti = ghaTotpAdanakRtaM vyApriyantaM kintu dvayaNukAvirbhAvini vakAvirbhAvanaM prati pratyale sati paramANI pare daNDacakravakhaNDAdayoM na hi = laiba prabhavanti = vyApriyantaM paramazudrasyaiva yaNukaM prati samarthatvAt / tatazca yadupAdAnakAraNamitarAnapekSayA svakAryotpAdane nAlaM tadeva paramapekSate kintu yadupAdAnamitarA sAhAyyena svadharmAvirbhAvane zataM tatraivAnyaM tadardhamapekSate na vA tadvilambena kAryaM tatra vilamvyata iti phalitArthaH / ato nalAdeH svarUpeordhvajvalanAdikaM pratyanyanirapekSatayA samarthatvAnnAdRSTAdikaM tatrApekSyate anyathA ghaTAdaSyapekSA = prasaGgAt / kiJca yathA zailAdivyAvRtta devakulAyanuvRttaM kRtabuddhijanake sakalajanavyavahAraniddhaM prAyogikatvameva prayatnajanyatAvacchedakamiti sammatitarkavRttAvuktaM tathaivArdhvajvalanAdikriyA vyAvRttaM devadattagatyAyanuvRttaM vaijAtyamevAH dRSTajanyatAvacchedakamityabhyupagantumarhati / tvena kAraNa hai / samavAya sambandha se tiryaggamanatvAvacchinna ke prati tAdAtmyasambandha se vAyutvena vAyu kAraNa hai.. ityAdirUpa se kAraNavRtti dharma se hI kAraNatA kA svIkAra karane se pavana meM Urdhvagamana kI yA vahi meM tiryaggamana kI Apati nahIM rahatI hai ||28|| isa taraha kAraNavRtti dharma se hI samasta bhuvana ke kAryoM kI utpatti kI upapatti hone se apane svabhAva meM hI sArA jahA~ sthita ho jAyegA / adRSTa kI saba kAryoM ke prati kAraNatA ko mAnya kara ke adRSTa hetu kA svAzrayasaMyogasambandha se kAryAdhikaraNa meM mIlana karane kI jo naiyAyika prakriyA hai vaha garhita ho jAyegI, kyoMki adRSTa meM kAraNatA kA svIkAra kiye binA hI svavRtti dharma rUpa se vRddhi ke UrdhvajvalanAdi kI saMgati ho jAtI hai ||29|| rUpa se vati se hI svadharma UrdhvajvalanAtmaka kArya kI utpatti ho jAya taba anya adRSTa Adi kI apekSA vahni kyoM rakhe ! apane dharma kI utpatti apane meM ho sambhAvita ho taba para kI apekSA kyoM kI jAya ? kyA priyA ke sAtha kAmakrIDA svAdhIna ho taba tadartha koI bhI pati anya mitra Adi kI sahAyatA kI apekSA rakhatA hai ? jisa taraha pradIpa apane ko dikhAne meM anya prakAza kI apekSA nahIM rakhatA hai ThIka vaise hI vaha apane Urdhvajvalana meM anya adRSTa Adi kI apekSA nahIM rakhatA hai| taba adRSTakAraNatA kA pratipAdana araNyaruvanatulya hI siddha hogA ||30| hA~, akelA mRtpiNDa ghaTa ko utpanna karane meM samartha nahIM hotA hai / isalie vaha cakra, daNDa, vatrakhaNDa Adi kI apekSA rakhatA hai magara paramANu to dvyaNuka kI utpatti meM anya cakra, daNDa, kulAla Adi kI apekSA rakhatA nahIM hai, kyoMki Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - -- '45 = madhyamalyAdvAdarahasye khaNDaH 3 kA..? * yaM gadAgaMgada * pare punaH pAhuridaM vacasvito to saMskiyA jAtu vinAtmavaibhavam / dhRtAvaghAtocitavatirAtmano na gorakhAdanyagatA tu kalpyate // 32 // * jayalAtA nato nAyaMcalanAcanurodhena naiyApikAntarItyA tmavaibhavasiddhiH / etena nodanAbhidhAtvagatyatvagumlvaprayatnAdaTAnAM nodanatvAbhivAnatvAdibhiH pratyakarUpa: krimAlAvachinna prati kAraNatvaM na sambhavati, anakaMpA tadhAmakakArya prati yatra prAnimikarUpeNa kAraganA natrakakAgNavinhe pi kAraNAnnaNa kAryotpattatirakanyabhicArAdini kriyAyAM vaMjAtyaM kalpayitvA nanavijAtIyakriyAvArabhinna pani nodanavAdinA kAraNala kalpanIyaM gyAdityanakakAryakAraNabhAvaprasaktyA gAgvam / tdapakSayA nAdanAdAnAM guNavajyApyekajAtirUpaNa kriyAnvAyadina prati tatvakalpanamaMca lAghavAnnyAyama / tathA ca badamjva lanapi kriyAtvarUpakAyaMtA. vacchedakAkAntam / na ca taba nodanAdyekanapi dRSTa kAraNamanubhUyata ityadRSTameva guNatvavyApya nAtirUpaNa kAraNagaGgIkAryam / namya / | samavAganIdhvaMjvalanAdhikarato vahIM svAzrayasayogenara nitvamAtmano vibhUtvamantarega na sambhavatIti nasiddhirityapi parAstam, guNasAkSAtkArajanakatAvAdinyA rag2a ikaryeNa tavAhanutvA'siddhaH / yadi cAdRSTahetutva evAgrahasnatra taba tadAstu kAryasAmAnyajanakatAvacchaMdakasambandhana tana / na hi gopi svAzramasaMyoga eva, AkAzagatAndA jyAptaH, ajasaMyoganiSadhana parerAsmAkAzamayAMgasyAnabhyupagamAna, kAlAkAzadizAmivAdRSTasyApi kAryasAmAnyajanakatAvacchaMdakasambandhasyAniriktasyaiva sidbhaH / paramparayA adaSTasya gaganasambaddhatvakalpane pRdhanakAraNatAkalpanAgauravAta / ata eva yogazAstre 'na jvalatyanalastiryaga yadRcai bAti nAnilaH | acintyamahimA natra dharma eva nivandhanama || (4/97) iti zrIhamcandrasUriktamapi vyAratryAtam / / vastutAunalAnilayorgativasanAmakarmodayAtmakamvAdavizeSaNa sAkSAdeva kriyAjananaM na tu devadattAudaSTavizeSagati na kAra. pyanupapattiH / ata eva tayArananyapratigatimattvena macinatvaM natra tatra prasiddhama / naca jIvavigrAmasnagasTayAvyabhicAra iti zaGkAyama. yadAkadAcijAvavattasya sAdhyasya ciyakSinatvena tangranyavAta : nahAyA kriyAvatvaca prayAMgAhitabagabazAdityAdi vibhAvanIyama ||3kssaa ___prakaraNakAra AtmavibhunyabAdinA 'pareSAM mataM nAnimakArakapaH yaH - gare puge pavinaH = bAcA; idaM anapadaM vakSyamANaM prAhA nadhAhe AtmavaibhavaM vinA saMskriyA = brIhyabahananajanyasaMskArI na jAtu = kadAcina upapadyate / na cAvaghAtakriyayAtrAhAveva saMskAra utpadyatAM taMtraMba samavAyana bhabaghAkriyAyAH sancAt iti vAcyama, brIhINAmanekatvena tatra nAnAsaMskArAMpAdakalpane gauravAt Atmano'nyagatA = AtmabhinnavIhisamavetA saMskriyA tu na kalpyate - nAnumIyate / ata | Atmana eba dhRtAvaghAtocitavRttiH = prAptAvaghAta-kriyAnvRittitAnirUpitAdhikaraNatAkatvaM anumIyate / samavAyena trIhiniSTAnahannakriyA samakAgisaMyogasambandhenAtmani vartate / atastatrAtmanyeva samavAyana saMskAra utpadyate / etena kAryakAragayoyadhikaraNpamapi pratyuktam, nAnAsaMskArotpAdA-kalpanena lAghavAca / kAyaparimANasyAtmano dUrasthatrIhisaMyuktatvavirahaNa saMskArAnatpaniprasaGga ityata Atmavaibhavasiddhiriti parAzayaH // 3 // vaha svayaM hI dvayaNuka ko utpanna karane meM samartha hai| paramANu jaise vyaNuka kI utpatti meM samartha hai ThIka vaise hI ani bhI apane ujvalana Adi meM samartha hai| ataH mRtpiNDa kI taraha vaha anya kisIkI apekSA nahIM rakhegI / taba adRSTa meM kAraNatA kA AvirbhAvana karanA nirarthaka hI hai| ata: adRSTaniSTha svAzrayasaMyogasambandhAvacchinna kAraNatA para nirbhara Atmavaibhava bhI dharAzAyI ho jAtA hai ||31|| - avadhAravicAra kucha gAcATa logoM kA yaha kathana hai ki -- 'yajJa meM trIhikarmaka apahanana kriyA se jo saMskAra utpana hotA hai vaha AtmA ko vibha mAne binA saMgata nahIM ho sakatA hai| matalaba yaha hai ki brIhi ke avayAta = tAinavizeSa se brIhi meM saMskAra kI utpatti mAnane meM gaurava hai / ataH yahI mAnanA hogA ki AtmA hI apaghAtayogya vRni ko dhAraNa karatI hai| magara tAina kriyA vrIhi meM hone se saMskAra kI utpati AtmA meM mAnane para vaiyadhikaraNya dopa prApta hotA hai / usake nirAkaraNArgha yahI mAnanA hogA ki jahA~ avaghAta kriyA ho rahI hai vahA~ bhI AtmA kA astitva hai / taba avacchedakatAsambandha meM AtmA meM bhI avaghAta kriyA raha jAne se AtmA meM saMskAra kI utpatti ho sakatI hai / isa taraha zarIra ke bAhara bhI AtmA ke astitva ko mAnya karanA hogA / apAtakriyAjanya saMskAra ke anurodha se zarIra ke bAhara AtmAstitva siddha hone para to anAyAsa hI AtmavibhaparimANa siddha ho jAyegA' - // 2 // . Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * avaghAtasya saMskArajanakAnIkAraH * anukurute 'nabhyupagamavidhuritavAcATavacanavinyAsam / atrottaram tadidaM gurjaranArIkucayorniSkacukIkaraNam ||33|| api ceyamaho paramparAhitasambandhamapekSya lAghavAt / sakalAzrayanAzanAzabhAg nikhilavrIhigataiva yujyate ||34|| OM jayalatA - 52.1 ana syAdvAdinaH pratividhAnam - tadidaM anupadoktaM anabhyupagamavidhuritavAcATavacanavinyAsaM gurjaratArIkucayoH niSkacukIkaraNaM anukurute / yathA pareNAnAhUtA'pi gurjaranArI svAbhilapitasiddhikate AtmanaH stanadvaya pATIdghATanAnantaraM | pareNAnaGgIkRtA niSphalakAmA villIbhavati tathA syAdvAdasadasi anAhUtA api pare vamanIpatAtmabhavasiddhaye avaghAtajanyasaMskA rAnupapattigRhmaprakaTanAnantaraM syAddhAdinA sanmAnitamanIkRtaM saMskAraniSThAvaghAtajanyatvamavagatya nirastamanorathA vibhavanti / | na hi prativAdinA padanabhyupapadenamati, atiprasaGgAditi syAdvAdino'bhiprAyaH ||33|| vastutaH syAdvAdibhiH tAnavizeSa evA'vaghAtapadArtha: svIkriyate na tu saMskArajanakanAuna vyApAravizeSaH / tathApi prauDhivAdana paroktanirAkaraNArthamupakramata prakaraNakAraH kArikAdbhayena api ca kiJca samavAyena saMskArIpadI trAhI strAMkripadA tatkAraNatAvacchedakasambandhaH samavAyaH Atmani tadaGgIkAre tu svamatrAvisaMyogasya tathAtvamiti kAraNatAvacchedakasambandhagauravam / ato lAghavAt nikhilIDiMgataiva iyaM vAtajanya saMskriyA yujyate svIkartum / na tvakatrIhisamavetA navAnbharAmavatA / evaJca nikhitrIhisamavetA saMskriyA sakalAzrayanAzanAzabhAga bhavati svarUpeNa saMskAranAzaM prati pratiyogi nayA svAzrayanAzasya kAraNatvAt / yadi caikasminnAtmani saMskriyA samavetA svIkriyate tarhi nikhila brIhinAzasya svapnatiyogisaMyogasambandhena tannAzakatvamaGgarikartavyaM syAditi nAzakatAvacchedakasambandhagauravamapi / api ca sarveSAmevAtmanAM vibhutvapakSe brIhisaMyuktatyAceca niSThasaMskAranAdI trIyantarAvacAtajanyA maiAditA saMskriya nazyeta / etena svapratiyogisaMyuktasamavetatva- svapratiyogisamavetAvadyAtajanyatvobhayasambandhena nikhilavrIhinAzasya pratiyogitA saMskAranAzaM prati kAraNatvamityapi pratyuktam. gauravAt / kicAtmavitvapakSe zrIhmavaghAtena svasamavAyisaMyogasambandhena sarveSvAtmasu saMskriyAmA utpattiranirAkAryeva sambandhAntarakalpaneca gIrayam / tato nikhilagrIhiMgateya saMskriyA svIkartumarhati / na caikI hiMsamavetatvameva saMskArasyA'stviti vAcyam vinigamanAviraheNa magara isake samAdhAnArtha kahA jA sakatA hai ki hama trIhi meM avaghAtakriyA se saMskAra kI utpatti ko hI nahIM mAnane haiM / jaba usakI utpatti hI svAdvAdI ko amAnya hai taba 'usakI utpatti vrIhi meM nahIM balki AtmA meM hotI hai'yaha mukharapuruSa kA vacanavinyAsa vidhurita vihvala ho jAtA hai| jaba gurjara nArI apane donoM stanoM ko prakaTa karatI ho aura sAmanevAlA puruSa usakA svIkAra na kare taba vaha gurjara strI jaise vila bana jAtI hai ThIka vaise hI apane guptasiddhAnta ko jaba naiyAyika uparyukta rIti se prakaTa karate haiM aura hama usakA asvIkAra karate haiM taba ve bhI vizvala bana jAte haiM / prativAdI jisakA svIkAra hI nahIM karatA hai usake bala para prativAdI ke sAmane kaise apane abhimata padArtha kI, jo prativAdI ko aniSTa hai, siddhi bAdI kara sakegA ? tara vAdI vivaza hI bana jAtA hai yaha to spaSTa bAta hai ||33|| vrIhni meM avaghAta kriyA se syAdvAdI saMskAra kI utpatti vAstava meM mAnya nahIM karate haiN| phira bhI abhyupagamavAda se usakA svIkAra kara liyA jAya taba bhI sarakAra kI utpatti saba vrIhi meM hI mAnanI yukta hai, na ki AtmA meM / isakA kAraNa yaha hai ki avaghAtakriyA sAkSAt = samavAya sambandha se krIhi meM hI rahatI hai, na ki AtmA meM AtmA meM to vaha svasamavAyisaMyogasambandha se rahatI hai, jo paramparA sambandha hai / isake svIkAra meM kAraNatAvacchedaka sambandha meM gaurava hotA haiN| isakI apekSA lAghatra se samavAya ko hI saMskAranirUpita kAraNatA kA avacchedaka sambandha mAnanA munAsiba hai / samavAya sambandha se avainana kriyA (= tAinakriyAvizeSa) vrIhi meM hone se trIhi meM hI samavAya sambandha se saMskAra utpanna hogA / jIhi meM saMskAra utpanna hone se saMskAra kA nAza bhI sakalajIhinAza se hI ho jaaygaa| saMskAra ko Atmasamaveta mAnane para to paramparAsambandha se sakalatrIhinAza ko AtmA meM rakha kara use saMskAranAzaka mAnane kI kliSTa kalpanA karanI par3egI, jisameM gaurava hai / vaha paramparAsaMbandha hogA svapratiyogisaMyoga / sva = sakalabrIhinAza ke pratiyogI nikhilavrIhi se saMyukta AtmA meM akhilajIhinAza svapratiyogisaMyogasambandha se raha kara AtmA meM saMskAranAza utpanna karegA / isakI apekSA lAghana se sakalatrIhinAza ko pratiyogitA sambandha se hI jIhisamaveta saMskAra kA nAzaka mAnanA munAsiba hai| saMskAra kA Azraya evaM sakalabrIhinAza kA pratiyogividhayA Azraya sakala vrIhi hone se nAzyanAzakabhAva kI saMgati ho sakatI hai / isa taraha = Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50.2 madhyamasthAdvAdarahasye khaNDaH 3 . kA.55 *pratiSThAgaH pUjAphAlaprapA makatvama * tena na samaprati sakatatvAda gauravamedha vibhAJca vibhAvyam / doSakRte vyavahArAvalopAt kAryamukhaM hi na tatAvadanti // 31 // atha kathamapi sarvatIhisaMskArayogo yadi laghu laghubhAvAt kalpate kazcideka: / tadiha nijanivAsAt karSayaMzalAmamekaM yuvaravaNasamUhAbhyAgamanyAyabhUmiH // 36 // yataH -- anurugandina vaibhavamAtmanaH sa hi bhavamAnayoH paramantarA / na yuvatIstanayorTaDhapInayolavaNimA paramantaramapekSate // 37 // -* jayalatA - pratiniyatakAhisamayatatvAnupapane:. ekatrIhinAze saMskAranAzApanezca / etena pratiSThAkArapitRgatAdRSTameva pUjAphalaprayaM jAmati pratyuktam, paraNaM tadabhAvAdadRSTanAjhI pratimApUjyatAnApaneH tanmata cANDAlaspAdinA vyadhikaraNana tannAzAyogAcca / vastuta: praniSThanatvajJAnAhitabhaktivizeSadvArA pratiSThAyA: pUjAphalaprayAMjakatvaM aspRzyasparzAdipratisandhAnasya ca bhaknivizeSanyAghAtakatvenAinupapanivirahAdiyadhikaM 'kalyANakandalyAM bakSyAmaH / etena saMskArasyaikAtmasamavettatvakalpanApekSayA sakaravAsiyatatvakalpana gaurabamayapi pratyuktam, uktarItyA nasya phalamukhatvenAidoSatvAt // 34 // etadava mamardhayati - tena = saMskriyAyA nikhilavA himavatatvasyaiva pradarzitarItyA yUktisiddhatvana, samprati avapAtajanyasaMskriyAyA naikagatatvAd = niribalabIhisamavetalAna gIravameva iti vibhAjya AtmasamavetalvaM na vibhAjyama, vyavahArabilopAt sakalIhinAdAsya brAhiMgatasaMskAranAzakatvalyavahAravilyApatte: / yadvA 'yatraiva kriyA taMtraya saMskArotpAdoM yathA gara kriyAsanda tatraiva gotrAda' ityAdiprasiddhavyavahArasya vilopApA: / na hi kAryamukhaM - phalamakha = kAryakAraNabhAvanizcayAdhInaM tat = gauravaM doSakRte = doSAya ini pravadanti manISiNaH, bAdhakAvatAre lAghavasahasrasyAkizcitkaratvAt, anyathA dvaitadarzanapravadAprasaGgAn / etena vrIhisamayatAyAtanAtmani saMskArItpAdAnyadhAnupapattyA Atmavibhutvasiddhiriti parAkRtam / / 3 / / padyaktiyena nayAyika AtmavibhutvaM sAdhayati - atha kathamapi = yena kena prakAreNa, larabhAvAt = lAghavAt yAda kazcit ekaH sarvavrIhisaMskArayogaH sakalatIhINAM avamAnajananasaMskArasamavAyitvaM laghu kalpate khyAdvAdinAM tat = tAdRzakalpanaM iha = prakRte nijanivAsAt ekaM chAgaM karSayan = bahirniSkAzayan yuvaravaNasamUhAbhyAgamanyAyabhUmiH = madodbhurakramalakavRndasamAgamadRSTAntasthAnaM, rautAtyazIlo khaNa:kramelaka: dIrghagrIva iti vacanAt / / 3 / / kathamatroknanyAyApAta: ? ityAzaGkAyAmAha naiyArSika: - yataH = yasmAtkAraNAta, paraM sa: = avadhAnajanyaH saMgakAra: anayoH Atma-brAhisamUhayoH antarA = asaMyuktatve sati na bhavan = anutpadyamAna Atmano vibhutvaM sarvamUrnamayogitvaM yaha saMskriyA saMpUrNa brIhi meM hI samavAyasambandha meM rahatI hai - yaha siddha hotA hai // 3 // isa taraha yukti se siddha hotA hai ki avadhAtajanya saMskAra sakala brIhi meM utpanna hotA hai taba isa vacana kA ki -> 'AtmA meM saMskAra kI pratpani nAnane meM lAdhava hai| isakI apekSA vicAra karane para anaMka brIhisamatatva kI saMskAra meM kalpanA karane para gaurava hai' - to uddhAvana hI nahIM karanA cAhie, kyoMki taba to brIhi meM avayAta karane se vrIhi meM saMskAra utpatra hotA hai evaM sakala brIhi ke nAza se usakA nAza hotA hai, jisameM kriyA hotI hai usImeM saMskAra utpana hotA hai - ityAdi pramiGa vyavahAra kA bilaya ho jAyegA / isalie kAryakAraNabhAva, prasiddha vyavahAra Adi kA nirvAhaka hone meM uparyukta gaurava dIpa ke lie nahIM hogaa| ata: avaghAtajanya saMskAra meM sakalanIhitamavetanya kI kalpanA hI saMgata pratIta hotI hai ||35|| mAtmavaibhava ke binA zarIra meM kiyA jAgugaphitA naiyAyika .. pena kena prakAraNa Apa syAdvAdI lAghana se avaghAtakriyAjanya saMskAra ko sakala trIhi meM mAnata hai, jo laghubhAva se eka hI hai| magara yahA~ AekI yaha kalpanA - apane ghara meM eka bakare ko nikAlane para yuvAna UMTa kA samUha ghara meM ghusa jAye isa nyAya kI bhAjana banatI hai / / 36 / / isakA kAraNa yaha hai ki avaghAtajanya sarakAra AtmA aura vIDisamUha ke bIca antara rahane para utpanna nahIM honA huA AtmA ke vibhuparimANa kA anurodha karatA hai| jaise yuvatI ke dRDha evaM puSTa do stana kA lAvaNya donoM stanA ke bIca meM aMtara kI apekSA nahIM rakhatA hai| matalaba ki puratI ke stana namra evaM alpaparimANavAle hote haiM taba una donoM 1. deSipa, pATadAkaprakaraNAta oThavA thoDazaka kalyANakandalITIkA pRna-186 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *** ayaskAntadRntavicAraH * vinA vibhutvamAtmano'NubhistamAptasaMyutaiH / na cAdyakarmasambhavastataH kRtastanurnanu ? // 38 // atrottaram - ayaskAntamayaskAntamAkarSIta na saMyutam / AkarSaNena tatprAjJaH saMyogavyApyatA matA // 39 // OM jayalatA = anuruNaddhi = anumApayati / atra dRSTAntamAha dRDhapInayo: yuvatIstanayoH lavamA paramantaraM nApekSate naivApakSata | = vyavadhAnAbhAvamapekSata evaM yathA lalanAkucakalazayAM zithilasaMkucitayoH vyavahitatve lAvaNyatvaM naiva bhavatkintu viryaye satyeva / tathA saMskAryadhAnya- puruSayoH parasparamantaritatve sati vrIhiMsamavetasaMskAraNAtmaguNI khADI naiva sambhavati, atiprasaGgAt kintu parasparaM saMyuktale satyeva tadupapattiH sukarAta Atmano vibhutvameva sidhyati // 37 // // nanu Atmano vibhutvaM vinA nAzubhi: AyakarmasambhavaH, adRSTavadAtmA saMyuktatvAt / tataH kutaH tanuH = bhavAndIyazarIrasambhavaH ? ayaM naiyAyikAzaya: AtmanI dezaparimANatvaM digdezAntaravartibhiH paramANubhirbhugapatsaMyogavirahAdAdyakarmAbhAvastadabhAvAdantyasaMyogasya tannimittazarIrasya tena tatsambandhasya cAbhAvAdanupAyasiddhaH sarvadA sarveSAM mokSaH syAt, sAvayavatvena tadvinAze "paralokA bhAvarapAtana nAstikatvakalpakAlimA va na nirmala karaNAya prabhU prabhuNA'pi / AtmavitvapakSe tu naitadravakAzaH yataH taM = vaibhava AptasaMyutai: vaibhavamAptaM yenAdRSTazAlinA AnA tena sAkaM saMyutaiH = saMyuktaiH dezAntaravatibhiH aNubhiH yugapadadRSTavadAtmasaMyogAdAyakametipAdaH tatI vibhAgaH tataH pUrvasaMyoganAzaH tatta: uttarasaMyogasya dvArambhakasyotyAyatatI kotpattiH evamantyasaMyogena bhavAntarIyazarIraniSyati tenAtmasambandhazretyavikalamAnvIkSikI vidyAlayatyeveti AtmavaibhavapakSa eva vijayatatarAmiti naiyAyikAzamaH ||38|| - na hi yadyena saMyuktaM tadeva ta pratyupasarpatIti niyamaH sambhavI avasAntaM pratyayaskAntasyA'saMyuktasyA'yupapaNIpa labdherityAzayena syAdvAdI atrIsaraM vyAcaSTe ayaskAntaM na saMyutaM saMyuktaM bhinna ayaskAntamAkarSati kintvayuktamaMtra / / tat = tasmAt kAraNAt prAjJaiH AkarSaNena saMyogavyApyatA matA. AkarSaNasya saMyogavyApyatvam / saMyogazcAprAptayoH prApti: / ataH pUrvamasaMyuktaparivAkarSaNaM kAraNAntaraNa sambhavati natu svena saMyuktasya / anaMna kuto na svasaMyuktaspAyaskAntasyAyaskAntAntareNAkarSaNaM sambhavatItyAzar3akA nirastA prAptayo: saMyogAntarotpattisambhavAgAvAtU / ana Atmano vibhutve aNvAdInA = 502 stanoM ke rIca aMtara = rikta sthAna rahatA hai, jisakI vajaha prekSaka ko vahA~ lAvaNya kA darzana nahIM honA haiN| ThIka vaise hI AtmA aura vrIhi ke bIca aMtara ho yAnI AtmA vibhuparimANacAlI na ho taba to vrIhi meM saMskAra kI utpati hI nahIM ho sakatI hai, kyoMki saMskAra vrIDisamUha meM hone para usake kArya kI utpatti AtmA meM nahIM ho sakatI hai, jo prakRta dRSTAnta ke lAvaNyasthAna para abhiSikta hai| isalie AtmA ko vibhu mAnanI Avazyaka hai ||37| OM bhavAntarIya zarIra kA janma - dUsarI bAta yaha hai ki AtmA meM vibhuparimANa kA svIkAra na karane para aneka paramANuoM meM zarIrArambhaka Aya kriyA kaise utpanna hogI ? kyoMki AtmA zarIra se anya deza meM rahatI hai yaha mAnane ko Apa sthAdvAdI taiyAra nahIM hai, jisakI vajaha paraloka meM prApta honevAle zarIra ke Arambhaka paramANuoM se AtmA saMyukta ho sake taba to zarIra kI nippati hI kaise hogI ? bhavAntarIya zarIra kI nippati na hone para to paraloka kA hI uccheda ho jAyagA, jisakI vajaha nAstikatA kI Apani se apane ko bacAnA syAdvAdI ke lie muzkila na jAyagA / hama naiyAyika to kaha sakate haiM ki vibhutva kI prApta = vibhu adRSTavAlI AtmA ke saMyogavAle aneka aNuoM meM svAzrayamaMyogasambandha se adRSTa rahanA hai, jo una paramANuoM meM Aya kriyA ko utpanna karatA hai / bAda meM paramANu meM pUrvadezavibhAga, bAda meM pUrvadezamaMyoganAza, bAda meM uttaradeza meM anya paramANu se saMyoga, bAda meM dvayaNuka kI nippatti isa taraha kramazaH tryaNuka, caturaNuka evaM annatAM gatvA bhavAntarIya zarIra kI niSpatti hogI, jisakI vajaha paralokAbhAva yA tanmUlaka nAstikatA kI Apatti naiyAyikapakSa meM nahIM AyegI / magara AtmA ke vibhuparimANa kA asvIkAra karane para yaha saba nAmumakina sA bana jAyagA / isalie AtmA ko vibhu mAnanI Avazyaka hai ||38|| svAzrayasaMyoga se adRSTakAraNatA nAmumakina syAdvAdI syAdvAdI : naiyAyikoM kI yaha mAnyatA ki kriyA ke prati adRSTa svAzrayasaMyogasambandha se hI hetu hai' - isalie Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 704 madhyamasyAdAdarahasya khaNDaH . kA.15 ** syAvAdaratnAkarasaMvAdaH * -* jayalAtA | gAkarpoda 7 rAmapani, rAhA sannihitatvAnepAnityAdikamuktameva pUrvamatrAnusandhayama // 35 / / ganenAsaMyuktasyAkANe taLIrArambhaM pratyabhimuravIbhUtAnAM nibhuvanIdaravartisakaTAparamANunAmAkarSaNaprasaGgAna jAne taccharIraM kiyatpramANaM syAditi pratyuktam, AtmanA vyApakatvena sakalaparanANUnAM tena saMyogAnadoSasya vibhutvapakSepi mamatvAn / na ca tadbhAvAvizeSepyadRSTvazAdvivakSitadArIgaTAdanAnuraNA niyatA evAggava upasarpantIti vAtryam, anyatrApi tulyatvAt / etaMna / devadanaM pratyusarpannaH pavAdayaH tadguNenAkRSTA ityapi pratyuktam / taduktaM vAdidevasUArebhiH devadattazarIrasaMyuktAtmanadevo vartamAnamadRSTaM dazAntaravartipazyAdiSu devadanaM pratyupasaNavatsa krigahenusta dezAntaravartipazvAdisaMyuktAtmapadaMza kiMvA sarvatra ? natrAya: pakSo na zreyAna. ativyavahitatvena tasya prArabhAvAnAkarSaNatatvAsambhavAt / adha svAzrayasaMyogasambandhasambhavAnadabhagyo mizaH, tadasata, tasya sarvatra sadbhAvataH sarvasyAkarSaNapra sakneH / 'yadadRSTena yajjanyate nadaSTana taMdavAkRpyane na sarva iti avadyama, dabadanApabhogyapazvAdivArIgarambhakaparamANanAM nityatvena tadadaSTAjanyanayAkarSaNAmAvagrasahagAt / tathApi akarSaNe:nipramaGgaH / atha yadeva yogyaM tadevAkRSyate, tadavadyam. svarUpamahakAriyatiriktAyA mAnyatAyAH tvayAnabhyupanamAta / namyAzca vivakSitAkRSThamANapatrArthavadavivakSine'pi bhAvAt / dvitIyapi yathA vAyuH svayamupasarpajanya pA tagAdAnAM taM pratyupagaNataH / tanA dRSTamapi svataM pratyupasarpadanyaSAM upasapaNahataH dezAnnabarnidravyasaMyuktAtmapradezasthamaMca zabdavatpratikSaNamanyadanyAtvadyamAnaM vA ? prathamapakSe sakriyatvaM - nA dRSTasya vAyuvat dravyatvApatyA guNatvaM vAyatta / kiJcadaM svayamaba taM pratyupasapaMtyadRSTAntag2adrA ! svayayAsya naM pratyupasarpaNa dezAntaravartipazcAdInAmapi tathaiva natprasaGagAdadRSTakalpanAvaphalyam / taM pratyupasaNavatvAditi hetuzca sayabhicAraH / adRSTAntarAnasya taM pratyupasarpaNa navasthA tasyApyadRSTAntarAnaM pratyUpasarpaNaprasaGagAta / atha dezAntaravarnipazvAdilaMyuktAtmapradezavAsthameva nanaMpAM taM pratyugasaNahetuH / navama, anyatra prayatnAdau guNe tazrAinabhyupagamAta / na khalu prayatno grArAdisaMyuknAtmapradezastha gAna grAmAda: devadanamukhaM pratyupasarpaNataH, antagalAyalaMcaphalyAmar3agAna / atha prayatnavacitryadaregdaSTe'pyanyathA kalpanam / tathAhi kazcintayatna: svayamaparAparadezavAnaparatra kriyaahtH| yathA nangaditA-parazcAnpadhA yadhA zarAsanAdhyAsasthAnasaMyuktAtmapradAsya patra dAgadInAM lakSyapradezaprAptikriyAheturiti cet ? tahIye vicitranA pazvAdisamAkarSaNahata bhUnaguNAnAM svAznayasaMyuktAsaMyuktapazyA dyAyapraNahetutvena kiM naSyata ? vicitrazaktivAdbhAvAngam / nayAdarzanAbhAvAdini na vAcyama, ayaskAntasparzaraNasya svAzrayAsaMyuktalohadavyaM pratyA. karSaNadarzanAta tathAstra dravyamAkaraNakAraNaM na sparzagaNA dravyarahitasya tasyASTihatatvAdarzanAt / evaM tarhi tata eva prayatnasyApi na grAsAdyAkarSaNanimittatA syAt 1 nadhA ca grAsAdivaditi dRSTAnta : sAdhyavikalo aMcala / adha dravyasya natkAraNale prayatna. rahitasyApi tatAsaktiriti caMna ? rUpaharahitsyAyaskAnnasyApi kina nAsaktiH tahatasya tasyAdanAyaM doSa iti cet ? dRSTizcet pramAgaM tarhi lAhadravyAkarSaNotpattAbhayaM dRzyana ityubhayamapi nanatra kAraNamastu vizeSAbhAvAt / tathA ca naM pratyusarpaNavaccAditi vyabhicArI hetuH / tRtIyapakSepi hAndavadaparAparamyotsanAvaparamadaeM kAraNaM nadatpanI prasastaM tatrAlayaparamityanavasthA, anyathA zabdapi kimadRSTalakSAnaminaparikalpanayA : atra sarvatrA dRSTasya vRnistarhi sarvadalyakriyAhetutvaM yadadRSTaM tadnyamutpAdayati tanatraiva kriyAmuparacayatItyabhyupagama zarIrArambhakeSu paramANuSu kriyA na syAditi prAgacoktam / (pra.na.ta../8 syA.ra.pU.5.67) in i / nanu prayatnAdRSTAdInAM kRtitvAdinA pratyakarUpaNAkarSaNatvAvacchinnaM prati kAraNatvaM na sambhavati, kAraNAnnarariha yi kAraNavizeSaNa kAryotpattervyatirekavyabhicArAditi AkarSaNe vaijAtyaM kalpayitvA tattadvijAtIyAkarSaNatvAvanchinaM prati kRtitvAdinA - aprAmANika hai ki jaise lohacumbaka apane se asaMyukta lohacumbaka meM bhI AkarpaNa kriyA ko utpanna karatA hai| ThIka vaise hI adRSTazAlI AnmA bhI paramANuoM se asaMpusta hone para bhI unameM AkarSaNa kriyA ko utpatra kara sakatI hai| yaha jarUrI nahIM hai ki adRzzAlI AtmA kA paramANuoM se saMyoga honA hI cAhie / isalie daradezavI paramANuoM se AtmA ko asaMyukta mAna kara unameM paraspara AkarSaNa kriyA kI utpani ho jAne se AtmA ke vibhuparimANa kI siddhi nahIM hogii| dUsarI bAta yaha hai ki AkarpaNa kriyA saMyoga kI jyApya hotI hai. yaha prAjJa pupoM kI mAnyatA hai| matalaba ki AkarSaNa kriyA me sayoganAmaka guNa kI utpatti hotI hai / saMyoga kA matalaba hai aprAptapadArya kI prAli / yadi AtmA ko vibhu mAnI jAya naba to dUrastha paramANu hI nahIM, sabhI mUrna padArtha AtmasaMyukta ho jAyeMge / matalaba ki paramANu Adi AtmaprApta hI hai, aprApta nhiiN| to phira unameM AkarpaNa kriyA kaise utpanna hogI 1 daramya padArtha kA, jo apane meM asaMyukta hai, AkarpaNa hotA hai, na ki svasaMyukta padArtha kaa| isalie AtmavibhuttvapakSa meM to AkarSaNa kriyA hI nAmumakina ho jAyegI / / 3 / / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * AkarSaNamya gAnityAnAkAra: utkSepaNatvAdikajAtisaikarAdAkarSaNatvaM ca na jAtirIkSyate / vyomAdinA saMyutirasti cAntata: saMkalpitavyAptihatirna vA tata: 1001 - gavalatA *bhAraNatvakalpane nAnAkAryara bhivaprasaGgaH / ata AkarSaNatvAvacchinnaM prati kRtyadRSTAdInAM gugatyacyApyekajAtyA hetutvaM lAghavAkalyate / tathA cAyaskAntAkarSaNamyAgi kAryatAbanchandakAkrAntatvana kRtyAdivihAttatrAdRSTamaMca guNatvavyApyajAtirUpeNa kAraNamahAgAkAryama / tasya ca samabAnAkarSaNAdhikaraNa yaskAnte sAmpAzrayasaMyoganaca / namAtmano vibhutvamantaraNa na sambhavatItyAtmanI vibhutvasiddhirityAzaGkAyAM myAdrAdI grAha-na ca kRtyadRSTAdijanyatAbanchedakaM AkarSaNatvaM jAtirIkSyate = jAnitvana kalpayituM dazazyam, utkSapaNatvAdikajAtisakarAt / svayaM analAkSepaNe AkarSaNatvaM nAsti, utkSepaNatvaM cAsti. parNasyAdha AkarSaNakriyAyAmAkarSaNatvamasti, utkSepaNatvaM vAsti ! prastagatarUvamAkarSaNa tvAkarSaNatyamutkSepaNatva sna ityatkSepaNalvena sAikaryamAkarSaNasvasya / ebamabakSepaNa nApinA samamapi nalyAikara moTA / tapa karSaNatvAvacchinnaM prati kRtyadaSTAdInAM gaNalyavyAyacajAtyana kAraNattasambhavaH / kiJca guNasAkSAtkAra janakatAvacchadikayA jAtyA sAGgakaryeNa kRtyadRSTAdInAM guNalavyAppajAtivizeSarUpeNa tatkAragatvamapi na sambhavati / tathAhi guNasAkSAtkAraM pratyadRSTa-bhAvanA-gurutva. sthitisthApakasaMskAbhinnaguNAnAM viSayavidhayA kAraNatve tatrA:pyuna. rItyA rUpatAdinA pratyakampaNa kAraNatve vyatirekanyabhicArAda yogyagaNagatena guNatvavyApyakaMjAtyA kAraNatvanadAnIkartavyam / tathA ca guNamAkSAtkArajanakatAvacchedakajAti bihAyA duSTe vartamAnasyAkarSaNakAraNatAvacchedakabajAtyasya bhAkarSaNajanyatAvacchedakabaMjAnyaM parityajya rasAdI vartamAnasya gaNasAkSAtkArakAraNatAvacchandavajAtyasya ca kRtyAdI sancana sAhakaryAnna kRtyadRSTAdInAM gaNatyavyAyakavajAtyana hetutyasambhava utpAvadheyama / na vA Atmano vyAMmATinA sAdha saMyatiH = saMyogaH asti, ajasaMyogAnapaMdhana para kAdayAtmasaMyogasyAnabhyupagamAta tathA nAkAzasamavetazabda vyabhicAra:, zabdasyASTakAryamAmAnyAntargatamya mamavayanAzraye gagane svAzrayasaMyogenA-duSTasyAHsannAt / tato'ntato gatvA naiyAyikaH saGkalpitavyAtihatiH samavetakAryamA pratyadRSTasya kAraNavanizcama nayAyikopakalpitaH svamaMgapa| saratIti na tanmUlAtmano vibhutvaridviriti syAdvAdino'bhiprAyaH // 10 // isake atirikta bAta yaha hai ki AkarpaNatvAvacchinna ke prati bhI adRSTa ko kAraNa nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki AkarpaNatva jAti hI nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki AkarSaNatva kA unkSepaNatva bhAdi ke sAtha sAMkarya hotA hai| vaha isa taraha . svayaM UrdhvagAmI ami kI unkSepaNa kriyA meM unkSepaNatva hai magara AkarSaNatva nahIM hai / per3a ke patte ko nIce kI ora khIMcane para usa kriyA meM AkarSaNantra rahatA hai magara unkSepaNava rahatA nahIM hai| isa taraha utkSapaNatva aura AkarSaNatva paraspara nyadhikaraNa dharma siddha hote haiN| phira bhI patthara Adi ko nIce se urdhva dizA kI ora khIMcane para usa kriyA meM unkSepaNatva aura AkarSaNatva donoM hI rahate haiM / paraspara vyarthikaraNa dharmoM kA eka adhikaraNa meM samAveza hone para dArzanika jagata meM sAMkarya kA vyavahAra hotA hai, jo nAti kA gadhaka hai / ataH AkarSaNatva ko jAti nahIM mAnI jA sakatI / attaena 'AkarSaNatvanAmaka gati se apacchina ke prati adRSTa nimittakAraNa hai' . paha naiyAyikaniyama amiddha ho jAtA hai| *zahada ke prati aTakAraNatA vyabhicAragrasta - syAdAdI* yahA~ yaha bhI jJAtavya hai ki samavatakAryamAtra ke prati adRSTa ko svAzrayasayogasambandha se kAraNa mAnane para zandotpatti meM vyatireka vyabhicAra bhI prasakta hotA hai| isakA kAraNa yaha hai ki naiyAyika vidvAnoM ne vibhu dravyoM ke saMyoga kA niSedha kiyA hai, kyoMki 'aprAmayoH praapti|' yaha saMyogalakSaNa rahA~ nahIM rahatA hai| ataeva adRSTa bhI svAzrayasaMyogasambandha se gagana meM nahIM raha sakatA hai| phira bhI samavAya sambandha meM zabda kI utpati gagana meM hotI hai yaha to naiyAyika ko mammata hai| kAryatAvacchedaka sambandha se kArya ke azkiraNa meM kAraNanAracchedakasambandha se kAraNa ke nahIM hone para bhI yahA~ kArya kI utpani kA honA hI to nyatiraka vyabhicAra doSa hai| isa taraha adRSTakAraNatA vyatirekabhicAragrasta hone para naiyAyikoM se saMkalpita vyApti ko = samavetakArya ke prati adRSTakAraNatA ke niyama ko antato gatvA nyAhata banane ke liye vivaza bananA par3atA hai| taba adRSTa meM samavatakAryatvAvacchicakAryatAnirUpita svAbhayamayAMgasambandhAvacchina kAraNatA ke bala para jo vibhutvasiddhi naiyAyika ko abhimata thI yaha siddha ho makatI nahIM hai| ataH AtmA ko kAyaparimANavAlI mAnanA hI yukta hai-yaha hama syAvAdiyoM . Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70.6 madhyamasthAdvAvarahasya khaNDaH . . kA. * pAyakanTAhAkA mAna-yapAhA* (zA) adhAtmanonijakAyamAnatA bhavetanoH khaNDalamagasahagare / suyodhahormaNDalakuNDalIbhavandanuH prakANDodratakANDatADale // 4 // ahaGgIkAraparAstaM gotsahate kila tadetadvatthAtum / chinne khalu no cecceSTA kadhamudetu ? // 42 // tatrASTiAkRStasvAntAgamanirgarAyupagamastu / ajJAnameva gamayati yogAnAM gorakhavigIta: // 43 // - jayalatA *varanunI yaskAnnakRtyadRSTAna mekazaktimattvAkarSaNahatutvam / etana zatrujighAMsayA kRtena iyenayAgenA dRSTajananAnasya zanAsambandhAtkAramAtmavizvaM binA kriyAkalApapani riyapi pratyAkhyAtama, aninihApApasya kAraNAvarayAsambandhe'pyavirodhAta sambandhaTitatva vA tasya prakRta-pi phalyogyatAsnyaH kazcitsambandha: kalpanAma / etena 'vibhutvazcAtmano baherUna jvalanAd vAyostiryagamanAdavagatam / na hAvaTakArita / na va nadAzrayayAsambaddhaM adRSTaM tayoH kAraNaM bhavitumarhani, atiprasaGgAn / na cAtmasagavetasyATasya sAkSAta anyAnlagasambandhI dharata iti svAzrayamAyabAreNa nasya sambandha ityAyAtam / tataH samastamunaMdranyasambandhalANamAnmano vibhutvaM sidhyatAti (nyA. kaM. .218) nyAyakandalIkAravacanaM nirastam / kacatvAriMdAcamanachana yogaH zataM -> atha Atmano nijakApamAnatA cet ? nahi agasahare = prANiyuddhe tano: suyodhadormaNDalakuNDalIbhavaddhanuHprakANDodnakANDanAune = subhaTavAyugalayoH kuNDalamiva bhavataH prakANDacApAdutkSinaH zaraiH prahAra pati zarIrasyAtmano'pi khaNDanaM = binAzaH bhavat / tathA cAtmanA nityatvAsAH paralokAbhAvazca durvAgaviti naiyAyikAzayaH // 42|| atra myAdinaH pratyunaraH - naMdanat antarI kila aGgAkAraparAsta = thaJcidabhyupagamanirastaM utdhAtuM = syAdAdimanapagAraNAya nAtsahata - na zamIbhavani / nA can AnmanaH kazcitkhaNDanaM, kathaM khalu chinnaM godhAra = gRhagAdhikApucchAdI ceSTA kampAdisvarUpA detu ? ra syAdinAnabhiprAyaH zarIrasya khaNDana kathaJcidAtmakhaNDanabhimatamaba / zarIrasambaddhAtmapradezebhyo hi kanipayAtmapradazAnAM khaNDitazarIrapradadA'vasthAnAta AtmanaH khaNDanama / taccAna vidyatta eva / anyathA zagaMgAdharabhUtAvasvasya kopalabdhirna sthAna / zarIrArAriNaH sarvathA bhede nacchedAdinA kathaM tasya daHkham ? 'parAparAsambandhana tadAtmasambandhAdi ti cet ? sAkSAdava kathaM na tatsambandhaH ? zarIrAvayavacchaMda eva hi zarIrAtpadhagbhUtasyAvayavasya kampapalabdhirapItvamavopapadyate nAnyathA, prakriyayA apa tanmAtropagrahaM vinA'bhAvAt tasyaikAntanityatvaM tu zrutibAdhitam / taduktaM 'asahadabhagre AsIttatA ze sadajAyata (te. 2.7) iti taittirIyopaniSadIti dika / / 4 / / nanu cchinna zarIgatgRdhAbhUtAvayava AtmanI manaH pravizati tadanubhAvAneva tatra kampopalabdhiH tatastannirgame tu nizceSTataba tasyatvamapi vaktaM zakyate zarIrAtmanoH sarvathA bhede / adRSTasyaiva tantriyAmakatvenAnatiprasaGgAt iti naiyAyikAgavAyAM syAdvAdI kA aTUTa siddhAnta vijayI banatA hai // 4|| naiyAyika :. yadi AtmA ko zarIkhamANa mAnI jAya tara to prANiyoM ke yuddha meM jaba apane vArIra meM pratipakSa ke subhaTa ke donoM dRDha hAtha se kuNDala kI bhA~ti balAkAraprApta prakANDa dhanupa se nikale hue rANoM kA prahAra hotA hai taba jaise zarIra ke khaNDazaH Tukar3e ho jAte haiM ThIka vaise hI AtmA kA bhI khaNDana = Tukar3A ho jAyegA / phalataH AtmA meM anityala kI Apatti aayegii| yahI AtmA ko zarIparimANavAlI mAnane meM gadhaka hai ||2|| .mA kA karAMvita cheda abhimata - svAdAdIla syAvATI :- magara naiyAyika kA uparyukta AkSepa abhyupagama meM parAhata ho jAne kI vajaha hama syAdbAdI ke prati aniSTApAdana karana ko khar3A hone ke lie bhI utsAhita nahIM ho rahA hai| matalaba ki vArasa Adi ke prahAra se zarIra ke Tukar3e ho jAne para AtmA kA bhI kathabhit khaNDana hotA hI hai . yaha hama syAdvAdI ko iSTa hai / yadi AtmA kA cheda kathamapi na mAnA jApa taba tI godhA = gigelI kI chinna puccha ke Tukar3e meM kampana Adi baMza kaima utpanna ho sakegI ? kyoMki zarIra to jaDa hai| zarIra se pRthaka pAsvachinna avayava meM caitanya na mAnA jAya taba ghaTa Adi kI bhA~ti usameM bhI kampanAdi kI utpani ho nahIM sktii| magara hotI hai| isIse siddha hotA hai ki zamrahata avapatra meM bhI AtmA rahatI hai ||4naa| naiyAyika :- zastra meM chitra avayava meM kampanAdi ceTA hone kA kAraNa yaha hai ki bhokA AtmA ke bhadRe se mana, jo mUla zarIra meM rahatA thA, svaNDita avayava meM jAtA hai jisakI vajaha se vahA~ kampanAdi beTA utpanna hotI hai| jaba adRe kI vajaha vaha mana khadita avayana se nikala kara mUla zarIra meM calA jAtA hai usake bAda paNDita avayava meM kampanAdi Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * AtmanaH khaNDanasamarthanama khaNDitamapi tamakhaNDitajJAnazAlino buvate / na hi padmanAlatantau cchedAcchedau na saMsido ||44| khaNDanaM na pRthagbhAvo bahirnirgama eva tu / sahocitapradezasya tatra na apamAnatA ||85|| * jayalatA prAha tatra maugAnAM cchinnAvayace. adRSTAkRSTasvAntAgamanirgamAbhyupagamaH - AtgasamvetA pUrvaniyantritamanaH pravezabahirnirgamambIkAraH tu zevAnAM ajJAnameva gamayati jJApayati / ajJAnasAdhakaM tAdRzAbhyupagamavizeSaNamAha-gauravavigIta: aprAmANikagaurakSaNavalapandhi tAhi chinne'vayave yathA kampAdyupalabdhirbhavati tathA mUlazarIre'pi tadAnIM sA prasiddhA / | Atmano manaratyekagaNaH ceti na yugapadubhayatra saMyujyate / ataH pratisamayaM manasI dehatadavayavasIyatAyAtattvaM tatsaMyoga - tatprAgabhAvanAzAdikalpanAgauravam / vastuto na tayoH kramazaH ceSTA dRzyate kintu yugapadeva / ato yugapadeva tayoH manaHsaMyuktatvamabhyupagantavdham / na ca yaugapadyapratyayasya bhramatvaM sambhavati yugapajjJAnadvayAnupade'pi nAnakripotpAdasya tvayA'pi svIkRtatvAt : na ca vaye yugapadubhayatra manaH satrikarSasambhavaH / kiva manasa zarIrAdanyatra gamane dRSTasahasrANAmakicittvam ||43|| aba hi akhaNDajJAnazAlino jinendragagadharapUrva dharAdayaH khaNDinamapi = vAgarAtpRthagbhUtAvayavAvasthitaM taM AtmAnaM akhaNDitaM nadAnIM mUlazarIrasthAsayAtmapradezasambaddhaM bruvataM "kAnnenA'cchinnatvAt / na hi padmanAlatantI cchedAcchedI na saMsiddhI kintu prasiddhAveva / na ca padmanAratantuH padmanAlAdekAntena chinnaH padmadvayaprasaGgAt / nAyaMkAntenAcchinna evaM tantubdhavahArAbhAvaprasaGgAt / etena cchaMdAcchedI paraparaviruddha kathamekatra ? virodhAditi nirastam, avigAMta pratyakSasyaiva tadvirodhApahAritvAt kathaJcidAdasaMvalanena nirAkAzAdavIdhopapattezca / etena tadavayavasthAH AtmapradezAstatraiva naSTA iti pratyuktam, teSAM nityatvAt kathaJcidanityatvaJca cavikAzabhAvamAtreNa tathA tathA pariNamanApekSayA na tu nyUnAdhikabhAvanotpAdavinAzApekSayA pradezAnAM niyatasaGgavyatvAt / na ca te sakriyatvenAnyatra gatA iti vaktavyam anyeSAmapi taiH saha gamanaM syAt nityamaviSvagbhAvena tepAM sambaddhatvAbhyupagamAt / ata eva manaso yAtAyAnatvakalpanAgaurava na sAvakAzamiti dika // 44 // | = ww tadeva samarthayati khaNDanaM hi prakRtaM na pRthagbhAvaH parasparA'jahadvRttitvAneSAM kintu zarIrasambaddhAtmapradezebhyo hi katipayAtmapradezAnAM khaNDitAvayavaparyantaM zRGkhalAvayavatpAna bahirnirgamaH eva tu khaNDanapadenAtra vivakSitam / tarhi mUlakA nahIM hotA hai| isa taraha bhI usakI saMgati kI jA sakatI hai, taba kyoM AtmapradezoM kI yahA~ jAne kI kalpanA kI jAya ? syAdvAdI : yaha naiyAyikoM kI kalpanA unake ajJAna kI yAMtaka hai, kyoMki vaha aprAmANika gaurava se kalaGkita hai| jaba mUlazarIra me zastrahata avayava pRthak ho jAtA hai taba khaNDita avapatra kI bhA~ti mUla zarIra meM bhI kaMpana, gati Adi neSTA hotI hai / mana to eka evaM aNu hotA hai isa naiyAyika mAnyatA ke anusAra uparyukta vastusthiti kI saMgati tabhI ho sakatI hai jaba mana pratikSaNa mUlazarIra aura rUNDita avayava meM gamanAgamana kare / isa taraha aneka bAra mana ke aneka saMyoga aura vinAza kI khaNDita avayava meM kalpanA karane se gaurava to spaSTa hI hai| isalie naiyAyika ke uparyukta vaktavya kA svIkAra nahIM kiyA jA sakatA ||43|| padmanAtaMtu dhSTAnta se AtmA kI khaMDitA-akhaMDitA mugakina isakI apekSA to yahI kalpanA karanI ucita mahasUsa hotI hai ki mUlazarIra meM rahe hue sarva AtmapradezoM meM se hI katipaya Atmapradeza khaNDita avayavaparyanta phailate haiM / isa pakSa meM aneka bAra adRSTa se navIna saMyoga kI utpatti evaM vinAza kI kalpanA kA gaurava niravakAza hai| mUla zarIra se amuka Atmapradeza khaNDita avayava meM jAte haiM isakI apekSA AtmA kA khaNDana = cheda kahA jAtA hai aura taba bhI ve khaNDita avayava meM rahanevAle Atmapradeza mUlazarIra ke AtmapradezoM se sambaddha hone AtmA akhaNDita hI hai aisA akhaNjJAnavAle tIrthaMkara gaNadharAdi mahApuruSa kahate haiM / eka hI AtmA meM khaNDitatva aura akhaNDitatva kI kalpanA apUrva yA aprAmANika nahIM hai, kyoMki kamalanAla ke chinna tantu kA chinna nAla ke sAtha cheda aura chedAbhAva donoM hI prasiddha haiN| jaise kamalanAla ke chinna tantu ekAntataH china nahIM hai aura sarvathA avicchinna bhI nahIM hai ThIka vaise hI AtmA bhI na to sarvathA khaNDita hI hai aura na to sarvathA akhaNDita hI kintu aMzataH khaNDita aura akhaNDita hai // 44 // yahA~ yaha bhI jJAtavya hai ki AtmA kI khaNDitatA kA matalaba yaha nahIM hai ki jaise zarIrAvayatra zastra kI badaulata Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manApAbArAhara5 gata::: . 5 mApasApAna syAhAkalpasanAmagaraH * ekasattAlagAmitva smRtaM punarakhaNDatam / tena nAnAtmatApattina tanubdayagAmitaH // 46 // - jayaITI - gAvankAra prANasaMyogaH tAvatkAlaM baditAjayaMya kampopalabdhiH syAdityAgada kAya mAha. saMkocinapradAsya - pRthagbhutahasnAnayajJAna adRSTavazena samAkuTA: svapradezA bana nasyAtmanaH nadAnI natra = vijanahastAdI na apamAnatA = kampamAnatA, dAnA hastAda: netanA bhapradezaznyanyAta / / vAinapadArthoM kA sAmpratamakhaNDanapadapratipAya nirUpayitumacAra ityAha akhaDanaM = abaNDanapadanigA punaH ekasannAnagAmitvaM - mUlAgarambasvAtmATadAsanahAnupracaMganaM smRtam / nna kANana nanudvayagAminaH sataH svasya nAnAtmatApaniH nacyAvakAzamA / tadanaM nyAyakhaNDasAya prakaraNazAgaNava ->caMdAgahAvayAtmanaH kAyacchedaprarohayAH kazcidiSTAceca. sAnyA . nyAnasyanapradAtyAna / iyAMsna vizeSaH chinArarAvayayagahastajAtIyonyattiH Angapradezaprarohazca tatrAnapraveza | gaI dadApi kArasya chinyavAnnAnyaniH jayaJcidAtmanazca zasasambadAmAdazAnAM katipnyAnAM chinnaabdhvaangrv| dAna / yadi ca navaM vIkriyate tadA zarIrAdhAbhadAsyavasthakampopalabdhinaM syAnna, padmanAlamvadanchedamyArikhakAnaMdakAnna dAnabhyapanamAdabhayAvasaya. vRttyAngapradezAnAM pazcAtyambaTagopanaH / AkRSyamANapradazancAcAsya mRtatva mATamaH / ata eva na cchitrAzyAnAmAtmapradamAnavAna pravagAnmakatAprasaGgaH. prazminapradAnvayava pRthaktvalakSaNatvAtta / na cAtrAnmapradezAH pravibhaktAH, zRGakhalAgyavanyAgna parampaga jahadavRttitvAta. avasthA denAvasthAyajhaMdaratu nAtpannabhedaniyataH, utphapaviphaNAvasthasamvaditi (ma.sta, 72.nyA...: / iti / syAdvAdakalpalatAyAmapi -> 'nanca chinnAvayaganupraviSTamya pRthagAvAta sakti: syAdini neta :. tava pazcAdanapradAna / / mana ramnAdI kampAdinalimATanATitthaM kalpanAt / na vakanyAdAtmanA vibhAgAbhagavAnaMdAbhAva iti vAnyama. igaradAMga' tambApi savimAgatAta; anyathA mAvayavazamnyAgitA nagA na syAn / tadhA na nadanAntargayAmaMdI na syAt / chinnA:chinnadhIH kathaM pAnsa paTanama ? DaoNTa cana ? na. ekAntamA chinnattAna. 'padmanAlagantavachaMda - chaMdAmupagamAna / gaGgaTanamapi tathA mRnAdRSTavAdavirudamara / 'hanta ! evaM zagaradAha gyAtmadAhaH syAditi ceta ? ne, sAranIsyorabA minabapi bhinnalagatvanA tadApAbhAvAditi' - (zA.sa. 2-2 syA.ka.la.pR.51. ] iti pratipAditaM prakaraNakAMgNava / / / kicAtmanA cimatva garavachaMdanavanyAvacchedanAnAyutamAdavAraNAya jJAnAdaracyApyanitvaM kalpanAmini gauravama / na vasamAnAdhikaraNAmArapratiyogitvarUpaM avanchinnanikalyasvarUpaM pratiyogitAva TakavacchinnapratiyogiyAmAnAdhikaraNyalakSaNaM catvanya - denana / tathA ca nAnAdInAM jJAnAdyabhAvaviraMdhApyavacche Takagarbha eva kalpanIya inyapi gAgvama / garama kitanadA meragAva tadviro zarIra meM pRthak ho jAtA hai jaise katipaya atmanadeza AtmA se pRthaka ho jAte haiM / khaNTana kA matalaba yahA~ yaha hai ki zarIra ga bAhara khaNDita zarIrAvayava taka AtmapradezoM kA phalanA / sarIra ke kahara AtmapradanoM kA nirgama hI khaNdanapada ke yahA~ abhigana hai / magara ve jAnmAdamA bhI sabaMdA chintrAcayatra meM nahIM rahata haiM, kina bAda meM nahA~ meM apane AtmapadoM ko AtmA khIMca letI hai jisakI vajaha yAda meM purvacana chinna avayava meM kampamAnataH dekhI jAtI nahIM hai || akhaNDitatva kA mataya hai evamannAnagAmitva / apana pAgara meM raheM hara eka jIva meM khaNDitAcayavamdha AnmapranagA kA punaH praveza honA hI AtmA kI avaNDitatA hai / AnmA ke pradeza bhI AtmA kI bhA~ti nitya haiM / ataH chinna avayava meM rahanarAle AnmadagoM kA bhI bAda meM nAza hotA nahIM hai kinna chinna aMzI ke mAya panaH maMghaTana ho jAtA hai / apa ma va ni, rahatI hai, jisakI panaha. china aMga yA chiya aMgI ke sAtha saMghaTana hone meM koI rAdhA nahIM rahatI hai| imaliga yahA~ isa kA kA ki - 'deha avayara ke chada meM Atma avayava kA cheda hotA hai . mA mAnane para deha ke chinna apayara meM AtmA cA jo bhAga anpraviSTa honA hai, vaha eka pRbhaga jIna bana nAyagA / mula zara meM bhI nA AtmA to rahatI hI hai / ataH do agara meM rahane kI vajaha anaka AtmA ke svIkAra kI Apani AyagI' -bhI samAdhAna ho / jAnA hai, yAMki AtmA kA nA bhAga chinna dahAvayava vaM. pAtha zahara AnA hai vaha mUla jAma meM managna hone se thA? samaya ke bAda adRSTamahimA na pUrva zarIra meM rahanevAlI AmA meM anapraviSTa ho jAtA hai / yaha kancanA inAlA kI jAtI hai ki deha ke chinna avayara meM kucha mamara taka kama hotA hai aura bAda meM kama nahIM hotA 3 // 4 // * ll ko yAsatahiill aprAmANika -rAdAdI isake anigki AtmavibhAva pakSa meM yaha Apani mu~ha phAra kAhI rahatI hai ki AtmA no rudeha kI bhAMni anyatra bhI rahatI hai jaba do jaisa zarIra meM jJAna utpanna hotA hai TIka varga hI zarIra meM anyatra bhI jAnApAna kA apalApa nahIM Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *sAtmavAnimajada:* jJAnasyAvyAsavRtitvaM navamityA lAghavam / na vA tadanurodhenA'nantahetutvakalAtA 1891 vyabhicAri samudadhAte tanumAnatvamasti cet ? jaivaM tatrApi sUkSmAgasadbhAvAditi bhAvaya // 48 // ---- - jayalA 43dhanya kalpanAlApatrama. jJAnArAyacyAgyanitvAkalpanAdityAgayena syAdvAdI prAha jJAnasya upalanapaTAna inaSThA prayatna sukhAde nayAyikanaya yadayakalpanIyaM avyApvavRttinvaM navaM parzinarItyA atra = AtmanA'vibhutve kampanI ini syAdAdinaye lAghavama / kivAtmanA vibhala avacchedakalAsambandhana jJAnAdI zagaMgadargapa nAdAna hetutvaM kalpanAmiti gaurabama ! dArogAnanvanaya tu naiyaM kalpanAmiti lAvaminyAzAyanAnag2adhamAha - na vA tadanurodhena = nAnAdezavyApyanityAnurodhena anantahatutvakalpanA syAdrAdinaye sAvazyakI / nana paranaya kathaM nadAnantyakalpanAmani cana 1 ucyate, AtmanI vibhUle svakIyayAH AtmamanasAH saMyogAta svazarIrAvacchedanAtmaviSaguNopanidajhAyA parakIyamagaravyavacchaMdakatAsambandhana tadatpanivAraNAya nacharIraviziSTAvachedakatAsambandhanAtmavizeSagaNapasiena ni tAtna. narImana kAraNatA vAcyA / nAgaraM ca netravAdijAtivizeSaNa grAhya tathA vizeSamAgavirahAdava tadAnIM nAdazapammAgare AtmavizeSagaNamAmAnyAMnpAdApanyasambhavaH svAtmasamavetajJAnAda: svAsarAvaghAyara sambhavAdavale dakanayA nadayanI na tAdAlayana svagargarasyaiva hecAna pagatmasamavetajhAnAdazca paradAra ApAdanampavAsAmadhAna, rAgavAyasambanamonotpatti binAyavedakalAmambandhanapattivihAditi nanangaramya vidipadhya hatatvakalAnAyAM mahAgImA mica suSuptyupadhAyakAtmamanaHpUrvasaMyoganA jhonpAdakAle tadanAM ca munikAle AtmamanovibhAgakSaNAtpannavizeSagaDAnAdinaH jJAnAdyutgadaprasaGgasya duvArattvama, tadAnAmapyAtmani purupAntarIyamAnaHpayogamatvAt / na ca nananmanaHsaMyogatvena lenadAtmasamabanAnma - vidopagugalena hetu-hetumadhyAvAnApaM dopa ini bAnyam, AtmanA vibhutAyAM svazarIg2avacchedana svAtmani svIyamAnaHsaMgAMgAtpatcidazAmA svargagavacchaMdana gurupAntaramAtma-pa svIcamanaHsaMyogAtpanyA puruSAntarayAtmanyapi svAmiyamacaMtAmavizeSagaNAMtyAdapramagAta / na ca nanadAtmavizeSaguNatvAvacchitra prati nadAtmatvanA:pi samacAthikAraNatvAnnAyamaniprasaGga iti vAcyam, pratyekAtmasthala paNa kAryakAraNabhAvadayApanI mahAgAsvAt / sargararinANatvanaye na mAnAnyana eva samavAna jJAnAdaH svajanyopayogacyApArasambandhana mana:rAMgogatvaka rAtra ta hetumadAra ini lAghavam / astu vA supamilyAvRttamana:saMyogavizepavana mAmAnyatA hetunA nadhApyuktagauravirahAn / gAnmavaibhavAdakatra gana:gayogazipaMtyAdayAtmanyanyatrA varjanIyahatakatayA natApanagatAnantakAryakAraNabhAvakalpanAgauvaM dAridvAragana / tina nanadAtmatvavidizaTasamabAgana nasadAtmAnayatvopaniyAgAjinAdhAratAviTApasambandhana nA''tmavizeSagaNavAchinnaM prani tantra sambandhena nanannanaHsaMyogavana kAryamahabhitayA hetutpaniyapi nimstam. madhAnamaMTa nAnantahena-hetu gAvasya duvAratyAdityadhikaM AtmaskhyAtI dRzyam / / 4 / / ___ nanu AtmanaH tanumAnatyaM -- zargaraparimANatvaM mamuddhAte - phevalimandrAne vyabhicAri asti iti ceta ? naicam, natra | kiyA jA sakatA / magara vastusthiti yaha hai ki jJAna kA utpAda zarIra meM anyatra nahIM hotA hai| isakI saMgati ke lie naiyAyika manIpI jAna Adi ko avyApyavRtti = svAbhArasamAnAdhikaraNa mAnatA hai / matalaba ki vAgarAvacchaM dena AtmA meM jJAna || Adi rahate haiM aura ghaTAdiapacchedena AtmA meM samavAya samandha se nahIM rahane nahIM haiN| isa taraha jJAna Adi meM anyAnyaninA kI kalpanA kA gIgya nagAyikamana meM Avazyaka hai| magara AtmA ko zarIparimANavAlI mAnana para jJAnAdi meM anyAyanitA - svAbhAvasAmAnAdhikaraNya kI kalpanA kA gaoNgya anAvazyaka hai, kyoMki, saMpUrNa AtmA meM mukha, jJAna Adi kI utpatti kA anubhava hotA hai jaise 'sAGgIga mukhaM anubhanaM mayA ityAdi pratIti to gajanaprasiddha hai / AtmA zarIra se anyatra nahIM rahane se jJAna, mukha Adi meM anyAyanitA kI kalpanA Avazyaka nahIM hai| anaH dArIpagmiANalI AtmA kA svIkAra karane meM lAghava hai / durga bAta yaha hai ki AtmA ko sarvagana bhAnana para jaita apane vArIra ke sAtha usakA sambandha hotA hai usI prakAra anya ijyoM ke sAtha bhI usakA sambandha honA hai| ataH apane zarIra ko choDa kara anya zarIrAvadena bhI AtmA meM jJAnAdi kI utpani kI Arani bhAyaMgI, jimako haTAne ke lie nayAyika kA yahI kahanA paDagA ki . 'avacchaMdakatAsambandha meM nattana AtmA ke jJAnAdi ke pani nAdAtmyasambandha meM nattana AtmA kA zarIra kAraNa hotA hai| isa taraha vizeSarUpa se kAraNatA kA svIkAra karana para phalataH ananta kAryakAraNabhAva kI Apani aaygii| magara AtmA ko dehaparimANavAlI mAnane para ima ananna kAryakAraNabhAva kI samasyA ko avakAza nahIM rahatA hai, kyoMki taba jJAnAti ke prati viyoparUpa meM zarIra meM kAgNatA kA svIkAra anAvazyaka hai| ana: AtmA ko zarIramANa mAnane meM hI rAghaya hai. yaha phalita hotA hai // 4 // gudA vicArAma yahA~ nayAyika kI aura meM svAhATI ke prati yaha Apa kiyA jAya ki -> "AtmA ko zarIrapramANa nahIM mAnI Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - madhyamarapAdvAdarahasya khaNTuH 3 . kA.55 vAndogyopaniSadArimanirAsaH * kazcitu - bhavato vizunastathAtmano bala nAnAtvamayuktamIkSyate / niyataM yadupAdhigAminI bhavati vyomna iva vyavasthiti: // 4 // tathAhi -* jayalatA = kebalisamudrAtAdI api svazarIrabahiHsthAtmapradezeSu sUkSmAgasadbhAvAt kArmaNakAyayogAdilakSaNAnIndriyazarIrasya vidyamAnatvAt / / samudrAtI hi svazarIramavihAyAtmapradezAnAM prayojanavizeSeNa vadanAvizeSAdinA vA bahiHniHsaraNamucyate / bahinirgatAtmAdeSu audArikAdikAyaviraha-pi kArmaNAdisarIramastota / alI nAbhiri kAmAmatvamAtmanaH / asmAkamanakAntabAdinAM samuddhAtAtirikastharate. zarIrasya viziSya hetutvAkalpanAlAghavam. AtmanaH zarIraparigANatvenaivAnatiprasaGgAta / vastutaH saMmAryAtmaparimANe zarIranAmakarmapariNativizeSaH siddhAtmaparimANe ca caramabhavIpatribhAgahInAnagAhanApariNAmI yoganirodhajanitI turityAdika vyaktameva aatmkhyaatii| taduktaM nyAyakhaNDakhAye prakaraNakRtaMtra 'sa AtmA iha jagati laMkAmananadazo lokAkAzapradezasamasArakhyapradeza iti kRtvA zaktyA vibhuH / na hi sakalamUrnadravyasaMyogitvaM vibhutvaM pareSAmadhyekadA sambhavati anItAnAgatasaMyogAnAM yugapadabhAvAt kintu tadavacchedakarUpatattvam / tatra lokatulyapradezatyamine zaktyA Atmano vibhutvAvirodhaH vyaktyA tu karma gA kRtaM yana | sauyaM = svakIyaM zarIraM tanmAnastAvamAtra ityavibhureva' (nyA.kha.khA.gA. 7.pra.456) iti / vastuna Atmani vibhutvanatra sakalamUrnadravyasaMyogatvarUpa naiyAyikAdimatamanurudhyoktam / svanayana tAcikaM vibhutvaM lokAlokavyApinyAkAze eva na tvanyatreti dhyeyam / etena 'jyAyAnantarikSAt' (chA.upa.3/04/3) iti chAndogyopaniSadacannA, tathA 'jyAyAnAkAnAta' (zta.DA. 10/6/3/2) iti zanapathabrAhmaNavacanaM, AkAzavatsarvagataca nitya (goDa 3/3) iti gauDapAdakArikAbacanaJca pratyAkhyAnAni saptavidhasamudAnasvarUpaM ca siddhAntaratnAkarAvasaMyam // 18 // padyapaJcakana kazcinu = brahmA'dvaitavAdI tu jyAcaSTaM-nanu tathA = nayAyikAMnaprakAraNa vibhuno bhavataH - sidhyana Atmano nAnAtvamayuktamIkSyate = anumIyata nagAyikana / kuta : gauravAt / nahi caitramaMtrAdibheda-janma-maraNa-bandha - mokSAdilyavahArasaGgatiH kathaM syAt / ekastina mukta sarvepa muktiH prasajyota tadabhitranyAt, baDhekasyApi muktina lyAta tadabhinnA. nAmapareSAM saMsAritvAdityAdikaM bahu viSlabate AtmA daitamana ityAdAkAyAmAtmA dvaitavAdI vrate-yat = yasmAt kAraNAta vyavasthitiH caitramaitrAdibheda-janmamaraNa-bandhamokSAdivyavasthA vyomna iva niyataM = avazyaM upAdhigAminI bhavati / yathaikamevAkAza baTAdyavacchedakabhedAdbhidyate ghaTAkAzaM paTAkAmini, ghaTanAdo mati ghaTAkAzavinAza-gi paTAkAzamavatiSThate mahApralaya ghaTapAdisakalopAdhivilaye niravacchinnaM zuddhamAkAza bhavani tathaivAtmAdvaitapakSepi vyavasthopapadyate // 40 // jA sakatI, kyoMki vaMdanAsamudrAta Adi meM AtmA kA parimANa apane deha ke parimANa se adhika hotA hai, jisakA svIkAra jaina manIpI bhI karate haiN| ataH 'patra yatra AtmatvaM tatra tatra svavArIparimANatulyaparimANanvaM' . yaha vyApti vyabhicAgdopAsta bana jAtI hai" <-to yaha bhI nigadhAra hai, kyoMki zrIdArika deha ke bAhara AtmapradezoM kI samudAna avasthA meM cizmAnanA hone para bAharI AtmapradezoM meM sUkSma kArmaNavArIra kA hama syAbAdI svIkAra karate haiN| isalie kArmaNa zarIra ke parimANa se adhika AtmaparimANa kA hama svIkAra nahIM karate haiM / nara Atmatva garIraparimANatva kA vyabhicArI kaise hogA ? he naiyAyika ! tuma yaha moco || * aneka vitu AmAoM kA svIkAra nAmumakina - adaivavAdI * vibhu evaM aneka AtmA kA svIkAra karanevAlaM naiyAyika ke mana ke khilApha kisI vedAntI kA yaha kathana hai ki - naiyAyikapradarzita gati se vibhu = sarvavyApI siddha hotI huI AtmA meM naiyAyika vidvAnoM ke dvArA nAnAtva = anekatva kA darzana kiyA jAtA hai vaha ThIka nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki vibhu AtmA ko eka mAna para bhI jagata kI sarca vyavasthA kI sAni ho jAtI hai| jaise AkAza eka evaM sarvavyApaka hone para bhI ghaTa, paTa Adi upAdhibheTa se ghaTAkAvA. paTAkAza Adi bhitra hote haiM / ghaTa kA nAza hone para ghaTAkAza kA nAza hone para bhI paTAkAza kA nAza nahIM hotA hai| paTAkAza kI utpatti hone para bhI punaH ghaTAkAza kI utpatti nahIM hotI hai| ThIka vaise hI vibhu AtmA kI eka mAnana para bhI caitra, maMtra Adi pratyagAtmA meM bheda kI upAdhibheda se upapani ho sakatI hai, kyoMki upAdhibhUna jisa antaHkaraNa se avacchinna baitanya meM caitra kA vyavahAra hotA hai usa upAdhi se bhinna antaHkaraNAtmaka upAdhi se baha caitanya avabhinna = viziSTa hai, jisameM maitra kA vyavahAra hotA hai / caitrAnta:karaNa evaM maitrAntaHkaraNa bhitra hone kI vajaha caitra aura maitra meM bheda kA vyavahAra ho sakatA hai // 4 // Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * madhusUdana vAvarUni ma garazvarapratimanAvedanama ** caitramaitrakaraNe na labhete pazya janmAAraNavyatihAram / kAminIpRthupayodhararodhorodhitau priyakarAviva bhinau // 10 // agasahagamabhidelimabhAvArajAyate svaparasaMvyavahAraH / -* jayalatA *tathAhi tattadantaHkaraNAdyapAdhibhedana caitramaitrAdiH pratyagAtmA parasparaM bhidyate / ata eva kSetramaitrakaraNaM = caitrIyobIyAnta:karaNa janmamaraNavyatihAraM = parasparIyosvAdanyAyakakriyAkaraNaM na labhete ina hai naiyAyika : tvaM pazya / yataH kAminIpathupayodhararodhorodhinI = nitambinIvizAlavakSojArohAvarohavyApRtA priyakarau = ekasyaiva prayatamasya hastI iva = yathA bhitrI / yathA patyurekatva tatkarabhedAt ekasya karasya stanAvarohaNyApRtatvaMpyanya kara nadAgehe yA niyamANo dRzyane na tu parasparakriyA karagalakSaNanyatihArabhAgbhavati / tathaiva brahmaNa ekatva'pyantaHkaraNabhedATekasyAnnaHkaraNasyAnityagratveyanyasminnantaHkaraNa vilayavyagratvaM na saGkIrNa viruddhaM bA bhavani / na caivaM brahmagaMyutpAdacyApatiH, nadAra madhusUdanasarasvatI advaitasiddhau- 'darpaNasya mukhamAtrasambandhapi pranimurace mAlinyavata pratibimba jIva saMsAraH, na cimne brahmaNi, sapAdheH prativimvapakSapAnitvAta (a.si.pU...7.7) / na camaNi pratyayAtmani kartRtvaM kathamiti vAcyama, avidyA-zAnadupapanaH / taduktaM vAcaspatimizreNa bhAmatyAM- 'annaHkaraNApacchitraH pratyagAtmA idaganidarUpaH catanaH kartA bhIta kAryakAraNAvidyAdvayAdhAraH ahavAgarapadaM saMsAra sandhimmAnabhAjanaM jIvAtmA itaretarAdhyAsopAdAnaH tadupAdAnazca dhyAsaH ityanAditvAt bIjAvaracannetaratarAzrayatvamiti (bhA.pR..)tadvilaya eva muktiH / naduktaM naiSkarmyasiddhI surezvarAcAryeNa gokAtmyAprati pani bAlAnubhava viSA / madhI saMsRtabAja nannAza muktirAtmanaH / / || (ne.si.1/7) iti / ajJAnAzrayatve-Ni matadvayaM ; saMkSepazArIramavArtikakAraNa sarvajJAtmamuninA jJAnavya brahmAzritatvaM surezvarAcAryapraNItanaiSkarmyasiddhivyAvarNitamupagataM vizvarUpAcAryapratibhirUpapAdana prakAzAtmayatinAmnA vivaraNAcAryeNa pratipakSarakhaNDanapUrvaka samarthitaM vidyAraNyasvAminA vivaraNapramayasaGgrahe upodalitaJca / maNDanamizreNA-jJAnasya jIvAzrayatvaM svIkRta bhAskarAcAryeNa pariSkRtaM bhAmatIkAreNa vAcaspatimiNopahitaJca / madhusUdanasarasvanI tu, pakSadvayamadvaita siddhau savistaraM samayate / yathA / caitamantra tathA tatadgranthayo vasepamityalaM prasaGgana // 5 // AtbhAvate svaparavyavahAraH kathaM ? ityAzaGkAyAM brahmAdvainavAdyAha aGgasahamabhidalimabhAvAn = tanattnumaMgogamaMdasalAcAt / brahmAdvaita-pi svaparasaMvyavahAra jAyate = upapadyate / svatvaparatyaprakArakA tAtivyavahArI tanaccharIrasaMyAMgabhedamUlau na cAtmanyattanimittAviti tAtparyam / evena jIba - zivayoM datryavahAra sambhavAgi pratyAkhyAtaH. dArIrasaMyogA saMyogAyamara ladradAt / isIliye yahA~ yaha yAMkA ki > 'AtmAddhata pakSa meM to eka ke janma meM sabhI kA janma aura eka kI mIna se sabhI ke mauta kI Apani AyegI / caitra kI janmakriyA meM maMtra bhI vyApta ho jAyegA, kyoMki caitra aura maitra kI bhAnmA eka hI hai| nava no caitra kA janma hone para maitra kA bhI janma hone naMgaMgA / eva maitra jaba mIta - maraNakriyA meM jyApana ho rahA hogA taba caitra bhI maraNakriyA ke anukUla prayatna karane lagegA, kyoMki donoM kI AtmA abhinna hai / naya to maMtra kI mauta hone para caitra kA bhI nidhana ho jaayegaa| isa taraha janma - maraNa meM vyatihAra ko = paraspara kI kriyA meM parampara kI pravRtti ko mAnya karanA hogA, jo ki lokavyavahAra se viruddha hai - bhI nirAkRta ho jAtI hai, kyoMki trAmA aura maitrAmA abhinna hone para bhI caitra kA annaHkaraNa aura maMtra kA antaHkaraNa ThIka usI taraha bhinna hote haiM jaise apanI priyA ke vizAla snanayugma meM meM eka stana para Ageha karanevAle bhIra dUsare stana para avaroha karanevAle do hAtha, jo eka hI priyatama ke haiM, paraspara bhitra haiN| paraspara bhitra hone kI vajaha jaise vahA~ 'paka DAtha jisa kriyA ko karanA hai usI kriyA ko dusarA kara rahA hai yA dusarA hAtha jima pravRtti ko karatA hai umIko dasarA hAtha kara rahA hai| aisA vyavahAra yA pratIti nahIM hone se vyatihAra dAMpa ko avakAza nahIM hai, bhale hI donoM hAtha ke svAmI meM abheda ho / aura maitrAtmA eka hI hone para bhI caitrAntaHkaraNa aura maitrAntaHkaraNa paraspara bhiba hone kI vajaha jaba caitra kA janma hotA hai naba maitrAntaHkaraNa janma kriyA meM pradatta nahIM hotA hai evaM maMtra kA nidhana hone para caitrAntaHkaraNa kI umma pravRti hone kI Apatti ko avakAza nahIM hai / .