Book Title: Dashvaikalik Ek Samikshatmak Adhyayan
Author(s): Tulsi Acharya, Nathmalmuni
Publisher: Jain Shwetambar Terapanthi Mahasabha
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004301/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TOSAAHIDATE Receii HOMERATHE JUDEL BRATED pa ESARILA BHARTICENSURALIANP INDE FEANISORRENNE HAPARENTIALA A MERING HREERSIRLIEFERETIT HALISA MANAGE MARATHI PEOPHARASHTRA PRADEEMALSSIR LOREA IMAGDIEDERARELete NALEELINAMA TAMATTERJI CAREERING S ERISERATECE PAALAMNUARMATLATERTAINMAHall LNIL TABLICHRISHAILE MANANTERNANDS KARTICLESTERNET E N HAL SLEADLI M RAKAR TALE CAREE USHAIROINDERE SSAPRILDIN E U LI TRANSACTIONETIC EDISTRATICARSHA TAINMEINGMTARAMILDROIRRIMURTOURNANDED PARTICIDESTORE AdidiNNARENTS EKSATTorred DELETTES INSPIRATIO ANANTARNALAN HELLS HARDOIHAR MILARAKER ALLILAR SHORTHANA JAISAL MENT SIKHISAIRATE POES STOREITA K HAAREE GAN OREGETARIA FRELEANLINEEOSRANA2 EMANDADAR HALENLODSANILE MARAHTHANICHE HERE kAcadA pramukha CASTE TALE AANTEGRESE RRENEET FADITTERTISEMICERITADIONARRORENSE SEEDOASARAHESARLSHREE LICENSECONDORE HAR ASHAILER AIMERA KERNET RELA CONDOMINDIRAL NGARAA ARTH ANTARBAR DAANEL HEALER THISGARSA TRA R 1NGLISTRICT HITERESTROLOUSE SEE EARNA HAPER NER CHANNEPARAN Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana vAcanA pramukha AcArya talasI Page #3 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zvetAmbara terApanthI mahAsabhA Agama-anuzIlana grantha-mAlA granya-1 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavaikAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana vAcanA pramukha AcArya tulasI * vivedhaka aura sampAdaka muni nathamala prakAzaka jaina zvetAmbara terApanthI mahAsabhA Agama-sAhitya prakAzana samiti . 3, porcugIja carca sTrITa, kalakattA-1 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabandha-vyavasthApaka: zrIcanda rAmapuriyA, bI0 kaoNma, bI0 ela0 saMyojaka : Agama-sAhitya prakAzana samiti jaina zvetAmbara terApanthI mahAsabhA dhAraka : Adarza sAhitya saMgha cUrU ( rAjasthAna) Arthika-sahAyaka : sarAvagI ceriTebila phaNDa 7, rAUna roDa, kalakattA prakAzana tithi : mAgha mahotsava mArgazIrSa zuklA, saptamI 2023 prati saMkhyA : pRSThAMka: 260 mUlya: mudraka : rozana ArTa prinTiga presa, kalakattA Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grandhAnukrama 1. samarpaNa . 2. antastoSa 3. prakAzakIya 4. sampAdakIya 5. viSayAnukrama 6. samIkSAtmaka adhyayana pariziSTa 1. cUrNi kI paribhASAe~ 2. prayukta grantha-sUcI Page #9 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNa viloDiyaM Agama duddha meva, jisane Agama-dohana kara kara, lakhaM suladdhaM gavaNIya mcchN| pAyA pravara pracura navanIta / sajjhAya-sajjhANa-rayassa niccaM, . zruta-sadadhyAna lIna cira cintana, jayassa tassa ppaNihANa puvvaM // jayAcArya ko vimala bhAva se // vinayAvanata AcArya tulasI Page #11 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antastoSa antastoSa anirvacanIya hotA hai, usa mAlI kA jo apane hAthoM se upta aura siMcita druma-nikuMja ko pallavita, puSpita aura phalita huA dekhatA hai, usa kalAkAra kA jo apanI tUlikA se nirAkAra ko sAkAra huA dekhatA hai aura usa kalpanAkAra kA jo apanI kalpanA ko apane prayatnoM se prANavAn banA dekhatA hai / cirakAla se merA mana isa kalpanA se bharA thA ki jaina-AgamoM kA zodha-pUrNa sampAdana ho aura mere jIvana ke bahuzramI kSaNa usameM lageM / saMkalpa phaLavAn banA aura vaisA ho huA / mujhe kendra mAna merA dharma-parivAra usa kArya meM saMlagna ho gayA / ata: mere isa antastoSa meM maiM una sabako samabhAgI banAnA cAhatA hU~, jo isa pravRtti meM saMvibhAgI rahe haiN| vivecaka aura sampAdaka muni nathamala sahayogI : muni dulaharAja - saMvibhAga hamArA dharma hai / jina-jina-ne isa gurutara pravRtti meM unmukta bhAva se apanA saMvibhAga samarpita kiyA hai, una sabako maiM AzIrvAda detA hU~ aura kAmanA karatA hU~ ki unakA bhaviSya isa mahAna kArya kA bhaviSya bne| -AcArya tulasI Page #13 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya "dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana"-'pAgama-anuzIlana grantha-mAlA' ke prathama grantha ke rUpa meM pAThakoM ke hAthoM meM hai| isa grantha-mAlA meM eka ke bAda eka sabhI AgamoM ke samIkSAtmaka adhyayana prakAzita karane kI yojanA hai / Agama evaM unake vyAkhyA granthoM ke gambhIra adhyayana se bhAratIya AdhyAtmika-stara, saMskRti, itihAsa, purAtattva Adi kI jo bahumUlya sAmagrI upalabdha hotI hai, usakA yaha nantha eka namUnA hai| mAgama-sAhitya prakAzana kI vistRta yojanA meM aise saMskaraNoM kA apanA eka atupama sthAna hai, ise koI asvIkAra nahIM kara sktaa| vidvajjana evaM sAdhAraNa janatA ko lakSya meM rakhate hue Agama-sAhitya saMzodhana kArya ko chaH grantha-mAlA ke rUpa meM nathita karane kA upakrama vAcanA pramukha AcArya zrI tulasI ne apane baliSTha hAthoM meM liyA hai| nanya-mAlAoM kI parikalpanA nimna prakAra hai : 1-Agama-sutta grantha-mAlA-isa grantha-mAlA meM AgamoM ke mUlapATha, pAThAntara, zabdAnukrama Adi hoNge| 2-Agama-grantha-mAlA- isa grantha-mAlA meM prAgamoM ke mUlapATha, pAThAntara, saMskRta-chAyA, hindI anuvAda, padyAnukrama yA sUtrAnukrama Adi hoNge| 3-Agama-anusandhAna grantha-mAlA-isa grantha-mAlA meM AgamoM ke TippaNa hoNge| 4-Agama-anuzIlana grantha-mAlA--isa grantha-mAlA meM AgamoM ke samIkSAtmaka adhyayana hoNge| 5-Agama-kathA prantha-mAlA-isa grantha-mAlA meM AgamoM se sambandhita kathAoM kA saMkalana hogaa| 6-vargIkRta-Agama grantha-mAlA-isa grantha-mAlA meM AgamoM ke vargIkRta aura * saMkSipta saMskaraNa hoNge| parama zraddheya AcArya zrI tulasI aura unake vidvAna sAdhu-sAdhvI gaNa ajasra athaka parizramazIlatA aura saMzodhaka vRtti se yojanA kI paripUrti meM juTe hue haiN| ___ isa yojanA kI parisImA meM dazavakAlika ( bhAga-2 ) saMzodhita mUlapATha, saMskRtachAyA, hindI anuvAda aura vistRta TippaNiyoM sahita Dabala DimAI , sAija ke 800 pRSThoM ke bRhadAkAra meM prakAzita kiyA jA cukA hai| Aja taka prakAzita dazavakAlika ke saMskaraNoM meM jaina-ajaina vidvAnoM ne use mukta rUpa se sarvocca koTi kA svIkAra kiyA hai| vAcanA pramukha AcArya zrI kI dekha-rekha meM hone vAle kArya kI mahattA isI se oNkI jA sakatI hai| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khe . dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana anya grantha, jo isake sAtha hI prakAzita ho rahe haiM, nimna prakAra haiM: 1-dazaveAliyaM taha utarajjhayaNANi (pAgama-sutta grantha-mAlA kA prathama grantha ) 2-dharma-prajJapti, khaNDa-1 : dazavakAlika vargIkRta ( vargIkRta-Agama grantha-mAlA kA prathama grantha ) nimnalikhita grantha mudraNa meM haiM :1-uttarajjhayaNa : mUla, saMskRta-chAyA, hindI anuvAda Adi yukta saMskaraNa / (pAgama-grantha-mAlA kA prathama grantha ) 2-AyAro : ( Agama-sutta grantha-mAlA kA dvitIya grantha.) . pANDulipi praNayana : prastuta grantha kI pANDulipi kA praNayana Adarza sAhitya saMgha dvArA huA hai / pANDu prati mahAsabhA ko prakAzanArtha pradAna kara saMgha ne jisa udAratA kA paricaya diyA hai, usake lie Agama-sAhitya prakAzana samiti apanI hArdika kRtajJatA jJApita karatI hai| Arthika yoga-dAna : isa grantha ke mudraNa-kharca kA bhAra zrI rAmakumArajI sarAvagI kI preraNA se zrI sarAvagI ceriTebala phaNDa, kalakattA, jisake zrI pyArelAlajI sarAvagI, govindalAlajI sarAvagI, sajjanakumArajI sarAvagI evaM kamalanayanajI sarAvagI TraSTI haiM, ne vahana kiyA hai| zrI sarAvagI ceriTebala phaNDa kA yaha Arthika anudAna svargIya svanAmadhanya zrAvaka mahAdevalAlajI sarAvagI evaM unake suyogya divaMgata putra pannAlAlajI sarAvagI ( sadasya bhAratIya loka sabhA) kI smRti meM prApta huA hai| sva0 mahAdevalAlajI sarAvagI terApaMtha-sampradAya ke eka agnagaNya zrAvaka the aura kalakattA ke prasiddha adhiSThAna mahAdeva rAmakumAra se sambandhita the| sva0 pannAlAlajI sarAvagI mahAsabhA evaM sAhitya prakAzana samiti ke bar3e utsAhI evaM prANavAn sadasya rahe / Agama-prakAzana yojanA meM unakI Arambha se hI abhiruci rhii| __ ukta yogadAna ke prati hama ukta phaNDa ke TrasTIgaNa ke prati hArdika kRtajJatA pragaTa karate haiN| prAgama-sAhitya prakAzana kI vyavasthA ke lie mahAsabhA dvArA san 1965 meM sarvazrI madanacandajI goThI, mohanalAlajo bA~ThiyA 'caMvala', govindarAmajI sarAvagI, khemacandajI seThiyA evaM zrIcanda rAmapuriyA kI Agama-pAhitya prakAza samiti gaThita kI gaI thI, jisakI avadhi pA~ca varSa kI rakhI gii| hameM likhate hue parama kheda ho rahA hai ki hamAre anya sAthI evaM parAmarzaka zrI madanacarajo goThI hamAre bIca nahIM Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya rhe| isa avasara para hama unakI apUrva sevAoM ko yAda kiye binA nahIM raha skte| unakI smRti se Aja bhI hRdaya meM bala kA saMcAra hotA hai| ___isa grantha ke sampAdana meM jina-jina vidvAnoM athavA prakAzana-saMsthAoM ke grantha tathA prakAzanoM kA upayoga huA hai, una sabake prati hama hArdika kRtajJatA pragaTa karate haiN| 15, nUramala lohiyA lena, kalakattA-7 8-2,67 zrIcanda rAmapuriyA saMyojaka Agama-sAhitya prakAzana samiti Page #17 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya sampAdana kA kArya sarala nahIM hai-yaha unheM suvidita hai, jinhoMne isa dizA meM koI prayatna kiyA hai| do-DhAI hajAra varSa purAne granthoM ke sampAdana kA kArya aura bhI jaTila hai, jinakI bhASA aura bhAva-dhArA Aja kI bhASA aura bhAva-dhArA se bahuta vyavadhAna pA cukI hai / itihAsa kI yaha apavAda-zUnya gati hai ki jo vicAra yA AcAra jisa AkAra meM Arabdha hotA hai, vaha usI AkAra meM sthira nahIM rhtaa| yA to vaha bar3A ho jAtA hai yA chottaa| yaha hrAsa aura vikAsa kI kahAnI hI parivartana kI kahAnI hai| aura koI bhI AkAra aisA nahIM hai, jo kRta hai aura parivartanazIla nahIM hai| parivartanazIla ghaTanAoM, tathyoM, vicAroM aura prAcAroM ke prati aparivartana-zIlatA kA aAgraha manuSya ko asatya kI ora le jAtA hai| satya kA kendra-bindu yaha hai ki jo kRta hai, vaha saba parivartanazIla hai| akRta yA zAzvata bhI aisA kyA hai, jahA~ parivartana kA sparza na ho| isa vizva meM jo hai, vaha vahI hai, jisakI sattA zAzvata aura parivartana kI dhArA se sarvathA vibhakta nahIM hai| . zabda kI paridhi meM baMdhane vAlA koI bhI satya kyA aisA ho sakatA hai, jo tInoM kAloM meM samAna rUpa se prakAzita raha sake ? zabda ke artha kA utkarSa yA apakarSa hotA hai-bhASA zAstra ke isa niyama ko jAnane vAlA yaha Agnaha nahIM rakha sakatA ki do hajAra varSa purAne zabda kA Aja vahI artha sahI hai, jo Aja pracalita hai / 'pASaNDa' zabda kA jo artha Agama-granthoM aura azoka ke zilA-lekhoM meM hai, vaha Aja ke zramaNa-sAhitya meM nahIM hai| Aja usakA apakarSa ho cukA hai| Agama-sAhitya ke saikar3oM zabdoM kI yahI kahAnI hai ki ve Aja apane maulika artha kA prakAza nahIM de rahe haiN| isa sthiti meM hara koI cintanazIla vyakti anubhava kara sakatA hai ki prAcIna sAhitya ke sampAdana kA kAma kitanA durUha hai| __ manuSya apanI zakti meM vizvAsa karatA hai aura apane pauruSa se khelatA hai, ataH vaha kisI bhI kArya ko isalie nahIM chor3a detA ki vaha durUha hai| yadi yaha palAyana kI pravRtti hotI to prApya kI sambhAvanA naSTa hI nahIM ho jAtI kintu Aja jo prApta hai vaha atIta ke kisI bhI kSaNa meM vilupta ho jaataa| Aja se hajAra varSa pahale navAMgI TokAkAra ( abhayadeva sUri ) ke sAmane aneka kaThinAiyA~ thiiN| unhoMne unakI carcA karate hue likhA hai : Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana satsampradAyahInatvAt, sadUhasya viyogtH| sarvasvaparazAstrANAmadRSTerasmRtezca me // 1 // vAcanAnAmanekatvAt, pustakAnAmazuddhitaH / sUtrANAmatigAmbhIryAnmatabhedAcca kutracit // 2 // (sthAnAGga vRtti, prazasti) 1. sat sampradAya (artha-bodha kI samyaka guru-paramparA) prApta nahIM hai| 2. sat Uha ( artha kI AlocanAtmaka kRti yA sthiti ) prApta nahIM hai| 3. svakIya aura parakIya sarva zAstroM ko maiMne na dekhA hai aura jinheM dekhA hai unakI __bhI avikala smRti nahIM hai| 4. aneka vAcanAe~ ( Agamika adhyApana kI paddhatiyA~ ) haiN| 5. pustake azuddha haiN| 6. kRtiyA~ sUtrAtmaka hone ke kAraNa bahuta gambhIra haiN| 7. artha-viSayaka matabheda bhI haiN| ina sArI kaThinAiyoM ke uArAnta bhI unhoMne apanA prayatna nahIM chor3A aura ve kucha kara ge| kaThinAiyA~ Aja bhI kama nahIM haiN| kintu unake hote hue bhI AcArya zrI tulasI ne Agama-sampAdana ke kArya ko apane hAthoM meM le liyaa| unake zakti-zAlI hAthoM kA sparza pAkara niSprANa bhI prANavAn bana jAtA hai to bhalA Agama-sAhitya jo svayaM prANavAn hai, usameM prANa-saMcAra karanA kyA bar3I bAta hai ? bar3I bAta yaha hai ki AcArya zrI ne usameM prANa-saMcAra merI aura mere sahayogI sAdhu-sAdhviyoM kI asamartha aMguliyoM dvArA karAne kA prayatna kiyA hai / sampAdana kArya meM hameM AcArya zrI kA AzIrvAda hI prApta nahIM hai kintu mArga-darzana aura sakriya yoga bhI prApta hai| AcAryavara ne isa kArya ko prAthamikatA dI hai aura isakI paripUrNatA ke lie paryApta samaya diyA hai| unake mArga-darzana, cintana aura protsAhana kA sambala pA hama aneka dustara dhArAmoM kA pAra pAne meM samartha hue haiN| Agama-sampAdana kI rUpa-rekhA Agama-sAhitya ke adhyetA donoM prakAra ke loga haiM-vidvad-varga aura jnsaadhaarnn| donoM ko dRSTi meM rakha kara hamane isa kArya ko chaH grantha-mAlAoM meM prathita kiyA hai| usakA AkAra yaha hai : 1-Agama-sutta-grantha-mAlA-isa grantha-mAlA meM prAgamoM ke mUlapATha, pAThAntara, zabdAnukrama Adi hoNge| 2-Agama grantha-mAlA-isa grantha-mAlA meM AgamoM ke mUlayATha, pAThAntara, saMskRta-chAyA, anuvAda, padyAnukrama yA sUtrAnukrama Adi hoNge| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya tIna 4-Agama-anusandhAna grantha-mAlA-isa grantha-mAlA meM AgamoM ke TippaNa hoNge| 5-Agama-anuzIlana grantha-mAlA-isa grantha-mAlA meM AgamoM ke samIkSAtmaka adhyayana hoNge| 6-Agama-kathA grantha-mAlA-isa granthamAlA meM sabhI AgamoM se sambandhita kathAoM kA saMkalana hogaa| 7-vargIkRta-Agama grantha-mAlA...- isa grantha-mAlA meM AgamoM ke vargIkRta aura saMkSipta saMskaraNa hoNge| prastuta pustaka Agama-anuzIlana grantha-mAlA kA prathama nantha hai| isameM dazavakAlika kA samIkSAtmaka adhyayana prastuta kiyA gayA hai| samIkSA kA pahalA sUtra hai taTasthatA / AcArya zrI ke satya-sparzI anta:karaNa ne hameM taTasthatA ke prati dRSTi dI hai| hamane usI se samana-kRti ko dekhA hai| chadmastha-manuSya apane apUrNa-darzana kA bhAgI hai isalie vaha yaha garva nahIM kara sakatA ki usane hara tathya ko paripUrNa dRSTi se dekhA hai| hame bhI chadmastha haiM, isalie hama paripUrNa darzana kI duhAI nahIM de sakate / para hamane hara zabda aura usake artha ko taTasthatA kI dRSTi se dekhane kA vinamra prayatna kiyA hai, yaha kahanA satya ko anAvRta karanA hai| zodhapUrNa sampAdana meM jahA~ lAbha hai, vahA~ kaThinAiyA~ bhI kama nahIM hai| mere matAnusAra zodha ke cAra mAna-daNDa ho sakate haiM : : 1-sarvAgata: naI sthApanA / 2--ekAMgataH naI sthApanA / 3-pUrva sthApanA meM saMzodhana / 4-pUrva sthApanA meM vikAsa / Agama-sAhitya ke sampAdana meM hameM naI sthApanA yA pUrva sthApanA meM saMzodhana yA vikAsa nahIM karanA hai / vaha hamArI svataMtra medhA kA pariNAma hai| isa samaya to hameM atIta kA anusandhAna karanA hai / hamArA kArya zodhAtmaka hone kI apekSA anusandhAnAtmaka adhika hai| do hajAra varSa ko avadhi meM jo vismRta yA aparicita ho gayA, usakA punaH sandhAna karane meM hameM sthAna-sthAna para zodhAtmaka dRSTi kA bhI sahArA lenA hotA hai| isIlie isa kArya ko hama zodha-pUrNa sampAdana kI bhI saMjJA de dete haiM / kRtajJatA maiM AcArya zrI ke prati kRtajJa hU~, ina zabdoM meM jitanA vyavahAra hai, utanI sacAI nahIM hai| sacAI yaha hai ki merI hara kRti unakI preraNA-rekhAoM kA saMkalana hai| kRtajJa zabda meM itanI sAmarthya nahIM ki maiM isake dvArA mana kI sArI sacAI ko prakaTa kara duuN| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAra . dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana prastuta pustaka ke sampAdana meM mujhe apane abhinna sahayogI muni dulaharAjajI kA pUrNa sahayoga rahA hai para ve nahIM cAhate ki maiM unake prati apanI kRtajJatA jJApita kruuN| muni tArAcandajI tathA sAdhvI maMjulAjI ne bhI yatra-tatra merA hAtha ba~TAyA hai| . niyukti kAla se lekara aba taka ko upalabdha-sAdhana-sAmagro se hameM dRSTiyA~ prApta huI haiM, hamArA kArya-patha sarala huA hai, isalie maiM usake praNetA AcAryoM va manISiyoM ke prati hArdika kRtajJatA jJApita karatA huuN| saM0 2023, bhAdravI pUrNimA -muni nathamala biidaasr| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama pR03 prathama adhyAya dazavaikAlika kA bahiraMga paricaya 1-jaina Agama aura dazavakAlika Agama kI paribhASA Agama ke vargIkaraNa meM dazavakAlika kA sthAna nAmakaraNa upayogitA aura sthApanA 2-dazavakAlika ke kartA aura racanAkAla racanAkAra kA jIvana-paricaya nirvRhaNa yA laghukaraNa racanA kA uddezya . .racanAkAla 3-racanA-zailI 4-vyAkaraNa-vimarza saMdhi kAraka vacana samAsa pratyaya liGga kriyA aura arddhakriyA kriyA-vizeSaNa ArSa-prayoga vizeSa-vimarza krama-bheda 5-bhASA kI dRSTi se . 6-zarIra-parAmarza . 7-chanda-vimarza Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8-upamA aura dRSTAnta 6-paribhASAe~ 10-cUlikA 11-dazavakAlika aura prAcArAMga-cUlikA (dazavaikAlika aura AcArAMga cUlikA ke tulanA-sthala) 12-dazavakAlika kA uttaravartI sAhitya para prabhAva 13-tulanA ( jaina, bauddha aura vaidika ) dvitIya adhyAya dazavakAlika kA antaraMga paricaya 1-sAdhanA samanadarzana sAdhanA ke utkarSa kA dRSTikoNa 2-sAdhanA ke aMga ahiMsA kA dRSTikoNa saMyamI jIvana kI surakSA kA dRSTikoNa pravacana gaurava kA dRSTikoNa parISaha-sahana kA dRSTikoNa niSedha-hetuoM kA sthUla vibhAga vinaya kA dRSTikoNa 114 tRtIya adhyAya mahAvrata 1-jovoM kA vargIkaraNa 2-saMkSipta vyAkhyA ahiMsA aura samatA pRthvI jagat aura ahiMsaka nirdeza apakAya-bala apajagat aura ahiMsaka nirdeza tejasa jagat aura ahiMsaka nirdeza vAyu jagat aura ahiMsaka nirdeza vanaspati Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2-saMkSipta vyAkhyA vanaspati jagat aura ahiMsaka nirdeza trasa jagat aura ahiMsaka nirdeza satya acaurya brahmacarya 125 128 126 132 aparigraha caturtha adhyAya - caryA-patha 1-caryA aura vihAra 2-vega-nirodha 3-iryApatha kaise cale ? . kaise baiThe ? kaise khar3A rahe ? 4-vAka-zuddhi kaise bole ? 5-eSaNA bhikSA kI eSaNA kyoM aura kaise ? bhikSA kaise le ? kaise khAye? * 6-indriya praura manonigraha 7-sthirIkaraNa 8-kisa lie ? 8-vinaya 10-pUjya kauna ? 11-bhikSu kauna ? 12--muni ke vizeSaNa 13-mokSa kA krama 136 142 143 144 146 147 148 146 150 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mh paMcama adhyAya vyAkhyA-granthoM ke sandarbha meM 1-paricaya aura paramparA 2-vyAkhyAgata prAcIna paramparAe~ 3- AhAra-caryA 4- muni kaisA ho ? 5-nikSepa paddhati 155 158 s s 161 `mr 174 dharma artha apAya upAya AcAra pada kAya 162 6-nirukta . 7-ekArthaka 8-sabhyatA aura saMskRti 198 203 upakaraNa bhojana phala zAka khAdya cUrNa aura maMthu puSpa AbhUSaNa prasAdhana Amoda-pramoda tathA manoraMjana vizvAsa roga aura cikitsA upAsanA Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 3 ) 8-sabhyatA aura saMskRti yajJa daNDa-vidhi zikSA sambodhana . rAjya vyavasthA janapada zastra yAcanA aura dAna bhoja manuSya kA sthAna kartavya aura paramparA vyApAra yAtrA pustaka dhAtu zramaNa vyakti sikkA Page #27 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana Page #29 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana anyAya 1 bahiraMga paricaya Page #31 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-jaina Agama aura dazavaikAlika Agama kI paribhASA : jJAna ke aneka vargIkaraNa milate haiN| ve samaya-samaya para hue haiN| unameM se tIna pramukha isa prakAra haiM 1. prathama vargIkaraNa ke anusAra jJAna ke pA~ca prakAra haiM-(1) mati, (2) zruta, (3) avadhi, (4) manaHparyAya aura (5) kevala / ' yaha prAcInatama ( I0 pU0 5-6 zatAbdI ) pratIta hotA hai| . 2. pramANa kI mImAMsA prArambha huI taba ( I0 5 zatAbdI ) jJAna kA dUsarA vargIkaraNa huaa| usake anusAra jJAna ke do prakAra haiM-(1) pratyakSa aura (2) parokSa / 3. nyAyazAstra ke vikAsa kAla ( I0 7-8 zatAbdI ) meM jJAna kA tIsarA vargIkaraNa huaa| usake anusAra pramANa ke do prakAra haiM-(1) pratyakSa aura (2) parokSa / pratyakSa ke do prakAra haiM-(1) sAMvyavahArika aura (2) pAramArthika / 4 parokSa ke pA~ca prakAra haiM-(1) smRti, (2) pratyabhijJA, (3) tarka, (4) anumAna aura (5) aagm|" 1-uttarAdhyayana 28 / 4 : tatya paMcavihaM nANaM suyaM AbhinibohiyaM / . . ohinANaM tu taiyaM maNanANaM ca kevalaM // 2-naMdI, sUtra 2 : - taM samAsao duvihaM paNNattaM, taMjahA-paJcakkhaM ca parokkhaM ca / 3-pramANanayatattvAloka 231 : tad dvibhedaM pratyakSaM ca parokSaM ca / 4-vahI, 204: tad dviprakAram sAMvyavahArikaM pAramArthikaM ca / ....5-vahI, 32: smaraNapratyabhijJAtarvAnumAnAgamabhedatastatpaJcaprakAram / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ok dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana prathama aura dvitIya vargIkaraNa meM Agama kA ullekha nahIM hai| tRtIya vargIkaraNa meM usakA parokSa ke eka prakAra ke rUpa meM ullekha huA hai| dvitIya vargIkaraNa kI vyavasthA huI taba pA~ca jJAnoM ko do bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA--mati aura zruta--parokSa' tathA avadhi, manaHparyAya aura kevala pratyakSa / 2 tRtIya vargIkaraNa pUrNataH nyAyazAstrIya thA, isalie usameM jJAna kA vibhAjana vizuddha pramANa-mImAMsA kI dRSTi se kiyA gyaa| kintu usakA AdhAra vahI prAcIna vargIkaraNa thaa| tRtIya vargIkaraNa ke parokSa kA prathama vargIkaraNa meM samavatAra kiyA jAya to smRti, pratyabhijJA, tarka aura anumAna-matijJAna meM tathA Agama-zruta-jJAna meM samavatarita hotA hai| isa prakAra tInoM vargIkaraNoM meM prakArabheda hone para bhI tAtparya-bheda nahIM hai / prathama do vargIkaraNoM aura tRtIya vargIkaraNa se bhI yaha spaSTa phalita hotA hai ki Agama zruta kAhI viziSTa yA uttarakAlIna rUpa hai| zruta kA artha hai-zabda se hone vAlA jnyaan| Agama kA artha bhI yahI hai| isa samAnatA ke AdhAra para hI zruta aura Agama ko ekArthavAcI kahA gyaa|4 kintu zruta aura Agama sarvathA ekArthavAcI nahIM haiN| zruta eka sAmAnya aura vyApaka zabda hai| Agama kA apanA viziSTa artha hai / bhagavatI, sthAnAMga aura vyavahAra sUtra meM pA~ca prakAra ke vyavahAra batalAe gae haiM5-. (1) Agama, (2) zruta, (3) AjJA, (4) dhAraNA aura (5) jiit| inameM pahalA Agama aura dUsarA zruta hai| kevalajJAnI, manaHparyAyajJAnI, avadhijJAnI, caturdazapUrvI aura dazapUrvI ko Agama kahA gayA hai| inameM prathama tIna pratyakSajJAnI aura aMtima do 1-naMdI, sUtra 24 : parokkhanANaM duvihaM pannattaM, taMjahA--AbhiNibohiyanANa-parokkhaM ca, suyanANa parokkhaM c| 2-vahI, sUtra 5: noiM diya-paJcakkhaM tivihaM paNNattaM, taMjahA--ohinANa-paccakkhaM, maNapajjavanANa paJcakkhaM, kevalanANa-paccakkhaM / 3-tattvArtha sUtra, 1113 : matiH smRtiH saMjJA cintA'bhinibodha ityanarthAntaram / 4-anuyogadvAra, sUtra 51 / 5-(ka) bhagavatI 88 / 339 : paMcavihe vavahAre pannatte, taMjahA--Agame, sue, ANA, dhAraNA, jIe / (kha) sthAnAMga, 5 / 2 / 421 / (ga) vyavahAra 10 / 3 / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .1. bahiraGga paricaya : jaina Agama aura dazavakAlika 5 parokSajJAnI arthAt zrutajJAnI haiN| isake AdhAra para Agama kI paribhASA yaha banatI haipratyakSa yA pratyakSa jaisA avisaMvAdI jJAna Agama hai| zruta visaMvAdI bhI ho sakatA hai para Agama visaMvAdI nahIM hotaa| Agama aura zruta ko bhinna mAnane kA yaha puSTa AdhAra hai| ___ kaI AcAryoM ne navapUrvI ko bhI Agama mAnA hai / 1 kintu unhIM ke anusAra caturdazapUrvI aura sampUrNa dazapUrvI kA zruta samyak hI hotA hai aura navapUrvI kA zruta mithyA bhI ho sakatA hai / AcArya malayagiri ne ise spaSTa karate hue likhA hai "dazapUrvI niyamataH samyakadRSTi hote haiN| navapUrvI samyakadRSTi aura mithyAdRSThi donoM ho sakate haiN| isalie dazapUrvI kA zruta samyak hI hotA hai aura navapUrvI kA zruta mithyA bhI ho jAtA hai| jayAcArya ne sampUrNa dazapUrvI dvArA racita zAstra kA hI prAmANya svIkAra kiyA hai|4 . navapUrvI kI prAmANikatA asaMdigdha nahIM ho sakatI, isalie Agama-puruSa pA~ca-kevalI, avadhijJAnI, manaHparyAyajJAnI, caturdazapUrvI aura dazapUrvI hI hone caahie| unakA jJAna niyamataH avisaMvAdI hotA hai, isalie ve anupacarita dRSTi se Agama haiN| 1-(ka) vyavahArabhASya, 135 : AgamasuyavavahArI Agamato chavviho u vvhaaro| kevali maNohi coddasa-dasa-nava-puvvI u naayvvo|| (kha) bhagavatI 8 / 8 / 339, vRtti : tatra Agamyante paricchidyante arthA anenetyAgamaH kevalamanaHparyAyAvadhipUva cturdshkdshknvkruupH| 2-naMdI, sUtra 42 : icceiyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM cauddasapuvvissa sammasuyaM, abhiNNadasapuvvissa sammasuyaM teNa paraM bhiNNesu bhayaNA / 3-naMdI, sUtra 42, vRtti : sampUrNadazapUrvadharatvAdikaM hi niyamataH samyagdRSTereva na mithyAdRSTeH..... tataH sampUrNadazapUrvadharatvAtpazcAnupUrvyAH paraM bhinneSu dazasu pUrveSu bhajanA-vikalpanA kadAcitsamyakzrutaM kadAcin mithyAzrutamityarthaH / 4-praznottara tattvabodha, 18 // 12 : sampUrNa daza pUrvadhara, caudaza pUravadhAra / tAsa racita Agama huve, vAruM nyAya vicAra // Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavaikAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana Agama mumukSu kI pravRtti aura nivRtti ke nirdezaka hote haiN| unake abhAva meM mumukSu ko vyavahAra kA nirdeza zruta se milatA hai / Agama kI vidyamAnatA meM zruta kA sthAna gauNa hotA hai| kintu unakI anupasthiti meM vyavahAra kA mukhya pravartaka zruta bana jAtA hai|' dazavaikAlika zruta hai, isalie jaina sAhitya meM isakA mahatvapUrNa sthAna hai| isa samaya Agama-puruSa koI nahIM hai| jambU svAmI ( vIra nivANa kI pahalI zatAbdI ) aMtima kevalI the| aMtima manaHparyAyajJAnI aura avadhijJAnI kauna hue, isakA ullekha nahIM miltaa| sthUlabhadra ( vIra nirvANa kI 2-3 zatAbdI ) aMtima caturdazapUrvadhara the| vajra svAmI ( vIra nirvANa kI chaThI zatAbdI ) daza-pUrvadharoM meM aMtima the| digambara-paramparA ke anusAra aMtima daza-pUrvadhara dharmasena (vIra-nirvANa kI cauthI zatAbdI) the|2 Agama-puruSa kI anapasthiti meM inakA sthAna zrata ko milaa| Agama-puruSoM kI anupasthiti meM unakI racanAoM ( samyak-zruta ) ko bhI Agama kahA jAne lgaa| anuyogadvAra meM dvAdazAMgI ke lie Agama zabda kA prayoga huA hai| naMdI meM dvAdazAMgI ke lie samyak-zruta kA prayoga milatA hai| isa prakAra uttarakAla meM samyak-zruta aura Agama paryAyavAcI bana ge| dazavaikAlika samyak-zruta hai aura sAthasAtha Agama-puruSa kI kRti hone ke kAraNa Agama bhI hai| .. - nyAyazAstroM meM zruta yA zabda-jJAna ke sthAna meM Agama kA prayoga mukhya ho gayA / nyAya -zAstrIya paribhASA ke anusAra Apta-vacana se hone vAlA artha-saMvedana Agama hai|5 upacAra-dRSTi se Apta-vacana ko bhI Agama kahA jAtA hai / 6 isa nyAya-zAstrIya Agama kA vahI artha hai, jo prAcIna paramparA meM samyak-zruta kA hai| 1-bhagavatI 88 / 339 / 2-jayadhavalA, prastAvanA, pRSTha 49 / 3-(ka) anuyogadvAra, sUtra 702 : se kiM taM Agame ? Agame duvihe paNNatte, taMjahA loie ya louttarie ya / (kha) vahI, sUtra 704: se kiM taM louttarie ? louttarie jaNNaM imaM arihaMtehiM bhagavaMtehiM uppaNNaNANadaMsaNadharehiM tIyapaccuppaNNamaNAgayajANaehiM tillukkavahia mahiapUiehiM savvaNNU hiM savvadarasIhiM paNIaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM / 4-naMdI, sUtra 42 : se kiM taM sammasuyaM ? sammasuyaM .... 