|| caitrAtmA, maMtrAtmA, devadattAtmA, yajJadatyatmA paraspara abhiba hone para bhI bhinna bhinna zarIra kA saMyoga hone kI vajaha unameM stra aura para kA vyavahAra jagata meM honA hai| manalaba ki 'maiM para se bhinna hU~', 'para mujha meM bhinna hotA hai isa Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .: madhyamasyAdvAdaraharupa rabaNTraH 3 . kA.24 * pacapArikAraNAnasaMgAda: * AyatenumitiH paravRttistatparAgRzati lAparapuMsi // 9 // acchiA rakhanumatitApiAdhA mAdyAtA tvayA / ApAdhatA hi jatyatvAvacchedakapuraskRtA / / * Murl] - vAcaspatimizcantu ajJAnaviSayAkRta cananAmIzvaraH. ajJAnAzrayImUtaM ca jAra' iti vyAca / 'jAsmiMzca pabhajJAnAnAnyAJjIvanA. nAtvam / pratinIvazca prapaJcamaMda: jInasyaiva svAjJAnArahitanayA jagadapAdAnalyAta / pratyabhijJA cApi mAdRdayAt / IrAdhya ca | samrapaJcajAcAniyAdhiSThAnatvena kAraNopacArAditi / apanatra cApacchadakavAdaH' (si.ci.1.227) iti siddhAntavindA mpaTamakkama / athAtmAdvatanayaM tatparAnuni = tasmina catra 'ganA hicyA madhUmadhAna uni parAmazati sati aparapuMsi parAmAgUnya maitra paravRttiH = catraniH anAmataH tapA-basAvakAgitiH apateta, jJAnAnnAnayA virodhAdini cana : na. bhinnAzrayAH jJAnAjJArapArakavipanApi virAdhitvA darzanAna / karaNAzraya majJAnaM kAMapakSAnana virudhyata iti cet ! na. pramANAbhAvAna, gurupAntaramadhunI ca nadayanAnta karaNana lApamAnana karaNabhUtana triminakAmAnumAna minaTIyAntaHkagNajJAnaniya - dAnAdini (paM.civa.e.) paJcapAdikAvivaraNakAraH / tada bhAskaramatApAkaraNa vidyAraNyasvAminApi vivaraNaprameyamaDagraha. "AtmAzritajJAnenAnnAkaraNAbhitamyA jhAnasya virodhAsambhavAta ekasminnapi viSaya davadananiSThajJAnana yajadatta naSTajJAnasyAnivRnaH / 'anyatra bhinnAzranyayoravidhi pi karaNagatamajJAnaM ktaMgatazAnana vimadhyana ini cet ! na. 'yajJadanI anna karagalayahandRSTayana muSapta lIyamAnAnta: karaNavAna' ityanumAtari devadatta sthitanAnena jJAnanAminikaraNamaMte sapanayajJadattAnta:karaNe sthinasyAjJAnagyAnivRta:" (viva....45) iti // 5 // prakaraNakArastu madhusUdanasarasvatImataM puraskRtyoktI panirAkaraNAra nAnAvidhyAtmavAdinayAbikamatamapaTanAMdvAnAMgakramate . mAdyanA tvayA nAnAvibhvAtmavAdinA nayAyikana abaccitrA = snadantaHkaraNAvacchinnA anumitimtu nApAdyA. hi = paramAta kAraNAta ApAyanA janyatAvacchedakapuraskRtA bhavanAni dopaH / ayaM vadAntinA'bhigrAyaH zuddhaM brahma nAcasvayamagagakSaprakAza. svarUpamini na narimana parokSAmityApAdanaM sambhavati kinta tadantaHkaraNAvacchinna pratyagAtmani parIkSAmitavApAdanaM sambha. vati / paraM caMbAntaHkaraNAbachedanAtmani parAmarza sati maitrAnta karA vandanAnuginerArAdanaM naiva sambhavati, matrAntaHkaraNAvAcchannAnuminitvasya catrAntaHkaraNAvachinnagarAmarzakAryatAnabacchedakatvAta. kAryatAnavadakAcchinnasyAnApAdyatvAta. anyathA tipramaGgAna / na hi vRkSasyakatvaM japi zAnvAyAM kapirAyAMgAsattvaM mUlAnchinkapirayogI bhivartane / caitrAnta:karaNAvanimatrAnumitistu bhavatyeva tadAnIMgiti na kaniTIpaH / na ca babAdamaMtrAbhinnatvavana khapuSpA gAbhinnatvamiSTaM banadA khapyAdI nAgapi brahmAtmakatvaM brahmaNA | vA tacchatvaM prasannyena tadanarAkara ca danaprasaGga ityA bhayataH pAzArajarina vAcyama, sadadvatasyavAbhyupagamAt, AsavanaM pakriyana eveti madhusUdanasarasvatI / / 2 / / prakAra kA jo sva-paravyavahAra hotA hai vaha bhinna bhitra gargagmayogAtmaka upAdhi ke bhaMda se hotA hai, na ki caitrAnmA aura maitrAnmA Adi ke bhaMTa se| igI nAda AtmAdvaitamana meM isa Apatti kA bhI ki -- "catrAtmA aura maitrAtmA paraspara abhitra hai to caitra ko 'parvato pahivyAyadhUmavAna ityAkAraka parAmarza hone para unara kSaNa meM jaima vetra ko yA anumati hotI hai ki 'parvatI vahimAna' ThIka na hI vaha ananiti maMtra meM bhI hone lagegI, kyoMki caitrAtmA aura maMtrAtmA parampara abhinna hI hai aura jJAna ajJAna kA virodhI hotA hai" - avakAza nahIM hai / '', "|| isakA kAraNa yaha hai ki Apa batrAtmA meM anumiti hone para maitrAtmA meM anamiti kI utpani kA Agadana kara rahe haiM / isakA artha yahI hai ki vaivAntaHkaraNAvadena AtmA meM parAmarza hone para maMtrAntaHkaraNArayedena AtmA meM anumini utpanna honI cAhie / arthAt mAvacchinna = anta:karaNAvacchinna = maitrAta:karaNAvacchinna anmiti kI utpani kA ApATana Apako abhimata hai / magara nAnAtmavAda meM madonmatta Apa naiyAyika ukta mAninna anumiti kA bhApAdAna nahIM kara marane haiM, kyoMki vAstava meM ApAyatA janyanAvacchedaka ke puraskAra meM hotI hai / jima sAmagrI kA kAryatAvacche Taka jisameM raha gakatA ho umIkA ApAdana usa mAmagrI meM ho sakatA hai| caitrAtmA, maitrAtmA parampara abhinna hone para bhI maMtrAntaHkaraNAbhitra anumiti kA AtmA meM ApAdana karanA ho taba usakI mAmagrI maMtrAntaHkaraNAni parAmarzajJAna kI AtmA meM upasthiti honI cAhie / yahA~ nA ApAdakaviSayA vetrAntaHkaraNAvacchinna parAmarza jJAna kA nirdeza kiyA gayA hai taba usame kaiga meghAnna karaNAvacchinna anumini kA ApAdana ho sakatA hai : vidyamAna mAmagrI ke janvanA anapadaka sa avadhi kA ApAdana kabhI bhI nahIM ho sakatA, anyathA daNya, cakra, kulAna Adi hone para paTa kA bhI ApAdana hone lagegA / / || Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnApAnApana-nAgAbhAgyasaMpAdaH * bAdhabundiraparAdhinI punaH zazvadeva na vizeSadarzinaH / caitravRttikRtabhedatandiyabhitatpratihato hi vaivAnA // 13 // . *jayalavA nancAtmAdrita rizaMparzinaH caitrAdeH 'ahaM maitrAdapramAna ghaTAdipramayabhinna' ini bAdhabuddhisya virodhinItyAzar3akAyAM narama gadya vedAntI vyAcaTa-vizeSadarzinaH = bhaMdadarzinaH puruSamya aparAdhinI = atya dipramANariddhAnmAdavira niruktasvarU.|| punarna zadeva = sadaiva bhavati / yataH sA caitravRtikRtabhedaddhiyaH = caitrAntaHkaraNAnchinacatanyalakSaNapramAtRcaitanyabheda-tadantaHkagNavRttilakSAgapraneya-canya vishissttaay| vizeSabuddhaH sakAzAta bhavati / ata eva caitratatpranihanI = caivAntaHkaraNa -vigepabuddhayovicchede hi sA bAdhabuddhiniMbataMna iti giddhamAtmanI bharca = niravacchinnatvama / ayamAtmAvatavAdinI:bhiprAyaH ajJAna virAdhi hi jJAnaM na cananyamAnaM kintu antaHkaraNAnaprativimbitaM hi tata pramANAbhidhAnaM caitanyama karaNAnchinnaM catanya mAnacaitanyam / viSayAkArA antaHkaraNanihi prameyacaitanyam / tayozca savyavahAradazAbA bhedAta nAzi TAyA vizeSavRddha; = bhedabuddhaH bAdhabuddhirbhavani / sA ca tattvamasi' ityAdigdAntavAkyAtpannatattvajJAnadvArA nirgatane tadAnImavidyAyA vilayana tangalakAmAtacananyabheda-prameSacananyabheda-pramANacatanyadA api bilIyanta / avanatantra tu anisiddhama / tadanaM. chAndomyopanipadi yathA mAmya / kena mRtpiNDena marca maganayaM jJAtaM syAdvAcArambhaNaM vijAro manikanyeva styaga' (kA.pa. 6/1/1) ini / vAcana kevalamastIni Arabhyana skiAra ghaTaH dAgava iti na ta vastuvana vikAge'mti / nAmadhesamAtra dhanadanRtaM, mRttikatva satyama / eSa brahmaNA dRSTAnna AmnAnaH / natra atAda yAcArambhamadana dAntika :pi brahmavyatirekega kAryajAnasyAbhAya iti nizcIpate / dathA ghaTapaTAyakAmAnAM mahAkAzAnanyatvaM padhA ca mRgaNikodakAdInAmupag2Adibhyo'nanyatvaM dRSTanaSTammarUpatvAta, svarUpeNAnapAkhyatvAt evamasya pramAnAmayAdidhikArajAnasya brahmanyatirakaNAbhAra iti nizcayam / naTataM brahmasUtrazAbhAye -> 'mRttiketyeva satyamiti prakRtimAtramya dRSTAnte satyatyAnadhAraNAta bAcArambhaNagandena ca vikArajAnasyAnRtatvAbhidhAnAt / dAntikapi tadAtmyAna sarva tatsatyama' iti ca paramakAraNaparakasya satyatvAdhArayAna, 'sa AtmA tatvamasi zvanakatA :' iti ca zArIrasya brahmabhAnA dazAna / svayaM prasi yatacchArarasya brahmAtmatvamupadizyate na yatnAnnAsAdhyama / atazcada zAstrIyaM brahmAtmatvamavanamyamAnaM svAbhAvikrasya mArgagatmanyasya bAcana sampayataM. rajjvAdibuddhAya iva moTivRddhAnAma | bAdhina va zArIrAtmale nadAzraya: sgasnaH svAbhAviko vyavahArI bAdhito bhani, yatprasiddhaye nAnAtvAMgApA brahmaNaH kalyaMta / darzayani ca yatra tyasya sarvamAtmA bhUtatkena ke pazyeta 7.4/1.12.) ityAdinA brahmAtmatvadarzinaM prati samastasya kriyAkArakaphalalakSaNasya vyavahArasyAmAdham / na cAyaM tryavahArAbhAnAvasthAvizaMpanibaddho'bhidhIyate iti yuktaM. banuma, 'tacamamI ti brahmAtmabhAvasyAnavasthAvizanibandhananana / namkadaSTAntana bAntAbhisaMthasya bandhanaM satyAbhisandhasya ra mAnaM darzayanaMkatvame - baiMka paramArthika dAMgati / mithyAjJAnavimbhitaJca nAnAntama / umapasatpattAyAM hi kathaM avahAragAcagApi jannagnatAbhisandha ityucyata : 'mRtyoH sa mRtyamAnAni ya ha nAnA paTyAMta' (ca.4/5/ ina ca bhedadRSTimavapanavanadAna' - vi.mU. /1/14 .bhA.) iti / pakSAtmanI vibhayatanAdinA nAmAne nigi nagApikana kimapi na na pAyana / na cammalanayAdhayaNa yaMgamanApAkaraNa myAdinAma tamatapatramA ini mAcyama, aginitimAnamA nayAnnagaNa grandanamyApi zAstrArthanyAta, dAdAradalA nAhI -> 'maitra, caitra Adi pramAnA eka nahIM hai kina mitra hai' paha bAdha ddhi hAna ge bhAnmAIta kI siddhi nahIM ho sakatI- gA vahA~ nahIM kahA jA sakatA hai, kyoMki vipadagI kI vaha virodhI bAdhayuddhi sadA ke liye nahIM rahatI hai / kSetra ke anna:karaNa kI ni ke bheda meM caitra kI buddhi meM maMtrabuddhibhinatA rahatI hai / jaba cAnta:karaNa kA vichera hA jAtA hai taba antaHkaraNApajina caitanyagbampa pramAlA kAda ho jAtA hai evaM antaHkaraNavRti kA 2da hone para niprativipina cainanyAnmara jJAna kA na ho jAtA hai| isI taraha paTAkAra bhannaHkamNavRnimbampa pramaya rA vilaya prAdi ke tigaMdhAna meM ho jAtA hai| nara pramAnA gayaM prayake bheTa meM honevAlI bhedaddhi kA bhI vilaya ho jAne meM kevala ekamerAdvitIya niracacchinna vibha guddha brahmatanna rahatA hai / 'nacami' ityAdi upaniSada kyoM meM aviyA = ajJAna kA durIkaraNa hotA hai / nava nitya, vibha, guddha, eka. brahmatatva svaprayAgAtmaka vyakta hotA hai / yaha vedAnnI madhusUdana sarasvatI Adi sA mannanya hai / isase anugAra nA vibhu AtmA kA eka mAnane para bhI lokavyavahAra Adi kI upapatti hA malanI hai| nara naiyAyika ko, jo vibha ena aneka AtmA kA sdAkAra karatA hai. isakA gagAdhAna danA dalaMbha hA nAyagA ||3|| Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '.. hrIA : kA."*mpAdvAramArgakAkAsammatitAkAkArasavAdaH evaM prayujate'silAmA bhavati dehayarimANaH / tamApravRttitijaguNayomAniyamAnurodhena / / 14 / / tathA ca stutikRta: --> 'yauva yo dRSTamuNaH sa tatra kumbhAdivaniSpratipakSametat / tathApi dehAda bahirAtmatatvamatattvavAdopahatA: paThanti // 11 // (anya.vya.e) -OM jarAlatA *daSadvipakaNTaka ina nyAyana / AtmAyatamataM tu pratikSetra bhinna' ityasyAlyAnaM nirAkariSyana ini mA tyagya ||3| prati AtmanAnAtvarAdhAntarakSArthamaMdratamatApavaMdAne cAlanA dahaparibhA gallamenAbhyupagannamahota nayAyikaspatyAgana nyAvAdI prAha evaM ammina AtmavibhullapakSa nAnAtmarI kAgasambhava pani nabAnAyogAnaye prAmANikAH prayuJjata AtmA dehaparimANo bhavani | tanmAtravRttinijaguNayogAna - devamAttisvaguNAbhisambandhana 1 kutaH ? yA yaMtraca dRSTaguNaH sa tava itiniyamAnurodhena // 4 // na caitanmUlakAmAvirudbhamityAdAyena prakaraNAkara AI - tathA tra stutikanaH . stutikAratvena prasiddhA mUlataH // zrIhamacandramRgyaH anyayogavyavacchedadvAtriMzikAyAM prAhaH yaduna - yatravati -> yatraiva deza yaH = padArthaH dRSTaguNaH = dRSTAH pratyakSAdipramANatonnubhUnA: gaNAH yagya ya tathA ma padArthaH tatraiva - vivakSitadaza eva. DA. padyana ini kriyA yAhAge gamyaH. pavamyaivakArasyAvadhAraNArthayAtrAmasambandhAta natraH nAnyatratyayogalyavacchataH / amarmaka dRSTAntana dayani-kumbhAdivaditi yadivana / yadhaH kummAdeyatraira deze rUpAdayo gaNa kAla bantaM ca tasyAgnitvaM pratAyata nAnyatra / evamAtmano 1 guNAH caitanyAdayA daha para dRzyannaM na cahiH / tasmAt tantramANa enAmini / niSpratipakSamataditi / etada niSpratipakSa - bAdhakarahitama, nahi dRSnupapannaM nAma iti nyAbena / nadhApi - etraM ni:sapatnaM vyavasthita itace. atattvavAdopahatAH kRstitattvavAdana tadabhimanAptAbhAsa pavidopapraNItana nAmAsArUpagArahatAH vyAmohitAH, dehAd rahiH = zarIrayatirikta pi daze AtmatatvaM - AtmA paThanti - zAstrarUpatayaH praNayante - ini zrImaNisarinyAyAlaMzaH / vistarasnu tatratyaH prakaraNakRtA prAyaH sarva pavAtra pUrva padyatraNAlikayA pradarzitaH kiJcidanupadaM dayiSyate ca / tathA ca svadahamAtracyApakatvena harSaviSAdAdyanakavivartAtmakasya 'ahaM' iti basaMcaMdanapatyakSaridratAdAtmanA vibhUtvasAdhakavanAMpanyarayamAnaH sarva eva hetuH pratyakSa. bAdhitAnantaraprayuktatvana kAlAtyavAdiSTaH / devadattAtma- devadanagarIramAtrabyApakaH tatraiva vyAjyApAlabhyabhAnaguNavAna / yo yatraya ! yAtyApalabhyamAnagaNaH sa nangatrayApakaH yathA dabadanamya gRha paba uparabhyamAnabhAmvaratvAdigaNaH pradIpaH, devadanAAra eva vyApAgalabhyamAnagaNastadAtmA iMta / nadAtAnA hi jJAnAdayaM gagaNAH / na ca tadaha va vyAptyopalabhyanta, na paradeha nApyantagale' (ma.ta../5.582) iti sammatiTIkAkAro'pi vyanaSTa / vipazvAna patha ujya:, daSTatvaM gAvazeSagaM hatAH prAmANikatvAlAbhAya na ta hatapraviSTam / tathA cAnmA dvArAniyatanitAka: sIniyanavRninAkagaNarattyAta kumbhavadini labdhama / natra ca mAnye zarIrAMnayatapadAmAda namanadhaka svanitAkatvamA saddhyavAmitvagiddhaH / vastRtastu AtmA svakagaMkRtasamanAggAhanAka; ndavannibhogavacAdityatra tAtparyam / svakarmakRtatvaJca svarganim brahmAdvaitavAdI cedAntI ke nigakaraNArtha gavaM nAnAtmanAna ke ugapAdanArtha yahI svIkAra karanA naiyAyika ke liye ucita hai ki AtmA dehaparimANa hai / yahA~ purva jainAcAryoM meM mavara pramANa bhI peza kiyA hai ki * AtmA zagaraparimANavAlI hai, kyoMki kevala zarIra meM dI jAna, ichA Adi kI pAnatA hotI hai. jaise ki ghaTa / yaha eka niyama hai ki. jisake guNa kI upalabdhi pAvanmAuMgAmacaMdana hAnI hai. sAyanmAtra hI usakA parimANa hotA hai / kandagIvAdinasthAnaviziSTa meM hI baTa ke guNa kI upalabdhi hone meM ghaTa kA parimANa utanA hI hotA hai / anyathA ghaTa, para Adi bhI AtmA kI bhA~ti vyApaka / ho jAyaga || asota trAtAtriIzukAsaMvAda yahIM nA bAta kahI gaI hai vaha mUlakAra zrIkalikAlasarvata ke bhAzaya ke viruddha bhI nahIM hai, kyoMki stanikArarUpa meM prasiddhi pAnavAle mUlakAradhI ne hI anyayogavyavanalaMda dvAtriMgikA kI navama kArikA meM kahA hai ki. . jisaka guNa kI jahA~ upalabdhi hotI hai. yaha paTAtha vahA~ hI hotA hai-yaha vAna binA virodha ke siddha hai| jaise ghaTAdi ke rUpa. ma, gandha, sparza Adi guNa jahAM upalabdha hote haiM vahA~ hA para Adi vidyamAna hotA hai, ThIka cA hI AtmA ke jJAnAdi guNoM kI adhi zarIra meM hI hone se jAnmA magarapramANa hI hai| phira bhI atattvavAda se jisakI ddhi vikRta ho gaI hai me nayAyika Adi Atmatattva ko deha ke bAhara bhI sarvavyApakaviSayA) batAte haiM, svIkAra karate haiM / / | mUnavArazrI ke una kapana ga bhI dahaparimANavAna AtmA kA samarthana hAnA cha / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakhaNDavAdaH ** nanvatra mUlamilA samagravRtti svacchandacandanatarI vyabhicAracAraH / zAkhAsu cArupavanAbhyavahAralagnavyAsaGgasaGgamabhujaGgamasaGgabhAji ||16|| (atrottaram ) AjIvikA nanu tavAsti kileyameva devAdhidevasamayAjJa ! yadAgraho'sau / bodhaM prayogaracanA vacanAvatIrNA syAdvyApyavRttimiha tu prathamaM prasAdhya // 57 // 1 jayalatA pitapratiyAMmpanuyogabhAvasambandhAzrayakRtatvam, tena svakarmakSayakRta tribhAgahInacaramazarIrAvagAhnAvasthitakSINasakalaklezapradezazAlini siddhaM nAvyAptiH / tatsamAnAvagAhanAkatvaJca tadavagAhakanabhaH pradezasaGkhyA samavyAptasaGkhyAkanabhaH pradezAvagAhanAkatvamityadhikaM nyAyakhaNDakhAye (nyA.khaM.khA.gA. 70 pu. 408) draSTavyaM bubhutsubhirityalaM vistareNa // 55 // naiyAyikaH SaTpaJcAzattamayena zaGkate nanu atra = 'yo yavamAtravyAyopalabhyamAnagugaH sa tAvanmAtrevyApakaH' iti niyame vyabhicAracAraH = dhArAlakarAlavyatirekavyabhicArapracAraH durvAra evaM yataH zAkhAsu cArupavanAbhyavahAralagnavyAmaGkajaGgamabhujaGgamabhAji = pravahamAnasurabhimAstAsvAdamagnAsanasaJcaratsarpasaMyogazAlini svacchandacandanatarI sulalitavilAsasarasacandanagAda mUlamiladagrasamagravRtti = vyApyavRtti sAMgbhamiti gampate / candanataroH svAndriyavyApya palamyamAnagugalale pi tAvaduvyApakatvAbhAvAt / itthaJcAvasthAnadezAdanyatrA'pi guNopalabdherhaturvyAbhicArIti yogAzayaH // 56 // = syAdvAdI namapakSipati nanu bho ! devAdhidevasamayAjJa ! jainendrarAddhAntAparicita ! naiyAyika taba kila iyamaMtra 'yo yAvadupalabhyamAnaguNaH sa tAvaduvyApaka' iti vacanaracanA AtmavaibhavasAdhanAya AjIvikA syAt, anyathA kathaM dUravarti dezAnumIyamAnAdRSTAzrayavyApakAtmatantrasiddhi ne syAt ? ' tarhi astu tata evAtmavaibhavasiddhiriti ceta ? mevaM vocaH yadAgrahaH = yasmAt kAraNAt kadAgraha: asI AtmavimutvasiddhimanorathaH / kutaH kadAgrahatvamasya satsyati / ucyate yataH prathamaM iha sabhAyAM vyApyavRttiM = svAbhAvA'samAnAdhikaraNaM bodhaM prasAdhya pazcAt tu 'AtmA sarvagataH sarvatrIpalabhyamAnaguNatvAt' ityevaMsvarUpA tava prayogaracanA vacanAvatIrNA syAt / na caivaM sambhavati kAyaSyatiriktadeze AtmaguNAnAM yodhAdInAM tvayA'naGgIkArAt 12. = 7 'yo rAtraiva...' yahA~ vyabhicAra kI zaMkA aura nirAkaraNa naiyAyika : jisake guNa kI jahA~ upalabdhi hotI hai vaha kevala vahIM hotA hai - yaha niyama vyabhicAradopagrasta hai / isakA kAraNa yaha hai ki mUla se lekara agra zAkhA paryanta samagra bhAga meM rahanevAlI khuzabU candana ke vRkSa meM, jisakI zAkhAoM meM bahanevAle manohara pavana kA AsvAda lene meM mana bane hue aura cAroM ora ghUmate sA~pa kA saMgama upalabdha hotA hai, vyabhicAragrasta hai / padma kA tAtparya yaha hai candana kI saurabha kevala candanavRkSa meM hI rahatI hai phira bhI usakA jJAna to bandavRkSa kI zAkhA meM rahe hue sarpa ko bhI hotA hai| sarpa kI prANendriya meM candanasaurabha nahIM hone para bhI vahA~ sugandha kI upalabdhi hotI hai / isalie apane Azraya ko chor3a kara guNa kI upalabdhi anyatra nahIM hotI hai aura guNa kI upalabdhi jahA~ hotI hai usako chor3a kara anyatra guNI nahIM rahatA hai' yaha syAdrAdikathana nirasta ho jAtA hai| anyathA sarpAdi kI prANendriya ko bhI candanIya saurabha kA Azraya mAnanA hogA syAdvAdI o 1 naiyAyika ! Apane yaha kyA bola diyA ki 'yo yAvanmAtropalabhyamAnaguNaH sa tAvavyApakaH ' yaha vyApti vyabhicAradopagrasta hai| tuma naiyAyika bhI AtmA meM vibhutva kI siddhi ke lie yahI to vacana kahate ho ki 'AtmA vyApaka hai kyoMki usake guNa kI sarvatra upalabdhi hotI hai / ' yadi uparyukta vyAti vyabhicAraprApta hai taba to tuma usake bala se kaise uparyukta anumAnaprayoga kI racanA ko vacananibaddha kara sakate ho ? sacamuca tuma devAdhideva sarvajJa ke siddhAnta meM aparicita ho / isIliye yaha kadAgraha rakhate ho ki AtmA vibhu hai / Atma meM vibhutva kI siddhi ke lie to sabase pahale AtmA ke guNa jJAna ko vyApyavRtti = svAbhAvAsamAnAdhikaraNa siddha karanA par3egA, bAda meM tuma uparyukta anumAnaprayoga kara sakate ho ki - 'AtmA sarvavyApaka hai, kyoMki usake guNa kI sarvatra upalabdhi hotI hai' / magara yaha tumhAre basa kI bAta nahIM hai, kyoMki jJAnAdi ko na to tuma sarvatra vRtti mAnate ho aura na to hama / taba kaise AtmA meM vibhutva kI siddhi ho sakegI ? dUsarI bAta yaha hai ki AtmA meM vibhutva kI siddhi ke liye Apako uparyukta vyApti meM vyabhicAra ko bhI dUra karanA pdd'egaa| pahale vyabhicAra ko dUra kIjiye, kyoMki Apane hI vyAbhicAra kA udghAna kiyA hai // 57 // Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 madhyamaspAsAdarahasya mvara 3 kA.51 *kAyApA : * tatsarAvani duradhvani jAtapAta: kiM kAlikAnupitalocanagocaro'si / sakhyaM bhajasva bhagavatmatamAdriyasva svIyaM hitaM racaya te hitadezako'smi // 18 // kalayasi kimihAtmatyAsthitacchedasvedaM vayamapi bhRzamAtmavyApakatvaM prapannAH / na hi mahati cihAtmanyAtasaGkrAntiko yo na khalu na khalu tarimArita kicityamANam ||15|| - jayalAvIdharaNava nyAyakandalyA 'AtmanA dahapradeza jJAtalya, nAnyatra. zarIrasyopabhogAyatanatvAta. anyathA nasya yadhyAMta' (nyA.kaM.pR.) iti / tato vayasya : pratikUlamevedaM ya nyabhicArAnAvanaM, tvayA'pi tasya samAdhayacAta ||7|| nanu mayA nayAyikana candanasaurabhasyAzrayAbhUtAH sUkSmA bhAgAH tAdRzAH svIkriyanta yaM vAyunA sudaramapi yAnti / tatazca = durga pathi candanasagandhaH jAtapAtaH prANadAM pramaH mana amAdAdibhirUpala-pata iti na pUrvapradarzitanyAptinyabhicAragrastA iti cata : bhA ! naiyAyika : kiM tvaM kAlikAkapitalI canagAMcarA'si ! yanalyaM vana pracUnaH / vAyupanItasurabhibhAgAnAmanyatra gamanasyAkAra tvaM sasyaM bhajasva, nadanAmasmatsampradAyAcAryaNa syAdvAdamaznayAM tadAzrayA hi gandhAdipavalAH, tapAJca vaisikyA prAyogiLyA vA gatyA ganimaJcana tadpalamkaghrANAdidezaM yAvadAgamanApapanariti' (anya vya.. syA.maM..128) / 'astvamAyayAH maitrI krincaMyapi bhavamAnmanA:nirAkAryameva tvayA syAdvAdinA' iti cata ? ayi ! ma nagdho bhava, maMtropalabhyamAnaguNavasyAnantarameva mbampAsiddhatvamAditaM ki vismayaMta : 'na ca buddhIcchAdanAmatathAta gi adaSTasya AtmaviSaguNasra mavaMcyApakatvaM na viruddhamiti vAcyam, adRSTa pA dgalikalasya prAMgadha pratipAditatvana hetAH svarUpaHsiddhatvamanirvAyameva / ana patra AtmA sarvagato na bhavati sarvatra tadagaNAnapalacariti bhagavanmanaM = jainadarzanaM caM Adriyasva / ityaM kRtvA svIyaM hita = amiddhivAbhATidoSa parihAraM racaya, satyaM vadAmi 'te = nava hitadezako'smi' mA zaGkA kApIH / / 58 / / nana syAdrAdidamAnAnyupagama na AtmavibhUtyagdhiAntaM vilayana iti kathaM na: tgyA sAdha maitrI syAdityAzaGkAyAM syAdvAda naiyAyikamAha kiM iha = janapra bannako laM Atmani = basmina AsthitacchedakhedaM - pratApasiddhannAlAprahAroga kalayasi = pazyasi ? khinnatvaM jahAhItyarthaH / kRtaH / ityAha- vayaM yAdvAdinaH api AtmavyApakatvaM = AtmanaH gagtatvaM bhRzaM = mutarAM prpnnaaH| kathamiti jana : ucyate darasthavyavahitsyUlasUkSmAtInAnAnatavanamAnadravyaguNarAyANaM sarveSAmeva kevala jJAnagocaratvana jJAnamvarUpamyAtmanaH sanmakakabAlajJAnaniSpatripayinAnirUniviSayatAsambandhana sarvagatvAt / lvayA svAkRtaM naiyAyika : - "candana ke surabhi sUkSma azyara pavana ke saMcAra ke mArga ko, jo ati durgama aura duHsaMcAra hai, prApta kara ke sAdi kI prANendriya taka pahuMcane para hI gandha kI upalabdhi hotI hai| ataH apane Azraya ko chor3a kara anyatra guNa kI upalabdhi nahIM hotI hai, yaha nyApti abAdhita rahI hai . aisA hama naiyAyika svIkAra karate haiN| ata: AtmA meM vibhutva kI siddhi hone meM koI harakata nahIM hai" - / jaina :- o ! nayAyika ! kyA tuma mahAkAlI devI ke kupita locana se dekhe gaye ho ? kyA tumako yaha mAlUma nahIM hai ki aisA to syAhArI bhI mAnata haiM ? naba nA pyAdvAdI ke mana meM hI tumhAga prabaMza ho jaayegaa| ThIka hai Apa ramA mAnA aura hamase maitrI rakho / magara isa naraha bhI AtmA meM vibhutva kI siddhi honevAlI nahIM hai, kyoMki sarvatra upalabhyamAnaguNanya hetu AtmA meM nahIM rahane se svarUpAsiddhidAsyarata hai. isalie 'AtmA kAyaparimANa da prema jainamata kA hI tuma svIkAra kraa| isama hI tumhAga hina rahA huA hai / maiM tumakAM yaha saba bAta kahatA hU~ | tumhAga meM prakaraNakAra) hitacinnaka evaM hitopadezaka hai| isalie naiyAyika! AtmA ke bAre meM jo kucha jainadarzana banAtA hai usakA premapUrNa tuma svIkAra karA - yaha hamAga usaMdeza hai| jAnA(Moll AtmA vigu hai . yAtadAdI / hai naiyAyika ! janamata kA svIkAra karane para apane meM AtmA'vibhutvasvIkArAtmaka chaMda ke kheda ko kyoM tuma deva raho ho ? hama myAdvAhI bhI bhAramA ma nibhula kA svIkAra karate hI haiN| isakA kAraNa yaha hai vi. sabhI vastuoM kA kavaTatAna meM pratinimna par3atA hai| kaMvalajJAnasvarUpa AtmA meM kisI cIja kA prativimba nahIM par3atA hai . aimA nahIM hai / gavaM ina gvalu= ) sarvadhA nuccha vastu no cinasvarUpa AtmA meM kabhI bhI saMkrAnta nahIM hotI hai / jisakI maMkrAnti = pratibimba kevalajJAnAtmaka AnmA meM anupalabdha ho umaka svIkAra meM dUsarA pramANa kyA ho sakatA hai ? kyA kevalajJAna se baha kara anya kArDa vasvAna prANa isa duniyA meM vidyamAna hai ? jo kevalajJAna ke adhipaya ko apanA viSaya banAye / sabhI dravya-gaNa-paryAya kevarajJAna Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TAranA : nAnA aprApyakAriNi cihAtmani sarvagatvaM gauNaM na mukhyamiti tu pravadanti santaH / dhate matA bhavatA'pi samastadezasaMyogitAmapi samudatasarvadarzI // 60 // api ca - vyavahAralayo brUte dehamAnatvamAtmanaH / - jayalatA matamaMyogitvarakSaNaM vibhunyaM na maGkucinaM sarguNAdebhistamyA sambaddhatvAta, aAtAdimUrtadragagnantarammukavaca / mana parAnaM jJAnikasambandhena gacaMdranyagaNapayAMyasambaddhavalakSaNaM vibhavaMda vyApakamiti taMdana gRhANa, muzca ca kadAgrahaviSam / na navaM nAGgAdibhigama AtmanaH sambaddhatvaM kathaM na syAt ? jAnnAyamAnatvalakSaNavaijJAnikasambadhanAtmanaH tatra vRtti vAcyama, tathApi svAtAkaMkAlajJAnanirUpinaviSayatAsambandhanAtmanastatrAvRtnitvana nadhApAdanAsambhavAt / na hi yo na khalu = AsatpadArthaH ma mahati cidAtmani kevalajJAnamvarUpe Anmani AnasaGkrAntikaH = mAhitasvAkAraH = jJAnamAmagrayAhinaviSayatAmapasvAkAraH sambhavati / kRtaH ? yataH na khala = nava nAsmina naraDagAdau kiJcitpramANaM asti / adI nAnipramaGgakalaGkapatakAligambhavaH syAdAdimajhame tavani vicAraya // 15 // tahi kammAtArAtmano vibhutvAnAkaraNa gyAdAdigAmAyAsaH ? iti gAyikAzanakAyAM syAdvAdyAhna - aprApyakAriNi svasaMyoga-svasaMganamamaghAyAdinA sambandhana viSayadazamagalA jAtari cidAtmani = jhAnasvama AtmapadArtha svAtmakajJAnanimapinaviSayatAsambandhana sarvagatvaM = sarthigAmitvaM gINaM = upacaritaM na tu makhyaM = anupacaritaM iti santaH = nIrthakarAdaya: pravadanti / tarhi sgAdvAdidarzanAbhyapagama nI hi Atmavibhutva siddhAnto bhajyata ityAra pAhAdinA sArka mitratayA' iti naiyApikAzakAyAM syAdvAdyAha bhavatA nayAyikana matAM = svIkRtAM samastadaMzasaMyogitAM sarvamUttamayosilvalakSaNAM api vibhutA samuddhatasarvadazI = samudbhAtacaturvasamyavartI kavalI dhatte = birni api iti mA hatAzo bhava asmanmitratayA / na caivamapi sarvadA sarvamUrtadravyasaMyogivalakSaNa vibhutvaM vyAhatamanati bAnyam, tAdRzasya tasya tekadA tvanmanapyasambhavAt / na hAtItAnApana mUnadravyasaMyoga ekadAtmani sambhavati / jana- sakalamUrtadralAsaMbogitAvacchedakampavacalakSaNameva vibhutvaM tvayA svAkartavyam / taca lokAkAzapradazatulyatvamiti prAgupadarzinamana mA ramAdvAdimaMtrI parityaja, yadi kalyANamicchasi // 6 // ityaca myAdAdA'cirodhena AtmavibhutvaviSaye naiyAyika pani sauhAdaMmupadadarya sAmprataM nayamana bhedanAtmaparimANamAvadAna * api ceti / Atmano dehamAnatvaM = svadahaparimANatulpaparimANa ini vyavahAranayo lokikopacAracAhulyAgnidRSTiH brUte / ke viSaya hone se kevalajJAnasvarUpa AtmA svavipayatA sambandha meM vastumAtra meM sambaddha hone meM jJAnAtmanA AtmA ko hama syAdvAdI maryavyApI hI mAnate haiN| isalie syAhAdI ke mana kA sanmAna karane para AtmA ke vizva kA asvIkAra yA apamiddhAnta dApa kI cintA karanA hai. naiyApika ! tumhAre lie ucita nahIM hai| isalie tuma khuda se jainendrasiddhAnta kA Adara-satkAra. svIkAra kA / isameM tumhArA, hamArA, saba kA hita hai / / 55 // - "yadi AtmA jJAnAnmanA sarvavyApI hai taba Apa nyAvAdI use kAyaparimANa kyoM mAnane haiM aura usameM vibhutva kA 1 se lekara 45 kArikA naka khaNDana kyoM kiyA ?" - isa zaMkA ke samAdhAna meM satpuruSoM kI ora se yaha kahA jAtA hai ki jJAna kA viSaya jo cIja hotI hai vaha saMyogasambandha se jJAnAzraya meM sambaddha nahIM hotI hai, kyoMki sUkSma, vyavahita, atIta, anAgata Adi saba cIjoM se muMyakna ho kara cittavarUpa : jJAnasvarUpa AtmA unakA bhAna nahIM karatI hai kintu apanI kAyA meM raha kara hI apane se asaMyukta vyavahita / atIta Adi viSayoM kA avagAhana karatI hai / inalie jAnAtmanA AtmA meM jo sarvagatatva hai vaha mukhya nahIM hai, kintu gauNa hai| yahA~ nayAyika kA yaha kathana ki - 'Apa AtmA meM jJAnAnmanA maryagatatva mAna kara bhI sarvamatasaMyoginyamvarUpa vizva kA svIkAra to nahIM hI karane haiM taba Apa syAdvAdI ke sAtha hama naiyAyika mitratA kasa va sakate hai ? hama to sarvamUrtasaMyogitvasvarUpa vibhutva kA AtmA meM svIkAra karate haiM? - isalie nAmunAsiva hai ki Apa naiyAyika ke sammana madezasaMyogitvasvarUpa = sarvamUrtasaMyuktasvarUpa vibhutva kA bhI samudrAta avasthAcAle sarvajJa - sarvadazI avazya dhAraNa karate haiM . yaha to hama bhI mAnate hI haiM / isalie hama syAdvAdI se dostI noDane kI jarUrata nahIM hai| noDe se bhI TUTa nA yaha hamArI jAI ! // 6 // yahAM isa bAta para dhyAna denA jarUrI hai ki jyAdAda anakanya ke vaktavya meM sApekSa raha kara vAtusvarUpa kA pratipAdana Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8088 madhyamasyAdvAda rahasye khaNDa 3 kA. 14 * dhetAzvataropaniSadAdisaMsadaH jaivamAkAzapramANatvaM nizvAyayati nizcayanayaH // 61 // saGkoca evaM vistAra : pradezA'parihANita: / tena nAtra naye ko'pi doSa: sthAvdAdidezite // 6 // jIvaM pradezaM manute kilAntyapradezavAdI punarantyameva / * jayalatA nizvayaH = nizvayanayastu naivamiti brUte / sa hi Atmana: AkAzapramANatvaM lokAkAzapradezapramitapradezatvaM nizvAyayati / yadi Atmano dehamAnatvaM syAt tarhi nakSikAmavadhAraNIyadahaM parityajya hastibhavadhAraNIyazarIrasvIkAre makSikAdehAtiriktabhAgagavacchedana jJAnAdyanubhavo naiva svAditi lokAkAzamulyamAnatvamevAtmano'bhyupeyaM, anyathA samudrAtadazAyAM tasya lokanyApitvaM na syAditi nizcaranayAbhiprAyaH // 62 // tarhi kiM tattvaM // ityAzaMkAspada datakrame tI sadAdezAvityAzayenAha vistAra eva pradezAsparihANitaH saGkoca ucyate / ayamAdAyAM dviradadArIravRttyAtmapradezavistAra evaM lokAkAzapradezapramitapradezA'vinAzanena dvirephazarIravRtyAtmapradezasaGkocI'bhicayate / tulyanyAyenopalakSaNAt dvirephabhavadhAraNIyazarIravRnyAtmapradezasaGkAMcI hyAtmapradezAdhikyaparihAreNa dviradArApramANAkAzapradezasamAnAvagAhanAkAtmapradezavistAro bhavati / tena = zaktyA AtmanA lokAkAzapradezapramitapradezakatvaM vyaktyA tu tacatkarmakRtazarIrAvaNaDhAkAzapradezasamasatyapradezatvamiti nizvamabhyavahArayoH samyaka samanva yAtmakaH syAdvAdAgamo hi parAstasamastakalakapaka: pramANatAmAspadIkarotyeveti hetunA syAdrAdidezite = syAdvAdAnatikrAntAvyavasAyaprAdurbhUta atra = AtmaparimANavicAre naye na ko'pi doSaH / itthameva 'aNoraNIyAna mahato mahIyAna' (bhe. 3) 20 mahA.nA. 8/3 nArAyaNottara 1) iti vetAzvatara- mahAnArAyaNa nArAyaNottaratApanIyopaniSadAdivacanamapi magacchate / syAdvAdamahArAjAjhIllaGaghane tu tasya mithyAtvameva nAva vyaktyA api lokAkAzavyApitvamAtmana iti ekAnnanizrayanayasva midhyAtvamaMtra / naiyAyikAbhyupagatanAtmavibhutvazcaitatsvarUpamevetyataH tasya pramANavAdhitatvam / vyaktyeva zaktyApi kAyamAnatvamaMcAtmanaH tadvilaye cAtmanI vilaya iti tu vyavahArAbhAsaH / enamadhikRtya cAvadidarzanaM pravRttamiti tasyA'pi pramANabahirbhUtatvamityAdikaM vibhAvanIyaM sudhIbhiH / etena 'aNIyAn jIva vAdrA' (chA.upa. 3/14/3) iti chAndogyopaniSaduvacanaM, "yathA trIhiyavI vA zyAmAko vA zyAmAkataNDulamantarAtmana puruSo hiraNyamayaH' (zata.brA. 10/6/3/2) iti zatapathabrAhmaNavacanaM 'aGguSThamAtraH puruSaH' (zra.3 - 13) iti vetAzvataropaniSadvacanaM, 'aNoraNIyAna (mA. pari. 9 / 23) iti nArAyaNaparikhAjakopaniSadacanaM ca pratyAkhyAtAni dhanuradameva vakSyamANasiddhAvAca // 62 // zrImanmahAvIrajinena kevalajJAnasyotpAditasya poDazavarSAyabhUta tadA RSabhapurA'paranAmni rAjagRhe nagare guNazilaMka = ny karatA hai / isalie bhinna bhinna nayoM kA kyA vaktavya hai ? yaha jAnanA anivArya bana jAtA hai / AtmaparimANa ke viSaya meM vyavahAranaya kA vaktavya aisA hai ki AtmA kA parimANa kAyA ke parimANa ke tulya hai, kyoMki AtmaguNa kI upalabdhi kevala vahIM hotI hai| magara nizcaya naya kahatA hai ki yaha bAta ThIka nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai kAyapramANa hI AtmA kA svIkAra karane para kevalI samudrAta avasthA meM saMpUrNa loka meM usakI vyApitA anupapanna bana jAtI hai / ataH AtmA ko lokAkAza ke pradeza ke tulya pradezavAlI mAnanI cAhie aisA nizraya nizrayanaya karAtA hai / .61 / / syAnAdI kA yaha kathana hai ki hAthI ke zarIra meM rahanevAlI AtmA ke pradeza kA jo vistAra hai vahI makSikAzarIra meM binA AtmapradezavinAza ke saMkoca kahA jAtA hai aura Heat ke zarIra meM rahanevAlI AtmA kA jo saMkoca hai vahI bindA Atma-pradezaAdhikya ke vistAra kahA jAtA hai, jaba vaha AtmA hAthI Adi ke zarIra ko dhAraNa karatI hai| isalie zaktirUpa se AtmA ko lokAkAzapradezapramANa kahanevAlA nizrayanava jaise prAmANika hai ThIka vaise hI abhivyaktirUpa se AtmA ko kAryapramANa batAnevAlA vyavahAranaya bhI prAmANika hai / isalie sApekSa donoM naya ke svIkAra meM koI doSa nahIM hai / yaha syAdvAda kA aidamparya hai ||5|| AtmA aNuparimANa nahIM hai yahA~ tipyagupta nAmaka dvitIya free kA yaha kathana hai ki "AtmA asaMtyapradezAtmaka nahIM hai kintu antyapradeza hI AtmA hai / isakA kAraNa yaha hai ki 'jo jisake hone para hI hotA hai vaha tadAtmaka = tatsvarUpa siddha pramANaprasiddha hotA hai - yaha aTala niyama hai / dRSTAnta ke lie liyA jA sakatA hai| jaise sthAsa, koza, zivaka, kapAla Adi saMsthAna = Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * AtmapravAdAbhidhazatapUrvasaMgaraH * yadyatra satyeva hi tattadAtmasindaH svasaMsthAnamayo ghaDho yat // 6 // satyantyadeza eva hi bhavaMstadAtmA smRtastato jIvaH / tadidaM nijAbhimAnAda gamanAhagaNavalganaprAyam // 6 // yataH, iha bhAvaH kimutpattijJaptititvameva vA / Adye sA bAdhitA dravye paryAye sarvasAkSiNI // 6 // tathAhi - saMsAre saMsaranta: sapadi tanubhuto vidhati svAgadezAna, dIrghajvAlAjalAlajvalana -* jayalatA - caitye caturdazapUrviNI vasunAmAna prAcAryAH samAgatAH teSAM tiSyaguptAbhidhAnasya ziSyaspa AtmapravAdapUrvamadhIyAnasya gaga bhaMte ! jIvapaese jIvatti rattacaM siyA no iNDe / evaM do tinni jAba dasa. saMbaMjA, asaMbaMjA bhaMta : jIvApasA jAna ci vanacaM siyA ? nA eNaDe samajhe / pragapAsUNe viNaM jIva nI nIce ni dattavaM siyA / se kegaM aTTaNaM : jamhA gaM kasiNa paDiputra logAgAsapAsatullaM jIve jIva ni battav siyA. me neNaM adreNaM ityevaM svarUpamAlApakaM vadata; 'kasyApi nayasyadamapi mataM na tu sau~nayAnAM' ratyevamanAnataH mithyAtyodayAda gI nASTavipAsA jAtaH taM syadrayena prakaraNakAraH pradarzayati- kila antyapradezavAdI = 'caramamAtmapradezamAtmatvenopadizana hipyaguptAbhidhAnI vasumariziSyaH, punaH antyaM = carama eca pradezaM = AtbhapradazaM jIvaM mante sma / kasmAnaMtoH ? ubhyate, yat = yasmAt kAraNAt yat vastu yatra = yasmina satyeva tat vastu bhavati / tad vastu hi = khalu tadAtmasiddhaH = tadAtmakatve prasiddhaM bhavati yathA svasaMsthAnamayI ghaTaH / sthAgakAMza-zivaka-kapAlAdyavasthAyAM yaTazyapadezamananubhavana kammagrIvAdisaMsthAnadazAyAM ghaTavyavahArabhAga ghaTaH tAdRzamya sthAnamayoM bhavati // 23 // tathaiva ekAdhekapradezAnapradezAparyantaM jIvanyapadamananubhavana satyeva antyadeza = caramapradeza hi = khalu jIva itivyavahArabhAva bhavan jIvaH tataH = tammAt kAraNAta tadAtmA = caramapradezasvarUpaH smRtaH / gAdI pAsA nI jIvA no pAsaha No di / jaM to sa jaNa puNNI saba jIvoM parasA ni||236|| iti vizeSAvazyakabhASyagAthAM citA zrImaladhArihemacandrasUriNA:pi 'yata = yasmAt ekAdayaH pradezAgnAvalIco na bhavati, paga mate ! jIvapaNase' ityAdyAlAyaka niSiddhatvAn / evaM yAbadeMkanA-pi pradarzana hAno jIvo na bhavati, adAlA pake nivAstitvAt / tanaH = tasmAn yena kenApi caramapradazana sa jIvaH paripUrNaH kriyate sa eva pradezI jIvo na zeSapradezAH etatsUtrAlApaprAmANyAditi' proktam / tasmAcarama patra pradado jIyo bhavani / tadidaM anannaralyAvarNitaM nijAbhimAnAt = svamithyAhaGkAravazAta gaganAGgaNavalganAyaM viduSAmupahAsapAtraM navani // 64 / / kasmAt kAraNAt ? ucyate yataH = yasmAt kAraNAt iha = vipratimanisthale 'antyapradeze satyeva bhacastadAtmA jIva' ityatra bhUdhAtvarthaH bhAvaH kiM utpaniH natiH vRttitvameva vA ini vikalpavayI tripathagApravAhanayIca jagatrayIM pavitrayantI caukata / Aye vikalpa kakSIkriyamANa sA uniH marvasAkSiNI dravye paryAye 6 bAdhitA bhavati / yatastadA yatsaddhAya evaM utpadyamAnaH padArthaH tatsvarUA' ityarthaH prAptaH / natra ca bAdha eva / / 6 / / ___nadhAhi saMsAre saMsarantaH tanubhRtaH = dArAgiNaH sapadi svAgadezAn = svAzyavabhUtpradazAna sakalAna dIrghajAlAjadAlajvala. hone para ghaTavyavahAra kA bhAjana na ranatA huA ghaTa kamyugrIcAdisaMsthAna hone para hI paTa kahA jAtA hai / isalie ghaTa kambuvAdi saMsthAnasvarUpa hai // 6 // ThIka vaise hI eka, do, saMkhyAta Adi pradeza hone para vaha jIva nahIM kahA jAtA hai kintu caramapradeza hone para hI jIva kahalAtA hai| isalie jIva caramapradezAtmaka = antyapradezasvarUpa hI hai| vaha canma pradeza hI jIva hai, na ki zepa pradezA-yaha siddha hotA hai" - magara yaha jo kahA gayA hai, vaha apana mithyA ahaGkAra se gaganAGgaNa ko nAtha bhir3ane ke samAna hai I isakA kAraNa yaha hai ki -> 'ripratipanisthala meM bhAva kyA utpAda hai yA jJapti meM jJAna hai pA vRttitva = sthiti ? ye tIna vikalpa upasthita hote haiM / inameM meM eka bhI vikalpa TIka nAi saMgata nahIM ho pAtA hai / ataH uparyukta mantavya kA svIkAra nahIM kiyA jA sakatA / vaha isa nAha . bhAva ko utpattisvarUpa mAnane ke prathama vikalpa ko mAnya karane para utpatti dravya parva paryAya meM bAdhita hai, jisameM sarva jIva sAkSI hai|5|| dekhiye, isa saMsAra meM bhaTakate hA sazarIrI jIva eka hI kAla meM apane avayavasvarUpa una pradezoM ko dhAraNa karate Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. madhyabharapAdvAdahasya khaNDaH 3 . kA. * tiSyaguptAbhidhAnAnadagnayanirAsa: paricitakSIranIrAtidezAna / ye'STa spaSTapradezA liyatamapihitArate'pi madhyA na banyAH , pUrvAkArAtivArAditi pariNamate sarvata: sarvataptaH // 66 // nApi kApi niyataM ditIyake jJaptirasti caramAMzagocarA / vRttitA'pi gharamena tatra vA sarvadezagatayA ghaTAdivat // 6 // - jayalatA * naparicita kSIranIrAtidezAn = mahAjvAlAnyAplAnyabhinamadhyAMjalopagAna sarvataH kAdhyamAnAniva vibhrati nacApi ye madhyA aSTa spaSTapradezAH niyataM - avayaM sarvadava ne apihitAH = anAvRtAH, kata ! yanaste pUrvAkArAticArAt = pUrvilayarizuddhaparyAvaraNAzAta na bandhyA = na kabhacamdhanayogyAH bhavanti / jIvaH bala kamAMvRtadazAyA sarvataH sarvatamaH bhavati / natra sthiragRddhapradezATaka matyeva zeSapradezA utkkAbhyamAnatvanAtyAnna tathA paribhramanchaSapihinapradazA na sthirAnAvRtapradazAekasvampA iti 'yatsadbhAva va bhavana = utpagramAnaH padArtha nandAtmakaH' ina prathamo vikalpaH pratyakSameva bAdhyane / na hi karakaNadarzanAyAdA ugAdAyata sadbhiH // 16 // astu tarhi dvitaHyA vikalA evaM na: vAraNaM yadana yatsadbhAva eva bhavana = jhAyamAnaH padArthaH tadAtmaka' iti yathA kambyAvAdimasthAna sattyA DAyamAno ghaTaH tadAtmakaH tava carama pradeza satyeva yathAsUtraprAmANyana jJAyamAnI jAbAntyapradazasvarUpa evetyAzaGkAyAM prakaraNakAraH prAi-nApi dvitIyaka vikalpa vyAvarNinasvarUpa caramAMzagocarA niyataM jJapnirasti / yanI vikSanaH pradegI yathA cammatvenAbhimataH nathavAnyannadazAmi cammatvena jJAtamahatyena vizcitacaramaprazatutyaparimANatvAt / tathA ca nagmapradezaviSayiNI zAmirevA vyavariyatA satI kathamAtmAnaM vyavasthApayata ? naMtyarthaH / astu tarhi tRtIya evaM vikalayaH trilocanAyalocanamamotiprasaGgAdidAbhagmakArI naH vAraNama / yA kAnagrAdhAdi. saMsthAnasadbhAva eva bhavana = vartamAnI ghaTaH tAdRzasaMsthAnagaraH nava caramapradedo satye ca bhavana = vidyamAnI jIvaH tanmaya evatyAzaGkAyAM prakaraNakAraH prAha. gharame vikalpa api vA kakSAkriyamANaM na tatra = binitAntyapradaze vRttitA = jIyavidyamAnatA sar3agachataM / yataH mA hi ninAma pradoSa gatA : sarvadevAgatayA vRnitayA cikSitacaramapradA eba battivyaM na zeSapradoSa itpatra pramANAbhAvAta, binazAma / dRSTAnnamAi ghaTAdivat gadhA ghaTacinA saMkapAlaganA ekasminaMda kAgalaM haiM jo lambI jvAlAbAlI agni se napta para ubalate hue zrIra-nIra kI bhA~ti satata urdhva adhaH dizA meM ghUma rahe haiN| magara tabhI bhI AtmA ke madhya meM rahe haga ATha zuddha Atmapradeza sadA karma se anAvRta hI rahate haiN| pUrva zuddha AkAra ko chor3a kara ve karmabandhana ke ayogya hote haiN| AtmA saMsArI avasthA meM cAroM ora meM karma se saMpUrNanayA napta hotI hai| parija sthira pradezASTaka hone para hI zepa pradeza avizuddha evaM asthirUpa se utpanna hone haiM phira bhI ve pradezASTakasvarUpa nahIM hone haiM jisakI vajaha 'nisaMka hone para hI hotA huA padArtha tayAnaka hotA hai| isa niyama kA 'jimake hone para hI utpana hotA huA padArtha tatsvarUpa hotA hai' isa taraha svIkAra karanA bAdhina hotA hai // 6 // yadi Apa dvitIya vikalpa kA svIkAra kara ke uparyuna. niyama kA isa taraha arthaghaTana kareM ki 'jisake hone para hI jJAyamAna padArtha tatsvarUpa honA hai jaise kamyugrIvAdisaMsthAna hone para hI jJAyamAna ghara kamgrIvAdisaMsthAnasvarUpa hotA hai taba bhI niyata carama pradeza kA hI jIva kahanA nAmumakina bana jAyegA, kyoMki vikSita camma pradeza kI bhA~ni anya pradeza ko bhI caramatvana vicalita karane para jIna jJAyamAna hone kI vajaha taba jIva ko usa caramapradezAntara svarUpa mAnanA par3egA / evaM usa carama pradeza meM prAthamya kI vivakSA karane para usase bhinna gharamAdeza ke hone para hI jIva jAyamAna hone ke samaya jIva ko usa caramapradezasvarUpa na mAna kara andA alima pradezAtmaka mAnanA par3egA / manalaba kI jIva ko nizritarUpa se kisI eka caramapradezAtmaka nahIM mAnA jA sakatA hai, yadi bhAvapada kA artha jJapti mAnA jAya / isa taraha bhAvapada kA ninna artha mAnya kara ke uparyukta niyama kA isa taraha svIkAra karanA ki -> 'jisake hone para hI jo dRni = vidyamAna hotA hai vaha padArtha tatsvarUpa hotA hai, jaisa kamyugrIvAdisaMsthAna hone para hI rahanevAlA ghaTa kamyugrIvAdisaMsthAnAtmaka hotA hai - bhI gahana nahIM ho sakatA hai, myAki jaise ghaTa sarva avayoM meM rahatA hai na ki eka avayava meM, ThIka vaise hI jIva bhI apane saphala Atmapradeza meM, jo lokAkAzanamANasaMkhyAvAne hote haiM. kahanA hai, na ki kisI eka pradeza meM / ataHjoda cammapradezamyarUpa hai. hai. yaha nahIM mAnA jA sakatA / anya pradeza meM anya pradeza kI apekSA kucha vizepatA nahIM hotI hai jisakI vajaha jIva Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 *anya dAgana ne nAmAMsA * anAtyebhyazca kA'tatyAnAM dezAnAmatizAyitA / pUrANaM vopakAritvamuta sidAntasidhdatA // 6 // Adha: pakSa: pakSamAlAkSIkaTAkSaH sthAtuM prAyo to sapakSaH kSameta / yaramAdevanyUnatAvarjakatvaM deze'ntye cet ? kiM nu nAnyatra tulyam // 6 // astitvaM nalu tathApi vivakSApUrasya parame'staniruktaH / / A: kimatra na vivakSaNadaNDAbAzcamIti tava cakrakacakram // 7 // yatA * --- na niyantrituM pAryana nathaiva mapradAgatA jIvavRttinA garnakA laganA vivakSinacaramanadaMza kalpayitumahati, anyathA sminnaNyakammina // pradeza natkalpanApramahAgAta pradAtyA vizeSAt / / atha zepapradezebhyo vivakSinAmapradezasya nRlyaparimANatyapyasti kazcidAnazayA yara jAra: natra vartata nAnyatratyAgar3akAyAmAha- anantyebhyazca pradazebhyaH antyAnAM = caramANAM dezAnAM = pradezAnAM kA'tizAyitA ? kiM pUraNaM uta upakAritvaM siddhAntasiddhanA vA! ityatrApi pakSanayA pravANaguNatrAva sarvatra prahanAsag2a prasagasagati / 6.8 // adha vivakSitAsArakhyayapradezagadArannyaH dazaH pUraNamAbhidhAnAnazayazAlI iti Adya: pakSaH myAkriyane tahi sapakSa: = zaMghanadayAgaziH prAya: pakSmalAkSIkaTAkSaH sthAtuM naM kSamata, kataH 1 yatA bacA vivakSitAntyaH pradadAH 'paraNaH narthakakaH prathamAdipradezaH tamya vivakSitajIvanadegazeH pugNa eca. ekamapi pradevAmantaraNa nasyAparipUrityAzayamAha-yasmAt kAraNAna antye deze = pradaza etanyUnatAvarjakatvaM = jInApariniMgAzakavaM abhimataM cet ? kiM na anyatra = prazramAdinI na tulyama ! mamAnagaMya / tanaH caramapradeza isa prathamAdipradIpa jInatyamanivAritameva / / 6 / / nanu tathApi zeSapradezapi nannyunatAbarjakatvamadbhAve'pi, vivakSApUraNasya = vivakSAviecabhUtasya pUraNasya = nyUnanAvakatvasya camma eva astitvaM, kanaH ! annaniruneH = cammapadanirvacanAta / caramatvaM hi mbasamAnajAtIyAnanagkatyAdimvarUpama / anyapradazAnAM jIcanyUnatAvaNakavegi tamya mbasamAnajAnIyAnarakacena na vivakSitanyUnanAvajaMkatvamiti vidASA caramasaH prAgyaMtra vaikSikapUraNasadbhAvanajIvana panadevAnAma iti cet / AH : dviAnahara / kiganaM tvayA ? zrImanAhAvIracaraNadAraNaM prapadyasva vicAraya ca taM vanditdA yaduta kimatra caramapradeza nIvavava karalakSaNaghaTaniSpanI vivakSaNadaNDAn = vainikapuraNalakSaNadagaDAta taba cakrakacakraM na cambhramIti ? pUrvI jhAvitavikalAtrikAntimarikalpasvIkAra bibhAvitapakSatritAdhampakSasyAkAmiddhi ko karala, baramapradezavRni mAna kara kevala caramaprazasvarUpa mAnA jAya / sabhI pradevA samAnaparimANavAle haiM // 65 // yadi antyapradezajIvavAdI tipyagapta kI, jo dvitIya nilaya ke svarUpa meM jinazAsana meM prasiddha hai, ora se yaha kahA jAya ki -> 'carama pradeza meM anya acaramapradevA kI apekSA eka aisA atidAya rahatA hai jo kevala parama pradevA meM hI hotA hai, na ki anya acaramapradeza meM / isalie jIva caramaprazasvarUpa hI hai, na ki acaramapradezasvarUpa' - no yaha vaktavya bhI agNyamdana kI bhA~ni niSphala hai, kyoMki vaimA mAnya karane para yaha prazna hotA hai ki. - avaram pradeza kI apekSA camma pradeza meM rahanevAlA atizaya kyA (1) pugNasvarUpa hai " yA (D) upakAgatmaka hai| pA (3) siddhAntasiddhatva = jainAgamaprasiddhatvarUpa hai ? // 66 // jaise bhApakabrahmacaryavAlA AdamI bIkAkSa ke sAmane nahIM TikatA hai vaise prathama vikalpa ko anyapradeza sahana nahIM kara sakate, kyoMki prathama vikalpa kA svIkAra kiyA jAya taba usakA artha yaha prApta hotA hai ki Apa kA cagmaH pradeza jIna meM nyUnatA kA bajaka honA hai| magara kyA vaimA pugNa anya acammapadevA meM rahatA nahIM hai ! rahanA hI hai| jaise vikSina eka pradeza ke cinA saMpUrNa jIva apurNa bana jAtA hai ThIka vaise hI anya avaramapradeza na rahane para bhI lIya adhUrA hI rahatA hai / isalie jaise caramapradeza se jIra kI paripUrti hotI hai ThIka vaise hI anya anaramapradeza meM bhI jIva kI pUrNatA honI nyAyaprApta hai / nara - 'paramapradeza meM hai| pugNanAmaka atizaya rahanA hai, na ki anya acaramapradeza meM' . yaha kahanA kama saMgata ho sakatA hai / kathamapi nahIM / / 6 / / - "jI hA~, carama pradeza kI bhA~ti aparama pradadA meM bhI purakancanAmaka atizaya rahanA hai. phira bhI vikSina puraNa atizaya nA kaMvara camma pradeza meM hI rahatA hai / isakA sAgaNa yaha hai ki maya acammapadeza hone para bhI caramapradeza nahIM hone para jIva pUrNa nahIM kahalAtA hai| isa vivakSA se puraNa atizaya kaMvara caramapradeza meM hI raheMgA" - o janA / yaha Apane kyA bola diyA ! anyapradezajIvatvavAdAbarUpa paTa kI siddhi ke liya civakSAtmaka pada kI sahAyatA lene para kyA Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 815 madhyamasyAdvAdarahasya khaNDa 3 kA 14 * dvitIyavinayaM nAdiduSaNama antyatvamavyavasthitamanavasthitavRttijIvadezAnAM / upakAraNa havimukhe tena vizeSAgrahaH ko vA ? ||7|| OM jayalatA prayojanasvIkRtavaivakSikapUraNaniyamArthaM pUrvalAGgIkRtAntimavikalpAzrayaNena nizitataradurdhara bhAroddhurArAticakrakracakranispheTita evAntyapradezajItvavAda iti gRhAthI / ava prader rate free ra: iti pUrvikalpakakSIkAre kutaH caramapradeza evaM jIvasya vRttitvaM / iti paryanuyoga pUraNAtizayasadbhAvAdityuttaradAnAnantaraM tatraiva kiM puraNAtizayaH ?' iti cAlanAyAM vaivakSikapUraNasadbhAvAditi pratyavasthAnaM kRte tatraiva kiM vakSikayUraNAtizayo nAnyatra pradeza iti prazna tatraiva jIvasya vRttitvAditi pratyuttarapradAnaM spaSTameva cakrakadUSaNamiti nAnnyapradezajIvatvamatiH matimatAM ratidAyinI // 70 // kiJca jIvAnAM yenAvRtapradezASTakabhinnA: pradezAste sarve evAnavasvitA iti na kevala vivakSitapradezasya caramatvaM kintu sarveSAmeva pradezASTakavyatiriktAnAM pradezAnAmiti vivakSitapradeza iva zeSapradezeSvapi pUraNatvaprApta bahu viplavena / tathAhi doSa - | pradezAnAM vivakSita pradezamAnapUraNatve'ntyapradezavat pratyekaM jayatvAt pratijIvaM jIvacahutvamasIjIvAtmakaM prApnoti / athavA prathama pradezasyApi ajIvatvaM sarvathA jIvAbhAva: prasajyate / kiJca yada vizvakaikasminnavayaM sarvathA nAsti tat sarveSvaveSu samuditeSu na bhavati, pratyekamavRttidharmasya samudAyAvRttitvaniyamAt, anyathA reNukagarAzerapi tailamutyeta tathAca prathamAdika ekaikasmin pradeze sarvadhA jIvatvaM nAsti cetu / tarhi prathamAdideze'sajIvatvaM parimANAdinA tulye caramapradeza kathamakasmAdeva samAyAtam / na ca prathamAdipradeze dezato jIvatvaM carame ca kAtsvaniti na doSa iti vAcyam, tatrA'pi dezana eva jIvaH kalpayitumarhati tasyApi pradezAtvAt prathamAdipradezayat / antyapradeza sarvAtmanA jIvasadbhAva yo hetuH sa zeSapradezeSvapi samAna eva, tulyadharmakatvAt / tathA ca jIvabahutvaprasaGgaH pUrvoktaH tadavastha evetyAdyAzayena prakaraNakAraH prAha- anavasthitavRttijIvadezAnAM nirantaraM UrdhvamadhI gatizIlAnAM jIvapradezAnAM antyatvaM = paramatvaM api anavasthitaM anizcitam tatazca sarveSAmevAntyatvaprAptI jIvalaM prasajyeta, navA vicarapradeza'pi jIvaH syAta pradezatvAt prathamAdipradezavat / na cavivakSitacarapradeze'nyapradezApekSayA kavicadvizeSo'sti / dIpapradezAsadbhAve tu vivakSitacaramapradezo'pi na jIvanyUnatAvarjana samartha iti kevalasya tasya upakAragrahavimukhe = upakAropalabdhimukhyaM tena vivakSitacaramapradezena ko vA vizeSAgrahaH tada zraddhA jIvapradezAnAM saMsArindazAyAmanavasthitatvena caratvasya dutva pUraNAyupakAro naikasmin pradeza jJAyetetyupakArajJAnavimukhe tvapi tena caramapradezena ko vizeSAgrahaH tava yaduta carama evaM pradezaH sarvAtmanA jIvI natvacarama iti / tatI na purAbhidhAnA tizayasya sarveSvAtmapradezeSu sataH zeSapradadIbhyo 'ntyapradezacyAvartakatvaM sambhavatIti na prathamaH pakSaH te hitAya ||71 || = -- cakraka dopasvarUpa cakra jora se ghUmane nahIM lagegA ? hama yaha bhI kaha sakate haiM ki antima pradeza hone para bhI zeSa prathamAdi praveza nahIM hone para jIva pUrNa nahIM kahalAtA hai / isa vivakSA se pUraNa atizaya kevala anya prathamAdi pradeza meM hI raha sakatA hai, na ki caramapradeza meM taba Apa kyA bologe ? Apa kaheMge ki 'jIva caramapradezarUpa hone se hama vivakSita pUraNa atizaya kI kalpanA antimapradeza meM hI karate haiM taba to cakraka doSa hI AyegA / isakA kAraNa yaha hai ki 'jIva antimapradezAtmaka kyoM hai ? isakA javAba Apane diyA ki 'jIva caramapradezavRtti hone kI vajaha caramapradezAtmaka hai| phira 'jIva caramapradezavRtti kyoM hai ? isa prazna ke pratyuttara meM Apane 'pUraNanAmaka atizaya caramapradeza meM hone kI vajaha jIva carapradezati 'he' aisA kahA / bAda meM ' puraNAtizaya caramapradeza meM hI kyoM rahatA hai ! isa samasyA ke samAdhAna meM Apane yaha batAyA ki "vivakSita puraNa atizaya caramapradeza meM hI rahatA hai / isake pazcAt vivakSita pUraNa atizaya kevala caramapradeza ma hI kyoM hotA hai ! isa zaMkA ke nirAkaraNArtha Apane 'kyoMki jIva caramapradeza meM hI rahatA hai' aisA kahA / taba to vApasa yahI prazna upasthita hogA ki 'jIva pradeza meM hI kyoM rahatA hai ! isa taraha to praznoM kA cakra ghUmatA hI gaMgA aura usase ApakA caramapradezajIvanyavAdasvarUpa paTa TUTa jAyegA / isa bAta ko kyA Apa bhUla gaye ? zAMti se sociye // 70 // dUsarI bAta yaha hai ki saMsArI avasthA meM jIva ke pradeza ubalate pAnI ke avayava kI bhA~ti satana ghUmate rahate haiM / ataH aMtyatva bhI kisI eka hI jIvapradeza meM nizcitarUpa se nahIM raha sakegA / isa paristhiti meM caramapradeza kisako kahA jAya ? yaha nirNaya karanA bhI muzkila bana jaayegaa| taya jIna caramapradeza meM hI rahatA hai - yaha kahanA bhI kaise AsAna hogA ? kyoMki taba kauna pradeza jIva meM vizeSa upakAra karatA hai jisakI vajaha se carama mAna liyA jAya ! yaha nirNaya karane meM Apa vimukha bana jaayeNge| phira kyoM deza meM durAgraha Apa rakhate haiM ? yaha hamArI samajha meM nahIM AtA hai / / 71 || . Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jinagadraNakSamAznamaNavanasaMvAdaH * abhitticitrArpita eva bhAti ditIyapakSo'pi parIkSakANAM / yenopakAro hi phalopadhAtaM yuktaM bahUnAM na tadekakasya // 7 // taduktaM - 'juto ya tadukyAro desUNe na u paesametami / jaha taMtUNami paDe paDokyAse na taMtummi // 73 // (vi.sa.bhA.2347) jayalA * astu tarhi caramapradazasyorakAritvalakSaNAtidAya ityAzaGkAyAmAha-dvitIyapakSa: upakAritvalakSaNaH api parIkSakANa abhitticitrArpita eva bhAti, yena kAragana upakArI hi prakRtaM na phallambarU bhayogyatvaM. canmadA iva zeSapradarzavapi kAraNanavacchedakadharmavattvAtmakamya tasya gatatvanA niSTA pAnAnava kinna phalopadhAnaM - syAumAhitInaralasambandhana 'pharadotpAdalyAyavamiti svIkartazyaM / tacca vahanAmeva pradezAnAM yana na tadekakasya caramasya pradezasyA, gamagrI va kAryanikA na tvakaM kAraNamiti racanAt / na hokaneva nantunA paTo jAyane kintu svakAraNAlApana / tathaivakana pradarzana varamagA:carameNa vA na jJAnAdindakSaNaM kAryamRtpAdyate kintu sarvaireca jIvapradazaH sambhUya evaM . tataH phakopabhAgalapakAgAdhAnAtigayanAnyebhyaH pradezabhyAnnyaH pradazI bhidyata ini rikameva vacaH // 72 / / atraiva jinabhadragaNikSamAzramaggavacanaM pramANAta . tadanaM vizepAvazyakabhApya ni zapaH juno ya iti / dezAne jIvapradeza sati caramapradarzana tatmahakArIbhUya tadapakAraH = jJAnAdikalapadhAnalakSaNopakAraH karnu yuktaH na tu gmana carama pradezamAne sati / yathA tannUna = ekena tantunA hIna = vivakSitakatanmuvighaNAntAdyamAne paTe - vivakSitamadagnyAkananganya paTevaparini zeSikatantunA pUrvatantubhiH sambhaya paropakAraH - vikSipadajananalakSaNopakAra navinamahati, na tantI svatantra sati / nata ekasminnaca caramapradedA jJAnAdiphalAtAninyAyalAbhidhAnaM svasamyAparicayavimmitama / inaJca prakRnaprakaraNakArAzayamanusRtya vyAkhyAnam anye tu nadavayArI ityasya tadapacAraH ityevaM chAyAmakurvanti aMgre'pi parAMpacAra iti / taka mAla pAhimAdrasUribhiH 'upacAsadAyaka gavAntyapradazA jAbo na bhavani kinnu dazAna ba jIva jIvaM pacArI yugyata yathA tantubhiH katipayairUne paTe paTopacAro dRzyate na vakasmiMstantumA' (vi.bhA.2347 ma.vR.) iti / / 5 / / prasar3agana sopayogitAda vizeSAvazyakabhAyagAthAtadanyAcyAnAMpadarzana kiyata:smAbhiH / aMto'vayavAna kAi samanakacaM ti jai na so bhimao / saMyavahArAIe to nammi kAsvavigAha 23. / yadi nAma.ntyAyapavaH samastasyApyavadinAM yatsAdhya kArya tantra karAti itrano sau nAbhimanA bhavatAM kUra-pakvAnna-vastrAdInAM sindha-sukumArikAdisumakhaNDa-snatvAdirUpaHtyo vayo yadi na paritApakaga avatAmitpardhaH, tahiM saMnyavahAguThIta tasminnantyAvayava kutaH kila samastAvayAvigrahI bhaktAma ? iti / / 2351|| pramANayannAha . aMtimataMtU na par3I takajA karaNo jahA kuMbhI / aha tayabhAva vi par3A so kiM na baDo khapuppha va? ||25|| antyatantumA na paTaH, tasya paTara-ya kArya titrAgAdikaM - natkAya, tasyA:karaNaM = tatkAki ___ yadi dUsare pakSa kA Azraya liyA jAya ki => 'acamma pradeza kI apekSA carama pradeza meM upakAra nAmaka eka atizaya rahatA hai, jisakI vajaha jIva caramapradezasvarUpa hai' -nAM yaha parIkSakoM ko binA mini ke citrakAmanulya lgegaa| isakA kAraNa yaha hai ki upakAra kA artha hai phalopadhAna yAnI svA'vyavahitAttAtvasambandha meM phalotpAdacyApyatva / jimakI avyarahita uttara kSaNa meM kArya kI nippatti ho vaha upakAraka kahA jAtA hai / magara aisA upakAra anya avarama jIvanadezoM meM nirapekSa kevala eka carama pradeza nahIM kara sakatA hai| aneka kAraNa hone para hI kArya kA janma hotA hai. na ki kaMvara, kAraNa se hii| anaH carama pradeza meM acamma pradevA ko apekSA upakAra nAmaka atizaya bhI nAmumakina hai // 72 // isa viSaya meM vizeSAvazyaka bhAgya meM bhI kahA gayA hai ki 'usa jJAnAdi phala kA upakAra AMzika sAmagrInyUnatA hone para yA kArya meM AMzika nyunatA hone para hI ho sakatA hai, na ki pradezamAtra = kevala carama pradeza hone para / jaMga eka-do tannu kI nyUnatA hone para evaM bopa sakala nannu Adi sAmagrI upasthita hone para avaziSTa eka-do tantu paTApakAra = svAzvyavahitAnaratvasambandha saM paTApani kA jyApya banane meM samartha hone haiM, na ki kevala eka-do tantu se hI paTa kI taduttara kSaNa meM utpatti hotI hai| isalie eka caramapradeza meM jJAnAdiphalApahitakAraNatA nahIM mAnI jA sakatI / anaeca ramapradeza meM anya pradeza kI apekSA phalopadhAtmaka upakAra kA svIkAra kara ke usIma atizaya kA pratipAdana kara ke jIva ko caramapradezAtmaka catAnA nAmunAsiba hai . yaha, uparyuna bhApyagAthA ke artha ko zAMti meM socane para phalita hotA hai ||3|| Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 madhyamasvAdAdarahaspadaNDaH 3 . kA.11 * muktAkA manirAsaH * sarveSAmeva tantUnAmanyasaMyogazAlinAM / tathAtvamiti nAdeyamekadA tatpaTodayAt / / 4 / / tRtIyapakSaH punarakSarANAM kalAmapi jJAtavatA ne mAlyaH / vyavasthito yatsamayastadAzAvallIvitAle kaThina: kuThAra: // 7 // - jayalatAtasmAdini / yadhA kumbhI ghaTaH / bAtha ladabhAve'pi = padakAryAbhAve :pi nantuH paTa ipyataM. tarhi kimitpanI pare chaTaH rakhapuSpa vA na bhavati ? paTakAryA kartRtvasyAividApAt / 2352|| tathA 'calaM bhavyavahArAbhAvAA natthi na khapuSpaM va / anAvasaMdhyayavA dinAbhAvI bAni / / 23. zanivAbhimano'vayavI antyAvayaM nAsti. upalacilakSaNamAptasyAnupalabdhaH, vyavahArAbhAvAca. khapuNavaditi / athavA anyAyamAtramavayI avavisa pUrNahatutvAna ityanna nAbad dRSTAnnAbhAvAna mAdhyasiddhiriti / / 33 / / yadi | nAma nopalabhyate nAgi jyAhayate dRSTAntAbhAvArtha nAnamArata, tataH kim ? ityAha . 'paJcasva auraNamANAdAgamao yA pasiddhi atyAgaM / sabApamANavisamAiyaM michanamaMtrI // 2354|| pratyakSAnipramAgarathAMnAM siddhiH,nAni ca lapakSasAdhakatvana na pravartante / ataH sarvagramAgaviSayAtItaM 'bha' bhavatAmabhimata mithyAtvamayati / / 2355 / / iti maladhAravRniH / visnagsnu bhASyatA bAdhyaH / ___ sAmprataM catuHsanitamapadyamavasaraprAptaM vyAmpAyana / sarveSAmeva tantUnAM antyasaMyogazAlinA = caramanantargayAMgavatA tathAlaM - pratyaka sthAvyavahitottaratvasambandhena paTItyAdanyAyanyamini / na caivameko'pi tantuH caramatantusaMyogena padamRtyAdayediti vAcyama, dvitantukapaTAMtyattariSTatvAnadAnI, zatatantukaraTonistu nApAdyA tatkAtAvacchaMdakAnAkrAntatvAta / etena zatatamatantusaMyunana prathamatantunA dvitIyAditantuvikalena zatatanturUpaTotpAdApatti: pAstA, tadAnI prathamatantusaMyukta tannI dAtatamatvasyaiva virahaga dAtanantukapaTakAraNasya zatanamatannusaMyuktasya tantArava virahAditi tu nAdayaM = na syIkatanyam. ekadA = yugapat tatpaTodayAt = tantusamamaiyAkapaTotyAdaprasagAt / pradhamatannoH caramajantusaMyunAmya paravijJapahetutvaM, dvitazpatantIH caramasantusaMyunasya paTAntaratutvamityevaM bIkAra nekAM sarveza prathagAdinannanAM caramatantusaMyogAzrayANAM sancadazAyAM samakAlameva nattatATavAdanchinAnAM nAnAgaTAnA. mutpatteH muravaraguruNA'pi niyayitgazakyatvAt / etena pUrvatantaba evaM nantyantarasahakArAtpUrvapaTe matyeva paTAntaranAra bhannAmiti nirastam, ekadA nAnApaTopalambhasya bAdhitatvAta / yattu muktAvalIkRnA 'mUrtayoH samAnadezatAvigaMdhAta taba paTadvayA'sambhavAdina' (kA.112.mu.pR.711) gaditaM, tanna cArU. prakAzacanadhUmAdInAM mUrnadravyAgAM samanadezatAyA anigAnenopalambhAditi dik // 7 // tarhi siddhAntasiddhatvalakSaNa enAtidAyo'stu caramapradazasyAcaramapradAbhyaM vyAvartakatvaga / na ca maddhAntasiddhatvamevAmiddhamaMtrati vAcyam, yataH pUrzakAnlApakarUpa siddhAnne zaMSA prathamAdipradezA jIvatvena niSiddhA. na punaranyapradezaH tasya tara jInatvA najJAnAt / anena antyapradezoM meM jIvaH pradevAlAta, prathamAdipradazayana ini pratyAsyAtam, AgambAdhitatvAditi nihavAzaGkAyAM sthAdvadI prAha- tRtIyapakSaH aSTaSaSThitamkArikApradarzitaH siddhAntasiddhatvalakSaNaH punaH akSarANAM kalAmapi jJAtavatA = yasmAtkAraNAta samayaH = "jAhA gaM kasiNe pahipuna logAgAmapAlatu jAti battavyaM siA ityayasvarUpa AtmaNavAdapRAlApakathitaH siddhAntaH vyavasthitaH sna tadAzAvATTI bitAne = antyapradezajAvatvaripayiyyAH nimyaguptAmilApalanAyA yahA~ yaha kahA jAya ki - 'pratyeka tanna caramatantusaMyukna ho kara pada ke janaka hote haiM arthAt svA'jyavahinInagatvamambana se paTotpAda ke vyApya hone haiM / saba nanduoM meM caramatannusaMyAMga nabhI ho sakatA hai yadi acarama sakala tantu evaM carama lantu vidyamAna ho / anya eka bhI tantu na hone para caramatantu saMyoga hI vidyamAna tantu meM nahIM raha sakegA, kyoMki nara koI bhI tantu carama nahIM banatA hai' - no yaha bhI amaMgata hai, kyoMki taba to eka hI kAla meM aneka paToM kI utpani hone lgegii| cagmatantu saMyogaviziSTa pratyeka tannu nan tat paTa ke kAraNa hai - yaha svIkAra karane para yAvat maMjyAka nannu hoMge utanI saMkhyA meM pada kI utpani hone lagegI / tara to 1. tantu se 100 pada kI utpani ho jAyagI, jo vyavahAra se bAdhita hai / isalie vaisA abhyupagama nahIM kiyA jA sakatA // 7 // 68 vI kArikA meM jo tRtIya vikalpa batAyA gayA thA ki > 'acamma pradeza kI apekSA camma pradeza meM siddhAntamiddhatva nAmaka atizaya rahatA hai yAnI jainAgama hI cammapradeza meM jIvatva kA samarthana karatA hai' - vaha to maMskRtabhASA kI mAtrA Adi ko jAnanevAle ko bhI mAnya nahIM haiM. sakatA hai, kyoMki 'kabanda gaka pradeza jIva nahIM hai aisA hI siddhAnta jainazAkhoM meM upalabdha honA hai| isalie zAsa to ApakI anyapradezA hI jIva hai| isa tathyahIna mAnyatA kI siddhi kI AzAsvarUpa jo cela hai umaka vistAra ko kATane ke lie kaThina tIkSNa kuThAra samAna ho jAyegA / isalie tRtIya vikalpa kA pradarzana kane para to ApakI ijjana do kIr3I kI ho jAyegI / / 75 / / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *vizeSAyaH yamAya-nigavAda: * AgamapAThazcAyaM - 'ege bhaMte / jIvappaese jIvetti vatanvaM siA ? yo igate smt| evaM do jIvappAsA, tiNi saMkhenA, asaMkhejA vA jAva egapaesUNe vi a NaM jIve yo jIvatti vatavvaM siA / jamhA kasiAge paDipuNNe logAmAsapAsatullappaese jIveti vattavvaM siA / ' yuktatat, anyathA -> katipayasamudAyibhraMsavidhAbhadAbhAtkathamiha tava rAzinAstei kAryaprakAzI / yadi tu caramadeze rAzitA lAzitA te matiratigahane nAnena duSTAheNa ||76 // -%AyalatA * vistAra kaThinaH = tIkSNaH kuThAraH = kuTArasagaH / / 7 / / AlApakameva darzayati AgamapAThavAyamiti / asmAbhiH pUrva maladhAranipradarzinaH pATho gRhAtaH / nataH yadi zrutaM tamya pramANe tahiM so'ntyapradezA- pijIyattvena niSiddha eca nasyaikatvAna / tathAhi navamanaM - ege bhanta ! jAMbAye jAvani banavaM siyA ? No iNa? samaDe' iti / prayogamvarama- antyapradazA jIraH ekatvAta, pradhamAdyanyatarapradezavata / sarvapi paripUrNA eva jIvanadazA jIvatvena zrune pratA na tvaMka eva crmprdshH| ataH zrutagrAmAzyamicchatA naka vAntyapradezo jIvatve - nezvyaH / tata:varamanadeze zeSapradadApakSayA siddhAntasiddhAnizavAzrayaNaM tu prAdAyi prAJjalahadagaH svahastenaiva kaThinakuTAgrahAra: bamanAracalatAvitAna iti mamyagunam / uktaJca vizeSAvazyakabhApya'pi naMnu pocapArI na samanaNr3o yasamuniyA ne 3 | saJce samanapaio mancapaesA nahA jIvoM / / 2321|| tadanizcaivama - ekatantarbhavani manamnapaTopakArI tamAjyantareNa samasta paTasyAbhAvAn / paraMsa ekastantaH samastapaTA na bhavati, kinna netantavaH sarvapi samRditAH samastapanyapadadAM labhanta iti pratatnamava tathA jArapradezApi eko jIvo na bhavani kinta sarve:pi jIvanadayAH saMmaditA jIva iti (vi.A.bhA.ma.sa." taMdana samardhayati - yuktadhetaditi / anyathA = ekapradezasyApyantyasya karanajIvavasvIkAra, ta katipayasamApithasavi. ambhadambhAt - alpapradeza pradeziparyavasAna mapAta kathAmiha caramapradazAdI tava niSyaguptamya rAziH jIvAdiH kAryaprakAzI = jJAnAdilakSaNArthakriyAkArI nAsti ? anyathA kaTAdi ra zRGgAdi jAvayapadezabhAka syAna, natkAryakAritvAbhAvagyA:vizeSAdini pUrvamunamena / yadi tu caramadeza = carama pradeza gazitA tvayA svakRtA tarhi anenA'tigahanena durAgrahaNa naba maniH / anigahanatvaM kamina can ! kathaM kA matinAzane ? kiM vA natra pramANam ? iti cet ! 'vaM bhUyanayamayaM dasa-pAsA na vatdhuNA bhinnA / teNAmvatthuni mayA kasiNaM ciya batthUmi se / jai taM pamANamaMca kAMsamA jIvo jhaavyaaraao| dase vi saJcabuddhI garaja saMse vito jIvaM ||234-2346iti vizeSAvazyakabhASyagAthe ekhAtra pramANalvana gahANa / tadati - zcaivama - ebhUtanayasyedaM mataM yadana deza-pradezA na vastano bhinnAH tena tAvavasturUpau matI / ato deza-pradezakalpanArahita kRtsnaM paripUrNameva vastu se = tasya evam bhUtanayamyeSma / nato yadi nadayambhUtanayamataM pramAgaM jAnAsi lvaM evaM nahi, kulanaH Apa zAkhasiddhatva kI bAMga pukArate haiM, magara zAna kyA kahatA hai ? yaha to pahale suniye / yaha rahA vaha AtmapravAdanAmaka | pUrva zruta kA pATha jimakA adhaM hai - "he bhagavana ! eka pradezA jIva kahA jA sakatA hai ?" isa prazna kA javAya yaha hai ki 'yaha nahIM ho sakatA hai / yaha artha samartha = yogya nahIM hai / isa taraha do jotrapradeza, jIca ke nIna pradeza, saMkhyAta pradeza, asaMkhyAta pradezA yAvata ekapradezanyUnasaMkhyAka asaMkhya pradeza ko bhI jIna nahIM kahA jA sakanA 1 satusthiti yaha hai ki kRtsna pratipUrNa lokAkAzapradezAtulyasaMkhyAka pradezoM ko hI jIva kahA jA sakatA hai / isa siddhAnta ko samajhane meM hI mAlUma ho jAtA hai ki carama pradevA kA jIna nahIM kahA jA makanA, kyoMki vaha eka hai, jaise ki pradhama pradeza / isaliga zAsa ko pramANa kahanA ho naba to lokAkAza ke jitane pradeza haiM unanI maMkhyAvAle jIvapradedA ko hI jIva kahanA munAmitra ho sakatA hai| vicAra karane para yaha bAta pakkisaMgata bhI pratIta hAna hai, kyoMki sabhI pradezoM meM avayavI AtmA kA vizrAma na mAna kara katipaya pradezoM meM hI AnmA kA vizrAma // saMpUrNanIva kI vidyamAnatA mAnanaM kA acchA DoMga macAne para mo samaspA yaha AyegI ki , 'rAzi - saMpUrNa jIva katipaya pradeza meM vidyamAna he tara kaniSaya pradana hI kAryaprakAzI = jhAnAdi kArya ke janaka kyoM hote nahIM haiM jisakA javAba prativAdI ke sAmane sAI bhI na rahegA / phira bhI yadi caramapradeza meM hI gazitA = saMpUrNa caitanya mAnA jAya na to lagatA hai ki atyanta gahana ima kadAgraha se tumhArI mati nae ho gaI hai / ataeva saMpUrNa avayavoM ke hone para hI avayavI mAnA jA sakatA hai . isa Agamika eca pauktika bAta kA tuma apalApa Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 madhyamasyA dAdarahasyaM straNDaH 6 kA,11 *miva dhAvakena niyatApanibodha: * tathA ca sthitametat bhavan sarva-svadezeSu ghaTo yattidAtmaka: / . bhavana sarva-svadezeSu tadvadAtmA tadAtmaka: 177 // iti / syAdetat -> sarveSAmeva dezAnAM jIvatvaM yadi yauktikaM / ekekasthA'pi dezasya hatAdApatitaM tadA // 78 // na vartate yat pratyeka samudAye'pi nAsti tat / tato'nyathopapatva paryApirapi nocitA ||7ein -* jasalatA pariNI jIvI na vansyapradevAmAtra mati pani pr| aba 'grAmo dagdhaH, paTo dayaH' ityAdinyAcAdekadezapi samastavastUgacAradantyapradazalakSa dazapi mamastanIyavAdaH tatra pravartata tAI doSa dizAdipradedo upacAratI jIcaM pratipadyasva. nyAyasya samAnatva - dAte / / (vi. A.bhA.ma.bR.pR. 457. ) ||6|| niSkarSamAha- tathA ca sthinametana - pradarzanInyA pramANarimidaM badana / sarva-svadezeSu = sarveSu svakIyaSu avayaveSu bhavan = utpadyamAnaH pramIyamANo vanamAnazca ghaTo yagata tadAtmakaH sakalambakIyAvayavAtmakA bhavani na ta katipayAvayavasvampa: tahata = nava sarva-svadezepa = saMpUrNae svakIyapa pradazapa bhavana - tanatyayAyAriguhegAtpadyamAnaH pramIyamANA vartamAna AtmA tadAtmakaH . akhila-svakIyAdazAtaraka na cantyadazAtmaka iti // 7 // ityevaM mitrazrIzrAvakAtibodhita: tighyaguptaH pAcanaM prapannaH / nana pradazatvAcanadana jIvatvaM mAnAdibhiH syAkriyate na vA : iti dvipakSIrAkSasI pratyakSAyAmadhAna ratyApana nibhiH pada para zakate syAdataditi / prathampa gaha- sarveSAmeva dezAnAM = svapradezAnAM yadi jIvatvaM gaukikaM tadA ekaikasyA'pi dezasya = jIvAdazasya haThAta jAvatvaM Apatitam / tatazca pratyeka nitvAta pratijIcaM jIvabahutva. gara haravyayajIvAtmakalvaM yA prasajyata / kiJcavamantyapradezajIvatvavAdo'pi janmanAt / anI na prathamaH pakSa: samacaturamaH / / 8 / / dvitIyapane para rAha yat pratyekaM na vartataM tat samudAye'pi nAsti gadhA zuruNeSu pratyekamasanasamudAye tailam / yupagamyate cakakarimana pradeza nImanvaM tatkathaM lalmamudAya lAMkAka nalyasaMnyAkAdezeSa jIvatvaM syAt / pratyekamavRnidharmasya samudAyabRttittvAtyAMgAdityanupadaM tvayavaktatvAta / nancammAbhiH paryAptisamvanana jAnatvaM laMkAkAdAnaMdazAnAmanyaHkajIvapradezeSa svIkriyate ghaTApaTayoditvasaharavyavadityA. kA vAyAM para Ai / tataH = pratyaka jIvapradezeSu jIbavAyAkagTa, anyathAnupapattyeva = 'kasiMge paDipuNoM logAgAsapAgasatujhe nIMce' iti zAsavacanAnyadhAnupapattyai ca gatyantaraviraheNa cayaH kalpanAnA paryAmiH = jApatyaparyAptiH api nAcitA / ghaTapaTayAM: kara rahe ho / / 76 // isa taraha se lekara 78 kArikA naka ke vicAravimarza me yaha phalita hotA hai ki - jaise apane akhila avayacI meM rahanevAlA, utpanna honevAlA ghaTa sakalasvakIpAvanavAnmaka hotA hai, na ki katipayasvAvayavAtmaka / ThIka vaise hI apane nikhila pradezoM meM rahanevAlI AtmA bhI saMpurNa svakIyapradezasvarUpa hI hotI hai, na ki antyapradezAtmaka / / 7 / / asAMsyapadezAmaka AtmA ke evIkAra meM doSoDAtaja aura jirAkaraNa pUrvapakSa :- Apa syAdATI jIva ko saMpUrNasvapradezAtmaka mAnate ho , yaha ThIka nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki yadi sabhI AtmapradezoM meM Apa jIvatva kA svIkAra gaMge taba to pratyaka jIvapradeza meM jIvatva ke svIkAra meM eka eka jIvapradeza bhI jIra ho jaayegaa| naba to anya deza ko bhI balAtkAra me jIva mAnanA hogaa| isa sthiti meM tipyagupta vinayI rana jAyegA // 8 // yadi Apa syAdvAdI jIva ke pratyeka pradeza meM jIvana kA svIkAra nahIM karoge taba to nikhila jIvapradezoM meM bhI jIvatva kA svIkAra nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki pratyeka aMza samadAyI = avayava meM na rahanevAlA dharma mamudAya meM nahIM rahanA hai| kyA pAnI ke pratyeka binda meM ghI na hone para samdra meM ghI A jAtA hai| isa sthiti meM lokAkAzapradezasamasaMkhyAka jIvapradezoM ke samUha meM bhI jIvatva nAmumakina ho jAyegA / yahA~ yaha zaMkA ki - 'Agama meM jIvapradezoM ke saMpUrNa sanudApa meM jIvatva kA pratipAdana kiyA hai / usakI anyathA = anya prakAra se anupapani = asaMgati hone kI vajaha hama sakala jIvapradezoM meM jIvatva kI paryApta mAna kara svapayAMptisambandha saM vahA~ jIvandha kA svIkAra karate haiM' -bhI isalie nirAdhAra ho jAtI hai ki pratyeka aMza meM asat dharma usake samudAya meM nahIM raha sakatA hai| pratyeka ghaTa, paTU meM samavAya sambandha Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * AtmagyAnisaMvAdaH * kiyevaM gauNamekatvaM prasaktaM paramAtmani / yogasvekasaMkhyAyA ekasmiova yujyate // 80 // uttaram, - tadgolAigUlalAilacApalavyApabhAgidam / kacinedapakSasya pratyakSA''darzadarzanAt // 6 // pratyekaM samavAyana dvitvaM vartana utpana ubhayoH dvitvapayAmiH paryAnisambandhana dvitvaJca varne / prakRne na pratyekaM sakalasvapradezeSu samavAyana jIvalasya syAvAdinA nagakatatvAta nikhilasvapradoSa jIvatvaparyAptinaM kalpayituM zakyA. anyathA yudgalAditi natkalpanAprasaGgAt / ata eva pAnasambandhanAkhilajanapradApu nAratvakalpanAHpi pratyuktA, ajIbapi dhamAstikAyAdA paryApalyA jIvatvakalpanAprasagAt / / 7 / / kina, evaM = ekasyApi jIvasya lokAkAzanadAsamagaDalyAphamvAdazAtmakatva svIkriyamANe paramAtmani AtmatvAvacchinna gauNaM = apakSAdbhivizeSa viSayatvarUpa ekatvaM prasakam / yadha dhana-lakSa-baMdara-bakalAdisamadAyAtmaka vana bhAkarmakatvaM tathai. bAsaGgyAtmapradezAtmake Atmani tadupasarjanIbhUtamaMba na lanupamarjanI-tamiti pratyeta / narhi anupacaritame kavaM kuna ? ityA. zaGkAyAM para Aha ekasaMkhyAyA = ekatvasaharakhyAyAH yogaH - samavAyaH punaH ekasminneva = anakAnAtmaka dravya eya yujyate - vAIti // 8 // abonara syAdvAdI prAikana gadhana - tadidam anantaraM padyatra'na, golAgUlalAgalacApalabyApabhAga = dhanudIrghalAlavAladhitulyama / kutaH ? ityAha - kanidredapakSasya - avayavAvaryAcanAH syAdanayasya pratyakSAdarzadarzanAta = adhyakSameyopalammAna / sadakAntAmaMda sAikhyamanaprabaMzaprasaGgaH, taMdakAntabhede ca nayApikamatApAta:. ubhayatra doSAH prAgaMcopadarzitAH / 'umAni kapAlAnyeva ghaTanayA 'pariNatAni' ityAderAbalagAMpAlAvarasavAhityavAta navaMdAbhena maddhaH / nayabhedApekSayAnmanyekatvabahutvaM naiva viruddhaM / ayaM bhAvaH sarveSu svAda pratyeka dazatA. jAvaH samAsta, natmamudAya ca sarvAtmanga sA vartate / atA nakakampa haThAt kAtsnyena jIvatvaprasaGgo na vA sakalatatsamUha sarvAtmanA jIyA sambhavaH / avayave yo'vavinaH svAndredAt jIve'nupacaritama. katvamapi nirapApam / saGgrahanayArpaNapakalanAdhArita pi jIvaJcayavAcatribhedAbhedAvaSTitasyAdvAdAvirodhanAnekatvasyA virodhAta / taduktaM prakaraNakRtava AtmakhyAtI "anyavinAyakAnnabhede pratyekasamudAyApekSAyAmavayanavRttitvaM durnirUpama, nyabhedAzrayaNe ta na kApyanupAniH ekatvena sar3agRhAtamyAvinaH svavyatvena sar3agRhaniyAvadavavavavRttitvasambhavAt / tat kim ? avayayakatvamapi dvitvAdivad buddhijanyamevani ta ? na, ekatva dvitvAdIna anantAnAM sar3acyAparyAyANAmakaranyavRttInAmeva satAM yathAkSayopazama buddhivizeSeNa praniniyatAnAmeva grahaNamityupagamAt / yuktaJcatat anyathA ekatraiva baTe tapa-tahasavatArakyamityAdinA dvivacanaprayogasya se bica rahane para hI ghaTapaTIbhaya meM dvitvapayApti raha sakatI hai evaM paryAptisambandha se dvitva raha sakatA hai| magara Apa syAdvAdI to pratyeka jIvapradeza meM samavAyasambandha se jIvana kA svIkAra nahIM karate haiM / tara sakalapradezasamudAya meM jIvatya kI paryApti | kaise raha sakegI ? aura usakI anupasthiti meM paryAptisambandha se jIvatva bhI vahA~ kaise rahegA ? kathamapi nahIM / / 5 / / isake atirikta eka anya dopa yaha AyegA ki AtmA ko amarajyapradezAtmaka mAnane para paramAtmA meM yAnI mabhI AtmA meM ekatva mukhya nahIM raha sakegA, kintu gauNa = apekSAzuddhicizepaviSayatvasvarUpa ekatva rahaMgA, kyoMki mukhya ekatvasaMkhyA no anekAnAtmaka kevala eka dravya meM hI rahanI haiN| AtmA ko to Apane asaMkhyapradezAtmaka mAnI hai| isa taraha AtmA ko asaMsthya svapradezAtmaka nahIM mAnI jA sakatI // 4 // uttarapakSa:- janAba ! jaise gAya kI lambI punacha asthira hotI hai vaise ApakA cAnya bhI syAdrAdakezarI ke sAmane asthira-caMcala bana jAtA hai| isakA kAraNa yaha hai ki Apane jina dopoM kI saMbhAvanA kA udbhAvana kiyA hai ve avayava aura avayavI meM sarvathA bheda mAnane para hI prasakta hote haiN| magara hama syAhAdI no avayatra aura avayavI meM kathaMcita bheda mAnate haiM, jo ki darpaNa jaise nirmala pratyakSa pramANa se hI upalabdha hotA hai / 'ye kapAla hI ghaTAtmanA pariNata ho gaye', 'ye tantu hI paTa bana gaye' ityAkAraka avayava aura avayavI meM kazcina abheda kA jJAna hone se kazcit bheda ko pratyakSa apanA viSaya banAtA hai| anAva pratiavayava meM jIvatva kA hama kathamita svIkAra karate haiM / arthAta prathama, dvitIya Adi sarva pradeza meM davAtaH jIva rahatA hai aura sakala AtmaprayA meM sarvAtmanA jIva rahatA hai - aisA hama mAnate haiM / isalie Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayamAhAdarahasya vanaH kA.1 brahmasUtrAyasavAda: * ta vadanti ->eka evAtmA pratizarIraM rajanIkarabimbamiva pratisara: sarasvatIsaravadantaralubimbatIti tatamatanirdalanAya 'pratikSetraM bhikSa' iti / - III - bahA ca karituraMgarazragadAtiSu senetyekavacanaprayAgamyAnupapatteH / athaikatra dvitvAditattaddhAprakArakavuddhiviSayatvAdikaM gaMNaya dvitvAdinyavahAranimittaM na tanatanarindanava paryAppamiti nako dvAmityAda: prasaGga iti cat ? na, utavipayatAmAdvigaMdAyakatra paryAptanyAta, tanadharmagrakAratAnirU pitatvaviziSTa viSayatAyA agi vatsambanadhAdibhedena prakAratAdAda karAyA jamAvAna. gavega ca yasya pratyekAnatiriktavanakadharmAcandana dvivAdizyAM pTisakAta, dharmagatadvisampatra tayAlpavachaMdakatvasvIkAra na natrAga dvitvasya vAstavasyA bhAgAdvagatvarasatvAdiprakArakadiviSayatvamAryaca gANasya vAkAra tatpayaryAnyavanchedakAdigapaNanAvasyati vAstadvitvAmAtra jJAnAkArataca natra paryavasva diti dravyalpAvanikatvAvadana pAMyatnavanimnavivAda: paryAgatvAvasidvitvAdavacchaMdana ca inkAmAninikAlA gayAmi yakinakA nAvilA vya ti dhyeyam / ukta patra 'dancaTTayA ra ahaM. nAgadaMgaNadyA duye ahaM' ityAdi paramapama / (A.khyA .. 4..) / / 8 / / tarkAnumAnazabdaradvaitavivakSayA kacit / nihnavamatabhahana cAtmamAnaM nirUpitam / / 2 / / pe tu vedAntinI brahmAdvaitavAdinI nadanti eka nAnA, nata nAnA, 'tahoM kAsmina macchani para: kiM na gamati ityAyAdAr3akAyAmAI pranizarIraM pratyeka gaira rajanIkargacimpamitra pratisara: sarAvAsarasvadantaH anuvimbatIni / yaka pAva candrapratisarojalaM pratibiMbani sarAMjalaganaM nizAkarapratibimba jalavRddhA vardhata, jaladAra dvasani. nAlayalane calati. jalabheda na bhidyata ityevaM janmadharmAnuyAyi bhavati na tu paramArthataH indrAsaH nayAvAsti / paramArthatA-vikRtamaMcakampapi mad brahma dehAntaH nAnAtvena pratibicati dehAyupAdhyantarbhAvAdbhajana iyopAdhidharmAna vRddhisagaganAgaganacalanAdIn / taduktaM brahmasUtrazAbhASya 'darzayani ca zrutiH parasyaiva brahmaNo dehAdiSpAdhipyantaranupradazama 'purazca dvipanaH gurazcakre catuSpadaH / puraH 25 panI bhUtvA puraH puruSa AvidAna' (bR.upa.2/5/18) iti / anena jIvanAtmanAnAvidaya' (chA.-3-) ini ca / tasmAdyulamatana 'ata eva vogamA sUryakAdivata' (na.sa./2/18) iti / tra.sa.3/2/31 zAM.bhA, pra..18) / ana pati asyopA eka pradeza meM balAtkAra se sAMtmanA jIvatva kI Apatti yA sakalapradezasamadAya meM ajIvatva kI Apatti ko avakAza nahIM hai / avayayoM se avayavI yAnI sakala pradezoM meM jIva kacina bhinna hone meM pratyeka jAra meM mukhya ekatva kI anupapatti bhI nahIM ho sakatI hai| myAdAda cakravatI ke zaraNa meM jAnavAla madA khaupha rahate haiM / samajhe ! // 4 // lAmA1 (pt ji [pititief DJ ye tu. / yahA~ vedAntiyoM kA yaha kathana hai ki - 'AtmA kevala eka hai| jaise AkAza meM cA~da eka hotA hai phira bhI jaise sAre jahA~ ke pratyaka sarovara meM usakA bhitra bhinna pratibimba par3atA hai evaM koI prativimba pAnI ke calane para calatA hai, pAnI ke sthira hone para sthira rahatA hai ThIka vaise hI jagasvarUpa AkAza meM sana brahmasvarUpa kaMvala eka cA~Ta hotA hai phira bhI aneka zarIrasvarUpa sarovara meM usa brahmatanna kA pratibimba par3atA hai evaM zarIra ke calane para vaha calitamvarUpa jJAta hotA hai evaM sthira rahane para sthirasvarUpa / zarIra kI vRddhi meM yaha bar3hanA ho aisA lagatA evaM zarIra ke kSINa hone para yaha kRzatayA jJAyamAna hotA hai| jaise jalacandra calane para bhI gaganagata vAstaviya, candra = bimba nA AkAza meM jahA~ hotA hai vahA~ hI rahatA hai / jalabandra taragita hone para bhAkAzacandra taraMgita nahIM hotA hai| ThIka zarIra ke carana, baThana, ghUmane para bhI vizuddha brahmatattva mano calatA hai, na to baiThatA hai aura na to ghUmatA hai| bArIra kI vRddhi garva hAma hone para usakI vRddhi yA hAni nahIM hotI hai| yahA~ brahmAdvaitavAdI vedAntI ke mana ke jo narka hai unakA bayAna no hama abhI AtmavibhutvanirAkaraNa ke avasara 10.........3 bhoka meM kara cuke haiN|' magara vedAntI ke uparyata mata ke nirAkaraNArtha zrIrAdidevagnei mahAgaja ne pramANanayatatvAlAkAlaMkAra ke sUtra meM AtmA ke vizeSaNavidhayA 'pratikSetra bhitra aisA grahaNa kiyA hai| jisakA artha hai bhAnmA pratyeka zarIra meM bhinna honI hai. na ki eka / pUrvapakSI bAnnI ke gAmane siddhAntI'kA uttarapakSa yaha hai ki . yadi caitra, maMtra Adi AtmA ko eka hI mAnI jAya taya tA maitra jara mI rahA ho taba bhI maitrazarIra meM avadakatAsambandha meM jJAna kI utpani hone lagegI, kyoMki caitrIya vagindriyamanAmayogAdisvarUpa jJAnamAmagrI bhI mamavAyattammanya se AtmA meM saba rahatI hai| AtmA no eka hI hai taba 'catrIyatvagindriyamanaHmayAMga Adi jJAnamAmagrI kA AtmA meM abhAva hai' mA nahIM kahA jA sakatA / yadi yahA~ vadAnnI kI ora - Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAgaraniupanyAsatyA kAraNA tatpakSatarkastvAtmavibhutvanirAkaraNe'nupadameva bhAvitaH / siddhAntastu - evaM sati suSuptidazAyAM maitrazarIre'vacchedakatAsambandhena jJAnotpattyApatiH caitrIyatvamanoyogAdirUpAyA: samavAyena jJAnasAmayyA api tadAnIM sattvAt / na ca zarIraniSThaparamparAsambandhenaiva tvamanoyogasya hetutvAnna doSa iti vAcyam, tadAnImAtmamAnaso* jayalatA nimittAmapAramArthika vizeSacattAmabhipretya jalacandrasUryAdyupAdIyate vedAnteSu yathAhAvaM jyotirAtmA vivasvAnApI bhinnA bahukonugacchanna upAdhinA kriyate bhedarUpI devaH kSetreSvevamajItyagAtmA' iti / tatpakSatarkaH = brahmAdvaitavAdimatana tu AtmavibhutvanirAkaraNe navacatvAriMzattamakArikAditaH zAntiM anupameva bhAvitaH kiJcicAtrAmA vibhAvita eva / vistarastu zAGkarabhASyA'dvaitasiddhi-tattvapradIpikA- siddhAntavindu - vedAntakalpalanikAdibhyo 'vasAtayaH / gIrabhayAnneha pratanyate'smAbhiH / vyavasthitaH siddhAntastu evaM sati = AtmanI tribhutva ekaca svIkriyamANaM sati suSTutidazAyAM = suSuptyupadhAyaHkAtmamana:pUrvasaMyoganAzItyanikAle taduttaraM va supuptikSarI AtmamanI vibhAgakAlotpannavizeSaNajJAnAdinA maMtra zarIre'vacchedakatAsambandhena = svaniSThAvacchedyatAnirUpitAdakatAsaMsargeNa jJAnotpatyApattiH = jJAnotpAdaprasaGagasya duvArelama caitrIyatvamanoyogAdirUpAyAH caitradazarIrAvacchinnasparzanamana:saMyogaprabhRtisvarUpAyAH samavAyena jJAnasAmagryAH api tadAnIM Atmani sattvAt caitramaMtrAdizarIralakSaNopAdhibhiravacchinnasyAtmanaH sarvagatatvAdekalyAca / na ca tatanmanaH saMyogalena hetutvAnnArya doSa iti vAcyam, evaM viziSyAnnannakAryakAraNabhAvakalpane mahAgauravAt tadapekSayA nAgAtmakalpanAyA evaucityAca / na ca zarIraniSThaparamparAsambandhenaiva = svAzrayasaMyuktasaMyuktatvasambandhenaiva na tvAtmaniSTasamavAyasamvandhena tvamanoyogasya hetutvAt = jJAnAdikAraNatvAt nAyaM = suSuptikAlaM maitrazarIre jJAnotyAdalakSaNaH doSaH tadAnI caitrIyatvamanIyAMgasyAzrayIbhUtena manasA saMyuktasyendriyasya maMtrazarIrA saMyuktana, svAzrayasaMyuktasaMyogasambandhena maMtravidyamAnatvAdini vAcyam, evaM sati maitrasupunidazAyAM. caitrIyatvamanaHsaMyogasya svAzrayasaMyuktasaMyogasambandhana maMtrIvArI sanyenAtmanaH manaH saMyuktatvena cAtmamAnasapratyakSodayasya durvAstvAt / na hi maitrItaH saMyogAzrayamanaH saMyuktAnnasaMyuktaM na bhavani Atmana ekatvAdvimuvAca / ato na zarAraniSThatyAsatyA | mana:saMyogasya jJAnatvAvacchinnaM prati kAraNatvaM vakumarhati / tarhi kathaM supratikSaNaM maMcazarIre'vacchedakatAsambandhena jJAnItyAdA. pattirnirAkAryA' ? iti cet 1 ucyate tadAnIM suSuptidazAyAM maitrazarIre'vacchedakatAsambandhena AtmamAnasAMtpattivAraNAya = San " se yaha kahA jAya ki tvagindriyamanaH saMyoga samavAyasamvandha se AtmA meM raha kara AtmA meM jJAna kI utpatti kA kAraNa nahIM banatA hai kintu svAyayasaMyuktasaMyogasvarUpa paramparAsambandha se zarIra meM raha kara jJAna kA janaka hotA hai jaba maMtra so gayA hai taba caitrIya tvagindriyamanuH saMyoga ke Azraya mana se saMyukta indriya se saMyukta caitravArI hai, na ki maitradArI | ataH tava trIyatvagindriyamanaH saMyoga svAzrayamaMyuktasaMyogasambandha se netra zarIra meM hI raheMgA, na ki maitrIya zarIra meM / ataH maitra kI supuptidazA meM kSetrIya yarindriyamanaH saMyoga se maMtrI zarIra meM avacchedakatAsambandha se jJAna kI utpatti kA uparyukta dopa nahIM AyegA to yaha bhI ThIka nahIM, kyoMki tvagindriyamanaH saMyoga ko zarIraniSThapratyAsatti se jJAnakAraNa nahIM mAnA jA sakatA kintu AtmaniSTapratyAsati se hI jJAnakAraNa mAnA jA sakatA hai| yadi tvagindriyamanaH saMyoga ko AtmaniSTha pratyAsatti (= samavAya) se jJAnakAraNa na mAna kara zarIraniSTatyAsati (= svAzrayasaMyuktarAMyoga) se jJAna kA janaka mAnA jAya taba to supumikAla meM AtmA ke mAnasa pratyakSa kI utpatti kI Apatti aayeNgii| isakA kAraNa yaha hai ki caitrIya tvagindriyamanaH saMyoga svAzrayasaMyuktasaMyogasambandha se jaise caitradArIra meM rahatA hai vaise maitrazarIra meM bhI rahatA hai, kyoMki sva = caitrIya svagindriyamanaH saMyoga ke Azraya caitrIya mana se saMyukta AtmA se maMtrIya zarIra bhI saMyukta hI hotA hai / Apa vedAntI to AtmA ko eka kI mAnate haiM / isalie caitrIya zarIra kI bhA~ti maMtrIya zarIra kA AtmA se jo caitrIyatvamanaH saMyogAzrayamanaH saMyukta hai, saMyuka honA nyAyApta hai | AtmA to sarvadA samiti hI rahatI hai| ataH supuSi kAla meM ukta sAmagrI ke bala meM maMtra ko AtmaviSayaka mAnasa pratyakSa honA durnivAra hI hogA / ho, usa Apatti kA nivAraNa karanA ho taba yahI kahanA munAsiba hogA ki svaHsaMyoga AtmanipratyAsatti se kAraNa hai / matalaba ki maMtra ko AtmaviSayaka mAnasa pratyakSa tabhI ho sakatA hai yadi tvamana:saMyoga maMtrAtmA meM rahanA ho / jaya maitra nidrAdhIna hotA hai taba maitrIya tvaGgamana:saMyoga hI nahIM rahanA hai, kyoMki taba mana svagindriya ko chor3a kara purIta nAhI meM calA jAtA hai| cetrIya lakSmanaH saMyoga to maitrAtmA meM nahIM rahatA hai kintu kevala caitrAtmA meM hI rahatA hai| isalie nidrAdevI ke adhIna kSetra meM taba AtmaviSayaka mAnasa pratyakSa kI Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. madhyamasyA dAdarahasya : 3 kA,11 * AtmaniSTapratyAsanyA kAraNApapAdanaga * tyattivAraNAyAtmaniStasambandhenaiva hetutvaucityAt / cAkSuSAdezcakSurAdinA viSayamanoyogAdyabhAvenaivA'nApatteH / vastuto vijAtIyAtmamanoyogasyaivAtmagAnasatvAvacchinnaM prati hetutvakalpanamucitama, tasya -* jayalavA - = AtmagaucaramAnasapratyakSAtyAlanivAraNakRta vamanoyogasya AtmaniSThasambandhenaiva = samayApeneva hetutvIcityAt / caitrIyatvaGmanaH. saMyogasya samavAyena caitrAtmavRttitvaM na tu saptamaMtrAtnanitam / anA na sapatI traspAtmamAnasadayasambhavaH, sAmagrIvirahAna / kintyevaM sati nAnAtmasiddhiH pareSAM durnivArA, anyathA nahI patATavasthyAt / na cAtmani pratyAsatyA tvaGgamamAyAMgampa jJAnakA. raNava kathaM suSamamatra nAtmamAnasodayagrasaGga Ina vAncama, tadAnI maMtrAtmani var3amanoyogasva virahAta. 'yAdA manaH ma parihatya purItatimavizati nandA supaptiH' iti vacanAt / caitrAyavaGmanoyogasya canAtmanitvaM. na tu netrAtmanivamini na tannamaGgaH / na cApaM jAgradayasthAyAM maitre nirmAlinamaMtra ghaTavAznapaprasaGgasya durillAma, maMtrAtmani tvaGgamanAyAMgasya nadAnI matvAditi vaktavyam, lar3amana:saMyogasya jJAnatvAvacchinna prati hatattvapi vAkSaSAdI viSayavakSayogasya camanIyAMpAdazca viziSya hetRtvAta, netragalagidhAnadazAyAM cAvapAdeH cakSurAdinA viSayamanoyogAdyabhAvanavA'nApaseH / na hokasmAdava kAraNAsvaMtarakAraNavikalAkAryApAdAnamahatIti pUrva vA uktalvAt / vastutastu tvahamanaH saMyogasya janyajJAna sAmAnya kAraNanamaya nAsti. nApdAbhAvAtta / na cavaM sati nasyA samavAyikAraNajanya. tvAnupapaniArati vAcyam. AtmavizeSagaNaM prati kalAtmamanaH saMyogatvanAusamAyikAragatasvIkAraNava nasyA'pyasamavAyikAraNajanyalyopapaneH / ata paya suSaptikAle jIvanayoniyatnAMpapanirapi sahagachataM kintu parAtmanaH pareNa manmA maSuptikAle bayAtmanaH ca svIyamanasA pratyakSApanivAraNApa parAtmavRtnivIyamana:saMyogavyAvRnaM svAtmavRtnisuSuptakAlInasvIyamana:saMyogaJyAbRnaM ca vainAtyamagIkRtya tatpuraskAregAtmagana:saMgAMgarayAtmamAna prati hatatvaM karapyAMta / anenaiva sapatI jJAnAMtyAdavAraNasambhane lar3amanAyagarapa janyajJAnatvAvajinna prati nakAraNatvaminyAdAna prakaraNakAra Ahe - vastRta iti / idaca navInanayAyakamatenoktam / ayamAzAyaH teMpAm / suSaptyavyavahitaprAkakAla jJAnotpaniyadi syAnadA tatpratyakSApanibhiyA tvamanasaMyogasya hetutvaM sambhavati / saica tu na yuktisindA / nAhi suSaptyanukulamanaHkriyayA manasA Atmano vibhAgastana Amamana:saMyoganAza tata: purInatirUpAnA. dezena mana:saMyogarUpA saeptisatpadyate / evaJca sapaptyavyAhatapUrva Atmmana saMyogarUpAsamavAdhikAraNanAzAt tatkSaNe jJAnI. Apatti nahIM dI jA sktii| sAmagrIviraha meM ApAdana kama ho sakatA hai / magara aisA mAnane para caitrAtmA aura maitrAmA bhinna siddha ho jAyeMge, jisakA svIkAra karane meM vedAntI ko jarUra hicakicAhada kA anubhava hogaa| magara pramANa meM aura anyathAnupapani ke bala gaM giddha honavAlI vastu kA apaTApa karanA bhI Astika ke lie nAmanAsiba hai / isalie aneka AtmA kA svIkAra karanA vedAntI ke lie bhI anivArya hai| yahAM yaha zaMkA nahIM kI jA sakatI ki -> 'tvaGmana:saMyoga ko AtmaniSTapratyArAtti se jJAnamAtra kA kAraNa mAnane para no jAgRta avasthA meM A~kheM mUMda kara baiThe hue maMtrAtmA meM tvamanaHsaMyoga rahane ke sababa ghaTacAkSupa pratyakSa bhATi kI bhI Apatti AyagI' - imakA kAraNa yaha hai ki cAkSapa Adi ke prati kaMvara tvaGmanaHmayoga kAraNa nahIM hai kintu viSaya ke sAtha vakSu Adi indriya kA sambandha evaM cakSuAri indriya kA mana ke sAtha saMyoga bhI kAraNa hotA hai / A~kha mUMda lene para maitra kI viindraya kA ghaTa Adi viSaya ke sAtha saMyoga sambandha hI nahIM hai nara aMkala tvaGamana saMyoga se ghaTacAkSapa Adi ke jJAna kI utpatti kA bhAgadana kaise ho sakanA ? kathamapi nahIM / sAmagrI hone para hI kArya ke janma kA ApAdana kiyA jA sakatA hai| isalie AtmaniSTapratyApatti se tvadamana:saMyoga ko jJAnamAtra kA janaka mAnanA munAsiba hai / varanutA. / vastusthiti ko lakSya meM lI jAya natra yahI mAnanA saMgatatara hogA ki Atmavizyaka mAnasa pratyakSa ke prati vijAtIya AtmamanaHsaMyoga kAraNa haiM / nidrA avasthA meM vyApaka AtmA kA mana ke sAtha maMyoga hone para bhI vaha maMyoga vijAtIya = AtmagocaramAnampratyakSakAraNatAvacchedakadharmAdhAna nahIM hone se taba maMtra kA AtmaviSayaka mAnasa pratyakSa kI utpati kA ApAdana nahIM kiyA jA sakatA / yadi vijAnIya Atmamana:saMyoga ko zarIraniSThapratyAsatti se AtmamAnasa kA kAraNa mAnA jAya taba to spaSTa hI gauraya dopa prasakta hogA, kyoMki taba kAraNatAvadaka sambandha mAkSAta na ho kara paramparayA avacchedakatAmambandha banatA hai evaM avacchaMdakatAsambandha meM jJAna Adi ke prati tAdAtmyasambandha se zarIra meM kAraNatA kA svIkAra karanA apekSita bana jAtA hai / ata: AtmA ko aneka mAnanA evaM zarIraparimANa mAnanA hI pukti saMgata pratIta hotA hai / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tyahamanaHpratyAsanyA hetRtAninakaraNama | zarIraniSThasambandhona hetutve tu sphuTameva gauravam / kizcaivaM janmino'pi svataHsindasvargApavargazaGkayA yamaniyamAdI pravRtirna syAt, sinde icchAvirahAt / na ca tattaccharIrAvacchedena sukha-duHsvahAnyanyatarakAmalayA pravartate kazcida - jayalatA - tpatterabhAvAta, asamavAyikAraNasya kAryasahabhAcana hetutvAt / yadi ca kAryanAzajanakanA zAtiyAgni evA samavAyikAraNasya kAryasahabhAvana hetutvamiti manyate tathApi sapuptyarahitaprAkakAlAMtyatrajJAnavyakte: supkiAle pratyakSApalibhiyA na vAmana:saMyogasya kAraNatvama, vijAtIyAtmanana:saMyogasya hetutvasvIkAraNaca muSaptyavyavahitapUrvakSaNotpannajJAnapratyakSAraNAta, pugItadabacchedanAtmamanaHsaMyoga baijAtyAnamIkArata, vaijAtyasya parAtnanana:saMyogapurAtatvacchinnAtmamanaHsaMyogavyAvRttatvAt / na ca jAtyakalpana gauravamiti vAcyama, Atmamana:saMyogasya kAraNatA kalasava vaijAtyasya nadavacchedakatvameva kalpanIyaM tvaGmanAyogasya tu kAraNanaiva na kluptati dharmikalpanAtA dharmakalpanAyA lapIpasvAda vaijAtyamana kalpanIyama / etena bajAtyanAtmamana:saMyogasya tvaGgAnIyogasya vA hetutvamityatra vinigamanAciraha ityapi pratyuktam, tvaGmanaH saMyogasya hetutya cAkSuSAdisAmagrayA: spAganAdizatibandhakanvakalpanAgauravAta tvaGmana:saMyogasyA aTakatAsambandhena hetRtvApakSayA ramayAganAnmamana:saMgogasya hetule lA ghabAcati / etena jhAgaraniSThapratyAsanyA vijAtayAtmamana:saMyogasyAtmamAnasatvAvacchinna prati hetutvakalpanA pratyuktA, avacchaMdakanAyA: tanadavacchedakamyarUpAyAH kAraNatAvacchedakasambandhena AtmamAnasatvAvacchinna prati hetutve tu sphuTameva gauravam / tadapekSayA AtmaniSThapratyAsatyaiva vijJAnIyAtmamana:saMyogatatA kalpanocinA, samavAyasyAHpathagbhAvasya vaikatvena lAghavAt / etena zArIraniSTaparamparAsambandhana tamya hetutvakalpanA'pi parAstA, sAkSAtsambandhasatve paramparAsambandha naTyAgAt / nAvaMdeva devadattabhrAtRtanayA devadattadhane 'mamAdhikRtirmamAdhikRtiH' iti vivadanta yAbad devadattasya sAkSAdaGgabhUna bhavati / astu vA nathA. nathApi nasA samIcInA, caitrIyavijAtIyAtmanana:saMyogA. catrIyazarIrAvacchedanAtmamAnasotpAdAvasthAyAM maitragarIrAvacchedanAtmamAnasotyAdApaneH / na ca maitrazarIrezvacchedakatAsambadhena tadutpattivAraNAya maitrazarIratvaviziSTAvacchedakatAsambandhana AtmamAnasatvAvacchinnaM prati tAdAtmyena maitrazarIratvena kAraNatva bhyupagamAnna doSaH vizeSasAmanAvirahAdini vAcyam, tatccharIrasya viziSya hetutvakalpana mahAgauravApAtAditi dika / doSAntarabhAvedayati - kiJca evaM caitra-maitrAdyAtmabhedasvIkAre sati janmino'pi = zarIriNo'pi svataHsiddhasvargApavargazaGakayA yamaniyamAdI pravRttinaM syAt / nArada-zakadevAdInAM svargApavargazravaNena tadabhinna svAtmani tatsiddhatvaprakArako nizcaya eva bhavitumarhati tathApi tadajJAnadavAyAM tAdRAsaMyo'pi na virudaH / prabanyabhAve hetumAha - siddhe = siddhatvana jJAte icchAvirahAt = kRtisAdhyatvaprakArakacchAyA asambhavAn. siddhanva-sAdhyatvayAH sahAnavasthAnAta / sukhalvenecchAM prati sukhatvena siddhatvanAnasya prativandhakatvAt cikIpAMvirahe prayatna bhAvaH tadvirahe ca yamAdI pravRttyanupapanirityAzayaH / / yadyapi sAmAnAdhikaraNyana siddhatvajJAna-pi sAmAnAdhikaragyenecchAyA AnubhavikatvaM kathamanyakA prASitasyA'jAnakAntAmagNasya = brahmAdatamatta meM prarAjAbhAva kI Apatti cha kiJca / isake atirikta yaha bhI jJAtavya hai ki caitra, maitra, devadatta, yajJadatta Adi kI AtmA ko eka hI mAnane para to koI bhI vyakti svarga yA mokSa ke liye prayatna hI nahIM karegI, kyoMki 'nArada Adi svarga meM gaye haiM evaM mukadavajI Adi mukta bane haiM tathA nAgda, zukaTevajI aura anya caitra, maMtra Adi kI AtmA eka hI hai, alaga nahIM' yaha jhAna hote hI apane meM caitra, maitra Adi ko svarga, mokSa kI prApti kA nizraya ho jAtA hai| pravRtti usI meM honI hai jisake uddeza se kRni ho aura kRti = prayatna kI niSpati taba hogI jaba usakI ijdA ho / magara jisameM sAdhyatva kA jJAna hotA hai usImeM kRtisAbhyatvaprakAraka icchA ho sakatI hai / jo siddha hai, nippana hai, prApta hai usameM no kRtisAdhyatva hI nahIM rahanA hai, kyoMki usakA virodhI kRtisiddhatva dharma vahA~ rahatA hai. jisakA jJAna caitra Adi kA ho cukA hai| isa taraha svarga, mokSa Adi meM siddhatyaprakAraka jJAna se kRnisAdhyatvaprakAraka jJAna kA pratibandha ho jAtA hai taba kRtisAdhyAcaprakAraka icchA kase utpanna hogI ! aura usake viraha meM prayatna bhI utpatra nahIM hogA / phalataH svarga, mokSa Adi ke lie koI bhI yamaniyama Adi pravRti hI nahIM karegA / yadi kisI ahatavAdI nareza, paMza, hareza Adi ko apane meM svataHsiddha svarga evaM mukti kA nizcaya na ho to bhI svargAdi meM svata:siddhatva kI zaMkA hone para kRtisAdhyatvaprakAraka icchA = cikIpo evaM prayatna kI utpatti na hone se yama-niyama Adi meM prani na ho skegii| yahA~ yaha to nahIM kahA jA sakatA ki - 'apanI Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 madhyamasyAdvAdarahasya khAta: 3 kA.11 * badASikasUtrasaMvAdaH * vipazcita, svasmin sukha-duHvahAnyataramAtrasyaiva kAmyatvAt / atha kaNTakavindacarAgasya caraNAvacchedena tatkAmanAdarzanAt svazarIrAvacchedena tatkAmanA'pyavirudeti cet ? tarhi vizeSadarzinastava sakalazarIrAvacche denaiva tatkAmanaucityAta pratiniyatapravRtyanupapattiH / api cAhaSTa-phalayo; pratiniyaradarzanAnAnAtmAna eva vyavatiSThante / jayalatA * nakAnAbalokanAdAvicchA ? mAmAnyadharmAvacchedana siddhatvadhIsta yAbadAzrayasiddhatvadhiyaM vinA vipadarzino na sambhavaji tathApyA. tmAdvatanayaM tvAtmatvAvacchandanA vijAnIyasukhasvarUpasvarga-kRtanadAravadhvaMsAtmakApavargasiddhatvajJAnasambhavAnna yama-niyamAsana-prANAyAma. pratyAhAra-dhAgaNA-yAna-samAdhipanikI -prayatna-pravRtnisammada iti tAtparyam / etena svarimana sukhasya siddhatvepi nanarIgavacchedana tadajJAnAnna yamAdA prabanyanuparattiriti parAstam, yato na ca = nava tattaccharIrAvadena = avacchedakanAsambandhena tanacharIre, sukha-duHkhahAnyanyatarakAmanyA pravartate kancidvipazcit, svasminneva sukha-duHkhahAnyanyataramAtrasya svataH kAmyatvAt / anyathA tayoH puruSArthatvahAnyApana:, 'yajJAnaM sattvattinayecyate sa puruSArtha' iti tadakSaNAta. syanityanakArikA yA jJAnajanyA anyakAmanAnardhAnakAmanA nadvipayatvaM puruSArthatvaM iti nadadhAt / tatazcAdvaitamana sukhAtmakasya duHkhocchedasvarUpasya vA mokSasyA-puruSArthatvApattibAravetyarthaH / badAmnI zakate - atha kaNTakaviddhacaraNasya avidropadarzinaH puruSasya caraNAvacchedena = avacchedakanayA caraNe tatkAmanAdarzanAta - sukha-da:khAnachedanyanarakAmamopAlabdhaH tadeva svazarIrAvacchedena api avizeSadarzina: purupasya tatkAmanA - sukhadu:khocchedAnyanarAbhilASA aviruddhA ini saGgacchata iti cet : tarhi vizepadarzinaH taba vedAnninaH sakalazarIrAvacchedeneva = ananchadakatAsambandhana caitra-maitra yannadana-dabadanAdinikhila zarIrapa eva tatkAmanIcityAta = sukha-du:khAbhAvAnyanarAbhilASasya nyAyyatvAt na ta avacchedalatayA svazarIra eva, anyathA varimannAtmani parazarIrAvacchedana da:khAriSTatvApanaH / tathA ca prati niyatapravRttyanupapattiH sarveSAmeva dArAriNAM yamAdI pravRttiH syAnna vA kasyacita, avizeSAn / ityaJcAlmAdvaita pravRttI nayatyamanupapatrama / api ca adRSTa -phalayoH pratiniyamadarzanAt / dhAMdInA sAmAnAdhikaraNyana sukhAdijanakatvaniyamAdityarthaH / taduktaM vaizeSikasUtre 'AtmAntaragaNAnAmAtmAntare'kAraNatvAna' (vai.mU. 6/1/-) iti / vyAkhyAtazca nyAyakandalyAM zrIdhareNa 'AnmAnnaraguNAnAM sukhAdInAM AtmAntaraNa sukhAdiSu kAraNatvAbhAvAt dhamAdharmAyAranpanna vartamAnayoranyatrArambhakatyamayuktamini (pra.pA.mA.nyA.ka.pU.2:0) / nataH nAnAtmAna eca vyavatiSThante / pratigarI ninnA eya AtmAnaM na labhinnA ityarthaH / AtmA meM svarga = sukha evaM mukti = duHkhAbhAva hone para bhI apane zarIra meM sukha yA duHkhAbhAva kI nippatti kI kAmanA se yama-niyama Adi meM mumukSu kI pravRtti ho makatI hai' - yAMki nara dArIra meM avaccheTakanAsambandha se sukha yA duHkhAbhAva utpanna karane ke lie kisIkI kAmanA nahIM hotI hai| koI bhI mumukSu Adi apane meM hI sukha kI prApti evaM duHsa ke dhaMsa kI kAmanA rakhatA hai / isa taraha paramArtha meM svavRnitvena mukha-du:khadhvaMsAnyatara hI kAmya = kAmanAviSaya bananA hai| yaha siddha hone para svazarIravRttivana mumba yA duHkhAccheda kaise kAmya baneMge ? kyamapi nahIM / ata: anavAda meM nA mumvAti ke liye yamAdi meM pravRtti hI nAmumakina rana jAyegI / anuSkA zarIrAtalaMdena sukhakAmanA asaMbhava jatha. / yahA~ yaha zaMkA ho ki. -> 'jaba apane pAMva meM kA~TA bha jAtA hai naba apane cagNAvacchedena dAnahAni kI yA mukha kI kAmanA dekhI jAtI hai, na ki apane meM / ThIka isI taraha apane zarIrAvAMchaMdana bhI duHkhocchaMda yA sukha kI kAmanA hAne meM koI vigaMdha nahIM hai / caitrAtmA, maitrAtmA, dabadanAmA paraspara abhinna hone para bhI catrIya, maMtrIya, devadattIya zarIra meM bhinnatA hI hai| ataH zarIgavacchedena surakha kI yA da:khoccheda kI kAmanA kA svIkAra kiyA jA sakatA hai| <* to yaha asaMgata hai| isakA kAraNa yaha hai ki sAmAnya avatha logoM ko bhale hI caraNAvaccheTena yA svArIrAvacchadena suvAdi kI kAmanA hA magara Apa cAntI to buddhimAna hai. vizaMpanI hai| 'yatkiMcita vAsarAvacchedena da:khadhvaMsa hone para bhI sakalavArIrAvacchaMTena dAmboccheda nahIM ho pAyegA, anya zagarAvacchedana mere meM hI daHkha raha jAyegA' esA Apako jJAna hone kI vajaha Apake lie no makalazagarAvana hI sukhAdi kI kAmanA honI ucita hai / tara no kevala tuma yama-niyama Adi meM prani kagaMga no bhI sakala zarIgavacchenena da:kha kA aya ho jAyegA / isa paristhiti meM pravRti kA niyamana nahIM hogA / caitra, maitra zarIra Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taduktaM 'nAnAtmAno vyavasthAta' iti / anyathA'nyazarIrAvacchinnAdRSTasyAnyazarIrAvacchinnaphalajanakatve kathaM nAtiprasaGgaH ? 'ekasantAna eva phalajananAnnAyaM' iti cet ? kimaikyamatra santAne ekajAtIyatvaM vA pUrvAparabhAvApannatvaM vA ? dadyamapIdamatiprasaktam, anyasantAnatvenA'bhimatAnAmapi tathAtvAt / * jayalatA taduktaM nAnAtmAnI vyavasthAna iti / vyAkhyAtaJca nyAyakandalIkAreNa nAnAtmAno vyavasthAta iti sUtreNAtmanAnAtvapratipAdanAda bahutvasaMkhyA siddhetyartha: 1 atha kase vyavasthA : nAnA medabhAvinAM jJAnasukhAdInAM apratisandhAnam / aikAtmye hi yathA bAlyAvasthAyAmanubhUtaM vRddhAvasthAyAmanusandhIyate mama sukhamAsInmama duHkhamAsIditi / evaM dehAntarAnubhUtamapyanusandhIyana, anubhavikatvAt / na caivamasti / ataH pratizarIraM nAnAtmAnaH / yathA sarvatraikasyAkAzasya zrI karNazaSkulpAyupAdhibhedA dIpalabdhivyavasthA tathAtmakatve'pi dehabhedAdanubhavAdityavastheti ceta ? viSamo'yamupanyAsaH pratipuruSaM vyavasthitAbhyAM dharmAdharmAbhyAM upagRhItAnAM zabdopalabdhihetunAM karNazaSkulInAM vyavasthAnAdyuktA tadadhiSThAnaniyamena zabdagrahaNavyavasthA / aikAtmye tu dharmAdharmayAravyavasthAnAccharIravyavasthAbhAve ki kRtA sukha-duHkhAtyannivyavasthA manastasambandhasyApi sAdhAraNatvAt / (nyA.kaM. pU. 210 ) iti / sAmprataM tu vaizeSikasUtraM vyavasthAto nAnA' (vai.su. 3/2/20) ityevamupalabhyate vipakSAdhamAha anyathA nAnAtmA'nabhyupagame, anyazarIrAvacchinnAdRSTasya caitradArIrAvacchinnAdRSTasya anyArIrAvacchinnaphalajanakara devadattazarIrAvacchinnasukhAdikAraNale kathaM nAtiprasaGgaH 1 upalakSaNAt caitrAnubhUtasya devadanasmRtatvAdiprasaGgo'pi draSTavyaH / = nanu bAlazarIrAnubhUtasya vRddhazarIrAvacchedena ramaraNa naivaM syAt, bAlazarIrAda vRddhazarIrasya bhinnatvAt / na ca zarIrabhede'pi zarIriNa ekavena nAnubhavasmaraNayo: vaiyadhikaraNyamiti vAcyam evaM sati brahmAdvaitanaye'pi ekasantAne zarIrasannAne eva caitrazarIrAvacchinnA: dRSTena phalajananAt sukhAdikAryotpAdanAtu nAyaM anupadoktAtiprasaGgagalakSaNAM doSa ityapi tulyamiti cet na, yataH kiM aikyaM aisyapadapratipAyaM atra caitrazarIrAdI santAne ekajAtIyatvaM sajAtIyatvaM vA pUrvAparabhAvApannatvaM vA ? iti kalpanobhayI samupatiSThate / dvayamapIdamatiprasaktam, anyasantAnatvena = devadattazarIrasantAnAntaravidhayA abhimatAnAM api tathAtvAt zarIratvena rUpeNa sajAtIyatvAt pUrvaparabhAvApannatvAt / na hi caitrazarIra maitradArarayo: pUrvAparatvaM Adi ko bukhAra hone para tuma davA khAne lagoge, devadana ko ThaMDa lagane para tuma kAzmIrI sAla se apane ko AcchAdita karane ke lie pravRtta ho jAoge | isa taraha advaitavAda meM pravRtti ke nayatya kA uccheda ho jAyegA / aSTa- phala meM kAryakAraNabhAva se AtmA aneka hai L * nyAyakandalIsaMvAdaH = - = isake atirikta yaha bhI jJAtavya hai ki adRSTa yAnI dharma-adharma aura sukha-duHkha ke bIca kAryakAraNabhAva hotA hai / dharma se sukha utpanna hotA hai aura adharma se duHkha - yaha sarvamAnya hai / sukha usIko milatA hai jisameM puNya dharma ho aura duHkha usIko prApta hotA hai jisameM adharma pApa ho / magara AtmA ko eka mAnane para to caitra pApa karegA aura maitra dharma karegA to bhI caitra ko sukha kI prApti evaM maitra ko duHkha kI prApti ho jAyegI, kyoMki caitrAtmA aura maitrAtmA paraspara abhinna haiM / magara aisA nahIM hotA hai| isIse siddha hotA hai ki AtmA eka nahIM hai kintu aneka haiM / isalie to anyatra bhI kahA gayA hai ki 'vyavasthA se AtmA aneka haiM' vyavasthA kA matalaba hai bhinna vyakti ke adRSTa se bhinna vyakti ko phala na milanA, bhinna vyakti se anubhUta vastu kA anya ko smaraNa na honA ityAdi / yadi AtmA ko aneka na mAnI jAya taba to anya zarIrAvacchedena adRSTa hone para anya zarIrAvacchedena mukhAdi phala utpanna hone kA atiprasaMga AyegA, kyoMki AtmA to donoM kI eka hI hai / OM santAna meM aikya kalpanA aprAmANika ka = ekasaM yadi vedAntI kI ora se kahA jAya ki 'caitra-maitra zarIra alaga alaga hone para bhI caitrIya zarIra kI jo paramparA calatI hai vaha ekasantAna hai evaM maitrIya bAlazarIra, yuvAzarIra, vRddhazarIra kI jo paramparA calatI vaha bhI eka santAna hai jo caitrIyazarIrasaMtAna se bhinna hai / ataH caitrasarIra se janya adRSTa se maitrazarIra meM sukhAdi phala kI utpatti kA koI aniSTa prasaGga nahIM AyegA, kyoMki adRSTa eka hI santAna meM sukhAdi phala ko utpanna karanA hai to yaha bhI Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 824 madhyamAdarahasyaM svadaH 3. kA. 11 * brahmavindupaniSadAdimatApAkaraNam tathA ca bhinnAtmavAda eva sAmAnAdhikaraNyenA'dRSTaphalayorhetuhetumadbhAvo yujyate / OM gayalatA paraMNa nAbhyupagamyata iti / tatazca yathAnubhavituMrakatvena bAlyAvasthAyAmanubhUtaM vRddhAvasthA samaya evaM dehAntarAnubhUtamapi smaryata, anubhaviturekatvAt, anubhavAcacchedakazarIrabhinnatvaM tUbhayatraiva smRtyavacchedaka vizvayA'bhimate zarIre'styeva / tathA ca bhinnAtmavAda eva sAmAnAdhikaraNyena svasamAnAdhikaraNatvasambandheneva adRSTaphalyo : upalakSaNAt anubhava smaraNayozca hetu- hetumadbhAvo yujyate, na svAtmAna | etena eka evaM hi bhUtAtmA bhUne bhUte vyavasthitaH / ekathA bahudhA caiva dRzyate jalacandravat / / (.ci. 12) iti brahmabindUpanipadbhacanam, 'AtmaivedaM sarva' (kA. 1/2/5/2) iti chAndogyopaniSadvacanam 'neha nAnAsti kiJcana' (bR.upa. *4/420) iti bRhadAraNyakopaniSadvacanam, 'brahmaiva sarva (mu.upa. 2 / 2 / 11) iti muNDakopaniSadvacanam, manasaivedamAtatryaM neha nAnAsti kiJcana / mRtyoH sa mRtyumApnoti nAnaM pazyati // (ka. 4/14) iti kaThopaniSadvacanam, 'AtmA yA idameka evAgra AsIna (eM. 1 / 1) aitareyopaniSadvacanaJca pratyAkhyAtAni / sopayogitvAt syAdvAdaratnAkara prdrshn| nakta zrIvAdidevasUribhiH tatra pratikSetraM bhinna' ityamunA punarvizeSaNenAtmAdvaitavAdidarzanaM nirasyate / dRSTeSTabAdhitatvAt / tathAhi saMsAriNastAvadAtmana ekatve jananamaraNakAraNAdipratiniyama nopapadyate / / tada khalvekasmin jAyamAne sarva eva jAyerana mriyamANe mriyerana, andhAdI nekasmin sarva evAndhAdayaH / vicittaMte vaikasmin sarva eva vicittAH syuriti pratiniyamAnutpattiH pratikSetraM tu puruSabhede yujyata evaM jananAdipratiniyamaH / na caikasyApi puruSasya dazapadhAna medAjjananItiniyamaH iti yuktam pANistanAyupadhAnabhedenApi jananAdipratiniyamApatteH / na hi pANI chin stanAdI mahatyavayavaM jAte suvanirmRnA jAtA vA bhavatIti / kiJca saMsAryAtmana ekatvasvIkRtAvekasmina zarIra vyApriyamANe sarvAyapi zarIrANi sArina / nAnAtvApagame punastasya nAyaM dIpaH / nanu janana - naragAdipratiniyamaH samasta'pi bhrAnta eveti cena ? na, bhavata iva sarvasya tadbhrAntatvanizvAsakteH / mamaiva tanizcayastadavidyAprakSayAditi cet ? na, sarvasya tadavidyAprakSayaprasaGgAt anyathA tvanI prasaktirviruddhadharmAdhyAsAt / mamAviyaprakSayo nAnyAmiti apyavidyAvilasitameveti cet 1 tahiM sarvo'pyevaM pratipadyeta / tatraivetthaM pratipattoM pareSAmapratipannI tu na kadAcitriruddhadharmAdhyAsAnmucyase / tathA ca pratyAtmadRSTenAtmabhedena T to'yaM saMsAtmakatvavAdaH / tatheSTenApi pratipAdyapratipAdakabhAvAdineti prAgeva pradarzitam / tathA muktAtmanopekale mokSasAdhanAbhyAsavaiphalyaM paraMmAtmano'nyasya nuktasyA'sambhavAt sambhava muktAnekatvasiddhiH / yo yaH saMsArI nirvAti sa sa paramAtmanyekatra lIyata ityayuktam, tasya vikAritvaprAtyAnityatvaprasaGgAt / tathA ca kutastadekatvapravAda ityasApi dRSTeSTabAdhitaH / navavidyA nAnAtmAbhimAnaH iti cen naivan yataH svayamavidyA na tAvatparamAtmanaH, tasya muktatvenA'vidyAsamparkanupapane: / nApi jIvAtmanAnavidyA, taM hi paramAtmanaH sakAzAdanye'nanye vA ? yadyanye tadAtmAdvaitavirodhaH / adhAnatyaM nahiM asaMgata hai, kyoMki santAna meM rahanevAlA ekatva kyA hai ? isakA samyaka nirvAcana nahIM ho sakatA hai / yadi aikya kA artha yaha kiyA jAya ki 'saMtAnasya aikya ekajAtIyatva svarUpa hai arthAt caitra ke bAlazarIra, yuvAzarIra, bRjazarIra meM eka anugata jAti rahatI hai jisakI vajaha vaha ekasantAna kahA jAtA hai to yaha atiprasakta bana jAyegA, kyoMki advaitabhana meM AtmA eka hI hone kI vajaha eka hI caitra ke bAla, yuvA Adi zarIra meM jaise eka jAti rahatI hai ThIka vaise hI maMtrIya zarIra Adi bhI trAtmA ke hI hone kI vajaha unameM bhI vaha jAti avazya rahegI jo caitrIya zarIra meM rahatI hai| taba to caitrazarIrAvacchina adRSTa se maitrazarIrAvacchika sukhAdisvarUpa phala kI utpatti kI Apatti durnivAra bana jAyegI, kyoMki vivakSita aikya zarIra meM vidyamAna hai| yadi saMtAnagana aikya kA artha yaha kiyA jAya ki 'pUrvAparabhAvApacatva hI saMtAnagata aikya he to yaha bhI atiprasakta hI hogA, kyoMki jaise caitrIya bAladaha aura caitrIya vRddhazarIra meM pUrvottarabhAvApanatva rahatA hai ThIka vaise hI jyeSTha caitra ke deha kI apekSA maitra kI kAyA meM pUrvAparabhAvApacatva pUrvottarakAlInnabhAvatva rahatA hI hai taba to vApasa caitrazarIrAvacchinna adRSTa se maitrazarIrAvali phala ke utpAda kA aniSTa prasanna jyoM kA tyoM banA rahegA / isalie yahIM mAnanA ThIka hai ki caitra AtmA aura maitra AtmA Adi paraspara bhinna haiM / tabhI isa niyama kA sakegA ki jo adRSTa ko utpanna karatA hai usIko sukhAdi phala kI prApti hotI hai, na ki anya ko karaNyasambandha meM adRSTa aura sukhAdi ke bIca kArya kAraNabhAva ke mutAbika bhI AtmAe~ aneka haiM acchI taraha nirvAha ho - isa taraha sAmAnAdhi * yaha siddha hotA hai / = Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * muktAvalIkRnmatanirAkaraNam 'putrakRtagayA zrAdAdijanyA'dRSTasya paramparAsambandhena pitRniSThaphalajanakatvaM dRSTamityanyatrApi tathopapatsyata' iti cet ? na, sphuTagauraveNA'nabhyupagamAt / 132 OM jayalacA - kathaM teSAM saMsAraH syAt ? nityamuktaparamAtmanI pRthagbhUtatvAt / tannAvidyAvazAyAnAtmAbhinAna ityupapannam / yadAyucyate yathekamAkAzaM baTAdyavacchedakabhedAdbhiTAkA paTAkAzamiti tayekamevAtmatattvaM dehasvarUpAvacchedakamevAdbhiyaM na tu tattvata iti / nadari nyAyAhyam / na hi syAddhAdimate vyomANi sarvaikarUpamasti, tasya sAvayavatvena kathaJcinAnAsvabhAvasya prasAdhitatvAt / ki ghaTanivRttAvetra ghaTAkAzaM muktaM bhavatyevaM dehanivRttAveva nadavacchinnaH pumAn muktaH syAdityevamasiddhI mokSaH prasaktaH / tatazca mokSazAstraM vyartham / dehanivRttAvayavidyAsaMskArastatkRto'sti tatastadavannisyAtmapradezasyaiva saMsAra iti ceta na, vikalpAnupapatteH / sa hi dehakRtaH saMskAraH kiM dehavatparicchinnadezaH kiJcAkAzavyApaka iti ? prAcye pakSaM citrakUTa spena dehena svAvacchinna evAtmapradeze kRtaH saMskArastatraiva janmAntaraM janayeta. sukha-du:khAyupagogo-pi tatraiva syAdanyapradezasya tatsaMskAreNAvacchinnatvAt / atha gatyA saMskAraH pradezAntaramapyavacchinata sevana, avidyAsaMskArasya niSkriyatvena gamanAnupapatteH / ki saMskArI muktamapi dezaM gatvA'vacchindyAt tadavacchedena ca muktasya punaH saMsAritvaprasaGgaH / tatraiva sthitaH pradezAntare'pi svakAryaM saMskAraH karotIti ceta / evamapi muktapradeze'pi kuryAditi sa evaM prasaGgaH | adhAkAzavavyApakaH saMskArastena sarve:pyAtmapradezA vyAptA iti na kazcit pradeza muktaH syAt / tasmAtra sarvadehayeka evAtmeti / etena taptAya: piNDAnikA ivAtmatattvAjjIvAtmAno'saGkhyAtA utpadyante / teSAM saMgara- mokSa jJAnAdivyavastheti samudrAdudakavatta evaM niHsaranti punastatraiva lIyanta iti pareSAM vacaH pralApanAtratayA sthitanavaseyam / utnanIlyA saMsAriNi muktaM cAtmanyanekatvasya prasAdhitatvAt (pra.na. ta.7/76 - syA.ra. pU. 1000) ityAdikam / vistarastata evAgaH / nanu yaH kartA ma phalabhoktA' iti niyamaH na sArvatrikaH kintu bahusthaleSu tathAsambhavAbhiprAyaka evaM / ata evoktaM "zAkhadarzitaM phalaM anuSThAnakartarItyutsarga' iti / sArvatrikale tu pitRpratiH kartRnityAbhAvAt tasyAH zrAddhaphalatvaM na sthAt / na hi vyadhikaraNayAM: kAryakAraNabhAvaH sambhavati / kintu putrakRtagayA zrAddhAdijanyAdRSTasya putrakRtena gayAtIrthIyazrAddhabrahmakapAlazrAddhAdinA janyasya putrasamavetasyAdRSTasya paramparAsambandhena pitRRniSThaphalajanakatvaM pitRsamaMvatasukhavizeSAtmakaprInikAraNatvaM dRSTam 'gayAyAM piNDadAnaJca pitRprItikaraM bhavediti vacanena gayAzrAddhasya pitRtu siMhetutvapratipAdanAt / iti tAH anyatrApi AtmAdvaitamate'pi tathopapatsyate caivadhikaraNyena parasparAsambandheneti yAvat ekazarIrasantAne adRSTa phalayoH hetuhetumadbhAcI yujyate iti cet na, sphuTagIrayeNa = kAraNatAvacchedakasambandhAdigauraveNa paramparAsanbandhanAdRSTaphalayoH janyajanakabhAvasya anabhyupagamAt manmate tvapRthagbhAvasthAnAbhiSiktena samyAyasyaiva phalajanakatA cchedakasambandhatvaM sambhavati / tvanmate ca paramparAsambandhaH svAzrayapitRtvaM na sambhavati bhavAntarIya piturapi tatphalalA prasaGgAt / na ca svAzrayatadudbhavapitRtvamapi tathA adRSTAzrasyAtmanaH nityatvena proktasambandhadvayasyAsambhavAt / naca svAzrayAvazarIranirUpitapitRttvasya tathAtvamiti vAcyama samavAyApekSayA nasya gurutaratvAn muktapitRkapuruSAnuSThittanAzazrAddhe vyabhicArAca / etena gayA zrAddhAdAvivadedayannasambandhenaiva phalajanakatvasya kvacitkalpanAditi (kA. 150 pu.pu. 823) muktAvalIkAravacanaM pratyAkhyAtam, pitRRNAM muktale svaravargAdiphalakalpane nAnAkAryakAraNabhAvagauravAt vastuto vedAnAmapramAgatyAca / tataH caitrazarIrasantAne parampara sambandhenA'dRSTasya sukhAdijanakalva = gayA zrAddha pitRtRpti nAmumakina yadi vedAntI kI ora se yaha kahA jAya ki -> 'adRSTa sAmAnAdhikaraNya= svasamavAyasambandha se hI phala ko utpanna karatA hai, aisA mAnane kI koI AvazyakatA nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki gayAtIrtha meM putra zrAddha karatA hai jisase putra meM adRSTa utpanna hotA hai aura vaha svargastha pitA meM prIti tRpti ko utpanna karatA hai / adRSTa samavAyasambandha se putra meM rahane para bhI mRta pitA meM sukhavizeSa ko paramparAsambandha se utpanna karatA hai, na ki sAmAnAdhikaraNya sambandha se| yahA~ jaise paramparAsambandha se phalajanakatva ko mAnya kiyA jAtA hai ThIka vaise hI paramparA sambandha se caitrIya bAlazarIrastha adRSTa bhI maMtrIya vRddha zarIra meM phala ko utpanna kara sakatA hai| isalie AtmAdvaita kA svIkAra karane para bhI koI doSa nahIM hai' to yaha bhI asaMgata hai, kyoMki sAkSAtsambandha ko choDa kara paramparA sambandha se kAryakAraNabhAva ke svIkAra meM spaSTa gaurava hone se yaha mAnya nahIM kiyA jAtA hai / isalie samavAya sambandha se hI adRSTa aura phala ke bIca hetuhetumadbhAva kA svIkAra karanA munAsiba hai, jisake phalasvarUpa Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 madhyamasyAdvAdarahasya ravaNTaH-3 kA.11 anekAntavyavamyAsaMvAdaH * yogAdInAmapodgalikA'dRSTavAdaM samUlamunmUlayituM 'pohalikA'dRSTavAniti / yathA cAsya paulikatvaM tathopapAditaM prAgeva / evAtmanaH caitanyAdidharmayAMgabhaNanAda vadAntinAM nirmakatvavAdo'pi parAsta: / na hi manaso jJAna-sukha-duHkhAdyAzrayatvamAtmanazcA'nirvacanIyajJAjAdhaMtarayoga iti yuktam / ahaM jAnAmI'tyAdipratItyA tara sAkSAjjJAnAdimattvasyaiva yuktatvAta, -* mayatA * mamustamiti, sthitam / yogAdInAM = yoga-vaizeSika-gita-vedayAdi-gaNaka- sAMkhya-dIvAdInAM apIdgalikA'dRSTavAda AtmaguNa-vAsanA-mAyApradhAna-pariNAma - zaktyAdirUpAudaSTamataM samalamanmUlayitaM paudrAlikA'daSTavAniti evaM zrIvAdidevasaribhiruktama / yathA cAra adaSTasya paudralikatvaM tathopapAditaM prAgaMba vItarAgastAMtrATanaprakAzavanAyakArikAvyAkhyAne (prathamakhaNDa - pR.156) iti neha punaH pratanyate / adRSTasyAtmagaNa-vAsanA-mAyA-pradhAna - pariNAma -zAktyAdirUpatApratikSepapUrvaka pIDalikatvaM vistasta: syAdvAdaralAkare vyavasthita bubhutsubhiH proktasUtravyAkhyAyAM dRzyam / evaM ca 'caitanyasvarUpa ityAdirUpaNa sUtreNa ca caitanyAdidharmayogabhaNanAt = Atmani catanya-kartatva-bhoktRtvAdidharmasambandhapratipAdanAta vedAntinAM brahmAdvaitavAdinAM brahmagi nirdharmakatvavAdaH dharmatyAvacchinnapratiyogitAkAtyannAbhAvapranyAdaH api parAstaH / nanu tAnta:karagamadhyasyate'hamini ramjyAmina sarpaH kaivalaraya nasya sAkSibhAsyatvAta. tanatkAryAkArapariNatasyaiva sAkSiNA bhAnamityahamAkAreNa pariNatagya tasyAdhyAsaMdhyamahaGkAradhyAsa iti gAyataM / ayaJca na sopAdhika upAdharabhAvAna 'ahamajJa' iti vahar3akAra -jAnayArakacaitanyAdhyAsAta dagdhRtvAyamArakavahnisambandhAdayA dahatA tivata / nacAntaHkaraNaM smRtipramANavRttisar3akalpavikalpAIvRttyAkAraNa pariNataM cinavRddhimanA-hakAracyacahiyate / idamevAtmanAdAtmyanAdhyasthamAnamAtmani sukha-du:svAdisvadharmAdhyAsa upAdhiH, sphaTika japAkasamAmaca lIhityAnabhAsa / natI vastugatyA svabhinna dharmazUnyanvalakSaNaM nidharmakalvaM brahmaNi nirapAyamevetyAzaGgakAyAM prakaraNakAra Aha - na hi manaso jJAna-sukha-duHkhAyAzrayatvaM AtmanazvA'nirvacanIyajJAnAyaMtarayoga iti kalpayituM yustam 'ahaM jAnAmI' tyAdipratItyA tatra = Atmani sAkSAt = anaupAdhikasambandhenaiva jJAnAdimattvasya yuktatvAn, anyathA 'manmanI jAnAti na tvaI' iti pratItiprasaGgAt / kiJca tAcika brahmaNyanirvacanIyajJAnAdikalpanamapi yuktibAhAm / naktaM prakaraNakRtava anekAnta vyavasthAprakaraNe "zuddhabrahmagi zakyasambandharUpA bodhyasambandharUpA yA lakSaNApi na sagacchate, tAtvika'rthe-nirvacanIyasaMsargasya saktyasahatvAt / na ca devadanavyaktAvizasaNTabrahmagi tAtparyasambandhI aneka AtmA kA svIkAra avazya karanA hogA / isa taraha AnnA'dvanavAdI vedAnnI ke mata kA nirasana pUrNa huA / yoga - naiyAyika Adi vidvAna adRpa ko apaudrAlika mAnate haiM / ataH unake mana ke pratiznapArtha pramANanayatattvAlokAlaMkAra ke saptama pariccheda ke .6 meM sUtra meM AtmA ke saptamavizeSaNavidhayA 'pIdgalikA'daecAna aisA zrIvAdidevasUrIzvarajI ne kadhana kiyA hai / adRSTa, jise jaina karma kahate haiM, pAMgalika hai, na ki AtmaguNasvarUpa - isa viSaya kA pratipAdana to pahale hI tIsarI kArikA ke nirUpaNa meM ho cukA hai (dekhiye prathama khaNDa pU.1541 / isalie punaH usI bAta ko doharAkara samajhAna kI yahA~ AvazyakatA nahIM hai| AmA nirdhati nahIM hai vaM ca. / isa taraha sUtra meM 'AtmA caitanyasvarUra hai' arthAt caitanya dharma kA AtmA meM sambandha hai . enA kahane se vedAntI. kI yaha mAnyanA ki . 