'duvAlasaMgaM gaNipiDagaM / 5-pramANanayatattvAloka, 4.1 : Apta-vacanAdAvirbhUtamartha-saMvedanamAgamaH / 6-vahI, 412 : upacArAdAptavacanaM ca / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. bahiraGga paricaya : jaina Agama aura dazavakAlika 7 zabda-jJAna kI prAmANikatA aura aprAmANikatA vaktA para nirbhara hai| Apta kA vacana visaMvAdI nahIM hotA, isalie usakA prAmANya hotA hai| vedAnta ke AcAryoM ne ise isa rUpa meM pratipAdita kiyA hai ki jisa vAkya kA tAtparyArtha pramANAntara se bAdhita nahIM hotA, vaha vAkya pramANa hotA hai / 1 pramANAntara se vahI vAkya bAdhita nahIM hotA, jo Apta-puruSa ( yA Agama-puruSa ) dvArA pratipAdita hotA hai| isa prakAra Agama aura Apta-puruSa sama-rekhA meM sthita ho jAte haiN| Agama aura zruta ke artha meM 'sUtra' zabda kA prayoga bhI huA hai / 2 zruta, sUtra, grantha, siddhAnta, zAsana, AjJA, vacana, upadeza, prajJApanA aura Agama inheM ekArthavAcI kahA gayA hai| sUtra kA prayoga Agama ke vizeSaNa ke rUpa meM bhI hotA hai| isakA sambandha pradhAnatayA saMkalanA se hai| bhagavAn mahAvIra ne jo upadeza diyA ( athavA jo vistAra hai ) vaha arthAgama aura gaNadharoM ne use gamphita kiyA ( athavA jo saMkSepa hai ) vaha 'sUtrAgama' aura ina donoM kA samanvita rUpa 'tadubhayAgama kahalAtA hai| donoM AgamoM meM prApta antara kA adhyayana karane ke bAda bhI AcArAMga kI prathama cUlA kI piNDaiSaNA aura bhASyagata ke nirmANa meM dazavakAlika kA yoga hai--isa abhimata ko asvIkAra nahIM kiyA jA sktaa| dazavakAlika kI racanA AcArAMga cUlA se pahale ho cukI thI, isakA puSTa AdhAra prApta hotA hai / prAcInakAla meM AcArAMga ( prathama zrutaskaMdha ) par3hane ke bAda uttarAdhyayana par3hA jAtA thA, kintu dazavakAlika kI racanA ke pazcAt vaha dazavakAlika ke bAda par3hA jAne lgaa| 1-vedAnta paribhASA, Agama pariccheda, pRSTha 108 : yasya vAkyasya tAtparya viSayIbhUtasaMsargo mAnAntareNa na bAdhyate tad vAkyaM pramANam / 2-dazavakAlika cUlikA, 2011 : suttassa maggeNa carejja bhikkhU / 3-(ka) anuyogadvAra, sUtra 51 : suyasuttagaMthasiddhaMta sAsaNe ANa vayaNa uvaese / pannavaNa Agamevi ya egaTThA pajjavA sutte|| (kha) vizeSAvazyaka bhASya, gAthA 897 / 4-anuyogadvAra, sUtra 704 : ahavA Agame tivihe paNNatte, taMjahA--suttAgame atthAgame tadubhayAgame / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavaikAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana prAcIna kAla meM 'AmagaMdha' (AcArAMga 1 / 2 / 5) kA adhyayana kara muni piNDakalpI ( bhikSAgnahI ) hote the| phira ve dazavakAlika kI 'piNDaSaNA' ke adhyayana ke pazcAt piNDakalpI hone lge| yadi AcArAMga cUlA kI racanA pahale ho gaI hotI to dazavakAlika ko yaha sthAna prApta nahIM hotaa| isase bhI yaha pramANita hotA hai ki AcArAMga cUlA kI racanA dazavakAlika ke bAda huI hai| Agama ke vargIkaraNa meM dazavaikAlika kA sthAna : AgamoM ke mukhya varga do haiM--aMga praviSTa aura aMga-bAhya / ' bAraha Agama aMgapraviSTa kahalAte haiM--AcAra, sUtrakRta, sthAna, samavAya, vivAha-prajJapti, jJAtAdharmakathA, upAsaka-dazA, antakRt-dazA, anuttaropapAtika-dazA, praznavyAkaraNa, vipAkazruta aura dRSTivAda / 2 aMga-bAhya ke do prakAra haiM--Avazyaka aura aavshyk-vytirikt| Avazyakavyatirikta ke do prakAra haiM--kAlika aura utkAlika / 4 utkAlika ke antargata aneka Agama haiN| unameM pahalA nAma dazavakAlika kA hai|5 dazavakAlika Agama-puruSa kI racanA hai, isalie yaha Agama hai| gaNadhara-racita Agama hI aMga-praviSTa hote haiM aura yaha sthavira-racita hai isalie aMga-bAhya hai| kAlika-Agama dina aura rAta ke prathama aura 1-naMdI, sUtra 67 : ahavA taM samAsao duvihaM pannattaM, taMjahA--aMgapaviTuM aMgabAhiraM ca / 2-vahI, sUtra 74 : se kiM taM aMgapaviTuM ? aMgapaviTuM duvAlasavihaM paSNataM, taMjahA-AyAro 1, sUyagaDo 2, ThANaM 3, samavAo 4, vivAhapannattI 5, nAyAdhammakahAo 6, uvAsagadasAo 7, aMtagaDadasAo 8, aguttarovavAiyavasAo 9, paNhAvAgara NAI 10, vivAgasuyaM 11, diTThivAo 12 / 3-vahI, sUtra 68: se kiM taM aMgabAhiraM ? aMgabAhiraM duvihaM paNNattaM, taMjahA--AvassayaM ca, AvassayavairittaM ca / 4-vahI, sUtra 70 : se kiM taM AvassayavairittaM ? AvassayavairittaM duvihaM paNNataM, taMjahA-kAliyaM ukkAliyaM ca / 5-vahI, sUtra 71: se kiM taM ukkAliyaM ? ukkA liyaM arogavihaM paNNattaM, tNjhaa-dsveyaaliyN...| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .1. bahiraGga paricaya : jaina Agama aura dazavakAlika parama prahara meM hI par3he jA sakate haiN| kintu dazavakAlika utkAlika Agama hai isalie yaha thasvAdhyAyI ke atirikta sabhI praharoM meM par3hA jA sakatA hai| vyAkhyA kI dRSTi se Agama cAra bhAgoM meM vibhakta kie gae haiM--- 1-caraNakaraNAnuyoga 3-gaNitAnuyoga 2-dharmakathAnuyoga 4-dravyAnuyoga bhagavAn mahAvIra se lekara AryarakSita se pahale taka yaha vibhAga nahIM thaa| pahale eka sAtha cAroM anuyoga kie jAte the| AryarakSita ne buddhi-kauzala kI kamI dekha anuyoga ke vibhAga kara die| usake bAda pratyeka anuyoga ko alaga-alaga nirUpaNa karane kI paramparA clii| isa paramparA ke anusAra dazavakAlika kA samAveza caraNakaraNAnuyoga meM hotA hai| isameM caraNa ( mUlagaNa ) aura karaNa ( uttaragaNa 3 ) ina donoM kA anuyoga hai| Age calakara AgamoM kA aura vargIkaraNa huaa| usake anusAra aMga-praviSTa aura aMga-bAhya ke atirikta mUla aura cheda ----ye do varga aura kie gae / dazavakAlika 'mUla' Agama sUtra mAnA jAtA hai|4 . 1-agastya cUrNiH uddiTTha-samuddiTu-aguNNA tassa aguyogo bhavati teNa ahigaaro| so caubviho, taMjahA-caraNakaraNANuogo so ya kAliya suyAdi 1, dhammaNuogo isibhAsiyAdi 2, gaNiyANuogo sUrapaNNattiyAdi 3, daviyANuogo diDhavAdo 4, sa eva samAsao duviho puhattANuogo apuhattANuogo y| jaM ekattapaTTavitte cattAri vi bhAsijjaMti etaM amahattaM, taM puNa bhaTTAragAo jAva ajjviraa| tato AreNa pRhattaM jattha patteyaM pbhaasijjtti| bhAsaNAvihipahattakaraNaM ajjara kkhiya pUsa bhittatikaviMjhAdivisesattA jhaNNati / iha caraNakaraNANuogeNa adhikaaro| * '2-pravacanasAroddhAra, gAthA 552 : caraNaM mUlaguNAH / vaya samaNa-dhamma saMyama, veyAvaccaM ca bNbhguttiio| NANAitiyaM tava, kohaniggahAI caraNameyaM // 3-vahI, gAthA 563 : karaNaM uttaraguNAH / piMDavisohI samiI, bhAvaNa paDimA i iNdiyniroho| paDilehaNa guttIo, abhiggahA ceva karaNaM tu // 4-dekho-'dasaveAliya taha uttarAyaNANi' kI bhUmikA, pR0 1-9 / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana nAmakaraNa : prastuta Agama ke do nAma upalabdha hote haiM--dasaveyAliya' ( dazavakAlika ) aura dasakAliya2 ( dazakAlika ) / yaha nAma 'dasa' aura 'vaikAlika' yA 'kAlika' ina do padoM se banatA hai| dasa (daza) zabda isake adhyayanoM kI saMkhyA kA sUcaka hai| inakI pUrti vikAla-velA meM huI isalie ise vaikAlika kahA gyaa| sAmAnya vidhi ke anusAra Agama-racanA pUrvAhna meM kI jAtI hai kintu manaka ko alpAyu dekha AcArya zayyambhava ne tatkAla--aparAhna meM hI isakA uddharaNa zurU kiyA aura yaha vikAla meM pUrA huaa| ___ svAdhyAya kA kAla cAra prahara--dina aura rAta ke prathama aura aMtima prahara--kA hai| yaha svAdhyAya-kAla ke binA ( vikAla meM ) bhI par3hA jA sakatA hai, isalie isa Agama kA nAma 'dazavaikAlika' rakhA gayA hai| yaha caturdaza-pUrvI-kAla se AyA huA hai athavA kAla ko lakSya kara kiyA huA haiM, isalie isakA nAma 'dazavaikA lika' rakhA gayA hai| isakA dasavA~ adhyayana vaitAlika nAma ke vRtta meM racA huA hai, isalie isakA nAma 'dasavaitAliya' ho sakatA hai| ye agastya cUrNi ke abhimata haiM / 3 . 1-(ka) naMdI, sUtra 46 / (kha) dazavaikAlika niyukti, gAthA 6 / 2-dazavaikA lika niyukti, gAthA 1,7,12,14,15 / 3-agastya cUrNi : : ubhayapada nipphaNNaM nAmaM dasakAliyaM / tattha kAlAdAgayaM visesijjati cohasapusvikAlAtA bhagavato vA paMcamAto purisajugAto, 'tata AgataH' (pANi 4 / 3 / 74 ) iti upratyayaH, kAlaM va savvapajjAhiM parihIyamANamabhikkhakayaM ettha 'adhikRtya kRte granthe' (pANi 4 / 3 / 87 ) sa eva upratyayaH tasya iya AdezaH, dazakaM ajjhayaNANaM kAliyaM nirutteNa vihiNA kakAralope kRte dasakAliyaM / ahayA vekAliyaM maMgalatthaM puvvaNhe satyAraMbho bhavati, bhagavayA puNa ajjasejjabhaveNaM kahamavi avarohakAle uvayogo kato, kAlAtivAya vigghapariharaNAya nijjUTameva ato vigate kAle vikAle dasakamajjhayaNANaM katamiti dasavekAliyaM cauporisito sajjhAyakAlo tammi vigate vi padijjatIti vigaya kAliyaM dasavekAliyaM / dasamaM vA vetA liyopajAtivRttehiM NiyamitamajhayaNamiti dsvetaaliyN| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. 1. bahiraGga paricaya : jana Agama aura dazavakAlika 11 inameM 'dasaveyAliya' aura 'dasakAliya' prasiddha nAma haiM aura jahA~ taka hama jAnate haiM 'dasavetAliya' kA prayoga agastyasiMha muni ke sivAya anya kisI ne nahIM kiyA hai / niyuktikAra ne sthAna-sthAna para 'dasakAliya' zabda kA prayoga kiyA hai| aura kahIM-kahIM 'dasaveyAliya' kA bhI / 2 jinadAsa mahattara ne kevala 'dasaveyAliya' zabda kI vyAkhyA kI hai| haribhadra sUri ne 'dazakAlika' aura 'dazavaikAlika' ina donoM zabdoM kA ullekha kiyA hai| prazna yaha hotA hai ki AgamakAra ne isakA nAmakaraNa kiyA yA nahIM ? yadi kiyA to kyA ? mUla Agama meM 'dazavakAlika' yA 'dazakAlika' nAma kA ullekha nahIM hai| isakI racanA tAtkAlika uddezya kI pUrti ke lie huI thii| manaka ke dehAvasAna ke bAda zayyambhava ise jahA~ se uddhata kiyA, vahIM antarniviSTa kara denA cAhate the| isalie sambhava hai, racanA ke lie koI nAma na rakhA ho| jaba ise sthira rUpa diyA gayA, taba AgamakAra ke dvArA hI isakA nAmakaraNa kiyA jAnA sambhava hai| upayogitA aura sthApanA : manaka ne chaha mAsa meM dazavakAlika par3hA aura vaha samAdhipUrvaka isa saMsAra se cala bsaa| vaha zruta aura cAritra kI samyak ArAdhanA kara sakA, isakA AcArya ko harSa huaa| A~khoM meM Ananda ke A~sU chalaka pdd'e| yazobhadra ( jo unake pradhAna ziSya the ) ne bar3e Azcarya ke sAtha AcArya ko dekhA aura vinayAvanata ho isakA kAraNa pUchA / AcArya ne kahA- "manaka merA saMsArapakSIya putra thA, isalie kucha sneha-bhAva umar3a aayaa| vaha ArAdhaka huA, yaha soca mana Ananda se bhara gyaa| manaka kI ArAdhanA ke lie maiMne isa Agama ( dazavaikAlika ) kA nirvRhaNa kiyaa| vaha ArAdhaka ho gyaa| aba isakA kyA kiyA jAya?' AcArya ke dvArA prastuta prazna para saMgha ne vicAra kiyA aura Akhira yahI nirNaya huA ki ise yathAvat rakhA jAya / yaha manaka jaise aneka muniyoM kI ArAdhanA 1-dazavaikAlika niyukti, gAthA 1,7,12,14,15 / 2-vahI, gAthA 6 / 3-jinadAsa cUrNi, pRSTha 5 / 4-daza0 hAribhadrIya TIkA, patra 12 / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 dazavaikAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana kA nimitta banegA, isalie isakA viccheda na kiyA jAya / / isa nirNaya ke pazcAt dazavaikAlika kA vartamAna rUpa adhyayana-krama meM jor3A gyaa| mahAnizItha ( adhyayana 5, duHSamAraka prakaraNa ) ke anusAra pA~caveM Are ( duHSamakAla ) ke anta meM jaba aMga-sAhitya vicchinna ho jAegA, taba duSpasaha muni kevala dazavakAlika ke AdhAra para saMyama kI ArAdhanA kreNge| 1-daza0 hAribhadrIya TIkA, patra 284 : ANaMdaaMsupAyaM kAsI sijjaMbhavA tahiM theraa| jasabhahassa ya pucchA kahaNA aviAlaNA saMghe // 371 // "vicAraNA saMgha" iti zayyambhavenAlpAyuSamenamavetya mayedaM zAstraM niyuDhe kimatra yuktamiti nivedite vicAraNA saMghe--kAlahrAsadoSAt prabhUtasattvAnAmidamevopakArakamatastiSThatvetadityevaMbhUtA sthaapnaa| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2-dazavakAlika ke karttA aura racanAkAla racanAkAra kA jIvana-paricaya : rAjagRha meM zayyambhava nAma kA brAhmaNa rahatA thaa| vaha aneka vidyAoM kA pAragAmI vidvAn thA / prabhava svAmI ne apane do sAdhuoM ko usakI yajJazAlA meM bhejA / sAdhu vahA~ pahuMce aura dharma-lAbha khaa| AcArya kI zikSA ke anusAra ve bole- "aho kaSTamaho kaSTaM, tatvaM na jJAyate param / " zayyambhava ne yaha sunA aura socA-ye upazAnta tapasvI asatya nahIM bolate / avazya hI isameM rahasya hai| vaha uThA aura apane adhyApaka ke pAsa jAkara bolA- "kahie tattva kyA hai ?" adhyApaka ne kahA-"tattva veda haiN|" zayyambhava ne talavAra ko myAna se nikAlA aura kahA--"yA to tattva batalAie anyathA isI talavAra se sira kATa ddaaluuNgaa|" adhyApaka ne socA aba samaya A gayA hai| vedArtha kI paramparA yaha hai ki sira kATa DAlane kA prasaMga Ae taba kaha denA caahie| aba yaha prasaMga upasthita hai, isalie maiM tattva batalA rahA huuN| adhyApaka ne kahA-"tattva AIt-dharma hai|" vaha Age bar3hA aura yUpa ke nIce jo arihaMta kI pratimA thI use nikAla zayyambhava ko dikhaayaa| vaha use dekha pratibuddha ho gayA / ' zayyambhava ne adhyApaka ke caraNoM meM vandanA kI aura saMtuSTa hokara 'yajJa kI sArI sAmagnI use bheMTa meM de dii| vaha calA aura muni-yugala ko khojate-khojate vahIM jA pahuMcA, jahA~ use pahu~canA thaa| apanI garbhavatI yuvatI patnI ko chor3a 28 varSa kI avasthA meM usane prabhava svAmI ke pAsa pravrajyA le lii| dazavaikAlika kI vyAkhyAoM meM unake jIvana kA yaha paricaya milatA hai / 2 pariziSTa-parva ( sarga 5 ) meM bhI lagabhaga yahI varNana hai| isa varNana ke kucheka tathyoM ke AdhAra para unake pUrvavartI jIvana kI sthUla-rUparekhA hamAre sAmane A jAtI hai| 1-dazavakAlika niyukti, gAthA 14 / 2-daza0 hAribhadrIya TIkA, patra 10,12 / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavaikAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana niryahaNa yA laghukaraNa : prastuta Agama ke kartA zayyambhava sUri mAne jAte haiN|' niyuktikAra ke anusAra yaha unakI svataMtra racanA nahIM, kintu saMkalanA hai| saMkalanA ke bAre meM do vicAra milate haiN| pahale ke anusAra prastuta sUtra kA viSaya pUrvo se uddhRta kara saMkalita kiyA gayA hai / 2 dUsarI dhAraNA ke anusAra yaha dvAdazAMgI se uddhRta huA hai| ina donoM vicAradhArAoM ke srota kI jAnakArI kA koI sAdhana prApta nahIM hai| niyukti meM ina donoM kA ullekha hai aura zeSa vyAkhyAkAroM ne usI kA anugamana kiyA hai| zayyambhava sUri 'caturdaza pUrvadhara the, isalie unakI racanA ko Agama mAnA jAtA hai| jayAcArya ke anusAra caturdazapUrvI aura dazapUrvI kI vahI racanA Agama ho sakatI hai, jo kevalajJAnI ke samakSa kI jaae| isake AdhAra para unakI kalpanA yaha hai ki pUrvo ke AdhAra para racita dazavaikAlika kA bRhat kalevara thA, usakA zayyambhava sUri ne laghukaraNa kiyA hai| isa kalpanA kA koI spaSTa sAhityika AdhAra prApta nahIM hai| kintu dazavakAlika ke niyata aura . aniyata rUpa kI carcA se ukta kalpanA kI puSTi hotI hai| bhagavAn mahAvIra ke caudaha 1-dazavaikAlika niyukti, gAthA 14 : sejjabhavaM gaNadharaM jiNapaDimAdasaNeNa paDibuddhaM / maNagapiaraM dasakA liyassa nijjUhagaM vaMde // 2-vahI, gAthA 16,17 : AyappavAyapuvA nijjUDhA hoi dhmmpnntii|' kammappavAyapuvvA piMDassa u esaNA tivihA // saccappavAya puvvA nijjUDhA hoi vakkasuddhI' u / avasesA nijjUDhA navamassa u taiyavatyUo // 3--vahI, gAthA 18: (ka) bIo'vi a Aeso gaNipiDagAo duvaalsNgaao| ___ evaM kira NijjUDhaM maNagassa aNuggahaTTAe // (kha) agastya cUrNi: bitiyAdeso bArasaMgAto jaM jato agurUvaM / 4-praznottara-tattvabodha, 1939,10 / 5-(ka) vahI, 8 / 21,22 / (kha) bhagavatI kI jor3a, 25 // 3 DhAla 438 kA vArtika / ' Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. bahiraGga paricaya : dazavaikAlika ke kartA aura racanA-kAla 15 hajAra prakIrNakakAra sAdhu the aura unhoMne caudaha hajAra prakIrNakoM kI racanA kii|' malayagiri ne 'evamAiyAI' (nandI sUtra 46) kI vyAkhyA meM utkAlika aura kAlika--donoM prakAra ke AgamoM ko prakIrNaka mAnA hai / 2 utkAlika sUtroM kI gaNanA meM dazavaikAlika kA sthAna pahalA hai| isake AdhAra para yaha anumAna kiyA jA sakatA hai ki bhagavAn mahAvIra ke samaya dazavakAlika nAma kA koI prakIrNaka rahA ho aura zayyambhava sUri ne prayojanavaza usakA rUpAntara kiyA ho| TIkA meM bhI isake niyata aura aniyata rUpa kI carcA kA ullekha milatA hai| kisI ne pUchA-dazavakAlika niyata-zruta hai ? kAraNa ki jJAta-dharmakathA ke udAharaNAtmaka adhyayana, RSi-bhASita aura prakIrNaka zruta aniyata hotA hai| zeSa sArA zruta prAyaH niyata hotA hai / dazavaikAlika niyata-zruta hai| usameM rAjImatI aura rathanemi kA abhinava udAharaNa kyoM ? isake samAdhAna meM TIkAkAra ne likhA hai ki niyata-zruta kA viSaya prAyaH niyata hotA hai; sarvathA nhiiN| isalie isa abhinava udAharaNa kA samAveza Apattijanaka nahIM hai / isa pramANa ke AdhAra para jayAcArya kI kalpanA ko mahattva diyA jA sakatA hai| isakA phalita yaha hogA ki zayyambhava sUri ne dazavakAlika ke bRhat rUpa kA laghukaraNa kiyA hai| tAlArya kI dRSTi se dekhA jAe to ina tInoM mAnyatAoM ke phalitArtha meM koI antara nahIM hai / zayyambhava sUri ne cAhe caudaha pUrvo se yA dvAdazAMgI se ise uddhRta kiyA ho, cAhe isake bRhat rUpa ko laghu rUpa diyA ho, isakI prAmANikatA meM koI bAdhA nahIM aatii| nirgrahaNa ( uddharaNa ) aura laghakaraNa ye donoM rUpAntara haiN| prAmANikatA kI dRSTi se ina donoM prakriyAoM meM koI antara nahIM hai| prayojanavaza Agama-puruSa ko aisA adhikAra bhI hai| 1-nandI, sUtra 46 : coddasa-painnagasahassAI bhagavao vadvamANasAbhissa / .. 2-vahI, sUtra 46 vRtti : prakIrNa karUpANi cAyayanAni kAlikotkAlikabheda bhinnAni / 3-daza0 hAribhadrIya TIkA, patra 99 : aparastvAha---dazavaikAlikaM niyatazrutameva, yata uktamNAyajhayaNAharaNA, isibhAsiyAo painnayasuyA ya / esa hoti aNiyayA, NiyayaM puNa sesabhuvassannaM // tatkathamabhinavotpanna midamudAharaNaM yujyate iti ?, ucyate, evambhUtAthasyaiva niyata zrute'pi bhAvAd, utsannagrahaNAccAdoSaH, prAyo niyataM, na tu sarvathA niytmevetyrthH| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana racanA kA uddezya : zayyambhava sUri bhagavAn mahAvIra ke caturtha paTTadhara the| ve patnI ko garbhavatI chor3a kara dIkSita hue / putra kA janma huaa| usakA nAma manaka rakhA gyaa| vaha ATha varSa kA ho gyaa| eka dina usane apanI mA~ se pitA ke bAre meM puuchaa| mA~ ne batAyA- "beTA ! tere pitA muni bana ge| ve aba AcArya haiM aura abhI-abhI campA nagarI meM vihAra kara rahe haiN|" manaka ne mA~ se anumati lI aura campA nagarI jA phuNcaa| AcArya zauca jAkara A rahe the, bIca meM hI manaka mila gyaa| AcArya ke mana meM kucha sneha kA bhAva jAgA aura pUchA-"tU kisakA beTA hai ?" "mere pitA kA nAma zayyambhava brAhmaNa hai", manaka ne prasanna mudrA meM kahA / AcArya ne pUchA-"aba tere pitA kahA~ haiM ?" manaka ne kahA-"ve aba AcArya haiM aura isa samaya campA meM haiN|" AcArya ne pUchA- "tU yahA~ kyoM AyA ?" manaka ne uttara diyA-"maiM bhI unake pAsa pravrajyA lU~gA" aura usane pUchA-"kyA tuma mere pitA ko jAnate ho ?" AcArya ne kahA- "maiM kevala jAnatA hI nahIM hU~ kintu vaha merA abhinna ( eka zarIrabhUta ) mitra hai / tU mere pAsa hI pravrajita ho jaa|" usane yaha svIkAra kara liyaa| saMbhava hai ki zayyambhava ne sArA rahasya use samajhA diyA aura pitA-putra ke sambandha ko prakaTa karane kA niSedha kara diyaa| AcArya sthAna para cale aae| use pravrajita kiyaa| AcArya ne viziSTa jJAna se dekhA-"yaha alpAyu hai| kevala chaha mAsa aura jIegA / mujhe isase viziSTa ArAdhanA karAnI cAhie"--yaha soca unhoMne manaka ke lie eka nae Agama kA nirmANa karanA caahaa| vizeSa prayojana hone para caturdaza-pUrvI aura apazcima dazapUrvI nirvahaNa kara sakate haiN| AcArya ne socA-'mere sammukha yaha vizeSa prayojana upasthita huA hai| isalie mujhe bhI nirvRhaNa karanA caahie|"5 yahI preraNA dazavakAlika ke vartamAna rUpa kA nimitta bnii| racanA-kAla : . bhagavAn mahAvIra ke nirvANa ke pazcAt sudharmA svAmI bIsa varSa taka jIvita rahe / 2 unake uttarAdhikArI jambU svAmI the| unakA AcArya-pada cauvAlIsa varSa rhaa| tIsare 1-daza0 hAribhadrIya TIkA, patra 12 : taM cauddasamuvI kamhivi kAraNe samuppanne NijjUhati, dasapunvI puNa apacchino avassameva NijjUhai, mamaMpi imaM kAraNaM samuppannaM to ahamavi NijjUhAmi, tAhe ADhatto nnijjhiuN..........| 2-paTTAvali samuccaya ( tapAgaccha paTTAvalI ), pRSTha 42 : zrI vIrAviMzatyA varSeH siddhiM gtH| 3-vahI, pRSTha 42 : zrIvarAt catuHSaThivaH siddhaH / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. bahiraGga paricaya : dazavakAlika ke kartA aura racanAkAla 17 AcArya pravara svAmI hue| unakA AcArya-kAla gyAraha varSa kA hai| prabhava svAmI ne eka dina apane uttarAdhikArI ke bAre meM socaa| apane gaNa aura saMgha ko dekhA to koI bhI ziSya AcArya-pada ke yogya nahIM milaa| phira gRhasthoM kI ora dhyAna diyaa| rAjagRha meM zayyambhava brAhmaNa ko yajJa karate dekhaa| ve unheM yogya jAna pdd'e| AcArya rAjagRha Ae / zayyambhava ke pAsa sAdhuoM ko bhejaa| unase preraNA pA ve AcArya ke pAsa Ae, sambuddha hue aura pravajita ho ge| prabhava svAmI kA AcArya-kAla gyAraha varSa kA hai' aura zayyambhava ke muni-jIvana kA kAla gyAraha varSa kA hai| ve aThAIsa varSa taka gRhastha-jIvana meM rahe, gyAraha varSa munijIvana meM rahe, teIsa varSa AcArya yA yuga-pradhAna rhe| isa prakAra 62 varSa kI Ayu pAla kara vIra-nirvANa saM0 68 meM divaMgata hue|2 ukta vivaraNa se jAna par3atA hai ki prabhava svAmI ke AcArya hone ke thor3e samaya pazcAt hI zayyambhava muni bana gae the, kyoMki unakA AcArya-kAla aura zayyambhava kA muni-kAla samAna hai--donoM kI avadhi gyAraha-gyAraha varSa kI hai| vIra-nirvANa ke 36 veM varSa meM zayyambhava kA janma huA aura 64 veM varSa taka ghara meM rhe| muni hone ke 8 yA 81 varSa ke pazcAt manaka ke lie dazavakAlika kA nirvRhaNa kiyaa| isa prakAra dazavakAlika kA racanA-kAla vIra-nirvANa samvat 72 ke AsapAsa upalabdha hotA hai aura yaha prabhava svAmI kI vidyamAnatA meM nirmUDha kiyA gayA, yaha ukta kAla-gaNanA se spaSTa hai| - dazavakAlika kA racanA-kAla DA0 vinTaranitja ne vIra-nirvANa ke 18 varSa bAda mAnA hai| pro0 ema0 vI0 paTavardhana kA bhI yahI mata rahA hai| kintu yaha kAla-nirNaya paTTAvalI ke kAlAnukrama se nahIM miltaa| 1-paTTAvali samuccaya ( pra0mA ) ( tapAgaccha paTTAvalI ), pRSTha 43 : vrataparyAye ekAdaza yugapradhAnaparyAye ceti / . 2-vahI, pRSTha 43 : sa cASTAviMzativarSANi gRhasthaparyAye, ekAdaza vrate, trayoviMzatiyugapradhAnaparyAye ceti sarvAyurdviSaSThivarSANi paripAlya zrIvIrAdaSTanavativarSA tikrame svargabhAk / 3-hAribhadrIya TIkA, patra 11,12 : jayA so aTThavariso jAo tAhe so mAtaraM pucchai ko mama pio ?, sA bhaNai tava pio pavvaio, tAhe so dArao NAsiUNaM piusagAsaM paDhio... so pvvio| 4-A History of Indian Literature, Vol. II, page 47, F. N. 1. 4-The Dasavaikalika Sutra : A Study, page 9. Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3-racanA-zailI dazavaikAlika racanA kI dRSTi se vAstava meM hI sUtra hai / pAribhASika zabdoM meM artha ko bahuta hI saMkSepa meM gUMthA gayA hai| manaka ko thor3e meM bahuta dene ke uddezya se isakI racanA huI, usameM racanAkAra bahuta hI saphala hue haiN| viSaya ke vargIkaraNa kI dRSTi se bhI isakA racanAkrama bahuta prazasta hai| Adi se anta taka dharma aura dhArmika kI vizeSatA kA nirUpaNa hai| use par3ha kara yaha sahajatayA buddhigamya ho sakatA hai ki dhArmika dharma kA sparza kaise kare aura adharma se kaise bace ? isakA adhikAMza bhAga padyAtmaka hai aura kucha bhAga gadyAtmaka / gadya bhAga ke prArambha meM uttarAdhyayana kI zailI kA anusaraNa hai| gadya-bhAga ke bIca-bIca meM gadyokta viSaya kA saMgraha padyoM meM kiyA hai / 2 aisI zailI upaniSadoM meM rahI hai| 1-(ka) uttarAdhyayana, 29 / 1:.. ....suyaM me AusaM! teNaM bhagavayA evamakkhAyaM-iha khalu sammattaparakkame nAma ajjhayaNe samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM kAsaveNaM pveie| . (kha) dazavaikAlika, 4 / sUtra 1: / suyaM me AusaM ! teNaM bhagavayA evamakkhAyaM- iha khalu chajjIvaNiyA nAmajjhayaNaM samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM kAsaveNaM paveiyA suyakkhAyA supnnttaa| (ga) uttarAdhyayana, 16 / sUtra 1 : ... suyaM me AusaM ! teNaM bhagavayA evamakkhAyaM-iha khalu therehiM bhagavantehi dasa bambhacerasamAhiThANA pnnttaa| ... (va dazavakAlika, 9 / 4 / sUtra 1: : suyaM me AusaM ! tegaM bhagavayA evamakkhAyaM-iha khalu therehiM bhagavaMtehiM catAri 'viNayasamAhiTThANA pnnttaa| .... 2-dazakAlika, 9 / 4 / 3-znopaniSa ra, 6 / 5,6 :.. sa eSo'kalo'mRto bhavati tadeSa zlokaHarA iva . rathanAbhau kalA ysminprtisstthitaa| taM vedya puruSaM veda ( yathA ) mA vo mRtyuH parivyathA iti // ...... Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ---- 1. bahiraGga paricaya : racanA-zailI 16 viSaya ko spaSTa karane ke lie upamAoM kA bhI yatheSTa prayoga kiyA hai| rathanemi aura rAjImatI kI ghaTanA ke sivAya anya kisI ghaTanA kA isameM spaSTa ullekha nahIM hai| kahIM-kahIM ghaTanA ke saMketa avazya die haiN| 5 / 2 / 5 meM kriyA va puruSa kA Akasmika parivartana pAThaka ko sahasA vismaya meM DAla detA hai| yadi cUrNikAra ne isa zloka kI pRSThabhUmi meM rahI huI ghaTanA kA ullekha na kiyA hotA, to yaha zloka vyAkaraNa kI dRSTi se avazya hI vimarzanIya bana jaataa| ___ isI prakAra 114 meM huA uttamapuruSa kA prayoga bhI sambhava hai kisI ghaTanA se sambaddha ho, para kisI bhI vyAkhyA meM usakA ullekha nahIM hai| anuSTup zloka vAle kucha adhyayanoM ke aMta bhAga meM upajAti Adi vRtta rakha kara AcArya ne ise mahAkAvya kI koTi meM lA rakhA ( dekhie adhyayana 6,7 aura 8 ) / kahIMkahIM praznottarAtmaka-zailI kA bhI prayoga kiyA gayA hai ( dekhie 47.8 ) / parantu ye prazna AgamakartA ne svayaM upasthita kie haiM yA kisI dUsare vyakti ne, isakA koI samAbhAna nahIM milatA / bahuta sambhava hai ki mumukSu kaise cale ? kaise khar3A rahe ? kaise baiThe ? kaise soe ? kaise khAe aura kaise bole ?-ye prazna AcArya ke sAmane Ate rahe hoM aura racanA ke prasaMga Ane para AcArya ne unakA sthAyI samAdhAna kiyA ho| gRhastha aura muni ke calane-bolane Adi meM ahiMsA kI maryAdA kA bahuta bar3A antara hotA hai, isalie pravrajyA grahaNa ke anantara AcArya nava-dIkSita zramaNa ko calanebolane Adi kI vidhi kA upadeza dete haiN| bhagavAna mahAvIra ne mahArAja zreNika ke putra meghakumAra ko dIkSita kara AcAra-gocara aura vinaya kA upadeza dete hue kahA"devAnupriya ! aba tuma zramaNa ho, isalie tumheM yuga-mAtra bhUmi ko dekha kara calanA cAhie ( tulanA kIjie 5 / 1 / 3.) ; nirjIva-bhUmi para kAyotsarga kI mudrA meM khar3A rahanA cAhie; (milAie 8 / 11, 13) ; jIva-jantu rahita bhUmi ko dekha kara, pramArjita kara baiThanA cAhie ( tulanA kIjie 8 / 5,13 ) ; jIva-jantu rahita bhUmi para sAmAyika yA caturviMzastava kA uccAraNa aura zarIra kA pramArjana kara sonA cAhie ( milAie 8 / 13 ) : sAdharmikoM ko nimantraNa de samabhAva se khAnA cAhie ( tulanA kIjie 5 / 1 / 64-66; 106 ) ; hita, mita aura niravadya bhASA bolanI cAhie ( dekhie 7 vA~ adhyayana) aura saMyama meM sAvadhAna rahanA caahie| isameM thor3A bhI pramAda nahIM honA caahie|' 1 1-jJAtAdharmakathA, 1 / sU030H tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIre mehaM kumAraM sayameva pavAvei sayameva AyAra jAva dhammAikkhaI, evaM devA gupiyA ! gaMta ciTThiyanvaM NisIyatvaM tuyaTTiyavvaM muMjiyavvaM bhAsiyavvaM evaM uTTAya uTTAya pANehiM bhUehiM jIvehiM sattehiM saMjameNa saMjamiyavvaM assiMca Na aTe no pamAdeyavvaM / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavaikAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana . AcArya zayyambhava ne isa sUtra ke dvArA manaka ko vahI upadeza diyA, jo bhagavAn ne meghakumAra ko diyA thaa| dUsare zabdoM meM yoM kahA jA sakatA hai ki bhagavAn mahAvIra nava-dIkSita zramaNoM ko jo prArambhika upadeza dete the, use AcArya zayyambhava ne prazasta zailI meM saMkalita kara diyaa| ukta zlokoM ke agale adhyayanoM meM AcAra-saMhitA kI AdhArabhUta inhIM ( calane-bolane Adi ko ) pravRttiyoM kA vistAra hai| uttarAdhyayana,' dhammapada,2 mahAbhArata Adi ke lakSaNa-nirUpaNAtmaka-adhyAyoM meM vyavasthita zailI kA jo rUpa hai, vaha dazavakAlika meM bhI upalabdha hotA hai ( dekhie 6 / 3 meM. pUjya aura 10veM meM bhikSu ke lakSaNoM kA vargIkaraNa ) / isakI racanA prAyaH sUtra rUpa hai, para kahIM-kahIM vyAkhyAtmaka bhI hai / ahiMsA, parigraha Adi kI bahuta hI nape-tule zabdoM meM paribhASA aura vyAkhyA yahA~ milatI hai ( dekhie 6 / 8 ; 6 / 20) / kahIM-kahIM aneka zlokoM kA eka zloka meM saMkSepa. kiyA gayA hai| isakA udAharaNa AThaveM adhyayana kA 26 vA~ zloka hai kaNNasokkhehiM sadde hiM pemaM nAbhinivesae / dAruNaM kakkasaM phAsaM kAeNa ahiyAsae / yahA~ Adi aura anta kA artha pratipAdita kiyA gayA hai| pUrNa rUpa meM usakA pratipAdana pA~ca zlokoM ke dvArA ho sakatA hai| nizIthabhASya cUrNi tathA bRhadkalpabhASya vRtti5 meM isa Azaya kA ullekha aura pA~ca zloka milate haiM--- kaNNasokkhehiM saddehi pemma NAbhiNivesae / dAruNaM kakkasaM sadda soeNaM. ahiyAsae / cakkhukatehiM svehiM pemmaM nnaabhinnivese| dAruNaM kakkasaM rUvaM cakkhuNA ahiyAsae / ghANakatehiM gaMdhehiM pemma NAbhiNivesate / dAruNaM kakkasaM gaMdha ghANeNaM ahiyAsae / 1-15 veM meM bhikSu aura 25 veM meM brAhmaNa ke lakSaNoM kA nirUpaNa / 2-bAhmaNa vrg| yaha maulika nahIM, kintu saMkalita hai| 3-zAnti parva, mokSadharma, adhyAya 245 / 4-nizIthabhAjya cUrNi, bhAga 3, pRSTha 483 / 5-bRhadkalpa, bhAga 2, pRSTha 273,274 / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. bahiraGga paricaya : racanA-zailI 21 jIhakatehiM rasehiM pemma NAbhiNivesate / dAruNaM kakkasaM rasaM jIhAe ahiyAsae / / suhaphAsehi katehiM pemma NAbhiNivesae / dAruNaM kakkasaM phAsaM kAeNaM ahiyAsae / yadyapi Apta-puruSa kI vANI meM vidhi-niSedha ke prayojana kA nirUpaNa Avazyaka nahIM hotA, usakA kSetra tarkavAda hai, kintu prastuta Agama meM niSedha ke kAraNoM ko bahuta sUkSma dRSTi se samajhAyA gayA hai ( dekhie adhyayana 5,6 aura 10) / ___ thor3e meM isakI zailI na to gadya-padyAtmaka racanA-kAla jaisI prAcIna, saMkSipta aura rUpaka-maya hai aura na pUrNa Adhunika hii| madhya-kAlIna AgamoM kI racanA-zailI se kucha bhinna hote hue bhI adhikAMza meM abhinna hai / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4-vyAkaraNa-vimarza Agamika prayogoM ko vyAkaraNa kI kasauTI se kasA jAya to ve saba ke saba khare nahIM utareMge / isIlie prAkRta-vyAkaraNakAroM ne Agama ke alAkSaNika prayogoM ko ArSa-prayoga kahA hai / ' prastuta Agama meM aneka alAkSaNika prayoga haiN| parantu eka akSamya bhUla se bacane ke lie hameM eka mahattvapUrNa viSaya para dhyAna dene kI AvazyakatA hai / vaha yaha hai ki uttara-kAlIna vyAkaraNa kI kasauTI se pUrvavartI prayogoM ko kasane kI manovRtti nirdoSa nahIM hai / bhASA kA pravAha aura usake prayoga kAlaparivartana ke sAtha-sAtha parivartita hote rahate haiN| unheM koI bhI eka vyAkaraNa bAMdha nahIM sakatA / Agamika prayogoM kA mukhya AdhAra pUrvAntargata zabda-zAstra rahA hai| usake kucha eka saMketa Aja bhI AgamoM meM milate haiN| sthAnAMga meM zuddha-vacana-anuyoga ke dasa prakAra batalAe haiN| una para dhyAna dene se patA calatA hai ki jina Agamika prayogoM ko uttarakAlIna vyAkaraNa kI dRSTi se alAkSaNika prayoga kahate haiM. unheM AgamakAra zaddha-vAkaanuyoga kahate haiN| 'vatthagandhamalaMkAra' (2|2)kii vyAkhyA meM haribhadra sUri ne 'malaMkAra' ke 'ma' ko alAkSaNika mAnA hai| kintu makarAnuyoga kI dRSTi se yaha prayoga Agamika vyAkaraNa yA tAtkAlika prayoga-paripATI se sammata hai, isalie alAkSaNika nahIM hai|' isI prakAra vibhakti aura vacana kA saMkramaNa bhI sammata hai|5 pANini aura hemacandra ne isa vyatyaya ko apane vyAkaraNoM meM bhI sthAna diyA hai|6 Agamika prayogoM meM vibhakti rahita bhI prayoga milate haiM---'giNhAhi sAhuguNa muMca'sAhU" ( 6|3|11)--yhaaN guNa zabda 1-hemazabdAnuzAsana, ArSam 8 / 1 / 3 2-sthAnAMga, 101744 : dasavidhe suddhavAtANuoge pannatte taMjahA--caMkAre (1), maMkAre (2), piMkAre (3), setaMkAre (4), sAtaMkAre (5), egatte (6), pudhatte (7), saMjUhe (8), saMkA mite (9), minne (10) / 3-hAribhadrIya TIkA, patra 91 : anusvAro'lAkSaNikaH / 4-sthAnAMga, 10744 / 5-dazavakAlika, bhAga 2 ( mUla, sArtha, saTippaNa ) pRSTha 27,TippaNa 11 / 6-hemazabdAnuzAsana, 8 / 4 / 447 : bndhondhaaH| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. bahiraGga paricaya : vyAkaraNa-vimarza dvitIyA kA bahuvacana hai ( gRhANa sAdhuguNAna ) para isakI vibhakti kA nirdeza nahIM hai| AcArya malaya giri ne isa prakAra ke vibhakti-lopa ko 'ArSa' kahA hai| .... dezI zabdoM ke prayoga bhI yatra-tatra hue haiN| hamane unakI saMskRta chAyA nahIM kI hai| kahIM-kahIM TippaNiyoM meM tadarthaka saMskRta zabda kA ullekha kiyA hai| ... jisa prakAra vaidika prayoga laukika saMskRta se bhinna rahe haiM, usI prakAra Agamika prayoga bhI laukika prAkRta se bhinna rahe haiN| unheM sAmayika prayoga kahA jA sakatA hai / malayagiri ke anusAra jo zabda anvartha-rahita aura kevala samaya ( Agama ) meM hI prasiddha ho, vaha sAmayika kahalAtA haiM / 2 prastuta Agama meM 'piNDa' aura 'pariharanti' 4 Adi sAmayika zabdoM kA prayoga huA hai, jinakA yathAsthAna ullekha kiyA gayA hai| sAmayika nAma kA AdhAra sambhavataH sthAnAMga kA sAmayika vyavasAya hai| vahA~ vyavasAya ke tIna prakAra kie haiM--laukika, vaidika aura sAmayika / 5 vyAkaraNa kI dRSTi se mImAMsanIya zabdoM ko hamane gyAraha bhAgoM meM vibhakta kiyA hai--saMdhi, kAraka, vacana, samAsa, pratyaya, liMga, kriyA aura arddha-kriyA, kriyA-vizeSaNa, ArSa-prayoga, vizeSa vimarza tathA krama-bheda / unakA kramazaH vivaraNa isa prakAra hai : 1-sandhi emae (13) .. ___isameM 'evaM' aura 'ete'--ye do zabda haiM / agastya cUrNi ke anusAra zloka-racanA kI dRSTi se 'eva' ke 'va' kA lopa huA hai| prAkRta vyAkaraNa ke anusAra 'evameva' rUpa 'emeva banatA hai| saMbhava hai 'emeva' hI Age cala kara 'emae' bana gayA ho| ... 