'AtmA nidhamaMka = dharmazUnya hai' bhI parAsta ho jAtI hai, kyoMki cainanya nAmaka dharma kA AtmA meM astitva hai / yahA~ yaha to nahIM kahA jA sakatA ki => 'AtmA no nirdharmaka hai / jJAna, sukha, duHkha Adi to mana kA dharma hai / isalie AtmA ko anircanIya jhAnAdi ke sAtha yoga nahIM hotA hai kyoMki logoM ko 'mama mamo jAnAti' aisI pratIni nahIM hotI hai kintu 'ahaM jAnAmi' aisI pratIti hotI hai / isake anusAra no AtmA meM hI sAkSAt jJAna, mukha Adi kA sambandha siddha hotA hai / ata: mana meM sAkSAta = samanyAya sambandha se jJAna Ari kA svIkAra kara ke AtmA meM paramparA sambandha se jJAnAdi kI kalpanA karanA saMgata nahIM hai / dusarI bAta yaha hai ki jJAna, sukha, duHkha Adi paraspara bhinna dharma haiM / eka hI AtmA meM jJAna, sukha Adi ke bheda se bhinnatA kA svIkAra Avazyaka Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * brahmaNAM nirdharmakatvakhaNDanam 82.7 jJAnasukhAdibhedenaikatrAne kAtmatApateva atha nityajJAnasukhAdInAmabheda eva / ata eva 'nityaM vijJAnamAnandaM brahma' ( tai.A.) iti atrA'bhedoktiH saGgatA, nityajJAnasukhAdInAM tu citAzrayatvameveti nAyaM doSa iti cet ! tana, kathacidbhedA'bhAve 'vijJAnamAnandamityasya 'ghaTo ghaTa' itivanirAkAikSatvApateH / AnandatvavijJAnatvayorbhede ca nirdharmakatvasya dUraproSitatvAt / baiMjayalA padAnAM saGgacchate tathA'navite 'rthe tAtparyAnupapatteH tAtpayanithAdhigamaM cAnyonyAzrayaH pratyakSAdakhaNDAnubhavastvanubhava kalahagrasta iti na kiJcidetat (ane. vya. pU. 26) iti / nanvastu brahmaNyeva vijJAnalukhAdyabhisaMbandhaH kintu sa na bhedaniyataH kintvamedaniyata iti na tatra svabhinnadharmazUnyatvalakSaNaM nirdharmakatvaM vyAhRtamityAzaGkAyAmAha jJAnasukhAdibhedena ekatra brahmaNi anekAtmatApateH jJAnasukhAdeH parasparaM bhinnatvena jJAnAdisvarUpasya brahmaNAM nAnAtvamanivAryameva, anyathA jJAna- sukhAdInAmabhedApatteH / vedAntISTApalyA zaGkate - atha nityajJAna-sukhAdInAM abheda iTa evaM tatra pramANaM ? inyAha ata eva = nitya-vijJAnasukhAdInAM parasparamabhinnatvAdeva, 'nityaM vijJAnamAnandaM brahma' ityantrA'bhedoktiH saGgatA, samAnavibhaktikavizeSaNavizeSyayIH tAdAtmyaniyatatvAt / evaM brahmANi jJAnatvAdidharmayAMgAnnirdharmakatvaM vyAhanyetetyAzaGkAyAmAha nityasukhAdInAM tu cittAzrayatvameveti na ayaM nirdharmabrahmasiddhAnnavyAkopalakSaNo doSa iti cet na vijJAna-sukhayoH kathacidbhedAbhAva sarvabhAde 'vijJAnamAnanda' ityasya vAkyAMzasya 'ghaTI ghaTa' itivannirAkAGkSatvApatteH zAbdabodhAjanakatvApatteH / uttarapadArthasya pUrvapadenaivoknatvena tatra paunazktvamityapi vadanti / - C nanu nityavijJAnAnandayorabhede'pi jJAnatvAnandatvayA maidAnA bhedAnvayA'sambhava: 'nAlI pada' itivat anvayAnuyogipratiyoginArvirUpapasthitatvAdityAzaGkAyAmAh syAdvAdI Anandatva-vijJAnatvayo: bhedaM ca svAtiriktadharmazUnyavalakSaNasya nirdharmakatvasya | dUrapropitatvAt = vilayApatteH Ananda - vijJAnAdisvarUpe brahmaNi svasmAta parasparatazca bhinnayo: sukhatva-jJAnatvayo: svIkArApAtAt / evaJca brahmaNi nAnAtvamapi durnivAram / etena tatra midhyAtvAbhAvo'dhikaraNAtmakaH satyatvaM duHkhAbhAvaH sAdRzAH sukhaM, ajJAnA hai / taba to eka meM anekAtmakatA kI Apatti aayegii| eka hI vyakti jJAnAtmaka evaM sukhAtmaka nahIM ho sakatI hai| atha / yadi yahA~ yaha zaMkA ho ki nitya jJAna, nitya sukha Adi vastutaH paraspara abhi hI haiN| ataH eka hI AtmA nityavijJAnasvarUpa evaM nityasukhasvarUpa ho sakatI hai / isIlie to 'nityaM vijJAnaM AnandaM brahma' ityAdi zruti meM brahmatattva kA nitya vijJAna aura nitya sukha ke sAtha abheda kA pratipAdana bhI saMgata ho sakatA hai / yahA~ yaha bhI dhyAtavya hai ki nitya sukha, nitya vijJAna Adi kA Azraya to citta yAnI aMtaHkaraNa hI hai / isalie brahma = AtmA meM nirdharmakatva kI hAni bhI nahIM hogI to yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki yadi vijJAna aura Ananda meM kathaMcit bhI bheda na ho taba to jaise 'ghaTo ghaTa: yaha vAkya nigakAMna ho jAtA hai ThIka vaise hI 'vijJAnamAnandaM' yaha vacana bhI nirAkAMkSa ho jAyegA, kyoMki Anandapada se jisakA bodha karanA hai usakA bodha to vijJAnapada se hI ho gayA hai taba una donoM meM paraspara anvaya bhI kaise ho sakegA ? adhika meM punarUpita doSa kI Apatti aayegii| yadi yahIM aisA kahA jAya 'vijJAna aura Ananda to eka hI hai, magara usameM rahanevAle vijJAnatva aura Anandala dharma paraspara bhinna haiM / ataH vijJAna aura Ananda kI virUpa upasthiti 'vijJAnamAnanda' isa vAkya se hone kI vajaha vijJAna aura Ananda meM paraspara abheda anvaya ho sakatA hai| isalie nirAkAMtva kI vAcya meM prasakti nahIM hogI to to brahma meM nirbhaka kI hI hAni ho jAyeMgI, kyoMki 'brahma vijJAnasvarUpa evaM AnandasvarUpa hai evaM unameM rahanevAlA vijJAnatya dharma aura Anandatva dharma paraspara bhinna hai' aisA svIkAra karane para to siddha ho jAyegA ki vijJAnatva aura Anandakha dharma kA vijJAnAdisvarUpa brahma Azraya hai| aba nirdharmakatva ko avakAza kahA~ ? vaha to paradeza meM caayegaa| nirdharmatva kA dezanikAla (= brahmanikAla) ho jAne se vijJAnatva evaM AnandatvarUpa bhinna dharma kA Azraya hone kI vajaha aha meM bhI bheda nAnAtva kI siddhi ho jAyegI / tava to mAtasiddhAnta bhI dharAzAyI ho jaaygaa| matalaba ki 'AtmA aneka hai yaha siddha hotA hai| uparyukta vicAra se AtmA nAsvika cIja hai - yaha siddha hotA hai / ki Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 828 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDa: kA. 11 * janatarka- nizIthapIThikAcUrNa taittirIyAraNyakasaMvAdaH itthambhUtazcAyaM svopArjitatathAvidhakarmayogena paralokamupasarpati, jJAnadarzanacAritraprakarSeNa nirmUlakASaMkaSitatiH zeSadoSavisaraH punaH paramAnandaM vindati iti / OM jayalatA hai bhAvazca tAdRzaM vijJAnamityari pratyAkhyAtam, midhyAtvAbhAve satyatvopacAre mAnAbhAvAta gauravAca / 'a ' saccidAnandarUpaM brahma' iti zrutyA sadadvaitaM cidAnandakarasameva sidhyatIti cet / tarhi sattva- cittyAnandatvabrahmatvarUpadharmacatuSTayayogAnnirdharmakatvavyAghAtaH / 'sadAghAtnakanapi nikalpakadRSTyekamena syAditi cet ? tarhi sarvAtmakamapi tadekarUpaM kiM na syAt ? eka vijJAnena sarvavijJAnapratijJAnAdatItAnAgatAnAmapi dranpArthatyA zrIvyAvigAnAt / itthaM hi jo e jAgai sI savaM jAegaDa iti pAramezvaravacanAnusAritA'pi sancchata ityadhikaM jainatarphe vaseyam / itthambhUtaH = anupadoktasaptavizeSaNaviziSTaH cAyaM AtmA svopArjitatathAvidhakarmayogena = svIyamidhyAdarzanAvirati kapAyayogapramAdapaJcako tpAdita bhavAntarAkSepakazubhAzugAyuSkAdikarmasAciyena paralokaM devanArakatiryaggrarabhavAnyataragati upasarpati= gacchati / paralokasiddhistu vizeSAvazyakabhApya gaNadharavAda - dharmasaGgrahaNyAdinAM vistarato'vaseyA / karmaNAmaNAdhikatvena utkarSApakarSazAlitvena copAyavizeSAdAtyantiko cchedo'pyanumIyate / tadevAha jJAnadarzanacAritraprakarSeNa nirmUlakAkapitaniHzeSadopavisaraH = AtyantikaikAntikasakaladoSoccheda: jIvaH punaH paramAnandaM = makalasAMsArikamukhAtizApi duHkhalezAH sampraknAkSaya| sukhavizeSaM vindate labhata iti / taduktaM zrIumAsvAtibhiH samyagdarzana- jJAna cAritraNi mokSamArga (ta.sU. 1 / 1) iti yadyapi kRtsnakarmakSaya eva mo:' ityeva svadarzana prasiddhaM tathApi iSTasAdhanatAjJAnasya pravartakatvAt tatra kAmyatAsampAdanArtha 'paramAnaMda' ityuktirna viruddha / vastutastu kRtsanakarmakSayAM na mokSaH kintu mokSakArANaM yathoktaM nizIthapIThikAcUrNI kRtsnakarmakSapAta mokSaH (gA.465 1.1571 iti / mokSastu kRtsnakarmakSayajanya- paramAnandasvarUpa eva / yathA caitatsvarUpaM tathA nyAyAlIkavRttI bhAnumatyabhidhAnAyAM vistarAM vakSyAmaH / prakRte kAmyatAvacchedakaM tu vijAtIyasukhatvameva / na ca tatra mAnAbhAva iti vAcyama, Agamasyaiva mAnatvAt, anyathA tavApi kathaM 'nityaM vijJAnaM uganandaM brahma' iti taittirIyakAraNyakavacanaM satraccheta uparAkSa sukhamAtyakiM para dusitIndriyam / taM va mokSaM vijAnIyAda duSprApyamakRtAtmabhiH' / / iti / na ca sukhanvA - vacchedena zarIrAdInAM kAraNatvAttAna vinA kathaM muktI sukhamiti vAcyam, evaM sati tavezvare'pi jJAnAdikaM na sidhyaMta, jJAnatvAdyavacchedenAtmamanI yoga zarIrAdInAM kAraNatvAvadhAraNAt / na ca zarArAdeH janyAtmavizeSaguNatvAvacchinnaM pratyeva hetutvAnnAyaM doSa iti vAcyam, dhvaMsapratiyogitvarUpasya janyatvasyezvajJAnAdekhi muktikAlInajJAnasukhAderapi vyAvRttatvAt / anena azarIraM vA vasantaM priyApriyaM na spRzata' iti muktI sukhAgAvasiddhi: dvivenopasthitayAM: priyApriyayoH pratyekaM niSedhAnvavAditi nirastam, priyApriyobhayatvAvacchinnAbhAvasvarAtra viSayatvAt. dvitvasyAkhyAtArthAnvitAbhAvapratiyogigAmitayaivopapatteH / na ca tatra kAraNAntarakalpane gauravam, AgamamUlatvAt / na ca janyabhAvasya satAM dhvaMsa Avazyaka iti vAcyam, abhAvasyaiva bhAvasyApi kasyacidutyanasyApyavinAzasambhavAt janyabhAvatvena nAzahetutve mAnAbhAvAta nAzakAraNAnAM nAyaniSThatayA eva hetutayA doSAbhAvAt / kiJca janyabhAvatvena nAzahetutve'pi kathaM muktI sukhAdidhvaMsaH / tava pratiyogitayA yogyAtyavizeSaguNanAzaM prati ekAdhikarANyAvacchinnasvapUrvavRttitAsambandhena yogyavizeSaguNatvena hetutvAta muktI tadanantaraM vizeSaguNAntarAnutpalyA pUrvavizeSaguNanAzA: yogAditi Thika / naiyAyikAstu apavizeSaguppocchedarUpA muktiriti vadanti tanna vizeSaguNAMcaMdratvasyAniSTatAvacchedakatvena kasyApi puruSasya tatra prvRttyn|ptteH / na ca duHkhadhvaMsatyameva kAgyatAvakedakamiti vAcyagu samaniyatA bhAvAnAmaiksana tadAnIMtanasukha - OM paraloka-gukti ko vii itthaM / isa taraha AtmA hai, AtmA karma (= dharma-adharma) kI kartA hai evaM unake phala sukhAdi kI bhoktA hai yaha siddha hone se samasyA yaha upasthita hotI hai ki jisane isa loka meM bahuta bure pApa kiye haiM, maikar3oM kI hatyA kI hai unako kyA eka hI phA~sI kI sajA milane se unake saba pApa karma naSTa ho sakate haiM ? taba to eka khUna kI sajA evaM hajAroM hatyA kI sajA eka bana jAne se bhArI anyAya ho jAyegA / ataH bace hue karma kI rAjA (= phala ) use kahA~ milegI ?' - magara vicAra karane se yaha mAlUma par3atA hai ki koI aisA sthAna avazya kahA~ bhI hogA jahA~ zepa bure karmoM ke phala kA vaha puruSa anubhava karegA / usa sthAna kA zAstrakAroM ne naraka nAma se hameM paricaya karAyA hai| evaM utkRSTa puNya ke phala kA bhoga jahA~ hotA hai usa sthAna kA nAma hai svarga / matalaba ki tathAvidha apane karma ke sambandha se jIva paraloka meM jAtA hai yaha siddha hotA hai| matalaba ki paraloka bhI sacamuca hai hI / jaba samyaka jJAnadarzana evaM cAritra ke prakarSa se jIva apane karmoM kI jaMjIroM ko saMpUrNa tor3a detA hai, saba dopoM ko cUracUra kara detA hai taba kSINadIpatrAlA . Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * muktisvarUpamImAMsA * yuktacaitat jJAnakarmaNoH samuccitya mokSakAraNatvAt / lAlu idamasibdama, yoganirodharUpakarmaNa eva sAkSAdetutvAta, tatvajJAnasya tu pUrvamapi - -- jAlanA sinariansar du:khadhvaMsayArakyAd du:khadhvaMse sukhadhvasatvarUpAniSTatAvacchedakajJAnasya pravRnipratibandhakatvAt / kazcittu viziSTaduHkhasAdhanadhvaMsa va muktiriti. tanna, prAyazcittAdAvapi duHkhaM mA bhUdityuddizyatra pravRttevu:khAnutpAdaspatra / prapojanatvAt / na ca tasyA sAdhyatvaM, yogakSemasAdhAragajanyatAyAH prAgabhAve'pi sattvAt / AtyantikaduHsvaprAgabhAvo mokSastasya pratiyogijanakAdharmanAzamukhena kRtisAdhyatvAdityatimandam, prAgabhAvasya praniyogijanakatvaniyamena muktasya punarAvRttiprasagAt / sahikAriviraheNa duHkhAnutpAde tasyottarAvadhividhuratvanAtyantAbhAvatvaprasar3agAt / apare tu duHkhenAtyantavimuktazcarati zrutibalena duHkhAtyantAbhAva eva muktiH duHkhasAdhanadhvaMsa eva svaniduHkhasyAtya. nAbhAvasambandhaH sa ca sAdhya evenyAhuH / tanna, du:khasAdhanadhvaMsasya duHkhAtyantAbhAvasambakatvaM mAnAbhAvAn / du:khadhvaMsastAma eva muktiritvapi na, stomasya kathamapyasAdhyatvAt / tridaNDinastyAnandamayaparamAtmani jIvAtmalyA mokSa ityAhaH / natra layo yadyekAdondriyasUkSmamAtrAvamdhinapaJcabhUtAtmalikazarIrApagamastadA nAmakarmakSaya eva sa iti karmakSayarUpamokSabAdikakSApraveza: / yadi copAdhizarIranAza aurAdhikajIvanAzAstadA tena ruupennaakaamytvaadpurussaarthtvm| sugatAstu anupaplavA cinasantatirapavarga ityAhuH nadasat anvayidravyAbhAce baddhamuktavyavasthAnupapateH. santAnamA vAna - vatvAt, atizayAdhAyakatvenAbhimatAdeva sahakAricakrAn kAryottapattAvakAntakSaNabhiMdelimacittasantatI mAnAbhAvAna / svAtantryaM maktirityanye / teSAM svAtantryaM yadi kamanivRttistadA siddhAnta eva / prakRtinadvikArAMpadhAnacilaye puruSasya svarUpezvasthAna muktiriti sAGakhyAH / jatina cArutayA cakAsti, svarUpAvasthAnasyAtmasvarUpasyA sAdhyatvAta, prakRtyAdiprakriyAyAM mAnAbhAcAca / agrimacittAnutpAda pUrvavittanivRttiH muktirityanye tadapi na samyaka, agrimavinAnutpAdasya prAgabhAvarUpasyA sAdhyatvAta, cittanivRtteranuddezyatvAcca / AtmahAnaM muktiriti lokAyanikAH, tanna. vItarAgajanmAudarzananyAyena nityatayA siddhasyAtmana: sarvathA hAtumazakyatvAt, AtmahAnaspAnuddezyatvAcca / nityaniratizayasukhAbhivyakti: muktiriti tItAtitAH, tatreti naiyAyikAdayaH, nityasurave mAnAbhAvAdityadhikaM nyAyAloke dRzyama / yathA caitattatvaM tathA cirSitataTTIkAyAM vakSyAmaH / idantvavadheyam - sUkSmaNusUtranapArpaNayA nityasukhAbhivyaktikSaNasvarUpo mokSaH, vyavahAranayanAdhAnye nityasukhasvarUpaH saH / pramANArpaNayA tu dravyaparyAyobhayasvarUpa evaM sa iti vyaktaM laghusyAdvAdaraisyAdI / prakRtaM prastumaH - yuktazcaitat = jJAnadarzanacAritraprakarSahetukaparamAnandaprAptipratipAdanaM puktisaGgatameva, jJAnakarmaNoH samuccitya mokSakAraNatvAditi / samyagdarzanasya samyagjJananavAkSapAta, tatsahacAritvAca na pRthagupAdAnamiti na doSaH / kriyAvAdI zakate - nana idaM = samyagjJAnakriyayoH samucitya mokSahetatvaM asiddham = pramANA'prasiddham, yoganirodharUpakarmaNaH = zailedayavasthAcaramasamayabhAriyAMgatrikakRtsnanirodharUpAyA: kriyAyA eva sAkSAddhetutvAta = avilambena sTonaratvasAmAnAdhikaraNyAbhayasambandhena mokSajanakatvAta, tattvajJAnasya : keralajJAnalakSaNasya samyagjJAnasya ta yoganirodhAta pUrvamapi vaha jIva paramAnanda ko prApta karatA hai. jise mokSa kahate haiM / sampag jJAnAdi se kRtsnakarmakSaya honA yuktisaMgata bhI hai, kyoMki jJAna evaM kriyA donoM mila kara mokSa ke hetu haiN| na no akele jJAna se kabhI mokSa hotA hai aura na to kevala kriyA (jhAnazUnya) se / kyA akele ATe se roTI banegI' yA kaMbala pAnI se banegI ? nahIM / pAnI aura ATA mila kara hI roTI banatI hai| ThIka vaise hI jJAna evaM karma = sadanuSThAna bhI paraspara milina ho kara hI mokSa ke kAraNa bana sakate haiN| nanu. / yahA~ yaha zaMkA ho ki -> 'jJAna aura kriyA donoM mila kara dI mukti ke kAraNa banate haiM, yaha bAta pramANa se asiddha hai, kyoMki yoganirodhasvarUpa kriyA hI mukti kA sAkSAtkAraNa hai| tattvajJAna = kevalajJAna no pahale 1. dRzpanAM divyadarzanaTrasTa prakAzita bhAnumatIrIkA-prItidApinIcyAjyopate byApAloke pRSTha-10/22 . Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 830 madhyamasyAdvAdarahasya khaNDaH 3 . kA..1 *nayApadaMzasaMcAI: * sattvAditi ce ? 1, na hi samakAlotpatikatvena samuccayo'pi tu parasparasahakAramANa / adhika matkRta-jAnakAMsamuccayavAde / -* jayalatA * sattvAt yoganirodhe eva upakSINatvana mokSaM pratyanyAyAsiddhatvAditi cet ? na, na hi prakrane samakAlotpanikatvena jJAnakarmaNA: samuccayaH vivakSitaH api tu parasparasahakAramAtreNa eva / tacca dvayoragyavizeSa paveti samuccitya tyoH makSikAraNatvamatryAinmeva / aba sAMpayogitvAt jJAnanayakriyAnayayo: vipratipanipradarzanapUrva sthitapakSa: nayopadezaznAkairava dayate / tadaktaM natra prakaraNakAraNava -> kriyAnayaH kriyAM brUte, jJAnaM jJAnanayaH punaH / mokSasya kAraNaM taca bhUyasyo muktayo dvayoH // 169 / kriyeva phalaTA puMsAM na jJAnaM phaladaM mataM / patarasImakSyabhogajJo na jJAnAta musvitA bhavaMta // 1|| jJAnameva zivasyAcyA midhyA-saMskAranAzanAt / kriyAmAtra tvamavyAnAmapi nA dulama bhavat / / 13 / naNDalasya yathA carma yathA nAmrasya kAlikA | nadayati kriyayA putra : puruSasya tathA malaH / / 132 / / baTarazca napasvI ca zUracAyakRtavragaH / madyapA va satI cati rAjanna AyAmyahama / / 133|| jJAnayana zIlahAnazca tyAgavAna dhanasaGgrahI / guNyAna bhagyahInazca rAja ajhyAmyaham / / 145|| iti yuktivazAtpAharUbhayostulyakatAm / manvezyAhAnaM devAdaH kriyAyugjJAnamti / / 135|| jJAnaM numyaM guNasthAna kSAyAMpazAmakaM bhavat / apakSata phalaM paSTaguNasthAnajasaMyamama | 1136 // prAyaH sambhavataH sarvagandhui jJAnadarzane / tantramAdo na kartavyo jJAna cAritravarjina / / 137 kSAyika kaMbalajhAnamA muktiM dadAni na / nAyanAvi vidyAbancha lezyAM zuddhasaMghamaH / / 138 / / vyavahAre napojJAnasaMyamA muknihetavaH / eka: zabdarjumUtra saMyamo mokSakAraNam / / 135|| saGgrahamna nayaH prAha gAMva makanaH sadAzivaH / anAbhibhramAtkaNThavarNanyAyAkriyA puna: // 140|| anantamarjitaM jJAnaM tyAnAzAnantavimamAH / na cinaM kalayApyAtmA hAnImudAdhikA'pi vA // 141 // dhAvanto'pi nayA: sarve syurbhAce kRtaviznamAH / cAritragaNalInaH syAdini sarvanayAzritaH ||152 adhikaM tu matkRtajJAnakarmasamucayavAda iti / taduktaM prakaraNakRtA nayAmRnataraGgiNyA . "anna jJAnakammasamabhagavAda svaparasamayavicAra: kazcizivyata / tatra mumukammalyApAratantraM tattvajJAnavRtti na ti vipratipanaH, vidhikATimdayanAcAryANAM niSedhakoTirbhAskarIyANAM, tatra bhAskarIyANAmayamAzaya: - tIvizeSasnAna mahAdAna-pama-niyamAdikamrmaNAM ni:zreyasakAraNatvaM tAvacchandavalAdevAnagamyate, tattvajJAnavyApArakacaM tu teSAM ni: zreyase janavitavya na nAbanchabda evaM cAyApani, taba tasyaudAsIna - tyAt / na ca sAkSAt sAdhananAvyA(vi): sAdhanatA pratIta: paramparAghaTakavyApAramaviSAkRtya na ghaTata ityapUrvavAcyatAnyAyana zabda eva vastunaH tattvajJAnavyApArakanAM bodhayituM pragalbhata iti zaGkApadaM hadi nidhayaM, sAmAnya zabdAnyatamavizeSabAdhena tyati. // na tu vizeSAntarampAdisitamapi viziSya bodhayanIti svabhAvAta daSTAntasyaivAsampratiganaH / na ca karmaNAmAzAtaravinAzina vyApAro vazyaM svIkaraNIyastatra dRSTena natvajJAnene yogapanAvadRSTakalpanAyA anyAyyatvAt , lAyasahakRtAnupapaniraba nanvajJAnanyApArakatve mAnamiti yAnyaM, tanyajJAnagyApi vyavahitalana tatrApi karmaNAMndaradvArAvazyakatvAta zreyase dvAradvayakalpane gauravAta, ni:zreyage karmaNAmadRSTadvArA hatutvaM tattvajJAnotpayanantagmapi yamaniyamAdyanuSThAnaM syAt iti cana ? syAdava, nadAnImapi manubhAyA adhikArasyAkSateH, na ca tacajJAnaneca mokSajanakatvAna prAthamikatacannAnAdeva mokSopapanA ka kAnadAnamiti zanIyaM, "nityanaminikarava, kavANI daritakSayam / jJAnaM ca vimAnIkarvannamyAsena tu pAcayet // abhyAyAna pavijJAna: kaivayaM labhate naraH' ityAdipurANeSu tadamyAsazravaNAta, zruniyatra vipakSabAdhakatayA pramANamaste nathAhi "anya namaH pravizanti ya 16 yai guNasthAnaka para bhI hotA hai phira bhI taba makti kI prApti nahIM hotI hai kintu yoganirodhAtmaka kriyA meM hI 14 meM guNasthAnaka ke ana meM mokSa kI prAti hotI hai| matalaba ki jJAna tA kriyA ko utpanna kara kehI caritArtha ho jAtA hai| ana; mokSa ke prati jJAna ko bhI bANa mAna lene kI AvazyakatA nahIM hai kintu kevala kriyA ko hI mokSa kA hetu kahanA ThIka hai' - / na. / to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki jJAna aura kriyA samacina ho kara mokSa ko utpanna karate haiM . isakA artha yaha nahIM hai ki jJAna aura kriyA eka hI kAla meM utpanna ho kara mukti ke kAraNa banate haiN| usakA matalaba to yaha hai ki jJAna evaM kriyA paraspara ke sahakAra se mukti ko utpanna karate haiM / jJAnanirapekSa kriyA se yA kriyAnipakSa jJAna se karmamakti nahIM hotI hai kintu mApekSa aisI kriyA aura jJAna se makti hotI hai| paraspara ke sahakArI hone kI vajaha donoM meM sAMpakSatA hai| isa viSaya meM yahA~ jo kucha kahA gayA hai vaha nagaNya hai / isa viSaya kA bar3A vistAra tA prakaraNakArakRta jJAnakarmamamuccayabATa granya meM jJAtavya hai / Ananda bI bAta hai ki mApana kAra meM yaha bATa nayApadevATIkA meM saMpUrNatayA upalabdha hotA hai / Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *jAnakarmasamuccayavAde gAtA- viSNupurANAdisaMbAdaH * 12 * jAyalAtA avidyAmupAsate tatAM bhUya iva ne tamo ya u vidyAyAM ratAH'' asyA artha; avidyA karma tadupAsate jJAnatyAgena tatrAsantA bhavanti yaM te andhaM tamaH pravizanti saMsArAna mucyante. tena kevalakopAsanaM na janmAdivicchedaH, ye ca vidyAyAM ratAH vidyA tattvajJAnaM nanmAtrAsaknA: "" ityajyayaM cakArArtha te bhRyo nizayanAndhaM tamaH pravizanti, nityAkaraNe pratyavAyamya bahulatvAta / nana "mokSAzramazcatoM vai yo bhikSA: parikIrtitaH" ityAgamAJcatAMzramiNAnevamAza adhikAra:. tana ca sannyasya sarcakamANi" ini smRte: karmamAnatyAgAta ka samuccayaH ka vA akaraNa pratyavAyaH iti cet ? na, yAni kammAMNyupamItamAtrakartavyatvena vihinAni tataparityAgasyAzAkhIyatvAta, saGkoca mAna bhAvAta, niSiddhAni kAmpani ra bandhahatatvAt dhanamUlAni ca dhanatyAgAdava tyajyante, ityanAvadeva mannyAmapadArthatvAt, nathA ca gItAvacanaM "kAmyAnAM karmaNAM nyAsaM, sannyAsaM kazyo bidH| niyatasya tu, sannyAsa:, kammagA nApapadyate ||shaa mAhattasya parityAgastAmasaH parikIrtitaH // iti sAkSAt samuccayapratipAdikApi zrutiH "vidyAM cAvidyAM ca prastaddhadAbhayaM saha / avidyayA mRtyU tA| vidyayA'mRtamabhune" || anAvidyA = karma vidyA na tatvajJAnaM tulyabada yo veda prApnotIti pUrvAMdhiH, vadati prayogAna "vidala lAma'' iti dhAno: chAndasatvena bhAkarIyadarzitatvAta, "namaMca viditvA nimRtyUmeti nAnyaH pandhA viyataH yAya" iti vAkyaM tu evakArasya viditvetyanantaraM yojanAttattvajJAnasyApyapadargasAmagrInivejhaniyamapara, na ta vAkyAnnarAvalatakAraNatAkakarmayudAmanagara, samaccaye cAnyanyapi bhUyAmi vacanAni santi, tathA ca gItAbacanaM "raMca svaM karmaNyabhirataH saMmindraM labhate naraH / svakarmaNA namabhyayaM siddhi vindati mAnavaH ||1||" viSNupugaNepyuktaM - 'sammAnamAptaye yatnaH kartavyaH paNihatainaraH / tatrAptiheturvijJAnaM karma cole mahAmana : ||1|| hArItaH "ubhAbhyAmapi pakSAbhyAM yathA khe pakSiNAM ganiH / tathaiva jJAnakAmabhyAM prApyana brahma dazAzvataM / / 1 // '' zrutizca 'satyena labhyastapasA hyeSa AtmA samyagajJAnena brahmacaryeNa ca" iti etanmUlakamaba parijJAnAdbhavenmuknirenadAlakSagaM paraM / kAya (ya) kalazabhayAcaba karma necchanti paNDitAH ||3|| jJAnaM pradhAnaM nakamahAnaM. karma pradhAnaM na tavadbhihInaM / tasmAdadyoreva bhavatyasidbhirna hyekapakSI vihagaH prayAti / / '' ityAdi / / na ca kAmyaniSiddhanaimittikAbhyAM kammabhyAM na samaJcaya : tyostyAgAta, na nimittakanityana, ekakazA vyabhicArAt. sAkalyanAsambhavAta, nApi yatyAzramavihitana, "nyAyAgatadhanastacajJAnaniSTho'tidhipriyaH / zrAdbhakRta satyavAdI ca gRhastho'pi vimucyata / / 1 / / " ityAgamena gRharamdhasyApi mokSazravaNAta ityupapanivirodhAdeva na samuccaya iti vAcyama / yatrAzrame yAni mokSahetunayA vihitAni tava tadAmitvajJAnamya samuccayo papana:, na ca karmaNAM paramparayabhicArAnni:zreyasa ca svargadvaicitryAbhAyAnna tana prati kAraNatvamiti vAnyaM, svAbhAvikaciopaciraha-pi pratiyaM ginaMdana vizeSasya ni:zreyamayavirodhAta, tasatpuruSAyamamakSavihitakarmatvena tanatpuruSAyavijAtIyaha:khadhvaMse henuttvasambhavAta. avazyaJcAbhAva kArya pratiyogibhedena vizapAyuprayaH, kathamanyadhA AzrayanAza-pAkayo: rUpakAraNatvamiti, na ca jJAnasya vihitatvAdadRSTajanakanvenAdRSTasyaiva prAdhAnyaM, na ca rAgAdyabhAvAdyogino'dRSTotAttyasambhavaH, muknivirodhyApUrvotpattAveva rAgAde: sahakAritvAna, nAtaiva mokSaphalakavidhyanupapAnaparihArAditi vAcyam / zukAditattvajJAnasAdhyatayA klRptena mithyAjJAnadhvasana dRSTenavopapanAvadRSTakalpanA yogata, anyadhA bheSajAdiSvapi natkalapanApatteH. evaJca vihitatvaM tatratra vyabhicArIti draSTavyam / na vAvadhAtavaniyamAdRSTakalpanA. tatra vaituSya( ? guNya)nyAnyadhApi sambhavena sA, atra tu mithyAjJAnasya nivRtteranyathA sambhava ini vizeSAt / nanyatrApi birodhiguNAntaraspanarapi mithyAjJAnavasaH sambhavati, na ca mithyAjJAnapada tadvAsanApara, tanvajJAnAnadhvaMsasya - vAjhAkArAta, tasya cAnyadhA asambhava gavati vAcyaM, acikityarogAditA pasyApi gambhavAt / na cataravAsanAnArA:pi nana: saMsArabAsanAyA anAza iti yAya, sAmAnyAvacchedana pAkSikagrAptareva niyamamUladAna, anyathA apUrvIyabAhivizeSa navanirbhedAprAma: tatrApi niyamAdRSTAnupapaniriti cet ? na, jhasyaparivarjanapAkSikaprApta niyamamUlatvAn, yathA "trIhInavahanti'' ityatra pakSe prAptasya nakhanirbhadAdaH dAkyena parivarjanenAbhivAnI nayamyata 'abahannavyA eva. na nanirbhatacyA' iti, navamatra, tattvajJAna va mithyAjJAnaM nivartayanna virodhigaNarogAdinati zasya pratinatuM tasyApuspatantratvAt / ata eva prokSiAta jIvadhAtatvana(ne) zravaNajanyanattvajJAnalcena niyamAdRSTahetutvaucyAmiti nirastam, prokSaNAda: pradhAnAGgalyena pradhAnApUrvaphalakAdRSTajanakatvAttatra tathAnisammavadanyatra pradhAnasyaiva dRSTaphalatvena tathA bannumazakyatvAt / kiJca atra vijAtIyatattvajJAnatveneya dRTadvArA munihetutvAnna zreyasI nA, tana bajAtyanena hatatva tadavabhinna prAkSAhatatAknI kRSNala prAkSagabAdhApanaH / na cAhanta vyagnokSaNatvanAzyadRSTahetutvAnatrApi niyamAdRSTaM kalpanIyaM, dRSTArthasyaiva niyamAdRSTArthasya siddhAntitatvAdityanyatra vistaraH / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 832 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDa 3 kA. 11 * udayanAnusArimatayotanam OM jayalatA udayanAnusAriNastu anutpatattvajJAnasya jJAnArthinastatpratibandhakanduritanivRtidvArA prAyazcittavadArAdupakArakaM karma sa nityopa kArakaM ca tattvajJAne, utranatattvajJAnasya tvantaralabdhadRSTe : kArIrisamAptivadArandhAgnisaM pAlanaM lokasaGgrahArthaM yadyapi lokasaGgra na prayojanaM sukhaduHkhAbhAvAtsAdhanetaratvAt tathApi lokAnAM nityatvena yad jJAnaM tatparityAgArthaM (tatprapAlanArthaM ) tattadduH khayogena karmanAzArthaM vA tat idameva ca dvAri dvArayoH kamrmma-tattvajJAnayoH kAraNatvaM tulyakakSatayA samuccayoM neSTa ityanena vivakSyate / yadyapi ca tIrthavizeSasnAnAdInAM tatvajJAnavyApArakatvaM na zAbdaM, tathApi tIrthavizeSasnAnAdIni tattvajJAnadvArakANi mokSajanakakarmatvAta yamAdivat ityanumAnAttathAtvasiddhiH / na ca yogatvama upAdhiH kathyati bhagavAnihAntakAle bhavanayakAtaratArakaM prabodham' ityAdipurANAta 'rudrastArakaM brahma vyAcaSTa' iti zrutezva kAzIpramAgAdestattvajJAnavyApArakatvasiddhI taMtra sAdhyAvyApakatvAdityAhuH | svatantrAstu tattvajJAnaM pratyatvapakSe karmmaNAmapUrvadvArA janakatva duritadhvaMsakalpanAtI laghutvAn / vastutaH karmmaNAM niHzreyasahetutve tajjanyaniH zreyasajanakatayA tatvajJAnasya kammaMsyApAratvaM vAcyam, tadeva tu na yuktaM "na karmmaNA na prajayA dhanesa' 'nAnyaH panthA vidyate'yanAya" (tA.upa.3/86/15) / nAstyakRtaH kRtena' (muNDa, 1/2/12) karmmaNA vadhyate janturvidyayA ca vimucyate / tasmAt kammaM na kurvanti yatayaH pAradarzinaH " || 9 || ityAdizrutismRtizatena niSedhAt karmmajanyatvAbhAvAca 'tapasA kalma hanti avidyA mRtyuM tIrtvA tatastu taM pazyati niSkalaM dhyAyamAnaH kaSAya paktiH karmabhyaH // " ityAdibhistattvajJAnAtyanipratibandhakadduritanivRtyaivAnyathAsiddheH pradarzanAt / na ca vividiSanti yajJena", "sarva kammo khila jJAne parisamApyate" (bha.gI.4 / 25) ityAdibhiH karmajanyatA'pi pratIyata iti vAcyaM sA hi na apUrvadvArA pratibandhakaduritAnuccheda apUrvasahasrasyApi akiJcitkaratvAta, taducchedana tajjanane tu pramAntarAbadhutakAraNabhAvena pratibandhakA bhAvanaivAnyathAsiddheH / na caivaM yAgAderaNyapUrveNAnyavAsiddhiH syAt tasya yAgakAraNatAgra ho sarakalyatvanopajIvyA paripandhitvAt iha tu pratibandhakA bhAvasya kAryyamAnaM kAra (ga) tAyAH prAvAvadhAraNAditi vizeSAt / ata eva maGgala kArayoH pratibandhakaduritanivRttimAtraphalakatvaM dRSTisamAptI tu svakAraNAdeveti siddhAntaH / kiJca krammaM kAraNatAgrahAnupajIvanena laukikAnvayavyatirekAvadhRtamithyAjJAnanivarta (na) bhAvasambhAvitasya mokSasAdhanatvasya "jJAnAdeva tu kevalyam" "tarati zokamAtmavit" "brahmavidApnoti paraM (taitti. 2/1/1 + bhasmajA. 2/7) "brahmavida brahmaiva bhavati" ityAdizrutismRtizanena tattvajJAnasyeSTatayA grahaNAttadeva mokSasAdhanam karmANi tu tatraivAnyathAsiddhAnItyuktam, yathA ca na tatrApi vyApArastathoktameva / ata evArthAvivovaparyyantatA'dhyayanavidheH na tu tena katvanuSThAnena svargAdiphalakatvamiti sampradAyaH / na ca tattvajJAnasya karmmaNAM niHzreyasprAgabhAvavyApyaprAgabhAvapratiyogitvarUpatadanukUlatAbodhane eva tAtpayarvyAt (gaMbha) zrutyantarasiddhe'nyadhAsiddhatve tadananyathAsiddhatAyA bodhayitumazakyatvAt tAvataiva zruteH karmapravRttiparataranirvAhAdityAhuH / atra vayaM vadAmaH mokSastAvatpuruSArthatvAdduHkhasAdhanabhvaMsa eva na tu duHkhadhvaMsaH utpannAnutpannavivekena tadRdhvaMsasyAsAdhyatvAta, tatra ca jJAna- kamrmmaNoH vaijAtyena mumukSuvihitatvAdinA vA hetutvaM tulyamevetyekatarapakSapAtI na zreyAna, jJAne kevalajJAnatvarUpasya kammaNi ca yadhAkhyAtacAritrasvarUpasya vaijAtyasya kalpanAyAH kSAyikasthale kSAyopazanikasthale ca tadanukUlatAmAtrasya dvayostulyayogakSematvAditi / etena kAraNocchedakrameNa kAryocchedAnmuktiriti jJAnaM karmmasahakAri ( tvaM ) mithyAjJAnonmUlane, kamrmma vinAkRtasyaiva yaspa dimohAdI hetutvAvadhAraNAditi nirastaM mithyAjJAnanAze'pi virodhiguNamAtrasya hetutvAnmadhyAjJAnaprAgabhAvA'sahavRttimithyAjJAnadhvaMse ca hetutAyA lokapramANaviSayatvena jJAnakarmaNordvayoreva kalpanAcityAt / vastutaH arthasamAja siddhatvAnavacchipina hetutA, kiM tu sAmAnyAvacchinnadhvaMsanaye karmmavAvacchinnadhvaMse tatsama ( ? yA ) yAvatkanmakSayasamaniyata kSAyikasukhatvAvacchinne veti na kasyApi nyUnatvaM parAbhimatadvArasthAne eva phalAbhiSekAt ekapuraSkAraNAnyanirAkaraNavacanaM ca tattadarthavAda eveti na karmmakAraNatAbodhakavacane'nukUlatvamAtraM arthaH kAraNalAzaktapadasyAnukUlatve lakSaNAyAM gauravAt, anyathAsiddhicatuSTayarAhityagarbhatvena tatra lAghavamiti dRSTidAne ca vidhipratya (ya) mAtrArthI pISTAnukUlatvamAtrameva syAditi yAgAdeSyapUrveNAnyathAsiddhiH svAt yAgAdikAraNatAgrahamanupajIvyaiva tatrApUrvakalpanAditi na kiJcidattat / yadapi pratibandhakanivRtyaivAnyathAsiddhaH karmmaNAMna tattvajJAne na vA tadudvArA muktI hetutvamityukttaM, tadapi na yuktaM, pratibandhakatvasya viziSya vizrAmeNa tadabhAvatvena kAryamAtre nugatahetutAyA ayogAta pratibandhakavizeSanivRttihetutAyAzca karmakAraNatAgrahIttarakalpanIyatvena tadanyathAsiddhcanApAdakatvAt / kiJca pratibandhakanivRttyAnyathAsiddhatvena kamrmmaNo'hetutvaM vattI tattvajJAnasya sutarAM tathAtvaM syAt na hyutpannakevalajJAnA api bhavo - pagrAhikacatuSTayaM pratibandhakamanivartayitvA sadya eva muktinAsAdayanti iti muktipratibandhakakammainivartakatvena tattvajJAnasya Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * siddhasenadivAkaravacananAtparyAviSkaraNama * * jayalatA - kuto nAnyathAsidbhiH 1 atha karmaNo bhoganAzyatvena jJAnasya tadanAzakatvAnAnyathAsiddhiH, na hi bhogastattvajJAnavyApAraH, tathA'zravaNAta. sena binApi karmaNa eva tadutAzca / na ca vAsudevAdInAM kAyanyUhazravaNAtattvajJAnana kAyanyUhamutpAdya bhAgadvArA karmakSaya ityapi sAmpratam, tapa:prabhAvAdeva tattvajJAnAnutpAda'pi kAyavhasambhavAna, bhogajananArtha karmabhiravayaM tatkAyaMniSpAdanamiti na tatra tattvajJAnopayogaH, yogapadyaM ca kAyAnAM najanakakarmasvabhAvAta tapaHprabhAvAdveni / na ca "tAcaMdavAsya ciraM pAvanna vimokSo'tha sampatsyate kaivalyena'' iti zrutI tAvadevAsya utpanntattvajJAnasya ciraM vilambo yAvannotpannakarmaNA vimokSaH / adha sampatsyate kaivalyena bhogenA(na)kSapayitveti zeSaH iti vyAjyAnAdbhogasya tatvajJAnAcyAgAratvaM yuktameva / na va zeSadAne mAnAbhAvaH satyapi jJAne kavisthAne klaptasAmAnyasya bhIgamyaMtra nAmAkatvenAnepAditi vAcyaM tattvajJAne sati tatvajJAnadazAyAM na mokSaH kiM tu tadapi mrakSaNa ityarthanApyupapatteriti cet ? maicaM, karnagA bhoganAzyatve'pi jJAnasya karmanAzakatvaM, bhaugamya tattvajJAnA(na)cyApAratvAta, na ca tantrajJAnaM vinApi bhAgena karmanA vyabhicAra:, karmaNAgabhAvAsayattikarmanAze yugapadbhAMga yA vyabhicArAbhAvAditi maNikataiyAknavata. asmasiddhAnte'pi nAgArthipravRttI nAzyanizrayavidhayeva kevalajJAnasya karmahatAcamanapAyaM / taduktaM niyukttI samudghAtAdhikAra "pAUNa yaNijja aibahuaM AUraM ca thovAgaM / kamma paDileha bacaMti jiNA samugghAyaM" / / atra ktvA pratyayacalAdeva niyatapaurcA paryasyAdhIcAnanyathAsidbhatvasya pratIta: kAraNatvalAmaH / anyadapyAbhogavIryasyaiva kevalina; karmakSayahetutvAdAbhogAndhinavIyyatveneca vAryAnvitAbhogatvenAgi hetutvAdukttArthasiddhiH / __yatpuna; - "doSapaknimaMtijJAnAdakiJcidapi kevalAt / tama:pracapaniHzeSavizudbhiphalameva tat // (siddhamenasUrakRtadvAtriMdizakAprakaraNama-19/14)" ityAjJAnarakAphizcikara bhale soSalAMkana pakApikSayA, na tu mAnAM bhavopagrAhiNAM kSapaNarUpakAryamAzritya, tattadvyApArasya tadA jAgarUkatvAt / yadi ca svarUpazuddhigrAhakanayana kevalajJAnamya nirmApAratva svIkriyate tadA yathArakhyAtacAritrAtmakakriyAyA api tathAtvamevAbhyupagantaM yuktaM, samudghAnAdinA karmavaeNavyApArasya yogavizeSeNaiva vakttuM zakyatvAt / / 1 / / muktibandhahetuvivena phalazuddhigrAhakanayena tanna caaritrhtutvaa| 1 tA)bhyupagamyamAno(? nA) jJAnahanutAmapi na byAhanti ||2|| ananta (ra)kAraNagrAhakanayena taba cAritrameva haMtariti cena, na, utpannAvanantaratvasya yadhAjyAtacAritrApekSayA kevalajJAna eva sambhavAta, vyApArAnantaryasya ca kalpyamAnasyobhayatrApyacinigamAt / / 3 / / etenAkSepakakAraNagrAhakanayena "jamhA dasaNanANA' ityAdivacanAcAritramaMtra muktiheturityapi nirastaM, AkSepakatvaM hi "svetarasakalakArapasamavadhAnaniyatasamavadhAnakatvaM'. | taca yadhAkhyAta iva kevalajJAnezpItyavizeSAta, AyopazamadazAyAnapyanunabandhakAdicAritravyAvRttajAnivizeSavatazcAritrasyeva viSayapratibhAsAtmapariNAmajJAnoduvaMbhAvitatvajJAnasyAkSepakatvAvijhaSAta // 1 // mukhyaikazeSanayena cAritramevotkRSyata iti ceta ? na, tatra mukhyatvasyaiva cinigantumazakyatvAt / / 5|| pumarthagrAhakanayana kriyAyAmaMva mukhyatvaM vinigamyata iti cet ? na. paramabhAvagrAhakanayena jJAna evaM tadvinigamanAyAH suvacatvAt ''jaM sammati pAsahA taM moNaM ti pAsahA'' ityAdivacanAt ||6|7kArakasamyakatvazarIranirvAhakatvanayena cAritramevotkRyata iti cetana, "jaM annANI kammaM khabaI: ityAdivacanAra manyakriyAzIranirvAhakalvanayena jJAnenpyutkarSasya vakttuM zakyatvAna / / 8||5|| palena "NinyAyassa caraNassuvaghAe nAgadaMsapaNavahAvi'' ityAdiracanAta jJAnanAzacyApyanAzapratiyogitvagrAhakazuddhanayena jJAnAtizayasyApyadurvacatvAt // 10|| vyApAragrAdhAnyagrAhakakriyAnayena cAritrAkarSa ityuknAvapi darzanapradhAnagrAhakajJAnatayena jJAnotkarSa: svaca evaM ||shshaa dRSTAntI cAtra pAigvandhI tayoranyatarasyAkizcitkaratvena saMyogapakSa evaM zreyAn / na ca kurvadrUpatvanaye zailezyantakSapgabhAvicAritraneva muktirUpaphalopadhAyakatvena viziSyata ityapi zanIcaM, | kurvapakSaNasya sahakArisamavadhAnaniyatatvana tatkAlInajJAnapAsyApi muktihetutvAt / pakSAtyunotpanipakSe bIjapAdha: pabanAdInAmaMtratropAdAnatvenAnyatra ca nimittatvema hetutvamiti cAritrakSaNasya nukanAvupAdAnatvana hetutvAt vizeSa ityapyasAmpranaM, jJAnAdisaMcalitamuktikSaNe saMbalitakSaNasyaiva hetutvAttacAtanyAvRtyA zaktivizeSAdinA cetyanyadatata, kathaM tarhi "sahajasuAgaM paNa nivAgaM saMjamo vetra'' iti niyuktivacanazraddhAnavatAM teSAM kurvadrUpakSaNAvagAhitvAta natra caikAnnasyAnupadamaMca nirastatvAdityAzanIya, ekaikasya zatabhedatvenAkSepakakAraNatvarUpasthUlApekSayaiva tadekAntAbhidhAnApapane: / ata eva zailezyantakSaNabhAvidhamahatutvamiti vizuddhaivambhUnAbhiprAyeNaivAsmAbhistatra tatra samarthitm / ___ yattu mithyAzI mithyAjJAnonmUlanadvArA tatvajJAnamaMtra muktiheturiti manyante te mithyAjJAnonmUlane'pi tattanmana:praNidhAnarUpAyA; kriyAyA hetutvaM kathaM na pazyanti, mithyAjJAnavAsanonmUlanata evaM karmanirapekSaM tatvajJAnaM heturiti cet ? tIdRSTaparikalpanamanta | mithyAjJAnavAsanAyAH smRtyekanAzyatvAt tattvajJAnasya tannAzakAyA laMke dRSTatvAt, adRSTakalpane vA''gamAnusAreNa jJAnadata | Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8.34 madhyamasyAdvAdarahasye sadaH 3 kA. 15 * jJAna karmaNormuktI tulyadeva hetutA nanvatra kiM kAraNatvamiti cet ? niyatAnvayavyatirekavyaGgyaH pariNAmavizeSa ityavehi / OM jayalatA bai karmmaNo'pi maladAyadvArA muktihetutvakalpanameva jyAyaH tathA vAbhyadhAdAsuro'pi vAsiSThe "tandulasya pathA ca yathA tAmrasya kAlikA / nazyati kriyayA putra ! puruSasya tathA nale" ||1|| ityAdi / kiJca vihitatvena guNyapApakSayAnyatarahetutvavyAmastattvajJAnasya karmmatulyatvaM / na ca cikitsAdAveva vyabhicAraH samuviditale tyAmI vyabhicArAbhAnAditi pRSTizuddhayanubandhadvArA jJAnakarmmaNIrmukta tulyavadeva hetutayA samuccayapakSa eka anAvila iti siddhama (jayI TIkA, pR.97 /102) nanu nikhileSu laukikeSvalaukikeSu ca karmAdiSu tattatphalasya kAraNatvaM nirNayanta evaM santaH pravartanne na tu tadapalapantaH / tatra kiM nAma kAraNatvamabhipretaM yadavacchedakAvacchinnasamudAya: sAmagrIti zrocyate manISibhiH ? na tAvat tattatphalA vyavahitapUrvasamma rAsabhAdAvatiprasaGgAt / nApi nadagAvaprayojakIbhUtAbhAvapratiyogitvaM tat yataH prayojakatvaM hi na vyApakatvam ghaTArambhakasaMyogAdikaM pratyapi ghaTAderjanakatvApatteH / nA'pi svarUpasambandhavizeSaH pramANAbhAvAt / daNDAbhAvayuktI ghaTAbhAva ityAdipratItI daNDAbhAvapratiyogijanyapratiyogikatvAdilakSaNasya daNDAbhAvaprayuktatvasya yadAbhAve'vagAhanAtU, anyathAvasyakatayA svarUpasambandhavizeSameva kAraNatvaM kimiti na brUpe ? na cAtra nirbhara: kartavyaH / sa hi svarUpasambandhavizeSI na kAraNasvarUpaH tattadavacchedakI bhUtabharmasvarU vA, tanmAtragrahe'pi kAraNatvAtyayAt daNDaH kAraNamityAdisahaprayogAnupapatezca / = kava prakRtahetugrahe svahetutvagrAhakApekSAyAmAtmAzrayo'nyahetutvagrAhakApekSAyAM ca parasparAzraya iti samucitajJAnakriyayoH mokSakAraNatvAbhidhAnamayuktamityAzayena zaGkate nanu atra = jJAna - karmaNoH samucitya mokSakAraNatvapratipAdane kiM kAraNatvaM kAraNatvapadapratipAdyamiti cet ? ucyate, niyatAnvayavyatirekavyaGgyaH pariNAmavizeSa eva kAraNatvapadArtha ityadehi / na ca svAzrayAdiprasaGgaH yataH samUhAnvayavyatirekAbhyAM samUha kAraNatvagrahe tadinaragRhItatatkAryaM kAraNa nAkasamUhasanye yaduvyatireke'vazyaM kAryavyatirekastAvatsamUhasattvaM tatsattvaM cAvazyaM tatkArya sattvamityanvayavyatirekayorgrahasya viziSya tatkAraNatvagrAhakatve doSAbhAvAt / yattu sva-svanyAyA'bhinnAsu pAvatISu vyaktiSu satISu savyApArayavacchinnAdhikaraNakSaNottarakSarI yAdavacchinnAdhikaraNatvaM tAvatISu vyaktiSu satISveva savyApArayadavacchinnAnadhikaraNakSaNAMtarakSaNaM yadavacitrAnadhikaraNatvaM tadayantritaM prati tadeva janakatvama, AkAzAbhAkAle rAsabhAderghadAdAnubhayasattvAna satISyevetyantam / itthaJca yAvatAM sattvaM rAsabhAdhikaraNa kSaNottarakSaNe ghaTasattvaM tAvatAM sattvaM taM vinA ghaTAsattvaM nAstIti nAtiprasaGgaH / ghaTasattvakAlInacAvadRzyatiniviSTadaNDAdisatvakAle'sannarayA'sambhavAt bhinnAstrityantam / na ca maGgalAbhAvarUpavighnahetumati maGgalataducyApyetarayAvadavighnahetusamavadhAnakAle maGgalamanvasyAsambhavAt svAbhAvabhinnAsvityapi vizeSaNIyamiti vaktavyam, sva-svavyApyaMtarayAvaduvyaktisattvaM maGgalAce vighnaprAgabhAvAbhAvasya sattvena tadavizeSaNAnIcityAt / natra svasvasyApyetarayAvadavighnahetutvena niveza iti, tana cAru, yAvatAM sacce daNDasace ghaTatvaM tAvatAM sattve daNDAsattve ghaTAsattvasyAsambhavAn ghaTaprAkkAlotpattikAnAmudAsInAnantasaMyoga-vibhAga- tatadaGkurA dInAmanyadA'bhAvAn, vAktapadasyeccchI gRhIta yAvatparatve rAsabhAtiprasaGgAt cakrAdivAbatsave rAmasatvaM daNDasamadhAne ghaTatvAttadabhAvasamavadhAnaM ghaTAsattvAna / tasmAd yAdRzasamUhasattvaM savyApArayatsattve'grimakSaNe'vazyaM kAryaM tAdRzasamUhasattvaM savyApArayadvyatirake cAvazyaM kAraNatAsvarUpavicAra yahA~ yaha zaMkA ho sakatI hai ki 'samucita = parasparasahakArI jJAna evaM kriyA meM mokSa kI kAraNatA kA pratipAdana kiyA gayA magara vaha kAraNatA kisvarUpa hai ? isakA nirUpaNa to nahIM kiyA gayA hai| ataH kAraNatA kA kyA svarUpa hai? yaha batAie' <- isake samAdhAnArtha prakaraNakAra zrImada kahate haiM ki kAraNatA pariNAmavizeSasvarUpa hai| kAraNoM meM rahA huA vaha kAraNatAsvarUpa pariNAmavizeSa niyata anvaya evaM vyatireka se jJAta hotA hai| jaise daNDa, cakra, kulAlAdi ke hone para bhI kapAla ke na hone para ghaTa utpanna nahIM hotA hai aura kapAla ke Ane para avazya ghaTotpAda hotA hai / isa anvayavyatireka se mAlUma ho jAtA hai ki kapAla meM koI aisA pariNAma avazya honA cAhie jisakI vajaha zeSa kAraNoM kI upasthiti hone para bhI kapAlazunyadazA meM ghaTa kA janma nahIM hotA hai aura kapAla ke hone para vahA~ ghaTa kI nippati hotI hai / yadi kapAla meM taMtuAdi kI bhA~ti ghaTa kArya kI apekSA koI pariNAmavizeSa na ho to kyoM kapAla ke anvayavyatireka kA anusaraNa ghaTotpAda karatA hai / kapAla meM pariNAmavizeSa na hone para bhI yadi ghaTajanma usake anvayavyatireka kA anusaraNa kare to tantu Adi ke anvayavyatireka kA ume anusaraNa karanA cAhie / nagara aisA nahIM hotA hai / isIse nizcita Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antasahasrItAtparyavivaraNa janatarphasaMvAdaH * 830 anye tu ananyathAsidaniyatapUrvavRttitvaM tat / OM jayalalA kai kAryatryatirekastattastra kAraNamityevaM yogakSemasAdhAraNasya kAraNatvasya lakSaNaM vAcyam / bhavati hi cakrAdisamUha samApAradaNDasattve'grimakSaNaM ghaTasattvaM satryApAradaNDavyatireke caTavyatireka iti / itthaJca samRhAnvayavyatirekagrahAnantaraM pratyekAnvayavyatirekagrahasya pratyekakAraNatA grAhakatvaM nAprAmANikaM na vA niyatAnvayavyatirekavyaGgyasya pariNAmavizeSasya kAraNatAtvamaprAmANikamiti vyaktameva aSTasahasrItAtparyavivaraNe / na cAtiriktasya pariNAmavizeSalakSaNasya kAraNatvasyA'siddhiriti vAcyam iSTasAdhanatvAdijJAnakAraNatAvacchedakatayA'tiriktasyaiva kAraNatvasya siddheriti vyaktameva jainatarka / 1 anye = naiyAyikAH tu, 'badantI' tyanenAsyA'nusaMhitApaTenAnvayaH / ananyathAsiddhaniyatapUrvavRnitvaM = anyathAsidbhidyunnatvaM sati nitvaM sati pUrvavartitvaM tat kAraNatvam / daNDatvAdivAraNAyAnyadhAsiddhizUnyale sanIti TatvAvacchinnanirUpitAnyatra klRptyAdyanyathAsiddhizUnya tadvAramai tivyAptivAraNAya niyateti / ghaTasya ghaTatvAnirUpitAnyatraklutyAdyanyathAsiddhizUnyatayA ghaTatvAvacchinnanirUpitavyApakatvavattayA ca ghaTatvena svasya svakAraNatvApattivAraNAsa pUrvavRttIti / atra saMyoga ghaTaM prati daNDasya na hetunA, bhUtalAdAvapi saMyogena ghaTatvena tatra saMyogena daNDAbhAvAn kintu saMyogasambandhAvacchinnotpattyavacchedakatAsambandhena / tathA ca tatsambandhana kAryAdhikaraNaniSThAtyantAbhAvA'pratiyogitaghaTitaM ghaTakAraNatvaM daNDasya vAcyam / tadapi na sambhavati, ghaTotsa tyuttarakAlAvacchedena tena sambandhena padAdhikaraNaM daNDAbhAvasattvAt / ataH kAryAdhikaraNavRttyabhAve kAryAdhyavahitaprAkAlAvacchedyatvamapi nivezanIyam / na ca tathApi kAryAdhikaraNe cakre daNDAbhAvasya kAlikasambandhana vartamAnatayA daNDaM vyAptiriti vAcyam. vartamAnatvasyA'bhAvIyadaizikavizeSaNatA sambandhAvacchinnavRttitvasya vivakSaNAt / na caivaM sambandhAntarAracchinnapratiyogitAkadaNDAbhAcaspa tena sambandhena cakre sattvAdavyAptitadavasthyamiti vAcyam pratiyogitAyAM kAraNatAvacchedakasambandhAvacchinnatvanivezAt / na ca tathApi daNDAdaH viziSTAbhAvI bhayAbhAvamAdAyA'vyAptiriti vAcyam apratiyogitvazabdena pratiyogitAnavacchedakadharmavattvavivakSaNAt / na caivaM sati pRthaka pUrvavRttitvavizeSaNaM vyarthamiti vAcyam iSTApaneH etAdRzavyApakatvalAbhAyaca tadupAdAnAt / tathA ca saMyogasambandhAvacchinnotpattyavacchedakatvasambandhena ghaTatvAvacchinnAdhikaraNe ghaTA vyavahitaprAkukAlAvacchedena dezikavizeSaNatAsambandhena vartamAnI yo'bhAvaH tAdRzAbhAvIya kAraNatAvacchedakasambandhAvacchinnapratiyogitAnavacchedakadharmavattvaM daNDaniSTakAraNatvamiti phalitam / nanvevamapi tAdRzaprameyatvarUpadharmamAdAya rAsabhAdeH kAraNatvApattiH, rAsabhAdeH tAdRzaprameyatvarUpadharmavattve'pi teSAmanyathAsiddhatvAbhAvAt hetutApaniriti cena, anyathAsiddhyanirUpakatvenA'pi dharmasya vizeSaNIyatvAt saMyatva dravyatvAdInAM daNDatvayApakadharmatvana pAmanyathAsiddha nirUpakatvAt / na caivamapi rAsabhatvAdInAmapi anyathAsiddhyanirUpakatvAdeva tena rUpeNa rAsabhAdInAM kAraNatvApattiho jAtA hai ki ghaTa kI apekSA kapAla meM jarUra koI pariNAmavizeSa rahatA hai / vahI ghaTakAraNatApada se vyavahartavya hai / yaha syAddhAdiyoM kA siddhAnta hai / * naiyAyikAMmata kADhaNatA evaM anyathAsizi kA nispaNa anya / yahA~ naiyAyikoM kA yaha kathana hai ki kAraNatA dUsarA kucha nahIM hai kintu ananyAsiddhaniyatapUrvavRttitA hI kAraNatA hai / jaise ki ghaTa ke prati daNDa ananyathAsiddha evaM niyata pUrvavartI hone se aur ghaTakAraNa kahA jAtA hai / yadi ananyabhAsiddhatva kA kAraNatA ke zarIra meM niveza na kiyA jAya taba to daNDarUpa, daNDatya, AkAza Adi meM bhI ghaTakAraNatA ke svIkAra kI Apani AyegI, kyoMki ve bhI niyamena ghaTotgAdapUrvavartI haiN| usake nivAraNArtha ananyathAsiddha aisA kahA gayA hai| kAryAtpatti se avyavahita pUrvavartinA to kadAcita AnevAle sabha (bhA) meM bhI ho sakatI hai to use bhI ghaTotpatti meM kAraNa kahanA hogaa| ataH isa ativyAni ke nivAraNArtha 'niyata' aisA kahA gayA hai| yadi pUrvavartI na kahA jAya taba to anutpatra yA mRta kulAlAdi meM bhI sAmprata kAla meM utpanna honevAle ghara kI kAraNatA kA vyavahAra hone kI AyegI / ataH tatrivAraNArthaM pUrvavartI aisA kahA gayA hai| ataH anyathAmiddhizUnyatve sati niyatale sati kAryAvyavahitapUrvavRttitA kI hI kAraNatA kahanA saMgata hai| yahA~ 'anyAsiddhizunyale sati' aisA jo kahA gayA hai usake ghaTaka anyathAsiddha ke pA~ca prakAra hai / usameM pahalA anyathAsiddha vaha hai jo yena saha kArya pUrvavRttitvagraha kA Azraya ho / jisakA kisIke sAtha hI kArya ke prati pUrvavRtitva ho, na ki svataMtra vaha prathama anyathAsiddha hai| arthAta kisI kArya ke prati jisa vastu kA annapa evaM vyatireka svatantrarUpa meM nahIM bana sakatA hai, apitu kAraNa ko lekara hI jisake anvayavyatireka kA nizva jisa kArya ke prati kiyA jAya usa kArya ke prati yaha vastu anyathAsiddha hai / jaise ghaTa ke prati rUpa ghaTa ke prati daNDarUpa kA Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... saNDaH 3 . kA.11 * muktAvalInabhA maJjUSAkArAdimanapradAnama * tamA'nyathAsindaM pathavidham / tatra yeta sahaiva yasya yaM prati pUrvavRttitvaM gRhyate tatra tat dham / na ca daNDatvAdinA daNDAderdaNDAdinA daNDasaMyogAdevA'nyathAsindiH, pRthagAvayavyatirekapratiyogibhinatve sati pRdhamanvayavyatirekapratiyogyavacchimAnvayavyatirekaprati * jagalatAhinaraurasimum vAraNasambhave'nanyathAsiddhatvavizeSaNavaiyarthyamiti vAcyama, iSTApateH, anyathAsiddhayanirUpakadharmalAbhApaiva tAdRzavidoSaNopAdAnAditi muktAvalIprabhAkAraH / etanAgre sphuTIbhaviSyati / ihAnyathAsiddhizUnyatvaM na vidoSaNam. anyathAsiddharanugatAyA abhAvat kintu yatra yatrAnyadhAsiddhivyavahAra: tanayaktityAmAca. kUTavattvaM tanadavyaktibhedakUTyattvaM vA vizeSaNam / na ca tandulyanibhedakUTasyaiva vizeSaNatvaM nyathAmidbhinirvacanAyAsaMbayarthyamiti / vAcyam, tattadanyaktiparicayAyaiva tannirvacanAditi muktAvalImaJjUSAkAraH / niyatapUrvattitvamiti niyatapUrvatijAtIyatvamityarthaH / tenA'raNyasthadaNDAdAvapi svarUpayogyatAsampani: najjAtIyatazca niyatapUrvanti candakadaNDatvAdimattvamaveti mahAdevaH / na ca / daNDavapad dravyatvAdikamapi niyatapUrvavartitAvacchedakameveti paTAdAnAmapi ghaTakAraNanApattiriti vAcyama, niyatApUrvacartitAvacchedakapadana laghuniyatapUrvavartitAvacchedakarayAktatvAt / drazyatvasya ghaTaniyatapUrvavartitAvacchedakalana tasyaiva ghaTakAraNatArUpatvaM nannadravyeSu gharakAraNalakalpanApattyA gaurabAda daNDavAdikameva sAdhvini rAmarudrabhaTTaH / tatra = nirujakAraNatva, saptamyadhI ghaTakatvaM, tanaH niruktakAraNatvaghaTakIbhUtaM anyathAsiddhaM paJcavidham / maNikAramate ca trividhamanyathAsiddhamiti dhyeyam / tatra = paJcavidhA nyathAsiddhatva yena daNDAdinA saheba yasya daNDarUpAdeH yaM = ghanadikaM prati pUrvavRttitvaM gRhyate = jJAyate tatra = ghaTAdoM kA tena daNDAdinA jat = daNDarUpAdi anyathAsiddhaM Adyama / yathA || ghaTaM prati daNDarUpAdaH / daNDAdinA sahaya daNDarUpAdarghadAdikaM prati pUrvavRnilgrahAda daNDarUpAdikaM ghaTe pratyanyadhAsiddham / / musalagAMvakarastu- 'daNDarUpasya ghaTamprati na svatantratayA pUrvabhAva. kintu svakAraNasya daNDasya pUrva bhAvaM gRhIlara daNDarUpasyApi ghaTamprati pUrvabhAvo gRhAta / ataH daNDarUpa ghaTAtAnaH pUrvakSaNa sanaNi anyathAsiddhameretyAha / nanyevaM sati ghaTa prati daNDAderapi daNDatyAdinA:nyathAsiddhatvapramaGgaH daNDatvAdinA rahana daNDAderghaTAdikaM prati pUrvavRttitvagrahAta / / evaM daNDAdinA sahabadaNDasaMyogAdaghaMTAdikaM ni pUrvavRttitvagrahAd daNDasaMyogAdarapidaNDAdinA caTaM pratyanyathAsidbhatvamApadyata / na vA daNDAdinA daNDarUpAderapi ghaTaM pratyanyathAsiddhatvaM syAt, avizeSAdityAzaGkAmapAkartumupakramate - na ceti / zaGakAgrantho vibhAvita eva / samAdadhate - pRdhaganvayavyatirekapratiyogibhinnatvaM sati = svAtantryeNa tatkAryanirUpitAnvayanyatirakanirUpina mAnamaradramaH / anvaya-vyatiraMka apane kAraNa daNTa ko lekara hI bana pAtA hai / isaliye daNDarUpa ghaTa ke prati anyathAsiddha ho jAtA hai| daNTarUpa ko daNDa meM kabhI bhI yA nahIM kiyA jA sakatA hai| anvaya kA artha hai svakAla meM apane adhikaraNa meM kArya kA honA / vyatireka kA artha hai apane abhAva ke adhikaraNa meM kArya kA na honA / / Adha anyathAsina pariSAta svarUpa na ca daNDa, / yahA~ isa zaMkA kA ki - 'jaise daNDa se daNDarUpa ghaTa ke prati anyadhAsiddha batAyA gayA hai ThIka vaise hI daNDatvAdi se daNDa evaM daNDa meM daNDasaMyoga bhI ghaTa ke prati anyadhAsiddha bana jAyaMge, kyoMki jaise ghaTa ke prati daNTarUpa kA anvaya-vyatireka daNDa ko lekara hI bana pAta hai ThIka paise ghaTa ke prati daNDa kA anvaya-vyatireka daNDatva ko lekara hI mumakina hai evaM daNDasaMyoga kA ancaya-vyatireka apane kAraNa daNDa ko lekara hI ho sakatA hai - samAdhAna yaha hai ki yahA~ prathama anyathAsiddhavidhayA vaha vivakSita hai jo pradhaka anya vyatireka ke pratiyogI se bhinna hone hue pRthaka anya vyatireka ke pratiyogI - kAraNa se avacchinna annaya-vyatireka kA pratiyogI ho / atra ghaTa ke prati daNDasaMyoga ko ghara se anyadhAsiddha nahIM kahA jA sakatA hai, kyoMki daNDa ke hone hA bhI daNDasaMzaMga ke vyatigka se ghaTotpatti kA byanika prasiddha hone se daNDasaMyoga pRthaka anvaya-vyatireka ke pratiyogI se bhina nahIM hai, apitu pRthaka anvaya-vyatireka kA pratiyogI hI hai / isa taraha svAzrayasaMyogasambandhana daNDatyAdi hone para daNDAdi kA vyatireka hI asiddha hone se ethagancayanyatireka ke pratiyogI se viziSTa ancaya-vyatireka kA pratiyogitva daNDAdi meM nahIM rhegaa| isa taraha vizeSaNAbhAvaprayukta vizidhAbhAva se daNDasaMyoga Adi meM anyathAsiddhatva kI Apatti kA parihAra ho jAtA hai / evaM rizepyAbhASaprayukta viziSTAbhAva se daNDAdi meM ghaTa kI apekSA daNDatvAdi se anyathAsiddhRtva kA nivAraNa ho jAtA hai| isalie prathaganayanyatikA pratiyogitva sati bhaganjyavyatirekapratiyogiviziSTa anvaya Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kapAlanAkSuSa cana:saMpAMgAyathAsiddhatvabAraNama* yogitvasya vivakSitatvAt / nanvatra svAnvayavyatirekA'vyApakatvasya pRthapadArthatve satyantavaiyayama, daNDAnvayavyatirekayordaNDasaMyogAnvayavyatirekavyApakatvAt / nahi dAhasaMyoge sati daNDavyatirekeNa kAryavyatirekaH sambhavI / na ca cakSuHkapAlAdinA tatsaMyogasyAnyathAsindivAraNArtha tat; -* jayalatA *pratiyogitAzunyatve sati, pRthaganvayavyatirekpaniyogyavajinnAnvayanyatirekapratiyogitvasya = tatkAryanilagitasvatantrAnvayanyanirakanirUpitapratiyogitAzrayaviziSTAnvayavyatirekanirUpitasya pratiyogitvasya vivakSitatvAt / kAryotpAdaM prata pRdhAnvayayanerakA:pratiyogitle sati yaH pRthagancayanyanirekapratiyoginiyantritAnvayavyatirakapratiyogI sa tatkArya prate prathamAnyadhAsiddha ityarthaH / tana daNDatvAdinA daNDAdanAnyadhAsiddhiH na bAdaNDasaMyogAdardaNDatvargadanA; satyapi daNDAdau binA daNDasaMyogAdinA ghaTAdilakSaNakAryavyatirekAttasya pRthaganvayAdimattvAt / na vai daNDAdarapi padhaganvayavyatirapratiyAgitvAdava daNDalyAdinA:nyathAsiddhiH yena 'pRthagandaya - vyatirakapratiyAMgA ti vyardhama. syAzrayasaMbogana ti daNDatvAdI daNDAdinyatirakA siddhadaNDAdaratathAlcAt / nato vizeSyAbhAvaprayuktaviziSTAbhAvAnna daNDAderanyadhArisaddhatvaM. vizeSaNAbhAraNayuktaviziSTrAbhAyAnna daNDasaMyogAderanyathA sidbhiriti bhAvaH / evaM sthita kazcicchate- nanviti agre cadityanenAsyAnvayaH / atra = AdyAnvadhAsiddhilakSaNa, svAnvayanyanirekA vyApakatvasya nadanvayavyatirekAniyatAnvayavyatirekajhAlitvasya, pRthakapadArthale vivakSite tu satyantavaya = pRthaganvayayatirakAtiyogyavacchinnAnvayanyatirekapratiyogitvenaiva yayoktopapAdanasambhavAt prathaganvayanyanirekAtiyogibhinnatyaM satItyasya niSphalatyama, daNDAnvayanyatirekayoH daNDasaMyogAnvayanyatirekanyApakatvAt / yatra samavAyana daNDasaMyogastatra saMgogana daNDaH kAryAnpAdazca / yatra ca samavAyAvacchinnapratiyogitAkadaNDapayogAbhAbastatra saMyogAvacchinnapratiyogitAkada dAbhAya: kAryAtpAdAnAvazca ityevama prayanyanirekayoH darzanana tAdRzavyApyavyApakabhAvalAbhAt / na hi daNDasaMyoge sati daNDavyatirekeNa kAryavyatirekaH sambhavI / dAvyati- | reka daNDasaMyogasyaivAusambhavAta. vyApakAnAvasya vyApyAbhAvasAdhakatvAt / ityaJca daNDasaMyogAdI daNDAdinyatirekAd ghaTAdizyatirakAsiddhedaNDAnvayavyatirekayordaNDasaMyogAnvayavyatirakAvyApakatyAbhAvAt pRdhaganvayavyatirekapraniyogyaniyantritAndayanyatirakapratiyogitayA daNDasaMyogAdarananyathAsiddhI pRthaganvayavyatirekapratiyogibhinnatvasya vaiphalyamaMti siddhan / na ca cakSuHkapAlAdinA tatsaMyogasya = cakSuHkapAlasaMyogasya, kapAlacAkSuSaM prati anyadhAsiddhidAraNArtha tat = vyatireka kI pratiyogitAsvarUpa prathama anyayAsiddhi phalita honI hai| anya zAsiddhi ke vizleSaNa kI vyarthatA kI zaMkA evaM usakA nirasana * pUrvapakSa :- nanvatra. / pradhama bhanyayAmiddhi ke lakSaNa meM niSiSTa pRSakapadArtha ko yadi apane anya-nyatireka kI vyApakatA | ke abhAvasvarUpa mAnA jAya taba to pRthaka anvaya-vyatireka ke pratiyogI se bhibandha paryanta jo vizeSaNa prathama anyathAsina ke lakSaNa meM pravie hai vaha vyartha ho jAyegA, kyoMki pRthaganvaya-vyaniraMka ke pratiyogI se aracchinna = niyantrita annayavyatireka kI pratiyogitAsvarUpa viDopyAMza kA grahaNa karane se hai daraDAdi se daNDasaMyogAdi meM ghaTa ke prati anyathAsiddhatva kA parihAra ho sakatA hai / TaNDasaMyoga ke anvaya evaM nyatireka ke vyApaka haiM daNDa ke anvaya-vyatireka / daNDasaMyoga ke hone para avazya daNDa hotA hai aura ghaTa kI nippani bhI hotI hai / evaM daNDa kI anupasthiti meM daNDasaMyoga kA bhI avazya vyatireka hotA hai aura ghaTAnutpatti rahatI hai| kabhI bhI daNDasaMyoga ke hone para TaNDa ke vyaktireva = abhAva meM kArya ghaTa kA abhAva (vyatiraka) nahIM ho sakatA hai, kyoMki daNDasaMyoga kI upasthiti meM daNDa kA vyatireka hI nAmumakina hai / matalaba yaha hai ki pRthakazanda vyavahAra meM svatantra artha meM prasiddha hai| arthAt jisakA honA yA na honA anya kisIka hAne aura na hone para avalambita nahIM ho usake annayanyatireka meM sva - kAraNa ke ancaya-vyatireka kI avyApakatAsvarUpa pRdhakatva rahegA - yaha artha mAnya karane para vizaMpya aMta meM hI daNDa, daNDasaMyoga Adi meM anyadhAsiddhatva kA varaNa ho jAtA hai; kyoMki daNDa, daNTasaMyoga Adi ke ancaya-vyatireka meM vivakSita pRthakatva = kAraNAnyayavyatireka'vyApakatva nahIM hone meM pRthaganvayalyatireka pratiyoginiyantritAnvayavyatirakapratiyogitA nahIM rahatI hai / na ca ca / yahA~ yaha kahanA ki - "cakSukapAlAdi meM cakSukapAlamayaMga kI cAkSuSa pratyakSa ke prati anyadhAmiti ke vAraNa ke lie 'pRdhaganvayatirekapratiyogibhinnatvaM sati' isa vizeSaNa kA anyathAmiddha ke lakSaNa meM praveza karanA anivArya Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13.. mAyamasyAdvAdarahasya khaNTaH 1 kaH, 11 * pRthakpaTAprakAzanam * / tathApi dArUpAdAvavyAptyanudArAta, daNDatvAdita iva daNDarUyAdito daNDAdeH pRthamanvayAdhabhAvAt / na ta tajjJAna vinA jJAyamAnatvasya tadarthatvAnnAyaM doSaH, daNDarUpajJAna vijeta -* jayAtA - pRdhagandhyavyatirakapratiyogibhinnatvApAdAnaM sArthaka, vacaHkapAlamayoga satyapi kSuHkapAlAdinAzakAle tavyatireke kAryavyatirakAbanuHkapAlAdeH pRthaganvayAdimanvAcana kapAlasaMyoge pradhaganvayavyatirekapratiyogitAkapAlaniyantritAnyayAvyanigkAniyoginAyA: sattvAt / tanniza ca na kapAlacAla prati camakapAlasaMgAMgasyAnyadhAsiddhatvapnasaGgaH, nasya pRthaganvayayatirakapratiyogitvama vizeSaNAbhAvaprayatkaviziSTa dhAzrayatvAditi vAcyama, tathApi = cakSuHpAdAdinA nasaMyogAnpAsiTrinigakaraNAya napAdAnasya sArthakata:pi, ghaTe prati daNTarUpATI anyAptyanaddhArAt - prathamAnyadhAsiddhilakSaNA vyAsaMbaMDalaMpAyinatvAt / tana nanAdA hetumAi, - daNDanyAdita iva daNDarUpAditaH daNDAdaH pRthagancayAyabhAvAt / na he TaNDarUpAdI sati danyatirakaNa ghaTAtyAdayanirakaH sambhavati / atI daNTAdyanvaya -vyatikriyA: daNDarUpAyannayanyatirakanyApakalena nirukta pRthaktvaviraheNa pRdhaganzyavyatirekAniyAMgityaM daNTAdI na sambhavani / natI daNDarUpAdI pRthagandhayanyatirekAniyogininnavalakSaNalya vizeSagAMzasya sattvapi pRthaganvayatryanirakanirUpitapratiyogavaviziSTadaNDAyanyatryatirakapratiyogitvasya vizezyAMzasyA'sattvena nAdyAnyabAsiddhalakSaNasambhavaH / yadyapi daNDara pAdau daNDAyanagavyatirakapratiyogittamaratyeva kintu daNDAdI niruktarItyA prathaganyapavyatirakapratiyAgin nAmnAni daNDarUpAdau pRthagancayanyatirakapratiyoginiyantritAnvayavyatirakapratiyogitamyA:sancam / tatA nikAdhAnyathAsiddhalakSaNasya daNDarupAdAvavyAptirdubArati nanuvAditAtparyaniti dhyeyama / na ca tajjJAnaM vinA jJAyamAnatvasya tadarthatvAta = pRdhayapadArthatyAta nAyaM daNDarUpAdAvannyathAsiddhavAvyAptilakSaNa: dopaH, najAnabirahaprayukta jJAnaviSayatvAmAdhAnAzrayatvaM pradhavapadapratipAdyamiti bhAvaH / daNDAnvayatkiyAM: ethaktvasaGgatiH kathaM ? ucyata. hai, kyoMki vaisA na kahane para to cakSukapAlamayoga hone para bhI cakSu yA kapAla ke nAza kI utpani kSaNa meM cakSu yA kapAra ke nyaniraka se kapAlacAkSuSa kA vyatiraMka = anutpAda hone se caca evaM kapAlamayoga meM bhI pRdhagambayavyatirekapratiyogI cakSuHkapAla se niyantrita anvaya-vyatireka kI pratiyogitA rahatI hai| isa taraha cakSukapAlasaMyoga meM prasakta anyadhAsiddhatva kA parihAra tabhI ho sakatA hai yadi 'pRdhaganvayanyatirakapratiyogibhinnatvasvarUpa viMdhaNa kA prathama anyapAsiddha ke lakSaNa meM niveza kiyA jApa, kyoMki cakSu evaM kapAla ke hone para bhI yakSukapArasaMyoga ke vyatireka meM vapAlabAbhupAtmaka kArya kA vyatireka = anutpAda prasiddha hone se pRdhaganvayanyanigvAtiyogibhinnatva cacakapAlasaMyoga meM nahIM rahanA hai 1 cakSukapAlasaMyoga bhI pRthaganvayanyaniraka kA pratiyogI hI hai| isa taraha kapAlacAkSuSa pratyakSAtmaka kArya ke prati cakSu yA kapAla bhATi se cakSukapAlasaMyAMga meM anyathAsiddhatva kI Apatti ke nivAraNArtha Adya anyathAsiddha ke lakSaNa meM pRthaganvayavyatirekapratiyogibhinnatya kA vizeSaNavidhayA niveza karanA Avazyaka hai . yaha phalita honA hai" - bhI ThIka nahIM hai. kyoMki cakSukapAlamayoga meM anyathAsiddhatva ke parihAgadhaM bhale hI pRthaganvayanyatirakapratiyogibheda kA prathama anyathAmina ke zarIra meM niveza kiyA jAya phira bhI ghaTa ke prati daNDAra Adi meM anyabhAsiddha ke lakSaNa kI anyApti kA parihAra ho sakatA nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki jama daNDAdi kA pRthaka anvaya-vyatireka daNitva ko chor3a kara ho sakatA nahIM hai ThIka vaise hI daNDarUpAdi ko chor3a kara bhI ho sakatA nahIM hai| pRdhagannayavyatirakapratiyogibhinnatya iNDarUnAdi meM hone para bhI daNDAdi ke anvaya-vyatiraka meM daNDapAnvaSayatirekA'vyApakatva nahIM hone me daNDAdi meM pRthaganvayanyanirakapratiyogitva hI nahIM hone kI vajaha pRthaganvayanyatiraRtiyAgi gasa daNDAdi se niyanvina anvaya-vyanika kI pratiyogitA daNDarUpAdi meM rahanI nahIM hai / vizeSyAbhAcaprayukta niziyAbhAra TaNDarUpATi meM mulabha hAna kI vajaha daNDarUpAdi ghaTa ke prati anyathA saddha bana maphata nahIM haiN| na ca ta. / yadi ukta acyApti ke nivAraNA yaha kahA jAya ki - "pRthakATa kA artha hai, usake jJAna ke binA jaaymaantv| matalaba ki anya kisIka jJAna ke binA jisake anyAya-vyatireka kA jJAna ho saka ve anvaya-vyatireka pRthaganayanyatirakazabda meM grAhA hai| aba to daNDa ke ancaya-nyatiraka meM pRthaganvayanyatirakanva ke abhAva kI apatti ko avakAza nahIM hai, kyoMki daNTarUpa ke jJAna ke dina hI daNDa ke anvaya evaM vyatireka kA jJAna ho sakatA hai| yaha koI gajAtA nahIM hai ki daNDarUpa kA jJAna na hone para daNDa ke ancaya-vyatireka kA jJAna na ho| isa taraha daNDAnvayavyatiraMka pRdhaganvayanyanikasvampa siddha ho jAne kI bajaha pRdhaganvaya-nyatiraMkapratiyogibhinna TapaTarUpa meM pRthaganvayavyatirekAtiyAMgI = dapa se niyantrita anvaya-vyanika kI pratiyogitA bhI rahatI hai / ataH deNTurUpa meM anyathAsiddha ke lakSaNa kI avyApti ko avakAvA nahIM Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * phakikAlAnpayaMdyAtanama * lADAnvaya-vyatirekayoAyamAnatvAditi vAcyam, evaM sati daNDajJAnaM vinA'jJAyamAnAnvayavyatirekapratiyogilo daNDasaMyogasyAtyathAsindAvAraNAditi cet ? atra vante- pradhAedhakpadasya svAnvayaghaTakAsustitvArthakatvAmAyaMdoSaH daNDarUpAdyatva yasya daNDAnvayaghaTakasambandhaghaditatvAta / - jApATI - daNDarUpajJAnaM vinaiva daNrAncayavyanirakayAH jJAyamAnatvAt / nanA daNDAnvayavyatirekyAMH pacakyAnagAyAt 'prathaganvayamyanirakapratiyogibhinna daNTApAdI pradhagancayanyatikaniyAgitAmandhinAnvayavyatirakaniyAginyasyA-granyavAna daNDarUpAdau prathamAnyathAgiddhalakSaNAvyAptigini vAcyamaH evaM gati - tadagrahaprayukkAjJApamAna vA-yasya pRthapadAdhava sani daNDajJAnaM vinA'jJAyamAnAnvayavyatirakapratiyoginaH daNDasaMyogasya ghaTaprati anyathAsiyavAraNAt / daNDasaMyoga pRthaganvayanyanirakavatiyogibhinnatvasya daNDa. saMthAgaM vinara nAyamAnAndhayAMtarakaprativAgiNDaniyantritAnyatirakapratiyAgitvasya ca sancAt : tana eka sAnyatA pAranyutiH / yastutastu vinApi daNDAdijJAna ra patyAdinA dAmpAdI ghATipUrvanivagrahasambhavAipacAdinA daNDarU pAda: prkaagaavprsdd'aaH| pratyakSA grahe niyamAkI ca dRSNakAdikaM prati paramAyAdinA tadpadagnyAsiddhatvAnA patiH / niyamA-vivakSAyAM na vaiparItpapi syAditi phakikAnApama / atra siddhAnnino namAyikA badanti- prathamapRthapadasya = pRthagandhayanyatikapratimAnimitvamityatra gRhAtalya pRthakpadamya. svAnvayaghaTakATitanvArthakatlAna ayaM daNDapAdAgadyAnyathAsiddhalakSaNA byAmilakSAgI dopaH / tatazca svAncamaghaTakA TinAncayatyatira kAtiyogibhinnanya sanAni vizeSaNArthaH / utA na daNDarUpAdAvacyAptyanadAra: dararUpAdyanvayasya dAdyannapaghaTakasambandhaghaTitatyAna nAgade bAyapApitasambandhana = daNDadita parampagasambandhanavAnyanyatikAtiyogitvAna daNTarU pAda: daNDAnvayaghaTakaTatamamvandhAnchilAncayanyanirakapratiyogicana daNDAnvayaSaTakA TinAncadanyatirekapratiyAgibhinnatvAtacyavAnAdhAnyathAmiddharameznagA cyAptiprasaGgaH / daNDAdastu daNDarUpAditaH nAnyathA mahatva dezAnvayasya daNDarUpAdhavapaghaTakanasamavAgAvATatatvAt / daNDAdaH svajanyacyA pArasamAdhanA-vayavyatiramapratiyogitvamiti nana svAzrayatvana daNDanivezAnna caTakAraNatvAsanaH naya ghaTaM prati niyanapUrvaniyapi ananyAsiddhatvaviheNa vizeSaNAbhASaprayunaviziSbhAvAta / hai / nizaMpaNa evaM vizepya ke hone para viziSTa ke abhAva kA kahanA nAmumakina hai" - to yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki taba to daNDasaMyoga meM anyathAsiddhi kI Apani AyegI, jisakA kAraNa nahIM ho skegaa| dekhiye. dara ke jJAna ke binA daNTasaMyoga ke ancaya evaM vyanika kA jJAna nahIM ho sakatA hai| ataH daNDasaMyogAnvayanyatiraka meM pRthaktva nahIM raha sakatA / naba to TaNDasaMyoga meM