1-piNDa niyukti, gAthA 1 vRtti : iMgAladhamakAraNa-sUtre ca vibhaktilopa ArSatvAt / 2-vahI, gAthA 6 vRtti : goNNaM samayakayaMvA--tathA samayajaM yadanvartharahitaM samaya eva prasiddhaM yathaudanasya praabhRtiketi| 3-dazavakAlika, bhAga 2 ( mUla, sArtha, saTippaNa ) pA~caveM adhyayana kA Amukha, ___193,195-196 / . 4-dazavakAlika 6 / 19 / / 5-sthAnAMga, 3 // 3 // 185 : ___tivihe vavasAe pannatte taMjahA-loie veie sAmaie / 6-agastya cUrNi : vakAra lopo silogapAyANulomeNaM / 7-hemazabdAnuzAsana, 8 / 1 / 271 : . yAvattAvajjIvitAvartamAnAvaTaprAvAraka-devakulaivamevevaH / .. Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana bIyaM (8 / 31) ___prAkRta meM kahIM-kahIM eka pada meM bhI saMdhi ho jAtI hai| isI ke anusAra yahA~ 'biio' kA 'bIo' banA hai|' hrasva kA dIrdhIkaraNaannayarAmavi (6 / 18) . isameM rakAra dIrgha hai / bahunivaTTimA phalA (7 // 33) isameM makAra dIrgha hai| 2-kAraka macchandA (2 / 2) isakA prayoga kartRvAcaka bahuvacana meM huA hai, para use karmavAcaka bahuvacana meM bhI mAnA jA sakatA hai| isa sthiti meM vaha vastra Adi vastuoM kA vizeSaNa hogaa| majjhayaNaM dhammapannattI (4 / sUtra1) ___ adhyayana hone se--adhyayana kI prApti ke dvArA citta-vizuddhi kA hetu hone se, dharmaprajJapti hone se--dharma kI prajJApanA ke dvArA citta-vizuddhi kA hetu hone se ye donoM hetu haiN| nimitta, kAraNa aura hetu meM prAyaH sabhI vibhaktiyA~ hotI haiM, isalie yahA~ donoM zabdoM meM hetu meM prathamA vibhakti hai| annatya satyapariNaeNaM (4 / sUtra4) anyatra zabda ke yoga meM paMcamI vibhakti hotI haiM / jaise--anyatra bhISmAd gAMgeyAd, anyatra ca hanUmataH / ataH isakA saMskRta rUpa hogA-anyatrazastrapariNatAt / tassa (4 / sUtra10) yahA~ sambandha yA avayava artha meM SaSThI vibhakti hai / 1-hemazabdAnuzAsana, 8 / 115 : padayoH sndhirvaa| 2-dazavakAlika, bhAga 2 ( mUla, sArtha, saTippaNa), pRSTha 26 3-hAribhadrIya TIkA, patra 138 : nimittakAraNahetuSu sarvAsAM ( vibhaktInAM ) prAyo darzana miti vacanAt hetau prthmaa| 4-vahI, patra 144 : sambandhalakSaNA avayavalakSaNA vA sssstthii| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 1. bahiraGga paricaya : vyAkaraNa-vimarza 25 vibhakti-vihInainveva (2 / 4) yahA~ 'evaM' zabda ke anusvAra kA lopa huA hai / 1 . kAraNamuppanne (5 / 2 / 3) yahA~ kAraNa meM vibhakti kA nirdeza nahIM hai| saptamI ke sthAna meM makAra alAkSaNika hai| vyatyayaiccesiM chaNhaM jIvanikAyANaM (4|suutr 2) yahA~ saptamI ke artha meM SaSThI vibhakti hai / anlena maggeNa (5 / 1 / 6) ____ yahA~ saptamI ke artha meM tRtIyA vibhakti hai / bIesu hariesu (5 / 1 / 57) ke artha meM saptamI vibhakti hai| mahiM (6 / 24) .. yahA~ saptamI ke artha meM dvitIyA vibhakti hai| pIDhae (7 / 28) - yahA~ caturthI ke artha meM prathamA vibhakti hai| bhogesu (8 / 34) yahA~ paMcamI ke artha meM saptamI vibhakti hai|4 1-hemazabdAnuzAsana, 8.1029 : ___mAMsAdervA anena 'evaM' zabdasya anusvAralopaH / 2-hAribhadrIya TIkA, patra 143 : supA supo bhavantIti saptamyarthe sssstthii| 3-vahI, patra 164 : chAndasatvAt saptamyarthe tRtiiyaa| .. 4-vahI, patra 233 : bhogebhyo bandhaikahetubhyaH / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakAlika : eka sAkSAtmaka adhyayana buddha vayaNe (10 / 6) yahA~ tRtIyA ke artha meM saptamI vibhakti hai / / tassa (cuu02|3) yahA~ paMcamI ke artha meM SaSThI vibhakti hai / / guNao samaM (cuu02|10) * yahA~ tRtIyA ke artha meM paMcamI vibhakti hai| kiM me kaDaM (cuu02|12) yahA~ 'me' meM tRtIyA ke artha meM SaSThI vibhakti kA prayoga huA hai| 3-vacana je na bhuMjanti na se cAi tti vuccai (2 / 2) _ 'bhuMjanti' bahuvacana hai aura 'se cAi' ekavacana / TIkAkAra bahuvacana ekavacana kI asaMgati dekha kara usakA spaSTIkaraNa karate hue likhate haiM-sUtra kI gati-racanA vicitra prakAra kI hone se tathA mAgadhI kA saMskRta meM viparyaya bhI hotA hai, isalie aisA huA hai|" . 'se cAi' yahA~ bahuvacana ke sthAna meM ekavacana kA prayoga huA hai yaha vyAkhyAkAroM kA abhimata hai| agastyasiMha sthavira ne bahuvacana ke sthAna meM ekavacana kA Adeza mAnA hai|6 jinadAsa mahattara ne ekavacana ke prayoga kA hetu AgamA racanA-zailI kA vaicitrya 1-hAribhadrIya TIkA, patra 266 : __buddhavacana iti tRtIyArthe saptamI / 2-vahI, patra 279 : tasyeti paJcamyarthe sssstthii| 3-vahI, patra 282 : ___ guNataH samaM vA tRtIyArthe paMcamI guNaistulyaM vA / .. 4-vahI, patra 283 : 'sp kiM me kRtamiti chAndasatvAt tRtIyArthe SaSThI : 5-vahI patra 91 : kiM bahuvacanoddeze'pyekavacana nirdeza : ?, vicitratvAtsUtragateviryayazca bhavatyeveti kRtvaa| 6-agastya cUrNi: bahuvayaNassatthANe egavayaNamAdiTuM / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 1. bahiraGga paricaya : vyAkaraNa-vimarza sukhamukhoccAraNa aura grantha-lAghava mAnA hai| haribhadra ne vacana-parivartana kA kAraNa racanAzailI kI vicitratA ke atirikta viparyaya aura mAnA hai / prAkRta meM vibhakti aura vacana kA viparyaya hotA hai| abhihaDANi (3 / 2) yaha zabda bahuvacanAMta hai| abhihRta ke svagrAma-abhihRta, paragrAma-abhihRta Adi prakAroM kI sUcanA dene ke lie hI bahuvacana kA prayoga kiyA gayA hai / gimhesu (3 / 12) grISma-Rtu meM yaha kArya ( AtApanA ) prati varSa karaNIya hai, isalie isameM bahuvacana hai|' . .. manne (6 / 18) prAkRta zailI se yahA~ bahuvacana meM ekavacana kA prayoga hai aura sAtha-sAtha puruSaparivartana bhI hai| isiNA (6 / 46) cUrNidvaya ke anusAra yaha tRtIyA kA ekavacana hai / 6 TIkAkAra ke anusAra SaSThI kA bahuvacana / " .. 1-jinadAsa cUrNi, pRSTha 82 : vicitto suttanibaMdho bhavati, suhamuhoccAraNatthaM gaMthalAghavatthaM c| 2-hAribhadrIya TIkA, patra 91 : __dekhie pR0 26 pA0Ti05 / 3. vahI, patra 116 : abhyAhRtAni bahuvacanaM svagrAmaparagrAmanizIthAdibhedakhyApanArtham / 4-vahI, patra 119 : grISmAdiSu bahuvacanaM prtivrsskrnnjnyaapnaarthm| 5-vahI, patra 198 : 'manye' manyante prAkRtazailyA ekavacanam, evamAhustIrthakaragaNadharAH / 6-(ka) agastya cUrNi : isinnaa-saadhunnaa| (kha) jinadAsa cUrNi, pRSTha 227 : isiNA NAma saadhunnaa| 7-hAribhadrIya TIkA, patra 203 : - RSINAM sAdhUnAm / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana 4-samAsa paMcAsavaparimAyA (3 / 11) ___ saMskRta meM isake do rUpa banate haiM--'paJcAzravaparijJAtAH' aura 'parijJAtapaJcAzravAH' / TIkAkAra kA abhimata hai ki 'AhitAnyAdeH' yaha AkRti gaNa hai aura isameM niSThA-pratyaya kA pUrva nipAta nahIM hotaa| ataH prathama rUpa niSpanna hotA hai| dUsarA rUpa sarvasammata parIsahariUvaMtA (3 / 13) __prAkRta meM pUrvAparapada-niyama kI vyavasthA nahIM hai| saMskRta meM isake do rUpa banate haiM--'parISaharipudAntAH' aura 'dAntaparISaharipavaH' / 'AhitAmyAdeH'--isameM niSThA-pratyaya kA pUrvanipAta nahIM hotaa| ata: prathama rUpa niSpanna hotA hai aura pUrva-nipAta karane para dUsarA rUpa / 5-pratyaya kIyagaDaM (3 / 2) yahA~ 'kIya' zabda meM bhAva meM niSThA pratyaya hai / ayaMpiro (5 / 1 / 23) zIlAdyarthasyera:4--isa sUtra se 'ira' pratyaya huA hai| saMskRta meM isake sthAna para 'tRn' pratyaya hotA hai| haribhadra sUri ne isakA saMskRta rUpa 'ajalpan' diyA hai / AhAramaiyaM (8 / 28) yahA~ 'maiya' mayaTa pratyaya ke sthAna meM hai|" 1.-hAribhadrIya TIkA, patra 118, paJcAzravAH parijJAtA yaiste paJcAzravaparizAtAH, AhitAnyAdarAkRtigaNatvAnna niSThAyAH pUrvanipAta iti samAso yukta eva, parijJAtapaJcAzravA iti vaa| 2-vahI, patra 119 : parISahAH eva ripavaH, vAntAH yaiste parISaharipudAntAH, samAsaH pUrvavat na prAkRte puurvaaprpdniymvyvsthaa| 3-vahI, patra 96 : krItakRtaM-krayaNaM-krItaM, bhAve niSThA pratyayaH / 4-hemazabdAnuzAsanaH 8 / 2 / 145 / 5-pAiyasaddamahaNNava, pRSTha 818 / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. bahiraGga paricaya : vyAkaraNa-vimarza 26 6-liGga paMcaniggahaNA dhIrA (3 / 11) niggahaNA' isameM lyuTa (anaTa ) pratyaya kartA meM huA hai, ataH yaha pulliGga hai| liGga-vyatyayajeNa (8 / 47) yahA~ strIliGga 'yayA' ke sthAna para pulliGga 'yena' hai / mayANi savvANi (10 / 19) yahA~ pulliGga ke sthAna para napusaMka liGga hai| 7-kriyA aura arddhakriyA lajmAmo' "uvahammaI (1 / 4) yahA~ pahalI kriyA kA prayoga bhaviSyat kAla aura dUsarI kA vartamAna kAla meM kiyA gayA hai| usase usa traikAlika niyama kI sUcanA dI gaI hai ki muni ko sarvadA yathAkRta bhojana lenA cAhie / aivAejjA (4 sU011) prAkRta zailI ke AdhAra para TIkAkAra ne yahA~ puruSa kA vyatyaya mAnA hai-prathamapuruSa ke sthAna meM uttamapuruSa mAnA hai / muMjamANANaM (5 / 1 / 38) bhuMj dhAtu ke do artha haiM-pAlanA aura khaanaa| prAkRta meM dhAtuoM ke parasmai aura Atmane pada kI vyavasthA nahIM hai, isalie saMskRta meM 'bhuMjamANANa' zabda ke saMskRta rUpAntara do banate haiM:-(1) muMjatoH' aura (2) 'bhuMjAnayoH' / 1-hAribhadrIya TIkA, patra 119 : kartari lyutt| 2-vahI, patra 72 : vartamAnaSyatkAlopanyAsastraikAlikanyAyapradarzanArthaH / 3-vahI, patra 145 : prAkRtazailyA chAndasatvAt 'tiDAM tiGo bhavantIti nyAyAt naiva svayaM prANinaH atipaatyaami| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana siyA (6 / 18) ___ agastyasiMha sthavira ne 'siyA' ko kriyA mAnA hai / ' jinadAsa mahattara aura haribhadra ne 'siyA' kA artha kadAcit kiyA hai / 2 dhAraMti pariharaMti (6 / 16) ye donoM sAmayika ( Agama-prasiddha ) dhAtue~ haiM / pariggahe (6 / 21) cUrNikAra ne 'pariggahe' ko kriyA mAnA hai / TIkAkAra ne ise saptamI vibhakti kA rUpa mAnA hai|4 channati (6 / 51.) ___ cUrNidvaya ke anusAra vaha dhAtu 'kSNu hiMsAyAm' hai|5 TIkAkAra ne 'chippaMti' pATha mAna kara usake lie saMskRta dhAtu 'kSipaMnaj preraNe' kA prayoga kiyA hai|6 . gacchAmo (76) yahA~ 'vartamAnasAmIpye vartamAnavadvA'--isa sUtra ke anusAra nikaTa bhaviSya ke artha meM vartamAna vibhakti hai| 1-agastya cUrNi : . siyAditi bhavet bhavejja / 2-(ka) jinadAsa cUrNi, pRSTha 220 : siyA kdaapi| . (kha) hAribhadrIya TIkA, patra 198 : yaH syAt yaH kadAcit / 3-jinadAsa cUrNi, pRSTha 222 : ___ 'saMrakSaNa pariggaho' nAma saMjamarakkhaNaNimittaM parigiNhaMti / 4-hAribhadrIya TIkA, patra 199 / 5-(ka) agastya cUrNi : channaMti kSNu hiMsAyAmiti hiMsijjati / (kha) jinadAsa cUrNi, pRSTha 228 : chaNNasaddo hiMmAe vtttti| 6-hAribhadrIya TIkA, patra 204 : .. kssipynte--hiNsynte| 7-bhikSuzabdAnuzAsana, 4 / 4 / 76 / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. bahiraGga paricaya : vyAkaraNa-vimarza laq (8 / 1) - ; agastya cUrNi-aura TIkA ke anusAra yaha pUrvakAlika kriyA' ( ktvA pratyaya ) kA aura jinadAsa carNi ke anusAra yaha 'tum' pratyaya kA rUpa hai / 2 ahiTThae (8 / 61) TIkA meM 'ahiTue' kA saMskRta rUpa 'adhiSThAtA' hai| kintu 'tava' Adi karma hai, isalie yaha 'ahiTThA' dhAtu kA rUpa honA cAhie / 8-kriyA-vizeSaNa jayaM (5 / 1 / 6) yaha 'parakkame' kriyA kA vizeSaNa hai / ' niuNaM (68) __ agastya cUNi ke anusAra 'niuNaM' zabda 'diTThA' kriyA kA vizeSaNa hai / 4 jinadAsa cUrNi'" aura TIkA ke anusAra 'niuNA' mUla pATha hai aura vaha 'ahiMsA' kA vizeSaNa hai| 6. ArSa-prayoga vatthagaMdhamalaMkAraM (2 / 2) yahA~ gaMdha kA anusvAra alAkSaNika hai / " 1-(ka) agastya cUrNi : laddhaM paaviuunn| (kha) hAribhadrIya TIkA, patra 227 : labdhvA prApya / 2.-jinadAsa cUrNi, pRSTha 271 : (labdhaM) prAptaye / 3. hAribhadrIya TIkA, patra 164 : 'yata miti kriyaavishessnnm| 4. agastya cUrNi : 'nipuNaM savvapAkAraM savvasattagatA iti / 5-jinadAsa cUrNi, pRSTha 217 : ahiMsA jiNasAsaNe 'niunnaa......| .. 6-hAribhadrIya TIkA, patra 196 : nipuNA AdhAkarmAdyaparibhogataH kRtakAritAdiparihAreNa suukssmaa| 7-vahI, patra 91 : ... anusvaaro'laakssnnikH| . niuNA....... . Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavaikAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana parivvayaMto (2 / 4) ___ agastyasiMha sthavira ne 'parivvayaMto' ke anusvAra ko alAkSaNika mAnA hai|' vaikalpika rUpa meM ise mana ke sAtha jor3A hai / jinadAsa mahattara 'parivyayaMto' ko prathamA kA ekavacana mAnate haiM aura agale caraNa se usakA sambandha jor3ane ke lie 'tassa' kA adhyAhAra karate haiM / kaDuaM (4 / 1-6) yahA~ anusvAra alAkSaNika hai|4 lAmamaTTio (5 / 1 / 64) yahA~ makAra alAkSaNika hai / viulaM (5 / 2 / 43) agastya cUNi ke anusAra yahA~ makAra alAkSaNika hai| esamAghAo (6 / 34) yahA~ makAra alAkSaNika hai| AhAramAINi (6 / 46) yahA~ makAra alAkSaNika hai| eyamaDheM (6 / 52) yahA~ makAra alAkSaNika hai| maMcamAsAlaesu (6 / 53) yahA~ makAra alAkSaNika hai| buddhavuttamahiDhagA (6 / 54) yahA~ makAra alAkSaNika hai| 1-agastya cUrNi : vRttamaMgabhayAt alakkhaNo anussaaro| 2-vahI : ahavA tadeva maNo'bhisaMbajjhati / 3. jinadAsa cUrNi, pR0 84 : parivvayaMto nAma gAmaNagarAdINe uvadeseNaM vicarato'tti vuttaM bhavai tasma / 4-hAribhadrIya TIkA, patra 140, 156 : laakssnnikH| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. bahiraGga paricaya : vyAkaraNa-vimarza asiNANamahiTagA (6 / 62) yahA~ makAra alAkSaNika hai| samattamAuhe (8 / 61) yahA~ makAra alAkSaNika hai / vayaNaMkarA (9 / 2 / 12) ___ yahA~ makAra alAkSaNika hai / uvahiNAmavi (6 / 2 / 18) yahA~ makAra alAkSaNika hai / nikkhamma-mANAe (10 / 1) yahA~ makAra alAkSaNika hai| 10-vizeSa-vimarza dhiratthu te jasokAmI ( 2 / 7) / cUrNikAra aura TIkAkAra ne 'jasokAmI' kI 'yazaHkAmin' aura akAra lopa mAna kara 'ayazaHkAmin'-ina do rUpoM meM vyAkhyA kI hai| chattassa ya dhAraNaTThAe (3 / 4) ____TIkAkAra likhate haiM anartha--binA matalaba apane yA dUsare para chatra kA dhAraNa karanA anAcAra hai / 2 AgAr3ha rogI Adi ke dvArA chatra-dhAraNa anAcAra nahIM hai| prazna ho sakatA hai ki TIkAkAra anartha chatra-dhAraNa karane kA artha kahA~ se lAe ? isakA spaSTIkaraNa svayaM TIkAkAra ne hI kara diyA hai| unake mata se sUtra-pATha artha kI dRSTi se 'chattassa ya dhAraNamaNaTThAe' hai| kintu pada-racanA kI dRSTi se prAkRta-zailI ke anusAra, akAra aura nakAra kA lopa karane se, 'chattassa ya dhAraNaTThAe' aisA pada zeSa rahA hai| sAtha hI vaha kahate haiM--paramparA se aisA hI pATha mAna kara artha kiyA jA 1-(ka) 'jinadAsa cUrNi, pRSTha 88 / (kha) hAribhadrIya TIkA, patra 96 / 2-hAribhadrIya TIkA, patra 117 : chatrasya ca lokaprasiddhasya dhAraNamAtmAnaM paraM vA prati anarthAya iti, AgADhaglAnAdyAlambanaM muktvA'nAcaritam / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 dazavaikAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana rahA hai| ataH zruta-pramANa bhI isake pakSa meM hai| isa taraha TIkAkAra ne 'aTTAe' ke sthAna meM 'aNaTThAe' zabda grahaNa kara artha kiyA hai|' pANahA ( 3 / 4 ) yaha prAkRta zabda 'uvAhaNA' kA saMkSipta rUpa hai| dhUvaNetti ( 3 / 6) ___ isa zabda kI vyAkhyA 'dhUpanamiti' aura 'dhUmanetra' ina do rUpoM meM kI gaI hai| dhUmanetra kA artha hai-dhuA~ pIne kI nlii| je ya kIDapayaMgA, jA ya kuMthupivIliyA ( 4 / 06 ) yahA~ uddeza kA vyatyaya hai| kITa dvIndriya, pataMga 'caturindriya aura kuMthu tathA pipIlikA trIndriya hai| inakA kramazaH ullekha honA cAhie thA, parantu sUtra kI gati vicitra hotI hai aura usakA krama ataMtra hotA hai-taMtra se niyaMtrita nahIM hotA, isalie yahA~ aisA huA hai, yaha TIkAkAra kA abhimata hai|3. ___ kintu hamAre abhimata meM isa vyatyaya kA kAraNa chandobaddhatA hai / sambhavataH ye donoM kisI gAthA ke caraNa haiM, jo jyoM ke tyoM uddhRta kie gae haiM / se suhumaM ( 4AsU011) 'se' zabda magadha deza meM prasiddha 'atha' zabda kA vAcaka hai / / oggahaMsi ajAiyA (5 / 1 / 18) yaha pATha do sthAnoM para hai--yahA~ aura 6 / 13 meN| pahale pATha kI TIkA 1-hAribhadrIya TIkA, patra 117 : prAkRtazailyA cAtrAnusvAralopo'kAranakAralopau ca draSTavyau, tathA zruti praamaannyaaditi| 2-vahI, patra 118 : prAkRtazailyA anAgatavyAdhinivRttaye dhUmapAnamityanye vyAcakSate / 3-vahI, patra 142 : ye ca kITapataGgA ityAdAvuddezavyatyayaH kimartham? ucyate 'vicitrA sUtra gatirataMtraH krama' iti jJApanArtham / 4-vahI, patra 145 : se zabdo mAgadhadezaprasiddhaH atha shbdaarthH| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. bahiraGga paricaya : vyAkaraNa-vimarza 'avagrahamayAcitvA' aura dUsare pATha kI TIkA-'avagnahe yasya tattamayAcitvA' hai / ' 'oggahaMsi' ko saptamI kA ekavacana mAnA jAe to isakA saMskRta-rUpa 'avanahe' banegA aura yadi 'oggahaMsi' aisA pATha mAna kara 'oggaha' ko dvitIyA kA ekavacana tathA 'se' ko SaSThI kA ekavacana mAnA jAe to isakA saMskRta-rUpa 'avagrahaM tasya' hogaa| ajhoyara ( 5 / 1155) _____TIkAkAra 'ajjhoyara' kA saMskRta-rUpa 'adhyavapUraka' karate haiN| yaha artha kI dRSTi se sahI hai para chAyA kI dRSTi se nahIM, isalie hamane isakA saMskRta-rUpa 'adhyavatara' kiyA hai| sannihIkAme (6 / 18 ) cUrNikAroM ne 'sannidhikAma' yaha eka zabda mAnA hai / 2 TIkAkAra ne 'kAme' ko kriyA mAnA hai| unake anusAra 'sannihiM kAme' aisA pATha banatA hai / ahijjagaM ( 8 / 46) ___ isakA saMskRta-rUpa 'adhIyAnam' kiyA gayA hai| cUrNi aura TIkA kA Azaya yaha hai ki jo sampUrNa dRSTivAda ko par3ha letA hai, vaha bhASA ke saba prayogoM se abhijJa ho jAtA hai, isalie usake bolane meM liGga Adi kI skhalanA nahIM hotI aura jo vANI ke saba prayogoM ko jAnatA hai, usake lie koI zabda azabda nahIM hotaa| vaha azabda ko bhI siddha kara detA hai| skhalanA prAyaH vahI karatA hai, jo dRSTivAda kA adhyayana pUrNa 1-hAribhadrIya TIkA : (ka) patra, 167 / (kha) patra, 197 // 2-(ka) agastya cUrNi: .. saNNidhI bhaNito, taM kaamytiiti--snnnnidhiikaamo| (kha) jinadAsa cUrNi, pRSTha 220 : . saNNihiM kAmayatIti snnihikaamii| 3-hAribhadrIya TIkA, patra 198 : anyatarAmapi stokAmapi 'yaH syAt' yaH kadAcitsaMnidhiM 'kAmayate' sevate / 4-(ka) agastya cUrNi : diTTivAdamadhijjagaM--didvivAdamajjhayaNaparaM / (kha) hAribhadrIya TIkA, patra 236 : dRSTivAdamadhIyAnaM prakRtipratyayalopAgamavarNavikArakAlakArakAdivedinam / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavaikAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana nahIM kara pAtA / dRSTivAda ko par3hane vAlA bolane meM cUka sakatA hai, lekina jo use par3ha cukA, vaha nahIM cUkatA-isa Azaya ko dhyAna meM rakha kara cUrNikAra aura TIkAkAra ne ise 'adhIyAna' ke artha meM svIkRta kiyA hai| kintu isakA saMskRta-rUpa 'abhijJaka' hotA hai| 'adhIyAna' ke prAkRta rUpa-'ahijjaMta' aura 'ahijjamANa' hote haiM / 2 . tameva (8 / 60) . agastya cUrNi aura TIkA ke anusAra yaha zraddhA kA sarvanAma. hai aura jinadAsa cUrNi ke anusAra paryAya-sthAna kA / AcArAMga vRtti meM ise zraddhA kA sarvanAma mAnA hai| caMdimA ( 8 / 63) ___isakA artha vyAkhyAoM meM candramA hai| kintu vyAkaraNa kI dRSTi se candrikA hotA hai|5 maya (6 / 1 / 1) mUla zabda 'mAyA' hai| chanda-racanA kI dRSTi se 'mA' ko 'ma' aura 'yA' ko 'ya' kiyA gayA hai| 1-(ka) agastya cUrNi : adhItasavvavAtogata visAradassa natyi khalitaM / (kha) jinadAsa cUrNi, pRSTha 289 : adhijjiyagahaNeNa adhijjamANassa vayaNakhalaNA pAyaso bhavai, adhijjie puNa niravasese didvivAe savvapayoyajANagattaNeNa appamattaNeNa ya vati vikkhaliyameva natthi, savvavayogataviyANayA asaddamavi sadaM kujjaa| 2-pAiyasaddamahaNNava, pRSTa 121 / . 3-(ka) agastya cUrNi : taM saddhaM pavajjAsamakAliNiM agupaalejjaa| (kha) hAribhadrIya TIkA, patra 238 : tAmeva zraddhAmapratipattitayA pravarddhamAnAmanupAlayet / 4-agastya cUrNi : candimA cndrmaaH| 5.-hemazabdAnuzAsana, 8 / 1 / 185 : candrikAyAM maH / 6-(ka) agastya cUrNi : maya iti mAyAto iti ettha AyArassa hrsstaa| sahassatA ya lakkhaNavijjAe atthi jadhA-hrasvo NapuMsake prAtipadikasya parAte viseseNa jadhA etya 'va' 'vA' shss| (kha) jinadAsa cUrNi, pRSTha 301: mayagahageNa mAyAgahaNaM mayakArahassattaM baMdhANulomakayaM / (ga) hAribhadrIya TIkA, patra 242 : maayaato-nikRtiruupaayaaH| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. bahiraGga paricaya : vyAkaraNa-vimarza 37 sigdhaM ( 6 / 2 / 2) prAkRta meM zlAghya ke 'saggha' aura 'siggha' donoM rUpa banate haiN| yaha zruta kA vizeSaNa hai / agastyasiMha sthavira ne 'sagghaM' kA prayoga kiyA hai| sUtrakRtAMga ( 3 / 2 / 16 ) meM bhI 'sagcha' rUpa milatA hai-'bhuMja bhoge ime sagdhe' / suyatthadhammA ( 6 / 2 / 23) isakI do vyutpattiyA~-'jisane artha-dharma sunA hai' athavA 'dharma kA artha sunA hai jisane'--milatI haiN| muMca'sAhU ( 6 / 3 / 11) ____ yahA~ 'asAhU' zabda ke akAra kA lopa kiyA gayA hai| agastyasiMha sthavira ne yahA~ samAna kI dIrghatA na kara kitaMta ( kRttAnta--kRto anto yena ) kI taraha 'pararUpa' hI rakhA hai| jinadAsa mahattara ne grantha-lAghava ke lie akAra kA lopa kiyA hai-aisA mAnA hai|4 TIkAkAra ne prAkRtazailI ke anusAra 'akAra' kA lopa mAnA hai|" yahA~ 'guNa' zabda kA adhyAhAra hotA hai-'muMcasAdhuguNA' arthAt asAdhu ke guNoM ko chor3a / 6 viyANiyA ( 6 / 3 / 11) TIkAkAra ne 'viyANiyA' kA saMskRta-rUpa 'vijJApayati' kiyA hai kintu isakA saMskRta-rUpa jo 'vijJAya' hotA hai, vaha artha kI dRSTi se sarvathA saMgata hai| 1-(ka) agastya cUrNi : __ suttaM ca sagdhaM saaghnniiymvigcchti| (kha) hAribhadrIya TIkA, patra 247 : zrutam aMgapraviSTAdi zlAdhyaM prazaMsAspadabhatam / 2-jinadAsa cUrNi, pRSTha 317 : suyotyathammo jehiM te sutatthadhammA gIyatyitti vuttaM bhavai, ahavA suo atyo dhammassa jehiM te suttthdhmmaa| 3-agastya cUrNi : ettha Na samANadIrghatA 'kintu pararUvaM kataMta vditi| 4-jinadAsa cUrNi, pRSTha 322 : gaMthalAghavatthamakAralovaM kAUNa evaM paDhijjai jahA muMca sAdhutti / 5-hAribhadrIya TIkA, patra 254 / 6-agastya cUrNi: . muMcAsAdhu guNA iti vayaNa seso| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana 11-krama-bheda jA ya buddhehiMNAinnA ( 7 / 2 ) ___ zloka ke isa caraNa meM asatyA'mRSA kA pratipAdana hai| vaha krama-dRSTi se 'jA ya saccA avattavvA' ke bAda honA cAhie thA, kintu padya-racanA kI anukUlatA kI dRSTi se vibhakti-bheda, vacana-bheda, liGga-bheda, krama-bheda ho sakatA hai, isalie yahA~ krama-bheda kiyA gayA hai| tarittu te ohamiNaM duruttaraM ( 6 / 2 / 23) yaha pada 'khavitta kamma' ke pazcAt honA cAhie thaa| kintu yahA~ pazcAddIpaka sUtra racanA-zailI se usakA pahale upanyAsa kiyA gayA hai, isalie yaha nirdoSa hai / 2 1-(ka) jinadAsa cUrNi, pRSTha 244 : cautthIvi jA a buddhehiM NAinAgahaNaNaM asaccAmosAvi gahitA, ukkamakaraNe mosAvi gahitA evaM bandhAnulomatyaM, itarahA saccAe, uvari'mA bhANiyabvA, gaMthANulomatAe vibhattibhedo hojjA vayaNabhedo vasu(thI) pumaliMgabhedo va hojjA atthaM amucNto| (kha) hAribhadrIya TIkA, patra 213 : yA ca 'buddhaH' tIrthakaragaNadharairanAcaritA asatyAmRSA AmaMtraNyAjJApanyA dilkssnnaa| 2-jinadAsa cUrNi, pRSTha 317 : 'puTviM khavitta kammamiti' vattavve kahaM tarittu te ohamiNaM duruttaraMti puvvabhaNiyaM ? Ayario Aha--pacchAdIvago NAma esa suttabaMdhottikAUNa na doso bhvi| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5-bhASA kI dRSTi se . isameM ardhamAgadhI aura jaina-mahArASTro Adi ke saMvalita prayoga haiN| 'hatthaM si vA', 'pAyaMsi vA' ( 4|suu0 23 ) meM ardhamAgadhI ke prayoga haiN| prAkRta meM saptamI ke ekavacana ke do rUpa banate haiM--hatthe, hatthammi / ' 'hatthaMsi' yaha ardhamAgadhI meM banatA hai| 'je' (2 / 3 ), 'karemi' ( 4|suu010 )-inameM 'okAra' ke sthAna meM jo 'ekAra' hai vaha ardhamAgadhI kA lakSaNa hai / maNasA ( 8 / 3), jogasA ( 8 / 17 )- ye ardhamAgadhI ke prayoga haiN| prAkRta meM ye nahIM milte| bahave ( 748 ), 'bahu' zabda kA prathamA kA bahuvacana, jasokAmI ( 27 ), docce (4|suu0 12 ), tacce ( 4|suu0 13), soccA (4 / 11), labhrUNa ( 5 / 2 / 47 ), UsaDhaM ( 5 / 2 / 25 ), saMvuDa ( 5 / 1 / 83 ), parivuDa (6 / 1 / 15 ), kaDa (4 / 20), kaTu ( cuu01|14 ) Adi-Adi tathA makAra ke alAkSaNika prayoga, jinakA yathAsthAna nirdeza kiyA gayA hai, ye saba ardhamAgadhI ke prayoga haiM, jinheM hemacandra ne apane prAkRtavyAkaraNa meM ArSa-prayoga kahAM hai| hiyaTTayAe ( 4sU017 )--yahA~ svArtha meM 'yA' aura 'ya' ke sthAna meM 'ekAra' kA prayoga hai, jo prAkRta-siddha nahIM hai| 'teiMdiyA' meM 'ti' kA 'te' huA hai / yaha ardhamAgadhI kA prayoga hai / kahIM zaurasenI ke lakSaNa bhI milate haiM, jaise--attavaM (AtmavAn) (8 / 48) yahA~ 'na' ko 'ma' kiyA hai, jo zaurasenI meM hotA hai / 4 dezI yA apabhraMza zabdoM ke prayoga bhI pracura haiN| gAvI (5 / 1 / 12) ko pataJjali 'go' zabda kA apabhraMza batalAte haiN| AcArya hemacandra ne prAkRta-bhASA-vizeSa ke zabdoM ko 'dezI' mAnA hai|6 1. hemazabdAnuzAsana, 8 / 3 / 11 : De mmi / 2-vahI, 8 / 4 / 287 : ata etsau pusi mAgadhyAm / 3-prAkRta bhASAoM kA vyAkaraNa, pairA 438, pRSTha 651 / 4-hemazabdAnuzAsana, 8 / 4 / 264 : ___ mo vaa| 5-pAtaJjala mahAbhASya, paspazAhnika : ekasyaiva gozabdasya gAvI-goNI-gotA-gopotaliketyAdayo'neke'pazabdAH / 6-dezInAmamAlA, 14 : desavisesapasiddhIi bhaNNamANA aNantayA hunti / tamhA aNAipAiyapayaTTabhAsAvisesao desI // . Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6-zarIra-parAmarza dazavakAlika ke daza adhyayana haiN| unameM pA~cave ke do aura narve ke cAra uddezaka haiM, Sa adhyayanoM ke uddezaka nahIM haiN| cauthA aura navA~ adhyayana gadya-padyAtmaka hai, zeSa saba padyAtmaka haiN| unakA vivaraNa isa prakAra hai: adhyayana zloka 1-drumapuSpikA 2-zrAmaNya-pUrvaka 11 3-zullakAcAra 4-dharma-prajJapti yA SaD-jIvanikA 28 5-piNDaSaNA 6-mahAcAra 7- vAkyazuddhi 8-AcAra-praNidhi . 6-vinaya-samAdhi 10-sabhikSu cUlikA 1-rativAkyA 2-viviktacaryA 16 . cUrNikAra aura TIkAkAra padya-saMkhyA ke bAre meM eka mata nahIM haiN| niyuktikAra ne jaise adhyayanoM ke nAma, unake viSaya aura adhikAroM kA nirUpaNa kiyA hai, vaise hI inakI zloka-saMkhyA kA parimANa batAyA hotA to carNikAra aura TIkAkAra kI dizAe~ itanI bhinna nahIM hotii| TIkAkAra ke anusAra dazavaikAlika ke padyoM kI saMkhyA 506 aura cUlikAoM kI 34 hai| jabaki cUrNikAra ke anusAra kramazaH 536 aura 33 hotI haiN| bahuta antara pA~caveM aura sAtaveM adhyayana meM hai| pA~ca adhyayana ke pahale uddezaka kI padyasaMkhyA 130, dUsare kI 48; sAtaveM adhyayana kI 56 aura pahalI cUlikA kI 17 hai / zAstroM ke nAma nirdezya aura nirdezaka donoM ke anusAra hote haiM / ' dazavaikAlika ke adhyayanoM ke nAma prAya: nirdezya ke anusAra haiN| isalie adhyayana ke nAma se hI viSaya 1-Avazyaka niyukti, gAthA 141, vRtti patra 149 : niddezyavazAnirdezakavazAcca dviprakAramapi naigamanayo nirdezamicchati / ...... lokottare'pi niddezyavazAd, yathA-SaDjIvanikA tatra hi SaT-jIvanikAyA niddeshyaaH| xxurr. 15. 0 5.9 Deo Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 1. bahiraGga paricaya : zarIra-parAmarza kA bodha ho jAtA hai| niyukti ke anusAra pahale adhyayana ( drumapuSpikA ) kA viSaya ( arthAdhikAra ) dharma-prazaMsA hai| dharma kA pAlana dhRti ke dvArA hI kiyA jA sakatA hai, yaha dUsare adhyayana ( zrAmaNya-pUrvaka ) kA viSaya hai| tIsare adhyayana ( kSullakAcAra ) meM AcAra kA saMkSipta varNana hai| cauthe adhyayana (dharma-prajJapti yA SaD-jIvanikA ) meM AtmasaMyama ke upAya aura jIva-saMyama kA nirUpaNa hai| pA~caveM adhyayana ( piNDaiSaNA ) meM bhikSA kI vizuddhi, chaThe ( mahAcAra kathA ) meM vistRta AcAra, sAtaveM ( vAkya-zuddhi ) meM vacanavibhakti, AThaveM ( AcAra-praNidhi ) meM praNidhAna, nave ( vinaya-samAdhi ) meM vinaya aura dasaveM ( sabhikSu ) meM bhikSu ke svarUpa kA varNana hai| jisakA cintana saMyama se Digate hue bhikSu kA Alambana bana sake, yaha pahalI cUlikA ( rativAkyA ) kA viSaya hai| saMyama meM rata rahane se hone vAlI gaNa-vRddhi aura dharma ke prayAsa kA phala dUsarI cUlikA ( viviktacaryA ) meM batalAyA hai|' ___ vyAkhyAkAroM ke abhimata meM adhyayanoM kA krama viSaya-krama ke anusAra huA hai / nava-dIkSita bhikSu ko dharma meM sammoha na ho, isalie use dharma kA mahattva batalAnA cAhie--yaha isa Agama kA dhruva-bindu hai| dharma kA AcaraNa dhRti-pUrvaka hI kiyA jA sakatA hai; dhRti AcAra meM honI cAhie; AcAra kA svarUpa2 SaTakAya ke jIvoM kI dayA aura pA~ca mahAvata haiM--yaha kramazaH dUsare, tIsare aura cauthe adhyayana ke krama kA hetu hai| dharmAcaraNa kA sAdhana zarIra hai| vaha khAna-pAna ke binA nahIM ttiktaa| AdhAra kI ArAdhanA karane vAlA hiMsaka paddhati se na khAe, isalie dharma-prajJapti ke bAda piNDaiSaNA kA 1-dazavakAlika niyukti, gAthA 20-24 : paDhame dhammapasaMsA so ya iheva 'jiNasAsaNammitti / biie dhiie sakkA kAuM je esa dhammotti // taie AyArakahA u khuDDiyA aaysNjmovaao| taha jIvasaMjamo'vi ya hoi cautthaM mi ajjhayaNe // bhikkha visohI tavasaMjamassa guNakAriyA u paMcamae / chaThe AyArakahA mahaI joggA mahayaNassa // vayaNa vibhattI puNa-sattamammi paNihANamaTThame bhaNiyaM / Navame viNao dasame samANiyaM esa bhikkhutti // do ajjhayaNA cUliya visIyayaMte thirIkaraNamegaM / biie vivittacariyA asIyaNaguNAiregaphalA // 2-agastya cUrNi AyAro chakkAyadayA paMcamahatvayANi / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana krama prApta hotA hai| pA~ca mahAvrata mUla guNa haiN| unakI surakSA ke lie unake bAda uttara guNa batalAe gae haiM / ' piNDaSaNA ke lie jAne para AcAra ke bAre meM pUchA jA sakatA hai| AcAra-nirUpaNa ke lie vacana-vibhakti kA jJAna Avazyaka hai| vacana kA viveka AcAra meM praNihita ( samAdhiyukta ) bhikSu ke hI ho sakatA hai| AcAra meM jo praNihita hotA hai, vaha vinayayukta hI hotA hai--yaha chaThe se naveM taka kA krama hai| pUrvavartI adhyayanoM meM varNita guNoM se sampanna vyakti hI bhikSu hotA hai, isalie sabake anta meM 'sabhikSu' adhyayana hai / 2 karmavaza saMyama meM asthira bane bhikSu kA punaH sthirIkaraNa aura usakA phala ye do cUlikAoM kA krama hai| isa prakAra yaha Agama 'dharma utkRSTa maMgala hai' ( dhammo maMgalamukkiTTha-11) isa vAkya se zurU hotA hai aura 'dharma se surakSita AtmA saba duHkhoM se mukta ho jAtA hai' ( surakkhio savvaduhANa muccai-cUlikA 2 / 16 ) isa vAkya meM pUrNa hotA hai| 1-agastya cUrNi : tadaNu dhamme dhitimato AyAraTTiyassa chakkAyadayAparassa NAsarIro dhammo bhavati, pahANaM ca sarIradhAraNaM piMDotti piNddesnnaavsro| ahavA chajjIvaNiyAe paMcamahanvayA bhaNitA te mUlaguNA, uttaraguNA piMDesaNA, kahaM ? "piMDassa jA 'visodhI0" ( vya0 bhA0 u0 gA0289) ato chajjIvaNikAyANaMtaraM piMDesaNA pANAtivAtarakkhaNaM tAva . "udaolleNa hattheNa davvIe bhAyaNe" (a05, u01, gA033 ) evamAdi, musAvade "tabatega vatiteNa" ( a05, u02, gA044 ) adiNNa dAge "kavADaM No paNollejjA, oggahaMse ajAtiyA" ( a05, u01, gA018 ) mehuge "Na careja vesasAmaMte" ( a05, u01, gA09) paMcame "amucchito bhoyaNammI" ( a05, u02, gA0 25 ) mucchA pariggaho so nivaarijjti| 2-vahI : sabhikkhuyaM na kevala maNaMtareNa NavahiM vi ajjhayaNehiM abhisaMbajjhati, kahaM ? jo dhamme dhitisaMpaNNe AyAratyo chakkAyadayAvaro esaNAsuddhabhogI AyArakahaNasamattho vicAriyavisuddhavakko AyArepaNihito viNayasamAhiyappA sabhikkhutti sabhikkhuyaM / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. bahiraGga paricaya : zarIra-parAmarza digambara-paramparA ke sAhitya meM dazavakAlika kA viSaya 'sAdhu ke AcAra-gocara kI vidhi kA varNana' batalAyA hai|' 1-(ka) jayadhavalA, pRSTha 120 : sAhUNamAyAragoyaravihiM dasaveyAliyaM vnnnnedi| (kha) dhavalA, satprarUpaNA (13131), pRSTha 97 : dasaveyAliyaM AyAra-goyara-vihiM vnnnnei| (ga) aMgapaNNatti cUlikA, gAthA 24 : jadi gocarassa vihiM piMDavisuddhiM ca jaM paruvedi / dasayAliya sutaM dahakAlA jatya saMvuttA // Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7-chanda-vimarza __kucha Adhunika vidvAnoM ne dazavakAlika kA pATha-saMzodhana kiyA, usake sAtha-sAtha chanda kI dRSTi se bhI pATha-saMzodhana kara ddaalaa| anuSTup zloka ke caraNoM meM sAta yA nau akSara the, vahA~ pUre ATha kara die| DA0 lyUmena ne aisA prayala bar3I sAvadhAnI se kiyA hai, para maulikatA kI dRSTi se yaha nyAya nahIM huaa| chandoM ke prati Aja kA dRSTikoNa jitanA sImita hai, utanA pahale nahIM thaa| vaidika-kAla meM chandoM ke eka-do akSara kama yA adhika bhI hote the| kisI chanda ke caraNa meM eka akSara kama hotA to usake pahale 'nivRt' aura yadi eka akSara adhika hotA to usake sAtha "bhUrika' vizeSaNa lagA diyA jaataa| kisI chanda ke caraNa meM do akSara kama hote to usake sAtha 'virAja' aura do akSara adhika hote to 'svarAjya' vizeSaNa jor3a diyA jAtA / 2 Agama-kAla meM bhI chandoM ke caraNoM meM akSara nyUnAdhika hote the| prastuta Agama meM bhI aisA huA hai| agastyasiMha mUlapATha ke pUrva zloka, vRtta, sutta, indravajrA, upendravajropajAti, indropavajrA, vaitAlika aura gAthA kA ullekha karate haiN| _anuSTup ke pratyeka caraNa meM ATha-ATha akSara hote haiM kintu isake anuSTup zlokoM ke caraNa sAta, ATha, nau aura dasa akSara vAle bhI haiN| ____ agastyasiMha muni ke anusAra isameM dvayardha-zloka bhI haiN| unhoMne isake samarthana meM laukika mata kA ullekha kiyA hai| dhamma-pada kA prArambha dvayardha-zloka se hI hotA hai| vaidika-kAla meM bhAvoM para chandoM kA pratibandha nahIM thaa| bhAvAnukUla 2, 3, 4, 5, 6, 7 aura 8 caraNoM ke chandoM kA bhI nirmANa huA hai|4 / / 1-Rk prAtizAkhya, pAtAla 7 : ____etannyUnAdhikA saiva nicUdUnAdhikA bhUrik / 2-zaunaka, Rk prAtizAkhya, pAtAla 1712 : virAjestUttarasyAhuAbhyAM yA viSaye sthitAH / svarAjya evaM pUrvasya yAH kAzcaivaM gatA RcaH // 3-dekho-dazavakAlika (bhA0 2) 5 // 2 // 15 kA TippaNa, pRSTha 302 / 4-Adhunika hindI-kAvya meM chanda-yojanA, pRSTha 75 / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. bahiraGga paricaya : chanda-vimarza isa sUtra ke dasa adhyayana tathA donoM cUlikAoM ke sammilita zloka 514 haiM / pratyeka zloka ke cAra-cAra caraNa haiN| caraNoM kI kula saMkhyA 2056 haiN| inameM adhikAMza caraNa (lagabhaga 80 pratizata) anuSTup chanda ke haiM aura zeSa anyAnya chandoM ke| anuSTup chandoM ke nibaddha caraNoM meM bhI ekarUpatA nahIM hai| kahIM akSaroM kI adhikatA hai aura kahIM nyUnatA / __ kaI caraNoM meM eka akSara adhika hai, jaise--1|2|2, 1 / 4 / 2, 4 / 26 / 1 / kaI caraNoM meM do akSara adhika haiM, jaise-6|27|3, 8 / 5 / 1, 8 / 14 / 1 / kaI caraNoM meM tIna akSara kama hai, jaise-8|2|1 aadi-aadi| kaI caraNoM meM eka akSara kama hai, jaise3|4|1, 8 / 31 / 1 / kaI caraNoM meM do akSara kama hai, jaise-5|1|12|1 / anuSTup chanda ke atirikta isa sUtra meM jAti, triSTup , jagatI, vaitAlika, madhumati, kAmadA Adi chandoM kA prayoga bhI huA hai| 1-vizeSa vivaraNa ke lie dekho : * The Dasavaikalika Sutra : A Study, pp. 20-27 and pp. 101-106 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8-upamA aura dRSTAnta 1 // 3 218 29 jaina-Agama upamAoM aura dRSTAntoM se bhare par3e haiM / vyAkhyA-granthoM meM bhI ye vyavahRta hue haiN| deza, kAla, kSetra, sabhyatA aura saMskRti ke anurUpa aneka upamAe~ aura dRSTAnta pracalita hote haiN| inake vyavahAra se kathA-vastu meM prANa A jAte haiM aura vaha sahajatayA hRdayaMgama ho jAtI hai| isa sUtra meM aneka upamAe~ aura dRSTAnta haiN| ve aneka tathyoM para prakAza DAlate haiN| unakA samagna.saMkalana isa prakAra hai : 1-vihaMgamA va pupphesu 2-pupphesu bhamarA jahA 14 3-mahukArasamA 165 4--mA kule gaMdhaNA homo 5-vAyAiddho vva haDo 6-aMkuseNa jahA nAgo 2 / 10 7-mahu-ghayaM va 5 / 1167 8-niccubviggo jahA teNo 5 / 2 / 36 6-uuppasanne vimale va caMdimA . 6068 10--kummo vva allINapalINagutto 8 / 40 11-bhakkharaM piva 8154 12-visaM tAlauDaM jahA 8.56 13--sUre va seNAe samattamAuhe 8 / 61 14-ruppamalaM va joiNA 8.62 15-kasiNabbhapuDAvagame va caMdimA 8 / 63 16-phalaM va kIyassa vahAya hoi 6 / 11 17-sihiriva bhAsa kujjA 6 / 1 / 3 18-jo pAvagaM jaliyamavakkamejjA AsIvisaM vA vi hu kovejjaa| jo vA visaM khAyai jIviyaTThI esovamAsAyaNayA gurUNaM // 16 16--jo pavvayaM sirasA bhettumicche sutta va sIhaM pddibohejjaa| jo vA dae sattiagge pahAraM esovamAsAyaNayA gurUNaM // 1 / 8 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 1. bahiraGga paricaya : upamA aura dRSTAnta 20-kaTaM soyagayaM jahA 21-jalasittA iva pAyavA 22-aggimivAhiyagI 23-jatteNa kannaM va nivesayaMti 24-hayarassi-gayaMkusa-poyapaDAgAbhUyAI 25-iMdo vA paDio chamaM 26- devayA va cuyA ThANA 27-rAyA va rajjapabbhaTTho 28-seTThi vva kabbaDe chUDho 26-maccho vva gale gilittA 30-hatthI va baMdhaNe baddho 31-paMkosanno jahA nAgo 32-dADhaddhiyaM ghoravisaM va nAgaM 33-uvetavAyA va sudaMsaNaM giri 34-Ainnao khippamiva kkhalINaM 35-jahA dumassa pu phesu bhamaro Aviyai rasaM / na ya puppha kilAmei so ya pINei appayaM // emae samaNA muttA... 36-jahA kukkuDapoyassa niccaM kulalao bhayaM / evaM khu baMbhayArissa itthIviggahao bhayaM // 37- je yAvi nAgaM DaharaM ti naccA AsAyae se ahiyAya hoi / evAyariyaM pi hu hIlayaMto niyacchaI jAipahaM khu maMde // 38-jahAhiyaggI jalaNaM namase nANAhuImaMtapayAbhisittaM / ___ evAyariyaM uvaciTThaejjA aNaMtanANovagao vi sNto|| 36-jahA nisaMte tavaNaccimAlI pabhAsaI kevalabhArahaM tu / ____ evAyario suyasIlabuddhie virAyaI suramajJa va iNdo|| 40-jahA sasI komuijogajutto nakkhattatArAgaNapa rivuDappA / khe sohaI vimale abbhamukke evaM gaNI sohai bhikkhumajjhe // 2 / 3 6 / 2 / 12 6 / 3 / 1 6 / 3 / 13 cuu01|suu01 cU0 112 cU0 1 / 3 cU0 1 / 4 cU0 115 cU0 16 cU0 17 cU0 18 cU0 1112 cU0 1117 cU0 2 / 14 m mm 1 / 2,3 8 / 53 114 1 / 11 1 / 14 1 / 15 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana 41-mUlAo khaMghappabhavo dumassa khaMdhAo pacchA samurveti sAhA / sAhappasAhA viruhaMti pattA tao se puSpaM ca phalaM raso ya // evaM dhammassa viNao mUlaM paramo se mokkho| 42-duggao vA paoeNaM coio vahaI rahaM / evaM dubuddhi kiccANaM vutto vRtto pakuvvaI // 6 / 21,2 6 / 2 / 16 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ha-paribhASAe~ isa zIrSaka ke antargata mala Agama meM pratipAdita paribhASAoM ko ekatrita kiyA gayA hai / kaI paribhASAe~ spaSTa haiM aura kaI aspaSTa / ve aspaSTa paribhASAe~ bhI viSaya kI bhAvanA ko vahana karatI haiM, ataH inheM chor3A nahIM jA sktaa| dazavaikAlika meM AI huI paribhASAe~ ye haiM : (1) atyAgI vatthagandhamalaMkAraM itthIo sayaNANi y| acchandA je na bhaMjanti na se cAi ti buccai // 212 (2) tyAgI je ya kante pie bhoe laddhe vipiDhikumvaI / sAhINe cayai bhoe se hu cAi tti vuccai // 2 // 3 (3) trasa jesiM kesiMci pANANaM abhikkataM paDikkataM saMkuciyaM pasAriyaM ruyaM bhaMtaM tasiyaM palAiyaM aagigivinaayaa| 4 sU09 (4) samudAna . samuyANaM care bhikkhU kulaM uccAvayaM syaa| nIyaM kulamaikkamma UsaDhaM nAbhidhArae // 5 // 2 / 25 (5) ahiMsA ___ahiMsA niuNaM divA savvabhUesu saMjamo // 68 (6) gRhI je siyA sannihIkAme gihI pavvaie na se // 6 // 18 (7) parigraha . mucchA pariggaho vutto / 6 / 20 (8) saMsAra aura mokSa . agusoo saMsAro paDisoo tassa uttAro // cUlikA 213 () vihAracaryA aNieyavAso samuyANacariyA annAyauMchaM pairikkayA ya / appovahI kalahavivajjaNA ya vihAracariyA isiNaM pasatthA // cUlikA 2 / 5 (10)pratibuddhajIvI jasse risA joga jiiMdiyassa dhiimao sappurisassa niccaM / ___tamAhu loe paDibuddhajIvI so jIvai saMjamajIvieNaM ||cuulikaa 2015 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10-cUlikA - cUlikA kA artha zikhA yA coTI hai| choTI cUlA ( cUr3A ) ko cUlikA kahA jAtA hai / yaha isakA sAmAnya zabdArtha hai| sAhitya ke kSetra meM isakA artha mUla zAstra kA uttara-bhAga hotA hai| isalie cUlikA dvaya ko 'dazavaikAlika' kA 'uttara-taMtra' kahA gayA hai / 2 taMtra, sUtra aura grantha ye ekArthaka zabda haiN| Ajakala sampAdana meM jo sthAna pariziSTa kA hai, vahI sthAna prAcIna kAla meM cUlikA kA rahA hai| mUla sUtra meM avarNita artha kA aura varNita artha kA spaSTIkaraNa karanA isakI racanA kA prayojana hai| agastyasiMha ne isakI vyAkhyA meM ise ukta aura anukta donoM prakAra ke arthoM kA saMgrAhaka likhA hai|5 TIkAkAra ne saMgrahaNI kA artha kiyA hai-zAstra meM ukta aura anukta artha kA saMkSepa / zIlAGka sUri cUlikA ko agra batalAte haiM / agna kA artha vahI hai jo 'uttara' 1-agastya cUrNi : appAcUlA cuuliyaa| 2-(ka) agastya cUrNi : taM puNa cUlikA dutaM uttara taMtaM jadhA AyArassa paMcacUlA uttaramiti jaM uvristthss| (kha) jinadAsa cUrNi, pRSTha 349 : taM puNa cUliyadugaM uttaraM taMtaM nAyavvaM, jahA AyArassa uttaraM taMtaM paMca cUlAo, ___ evaM dasaveyAliyassa doNNi cUlAo uttaraM taMtaM bhavai / 3-jinadAsa cUrNi, pRSTha 349 : . taMtaMti vA sutto 'tti vA gaMtho tti vA egtttthaa| 4-dazavaikAlika niyukti, gAthA 359 : taM puNa uttarataMtaM suagahiatthaM tu saMgahaNI // 5-agastya cUNi : jaM avaNNitova saMgahatthaM sutagahitatthaM--sute je gahitA atthA tesiM kassati phuDIkaraNatthaM sNghnnii| 6-hAribhadrIya TIkA, patra 269 : saMgrahaNI taduktAnuktArthasaMkSepaH / 7-AcArAMga 21 vRtti, patra 289 : anabhihitArthAbhidhAnAya saMkSepoktasya ca prapaJcAya tavanabhUtAzcatasrazcUDA uktAnuktArthasaMgrAhikAH pratipAdyante / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51 1. bahiraGga paricaya : cUlikA kA hai| AcArAMga kI vyAkhyA meM dazavakAlika kI aura dazavakAlika kI vyAkhyA meM AcArAMga kI cUlikA kA ullekha huA hai / ' AgamoM se sambandha rakhane vAlI cUlikAe~ aura saMgrahaNI grantha aneka haiM / mUla Agama aura saMgrahaNI va cUlikA ke kartA eka nahIM rahe haiN| saMgrahaNI va cUlikA bahudhA bhinnabhinna kartRka pratIta hotI haiM phira bhI mUla zAstra kI jAnakArI ke lie atyanta upayogI hone ke kAraNa unako Agama ke aMga rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai| pariziSTa-parva ke anusAra nanda-sAmrAjya ke pradhAna maMtrI zakaDAla ke dvitIya putra zrIyaka jaina muni bane / samvatsarI parva AyA / usa dina upavAsa karanA jaina muni ke lie anivArya hai / ve upavAsa karane meM asamartha the| unakI bahina yakSiNI, jo sAdhvI thI, ko isakA patA claa| vaha bhAI ke pAsa AI aura jyoM-tyoM prayatna kara unase upavAsa krvaayaa| zrIyaka upavAsa meM cala bse| bahina ke mana meM sandeha ho gayA ki vaha munighAtikA hai| AcArya ne kahA-"tuma ghAtikA nahIM ho| tumane samajhAyA thA, kintu balaprayoga nahIM kiyA thaa|" phira bhI sandeha nahIM mittaa| usa samaya zAsana-devI use mahAvideha kSetra meM sImaMdhara svAmI ke pAsa le gii| sImaMdhara svAmI ne use nirdoSa btaayaa| kevalI ke mukha se apane ko nirdoSa suna vaha niHzaMka ho gii| vahA~ se lauTate samaya bhagavAn sImaMdhara ne use cAra adhyayana die| vaha vApasa apane kSetra meM AI / zrIsaMgha ne unameM se pichale do adhyayana dazavakAlika ke sAtha jor3a die|2 niyukti kI eka gAthA meM isakA ullekha milatA hai| cUrNikAra isake bAre meM mauna haiN| TIkAkAra ne dUsarI 1-(ka) AcArAMga 21 vRtti, patra 289 : ... yathA dazavaikAlikasya cUDe / . (kha) hAribhadrIya TIkA, patra 269 : AcArapaJcacUDAvat / 2-pariziSTa-parva, 9 / 9 / 83-100 / 3-dazavakAlika niyukti, gAthA 447 : Ao do cUliyAo ANIyA jakkhiNIe ajjaae| .sImaMdharapAsAo bhaviyANavibohaNaDhAe // Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana cUlikA ke pahale zloka kI vyAkhyA meM ukta ghaTanA kA saMketa kiyA hai|' kintu; unhoMne niyukti kI ukta gAthA kA anusaraNa nahIM kiyaa| isase isa gAthA kI maulikatA saMdigdha ho jAtI hai| 1-hAribhadrIya TIkA, patra 278-279 : evaM ca vRddhavAdaH-kayAcidAryayA'sahiSNuH kuragaDuka prAyaH saMyatazcAturmAsikAdAvupavAsaM kAritaH, sa tadArAdhanayA mRta eva, RSighAtikA'hamityudvignA sA tIrthakaraM pRcchAmIti guNAvarjitadevatayA nItA zrIsImandharasvAmisamIpaM, pRSTo bhagavAn, aduSTacittA'ghAtiketyabhidhAya bhagavatemAM cUDAM mAhiteti / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11-dazavakAlika aura AcArAMga-cUlikA ___jisa prakAra dazavakAlika ke anta meM do cUlikAe~ haiM, usI prakAra AcArAMga ke sAtha pA~ca cUlikAe~ jur3I huI haiN|' cAra cUlikAoM kA eka skandha hai / yahI AcArAMga kA dvitIya zruta-skandha kahalAtA hai| pA~cavIM cUlikA kA nAma 'nizItha' hai / 2 niyuktikAra ke anusAra prathama cAra cUlikAe~ AcArAMga ke adhyayanoM se uddhRta kI gaI haiM aura 'nizItha' pratyAkhyAna-pUrva kI tRtIya vastu ke AcAra nAmaka bIsaveM prAbhRta se uddhRta kI gayI hai| dazavakAlika aura AcArAMga-cUlikA meM viSaya aura zabdoM kA bahuta hI sAmya hai| saMbhava hai inakA uddharaNa kisI eka hI zAstra se huA ho| dazavakAlika niyukti ke anusAra dharma-prajJapti ( caturtha adhyayana ) Atma-pravAda ( sAtaveM ) pUrva se, piNDaiSaNA ( pA~cavA~ adhyayana ). karma-pravAda ( AThaveM ) pUrva se, vAkyazuddhi ( sAtavA~ adhyayana ) 1-AcArAMga niyukti, gAthA 11 : NavabaMbhaceramaio aTThArasapayasahassio veo| havai ya sapaMcacUlo bahubahutarao payaggeNaM // . 2-vahI, gAthA 347 : AyArassa' bhagavao cautthacalAi esa nijjuttii| paMcama cUla nisIhaM tassa ya uvari bhaNIhAmi // 3-vahI, gAthA 288-291 : biiassa ya paMcamae aTThamagassa biiyaMmi uddese / bhaNio piNDo sijjA vatthaM pAuggaho ceva // paMcamagassa cautthe iriyA vaNijaI samAseNaM / chaThussa ya paMcamae bhAsajAyaM viyANAhi // sattikkagANi sattavi nijjUDhAI mhaaprinnaao| satthaparinnA bhAvaNa nijjUDhAo dhuyavimuttI // AyArapakappo puNa paccakkhANassa taiyavatyUo / AyAranAmadhijA vIsaimA pAhuDaccheyA // Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana satya-pravAda ( chaThe) pUrva se aura zeSa saba adhyayana pratyAkhyAna ( nave ) pUrva kI tIsarI vastu se uddhRta kie gae haiN|' isa prakAra niyuktikAra ke abhimata se dazavakAlika ke tIna adhyayanoM ko chor3a zeSa sabhI adhyayanoM aura nizItha kA niryahaNa naveM pUrva kI tIsarI vastu se huA hai| dazavakAlika meM AcAra kA nirUpaNa hai aura nizItha meM AcAra-bhaMga kI prAyazcitta-vidhi hai| donoM kA viSaya Apasa meM guMthA huA hai| piNDaSaNA aura bhASAjAta kA samAveza AcArAMga kI pahalI cUlA meM hotA hai / AcArAMga ke dUsare adhyayana ( loka-vijaya ) ke pA~caveM uddezaka aura AThaveM ( vimoha ) 1-dazavakAlika niyukti, gAthA 16,17 : (ka) AyappavAyapuvvA nijjUDhA hoi dhmmpnnttii| kammappavAyapuvvA piMDassa u esaNA tivihaa|| saccappavAyapuvvA nijjUDhA hoi vakkasuddhI u| avasesA nijjUDhA navamassa u taiyavatthUo // (kha) agastya curNi : AyappavAya puvvA gaahaa| sccppvaat| bitio viya aadeso| AyappavAya puvvAto dhammapaNNattI nijjUDhA, sA puNa cha jiivnniyaa| kammappavAyapuvAo pinnddesnnaa| Aha codago kammappavAyapuvve kamme vaNijjamANe ko avasaro piNDesaNAe ? guravo ANaveMti asuddha piNDaparibhogo kAraNaM kammabaMdhassa, esa avkaaso| bhaNiyaM ca paNNattIe"AhAkambha NaM bhaMte ! bhuMjamANe katikamma" (bhaga0 1 / 9 / 79) suttAlAvao vibhAsitavvo // 5 // saccapavAyAo vkksuddhii| avasesA ajhayaNA paccakkhANassa ttiyvtyuutaa| 2-AcArAMga niyukti, gAthA 11, vRtti : . tatra prathamA-"piNDesaNa sejjiriyA, bhAsajjAyA ya vatthapAesA / " uggahapaDimatti saptAdhyayanAtmikA, dvitIyA sattasattikkAyA, tRtIyA bhAvanA, caturthI vimuktiH, paMcamI nizIthAdhyayanam / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. bahiraGga paricaya : dazavakAlika aura AcArAMga-cUlikA 55 adhyayana ke dUsare uddezaka se piNDaiSaNA adhyayana uddhRta kiyA gayA hai| chaThe ( dhUta ) adhyayana ke pA~caveM uddezaka se bhASA-jAta kA nirvRhaNa kiyA gayA hai|' dazavakAlika ke piNDaiSaNA ( pA~caveM adhyayana ) aura vAkyazuddhi ( sAtaveM adhyayana ) meM tathA AcArAMga-cUlA ke piNDaiSaNA ( prathama adhyayana ) aura bhASAjAta ( cauthe adhyayana ) meM zAbdika aura Arthika-donoM prakAra kI paryApta samatA hai| use dekhakara sahaja hI yaha kalpanA ho sakatI hai ki inakA mUla srota koI eka hai| ina donoM AgamoM kI niyuktiyoM ke kartA eka hI vyakti haiM / 2 unake anusAra inake mUla srota bhinna haiM / bhAcArAMga-cUlA ke adhyayanoM kA srota AcArAMga aura dazavakAlika ke adhyayanoM kA mota pUrva hai| kintu niyuktikAra ne dazavakAlika ke nirvRhaNa ke bAre meM jo saMketa kiyA hai, vaha bhI kama mahattvapUrNa nahIM hai| yadi usa dUsare vikalpa ko svIkAra kiyA gAya to dazavakAlika ke ina do adhyayanoM kA srota vahI ho sakatA hai, jo AcArAMgacUlA ke piNDaiSaNA aura bhASAjAta kA hai| pUrva abhI upalabdha nahIM haiM, isalie niryahaNa ke pahale pakSa ke bAre meM kucha kahA nahIM jA sakatA hai| dUsare pakSa kI dRSTi se parAmarza kiyA jAe to dazavakAlika kA adhikAMza bhAga upalabdha aMgoM va anya AgamoM meM prApta ho sakatA hai| kucha Adhunika vidvAnoM ne AcArAMga-cUlA ke piNDaiSaNA aura bhASAjAta 1-AcArAMga niyukti, gAthA 288-289 : biiassa ya paMcamae aTThamagassa biiyaMmi uddese / maNio piNDo ' // ................ chaTassa ya paMcamae bhAsajjAyaM viyANAhi // ( vizeSa jAnakArI ke lie ina gAthAoM kI vRtti dekheN|) 2-Avazyaka niyukti, gAthA 84-86 : Avassayassa dasakAliyassa taha uttarajjhamAyAre / sUyagaDe nijjuttiM vocchAmi tahA dasANaM ca // kappassa ya nijjuttiM vavahArasseva prmniunnss| sUriapaNNattIe vocchaM isimAsiANaM ca // eesiM 'nijjuttiM vocchAmi ahaM jiNovaeseNaM / AharaNa heu- kAraNa- paya-nivahamiNaM samAseNaM // Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana kI racanA kA AdhAra dazavakAlika ko mAnA hai aura kucha vidvAn dazavakAlika ke piNDaiSaNA aura vAkyazuddhi kI racanA kA AdhAra AcArAMga-cUlA ko mAnate haiM / kintu niyuktikAra ke mata se donoM Adhunika mAnyatAe~ truTi-pUrNa haiN| unake anusAra AcAra-cUlA AcArAMga ke artha kA vistAra hai| vistAra karane vAle AcArya kA nAma sambhavata: unako bhI jJAta nahIM thaa| isIlie unhoMne AcArAMga-cUlA ko sthavira-kartRka batAyA hai / 2 dazavaikAlika ke nirvRhaka AcArya zayyambhava bhI caturdazapUrvI the aura AcArAMga-cUlA ke kartA bhI caturdazapUrvI the|3|| bhagavAn mahAvIra ke uttaravartI AcAryoM meM prabhava, zayyambhava, yazobhadra, sambhUtavijaya, bhadrabAhu aura sthUlibhadra-ye chaH AcArya caturdazapUrvI haiN| inameM AgamakartA ke rUpa meM zayyambhava aura bhadrabAhu-ye do hI AcArya vizruta haiN| zayyambhava dazavaikAlika ke aura bhadrabAhu cheda-sUtroM ke kartA mAne jAte haiN| nizItha AcArAMga kI pA~ca cUlAoM meM se eka hai| isalie pA~coM cUlAoM kA kartA eka hI honA caahie| cAra cUlAoM ko eka krama meM par3hA jA sakatA hai| nizItha ko paripakva buddhi vAle ko hI par3hane kA adhikAra hai|4 isalie sambhava hai ki prathama cAra cUlAoM kI eka zruta-skandha ke rUpa meM aura nizItha kI svataMtra Agama ke rUpa meM yojanA kI gii| , . 1-dekhiye-enelsa oNpha bhANDArakara orieNTala risarca insTIcyuTa, jilda 17, 1936 meM prakAzita DaoN0 e0 ema0 ghATage kA "e phyu pairelalsa ina jaina eNDa buddhisTa varksa" zIrSaka lekh| 2-AcArAMga niyukti, gAthA 287 : therehiSNuggahaTThA sIsahiaM hou pAgaDatthaM ca / AyAro attho AyAraMgesu pvibhtto|| 3-vahI gAthA, 287 vRtti : 'sthaviraiH' zrutavRddhazcaturdazapUrvavidbhirniyUDhAnIti / 4-nizItha-bhASya cUrNi, prathama vibhAga, pIThikA, pRSTha 3 : AillAo cattAricUlAo kameNeva ahijjhati, paMcamI cUlA AyArapakappo 'ti-vAsa-pariyAgassa AreNa Na vijjati, ti-vAsa-pariyAgassa vi apariNAmagassa atipariNAmagassa vA na vijjati AdhArapakajyo puNa pariNAmagassa dijjati / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. bahiraGga paricaya : dazavakAlika aura AcArAMga-cUlikA 57 paMcakalpa bhASya aura cUlA ke anusAra nizItha ke kartA caturdazapUrvI bhadrabAhu haiN|' isalie AcArAGga ( cAra cUlAoM ) ke kartA bhI ve hI hone caahie| yadi hamArA yaha anumAna ThIka hai to AcArAGga kA dvitIya zrutaskandha dazavakAlika ke bAda kI racanA hai / AcArya bhadrabAhu ne, niktikAra ke anusAra, AcArAGga ke AdhAra para prathama cAra cUlAoM kI racanA kI hai| kintu prathama cUlA ke do adhyayanoM ( piNDaiSaNA aura bhASAjAta ) kI racanA meM dazavakAlika kA anusaraNa kiyA hai athavA yoM bhI mAnA jA sakatA hai ki donoM AcAryoM ne eka hI sthAna ( naveM pUrva ke AcAra prAbhRta ) se ina adhyayanoM kA viSaya cunA, isalie inameM itanA zAbdika aura Arthika sAmya hai| isa kalpanA ke lie kucha AdhAra bhI haiN| donoM AgamoM ke ina adhyayanoM meM viSaya kA nirvAcana nyUnAdhika mAtrA meM huA hai| AcArAGga kI piNDaSaNA meM 'saMkhaDi' kA eka lambA prakaraNa hai kintu dazavakAlika kI piNDaSaNA meM usakA ullekha taka nahIM hai| isI prakAra vAkyazuddhi adhyayana meM bhI bahuta antara hai / donoM AgamoM meM prApta antara kA adhyayana karane ke bAda bhI AcArAGga kI prathama cUlA ke prathama piNDaiSaNA aura bhASAjAta ke nirmANa meM dazavakAlika kA yoga hai--isa abhimata ko asvIkAra nahIM kiyA jA sktaa| dazavakAlika kI racanA AcArAGga-cUlA se pahale ho cukI thI, isakA puSTa AdhAra prApta hotA hai| prAcIna kAla meM AcArAGga ( prathama zrutaskandha ) par3hane ke bAda uttarAdhyayana par3hA jAtA thA, kintu dazavakAlika kI racanA ke pazcAt vaha dazavaikAlika ke bAda par3hA jAne lgaa| ... prAcIna kAla meM 'AmagaMdha' ( AcArAGga 1 / 2 / 5 ) kA adhyayana kara muni piNDakalpI ( bhikSAgrAhI) hote the| phira ve dazavakAlika ke piNDaiSaNA ke adhyayana ke pazcAt piNDakalpI hone lge| yadi AcArAGga-cUlA kI racanA pahale ho gaI hotI to dazavakAlika ko yaha * sthAna prApta nahIM hotaa| isase yaha pramANita hotA hai ki AcArAGga-cUlA kI racanA dazavakAlika ke bAda huI hai| 1-(ka) paMcakalpa bhAjya, gAthA 23 : AyAra dasA kappo, vavahAro Navama puvvnniisNdo| cAritta rakhaNaTThA, sUyakaDassuvari tthviyaaii|| (kha) paMcakalpa cUrNi: teNa bhagavatA AyArapakappa dasAkalpa vavahArA ya navamaputva nIsaMdabhUtA nijjuuddhaa| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavaikAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana - dazavakAlika aura AcarAMga-cUlikA ke tulanA-sthala : zabda aura bhAva-sAmya dazavakAlika AcArAMga-cUlikA egaMtamavakkamittA ...egaMtamavakkamettA tao saMjayAmeva . acittaM pddilehiyaa| prikhaavejjaa| ... jayaM pariTuvejjA, . (2 / 1 / 1 / 4) ........... / (5 / 1 / 81) chivADi, . taruNiyaM va AmiyaM bhajjiyaM deMtiyaM na me kappai .'taruNiyaM vA chivADi aNabhikkaMtabhajjiyaM pehAe, aphAsuyaM aNesaNijjati maNNamANe lAbhe saMte No pddigaahejaa| : (2 / 1 / 1 / 5) paDiyAikkhe, tArisaM // (5 / 2 / 20) jaM puNa jANijjA, asaNaM vA (4) bahave...... samaNamAhaNaatihikivaNavaNImae pagaNiya pagaNiya samuddissa pANAI vA (4) jAva samArabbha AseviyaM vA aphAsuyaM aNesaNijjati maNNamANe lAbhe saMte jAva No pddigaahijjaa| (2 / 1 / 1 / 15) asaNaM pANagaM vA vi, khAimaM sAimaM thaa| jaM jANejja suNejjA vA, dANaTThA pagaDaM imaM // puNNaTThA , , // vaNimaTThA , // samaNaTThA pagaDaM imaM // taM bhave bhattapANaM tu, saMjayANa akappiyaM / daMtiyaM paDiyAikkhe, na me kappai tArisaM // (5 / 1 / 47,46,51,53,54) Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. bahiraGga paricaya : dazavakAlika aura AcArAMga-cUlikA 56 uddesiyaM kIyagaDaM, AhAkammiyaM vA, uddesiyaM vA, mIsajAyaM pUIkammaM ca aahddN| vA, kIyagaDaM vA, pAmiccaM vA, acchejjaM vA, ajjhoyara pAmiccaM, ___ aNisaTTha vA, abhihaDaM vA, AhaTTu dijja mANaM bhujejjA No abhisaMdhArijjA mIsajAyaM vjje|| gmnnaae| (5 // 1 / 55) (2 / 1 / 2 / 27) na carejja vAse . vAsaMte, mahiyAe va pddtiie| . mahAvAe va vAyaMte, tiricchasaMpAimesu vA / / (5 / 1 / 8) tivvadesiyaM vAsaM vAsamANaM pehAe... No..... pavisijja vA Nikkhamijja vA gAmANugAma duuijjejjaa| (2 / 1 / 3 / 38) ovAyaM vijjalaM saMkrameNa vijjamANe visamaM . khA, privjje| na gacchejjA, . parakkame // (5 / 1 / 4) ovAo vA, khANU vA, kaMTae vA, ghasI vA, bhilUgA vA, visame vA, vijjale... No ujjuyaM gcchejjaa| (3 / 1 / 5 / 51) sANIpAvArapihiyaM appaNA __nAvapaMgure / kavADaM no paNollejjA, oggahaMsi ajAiyA // (5 / 1 / 18) gAhAvaikulassa duvArabAhaM kaMTakaboMdiyAe paripihiyaM pehAe tesiM puvAmeva uggahaM aNaNunnaviya apaDile hiya apamajjiya No avaMguNijja vA, pavisijja vA, Nikkhamijja vaa| (2 / 1 / 5 / 52) Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana samaNaM mAhaNaM vA vi, samaNaM vA, mAhaNaM vA, gAmapiMDolagaM kiviNaM vA vaNImagaM / vA, atihiM vA, puvvapaviTTha pehAe No te uvasaMkamaMtaM bhattaTThA, uvAikkamma pavisejja vA obhAsejja vA se pANaTThAe va sNje|| tamAyAya egaMtamavakkamejjA aNAvAyamasaMloe (5 / 2 / 10) ciThThajjA, aha puNa evaM jANejjAtaM aikkamittu na pavise, paDisehie vA dinne vA tao taMmi na ciTTha cakkhu-goyare / Niyattie saMjayAmeva pavisejja vA obhAegatamavakkamittA sejja vaa| tatya ciTThajja saMjae / (2 / 1 / 5 / 58) (5 / 2 / 11) paDisehie va. dinne vA, tao tammi niyattie / uvasaMkamajja bhattaTThA, pANaTThAe va saMjae / (5 / 2 / 13) no gAhAvaikulassa duvArasAhaM avalaMbiya 20 ciThThajjA.........No gAhAvaikulassa siNANassa vA vaccassa vA saMloe sapaDiduvAre ciThThajjA No gAhAvaikulassa AloyaM vA thiggalaM vA saMdhi vA dagabhavaNaM vA bAhAu pgijjhiy......