pRthaganvayavyatirekapratiyogibhinnatva, jo Ada anyathAmiddha ke lakSaNa kA vizeSaNa aMza hai, raha jAyegA evaM pRthagannayanyatirevatiyogI daNdu sa avaccina = niyantrita anvaya vyatireka kI pratiyogitA bhI upAisaMyoga meM rahatI hai| isa taraha vizeSaNa evaM vizaMpya aMza daNDasaMyoga meM raha jAne kI vajaha daNDasaMyoga bhI ghaTa ke prati anpayAsiddha bana jAyagA / isalie prathama anyathAsiddha kA pradarzita lakSaNa nirdoSa nahIM hai . yaha siddha honA hai| prayatapadAcInapacana - yAyika unarapakSa:- atra bada. / janAba 1 hIre kI parakha to johage hI jAne / pRthakUpadArtha kA saMgana svarUpa nA hama nayAyika hI jAnate haiN| Adya anyathAsiddha ke lakSaNa ke vizepaNa aMza meM jo pradhaka pada hai usakA artha hai svAncayaghaTakAryATanatya / ataH pRthagannayanyanirekAniyogibhivatva kA artha hogA svAnvayaghaTakATinAnvayavyatirekapratiyogibheda / aisA artha ghaTana karane para ghaTa ke prati daNDarUpa Adi meM andhAsiddhatva ke lakSaNa kI avyApti nahIM AyegI, kyoMki daNTarUpa Adi kA annaya daNDAdi ke annaya ke ghaTaka sambandha se ghaTita hone se dararUpAdi meM daNDATi ke anyaya ke ghaTaka me paTina ancaya-yanika kI pratiyogitA rahatI hai| ataeva daNDarUpa Adi meM prathaka = daNTAnvayaghaTakA_Tana anya-vyatireka ke pratiyogi kA bhaMTa raha jAna se Adya anyathAsiddha kA vizaMpaNAMza abAdhita hai| pUrvokta rIti meM pradhagannayanyatirakapratiyogi daNDa se apani anvaya. vyaniraka kI pratiyogitAsvarUpa vizeSya aMza to daNDarUpATe meM rahatA hI hai / attaH ghaTa ke prati daNdarUpa ko anyathAsiddha mAnane meM koI kSati nahIM hai / daNDa svajanyacyApAravatvasambandha se pada kI utpanna karatA hai jaba ki. daNDarUpa kA ghaTakAraNa mAnane para svAzrayajanyacyApArasambandha ko kArapaNanAvacchedavAsambandha mAnanA hogA / isa taraha daNDapAni ke anvaya meM syAzrayavidhayA daNDa kA gRhaNa karanA Avazyaka banatA hai / atApatra daNTarUpAdana ghaTa ke prati niyatapUrvanitA hone para bhI kAraNanA nahIM Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .:: madhyamaNyAdvAdarahasye gaNTaH 3 . kA.11 * sambandhamA kAraNa bhadaH * kA caivaM svajanyavyApArasambandhena daNDasya hetutvAt daNDasaMyogasya tena tathAtvaM na. syAditi vAcyama, svatvaghaTitajanyatAbhedena sambandhabhedAt / vastuta: pRthagityAdeH tadanvayAdibhidhAnvayAdimatvArthakatve'pi na kSatiH / niruktarUpeNa -* layalavA *na ca evaM - nadanvayaghaTakATitAcapanyatirakapratiyogibhinnatvasya dhagancayanyanirakapratiyogibhedatva svIkriyamANaM sati va prani svajanyacyApArasambandhena = svaniprajanakatAnirUpitajanyatva veziSTabhramaNAtmakanyApArabaccasaMsargeNa daNDasya = daNdutvA - pachinnamya hetutyAn daNDasaMyogasya nena = svajanyanyAgArasambandhana tathAtvaM = ghaTatatvaM na syAna, nampa daNDAnvayaghaTakApaTitAnvayatryanirakanirUpinAtiyogitAzrayatvana daNDAnvayaghaTakAm ghaTitAndA.yatikapratiyogibhinnatvaM sani uthagannayanpanirakapratiyAgidANDA. vacchinnAnvayavyatirekapratiyogitvAditi vizeSaNAbhAvaprayuktaviziSTakAraNatvAbhAvasya tatra satyAditi vAcyam; svatvaghaTitajanyatAbhedana | sambandhabhedAta = dAra-tatsaMyogakAraNatAvacchedakasambandhabhedAn / ayaM bhASaH daNDaH saMyogena cakramamaNaM prati kAraNaM daNDasaMyogastu samadAyena / nataH cakramamaNasvarUpe vyApAra yA daNDaniSTha- mayogasambandhAvannitrajanakanAnirUpitA janyadA tato bhinnatra dAda. saMyoganiSTha - samavAyasambandhAvanikana janakatAnirUpitA jnytaa| ata paya yaTa prati daNDasya svanipasaMyogasambandhAvacchinnajanakatA nApina janyatva niziTalyAgArabattyasambandhana kAraNatvaM daNDamayAgasya ca svaniSThasamavAyasambandhAvanchinnajanakatA nirUpitajanyayaviziSTa. || vyApAravaccasambandhana kAraNatvam / janazca daNTasaMyogAnvayasya na dAdAnvayaghaTakadinatvana / ata eva daNDasaMyoge daNDAnvayabaTakAra boTavAnkamabyatirekapratiyogittamavyAhatama / natI na daNDasaMyoge pRthaganvayanyatirakapratiyogibhinnatvama / itthaJca vizeSaNAbhAvaprayukta. viziSTAnyadhAsiddhalakSaNaviraheNa na baraM prati daNDasaMyogaNyAdyAnyathAmiddhatvaprasar3agaH / etena daNDasaMyogasya svajanmavyApArasambandhana paTaheturva na spAditi pranyuktamaH zabdAbhede pyadhabhedana ananyavAsiddhatvasyIkarItyAugAyAta / nanvatra prathamapradhapadamya nadancayaghaTakATitatvArthakatvaM dvitIyAyavAdasya ca tadanvayanyatirakA:vyApakatvArthakatvaninyananagamena | gauravamityAzaGkAyAmAha - vastuta iti / pRthagityAdaH saMpUrNasya prathamAnyathAsiddhalakSaNasya tadanvayAdibhimAncayAdimattvArthakatve'pi = tadanvayanyatirekabhinnAnvayanyatirakatvannArthakatAnina kSatiH = na daNDarUpAdAvAdyAnyathAsiddhalakSaNAcyAptiH / niruktarUpeNa 6 sakatI hai . yaha phalita hotA hai| na , / yahA~ isa hAMkA kA ki -> 'pRdhapada ko svAnvayaghaTakApaditatvArthaka mAnane para lo daNDasaMyoga ghaTa kA sAraNa na bana sakegA, kyoMki daNDa ghaTa ke prati svajanyanyApArasambandha se kAraNa hai, parva daNDasaMyoga bhI svajanyacyApArasambandha meM dI paTa kA kAraNa hai magA svajanpacyApArasambandha se dapasaMyoga kAraNa nahIM ho sakegA, kyoMki taba daparAntrayaghaTaka se gaTana sambandha se hI daNDasaga meM anya vyatireka kI pratiyogitA prApta hone se daNDasaMyoga meM daNDAnvayaghaTakATita anvayavyatireka ke pratiyogI kA bheda evaM pRthaganvayanyanika pratiyogi naNDa meM niyantrita ancaya-vyatireka kI pratiyogitA raha jAne ma prathama anyathAsiddha kA lakSaNa raha jAyagA / nama to daNDa saM ThaNDarUpa kI bhA~ti raNDasaMyoga ko bhI ghaTa ke prati anyabhAsiddha mAnanA paDegA - samAdhAna yaha hai ki svatvaTita janyatA ke maMda se sambandha badala jAtA hai / Azaya yaha hai ki svabilakSaNasaMzaMgasambandha se daNDa cakra meM bhramaNasvarUpa vyApAra ko utpanna karatA hai jaba ki daNDasaMzaMgavizeSa samavAyasambandha se cakra meM raha kara pramisvarUpa vyApAra ko utpanna karatA hai| ata: amaNasvarUpa vyApAra meM rahanavAlI daNDajanyatA evaM daNDasaMyogajanyatA bhinna banane kI vajaha svajanyatvariziyanyApArAtmaka sambandha bhI badala jAtA hai| matalara ki eka hI sambandha se daNDa evaM hAisaMyoga cakramamaNa ke janaka nahIM hai / ataH janyatA ke bhaMTa se ugama padita vaha sambandha bhinna ho jAne se iNDAncaya ke ghaTaka se daNDasaMyogAnvaya ghaTita banata nadI hai| isalie daNDAnvayaghaTakaTitAncayavyatireka kI pratiyogitA daNDasaMyoga meM nha makatI nahIM hai / taba to daNDAnvayaghaTakA'ghaTita annaya-vyatireka kI pratiyogitA daNDasaMyoga meM raha jAne se pRthagannayajyanirekapratiyogibhinnatA daNDasaMyoga meM na rhegii| isa taraha vizeSaNaza ke viraha se prayukta vizizAbhAva daNDasaMyoga meM raha jAne se Adya anyathAsiddha ke lakSaNa kI daNDasaMyoga meM pravRni na ho skegii| ataeva ananyayAsiddhatva evaM ghaTaniyanapUrvavRtitva daNDamayoga meM apAdhita rahane se daNDasaMyoga meM thaTa ke prati kAraNatA nigarAdha hai . yaha siddha hotA hai| basnutaH / magara vastusthiti ko lakSya meM lI jAya taba pRthagityAdi jo prathama anyathAsiddha kA lakSaNa banAyA gayA hai usakA artha yahI phalita hotA hai ki isake kAraNa ke anvaya-vyatireka se bhitra ancaya-vyatireka kI pratiyogitA kA Adhaya Apa anyathAmiddha hai / daNDarUpa Adi kA anvara-vyatika svAzrayanyanyApAra sambandha se hai| jaba ki daNDa Adi kA anvayavyatireka svajanyavyApArasambandha meM hai| matalaba ki daNDAdi evaM daNTarUpa Adi ke anvaya-vyatireka bhinna hai / ataH daNDAtmaka Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * nIlakaNTAdimatAprakAzanama * daNDarUyAdyanvayasya daNDAdhajvayabhinnatvAt / Tona = pRthaganvayavyatirekavatA yasya = tadrahitasyeti yathAzruta eva vAcyam / sAhityaca pUrvavRttitvagrahe vizeSyatayA vizeSyatAvacchedakatayA vetsAhaH / -* jayalatA *= daNDasya svajanyavyApArabattvasambandhanAnvayaH daNDarUpasya ca svAthayajannyabyApArasambandhanAnvayaH iti proktaprakAreNa daNDapAcandayasya upalakSaNAd daNDapAdivyatirekasya ca daNDAyannabhinnatvAta, upalakSagAn daNDAdinya tirekabhinnatvAt na daNDarU pAdAvacyAptiH // kecittu = yena sahava yasya yaM prati pUrvattitvaM gRhAta natra nadAdyanityatra bena = pRthaganvayanyatirekavatA yasya = tadrahitasya = ganvayanyatirakara hitasya iti yathAana era vAcyam / lakSaNaghaTakaM sAhityaM ca daNDAdinA dANDarU pAdaH pUrvanitvagrahe vizeSyatayA vizeSyatAvacchedakatayA beni / 'daNDamAhita daNDa rUpaM ghaTapUrvavartI tyAkAraka 'daNDarUpasahito daNDo ghaTapUrvavRttiH' ityAkArake yA kAryapUrvavRttitvaprakArake jJAna vizeSyavidhayA vizadhyatAvacchandrakadhiyA vA daNDarUpe daNDasAhityabhAnAnagara ghaTa pratyanyathAsiddhatvamiti bhAvaH / nena , daNDatvAdinA daNDAdaH na vA daNDAdinA daNDasaMyogAderanyathAsiddhiriti AhuH nIlakaNTastu yena tantunA sahaiva yasya nanturUpasya yaM paraM prati putitvamavagamyata paTe prati tananturUpa tana tantunAra nyathAsiddhamityarthaH / mahitatvamekajJAnaviSayatvaM cauthyam / tanturUpasya 'paTapUrvavRtitvajJAne tinasatAttanturUpavanaca viSayattA vAnyA / nathA ca tnturuupmnythaasiddhmiti| evaM tantutvasya pUrvavRtitvajJAnamapi tantudhiSayakamabani nadanyathAsimini bhAvaH / atra yenetyasya svatantrAnvayavyatirekajhAlineti yasyatyasya ca svatantrAnvayanyatirakazanyasyeni vizeSaNaM bodhyam / vena nantognanyathAsiddhiH nA tantusaMyogasya nantunA nyathAmiddhiti (tA.saM.nI.pra.pU.231) ityAha / nRsiMhaprakAzikAkArastu - pena saha bati yaddhaTitadharmAvacchinna padavicchinna kSetyarthaH / yaspati yanimityarthaH / ye prati pUrvaniyamiti yatkAryaniyatapUrvatitvaminyarthaH / yaddhaTitanyatra yatpadaM prakRtakAryanirUpitasAkSA sambandhAghaTitAncayayatirakazAliparama / ebadha lAdazAnvayavyaniraMkazAliTitataddharmAvanchintakAryAnarUpitaniyataparvavattitvAzraya tatkAyanirUpilAnyacAsiddhavAmityeko / yadbhAvacchinnaM yaniSThayannirUpita-pUrvavRttitvam / yaniSThapatrirUpiniyata pUrvanitAvacchedako yo dharma ityarthaH / tathA ca tatkAryanirUpitaniyatapUrvaninAvacchedakatvaM tatkAnimitAnyAsiddhalamityArAyaH / 'prathama dvitIya ca svatanvAncayavyatirekanyatvaM vidAparNAyama / nena ghaTaM prati kapAlasaMyogasya kapAlaghaTitakapATamayAganyAvacchinnaniyatapUrvavRttitAzrayatve'pi kapAlasya tAdRzAniyatapUrvavRnitAvadakatAzrayatve'pi ca kapAlasaMyogasya kapAlasya nAnyadhAsiddhavaprasaGga (na.saM.na.ma.pra.231) ityAha / / ghaTakAraNa ke ancaya-vyatiraka se bhitra ancaya-vyatika kI pratiyogitA daNDarUpa Adi meM hone kI vajaha ghaTa ke prati daNDampa Adi meM anyathAsiddhi nirAgAdha hai| prathama jyAta lakSaNa meM ajya mata pa keci, / yahA~ kucha vidvAnoM kA yaha mantavya hai ki 'yena sahae yasya yaM prAtta pUrvavRtitvaM gRhAte tatra tana AyaM anyathAsiddham' isa lakSaNa meM 'yena' pada kA artha hai 'pRthaganvayavyatirakavatA' yAnI svatantra ancaya-yatirekapAle jisa (kAraNa) se / tathA | 'yasya' pana kA artha hai 'nadrahitasya' arthAt svatantra anvaya-vyatireka saM zUnya jisakA / isa taraha yathAzruna lakSaNa kA grahaNa karane para bhI koI doSa nahIM hai / naba prathama anyayAsiddha kA lakSaNa isa taraha banegA ki svatantra anvaya vyatirekavAle jisa (kAraNa) ke sAtha hI svataMtra ansya vyatirekarahita jisa vastu meM kArya ke prati pUrvavRninA kA bhAna ho baha pRdhaganvayanyatirekAnya vastu usa kArya ke prati anyathAsiddha hai| jaise svatantra anvayanyatirekapAle daNDa ke sAtha hI svatantrAnvayanyatirekazUnya daNDarUpa kI ghaTa ke prati pUrvanitA kA jJAna mumakina hone se daNDarUpa ghaTa ke prati anyabAsiddha hai| daNDasaMyoga pRthaganvayavyatirekAnya nahIM hone kI vajaha usameM gaNDa ke dvAga ghaTa ke prati anyathAmiddhanca kI Apani nahIM AyegI / yahA~ 'yena sahava' tesA jo kahA hai usameM sahapadArtha sAhitya kAryapUrvavRttitvaprakAraka jJAna meM vizeSyavidhayA yA vizepyatAvacchedakavidhayA grAkha hai| 'daNDarUpaM daNDasahita ghaTapUrvavartI' isa jJAna meM daNDarUpa kA vizaSyarUpaNa bhAna hotA hai / ataH daNDa ke sAhitya kA daNDa ke vizeSyavizyA pAipa meM bhAna hone se pararUpa ghaTa ke prati anyathAsiddha phalina hotA hai / athavA 'daNDarUpasahito daNDo ghaTapUrvavartI' isa pUrvanityaprakAraka jJAna ke vizepyabhUta dAda meM sAhitya vA bhAna hotA hai evaM vizepyatAvacaMdakavidhayA daNDarUpa kA bhAna hotA hai| ataH pUrvavRttijJAna ke vizepyatAvacchedakavidhayA daNdurUpa meM sAhitya rahane se daNDarUpa ghaTa ke Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = 142 madhyamavyAdvAdahasya khaNDaH 3 kA 19 * muktAvalI prabhA vijayAdikRtadarzanama * nect rUpatvAdinI dADarUpAdeH kuto'nyathAsiditi cet ? 'pUrvavRttitvAma'tyasyA'nvayavyatirekitvamityarthAt / na hyatiprasaktena rUpatvAdinA'nvaya-vyatireka: sambhavatItroke / taccintyamityAre -> rUpatvAdinA'pi svAzrayetyAdisambandhelAnvayaLyatirekasAbhavAt / / -* bhayatanA muktAvalIkArastu - 'bAya svAtantryaNa nyAyavyatireko na staH kintu kAraNamAdAyavAncayanyanirekI mahAna tadanyavAsaddhaM yathA daNDarUpamiti' (kA, 11. ma...212) ityukAvan / tatra ca prabhAkAra: kAraNapadasya svatantrAncabavyatirekazAmiparatayaH tadbhavachinnanirUpitasAkSAtsambandhAvachinnAnvayabhyaniraMkazAnnistiyavicchinnatatkAyanirUgniniyanapUrvanitazrayatvaM tatkAnikapitAnyadhAsiddhamiti' byAcaSTe / .. ......... . mahAdevastu - 'svAtantryeNa natkAryanimtapatAnvayavyatikidAnyatvaM sati tankAryakAraNAndinasvaniSThatatkAryanirUpiniyatapUrvanitvagrahavizeSyanAkaM yat tat natkArya prtynythaasimityrthH| kapAlasaMyoga ghaTAvotyAdiparvavattitvagrahaniSyanAyAH kapAla saMyoganiSThAyAH kapAlAvacchinnatvAta kaMgAlasaMyAne nivyA nivAraNAya satyantam / daNDAtvAdigaraNAya vivAmini' nyAratryAtavAna gadAtharastu kAraNatAvAda 'kAgmAntareNa saha yadUpAvabhinnasya yAdahakArya prati pUrvavartitvamagata napAnchin nAzakArya pratyanyathAsidbhama. yathA ghaTAdikaM prati daNDa patvAdyacchinnaM daNDasamavahita cakratvAdyacchinnaJca' iti nyAvaSTa / nanu atra = AdhAnyathAsidbhalakSaNa rUpatvAdinA daNDarUpAdeH ghaTaM prati kRto'nyathAsiddhiH syAta. vinApi daNDAdinAna rUpatvAdinA daNDarUpAdA gharapUrvavRtnitvAdigrahasammavAta iti caMna ? taba vadanti - yena gahaba yasya yaM prati pUrvanita gRhAta | natra nadAdyamiti nakSagaghaTakasya 'pUrvavRnivamityasya anbapanyatirakinvamityarthAt anvayavyatirekagraniyAMgitvamityAditi yAvat / tatazca pana sahava yadpAvacchintrasya yaM prati ancayalyagikataM gRhAte tatra tadragAvacchinnaM prathamamityarthI nabhyate / daNDajhapAdaH ghaTAdikaM prati daNDarUpatyAdinA anvayalyatikivaM grAhyaM na tu rUpavana, atipramatatyAna ! na hAniprasanna rUpatyAdinA daNDajhapAdaH ghaTe prati anyanyanirakaH smbhvti| samanvaya ghaTotyAdAnvayanyatirekapratiyogitAvandakale nanneSu baTIyapIya-daNDIyampAdipu ghaTakAraNatvakalpanApanyA gauravAta daNTurUpayAdikameva laviti grahAta daNDarUpatvanA nadhAce daNDa patyAvannisya daNDAnvayavyatirekabhinnanvayanyatirakAratiyogina ghaTe pratyanpathAmiddhanyasidbhayA ghaTakAraNatyAjyAta vizeSaNAbhAkprayuktaviziSTAbhAvAzrayatvAditi eka / tacintyamiti apara danti- rUpatyAdinA'pi daNDarUpAdeH ghaTe pani svAzrayetyAdisambandhana = myAzrayajanyacyApArasambandhana prani anyathAmiddha middha hotA hai . aisA kucha vidvAnoM kA kahanA hai / rUpApena daNDarUpa meM kAraNatA kI zaMkAeparihAra nanvatra, / yahA~ isa zaMkA kA ki - "yadi 'yena sahara yasya pUrvavRttica...' ma rUpa meM Aya anyayAmiddha kA lakSaNa banAyA jAya tara to rUpacana daNDarUpa meM ghaTa kAraNatA kI Apatti AyagI, kyoMki iNTarUpa kA daNDampayana bhAna karanA ho nabhI daNDa ke sAtha hI daNDarUpa kA jJAna ho sakatA hai / magara rUpatvena daNDarUpa kA bhAna karanA ho taba daNDa ke sAtha hI usakA bhAna ho . yaha niyama nahIM ho sakatA, kyoMki daNTa kA usameM pravA hI nahIM hotA hai / naba nA rinA daNDa ke rUpavana daMDarUpa meM ghaTapUrvanitA kA bhAna ho jAne se rUpatvena daNDarUpa ghaTa ke prati anyathAsiddha nahIM bana sakegA" <-samAdhAna yaha hai ki prathama anyathAsiddha ke lakSaNa meM jo pUrvavRnitvapada hai usakA artha hai kaaryotpaadaanvynytirekprtiyogitv| arthAt jisa dharma se jisameM kAryotpAda ke anvaya parva vyatiraMka kI pratiyogitA / taba lakSaNa yaha prApta hogA ki jisa kAraNa ke sAtha hI jisa dharma se jisameM kArya kI utpatti ke anyaya-vyatireka kI pratiyogitA kA bhAna ho yaha usa kArya ke prati anyabhAsiddha hai| daNDarUpa meM ghaTotpAda ke anya-nyatiraka kI pratiyogitA kA bhAna rUpavana nahIM kintu daNDarUpatvena ho hotA hai, kyoMki rUpanya to daNDapa ko chor3a kara ghaTarUpa. paTarUpa Adi meM bhI rahatA hai, jisameM ghaTa ke anvaya-vyatireka nirUpita pratiyogitA kisIkA mAnya nahIM hai| anvaya-vyanigkAniyoginApacchedaka dharma no ancaya-nyanika nirUpina pratiyoginA me atiriktavRtti nahIM honA cAhie / imalie daNDapalpana hI daNDarUpa meM nAiza anvaya-vyatireka kI pratiyogitA kA bhAna mAnanA hogA / magara taba to TaNDa kA bhI avazya bhAna ho jAyegA, kyoMki dAdarUpanna kA zAnika ghaTaka daNDa hai aura ghaTaka ke bhAna ke binA ghaTita kA bhAna kabhI bhI nahIM hotA hai / imalie rUpatvena dArUpa meM ghaTa ke prati ananyadhAsiddhanva kI Apatti kA avakAza nahIM hai . aisA kacha vidvAnoM kA kathana hai| ni / magara yaha kathana vicAraNIya hai, na ki cinA vicAra ke svIkArya hai - esI apara manIpiyoM kI gaya hai| Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *aniprasakadharmaNApa kAraNa bAdhavicAra: kintu 'anyA klupte'tyAdinaiva tena rUpeNAnyadhAsindiH / ni:kRSTe tatraiva tatsambAdhApekSayA lAghavakRtAvazyakatvasyA'praveze'pi kAraNAlpatvakRtalAghavasya pravezAt / -* jayalalatA *anvayavyatirekasambhavAta = anyayavyatirakapratiyAgitvabhAnasambhavAn, anyathA prathama, jalave snehamamavAyikAraNanAvacchedakatA gRhItvA janyajalase janyamnehatvAvanchintrasamavAyikAraNatAvacchedakatvapratipAdanamapi dilAdhyeta / itthaM prathamaM kadAcidAnaprasaktarmaNAHpi kAraNatvagrahasyAnapalapanIyatvAt 'pUrvavRttinvapadasyAncapanirakapratiyogitvArthakasvaravIkAra'pi na rUpanna daNDarUpAdau ghaTakAraNatvavAraNasambhavaH kintu 'anyatra klRpta 'tyATineva tRtIyAcAsiddhalakSaNena tena rUpeNa = rUpatvena daradarUpAMDaH ghaTa pani anyathA. siddhiH / dAraM cinava rUpatvama daNDarUpAdaH varaM prani anyayavyatirakaniyAMgitvagrahaNa prathamAnyathAsiddhalakSaNAnAkrAnnanvapi anyatra kalaptaniyatapUrvavartinaH daNDAdeva ghaTalakSaNakAryasambhave tatsahabhUtatvena daNDarUpAdastanIyAnyadhAsiddhatvAkAntalena ghaTakAraNatyA - nApAtAta, ananyavAsiddhatvalakSagacirahaprayuktAnanyathAsiddhatvaviziniyanapUrvavRttitvapratiyAgikAbhAvAzrayatvAn / nanu vakSyamANatRtIyAnyathAsiddhalakSaNa niSka sambandharminalAvayakRtAvasyakatvasya na pravezA yena daNDarUpasya svAzrayajanya - vyApArasambandhanAnvayavyatirakapratiyAginyAna svajanyanyApArasambandhApachikAnvavanyatirakapratiyogidaNDApakSayA nAvazyakatvaM syAditi na ghaTaM prati rUpatvena daNDarUpasya tRtIyAnyathAsiddhalakSaNAkrAntatyama / nApi pradarzitarItyA prathamAnyathAsiddhalakSaNa krAntatvam / nApi vakSyamAdvitIyAgranpadhAsiddhilakSaNakalitatvam / tatazca gharaM prani rUpavana daNDarUpasyA-nanyathAsiddhatvamaparihAryam, vizeSAbhAvakaTasya sAmAnyAbhAvasa vaktyAdimAzar3akAyAM naiyAyikA vyAcakSata- niHkRSTe - paryavasite tatraiva = tRtIyAnyadhAsiddhalakSaNa pava. tatsambandhApekSayA lAghavakRtAvazyakatvasya = tatsambandhakRtalAyayaprayuktApadayakatvasya apravezApa = aghaTakalyaHpi kAraNAlpatvakRtalAghavasya pravezAta = yakSyamAgatRtIyA pathasiddhalakSaNaghaTakatvAt vadaM prati palmana dArU pamya kAraNale dadAyaghaTIya-pIyAdimgeSu ghaTakAraNacakalpanApattyA karaNavAilyena ma.patvenAnAvatyakallAnnAyAnvayAmigatvamera ghaTaM prati rUpavana mapeNa daNDakapasya / na ca rUpatvana kAraNavakalpana kAra pAhalyA panyA darampatvenaiva dAdarUpamya paTaM prani kAraNalvamastviti unakA yaha kathana hai ki , rUpanca bhale hI daNDarUpa ko chor3akara ghaTarUpa, paTarUpa Adi meM bhI rahane se atipramaka ho magara yaha koI niyama nahIM hai ki atiriktavRni dharma sa kAraNatA avacchinna nahIM hI hotI hai / atiprasaka dharma se bhI kadAcita kAraNatA kA svIkAra to jalabajAti meM snahasamavApikAraNatAvadakatva ke prathama bhAna ko mAnya karanevAle nayAyikoM ne kiya hI hai / taba to pUrvavRttivapada kA kAryotdAnvayatirekapratiyogila athaM karane para bhI rUpatvena daNDarUpa meM ghara ke prati kAraNataH kI Apatti kA nivAraNa nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki daNDa ke sAtha hI daNDarUpa meM paTapUrvavRnitA = ghaTotpAdAnvayavyani pratiyogitA kA bhAna ho - yaha asiddha hai / taba nA ghaTa ke prati TapararUpa meM ananyathAsiddhatva kA nivAraNa prathama anvayAsiddha ke lakSaNa se kaise ho sakegA ? phinta vicAra karane para yahA~ yahI mAnanA saMgana pratIta hotA hai ki daNDarUpa meM bhale hI prathama anyathAmida kA lakSaNa na rahatA ho magara 'anyatra kalama...' ityAdi vakSyamANa tRtIya anyathAsiddha kA lakSaNa mha jAne meM daNTarUpa meM bada ke prati anyayAsiddhi nigavAtha hai| avadhyayalapta niyana pUrvavanI daNDa se hI ghaTa = kArya kI utpani mukina hAne se tatsahabhna dararUpa tRtIya anyazagiddha banatA hai| isalie naparUpa meM tRtIya anyathAsiddha ke lakSaNa se hI ghaTakAraNata kA nirAkaraNa kiyA jA sakatA hai, na ki prathama anyadhAsiddha ke rakSaNa meM . yaha phalita hotA hai| ni:kara / padi yahA~ yaha zaMkA ho ki - 'ghada ke prati rUpavana daNDarUpa meM kAraNatA kA vAraNa tRtIya annadhAmida ke lakSaNa se karanA saMgata nahIM hai, kyoMki pariSkRta tRtIyAnyadhAsiddhalakSaNa meM sambandha kI apekSA lAghaskRta AvazyakatA kA niveza nahIM kiyA gayA hai / isalie daNDarUpa ko svAzrayajanyanyApArasambandha se ghaTAvI mAnana kI apekSA iNTa ko svajanyanyApArasambandha meM ghaTapUrvavartI mAnanA jAvazyaka hone meM daNDakapa anAvazyaka hai, aisA nahIM kahA jA sakatA / ataH rUpatvena daNDapa meM ananyabhAgiddhava kI Apati vA parihAra nahIM ho sakanA' - nAM yaha ThIka nahIM hai, kyoMci tutIya anyabAsiddha ke lakSaNa meM sampanna kI apekSA lApavata Avazyakanva kA bhala nipaMza na ho nagara kAraNAlpatvalAdhavakRta Avazyakata kA to ninaza kiyA gayA hI hai| rUpatvena daNDarUpa meM ghaTakAnaNanA kA svIkAra karane para daNDarUSa kI bhAMni ghaTarUpa, paTarUpa, pavarUpa Adi meM bhI ghaTakApaNanA ko mAnya karanA par3egA. jisakI vajaha kAraNAhulyaprasana honA hai| isakI apekSA daNDa kA hI kAraNa mAnana meM kAraNAmalApakrana Avazyakala daNTa meM rahatA hai / anaH rUpalena TaNDarUpa meM anAvazyakatA siddha Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 844 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDa 3 kA 41 * pariSkRtapradhamAnyathAsiddhalakSaNam atra kadAcid daNDena sahA'pi cakrAdeH pUrvavRtitvagrahasambhavAdanyathAsiddhyApatteH 'yena sahave 'tyatraivakAraH / tathA ca tajjJAnavyatirekaprayuktavyatirekapratiyogigrahaviSayapUrva vRttitvakatvamarthaH / ato nezvarajJAnamAdAyA'tiprasaGgaH / yathoktavivakSAyAM tu nAyamAdeyaH / OM gayalatA ke vaktavyam, tathA sati prathamAnyathAsiddhalakSaNAkrAntatvasya pUrvamevoktatvAt / itthaJca daNDarUpasya rUpatvena tathAtveM tRtIyAnyathAsiddhatvaM daNDarUpatvena tathAtve cAdyAnyadhAsiddha prakArAntarasya tvasambhava iti na ghaTaM prati daNDarUpasya kAraNatvApattiH, vizeSaNAbhAvaprayuktaviziSTAbhAvAditi nigUDho naiyAyikAzayaH / nanu prathamAnyazrAsiddhalakSaNe evakArA'niveze'pi niruktarItyA daNDarUpasyAnyathAsiddhatvopapatteH vyarthaH niveza ityAzaGkAyAM gautamIyA AhuH - atra = prathamAnyadhAsiddhalakSaNe kadAcit daNDena sahA'pi cakrAdaH pUrvavRttitvagrahasambhavAt = ghaTotpAdapUrvavRttitvabhAnasambhavAt, badaM prati cakrAdeH anyathAsiddhyApatteH = prathamAnyadhAsiddhalakSaNarAhuvilokitatvaprasaGgAt 'yena sadaiva' ityatra evakAraH nivezitaH / na hi daNDasahitaM cakrAdi caTaniyatapUrvavarti' iti jJAnasyApalApaH kartuM zakyate / tatazcAbakAraniveza Avazyaka iti phalitam / tato niSkarSa mAvedayanti tathA ma tajjJAnavyatirekaprayuktavyatirekapratiyogigrahaviSayapUrvavRtitvakatvaM prathamAnyathAsiddhalakSaNasya arthaH / tadvipavakasya jJAnasya vyatirekeNa abhAvena prayukto yo vyatirekaH kAryatyanyavyavahitapUrvavRttitvaM yasmina sa = = pUrvavRttitvaviSayakajJAnAbhAvaH tasya pratiyoginI jJAnasya viSayaH pUrvavRttitvaM tathA tadbhAvaH tattvam / tatpadena kAraNasya satpadena cAnyathAsiddhasyopAdAnaM kAryam / tathAhi daNDajJAnAbhAvaprayuktI yo ghaTatpAda pUrvavRttitvaviSayakajJAnAbhAvaH tatpratiyogijJAnaviSayIbhUtaM ghaTapUrvavRttitvaM yasmin sa iNDarUpAdistathA / tadbhAvastattvaM ca daNDarUpa eva / na hi daNDajJAnaM vinA daNDarUpe ghaTapUrvavRtitvajJAnaM sambhavati / daNDajJAnaM vinA'pi cakrAdIghaTotpAdapUrvavRttitvagrahasambhavAttasya na daNDajJAnavyatirekaprayuktAbhAvapratiyAM gijJAnaviSayaghaTItyAdapUrvavRnitvakatvamiti nAnyathAsiddhatvaM gharaM pratIti dhyeyam / = etena yutpannasya IzvarajJAnena sahaiva daNDAdeH vayaM prati pUrvanitvaM gRhyata iti ghaTaM prati daNDAderanyathAsiddhatvApattiriti pratyuktam ityAzayenAhuH ato nezvarajJAnamAdAya daNDAdI prathamanyathAsiddhalakSaNasya atiprasaGgaH IzajJAnasya nityatvena tadvyatirekasyaivA'sambhavena mahezvarajJAnavyatirekaprayuktAbhAvapratiyogijJAnaviSayatvakatvasyaiva daNDAdAvasambhavAt / yathoktavivakSAyAM = tadanvayavyatirekabhinnAnvayavyatirekapratiyoginiSThapUvavRtvikatvavivakSAyAM tu na ayaM evakAra: prathamAnvadhAsiddhalakSaNa AdeyaH prayojanavirahAt graMthokenaiva dIpavAraNasambhavAt / ho jAne se tRtIya anyathAsiddha ke lakSaNa kI pravRtti nirAbAdha hai| yadi daNDarUpatvena rUpa ko ghaTakAraNa mAnA jAya taba to pUrvokta rIti ke anusAra prathama anyadhAmiddha ke lakSaNa kI pravRtti hogI / isalie iNDarUpa meM ghaTakAraNatA ke svIkAra kI Apatti ko koI avakAza nahIM hai / zatra / yahA~ isa bAta ko bhI dhyAna meM rakhanA jarUrI hai ki prathama anyathAsiddha ke lakSar meM yadi kAra kA praveza na kiyA jAya taba to yena saha yasya yaM prati pUrvavRttitvaM gRhyate natra tat Arya anyathAsiddhaM aisA lakSaNa prApta hone se kadAcita cakra Adi bhI ghaTa ke prati anyadhAsiddha bana jAyeMge, kyoMki kabhI daNDa ke sAtha cakra Adi meM bhI ghaTotpAdapUrvavanitA kA jJAna mumakina hai | ataH tannivAraNArtha evakAra kA grahaNa kiyA gayA hai ki 'pena sahava' ityAdi / cakra meM ghaTotpAdapUrvavRttilA kA jJAna upadra ke sAtha hI ho, daNDa ke binA na ho aisA nahIM hone se daNDa meM cakra Adi meM anyathAsiddhatva kI Apatti niravakAza hai / matalaba ki isa taraha prathama anyathAsiddha kA lakSaNa yaha paryavasita hotA hai ki jisake jJAna ke vyatireka = abhAva se prayukta aise amukapadArthavipayakajJAnAbhAva = vyatireka ke pratiyogI jJAna ke viSaya amuka padArtha meM kArya pUrvavRtitva honA / jaise daNDajJAna ke abhAva se prayukta daNDarUpavipayakajJAnAbhAva ke pratiyogI daNDarUpaviSayaka jJAna ke viSaya daNDarUpa meM ghaTapUrvavRttitA rahane se daNDarUpa ghaTa ke prati anyathAsiddha hai| magara cakra meM ghaTotpAdapUrvavRttitA kA jJAna daNDajJAna ke vigDa meM nahIM honA hai - aisA nahIM hai| matalaba ki daNDajJAnAbhAvaprayukta abhAva ke pratiyogI jJAne kA viSaya cakraniSTa ghaTapUrvavRttitA nahIM hone se ghaTa ke prati cakra ko anyathAsiddha nahIM kahA jA sakatA / isIlie yahA~ isa zaMkA kA bhI ki 'Izvara ke jJAna ke binA vyutpanna puruSa ko daNDAdi meM ghaTapUrvavRtitA kA bhAna nahIM hotA hai. kyoMki Izvara kA ninya jJAna kAryamAtra ke prati kAraNa hai / ataH IzvarajJAna ko lekara daNDa Adi bhI ghaTa ke prati anyathAsiddha bana jAyegA < nirAkaraNa ho jAtA hai, kyoMki IzvarajJAna nitya hone se usakA vyatireka hI vyutpatra ko nAmumakina hai / taba daNDa meM ghaTapUrvavRttitva ke Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *rAmarUdamataprakAzana anyaM prati pUrvavRttitve jJAta eva yaM prati yasya pUrvavRttitvaM gRhyate tatra tada hilIyam, -* jayalAtA * - rAmadrasta 'kAraNAnnarA'ghaTitasambandhana niyatAncayanyatirekAnyatve ani yena maha pUrvanAvaH tadanyathAsadbhUma / daNDarUpavyAptivAraNAya satpannam / satyantamAnautI cakSapA-pi vAkSaNaM prani anyathAsiddhiH syAta, tAtiyogikarmayogasya cAkSaSaM prati kAraNatvana tatAmbandhanaiva cakSuSaH kAraNatvAt / anaH vizeSyadalamiti (na.saM.rA.pra.233) vyAcale / itarAnvayanyaniraMkazAli yattadanyathAsimini ta pare / svetarAncayanyatirekaprayukAnvayavyatirekazAli yanananyathAsiddhamityapi kazcit / / tatkAryakAraNAghaTitasambandhAvacidannaniyatapUrvanitAinyatva sani niyatapUrvavRttitvamanyathAsiddhatvan / ghaTaM pratyaniyatapadArdhAnA kAraNatAghaTakaziponara ralavAna saraNAncAlita rUpaparicApakadharmavatvamAvazyakamatI niyanapUrvadanivaniveza ityapare / ____ avasarasaGganikalitaM dvitIyAnyathA siddhalakSagamAyadayAta - anyaM prati pUrvavRttitva = prakRtakAyanirikta kAryanirUpinavRttitva, anyapadasya prakRtakAbhinnakAryaparatvAt / jJAta eva = jJAnaviparya satyeca, nAzapUrvavRtitvajJAnAnantaramevani yAvata / yaM pani yasya pUrvavRttitvaM gRhyane = yanirUpitayaniSThabhUmi chAnaviSayatAdityarthaH, tAdApUnityajJAnaM bhavatIti yAvat / tathA cAnyapUrvavRtitvajJAnasya prakRta-kAryapUrvavRttitvajJAnahenutvalAbhAnu tAdRzakAryakAraNabhAvabAlAdanyapUrvanitvamya prakRtavavRttitAvacchedakallasiddhiH / evaJca prakRtakAryAtiriktakAryanirUpitaniyatapUrvavRttivarghATanadharmAvacchinnaprakRtakAryanirUpinaniyatapUrvanitAzrayatvaM prakRtakArya siddhatvamiti phalitamiti bhAvaH / etAdazAnyathAsiddhamadAharati - yathA ghaTAdAvAkAzamiti / damandaM prati pUrva vRnile jJAte eva yadAdikaM prati gaganasya pUrvanigrahAna tatra ghaTAdI AkAzasya dvitIyAnyabhAgiddhatvam / ayamAAyaM. binA kAzatvajJAnAdAkAzaM ghaTapUrvavRttItijJAnAsambhavAdAkAzatvasya ghaTAdipUrvavRttitAvacchedakalvasidinubhavabalAdAyAtA / AkAzatvaJca na jAtiH, nyakkarabhedAt, svAzrayaniSTharavAzraya pratiyogika bhedAbhAvAditi yAvat / kintu zandasambAyikAraNatvaM hi taMt / tacca zabdapUrvavRttitvaTitamini zabdasamavAyikAraNatvasvarUpAkAhAtvenAkAvAsya ghaTapUrvavRttitvagrahAdAkAzasya prakRnaghaTAdisvarUpakAryabhinnazabdasvarUpakAryapUrvavRttitvaghaTitazabdasamavAyikAraNatvarUpAnAtvAvacchinnaghaTAdirUpakAryanirUpitaniyatapUrvavRttitAzyatvarUpa dvitIyAnyajJAna kA abhAva IzvarajJAnAbhAvaprayukta kaise ho sakegA ? kathamapi nahIM / isalie IzvarajJAnavirahaprayukta abhAva ke pratiyogI jJAna ke viSaya daNDaniSTha thaTapUrvavRttitA hI nAmumakina hone se Taera meM IzvarajJAna ko le kara anyathAsiddhatva ko Apatti A sakatI nahIM hai| yadi pUrvokta 'yadanvaya vyatirekabhinnAnvayavyatireka kI pratiyogitA ke Azraya meM kAryapUrvavRttitva kA jJAna honA' esI vivakSA meM prathama anyadhAsiddha ke lakSaNa kI prarUpaNA kI jaya nara isa lakSaNa ke zarIra meM patrakAra ke niveza kI koI AvazyakatA nahIM hai, kyoMki taba binA evakara prayoga ke bhI kisI dopa kI saMbhAvanA nahIM rahatI hai / isa taraha prathama anyathAsiddha ke lakSaNa kA nirUpaNa pUrNa haH / ditIya anyathAsila gaga pratipAdana anya / aba kAraNazarIra ke ghaTaka anyathAsiddha ke dvitIyabheda kA prakaraNakAra naiyAyikamatAnusAra nirUpaNa kara rahe haiN| kisI anya kArya ke prati jisake pUrvavRttitva (=kAraNacI kA jJAna karane ke pazcAt dI jisa kArya ke prati usake pUrvavRtitva (=kAraNatva) kA grahaNa kiyA jAtA hai vaha usa kArya ke prati anyathAsiddha hotA hai jaise ghara ke prati AkAza AkAyA nitya evaM vyApaka hai / ataH vaha kAryamAtra ke prati niyata pUrvavRtti hai| evaM ghaTa ke prati bhI nipanapUrvavRttitvarUpa kAraNatva AkAza meM miTTa hI hai| parantu ghaTa ke prati AkAza ko AkAzavena rUpeNa kAraNa mAnanA hogaa| magara AkArAtva kyA vastu hai ? yaha pUchane para kahanA hogA ki zabdasamavApikAraNatva / isakA kAraNa yaha hai ki zanda janyaguNa hone kI bajaha dravyahetuka hI hogaa| yahA~ yaha nahIM kahA jA sakatA ki -> 'zabda bhale hI janyaguNa hI magara dravyahatuka na ho to kyA bigar3A !' <- kyoMki janyaNamAtra ke prati dravya samavAyikAraNa hotA hai / yadi ganda meM janyaguNatva ke hote hue bhI dravyasamanAyikAraNakatva ko na mAnA jAya taba no janyagaNa evaM dravya ke bIca prasiddha uparyukta kArya-kAraNabhAva kA bhaMga ho jAyegA / isa vipakSabAdhaka tarka kI sahAyatA se evaM zabda ke prati ghaTAdi meM nivatapUrvavRtitA na hone se AkAza meM hI zabdasamavAyikAraNatva kI siddhi hogI / zabdasamarApikAraNatvarUpa AkAzatva dharma se AkAza ko ghaTapUrvavartI mAnane para Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 madhyamasyAdvAdahasya svaNTaH : kA..1 * nRsiMhamatA'vedanama * yathA ghaTAdAvAkAzam / tasya 'zabdo dravyahetuko guNatvAdi'tyanumAnAtkAryakAraNabhAvalakSaNAnukUlatarkasadhIcInAsidhyata: zabdapUrvavRttitvaM gRhItvaiva ghaTAdipUrvavRttitvagrahAt / zabdasya 'ghaTAnvayavyatirekAnuvidhAyitvAsa pUrvAnyathAsindayanta vazakA / saMyogAdau tu dravyatvena -* jayalatA - thAgiddhatvamiti tarkasaGgraha nRsiMhIyakAra: (ta.saM..) : atha zabdA dravyAzritI guNalyAdetyanumAnAlandAzrayatvenApasthita AkAze vinANi zabdapUrvanitgRhaM ghanAdipUrvavRtitvagrahasambhava iti cen ? naivam guNasya sAzrayakatva vyAptI vipakSabAdhakatAMgAvasya pUrvamuktatvAda. zanno dranyahatako janmaguNatvAdilyA. || anumAnAdava kAryakAraNabhAvabhaDgaprasAlaNavipakSabAdhakatakaMprayuktAttatmidbharityAzayanAha - tasya = AkAdAya 'zano dravyahetuka guNatvAt - janyagaNatvAna' ityanumAnAt kAryakAraNabhAvalakSaNAnuhalatarkasadhIcInAta sidhyataH = svAtmalAbhaM labhataH zabdapUrvavRttitvaM gRhItvaiva = vijJAyaiva ghaTAdipUrvavRttitvagrahAn / yadi zabda janyaguNatva satyapi dravyahatukAtvaM na syAtsyAdeva | tahi janyaguNa-dravyayAH kAryakAraNabhAvabhaGga iti vipakSabAdhakatarkasahakAragAMtAnumAnAlkluptapRthivyATidravyagraniyAgikAnyavanyanire - kAnanuvidhAyini zabda AkAzasamavAyikAraNakatvasiddhiH / tataH kandasamavAyikAraNavanavAkAzasya ghaTAdipUrvavRnitvagrahAdanyathAsiddhatvaM ghaTAdinirUpinamanaNagrapana / .. . . . ... ___kazcittu - 'zabdA dranyajanyA janyaguNatvAdityanumityAtmaka-kAryakAraNabhAvagraharUpAnukUlatasahakRtenaiva gando iLyAzritA guNanvAdi'tyanumAnana zabdAzrayatvaM gagane gRhItvA tena rUpeNa ghadapUrvavRnitvaM grAhyam / tathA ca sandapUrvavRtitvaM gRhItvaiva gaganasya vaTapUrvavRtnivagrahAd banirUpinAnyathAsidatvamanapAya ni vyAcaSTe / patana sadAzrayatvanAnyathAsiddhatvamAnavati kimanana dvitIyAnyavAsinirvacanaMtati pratyuktam indasya ghaTAdikaM prani pRdhagandhapatirakanigagitvazUnyatayA tena prAktanAnyathAsiddhayaMcatvAdinyAdAyenAha . zabdasya = zabdatvAvacchinnasya ghaTAnvayanyanirakAnanuvidhAyitvAtra pUrvAnyadhAsiddhayantarbhAvazaGkA / na ca ghaTAkAzasaMzaMga-vibhAgAdAbAkAzasyAnpadhA siddhavaprasaGgA durvAraH; zabdasamavAdhikAragatvanarAkAsya ghaTAkAzagaMyoga - vibhAgAdikaM prati vRttitvagraha zabdapUrvAnatvaTitadharmAvacitrakAraNAMnirUpitaghaTAkAzasaMgaMgAdiniSThakAryatAzrayanirUpitaniyata - pUrvavRttitvAzrayatyAditi vAcyam, saMyogAdI = ghaTAkAzasaMyoga-vibhAgAdikaM prati tu gaganasya dravyatvena pUrvavRjitvagrahasambharAt / . 'zAda ke prati AkAvA pUrvavartI = kAraNa hai . yaha jJAna ho hI jAtA hai / isa rIti meM AkAza meM vAda ke prati pUrvanitA = kAraNatA kA nizcaya kara ke hI ghaTAdi kArya ke prati usameM pUrvavRttitA = kAraNanA kA hama nizraya kara pAte haiN| aisI sthiti meM zabda ke prati hI AkAza ko kAraNa mAnA jAtA hai aura ghaTAdi ke prati use anyathAsiddha hI kahA jAtA hai| zabdasya. / yahA~ ima zaMkA kA ki -> 'dAda ke prati punitA kA ghaTa ke sAtha hI AkAza meM jJAna hone se 'yena sahava...' ityAdi pradhama anyathAmiddha ke lakSaNa kI AkAza meM pravRtti hone kI vajaha AkAza kA annabhAva Adya anyathAsiddha meM ho jAyegA' - samAdhAna yaha hai ki zabda ke prati ghaTa niyata pUrnavRtti nahIM hone se zabda pada ke anvaya nyanika kA anusaraNa karatA nahIM hai taba ghaTa kA jJAna kara ke hI AkAza meM zanda ke prani purvavRnitA ke bhAna kA prAmANika niyama kaise banAyA jA sakatA hai? isase siddha hotA hai ki prathama anyathAsiddha ke lakSaNa kI AkAza meM pravRtti nahIM hotI hai| tadartha dvitIya anyadhAmiddha kA svIkAra Avazyaka bana jAtA hai| ataH AkAza kA prathama anyathAsiddha meM annAMva aprAmANika hai , yaha nizvina honA hai| gaMyAMgAdA. / yahA~ yaha zaMkA karanA bhI ki. -> 'AkAza vAnda kA kAraNa hone kI vajaha zabdahatutvena rUpeNa hI AkAza kI ghaTa ke prati pUrvavRtti mAnA jAya taba ho jaise AkAza pada ke prati anyadhAsiddha hai dIka vaise hI maMyoga, vibhAga Adi ke prati bhI AkAza anyathAsiddha ho jAyegA, koki ghaTAkAzamayoga Adi ke prati bhI AkAza ko dahenutyasvarUpa AkAzava dharma se hI kAraNa mAnanA hogA, jisase AkAra meM zabda ke prati pUrvaninA = kAraNatA kA bhAna kara ke hI baTAkAzagaMyAMga Adi ke prati pUrvavRttinA = kAraNanA kA bhAna siddha hotA hai - nAmunAsiba hai, kyoMki badAkArAsaMyoga Adi ke prati nA AkAza dravyavana rUpeNa pUrvavRni bana sakatA hai / yaha jarUrI nahIM hai ki AkAza ko gadahetutvena DI ghaTAkAzasaMpAMga Adi ke prati pUrvani mAnA jAya / naba to zabda ke prati pUrvavRttitA kA bhAna kiye binA bhI AkAza Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * gadAyaramanaprakAzanama * pUrvavRttitvagrahasambhavAjhAlyathAsindiH / apreda citatyam - zabdapUrvavRtitvagrahaM vinA'pi (zabdAdeH) AkAzasya ghaTAdipUrvavRttitvagrahaHsAbhavI, aSTadravyA'nyadravyatvAdinA'pyA''kAzapadazatigrahasammavAt / kathamanyathA rAma zabdasamavArikAraNatAgrahaH ? nayalatA na hi zandamamayAyikAraNatvenavAkAdAsya saMyogAdipUrvavaninagrahamA dhaka kizcidastIti gaganasya saMyogAdI nAnyathAmiddhiH = na dvitIyAnyathAsiddhatvapramaGgaH / ana gavAdhArabana kAladizaH kAryasAmAnyahetutvaM niNatyuhama. binApi kAlikadadikAparatvAdipUrvacartilagrahamAdhAratvena kAlikaMdazikaparatvAparatvAdI pUrva jilvagrahasambhavAta / na caivaM vibhutvanAkArAsyApi kAryasAmAnyahatalaM syAditi bAnyama, AnmayanyApakabibhatvanAnyadhasiddhalyATiti dika / gadAdharastu kAraNatAvAde - 'anya prati pUrvavarnitvaM jJAta na yadagAvacchinnasya prakRtakArya prati pUrvavartitAgrahAtapAvacchinnaM natakArya pratyanyadhAmiddhama, yathA jJAnAdikaM pratyAkAzatgacchinnam / tatra hi jhAndAdisamavAcikAraNatayA'kAzAdisiddhAya samya jJAnAdigAnaniya gahInAmiti natra mAndAdipUrvavartinAgrahAMpekSA / yathA vaH dhAdikaM prati kulAlapitRtvAvacchinnaM, kutrAlapitRtvAdeH kalAlAdipUrvavarninAghaTitavAnadanchinnasya padAdipUrvaka nivagraha kulAlAdipUrvavartitvagrahasyAgatavAn / apUryAdigurvavartitvamagRhItvApisAgatvAvadhi svAdipUrvavartitvagrahasambhavAdapUryadvArA na yAgatvAdyabacitraraya svAdikArya pranyanyAmiddhatvam / etAdRzasthAna 15 cyA pAreNa vyApAriNA nAnyathAsiddhiH / kulAlAdipitRtvAdyavanchinnasya kulAlAdilyApArakatvanambho'pi anyathAmidirava' (vA.vA.kA.bA. pR.20) ityuktavAn / / atredaM cinnyam - zabdapUrvavRttitvagrahaM binApi AkAzasya ghaTAdipUrvavRnnitvagrahaH sambhavI / atra bhUlAdarza 'vinApI tyanantaraM zAndArirIna adhikaH pAThaH sampAnAyAta iti pratibhAni / AkAzanya zabdapUrvavRtnitvasahamRta baTAdi nitvagrahamupapAdayati - apadravyAnyadravyatvAdinApi AkAzapadazaktigrahamambhavAditi / kathaM anyathA - azrayAnpadravyatyAdinAkATAbhAnAnAkAra tatra zabdasamavApikAraNatAgrahaH syAt ' dharmitAranchedakAniye tatra kAgNatAgrahAgAvAta. niranirantakAraNatAyA asambhavAta / na ca kavacasyaiva zabdasamarAmpikArapanAnacchadakatvamini cAcyama bahano karNAnAM vinigamakAmavina kAraNatAvacchedakA gauravAt. karNAnAmasArvakAlikatvAcana vizeSapadArthasya tathAmiti vAcyam, nadasiddhaH pUrvama katyAla / na ca hAndamamavAdhikAraNatyayaMtra meM ghaTAkAvAsaMyoga Adi ke prati pUrvanitA= kAraNanA kA bhAna ho sakatA hai| aisI sthiti meM AkAza ko ghaTAkAzamayoga Adi ke prati anyadhAsiddha nahIM mAnA jA sakatA hai, kyoMki ghaTa AkAzasaMyoga Adi kI apekSA dvitIya anyathAsiddha ke lakSaNa kI pravRti hI AkAza meM ho sakatI nahIM hai| dvitIya anyathAsira ke lakSaNa meM anyAya evaM atipyAti aMbaMna / dvitIya anyathAmiddha ke uparyukta lakSaNa meM yaha bAta mAMcane yogya hai ki ghaTa ke prati pUrvavRttitA kA bhAkAza meM zabdasamavAyikAraNatva kA bhAna nAna kA hI bhAna ho . yaha koI niyama nahIM hai / AkAza meM jhandasamavAyikAraNatA kA bhAna mAne binA bhI ghaTAdi ke prati pUrvanitA kA gagana meM jJAna mumakina hai| yahA~ yaha zaMkA karane kI koI jarUrata nahIM hai ki -> 'AkAza ko AkA vAtvena ghaTapUrvavRtti mAnane para to dvitIya anyathAsiddha ke lakSaNa kI pravRni mumakina hI hai, kyoMki AkAzatva zabdasamanAyikAraNatvasvarUpa hai| AkAzapada kI zakti kA jJAna zanasamAdhikAraNatvena hI ho sakatA hai, kyoMki vaha AkAzapada kA zakyatAvacchedaka hai' - isakA kAraNa yaha hai ki AkArapaTa kI zakti kA jJAna adagamacAyikAraNatvena na mAna kara apadravyAnyadravyatvena bhI mAnA jA sakatA hai| yahA~ yaha zaMkA ki ---> 'AkAzapada ke zasyanAvaTakavidhayA aSTadravyAtiriktadravyaya kA svIkAra na kara ke zabdamamavAyikAraNava ko mAnya kiyA jAya to kyA dApa hai?' -bhI nigadhAra hai, kyoMki naba to AkAza meM pAlasambAyikAgNatA kA jJAna hI na ho gakegA / dekhiya, zabda kA kAraNatA AkAza meM rahatI hai, usa kAraNatA kA avacchedaka ( bhedadarzaka = bheTaka) kArDa dharma to mAnanA hI hogA / vaha kIna mA dharma hAMgA ? yaha jijJAsA hone para 'baha dharma AkAzatva = gandasamavApikAraNatA hai', yaha kaheM taba vAdasamacAyikAgNatAsvarUpa AkAgatva aura umameM avaya AkAmAnima zabdasamavApikAraNatA eka hI bana jaayeNge| aisI sthiti meM donoM kA bhaMTa nahIM samajhA jA skegaa| naca tA gagana meM zabdakAraNatA kA jJAna hI nAmumakina bana jaayegaa| Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 898 madhyamaspadvAdarahasye gaNDa: 3 kA. 19 rAmadra nRsiMhamatadyAMttanama kisa yAgAde: svarga prati pUrvavRtitvaM gRhItvaitA'pUrva prati pUrvavRttitvagrahAttaM prati tasyAnyathAsiddhivAraNAya 'anyaM prati pUrvavRttitvAnupapAdakaM yasya pUrvavRtitvaM gRhyate' iti vAcyam / * jayalatA tavamiti vAcyam, tathA sati svAvacchedakatvasya svasminkalpanApatteH / na cedaM vRktaM avacchedyAvacchedakabhAvasya bhedaniyatatvAt / na ca pRthivIjala jIvAsvAtmadikAlamanodravyAnyatagatvAvacbhivatiyogitAkabhedaviziSTadravyatva- nikAlAtmabhinnavibhudravyatvAdinA kA zaradazakyatAvacchedakatvIpagamaM gauravamiti vAcyam, tathApi akhaNDI rAdhisvarUpasyAkAzatvasya tattvaM bAdhakAbhAvAt / tato nokalakSIna gaganasya ghaTAdAvanyathAsiddhatvopapAdanasambhavaH / gagane baDhApekSayA'nyathAsiddhalakSaNAvyAptimupadazyaM yAge pUrvapakSAdanyathAsiddhalakSaNAtivyAmimAvedayati kiceti / yAgAde: 'svargakAmAM yajeta' ityAdividhinA svargaM prati pUrvavRttitvaM gRhItvaica gRhItakAraNatvAncAnupapattyA ciravinaSTasya yAgAdeH vyApAratvena apUrvakalpanAt anyaM prati pUrvavRnityaM gRhItvaiva apUrva prati pUrvavRttitvagrahAt / tatazca svargapUrvavRttitvaritasvargajanakalena yAgAdaH apUrvaM pratyanyathAsiddhatvApattireva / ataH taM = apUrva prati tasya = yAgAde: anyathAsiddhivAraNAya 'anyaM prati pUrvavRttitvAnupapAdakaM yasya pUrvavRttitvaM gRhyate taM prati tad dvitIyamanyathAsiddhaM iti dvitIyAnyavAsiddhilakSaNaM vAcyam tathA canApUrvaM prati yAgAderanyathAsiddhatvam / pUrvavRttitvAnupapAdakamityatra pUrvavRtitvaM svaniSThatvena vizeSaNIyam, anyathA zabda janakaNDAdivyApAraM prati zabdakAraNatvena gaganasyAnyathAsiddhatvaM na syAt, tasya kRtiniprazabdaparvavRtitvaghaTakatvAt / svaniSThatvoktI cokavyApArasya kRtiniSThazabdapUrvavRttitvopapAdakatve'pi AkAzaniSThazabdapUrvavRtitvAnupapAdakatvAta taM pratyapi bhavati gaganamanyathAsiddhamiti rAmarudrabhaTTaH (mu.rA.pU. 215) / "yAgatvaJca 'nasya idaM bhavatvi tyAkArakadevatIzyakatvaprakAraka svasvatvadhvaMsaviziSTadravyavizeSyakalAvaM, devIdayakatvaJca devatAnirUpitavatvavatvaM devatAyAvazabdavizeSarUpatvaM svarUpasambandhavizeSarUpaM naditi (su.pra.pU.044) nRsiMhazAstrI | prakRte yAgAdeH svargaM prati pUrvavRttitvaM yAgAdarapUrva prati pUrvavRttitvopapAdakamiti yAgAderapUrvapUrvavRtitvoga sadaka- svargapUrvavRttitvaM ataH AkAvAniSTa zabdasamavAyikAraNatA ke acacchedakadharmavidhavA pRthivI Adi aSTadravyAnyadravyatva kA hI svIkAra karanA munAsiva hai / isa taraha pRthivI, jala Adi AdayoM se bhinna dravyatvena AkAza meM ghaTapUrvavRttitA kA mAna mAnane meM koI dikkata nahIM hai| isa sthiti meM to zabda ke prati pUrvavRttitA = kAraNatA kA bhAna mAne binA bhI pada ke prati pUrvavRttitA: = kAraNatA kA jJAna gagana meM mAnA jA sakatA hai| isalie uparyukta dvitIya anyathAsiddha ke lakSaNa se padAdi ke prati gagana ko anyathAsiddha nahIM kahA jA sakatA / - kiJca / isake atirikta yaha bAta bhI vicAraNIya hai ki anya ke prati pUrvavRtitva kA bhAna mAna kara prakRta kArya ke prati jisameM pUrvavRttitA kA bhAna ho use prakRta kArya ke prati anyathAsiddha mAnane para to yAga (yajJa) Adi bhI apUrva (puNya) ke prati anyathAsiddha bana jAyegA, kyoMki yAga meM svargajanakatA kA, jo ki svaniyatapUrvavRtitA se ghaTita hai, jJAna kara ke hI apUrva ke prati pUrvavRttitA kA bhAna mAnA jAtA hai / Azaya yaha hai ki 'svargakAmo yajeta' ityAdi vedavacana se yAga meM svargakAraNatA kA bhAna hone ke bAda hI svargakAmanAvAlA puruSa yAga meM pravRtta hotA hai / magara yAga to kriyAvizeSasvarUpa hone se kSaNika hai / yAga karane ke bAda bar3e dinoM ke bAda varga prApta hotA hai / jaba svargaprApti hotI hai taba yAga to cirapUrvakAla meM vinaSTa hotA hai| anaH svarga ke prati yAga meM vedabodhita kAraNatA kI anyathAnupapatti ke bala para apUrva nAmaka vyApAra kI bIca meM kalpanA kI jAtI hai| magara apUrva ke prati jAga meM pUrvavRttitA kA bhAna yAga meM svargapUrvavRttilAghaTitakAraNatA ke jJAna ke bAda hI hotA hai / ataH uparyukta dvitIya anyathAsiddha ke lakSaNa ke anusAra bAga apUrva ke prati anyathAsiddha siddha ho jAne kI Apani AyegI / isa taraha dvitIya anyabhAsiddha ke lakSaNa meM uparyukta avyApti evaM ativyApti zeSa prasakta hote haiM / dvitIya anyathAsiddha ke lakSaNa meM pariSkAra mAMsA uparyukta doSa ke nivAraNArtha dvitIya anyathAsiddha ke lakSaNa kA isa svarUpa meM svIkAra karanA cAhie ki anya ke prati pUrvavanitA ke anupapAdaka pUrvavRttitva kA jisameM jJAna ho vaha prakRta kArya ke prati anyathAsiddha hai / yAga meM apUrvapUrvavRnitA kA bhAta svarga ke prati yAga kI isa pUrvavRttitA ke jJAna ke bAda hotA hai, jo pUrvavanitA apUrva ke prati yAga kI pUrvavRttitA = kAraNatA kI upapAdaka hai, na ki anupapAdaka / yAga meM svargakAraNatA (svargapUrvavRnitA) hI yAgajanya apUrvanAmaka vyApAra kI pUrvavRtinA = kAraNatA kI samarthaka hai / yadi yAga meM svargapUrvavRttitApaTita kAraNatA na ho taba to yAga meM apUrva ke prati pUrvavRcitA kAraNatA hI upapanna na ho skegii| isa taraha apUrva ke prati yAga kI pUrvavRnitA kI upapAdaka svargapUrvavRttitA Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *upAdakatvanirUktiH * tamopayAdakatvaM na tadabhAvavyAyyAbhAvapratiyogitvaM, apUrvapUrvavRttitvaM vilApi apUrve svargapUrvavRttitvAt / nApi tavyApyatvaM, evaM hi zabdaviziSTaM pratyAkAzasya hetutApatteH / -* gayA - gRhItvA pUrva prati pUrvavRtnitvaM gRhyata iti nApUrva prati yAgAdagnyadhAsiddhatvaprasaGgaH / gaganamya zabda prati pUrvanitvaM gagatamya ghaTaM prati pUrvavRttityAnupapAdakamiti gaganasya ghaTapUrvattityAnupapAdaka-zAnTapUrvavRttitvaM gRhAlna ghaTaM prati pUrvavRttitvagrahAdAkAzasya ghaTaM prati nAnpadhAsiddhatvAnApattiriti bhAvaH / lintiAmaNa na samInInama, sanapATanamtvaniyAgina upapAdakacasyA'nirvacanAt / yata upapAdakatvaM kiM upAdyAbhAyacyApakAbhAvapratiyogitvarUpa upapAdyanyApakatvAtmakaM anyadvA ? iti kalpanAtritayI pragaNagaNtrAva yaMtrApratihatagrasarA sarImarIti / / AdyAyA ayuktatvamAcedayati natra = "prakRtakAryapUrvavRnitvAnupapAdakapUvRtitvamanyaM prani gRhAndhava yampa prakRnakAryaprayaM'natvaM jJAyate tat prakRtakArya pratyanyathAsiddhaM dvitIyaM' iti lakSagaghaTaka upapAdakatvaM na tadabhAvalyApyAbhAvapratiyogitvaM - upapAdyAbhASI vyAyo yasya sa upapAdyAbhAvavyApyaH sa cAmI abhAvazca = upapAdyA bhAvavyA'yAbhAraH. nasya pratiyogitvaM upapAdakalbanini ne yAmityarthaH / prakRte upapA yAgAdepUrva prati pUrvanita nasyopapAdakaJca yAgAdeH svarga prati nitvam / tatazcApUrnanimAhita pUrvavRttilvAbhAvaniSThacyAyatyanirUpitavyApakatvAzrayasyAnAvasya pratiyogitvaM svarga pUrvacita prAptam / naca vyabhicAragrastama. yato'pUrvapUrvavRttitvaM vinA'pi apUrve svargapUrvavRttitvAna / prakRta apUrvavRttityAbhArasya vyApyatvaM svargapUrvavRtniyAmAvasya - vyApakatvam / tato pUrvapUrvavRttitvasya byApakalaM syagaMpUrvanitvasya ca jyApyatvamiti prAptam / apUrva-pUrvapUrvanityarUpaM vyApaka nAsti tathApi svarga pUrvavRnitvasvarUpaM vyAyamasnIti nanabhAvabanitvalakSaNayabhicArAnna mvargapUvaMti pUrvanilAbhAcavyAyAbhAvapratiyogitcamasti / nato nAdyA kalpanA maGgatA / dvitIyakalpanAyAmAha . nApi tadvyApyatvaM, tad = upapAdyaM vyApyaM yasya sa tathA tadbhAvagnatya, nadIpa na yuktamityarthaH / svargapUrvavRttityepUrvapUrvanityanirUpinavyApakalyaM svarga pUrvaniyanirUpilavyApyatvaJcApUrvapUrvanitva ityapi na smyaagtprdhH| evaM hi yAniThe gvargapUrvavRttitvaM pUrvapUrvattitvApapAdakatvasammaMca-pi zandaviziSTaM jhAbdaM prati anyarahitAnaratvasambandhana zaziSTazabda. tyAvacchinnaM prIti yAvat, AkAzasya hettApanaH / ayaM bhAva AkAzasya kAyaMtAmandakaM zabdatvameva, natu janyatAsambandhena kA yAga meM jJAna hone ke pazcAn hI yAga meM apUrvapUrvavRnitA kA bhAna hone para bhI yAga apUrva ke prati anyathAmiddha nahIM hai - yaha phalita honA hai| AkAza meM zabdakAraNatA (zabdapUrvavRnitA) AkAzaniSTha ghaTapUrvavRttitA kI upapAdaka nahIM hai, kintu anupapAdaka hai / ataH ghaTa ke prati AkAza kI pUrvavRttitA kI anupapAdaka zabdapUrvavRttinA kA gagana meM bhAna hone ke bAda hI gagana meM ghaTapUrvavRttinA kA bhAna hone kI vajaha AkAza baTa ke prati anyayAsiddha hai, . yaha sucita hotA hai / ataH AkAza meM ghaTa kI apekSA anyathAmiddhatya kI avyApti kA evaM yAga meM apUrva kI apekSA anyadhAsiddhatva kI anitryApti kA nirAkaraNa ho jAtA hai| upapAdapa nirANa nAgapiali) tarI / magara uparyuka bAna bhI vicAra karane para amaMgana pratIna hAnI hai| isakA kAraNa yaha hai ki dvitIya anyadhAsita ke ghaTaka upapAdakatva kA sambara nicana nahIM ho sakatA hai| (2) yadi yaha kahA jAya ki - "ugAyAbhAca nisa abhAva kA vyApya hai usa abhAva kI pratiyogitA hI upapAdakatva hai - to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki taba svargapUrvavRttitva apUrvapUrvavRnitva kA upapAdaka na bana sakegA / yaha isa taraha- uparyukta upapAdakalpanirvacana ke anusAra apUrvapUrvavRtitvAbhAva hogA nyAya aura svargapUrvavRtnitvAbhAva banegA vyApaka / arthAt apUrvapUrvatiya vyApaka vanagA aura svargapUrvavRttica usakA vyApya hogaa| isase yaha artha prApta hotA hai ki jahA~ jahA~ svargapUrvavRtitva rahatA hogA vahA~ vahA~ apUrvapUrvavRttitva avazya rahatA hogaa| yAnI apUrvapUrvavRttitva ko chor3a kara svargapUrvavRttitva kahA~ bhI nahIM rhegaa| magara yAta sthiti isase viparIta hai / apUrva = puNya meM apUrvapUrvavRtitva nahIM rahatA hai phira bhI svargapUrvavRttitva rahatA hai| anya apUrva kI utpatti apUrva se nahIM hotI hai, kintu yAga meM hotI hai / ata: apUrva meM svargapUrvavRttintra pUrvapUrvavRttitA kA vyabhicArI vana nAyagA / isalie upapATayAnna kA uparyukta nirvacana asaMgana hai| yadi mA kahA jAya ki -> 'upapArA jisakA vyApya ho vaha upapAdaka hai yAnI upapAya kI vyApakatA = upapAdakatva / isakA sarala bhASA meM isa taraha kaha sakate haiM ki jisake binA upapAdya artha kI upapatti na ho sake vaha upapAdaka kahA Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15- madhyamasyAhAdarahasya khaNTaH 6 . kA 11 * apUrva prati yAgatyAnyavanavApAkaraNana* nApyanyada, durvacatvAt / athAsyAyamoM 'yadanyaM prati pUrvavRtitAghaTitarUpeNa yasya yaM prati pUrvavRttitA gRhyate -* jayalAtA - zabdaviziSTazandataM gauravAt / kinnRpAnirU pinanyApatarUpamapAdakatvamagIkRtya prakRtakApAnamA patanavRttinvAnupapAdaka prakRtakAryAtiriktakAryanirUpina pUrvaniya. mahAtvaiva parama prakRtakArya prati pUrvanitvaM gRhAte naraya prakRtakArya pratyanyathAsiddhana mani pratipAdana tu svajanyatvasambandhana yAdaviziSTotyAcA prayoga gama kAraNa mAna, mAkAzakAryatAvacchedaka dAna viziSTazabdatvaM syAditi pAvata / zandAjanya mAndamajayitvAkAzasya viziSTazandananakatvaM no papadyate / ataH kAryatAvacchadaghaTakIbhUtaMvaziSTyapratiyogizandanirUpiratapUrvavRttitvaM nAdRzavaziSTyAnuyAgizabdanirUpitapUrvanitvasyApapAdakaM = vyApakam / tano yA pUrvapUrvanityacyAkaravarga pravRninvaM gRhItvaiva pArasyApUrvapUrvanivagraha: viyAgarama nApUrva prati dvitIyAnyathAmiddhatvaM tadheca vivakSitakAryanAvacchaMTakapaTozaSTyAnuyAgiMzabdalakSaNaprakRtakAnirUpitapUrvavRttitvavyApaka tAdRzaMvaziSTyapratiyogigandanirUpitaputravRttitvaM gRhItvaMtra gaganamyanyatvasambandhana jhandaviziragadanirUpidapUrvavRnivagrahadapi gagananya na zabdaviziSTazabdatvAgrinaM prati dvitIyAnyathA - siddhavaM gyAna, talpayogakSematvAn / enena tanDAgakatvam nankAyakatvarUpaM bopAdakatvamityapi pratyukam, vAdaviziSTazabda tvasyAkAzakAryatAvacchedakadhApaneH duryaartvaat| nano yamya bhAce satyupapAcaM nApapadyana ra upapAdaka iti dvitIyakalpanA-pi na matimatA rtidaayinii| yadi vagaganasya zabdaviziSTAndatvaM na kArvatAvanTaka kinna viziSTavAndamani vajAtyamaMtra. atyahitAnratyasambandhana zabdaziSTayaM tu kAryatAbandakaparicAyakaM na tu tayaTamiti pUrvazabdapUrvavRttitvaM niyamana na gRhyata ityucyate tadA nitarAM taM prati gaganaraya dinApAsyApinatvA sambhavaH , parajataH tAsa jAtya kAyama garikhamaMtra bAdhakamiti tRtIyAnyadhAsiddhatvameva tAdRAvai jAtyAvacinanaM prati gaganagama syAnna tu dvitIyAnyAyAcidbhatvamiti tu yayam / tRtIyakalpanAyAmAha-nApyanyad = anyasvarUpa upapAdakAcaM sambhavati, durvacatvAt = sanA nirvacanA sambhavAt / na cotpAdakatvamevopapAdakatvam. apUrva prati yAmAdarambhAsiddhatvApatta: / nato na prakRtakAryapUrvanita nupapAdakamanyanirUpitapUrvanitvaM gRhItvaiva paraya prakRtakArye vRttitvaM gRhAne tat prakRtakArya dvitIyamanyadhAsimiti pariSkAraH nAstAmaJcati / tRtIyaM dvitIyAnyadhAsiddhalakSaNamAkSipani / atheti / ayaM = anupadaM vakSyamANaH asya = prAMtAdvitIyAnyadhAsiddhalakSagasya jAnA hai| - to yaha bhI asaMgata hai, kyoMki taba svargapUrvavRtitva meM apUrvapUrvavRtti kI upapAdakanA = byApakanA upapanna ho jAne para bhI zabddhajanya zabda = svajanyatvasambandha se vAdaviziSTazabda ke prati bhI AkAza kAraNa bana jAyegA arthAna AkAza kA kAryatAvadaka gabdaviziSTa zabdalda bhI ho jAyegA / AkAza meM vanda (A) ke prati pUrvavRttitva kA jJAna karane ke bAda zabdaviziSTa vAnda (B) ke prati pUrvavRtitva kA bhAna hotA hai, magara kAryatAvacchedaka zabdaviziezandatva ke ghaTaka vaiziSTya ke pratiyogI zabda (A) ke prati pUrvavRttitva vaiziSTya ke anuyAgo dAbda (B) ke prati purvavRttitva kA upapAdaka = vyApaka hai| pUrva zabda (A) kA pUrvavRttitva AkAza meM na hone para vizaTa zanda (B) kA pUrvaninda kabhI nahIM rahatA hai / ataH pUrvazanna (A) kA pUrvavRtitva viziezanda {B kI pUrvanitA kA anupapAdaka = avyApaka nahIM hai / isalie viziegaddhanirUpina puvRttitva ke anupapAdaka pUrvazanda (A) pUrvavRttitva kA jJAna kara ke hI AkAza meM viziSTa zabda (B) ke prati pUrvavRttitA kA jJAna nahIM hotA hai kintu viziSTazabda (.) ke pUrvavRttitva ke upapAdaka se pUrvazanna (A) nirUpita pUrvavRttintra kA jJAna kara ke hI AkAza meM viziSTavAda (B) ke prati pUrvamRttiba kA jJAna honA hai| isalie indariziprazannatvani ke prati AkAza meM kAraNatA kI Apatti aayegii| vAstavikatA yaha hai, ki AkAmA bAbdanyAvacinna kA kAraNa hai. na ki zabdaviziSTazabdavAracinna kA / arthAt gagana kA kAryatAbajchedaka zabdatva hai na ki zandajiziSTazadatya / isa aipa kI badaulata dvitIya anyathAsiddha ke lakSaNa ke ghaTaka upapAdakatva kA dvitIya nirvacana bhI asaMgata hai - yaha nizcita honA hai| upapAdakatva ko anya kisI svarUpa no nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki usakA samyaka nirUpaNa karanA hai| darvaca hai| isa taraha dvitIya anyabhAsiddha ke ghaTaka. upapAdakatva kA mamIcIna nirvacana nAmumakina hAna ke sababa uparyukta ni meM tAdRza lakSaNa ko mAnyatA nahIM dI jA sakatI / Ak: dilIya zAsita tIrA lAgI doSa * athA. / yadi naiyApika kI ora se dvitIya anyabhAmina ke lakSaNa kA paisA pratipAdana kiyA jAya ki -> 'jisa Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAdeva nRsiMhapakAzikAnma taniggaraH M.P tatra tadnyathAsiddhamiti / nanvevaM tasyA'STadravyAtyadravyatvAdinA'nyathAsiddhiH kutaH ? 'avazyakyupmetyAdita' iti cet ? AkAzatvenA'pi tata eva sA'stu / * jayalatA hai arthaH / tathAhi yadanyaM = yasmAt prakRtakAyAMt atiriktaM kAryaM prati purvavRttinAghaTitarUpeNa eva yasya = : yadrUpAvacchinnamya yaM = prakRtakAryaM prati pUrvavRttitA gRhyate tatra prakRtakArya tat dvitIyaM anyathAsiddham / zabdaM prati pUrvavanitAghaTitarUpeNAkAzasva ghaTaM prati pUrvavRttitAgRhAta iti pAnI gaganamanyathAsiddham / pUrvazabdaM prati pUrvavRtviritarUpeNaivAkAzasya zabdaviziSTaza prati pUrvavRttitA gRhAta iti zabdaviziSTazatvAvacchine gaganamanyathAsiddham / na ca svargapUrvavRttitvaditasvargajanakatvena rUpeNa yAgaspA'pUrvaM prati pUrvavRttitvagrahAdapUrvaM prati yAgasyAnyathAsiddhatvApattiriti vAcyam, svagaMjanakalena yAgasyApUrvI pratyanyathAsiddhatve'pi yAgatvena hetule'nyathAsiddhayabhAvAditi mahAdevaH = prakaraNakAraH tapastayitumAkSipati nanu evaM anyapUrvavRttitvavaditarUpeNa yasya prakRtakArya prati pUrvavRnitA gu tasya prakRtakArya'nyathAsiddhatvamasya svajana yAgasyA pUrva pratyanyathAsiddhatva yAvanAnyavAsiddhatvAbhAvapratipAdana gaganasya zabdasamavAyikAraNatvena rUpeNa ghaTAdikaM pratyanyathAsiddhatve'pi tasya AkAzasya aSTadravyAnyadravyatvAdinA rUpeNa baTAdikaM prati pUrvavRnityagrahe dhyAdikaM prati anyathAsiddhiH kutaH sambhavet / anyathA'rdhajastApAtAt / paraM pratyuttarayanti avazyaktetyAditaH anupadameva vakSyamANattRtIyAnyathAsiddhalakSaNAkrAntatvAdava gamanasyASTadravyAnyadravyatvAdinA ghaTAdikaM tadAdisambhavaM tatsahabhRtatvena gaganasyA'nyadravatvena tRtIyAnyathAsiddhatvamiti cet ? prakaraNakAraH pratibandhA prAha- AkAzatvenA'pi chAndasamavAyikAraNatvaMnA'pi tataH = avasyaklumatyAdita evaM sA anyathAsiddhiH astu zabdasamavAyikAraNatvenApi gaganasya vadAdikaM pratyatvAta / itthaca tRtIyAnyathAsiddhatvena gatArthatvAdeva tadatiriktatvena prakRtAnyavAsiddhatvaka namanyAyyamiti dhvanyate / etena ca prati kulAlasya kulAla pitRlena dvitIyAnyathAsiddhatva miti tarkasaGgrahanRsiMhayaprakAzikAkAravacanaM (ta.saM.nR.pra.3.232) nirastam tRtIyAnyathAsiddhava kulAlapitRtvanA'nyathAsiddhapapatteH / - vastutI'bhyaM prati pUrvavRttitvagrahaniyatI meM prati zraddhamaviddhinasya pUrvavRtigrahastaM pratiddharmAvacchinnasya dvitIyAnyathAsiddhatvamitvArthaH / cAgAde: vijAtIyasukhahetutayA vihitatvenApUrvaM pratyanyabhAsiddhatye'pi yAgatvAdinA hetutvaM nityUham / AkAzakhyApipadAdI zabdajanakatvenaMtadanyathAsiddhatvaM zabdAzrayatvena tvanyantra klametyAdinaiva na caicaM managavyApAraka zravaNatva- shrtijnktyaadin| jnakatvAnupapattiriti vAcyam anyaM prati pUrvavRttitvajJAta evaM phalAnanuguNamanyaM pratIti vAcyatAdityapi kazcit / kArya se anya kArya ke prati pUrvavRttirUpa se jisameM jisa kArya ke prati pUrvavRttitA kA bhAna ho vaha usa kArya ke prati dvitIya anyathAsiddha hai / jaise AkAzavena dAndapUrvavRttitvaghaTitazabdasamavAyikAraNatvena rUpeNa AkAza meM pada ke prati pUrvavRttitA kA jJAna hone se ghaTa ke prati gagana dvitIya anyathAsiddha hai to yaha bhI saMgata nahIM hai, kyoMki pada ke prati zabdarAmavAyikAraNatvena AkAza meM pUrvavRtitva kA jJAna hone se AkAza meM ghaTa ke prati dvitIya anyathAsiddhi kA upapAdana karane para bhI aSTadravyAnyadrayatvAdirUpeNa AkAza meM ghaTa ke prati pUrvavRtitva kA jJAna hone para ghaTa ke prati gagana ko Apa naiyAyika kaise anyadhAsiddha kaha sakoge ? yaha koI niyama nahIM hai ki ghaTa ke prati pUrvavRtitva kA gagana meM zabdasamavAyikAraNatvena = AkADAna hI bhAna ho, na ki adravyAnyadrayatvena 1 isalie apyAyayatvena rUpeNa gagana meM ghaTAdi ke prati kAraNatA kI Apatti dubAra bana jAyegI / yahA~ naiyAyika kI ora se yaha to nahIM kahA jA sakatA ki gagana meM aSTadravyAnyadravyatvena rUpeNa anyathAsiddhi dvitIya anyathAsiddha ke lakSaNa se bhale hI siddha na ho kintu avazyavalupta.... ityAdirUpa se bakSyamANa tRtIya anyathAsiddha ke lakSaNa se AkrAnta hone kI vajaha gagana meM apadravyAnyadravyatvena rUpeNa tRtIya anyatvAsiddhi tAM samAMkana hI hai / isalie gagana meM aSTadravyAnyadravyatyena rUpeNa padakAraNatA kI Apatti ko avakAza nahIM hai" isakA kAraNa yaha hai ki isa taraha antatogatyA gagana meM ghaTa ke prati tRtIya anyadhAmiddhi kA pratipAdana karanA hI hai to phila adravyAnyanyantena rUpeNa hI kyoM tRtIya anyadhAsiddhi gagana meM mAnI jAya ? AkAzavena = zabdasamavAyikAraNatvena rUpeNa bhI gagana meM ghaTa ke prati tRtIya anyathAsiddhi kyoM na mAnI jAya ? matalaba ki dvitIya anyavAsiddha kA antarbhAva tRtIya anyathAsiddha meM hI ho jAne kI vajaha atirikta dvitIya anyathAsiddha kA pratipAdana karanA asaMgata hai / aba yahA~ yaha bhI Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ... madhyamamyAdAnahAye rakhara: 2 . kA dIpitikAra khihaprakAzikAkRnmanavidyAnanma * anyatra kluptaliyatapUrvavartina eva kAryasambhave tatsahabhUtaM tatIyam / yathA pAkajagandhaM prati rUpaprAgabhAvAdi, yathA vA tandaTAdI tadAsabhAdi / daNDAdinA cakrAdermiyo'nyathAsindivyudAsAya 'kAryasambhavetyuktam / tathA cAtra jJAnajJApyatvasya pakSamyarthatvAt daNDamAtrasya - gayalatA dIdhitikRtastu * phalAnanugaNaM anyaM prIti na baktavyam / ata evaM parAmarzajanakalbana tadvyAmijJAnAnAM na kAraNatvama. etadanyathAsiddhariti vadanti / tRtIyamanyathAsiddhamAhuH - anyatra = prakRtakAryayajAtIyaprakRtakAryabhinna, saptamyardhA nirUpitatvama, tasya pdaarthaikdeshpuurvnitaayaamncyH| klRptaniyatapUrvavartinaH - pramANapagiddha-niyata pUrvavRnitAnayAna eca kAryasambhava = prakRtakAryasyApyutAninihi.. natsahabhUtaM - klRptaniyanapUrvanisahabhUtaM tRtIyaM anyathAmiddhama / tathA ca prakRtakAyaMsajAtIyaprakRtakAyabhinnakAryanirUpitaprAmANikaniyanapUrvanitnAnyatvaM natkAryasajAtIyaniru palAnyadhAsiddhatvamiti phalitArthaH / udAharati yayeti / cijAtIyatejaHsaMyAMgajanyagandhasajAnIya prati rUpavAgabhAvAdi tRtIyananyathAsiddha mati doSaH / gandha utpanyatra klasapUrvavartitAkagandhaprAgabhAna natsahabhRtaM rUpaprAgabhAyAdi pAkajagandha' pratyayathAsimityarthaH / ayaM bhAva; pAkApAdiyadRSTayotpattyAdhikaraNa tadutpanaH prApAdiprAgabhAvacatuSTayasatve'pi yAdRzapuSpAdI kadAcidrUpAntaraM nopalabdha kintu gandhAntarameva, natra tAdRzagandhotpatya. tryavahitaprAkamAle rUpaprAgabhAvasattvaM mAnAbhAvAta gandhaprAgabhAvasyaiva klRpsaniyatapUrvanitAkatayA nava prakRtagandhasyApyutpanisambhave prakRtagandhasajAtIye rUpAgabhAga nyadhAsiddha iti nanihaprakAzikAkAraH / udAharaNAntaragAha- yathA vA taTAdAviti / yardhApa saMyogAdisamnandhana rAmabhavilambe-pi ghaTavilambAbhAvAt 'yaTakAraNatvaM kutra?' iti jinAsAyAM dharma daNDAdaya evaM paniSThanna na rAsanaH / ana upasthiti kRtalAyavAdayasyaklaniyanavanimaH daNDAdibhireva ghaTasambhava gasabharaya yathAmiddhatyaM tacApi ghaTatvAnchinakAraNatAyAM rAsasasyAnyadhAsilayapapAdanamanAvazyakaM, niyanapUrvavRttitvadalanaba nadAraNAt kintu nanaghaTavyaktitvAvacchinna kAraNatAyAmeva, natrApi na sarvatra vizeSakararaNanAtyA, vinA gasa bhamutpatra ghaTe prati nasya niyatapUniyAbhAvAdiva bAraNAt / kintu yatra ghaTavyaktI rAmabhasya pUrvapatitvamasti nalyattinirUpitakAraNatAyAmeva tadrAmabhasthAyathAsiddhatvaM bananyamiti 'ghaTAdI rAsa mAdI tyanuktvA tavAdI tadrAsabhAdItyuktam / yaddhade prati yadrAsabhasya pUrvanittamarita tatrApi tayaTajAtIyaM prati siddhakAraNabhApadaNdAdibhiva navyaktarapi sambhave tadrAsabhasyAnyathAsiddhatvamiti / etadanusRtyaiva lA ke dAsIgardabhanyAyaH pravRttaH / ghaTotpanI zirasi mRtikAmAnAnavatI dAsI tathA tadAnayanakArI gardabhazca na kAma kintu mRttikaba. anyathAsiddhiAnyatvAna. mRttikAharga dAga tadAnayanakArI gardabhazcAnyathAsidbhA. upAyAntareNApi mRtikA nayanasya sukaratvAt / ___anyatra kahAniyatapUrvavarnisahabhUtaM gatlanRtIpamanyAyibhityuko tu anyatra tayaTAdI klUmaniyanapUrvavaninI daNDAda: sahabhUtaM cakAdi gharaM prati anyathAsida syAditi daNDAdinA cakrAMdaH mithaH = parasparaM anyathAsiddhinyudAsAya 'kAryasambhava' ityuktam / na hi cakrAdikaM vihAya daNDAdeva ghAvaniH mambhavati / nanA na cakrAMdaNDAdinA daNDAdezcakrAdinA vA ghaTa prtynythaasiddhtprsnggH| nathA ca bhatra = lUpsanimanaparvavarnina' ityatra jJAnajJApyatvasya paJcamyarthayAt daNDamAnasya = kavarasya jAna lIjiya ki tRtIya anyathAsiddha kA svarUpa kyA hai ? dekhiya, tRtIya zAsita mA pratipAla anya / prastuta kArya meM bhinna evaM tanmajAtIya anya kArya ke prati klA evaM niyama se pUrva rahanevAle meM hI prastuna kArya kI utpatti mumakina ho to klUptaniyatapUrvavRtti kA mahasuna jo ho vaha prastuta kArya ke prati tRtIya anyapAmila hai| jaise apAkaja gandha ke prati klupta niyatapUrvavatI ganyaprAgabhAva meM hI pAkaja gandha kI utpani mamakina hone meM tAmahabhUta = gandhaprAgabhAva se hI pAkana gandha kI utpatti mumakina hone meM tatmahabhUta = gandhaprAgabhAvabhinna rUpamAgabhAva pAkana gandha ke prati nRtIya anyathAmiddha hai / isa taraha ghaTaviyopa ke prati gamavizapa pUrvavRni hone para bhI anya ghaTa (gasavirahakAlInotpanika) ke prati kadapta parva nirama meM pUrvavRni dara, cakra, kurAla Adi meM hI ghaTavizeSa kI utpani mumakina hone se daNDATimahabhUna = daNDAdibhitra gamabhanidoSa (gayA) ghavizapa ke prati tRtIya anyathAsiddha kahA jAtA hai / yadi tRtIya anyathA siddha ke lakSaNa meM karala itanA hI kahA jAya ki - 'anyatra klAsa evaM niyama se pUrvavatI kA mahabhUta tRtIya anyathAsiddha hai'. taba nA Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . *pAJcAvibhavatvavidyAtanA * ghaTotpattyavyApyatvAttanirAsa: / nantatrApi gandhapAgabhAvamAsya napAkajagandhotpativyApyatvaM tasya rUpamabhAvAvilA. bhatatvAta / etela pathamanvayavyatirekasAhitya sotaM anyatra klAniyataparvartitAkasahabhUta -* jayalatA - daNDasya cakrAdizUnyarapa ghaTotpatyavyApyatvAt tamirAsaH = cakrAderanyathAsidbhatyanirAkaraNam / yadyapi 'paJcAya avadhimantrapani - yogitva-janyatva -svakartRkocAraNAdhanatva-nirUpitatva-jJAnajJApyatva-tadAMpekSAtva- paryantArAbhAdazo'stithApi prakRta jAnakApyacamartha upAdeyaH / yathA 'bahimAna dhUmAdityatra dhUmajJAnajJApyavahinAniti bodhastathA ghaTajAtIyaM prati kluptaniyanapUrvavRnidaNDamAtrajJAnajJApyaghaTotpanirityarthaH prAptaH / sa ca bAdhitaH. daNDamAtraya ghaTotpattyavyA'yatvena daNDamAtrajJAnajJApyatvasya ghaTotyAdevapayogAta / ata eva daNDAdinA cakrAdaH gidhA'nyathAsiddhipakaraNamityardhaH / pAkajagandhasthale'pi rUpamAgabhAvaH kathaM na klaptaniyatApUrvaniH ? gandhAdInAM caturNAmayakadAdyanyA prAgabhAva catazyasyA niyatapUrvavRttivAdityAzayena zata nanviti / asya ca samAdhAnamagne 'atrAhaH' ityanena vakSyatIti ramataMtryam / atra = tRtIyA - nyathA siddhalakSaNa api gandhaprAgabhAvamAtrasya na pAkajagandhotpatticyApyatvaM yena gandhaprAgabhAvamAtrajJAnajJApyA pAka jagandhotAta: spAta / taba itamAha-tasya = gandhaprAgabhAvasya rUpaprAgabhAvAvinAbhUtatvAt " rUpaprAyabhAvacyApyatvAt / yatra yatra gandhappAganAva: tatra tatra rUpaprAgabhAva iti niymaadityrthH| mbanyAyacyA kamya svacyApyatyaniyamana gandham paprAgabhASAmabhayodeya pAkajagandIlpanicyApyatvAnna gAkajagandhaM prati rUgrAgabhAvagya tu yAnpadhAmiddhatvasambhava iti nanvAzyaH / etena = gandhaprAgabhAvasya sapanAgabhAvavyApyanyana, asya nirasna ityanenAncayaH / paJcamyarthahanuvapracanAtmAzrayagragataH prakRta 'pRthaganvayavyatirekAhitye = svatantrAnvayavya nimnazUnyatye sati anyatra lumaniyatapUrvavartitAkasahabhUtaM yana tanRtIyamanyathAsiddhaM, nadajJAnaprayukkAjJAtatlAdiviraharUpaM pRthaktvaM grATAm / tadaghaMTa kalamaniyattagubaMbartitAkadAdisahanUtanya gasagara pRthagacaya daNDAdi meM cakrAdi bhI anyabAsiddha bana jAyaMga, pAMki padanAtIya ke prati katRpta daNDAdi kAraNa se cakrAdi anya haiM / evaM cakrAdi se daNDAdi bhI tRtIya anyathAsiddha bana jAyage, kyoMki ghaTajAtIya ke prati kalAH niyatapUrvavRtti cakrAdi meM daNDAdi anya hai| isa Apani ke vAraNArtha 'kAryasanbhava' aigA tRtIya anyathAniddha ke vArIra meM kahA gayA hai| arthAta anyatra klRptaniyana pUrvavartI se kArya kI saMbhAvanA ho to usakA mahabhUna tRtIya anyadhAsiddha hai / ghaTajAtIya ke prati klRpta kevala daNDa se ghara kArya kI utpatti nAmumakina hai / atAna paMcamI kA artha jJAnajJApyatva hone para kevala daNDajJAnajJApya ghaTotpani yahA~ nAmumakina banatI hai, kyoMki kevala daNTa meM ghaTotpAda kI vyAmi nahIM hai / isalie kevala daNDa se cakrAdi meM nRtIya anyathAsiddhanda kI Apatti kA nirAsa ho jAtA hai| * pAkagagana pe rUpauTHImeM jyazAdita kI ipl * purvapakSa :- nanca, / yahA~ paMcamI vibhaki kA jJAnajJApyatva artha anya kArya ke prati kaTappaniyatapUrvavartI kA, jimace jJAna se kAryotpatti jJApya hai, sahabhUta prakRta kArya ke prani tRtIya anyathAmiddha hai - dosA artha karane para no pAkaja gandha ke prati rUpAgabhAva gandhapAgabhAva meM nRtIya anyathAsiddha nahIM ho sakegA / isakA kAraNa yaha hai ki pAkana gandha ke pani klumaniyatapUrvavartI gandhaprAgabhAva hI kevala ganyApAna kA vyApya nahIM hai kinnu rUpaprAgabhAva bhI pAkaja gandho pani kA vyApya hai, kyoMki rUpayAgabhAna kA gandhaprAgabhAva cyApya hai / jahA~ jahA~ gandhaprAgabhAva rahanA hai vahA~ nahIM rUpa kA bhI prArabhAva avazya rahatA hai / ata: kavala gandhaprAgabhAva meM yAnI rUpaprAgabhAvazUnya gandhaprAgabhAva meM pAkaja gandha kI nyAyatA nahIM hai| anaH rupanAgabhAvAnya gandhaprAgabhAva ke jJAna meM pAra.jagandhotyAMca kI jJapti (jApyatA) nAmumakina hai| isalie gandhaprAgabhAva kI bhAMti saMpaprAgabhAva kA bhI kalamaniyatapUrvavartI pada meM gRhaNa ho jaayegaa| taba nA pAkaja ganya ke prati gandhaprAgabhAva se rUpaprAgabhAga nRtIya anyathAmiddha nahIM ho sakegA, kyoMki vaha kluptaniyatapUrvavartI meM mitra - sahabhUta nahIM hai| patena. / ataeva yahA~ yaha vacana ki - 'jimakA pradhagAnyayavyatireka aprApta ho aura jo kaptanistapUrvanimata ho vaha prakRta kArya ke prati anyadhApita hai| jaise naghaTa ke prati gasabhavizeSa, kyoMki pRthaganvayatigka kA pratiyogI gadhA nahIM banatA hai' -bhI nirasta ho jAtA hai, cUMci gabhagrAnabhAva kI bhAMti rUpaprAgabhAva kA bhI pradhagancayanyatiraMka milatA | hai / jara, meM gandhazAgabhAra ko jAra kA bhI utpanikSaNAdana - parAgabhAva rahatA hai / rupAgabhAra meM pradhagandhayatiMraka Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 prati rUpaprAgabhAvasyAnyathAsiddhatvavicA mi'tyartho'pi nirastaH, gandhaprAgabhAvasyeva rUpaprAgabhAvasyApi pRthaganvayAdimattvAt / pRthamityAdinA svAvacchedakAnavacchinnetyAdivivakSaNamapi nirastam; mandhatvAvacchedenAupyubhayoranvayavyatirekasambhavAt / atrAhuH 'anyatra klupte' tyasya 'avazyaklRpte 'tyartha: / avazyaklRptazcAtra gandhaprAgabhAva OM gayalatA OM rekazUnyatvena tRtIyAnyathAsiddhatvaM ityartho'pi nirastaH pAkajjagandhaM prati klRhaniyatapUrvavartinAM gandhaprAgabhAvasyeva taM prati klupta niyatapUrvavartino rUpaprAgabhAvasyApi pRthaganvayAdimattvAt svanarajJAnavirahayuktAjJAtatvazUnyAnvayavyatirekapratiyogitvAta vizeSaNAbhAvaprayuktaviziSTAbhAvAnna rUpaprAgabhAvasya pAkajegandhaM prati tRtIyAnyathAsiddhatvaM syAditi / na ca svAtantryasvarUpaM pRthaktvanupA deyamiti vAcyam, gandhaprAgabhAvaM vidyayA'pi jalAdAttikSaNAvacchedana rUpaprAgabhAvasya satvena svatantrAnvayavyatirekapratiyogitvasya rUpaprAsagAvenapAyAt / tataH zarAndhe rUpaprAgabhAvasya kAraNatvApattiriveti nanvAzayaH / ebava = parakajagantraM prati rUpaprAgabhAvasya pRthaganvayavyatirekapratiyogitvapratipAdanena ca nirastamityanenAsthAnvayaH / pRthagityAdinA svAvacchedakAnavacchinnetyAdivivakSaNamapi / tatazca pRthaganvayavyatirekarAhitye satyanyatra klRptaniyatapUrvavartitAkasahabhUtaM tRtIyamityasya svAvacchedakAnavacchinnAnvayavyatirekazUnyatvaM sanyanyatra klRptaniyatapUrvavartitAkasahabhUtaM yatnatRtIyamanyathAsiddhamityarthaH prAptaH / yathA tadbhaTatvAnavacchinnAnvayavyatirekazUnyasya taTaM prati klRptaniyatapUrvavartinAsahabhUtasya tadrAsabhasya tate'nyathAsiddhatvamityAdivivakSaNamapi nirastam, gandhatvAvacchedenApi ubhayoH = gandharUpaprAgabhAvayoH anvayavyatirekasambhavAt pAkajagandhatvAnavacchinnAnvayavyatirekazUnyabhinnasya pAkajagandhaM prati klRptaniyatapUrvavartitAkagandhaprAgabhAvasaha bhUtasya rUpaprAgabhAvasya pAkrajagandhatvAvacchinne tRtIyAnyadhAsiddhatvAnAyanestadavasthatvAt / tathApi pAkajagandhaM prati gandhaprAgabhAvena rUpaprAgabhAvasya tRtIyAnyavAsiddhatvasvIkAra tu avayavasaniyatapUrvavartitAMkana pAkajarUpaprAgabhAvena gandhotpanisambhave rUpaprAgabhAvenaiva gandhaprAgabhAvasya kuto nAnyadhAsiddhiH syAt tulyayogakSematvAt / etena apAkajasthale sandhaM prati gandhaprAgabhAvasyaiva hetutA klRptA na tu rUpaprAgabhAvasyeti na rUpaprAgabhAvena gandhaprAgabhAvaH pAkaja| gandhe'nyathAsiddha iti nirastam, apAkajaganthasthale'pi gandhaM prati rUpaprAgabhAvasyaiva hetutA kmA na tu gandhaprAgabhAvasyeti | na gandhaprAgabhAvena rUpaprAgabhAvaH pAkajagandhe'nyathAsiddha ityasyApi suvatvAt / kiJcAnekadravyatvAdanyatra mahattvasya klRptaniyatapUrva vAbhAvena tasya pratyakSe mahattvenAnyathAsiddhatvaM na syAdityapi kazcit / navyanaiyAyikA atrAhu: tRtIyAnyathAsiddhalakSaNapadakasya 'anyatra klRpte' tyasya 'avazyaklRpta' ityarthaH / tatazca avazyakta kI pratiyogitA hone se rUpaprAgabhAva meM pRthaganvayavyatirekazUnyatva vizeSaNa nahIM rahanA hai| ataeva vizeSaNaviziSTa tRtIyAnyathAniddhilakSaNa kI bhI rUpaprAgabhAva meM pravRtti nahIM hone se pAkaja gandha ke prati rUpaprAgabhAva kI kAraNatA kI Apatti kA parihAra nahIM kiyA jA sakatA | evaJca / ataeva yahA~ yaha vaktavya bhI ki pRthak kA artha hai svAvacchedakAnavacchinna / arthAta svAvacchedakAnavacchinna anvayavyatireka kI pratiyogitA se rahita hote hue jo calRptaniyatapUrvavRnisahabhUta ho vaha prakRta kArya ke prati anyathAsiddha hai| jaise tadughaTa ke prati pUrvavRtti tadrAsabha meM kAryatAvacchedakatvAnayacchitra anvayavyatireka kI pratiyogitA nahIM hone se evaM klRptaniyatapUrvavRttidaNDAdi ke sahabhuta hone se tadrAsabha (vizeSa gaMdhA) tadudghaTa ke prati tRtIya anyathAsiddha hai' nirasta ho jAtA hai, kyoMki gandhaprAgabhAva evaM rUpaprAgabhAva meM rAnyatyAcacchedena bhI anvaya evaM vyatireka kI pratiyogitA mumakina hai / gandha kI utpatti jahA~ hotI hai vahA~ gandhaprAgabhAva aura rUpaprAgabhAva donoM pUrva kSaNAvacchedena avazya vidyamAna hI hote haiN| ataH pAkajaganthatva se. jo vivakSita kAryatAvacchedaka hai. anavacchinna anvayavyatireka kI pratiyogitA bhI rUpaprAgabhAva meM mumakina hone meM pAkajagandhavAnavacchina anvayavyatireka pratiyogitA kA anAthaya na hone kI vajaha rUpaprAgabhAva meM pAkaja gandha ke prati tRtIya anyathAsiddhatva kA upapAdana nahIM kiyA jA sakatA / yA tRtIya anyathAsiddha ke lakSaNa kA pariSkAra uttarapazna :- atrAhuH | ApakA yaha vANIvilAsa ThIka nahIM hai, kyoMki 'anyatra klupta' kA artha hai avazyaklRpta yAnI laghu / taba tRtIya anyathAsiddha kA lakSaNa yaha prApta hogA ki laghuniyatapUrvavartI se hI kArya kI utpati sambhava ho to tatmabhUta Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * rAmarudrabhaTTa nRsiMhazastrimatA'vedanam eva, gandharUpasya pratiyoginaH upasthitatvena tvaritopasthitikatvalAghavAt / nanvatra sahabhAva: svabahirbhAvena vAcyaH, anyathA svenaiva svAnyathAsidayApatteH / tathA Male * jayalA kai niyatapUrvavartitAkasahabhUtaM tRtIyamanyathAsiddhami' ni prAptam / tathApi pAkajagandhe rUpAbhAvasya kathaM gandhaprAgabhAvena tRtIyAnyathAsiddhatvamityAzaGkAyAmAhuH avazyaklRptazca atra = pAkajagandhaM gandhaprAgabhAva evaM gandharUpasya gandhAtmakasya pratiyoginaH = gandhaprAgabhAvapratiyogina upasthitatvena jJAtatvena tvaritopasthitikatvalAghavAt / rUpaprAgabhAvapratiyoginAM rUpasyAnupasthitatvenopasthitikRta gauravAnna rUpaprAgabhAvasya pAkajagandha prati avazyaklRptatvamiti tRtIyAnyathAsiddhatvam / agrapi gandharUpathaH samAnakAlo tyattikatvena gandharUpaprAgabhAvayoH tulyamabazyaktvaM tathApi abhAvajJAne pratiyogijJAnasya kAraNatvena gandharUpakAryopasthityanantaraM gandhaprAta bhAvasyaiva zIghramupasthitiH sambhavati na tu rUpaprAgabhAvasya tadupasthita rUpajJAnasApekSatvAdityupasthitilAghavena gandhaM prati gandhaprAgabhAva eva niyatapUrvavartitvenAvasyaklRptaH / pAkajagandharUpa kAryApasthityanantaraM tu gandharUpaprAgabhAvayoryugapadevIpasthitiH sambhavati, rUpaparAvartakateja saMyogasyaiva pAkapadArthatayA rUpopasthitasyAvasyakatvAt / tathA cApAkajasthale gandhaM prati avazyaklRptaniyatapUrvavartinA gandhaprAgabhAvenaiva pAkajagandhItpattisambhava taM prati rUpaprAgabhAvI - 'nyathAsiddha:' (mu.rA.pU. 219) iti rAmarudraH / avazyaktvaJcAca laghutvam / tathA ca laghuniyatapUrvavartinaH kAryasambhave tatmahabhUtamanyathAsiddhamiti phalinam / laghutvazcAtropasthitikRtaM zarIrakRtaM ca tatra prathamaM gandhaM prati rUpaprAgabhAvApekSayA gandhaprAgabhAva gandhAtmakapratiyogijJAnasatve zIghraM tadupa sthitariti pUrvamuktameva / dvitIyaJcanikadravyasamavetatvApekSA mahattvaM / tatra hi mahattvamavazyavaluptaM tenAnekadravyatvamanyatha siddham / na ca vaiparItye kiM vinigamakamiti vAcyam, mahatvatvajAteH kAraNatAvacchedakatvaM lAghavAt / atrAnekadravyatvaM nAnekadravyasamavetatvaM, tasya ke'pi satvena yaNukapratyakSApanaH / nApi samavetasamavetadravyatvaM, AtmapratyakSAnupapatteH // aNubhivyatvaM tadityapi na, azubhinnadravyatvaM dravyatvaviziSTAgutvaM vetpannA'viniMgamena kAryakAraNabhAvadvayApatteH dravyatvAzubhinnatvayarikasambandhena vRttitvAprasiddhyA ubhayatvAvacchinnasya svarUpAsambhavAca / kintu mahattva dravatvobhayatvAvacchinnaM taditi bodhyamiti ( mu.pra. pU. 219) nRsiMhaH / na caivaM tRtIyaM sambandhakRtaM lAghavamAdAya daNDAdinA'vazyakatvena daNDarUpAderita evAnyathAsiddhI prathamAnyazvAsiddhivaiyarthyamiti vAcyam, sambandhalAghavakUnAvazyakatvasyAtrA'pravezAditi prathamAnyathAsiddhinirUpaNa evoktatvAt / ata eva tRtIyaM daNDatvadaNDarUpAdyapekSayA daNDe, svAzrayadaNDasaMyogAdighaTitaparamparAyA gurutvAditi mahAdevavacanaM pratyuktam, atra vakSyamANacaturdhAnyathAsiddhapUrvA taprathamAnyadhAsiddhavaiyarthyApatteH / = I - kancicchaGkRtaM nanu iti / cedityanenAsyAncayaH / atra = tRtIyAnyathAsiddhalakSaNavare, avazyavalRptaniyatapUrvavartinaH sahabhAvaH svavahirbhAvena = laghuniyatapUrvavRttivyatirekeNa vAcyaH = svIkArya:, anyathA = svAvahnibhavinApi laghuniyatapUrvavRnisaha bhAvIpagame, svenaiva DAdinaiva svAnyathAsiddhayApatteH = svasya daNDAdeH tRtIyAnyathAsiddhatvaprasaGgAt / na hi svasmina svasahabhUtatvaM na vartata iti kacida dRSTaM zrutaM vA / baTaM prati laghuniyatapUrvavRttidaNDAdisahabhUtasya daNDadaH tRtIyAnyathAsiddhatvApanirityarthaH / tatazca svacabhivinaya sahabhUtatvamupAdeyam / tathA ca laghuniyatapUrvavRttita eva kAryotpattisambhava tadbhinnaM tatra tRtIyamanyathAsiddhamityarthaH prakRta kArya ke prati anyadhAmiddha hai / pAkaja gandha ke prati avazyaklRpta gandhaprAgabhAva hI hai, kyoMki gandhaprAgabhAva kA pratiyogI gandha upasthita jJAta hone se gandhaprAgabhAva ke jJAna meM upasthitikRta lAbhaca hai / 'gandha ke prati kauna kAraNa hai ! isa prazna ke pratyuttara meM rUpaprAgabhAva ko kAraNa nahIM batAyA jA sakatA, kyoMki rUpaprAgabhAva kA pratiyogI rUpa anupasthita hai| isalie rUpaprAgabhAva kI pAkajagandha kA kAraNa mAnane meM upasthitikRta gaurava hai| jaba ki rUpa kI apekSA pratiyogisvarUpa gandha kI zIghra upasthiti hone se gandhaprAgabhAva ko hI pAkajagandha kA kAraNa mAnA jA sakatA hai| usase rUpaprAgabhAva anyaghAsiddha ho jAtA hai / nanvatra / yahA~ yaha zaMkA hone kA avakAza hai ki laghuniyatapUrvavartI kA sahabhAva jisa tRtIya anyathAsiddha meM vivakSita hai vaha sahabhAva svabahirbhAva se yAnI laghuniyatapUrvavartI se bhinnatvena hI kahanA paDegA arthAt laghuniyatapUrvavRtti se bhinna tRtIya anyathAsiddha hai| agara aisA na kahA jAya taba to apane se hI apane meM tRtIya anyathAsiddhi kI Apatti AyegI / jaise ghaTa ke prati laghuniyatapUrvavRni daNDAdi se hI ghaTotpatti mumakina hone se daNDAdi kA sahabhUta vahI daNDAdi ghaTa ke prati anyathAsiddha bana jAyegA apanA sahabhAva = mavRttitva apane meM rahatA hI hai| isalie svahirbhAva se sahabhAva kI vivakSA Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.6 madhyamarapAdAdarahasye khaNDaH . kA.11 * tRtIyAnyadhAriddhaH pariSkRtArakSaNama * | ca kAraNAlpatvalAghavena vyApakadharmAvacchinnasya svasyaiva vyApyadharmAvacchina kathamanyathA sintiriti cet ? la, 'svAbahivinA'pi avazyaklupsaniyatapUrvavRttitAvacchedakAvacchinnasahabhAvanirUpakatAvacchedakarUpeNAnyathAsiddhirityatra tAtparye doSAnavakAzAt / - jayatA * prAmaH / karaNAlpatvalAghavenati mUlAI hAuH natra cha. 'kAraNAlAlalAyana siddhaH pAThaH pratibhAti, anyatrApi sadaiva napalambhAt / labhAnakAzaH nanuvAdI samprataM doSamAvirbhAvayati - vyApakadharmAcacinnasya = tatkAraNanAtiriktavRttidharmAvacchinnasya, svasyaiva vyApyadharmAracchinnena = tatkAragatAsamanipata dharmAvacchinna kathaM anyathAsiddhiH = tRtIyAnpadhAsiddhatvam / ayaM bhAvaH dAitvavata ityatvAdikamapi jAtirUpatayA svarUpatA laghu paniyatapUrvastiAvacchedakameva kintu dampatvasya padaniyatapUrvavRttitA. bacchedakatvanAnantapu daNDaghaTAdiSu dravyaH ghaTakArANanvakalpanApanyA kAraNabAhulyama / daNDatyaspa ghaniyanapUrvavRttinAvacchedakale ca kAraNatvakalpanApalyA kAraNabAilpabh / daNDatvasya ghaniyanapUrvaninAvacaMdakanye ca kAgaNApatvalAghacama / ano vyApakadharmaga damadanAvacchinnasya darasya ghaTaM prati daNDavalakSaNacyApyadharmAvajinenAnyathAsidbhiriti sarvasammata nyAyavAlamaryAdA / parantu jyuniyanapUrvavRttibhinnasya tRtIyAnyathAsiddhatvasvIkAra drazyatvAvacchinsya daNDasya daNDatvAvacinnenAnyadhAmidbhirna syAt layuniyanapUrvabartitAvAdakadaNDallAbannibhinnatvasya dravyatvAvachinna daNDe vighAna / nanaH ghaTaM prati vyatvena daNDasyAnyavAsiddhiH daNDavena vAmanyathAsiddhiriti prasiddhaprAmANikavyavahAropaparnina svAna yadi sahabhAvaH svabahibina svIkriyata svAdhyahibhavina sahabhAvavivakSaNe va svayaMca srenAnyathAsiddhatva prasajyatetyubhayataH pAzArajuriti nancAzanaH / ____naiyAyika: nanirAkaroti -neti / svAvahivana = avayavaTuptaniyatapUrvavRttivyatirekaanyatvena pahabhAvavivakSAyAM api avazyaklaptaniyatapUrvanitAvacchedakAvacinnasahabhAvanimpakatAvacchedakarUpaNa - lapaniyatapUnityAvacchedakAvannitya yA mahabhAva tannirUpakatAyA avacchedakadharmeNa tRtIya anyadhAmiddhiH itpatra tAtparya TopAnavakAzAt = vyApakadhAMvabhinnabhya nyAyadharmAvacchinnAnyathAsiddhatvaprasaGgApArambhabAna / ghara pani lapaniyatapUrvanitAbacchedakena daNDavanAyanchintrasya yo daNDaniSThaH sAbhAraH tantrirUpakatAyA abanchandakatvaM dravyatyAdI na tu daNDanca eba, nigakA izAdamadhAnapapanaH / nato badaM prati vyatana karanI Avazyaka hai / naca lakSaNa yaha prApta hogA ki laghuniyatapUrvavRtti se hI kAryasambhava hone para unapase bhinna nRtIyaanyadhAsiddha hai| athAMta laghuniyatapUrvavRtti aura tatsahabhUta meM parampara bheda honA Avazyaka hai| magara aisA kahane para kAraNAlpatyalAdhara hanu se vyApakacAradina kI vyApyadharmApani se anyathAsiddhi hAnI. jo ki prasiddha evaM prAmANika hai, nAmumakina ho nAyagI / Azaya yaha hai ki ghaTa ke prati layUniyanapUvRni dazTa ko daNityena kAraNa mAnA jAtA hai na ki davyatvena, kyoMki dravyanvana ghaTakAraNatA kA svIkAra karane para raNDa kI bhA~ti ghaTa, paTa, maTha Adi ananta dravyoM meM ghaTakAraNatA ke svIkAra kI Apatti AyegI, jisameM kAraNabAhulya kI kalpanA kA gaurava hai| isakI apekSA daNDavana ghaTakAraNatA kA svIkAra karane meM kAraNApatyakRta lAdhana hai, kyoMki taba daNDa ko chor3a kara ghaTa, paTa, maTha Adi meM ghaTakAraNatA kI kalpanA kA gaurava pramana nahIM honA hai| daNDatva kI apekSA vyatva vyApaka - adhikadezani dharma hai, jaba ki dravyaya kI apekSA daNDatva cyApya = nyUnadezavRni dharma hai| isalie ghaTa ke prati daNDa danyatvena anyathAsiddha kahA jAtA hai aura daNDavana ananyavAsiddha kahA jAtA hai / yaha vastusthiti hai / magara laghuniyanapUrvavRtti se bhitra meM hI anyathAmiddhi kA svIkAra kiyA jAya tara to daNDa meM vyatvena anyathAsini nAmumakina bana jAyegI, kyoMki laghuniyatapUrvani daNDa se bhinnatva dravyatvAvacchinna daNDa meM nahIM hai| tara ghara ke prati abhyatvAvacchinna meM daNDatvAvacina ne anyadhAniddhi kA samarthana nahIM ho sakegaH' - / sAmAta IISA se bhI mumapiot ne. nyA. / magara isake samAdhAnArtha navya naiyAyikoM kI ora se yaha kahA jAtA hai ki avazyamluptanipatapUrvavRni kA bahirbhAva kiye binA bhI sahabhAva kA tRtIya anyathAsiddha meM svIkAra karane meM koI dIpa nahIM hai| magara phira bhI vyApakadharmAvacchinna kI nyAyadharmAvani se anyapAsiddhi hone meM koI asaMgati nahIM hogI, kyoMki tutAya anyathAsiddhi kA lakSaNa yaha banAyA jA sakatA hai ki avagyaklapsaniyatapUrvavRttitAvacchedaka ( = laghuniyatapUrvanitAvacchaMdaka) se avacchinna ke mahabhAva ke nirUpakatAracchedakadharmeNa nRnIyA'nyavAsiddhi hotI hai / ghaTa kI apekSA avAeklRptaniyatapUrvavRtitAvAchedaka dharma daNDava hai / daNDatvAvacchinna kA sahabhAca yadyapi daNDa meM bhI hai nathApi sahabhAva kI nirUpakatA kA avacchedaka dharma daNDanya nahIM hai, kimna dravyamAdi hai| svAvacchitrasahabhAva kI nirUpakatA kA avacchaMTaka dharma sva nahIM hotA hai, anyayA nirAkAMkSa zanda bAMdha honA hI nAmumakina Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * gadAdharAktipradarzanama * | na caivaM dADacakrAdermiyo'nyathAsindiH; cakratvAdinApi niyatapUrvavartitAyA AvazyakatvAt / natu tadaghaTAdau tadrAsabhasyApi kuto nAvazyakatvamiti cet ? ghaTatvAvacchinnaM prati kluptaniyatapUrvavartisamAjAdeva tatsambhave tatsamaniyata iva tAvazyakalpanAludayAt / -* jayalatA *daNDaspAnyathAsiddhatvamanapAyameva / tato na vyApakabhApanine bdAgadharmAlamiyAnyadhAsihalgarambhyaH / tadnaM gadAghareNa . 'prakRtakArya prati yaddharmavyApyadharmasyAguro. kAraNanAvacchedakacasambhavastadavacchinnaM ca prakRtakAryanyathAsiddhama, yadhA ghaTAdA dravyatvAdyavacchinnama, ghaTAdipranakAryajanakatAvandakaJca taNDatvAde, tasya dravyattacyApyancAt / na ca evaM = niruktarItyA dravyatvasyAnyAmiddhinirUpakatAvacchedakatyApapAdana, ta daNDacakrAdeH miyo'nyathAsiddhiH prasajyaMta. cakravasya daNDattvAvannamahabhAvanirUpakatAvacchedakatvAt dAilyasya ca cakratvAvacchinnasahabhAnirUpakatAbacchadakatvAn, daNDAdeH kAdibhi pada sambhUyeva ghaTajanakalAditi vanavyam, cakratvAdinA'pi niyanapUrvavartitAyA AvazyakatvAn = avazyakramatvAt upaniyana pUrvaninAvacaMdrakale na kevala daNDavasya grahaNaM kintu daNDana-cakratva-nIvaralAdInAmaba. anyathA kevalAdava daNDAda ghaTotpAdApanaH / tata: cakratvAde ghaTaM prati laghuniyatapUrvavRttitAvacchedakAvacchinnadana nasatsahabhAnirUpakatAvacchedakatvam / atA na cakratyAdinA nyathAmiddhatyAmaGgaH: nan vinA rAsabhamRtpannaM ghaTa pratyastu nasya niyatapUrvavRttitvAbhAvAdevAnyadhAsiddhatvaM kintu yatra ghaTatyato rAsanamya pUrvanitvamasti nadugpanikAraNatAyAM nadrAsabhasya kuto nAnanyathA siddhatvamityAzayena zataM kazcit - nan tadghaTAdI = nadrAmabhojara. kAlInaniziSTaghaTAdikaM prati pUrvavartinaH tadrAsabhasyApi nadrAsanatvena kutaH = kammA to: nAvazyakatvaM = nAyagyaklaptatvaM ? iti cet ! unyane, ghaTatvAvacchinnaM prani klunaniyatapUrvavartisamAjAdeva daNDacakracIvarakulAlAdikAraNakalApAdeva tatsambhave = gasamInarakAlInaghaTotAttinirvAha tatsamaniyate = taTavyaktisamaniyana daNDarUpAdA iva tatra - tadrAsameM avazyakalpanAnudayAta = azyaklUmatvAmAnAt / tadrAsabharaya munikAnayana evopakSINanam, na tu naghaTotpAdanaM cyA prayAmaNatvan / munikAnapanna ho jAyegA / isa taraha dravyatvana daNDa meM ghaTa ke prati anyathAsiddhatya kI anupapani nahIM hai, bhale hI inyattvAvacchinna daNDa se dapainyAvani abhinna ho / Ea usicnAdi jo niyatapUrvadiic[ra na caivaM. / yahA~ yaha zaMkA ho ki -> 'avazyaklamaniyatapUrvavRttitAvacchedakAvacchinna ke mahabhAva = sAhitya kI nirUpakatA kA avacchedaka dharma anyathAsiddhinirUpakatAvacchedaka hai. yaha svIkAra karane para nA daNDa meM cakrAdi bhI ghaTa ke prati anyadhAsiddha bana jAyeMge, kyoMki daNDavArazTina ke sahabhAva kI nirUpakatA, jo cakrAdi meM rahI hai, kA avacchaMTaka cakratvAdi dharma meM acanjina = viziSTa cakrAdi hai| cakrAdi bhI daNDa kA sahabhUta hI hotA hai 1 evaM jaba avazyaktRptaniyanapurvavRjitAvacchaMdadharmavidhayA cakratva kA upAdAna kiyA jAya taba ghaTa ke prati daNDAdi anvayAgiddha bana jAyaMge, kyoMki cakratyAvacitra ke sahabhAva kI nirUpakanA kA, jo daNTAdi meM rahI hai, avacchedaka daNDavAdi dharma se avabhinna = viziSTa daNDAdi hai / daNDAdi bhI cakra kA sahabhUna hI hotA hai| isa taraha daNDa-cakrAdi meM paraspara se hI paraspara meM anyathAsiddhatva kI Apani AyagI' <-- to isakA samAdhAna kevala yahI hai ki jaise daNDanya avazyakta niyatapUrvavRttitA kA avacchedaka hai ThIka vaise hI cakratva Adi bhI avazyaklupta niyatapUrvavRttinA kA niyAmaka hai / ataH avazya-klapsaniyatapUrvavRttitAvacchedavAvacina kevala daNDa nahIM hai, balki cakra-cIvara-kullAlAdi bhI hai| daNDa-cakra-cIvara-kulAlAdi ke sahabhAva kI nirUpakanA kI, jo rAsabhAdi meM rahatI hai, avandakanA rAmabhatvAdi meM hI ApegI, jisase rAmabhADi hI ghaTa ke prati daNDa-cakra-cIvargAda ne bhanyathAsiddha hogA / jasa gamabhAdi kA avazyaklapsaniyatapUrvanitAvacchedakAvaciThana se pahibhAva hotA hai vaima cakrAdi kA rahiAMca nahIM hotA hai| isalie daNDa se cakrAdi meM yA cakrAdi meM daNDAdi meM ghaTa ke prati anyAmiddhatva kI Apatti ko avakAza nahIM hai| hada meM bhI drAsa yAsaha nana. / yahA~ isa zaMkA ke vi - 'ghaTa sAmAnya ke prati gasabha ko anyathAsiddha kahanA ThIka hai magara ghaTavizeSa, jo gamabhottarakAlIna hai, ke prati gasavizeSa, jo paTavizepotpattipUrvakSaNAvacchedana vidyamAna hai, kyoM Avazyaka nahIM hogA?' <- samAdhAnArtha yaha kahA jA sakatA hai ki asAmAnya ke prati kluptaniyatapUrvavatI daNDa, cakra, cIvara, kulAlAdi ke samudAya se hI, jisakI utpatti ke avyavahitapUrvakSaNa meM gasabha rahatA hai usa ghaTavizepa kI, utpatti mumakina hone se ndrAmabha meM Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1858 madhyamasvAdvAdaharU khaNDa: 3 kA. 11 * kAraNatAvAdamaMtrAH * yamAdAyaiva yasyAnvayavyatireko gRhyete tena tadanyathAsiddhamiti caturtham / yathA daNDAdinA daNDatvAdi / na cAdye evAsyAntarbhAva: daNDAdeH daNDatvAdita: pRthaganvayAdyabhAvAt; yamavacchedakIkRtya yasyAvacchedyasyAnvayavyatireka gRhastenA'vacchedyena tasyAvacchedakasyAnyathAsiddhiritya * jayalavA * tu dAsyAdito'pi sambhavati / na ca dAsyAderapi tadudghaTAdAvAvazyakatvam, tadghaTajAtIyaM prati klRptakAraNabhAvadaNDAdibhireva tadghaTasyApi sambhavena tatrA'pyavazyaklRptatvAjJAnAt / taduktaM gadAdhareNApi kAraNatAvAde avasyaklRptaniyatapUrvavartina evaM kAryasambhave tatsahabhUtaM yadUdharmAvacchinaM taddharmAvacchinnamapi tatrAnyathAsiddhaM yathA pAtrajagandhAdI rUpAdiprAgabhAvaH / tatra hi surabhyasurabhi - madavayavArabdhaghaTAdau pAkajagandhaprAgabhAvavati rUpAdiprAgabhAvavati gandhotpAdavAraNAya tatprAgabhAvasya tanniyatapUrvavartitvasya kalpanAditi (bA.vA.kA.vA.u.203) | yaM daNDattvAdikaM AdAya = gRhItvA eva yasya daNDaH ghaTaM prati anvayavyatirekI anvayavyatirekAtiyogitvaM gRhyete tena daNDAdinA tadanyathAsiddhaM = daNDatvAdi anyathAsiddhaM caturtham / yathA daNDAdinA daNDatvAdi / daNDAdarakhaNDIpAvijAtivyatiriktatvena kiJcitprakAreNaiva tasya baTaM prati anvayavyatirekapratiyogitvajJAnasambhavaH / sa ca prakArIbhUto dharmo daNDavAdikaH / daNDatvAdikaM jJAtvaiva ghaTaM prati daNDasyAnvayavyatirekagrahasambhavAt ghaTaM prati daNDAdinA daNDatyAdiranyathAsiddhaH / - = nanu Aye anyathAsiddhe eva asya caturthAnyathAsiddhasya samAvezaH kriyatAM kiM tatpArthasya tadupadezena ? daNDAdinA sahaiva daNDatvasya ghaTaM prati pUrvavRtvigrahAt kutaH ? ucyate daNDatvatvaM hi daNDetarAvRttitve sati sakaladaNDavRttitvasvarUpam / daNDatvatvenaiva daNDatvasya ghaTaM prati pUrvavRttitvagrahasambhavaM daNDAdinA sahaiva daNDavAnvayavyatirekayoH siddheH / na hi ghaTakavahirbhAvana ghaTitAnvayavyatirekI gRhyete iti prathamAtirekeNaitatrirUpaNa ardhamityAzayamapAkartuM naiyAyikA upakramante na ceti / tannirAne hetumAhu: daNDAdeH daNDavAditaH pRthaganvayAdyabhAvAt daNDatvAdivinirmokaNAnvayavyatirekapratiyogitvagrahAsambhavAt / yathA daNDarUpAdikamavijJAyApi daNDAde ghaTaM prati anvayavyatirekapratiyogitvagrahaH sambhavati tathA daNDatvAdikamanavabudhya daNDaH ghaTaM pratyanvayavyatirekapratiyogitvajJAnaM naiva sambhavatIti vizeSAnnAsyAdimAnyadhAsiddhe samAvedAH sambhavati / niruphalakSaNAdidamavagantuM yaM avacchedakIkRtya kAraNatAvacchedakaM kRtvA yasya = avaccheyasya anvayavyatirekagrahaH = na zakyata ityata AhuH anvayavyatirekanirUpita pratiyogitvajJAnaM bhavati tatra tena acchena tasya = avacchedakasya caturthI anyathAsiddhirityarthAt = - = 1 usa ghaTa kI apekSA avazyavalRptatva kA bhAna nahIM hotA hai / jaise daNDa- cakrAdi ke samatiyata daNDa, cakratvAdi meM, jo ghaTaniyatapUrvavRtti haiM, paTa kI apekSA avazyakatatva kA bhAna nahIM hotA hai ThIka vaise yaha bhI jJAtavya hai / isa taraha tRtIya anyathAsiddha kA nirUpaNa pUrNa huA / aba caturdha anyathAsiddha kA nirUpaNa ho rahA hai / OM caturtha anyathAsida yA / anya kisIko lekara hI kArya ke prati jisakA anvayavyatireka jJAta ho vaha prakRta kArya ke prati anya se caturdha anyathAsiddha hotA hai / arthAt kisI kArya ke prati jisakA anvaya tathA vyatireka svatantrarUpa se nahIM bana pAtA, apitu anya ( = apane Azraya prakRtakAryakAraNa) ko lekara hI jisake anvayavyatireka kA nizrapa jisa kArya ke prati kiyA jAya usa kArya ke prati vaha vastu apane Azraya se anyathAsiddha hai, jaise ghaTa ke prati daNDAdi meM dattvAdi anyathAsiddha | hai / yaTa ke prati daNDa kA anvayavyatireka daNDatva ko lekara hI bana pAtA hai, kyoMki iNDatvena rUpeNa hI cs ko kAraNa mAnA jA sakatA hai| isa taraha daNDa ke anvayavyatireka kA jJAna iNDatva ko lekara hI ho sakatA hai / isalie ghaTa ke prati daNDatva NDa ke dvArA caturtha anyathAsiddha banatA hai / yahA~ isa zaMkA kA ki 'catuthaM anyathAsiddha daNDAdi kA prathama anyathAsiddha ause Adi meM hI antarbhAva kyoM nahIM kiyA jAtA hai ? - samAdhAna yaha hai ki daNDa Adi ko aNDatvAdi se kabhI bhI pRthaka kara ke ghaTa ke prati anvayavyatireka kA jJAna nahIM ho sakatA hai| akhaNDa upAdhi evaM jAti atirikta hone kI vajaha daNDa kA kiJciddhamaMtrakAreNa hI bhAna ho sakatA hai| isalie daNDa kA anvayavyatireka daNDatvena hI hogA / jaba ki daNDarUpa ke binA bhI daNDa ke anvayavyatireka kA jJAna ho sakatA hai| ataH jisakI avacchedaka banA kara ke usase avaccheya kA anvayavyatireka jJAta hotA hai vahA~ avacchedya se avacchedaka anyathAsiddha banatA hai - apaTana karane para kisI doSa kA avakAza nahIM hai| daNDava daNDa kA avacchedaka hai aura daNDa usase avacchaMga hai / ataH aisA Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * daNDatvena daNDanyathAsiddhinirAsa: * ti / na taha prathamAntaviH, tatra daNDAdinA'vacchedakena daNDarUpAdevacchedyasyaivAnyadhAsindaH / nanu daNDatvatvasya daNDaghaTitatvAtasyAvacchedakatve daNDasyApyavacchedakatvAt daNDatvenaiva daNDasya kuto nAlyadhAsiddhiriti cet ? -* jayalavA * ghaTakAraNanAvacchedakaM hi daNDatvAti, na tu daNDarUpatvAdi / daNDatvAdikamavacchedakIkRtya daNDAderannayanyatirakapratiyogitvajJAnAda daNDAdinA daNDatvAdeH yaTa prati caturthAnyadhAmiddhatvam / yadyapi daNDatva dyavacchaMdyatvaM daNTAdiniSThakAraNanAmAmeva, na tu daNDAdA, dharmiNo'nimpyatvAn tathApi prakRnayanche dyatvaM na sImAkaraNAtmakamabhipretaM kintu viziSTatvampamiti na daMSaH / na caivaM daNDAdadaNDarUpAdiviziSTatvena daNDAgAMdarapi catanyathAsiddhatvaprasaGga iti vAcyama, daNDarUpAdeH ghaTakAraNatAnavacchedakatvanaiva tadasambhavAn / nanu mAstu caturthasya prathame:ntarbhAvaH kannu prakRta evAdyaya samAvezaH kuto na krimane ? na ca daNDarUpasya ghaTakAraNanAbacchedakalvAbhAcana nathAtvAsambhavo'nupadamecIkta iti vAcyam, saGkAcakaraNe mAnAbhAvena avacchedakatvAdarUpa kAraNatAvacchaMdakatvArthaparatvAcyogAta zaktiprAptavizeSaNatvArtha kalvIcityAta dANDarUpasyApi daNDavizeSaNatvaM bAdhakAbhAvAdityabhiprAyamapahAtayitamapakSienti - na vA iha = catudhAMnyAsida prathamAntarbhAvaH = AdimAnyathAsiddhasya samAvezaH sambhavati / atra doSamapadarzayanti - tatra = prathamAnyadhAsiddhasthale daNDAdinA abacchedakana = prakRtavacchedakIbhUtana daNDAvizeSaNena daNDarUpAdeH avacchedasya = prakArIbhUtadaNDanirUpitavizeSyanAvataH eva anythaasiddheH| prakRta tvavacchacanAcacchadakasyAnyathAsidviriti vizeSaH / yatA ghara prani daNDarUpasya niyatapUrvavRttitvIpagame avacchedyaM = vizeSya daNDarUmacyAta taca svasamavatatvasambandhana daNDAtmakavizeSaNaviziSTamiti daNDasyAvacchedakanA prAptA / tataH daNDamavacchedakIkRtma = vidoSaNIkRtyAvacchedyasya = vizeSyasya daNDarUpasya ghaTaM prati anvayavya. tirekampaniyogitvagrahaNAta abachayana daNDarUpeNAvachandakasya daNDasya ghaTaM prati prakRtAnyadhAsidbhatyApanirdavAraca syAt / na caitadabhimatam / ato daNDarUpasya ghaTaM prati anyathAsidbhatvopapAdanakRne caturthAnyathAsiddha nAdimAnyathAsiddhAntabhAvaH RtumarhatIni etadatirakeNa tatpradarzanasya nyAyyatvamavati naiyAyikAzayaH / / kazcinchakate . nanu daNDatvatvasya daNData ganitva sati sAkalTapattittvAtmakanyA daNyaTitatvena tasya = daNinca tvasya avacchaMdakAce = vizeSyabhRtadanirUpitaprakAratAvacchedakatve daNDasyApi bhavajanedakatvAt ghaTaM prati daNDatvenaiva daNDasya kuto nAnyathAsiddhiH? ayaM bhAvoTa prati daNDasya pUrvavRnitye yadhA daNDalamavanchedakaM bhavati tathA daNDatvastha niyanapUrvavRtitve daNDatvatvamayacchedakaM bhavati / natazca daNDatvamavacchedakIkRtya daNDasyAvacchedyasyAnvayanyatirekagrahAda dADana yadhAnyathAsidatva daNTatvasyAnupadamevoktaM tathaiva daNDatvatvamavacchedakIkRtya daNDatvasyavacchedyamyAncayanyatirekagrahAd avALe chana daNDatvanAvahaMdakaraya daNDasya ghaTaM pratyanyathAsiddhatvamApadyeta, avacchedakArIrabaTakasyApyavacchaMdakatvAt / na hi prakAratAvacchedakasya prakAratvA pagame keSAmapi vipratipattirasti / tato daNDasyAnyathAsiddhatvApattistadavasthya aniriktacaturthAnyadhAsiddhAkAra pAti khaNDine'pi daNDasvarUpa avodha se usakA avacchedaka daNDatva ghaTa ke prani anyathAsiddha hotA hai / yahA~ yaha bhI nahIM kahA jA sakatA hai ki -> 'caturdha anyathAmiddha kA prathama anyabhAsiddha meM samAveza mata ho lekina caturtha anyathAmiddha meM prathama anyadhAgiddha kA samAveza karanA to ucita hI hai kyoMki yadi prathama anyathAsiddha kA caturtha anyathAsiddha meM mamAza kiyA jAya nava no daNTarUpa se daNDa hI anyadhAsiddha bana jAyagA / isakA kAraNa yaha hai ki dapaddha daNTurUpa kA avacchedaka = vizeSaNa hai, aura dRSTurUpa usakA avaccheda = vizeSya hai / daNDapa kA anvaya-vyatireka daNDa ke puraskAra se hI mumakina hai / jaba ki pradhama anyathAsiddha ke lakSaNAnusAra daNDa, jo yahA~ apacchedaka banatA hai, usase deDarUpa kI, jo yahA~ acacchega hai, anyadhAsiddhi hotI hai / isalie caturtha anyamAsiddha meM prabham anyathAmiddha kA samAveza nahIM kiyA jA sakanA - yaha phalita hotA hai| daNDatva 6usi HesikIkA nanu . / yahA~ yaha zaMkA ho sakatI hai ki - 'ghaTa ke prati daNDa kA daNDAna kAraNa mAnane para jase daNDava avacchedaka banatA hai vaise dAitva ko niyatapUrvavRni mAnane para daNDavatva avacchedaka hotA hai| magara daNmRtvatva to daNDenaga'vRnina sani sakaladaNDavRttitvasvarUpa hone se TaNDa se ghaTina hai| taba to daNA bhI avadaya bana jAyegA aura daNDapaTita daNDatvAva kI. apekSA daNDala avacchaMdya bana jaayegaa| tara to avacchaMya daNDansa se apaJTaya dara meM caturtha anyapAsiddhatya kI Apatti maha phAI khar3I rahagI" / Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 860 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDaH 3 kA. 16 ** gadAdharamatopadarzanam * 'yaM pRthaganvayavyatirekazUnyamityasya vivakSitatvAt / ata eva vinigamanAvirahasthale nAnyathAsiddhi: / 'svajanyasya yaM prati pUrvavRttitvaM gRhItvaiva svastha tattvagrahastatra svamanyathAsiddham' (4) * nayalatA hai ihile na zAntA vAsaneti nyAyApAtaH iti nanvAzayaH / naiyAyikAH samAdadhate 'yaM' = pRthaganvayavyatirekazUnyaM' ityasyArthasya vivakSitatvAt / tatazca pRthaganvayavyatirekazUnyaM yamavacchedakIkRtya yasyAvacchedyasyAnvayavyatirekapratiyogitvagrahastenAvayena tasyAvodakasya caturthA'nyathAsiddhirityarthaH phalitaH / pRthaktvaJcAnyAghaTitatvasvarUpamupAdeyam / evazva na daNDavena daNDasya ghaTaM prati caturthA'nyathAsiddhiH / daNDatvasya ghaTaM pratyanvayavyati rekagrahasambhavI daMDAdevavanayacchedaka kRtIti dastaka prAmaM acchedakatAvacchedakasyA'yavacchedakatmat kintu anyAditAnvayavyatirekazUnyatvaM daNDe nAsti, daNDAnvayavyatirekayordaNDatarA ghaTitatvAt / tataH pRthaganvayavyatirekayostu daNDaghaTitatvenA'nyA'ghaTitatvalakSaNapRthaktva zAlyanvayavyatirekapratiyogitvazUnyatvasya daNDavaM sattvAt pradhaganvayavyatirekazUnyasyAvacchedakasya daNDatvasyAvacchedyena daNDena padaM prati cata'rdhAnyadhAsiddhatvopapattiH / ata eva = caturthAnyathAsiddhatvenAbhimatAvacchedakasya pRthaganvayavyatirekazUnyatvavizeSaNadeva vinigamanAvirahasthalaM nAnyathAsiddhiH / ghaTaM prati daNDasyAnyathAsiddhatvaM daNDasaMyogasya vA ? itpatrAvinigameM naikasyApyanyathAsiddhatvam / anyathA daNDIkRtya daNDasaMyogasya ghaTaM prati anvayavyatirekagrAdavacchedana daNDasaMyogaM nAvacchedakasya daNDasyAnyathAsiddhiH caturdhA prasajyeta / pRthaganvayavyatirekarAhityasyAvachedakavizeSaNatvApagame tu na daNDasaMyogenAvacchedyena daNDasya caturthAnyathAsiddhatvaprasaGgaH, daNDasya svaMtarAjghaTitAnvayavyatireka pratiyogitvena niruktAvacchedakatvavirahAt / na ca daNDasaMyogasya daNDavaditAnvayavyatirekapratiyogitvena pRthaganvayavyatirekanirUpita pratiyogitvazUnyatvena daNDenAnyathAsiddhatvApattiriti vAcyam, daNDasaMyogasya pRthaganvayavyatirekapratiyogitvazUnyatve'pi namavacchedakIkRtya daNDasya ghaTe pratyanvayatryatirekAgrahAnna tasya daNDenAnyathAsiddhatvasambhavaH / itthazca na vizeSaNAbhAvaprayuktaviziSTAvacchedakatvavirahAt daNDasya uNDasaMyoganAnyathAsiddhi:, na vA vizeSyAvacchedakatvAbhAvaprayuktaviziSTaviraha daNDasaMyogasya daNDenAnyathAsiddhiH / itthaJca na daNDAdermadho 'nyathAsiddhiriti bhAvanIyam / gadAdharastu yena rUpeNa paravRdvAkAryaM prati pUrvavartitvamavagamyataM tAdRzakArya prati tadrUpamanyathAsiddhama, yathA ghaTAdikaM prati daNDatvAdikamiti proktavAna / caturthamanyadhAsiddhaM nirUpya sAmprataM paJcamAnyadhAsiddhaM naiyAyikA pradarzayanti svajanyasya svanirUpitajanyanAzrayasya caturtha anyathAsiddha ke lakSaNa meM pariSkAra yaM pU. / magara isake samAdhAnArtha yaha kahA jA sakatA hai ki pRthaganvayavyatirekazUnya jisako avacchedaka banA kara jisa avacchedya ke anvayavyatireka kA jJAna hotA hai usa acche se acchedaka prakRta kArya ke prati caturtha anyathAsiddha hotA hai| - aisA arthaghaTana karane meM kisI doSa kA avakAza nahIM hai| pRthakU kA matalaba hai anya se aghaTita / caturthAnyathAsiddhAtmaka bhavacchedaka anyA'ghaTitAnvayavyatireka kI pratiyogitA se zUnya honA caahie| jaise daNDava daNDa kA nirukta adaka bana sakatA hai vaise daNDa daNDatva kA nirukta avacchedaka nahIM bana sakatA hai, kyoMki jaise ghaTa ke prati daNDatva kA anvayavyatireka apane Azraya daNDa se ghaTita hotA hai vaise ghaTa ke prati daNDa kA anvayavyatireka anya kisIse ghaTita nahIM hotA hai| ataH pRthaganvayavyatirekapratiyogitAzUnyatA meM rahatI hai, na ki daNDa meM / daNDa meM nirukta avacchedakatA nAmumakina hone se acche daNDa se daNDa meM anyathAmiddhi kI Apatti ko avakAza nahIM hai| vacchedaka ke vizeSaNavidhayA pRthaganvayavyatirekapratiyogitAzUnyatva kA grahaNa karane kI vajaha hI to jahA~ paraspara meM kAraNatva kA viniMgamaya koI nahIM milatA hai vahA~ eka se dUsare kI yA dvitIya meM prathama kI anyayAsiddhi nahIM hotI hai| jaise ghaTa ke prati daNDa ko kAraNa mAnA jAya yA uNDasaMyoga ko ? yahA~ koI vinigamaka nahIM hone se acche daNDa se acche daNDasaMyoga ko anyathAsiddha nahIM kahA jA sakatA, kyoMki daNDa kA anvayavyatireka anya se ghaTita nahIM hone se pRthaganvayavyatirekapratiyogitA zunyatAsvarUpa avacchedakavizeSaNa daNDasaMyogAvacchedakavidhayA sammata daNDa meM nahIM rahatA hai / isa taraha daNDAdi se cakrAdi meM yA cakrAdi se daNDAdi meM anyathAmiddhi kI Apatti ko avakAza nahIM hai / isa taraha saMkSepa se caturdha anyathA siddha kA nirUpaNa pUrNa huA / aba carama evaM paMcama anyathAsiddha kA nirUpaNa ho rahA hai / suniye, * kulAlapitA pathama anyathAsida navaja / apane se janya meM prakRta kArya ke prati pUrvavRttitva kA jJAna hone para hI apane meM prakRta kArya ke prati pUrvavRtvi Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taciMtAgapAsanAdaH yathA ghaTaM prati kulAlena tatyitA / sAkSAdahetostasya kulAle ghaTajanakatve jJAta eva tadArA tasya pUrvabhAvagrahAt / athaivaM svajanyazami prati ghaTajanakatvaM gRhItvaiva tadandArA daNDe ghadapUrvavRttitvavahAda daNDo'pi tayA tatrAnyathAsiSTayeta, anyathA kulAlena kulAlapitA'pi na tathA syAta, tulyayogakSematvAditi cet ? 'anyaM prati pUrvavRtitAghaTitarUpeNa vditIyenaiva kulAlapituranyathAsindiH / -* gayalatA *yaM = prakRtakArya prati pUrvavRttitvaM = avazyaklRptaniyatapUrvavRttitvaM gRhItvaiva svasya tattvagrahaH = prakRtakArya prati pUrvavRttitvabaMdha: tatra = prakRtakArye svaM = svapadapratiSAcaM anyathAsiddhaM ini 'paJcamam / atraudAharati - yathA ghaTaM prati kulAlena tatpitA = kulAlapinA paJcamA'nyathAsiddhaH / na ca kulAlasya baTaM prati avazyaktRptaniyatapUrvavRttitvamajJAcA kathaM na kulAlapinuH ghaTaM prati pUrvavRtnitvaM gRhyate ? iti vAcyam, vyavahitapUrvakAlavRttitvena sAkSAt = svAvyavahitInaratvasambandhana ahetAH = stutvanyarasya tasya = kulAlapituH kulAle ghaTajanakatve jJAta eva = ghaTajanakanvaM gRhAtvaiva, tadvArA = svajanyadvArA tasya = kulAlapituH ghaTaM prati pUrvabhAvagrahAt = pUrvavRttitvabhAnasambhavAt / na caivamapUrvaNa yAgamya viNAta yasaravambarU, svarga pratyatadanyathAmiddhatApattiH sAkSAdahato: yAgaragApUrve svargajanakatvaM gRhItvaiva nadadvArA nasya sTaga prati pUrvabhAvagrahAditi vAcyama, apUrva svargajanakatvamavijJAyAdhi vihitatvana yAgasya svargajanakatvajJAnasambhava nAthakAbhAvAta / vastutaH yAgasya svagajanakatvaM jJAtvebApUrvasya tathAtva. graha iti nApUrveNa yAgasyAnyathAsiddhiH / taduktaM gaGgezena - 'yatra janyasya pUrvabhAvaM jJAtyA janakasya tadgrahastatra janyana janakamanyathAsiddham / yatra tu janakasya pUrvabhAvaM jJAtvA janyasta tadgrahastatra tadvArA janakatvaM yAgasyevA-pUrvadvArA' (la.ciM.) iti / agha evaM = janyasya pUrvavRnitvaM jJAtvaiva janalaspa nadvArA pUrvamitvagrahe janakasyAnyathAsiddhatvamityevaM pratipAdane. svajanyabhami prati daNDasya ghaTajanakatvaM gRhItvaiva taddhArA = svajanyabhramidvArA daNDa ghaTapUrvavRnitvagrahAt sAkSAdahetuH daNDA'pi tayA = svajanyabhramyA tatra = ghaMTe anyathAsidhyena = ancAra prasajyeta / anyadhA = svajanyasya kAryapUrvavRttitvaM gRhAtvaMva svasya kAryapUrvavRnitvajJAne'pi daNDo svajanyabhranidvArA nAnyathAsiddha itya igAkAre tu kulAlena = svajanyakulAladvArA kulAlapitA'pi ghaTaM prati na tathA = anyathAsiddhaH syAt, yuktarubhayatraiva tulyayogakSematvAna anyathA'rthazaraprasaGgAditi cet ? atrocyata 'anya prati pUrvavRttitAghaTitarUpeNa yasTa yaM prati pUrvavRttitA gRhAna tatra tadanyathAsiddhamiti dvitIyana : pUrvoktena dvitIyAnyathAsiddhalakSaNena eca ghaTaM prati kulAlapituH anyathAsiddhiH / rAdhA kAzasya zabdajanakatvana ghaTaM prati pUrvavRttitvagrahAd ghaTaM prati dvitIyAnyathAsidbhatvaM tathA kulAlapituH kulAlajanakatvena ghaTaM prati pUrvavRttitvajJAnAda ghaTaM prati dvito. kA jJAna ho to prakRta kArya ke prati apane meM pAma anyathAmiddhatva hotA hai / jaise ki ghaTa ke prati kulAla se kulAlapinA. anyathAsiddha hotA hai / kulAlapitA no sAkSAta ghaTa kA hetu nahIM ho sakatA hai / isalie kulAla ke dvArA kulAlapinA ko ghaTa ke prati pUrvavartI mAnanA hogaa| magara jaba taka kulAla meM ghaTajanakatva kA, jo ghaTaniyatapUrvavRttitA se ghaTita hai, jJAna na ho taba taka kulAla ke dvArA kulAlapitA meM eTapUrvavRttitA kA jJAna nahIM ho sakatA hai / isalie kulAlapitA ghaTa ke prati kulAladvArA pazcama anyathAsiddha siddha hotA hai| yahA~ yaha nahIM kahA jA sakatA ki - 'yaTi apane kArya meM kisIke prati pUrvavRttitA kA jJAna hone ke bAda hI apane meM kisI kArya ke prati pUrvavRttitA kA jJAna ho taba apane meM pacama anyathAmiddhatva AyegA, isa niyama kA svIkAra karane para to daNDa bhI ghaTa ke prati anpayAsiddha bana jAyegA, kyoMki daNDajanya mikriyA meM ghaTa ke prati pUrvavRttiva kA jJAna hone para hI daNDa meM ghaTa ke prati pUrvavRttitva kA bhAna hotA hai| phira bhI daNDa ko daNDajanya bhramikriyA ke dvArA anyathAsiddha na mAnA jAya taba to ghaTa ke prati phulAlapitA bhI kulAla se anyathAsiddha na ho sakegA, kyoMki donoM pakSa meM AkSepa aura samAdhAna to nulya hI hai / yaha kathana ayukta hone kA kAraNa yaha hai ki ghaTa ke prati kulAlapitA dvitIya anyabAsiddha ke paripta lakSaNa meM dvitIya anyadhAsiddha ho jAtA hai| yahA~ yaha kahA gayA thA ki * 'anya prati pUrvavRninATinarUpeNa jisakI pUrvanitA kA prakRta kArya ke prati jJAna ho vaha prakRna kArya ke prati anyadhAsiddha hai / kulArapitA meM kulAnApatRtvena ghaTapUrvanitA kA jJAna hone se kulAlapitA ghara ke prati anyathAsiddha hotA hai / kulAlapitRtva to kulAlAtmaka anya kArya ke prati pUrvalina se ghaTita hI hai - isameM to koI saMdeha hI nahIM hai| daNDa meM to daNDatvena ghaTakAraNatA kA bhAna hone se daNTa ghaTa ke prati anyadhAsiddha nahIM hai| Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 862 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDa: kA. 11 gAdhara vizvanAtha raghunAtha mahAdevAdimatadyotanama na caivaM dRDhadaNDatvenA'pi hetutvaM na syAditi vAcyam, iSTatvAt / kvacid daNDAd ghaTAnutpAdasya pAvyatirekAditi kRtaH / OM nAyalatA yAnyathAsiddhatvameva daNDasya tu na bhramijanakatvena ghaTaM prati pUrvavRttitvaM gRhyate kintu daNDatvenaivati na ghaTaM prati anyathAsiddhatvana / paJcAnyathAsiddhavAdigadAdharamate'pi AkAza kulAlajanakayoH samAnamevAnyathAsiddhatvamiti tu prAgeopadarzitam 1 kulAlatvena tu kulAlapiturapi ghaTakAraNatvameva / taduktaM muktAvalIkRtA 'tasya hi kulAlapitRlena ghaTaM prati janakatve nyAsiddhi:, kulAlatvena rUpeNa janakatvaM tviSTApattiH, kulAlamAtrasya dharma prati janakatvAta' (kA. 20 mu.pU. 218 / iti / na ca evaM = daNDasya daNDavena vaTajanakatvasvIkAre, daNDa ghaTaM prati dRDhadaNDatvena = bhramijanakalvalakSaNadana api hetutvaM na syAditi vAcyam, iSTatvAt daNDatvApekSayA gurutvena tatrAvazyakalpanAnudayAt na ca daNDavasya ghaTakAraNatAvacchedakatvaM | tvadaNDAdA ghaTa utpadyeteti vAcyam, kvacid daNDAd ghaTAnutpAdasya vyApAravyatirekaprayuktatvAt = amrisvarUpadvArA'bhAvana prayojyatvAt cakramasamadhAnmahAcakrasahitAd daNDAddhAnutpattI tathaiva vAcyatvAt sAmagrIkalpa kAryAtyAdApAdanasyAHyuktatvAditi dIdhitikRtaH / kulAlapiturna dvitIyAnyathAsiddhatvaM tatra phalAnanuguNaM pratIti vAcyatvAdityapi kazcit / vizvanAthastu 'yatkAryajanakaM prati yasya pUrvavRnitvaM gRhItva yasya yatkArya prati pUrvanitvaM gRhyate tasya tatkArya pratyanyathAsiddhatvaM yathA kulAlapiturghaTaM prati' (kA. 25 mu. pU. 218) ityAha 1 tRtIyacaturbhyorabhedAtpaJcampAzca dvitIyasyAmaMtrAntarbhAvAvidhaivAnyathAsiddhiriti kecit / vizvanAtha mahAdevaprabhRtayazca eteSu paJcaSvanyathAsiddheSu avazpaklRpte' tyAdivAdaya: tenaiva pareSAM caritArthatvAt / tathAhi daNDAdibhiraMvAvazyaklRptaniyatapUrvavanibhiraya kAryasambhava daNDatya- daNDarUpAkAza-rAmabhakulAlajanakAdayo'nyathAsiddhAH / na ca vaiparItyaM kiM vinigamakamiti vAcyam, daNDatvAdeH kAraNale daNDaghaTitaparamparAvA: sambandhanvakalapane gauravAt sambandhakRtalAghavasyApi tatra praviSTatvAt / evamanyeSAmapi caritArthatvamanenaiva sambhavatIti vyAcakruH / vastutastu niyatapUrvavartitAvacchedakayaddhamavicchedena yAdRzakAryaM prati nakAraNatvavyavahAraH prAmANikAnAM tadrUpAvacchinamaMtra tAdRzakArye'nyathAsiddham / tena zabdAdipUrvavartitvamagRhItvA zabdasamavAyitvAdinAkAzAdI jJAnAdipUrvavartitvagrahambhave'pi pUrvasaMyoganAzAdipUrvavartitvamagRhItvApi vibhAgatvAvacchinnasyAntarasaMyogAdipUrvavartitAgrahasambhave'pi ca tatra teSAmanyathAsiddhatvameva / ata eva laghudharmamaniyatagurudhamavicchinna pratibandhakA bhAvaniSThatadUvyaktitvAvacchinnasya ca na kAraNatvaM tadbhUmAvacchinnasya niruktAnyathAsiddhatvAt / adhikabhedanivezAd gauravavAraNAya niyatapUrvavartinAvacchedakatvaM dharmAvizeSaNam / taca na kAraNanAzarIraghaTakaM ** daNDavena paTakAraNatA asvIkArya daidhitikAra navaM / yaha isa zaMkA kA ki yadi daNDa ko daNDavena, jo anya kArya ke prati pUrvavRtitA se ghaTita nahIM hai, ghaTakAraNa mAnane para to bhramijanakatva svarUpa dRDhatvena rUpeNa ghaTakAraNa nahIM mAnA jA sakegA, anyathA daNr3a meM bhI kulAlapitA kI bhA~ti dvitIya anyathAsiddhatva kI Apatti AyegI' - mamAdhAna yaha hai ki yaha to iTa hai / daNDa kevala daNDavena hI ghaTa kA kAraNa hai na ki daNDavena, kyoMki taba kAraNatAvacchedaka dharma meM gaurava asakta hotA hai / yahA~ yaha nahIM kahA jA sakatA ki > 'daNDa meM daNDatvena ghaTakAraNatA kA svIkAra karane para to adRDha cakraaijanaka daNDa meM bhI ghaTakAraNatA ke svIkAra kI Apatti AyegI, kyoMki usameM bhI uNDatva to rahatA hai| magara kabhI bhI aTa daNDa se ghaTa kI nippana nahIM hotI hai, kintu idaNDa se hI isakA kAraNa yaha hai ki adRDa daNDa meM bhI TakAraNatA to rahatI hI hai| magara ghaMTa kI utpatti aDDa daNDa se na hone kA kAraNa yaha hai ki taba kAraNIbhUta cakrabhramaNasvarUpa vyApAra kA abhAva hotA hai| matalaba ki bada kI anutpatti aniSTa ghaTakAraNatvAbhAva se prayukta nahIM hai, kintu vyApAbhAvaprayukta hai / kArya kA janma apane kisI eka kAraNa kI bhI anupasthiti meM nahIM honA hai yaha to sarvamAnya hai / isalie daNDavata hI daMDa meM ghaTakAraNatA kA svIkAra karanA munAsiba hai / taba daNDa meM dvitIya yaha dIdhitikAra raghunAtha ziromaNi kA vaktavya hai / isa taraha pA~ca anyathAsiddha kA bheda kAraNatAzarIra meM pradiSTa hai / rahegA = anyathAsiddhi kI Apani ko avakAza nahIM anyadhAmiddha kA nirUpaNa pUrNa huA / ina Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * gadAdharoktipradarzanama vinanyathAsiddhatvamanyathAsiddhabhedaH iti dravyatvAdinA'nyathAsiddhasya kapAlasya kathaM ghaTahetutvamiti cet ? na, anyathAsidinirUpakatAnavacchedaka-niyatapUrvavRttitAvacchedakarUpavattvaM tAtparyAt / anavacchedakatvaJcAvacchedakatvaparyAptyanadhikaraNatvam, tena nAnyathAsidinirUpakatAvacchedakakapAlatvA'bhibhetatkapAlatvenaitaddharaM pratyanyathAsiddhiH / nayalatA * 60 kintu bhedapratiyogiparicAyakamAtramiti gadAdharaH nanu etAvatA kAraNatAzarIraghaTakIbhUtaM ananyathAsiddhatvaM anyathAsiddhabheda iti phalitam / kintvevaM sati dravyatvAdinA gha prati anyathAsiddhasya kapAlasya kathaM ghaTahetutvaM syAt, anyonyAbhAvasya vyApyavRttitvAt svapratiyogitAvacchedakavirodhitvAca iti cet ? na, anyathAsiddhaniyatapUrvavRttitvasya anyathAsiddhinirUpakatAnavacchedaka-niyatapUrvavRttitAvacchedakarUpavattve tAtparyAt / anyathAsiddhinirUpakanAyA anavakaM yat niyatapUrvavRcitAvacchedakaM rUpaM tadvattvameva kAraNamityarthaH / rAsamaniSThAyA anyathAsiddhaH |nruupktvsyaavcchedkN dravyatta- pRthivItva- sattAdikaM tadanavancheTakaM ca kapAlatvaM ghaTaniyanapUrvavRttittAvacchedakatvasya saccAt kapAlatyavattvalakSaNaM ghaTakAraNatvaM kAle'napAyametra, upadheyasAGkarye'pyupAdhyAM rasAyAMt / nanu niyatapUrvavRttitAvacchedakaM yadrUpaM tasyAnyathAsiddhinirUpakatAnavacchedakatvavi tvadugha pratyetatkapAlanAra hetutA na syAt etaTaM prati kapAlatvasyAnyathAsiddhinirUpakatAvacchedakatvAt etatkapAlatvasya ca tato'vyatirekeNa tasyApyanyathAsiddhinirUpakatAvacchedakatvAdeva / tata etadaniyatapUrvavanitAvacchedakIbhUtasyaitatkapAlatvasyAnyathAsiddhanirUpakatAnavacchedakatvavirahItaddharaM pratyetatkapAlavenAnyadhAsiddhiduvarivetyAzaGkAyAM naiyAyikA vyAcakSate anavacchedakatvaJca = anavacchedakatvapadapratipAdyaJca prakRtaM avacchedakatvaparyAptyanadhikaraNatvaM paryAptisambandhanAvacchedakatvasyAdhikaraNatvAbhAvaH na tvavacchedakamitratvam / tatazca paryAyA anyathAmiddhinirUpakatAsA avacchedakatvasyAnadhikaraNaM yadrUpaM niyatapUrvavRttitAyA abacchedakaM tanvaM kAraNatvamiti phandito'rthaH / viziSTasya zuddhAnatirekanaye etatkapAlatvasya kamAlatvAnnitvaM'pi etadyadAnyadhAsiddhinirUpakatAvacchedakatvaparyA nyavikaraNatvaviraheNa niruktAnavacchedakatvasattvAmaitatkAlatvenaitaduSTaM pratyanyathAsiddhatvApattirityAhuH tena niruktAnavacchedakatvavivakSaNena, na anyadhAsiddhinirUpakatAvacchedakakapAlatvAbhinaitatkapAlatvena etaTApekSA anyadhAsiddhitirUpakatAvacchedakIbhUtakapAlalyAnatiriktena etatkapAlatvena rUpeNaitatkapAlasya etadghaTaM etatkapAlAvyavahitottaradhanaM prati anyadhAsiddhiH etatkapAlatvasya etadaniyatapUrvavRttitAvacchedakatve'pi niruktarItyA anyathAsiddhibhirUpakatAvacchedakatvaparyAptyadhikaraNatvAbhAvena niruktA = - 863 = naiyAyikamatAnusAra pariSkRta kAraNatA kA svarUpa nan / yahA~ yaha zaMkA ho ki uparyukta nirUpaNa ke anusAra kAraNatAzarIraghaTaka ananyAsiddhatva kA artha anyathAsiddhabheda siddha hotA hai / magara aisA mAnane para kapAla ghaTa kA kAraNa nahIM ho sakegA, kyoMki kapAla bhI ivyatvena ghaTa ke prati anyathAsiddha hone se anyathAsiddhabhinna nahIM hai to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki kAraNatA ko ananyathAsiddhaniyatapUrvavRttitvasvarUpa kahane kA tAtparya yaha hai ki kAraNatva anyathAsiddhi kI nirUpakatA ke anavacchedaka aise kAryaniyatapUrvavRttitAvacchedakadharma svarUpa hai / ghaTa kI apekSA kapAla meM jo anyathAsiddhi rahatI hai usakI nirUpakatA kapAla meM hone para bhI anyathAsiddhi kI nirUpakatA kA avacchedaka dharma dravyatvAdi hai, na ki kapAlava / kapAlatva to kapAlaniSTha anyayAsiddhi kI nirUpakatA kA anavacchedaka evaM ghaTaniyatapUrvavRttitA kA avacchedaka hai| isalie kapAlaniSTa ghaTakAraNatA kapAlatvavattvasvarUpa phalita hotI hai| isa ghaTakAraNatA kI AzrayatA kapAla meM hone se 'ghaTakAraNa kapAla hai isa prasiddha prAmANika vyavahAra kA apalApa hotA nahIM hai / ka anapacchedakatva kA nirvacana anna / yahA~ isa zaMkA kA ki yadi niyatapUrvavRnitAvacchedaka dharma, jo anyadhAsiddhinirUpakatA kA anavacchedaka ho, mahattva ko kAraNatA mAnane para to ekTa ke prati etatkapAlatvena anyathAsiddhatva kI Apatti AyegI, kyoMki etaddAtmaka kArya ke prati anyadhAsiddhinarUpakatA kA acche kapAla hai aura kapAlatva meM etatkapAlatya abhica hone kI vajaha etatkapAlatva bhI anyadhAsiddhinirUpakatAvacchedaka bana jAtA hai / anyadhAsiddhinirUpakatAcchedakabhinnatva na hone kI vajaha anyathAsiddhinirUpakatAanavacchedaka-niyatapUrvavRttitAvacchedakadharmavattvAtmaka etadvaTakAraNa etatkapAla meM kathamapi saMgata nahIM ho sakegA / ataH avyApti dropa prasakta hotA hai' - samAdhAna yaha hai ki anavacchedakatva yahA~ avacchedakabhinnatvAtmaka biMbacita nahIM hai, kintu avacchedakatva - Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 864 madhyamasyA dAdarahasye vaNDaH 3 . kA..? yApakatAdvayagarbhakakAraNatAvAda:* anupadhAyakahetusAdhAraNyAya 'avcchedke'tyaadi| dhUmAdI rAsabhAdehetutvavAraNAya 'niytpuurvvRttiiti|dhuumtvaadhaashryaa yAvanta: pratyekaM tattadavyavahitaprAkkAlAvacchedena tattadadhikaraNe vizeSa -* jayatatA - nyathAsidbhinirUpakanAvacchedakatvavirahAt / na cainaskapAlatvavata kapAlalyasyApyetaTA nyadhAsiddhatvanirUpakatAnavacchedakatvameveti vAcyam, tathA sati kapAlatvavata: nalkapAlAdapi panavaTAMtattyApateH / nanyanyathAsiddhinirUpakatAparyAptyadhikaraNa-niratapUrvavanitvasyeva kAraNatAntramastu krimavacchedakapadanivezena ? ityAdAikAyAmAhuH anupadhAyakahetusAdhAraNyAya = dhUmAdisvarUpAyaMgyakAraNasaGgrahAya 'avaccheDaka' tyAdi = avacchedakarUpabattvogadAnam / anyathA dhUmadilakSaNaphalotpaniyAyanalAdAbaMba nirUktakAraNatvaM syAna, na tu phalotpattyavyAyAnalAdI tadanyavahitottarakAla bhUmAbhAvena dhamaniyatapUrvavRnityasya tatra viradvAt / na ca anyathAsiddhinirUpakatAnabacchedakakAttiravRnitAcacchaMdakarUpayana kAraNatvanityavAnyatAM kiM pUrvaktitvacazanibaMzanAta vAcyama, nathA mati dhamadhvaMse dhamakAraNatvApanaH / na cAnyavahitottaravanivezAnnAyaM doSa iti vAcyam. dhUgakAraNatvasya bhUmaprAgabhAve'vyAneH dhumaprAgabhAvadhyaMse