| (2 / 1 / 6 / 56) tattheva aggalaM phalihaM dAraM, kavADaM vA vi sNje| avalaMbiyA na ciTThajjA, goyaraggagao muNI // (5 / 2 / 6) paDilehejjA, bhUmibhAgaM viykkhnno| siNANassa ya vaccassa, saMlogaM . privjje|| (5 / 1 / 05) AloyaM thiggalaM dAraM, saMdhi dagabhavaNANi y| caraMto na viNijjhAe, saMkaTTANaM vivjje|| (5 / 1 / 15) . Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. bahiraGga paricaya : dazavakAlika aura AcArAMga-cUlikA 61 purekammeNa hattheNa, tahappagAreNa purekammakaeNaM hattheNa vA davvIe bhAyaNeNa vaa| (4) asaNaM vA (4) aphAsuyaM aNesaNijjaM deMtiyaM paDiyAikkhe, jAva No paDigAhejjA, aha puNa evaM jANejjA No udaulleNaM..... evaM na me kappai tArisaM // sasarakkhe, maTTiyA, use, hariyAle, hiMgulae, (5 / 1 / 32) maNosilA, aMjaNe, loNe, geruya, vanniya, (evaM) udaolle sasiNiddhe, seDhiya, soraThiya, piThTha, kukkusa, ukkuTTha sasarakkhe maTTiyA uuse| saMsa?Na / hariyAle hiMgulae, (2 / 1 / 6 / 63) maNosilA aMjaNe loNe // . (5 // 1 // 33) geruya vaNiya seDiya, soraTThiya piTTha kukkusa kae y| ukkaTThamasaMsaTTha saMsa? ceva - bodhavve // (5 / 1 / 34) aha puNa evaM jANejjA, No asaMsa?, sNstttth| tahappagAreNa saMsa?Na hattheNa vA ( 4 ) asaNaM vA ( 4 ) phAsuyaM jAva pddigaahejjaa| (2 / 1 / 6 / 64) asaMsaTThaNa hattheNa, davvIe bhAyaNeNa' vaa| dijjamANaM na icchejjA, pacchAkammaM jahiM bhave / / (5 / 1 / 35) saMsa?Na hattheNa, davvIe bhAyaNeNa vaa| dijjamANaM paDicchejjA, jaM tatthesaNiyaM bhave / / (5 / 1 / 66) Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11.1 ttle dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana nisseNiM phalagaM pIDhaM, se bhikkhU vA (2) jAva samANe se jjaM ussavittANamAruhe / puNa jANejjA asaNaM kA (4) khaMdhasiM vA, maMcaM kIlaM ca pAsAyaM, thaMbhaMsi vA, maMcaMsi vA, mAlaMsi vA, pAsA yaMsi vA, himmiyatalaMsi vA. annayaraMsi vA, samaNaTThAe va .. dAvae / tahappagAraM si antalikkhajAyaMsi uvaNikkhitte (5 / 1 / 67) siyA, tahapagAraM mAlohaDaM asaNaM vA (4) durUhamANI pavaDejjA, aphAsuyaM jAva No pddigaahijjaa| . . . hatyaM pAyaM va luuse| ___kevalI bUyA "AyANameyaM"- assaMjae puDhavijIve vi hisejjA, bhikkhupaDiyAe pIDhaM vA, phalagaM vA, NisseNiM je ya tannissiyA jgaa|| vA, udhalaM vA, avahaTTa ussaviya AruhejjA, (5 / 1 / 68) se tettha duruhamANe, payalejja vA pavaDejja vA, se tattha payalamANe vA pavaDamANe vA, hatthaM eyArise mahAdose, vA, pAyaM vA, bAhuM vA, Uru vA, udaraM vA, jANiUNa mhesinno| sIsaM vA, aNNayaraM vA kAyaMsi indiyajAyaM tamhA mAlohaDaM bhikkhaM, lUsijja vA, pANANi vA, bhUyANi vA, na paDigeNhaMti saMjayA // jIvANi vA sattANi vA. abhihaNijja vA. (5 / 1166) vattejja vA, lesijja vA, saMghasejja vA, saMghaTTa jja vA, pariyAvejja vA, kilAmejja vA,ThANAo ThANaM saMkAmejja vA, taM tahappagAraM mAlohaDaM asaNaM vA (4) lAbhe saMte No pddigaahejjaa| __ (2 / 17 / 71,72) dagavAraeNa pihiyaM, ...... maTTiyAolittaM tahappagAraM asaNaM vA nIsAe pIDhaeNa vaa| (4) jAva lAbhe saMte No paDigAhejjA... loDheNa vA vi leveNa, ......ubhidamANe...No pddigaahejjaa...| silepeNa va kennii|| (2 / 17 / 74,75) taM ca ubhidiyA dejjA , samaNaTThAe va dAvae / paDiyAikkhe, na me kappai tArisaM // (5 / 1145,46) eNa deMtiyaM Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. bahiraGga paricaya : dazavakAlika aura AcArAMga-cUlikA 63 asaNa pANagaM vA vi, se jaM puNa jANijjA, asaNaM vA (4) AukhAimaM sAimaM thaa| kAyapaiThThiyaM ceva eva agaNikAyapaiThThiyaM udagammi hoja nikkhittaM, lAbhe saMte No paDigAhejjA, 'kevalI bUyA'uttigapagagesu vaa|| "AyANameyaM' assaMjae bhikkhUpaDiyAe (5 / 1156) agaNiM osakkiya 2 Nisikkiya 2 ohataM bhave bhattapANaM tu, riya 2 AhaTu, dlejjaa| aha bhikkhUNaM saMjayANa akppiyN| puvovadiTThA jAva No paDigAhejjA / deMtiyaM paDiyAikkhe, (2 / 11777) na me kappai tArisaM / / (5 / 1 / 60) asaNaM pANaga vA vi, khAimaM sAimaM thaa| teummi hoja nikkhittaM, taM ca saMghaTTiyA dae / (5 / 1 / 61) taM bhave bhattapANaM tu, saMjayANa akappiyaM / deMtiyaM paDiyAikkhe, na me kappai tArisaM / (5 / 1 / 62) (evaM) ussakkiyA osakkiyA, ujjAliyA pajjAliyA nivvaaviyaa| ussiciyA - nissiciyA, ovattiyA oyAriyA dae / (1 / 63) tahevuccAvayaM pANaM, ... . 'taMjahA usseimaM vA, saMseimaM vA, aduvA vaardhoynnN| cAulodagaM vA, aNNayaraM vA tahappagAraM saMseimaM cAulodagaM, pANagajAyaM, ahuNAdhoyaM, aNaMbilaM, avokkaMtaM, vivjje|| apariNayaM.. No pddigaahejjaa| (5 / 1175) (2 / 17 / 81) ahuNAdhoyaM Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavaikAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana jaM jANejja cirAdhoyaM, ...."aha puNa evaM jANejjA, cirAdhoyaM, maIe dasaNeNa vaa| aMbilaM, vukkaMtaM, pariNayaM, viddhatthaM, phAsuyaM paDipucchiUNa soccA vA, jAva pddigaahejjaa| ja ca nissaMkiyaM bhave // (2 / 17 / 82) (5 / 1 / 76) sAluyaM vA virAliyaM, ___ ......se jjaM puNa jANejjA, sAluyaM vA, kumuduppalanAliyaM virAliyaM, sAsavaNAliyaM vA, aNNataraM vA muNAliyaM sAsavanAliyaM, tahappagAraM AmagaM, asatyapariNayaM, aphAsurya ucchukhaMDaM anivvuDaM // jAva No pddigaahejjaa| (5 / 2 / 18) (2 / 18 / 88) taruNagaMvA pavAlaM, rukkhassa taNagassa vaa| annassa vA vi hariyassa, AmagaM parivajjae / (5 / 2 / 16) ...... siMgaberaM vA siMgaberacunaM vA aNNaMtaraM ........................................ / vA tahappagAraM AmagaM asatthapariNayaM aphAsuyaM ...............siMgaberaM ca, jAva No pNddigaahejjaa| AmagaM privjje|| __ (2 / 1 / 8 / 86) (5 / 1170) ....se jaM puNa jANijjA, uppalaM vA, uppalaM paumaM vA vi, uppalaM nAlaM vA, bhisaM vA, bhisamuNAlaM vA, kumuyaM vA magadaMtiyaM / pokkhalaM vA, pokkhalavibhaMgaM vA, aNNataraM annaM vA puppha saccittaM, vA tahappAgAraM jAva No pddigaahejjaa| taM ca saMluciyA dae / (2 / 1 / 8 / 66) (5 / 2 / 14) taM bhave bhattapANaM tu, saMjayANa akppiyN| deMtiyaM paDiyAikkhe, na me kappai tArisaM / / (5 / 2 / 15) ....................................... Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. bahiraGga paricaya : dazavaikAlika aura AcArAMga-cUlikA tahA kolamaNussinnaM, . . . . . se jaM puNa jANijjA, atthiyaM vA, veluyaM kAsavanAliyaM / kuMbhipakkaM, tiMdugaM vA, veluyaM vA, kAsavaNAliyaM vA, tilapappaDagaM nIma, aNNataraM vA AmaM asatthapariNayaM jAva No AmagaM privjje|| pddigaahejjaa| (5 / 2 / 21) (2 / 1 / 8 / 100) taheva cAulaM piTTha, viyaDaM vA tattanivvuDaM / tilapiTTha pUi pinnAgaM, AmagaM parivajjae / (5 / 2 / 22) taheva phalamaMthUNi, bIyamaMthUNi jaanniyaa| bihelagaM piyAlaM ca, . AmagaM privjje|| __ (5 / 2 / 24) siyA egaio laddhaM, lobheNa viNigRhaI / mA meyaM dAiyaM saMtaM, 'daMThThaNaM .. sayamAyae / (5 / 2 / 31) . . . . . se jaM puNa jANijjA, kaNaM vA kaNakuMDagaM vA, kaNapUyaliyaM vA, cAulaM vA, cAulapiThaM vA, tilaM vA, tilapiThTha vA, tilapappaDagaM vA, annataraM vA, tahappagAraM AmaM asatthapariNayaM jAva lAbhe saMte No pddigaahejjaa| (2 / 1 / 8 / 101) ......se jaM puNa maMthujAyaM jANijjA, taMjahAuMbarama, vA, Naggohama, vA, pilukkhuma) vA, AsotthamaM| vA aNNayaraM vA tahappagAraM maMthujAyaM AmayaM durukkaM sANuvIyaM aphAsuyaM No pddigaahejjaa| (2 / 1 / 8 / 63) .....'mAmeyaM dAiyaM saMtaM, daLUNaM sayamAyae, Ayarie vA jAva......No kiMcivi nnigRhejjaa| __ (2 / 1 / 10 / 113) siyA vivihaM * bhaddagaM - vivaNNaM egaio laddhaM pANabhoyaNaM / bhaddagaM bhoccA, virasamAhare // (5 / 2 / 33) se egaio aNNataraM bhoyaNajAyaM paDigAhettA, bhaddayaM bhaddayaM bhoccA, vivannaM virasamAharai mAiTThANaM saphAse, No evaM krejjaa| (2 / 1 / 10 / 114) Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavaikAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana bahu-aTThiyaM puggalaM, ....... se jaM puNa jANejjA, bahuaTThiyaM vA aNimisaM vA bahu-kaMTayaM / maMsaM vA, maccha vA bahukaMTayaM assi 'khalu paDigAhiyaMsi appesiyA bhoyaNajAe bahuatthiya tiduyaM billaM, ujjhiyadhammie-tahappagAraM bahuaTThiyaM vA uccha-khaMDa va siMbaliM // maMsaM vA, macchaM vA bahukaMTagaM lAbhe saMte jAva . (5 / 1 / 73) No pddigaahejjaa| * appe siyA bhoyaNajAe - (2 / 1 / 10 / 116) bahu - ubhiya - dhmmie| detiyaM paDiyAikkhe, na me kappai tArisaM // ___ (5 / 1 / 74) cauNhaM khalu bhAsANaM. parisaMkhAya pannavaM / doNhaM tu viNayaM sikkhe, do na bhAsejja svvso|| (71) aha bhikkhU jAjjA cattAri bhAsajjAyAI taMjahA--saccamegaM paDhamaM bhAsajAyaM, bIyaM mosaM, taiyaM saccAmosaM, jaMNeva saccaM Neva mosaM neva saccAmosaM asaccAmosaM NAma taM cautthaM bhAsajAtaM / (2 / 4 / 17) jA ya saccA avattavvA, saccAmosA ya jA musaa| jA ya buddhehiM'NAinnA, na taM bhAsejja pannavaM // ....... 'jA ya bhAsA saccA, jA ya bhAsA __ mosA....."tahappagAraM bhAsaM sAvajja sakiriyaM......No bhaasejjaa| (2 / 4 / 1 / 10) (7 / 2) taheva kANaM kANe tti, . paMDagaM paMDage tti vaa| vAhiyaM vA vi rogi tti, teNaM core tti no ve|| (712) ....'No evaM vaejjA, taMjahA--gaDI gaMDI ti vA, kuTThI kuTThI ti vA,:." (2 / 4 / 2 / 16) Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. bahiraGga paricaya : dazavaikAlika aura AcArAMga-cUlikA 67 ajjie pajjie vA vi, ......'itthiM AmatemANe AmaMtie ya apaDiammo mAussiya tti y| suNemANI no evaM vaejjA holI vA piussie bhAiNeja tti, golI vA itthIgameNaM NetavvaM / (2 / 4 / 1 / 14) dhUe nattuNie tti y|| (15) hale hale tti anne tti, bhaTTa sAmiNi gomiNi / hole gole vasule tti, itthiyaM nevamAlave // (16) nAmadhijjeNa NaM bUyA, itthiyaM AmaMtemANe AmaMtie ya apaDiitthIgotteNa vA punno| suNemANI evaM vaejjA,--Auso ti vA jahArihamabhigijjha , bhagiNi ti vA bhagavai ti vA..... Alavejja lavejja vA / / (2 / 4 / 1 / 15) (17) ajjae pajjae vA vi, bappo cullapiu ti y| mAulA bhAiNejja tti, putte nattuNiya tti y|| .......pumaM AmaMtemANe AmaMtite vA apaDisuNemANe No evaM vaejjA--hole ti vA gole ti vA vasule ti vA...... (2 / 4 / 1 / 12) ____ (718) he ho hale tti anne tti, bhaTTA sAmiya gomie| * hola gola vasule tti, purisaM nevamAlave / / (716) Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 ___dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana nAmadhejjeNa NaM bUyA, ..... "pumaM AmaMtemANe AmaMtie vA apaDipurisagotteNa vA punno| suremANe evaM vaejjA amuge ti vA jahArihamabhigijha , Auso ti vA AusaMto ti vaa......| Alavejja lavejja vA // (2 / 4 / 1 / 13) . (7 / 20) .....: 'No evaM vaejjA, Nabhodeve ti vA gajjadeve ti vA vijjudeve ti vA pavuThThadeve ti vA nivuThThadeve ti vA... (2 / 4 / 1 / 16) taheva mehaM va nahaM va mANavaM, na deva deva tti giraM vaejjA / sammucchie unnae vA paoe, vaejja vA vuTTha balAhae tti / / (752) aMtalikkhe ti NaM byA, gujmANucariya tti y| riddhimaMtaM naraM dissa, riddhimaMtaM ti Alave // (753) ..... aMtalikkhe ti vA gujjhANucarie ti vA saMmucchie ti vA Nivaie ti vA paoevaejja vA vuThUbalAhage ti vaa.......| (2 / 4 / 1 / 17) sukaDe tti supakke tti, suchinne suhaDe mdde| suniTTie sulajheM tti, sAvajjaM vajjae munnii|| (41) ..... 'No evaM vaejjA, taMjahA--sukaDe ti vA suLukaDe ti vA sAhukaDe ti vA kallANe ti vA karaNijje ti vA eyappagAraM bhAsaM sAvajjaM jAva No bhaasejjaa| (2 / 4 / 2 / 23) taheva maNussaM pasuM, pakkhi vA vi sarIsivaM / thUle pameile vajhe, pAime tti ya no vae / (7122) maNussaM vA goNaM vA mahisaM vA migaM vA pasuM vA pakkhiM vA sarIsivaM vA jalayaraM vA se taM parivUr3hakAyaM pehAe No evaM vaejjA-thUle ti vA pameile ti vA vaTTha ti vA vajjhe ti vA...... (2 / 4 / 2 / 25) Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. bahiraGga paricaya : dazavaikAlika aura AcArAMga-cUlikA 66 parivuDDU ti NaM bUyA, maNussaM jAva jalayaraM vA se taM parivUDhakAyaM bUyA uvacie ti y| pehAe evaM vaejjA taM jahA parivUDhakAe ti saMjAe pINie vA vi, vA, uvaciyakAe ti vA..... ciyamaMsa soNie ti vA...... mahAkAe tti Alave // (2 / 4 / 2 / 26) (723) taheva gAo dujjhAo, dammA gorahaga tti y| vAhimA rahajoga tti, nevaM bhAsejja pannavaM / (724) __juvaM gave tti NaM bUyA, dhej rasadaya ti y| rahasse mahallae vA vi, vae saMvahaNe tti y|| (7125) ....' 'gAo pehAe No evaM vaejjA , taMjahA--gAo dojjhAo ti vA damme ti vA goraha ti vA vAhima ti vA rahajogga ti vA eyappagAraM bhAsaM sAvajjaM jAva No bhaasejjaa| (2 / 4 / 2 / 27) ..... 'gAo pehAe evaM vaejjA taMjahA -juvaMgave ti vA gheNu ti vA rasavai ti vA hasse ti vA mahallae ti vA mahavvae ti vA saMvahaNe tti vA eyapappagAraM bhAsaM asAvaja jAka abhikaMkha bhAsejjA....... (2 / 4 / 2 / 28) ..... taheva gaMtumujjANAI pavvayAI vaNANi ya rukkhA mahallA pehAe No evaM vaejjA, taMjahA-pAsAyajoggA ti vA gihajoggA ti vA toraNajoggA ti vaa...| (2 / 4 / 2 / 29) taheva gaMtamujjANaM, pavvayANi vaNANi y| rukkhA mahalla pehAe, * nevaM bhAsejja pannavaM / / (726) ala pAsAyakhaMbhANaM, toraNANaM gihANa y| phalihaggala nAvANaM udagadANaNaM / / (7 / 27) . . ala Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana taheva. gaMtumujjANaM, ...taheva gaMtumujjANAi pavvayANi vaNANi pavvayANi vaNANi y| ya rukkhA mahallA pehAe evaM vaejjA, rukkhA mahalla pehAe, taMjahA-jAtimaMtA ivA dIhavaTTA ti vA payAyasAlA ti vA viDimasAlA ti vA / evaM bhAsejja pannavaM // (2 / 4 / 2 / 30) (7 / 30) jAimaMtA ime rukkhA , dIhavaTTA mhaalyaa| payAyasAlA viDimA, vae darisaNi tti ya / (131) tahA phalAiM pakvAI, pAyakhajjAiM no ve| veloiyAiM TAlAiM, vehimAi tti no vae / (7 / 32) ...... bahusaMbhUyA vaNaphalA pehAe tahAvi te No evaM vaejjA taMjahA--pakkA ti vA pAyakkhajjAti vA velociyA ti vA TAlA ti vA vehiyA ti vA eyapagAraM bhAsaM sAvajjaM jAva No bhaasejjaa| (2 / 4 / 2 / 31) asaMthaDA bahunivaTTimA vaejja bhUyarUva tti ime aMbA, phlaa| bahusaMbhUyA, vA puNo / (7133) ..... . . . bahusaMbhUyA vaNaphalA aMbA pehAe evaM vaejjA, taMjahA--asaMthaDA ti vA bahuNivaTTimaphalA ti vA bahusaMbhUyA ti vA bhUyaruvi ti vA eyappagAraM bhAsaM asAvajja jAva bhaasejjaa| (2 / 4 / 2 / 32) ....... bahusaMbhUyAo osahIo pehAe tahAvi tAo No evaM vaejjA, taMjahApakkA ti vA nIliyA ti vA chavIyA ti vA lAimA ti vA bhajjimA ti vA bahukhajjA ti vA...... (2 / 4 / 2 / 33) tahevosahIo pakkAo, nIliyAo chviiiy| lAimA bhajjimAo tti, pihukhajja tti no ve| (7 / 34) Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. bahiraGga paricaya : dazavaikAlika aura AcArAMga-cUlikA 71 rUDhA bahusambhUyA, ....bahusaMbhUyAo osahIo pehAe thirA UsaDhA vi y| tahAvi evaM vaejjA, taMjahA-rUDhA ti vA gabbhiyAo pasUyAo, bahusaMbhUyA ti vA thirA ti vA UsaDhA ti vA gabbhiyA ti vA pasUyA ti vA sasArA sasArAo tti Alave / / ti vA... (7:5) (2 / 4 / 2 / 34) kohaM ca mANaM ca mAyaM ca lobhaM ca aNuvIi NiTThAbhAsI Nisamma bhAsI aturiyabhAsI vivegbhaasii.......| (2 / 4 / 2 / 38) taheva sAvajjaNumoyaNI girA, ohAriNI jAya provghaainnii| se koha loha bhayasA va mANavo, na hAsamANo vi miraM vejjaa| (754) savakkasuddhiM samupehiyA muNI, giraM ca duTTha parivajjae syaa| miyaM aduTTha aNuvIi bhAsae, sayANa majjhe lahaI pasaMsaNaM / / (755) Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12-dazavakAlika kA uttaravartI sAhitya para prabhAva dazavakAlika kA ullekha zvetAmbara aura digambara donoM paramparAoM meM hai| naMdI ke atirikta tattvArtha bhASya aura gommaTasAra meM ise aMga-bAhya zruta kahA hai| jayadhavalA ke anusAra yaha sAtavA~ aMga-bAhya zruta hai / sarvArthasiddhi ke anusAra vaktA tIna prakAra ke hote hai-tIrthaMkara, gaNadhara aura ArAtIya aacaary.| kAla-doSa se Ayu, mati aura bala nyUna hue, taba ziSyoM para anugraha kara ArAtIya AcAryoM ne darzavakAlika Adi Agama race / ghar3A kSIra-samudra ke jala se bharA huA hai, usameM ghar3e kA apanA kucha nahIM hai, jo kucha hai vaha kSIra-samudra kA hI hai, isalie usa ghar3e ke jala meM vahI miThAsa milatI hai jo kSIra-samudra meM hotI hai| isI prakAra jo ArAtIya AcArya kisI prayojanavaza pUrvI yA aMgoM se kisI aMga-bAhya zruta kI racanA karate haiM, usameM unakA apanA nayA tattva kucha bhI nahIM hotA, jo kucha hotA hai vaha aMgoM se gRhIta hotA hai isalie vaha prAmANika mAnA jAtA hai| dazavakAlika ke zlokoM kA uttaravartI sAhitya meM pracura mAtrA meM prayoga huA hai| yApanIya saMgha meM dazavakAlika kA adhyayana hotA thA aura ve ise pramANa bhI mAnate the| yApanIya saMgha ke AcArya aparAjita sUri ne bhagavatI ArAdhanA kI vRtti ( vijayodayA ) meM dazavakAlika kA prayoga kiyA hai|4 1-(ka) tattvArtha bhASya, 1220 / (kha) gommaTasAra (jIvakANDa), gAthA 367 : dasaveyAlaM ca uttarAyaNaM / 2-kaSAyapAhuDa (jayadhavalA sahita) bhAga 1, pRSTha 53 / 25 : 3-sarvArthasiddhi, za20 : ArAtIyaiH punarAcAryaH kAladoSAtsaMkSiptAyurmatibalaziSyAnugrahArtha dazavai kaalikaadyupnibddhm| tatpramANamarthatastadevedamiti kSIrArNavajalaM ghttgRhiitmiv| 4-mUlArAdhanA, AzvAsa 4, zloka 333, vRtti, patra 611 / (ka) dazavakAlikAyAm uktaM NaggaNassa ya muNDassa ya dIhalomaNakhassa ya / mehuNAdo virattassa kiM vibhUsA karissadi // (kha) AcArapraNidhau bhaNitaM pratilikhet pAtrakambalaM dhruvamiti / asatsu pAtrAdiSu kathaM pratilekhanA dhruvaM kriyte| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. bahiraGga paricaya : dazavakAlika kA uttaravartI sAhitya para prabhAva 73 Avazyaka niyukti, nizIthacUrNi, uttarAdhyayana bRhadvRtti tathA uttarAdhyayana cUrNi meM dazavakAlika kI gAthAoM kA uddharaNa athavA usakA upayoga vividha prasaMgoM para huA hai| unameM se kucha kA digdarzana nIce karAyA jAtA hai : 1-Avazyaka niyukti, gAthA 141, vRtti patra 149 meM dazavaikAlika ke caturtha adhyayana "chajjIvaNiyA" kA "SaDjIvanikA" ke rUpa meM ullekha huA hai dekhie pRSTha 40 kI paad-ttippnnii| 2-nizItha cUrNi : dazavaikAlika ke sthala vibhAga 52 / 5 pRSTha 1 111 518 106 163 125 126 <<<<<Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7Y pRSTha W0 dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana 4-uttarAdhyayana cUrNi : dazavakAlika ke sthala . 1 // 34 cUrNi 40 5 / 1124 2041 carNi 83 cU01zasU018 5 // 18 cUrNi 137 5 // 1494 aadi-aadi| zayyambhava se pahale uttarAdhyayana AcArAMga ke pazcAt par3hA jAtA thA kintu dazavaikAlika kI racanA ke pazcAt isa krama meM parivartana huA aura vaha dazavakAlika ke pazcAt par3hA jAne lgaa| terApaMtha-saMgha meM nava-dIkSita muni ko prArambha meM yahIM sUtra par3hAyA jAtA hai| anya sampradAyoM meM bhI yahI prathA hai| digambara-sampradAya ke anusAra dazavakAlika ArAtIya AcArya-kRta aMga-bAhya zruta hai| parantu mAnA jAtA hai ki vaha Aja upalabdha nahIM hai aura jo upalabdha hai, vaha apramANa hai / 1-(ka) uttarAdhyayana niyukti, gAthA 3 / (kha) uttarAdhyayana cUrNi, pRSTha 2: / uttarajhayaNA puvvaM AyArassuvari Asi, tattheva tesiM uvodghAta saMbaMdhAbhivatthANaM, tANi puNa jappabhiI ajjaMsejjaMbhaveNa maNagapituNA maNagahiyatthAe NijjhahiyANi dasa ajjhayaNANi dasaviyAliya mitti, tammi caraNakaraNANuyogo vaNijjati, tappabhiI ca tassuvari tthvittaanni| . (ga) uttarAdhyayana bRhad vRtti, patra 5 : AcArasyoparyava-uttarakAlameva 'imAnI'ti hRdi viparivartamAnatayA pratyakSANi, paThitavanta iti gamyate, 'tuH' vizeSaNe, vizeSazcAyaM yathA- zayyambhavaM yAvadeSa kramaH, tadA''stu dazavaikAlikottarakAlaM paThyanta iti / 2-jaina sAhitya kA itihAsa, pRSTha 53 / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13-tulanA ( jaina, bauddha aura vaidika ) ___ bhAratIya jana-mAnasa jaina, bauddha aura vaidika-tInoM dhArAoM se abhiSikta rahA hai| ina tInoM meM atyanta naikaTya na bhI rahA, to bhI unake antardarzana meM atyanta dUrI bhI nahIM rhii| yahI kAraNa hai ki una tInoM meM eka dUsare kA pratibimba milatA hai| kauna kisa kA RNI hai, yaha sahajatayA nahIM kahA jA sktaa| satya kI sAmAnya abhivyakti saba meM hai aura isI ko hama tulanAtmaka adhyayana kahate haiN| satya eka hai| usakI kisI ke sAtha tulanA nahIM hotii| usakI zabdoM meM jo samAna abhivyakti hotI hai, usI kI tulanA hotI hai| isa sUtra ke katipaya padyoM kI bauddha tathA vaidika sAhitya ke padyoM se tulanA hotI hai| kahIM-kahIM zabdasAmya aura kahIM-kahIM arthasAmya bhI hai| vaha yoM hai-. dhammo maMgalamukkiTTha, yamhi saccaM ca dhammo ca, ahiMsA saMjamo tvo| ahiMsA saMyamo dmo| . devA vi taM namasaMti, sa ve vaMtamalo dhIro, so theroti pavuccati // jassa dhamme sayA mnno|| (dhammapada 16 / 6) (1 / 1) 'jahA dumassa pupphesu, bhamaro Aviyai rsN| na ya puSpaM kilAmei, * so ya pINei appayaM / / yathApi bhamaro pupphaM, vaNNa-gaMdhaM aheThayaM / paleti rasamAdAya, evaM gAme munI care // (dhammapada 4 / 6 ) (12) kahaM nu kujjA sAmaNNaM, jo kAme na nivaare| pae pae visIyaMto, saMkappassa vasaM gao / / (2 / 1) katihaM careyya sAmanaM, vittaM ce na nivArae / pade pade visIdeyya, saGkappAnaM vasAnugo / ( saMyuttanikAya 1 / 1 / 17) Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana dhiratthu te jasokAmI, dhiratyu taM visaM vantaM, jo taM jiiviykaarnnaa| yamahaM jIvitakAraNA / vantaM vantaM icchasi paccAvamissAmi, AveDe, matamme jIvitA varaM // seyaM te maraNaM bhave / / (217) ( visavanta jAtaka 66) keza-roma-nakha-zmazru-malAni bibhRyAd dataH / na dhAvedapsu majjeta trikAle sthaNDilezayaH // ( bhAgavata 11 / 18 / 3) uddesiyaM . kIyagaDaM, niyAgamabhihaDANi y| rAibhatte siNANe ya, gaMdhamalle ya vIyaNe // sannihI gihimatte ya, rAyapiMDe kimicchae / saMbAhaNA daMtapahoyaNA ya, saMpucchaNA dehapaloyaNA ya // (32,3) dhUvargatti vamaNe ya, vatthIkamma vireynne| aMjaNe daMtavaNe ya, gAyAbhaMgavibhUsaNe // (36) * aJjanAbhyaJjanonmardastryavalekhAmiSaM madhu / sraggandhalepAlaMkArA~styajeyurye dhRtavratAH // ( bhAgavata 7 / 12 / 12) Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. bahiraGga paricaya : tulanA ( jaina, bauddha aura vaidika) 77 AyAvayaMti gimhesu, grISme paMcatapAstu syAd, varSAsvabhAvakAzikaH / hemaMtesu avaauddaa| ArdravAsAstu hemante, kramazo vardhayaMstapaH // vAsAsu ( manusmRti 6 / 23) paDisaMlINA, saMjayA susamAhiyA / / (3 / 12) sthitaprajJasya kA bhASA, samAdhisthasya kezavaH / sthitadhIH kiM prabhASeta, kimAsIta vrajeta kim|| (gItA 2 / 54) kahaM care ? kahaM ciTTe, ? kahamAse ? kahaM sae ? / kahaM bhuMjanto bhAsanto, ? pAvaM kammaM na baMdhaI ? // (47) jayaM care jayaM ciThe, jayamAse jayaM se| jayaM bhujanto bhAsanto, pAvaM kammaM na baMdhaI / / yataM care yataM ti? yataM acche yataM saye / yataM sammiJjaye bhikkhU, yatamenaM pasArae / ( itivRttaka 12) .. . (48) savvabhUyappabhUyassa sammaM bhUyAi pihiyAsavassa pAvaM kammaM na paaso| daMtassa, baMdhaI // yogayukto vizuddhAtmA, vijitAtmA jitendriyaH / sarvabhUtAtmabhUtAtmA kurvannapi na lipyate // .. . (gItA 57) . .. (46) Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 dazavaikAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana paDhamaM nANa tao dayA, na hi jJAnena sadRzaM pavitramiha vidyate / evaM ciTThai svvsNje| (gItA 4 / 38) annANI kiM kAhI ? kiM vA nAhii cheya pAvagaM ? // (4 / 10) kAleNa nikkhame bhikkhU, kAleNa ya paDikkame / akAlaM ca vivajjettA, kAle kAlaM samAyare // (5 / 2 / 4) kAle / nikkhamaNA sAdhu, nAkAle * sAdhu nikkhmo| akAlenahi nikkhamma, ekakaMpi bahUjano // ___. ( kozika jAtaka 226 ) . savve jIvA vi icchanti, jIviDaM na mrijjiuN| tamhA pANavahaM ghoraM, niggaMthA bajjayaMti nnN|| (6 / 10) sabbA disA anuparigamma cetasA, nevajjhagA piyataramattanA kvaci / evaM piyo puthu attA paresaM, tasmA na . hiMse paramattakAmo // ( saMyuttanikAya 1 / 3 / 8 ) uvasameNa haNe kohaM, akkodhena jine kodhaM / (dhammapada 17 / 3) (8 / 38) thaMbhA va kohA va mayappamAyA, gurussagAse viNayaM na sikkha / so ceva u tassa abhUibhAvo, phalaM va kAyassa vahAya hoi / / . (11) yo sAsanaM arahataM ariyAnaM dhammajIvinaM / paTikkosati dummedho diDhei nissAya pApikaM / phalAni kaTTakasseva attaghAya phullati // (dhammapada 12 / 8 ) Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. bahiraGga paricaya : tulanA (jaina, bauddha aura vaidika) 76 taheva asaNaM pANagaM vA, annAnamatho pAnAnaM, vivihaM khAimasAimaM lbhittaa| khAdanIyAnamatho pi vatthAnaM / hohI aTTo sue pare vA, laddhA na sannidhiM kayirA, na ca parittase tAni alabhamAno // taM na nihe na nihAvae je (suttanipAta 52 / 10) sa bhikkhU // (108) na ya buggahiyaM kahaM kahejjA, na ya kuppe nihuiMdie psNte| saMjamadhuvajogajutte , uvasaMte aviheDae je sa bhikkhU // .(10 / 10) na ca katthitA siyA bhikkhU, na ca vAcaM payutaM bhAseyya / pAganbhiyaM na sikkheyya, kathaM viggAhikaM na kathayeyya // ( suttanipAta 52 / 16) : jo sahai hu gAmakaMTae, akkosapahAratajjaNAo ya / bhayabheravasaddasaMpahAse , samasuhadukkhasahe ya je . sa bhikkhU // (10 / 11) bhikkhuno vijigucchato, bhajato rittamAsanaM / rukkhamUlaM susAnaM vA, pabbatAnaM guhAsu vA // uccAvacesu, sayanesu, kIvanto tattha bheravA / ye hi bhikkhu na vedheyya, nigghose sayanAsane // ( suttanipAta 54 / 4,5) hatthasaMjae pAyasaMjae, vAyasaMjae saMjaiMdie / ajjhapparae susamAhiyappA, suttatthaM ca viyANaI je sa bhikkhU // (10 / 15) hatthasayato . pAdasaMyato, vAcAya saMyato saMyatuttamo / ajjhattarato samAhito, eko santusito tamAhu bhikkhU // (dhammapada 25 // 3) Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana alola bhikkhU na rasesU giddhe, cakkhUhi neva. lolassa, uMchaM care jiivienaabhikkhe| gAmakathAya Avaraye sotaM / / rase . ca nAnugijjheyya, iDDhi ca sakkAraNa pUyaNaM ca, na ca mamAyetha kiMci lokasmi / cae ThiyappA aNihe je ( suttanipAta 52 / 8) sa bhikkhU // (10 / 17) Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana adhyAya 2 antaraMga paricaya Page #111 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-sAdhanA samagra-darzana : ___ niyukti Adi vyAkhyAoM ke anusAra hama dazakAlika ke viSaya kI mImAMsA kara cuke haiN| aba svataMtra dRSTi se isa para vicAra kreNge| paricchedoM ke krama se yaha aneka bhAgoM meM ba~TA huA hai| para samagra-dRSTi se dekhA jAe to yaha ahiMsA kA akhaNDa darzana hai| ahiMsA parama dharma hai| zeSa saba mahAvrata usI ke prakAra haiN| bhagavAn mahAvIra ke AcAra kA kendra-bindu ahiMsA hai| unhoMne bhikSu ke lie AcAra aura anAcAra, vidhi aura niSedha tathA utsarga aura apavAda kA jo rUpa sthira kiyA, usakA maulika AdhAra ahiMsA hai / kucha vidhi-niSedha saMyamI jIvana kI surakSA aura kucha pravacana-gaurava ( saMghIya mahattva ) kI dRSTi se bhI kie gae haiM, kintu ve bhI ahiMsA kI sImA se pare nahIM haiN| jo niSedha ahiMsA kI dRSTi se kie gae haiM, unakA vidhAna nahIM kiyA, unako anAcAra kI koTi meM hI rkhaa| kintu jinakA niSedha titikSA kI dRSTi se kiyA, unakA vizeSa sthiti meM vidhAna bhI kiyaa| ___ahiMsA dharma kA eka rUpa hai aura usakA dUsarA rUpa hai parISaha-sahana / dUsare rUpa kI abhivyakti 'dehe dukkhaM mahAphalaM' ( 8 / 27 )--deha meM duHkha utpanna hotA hai, use sahana karanA mahAn phaladAyI hai--ina zabdoM meM huI hai| svIkRta mArga se. cyuta na hone aura saMcita karma-phala ko naSTa karane ke lie bhagavAna ne parISaha-sahana kA upadeza diyA / " 1-agastya cUrNi : ahiMsA paramo dhammo, sesANi mahatvatANi etasseva atthavisesagANi / 2-dazavakAlika, 5 // 2 // 3 / 3-vahI, 5 / 2 / 12 / 4-sUtrakRtAMga, 112 / 1 / 14 vRtti : avihiMsAmeva pavvae, aNudhammo muNiNA pavedito // anugato--mokSaM pratyanukUlo dharmo'nudharmaH asAvahiMsAlakSaNaH, parISahopasargasahanalakSaNazca dharmo 'muninA' sarvajJena 'praveditaH' kathita iti / 5-tattvArthasUtra, 9 / 8 : mArgAcyavananirjarArthaM parisoDhavyAH parISahAH / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana vinaya ke binA jJAna, darzana aura cAritra kI ArAdhanA sampanna nahIM ho sakatI aura dharma-zAsana kI vyavasthA nahIM bana sakatI, isalie bhagavAn ne vinaya ko dharma kA mUla kahA hai|' sAdhanA kA utkarSa apramAda se hotA hai| apramAda ke mukhya sAdhana haiM--svAdhyAya aura dhyAna / nIMda, aTTahAsa aura kAma-kathA--ye unake bAdhaka haiM, isalie bhagavAn ne kahA-nIMda ko bahumAna mata do, aTTahAsa mata karo aura kAma-kathA mata kro| niSkarSa kI bhASA meM--(1) ahiMsA aura usake vividha pahalU satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha Adi ; (2) saMyamI jIvana kI surakSA ; ( 3 ) pravacana-gaurava ; (4) parISaha-sahana ; (5) vinaya aura (6) sAdhanA kA utkarSa--ye mUlabhUta dRSTiyA~ haiN| inake dvArA bhagavAna mahAvIra ke AcAra-nirUpaNa kI yathArthatA dekhI jA sakatI hai| sAre vidhi-niSedhoM ko eka dRSTikoNa se dekhane para jo asamaMjasatA AtI hai, vaha samagra-dRSTi se dekhane para nahIM aatii| AcAra-darzana kI ye dRSTiyA~ ve rekhAe~ haiM, jinakA ekIkaraNa nigrantha ke jIvana kA sajIva citra bana jAtA hai| sAdhanA ke utkarSa kA dRSTikoNa : ___ sAdhanA kA utkarSa pAe binA sAdhya nahIM sdhtaa| siddhi kA matalaba hai sAdhanA kA utkrss| AtmArthI kA sAdhya mokSa hotA hai| usakA sAdhana hai dharma / usakI sAdhanA ke tIna aMga haiM-ahiMsA, saMyama aura tp| inase tAdAtmya pAne kA nAma 'yoga' hai| AcArya haribhadra ne mokSa se jor3ane vAle samUce dharma-vyApAra ko yoga mAnA hai| AcArya hemacandra meM mokSa ke upAyabhUta samyaka jJAna, darzana aura cAritra ko yoga kahA hai| 1-dazavakAlika, 9 / 2 / 2 : evaM dhammassa viNao mUlaM / 2-vahI, 8141 / 3-yogabindu, 31 : mokkheNa joyaNAo, jogo savvo vi dhmm-vaavaaro|" 4-(ka) yogazAstra : mokSaNa yojanAd yogaH / (kha) abhidhAnaciMtAmaNi, 1177 : mokSopAyo yogo jJAnazraddhAnacaraNAtmakaH / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 2. antaraGga paricaya : sAdhanA 85 yoga zabda yuja dhAtu se banatA hai| usake do artha haiM--jor3anA aura samAdhi / pahale sambandha hotA hai phira smaadhi| mana AtmA ke sAtha jur3atA hai, phira sthira hotA hai| isIlie kahA hai--mana, vANI aura karma ko zramaNa-dharma se jodd'o| jo zramaNa-dharma se yukta hai, use anuttara-artha ( samAdhi ) kI prApti hotI hai| maharSi pataMjali ne yoga ke ATha aMgoM kA nirUpaNa kiyA hai / 2 jaina-paramparA meM prANAyAma ko citta-sthiratA kA hetu nahIM mAnA gayA hai| isake atirikta zeSa sAta aMga apanI paddhati se mAnya rahe haiN| zramaNa-dharma kI sAdhanA kA prArambha pA~ca mahAvratoM ke aMgIkAra se hotA hai| unakA cauthe adhyayana meM vyavasthita nirUpaNa huA hai| pataMjali ke zabdoM meM ye yama haiN| zauca, santoSa, tapa, svAdhyAya aura AtmapraNidhAna kA AThaveM adhyayana meM bar3I sUkSma-dRSTi se nirUpaNa huA hai|5 jaina-dRSTi bhAva-zauca ko hI pradhAnatA detI hai aura bAhya-zauca vahI mAnya hai, jo bhAva-zauca ke anukUla ho / 6 isI prakAra use AtmA aura 1-dazavaikAlika, 8 / 42 / 2--pAtaMjala yogadarzana, 2029 : yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamAdhayo'STAvaGgAni / 3-(ka) pAtaMjala yogadarzana, 1134 yazovijayajI kRta vRtti : anekAntikametat, prasahya tAbhyAM mano vyAkulIbhAvAt 'UsAsaM Na NiruMbhaI' ityAdi pAramarSeNa tanniSedhAcca, iti / (kha) yogazAstra, 6 / 4.: tannApnoti manaH svAsthya, prANAyAmaiH kadarthitam / prANasyAyamane pIDA, tasyAM syAt cittaviplavaH // (ga) Avazyaka niyukti, gAthA 1520 vRtti : bhagavatpravacane tu vyAkulatAhetutvena niSiddha eva zvAsaprazvAsarodhaH... prANArodha palimanthasyAnatiprayojanatvAt taduktaM--'UsAsaM Na NiraMbhaI' / 4-pAtaMjala yogadarzana, 2 // 30,31: tatrAhiMsAsatyAsteyabrahmacaryAparigrahA ymaaH| jAtidezakAlasamayAnavacchinnA sArvabhaumA mahAvratam / 5-vahI, 2 // 32 : zaucasantoSatapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni niyamAH / 6-vahI, 2032 yazovijayajI kRta vRtti : . mAvazaucAnuparodhyeva dravyazaucaM bAhyamAdeyamiti tattvadarzinaH / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavaikAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana Izvara kA maulika bheda mAnya nahIM hai / AtmA kA vikasita rUpa hI paramAtmA hai| jo AtmA kA praNidhAna hai, vahI Izvara-praNidhAna hai| dhyAna karane ke lie kAya-vyatsarga ( zarIra ke sthirIkaraNa ) ko pramukhatA dI hai| Asana karanA jaina-paramparA ko iSTa rahA hai| pataMjali jise 'pratyAhAra' kahate haiM, use jainAgama kI bhASA meM indriya-nigraha kahA gayA hai / 2 dhAraNA kA vyApaka rUpa yatanA hai|3 saMyama ke lie jo pravRtti kI jAe, usI meM upayukta (taccitta) honA, dUsare sAre viSayoM se mana ko haTA kara usI meM lagA denA yatanA hai|4 jaina-sAhitya meM samAdhi zabda kA prayoga pracura mAtrA meM huA hai| kintu usakA artha pataMjali ke samAdhi zabda se bhinna hai|" usakI tulanA zukla-dhyAna se hotI hai| samAdhi yA dhyAna kA carama rUpa zailezI avasthA hai|6 isa prakAra prastuta Agama meM yoga ke bIja chipe par3e haiN| Atma-vikAsa ke lie inheM vikasita karanA Avazyaka hai| jo zramaNa isa ora dhyAna nahIM detA, usake viziSTa jJAna kA udaya hote-hote ruka jAtA hai / jo zramaNa bAra-bAra strI, bhakta, deza aura rAja-sambandhI kathA karatA hai, viveka aura vyutsarga se AtmA ko bhAvita nahIM karatA, rAta ke pahale aura pichale prahara meM dharma-jAgarikA nahIM karatA aura zuddha bhikSA kI samyaka gaveSaNA nahIM karatA, usake viziSTa jJAna kA udaya hote-hote ruka jAtA hai / " viziSTa jJAna kA lAbha use hotA hai, jo vikathA nahIM karatA, viveka aura vyutsarga se AtmA ko bhAvita karatA hai tathA pUrva-rAtri aura apara-rAtri meM dharma-jAgaraNa pUrvaka jAgatA hai aura zuddha bhikSA kI samyak gaveSaNA karatA hai| prastuta Agama meM isa bhAvanA kA bahuta hI sUkSmatA se nirUpaNa huA hai| isake lie pAda-TippaNa meM nirdiSTa sthala draSTavya haiN| 1-samAdhizataka, 31 : . yaH parAtmA sa evAhaM yo'haM sa paramastataH / ahameva mayopAsyo nAnyaH kazciditi sthitiH // 2-dazavakAlika, 3 / 11 / 3-vahI, 4 / 8 / 4-pAtaMjala yogadarzana, 331 : dezabandhazcittasya dhaarnnaa| 5-vahI, 3 / 3 : tadevArthamAtranirbhAsaM svarUpazUnya miva samAdhiH / 6-dazavaikAlika, 4 / 24 / 7-sthAnAMga, 4 / 2 / 284 / 8-vahI, 4 / 2 / 284 / / 9-dazavakAlika ( bhA0 2 ), pA~cavA~ adhyayana ; 8 / 14; tathA cUlikA 2212 / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2-sAdhanA ke aMga ahiMsA kA dRSTikoNa : ___ ninantha ke sAdhanAmaya jIvana kA prArambha mahAvrata ke svIkAra se hotA hai| ve pA~ca haiM--ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha / ahiMsA zAzvata dharma hai| bhagavAn mahAvIra ne isakA nirUpaNa kiyA, isase pahale atIta ke tIrthakara isakA nirUpaNa kara cuke the aura bhaviSya ke tIrthakara bhI isakA nirUpaNa kreNge|' saMkSepa meM yahI mahAvrata hai| vistAra kI ora caleM to ahiMsA aura aparigraha mahAvrata ke ye do rUpa bana jAte haiN|' ahiMsA, satya aura bahistAt-AdAna-yaha tIna mahAvratoM kA nirUpaNa hai| prANAtipAta-viramaNa, mRSAvAda-viramaNa, adattAdAna-viramaNa aura bahistAt-AdAnaviramaNa--yaha cAturyAma dharma hai|' ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha-ye pA~ca mahAvrata haiM / 5 rAtri-bhojana-virati chaThA vrata hai / 6 jaina AgamoM ke anusAra bAIsa tIrthaMkaroM ke samaya cAturyAma dharma rahA hai aura * pahale (RSabhadeva) tathA caubIsaveM tIrthaMkara (mahAvIra) ke samaya paMcamahAvratAtmaka dharma rhaa| eka, do aura tIna mahAvratoM kI paramparA rahI yA nahIM, yaha nizcayapUrvaka nahIM kahA jA sktaa| kintu hiMsA aura parigraha para sthAnAMga' Adi meM adhika prahAra kiyA gayA hai, isase lagatA hai ki asaMyama 1-AcArAMga, 1 / 4 / 11127 / 2-sUtrakRtAMga, 2 // 1 // 3-AcArAMga, 18 / 1 / 197 : - jAmA tiNNi udaahiyaa| 4-sthAnAMga, 4 / 1 / 266 / 5-uttarAdhyayana, 21 / 12 / -dazavakAlika, 4AsUtra 17 / 7-uttarAdhyayana, 23 / 23,24 / 8-sthAnAMga, 201164 / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana kA mUla inhIM ko mAnA gyaa| ahiMsA hI dharma hai, zeSa mahAvrata usakI surakSA ke lie haiM--yaha vicAra Agama ke uttaravartI-sAhitya meM bahuta dRr3hatA se nirUpita huA hai| dharma kA maulika rUpa sAmAyika-cAritra-samatA kA AcaraNa hai| isake akhaNDa rUpa ko nizcaya-dRSTi se ahiMsA kahA jA sakatA hai aura vyavahAra-dRSTi se use aneka bhAgoM meM bA~TA jA sakatA hai| AcArAMga ke niyuktikAra ne saMyama kA sAmAnyataH eka rUpa mAnA hai aura bheda karate-karate ve use aThAraha hajAra kI saMkhyA taka le gae haiN| unhoMne nirUpaNa, vibhAjana aura jAnakArI kI dRSTi se pA~ca mahAvrata kI vyavasthA ko saralatama mAnA hai| - pA~ca mahAvratoM ko dazavakAlika kI AtmA mAne to zeSa viSaya ko usakA poSakatattva kahA jA sakatA hai| mahAvratoM kI bhAvanAe~: pA~ca mahAvratoM kI surakSA ke lie pacIsa bhAvanAe~ haiM 14 nIce bAI ora prazna 1-(ka) paMcasaMgraha : ekkaM ciya ekavayaM, niddiTuM jiNavarehiM savvehiM / pANAivAyaviramaNa, savvasattassa rakkhaTTA // (kha) hAribhadrIya aSTaka, 16 / 5 : ahiMsaiSA matA mukhyA, svrgmokssprsaadhnii| etatsaMrakSaNArtha ca, nyAyyaM satyAdipAlanam // (ga) hAribhadrIya aSTaka, 16 // 5 vRtti : ahiMsAzasyasaMrakSaNe vRtikalpatvAt satyAdivatAnAm / 2-AcArAMga niyukti, gAthA 293, 294 / 3-vahI, gAthA 295 / 4-(ka) AcArAMga niyukti, gAthA 296 : tesiM ca rakkhaNaTThAya, bhAvaNA paMca paMca ikvikke / (kha) tattvArthasUtra, 7 / 3 : tatsthairyArtha bhAvanAH paMca pNc| Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 2. antaraGga paricaya : sAdhanA ke aMga vyAkaraNa se evaM dAhinI ora AcArAMga se pratyeka mahAvrata kI bhAvanAe~ dI jA rahI hai : 1-ahiMsA mahAvrata kI bhAvanAe~ 1-IyA-samiti 1-IryA samiti 2-apApa-mana ( mana-samiti )2 2-mana-parijJA 3-apApa-vacana ( vacana-samiti ) 3-vacana-parijJA 4-eSaNA-samiti4 4-AdAna-nikSepa-samiti 5-AdAna-nikSepa-samiti5 5.-Alokita-pAna-bhojana 2-satya mahAvrata kI bhAvanAe~ 1-anuvIci-bhASaNa 1-anuvIci-bhASaNa 2-krodha-pratyAkhyAna . 2-krodha-pratyAkhyAna 1-praznavyAkaraNa, saMvaradvAra 1 : ThANagamaNapuNajogajuMjaNajugaMtaraNivAiyAe dITThieI riyavvaM / milAie--dazavakAlika, 5 // 113 / 2-vahI. saMvaratAra 1: Na kayAvi maNeNa pAvaeNaM pAvagaM kiMci vi jhAyavvaM / milAie-dazavaikAlika, 8 / 62 / 3-vahI, saMvaradvAra 1: . vaie pAviyAe pAvagaM Na kiMci vi bhAsiyavvaM / milAie-dazavaikAlika, 7456 / 4-vahI, saMvaradvAra 1: AhAraesaNAe suddhaM uJchaM gavesiyavvaM--ahiMsae saMjae susaahuu| milAie--pA~cavA~ adhyayana (vizeSataH bhogeSaNA kA prkrnn)| 5-bahI, saMvaradvAra 1: appamatteNa hoi sayayaM NikkhiyavvaM ya giNihayavvaM / milAie-dazavakAlika, 5 // 1185,86 / 6-AcArAMga, 2 // 3 // 15 : aNuvIibhAsI se nigthe| milAie-dazavakAlika, 7355 / 7-vahI, 2 // 3 // 15: kohaM pariyANai se nigthe| milAie-dazavakAlika, 7.54 / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana 3-lobha-pratyAkhyAna 4--abhaya ( bhaya-pratyAkhyAna ) 5-hAsya-pratyAkhyAna 3-lobha-pratyAkhyAna 4-abhaya 5-hAsya-pratyAkhyAna 3-acaurya mahAvrata kI bhAvanAe~ 1--viviktavAsa-vasati4 1-anuvIci-mitAvagraha-yAcana 2-abhIkSNa-avagraha-yAcana5 2-anujJApita-pAna-bhojana 3.-zayyA-samiti 3-avagraha kA avadhAraNa 1-AcArAMga, 2 // 3 // 15 : lobhaM pariyANai se niggNthe| milAie-dazavaikAlika, 754 / 2-vahI, 2 // 3 // 15 : no bhayabhIrue siyaa| 'milAie--dazavaikAlika, 7 / 54 / 3.-vahI, 2 // 3 // 15: hAsaM pariyANai se nigNthe| milAie-dazavakAlika, 7 // 54 / 4-praznavyAkaraNa, saMvaradvAra 3 : aMto bahiM ca asaMjamo jatya vaDDhatI saMjayANa aTThA vajjeyanvo hu uvassao se tArisae suttpddikutthe| evaM vivittavAsavasa hisamitijogeNa bhAvito bhavati aNtrppaa| milAie--dazavaikAlika, 8151,52 / 5-vahI, saMvaradvAra 3 : je haNi haNi uggahaM aNunavivaya givhiyavvaM / milAie-dazavakAlika, 6 / 13;8 / 5 / 6- vahI, saMvaradvAra 3 : pIDhaphalagasejjAsaMthAragaTTayAe rukkho na chidiyavvo na chedaNeNa bheyaNeNa sejjA kAreyavvA jasseva uvassate vasejja sejjaM tattheva gavesejjA, na ya visamaM samaM karejjA / bhilAie-dazavakAlika 8 / 51 / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 2. antaraGga paricaya : sAdhanA ke aMga 4-sAdhAraNa-piMDa-pAtra lAbha 5-vinaya-prayoga 4-abhIkSNa-avagraha-yAcana 5-sAdhArmika ke pAsa se avagraha-yAcana 4-brahmacarya mahAvrata kI bhAvanAe~ 1-asaMsakta-vAsa-vasati 1-striyoM meM kathA kA varjana 2-strI-jana meM kathA-varjana 2-striyoM ke aMga-pratyaMgoM ke avalokana kA varjana 3-striyoM ke aMga-praraMga aura ceSTAoM ke 3-pUrva-mukta-bhoga kI smRti kA varjana avalokana kA varjana5 . 1-praznavyAkaraNa, saMvaradvAra 3 : . sAhAraNapiNDapAtalAme bhottavvaM saMjaeNa samiyaM na sAyasUpA hikaM, na khalu na vegitaM, na turiyaM, na cavalaM, na sAhasaM, na ya parassa pIlAkara sAvajjaM taha bhottavvaM jaha se tatiyavayaM na sIdati / milAie--dazavakAlika, adhyayana 5 / 2-vahI, saMvaradvAra 3 : sAhammie viNao paujiyavvo, uvakaraNa pAraNAsu viNayo pauMjiyavvo dANagahaNapucchaNAsu viNao pauMjiyavvo, nikkhamaNapavesaNAsu viNao pauMjiyanvo, annesu ya evamAdisu bahusu kAraNasaesu viNao pauMjiyavvo, viNaovi tavo tavovidhammo tamhA viNao pauMjiyavvo, gurusu sAhUsu tavassImu ya, viNavo puNjiyvvo| milAie-dazavaikAlika, adhyayana 9 / 3-vahI, saMvaradvAra 4 : itthisaMsattasaMkiliTThA aNNe vi ya uvamAi avagAsA te hu vjjnnijjaa| milAie-dazavaikAlika, 8 / 51,52 / 4-vahI, saMvaradvAra 4 : NArIjaNassa majjhe Na kahiyavvA khaa| milAie-dazavaikAlika, 8.52 / 5-vahI, saMvaradvAra 4 : NArINaM hasiya bhaNiyaM ... 'Na cakkhusA Na maNasA vayasA pttheynvaaii|| milAie.-- dazavaikAlika, 8.53,54,57 / / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 dazavaikAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana 4-pUrva-mukta-bhoga kI smRti kA varjana' 4-atimAtra aura praNIta pAna-bhojana kA varjana 5-praNIta-rasa-bhojana kA varjana 5-strI Adi se saMsakta zayyAsana kA varjana 5-aparigraha mahAvrata kI bhAvanAe~ 1 -- manojJa aura amanojJa zabda meM samabhAva 1-manojJa aura amanojJa zabda meM samabhAva ,, ,, ,, rUpa , , 2-, , , rUpa , 3-, ,, ,, gandha ,, , 3-, , , gandha , , 4-,, , , rasa ,, 4- , , , rasa , , 5-,, , . , sparza ,, , 5-,, ,, ,, sparza ,, ,, bhAvanAoM kI pUrI zabdAvali kI dazavakAlika ke sAtha tulanA kI jAe to isakA bahuta bar3A bhAga mahAvratoM kI tulanA karate dikhAI degaa| isa dRSTi se kahA jA sakatA hai ki dazavakAlika pA~ca mahAvrata aura unakI pacIsa bhAvanAoM kI vyAkhyA hai| saMyamI jIvana kI surakSA kA dRSTikoNa : . ziSya ne pUchA- "bhagavan ! yaha loka chaha prakAra ke jIva-nikAyoM se labAlaba bharA huA hai phira ahiMsA pUrvaka zarIra dhAraNa kaise ho sakatA hai ? usake lie jAnA, khar3A honA, baiThanA, khAnA aura bolanA--ye Avazyaka haiN| ye kie jAe~ to hiMsA hotI hai, isa sthiti meM zramaNa kyA kare ?. vaha kaise cale, khar3A rahe, baiThe, soe, khAe aura bole ? yaha prazna ahiMsA aura jIvana-vyavahAra ke saMgharSa kA hai| samagra dazavakAlika meM isI kA samAdhAna hai| saMkSepa meM ziSya ko batAyA gayA ki yatanApUrvaka calane, khar3A rahane, baiThane, sone, khAne aura bolane vAlA ahiMsaka raha sakatA hai| yatanA kaise kI jAe isakI vyAkhyA hI dazavakAlika kA vistAra hai| yaha satpravRtti aura nivRtti ke saMyama kA dRSTikoNa hai| Atmastha hone ke lie nivRtti, usakI prApti meM Ane 1.-praznavyAkaraNa, saMvaradvAra 4: puvvaraya puvvakIliya virai samii jogeNa bhAvio bhavai aNtrppaa| 2-vahI, saMvaradvAra 4 aahaarpnniiysiddhbhoynnvivjje| milAie-dazavakAlika, 8 / 56 / 3- AcArAMga, 2 / 3 / 15 / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___63 2. antaraGga paricaya : sAdhanA ke aga vAlI bAdhAoM ko pAra karane aura kevala usI ke nimitta zarIra-dhAraNa karane ke lie satpravRtti Avazyaka hai--yaha jaina darzana kA dhArmika dRSTikoNa hai| isake anusAra hiMsA mAtra, bhale phira vaha prayojanavaza kI jAe yA niSprayojana hI - asatpravRtti hai| dhArmika dRSTikoNa se vaha sarvathA amAnya hai| isIlie sAdhanA kI vizeSa bhUmikA meM nivRtti aura satpravRtti hI mAnya huI hai| satpravRtti ke dvArA nivRtti ke carama zikhara para pahu~cane ke lie zarIra-dhAraNa Avazyaka hai, isalie satpravRttimaya ( saMyamamaya ) zarIra-dhAraNa ke lie bhI isameM paryApta vidhi-niSedha kie gae haiN| pravacana-gaurava kA dRSTikoNa : bhagavAna mahAvIra ne kevalI hone ke anantara tIrtha kA pravartana kiyaa| usake cAra aMga baneM-sAdhu, sAdhvI, zrAvaka aura shraavikaa| vaiyaktika sAdhanA meM loka-vyavahAra kI dRSTi se vicAra karanA Avazyaka nahIM hotaa| saMgha kI sthiti isase bhinna hotI hai| vahA~ loka-dRSTi kI sarvathA upekSA nahIM hotii| isalie dharma-viruddha AcaraNa kI bhA~ti loka-viruddha AcaraNa bhI kisI sImA taka niSiddha mAnA gayA hai| pratikruSTa kula se bhikSA lene ke niSedha kA kAraNa saMgha kI laghutA na ho, yahI hai / 2 . isa prakAra ke aura bhI aneka niyama haiM, jinake nirmANa kA mUla loka-dRSTi kI sApekSatA hai| jahA~ taka sAdhanA kI maulikatA kA prazna hai, vahA~ loka-dRSTi ko mahattva nahIM diyA jA sakatA kintu jahA~ satya kI bAta nahIM ho, vahA~ lokamata kI sarvathA upekSA bhI nahIM karanI caahie| Agama-kAla se lekara vyAkhyA-kAla taka jaina-paramparA kA yaha spaSTa abhimata rahA hai| 1-prazamarati prakaraNa 131,132: / lokaH khalvAdhAraH sarveSAM brahmacAriNAM yasmAt / tasmAllokaviruddha dharmaviruddhaM ca saMtyAjyam // deho na sAdhanako lokAdhInAni sAdhanAnyasya / saddharmAnuparoghAt tasmAlloko'bhigamanIyaH // milAie --- dajJavaikAlika, 5 // 1 // 18 / 2-hAribhadrIya TIkA, patra 166 : pratikruSTakulaM dvividham-itvaraM yAvatkathikaM ca / itvaraM--sUtakayuktaM, yAvatkathikam abhojyam / etanna pravizet zAsanalaghutvaprasaMgAt / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana parIpaha-sahana kA dRSTikoNa : __sAdhanA ke kSetra meM kAya-kleza bahuta hI vivAdAspada rahA hai| kahIM isakA aikAntika samarthana milatA hai, kahIM isake saMyata-prayoga kA samarthana milatA hai to kahIM isakA anAvazyaka virodha bhI milatA hai| bhAgavata aura manusmRti meM vAnaprastha aura saMnyAsI ke lie jisa AcAra kA vidhAna kiyA hai, usameM jitanA Agraha kore kaSTa-sahana kA hai, utanA ahiMsA kA nahIM hai / vAnaprastha kI RtucaryA kA ullekha karate hue kahA gayA hai"vaha grISma-Rtu meM paMcAmi tape ; varSA Rtu meM khule maidAna meM raha kara varSA kI bauchAra sahe ; jAr3e ke dinoM meM gale taka jala meM DUbA rhe| isa prakAra ghora tapasyAmaya jIvana vyatIta kre|"1 jaina-paramparA ahiMsA-pradhAna rahI, isalie vahA~ zramaNa kI RtucaryA kA ina zabdoM meM varNana kiyA gayA hai- "susamAhita nigrantha grISma meM sUrya kI AtApanA lete haiM, hemanta meM khule vadana rahate haiM aura varSA meM pratisaMlIna-eka sthAna meM rahane vAle hote haiN|"2 jaina-paramparA ne sukhavAda kA khaNDana kiyA aura ahiMsA kA Agraha rakhate hue yathAzakti kaSTa-sahana kA samarthana kiyaa| sukha se sukha milatA hai"-isa mAnyatA ke anusAra calane vAle ahiMsA kA Agraha nahIM rakha skte| ve thor3I-sI bAdhA hone para katarA jAte haiN| 'Atma-hita duHkha se milatA hai isakA tAtparya yaha nahIM ki kaSTasahana se Atma-hita hotA hai, kintu yahA~ batAyA gayA hai ki Atma-hita kaSTa-sAdhya hai| kaSTa-sahana Atma-hita kA eka sAdhana hai aura isalie ki ahiMsA kI sAdhanA karane vAlA kaSTa A par3ane para usase vicalita na ho jaae|" ata: * kahA gayA hai ki parISaha se 1-ka) bhAgavata, 11 / 18 / 4 : grISme tapyeta paMcAgnIn , varSAsvAsAraSAD jle| AkaNThamagnaH zizire, evaM vRttastapazcaret // (kha) manusmRti, 6 / 23 : grISme paMcAgnitApaH syAd, varSAsvabhrAvakA zikaH / Ardra vAsAstu hemante, kramazo vardhayaMstapaH // 2-dazavaikAlika, 3 / 12 / 3-sUtrakRtAMga, 1 / 3 / 4 / 6-8 : ihamege u bhAsaMti mehuNe ya pariggahe / 4-vahI, 1 / 2 / 2 / 30 : attahiyaM khu duheNa lbbhi| 5-vahI, 112 / 1 / 14: avihiMsAmevapavvae, aNudhammo muNiNA pvedito|| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. antaraGga paricaya : sAdhanA ke aMga 95 spRSTa hone para muni unase parAjita na ho--anAcAra kA sevana na kre| sAdhanA meM calate-calate jo kaSTa A par3ate haiM, unheM samyak-bhAva se sahana karane vAle ko nirjarA (karmakSaya) hotI hai / mAMsa aura rakta ke upacaya se maithuna saMjJA utpanna hotI hai| isalie kahA hai ki anazana ke dvArA zarIra ko kRza kro|4 zarIra ke prati jinakA atyanta vairAgya ho jAtA hai, jo paudgalika padArthoM ko AtmA se sarvathA pRthak karane ke lie cala par3ate haiM, ve tapasvI vizuddha tapasyA ke dvArA saMcita karma-mala ko dho DAlate haiM / kaSTa-sahana jaina-paramparA kA lakSya nahIM rahA hai| vaha kevala sAdhana rUpa se svIkRta hai|6 jaina-paramparA meM tapa kA artha korA kaSTa-sahana karanA nahIM hai / Atma-zuddhi ke do sAdhana haiM....saMvara aura tp| saMvara ke dvArA AgAmI karma kA nirodha aura tapa ke dvArA pUrva-saMcita karma kA kSaya hotA hai / " bhagavAn mahAvIra ne karma-kSaya ke samasta mAdhanoM ko tapa kahA hai aura unheM bAhya aura Abhyantara- ina do bhAgoM meM bA~TA hai| deha ko adhika kaSTa dene se adhika karma-kSaya hotA hai-aisA abhimata nahIM hai| 1-uttarAdhyayana, 2046 : (ka) ee parisahA savve, kAsaveNa paveiyA / __ je bhikkhU na vihannejjA, pRTTho keNai kaNhuI // (kha) sUtrakRtAMga, 1 / 2 / 1 / 13 : se puDhe ahiyaase| - 2-sthAnAMga, 5 // 1 // 409 : samma sahamANassa jAva ahiyAsemANassa kiM manne kajjati ? egaMtaso me NijjarA kajjati / ____3-sthAnAMga, 4 / 4 / 356 / 4-sUtrakRtAMga, 1 / 2 / 1 / 14 vRtti : kisae dehamaNAsaNAihiM--anazanAdibhirdehaM 'karzayet'--apacitamAMsazoNitaM vidadhyAt / 5-sUtrakRtAMga, 1 / 2 / 1 / 15 / 6-jasaTTAe kIrati naggabhAve..... 'aMtaM kareMti / 7-uttarAdhyayana, 30 / 1-6 / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavaikAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana gautama ne pUchA- "bhagavan ! (1) mahAvedanA aura mahAnirjarA, (2) mahAvedanA aura alpanirjarA, (3) alpavedanA aura mahAnirjarA, (4) alpavedanA aura alpanirjarA-kyA ye vikalpa ho sakate haiM ?" bhagavAn ne kahA-'hA~ gautama ! ho sakate haiN|' 1 yahA~ do vikalpa-dUsarA aura tIsarA dhyAna dene yogya haiN| bhagavAn ne anazana, kAya-kleza Adi ko bAhya-tA aura svAdhyAya, dhyAna Adi ko Abhyantara-tapa kahA hai / 2 ve Atmika pavitratA ke lie jaise Abhyantara-tapa ko Avazyaka mAnate the, vaise hI indriya aura mana ko samAhita rakhane ke lie bAhya-tapa ko bhI Avazyaka mAnate the| bhagavAn ne chaha kAraNoM se AhAra karane kI anumati dI, vaise hI chaha kAraNoM se AhAra na karane kI AjJA dii| isa vicAradhArA meM saMyata kAya-kleza aura dhyAna donoM kA samanvaya hai, isalie yaha tapa aura dhyAna ke aikAntika Agraha ke bIca kA mArga hai-madhyama mArga hai|4 bhagavAn ne ahiMsA kA viveka kiye binA tapa tapane vAloM ko ihaloka-pratyanIka ( vartamAna jIvana kA zatru ) kahA hai / 1-bhagavatI, 6 / 1 / 2-uttarAdhyayana, 307,8,30 / 3-vahI, 26 // 31-34 : chaNhaM annayarAgaMmi kAraNaMmi samuTThie / veyaNaveyAvacce iriyaTThAe ya sNjmtttthaae| taha pANavattiyAe chaTheM puNa dhammacintAe // niggaMyo ghiimanto niggaMthI vi na karejja chahiM ceva / ThANehiM tu imehiM aNaikkamaNA ya se hoi|| Ayake uvasagge titikkhayA bNbhcerguttiisu| pANidayA tavaheuM sarIravoccheyaNaTThAe 4-dazavakAlika, 8162 : sajjhAyasajhANarayassa tAiNo apAvabhAvassa tave rayassa / visujjhaI jaM si malaM purekaDaM samIriyaM ruppamalaM va joiNA // 5-bhagavatI, 88 vRtti : ihalogapaDiNIe-iha lokasya pratyakSasya mAnuSatvalakSaNaparyAyasya pratyanIka indriyArthapratikUlakAritvAt paMcA'gnitapasvivadiha lokapratyanIkaH / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. antaraGga paricaya : sAdhanA ke aMga 17 bhagavAn kI dRSTi meM bAhya-tapa kI apekSA mAnasika Arjava adhika mahattvapUrNa thaa| unhoMne kahA--"koI tapasvI nagna rahatA hai, zarIra ko kRza karatA hai aura eka mahIne ke bAda bhojana karatA hai kintu mAyAcAra ko nahIM tyAgatA, vaha anta-kAla taka saMsAra se mukti nahIM paataa|" __bhagavAn ne camatkAra-pradarzana aura paudgalika sukha kI prApti ke uddezya se kie jAne vAle tapa kA virodha kiyaa| unakA yaha Agraha thA ki tapa kevala Atma-zuddhi ke uddezya se hI kiyA jAya / 2 " ninya kA AcAra bhIma hai, anyatra aise parama duzcara AcAra kA pratipAdana nahIM hai"3--yaha jo kahA hai, usake pIche kaThora caryA kI dRSTi nahIM hai| ise ahiMsA kI sUkSma-dRSTi se parama duzcara kahA hai| samUcA chaThA adhyayana isI dRSTikoNa ko spaSTa karane vAlA hai| sUtrakRnAMga (1 / 11 / 5) meM ahiMsAtmaka mArga ko mahAghora kahA hai| gItA meM zraddhApUrvaka, phala kI AkAMkSA se rahita kie gae tapa ko sAtvika, satkAra Adi ke uddezya aura dambha se kie gae tapa ko rAjasa tathA dUsare kA vinAza karane ke lie avivekapUrNa nizcaya se zarIra ko pIr3A pahu~cAkara kie gae tapa ko tAmasa kahA hai| .mahAtmA gautama buddha ne kAya-kleza ko anAvazyaka btlaayaa| unhoMne kahA-"sAdhu ko yaha do atiyA~ sevana nahIM karanI caahie| kaunasI do ? (1) jo yaha hIna, grAmya, anAr3I manuSyoM ke (yogya), anArya (-sevita) anarthoM se yukta, kAmavAsanAoM meM lipta honA hai, aura ; (2) jo duHkha (-maya), anArya (-sevita) anarthoM se yukta Atma-pIr3A meM laganA hai| bhikSuo! ina donoM hI atiyoM meM na jAkara, tathAgata ne madhyama-mArga khoja nikAlA hai, (joki) A~kha-denevAlA, jJAna-karAnevAlA, zAnti ke lie, abhijJA ke lie, paripUrNajJAna ke lie aura nirvANa ke lie hai|"5 1-sUtrakRtAMga, 112 / 1 / 9 / 2-dazavaikAlika, 9 / 4 / sU0 6 / 3-vahI, 6 / 4 / - 4-gItA, 1717-19 : zraddhayA parayA taptaM tapastatrividhaM naraiH / aphalAkAMkSibhiyuktaiH sAttvikaM paricakSate // satkAramAnapUjArthaM . tapo dambhena caiva yat / kriyate tadiha proktaM rAjasaM calamadhU vam // mUDhagrAheNAtmano yat pIDayA kriyate tapaH / parasyotsAdanArthaM vA tattAmasamudAhRtam // 5-vinaya-piTaka, pRSTha 80-81 / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana mahAtmA buddha ne kAya-kleza kA virodha kiyA para vaha mAtrA-bheda se sAdhanA ke kSetra meM Avazyaka hotA hai, isalie usakA pUrNa bahiSkAra bhI nahIM kara sake / kAzyapa ke prazna kA uttara dete hue mahAtmA buddha ne kahA- "kAzyapa ! jo loga aisA kahate haiM'zramaNa gautama sabhI tapazcaraNoM kI nindA karatA hai, sabhI tapazcaraNoM kI kaThoratA ko bilkula burA batalAtA hai'--aisA kahane vAle mere bAre meM ThIka se kahane vAle nahIM haiM, merI jhUThI nindA karate haiN| kAzyapa ! maiM vizuddha aura alaukika divya-cakSu se kinhIMkinhIM kaThora jIvana vAle tapasviyoM ko kAyA chor3a marane ke bAda naraka meM utpanna aura durgati ko prApta dekhatA huuN| kAzyapa ! maiM kinhIM-kinhIM kaThora jIvana vAle tapasviyoM ko marane ke bAda svargaloka meM utpanna aura sugati ko prApta dekhatA huuN| kinhIM-kinhIM kama kaThora jIvana vAle tapasviyoM ko marane ke bAda naraka meM utpanna aura durgati ko prApta dekhatA huuN| kAzyapa ! kinhIM-kinhIM kama kaThora jIvana vAle tapasviyoM ko marane ke bAda svargaloka meM utpanna sugati ko prApta dekhatA huuN| "jaba maiM kAzyapa ! ina tapasviyoM kI isa prakAra kI agati, gati, cyuti (mRtyu) aura utpatti ko ThIka se jAnatA hU~ phira maiM kaise saba tapazcaraNoM kI nindA karU~gA ? sabhI kaThora jIvana vAle tapasviyoM kI bilkula nindA, zikAyata karU~gA ?"1 sAdhya kI prApti ke lie mahAtmA buddha ne jo samyak vyAyAma kA nirUpaNa kiyA hai, vaha kaThora caryA kA jvalaMta rUpa hai| ___ "aura bhikSuo, anurakSaNa-prayatna kyA hai ? eka bhikSu prayatna karatA hai, jora lagAtA hai, mana ko kAbU meM rakhatA hai ki jo acchI bAteM usa (ke caritra) meM A gaI haiM ve naSTa na hoM, uttarottara bar3he, vipulatA ko prApta hoN| vaha samAdhi nimittoM kI rakSA karatA hai| bhikSuo, ise anurakSaNa-prayatna kahate haiN| _ "(vaha socatA hai)- cAhe merA mAMsa-rakta