titryAptezca / na cAstu pUrvavRttitvanvizaH kinna niyatapadaM nAtiprayojanamiti vAcyam, dhUmATI = dhUmAdikArya prati rAsabhAdeH hetutvavAraNAya 'niyatapUrvavRttI' ti padasyApi sArthakalyAta, niyamato'vyavahitapUrvakAlavRttItyartha: / nenana vyavahitAnalAdaridAnIM dhUmajanakatvApattiH na ca imAnyavahitapUrvakAla kvacidrAsamAdarapi satsaMdetAsabhAdyanyAvartakaM iti vAcyam, tadrAsamatvAdinA rAsabhAdivyAvartakatvenAsya saphandattvAta, gasamatvAdinA tva sthAsijheravA'hatutvAn / na ca tadrAsabhallAdinApi tata pacAhatutvamiti vaktavyam, sadbhUmAdikaM prani tadvidbhadikAlatadrAsanAdeH tatkAgAsahabhRtatvena yAktAnyadhAsiddhayabhAvAta. vizeSyabhAgamAphalyAya niyatapUrvanitAvacchedakena pana kAraNatvA'vyavahArastapaNe . vAnyayAsiddhayAMcyatvAca / yada daizikavyApakatAvacchedakatvamapi niyanapUrvavRninAvacchedakAvizeSaNaM, itthaJca daizikavyApakatAzAlitajayUmademidhAhenatyavAraNAya kAlakavyApakatvanivezaH / ata eva dezaka kAlikavyApakatAdvayagarbhanakameva kAraNatvamiti vadanti / vasnusastu dhUmatvAdyAzrayA yAcannaH pratyekaM tanadavyavahitaparvakAlApadena = tattatkAtyisyavyaya hetapUrvabhAgAvandana tarAdhikaraNe = tatcatkAryanirUpina-kAryatAvacchedakasambandhAvadinAdheyatAnirUpitAdhikaraNatAvacchinne vizepaNatayA vartamAnazya paryAjyanadhikaraNatvAtmaka abhimata hai| panaghaTa kI apekSA anyathAsiddhinirUpakanAvacchedaka kapAlatva se bhinatva bhale hI etatkapAlatva meM na ho, magara anyamAsivinirUpakatAvacchedakatvaparyApti kA anadhikaraNava no ratatkapAlatva meM rahatA hI hai, kyoMki tapadAnyadhA-siddhinirUpakatAcacchedakatva kevala etatkapAlatva meM paryApta nahIM hai| isalie etankapAlanvena etadghaTa ke prati anyathAsiddhava kI Apani nahIM hai . yaha phalita hotA hai / yadi kaMbala anyayAsiddhianirUpakanye sati niyatapUrva-vRtitva ko hI kAraNatva mAnA jAya nara to dhUma ko ayavahitonarakSaNa meM utpanna na karenavAle = anupadhAyaka hetu athAMta svarUpayogya kAraNa ani meM bhUmakAraNatA na raha sakegI, kyoMki usa agni ke uttara kSaNa meM dhUma unpatra nahIM hone kI vajaha usa agni meM kAryaniyatapUrvavRtsitva nahIM rahatA hai / phalAnupadhAyaka hetu ke saMgrahArtha avachedaka kA grahaNa kara ke uparyukta kAraNatAsvarUpa kA nirvacana karanA jarUrI hai| taba kAryotyattyanyAya agni Adi hetu meM kAraNatA kI anupapatti nahIM hogI, kyoMki phalAnupadhAyaka agni meM niyatapUrvavRttitva na hone para bhI vaha dhamaniyatapUrvaniagrisajAtIya hone kI vajaha niyata-pUrvavRttinAvacchedaka dharma agnitva ho ani meM rahatA hI hai| ata: usameM dhUmakAraNatA kI asaMgati = anupapani avyApti nahIM hai / pati kevala anyathAsiddhinirUpakatAnavacchedaka-pUrvavRnitAvacchedakarUpavattva kA kAraNatva kahA jAya taba to dhUma ke prati rAsabha Adi bhI hetu bana jAyeMge / magara rAsabha dhUma ke prati niyamana avyarahitapUrvavartI nahIM hai| isalie usameM dhUmAdikAraNatva ke parihAgartha niyatapUrvavRttitva kA grahaNa kiyA gayA hai| naca rAsabha meM dhUmAdi kI kAraNanA kI Apani ko avakAza nahIM rahatA hai / parivAra kAraNatvalakSaNa -yAyika dhUmanyA. / magara vAstavikatA ko lakSya meM lI jAya taca naiyAyika kI ora se kAraNanA kA yaha svarUpa kahA jAtA hai ki kAryatAvacchedakIbhUta ghUmanvAdi ke jitane bhI Azraya = adhikaraNa dhUma haiM unameM se pratyeka kI avyavahitapUrvakSaNAvacchedena unake = dhUmAdi ke adhikaraNa meM svarUpasambandha - vizeNanAvizeSasambandha se jo abhAva rahatA hai usa abhAva kI kAraNatAvacchaMTaka tat tat sambandha se avacchina pratiyogitA kA anavodaka jo dharma hai nahattva hI vivakSita kArapanA hai . yaha nihitArtha hai / jaise dhUmayAvacchina sakala dhUma meM se pratyeka dhUma ke Azraya parvata, catvara, mahAnasa Adi meM rahanevAlA rAsabhaabhAva ghaTAbhAva, padAbhAva Adi hogA, jo saMyoga Adi tat tataM kAraNatAvacchedaka sambandha se avacchinna pratiyogitA kA nirUpaka Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jagadIzanakAlakAramataprakAzanam * NatayA vartamAnasyA'bhAvasya kAraNatAvacchedakatattatsambandhAvacchinnAbhAvapratiyogitAnavacchedakarUpavattvaM taditi mukulitArthaH / tena kAlato niyatapUrvavartino'pi rAsabhAdeyaMdAsaH sughaTaH / / * gayalatA = abhAvIyavizeSaNatAvizeSasambandhAvacchinnavRttitvavata: abhAvasya kAraNatAvacchedakatanatsambandhAvacchinnapratiyogitAnavacchedakarUpavatvaM = kAraNatAvacchedakIbhUtatttatsambandhAvacchinA yA pratiyogitA nadanavacchedakadharmavatvaM eva tat = karaNatvaM iti mukulitArthaH = nihitArthaH / tena = kAryAdhikaraNavRttyabhAvapratiyogitAyA: kAraNatAvacchedakasambandhAvacchinnatvapratipAdanena. kAlata; = kAlikatridoSaNatAdizeSasambandhena niyatapUrvavartinaH = kAryotpAdAbyavahitapUrvakSaNAnchedena niyamena vartinaH api rAsabhAdeH byudAsaH = dhUmAdikAraNatvavyavacchedaH sughaTaH = subacaH saMyogAdisambandhAvacchinnapratiyogitAka-rAsabhAbhAvAde: dhUmAdyadhikaraNa vizeSaNatAvizeSasambandhena vartamAnatvAta rAsabhattvAdaH pratiyogitAnavacchedakatvAsambhavAt / tadanuktI tu gambhAderapi kAraNatvApattiH, kAryadhUmAdhikaraNe rAsabhAdeH kAlina nartamAnamA nigaDApAva pAnI yo vinaSTaghaTAgrabhAvaH tanpratiyogitAnavacchedakatvasya rAsa bhatyAdI sancena tadvatvana g2asabhAdaH dhUmAdikAraNatvApanirduvAraba syAt / tadukna jagadIzatarkAlaGkAreNa kAraNatAbAde 'yadavacchinnaM prati yAdRzasaMsargeNa niyatAbyavahitapUrvavartitAvacchedaka yadanyadhAsiddhayanirUpakaM rUpaM tadvattvameva tadavacchina prati tAdRzasaMsarga karaNatvam / tatra payapi ghaTatvAvacchinnasAmAnyasyA'nyavahitapUrvatvamaprasiddha, ghaTasAmAnyaprAgabhAbAdhikaraNasamayaprAgabhAvAnadhikaraNatve sati ghaTanAgabhAvAdhikaraNakAlalarUpaspa tasya kvacidavyasancAta : prasiddhaM yA na kAraNavasya nirvAhaka, mahApralayakAlInatattaddaNDatvAdinApi ghaTatvAvacchinnaM prati hetutvAsanAcyAvartakatvAt / ata eva yatkiJcidghaTAvyavahitapUrvatvamapi durnivazyam, ghaTasAmAnya pratyapi natkapAlatvena hetutApana:. taddhAvacchinnamakalakAryAvyavahitapUrvavartisvAvacchinnavanAkadharmasyaivAH nyathAmiddhayanirUpakatvadalana mAraNIyatvAta, anyathA tanmAtrasyaiva samyaktva vyavahitapUrvabartitAkkaMdakatvAMzavayopaneH / na ca taddharmaviziSTamya pAvataH pratyekA vyavahitagrAkAlAvacchedena tatpratyakasyAdhikaraNa vartamAnasyAbhAvasya yAvanaH pratyekAnyavahitaprAkAlAvacchedana tatpratyekalyAdhikaraNa vartamAnasyAbhAvasya yatsambandhAvacchinapratiyogitAnavacchedakA yo dharmaH nagaccamaMda tadbharmAvanchinnaM prati tatsambandhana kAraNatyanityapi sApratana ghaTatyAvacchinna prati tAdAtmyena kapAlalvAdinA hetutApAmacyAptiprasaGgAt / baTAvyavahitaprAkalAyacchedyasya kapAlAdI tAdAtmyasambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasyA prasiddhatvAta, anyonyAbhAvamAtrasyaiva deo vyApyavRttitvAt tathApi tadaviSTiA yAvantaH detAtyekAdhikaraNadezAvacchedana natpratyekAvyAhataprAkkAle vartamAnasya tatsambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvalya pratiyogitAnavacchaMdakatvameva nAmAMvacchinnaM prati tatsambandhana niyanAnyadinapUrvavartitAvacchedakatvaM vivakSitam, ghaTAvyavahitaprAkale tadadhikaraNAbhUtalapAlAdyavanDedyasya paTAdibhedasyatra sulabhatvAt / niraktapratyekAdhikaraNatvazca dezasya kAryatAvanodakasambandhenava grAhyam / anaH sambandhAntare yatkAryamyAdhikam tAdAdevAvacchedana kAryaspa prAkAle kAraNAbhAvasya sattve-pi na kSatiH / vastunaH tadbhAvacchinnasya yAvata: pratyeka dhikaraNadezAvacchedana nanpratyekAcyavahitaprAkAlavRtti svaviziSTapratiyogikanAdRzasambandhavanAkAnyadhAsiddhayanirUpakadharmabacaM taddha mAvacchinnaM prati tAnudAsambandhana kAraNatvaM vAcyaM, uktApekSayA lAghabAna / ma caivamapi tanavyA ktisthalIyakAryakAraNabhAvasya prAcyairasvIkArAna, kAryatAvacchedakabhedana kAraNatvasya vibhinnatayA tAdRzasthale yAvattvasyAnupAdeyatvAcca, zandekyasyAkizcitkaralyAt / ' nanu kAryatAvacchedakasambandhAvacchinna-kAryatAvacchedakAvacchinnAdheyatAnirUpitAdhikaraNanAzrayanirUpita-vizeSaNatAvizeSasamba hai / usakI pratiyogitA kA avacchedaka dharma hai rAsabhatva, ghaTatva, paTatva Adi aura anavacchedaka hai amiva / anaH tAdRyA amitvavatta hI dhUmakAraNattA hai / isa taraha kAryAdhikaraNa meM kAryaavyavahitapUrvakSaNAvacchedena rahanevAle abhAva kI kAraNatAvacchedakasambandhAvacchina pratiyogitA kA anavodaka jo dharma ho taddharmabattvasvarUpa kAraNatA phalita hotI hai / isa taraha kAryAdhikaraNavRtti abhAva kA kAraNatAvacchedakasambandhAvacchintrapratiyogitAkatva vizeSaNa lagAne kA lAbha yaha hai ki kArya kI utpani ke avyavahitaprAkakSaNAvachaMdana kAryAdhikaraNa meM kAlikasambandha se gayA Adi rahane para bhI kAryAdhikaraNa meM rahanevAle abhAva kI pratiyogitA ke anavacchedaka dharmasvarUpa kAraNatA kI Apatti rAmabhAdi meM nahIM AyegI, kyoMki dhUmAdi kArya kI utpatti ke anyavahitaprAkSaNAbacchedana dhUmAdhikaraNa meM saMyogAdi sambandha se, jo kAraNatAvacchaMdakasambandhavidhayA abhimata hai, rAsAdi niyamataH nahIM hone kI bajaha anyacahitaprAkRkSaNAvacchedena kAyAMdhikaraNavRti abhAva kI pratiyogitA kA bhavacchedaka gasamatvAdi hI bananA hai| anna: tAdRza abhAva kI pratiyogitA ke anavacchedaka dharmavattvasyarUpa kAraNatA kI Apatti rAmabhAdi meM nahIM AyegI / Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 866 madhyamasyAdvAdara 01:3 EFT. ?? udayanAcAryamanAdanama na caivaM dhUmaM prati vahanyabhAvasya hetutApati:, dhUmAdhikaraNe vahrirUpatadabhAvasya vizeSaNatayA'vRtteriti vAcyam, vizeSaNatayApi tasya tatra vRtteH, 'vahanyabhAvo nAstI'ti pratItestayaiva nirvAhAt / OM jayalatA OM bhAvacchinnavRttitAka- niruktasaMsargakAryAMcyAvahitAkSaNAvacchinnAtyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakarUpavattvaM kAryatAvacchedakAvacchi prati tAdRzasambandhena kAraNatvamityabhyupagame tU dhUmatvAvacchinnaM prati heriva vanyabhAvasyApi kAraNatvaM prasajyate dhUmatvAvacchinnalyAdAvyavahitaprAkukSaNAvacchedena sanavAyena dhUmAdhikaraNeSu dhUmAvayaveSu saMyogena parvatAdiSu vizeSaNatAvizepasambandhena bartamAnasya kAraNatAvacchedakasambandhAvacchtripratiyogitAkasya baTAbhAvAdeH pratiyogitAyA anavakedakatvasya vahanyabhAvale sattvAt / na ca tasya bahnisvarUpatvameva nAbhyupagamyata iti vAcyam, tadA tatra bahubhAvAjJAnAt vahanyabhAvavyavahArAca tasya vahnirUpatAyA anirA kAryatvAt / taduktaM nyAyakusumAJjalI udayanena 'abhAvavirahAtmatvaM vastunaH pratiyogitA' / (nyA. ku. 3/2) iti / na cA vyavahitaprAkRkSaNAvacchedena dhUmAdhikaraNe vahnisvarUpAM vahanyabhAvAbhAvo vizeSatAvizeSasambandhena vartata / tato vahanyabhAvatvaM dAvApratiyogitAnavacchedakatvAsattvAda dhUmakAraNatvApattirityAzaGkAma kartuM naiyAyikA upakSipanti na ceti vAcyamityanenAsyAncayaH / evaM = niruktAbhAMce vizeSaNatAvizeSasambandhAvacchinnavRttitvasya vizeSaNavizrayA niveza, kArya dhUmaM = dhUmatvAvacchinnaM prati vara vanyabhAvasya api hetutApattiH, avyavahita] kukSaNAvacchedena dhUmAdhikaraNe bahirUpatadabhAvasya = vahnisvarUpasya pratiyogi kAbhAvAbhAvasya vizeSaNatayA svaniSThavizeSyatAnirUpitadhUmAdhikaraNatvAvacchinnavidISaNatAsambandhena avRttaH = = asatvAt iti vAcyam / = naiyAyika samAdadhate vizeSaNatayA svavRtntitridoSpatAnirUpittavizeSaNatAvizeSasambandhana api tasya = vahanyabhAvAbhAvasya tatra - dhUmAdhikaraNaM vRtteH sattvAt / yathA ghaTayati bhUtale pAbhAvAdhikaraNako ghaTAbhAva: paTAbhAvatvena rUpeNa svanirUpita bhUtalalvAvacchinna- vizeSaNatAvizeSasambandhena vartana ghaTAbhAvatvena rUpeNa tu kAlikavizeSaNatAsambandhena tathaiva avyavahitaprAkakSaNAvacchedena dhUmAdhikaraNe vahanyabhAvAbhAvaH vahnitvena rUpeNa saMyogena sannapi vahanyabhAvAbhAvatvena rUpeNa tu svaniSThavizeSyatAnirUpitadhUmAdhikaraNatvAvacchinnavizeSaNatAsambandhenaiva vrtte| kutaH ? ucyate dhUmadhikaraNaM hanyabhAvo nAstIti pratItaH tathaiva niruktavizeSaNatayaiva nirvAhAta, nAstitvAvagAhipratItaH saMsargavidhava vizeSaNatAvizeSasyaiva viSayIkaraNAt anyathA bhUtale ghaTanAstIti pratIterapi vizeSaNatAvizeSasaMsargakatvaM na syAt / atyantAbhAvAbhAvasya saptapadArthatvanayaM tu sutarAM vizeSaNatA* analAbhAvAgAva svarUpasambandha se rahatA hai- jaiyAyika = = yahA~ yaha zaMkA ki na kAryAvyavahitaprAkakSaNAvacchedena kAryAdhikaraNa meM vizeSaNatAvizeSasambandhAtmaka svarUpasambandha se rahanerAle abhAva kI pratiyogitA ke anavacchedaka ko hI kAraNatA mAnI jAya taba to dhUmAtmaka kArya ke prati jaise vaha kAraNa hai ThIka vaise hI hni kA abhAva bhI kAraNa bana jAyegA, kyoMki avyavahitaprAkakSaNAvacchedana dhUmAdhikaraNa meM vizeSaNatA vizeSAtmaka svarUpasambandha se rahanevAle abhAva meM ghaTAbhAva, paTAbhAva Adi, jinakI pratiyogitA kA anavacchedaka abhAvatva hai / zramAnikaraNa meM vizeSaNanAvizepasambandha se rahanevAle abhAva kI pratiyogitA kA avacchedaka abhavatya ta ho sakatA hai yadi vahA~ vizeSaNatAvizepasambandha se bahiabhAvAbhAva rahatA ho / magara yaha nAmumakina hai, kyoMki abhAva kA abhAva to svarUpa hI hai, kyoMki atyantAbhAva kA abhAva prathama abhAva ke pratiyogisvarUpa hotA hai yaha niyama hai / vahnisvarUpa abhAvAbhAva to dhUmAdhikaraNa meM saMyogasambandha se rahatA hai, na ki vizeSaNatAvizepasambandha se / ataH avyavahitaprAkRkSaNAvacchedena vahnibhAvatvadharmavattvasvarUpa dhUmakAraNatA vahniabhAva meM bhI rahane lagegI, jo kisIko bhI iSTa nahIM hai| tri / isaliye nirAdhAra hai ki acyavahitaprAkSaNAvacchedena dhUmAdhikaraNa meM vahniabhAva abhAva vizeSaNanAvizeSasambandha se bhI rahatA hI hai / isIlie to taba vahA~ yaha pratIti hotI hai ki 'yahA~ vahniabhAva nahIM hai'| vizeSaNatAvizeSa ko sambandha banAne para hI to uparyukta nAstitvAvagAhI pratIti kI upapani ho sakatI hai| mAstitvAvagAhI hone para bhI ukta pratIti ko vizeSaNatAvizeSasambandha kI anavagAhI mAnI jAya taba to 'bhUtale ghaTo nAsti' ityAdi pratIti bhI vizeSaNatAvizeSAtmaka svarUpasambandha ko apanA viSaya nahIM banAeMgI magara vastusthiti yaha hai ki bhAva meM rahanevAlI vizeSyatA se nirUpita vizeSaNatA ukta pratIti se bhUtala meM pratIta hone kI vajaha svaniSThavizeSyatAnirUpita bhUtalatvAvacchinnavizeSaNatA sambandha se hI ghaTAbhAva bhUtala meM rahatA hai| isa taraha avyavahita prAkRkSaNAcacchedena dhUmAdhikaraNa meM vizeSaNatAvizepasambandha se vRtti vRddhiabhAva abhAva Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * bhAvAbhAvasya paniyAgipanAvicAra * kA saivaM nIlAdau nIlAbhAvAderhetutvaM na syAt nIlaprAkkAle nIlAdhikaraNe sambandhAntaraNa tadabhAvanIlasyApi vizeSaNatayaiva vRtteriti vAcyam, pratiyogitAvacchedakasambandhasyaiva vizeSaNatA - jayalatA vacchedakalyAnna tAdApaniyoginAnavacchedakarUpavatvalakSaNaM dhUmakAraNatvaM bahanyabhAva ApAdayitumarhatIti gItamAyAdayaH / na ca evaM = viSANatAvizeSasambandhAcchinnavRnivasya nAdazAbhAvavivASaNalvasvIkAra, samavAyana nIlAdI gamavAyana nIlAda: pratibandhakalpanA pratibandhakAbhAnvidhayA nIlAbhAvAdaH tattvaM na syAta, nAlaprAkRkAla - nAlotpAdAvyavahitapUrvakSaNAvacchedana nIlAdhikaraNe = nIlarUpAtmakakApAMdhikaraNatayA'bhimate anAlaghaTAdA svanirUpinapaTatvAvacchinnavizeSaganayA nAlarUpAbhAvasya virakSaNa sambandhAntaraNa = svAyapaTavAjinavizeSanAgamba na tadabhAvanIlasyApi = niruktanyadhikaraNasambandhApatrinIlAmAtraniSThapratiyoginAnirUpakAbhAvasvarUpasya nAlasyApi nAlAmAvAbhAvatvena rUpeNa vizepaNatayA - svanirUpinanIlaghaniSThavidASaNatAsamba-ndhana vanamAnasva nIlallAdimINa vizeSaNatayA - kAlikAvazeSaNanayA evaM vRtteH = vRttitvAta iti vAcyam, pratiyogitAvacchaMdakasambandhasya - pratiyoginiSThasyAnAvAvagaMdhita badalasambandhasya evaM vizeSaNatAtvAta = vizeSagatApadapratipAdyatvAt / prakRte nIlarUpavatyapi maNyAdI nAlAbhAganarUpitaparatvAvacchinnavizeSAnatAnambandhana nIlAbhAvasya sancAnatamyAktapratiyogitAvacdakasambandhatvasambhavaH / nApi kAlikavizeSaNatAsambandhamya pratiyoginiSThasvAbhAvanirAdhinAvacchedakasambandhatvasambhavaH pratiyogimayapi kAlika vizeSatAvanchintratadabhAvamacAta / kintu nIlaprAkAle nIlAdhikaraNavidhayA'bhimate ghaMTe svanirUpinaghaTatvAvacintravidoSaNanAvizeSasambandhana nIlAbhAvavani etatsambandhAvanchinAtiyogitAka-nIlAbhAvAbhAvavighAdetasyaiva pratiyoginAvacchedakasambandhattam / nena nIlAbhAvAbhAvasya nadA tatrA saccAnna nIlAbhAvatvasya kAryotyAdAnyavahitapUrvakSaNAvacchedana kAryAdhikaNanirUpita - niruktasaMsagAM. vanchinnanitAkAbhAvapratiyogitA cacchedalatvamiti samavAyena nAlaM prati na nIlAbhArasya kAraNatvAnupapattiH / na ca pratiyoginiSTasvAbhAvavirodhitAvacchedakasambandhayava kathaM vizeSagatAtvaM ' iti zaGkanIyama. tena = virodhitAvacchedakasambandhana eva tadabhAvAbhAvavyavahArAta, tadabhAvA'jJAnAca / ghaTavati bhUtala "kimatra nirUpitagatalaniSThavizeSatAsambandhena ghATA bhAcI sti ?' ini paryanuyoge anena sambandhana ghaTAbhAgAtra nAstA tyaca vyavahArAta / eva tatra ra baTambaka.pI gAyane nAntrikaH / prathamAbhAvapratiyogikAbhAAgyapratiyogitAyA yana sambandhanAyantritvadAyAM dvitIyAbhAvasya pradhamAbhAvaniyAMgimyarUpatvamupapayaMta nampa tatra vivakSinapratiyogitAbadakasambandhatvaM bAdhyan / ma ca pradhamatyannA bhAvagya bhAvapratiyogikanye vizeSaNatAnizeSamyarUpa: tasyAbhAva - pratiyogikalvaM yathAyathaM samavAyAdisvarU: / ana eva samavAyasambandhAracchinnaghadAbhAvaniSTapratiyogitAnispakA bhAvasya na ghaTasva kI pratiyogitA kA avAdaka vahiabhAvaca ho jAne kI bajaha tAdRzaabhApratiyogitAnavacchedakadharmavattvasvarUpa dhUmakAraNanA vahiabhAva meM raha jAne kI aniSTa Apani nahIM AyeMgI - yaha palita hotA hai| nIlake prati nIlAmI karapAta kA samarthana na ca nA. / yahA~ isa zaMkA kA ki -- 'samavAya sambandha meM nIla rUpa kI utpatti meM samavAya sambandha meM nIla rUpa pranirandhaka hone se nIla rUpa ke pani pranibandhakAbhAvidhayA nIlarUpAbhAva meM kAraNatA naiyAyikasampradAyamAnya hai / magara uparyukta kAraNanA ke svIkArapakSa meM nIla ke prani nIlAbhAva meM karaNatA na ho sakegI, kyoMki nIlarUpa kI utpani ke prAkkSaNAvacchedana nIla rUpa ke adhikaraNaviSaya abhimata ghaTa Adi meM nIlarUpAbhAva gharTIyadhizeSaNanAsvarUpa mvarUpasambandha meM hone para bhI paTIyavizeSaNatA sambandha se nahIM hone meM samayAyasambandhAvacchinna-nArarUpAbhAnipaniyAgitAkAbhAva vizeSaNanAvizeSa. sambandha meM rahatA hai / kAryAdhikaraNa meM vizepaNanAvApasambandha me gahanevAla nIlAbhAvAbhAva kI pratiyogitA kA anadaka nIlAbhAvatva banatA hai| ataH nIlAbhAva meM tAdRzAbhAvapratiyogitAnavacchedakadharmavatvasvarUpa nIlakAraNatA na raha sakegI'-samAdhAna yaha hai ki kAryAdhikaraNa meM jisa vizeSaNatAsambandha meM abhAba kA rahanA abhimata hai vaha pratiyogitAvacchedakasambandhAtmaka hI grAhya hai, na ki anya sambandhAtmakaH / pratiyogitA kA artha hai vigaMdhitA / niyogI apane abhAya kA jisa sambandha meM vigaMdhI ho vaha pratiyogitAvadaka mambandha ho sakatA hai| yahA~ nAlApAdAtyahitapUrvakSaNAvacchaMdana nIlAdhikaraNavidhayA abhimana anIla pada meM padanipravizaMpaNanAsambandha se avacchinna pratiyogitA kA nirUpaka nIlAbhAgabhAra kAlikarizepaNatAdi sambandha meM hone para bhI bar3ha sambandha pratiyogitAvadaka nahIM ho sakatA hai, kyoMki ukta sambandha meM donoM ekatra raha sakate haiN| vidhitA avacchedakasambandha no ghaTavRnivipaNatAvipasambandha ho makanA hai, kyoMki ta nAlAbhAra mAlAbhAvAbhAvasvarUpa bana sakatA - Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 madhyamasyAdAirahasya khaNDaH 3 . kA.16 * anusandhAnaprArambhaH* tvAta, tenaiva tadabhAvAbhAvavyavahArAta, 'ghaTo'stI'ti pratIte: 'ghaTAbhAvo nAstIti prtiito| vizeSaNatAtvAvacchinnasAMsargikaviSayatayaiva vizeSAt / dhA'vyavahitatvAMzatyAgena tatatkAlAvacchedenetyevocyatAM iti vAcyam, avyavahitapUrvasamayAvacchedena kAryavati yadabhAvo jJAyate tatra kAraNatAbundayanudayena tannivezAditi varmAte ! govyate - yattAvada 'yena saha' ityAdikamuktaM tadayuktam, yena pRthamanvayAdimatA yasya tadrahitasyetyuktau niyamAdipravezavaiphalyAta, -* jayAvA *rUpatvaM bhavati / na ca ghaTAnvantAbhAvAbhArasya ghaTasvarUpatvaM tadavagAhitInyo: sarvathA'vizeSa paveti vAcyam'ghaTo'stI'ti pratItaH 'ghaTAbhAvo nAstIti pranItI vizepaNanAtyAvacchinnasAMsargikaviSayatayeva vizeSAt = bhaMdAt / 'ghaTostIti pranItiH saMyogavAdyavachinnasAMsargikaviSayatAvagAhitI 'ghaTAbhAvI nAstIti pratItista vizeSaNatAtvAvantrisaMsargatArajyaviSayatAvagAhinAtIyasniyArvizeSaH / ___ etAvatparyantameva mahAmahopAdhyAyapraNItaM madhyamaparimANamyAdrAdarahasyaprakaraNamupalabhyane / samprataM tadanusandhAnaM vidriyate na ca prakRtakAraNatAlakSaNa avyarahitatvAMzatyAgena = avyavahitatvabhAvinikiNa, tanatrAkakAlAvacchedena = tattatkAryotpattipUrvakSaNAvacchedana ityevocyatAM avyabahitatvIpAdAnenAlamiti vAvyam, avyavahitapUrvasamayAvacchedena = tatcatkAryotpAdAvyavahitapUrnasamaye kAryavati = kAryatAvacchedakasambandhana kAryAdhikaraNavidhayA'bhimate yadabhAvaH = sadbhamAMvacchinnapratiyogitAkAbhAvaH jJAyate tatra - taddharmAvacchinne kAraNatAbuddhyanudayana = tanatkAryanirUpitakAraNalajJAnAsambhavena tanivezAt = gavyavahitatvapravezAt avyAhatapUrvasamayAvacchadena kAryAdhikaraNe vRttittvasyaiva vyatirekavyabhicArapadArthatvAt, vyabhicArajJAnasya niruktakAraNalacirAdhitvAditi vadanti / uttarapakSayati / atrocyate / yattAvad 'yena saha ityAdikaM = yena sahaiva yasya yaM pani pUrvantviM gRhyate tatra nadAdyamanyathAsiddhamiti uktaM = yathAzrutaM tadayuktam, daNDanyAdinA daNDAdaH daNDAdinA daNDasaMyogAdervA ghaTaM prtynythaasiddhtvaaptnH| tannivAraNArthaM 'yena = pRthaganvayAdimatA yasya = sadrahitasya = pRthaganvayavyatirekazUnyasya ityuktI niyamAdipravezavaiphalyAt hai| magara ghaTanivizeSaNatAvizeSasvarUpasambandha se to nIlotpattiprAkkSaNAvacchedena ghaTa meM nIlAbhAva hI rahatA hai, na ki uparyuktasambanyAvacchina pratiyogitAka nIlAbhAvAmAva / isalie nIlAbhAvatva tAdRzakAryAdhikaraNavRtti abhAva kI pratiyogitA kA anayacchadaka hI banegA / bhataH nAzapratiyogitAnavacchedaka dharnavasvasvarUpa nIlakAraNatA nIlarUpapratiyogikAtyantAbhAva meM nirAgAdha rahatI hai / abhAvIyapratiyogitAcacchedaka sambandha se hI tadabhAva ke abhAva kA vyavahAra hotA hai / jaise ghaTasaMyukta bhUtala meM 'kyA yahA~ svarUpasambandha se ghaTAbhAva hai ?' isa prazna ke javAba meM yahI vyavahAra hotA hai ki 'yahA~ svarUpa-sambandha se ghaTAbhAva nahIM hai| yaha svarUpasambandha dusaga kucha na ho kA svanimapinabhUtalatvAvacinavizeSaNatAvizeSa hI hai| hA~ itanI vizeSatA jarUra hai ki. 'bhUtale ghaTo'sti' isa pratIti meM maMyogatvAvacitra saMsarganAnAmaka viSayatA kA ullekha hotA hai jaba ki 'bhUnale ghado nAsti' isa pratIti meM vizaMpaNanAvAvacinna saMsagatAkhya viSayatA kA bhAna hotA hai| sarvathA aikya donoM meM nahIM hai| yahA~ yaha zaMkA karane kI koI jarUrata nahIM hai ki > 'kAraNatA ke zarIra meM avyavahinatva aMza kA praveza kiye cinA 'nana tat kAlAvacchedana' kA hI niveza kyoM na kiyA ?' -- kyoMki kAryatAvaccheDakasambandha se kArya ke adhikaraNa meM avyavahitapUrvasamayAvacchedena jo avidyamAna hotA hai usameM kAraNanA kA jJAna hI nahIM hotA hai| jisakI avyavahitapUrvakSaNa meM upasthiti na ho phira bhI kArya utpanna ho jAya taba use usa kArya kA kAraNa kahane kA dAmAhasa kauna karegA ? ataH kAraNatA ke zarIra meM avyavahitanya aMza kA niveza bhI Avazyaka hai . yaha naiyApikoM kA mata hai| naiyAyikasaMgatakAraNatA prasaMgA / syAdAdI 3e bhanA / magara isake prativAda meM syAdATI kA yaha kathana hai ki kAraNatA ke zarIra meM praviSTa bheda ke praniyogI anyathAsiddha 5 itaH paraM mUlAdarzapatraM riktamaya / ito'gre madhyamasyAhArahasyAnusandhAnaM ekAdazakArikAvivaraNaparyannamasmAbhirasmin pusnaka mudritam / dvAdazakArikAvivaraNaM tu laghusyAdvAdarahasyagatamavAramAbhiH mudritamiti vijJavAcakavargeNA'vadhAtavyam / Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * dinakarayavRttikhaNDanam * pRthaganvayAdimatetyAderanugatAnatiprasaktasya durvaca-tvAcca / OM jayalatA kai kAraNatAlakSaNaghaTakapUrvavRttitvavizeSaNIbhUtanaiyatyAdipravezasya vaiyarthyApatteH / na cAstu tasya tatyaricAyakatvameveti vAcyama, tathApi 'pRthaganvayAdimate' tyAdeH anugatAnatiprasaktasya durvacatvAt / tathAhi samavAyena ghaTaM prati svasaMyuktasaMyogasambandhena niyatapUrvavRttI daNDe'tivyAptiH / saMyogena ghaTaM prati saMyogena daNDasya pUrvavRttitvasvIkAreNa taddoSavAraNe'pi daNDarUpe'tivyAptiH, samavAyena ghaTaM prati daNDAdyaghaTitakAlikasambandhena niyatapUrvavRtidAyA daNDarUpe'tivyAsi:, samavAyena ghaTaM prati daNDAdyaghaTitakAlikasambandhena niyatapUrvavRttitAyA daNDarUpe sattvAt / - 869. yantu mahAdevena svAtantryeNa tatkAryanirUpitAnvayavyatirekazUnyatve sati natkAryakAraNAvacchinnasvaniSThatatkAryanirUpita niyatapUrvavRttitvagrahavizeSyatAkaM yattattatkAryaM pratyanyathAsiddhagityarthaH / kapAlasaMyogI badaniyatapUrvavRttirityAdigrahavidoSyatAyAH kapAlasaMyoganiSThAyA: kapAlAvacchinnatvAt kapAlasaMyoge 'tivyAptivAraNAya satyantaM daNDatvAdivAraNAya vizeSyamiti gaditaM (mu. dinakarIya.) tana cAru, tathApi 'daNDatvaM ghaTaniyatapUrvavRttI tyAdigravizeSyatAyA daNDatvaniSThAyA dnnddtvtvghttkdnnddaavcchinntvaanpaayaat| vizeSyatAvacchedakatAparyAptiniveze daNDarUpaM ghaTaniyatapUrvavRttIti pUrvavRttitvagrahavizeSyatAvacchedakatAyAH rUpatvAntarbhAvina paryAptatvAdasambhavApatteH kapAlasaMyoga ghaTaniyatapUrvavRttirityAdigrahavizeSyatAvacchedakatAyAH kapAlaparyAsatvAbhAvena kapAlasaMbhogavArakasatyantavaiyarthyApatezva / daNDIyaM ghaTaniyatapUrvavRtti kapAlIyo ghaTaniyatapUrvavannirityAdigrahatidazeSyatAvacchedakanAmAdAya tadubhayopapAdane daNDIyaM ghaTaniyatapUrvavRttItyAkArakadaNDatvavizeSyakagraha vizeSyatAvacchedakatAmAdAya daNDarUpe'tivyAptirduvarA / atha grahanivezanaM svarUpAkhyAnamAtraM, lakSaNaM tu tatkAryakAraNAvacchinna niyata pUrvavRttitvameva / daNDatvaniSThaniyatapUrvavRttitAvacchedakaM | daNDatvaniSThata vyaktitvameva na tu daNDatvatvaM gauravAditi cet ? atra pRcchAmaH kuto na daNDatvaM niyatapUrvavRttitAvacchedakamiti ? tadyadi kAryAvyavahitaprAkUkSaNAvacchedena kAryAdhikaraNavRttitAvacchedakatvarUpaM tadA guNakarmAnyatvaviziSTasattAtvasya sattAtvApekSayA | gurutve'pi yathA dravyavRttitAvacchedakatvaM tathA daNDatvatvasya gurutve'pi daNDatvaM ghaTotpAdaniyatapUrvavRtti' iti pratItyA tadavacchedakatvaM | durvArama / yadi va kAryAMvyavahitaprAkkSaNAvacchedena kAryAnadhikaraNavRttyabhAvapratiyogitAnavacchedakatvarUpaM tadA sutarAm / na ca 'kAryAdhikaraNatAprayojakAdhikaraNatAnirUpakatAvacchedakatvaM sati kAryAbhAvaprayojakAbhAvapratiyogitAvacchedakatvarUpaniyatapUrvavRttitAvacchedakatvaM na daNDatvatve'bhyupeyate gauravAt prayojakatvaJca svarUpasambandhavizeSa eveti vAcyam tarhi daNDarUpatvaviziSTanirUpitaparamparAsambandhAvacchinnAdhikaraNatAyAM ghaTAdhikaraNatAprayojakatvaM tatsambandhAvacchinnadaNDarUpatvAvacchinnapratiyogitAkA bhAva ghaTAbhAvaprayojakaprAmANika lAghavena daNDAdhikaraNatva daNDAbhAvayAMstatsamaniyatayoreva prayojakatvasvIkArasambhavAditi daNDarUpAdAvasambhavaH / arthatadarthameva grahanivezanaM kRtaM grahazva sambhAvanArUpAM vivakSitaH / sambhAvyamAnamapi tAdRzAnvayacyatirekavattvaM daNDava tadvyaktitvenaiva sambhAvyate lAghavAt, na tu daNDatvatvena gauravAt / daNDarUne tu daNDarUpatvena sambhAvyate na tu rUpatvenAtiprasaGgAditi cet 1 kimiyaM sambhAvanA mahAsatI pramAtmikA uta bhramaNamAsAdhAraNI vArAGganA / iti pakSobhaya / Aye daNDarUpe'pi na tatsambhavaH tatra tAdRzAnvayavyatirekayorabhAvAt / dvitIye daNDatve'pi daNDatvatvena sambhAvanA kena cAraNIyA ? ityalaM anAvazyakadaNDavavAraNasambhavAsambhavavicAreNa kA jo nirvAcana naiyAyika kI ora se kiyA gayA hai vaha samIcIna nahIM hai| dekhiye prathama anyathAsiddha ke pratipAdana meM naiyAyika ne kahA thA ki 'jisake sAtha hI jisameM kArya ke prati pUrvavRttitva kA bhAna hotA hai vaha usa kArya ke prati prathama anyathAsiddha hai' (dekhiye pR. 836) - magara vaha ayukta hai, kyoMki yathAzruta isa artha kA svIkAra karane para daMDasaMyogAdi bhI daNDAdi se prathama anyathAsiddha hone kI Apatti AtI hai / daNDa ke sAtha hI daNDasaMyogAdi kI ghaTa ke prati pUrvavRnitA jJAta hotI hai| yadi yena = pRthaganvayAdimatA' aura 'yasya = zubhagancayAdirahitasya' aisA pariSkAra kiyA jAya taba pUrvokta rIti se ( dekhiye pR. 826) daNDAdi se daNDasaMyogAdi meM prathama anyathAsiddhatva kI Apatti to calI jAyegI magara taba kAraNatA ke zarIra meM praviSTa pUrvavRttitva ke vizeSaNa naiyatya Adi ke vaiyarthya kI Apatti aayegii| dUsarI bAta yaha hai ki pRthaganvayAdi kA anugatta evaM anatiprasakta nirvAcana bhI ho sakatA nahIM hai / ananugata evaM atiprasakta hone kI vajaha Aya anyathAsiddha meM pRthaganvayAdi kA niveza ho sakatA nahIM haiM / IzvarajJAnAdi meM ghaTAdi ke prati ajyathAsiddhatva kI Apatti Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 madhyamasyAdvAdarahasya khaNDaH 3 - kA.11 * dvitIyAnyadhAsiddhinirAlaH * anyaM pratI'tyAdikamadhyayuktama, IzvarajJAnAdeH kSityAdipUrvavRttitvena gRhItasyaiva ghaTAdipUrvavRttitvagrahAda ghaTAdAvanyathAsindayApatteH / na ta mahezvarajJAnAdeH kSityAdipUrvavRtitvamahAdeva kAryamA tandetutvasindiriti vAdhyayam, tathApi zabdasAkSAtkAre gaganasyAnyathAsindatvAyatteH / tA ca indriyatvena tA hetutvagrahAdadoSa iti vaktavyam, tathApi zrAvaNatvAvacchinne zrotratvenA'hetutvAsamAt / * jayalatA dvitIyAnyathAsiddhamapAkaroti . 'anyaM pratI' tyAdikaM = anya prati pUrvavRttitve jJAna evaM yaM prani yasya pUrvAnatvaM gRhyate tatra tad dviIpamanyadhAsiddhamiti api ayuktam / asyA yuktatve tivyAptidoSamAha - IarajJAnAderiti nitvajJAnacchAdeH kSityAdipUrvavRttitvena - asmadAdyajanyakSitpAdipUrvavRnitvaghaTitatvena gRhItasya = nityAdi sakartRkaM kAryatvAd ghaTavadityananAnumitasya, eva ghaTAdipUrvavRttitvagrahAd AkAzAdaritra ghaTAdI kArya anyathAsiddhyApaneH = dvitIyAnyadhAsiddhatvaprasaGgAt / na ca mahezvarajJAnAdeH kSityAdipUrvavRttitvagrahAdeva = kSityAdipUrvavRttitvAdanakAraNatvagrAhakamANAdava kAryamAtre = kAryatvAvacchinna prati taddhetutvasiddhiH = trilocanadrAnAda: baTAdiniyatapUrvadRttitva TinakAraNatvasiddhiH yadrAstu kSityAdihetutvena pAvanIpatijJAnAde: ghaTAdikaM pratyanyadhAsiddhatve'pi nityajJAnatvAdinA kAraNatvaM iti vAcyam, tathApi niruktarItyA iMzajJAnAde: ghaTAdAvanyathAsiddhivAraNasambhave'pi zabdasAkSAtkAra gaganasya karNazakulpavacchinnAkAzatvena rUpeNa anyadhAsiddhatvApatteH = dvitIyAnyathAsiddhatvaprasaGgAt / AkAzatvasya zabdasamacAyikAraNatvasvarUpatayA zabdasAkSAtkArAtiriktakArya prati pUrvadRjitvapaTinarUpeNAkAzasya sAndapratyakSatvAvacchinnaM prati pUrvavRnitvagrahAna ghaTatvAdyavacchinnaM pratIca zabdapratyakSatvAvacchinnaM pratyapi dvitIyAnyavAsiddha tvaprasaGgasya duritvAt / na cASTadravyAnyadravyatvena anyakAryanirUpitapUrvavRnitvaghaTitarUpeNAkAzamya zabdasAkSAtkAra hetutvamiti zakanIyam, tenaiva rUpeNAkAzamya ghaTAdijanakatvApaneH / na ca indriyatvena rUpeNa tatra = zrIvAtmake AkAze zabdapratyakSatvAvadhi prati hetutvagrahAt ' - pUrvanitvabhAnAt adopaH = dratIyAnyadhAsiddhatvakalaGgAnA pAtaH, pratyakSatvAvacchinne indriyatanava hetutvAta, yadvizeSayA; kAryakAraNabhAva: asati bAdhaka sa tatsAnAnyayArapIti nyAyAna iti vamtavyam, tathApi = karNadAkulpavacchinnAkAze nyanirUpitapUrvavRttitvAghaTitana indriyatvena rUpeNa dAbdapratyakSatvAvacchinna prati kAraNatvAMpapAdanApi, zrAvaNatvAvacchinne otratvena = karNazaSkulyavacchinAkAzatvena rUpeNa ahetutvaprasaGgat - dvitIyAnyathAsiddhatvApAtAt / na hi zrAvaNalavacchinnaM prati zrotrasyendriyatvena kAraNatvaM sambhavati, aniprasaGgAt / karNazakulyavayitrAkAralaM tu anyapUrvavRnivaghaTitam / atA na anyaM. / isa taraha dvitIya anyathAsiddha kA 'anya ke prati pUrvavRttitA jJAta hone para hI jisakI prakRtakAryapUrvanitA jJAta hotI hai vaha prakRta kArya ke prati dvitIya anyathAsiddha hai (dekhiyaM pR.845) ilyAkAraka lakSaNa bhI asaMgana hai, kyoMki taba no mahezvarajJAna Adi bhI ghaTAdi kArya ke prati dvitIya anyathAsiddha bana jAyeMge / isakA kAraNa yaha hai ki 'siyAdika sakartRka kAryanvAt' ityAkAraka anumAna se naiyAyikamatAnusAra Izvara kI siddhi hone meM IzvarajJAna Adi meM kSiti Adi ke prati pUrvavRttitA kA jJAna hone ke bAda hI usameM ghaTAdi kArya ke prati pUrvanitA jAta hotI hai| yadi naiyAyika kI ora se yaha kahA jAya ki -- IzvarajJAnAdi meM kSityAdi ke prati pUrvavRttitA kA jJAna hone meM hI kAryamAtra ke prati kAraNatA kA usameM nizcaya ho jAtA hai| isalie ghaTAdi ke prati IzvarajJAnAdi meM anyadhAsiddhatya kI Apatti nahIM AyegI' zandapratyakSa ke prati AkAza zrotratvena kAraNa nahIM hai kintu indriyatvena kAraNa hai, kyoMki pratyakSatvAvacchitrakAraNatAnirUpita kAryatA kA avacchedaka indriyatva hai, na ki zrotratva / Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *ma apAkAgmanirAsaH * 'avazyaktRpte'tyAdikamapi na samIcInam, Avazyakatvasya durvacatvAt / -* jayalatA * zrAvaNatvAvacchinne zrotralyena hetutvagrahasambhavaH / na ca zrAvaNatvAvacchinnakAraNatAzarIre zabdapUrvavRtitvAtiriktapUrvavRnivabheda eva niyatapUrvavRttitAbanchaMdakavizeSaNamiti vAcyam , ghaTatvAvacchinna kAraNatAzarIre'pi vinigamanAviraheNa tathAniveze ghaTAdAbAkAzasya kaarnntaaptteH| na ca tasya natrAkAraNatvAdeva ghaTatvAvacchinnakAraNatAzarIre na tathAnivezAdara iti vAcyama, paramparAzyaprasaGgAta gauravAca / etena 'pAvabhItikaM jhagaramitizrutyA dArIraM pratyAkAzamya kAraNatAbodhanAccharIratvavanchinakAraNatAzarIre zabdapUrvavRnitvAtiriktapUrvavRnitvaghaTitadharmabheda eva niyatapUrvavRttitAvanDedakadharmavizeSaNamiti maJjUSAkAravacanaM nirastam / bastutastu 'padvizeSayo...' ininyAya mAnAbhAvena zabdasAkSAtkAratvAvacchinnaM prati nendriyatvena rUpeNApi gaganasya hetutvagrahaH sambhavati iti tu dhyeyam / tRtIyanyathAmidbhamapAkaroni - avazyaklRptetyAdikaM = 'abazyaklRptaniyatapUrvavartina eva kAryasambhave tatsahabhUtaM anyathAsiddha tRtIya idi api na samItInaga, AnAgakanjamA - daNDatva-daNDarUpAdivyAvRnAvazyakatvasya pUrvoktarItyA durvacatvAt / na ja kAryAnvayavyatirekAyojakAncayayatirekapratiyogitvamevAvazyakatvamiti vAcyam, kAryAnvaye tavyatirake ca kAraNAncayanyatirekayoriva kAraNatAvacchedakAnvayavyatirekayorapi tatprayojakatAyAH siddhAntasiddhatayA tacchUnyatvasya daNDatve durupapAdatvAt / pratiyanti hi lokA: 'tanno kapAlatvAbhAyAnna ghaTa' iti / evaM patra cakre vastvantaraM saMyojya pravRttI badamutpAdayituM na zaknoti pazcAttatya manyate etasya daNTatvAbhAvAnna mutpiNTe ghaTotpattiriti / kiJca daNDarUpasanAyAH kuto na ghaTasanAprayojakatvaM kRto vA nadabhAvasya na tadabhAvaprayojakatvam ? 'daNDApekSayA daNDarUpasya gurutvAditi cet / tarhi kapAlApekSayA guroH kapAlasyogasya cakrApekSayA guroH cakrabhramaNAderapi yAvanvayavyatirekI tyogpryojktvaapttiH| na ca satyapi kapAla kapAlasyogabilamce ghaTavilamyaH satyape cakre cakrabhramaNavilambe ghaTavilamba iti tayoracayaJyatireko tatheti vAcyam, evaM sati kapAlasaMyoge na kapAlavilambAd ghaTavilambaH sati cakrabhramage na cakravilambAda ghaTavilamba iti kapAlacakrayorapi anvayaJcatirekI na tathA syAtAm / na va kapAla-cakrapossvatantrAnvayavyatirekazanyatve'pi satkAryakAraNAvacchinnetyAdivizeSaNena tayoranyathA siddhatvavAraNasambhava iti vAcyama, daNDavacakraM ghaTaniyatapUrvavRtti, cakravAna kapAlo ghaTaniyanapUrvanirityAdipratItyA nahizeSaNasyApi tatra sattvAt / na ca kAraNAncayatryatirakayoH kAryAnvayanyatirekAyojakatayA kapAlacakrAnvayavyatirakayostadhAtvamini vAcyam, evaM daNDarUpasya kAraNatvAbhAvamanizcitya kathaM tadanvayavyatirakayoraprayojakatvanizcapa: syAt tatrabhavatAM bhavatAma ? na coktAnyathAsiddhatvAdeva hi stra kAraNatvAbhAvo nizcaya iti vAcyam, parasparAzrayaprasaGgAt / - atha patra dayaurakatarasyAnvayavyatirekayoH prayojanyArupapati: natra laghorava sA svIkriyate na gurorato na daNDapAnvayanyanire - kayoH ghaTAnvayavyatirekAyojakatvanizcaya iti cet ? ebamapi cakrakrapAlayo: kAraNatA manizcitya tadandayatryatirekayo: prayojakatA durjeyA tAmanizcitya ca tayoH kAraNati parasparAzraratA / cakrasaMyogApekSayA cakrasya laghutvena tadanvayatrya tirekayoH prayojakatvanizcaya isa taraha zandapratyakSa ke prati AkAza meM zrotratvena dvitIya anyathAsiddhi hone para bhI indriyatvena kAraNatA kA jJAna ho sakatA hai' to bhI prAvaNasvApacchina ke prati zrotratvena akAraNatA kI Apatti AyegI / Azaya yaha hai ki pratyakSatvena kAryatA kA svIkAra karane para indriyatvena kAraNatA kA pratipAdana kiyA jA sakatA hai| magara zrAvaNatvena kAryatA kA svIkAra kiyA jAya taba indriyatvena kAraNatA mAnya hotI nahIM hai, kyoMki vaha atirikavRttiM dharma hai| kintu zrotratvena hI kAraNatA mAnya kI jAtI hai . yaha sarvamAnya hai| magara naiyAyika matAnusAra zrIvatva uparyukta gati se zandapUrvavRtitApadita hone kI vajaha zrAvaNalAvacchintra ke prati zrotra meM zrotratvena pUrvavRttitA kA jJAna nabhI ho sakatA hai yadi zanda ke prati usameM pUrvavRnitA kA jJAna ho / ataH zrAvaNatvAvacchinna ke prati zrotratvena anyathAsiddhatva kI Arati aparihArya bana jAyegI / isalie dvitIya anyathAsiddha kA nayAyikasammana lakSaNa bhI asaMgata hai . yaha phalita hotA hai| isa taraha tRtIya anyathAsiddha kA 'avazyaktRptaniyatapUrvavRtti se hI prakRta kAryotpAda mumakina hone para tatsaibhUta prakRta kArya ke prati tRtIya anyathAsiddha hai' (dekhiye pRSTha 85) yaha lakSaNa bhI asaMgata hai, kyoMki usake ghaTakIbhUta Avazyakatva kA samIcIna nirvacana hI nAmumakina hai| kimako Avazyaka kahA jAya aura kisako anAvazyaka kahA jAya ? isakA yathArtha nirNaya nahIM kiyA jA sakatA 1 daNDAdi ko Avazyaka aura daNDatvAdi ko anAvazyaka kahane meM koI tarka nahIM hai| isa taraha tRtIya anyathAsiddha kA lakSaNa bhI nirdoSa nahIM hai 1 caturgha aura paMcama anyayAsiddha kA khaMDana karane kI to koI AvazyakatA hI nahIM hai, kyoMki tRtIya aura caturtha anyathAsiddha abhitra hone se tRtIya anyathAsiddha ke nirAsa se hI caturtha anyathAsiddha Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6.72 madhyamaspAdvAdarahasye khaNDaH 3 . kA.16 * dinakargIyavRttinirAsaH athAnyathAsindayanirUpakaniyatapUrvavartitAkarUpavatvaM hetutvam / tAnyathAsindayanirUpakatvaJca yena niyatapUrvavartitAvacchedakena kAraNatvaM na vyavahiyate tatadedasamUhaH kAraNatAyAM nivizate tAvadanyatamatvAvacchimapratiyogitAkaH eka eva bhedo vA iti cet ? na, uktabhedasamUha pratiyogikoTAvadAsInapravezApravezAbhyAM vinigamanAvirahAta, -* jayalatA - cakrasaMyogAncayanyatirekayoH na baTAnvayavyatirekaprayojakatvaM syAditti na kizcidetat / tRtIya-caturdhAnyathAsiddhatvayoH naiyAyikamane'bhedAt tRtIyApAkaraNenaiva caturthasyApi nirAkaraNamavagantavyam / paJcamasya tu dvitIye samAvezAt dvitIyanirAseneca tasyApi pratyArakhyAtatvam / itthazca nAnyathAsiddhatvalakSaNaM saGgatimaGgati / yattu dinakarIyavRttI 'itarAnvayavyatirekaprayuktAnvayavyatirekazAlitvaM daNDatva-daNDarUpa-sAdhAraNamanugatamanyathAsiddhaM bhavatIti gaditaM tadasat yato yadi tatra yaditarAnvayavyatirekaprayuktatvaM navyApyatvaM tadA daNDAnvayavyatirekayo: daNDAdayavAnvayavyatirekacyApyatvAd daNDa tivyAptiH; svAzrayasamavetatvasambandhana naulanvayanyAterakayA: samaktatvasambandhena nIlabiziSTAnvayanyatirekanyAyatvAnIle tivyAptizva / ata eva na taLyApakatvamapi, daNDanAlayorativyAptitAdavasthyAt / naiyAyikaH zakate - atheti / cedityanenAsyAnvayaH / anyathAsiDyanirUpakaniyatapUrvavartitAkarUpavattvaM hetutvaM = hetutvapadapratipAdyam / na cAnyadhAsidhyanirUpakadharmANAmananugatalena kAraNatAnanagama iti vAnyama, yatastatra anpatha ca = hi yena niyatapUrvavartitAbachedakena kAraNatvaM prAmANikaiH na vyavar3iyate tananedasamUhaH = tattaddharmabhedakUTaH kAraNatAyAM = kAraNatAzarIre nivizate tAvadanyatamatvAvacchinna pratiyogitAkaH = tattaddharmAnyatanapratiyoginkra: eka eca bhedo vA kAraNatAyAM nivizate / etena tattaddharmapratiyogikabhedakUTAvezaprayuktagauravaM parihatam / iti = asmAtkAraNAta, ekasyaiva bhedasya tadaghaTakalAta iti yAvat, kAragatAzarIre nAnanugamadoSaH / yathA anyadhAsiddhinarUpakadravyatvabheda pRthivIlyabhedAdikUTaviziSTaM tAdRzadravyatvapRthivItvAdyanyatamatvAvacchinnabhedaviziSTaM vA pada daNDavaM tadvatvameva daNDe ghaTakAraNatvamityarthaH / tatrirAkaroti neti / kAraNatvasya niruktarUpatve yadyapi tadbhaTakAnyathAsiddhinirUpakadharmabhedakUTasya tAvadanyatamatvAvacchinna pratiyogitAkabhedapratiyoginAM ca prAtisvikarUpeNa yugasahasreNApi jJAtumazakyatayA kAraNatvasya durjeyatvApaniH / na ca tAdRzabhedakUTaviziSTavizeSaNatAvizeSasambandhena niruktaniyatapUrvavartitAvacchedakatAvattvameva kAraNatAzagaire nivezanIyaM, tathA va sambandhajJAnasya viziSTabuddhAcahetutayA'nupasthitAnameva bhedAnAM sambandhabaTakatayA bhAnasambhava iti vAcyam, tattadbhedakUTavattvasya kAryapratiyogikatvAbhAvena bhedakUTaviziSTatvena vizeNatAvizeSasya sambandhatve mAnAbhAvAt / evamandadhAsidbhinirUpakA ye pe dhastittaddhedakUTasyApi tatra sattvAt / na cAt eva tAvadanyatamatvAvacchintrapratiyogitAkasyaikasyaiva bhedasya tatra pravezAnna doSa iti vAcyam, pravRttikAraNatAzarIre tAdRzadharmabhedasya prayojanaciraheNAnivezanIyatvAdityAdidoSAH tathApi sphuTatvAttAnupekSya doSAntaramAha - uktabhedasamUhe = anyathAsiddhinirUpakadharmabhedakUTe pratiyogikoTau udAsInapravezApravezAbhyAM = niSprayojanadharmanivezAnivezabhyAM pUrvoktarItyA vinigamanAvirahAt / nirasta ho jAtA hai evaM paMcama anyayAsiddha aura dvitIya anyathAsiddha meM abhedra hone ke sarana dvitIya anyathAsiddha ke lakSaNa me khaNDana se hI paMcama anyathAsiddha ke lakSaNa kA pratyAkhyAna ho jAtA hai| paJcama kA dvitIya meM aura caturtha kA tRtIya meM samAveza hone ke sabara hI to tattvacintAmaNikAra ne sirpha tIna anyathAsiddhi kA nirUpaNa kiyA hai| isa taraha anyathAsiddhi kA samyag nirvacana nAmumakina hone kI bajaha kAraNatA kA naiyAyikasaMmana lakSaNa bhI asaMgata siddha hotA hai / kAraNatvalakSaNa meM bhedakara, yA asvAbhAva kA niroza jAmumakina athA. yahA~ naiyAyika kI ora se yaha kahA jA sakatA hai ki - 'anyathA siddhi kA anirUpaka aisA jo niyatapUrvanitA kA avacchedaka dharma hai tAdRzadharmavattva hI kAraNatA hai| kAryaniyatapUrvavRtitAvacchedakadharma ke vizeSaNIbhUta anyapAsiddhi anirUpakatva kA artha hai jisa niyatapUrvavartitAvaTakarUpa se kAraNatA kA vyavahAra nahIM hotA hai nattad dharmoM ke bheda kA samUha yA tAvadanyatamatvAva. zimapratiyogitAka eka bheda / jaise ghaTa ke prati daNDa meM vyatvena pRthvItva Adi rUpeNa, jo ghaTaniyatapUrvavRttitApacchedaka ho sakatA hai, kAraNatva kA vyavahAra hotA nahIM hai| ataH dravyatvabheda, pRthvIvabheda Adi ke samUha kA yA dravyatva-pRthvItvAdi anyatamatvAracchinapratiyogitAka eka bheda kA kAryanipatapUrvanitAvodakadharmavizeSaNavidhayA kAraNatAzarIra meM niveza kiyA jAtA hai| ghaTaniyatapUrvavRttitAvacchedaka daNDatva meM vyatvabheda, pRthvIvabheda Adi kA samUha yA dravyatva-pRthvItvAcanyatamatvAvacchinapratiyogitAka || eka bheda rahatA hai / isalie daNDa meM tAdRza daNDatvavaca hI ghaTanirUpita kAraNatA hai| isa taraha kAraNatAzarIra meM nirukta rIti Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jagadIzamatanirAsaH * pratiyogyavizeSitA'khaNDabhedAbhyupagame ca sarvatrA'khaNDAbhAvavata evAkhaNDAbhAvasyaiva vA hetutvaM syAditi bahu viplaveta / kiJcaivaM vizeSyabhAgo'pi vyarthatvamApnuyAtkAraNabhedasyaivAkhaNDasya kAraNatAlakSaNatvasambhavAt / tasmAdiSTasAdhanatvAdijJAnakAraNatAvacchedakatayA'tiriktameva pariNAmavizeSarUpaM niyatAnvayavyatirekajJAnavyaGgyaM kAraNatvamabhyupagantavyam / etena daNDatvAdikameva kAraNatvaM tasyaiva ghaTAdikAryasambandhitayA grahe'nanyathAsidetyAdeOM jayalatA hai na cAta eva tAvadanyatamabhedasvA'khaNDasyAbhAvatvenaiva hetutvamabhyupagamyata iti vAcyam, pratiyogyavizeSitA'khaNDAbhAvasace pramANAbhAvAt pratiyogyavizeSitA'khaNDabhedAbhyupagame ca sarvatra evaM akhaNDAbhAvavataH = akhaNDAbhAvAdhikaraNasya eva hetutvaM syAt / tato'pi lAghavAt akhaNDAbhAvasyaiva vA hetutvaM syAt / vastutaH pratiyogyavizeSitarUpeNAkhaNDAnAvAnAM janakatAyAmiya janakatAvacchedakatAmAmapyanyathAsiddhatvam / anyathA tAvaddaNDagaganAdyanyatamatvalakSaNAkhaNDabhedavyaktimattvenApi janakanApAtAdityapi badanti / yattu jagadIzena 'gandhAdikaM prati gandhatvAdyavacchinnapratiyogitAkA bhAvasyeva rUparasagandhAnyatamatvAvacchinnapratiyogitAkA bhAvasyAkhaNDasya tadvyaktitvena hetutvaM, anyathA rUpAdikamiva zabdabuddhayAdikamantarbhAvya paJcatuHpaJcakAnyatamatvaM tadavacchinnapratiyogitAkAbhAvavyaktInAmapyakhaNDatadUvyaktitvena gandhAdihetutAyAmanantakAryakAraNabhAvApatteH / na caivaM gandhatvAvacchinnapratiyogitAkA bhAvasyApi tadvyaktitvena gandhahetutvaM na syAt, iSTatvAditi kAraNatAvAde'bhihitam, tanna cArutayA cakAsti evaM sati vizeSakAryakAraNabhAvasyocchedApatteH janyabhAvatva - dravyatvAbhyAmeva kAryakAraNabhAvavizrAmAt / atraiva doSAntaramAha kiJca evaM tadvyaktitvenA'khaNDAbhAvasyaiva kAraNatvasvIkAre ananyAsiddha niyatapUrvavRttitvaM kAraNatvamityatra vizeSyabhAgaH niyatapUrvavRttitvAMza: vyarthatvaM = naiSphalyaM ApnuyAt / kutaH ? ananyathAsiddhatvasya = anyathAsiddhabhedasya akAraNabhedasya = yAvadakAraNabhedasya evaM akhaNDasya kAraNatAlakSaNatvasambhavAt tasyAnatiprasaktAnugatatvAt / - - 873 = nigamayati tasmAt iSTasAdhanatvAdijJAnakAraNatAvacchedakatayA 'svargakAmAM yajata' ityAdI vidhipratyayArtheSTasAdhanatvakRtisAdhyatvAdigocarajJAnakAraNatAvacchedakavidhayA atiriktameva kAraNAtkathaJcitpRthagbhUtaM pariNAmavizeSarUpaM niyatAnvayavyatirekavyaGgyaM kAraNatvaM = kAraNatvapadapratipAdyaM abhyupagantavyam = yuktacaitat yato ghaTAdikAraNatAyA: kAraNIbhUtadaNDAdisvarUpatvaM tena samaM tasyAdhArAdheyabhAvAnupapattiH / abhedepi tadabhyupagameM 'daNDI ghaTakAraNavAni' tyAdipratItyApatteH / daNDatvAdisvarUpatve ca saMpratiyogitvAnupapattiH, jAte: niSpratiyAMgikatvAt, daNDatvAdyavacchinnatvAnupapattizca abhede'vacchedyAvacchedakabhAvavirahAt / abhede'pi tadaGgIkAre daNDavena ghaTakAraNatvamitivat daNDavena daNDatvamityAdipratItyApatteH / etena daNDatvAdikameva kAraNatAvacchedakasvarUpaM kAraNatvaM, tasya = cusic: eva ghaTAdikAryasambandhitayA grahe ananyathAsiddhetyAdeH = ananyatha siddhaniyatapUrvavartitAkatvaspa vyaJjakatvaM = tajjJAnajanakatvaM tasya ca kAraNase medakUTa yA tAdRza eka bheda kA niveza karane kI vajaha ananugama Adi doSa ko bhI avakAza nahIM rahatA hai| na ta / magara yaha taiyAyikavaktanya bhI asaMgata hai / isakA kAraNa yaha hai ki kAraNatAlakSaNa meM nirukta bhedakUTa kA niveza kiyA jAya taba bhedakUTa kI pratiyogikoTi meM udAsIna kA praveza kiyA jAya yA nahIM ? isa viSaya meM koI vinigamaka nahIM hai| ataH bhedapratiyogI kA nizcaya karanA muzkila bana jAtA hai / pratiyogI kA nirNaya na hone para bhedakUTa kA nizcaya bhI kaise ho sakegA ? ataH bhedakUTa kA niveza nahIM kiyA jA sktaa| yadi isI doSa kI vajaha bhedakUTa kA praveza na kara ke pratiyogi avizeSita akhaNDAbhAva ho hetu bana jAyeMgA taba to bhArI avyavasthA ho jAyegI / isa paristhiti meM daNDa, cakra Adi ko ghaTakAraNa kahanA muzkila ho jAyegA / dUsarI bAta yaha hai ki isa taraha to kAraNatAvArIra kA vizeSyAMza bhI nirarthaka ho jAyegA, kyoMki akhaNDa akAraNabheda ko hI kAraNatA kA lakSaNa kahA jA sakatA hai| isalie yahI munAsiba hai ki iSTasAdhanatAjJAna ke kAraNatAvacchedakavidhayA atirikta pariNAmavizeSasvarUpa kAraNatA kA hI svIkAra kiyA jApa, jo niyata anvaya aura vyatireka se vyaMgya hotA hai evaM sarva kAraNa meM anugata hotA hai / pakSadharamizramatanikandana Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8:54 madhyamasyAdvAdarahasya khaNDaH 3 . kA.11 * pakSadharamizramatanirAkaraNam ** yajakatvamiti pakSadharImiyamataM nirastam, evaM hi daNDatvAdeH svarUpato nirakhadhitve kAryApekSayA ca sAvadhitve zabalavastvabhyupagamaNasahAditi / lekAlavyavasthAyAM vistaro jJAtavyam / / -* gayA - tAtvena yadAdipratiyogikatvAta, jAte: mhAta eva niSpratibhAgikatvopagamAt kAraNatAtanAvacchaMdyatA svarUpanazcAvacchedakatA; abhede'pi bhitrarUpeNAvacchedyAvacchedakabhAvopagame kSativirahAditi pakSadharamiyamataM nirastamaH evaM hi pradarzitarItyA daNitdAdeH kAraNatAvacchedakasya kAraNanAtve svIkRte sati jAte: svarUpatI niravadhitve = niSpratiyogikatve. kAryAMpekSayA sAvadhitva = kAragatAtvana kAryapratiyogikatce zabalavastvabhyupagamaprasaGgAt / etaTAkaraNakAraracitAyAM anekAntavyavasthAyAM jainatAparAbhidhAnAyAM 'vyavahAre sAvadhitvaM svarUpatastu niravadhitvamiti nAyaM doSa iti cet ? na. cavahnanyAvizeSe vyavahArAvizeSAt. anyathA kevalabhUtalajJAnAdeva pratiyogijJAnAdinA'bhAvavyabahArasamarthako mImAMsaka eva vijayata / kizcaivaM ghaTabaddaNDatvavAna daNDa' iti jJAnAt daNDI baTakAraNamiti vyavahArApatiH, ananyadhAsiddhetyAdijJAnajanitatAdazajJAnatvena nAjhavyavahArahetutve va gauravaM ghaTakAraNatAtvena tajjJAnasyoktavyavahArahatatve ca kAraNatAtvamadhikamabhyupagantavyaM syAt / kiJcai daNDatvAdisvarUpAyA daNDAdinidhakAraNatAyA anugatatvoktAvapi ghaTasamavetanAzAdikAryanirUpitagharanAzAdikAraNatApAH kathamanugatatvaM ? ghaTanAzatvasyAnugatasyAbhAvAt / / tatrAgyakhaNDopAdhinAnugamasvIkAre vyaktInAmeva kazcidanugatatvaM svIkriyatA, ekasyaiva vastuno vyAvRmihadayapekSayA vyAvRttatasyAnuvRttibudyapekSayA cAnugatatvasya sambhavAt / viSayabhedaM vinA buddhibhedI nApapadyata iti cet / kAraNatva-kAryatvayorapi nulyametat // tasmAsyajyatAM bA'tiriktasAmAnyavizeSavAdaH svIkriyatAM vA kAraNatvakAryatvAdikamaNyatiriktamiti durunara pratibandinI' (a.vya.pra. 17) ityAdiko visnarI jJAtavyaH / kiJca kAraNatvasyAnanyathApiniyatapUrvanitAyachaMdakadharmabanna pratibandhakAbhAvasya tanadavyaktitvana hetutvApatiriti mahAgArabama / na ca kAraNatvasyAniriktatve daNDatyAdeH ghaTAniniyatapUrvaninAnabachedakatvagarapi tApyaNa ghaTAdijanakatvasyApi pratyayApattiriti vAcyama, tAdayaNa kAraNanagrahe taparmika-paTAdiniyatapUrvanitAvacchedakatvanizcayasya hetalyAna / na caibamAvazyakatayA tadevAstu kAraNatvamiti vAcyam, ghaTAdikAryasvAnupasthittAvapi 'daNDaH kAraNaM na vA ? daNDaH kAraNaM' ityAdipranItyanurodhenaivAtiriktasya tasyopayatvAn / etena kAraNatvasyAtiriktale daNDAdau sarvadA tatpratyakSApaniH / na cAnanyathAsiddhataM sAtyAdidharmastadavyaJjakaH iti vAcyam. nAdRvAdharmajJAnarayAvakSyakalve tasyaiva kAraNatAgraharUpatvaucityAditi muktAvalIprakAzakAravacanaM nirastam, gotyAdijAteeyevamucchedaprasatAca / na hi sasnalAlakakalraviSaNAdyajJAnazApAM 'ayaM gauH' ityevaM gotvaprakArakaM jJAnaM bhavitumarhati / atAMzcayavasaMsthAnajJAnasyAvazyakatve tasyaiva gotvAdijJAnarUpaucityAta atiriktaM gotvaM na sidhyeta / / kAryAnvayavyatirekakAlapUrvakAlAncayanyatirekazAlitvaM kAraNatvamini kazcin / nadAna, AtmAdI sukhAdikAraNaM prAgabhAvApa- || vyatirekAsaMbhavanAvyAptyApatteH / ananyadhAsiddhaniyatapUrvavRttitvaM kAraNatvaniti yathAzrunaM tvasamIcInama, vizeSaNavizadhyabhAtra vinigamanAcirahegobhayosnathAvaM gauravAditi dik / patana, / kAraNatA ke viSaya meM pakSadharamizra kA yaha kathana hai ki -> 'daNDa Adi meM rahanevAlA daNDattva Adi hI ghaTakAraNanA hai / anpacAsiddhaniyatapUrvavRttitA to ghaTAdikAryasambandhividhayA umIkI vyaMjaka hai / matalaba yaha hai ki daNDatvAni jAtisvarUpa hai aura jAti svarUpataH niSpratiyogika hotI hai| phira bhI kAraNatAnvena rUpeNa daNTatvAdi jAti ghaTAdikAyapratiyogika hotI hai / isalie kAryasambandhividhayA daNDatyAdi kA vyaMjaka ananyayAsiniyatapUrvavRttitva ho sakatA hai / ataeva kevala daNDa ko dekha kara ghaTaniyatapUrvavRtitA kA daNDa meM bhAna na hone para daNDa meM ghaTakAraNatA kA bhAna nahIM ho sakatA hai - magara yaha kathana bhI sarvakAraNAnugata evaM atirikta pariNAmavizeSAtmaka kAraNatA ke svIkAra se nirasta ho jAtA hai| dUsarI bAta yaha hai ki isa taraha daNDatva mAdi ko svarUpataH niravadhi aura ghaTAdi kArya kI apakSA sAvadhika mAnane para no zabala vastu ke svIkAra kI naiyAyikamata meM Apatti aayegii| matalaba ki naba anicchA se bhI syAdvAda kA svIkAra naiyAyikamata meM prasaka hogA / yahA~ jo kahA gayA hai vaha to nagaNya hai| isa viSaya kA vistAra se nirUpaNa to prakaraNakAra se racita anekAntavyavasthA meM prApya hai . aisI yahA~ sUcanA milatI hai| jyUjatApoSa jAmumaNi Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * adhyAtmApaniSadAdisaMbAdaH prabhAkarAdayo mImAMsakAstu prAyazo'nekAntavAdAtsvayameva na parAhamukhA iti na teSAM pRthaksammatyanuktyA nyUnatvam / vedAntino'pi brahmaNo bandatvAbadatvamAcakSANA vyavahAre ca bhahamatAnupAtino na syAdAdaparAhamukhA iti na teSAmapi pRthaksammatyajuktyA nyUnatvamityavadheyam 1990 * jayalatA - nanu mImAMsakAdInAM pArthaspeNa syAdvAda sammanyadarzanAtsyAdvAdasya sArcatAntrikatvaM na syAdityAzaGkAyAmAha - prabhAkarAdayaH mImAMsakA iti / tripuTIpratyakSavAdI prabhAkaramizrI gurvaparAbhidhAno'namiteH mitimAtRbhAge pratyakSatvaM meyAMze ca parAkSacaM vadannAnakAntaM pratikSipati 1 kamArilabhaTTa-marArimizrI mImAMsako vastuno jAtivyaktyubhayAtmakatvaM pratipAdayanto na svAdvAdamapakSipantaH / vayo'pyeta mImAMsakAH prAyazo'nekAntavAdAtsvayameva na parAGmukhA iti na teSAM pRthaksammatyanuktyA nyUnatvam / taduktaM zrIprabhAnandasUriNApi sAkSepIttaram - 'nanu tAdhAgatAdInAmupapattyA sAmmatyaM cArvAkasya tu varAkasyopekSAmupakSiptavAn / tadana bhImAMsAmAMsalamatermImAMsakasya kimiti kAmapi carcA nAkarAMdAcAryaH ? ucyate, samamtamatavikSepaNa svayamaca prakArAntareNAkAntamataM pratiSThamAnaM taM prati pratipattyupapattiH piSTameva pinaSTAti nAsti paryanuyogAvasaraH / tataH siddhaM sarvamanasammatamanekAntama' (bo.vi.pR. 98) iti / vedAntino'pi brahmaNaH vaddhasvAvaddhatvamAcakSANAH = paramArthanA'baddhatvaM vyavahAraNa ca baddhatvamipti badantaH vyavahAre ca bhaTTamatAnuyAyinaH 'vyavahAre bhATTamatami ti vacanAta syAdvAdApasar3amukha- kumArilAnuyAyitvena te'pi bAhulyena na syAdAdaparAGmukhA iti tepAmapi = vaMdAntinAmapi pRdharasammatyanuktyA na nyUnattvam / taduktaM prakaraNakRnaiva adhyAtmopanipadi 'pratyakSaM mitimAtrA meyAMze tadvilakSaNama / guruni badantraka mAnekAntaM pratikSipet / / jAtivyaktyAtmakaM vasta vadannanubhavocitam / bhaTTo vA'pi murArirvA nAnekAntaM pratikSipet / / abaddhaM paramArthena baddhaM ca vyavahArataH truvANo brahma vedAntI nAnekAntaM pratikSipet // vANA bhinnabhinnAnniyabhedavyapekSaya 1 pratikSipayanoM vedAH syAdvAdaM sArvatAntrikam / / (a. upa. 1/18-5 ityupalakSaNamupaniSadAdInAma teSAmapi sthAdvAdasAyakatvAt / tathAhi 'saca tyaccAbhavat / niruktazcAniruktaJca / nilayanaM cAnilayana ca / vijJAnaM cAvijJAnaM ca / satyaM cAsanyaM ca satyamabhavat (te. upa. 2/6) iti taittirIyopanipacanasya . "tasyava spAtpadavittaM viditvA na lipyate karmaNA pApanati / (na. upa. 4/5/23) iti bahadAraNyakopaniSadvacanasya tvameva sadasadAtmaka: tvameva sadasaddhilakSaNaH' (vi.ma. 1/2) iti tripAdvibhutimahAnArAyaNopaniSadvacanasya, 'sonhaM nityAnityo vyakAvyako brahmA'haM' (a.upa.1) ayarvaziraupaniSadacanasya 'muktihAnA'smi mukA-smi maMkSahIno samyahaM sadA' (ma.upa. 3/22) iti maitreyyupanipatacanasya, 'na bahi:prajJaM nAntaHprajJaM no bhayataH prajJaM nAprajJaM na prajJAnaghana' (zrI.rA. upa. 1) iti zrIrAmottaratApinyupanipacanasya, 'asya satvamasatvazca darzayati siddhatvAsiddhatvAbhyAM svatantrAsvatantratvena' (na.upa. 9) nRsiMhottaratApanIyopanipadvacanasya, bandhamokSasvarUpAtmA bandhamAkSavivarjitaH / dvaitAdvaitasvarUpAtmA dvaitAdvaitavirjitaH / / 4-66 // iti tejobindapanipadvacanasya, divA na pUjayedviSNu, rAtrI naiva prapUjayet / satataM pUjayad viSNu divArAtrI na pUjayet / / 1---|| zANDilyopaniSadvacanasya, 'zuddha sadasatAmadhye pada buddhayA'valambya ca / sabAyAbhyantaraM dRzyaM mA gRhANa vimuJca vA' / / 5-172 / / iti mahopaniSadvacanasya, prabhA. / yahA~ yaha zaMkA ho sakatI hai ki - "mulakAra zrImad hemacandrarijI mahArAjA ne cauddha-naiyAvika vaizepika - sAMkhya kI anekAntabAda meM sammati dI aura nAstika kI sammati kI upekSA kI hai, vaha to ThIka hai| magara prabhAkara Adi mImAMsakoM kI aura vadAntI kI syAbAda meM saMmati kA pradarzana karanA to raha hI gayA / isalie yahA~ nyUnatA doSa upasthita hotA hai' - magara vaha saMgata nahIM hai, kyoMki pramiti-pramAna aMdA meM saba jJAna ko pratyakSa evaM mayAMza meM anumiti Adi ko parokSa mAnanevAlA mImAMsaka prabhAkaramizra evaM vastu ko jAti vyakti ubhayAtmaka mAnanevAlA mImAMsakamUrdhanya kumArilabhaTTa tathA mugarimizra to anekAntabAda se svayaM hI parAGmukha nahIM hai / isalie unakI pRSaka sammati dikhAne kI koI AvazyakatA nahIM hai / ataeva mImAMsakoM kI myAdAda meM svataMtra sammati na batAne para bhI nyUnatA doSa nahIM hai / isa taraha vedAntI bhI brahmatatva ko paramArtha se abaddha evaM vyavahAra se gaDU mAnate hai nayA vyavahAra meM kumAritabhaTTa ke, jo spAhAdasanmukha hai, mata kA mvIkAra karate haiM / ataeva ve bhI svayameca sthAbAda ke sanmukha haiN| isalie vedAntI kI bhI pRthak sammani na banAne para bhI nyUnanA dopa kI Apatti nahIM hai| isa bAta para dhyAna denA cAhie / isa taraha 11 vI kArikA kI vyAkhyA samAma hotI hai // 13 // Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8.76 madhyamasyAdrAdarahaspe sapanaH 3 - kA.. sampAvonimAvimvAdaH * ityAmanekAntavAdaM pareSAmapi sammatyA pramANayitvA samprati vastusvarUpamAhuH -teneti| tenotpAdavyayasthemasaMbhinnaM gorasAdivAn / tvadupajJa kRtadhiyaH prapannA vastu vastusat ||12|| -* jayalatA - 'tadA mukto na muktazca' ||31|| iti pAzupatabrahmopanipavacanamya, 'ucakSurvizvatazcakSurakargo vizvataH karNo'pAdo vizvataH pAdo'. | pANiH vizvataH pANiH / (bha.jA.2) iti bhasmajAlopaniSabacanasya, naiva cintyaM na cAcintyaM nAcintyaM cintyameva ca / / 5-6 / / iti tripurAtApinyupaniSadacanasya ca syAdvAdasAdhakatvaM sphuTameva / syAdvAdAnabhyupagame hi - idamajhAnaM samaSTivyaSTapabhiprAyaNakamanekamiti - (ce.sA.) iti vedAntasAravacanamapyanupapannaM syAt / vyavahAre brahmaNo nAnAtvaM paramArdhato hyekatvamityabhyupagamo'pi teSAmanakAntAnupAtitvameva vyakti / tatazca siddhaM sArvapArSadatvaM syAdvAdasyetyalaM vistareNa ||1|| dvAdazakArikAmavatArayati / itthamiti / sopayogitvAtprathamamatra prabhAnandasUrivivaraNanupadazyate- 'he bhagavan ! tena kAraNena kRtadhiyaH = kRtinaH tvatprarUpitameva vastu vastubuddhyA sat = 'pAramArthikamiti pAkna, prapannAH = aGgIkRtavantaH / kadhambhUtaM vastvityAha - utpAdanyayasthemasambhinnaM = utpAdavinAzasthitisambhavasvabhAvam / ko bhAvaH ? utpAdAdayaH samuditAH | sattvaM gamayanti, sata eva tadbhAvAta / na hi sarvadhApyasatasturagaGgAdaH kenacidapyAkAraNAnupAvyAyamAnasyotpAdAdayo bhavitumarhanti, tasmAdutpAdAdimatvaM sattvama / yadavaca vAcakamukhyaH 'utpAdanyapatrauvyayukaM (vastu) sat' / pA vA vigamai vA dhuvei vA' iti sthitam / tatra dravyaparyAyAtmakamiti bhaNanena dravyaikAntaparyAyakAntavAdiparikalpitavizyabyudAsaH / AtmagrahaNena cAtyantavyatiriktadravyaparyAyavAdikaNAdayogAbhyupagatavastunirAsaH / yataH zrIsiddhasainaH (sammatita) dohiM vi nAhiM nIrya satyamulUgaNa naha vi / minchanaM jaM sarvasayappahANanageNa anunaniravikkhA // (saM.ta.3/49) iti / arthatyamAcakSIthA: "na dravyaparyAyAtmakaM paramArthasat ekAntanityAnityavastuvadanakriyAkAritvAt / tena ca kim ? yato'kriyArthI sarvo'pi vipazcita / etaccArthakriyAkAritvaM nityAnityAtmakepi na ghaTAsaNTamArohate yataH 'prala 'bhavedoSaH dvayAbhAva kathaM na saH ? / tasmAdatpAdavyayasthamamahimAunarthakriyAkAretvena na vastuni vAstabI" iti ceta ! na rbottarAkAraparihArasvIkArasthitilakSagapariNAmenAsya nityAnityAtmakasya vastuno'rthakriyopapateH, yato'smanmate na kUTasthanityasvarUpa| dravyarUpaM bastu nApyekAntAnityaparyAyarUpaM, nonayarUpaM vastu yena pakSadvayabhAvidoSAvakAzazaGkA kintu sthityutpAdazyayAtmakaM zabalaM jAtyantaramaMtra vastu / tena tattatsahakArimavidhAne krameNa yugapadA tAM tAmarthakriyAM kurvatsahakArikRtAmupakAraparamparAmupajIvaca jaina| matAnusAribhiranudhiyate / tataH siddhamutpattivyayagrIvyayuktamarthakripAkAri vastu / nanu kathaM vastunyekasAmayikamanyonyaviruddhaM parikalpayituM nyAyyamityAzaGkAyAM vadanti sUrayaH gorasAdivaditi / yathA gorase sthAyini pUrvadagdhapariNAmavinAzottaradadhibhAvotyAdau sambhavantau pratyakSAdipramANabalenopalabdhau, tau ca kathamahotuM pAryete ! paduktaM 'payovrato na dadhyatti na payo'tti dadhinnataH / agorasannato nobhe tasmAdbastu bayAtnakan / 1 / / tathA 'ghadamaulisuvarNArthI nAzotpatisthitiSvalam / zokapramodamAdhyasthAM jano yAti saMtakam / / yathA caikasyA aGgale: sthAyinyAH pUrvasthitisaralabhAvAbhAvo cakranAsambhavazca / evaM tribhuvanabhavanAdaravivaravartipadArthasAthai utpAdavyayadhrauvyabhAvaM pazyantu zemuSImukhyAH / tataH siddhaM trayAtmakaM bastutattvam / tathA ca prayogaH vivAdAspada vastu nityAnitya - sattvAsatva-sAmAnyavidoSAbhillApyAnabhilApyAtmakaM tathaivA'skhalatpratyayana pratIyamAnatvAna / yad yathaivA svalatpratyayena pratIyamAnaM tanathaiva duSTama, gadhA ghaTI ghaTarUpatayA pratIyamAno ghaTa va na paTaH / tathava cAskhalatpratyayena pratIpamAnaM vastu / tasmAn nityAnityAdyAtmakam / na cAtra svarUpAsiddho hetuH, tathaivAskhalatyatyayena pratIyamAnatvasya sarvatra vastuni tiSThamAnatvAt / na hi svarUpa-pararUpAbhyAM bhAgabhAvAtmakatvena dravyaparyAyarUpAdibhiH nityAnityA caraNa kArikA kI vyAkhyA. itya / isa taraha 1 se 15 kArikA paryanta paramatanirAkaraNapUrvaka evaM paravAdiyoM kI bhI sammatipUrvaka anekAntavAda ko prAmANika = sAtAntrika siddha kara ke ara mUlakAra zrImad gItarAgastotra ke aSTama prakAza kI carama kArikA me vastusvarUpa ko batAte haiM / kArikA kA sAmAnya artha nimnokta hai| he vItarAga ! isa kAraNa se prekSAvAna loga Apase svIkRta pAramArthika vastu kA, jo utpAda-vyaya-prIvyasaMmilita hai, |svIkAra karate haiM, jaise ki gorasAdi // 12 // Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 877 *prabhAnandamUri vidAlarAjasUrivacanasaMbAdaH * tela = prAguktayuktyA pareSAmapi sammatyA ca kahiyA: = satparIkSAdakSAH ttadupajhaM = | tvadazIkRtameva kastusala sasa ivaruna prasannAH = adhIkRtavantaH / kIdRzaM vastu ? utpAdavyayadhauvyasambheisametatritayasvabhAvamityarthaH / ayaM bhAvaH dravyasthotpAdocchedanovyakyapariNAmaH svabhAvastathA ca pAramarSa 'upoi vA vigamei vA dhuvei vA' ti / yathaiva hi dravyavAstunaH sAmastyanekasyApi viSkambhakamapravRttivartina: sUkSmAMzAH pradezAsta * jayalatA * dyAtmakatvaizca sarvasmin padArthe pratibhAsaH kasyacidasiddhaH / tata eva na sandigvAsiddho'pi / na khalbavAdharUpattayA pratIyamAnasya vastunaH sandigdhatvaM nAma / nApi biruddhaH, viruddhArthasaMsAdhakatvAbhAvAt / na hyekAnte'pi tathaivA'skhalatpratyayapratIyamAnatvamAste yena viruddhaM syAt / nApi pakSasya pratyakSAdibAdhA, yena hatArakizcitkaratvaM syAt / nApi dRSTAntasya sAdhyavikalatA sAdhanadikalatA vA / na khalu ghaTe nityAnityAcAtmakatvaM tathaivAskhalatpratIyamanalaM vA'siddham / tasmAdanava prayogayogamapazrutya kimityanekAnto nAnumanyante ? (vI.sto. 8/12 pra.vi.) iti / ___ zrIvizAlarAjatriH 'he vItarAga ! tena kAraNena ye kecana kRtaciyo jJAtAra: tvadupajJaM tvapaiva pradhammupadiSTaM vastu sat = paramArtharUpaM prapannAH - kakSAkRtavantaH / vastu kiMviziSTam ! utpAdavyayasthamasambhinaM = utpattikSayasthittAmizraM, kiMvat ? gorasAdivat / yathA gorasaM dugdhatayA vinazyad dadhitayotpadyamAnaM gorasatayA tiSThatyeva' (vI.so, 8/12 a.pR.92) iti byAcakre / sAmprata dvAdazakArikAyA laghuparimANasyAdvAdarahasyAbhidhAnanyAkhyA vidriyate - tena = prAgaktayuktyA = sarvadhA parasparAusampRktanityatvAnityatvasAmAnyavizeSAbhilApyatvAnabhilApyatvanirAkaraNakaraNapUrvaka pUrvoktatarkavRndasAcinyena pareSAM tAthAgatanaiyAyika-vaizeSika-sAGkhya-vedAnti-mImAMsakAdInAM api sammatyA = sammatatvena ca kRtadhiyaH = satparIkSAdakSAH = samyagvastusvarUpaparIkSaNapravaNaprajJAdAlinaH he vItarAna ! tvadupajJaM = tvadaGgIkRtaM = svasamIcInasvarUpaprakAzakatvasambandhana tvatsthaM vastusat = pAramArthika = tAttvikaM vastu = sakalavastujAtaM prapanA = aGgIkRtavantaH = svaviSayakasammatidAtRtvasambandhena pAramArthikavastustomavantaH / / nana kevalAlokazAliprakAzita kI vasta ? ityAnADakAyAM zrIhamacandrasarayo badanti utpAdavyayasthamasambhinnaM = utpAdalyayadhIjyasambhinaM = etatvitayasvabhAvaM = niSyattinazAniSpattinAzasvabhAva na ta khaNDazo'vasthitaraktatvakRSNatvazAliguAphalamiva parasparAnAzliSTa-sambhava-saMhAra-sthitimat ityarthaH / tadeva jamarthayati mahAnahopAdhyAyaH - ayaM bhAvaH dravyasya = dravyatvAvacchinnasya utpAdocchedadhrauvyaikyapariNAmaH svabhAvaH / ghaTamaulisuvarNArthI san pratyekaM sauvarNaghaTa-mukuTa-suvarNAnyabhilapana / ekadA tannAzotpAdasthitiSu satISu zoka-pramoda-mAdhyasthyaM sahetukaM yAti / tadaiva hi ghaTArthino ghaTanAzAcchokaH, mukuTArthinastu tadutpAdATAmodaH suvarNArthinastu pUrvanAzApUrvotpAdAbhavAnna koko na bA pramodaH kintu mAdhyasthyamiti dRzyate / idaI dravyasya niSpattinAzasthairyAtmakatvaM vinA'nupapannam / ghaTanAzakAle kiriTotpAdAnaGgIkAre tadarthinaH pramodAnupapatteH, ghaTAdivivartAtiriktasuvarNadravyAnabhyupagame ca suvarNArthino mAdhyasthyAnupapatteH / taduktaM zAsvavArtAsamuccaye 'ghaTamaulisuvarNArthI nAzotpAdasthitiSvayam / zoka-pramoda-mAdhyasthyaM jano yAti sahetukam / / 7- // iti / tathA ca pAramarSa 'upaneha vA vigamer3a vA dhucei vA' tti / tato yadeva vinaSTaM zivakatvena tadevotpannaM mRdravyaM ghaTatvenAvasthitazca mRttveneti trayAtmaka dravyaM sadaiveti vyavasthitam / astu dravyANAM tritayAtmakatvaM pariNAmAnAM tu tritayAtmakatvaM kathaM ! ityAzaGkAyAmAhuH yadhaiva hi dravyavAstunaH vasanti guNA asmin = vAstu dravyazca tad vAstu ca = dravyavAstu nasya, sAmastyena = kAtsnpena ekasyApi viSkambhakramapravRttivartinaH = daizika tena = prA. / mahopAdhyAyajI carama kArikA kI vyAkhyA karate hue kahate haiM ki pUrvokta yukti evaM ekAntavAdioM kI sammati se samyakaparIkSA meM nipuNa manuSya he vItarAga ! Apasa svIkRta pAramArthika vastu kA hI svIkAra karate haiN| mApase svIkRta vastu utpAda-vyaya-prauvyasambhitra yAnI utpAda-vyaya-prauvyasvabhAvavAlI hai / matalapa yaha hai ki utpAda vyayadhrauvyaikyapariNAma hI dravya kA svabhAva hai / isa viSaya meM parama RSiyoM kA vacana bhI ki 'vastu utpanna hotI hai, naSTa hotI haiM aura sthira bhI rahatI hai' sAkSI hai| pradeza evaM pariNAma meM vitayAtmakatA yathai, / jisameM guNoM kA vAsa hotA hai use vAstu kahate haiN| vaha dravya ho hotA hai| dravyavAstu sAmastyena = sarvAtmanA Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8.78 madhyamaspAnAdarahasye khaNDaH 3 . kA.55 viSkambhakama prabAhakramasvarUpavidyotanama * thaiva hi dravyavRtte: sAmastyenaikasyA api pravAhakamagravRtivartinaH sUkSmAMzA: pariNAmAH / yathA | ca pradezAnAM parasparakhyatirekanibandhI vidhaA (dhA pariNAmAnAM parasparakhyatirekani|bandhana: pravAhakamo'pi / yathaiva ca te pradezA; svasthAne svarUpa-pUrvarUpAbhyAmutpanocchamatvA tsarvatra parasparAnusyUtisUbhitakavAstutayAnutyApralInatvAccotyattivyayadhauvyatritayAtmakamAtmAnaM | bizati tathaiva te pariNAmA: svAvasare svarUpa-pararUpAbhyAmutpanocchatvAtsarvatra parasparAnusyUtisUritaikagravAhatayA'nutpamapralInatvAccotyattivyayadhauvyatritayAtmakamAtmAnaM bibhati / -* gayalA * krameNa pravRttizAlino'ncayinaH sUkSmAMcAH = avibhAjyabhAgAH skandhadravyasambaddhAH santaH pradezA iti bhaNyanta nadhaiva hi dravya. vRtteH = ekadravyAnuyogikavicchinnAnvayasantataH sAmastyena = samUhApekSyA ekasyA api pravAhakramapravRttivartinaH = kAlikakrameNAnvayazAlinaH sUkSmAMzAH pariNAmA ini bhaNyante / yathA ca ekasmin dravyavAstulakSaNe'dhikarape'nvayinAmapi pradezAnAM | parasparabyatirekanivandhanaH = sanyonyAbhAvanimittaka va viSkambhakramaH = daizikakramaH tathA ekasyAmeya niruktadranyavRttI anca pinAmapi pariNAmAnAM parasparanyatirekanibandhanaH = itaretarAbhAvaprayuktaH pracAhakramo'pi = kAlekakramo'pi / yathA siMhapazcAnana-canakesari-mRgAri-pazupatInAM paramparA'bhinnAnAM daizikakramaNa vidyamAnatvaM na sambhavati tathaMkadravyapradezAnAM miyA bhede sati dezikkrameNa vRttitvaM na sambhavati / ataH pradezAnAM viSkambhakramapravRttivartinAM anyonyAbhAvo'nirAkArya eva, viSkammakramapravRttivRnitvasya tadanyApyatvAt / evamevAtItAnAgatavartamAnakAlInAnAM pariNAmAnAM mithoDabhede kAlikakrameNa pravatamAnatvaM na sambhavati, pUrva teSAM tanatpravRttisamarthatve kRtsnapravRttInAM pUrvamaMtra sambhavena taduttarakAlamarthakriyAkAritvAbhAvenAsattvApatteH / pUrva teSAmasamarthatve pazcAcca samarthatva siddha eva teSAM midhA bhedaH / ata: kAlikakramaNa pravRtizAlinAM pariNAmAnAM midhA bhedo'nAbila evaM / yadhaiva ca te = viSkambhakramapravRttivarninaH pradezAH svasthAne = svIyadezikAdhikaraNatAvacchandakAvacchedana svadeza svarUpa| pararUpAbhyAM utpanIcchannatvAt = svarUpeNotpannatvAt pararUpaNa va vinaSTatyAta tyA sarvatra = svIyadaigikA navacchedakobhayAvacchedana parasparAnusyUtitritekavAstutayaH = itaretarAnubaMdhalakSaNasUtragrathitakavAstutvana anutpannAlInatvAca = ajAtatvAdadhvastatvAcca utpatti-vyaya-prIvyatrinayAtmakamAtmAnaM cibhrati / teSAM pradezAnAM sarvatrAJcayavini netaretarAnugamasUtritakavAstutAtpanatvaM vinaSTatvaM veti tadapekSayA sthairya na bAdhituM zakyam, teSAM svadedo eva niruktarUpaNotpannatvAd vinaSTatvAcca / ekavAstutvaJcotasAdavinipAtapratiyogitAnavacchedakameva / pathArapekSAbhedana teSAM tritayAtmakatvamanapAyamaMca narthava te = pravAhakramapravRtti. vartinaH pariNAmA api svAvasare = svakAle svarUpapararUpAbhyAmutpannAcchannatvAt svarUpaNopajAtatyAnpararUpeNa ca vilInatvAt sarvatra sarvadA = sarvakAle parasparAnusyUtisUtritaikapravAhatayA = mitho nuvRttilakSaNasUtragumphitadravyAnyogikAvicchinnAncayasantAnatayA, anutpanna pralInatvAca = utpAdavinAzApratiyogitvaca utpattivyayadhrauvyatritayAtmaka AtmAnaM vibhrti| niruktakapravAhatayA eka hone para bhI dezika krama se pravRtti meM rahanevAle usake aneka sUkSma aMza hote haiM, jinheM pradeza kahate haiM / avayavI meM aneka avayava eka kAla meM yugapat rahane para bhI deza kI apekSA krama se hI rahate haiM evaM pravRtti karate haiN| ThIka isI taraha dravyavRtti = ekadravyAnvayasaMtAna bhI sarvAtmanA eka hone para bhI pravAhakrama = kAlikakrama meM pravRtti meM rahanevAle usake aneka sUkSma aMza hote haiM, jinheM pariNAma kahate haiN| jaise eka hI AtmAnvayasaMtAna ke manuSya, deva, nAraka Adi pariNAma kAla kI apekSA se kramika pravartamAna hote haiN| jaise paraspara bhima hone kI vajaha eka dravya ke pradezoM meM viSkambhakrama - ! daizikakrama hotA hai ThIka vaise hI parasparabheda hone kI vajaha eka anya ke pariNAmoM meM pravAhakrama = kAlikakrama hotA hai| jaise paraspara bhitra pradeza svadeza meM svarUpa se utpana hote haiM evaM pUrvarUpa - pUrvAvasthA se nivRtta hote haiM magara sarvatra = sarvadeza meM = saMpUrNa dravyavAstu meM parasparAnuvedhasvarUpa sUtra se gradhita ekadravyavAstuvidhayA na to ve utpatra hote haiM aura na to ve nivRtta hote hai arthAt bhUna hote haiN| isa taraha vanya ke pradeza utpAda-vyaya-prIvyatritayAtmakatA ko dhAraNa karane haiN| ThIka isI taraha pUrvokta pariNAma bhI apane kAla meM svarUpa se utpana hote haiM evaM pararUpa se vinaSTa hote haiM. magara sarvatra sarvadA parasparAnuvRtisvarUpa eka sUtra se gumphita eka pravAhAtmanA sadA vidyamAna hone se na to utpana hote haiM aura na to vinaSTa hote haiN| isa taraha praka dravya ke pariNAma bhI utpAda-vyaya-dhaunyatritadhAtmakatA ko dhAraNa karate haiN| pUrvapradeza kA ucchedana hI vAstu kA sImAnta hai aura vahI uttarotpAdAtmaka = uttara pradeza kI utpattisvarUpa hai tathA vahI parasparAnuvedhAtmaka sUtra Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.70 * vAstusImAnta tisImAntasvarUpaprakAzanana * yathaiva ca ya evaM pUrvapradezocchedanAtmako vAstusImAntaH sa eva hi taduttarotpAdAtmakaH, sa eva ca parasparAnusyUtisUcitaikavAstutayA tadubhayAtmaka iti tathaivAtrApi ya evaM pUrvapariNAmocchedanAtmako vRtisImAntaH sa eva taduttarotyAdAtmakaH, sa eva ca parasparAnusyUtisUpritekavRtitathA tadubhayAtmaka iti / dRSTAnto'tra mukkAdAma / yathA dIrdhe lambe mukkAdAmani sarveSvapi svadhAmasUtrakasatsu muktAphaleSu uttarottareSu dhAmasUtarotaramuktAphalAnAmudayanAta, pUrveSAM pUrveSAdyAnudayanAt sarvatrApi parasparAnusyUtisUtrakasUtrasthAvasthAnAcca lakSaNyaM prasidhdaM tathAtrApi dhyeymiti| atra nizcayata: pradezAdInAmutpattinAzasambhave'pi vyavahArataH pariNAmAnAmeva to / yadava -* jayalatA haiteSAM pariNAmAnAM pUrva pazcAcca sattvAtsthairya prAtisvikarUpeNa pazcAdutpannatvAdvinaSTatvAccotpAdavyayapratiyogitvamini nitayAtmakanvamanapAyameva pariNAmAnAm / yathaiva ca ya evaM pUrvapradezocchedanAtmakaH vAstusImAntaH sa eva hi taduttarotpAdAtmaka sa eva ca parasparAnusyUtisUtritaikavAstutayA nadubhayAtmaka iti / nadhAhi ya eba zivakalakSaNapUrvapradezocchedAtmakaH mRdadravyalakSaNavAstudhvaMsaH sa eva hi ghaTalakSaNataduttarItpAdAtmakaH sa eva ca zivakaghaTAnyonyAnuvedhalakSaNasUtrasUtritamRdravyAtmakaikabAstutvena zivakaghaTobhayAtmaka iti bhaNyane / tathaivAtrApi ya eva pUrvapariNAmacchedanAtmako vRtisImAnaH = ekadravyAnuyogikAvicchinnAnvayasantAnavizrAmaH sa eva hi taduttarotpAdAtmakaH = svAnarapariNAmaniSyanikarUpaH, sa eva ca parasparAnusyUtisUtritekavRttitayA = anyaMnyAnuvRttilakSaNa. | sUtragrathitai kAcAhAtmanA tabhayAtmakaH = pUrvottarapariNAmobhayasvarUpa iti / dRSTAnto'tra muktAdAma = mukkAbalI / yathA dIrce lambe muktAdAmani sarvepvapi svadhAmasUtrakasatsu = svAzrayIbhUtaguNavRttiSu muktAphaleSu satsu uttarottareSu dhAmasu japAdisamaya uttarottaramuktAphalAnAmudayanAt = uttaravartatemukkAkalA gamAt, pUrveSAM pUrveSAM ca uttaronareSu dhAmasu anudayanAt = anAgamAt sarvatrA'pi muktAdAmani parasparAnusyUtisUtrakasUtrasyAvasthAnAca = itaretarAnavattilakSaNasya guNasya = davarakasya sattvAca lakSaNyaM = udayAnudayAca - sthAnalakSaNaM prasiddham / ayaM bhAvo japAdiSu muktAphalaparAvartanasamaye nattatsvadezasUtrasthitAnA. muttarottaramunAphalAnAmagre gamanaM bhavati pUrvilamuktAphalAnAJca svasthAnAdadhogamanaM bhavati sUtraM tu avasthitameva tathA'trApi = pradezeSu pariNAmeSu cApi utpAda-vyaya-zrauvyAtmakaM trailakSNyamanapAyam / pUrvapariNAmanAzottarapariNAmotpAdayoH pariNAmAtmanA pariNAmAvasthAnAvinAbhAvitvAt / atra yadyapi svadhAmasUtrasthitAnAmunaravartinAM pUrvilAnAJca muktAphalAnAmekaMdaiva muktAdAmani avasthAnamAbAlagopAlaprasiddhaM, na caivaM zivakakapAlaghaTAnAM pUrvonarakAlabhAvinAmekadaikatra mRdravye'vasthAnaM dRSTacaraM nadhApi yayA muktAphalAnAM pUrvottaradezAvasthitAnAM vivakSitasthAne AgamAnAgamayo: dRSTatvam nathaidAtra pradezAdImAM vivakSitakAle ekatra udayavilA| yo prasiddhatvamityAdisUcanArtha dhyeyamityuktam / atra = jainapravacane nizcayataH = nizvayanayamAzritya, pradezAdInAM = pradezapariNAmAnAM utpattinAzasambhave'pi vyavahArataH = vyavahAranayamAzritya, pariNAmAnAmeva tI = utpAdatryayau na ta pradezAnAma raktazyAmayorutpAdavinAzadazAyAmapi 'sa se gradhina ekadravyavAstuvidhayA pUrvotnarobhayAtmaka hai| jaise mRtpiNhochedAtmaka mRdanyAtmakacAstudhvaMsa hI ghaTotpAdAtmaka hai aura vahI mRtpiNDa-ghaTAnyonyAnuvedhAtmaka sUtra se grathita mRdravyAtmaka ekavAstuvidhayA mRtpiNDayaTobhayAtmaka kahA jAtA hai| ThIka vaise hI yahA~ pUrvapariNAmocchedAtmaka vRtisImAnna = ekadavyAnvayasaMtAnoccheda hI tadutnarapariNAmotpAdAtmaka hai aura vahI parasparAnuvedhAtmaka sUtra se grathita ekadranyAnvayasantAnavidhayA pUrvotarobhayapariNAmAtmaka hotA hai| yaha gAna motioM kI mAlA ke dRSTAnta me spaSTa ho jAyegI / baha isa taraha-dIrgha evaM lambI motioM kI mAlA meM sabhI motI apane AzrayabhUta sUtra meM vidyamAna hote hue bhI japa karane ke samaya uttara uttara AzrayabhUta sUtrasthAna meM motioM kA udaya hotA hai evaM pUrva pUrva motioM kA usa sthAna meM udaya nahIM hotA hai, kyoMki ve motI usa sthAna ko chor3a kara Age calate haiN| phira bhI eka sUtra - dorI meM ve paraspara anuvRna hone se eka dorI meM rahane hI haiN| matalaba ki mUla dorI meM sara motI apasthita hone kI apekSA dhruva hai phira bhI dorI meM tat tat sthAna ke svIkAra evaM tyAga kI apekSA unake udaya-anudaya bhI hote haiM / jaise vahA~ tritayAtmakatA prasiddha hai ThIka vaise hI yahA~ bhI pradeza aura pariNAmoM meM evaM unase abhinna dravyavAstu aura dralpavRtti = dravyAnvayasaMtAna meM bhI utpAdanyapadhrauvyAtmakatA ko saMgati karane para dhyAna denA cAhie / atra, / yadyapi nizcayanaya se to pradeza evaM pariNAmoM kI bhI utpatti evaM vipatti mumakina hai| phira bhI vyavahAranaya Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .: madhyamasyAdvAdaraharUpe skhaNDaH 3 . kA.12 aSTasahasI-pravacanasArasaMvAdaH * cchedena ca dhovyaM tadavacchedena tu notpatinAzI, anyathA sakasapatte: / utpAdavyayayordravyatvaM tu svAvalambitaparyAyAvalambanatvAda bodhyam / utpAda-sthiti-bhavAzca na parasparaM sarvathA bhinA: kumbhasarga-mRtpiNDasaMhAra-mRttikAsthitInAmaikyenaivAnubhavanAt / ----* jayalatA hai evAyamiti laukikapratItiprasiddheH / na ca pradezAnAmantyAnAM niravayavatvAtkayaM utpAdavinAzau ? iti cAcyam, prayogajanitayo| rekatvikavinasAjanitayoHcotpAdavinAzayostavA'sambhave'pi samdayAjanitanasikotpAdasya antaragamanalakSaNasvAbhAvikavinAzasya cAvasthAvizeSAtsambhade bAdhakAbhAvAt / nandevaM sthityAdInAM pradezAdibhyo bhede sthitirabonyattivinAzI, vinAza evotpattisthitI, utpattireva ca vinAzasthitI iti prAptam, ekasmAdabhinnAnAM sthityAdInAM bhedAsambhavAt / tathA ca kathaM trilakSaNatA syAn ! ityAzaGkAyAmAha- yadavacchedena | zrIvyaM tadavacchedena eva tu notpativinAzau,yathA madadravyatvAvacchedana stharya ghaTatvAvacchedenotpAdaH matpiNa anyathA = ekAvacchedenaiva trayANAmupagame, teSAM niruktarItyA sApatteH = abhedaprasaGgAdityarthaH / nanutpAdAdInAmapi pariNAmatvenotpAdavyapadhAvyAtmakatvaM vAcyam / tacca kathaM tatra syAt ? anavasthApAtAditi cet naivam, tatra tadvataH kathaJcidabhedopagame sthityAdInAM sthitirevotpadyate sAmarthyAdvindayati ca, vinAza eva tiSThani sAmarthyAdutpadyate ca, utpanireva nazyati, sAmAttiSThatIti ca jJAyate, trilakSaNAyadezAdabhitrAnAM sthityAdInAM trilakSaNalvasiddheH / tathA ca sthitireva sthAsyati utpatsyate vinakSyati sAmarthyAt sthatA utpannA vinaSTeti gamyate vinAza evaM sthAsyAne utpatsyate vinakSyati sthita utpanno vinSTa iti ca gamyate / utpattireva utpatsyate vinazyati sthAsyatIti na kutazciduparamati satpatrA vinaSTA sthiteti gamyate / sthityAdyAzrayasya vastunonAdyanantatvAd anuparamasiddhaH sthityAdiparyAyANa kalatrayApekSiNAmanuparamasidbhiH, anyathA tasyAtallakSaNatvaprasaGgAt, satcavirodhAta / etena jIvAdi vastu tiSThati sthitaM sthAsyati, vinazyati vinaSTaM vinazyati, | utpadyate utpanna utpatsyate ceti pradarzita, kathazcita tadabhitrasthityAdInAmanyadhA sthAsyatItyAdibyavasthAnupapatteriti aSTasahanIkAraH / nanu tathApyutpAdavyayayovyAtmakatvaM kathaM syAt tayordravyapariNAmatvAditi cet ? ucyate utpAdanyayayojyatvaM tu svAvalambitaparyAyAvalambanatvAd bodhyam / svapadenotpAdavyayayorgrahaNam / tAbhyAmavalambitA ye paryAyA etatkAlInatvAdayaH teSAM avalambanatvAt = AzrayatvAt / paryAyAzrayatvasyaiva dravyalakSaNatvAt / 'etatkAlIna utpAda', 'etadravyapratiyogiko vyaya' ityAdipratIteH etatkAlInatvaitadravyapratiyogikatvAdiparyAyAzrayatvamutpAdavyayayorapi nirAbAthameva / idantu dhyeyaM - utpAdasthitibhaGgAzca na parasparaM sarvathA bhinA eva, kumbhasarga-mRtpiNDasaMhAra-mRttikAsthitInAM aikyena = abhedena anubhavAt 'kumbhotpAda eva mutpiNDasaMhAraH tAdeva ca mRttikAsthiti rityanubhavAta, teSAM trayANAM samaniyatatvAt / taduktaM pravacanasAre kundakundAcAryeNApi 'Na bhavo bhaMgavihINo bhaMgo vA gatya saMbhavavihINo / uppAdo deya bhaMgo Na viNA | dhobceNa atyeNa ||1-8||nc sarvadhavA'bhedaH, yataH prayo'pyutpAdAdayo bhinnarUpAvacchedena bhitrakAlAH ghaTotpAdasamaye ghaTavinAzasya ghaTavinAzasamaye ghaTotpAdasya, tadutpAdavinAzayorutpattivinAzAnacchitrakAlasambandharUpAyAH tasthiteH ghaTavinAzaviziSTaghaTarUpamRtsthityorcA virodhAt / tathA pratyekamapi deza-kAtsnyAbhyAM bhinnakAlatA, utpadyamAnasyApi paTasya dezenotpannatvAt dezena coTA se pariNAmoM kI hI utpani aura vipani hotI hai . yaha dhyAtavya hai / isa taraha yaha bhI yahA~ khyAla meM rakhanA jarUrI na = jisakI apekSA dhaunya hotA hai usI avadena utpAda aura nAma nahIM hote haiN| yadi jisakI apekSA sthairya ho usIkI apekSA utpAda-jyaya ko mAnya kiyA jAya tara to utpAda vyaya evaM praunya meM sAMkarya = ameda kI Apatti AyegI / yadyapi utpAda-vyaya inpapariNAmAtmaka hai phira bhI unameM dvanyAtmakatA kA inkAra nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki ce utpAda evaM vyaya meM Azrita etatkAlikatva Adi paryAyoM ke Abhaya hote haiN| paryAyAdhayatva hI to dravya kA lakSaNa hai| . * utpAda-vyaya-gaupya meM kacidameda * utpAda. / yahA~ isa rAta kA khyAla rakhanA cAhie ki utpAda-vyapa-dhaunya bhI paraspara sarvathA bhitra nahIM hai, kyoMki ghaTa kI utpatti, mRtpiNDa ke nAza evaM mRtikA dravya ke dhrIvya meM paraspara aikya kA hI anubhava hotA hai / ghaTotpAda se mina mRtpiNDadhvaMsa yA mRttikAsthairya kI upalabdhi nahIM hotI hai evaM mRtpiNDadhvaMsa ko chor3a kara ghaTotpAda yA miTTI ke dhrauvya kI jJapti nahIM hotI hai evaM miTTI kI sthiti ke binA atirikta ghaTajanma aura mRtpiNDavilapa kA jJAna nahIM hotA hai / Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *syAdvAdakalpalatA sammatitarkavRttisaMvAdaH dravyasya sthitikAla eva ca paryAyANAmutpattinAzasambhavAna kSaNabhedo'pIti paramasamayAmRtAsvAdodvAraH / ___ itthazca sarveSAmeva dravyANAM ekasvabhAvatve'myayaM kazcidavizeSo yadiha pragalajIvadravye eva parapariNAmAda vaicitryamanubhavata: / bhavanti hi yathA paramANavaH snigdhapakSatvAdivizeSeNa parasparamekIbhavanto vdayaNuka-tryaNukAdisamAnajAtIyadravyaparyAyabhAjo rAgandeSAdipravRttipAra * jayalatA * | syamAnatvAt prarandhena cotpadyamAnatvAt / bigacchato'pi dezena vigatattvAt dezena ca vigamiSyatvAt prabandhena ca vigacchattvAn / tiSThato'pi dezena sthitatvAta dezena ca sthAsyatvAta prabandhena ca tiSThanvAditi / ekasvarUpatvAda dravyAdardhAntarabhUtAdI kAlAzcaite viziSTAH santo mitrapratiyogiviziSTA vA kuzUlanAza-ghaTotpAda-mRtsthitInAmekakAlatyAditi tato'narthAntarabhUtA apIti / evaJcotpAdAditrayeNa traikAlyena bhedAbhedAbhyAM bhaGgasantatidravyasya bhAvanIyA sUkSmadhiyA, tryAtmaka-trikAlAtmakatayA'nantaparyAyAtmakatvAdekavastunaH (zA.vA. 7-1) iti vyaktaM syAdvAdakalpalayAptAm / tadevAha-dravyasya sthitikAle eca ca paryAyANAmutpaninAzasambhavAna kSaNabhedo'pi utpatti-vyaya-dhobyANAM trayANAM iti paramasamayAmRtAsvAdodgAraH / yathaikaikamapi utpannAdikAlatrayeNa traikAlyaM pratipadyate tathA vigacchadAdikAlanayeNA'pi utpAdAdirekakaH traikAlyaM prtipdyte| tathAhi * yathA yad yadaivotpadyate tattadevotpannamutpatsyate ca / yad yadaivotpannaM tattadaivolpadyate utpatsyate ca / yad yadaivotyatsyate tattadevotpadyata utpannaJca / tathA tadeva yadatapadyate tattadaiva vigataM vigacchad vigamiSyacca / tathA yadeva yadaivotpatraM tadeva tadaiva vigataM vigacchada vigamiSyaca / tathA yadeva yadaivotpatsyate tadeva tadaiva vigataM vigacchad vigamiSyacca / evaM vigamo'pi trikAla utpAdAdinA darzanIyaH / tathA sthityApi trikAla eva saprapazca: darzanIyaH / evaM sthitirapi utpAda-vinAzAbhyAM saprapaJcAbhyAmekaikAbhyAM trikAlA pradarzanIyeti dravyamanyonyAtmakatathAbhUtakAlanayAtmakotpAda-vinAza-sthityAtmakamiti sammatitarkaTIkAkAraH / nanu tathApi gaganAdInAM kathaM trailakSaNyaM ghaTAkoTImAToketa ? ucyate, tAbad AkAi dharmAdharmANAmavagAha-gati-sthityAdhAratvaM natadanAdhAratvasvabhAvaprAktanAvasthAdhvaMsamantareNa sambhavati / prayoga-vimasAtmakamUrtimadnyAnArabdhatvana gaganadharmAdharmAstikayAnAM avagAhakagantRsthAtRdravyasannidhAnato'vagAha-gati-sthitikriyAtpanneraniyamena syAtparapratyaya:, mUrtimadamUrtimadavayavadravyadvayotpAdyatvAdava - gAnAdInAM vainasika utpAdaH syAdaikatvika: syAdanakatvikazca / AkAzatvAdinA utpAdazyayA'pratiyogitvAd prauvyam / tataH siddhaM teSAM trailakSaNyam / ityazca niruktayuktyA sarveSAmeva dravyANAM utpAdatryayadhrauvyAtnake ekasvabhAvatve api asti ayaM kazcit cizepaH vailakSaNyaM yat = yasmAt kAraNAt iha = jagati pugalajIvadravye eva parapariNAmAd vaicitryamanubhavataH / tadeva samarthayati - bhavanti hi yathA paramANavaH snigdharUkSatvAdivizeSeNa / taduktaM 'giddhassa NidreNa durAhieNa lukkhassa lukkheNa durAhieNa / giddhassa lukSeNa u eDa baMdhI jahaNabaje visame same vA' ||iti / parasparamekIbhavantaH = anyonyAnubedhamAznayantaH vyaNukatryaNukAdisamAnajAtIyadravyaparyAyabhAja iti| idamatrAvadheyam - paramANukAraNanAbAdina: saugata-naiyAyika-syAdvAdinaH / tatra saugatanaiyAyikAzca paramANana apariNAmino vastutaH dUnya kI sthiti avasthA meM hI paryAyoM kI utpatti aura nAza kA sambhava hone se utpAda-vyaya-dhrauvya meM kSaNameva = kAlabheda bhI nahIM hai, jisakI vajaha kAlabheda se tInoM meM sarvathA bheda kI siddhi ho sake . yaha parama jainAmamasvarUpa amRta ke AsvAda kA ramya udAra hai| mA vizeSa dravya meM vizeSa kA pradarzana itthazca / uparyukta vicArasaraNI se yaha phalita hotA hai ki saba dravya utpAda-jyaya-prauvya tritapasvabhAvavAlA hai| dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudralAstikApa, jIvAstikAya evaM kAla - ina cha dravyoM meM eka svabhAva hone para bhI unameM kucha vizeSatA bhI jarUra hai, jisakI vajaha pudgalabanya evaM jIvacya hI parapariNAma se vaicitrya kA anubhava karate haiM, na ki dharmAstikAya Adi cAra dravya / jaise ki snigdha-rUkSatvAdivizepa se paraspara eka = saMmilita banate hue paramANu hI vyaNuka, Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 madhpamasyADAdarahasye khaNDaH 3 . kA.2 * paramANukAraNatAcArditratayamatabhedopadanam * taLayeNAtmAnazvAsamAnajAtIyadravyaparyAyabhAja iti na hyevamAkAzAdaya iti dik / nanvekasmin samaye virudotpatyAdidharmasamAveza: kathaM ? ityAzaGkAyAM dRSTAntamAhuH - gorasAdivAsiti / yathAhi gorase sthAyini pUrvadugdhapariNAmavinAzottaradadhipariNAmotpAdau pratyakSapramANasindatvAma virAndo, taduktaM 'payovratI na dadhyatti' (zA.sa. 7-3) ityAdi, tathe * mayatatA* manyante / bauddhamate paramANUnAM samudAya evaM ghaTAyaH na tu teSAM pAraNAmarUpaH / naiyAyikamane ghaTAdirna paramANusamUhasvarUpoM nApi paramANupariNAmarUpaH kintu paramANudvayAta iyaNukarUpo'vyavI jAyate / sa ca mbAbyavararamANaddhikAdatyantaM bhinnaH / evaM vibhiH dvayagukaiH tryaNukasvarUpo'vayavI caturbhiH tryaNukaizca caturaNakasvarUpo'cayapI utpdyte| paramANukAraNatAbAdamadagIkurvanto'pi syAdvAdinaH paramANUnAM pariNAmarUpaH dvayaNakAdirghaTAdizcAvayatrI kayazcitsyAvayavApRthagbhUta ini manyanne / ato janAH pariNAmavAdinaH saugatayogavaizeSikAstu na pariNAmavAdinaH / sAGkhyayogavedAntinaH tu na paramANukAraNatAvAdinaH, paramANUnAmevAsvIkArAt / prakRtareva pariNAmabhUtaM jagaditi sAMkhyAnAM yogAnAJca matam vedAntinastu sAtryasammatAM prakRtimapahAya tatsthAne mAyAmabhiSecayanti / saiba mAyA avidyA, ajJAnaM iti nigaDate taiH / nanmate mAyAyA eva pariNAmabhUtaM jagata, yato mAyA pariNAmikAraNam / yatra svarUpe vikAro bhavati tAdRzAM kAraNa riNAmi upAdAnaga, yathA dugdhaM danaH / yatra svarUpa vikAro na bhavati tatkAraNaM civa"pAdAnamucyate yathA rajjuH sarpasyati vaMdAntinaH / / nanu pUrvamandhakAravAde bhavadbhireva tamaHparamAzUnAM prakazAtmanA pariNAmaH pratyapAdIti kathamatra 'samAnajAtIye'tyuktamiti cet ? naivam dravyattvasAkSAvyApyajAtirUpeNaiva samAnajAtIyatvasyAtrAbhIpsitatvAt / dravyatvasAkSAdvyApyajAtavacchedana niyataparyAyA. rambhavAdaH tadavAntarajAtyavacchedena cAniyataparyAyAramvAda ityatrApyanekAntasya labdhaprasaratvAt / ata evAnupadaM vakSyamANA'samAnajAtIyadravyaparyAyotpAdakathanamapi na viruddhm|| jIvadravye parapariNAmAd caicitryamupadarzayati - rAga-dvepAdipravRttipAratantryeNa AtmAnazca asamAnajAtIyavalyaparyAyabhAjaH dravyatvasAmAnyASyajIvatvabyApyanaratya-devatvAdivaijAtpazAlidravyaparyAyavantaH bhavanti iti / na hyevamAkAzAdayaH snigdhalakSAdipariNAmavizeSAdanyasmAdvA samAnAsamAnajAnIyadravyaparyAyazAlino bhavanti / sa ca vizeSaH AkAzadharmAdibhedI vA jIvapudgalamAtravRnivajAtyaM vA sAMvacchintraparimANayattvaM vA sambandhavidoSeNa rUpAdimancaM vA svAtantryeNa gantRtvAdikaM vA anyo vA kazciditi bahuzrune yo:vagantavyamityAdisUcanArtha digiyktiH| mugdhaH zakate - nanviti / sthAyini = dagdhadadhyavasthAcyApini / zAstravAtAsamuccayasaMvAdamAha-payobratIti / payobatI payo'ti dadhinnataH / agorasannato nobhe tasmAttattvaM trayAtmakam / iti saMgharNA kArikA / payovataH = kSIrabhojanananaH / / na dadhyanti = na dadhi bhudd'te| yadi ca danaH parasa ekAntAbhedaH syAttadA tasya dadhi bhujato'pi na batbhata syAt / tathA || dadhinnataH = dadhibhojanavrataH na payaH = dugdha ani / payaso daghna ekAnnAbhede ca tad bhuJjato na dadhibhAjanabatabhaGgaH syAt / / tato daviSayasoH kathaJcidbhedaH / tathA agorasabrataH = AranAlAdibhojanavrataH ubha = dugdhadhinI nAti iti gorasabhAvana | dhyaNuka, caturaNuka Adi sajAtIya dravya * paryAyoM ko dhAraNa karate haiN.| isI taraha rAga-dvepa Adi pravRtti ke pAratantrya se AtmAeM bhI nara, nAraka, tiyeca Adi asamAnajAtIya dranpaparyAya ko dhAraNa karatI haiN| magara AkAza, kAla Adi dravya | parapariNAma se caicitrya ko dhAraNa nahIM karate haiN| isa viSaya meM bahuta kahA jA sakatA hai / yaha kathana to eka digdarzana hai| isa bAta kI sUcanA dene ke lie zrImadjI ne yahA~ dika pada kA prayoga kiyA hai| gorasAhasAnta se trailadANyAsindri nan. / 'utpAda, vyaya aura dhIjya to paraspara viruddha haiM / ataH eka hI kAla meM eka dravya meM unakA mamAveza kaise ho sakatA hai ?' isa prazna ke nirAkaraNA mUlavAra zrImadjI gorasAdi ke dRSTAnta ko batAte haiN| vaha isa taraha . gorasa syApI dravya hai phira bhI usI meM pUrva ke dugdhapariNAma kA vinA evaM uttara dadhipariNAma kA utpAda pratyakSa pramANa se siddha hone se sthairya, utpAda aura vinAza paraspara viruddha nahIM hai / 'gorasAtmanA sthira drazya hI dugdhAtmanA naSTa huA aura dadhirUpa se utpanna huA' - yaha pratIti to sArbajanIna hai| isalie no muripurandara zrIharibhadrasUrijI mahArAja ne kahA hai ki-> jisako kevala dUdhabhojanavrata hai, vaha dadhi nahIM svAtA hai aura jisako dathibhojanavrata hai vaha dugdhapAna nahIM karatA hai| isameM phalita hotA hai ki dugdha aura dadhi meM paraspara bheda hai / anyathA dugdhabhojanavratI nahIM kA bhI bhakSaNa kara le taba use pApa Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * syAdvAdakalparatAvyAkhyAlaMzaH * hApi dravye sarvadA sthAyini pUrvapariNAmocchedottarapariNAmotpAdau pratItibalAdeva na virudAviti || bhAta iti zreyaH zrI: // 5 // * jayalatA. . dvayorabhedaH; anyathA kRtagArasapratyAkhyAnasya dugdhAyakaikabhojane:pi na vratamaGgaH syAditi / tasmAt = dravyaparyAyobhayAtmakatvAta trayAtmakaM = utpAdavyayadhovyApRthagbhUtaM vastu iti syaadvaadklpltaanyaakhyaaleshH| nigamapati - tathA ihApi = dAntika pi dravye sarvadA sthAyini dravyatvasya dhvaMsapratiyogitAnavacchedakatvAt, pUrvapariNAmAMcchedottarapariNAmotpAdau pratItibalAdeva na viruddhI askhalatsArvajanInasvarasavAhipratyakSasyAnapalapanIyatvAt iti bhAvaH / yathA caitattattvaM tathA pUrvamaneko vibhAvitamacetyalaM vistaraMgani zam ||12|| isa jayalatAkRtprazastiH tapAgacche zrIsaguNagaNamaNizreNinidhayaH tapa:zrInyAyAmbhAnidhaya ucitAcAravidhayaH / svabhaktacchApUrtticidazataravA buddhiguravaH samudbhUtAH zrImadvijayivijayAnandaguravaH // 1 // zrIsaMghe dadatAM vidyAsaukhyakalyANasampadaH / paTTapadmAkare teSAM jAtaH kamalasUrirAT // 2 // tatpagagane jAto vIravijayavAcakaH / candravadgovilAsaiH kuvalayavodhatatparaH // 3 // tatyagaganadinamazirajaniSTa janeSTadAnadevamaNiH / zrIvijayadAnamunimagiranuguNAdharitarajanimaNiH // 4. ratnAkarAdivatasmAt ziSyaratnaM babhUva sat / vIzI pe hi no manye yadguNavarNane prabhuH / / 5 / / saubhAgyAdbhutavaibhavo bhavamahAmbhorAzikumnIzvaH / tanpaDheM guspremasUriMgaNabhRnnanyAdavidyApahaH ||6|| dAkSiNyaikanidhiLadhAnna sahaje dehe-pyaho mUrchitaM kAruNyAmRtavAridhirvinidadhe guptau svakIyaM manaH / zAntAtmA'nucaraM cirasya vinijagrAhandriyANAM gaNaM, yo vijJAtasamastadasturabhavat tulyazca hemAzmanoH // 7|| kAlimakRti kalikAle kAle'bhUt kAlimA manAga nAsya / pratyuta sa eva yena svayazassudhayA zucIcakre ||8|| manasi ghanavivekasnehasaMsekadIto dyutinatanuta yaspa jJAnarUpaH pradIpaH / asamatamatamAMsi dhvaMsapatrAsA'sau na khalu malimasaM svaM kintu kutrApi cakre ||2|| varNyate kimataH tasya zrIsiddhAntamahodadheH / mAhAtmyaM yatkarasparzAn saMsArI saMyamI bhavet // 10 // tatrodiyApa tamasAmavasAyaheturnistArakyutibharI bhuvanaprakAzaH / gacchAdhiSI bhuvanabhAnugaNI namasyapAdA navArka iva sahitakaJcittaH / / 11 / / naiyAyikAnAmupakArakANAM tapasvinAM kIrtimatAM kavInAm / avyapakAnAM sudhiyAM ca madhye dadha sadA yaH pradhamatvameva ||12|| suragurusamA prekSA girazca avasa: sudhA, adharitadharaM dhairya yasya kSamAnuRtakSamA / zamadamavanaH pAtAla prAvizadbhavalaM yazaH zazijyakaraM nAbhUtkasyAdbhutAya munpribhoH ||13|| na lagegA aura dadhibhojanavratI dugdha kA AsvAda ko nara bhI use pApa na lagegA / magara aisA nahIM hai| isase dudha aura dahI meM bheda siddha hotA hai| magara jisane gorasa kA pratyAkhyAna kiyA hai vaha na to dUdha ko pItA hai aura na to dahI ko khAtA hai| isase yaha siddha hotA hai ki dugdha aura dadhi meM gorasAtmanA abhaMda rahatA hai| kevala dudha hI gorasa ho taba to dadhibhakSaNa karane para bhI gorasapratyAkhyAnI ko pApa na laganA cAhie aura kevala idhi hI gorasa ho tara to dugdhapAna karane para bhI gorasapratyAkhyAnI ko pApakarmacandha nahIM honA cAhie / magara aisA hotA nahIM hai / gorasapratyAkhyAnI rAhe dUdhapAna kare yA dadhimakSaNa kare magara use pApakarmabandha hotA hai / isose siddha hotA hai ki dUdha aura dahI gorasAtmanA paraspara amitra bhI haiN| matalaba ki dadhi kA utpAda, dugdhavinAza evaM gorasasthairya paraspara eka kAla meM eka dravya meM viruddha nahIM hai . yaha siddha hotA hai| jaise isa dRSTAnta meM utpAda-vyapa-dhrauvya tritayAtmakatA kI siddhi hotI hai ThIka vaise hI yahA~ sarvadA sthAyI dragya meM pUrvakAlIna pariNAma kA nAza aura uttarapariNAma kA janma bhI pratIti ke bala se hI paraspara viruddha nahIM hai| isakI zAMti se bhAvanA karanI cAhie // 1 // Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 884 madhyamasyAdvAdarahasye khaNDa: 3 kA 12 * javalatAkRtpradAstiH iti mahAmahopAdhyAya - yazovijayagaNivaraviracitaM syAdAdarahasyam (madhyamaparimANam) zrIrastu saGghasya / OM gayalatA iSTaphalAdisiddhAntAH samyakzAstrAnusArataH / sthApitA yena sa jIyAt bardhamAnataponidhiH ||14|| bhavyAnsArdhaM kuTumbaiH bahuza upakRta karmo'bodhayayo vAgmI tarkajJavaiyAkaraNagaNamaNiH pItasiddhAntasindhuH / yatrAmAmAnadhAbhAdharitamukharavaitaNDikA Azu nezaH, snatRRNAM sAdarANAM vidalayati vipad yaH pradatte hi bhavan ||15|| tatpadve guNaratnaroNagirirgAmbhIryapAdhonidhiH tuGgatvAnukRtazramAdharapatiH sAmye ca tArApatiH samyagranavizuddhasaMgramazamaH svAcAracaryAnidhiH dAnto no jayaghoSasUritAnniH saGgacUDAmaNiH ||16|| AbAlyAzcintakaH bAlyakAle pitrA sahaiva yaH / dIkSAM gRhItavAn naiva ca spRSTavAn vikAritAm ||17 kaNThasthacchedazAstrAdiH navyakarmAdizAstrakRt / dikpaTazAstramImAMsakaH sarvazAstravit ||18|| brUmaH kiM tasya mAhAtmyaM yatsahavAsato janaiH / mAdRzA api mUrkhA gaNyante patI pramAvatAm || 19 za tacchiSyoM rAjate prAjJaH vijaya: jayasundaraH / yena medhAvinA prAptAH stokakaireva vatsaraiH ||20|| nyAyakarmAdisAhityasiddhAntodanta taTAH / mahyaM pradattavAn nyAyazAstrazikSAmanAvilAm // 21 // padArthAH prakaTA padvatprasAdAccandrasUryayoH / bhavanti prANinAM nityametayorme tathA kila ||22|| kAlasya padanyAsa sAmarthyaM nama sAmpratam / vijRmbhate'tra sAmarthyametayoriti me matiH ||23|| etayoranurAgAd vacanAtprasAdatazca me / dvitIyeyaM kRtiH prArabdhA pUrNA ca tathaiva hi ||24|| darthinAM yatpreraNayekadA / jAtaM vArSikadAnaM tasmai hemasUraye namaH ||25|| paJcaviMzatibhiH sArdhaM prabrajitaH sa me guruH / vijaya: vizvakalyANaH puNyazAlI prabhAvakaH || 26 // prasannAsyAya saumyAya caityoddhArodyatAya hi / bhuvana bhAnusUrIzaziSyAya gurave namaH ||27|| tacchreiSyeNa mayemAM jayalatAM kurvatA satA / zrImRtyuJjaya siddhapAkhye tarasI sAdhite mudA ||28|| granthe'smin jaTilA granthayaH prAyaH prativAkyagAH / tathApi gurubhaktyA prasAdAca zAradAkRtaH // 29 // subodhe'smina mayA zAkhANi zatazo'vagAhya vai / jayalatApadArthedamparyArthakalitA kRtA ||30|| gajagatyabhrarAzipramite (2048) vikramavatsare / kArttike hubalIpuryAM rAkApAM pUrNatamagAt / / 32 / / TIkeyaM zodhitA tarkaratnaiH zrIjayasundaraiH / puNyaratnAdibhizvAdhyAtmatapojJAnazAlibhiH ||32|| kRtiriyaM sadA nandyAcchrayazovijayasya hi / anayA labhatAM loko viSayavijayazriyam // 33 // 1 grandhAgram - 23000 iti mahAmahopAdhyAya - yazovijayagaNivaryaviracita madhyamasyAdvAdarahasyaprakaraNasyopari muniyazovijayakRttajayalatA TIkA samAptA kalyANamastu tRtIyaH bhAgaH saMpUrNa : granthazca saTIkaH samAptaH | isa taraha nyAyavizArada nyAyAcArya mahanIya mahopAdhyAya yazovijayajI gaNivaryazrI se viracita (madhyama) syAdvAdarahasya grantha kI suvizAla gacchAdhipati vardhamAnattaponidhi, nyAyavizArada AcAryadeva zrImadvijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjA ke ziSya zAsanaprabhAvaka munirAjazrI vizvakalyANavijayajI mahArAjA ke ziSya muni yazovijaya se racita ramaNIyA (hindI) vyAkhyA sAnanda saMpUrNa huI / zrIrastu zramaNa saMghasya hubali kArtika pUrNimA vi.sa. 2048 Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MG pariziSTa-1 madhyamasyAdvAdarahasye spaSTIkRtA arthavizeSAA: 1. avagAhanA hi na saMyogadAnamupagraho vAnyasAdhAraNatvAt kintvAdhAratvaparyAyaH __ Abhimukhyena grahaNaM mukhyatvaM, tadviparItatvamupasarjanatvam upayogazvopalipsorAbhogakaraNaM iti vizeSAvazyakavRttau 4. ekazeSasthale tu vastutaH padAntarasmaraNameva kalpyam 287 5. ekadobhayatAtparyagrahe ekapadAdekadobhayabodhAsvArasyanirvAhAya 'sakRduccarite' tyAdiniyamo yuktaH 216 6. RjusUtranaye upAdeyakSaNa evopAdAnapradhvaMsaH 7. kSayazcAtrAkarmakSaye) svasamAnAdhikaraNatajjAtIyaparyAyaprAgabhAvAsamAnakAlInastatparyAyadhvaMso. na tu 455 sarvathAbhAvaH kRtasya-kumbhakArAdiprayatnasya nAza:= upadhAnAvyApyatvama, akRtasya = kumbhakArAdiprayatnA bhAvasya111 AgamaH= anupadhAnAvyApyatvam 9. tattadarthasvarUpapariNAmapariNatapadabodhyatAvacchedakarUpavatvaMtat (anabhilApyatvam 10. mohakSobhavihIno hyAtmanaH pariNAmaH zuddhaH sa eva hi cAritryazabdavAcyaH 11. na caivaM mokSe' pyanujighRkSApattiH jinanAmakarmodayasAcivyAdeva tatpravRtteH 12. nanvatra kiM kAraNatvamiti cet niyatAnvayavyatirekavyaMgyaH pariNAmavizeSaH / 834 13. yogyatAvizeSazca tadaMze jJAnAvaraNakarmakSayopazamaH 14. vyavahAranaye tu ghaTottarakAlavarttimRdAdisvadravvaM ghaTapradhvaMsaH 15. vastutaH sAmAnyata eka' cakSuSajannI yogyatA' parA ca tamaHsaMyuktacAkSuSajananI 352 16. vidhimukhapratyayavedyatvaM sattvaM, niSedhamukhapratyayavedyatvaM cAsattvam 17. dvayaM na viruddhaM = na parasparAnadhikaraNAdhikaraNam 465 18. prAcyAdivibhAgena kathazcidvibhitrA prAcyapratibhyobhayAdhAratvena kathAJcidekA cAkAzAtmikaiva digiti / 693 19. samaniyatAbhAvastveka eva / 20. svabhAvo hi svadravyaguNaparyAyAnugataM svarUpAstitvam 178 21. 'sarve sarvArthavAcakA' ityabhyupagamenaikayA zaktyApyekapadasyAnekArthabodhakatvAt 297 22. sAhazyaM na tadbhitratve sati tadgatabhUyodharmavattvaM, kintu tdvRttidhrmekdhrmvttvm| 23. ekatvaM ca sNgrhnyaarpnnaarpitbuddhivishessvissytvm| 24. saMketo hi tapazcaraNadAnapratipakSamAvanAvajJAnavaraNakSayopazamabhivyaJjakatayopayujyate na tu shbdaarthsmbndhtyaa| 25. bhagavatAM mohAbhivyaktacaitanyavizeSarUpAyA icchAyA asattvepi tadanabhivyaktacaitanyavizeSarUpAnujighRkSAdisattvamaviruddham / .. . Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 886 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 1. 2. 3. 4. pariziSTa-2 madhyamasyAdvAdarahasye nirdiSTA granthavizeSA: 198, 529 8. jJAnakarmasamuccayavAdaH 617 874 adhyAtmamataparIkSA anumAnakhaNDaH (ta.ciM.) anekAntavyavasthA aSTasahastrI AkaraH (syAdvAdaratnAkaraH) guNasthAnakakramArohaH citrarUpaprakAzaH aSTasahastrIkAraH (vidyAnandaH) ucchRGkhalAH udayanaH RjavaH ekadezI 5. 6. 7. 8. gaGgezaH 9. granthikAH 10. cArvAkaH 11. jaranaiyAyikAH kandalIkAraH (zrIkaNThaH) kApilamatam pariziSTa - 3 madhyamasyAdvAdarahasye nirdiSTA nAmavizeSAH 12. tathAgataH 13. tautAtikaikadezI 14. digambarAH 15. dIdhitikRt 16. navInaH 17. navyacArvAkaH 18. navyanaiyAyikaH 763 22.96, 298. 649 117 4468 19. navyamatAnuyAyI 20. nUtananaiyAyikaH 21. naiyAyikaH 22. naiyAyikaikadezI 23. pakSadhara mizraH nyAyavAdArthAH 9. 10. padArthamAlA 11. vizeSAvazyakavRttiH 89, 458, 481,525 92. 245.435.862 292.393, 638, 655 73, 754 93,498.621 12. zrIpUjyalekhaH 13. saptabhaGgItaraGgiNI 14. stutiH 268 24. pragalbhaH 346 102 104,584 157 585 407 701 721 68. 174 874 28. bhaTTTAH 29. bhavadevaH 634 30. maNikRt 31. mImAMsakaH 35 667 32. yazovijayaH 635 33. yauktikAH 705 34. yaugAH 546 35. rAmabhadrasArvabhaumaH 350 36. lokAyattikaH 37. vardhamAnaH 38. vaizeSikaH 39. ziromaNinayAnuyAyI 40. sAMkhyaH 25. prAJca 26. prAbhAkarAH 27. bauddhaH 41. sAmpradAyikAH 42. stutikRtaH 43. syAdvAdI 139,564,655 44. svatantrAH 45. hemasUriH 714 58 93.299 229 mm 366 47, 486, 675,697 363 546 762,770 248 11.88, 170,610 710 160 87 9.4,126,770 55.8 635 384,504 549 723 111, 127,634760770 729,752 737 736 389 1. 160 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 887 470 28 6 3 876 pariziSTa-4 madhyamasyAdvAdarahasye granthAntarAdughRtAnAM saMvAdAnAM sUciH amA.nonA 27. to bhAsai sancannu 2. aNNaM ghaDAu rUvaM (zrIpUjyalekha) 28. na bhavo bhaMgavihiNo (pra. sA. 2.8) atyantAsatyapi jJAnaM 29. nANassa savvassa (uttarA. 32.2) 197 (khaM.khaM. khA. 1.1) 30. nAnAtmAno vyavasthAtaH 8.23 4. anante zuddhasamyakatva (gu. kra. 130) 31. nityaM vijJAnaM AnandaM (tai.A.) 162, 827 asadakaraNAdupAdAna (sAM.kA.9) 32. nityaM sattvamasattvaM (pra.vA. 3.34) AnandaM brahmaNo rUpaM 33. pannavaNijjANaM puSa (vi.A.bhA. 141) 518 7. AyA sAmAie 198 34. patravaNijjA bhAvA (vi.A.bhA. 141) 514 8. iha vividhalakkhaNANaM (pra. sA. 2.5) 483 35. payovatI na (zA.vA. 7.3) 9. upayogacopalipso (vi. A. vR.) upAdhayo (syA.maM. 24.359) 36. pavibhattapadesattaM (pra.sA. 2.14) 11. upAdhibhedopahitaM (anyayo. vya. 24) 610 37. puDhe sugei sadaM (A.ni.5) 12. uvatrei vA 38. pUrvAparapariNAma (pra.na. 5.5) 480 13. ekatra vastuni (pra.na. 4.14) 229 39. pramANapratipanna (pra.na.ta. 4.44) 282 14. ekatra vRttau hi (zaMkhe pA. stotra-48) 40. mukhe pucche ca |iti.haa. 96) 599,606 15. ege bhaMse jIvappaese (AtmapravAda) 41. yauva yo dRSTa (anya vyava. 9, 804 16. etasya cAkSarasya (bR. Ara. 3,8.9) 42. yathA hi preryate 17. evaMvidhaM sahAve (pa. sA. 2.19) 43. rUvaM puga pAsai (A.ni. 5) 18. kayamANe kaDe vikalpayonayaH 19. kevalavitreyasthe (bRka.bhA. 58) 45. viseDhI puNa sadaM (A.ni. 6) 20. caitanyasvarUpaH (pra. va. 1.56) 756 46. vItarAgajanmAdarzanAt (nyA. sU.) 21. jamhA ya moaguccAraNami 47. saMvideva hi bhagavatI (bR. ka. mA. 59) 48. sabaMdhayAraujjoA (uttarA.) 22, jutto ya taduvayAro (vi. A. bhA. 2347) 49. saddacvaM sacca guNo (pra. sA. 2.5) 23. ThANanisejja (pra. sA. 1.44) 526 50. sabmAvo hi sahAve / (pra. sA. 2.5) 481 24. tatra sacetasA 617 51. sAdhu candramasi (kA, pra. 7.78.8) 25. tasmAtra badhyate (sAM.kA.62) 776 52. siddhiH syAdvAdAt (si. 2. 1.1.2) 737 26. teSAM mohaH (nyA. sU. 4.1.6) 53. siddhe no carittI SXC . . 520 8.gov000 0 813 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvaH sa 41 // pariziSTa-5 madhyamasyAdvAdarahasye darzitAnAM nyAyAnAM sUciH 1. eke.sIvyato'parapracyutiH yadizeSayoH kArya-kAraNabhAvaHsa 2. ekatra dvayam 139.481 tatsAmAnyayorapi 3. taddhetorastu ki tena 7. viziSTavAcakAnAM padAnAM 173 4. gharmikalpanAto dharmakalpanA laghIyasI 688 vizeSaNavAcakapadasamavadhAne sati vizeSyArtha-mAtraparatvam pratyayAnAM prakRtyAnvitasvArthabodha- 467 katvam sakRduccaritaH zabdaH sakRdevArtha 285,296. gamayati 227 8. 448 pariziSTa-6 jayalatA meM khaMDita kiye gaye graMtha evaM mata kI sUci anekAntavAdanirAsa 106 | 24. dIdhiti 1435.689 atrambhamata | 25. devarAjamata arthasaMgraha | 26. nAradaparivrAjakopaniSat 4 aSTasahasI . .. 258, 15 29. nArAyaNaparivAjakopaniSat 8.08. aitareyopaniSat 824 28. nyAyakaNikA 451 kaThopaniSat 824 29. nyAyakandalI 122, 405.716 7. kalpataruparimala 30. nyAyatAtparyaTIkA kAnTamata 31. nyAyabhASya kAraNatAvAda (jagadIza) 32. nyAyabhUSaNa 21,73,84.113.114, 10. kArikAvalI 685 177,180,234,236,272 23. nyAyamaJjarIsAra 11. kiraNAvalI (udayanAcAryakRta) 375, 753 2. gauDapAdakArikA 34. nyAyaralamAlA 13. chAndogyopaniSat 35. nyAyaratnAkara 703 800,808, 824 14. jAgadIzIvyadhikaraNadIpikA 36. nyAyasiddhAntadIpa (zazadharazarmA) 380 255 37. pakSadharamizramata 15. tattvacintAmaNi 408 12,16,35,36,51. 38. pramANavArttikAlaGkara 16. tattvacintAmaNi AlokaTIkA 39. pravacanasAra 213. 529 17. tattvasaMgraha 235, 540 40. pravacanasAratAtparyavRtti 18. tattvasaMgrahadIpikA 100 41. prazastapAdabhASya 10.695 19. tattvasaMgrahapaJjikA 42. bRhadAraNyakopaniSat 440, 442,824 20. tattvArtharAjavArtika 104 43. brahmabindUpaniSat 21. tattvArthazlokavArtika 525.5.30 44. brahmasUtrazAGkarabhASya 10, 225, 234, 264 22. tarkasaMgrahanRsiMhaprakAzikA 851 45. bhavadevamata 23. tripAdvibhUtimahAnArAyaNopaniSat 448 . mathurAnAthamata 348 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 47. mAdhyamakavRtti vidhiviveka 455 48. mAdhyamikakArikA 613 | 64. vedAntakalpataru 223 49. mImAMsAnyAyaprakAza 451 / 65. vyadhikaraNaprakaraNa 50. mImAMsAparibhASA 6. vyutpativAda 76,214 51. mImAMsAsArasaMgraha 451 | 67. vyomavatI 52. muktAvalI 29.20688.01. 68. sarAyamAjhaga 100.808 647.688.700,759.814.825 69. zivAdityamata 53. muktAvalIkiraNAvalI 70, zeSAnantamata 408 54. muktAvalIdinakarIyavRtni 31,72,326,370, 508,648.688. 71. zlokavArtika 451, 452, 455.698 732,735.872 72. zvetAzvataropaniSat 48,808 55. muktAvalIprakAza 874 73, saptabhaGgItaraGgiNI (vimaladAsakRta) 269 56. muktAvalIprabhA (nRsiMhazAlI) 309.326, 74. sAMkhyakArikA 211.773.774 508.591,693 57. muktAvalImaJjUSA 31,309, 695.797, 75. sAMkhyatattvakaumudI 123.128 703,732,871 76. sAMkhyatattvakaumudI kiraNAvalI 58.. muktAvalImayUkha 385 77. sAmAnyaniruktidIdhiti 59. muktAvalIrAmarudrIyavRtti 370, 435, 437, 78. siddhAntalakSaNadIdhiti 369 (dinakarIyataraGgiNI) 11.512,664 79. syAdvAdadhvAntamArtaNDa 427 60. muNDakopaniSat 448,824 8c. hiriyannAmata 61. yogasUtra 81. hegalamata 62. relmaholTasamata 182 Neer Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 686 pariziSTa-7 jayalatA meM nirdiSTa sAkSI graMtha kI sUci atharvaziraupaniSat 875 31. kAraNatAvAda (gadAdharakRta) 842, 847, 857. 2. advaitasiddhi 858.8.60.863 32. kAraNatAvAda (jagadIzakRta, 3. adhyAtmaditi 33. kArikAvalI 417 adhyAtmamataparIkSA 198,209, 529 34. kAvyaprakAza 451, 486 5. adhyAtmopaniSat 513,875 35. kAvyAnuzAsana 486 6. anuyogadvArasUtra 36. kAzikA 78.287 7. anekAntajayapatAkAvRtti 78,536 37. kiraNAvalI (udayanakRta) 8. anekAntavyavasthA (jainataka) 300.826. 835,874 38. khaNDanakhaNDakhAdya 51,421 andhakArabhAvavAda 39. guNasthAnakakramAroha 10. anyayogavyavacchedadvAtriMzikA 166.201, 40. gauDapAdabhASya 111.772 300, 610,759,804 41. citrarUpaprakAza 570,584 11. anvIkSAnayatattvabodha 172 42. chAndogyopaniSat 12. abhidhAnacintAmaNi 163, 803, 8.08.818 339 43. jIvavicAra 13. amarakoza 32.290,408 44. jIvAjIvAbhigama 14, amRtanAdopaniSat 45. jainatarka 8.28,835 15. avacchedakatvaniruktidIdhiti 240, 277 46. jJAnakarmasamuccayavAda 830 16. aSTasahasrI 709, 835.880 47. jJAnAbandu 524,768 17. aSTasahasrItAtparyavivaraNa 139.207,227, 249,227,300,450,454 48. tattvacintAmaNi 35,42,84,88.89. 317.680.827,856 18. AtmakhyAti 785,799.800,817 49. tattvacintAmaNiAloka 19. Atmatattvaviveka 50. tattvacintAmaNidIdhitiprakAza 248 20. AtmatattvavivekavRtti 152 51. tattvapradIpikA 21. AtmapravAda 808 52. tattvavaizAradI 106.145 22. AptamImAMsA 3.155.199. 256, 762 53. tattvasaMgraha 23. Avazyakaniyukti 524, 528,617. 693.833 54. tattvasaMgrahapaJjikA 24. AvazyakaniyuktidIpikA 6.29 55. tattvArthaTIkA 105.39.9.524.529.685,690 25. AvazyakaniyuktihAribhadrIyavRtti 72.692.693 56. tattvArthabhASya 26. itihAsopaniSat 57. tattvArtharAjavArtika 11.3.685 27. utpAdAdisiddhivRtti 139, 236, 460,539 58. tattvArthazlokavArtika 19. 234,685 28. Rgveda 234 59. tattvArthasUtra 305,746.8.28,877 29. karmagrantha (caturtha) 0. tarkasaMgrahanIlakaNThIyavRtti 30. kalyANakandalI 128 18 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 821 680 478 61. tarkasaMgrahanRsiMhIyavRti 846 62. tarkasaMgraharAmarudrIyavRtti 607.845 63. tarkasaMgrahanRsiMhIyaprakAzikA 852 64. tejobindUpaniSat 875 65. taittarIyabrAhmaNa 131 66. taittirIyopaniSat 10.754,755.792, 822,826,870 67. tripAdvibhUtimahAnArAyaNopaniSat 875 68. tripurAtApinyupaniSat 876 69. dazavaikAlikaniyukti 757 70. dIdhiti 533,746,748,852,862 71. devIbhAgavata 760 72. dvAtriMzikAprakaraNa (siddhatenasUrikRta) 832 73. dvAdazAranayacakra 229.698 4. dharmasaMgrahANIti 6.828 75. dhyAnazataka 628 76, nandIsUtra 77. nayacakrasAra 78. nayarahasya 460 79. nayAmRtataraGgiNI 80. nayopadeza 171. 184, 231,300.569.830 81. nArAyaNottaratApanIyopaniSat 808 82. nizIthapIThikAcUrNi 822 83. nRsiMhottaratApanIyopaniSat 84. naiSkarmyasiddhi 85. nyAyakaNikA 131,224.400522 86. nyAyakandalI 131.806.822.823 87. nyAyakusumAJjali 88. nyAyakhaNDakhAdya 533.798,800,805 89. nyAyaprabhA 90. nyAyabhASya 656,737 91. nyAyamAlA 92. nyAyasaMgraha 258 93. nyAyasiddhAntamaJjarI-zabdakhaNDavRtti 452 204 21 94. nyAyasUtra 52, 467,656,750.761 95. nyAyasUtravaidikavRtti 96. nyAyAloka 97. nyAyAvatAravRtti 98. paJcadazI 99. paJcapAdikAvivaraNa 100. parAmarzagAdadharI 101. parIkSAmukha 102. pANinisUtra 78.79,164,166, 260,286,737758 103. pataJjalamahAbhASya (vyAkaraNa) 71,754 104. pataJjalayogabhASya 105. pAramAtmikopaniSadvRtti 106. pAzupatabrahmopaniSat 877 107. pramANanayatatvAlokAlaGkAra16,141,229.236. 234,28.2.283.299,301,480, 634,636,648,756,770,774 108 pramANamImAMsA 109. pramANavArtika 28, 448.547 110. pramANavArttikAlaGkAra 547 111. pramArahasya 139 112. prameyakamlamArtaNDa 113. pravacanasAra 23,92,108,130,180,192, 196,212,433,481.524,529,887 114. pravacanasAratattvapradIpikA 23,92,108.130, 131.209.256,481,483526 115. pravacanasAratAtparyavRtti 92.108.130, 256,482,484 116. bRhatkalpabhASya 513.518.523,632 117. bRhatkalpabhASyavRtti 524. 518,522, 5233 118. bRhatsaMhitA 776 119. bRhatsyAdvAdarahasya 7,413 120. bRhatsvayambhUstotra 180 121. bRhadAraNyakopaniSata 758,759,770, 803 818.875 122. bRhadrvya saMgrahaH 756 830 148 3 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 892 mAja 808 123. bauddhatarkabhASA 124. brahmavaivarta 760 125. brahmasUtrabhAskarabhASya 145 126. brahmabindUpaniSat 235 127. brahmasUtrazAGkarabhASya 758,759,803,81.8.819 128. brahmAnanda 129. brahAsUtra 818 130. bhagavatIsUtra (vyAkhyAprApti) 195, 475 131. bhagavadgItA .... 254936, .66 132. bhasmajAbAlopaniSat 58,832, 876 133. bhAnumatI (nyAyAlokaTIkA) 828 134. bhAmatI 801 135. bhAvaprakAza 459 136. bhASArahasyavivaraNam 634,692 137. manaHprakaraNam 739 138. mahAnArAyaNopaniSat 139. mahopaniSat 234,875 140. mATharavRtti 141. mImAMsAkutUhala 142. muktAvalI 388,487,842,862 143. muktAvalIdinakarIyavRtti 388,485,487. (mahAdeva) 509.836,842 144. muktAvalIkiraNAvalI 145. muktAvalIprabhA 14,41.181,388,413. 509,736,782,836,842,848 146. muktAvalImaJjUSA (paTTAbhirAma) 94,42,587 147. muktAvalIrAmarudrIyavRtti 485.487509,731, 836,848855 148. muNDakopaniSat 149. maitreyyupaniSat (55,235 150. mokSaratnA 106,233,634,695 151. yogacUDAmaNyupaniSat 152. yogabindu 455 153. yogazAstra 210,443,790 254. yogasUtra 547,760 155. ratnAkarAvatArikA 140.194,208.230. 233,267.282,299,480,697 156. rAjamArtaNDa 106 157, laghIyastrayatAtparyavRtti 158. laghusyAdvAdarahasya 2.28.291,400.472. 508,523.553,555, 586.650,829,876 159. vAkyapadIya 222, 521 160. vAkyapadIyavRtti 161. vAdamAlA 584 162. vAziSTha 834 163. vidhiviveka 131,447 164. vivaraNaprameyasaMgraha 801,802 165. vizeSavAda (vAdasaMgraha) 166. vizeSAvazyakabhASya 7.25.128.434, 450,512521.522.523.528, 555.617,809,863,815,828 167. vizeSAvazyakabhASyavRtti 141,514.522, 524,809,813,814 168. viSNupurANa 831 169, vItarAgastotra 145, 200 170. vItarAgastotravivaraNa 30,145,177 186, 199,201,217,461,462.546, 549.635,653.875,876 171. vItarAgastotrAncUrgi 30,147,177.186. 200,201.217,546,876 172. vedAntakalpalatikA 819 173. vedAntasAra 877 174. vaizeSikasUtra 822, 823 175. vaizeSikasUtrabhASya 255 176. vaizeSikasUtravaidikavRtti 177. vaizeSikasUtropaskAra 178. vyadhikaraNa 179, vyadhikaraNadIdhiti 180. vyavahArabhASyavRtti 181. vyavahArasUtrabhASya 366 832 131 770 241, 248 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 736 182. vyutpattivAda 34.167,170,253,25.9 204. sAmAnyalakSaNAkAzikAnandivRtti 183. zakuntalAnATaka 205. sAmAnya lakSaNAgAdAdharI 184, zaktivAda '482 206. siddhahemabRhadvRtti 737 185. zarIrakAraNatAvAda 638 207. siddhahemalaghunyAsa 286,737 186. zANDilyopaniSat 875 208. siddhahemaladhuvRtti 70.213.757 187. zAbarabhASya 720 209. siddhahemazabdAnuzAsana 40.51,79.102.132, 165.208,211.213.737,757 188. zAstradIpikA 106.145,160 210. siddhAntabindu 802,819 189. zAsvavArtAsamuccaya 106, 204,278,877.882 211. siddhAntalakSaNadIdhiti 190. zrIrAmottaratApinyupaniSat 212. siddhAntalakSaNadIdhitijAgadIzIvRtti 372 191. zlokavArtika 40.67.175,353,636.723 213. subAlopaniSat 192. zvetAzvataropaniSat 442.808.832 193. saMkSepazArIrakavArttika 204 214. sUtrakRtAGga 801 124 215. sUtrakRtAGgavRtti 194. saptabhaGgItaraGgiNI 140.230,254 216. syAdvAdakalpalatA 84,186,284.300, 195. saptabhaGgInayapradIpa 300 450,459,528.529.561.616, 196. sammatitarka 13,877 634.698,710,798,881.883 197. sammatitarkavRtti (vAdamahArNava) 81,124, 217. syAdvAdamaJjarI 4,620.624,758,788, 140.177,204.211.234,236. 804806 420,436.617,781.804881 218. syAdvAdaralAkaraH 23.58.194,206.211. 198. sarvajJasiddhi 230299,399,498.616,634,649, 650685.698.737,739.741, 199. sAMkhyakArikA 111,760.770,772 776,777,786,794.824 200. sAMkhyatattvakaumudI 112.116 219. svarUpasambodhana 201. sAMkhyatattvakaumudIkiraNAvalI 28 220. halAyudhakoza 64,263,292.296 202. sAMkhyasUtra 764.770 | 221. hArItasmRti 831 203. sAmAnyaniruktidIdhiti Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 219 8.22 451 366 pariziSTa-8 jayalatA meM nirdiSTa nAmavizeSa akalaGkadeva 112. 201.685 .. 31.. jJAnazrI akSapAda 6.6 32. tiSyagupta 808,809.816 appayadIkSita 33. tautAtita 4. abhayadevasUri 81.140 34. tridaNDI amRtacandra 23.24,89,92,108. 35. digambara (azAmbara) 178 130,131,19.2.201.256,481 36. dinakarabhaTTa 370,735 AnandAnubhavAcArya 37. devendrasUri Apadeva 38. dharmakIrti 28,106, 448.616 IzvarakRSNa 111.221,760.770,772 39. nayodayavijaya 395 udayanAcArya 56,78 100, 536,673, 40. nAgArjuna 752,753,832.866 10. umAsvAtijI (vAcakamukhya) 6, 8.619. 41. nIlakaNTha 602 828.876 42. nRsiMhazAstrI 14,42,181.326,386. 11. kamalazIla 128.146 413,427508509.511, 12. kamalAkarabhaTTa 693,736.782,886 43. remicandra 13. kAnTa 686 42.360,487 44. paTTAbhirAmazAstrI 14. kundakundasvAmI 23,89,92,108.130, 695,725,736 482,526.880 45. pataJjali 79,456 15. kumArilabhaTTa 40,67, 115,350, 451, 452, 636,698 46. paramenAiDIjha 145 16. kRSNavallabha 48 47. pANini 17. kSemakIrtisUri 514,523 48. pArthasArathimitra 451,703 18. ganeza upAdhyAya (maNikAra) 12, 35.75, 86. 49. pArthasAramizra 106 369,866 prakAzAtmayati (vivaraNAcArya) 801 / gadAdhara 76,167.170,213.214, 259,452,740,847,8.5.2,862, 51. prajJAkaragupta 863,865,867 52. prabhAkara 875 20. garga 53. prabhAcandra 148 21. candrakIrti 54. prabhAnandasUri 30.146.177.186.109. 22. candrasUri 201,461,653.875, 876 23. candrasenasUri 460 55. bulara 686 24. jagadIza 248.872 56. brahmadeva 756 25. jayaghoSasUrIzvara 197 57. bhagIrathaThakkura 26. jayadevamizra 12,49,52, 369 58. bhaTTazaGkA 27. jayasena 89,92.108, 130, 256, 482 59. bhadrabAhusvAmI 528.613 28. jitAri 106 60. bhaIhari 29. jinabhadragaNI 512.628.813 61. bhavAnanda 248 30. jekobi 686 62. bhAsarvajJa 21.84.113114.177. 180,235.272.686 776 132 521 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 801 585 63. bhAskarAcArya .. ..8.2 162358.141.230, 28.3.739,770776,786, 64. bhoja 106,486 714,824,826 65. maNDanamizra 131, 447, 872 | 97. vidyAnanda 66. mathurAnAtha 348,752 | 98. vidyAnanda 67. madhusUdanasarasvatI 768,801.802 | 99. vidyANyasvAmI 12, 145,801.802 68. mammaTa 486 100. vimaladAsa 230,254,269 69. maladhArihemacandrasUri 101. vizAtnarAjasUri 8,30,147,1747,186, 522,800.813 200.2018.76 70. malayagirisUri 102. vizvanAthapaJcAnanabhaTTa 258.700, 8.62 71, mallavAdisUri 222 103, vizvarUpAcArya 72. malliSeNasUri 610.788,804 104. vyomaziTa 9.407 73. mahAdevabhaTTa 326388,487.508. 105. zaGkaramizra 409,732,836,862 74. mANikyanandI 106. zaGkarAcArya 106.234.758. 478 75. mANikyazekharasUri 107. zAntarakSita 129.235452540 628 76. mitratrI 108. ziromaNibhaTTAcAryAnuyAyI 826 109, zivAdityamitra 77. musalagAMvakara 317 78. mokSAkaragupta 147 110. zrIkRSNayajvA 451 79. raghunAthaziromaNi 12, 248, 435.686, 723 111. zrAdhara 131, 877.822 112. zrInivAsAcArya 80. ratnakozakAra 663 81. ratnaprabhasUri 113. saMghadAsagaNI 208.230,299.657 632 82. ratnazekharasUri 114. samantabhadrasvAmI 197 155, 256, 680. 15... 83. rasela 115. sarvajJAtmamuni 805 686 84. rAmaprapannAcArya 116. siddharSigaNI 117. siddhasena divAkara 85. rAmarudrabhaTTaH 370,435,435,485,487, 509.511,607664,731.845 118. siddhasenagaNI 86. rAmAnuja 119, sudarzanAcArya 87. rudraTa 486 120. surezvarAcArya relmaholTasa 129 121. sUryanArAyaNa laukAyatika 122. somila 90. laugAkSibhAskara 456 123. hariprasAdasvAmI 91. varAhamihira 776 124, haribhadrasUra 2,278.522.652 92. vardhamAna upAdhyAya 172, 406 (yAkinImahattarAsUnu) 808.801 125. harSa 14. vAcaspatimizra 73.106,116,231. 126. harSavardhanopAdhyAya 140 145224,400,451521,805 127. hemacandrasUrIzvara 2.3.23.145.167. 25. vAtsyAyana 656 219,486530546,549. 96. vAdidevasUri 610,737,700 | 128, helArAja 106 475 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 541 2055 201 9. ahA 451 775 36 236 145 160 160 141 R M m2 mu pariziSTa-9 jayalatAkAraracita zloka kI saci ata eva nityaM 236 | 40, narasiMhAdayo bhAvA ato hi te' pi 236 | 41. nAnAtmatvaM na aghojvalanamagne 5 | 42., nAnAle myAna .. anArabdhe'STame 1 | 43. nRsiMhabhAgAnusyUta anekAntAtmaka 1 | 44, nyAyavizAradaM naumi abhavyamokSasaJjAte 45. paThanti bahavo nyAyaM alIkavAcAlatayA 46. pazya pazya sudUraM 8. avacchedakabhedena 5.41 47. pArzvanAthaM praNamya aho mahAn pramAdaH 48. pratibhaTaH kuraGga 10. AtmAvibhutvamuktaM 49. pratyakSataH pramIyete 11. udayavyayadharmANaH prAcAM pralapitaM 12. upaniSadanekAntasya 51. phala-phalavatoH syA 13. ekamityucyate taddhi 541 52. bhRSTabIusamutpanna 14. etenaiva prakAreNa 53. bho ! vismaraNazIlatvaM 15. kathaJciccaiva 54. bho !sAdhUktaM tvayaiva 16. kathaJcidanuvRttasya 55. bho! sAdhUktA 17. kayaJcidaNusandoha 56. mImAMsaka ! samuttiSTha 18. kUrmaromNA gaje madrvyaM hi ghaTatvena 19. kSIraM vihAya | 58. merurAgatya patre 20. kharo gajagati yadi varavighAtAya 21. gagane nIlimA 6 | 60. rajjusaNa 22. jJAnAvRttikSayaprApta | 61. luNTite vezmani 23. jvAlAgnimaNDale | 62, bandhyAputrIkaTAkSe 24. jvAlAvahiranu 63. vidvAMso yadi mama 25. taM naumi hemasUriM 64. vidhAna-pratiSedhau hi 26. takraM kSIraM 65. vividhArthakriyA 27. tato niranbayo dhvaMsaH 236 | 66. vyavahArAnure dhena 28. tarkAnumAna zazazRGgeNa nAgendro 29. tasmAtrarhati 236 | 68. zreyase'stu 30. tAM naumi zAradAM nityaM kAzmIra 69. satkAryavAdamekAntaM 31. tAM naumi zAradAM nityaM yatprasAdA 634 70. sadyojAtA tu 32. tRNAnalastathA 71. sarvajJoditahetu 33. dravyAtmanAnugAmitvaM 541 72. sarvathAnityatA 34. dravyAtmaneka 73. surabhi vyomapuSyaM 35. dharmAtireke tadharma 75 74. skandhanyasta 36. dhIbhAvo hi vane 75. syAdavikAri hi 37. na copalabhyarUpasya 236 76. svabhAvAbheda 38. nadIvegassthiraH 77. hAverimaNDana natvA 39. narazRGgeNa naSTa 236 721 4x9 699 233 235 635