saba sUkha jAye aura bAkI raha jAyeM kevala tvak , naseM aura haDDiyA~, jaba taka use jo kisI bhI manuSya ke prayatna se, zakti se parAkrama se prApya hai, prApta nahIM kara lU~gA, taba taka caina nahIM luuNgaa| bhikSuo, ise samyaka-prayatna (vyAyAma) kahate haiM / "2 / parISaha-sahana kA jo dRSTikoNa bhagavAn mahAvIra kA rahA hai, use mahAtmA buddha ne svIkAra nahIM kiyA, yaha nahIM kahA jA sktaa| unhoMne kahA hai : 1-dIgha-nikAya, pRSTha 61 / 2-buddha-vacana, pRSTha 37 / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RE 2. antaraGga paricaya : sAdhanA ke aMga "bhikSuo, jisane kAyAnusmRti kA abhyAsa kiyA hai, use bar3hAyA hai, usa bhikSu ko dasa lAbha hone cAhie~ / kauna se dasa ? ___ 1-vaha arati-rati-saha ( udAsI ke sAmane DaTA rahane vAlA) hotA hai| use udAsI parAsta nahIM kara sktii| vaha utpanna udAsI ko parAsta kara viharatA hai| 2--vaha bhaya-bhairava-saha hotA hai| use bhaya-bhairava parAsta nahIM kara sktaa| vaha utpanna bhaya-bhairava ko parAsta kara viharatA hai| __ 3-zIta, uSNa, bhUkha-pyAsa, DaMka mArane vAle jIva, macchara, havA, dhUpa, reMganevAle jIvoM ke AghAta; durukta, durAgata vacanoM, tathA duHkhadAyI, tIvra, kaTu, pratikUla, arucikara, prANa-hara zArIrika pIr3AoM ko saha sakane vAlA hotA hai|" 1 bhagavAna mahAvIra ajJAna-kaSTa kA virodha aura saMyama-pUrvaka kaSTa-sahana kA samarthana karate haiN| ina donoM ke pIche hiMsA aura ahiMsA kI dRSTiyA~ haiM, isalie inameM koI asaMgati nahIM hai| mahAtmA buddha bhI kaSTa-sahana kA virodha aura samarthana donoM karate haiM kintu unake pIche hiMsA aura ahiMsA ke sthira dRSTikoNa nahIM haiM, isalie unake virodha aura samarthana kA AdhArabhUta kAraNa nahIM miltaa| dIghanikAya (pR062-63) meM jina niyamoM ko jhUThA zArIrika tapa kahA gayA hai, unameM bahuta kucha aise niyama haiM jinakA nirmANa ahiMsA aura aparigraha ke sUkSma cintana ke bAda huA hai| nagna rahanA, bulAI bhikSA kA kA tyAga2, apane lie lAI bhikSA kA tyAga3, apane lie pakAe bhojana kA tyAga nimaMtraNa kA tyAga, do bhojana karane vAloM ke bIca se lAI bhikSA kA tyAga, garbhiNI strI dvArA lAI bhikSA kA tyAga, dUdha pilAtI strI dvArA lAI bhikSA kA tyAga", vahA~ se bhI nahIM (lenA) jahA~ koI kuttA khar3A ho', na mAMsa, na machalI, na surA, na kaccI 1-buddha-vacana, pRSTha 41 / 2-milAie-dazavakAlika, 6 / 48,49 / * 3- , .. vahI, 6 / 49 / 6 / 48,49 / 5 / 1 / 37 / 5 // 1 // 39,40,41 / 5 // 1142,43 / 5 / 1 / 12,22 / cUlikA 27 / 5 // 2 // 36 // Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana zarAba, na cAvala kI zarAba (=tuSodaka) grahaNa karatA hai| vaha eka hI ghara se jo bhikSA milatI hai lekara lauTa jAtA, eka hI kaura khAne vAlA hotA hai, do ghara se jo bhikSA0, do hI kaura khAne vAlA, sAta ghara 0 sAta kaura 0 / vaha eka hI kalachI khAkara rahatA hai, do0, sAta0 / vaha eka-eka dina bIca de karake bhojana karatA hai, do do dina0, sAta sAta dina0 / isa taraha vaha Adhe-Adhe mahIne para bhojana karate hue vihAra karatA hai| jaina-paramparA meM ye niyama ahiMsA va aparigraha kI sUkSma dRSTi se hI svIkRta haiN| * tIsare adhyayana meM kucha zArIrika parikarmo ko anAcAra kahA hai| usake pIcha bhI ahiMsA, brahmacarya, aparigraha aura dehAsakti ke dRSTikoNa haiN| ye usa samaya kI sabhI zramaNa aura brAhmaNa paramparAoM meM nyUnAdhika mAtrA meM svIkRta rahe haiN| snAna : mahAtmA buddha ne Adha-mAsa se pahale nahAne vAle bhikSu ko prAyazcitta kA bhAgI kahA hai| "jo koI bhikSu sivAya vizeSa avasthA ke Adha-mAsa se pahale nahAye to pAcittiya hai| vizeSa avasthA yaha hai-- grISma ke pIche ke Der3ha mAsa aura varSA kA prathama mAsa, yaha DhAI mAsa aura garmI kA samaya, jalana hone kA samaya, roga kA samaya, kAma ( =lIpane-potane Adi kA samaya ), rAstA calane ke samaya tathA A~dhI-pAnI kA samaya / "2 bhagavAn mahAvIra ne saMgha kI AcAra-vyavasthA ko niyaMtrita kiyA, mahAtmA buddha ne vaisA nahIM kiyaa| phalasvarUpa saMgha ke bhikSu manacAhA karate aura logoM meM unakA apavAda hotA taba buddha ko bhA~ti-bhA~ti ke niyama banAne pdd'te| snAna ke sambandha meM aise kaI niyama haiN| ___ usa samaya buddha bhagavAn rAjagRha meM vihAra karate the| usa samaya SaDvargIya bhikSu nahAte hue vRkSa se zarIra ko ragar3ate the, jaMghA ko, bAhu ko, chAtI ko, peTa ko bhii| loga khinna hote, dhikkArate the--'kaise yaha zAkya-putrIya zramaNa nahAte hue vRkSa se deg , jaise ki malla (=pahalavAna) aura mAliza karane vAle' / ...... / bhagavAn ne bhikSuoM ko saMbodhita kiyA--"bhikSuo ! nahAte hue bhikSu ko vRkSa se zarIra na ragar3anA cAhie, jo ragar3e usako 'duSkRta' kI Apatti hai|" usa samaya SaDvargIya bhikSu nahAte samaya khambhe se zarIra ko bhI ragar3ate the0 / buddha ne kahA- "bhikSuo ! nahAte samaya bhikSu ko khambhe se zarIra ko na ragar3anA cAhie, jo ragar3e usako dukkaTa (duSkRta) kI Apatti hai|"4 1-dIgha-nikAya, pRSTha 62-63 / 2-vinaya-piTaka, pRSTha 27 / 3,4-vahI, pRSTa 418 / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. antaraGga paricaya : sAdhanA ke aMga 101 chAtA, jUtA : jo bhikSuNI noroga hote hue chAte-jUte ko dhAraNa kare, use buddha ne pAcittiya kahA hai|' jUte, khar3AU~ aura pAdukAoM ke vividha vidhi-niSedhoM ke lie vinaya-piTaka (pRSTha 204-208) draSTavya hai| bhagavAn mahAvIra ne sAmAnyata: jUte pahanane kA niSedha kiyA aura sthavira ke lie carma ke prayoga kI anumati dI, vaise hI mahAtmA buddha jUtA pahane gA~va meM jAne kA niSedha aura vidhAna donoM karate haiN| __usa samaya SaDvargIya bhikSa jUtA pahane gA~va meM praveza karate the| loga hairAna...... hote the(0) jaise kAma-bhogI gRhastha / buddha ne yaha bAta kahI-"bhikSuo ! jUtA pahane gA~va meM praveza nahIM karanA caahie| jo praveza kare, use dukkaTa kA doSa ho|" usa samaya eka bhikSu bImAra thA aura vaha jUtA pahane binA gA~va meM praveza karane meM asamartha thaa| buddha ne yaha bAta kahI-"bhikSuo ! anumati detA hU~ bImAra bhikSu ko jUtA pahana kara gA~va meM praveza karane kii|" 3 jaina-paramparA kI bhA~ti bauddha-paramparA meM bhI chAte kA niSedha aura vidhAna--donoM milate haiN| gandha, mAlya Adi : mahAtmA buddha mAlA, gaMdha, vilepana, ubaTana tathA sajane-dhajane se virata rahate the|" smRtikAra, purANakAra aura dharmasUtrakAra brahmacArI ke lie gaMdha, mAlya, ubaTana, aMjana, jUte aura chatra-dhAraNa kA niSedha karate haiM / bhAgavata meM vAnaprastha ke lie dAtuna karane kA niSedha kiyA gayA hai|" 1-vinaya-piTaka, pRSTha 57 / 2,3-vahI, pRSTha 211 / .. ' 4-vahIM, pRSTha 438 / 5-dIgha-nikAya, pRSTha 3 / 177-179 / (kha) bhAgavata, 7 / 12 / 12H aJjanAbhyaJjanonmardastryavalekhAmiSaM madhu / sraggandhalepAlaMkArAMstyajeyurye dhRtvrtaaH|| 7-bhAgavata, 11 / 18 / 3: kezaromanakhazmazrumalAni bibhRyAdataH / na dhAvedapsu majjeta, trikAlaM sthnnddileshyH|| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana - isa prakAra hama dekhate haiM ki zramaNa yA saMnyAsI ke lie kaSTa-sahana aura zarIraparikarma ke tyAga kI paddhati lagabhaga sabhI paramparAoM meM rahI hai| brAhmaNa-paramparA ne zArIrika zuddhi ko pramukha sthAna diyA hai| jaina-paramparA ne use pramukhatA nahIM dI / ahiMsA aura deha-nirmamatva kI dRSTi se zarIra-zuddhi ko pramukhatA na denA koI burI bAta nahIM hai / sAdhanA kI bhUmikA kA vikAsa zarIra-zuddhi se nahIM kintu cAritrika nirmalatA se hotA hai| aNu AbhA vaijJAnika DaoN0 je0sI0 TrasTa ne isa viSaya kA bar3e vaijJAnika DhaMga se sparza kiyA hai| ve likhatI haiM--"kaI bAra mujhe yaha dekhakara Azcarya hotA thA ki aneka azikSita logoM ke aNuoM meM prakAza-rasAyana vidyamAna the| sAdhAraNataH loga unhIM ko saccaritra tathA dharmAtmA mAnate haiM, jo U~ce gharAnoM meM janma lete haiM, garIboM meM dhana Adi bA~Tate haiM tathA prAtaH-sAyaM upAsanAdi nitya-karma karate haiM parantu mujhe bahuta se aise loga mile haiM jo dekhane para bar3e dharmAtmA aura svaccha vastradhArI the parantu unake andara kAle aNuoM kA bAhulya thaa| isake viparIta kitane hI aise apar3ha, ga~vAra tathA bAhya rUpa se bhadde pratIta hone vAle loga bhI dekhane ko mile, jinheM kisI prakAra kulIna nahIM kahA jA sktaa| parantu usa samaya mere Azcarya kI koI sImA nahIM rahI jaba maiMne unake prakAzANuoM kI tharathariyoM ko unakI AbhA meM spaSTa rUpa se dekhaa| Azcarya kA kAraNa yaha thA ki prakAzANuoM kA vikAsa kaI varSa ke satata parizrama aura indriyoM ke aNuoM ke niyaMtraNa ke pazcAt ho pAtA hai, parantu ina logoM ne anajAne hI prakAzANuoM ko prApta kara liyA thaa| unhoMne kabhI svapna meM bhI prakAzANuoM ke vikAsa ke viSayoM meM na socA hogaa| uparyukta ghaTanAoM ke varNana se maiM Apako yaha batAnA cAhatI hU~ ki yaha Avazyaka nahIM ki zikSita tathA kulIna pratIta hone vAle loga dharmAtmA hoM aura azikSita tathA nirdhana aura bAhya rUpa se asvaccha rahane vAle paapii| vAstava meM prakAza kA sambandha zarIra se nahIM apitu AtmA se hai; ataH prakAza kI prApti ke lie zarIra kI zuddhi ko itanI AvazyakatA nahIM, jitanI AtmA kI nirmalatA kii| bAhya zarIra to AtmA ke nivAsa ke lie bhavana ke samAna hai|" 1 Ayurveda meM svastha vRtta ke jo Avazyaka kRtya batAe haiM, unheM AgamakAra zramaNa ke lie anAcAra kahate haiN| yahA~ sahaja prazna uThatA hai ki svAsthya zramaNa ke lie bhI apekSita hai phira AgamakAra ne inheM anAcAra kyoM mAnA ? yaha ThIka hai ki svAsthya se zramaNa mukta nahIM hai kintu usakA mukhya lakSya hai-aatm-rkssaa| "appAhu khalu sayayaM rakkhiyavvo, savvidiehiM susamAhiehiM"-zramaNa saba indriyoM ko viSayoM se nivRtta kara 1-aNu aura AbhA, pRSTha 160-161 / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 2. antaraGga paricaya : sAdhanA ke aga 103 AtmA kI rakSA kre| AgamakAra ke sAmane Atma-rakSA kI dRSTi mukhya thii| jabaki Ayurveda ke sammukha deha-rakSA kA prazna pramukha thA, isIlie vahA~ kahA gayA hai ki nagarI nagarasyeva, rathasyeva rathI sdaa| svazarIrasya medhAvI. kRtyeSvavahito bhavet // -nagara rakSaka nagara ke tathA gAr3IvAn gAr3I ke kAryo meM (usakI rakSA ke lie) sadA sAvadhAna rahatA hai, vaise hI buddhimAn manuSyoM ko cAhie ki ve sadA apane zarIra ke kRtyoM meM sAvadhAna rheN| caraka ke anusAra svAsthya-rakSA ke lie kie jAne vAle svasthavRtta ke Avazyaka kRtya ye hai : sauvIrAMjana-kAlA suramA AMjanA / nasya karmanAka meM tela DAlanA / danta pavana-datauna krnaa| jihvAnirlekhana-zalAkA se jIbha ke maila ko khuracakara nikaalnaa| abhyaMga-tela kA mardana karanA / zarIra-parimArjana--kapar3e yA spaJja Adi dvArA maila utArane ke lie ragar3anA athavA - ubaTana lagAnA, snAna krnaa| gandhamAlya-niSevaNa--candana, kesara Adi sugandhita dravyoM kA anulepana karanA tathA . sugandhita puSpoM kI mAlAoM ko dhAraNa karanA / ratnAbharaNa dhAraNa-ratna-jaTita AbhUSaNa dhAraNa karanA / zaucAdhAna--paira tathA malamArgoM (nAka, kAna, gudA, upastha Adi) ko pratidina ___ bAra-bAra dhonaa| samprasAdhana--keza Adi kaTavAnA tathA kaMghI karanA / dhUmrapAna--dhUmrapAna krnaa| pAdatra-dhAraNa-jUte dhAraNa krnaa| chatra-dhAraNa-chattA dhAraNa krnaa| daNDa-dhAraNa-daNDa (char3I) dhAraNa krnaa| inameM se adhikAMza kA anAcAra prakaraNa meM aura kucheka kA anyatra niSedha milatA hai| isakA kAraNa hai--aatm-rkssaa| indriyoM kI samAdhi aura brahmacarya ke binA Atma-rakSA ho nahIM paatii| uparyukta kRtya brahmacarya aura indriya-samAdhi meM bAdhaka banate haiN| svayaM Ayurveda ke grantha-nirmAtAoM kI dRSTi meM bhI ye vRSya (vIryavardhaka), puMstva 1-caraka, sUtra-sthAna, adhyayana 5 // 100 / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana varSaka aura kAmAgni-sandIpaka haiN| snAna ko caraka saMhitA meM vRSya kahA hai|' pavitraM vRSyamAyuSyaM, zramasvedamalApaham / zarIra-balasaMdhAnaM, snAnamojaskaraM param // isakI vyAkhyA meM suzruta kA zloka uddhRta hai, usameM ise puMstva-varddhana kahA hai tandrApApopazamanaM, tuSTidaM puMstvavarddhanam / raktaprasAdanaM cApi, snAnamagnezca dIpanam // ... usI prakaraNa meM tantrAntara kA zloka bhI uddhRta hai| usameM snAna ko kAmAgnisandIpana kahA hai| prAtaH snAnamalaM ca pApaharaNaM duHsvapnavidhvaMsanaM, zaucasyAyatanaM malApaharaNaM saMvardhanaM tejasAm / rUpadyotakaraM zarIrasukhadaM kAmAgnisaMdIpanaM, strINAM manmathagAhanaM zramaharaM snAne dazaite guNAH // caraka saMhitA ke sUtra-sthAna meM gandha-mAlya-niSevaNa (5 / 63), saMprasAdhana (5 / 66) aura pAdatra-dhAraNa (5 / 67) ko bhI vRSya kahA gayA hai| ... isI taraha aura bhI zarIra kI sAra-saMbhAla ke lie kie jAne vAle kRtya brahmacarya meM sAdhaka nahIM banate, isalie bhagavAn mahAvIra ne inheM bhI anAcAra mAnA hai| parISaha-sahana kI dRSTi se bhagavAn mahAvIra ne jo AcAra-vyavasthA svIkRta kI, vaha nignantha-paramparA meM unase pahale bhI rahI hai| buddha ne buddhatva prApti se pahale kI apanI kaThora-caryA kA jo varNana kiyA hai, usakI tulanA prastuta Agama ke tIsare adhyayana meM varNita AcAra-vyavasthA se hotI hai| isake AdhAra para yaha mAnA jAtA hai ki mahAtmA buddha ne bha0 pArzvanAtha kI paramparA svIkAra kI thii| isase yaha sahaja ho jAnA jA sakatA hai ki bhAvI tIrthaGkaroM kI AcAra-vyavasthA meM bhI parISaha-sahana kA sthAna hogaa| isakA nirUpaNa bhagavAna mahAvIra ne apane pravacana meM kiyA hai| bhagavAn ne kahA ___ "ajjo ! yaha magadhAdhipati zreNika pahale naraka se nikala kara jaba mahApadma nAmaka pahale tIrthaGkara hoMge, taba ve mere samAna hI AcAra-dharma kA nirUpaNa kreNge| "ajjo ! jaise maiMne chaha jIva-nikAya kA nirUpaNa kiyA hai, vaise hI mahApadma bhI chaha jIva-nikAya kA nirUpaNa kreNge| 1-caraka, sUtra-sthAna, adhyayana 592 / 2-majjhima-nikAya, mahAsIhanAdasutta, pRSTha 48-52 / 3-pArzvanAtha kA cAturyAma dharma, pRSTha 24-26 / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 2. antaraGga paricaya : sAdhanA ke aMga 105 _ "ajjo ! jaise maiMne pA~ca mahAvratoM kA nirUpaNa kiyA hai, vaise hI mahApadma bhI pA~ca mahAvratoM kA nirUpaNa kreNge| "ajjo ! jaise maiMne zramaNa-nigranthoM ke lie nagnabhAva, muNDa-bhAva, asnAnasnAna na karanA, adantavaNa--datauna Adi na karanA, achatra--chatra dhAraNa na karanA, anupAnaka--jate na pahananA, bhUmizayyA, phalakagayyA, kASTha-zayyA, keza-loca, brahmacarya-vAsa, para-gRha-praveza, Adara yA anAdara pUrvaka labdha bhikSA kA grahaNa-inakA nirUpaNa kiyA hai, vaise hI mahApadma bhI inakA nirUpaNa kreNge| "ajjo ! jaise maiMne AdhArmika, auddezika, mizrajAta, adhyavatara, krIta, prAmitya, Achedya, anisRSTa, abhihRta, kAntAra-bhakta, durbhikSa-bhakta, glAna-bhakta, bAI likA-bhakta, prAghUrNa-bhakta, mUla-bhojana, kanda-bhojana, phala-bhojana, bIja-bhojana, harita-bhojana--inakA pratiSedha kiyA hai, vaise hI mahApadma bhI AdhArmika yAvat harita-bhojana kA pratiSedha krge| __"ajjo ! jaise maiMne zayyA-piNDa aura rAja-piNDa kA pratiSedha kiyA hai, vaise hI mahApadma bhI inakA pratiSedha kreNge|'' sUtrakRtAMga meM parijJAtavya-pratyAkhyAnAtmaka karmo kI lambI tAlikA hai| jambU ke prazna para sudharmA svAmI ne bhagavAna mahAvIra ke dharma kA marma-sparzI varNana kiyA hai| vahA~ bahuta sAre parijJAtavya-karma aise haiM, jo dazavakAlika ke isa adhyayana meM nahIM haiN| prastuta adhyayana ke anAcAroM se jinakI tulanA hotI hai, ve ye haiM : (1) vastikarma, (2) virecana, (3) vamana, (4) aMjana, (5) gaMdha, (6) mAlya, (7) snAna, (8) daMta-prakSAlana, (6) auddezika, (10) krIta-kRta, (11) AhRta, (12) kalka-udvartana, (13) sAgArika-piNDa, (zayyAtara-piNDa), (14) aSTApada, (15) upAnat, (16). chatra, (17) nAlikA, (18) bAla-vIjana, (16) para-amatra (gRhi-amatra), (20) AsandI-paryaka, (21) gRhAntara-niSadyA, (22) saMpracchanna, . (23) smaraNa-Atura-smaraNa aura (24) annapAnAnupradAna--gRhi vaiyAvRttya / AcArAGga meM bhagavAna ke sAdhanA-kAla kA atyanta prAmANika vivaraNa hai| vahA~ batAyA gayA hai ki bhagavAn gRhastha kA vastra nahIM pahanate the, gRhastha ke pAtra meM khAte bhI 1-sthAnAMga, 9 / 3 / 693 / 2-sUtrakRtAMga, 1 / 9 / 12,13 se 18,20,21,23,29 / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana nahIM the| aura ve saMzodhana-virecana, vamana, gAtrAbhyaMga, snAna, saMbAdhana, mardana, dantaprakSAlana (datauna ke dvArA danta-prakSAlana) nahIM karate the| sUtrakRtAMga meM danta-prakSAlana, aMjana, vamana, dhUpa aura dhUmra-pAna kA niSedha milatA hai| vRttikAra ne inheM uttara guNa kahA hai| bhagavAna mahAvIra ke AcAra-dharma kA AdhAra ahiMsA hai aura anAcAra kA AdhAra hiMsA hai| bhagavAn ne hiMsA kA sAmAnya niSedha kiyA aura hiMsA ke una prasaMgoM kA bhI niSedha kiyA, jinakA Asevana unake samakAlIna anya zramaNa aura parivrAjaka karate the| mahAtmA buddha apane lie banAyA huA bhojana lete the, nimantraNa bhI svIkAra karate the| vaidika-saMnyAsiyoM va sAMkhya-parivrAjakoM meM kanda-mUla-bhojana kA bahuta pracalana thaa| bhagavAna mahAvIra ne ina sabakA niSedha kiyaa| niSedha kA hetu hai--hiMsA kA parihAra / sAMkhya va vaidika saMnyAsiyoM meM zauca kA prAdhAnya thaa| bhagavAn ne vinaya-AcAra ko pradhAna mAnA, isalie ve zauca ko vaha sthAna na de sake, jo unhoMne vinaya ko diyA / snAna ke niSedha kI pRSThabhUmi meM ahiMsA kA vicAra hai|4 aparigraha kI dRSTi se unhoMne zarIra-nirapekSatA para bala diyaa| zarIra parigraha hai|" usakI sAja-sajjA Asakti utpanna karatI hai, isalie unhoMne udvartana, abhyaMga Adi kA nirodha kiyaa| kucha niSedhoM meM brahmacarya ko surakSA kA dRSTikoNa bhI rahA hai| zaMkha-likhita ne proSitabhartRkA kula-strI ke lie kucha niSedha batalAe haiN| ve inhIM ke samAna haiN| usake matAnusAra prekhA (dolA) tAMDava, vihAra, citra-darzana, aMgarAga, udyAnayAna, vivRtazayana, utkRSTa pAna tathA bhojana, kaMduka-krIDA, dhUmra, gaMdha, mAlya, alaMkAra, daMtadhAvana, aMjana, Adarzana, prasAdhana Adi asvataMtra proSita-bhartRkA kula-strI ko nahIM karanA cAhie / 1-AcArAMga, 119 / 1 / 19 : No sevai ya paravatyaM, parapAe vi se na muNjitthaa| 2-vahI, 119 / 4 / 2 : saMsohaNaM ca vamaNaM ca gAyabbhaMgaNaM ca siNANaM ca / saMbAhaNaM ca na me kappe daMtapakkhAlaNaM ca parimnAya // 3-sUtrakRtAMga, 2 / 1 / 15, vRtti patra 299 : No daMtapakkhAlaNeNaM daMte pakkhAlejjA, No aMjaNaM, No vamaNaM, No dhUvaNe jo taM pariAviejjA--iha pUrvoktamahAvratapAlanArthamanenottaraguNAH pratipAdyante / 4-dekho-dazavakAlika, 660-62 / 5-sthAnAMga, 3 / 11138 : 'tivihe parigahe pa0 taM0-kammaparimAhe sarIrapariggahe baahirbhNddmttprighe| 6-hindI sAhitya kA bRhat itihAsa, pRSTha 151 / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. antaraGga paricaya : sAdhanA ke aMga 107 niSedha-hetuoM kA sthUla vibhAga : krItakRta aura sannidhi kA niSedha aparigraha kI dRSTi se hai| saMbAdhana, daMtapradhAvana, saMproJchana, deha-pralokana, chatra, caikitsya, upAnat, udvartana, vamana, vastikarma, virecana, aMjana, daMtavaNa, abhyaMga aura vibhUSA--inakA niSedha deha-nirmamatva aura brahmacarya kI dRSTi se hai| brahmacarya kI surakSA ke lie bhagavAna ne jo pravacana kiyA, usase isa tathya kI puSTi hotI hai| jo bhikSu brahmacarya kA AcaraNa karatA hai, usake lie abhyaMga, aMga-prakSAlana, saMbAdhana, upalepa, dhUpana, zarIra-maNDana, snAna, daMta-dhAvana Adi niSedha batalAe haiN| 1 jaina-paramparA meM snAna kA niSedha dazavakAlika (6 / 60-62) ke anusAra ahiMsA kI dRSTi se hai aura praznavyAkaraNa ke ukta saMndarbha ke anusAra brahmacarya kI dRSTi se hai / aSTApada ( dyata ) kA niSedha krIr3A-rahita manobhAva se sambandhita hai AjIva-vRttitA kA niSedha eSaNA-zuddhi kI dRSTi se hai / Atura-smaraNa kA niSedha iMdriya-vijaya, brahmacarya Adi kaI dRSTiyoM se hai / zeSa saba niSevoM kI pRSThabhUmi ahiMsA hai| ___ agastyasiMha sthavira ne auddezika Adi anAcaraNIyatA ke kAraNoM kA ullekha kiyA hai| unameM jIva-vadha, adhikaraNa, vibhUSA, uDDAha-apavAda, eSaNA-ghAta, brahmacaryabAdhA, garva, sUtrArtha-bAdhA, anissaMgatA, pApAnumodana Adi mukhya haiM / 1-praznavyAkaraNa, caturtha saMvaradvAra, sUtra 27 : jo suddhaM carati baMbhaceraM, imaM ca ratirAgadosamohapavaDDhaNakaraM kiMmajjhapamAyadosapAsatthasIlakaraNaM abbhaMgaNANi ya tellamajjaNANi ya abhikkhaNaM kakkhasIsa-kara - caraNa-vadaNa-dhovaNa-saMbAhaNa - gAyakamma-parimaddaNANulevaNa-cunnavAsadhUvaNa - sarIraparimaMDaNa - bAusikahasiya-bhaNiya-naTTagIyavAiyanaDanaTTakajallamalla pecchaNavalaMbaka jANi ya siMgArAgArANi ya annANi ya evamAdiyANi tavasaMjamabaMbhaceraghAtopaghAtiyAiM aNucaramANeNaM baMbhaceraM vajjayavvAI sanvakAlaM, bhAveyavvo bhavai ya aMtarappA imehiM tavaniyamasIlajogehiM niccakAlaM, kiM te ? aNhANagaadaMtadhAvaNaseyamalajalladhAraNaMmUNavayakesaloe ya khama-dama-acelagakhuppivAsa-lAghava-sItosiNa-kaTThasejjA-bhUminisejA paragharapavesa-laddhAvaladdhamANAvamANa niMdaNa-daMsamasaga-phAsa-niyama-tava-guNa-viNayamAdiehiM jahA se thiratarakaM hoi dNbhcerN| imaM ca abaMbhaceraviramaNaparirakkhaNaTTayAe pAvayaNaM bhagavayA sukahiyaM / 2-vahI, caturtha sNvrdvaar| 3-dekho-dazavakAlika, (bhA02), pRSTha 43-46 / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 dazavaikAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana vinaya kA dRSTikoNa : vinaya tapa hai aura tapa dharma hai, isalie dhArmika ko vinIta honA cAhie-vinaya karanA caahie| jisa saMgha meM AcArya aura dIkSA-paryAya meM bar3e zramaNoM ke sAtha vinamra vyavahAra nahIM kiyA jAtA, vaha pravacana kI bhAvanA nahIM kara sktaa| vinaya kaSAya-tyAga se utpanna hotA hai| AcArya se nIce Asana para baiThanA, unake pIche calanA, caraNa-sparza karanA aura hAtha jor3akara vandana karanA (dsh06|2|17)--yh sArA vyAvahArika vinaya hai kintu jisakA kaSAya prabala hai, vaha aisA nahIM kara sktaa| vinaya kA dUsarA rUpa anuzAsana hai| bhagavAn mahAvIra ne anuzAsana ko sAdhya-siddhi kA bahata baDA sAdhana mAnA hai| yahI kAraNa thA ki unake jaisA suvyavasthita saMgha unake kisI bhI sama-sAmayika AcArya kA nahIM banA / unhoMne kahA- "jo muni, bacce, bUr3he, rAnika athavA sama-vayaska ke hitAnuzAsana ko samyak bhAva se svIkAra nahIM karatA aura bhUla ko phira na doharAne kA saMkalpa nahIM karatA, vaha apane sAdhya kI ArAdhanA nahIM kara sktaa| AcArya kA anuzAsana kauna-sI bar3I bAta hai, hita kA anuzAsana eka ghaTadAsI de, vaha bhI mAnanA caahie| (sUtrakRtAMga 1 / 1 / 4 / 7-8). ... vinaya kA tIsarA rUpa hai anAzAtanA--kisI bhI rUpa meM avajJA na krnaa| isameM choTe-bar3e kA koI prazna nahIM hai| jo kisI eka muni kI AzAtanA karatA hai, vaha sabakI AzAtanA karatA hai| vaha usa vyakti kI AzAtanA nahIM kintu jJAna Adi guNoM (jo usameM, apane meM aura saba meM haiM ) kI AzAtanA karatA hai / 2 vinaya kA cauthA rUpa hai bhakti / bar3oM ke Ane para khar3A honA, Asana denA, sAmane jAnA, pahu~cAne jAnA Adi-Adi sevA-karma bhakti kahalAte haiN| Antarika bhAvanA ke sambandha ko bahumAna kahA jAtA hai| yaha vinaya kA pA~cavA~ prakAra hai| varNa-saMjvalana kA artha hai sadbhUta guNoM kI prazaMsA krnaa| yaha vinaya kA chaThA prakAra hai / guNa-samvardhana kI dRSTi se yaha bahuta hI mahattvapUrNa hai / vinaya ke ye sabhI prakAra prastuta Agama meM yatra-tatra bikhare par3e haiN| nave adhyayana kI racanA inhIM ke AdhAra para 1-praznavyAkaraNa, saMvaradvAra 3 : viNao vi tavo, tavo vi dhammo tamhA viNao puNjiynvo| 2-dvAtriMzad dvAtriMzikA, 269 : ekasyAzAtanA'pyatra, sarveSAmeva tattvataH / anyonyamanuviddhA hi, teSu jJAnAdayo gunnaaH|| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana adhyAya 3 mahAvrata Page #139 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-jIvoM kA vargIkaraNa adhyAtma kA sIdhA sambandha AtmA se hai| AtmA ko jAnanA, dekhanA aura pAnA yahI usakA Adi, madhya aura anta hai / jo eka ko jAnatA hai, vaha sabako jAnatA hai aura jo sabako jAnatA hai, vaha eka ko jAnatA hai / jo adhyAtma ko jAnatA hai, vaha bAhya ko jAnatA hai aura jo bAhya ko jAnatA hai, vaha adhyAtma ko jAnatA hai / 2 isa siddhAnta kI bhASA meM yahI tathya nihita hai ki AtmA ko jAne binA koI anAtmA ko nahIM jAna sakatA aura anAtmA ko jAne binA koI AtmA ko nahIM jAna sakatA / ina donoM ko jAne binA koI AtmA ko nahIM pA sktaa| dazavakAlikakAra ne isa satya kA udghATana ina zabdoM meM kiyA hai- . jo jIve vi na yANAi, ajIve vi na yANaI / jIvAjIve ayANaMto, kahaM so nAhii saMjamaM ? // jo jIve vi viyANAi, ajIve vi viyANaI / jIvAjIve viyANato, so hu nAhii saMjamaM // 4 / 12,13 jaina-sAhitya meM jIva-vijJAna aura ajIva-vijJAna kI bahuta vizada carcA hai| dazavakAlika kA jIva vibhAga utanA vizada nahIM hai, para saMkSepa meM usakI rUpa-rekhA kA bodha karAyA gayA hai| jana-darzana vizva ke samasta jIvoM ko chaha nikAyoM meM vargIkRta karatA hai:1-pRthvIkAyika-khanija jIva / 2-apkAyika-jala jIva / 3--tejaskAyika-agni jIva / * 4-- vAyukAyika -vAyu jIva / 5--vanaspatikAyika harita jIva / -- 3-trasakAyika-gatizIla jIva / -1-AcArAMga, 113 / 4 / 123 : je egaM jANai, se savvaM jANai, je savvaM jANai se egaM jANai / 2-vahI, 1111757 : je ajjhatthaM jANai se bahiyA jANai, je bahiyA jANai se ajjha jANai / 3-dazavakAlika, 4 // sU0 3-9 / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana inake avAntara prakAroM kA bhI saMkSipta ullekha milatA hai : 1-pRthvI-bhitti, zilA, leSTu / ' 2-apa-osa, hima, mahikA, karaka (olA), haratanuka, zuddha-udaka / 2 3-tejasa-aMgAra, muramura, arci, jvAlA, alAt, zuddha-agni, ulkA / 3 4-vAyu-paMkhe kI havA, patra kI havA, zAkhA kI havA, morapicchI kI havA, ___ vastra kI havA, hAtha kI havA, mu~ha kI hvaa| 5-vanaspati--agnabIja, parvabIja, skandhabIja, bIjaruha, sammUcchima, tRnn-ltaa|" 6-trasa--aNDaja, potaja, jarAyuja, rasaja, saMsvedaja, sammUcchima, udbhijja, aupapAtika / prathama pA~ca nikAya ke jIva sthAvara hote haiN| unakA jJAna sarvAdhika nimna koTi kA hotA hai| ataH ve icchApUrvaka A-jA nahIM skte| unheM kevala eka sparzana indriya kA jJAna prApta hotA hai| ataH ve saba ekendriya hote haiM / jJAna ke vikAsakrama kI dRSTi se jIvoM kA vibhAjana isa prakAra hotA hai : 1-ekendriya, 2-dvIndriya, 3-trIndriya, 4-caturindriya aura 5-paJcendriya-asaMjJI paJcendriya-tiryaJca va sammUJchima-manuSya, vANavyantara deva, bhavanavAsI deva, jyotiSka deva aura vaimAnika deva (kalpopapanna, kalpAtIta, veyaka aura anuttara vimAna ke deva ) / dvIndriya se lekara paJcendriya taka ke sabhI jIva trasa haiM / jina prANiyoM meM sAmane 1-dazavaikAlika, 4 // sU0 18 / 2-vahI, 4AsU0 19 / 3-vahI, 4AsU0 20 / 4-vahI, 4|suu0 21 / 5-vahI, 4|suu0 8 / 6-vahI, 4|suu0 9 / 7-inameM uttarottara jJAna vikasita hotA hai| dekho vazavakAlika ( bhA0 2), pRSTha 135, pAda-TippaNa 4 / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. mahAvrata : jIvoM kA vargIkaraNa 113 jAnA, pIche haTanA, saMkucita honA, phailanA, zabda karanA, idhara-udhara jAnA, bhaya-bhIta honA, daur3anA-ye kriyAe~ haiM aura jo Agati evaM gati ke vijJAtA haiM, ve trasa kahalAte haiM / (4 / sU06) ___AThaveM adhyayana (zloka 13-16) meM ATha sUkSma batalAe gae haiM : (1) sneha-sUkSmaosa Adi, (2) puSpa-sUkSma-baragada Adi ke phUla, (3) prANa-sUkSma-kunthu Adi sUkSma antu, (4) uttiMga sUkSma-kIDInagarA, (5) panaka-sUkSma-paMca varNa vAlI kAI, (6) bIja-sUkSma-sarasoM Adi ke mu~ha para hone vAlI kaNikA, (7) harita-sUkSma-tatkAla utpanna aMkura ora (8) aNDa-sUkSma-madhumakkhI, kIDI, makar3I, brAhmaNI aura giragiTa ke aNDe / ' trasa jIva hamAre pratyakSa haiN| vanaspati ko bhI jIva mAnane meM utanI kaThinAI nahIM hai jitanI zeSa cAra nikAyoM ko mAnane meM hai| pRthvI, jala, agni aura vAyu meM jIva nahIM kintu ye svayaM jIva haiM-yaha dhAtuvAdI bauddhoM aura bhUtavAdI naiyAyikoM ko hI amAnya nahIM kintu vartamAna vijJAna ko bhI amAnya hai| jaina-darzana ke anusAra sArA dRzya-jagat yA to sajIva hai yA jIva kA parityakta shriir| isa vizva meM jitanA kaThora dravya hai vaha saba sajIva hai| virodhI zastra se upahata hone para vaha nirjIva ho jAtA hai| isakA tAtparya hai ki prArambha meM sArI pRthvI sajIva hotI hai, phira jala Adi virodhI dravyoM ke yoga se vaha nirjIva ho jAtI hai| isa prakAra pRthvI kI do avasthAe~ banatI haiM : zastra se anupahata-sajIva aura zastra se upahata-nirjIva / isI prakAra jitanA drava, jitanA uSNa, jitanA svataH tiryag gatizIla aura jitanA caya-apacayazIla dravya hotA hai, vaha saba prArambha meM sajIva hI hotA hai| ina chahoM nikAyoM kA vivaraNa isa prakAra hai : jIvanikAya lakSaNa zastra se anupahata zastra se upahata (1) pRthvI kaThoratA sajIva nirjIva * (2) apa dravatA (3) tejas uSNatA (4) vAyu svataH tiryag gatizIlatA , (5) vanaspati caya-apacayadharmatA (6) trasa caya-apacayadharmatA isa prakAra SaT jIvanikAya kA saMkSipta varNana isa Agama meM milatA hai| (4 / sU0 4-6) 1-dekho-dazavaikA lika (bhAga-2), pRSTha 420-21, zloka 15 ke ttippnn| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2-saMkSipta vyAkhyA 1. ahiMsA ahiMsA aura samatA : bhagavAn mahAvIra samatA-dharma ke mahAn pravartaka the| unhoMne kahA--''merI vANI meM AsthA rakhane vAlA bhikSu chahoM nikAyoM ko apanI AtmA ke samAna maane|"'' isa Atma-sAmya kI bhUmikA se unhoMne apane bhikSuoM ko aneka nirdeza die| Atmaupamya kI kasauTI para unheM kasA jAtA hai to ve zata-pratizata khare utarate haiN| nire buddhivAdI dRSTikoNa se dekhane para ve kucha svAbhAvika lagate haiM, kucha asvAbhAvika bhii| kintu samyag dRSTikoNa hone para ve asvAbhAvika nahIM lgte| bhagavAn ke nirdezoM kA sAra isa prakAra hai : pRthvI-jagat aura ahiMsaka nirdeza : __muni sajIva pRthvI ko na kurede aura na usakA bhedana kare / 2 sajIva miTTI, kSAra, haritAla, hiMgula, mainazila Adi se lipta hAtha va kar3achI se bhikSA na le| zuddha-pRthvI aura miTTI ke rajakaNoM se bhare hue Asana para na baitthe|4 gAtra kI uSmA se pRthvI ke jIvoM kI virAdhanA hotI hai, isalie zuddha-pRthbI ( zastra se anupahata pRthvI ) para nahIM baiThanA caahie| isakA dUsarA artha yaha bhI ho sakatA hai-zuddha-pRthvI para nahIM baiThanA cAhie arthAt nirjIva pRthvI para bhI kaMbala Adi bichAe binA nahIM baiThanA cAhie, kyoMki zuddha-pRthvI para baiThane se usake nimna bhAga meM rahe hue jIvoM kI virAdhanA hotI hai / 5 khAne-pIne ke ayogya vastu ko nirjIva pRthvI para DAle / mala, 1-dazavakAlika, 10 / 5 / 2-vahI, 4|suu0 18 ; 8 / 4 / milAie-aSTAGgahRdaya, sUtra-sthAna, 2 // 36 : nAkasmAd vilikhed bhuvam / 3-vahI, 5 // 1 // 33-35 / 4-vahI, 8.5 / 5-vahI, (bhAga-2), pRSTha 416, zloka 5 ke ttippnn| 6-vahI, 5 // 180-81 / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. mahAvrata :saMkSipta vyAkhyA 115 mUtra, zleSmAdi kA utsarga bhI acitta pRthvI para kre|' pRthvI kA khanana na kare / ' pRthvI kI kisI bhI prakAra se hiMsA na kare / apUkAya (jala): Ayurveda sAhitya meM jala ke do vibhAga varNita haiM--(1) AntarikSa aura (2) bhauma / AntarikSa jala cAra prakAra kA hotA hai : (1) dhAra- dhAra bandha barasA huA jala / (2) kAra- ole kA jala / (3) tauSAra- tuSAra-jala / (4) haima- him-jl| bhauma jala sAta prakAra kA hotA hai : (1) kaupa- kue~ kA jl| . (2) nAdeya- nadI kA jala / (3) sArasa- sarovara kA jala / (4) tADAga- tAlAba kA jala / (5) prAzravaNa- jharane kA jala / (6) audbhid- pRthvI phor3a kara nikalA huA jl| (7) cauNTya- binA bandhe hue kue~ kA jala / dazavaikAlika ke kartA ne jala ke mukhya do vibhAga kie haiM--(1) udaka-bhUmi-jala aura (2) zuddhodaka-antarikSa-jala / osa, hima, mahikA, ( tuSAra ), karaka (ole)-ye antarikSa-jala ke prakAra haiN| haratanuka audbhid jala-yaha bhUmi-jala kA prakAra hai / kue~ Adi kA pAnI bhI udaka zabda ke dvArA saMgRhIta hai| isa prakAra jala kA vibhAga vaisA hI hai, jaisA Ayurveda-jagat meM sammata hai / 1-dazavakAlika, 8 / 18 / 2-vahI, 10 / 2 / -3-vahI, 6 / 26,29 / 4-suzruta, sUtra-sthAna, 457 / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana apa-jagat aura ahiMsaka nirdeza : muni sajIva jala kA sparza na kre| sajIva jala se bhIge hue vastra yA zarIra kA na sparza kare, na nicor3e, na jhaTake, na sukhAe aura na tpaae|' jala kI kisI bhI prakAra se hiMsA na kre| zItodaka kA sevana na kare / taptAnivRta-tapta hone para jo nirjIva ho gayA ho, vaisA jala le| ___tapta aura anivRta-ina do zabdoM kA samAsa mizra (sacitta-acitta) vastu'kA artha jatAne ke lie huA hai| jitanI dRzya vastue~ haiM ve pahale sacitta hotI haiN| unameM se jaba jIva cyuta ho jAte haiM, kevala zarIra raha jAte haiM, taba ve vastueM acitta bana jAtI haiN| jIvoM kA cyavana kAla-maryAdA ke anusAra svayaM hotA hai aura virodhI padArtha ke saMyoga se kAla-maryAdA se pahale bhI ho sakatA hai| jIvoM kI mRtyu ke kAraNa-bhUta virodhI padArtha zastra kahalAte haiN| miTTI, jala, vanaspati aura trasa jIvoM kA zastra agni hai| jala aura vanaspati sacitta hote haiN| agni se ubAlane para ye acitta hI haiN| kintu ye pUrNa-mAtrA meM ubAle hue na hoM usa sthiti meM mizra bana jAte haiM--kucha jIva marate haiM, kucha nahIM marate, isalie ve sacitta-acitta bana jAte haiN| isa prakAra ke padArtha ko taptAnita kahA jAtA hai|4 ___garma hone ke bAda ThaMDA huA pAnI kucha samaya meM phira sacitta ho jAtA hai, use bhI taptAnivRta kahA gayA hai| agastyasiMha sthavira ke anusAra grISma-kAla meM eka dina-rAta ke bAda garma pAnI phira sacitta ho jAtA hai tathA hemanta aura varSA-Rtu ke pUrvAhna meM garma kiyA huA jala aparAhna meM sacitta ho jAtA hai|5 jinadAsa mahattara kA bhI yahI abhimata rahA 1-dazavaikAlika, 4|suu020; 87 / 2-vahI, 6 / 29,30,31 / 3-vahI, 8 / 6 / 4-agastya cUrNi: jAva NAtIvaagaNipariNataM taM tttaprinnivvuddN| 5-vahI: ahavA tattaM pANitaM puNo sItalIbhUtaM AukkAyapariNAmaM jAti taM apariNayaM aNivvuDaM gimhe ahoratteNaM sacittI bhavati, hemante-vAsAsu, puvvaNhe kataM avrnnhe| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. mahAvrata : saMkSipta vyAkhyA hai|' TIkAkAra ne isake bAre meM koI carcA nahIM kI hai| oghaniyukti Adi granthoM meM acitta vastu ke phira se sacitta hone kA varNana milatA hai| jala kI yoni acitta bhI hotI hai / 2 sUtrakRtAMga (2 // 3 // 56 ) ke anusAra jala ke jIva do prakAra ke hote haiM-vAtayonika aura udaka-yonika / udaka-yonika jala ke jIva udaka meM hI paidA hote haiN| ve sacitta udaka meM hI paidA hoM, acitta meM nahIM hoM, aise vibhAga kA AdhAra nahIM milatA kyoMki vaha acitta-yonika bhI hai| isalie yaha sUkSma-dRSTi se vimarzanIya hai| prANIvijJAna kI dRSTi se yaha bahuta hI mahattva kA hai| tejasa-jagat aura ahiMsaka nirdeza : tejasa kAya ke jIvoM ke bheda isa prakAra haiM : agni- sparza-grAhya agni / aMgAra- jvAlA rahita koyalA Adi / murmura- kaMDe, karasI, tuSa, cokara, bhUsI Adi kI aag| . arci- agni se vicchinna jvaalaa| alAta- adhajalI lkdd'ii| zuddha-agni-indhana rahita agni / - ulkA-- gaganAgni / muni inako pradIpta na kare, inakA gharSaNa na kare, inako prajvalita na kare, inako na bujhAye / 3 prakAza aura tApane ke lie agni na jlaae| agni kI kisI prakAra se hiMsA na kre|" 1-jinadAsa cUrNi, pRSTha 114 : tattaM pANIyaM taM puNo sItalIbhUtamanivvuDaM bhaNNai, taM ca na giNhe, rattiM pajjusiyaM sacittI bhavai, hemaMtavAsAsu puvaNhe kayaM avaraNhe sacittI bhavati, evaM sacittaM jo muMjai so tattAnivvuDabhoI bhavai / . 2-sthAnAMga, 3 / 1 / 140 : tivihA joNI paNNattA taMjahA-sacittA acittA miisiyaa| evaM egidiyANaM vigaliMbiyANaM saMmucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM samucchimamaNussANa y| 3-dazavakAlika, 4|suu020; 88 / 4-vahI, 6 / 34 / 5-vahI, 6 / 32-35 / ... ............. Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 dazavaikAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana vAyu-jagat aura ahiMsaka nirdeza : muni cAmara Adi se apane para yA dUsaroM para havA na kre| muMha se phUMka na de / / vAyukAya kI kisI bhI prakAra se hiMsA na kare / vanaspati : Ayurveda ke granthoM meM vanaspati kA eka vizeSa artha hai| suzruta saMhitA meM sthAvara auSadhi ke cAra prakAra batalAe gae haiM--(1) vanaspati, (2) vRkSa, (3) vIrudhaM aura (4) aussdhi| inameM se jinake puSpa na hoM kintu phala Ate hoM unheM vanaspati ; jinake puSpa aura phala donoM Ate hoM unheM vRkSa , jo phailane vAlI yA gulma ke svarUpa kI hoM unheM vIrudha tathA jo phaloM ke pakane taka hI jIvita yA vidyamAna rahatI hoM unheM oSadhi kahate haiM / 3 . Agama-sAhitya meM vanaspati zabda vRkSa guccha, gulma Adi sabhI prakAra kI hariyAlI kA vAcaka hai| sAtaveM adhyayana meM vanaspati ke kramika vikAsa kA nirUpaNa milatA hai| usakA utpAdana sAta avasthAoM meM pUrA hotA hai / ve ye haiM : 2-bahu sNbhuut| 3-sthir| 4-utsRta / 5-garbhita / 6-prasUta / 7-ssaar| 1-dazavakAlika, 4aasuu0218|| 2-vahI, 6 // 36-39 / 3-suzruta, sUtra-sthAna, 1137 : tAsAM sthAvarAzcaturvidhAH-vanaspatayo, vRkSA, vIrudha, oSadhaya iti / tAsu apuSpAH phalavanto vanaspatayaH / puSpaphalavanto vRkSAH / pratAnavatyaH stambinyasya vIrudhaH / phalapAkaniSThA oSadhayaH iti / 4-dazavakAlika, 4 / 08 / 5-dekho-dazavakAlika (bhA02), pRSTha 391-92, zloka 35 kA TippaNa / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. mahAvrata : saMkSipta vyAkhyA 116 vanaspati kI daza avasthAe~ hotI haiM--(1) mUla, (2) kanda, (3) skandha, (4) tvacA, (5) zAkhA, (6) pravAla, (7) patra, (8) puSpa, (6) phala aura (10) bIja / ziSya ne pUchA- "gurudeva ! bIja meM jo jIva thA, usake vyutkrAnta hone para kyA dUsarA jIva vahA~ utpanna hotA hai yA vahI jIva ?" AcArya ne kahA-'bIja do prakAra ke haiM-yonibhUta aura ayonibhuut| yonibhUta bIja vaha hotA hai jisakI yoni naSTa na huI ho| jisa prakAra 55 varSa kI strI ayonibhUta hotI hai--vaha garbha ko dhAraNa nahIM kara sakatI, usI prakAra ye bIja bhI kAlAntara meM abIja ho jAte haiN| jo ayonibhUta hai vaha niyamataH nirjIva hotA hai| yonibhUta sajIva aura nirjIva--donoM prakAra kA hotA hai| usa yonibhUta bIja meM vyutkrAnta hone vAlA jIva bhI utpanna ho sakatA hai aura dUsarA jIva bhii| phira bAra-bAra vahA~ dUsare jIva bhI utpanna ho sakate haiM / kahA hai-utpadyamAna sabhI kisalaya anantajIvI hote haiN| bar3hatA huA vahI vanaspati anantajIvI yA parittajIvI bhI ho sakatA hai| bIja zarIrI jIva jahA~-jahA~ apanI kAyA ko bar3hAtA hai vahA~-vahA~ patra, phUla, skandha, zAkhA Adi ko bhI utpanna karatA hai / "1 varSA se uSNayonika vanaspati mlAna ho jAtI hai| vibhinna prakaraNoM meM jalaja va sthalaja vanaspati ke aneka nAma milate haiM : jalaja sthalaja .. 1-haDa (2 / 6) aadi-aadi| 1-muulaa| 2-aardrk| 3-ikssu| 4-kanda-mUla (3 / 7) Adi-Adi / vanaspati-jagat aura ahiMsaka nirdeza : __muni vanaspati para na cale, na khar3A rahe, na baiThe aura na soe| vanaspati ko 1-jinadAsa cUrNi, pRSTha 138-139 / 2-vahI, pRSTha 262 : uhajoNio vA vaNapphai vA kuhejjaa| 3-dazavakAlika, 4|suu022, 5 // 1 // 3,26; 8 / 11 / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 3. mahAvrata : saMkSipta vyAkhyA haiM-aisA na kahe / ' meSa, bAlaka, kutte aura bachar3e ko ullaMgha kara praveza na kare / 2 trasa kAya kI kisI bhI prakAra se hiMsA na kare / 2. satya . muni na svayaM asatya bole, na dUsaroM ko asatya bolane kI preraNA de aura na asatya kA anumodana kre|4 krodha se yA bhaya se, apane lie yA dUsaroM ke lie jhUTha na bole / apriya-satya bhI na bole / 5 satya meM rata rahe / 6 3. acauya muni gA~va meM, nagara meM yA araNya meM, thor3I yA bahuta, choTI yA bar3I, sajIva yA nirjIva-koI bhI vastu binA dI huI na le, svAmI kI AjJA ke binA na le| na dUsaroM ko isa prakAra adatta lene kI preraNA de aura na adatta grahaNa kA anumodana kare / tapasyA, vaya, rUpa aura AcAra-bhAva kI corI na kare / 8. brahmacarya muni deva, manuSya yA tithaMca sambandhI maithuna kA sevana na svayaM kare, na dUsaroM ko maithuna-sevana ke lie prerita kare aura na maithuna-sevana kA anumodana kare / brahmacarya ghora hai, pramAda hai, usakA sevana na kare / 10 kevala striyoM ke bIca vyAkhyAna na de / 11 striyoM ke citroM se ciMtrita bhitti yA AbhUSaNoM se susajjita strI ko TakaTakI lagA kara na 1-dazavakAlika, 7 / 24 / 2-vahI, 5 / 1 / 22 / 3-vahI, 6143-45 / 4-vahI, 4aasuu012| 5-vahI, 6 / 11 / 6-vahI, 9 / 3 / 3 / 7-vahI, 4aasuu013|6|13,14 / 8-vahI, 22 / 46 / 9-vahI, 4AsU014 / 10-vahI, 6 / 15 / 11-vahI, 8.52 / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 3. mahAvrata : saMkSipta vyAkhyA haiM-aisA na kahe / ' meSa, bAlaka, kutte aura bachar3e ko ullaMgha kara praveza na kare / / trasa kAya kI kisI bhI prakAra se hiMsA na kare / 2. satya ___ muni na svayaM asatya bole, na dUsaroM ko asatya bolane kI preraNA de aura na asatya kA anumodana kre|4 krodha se yA bhaya se, apane lie yA dUsaroM ke lie jhUTha na bole / apriya-satya bhI na bole / 5 satya meM rata rahe / 3. acauya ___ muni gA~va meM, nagara meM yA araNya meM, thor3I yA bahuta, choTI yA bar3I, sajIva yA nirjIva-koI bhI vastu binA dI huI na le, svAmI kI AjJA ke binA na le| na dUsaroM ko isa prakAra adatta lene kI preraNA de aura na adatta grahaNa kA anumodana kare / tapasyA, vaya, rUpa aura AcAra-bhAva kI corI na kare / 8. brahmacarya ___muni deva, manuSya yA tiyaMca sambandhI maithuna kA sevana na svayaM kare, na dUsaroM ko maithuna-sevana ke lie prerita kare aura na maithuna-sevana kA anumodana kre| brahmacarya ghora hai, pramAda hai, usakA sevana na kare / 10 kevala striyoM ke bIca vyAkhyAna na de / 11 striyoM ke citroM se citrita bhitti yA AbhUSaNoM se susajjita strI ko TakaTakI lagA kara na 1-dazavakAlika, 724 / 2-vahI, 5 // 1 // 22 // 3-vahI, 6143-45 // 4-vahI, 4|suu012| 5-vahI, 6 / 11 / 6-vahI, 9 / 3 / 3 / 7-vahI, 4aasuu013;6|13,14 / 8-vahI, 22146 / 9-vahI, 4aasuu014|| 10-vahI, 6 / 15 / 11-vahI, 8152 / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana dekhe / ' vikalAMga yA vRddha strI se bhI dUra rahe / 2 vibhUSA na kre| praNIta rasa kA bhojana na kre| strI kA saMsarga na kare / 3 striyoM ke aMga, pratyaMga, saMsthAna, madhura bolI aura kaTAkSa ko na dekhe / 4 brahmacArI manojJa. viSayoM meM rAga-bhAva na kare / Asakta dRSTi se na dekhe| ghara meM jA atidUra taka na dekhe / 6 snAna-ghara aura zauca-gRha ko na dekhe / " 5. aparigraha muni gA~va, nagara yA araNya meM alpa yA bahuta, choTI yA bar3I, sajIva yA nirjIvakoI bhI vastu para mamatva na rakhe, na dUsaroM ko mamatva rakhane kI preraNA de aura na mamatva kA anumodana kare / khAdya-padArthoM kA saMgraha na kre| ye mere kala kAma AyeMge--aisA soca saMcaya na kre| muni vastra, pAtra to kyA zarIra para bhI mamatva na rakhe / 10 upadhi meM Asakta na bane / 11 Rddhi, satkAra aura pUjA kI bhAvanA kA tyAga kare / jIvana kI abhilASA na kare / 12 muni bhojana ke lie kahIM pratibaddha na ho / 13 ... 1-dazavakAlika, 8 / 53,54 / 2-vahI, 8 // 55 // 3-vahI, 8.56 / 4-vahI, 8 / 57 / 5-vahI, 8.58 / 6-vahI, 5 // 1 // 23 // 7-vahI, 5 // 125 // 8-vahI, 4aasuu015|| 9-vahI, 6 / 17; 108 / 10-vahI, 6 / 21 / 11-vahI, 10 / 16 / 12-vahI, 10 // 17 // 13-vahI, 115 // Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavakAlika H eka samIkSAtmaka adhyayana adhyAya 4 caryA-patha Page #153 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-caryA aura vihAra muni AtApanA le-parizramI bane,sukumAratA ko chor3e-kaSTa-sahiSNa bne| vahasnAna na kre|' gandha na sUdhe / gandha-dravya kA vilepana na kare / 2 mAlA na pahane / ' paMkhA na jhle| gRhastha ke pAtra meM bhojana na kre| rAja-piNDa na le|5 dAnazAlA se na le|6 aMga-mardana na kre| dA~ta na pkhaare| datauna na kre| zarIra kA pramArjana na kre| darpaNa Adi meM zarIra na dekhe|10 zataraMja na khele / jUA na khele|" chatra dhAraNa na kare / 12 jUte na pahane / 3 ubaTana na kare / 14 rUpa-bala, kAnti bar3hAne ke lie dhUmrapAna na kare, vamana na kare, vastikarma na kare / virecana na le|15 A~khoM meM aMjana na AMje / 16 taila-mardana na kare / 17 zarIra ko alaMkRta na kre| 18 ... 1,2,3,4-dazavakAlika, 32, 6 / 60-63 / 5,6,7,8,9,10-vahI, 3 / 3 / 11,12,13-vahI, 3 / 4 / 14.-vahI, 3 / 5 / 15,16,17,18-vahI, 3 / 9 / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 4. caryApatha : caryA aura vihAra se pAlana kare / ' choTe-bar3e, strI-puruSa, gRhastha-sAdhu-kisI kA tiraskAra na kare / 2 tIrthakara ke vacana meM sthira rahe / adhana-akiMcana banA rahe / gRhapati kI AjJA lie binA cika Adi ko haTA kara andara praveza na kre| bahuzruta ke pAsa baiThe, artha kA nizcaya kre| bahuzruta kA upahAsa na kare / 5 bhojana kara svAdhyAya meM lIna ho jaae|6 kabhI bhayabhIta na ho / sukha-dukha meM sama rhe| bhoga-prApti kA saMkalpa na kre|' kutUhala na kre| Rddhi, satkAra aura pUjA ko tyAge / 10 sthitAtmA bane / 11 rUpa aura lAbha kA mada na kare / 12 1-vahI, 8 / 60 / 2-vahI, 9 / 3 / 12 / 3-vahI, 10 / 6 / . . 4-vahI, 51318 / 5- vahI, 8 / 43,49 / 6-vahI, 10 / 9 / 7-vahI, 10 / 12 / 8-vahI, 10 / 11 / 9.-vahI, 10 / 13 / 10-vahI, 10 // 17 // 11-vahI, 10 / 17 / 12-vahI 10 / 19 / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. caryApatha : caryA aura vihAra 127 se pAlana kare / ' choTe-bar3e, strI-puruSa, gRhastha-sAdhu-kisI kA tiraskAra na kare / tIrthakara ke vacana meM sthira rahe / adhana-akiMcana banA rhe|3 gRhapati kI AjJA lie binA cika Adi ko haTA kara andara praveza na kre| bahuzruta ke pAsa baiThe, artha kA nizcaya kre| bahuzruta kA upahAsa na kare / 5 bhojana kara svAdhyAya meM lIna ho jaae|6 kabhI bhayabhIta na ho| sukha-dukha meM sama rhe| bhoga-prApti kA saMkalpa na kre| kutUhala na kre| Rddhi, satkAra aura pUjA ko tyAge / 10 sthitAtmA bane / 11 rUpa aura lAbha kA mada na kare / 12 1-vahI, 8060 / 2-bahI, 9 / 3 / 12 / 3-vahI, 10 // 6 / .4-vahI, 551 / 18 / 5-vahI, 8143,49 / 6-vahI, 10 / 9 / / 7-vahI, 10 / 12 / 8-vahI, 10 / 11 / 9.-vahI, 10 / 13 / 10-vahI, 10 / 17 / .... 11-vahI, 1017 // 12-vahI 10 / 19 / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2-vega-nirodha mala-mUtra ke vega ko na roke| mala-mUtra kI bAdhA hone para prAsuka sthAna. dekha kara, gRhasvAmI kI AjJA le, usase nivRtta ho jaae| agastyasiMha sthavira mala-mUtra Adi AvegoM ko rokane se hone vAle rogoM kA digdarzana karAte hue kahate haiM-mUtra kA vega rokane se cakSu kI jyoti naSTa ho jAtI hai| mala kA vega rokane se jIvanI-zakti kA nAza hotA hai| Urdhva vAyu rokane se kuSTha-roga utpanna hotA hai aura vIrya kA vega rokane se puruSatva kI hAni hotI hai / 2 . vega-nirodha ke sambandha meM Ayurveda kA abhimata yaha hai--manuSya vAta (Urdhva vAta evaM bhadhovAta) mala, mUtra, chIMka, pyAsa, bhUkha, nidrA, kAsa, zrama-janita zvAsa, jambhAI, azru, vamana aura zukra--ina teraha vastuoM ke upasthita (bahirgamanonmukha) vegoM ko na roke / mala ke vega ko rokane se piNDaliyoM meM aiMThana, pratizyAya, siradarda, vAyu kA Upara ko jAnA, paDikatikA, hRdaya kA avarodha, mukha se mala kA AnA aura pUrvokta vAta-rodha janya gulma, udAvata Adi roga hote haiN| mUtra ke upasthita vega ko rokane se--aGgoM kA TUTanA, patharI, vasti, mehana (zizna) vaMkSaNa meM vedanA hotI hai| vAta aura malarodha janya roga bhI prAyaH hote haiM, arthAt kabhI nahIM bhI hote haiM / 1-dazavaikAlika, 5 // 1 // 19 / 2-agasva cUrNi : muttanirohe cakkhU, vaccanirohe ya jIviyaM cayati / uDDhaM nirohe koDhaM, sukkanirohe bhavai apumaM // 3-apTAMgahRdaya, sUtrasthAna, 4 / 1 : vegAnnadhArayedvAtaviNmUtrakSavatRkSudhAm / nidrAkAsazramazvAsajRmbhA'zrucchadiretasAm / / 4-vahI, 4 // 3-4 / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3-IryApatha kaise cale ? muni saMyama pUrvaka cale--sAvadhAna hokara cale / ' dhIme cale, udvega-rahita hokara cale, citta kI AkulatA ko miTA kara cale / 2 yuga-mAtra bhUmi ko dekha kara cle| Ayurveda ke granthoM meM bhI yuga-mAtra bhUmi ko dekha kara calane kA vidhAna milatA hai'vicared yugmaatrk'| viSama mArga se na jaae|5 koyale, rAkha, tuSa aura gobara kI rAzi ko sajIva rajakaNoM se bhare hue pairoM se lAMgha kara na cale / 6 aSTAMgahRdaya meM bhI rAkha Adi ke Dhera ko lA~gha kara jAne kA niSedha kiyA gayA hai| usakA uddezya bhale bhinna ho para niyama-nirmANa bhinna nahIM hai| vaha isa prakAra hai-caitya (grAma kA pUjya vRkSa), pUjya (pUjA ke yogya guru, pitA Adi), dhvajA, azasta (cANDAla Adi)-inakI chAyA ko na laaNghe| bhasma (rAkha kA Dhera), tuSa (dhAnya kI bhUsI), azuci (mala, mUtra, jUThana Adi), zarkarA (kaMkar3a), miTTI ke Dhele, bali-bhUmi (jahA~ bali dI gaI ho), snAna-bhUmi (jahA~ snAna kiyA ho)-inako bhI nahIM lA~ghe / varSA, dhUara aura mahAvAyu meM na cale / ur3ane kAle jIva adhika hoM taba na cale / ' kutte, nava-prasUtA gAya, unmatta baila, ghor3e-hAthI, baccoM kI krIDA-sthalI, kalaha aura yuddha se baca kara cle|9 aSTAMgahRdaya meM likhA haihiMsaka pazu, daMSTrI--sA~pa Adi aura sIMga vAle--meSa Adi se bce|' U~cA mukha kara na cale, 1-dazavaikAlika, 4 / 8 / 2-vahI, 512 / . 3-vahI, 5 // 1 // 3 / 4-aSTAMgahRdaya, sUtrasthAna, 2 // 32 // .5-dazavaikAlika, 5 // 114,6 / 6-vahI, // 17 // 7-aSTAMgahRdaya, sUtrasthAna, 2 // 33 // 34 : . caityapUjyadhvajAzastacchAyAbhasmatuSAzucIn / nAkrAmeccharkarAloSTabalisnAna bhuvo na ca // -dazavaikAlika, 5 // 1 // 8,9 / .. 9-vahI, 11 / 12 / 10-aSTAMgahRdaya, sUtrasthAna, 2041 / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 dazavaikAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana jhuka kara na cale, bahuta hRSTa yA bahuta Akula hokara na cale, indriyoM ko apane sthAna meM niyojita karake cle|' daur3atA, bolatA aura ha~satA huA na cale / 2 gavAkSa * Adi zaMkanIya sthAnoM ko dekhatA huA na cale / bher3a, bacce, kutte aura bachar3e ko lAMgha kara praveza na kre| hilate hue kATha, zilA yA ITa ke Tukar3oM para se na cle| nAnA prakAra ke prANI bhojana ke lie ekatrita hoM, unake sammukha na jaae| unheM trAsa na detA. huA yatanApUrvaka cale / 6.. kaise baiThe? muni saMyama pUrvaka baiThe-sAvadhAnI se baiThe / AsandI, paryaka, maMca, AsAlaka (avaSTambha sahita Asana), vastra se gUMthe hue Asana aura pITha para na baitthe| bhikSA karate samaya gRhastha ke ghara meM na baitthe|' zuddha pRthvI-zastra se anupahata pRthvI para yA pRthvI para kucha bichAe binA na baitthe| acitta pRthvI para pramArjana kara, AjJA lekara baiThe / 10 ATha prakAra ke sUkSma jIvoM ko dekha kara baiThe / 11 AcArya ke barAbara, Age aura pIche na baitthe| guru ke Uru se apanA Uru saTA kara na baiThe / 12 guru ke pAsa hAtha, paira aura zarIra ko gupta kara baiThe / 13 kaise khar3A rahe ? muni saMyamapUrvaka khar3A rahe / '4 pAnI tathA miTTI lAne ke mArga aura bIja tathA 1-dazavakAlika, 5 // 1 / 13 / / 2-vahI, 5 // 114 // 3-vahI, 5!1 / 15 / 4-vahI, 5 / 1 / 22 / 5-vahI, 5 / 1 / 65 / 6-vahI, 5 / 2 / 7 / - 7-vahI, 4 / 8 / 8-vahI, 335,6 / 53,54 / 9-vahI, 335,6 / 57 / 10-vahI, 8.5 / 11-vahI, 8 / 13 / 12-vahI, 8 / 45 / 13-vahI, 8 / 44 / 14-vahI, 4 / 8 / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. caryApatha : IryApatha 131 hariyAlI kA varjana kara khar3A rahe / ' Agala, parigha, dvAra yA kiMvAr3a kA sahArA lekara khar3A na rahe / 2 kisI ghara ke Age vanIpaka Adi yAcaka khar3e hoM to muni unako yA gRhasvAmI ko dIkhe, vaise khar3A na rahe, ekAnta meM jAkara khar3A ho jaae| vana-nikuMja ke bIca, bIja, harita, ananta kAyika vanaspati, sarpacchatra, kAI Adi para khar3A na rhe| ATha prakAra ke sUkSma jIvoM ko dekha kara khar3A rhe|5 gRhastha ke ghara meM muni jharokhA, sandhi Adi sthAnoM ko dekhatA huA khar3A na rahe, ucita sthAna meM khar3A rahe / 6 1-dazavakAlika, 5 // 1 / 26 / 2-vahI, 5 / 2 / 9 / 3-vahI, // 2 // 11 / 4-vahI, 8 / 11 / 5-vahI, 8 / 13 / 6-vahI, 531115 / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4-vAk-zuddhi kaise bole ? ___ muni cAra bhASAe~ na bole --- (1) avaktavya-satya bhASA, (2) satya-asatya bhASA, (3) asatya bhASA, aura (4) anAcIrNa vyavahAra bhASA / ' apApakArI, akarkaza, asaMdigdha satya aura vyavahAra bhASA bole / 2 apane Azaya ko saMdigdha banAne vAlA satya bhI na bole| zaMkita bhASA na bole / kAne ko kAnA, napuMsaka ko napuMsaka, rogI ko rogI aura cora ko cora na khe|5 kisI ko hola, gola, Adi avajJA-sUcaka zabdoM se sambodhita na kare / 6 kisI strI ko dAdI, nAnI, mA~, mausI, bhAnajI Adi sneha-sUcaka zabdoM se sambodhita na kre| kintu unakI avasthA, deza, aizvarya Adi kI apekSA guNa-doSa kA vicAra kara unake mUla nAma yA gotra se sambodhita kre| kisI puruSa ko dAdA, nAnA, cAcA, mAmA, potA Adi sneha-sUcaka zabdoM se sambodhita na kare / kintu unheM nAma yA gotra se sambodhita kare / ' paMcendriya jIvoM ke bAre meM strI-puruSa kA sandeha ho to unake lie jAti-zabda kA prayoga kre|' manuSya, pazu Adi sthUla, pramedura, vadhya, pAkya haiM--aisA na bole / kintu ve parivRddha, upacita, saMjAta aura mahAkAya haiM--aisA kahe / 10 vRkSa Adi ko dekha kara yaha makAna kI lakar3I ke lie yA pAtra ke lie yA kRSi ke upakaraNoM ke lie, aharana Adi ke lie yA zayanAsana ke lie upayogI 1-dazavaikAlika, 7 / 2 / 2-vahI, 7 / 3 / 3-vahI, 74,11 / 4-vahI, 756,9 / 5-vahI, 7 / 12 / 6-vahI, 7 / 14 / 7-vahI, 7 / 15-17 / -vahI, 718-20 / 6-vahI, 7 / 21 / 10-vahI, 122,23 / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. caryApatha : vAk-zuddhi 133 hai, aisA na khe|' phala yA dhAnya pake haiM yA kacce, tor3ane yogya haiM yA nahIM, phalI nIlI haiM yA sUkhI Adi sAvadha bhASA kA prayoga na kare / 2 mRta-bhoja, pitara-bhoja yA jImanavAra karaNIya hai, cora vadhya hai, nadI ke ghATa sundara haiM--aisA na khe| jImanavAra ko jImanavAra hai, cora ko dhanArthI hai aura nadI ke ghATa samAna haiM--aisA khe| bhojana sambandhI prazaMsA-vAcaka zabdoM kA prayoga na kare / 5 vastuoM ke kraya-vikraya kI carcA na kare / 6 asaMyamI ko uTha, baiTha, so Adi Adeza vacana na kahe / asAdhu ko sAdhu na kahe, sAdhu ko sAdhu khe| amuka kI jaya ho, amuka kI nahIM -aisA na khe| apanI yA dUsaroM kI bhautika sukha-suvidhA ke lie pratikUla sthiti ke na hone aura anukUla sthiti ke hone kI bAta na khe| 0 megha, AkAza aura manuSya ko deva na khe| unheM deva kahane se mithyAtva kA sthirIkaraNa hotA hai, isalie unheM deva nahIM kahanA cAhie / 2 vaidika sAhitya meM AkAza, megha aura rAjA ko deva mAnA gayA hai, kintu yaha vastusthiti se dUra hai| janatA meM mithyA dhAraNA na phaile, isalie yaha niSedha kiyA gayA hai| ___pApa kA anumodana karane vAlI, avadhAriNI, paropaghAtinI, hAsya paidA karane vAlI Adi bhASA na bole / 1 3 aduSTa bhASA bole / 14 hita aura Anulomika vacana bole / 15 1-dazavaikAlika, 7127-29 / : 2-vahI, 7 / 31-35 / / 3-vahI, 736 / - 4-vahI, 7337 / 5-vahI, 741 6-vahI, 7 / 43,45,46 / 7-vahI, 747 / -vahI, 7 // 48 // 9-vahI, 750 / 10-vahI, 7.51 / 11-vahI, 752,53 / 12-agastya cUrNi: micchattathirIkaraNAdayo dosA iti / 13-dazavakAlika, 7354 / 14-vahI, 7.55 / 15-vahI, 7356 / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana prayojanavaza bole, parimita bole / ' binA pUche na bole, bIca meM na bole| cugalI na khAe aura kapaTa-pUrNa asatya na bole / 2 . jisase aprIti utpanna ho aura jisase dUsarA kupita ho, aisA na bole|3 dekhI huI bAta kahe, jora se na bole, svara-vyaMjana Adi yukta bole, spaSTa bole, bhaya rahita bole| pITha pIche avarNavAda tathA pratyakSa meM vaira baDhAne vAle vacana na bole / ' kalaha utpanna karane vAlI kathA na kahe / 6 bhagavAn mahAvIra ne ahiMsA kI dRSTi se sAvadya aura niravadya bhASA kA sUkSma vivecana kiyA hai| priya, hita, mita, manohara vacana bolanA cAhie--yaha sthUla bAta hai| isakI puSTi nIti ke dvArA bhI hotI hai| kintu ahiMsA kI dRSTi nIti se bahuta Age jAtI hai / Rgdeda meM bhASA ke pariSkAra ko abhyudaya kA hetu batalAyA hai : saktumiva titaunA punanto yatra dhIrA manasA vAcamakrata / atrA sakhAyaH sakhyAni jAnate bhadraSAM lakSmInihitAdhi vAci // " --jaise calanI se sattU ko pariSkRta kiyA jAtA hai, vaise hI buddhimAn loga buddhi ke bala se bhASA ko pariSkRta karate haiN| usa samaya vidvAn loga apane abhyudaya ko jAnate haiN| vidvAnoM ke vacana meM maMgalamayI lakSmI nivAsa karatI hai| mahAtmA buddha ne cAra aMgoM se yukta vacana ko niravadya vacana kahA hai| aisA maiMne sunA : eka samaya bhagavAn zrAvastI meM anAthapiNDaka ke jetavanArAma meM vihAra karate the| usa samaya bhagavAn ne bhikSuoM ko sambodhita kara kahA-"bhikSuo ! cAra aMgoM se yukta vacana acchA hai na ki burA; vijJoM ke anusAra vaha, niravadya hai, doSarahita hai / kauna se cAra aMga ? bhikSuo ! yahA~ bhikSu acchA vacana hI bolatA hai na ki burA, dhArmika vacana hI bolatA hai na ki adhArmika, priya vacana hI bolatA hai na ki apriya, satya vacana hI bolatA hai na ki asty| bhikSuo ! ina cAra aMgoM se yukta vacana acchA hai na ki burA, vaha vijJoM ke anusAra niravadya tathA doSarahita hai|" __ aisA batA kara buddha ne phira kahA : 1-dazavaikAlika, 8 / 19 / 2-vahI, 8 / 46 / 3-vahI, 8147 / 4-vahI, 8 / 48 / 5-vahI, 9 / 3 / 9 / 6-vahI, 10 / 10 / 7-Rgveda, 1071 / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. caryApatha : vAkzuddhi 135 "santoM ne acche vacana ko hI uttama batAyA hai| dhArmika vacana ko hI bole, na ki adhArmika vacana--yaha dUsarA hai| priya vacana ko hI bole, na ki apriya vacana ko--yaha tiisraa| satya vacana ko hI bole na ki asatya vacana ko yaha hai cauthaa|" taba AyuSmAn vaMgIsa ne Asana se uThakara, eka kaMdhe para cIvara sambhAla kara bhagavAna ko hAtha jor3a abhivAdana kara unheM kahA-"bhante ! mujhe kucha sUjhatA hai|" bhagavAn ne kahA- "vaMgIsa ! use sunaao|" taba AyuSmAn ke sammukha anukUla gAthAoM meM yaha stuti kI: ___ "vaha bAta bole jisase na svayaM kaSTa pAe aura na dUsare ko hI duHkha ho, aisI bAta sundara hai|" AnandadAyI priya vacana hI bole| pApI bAtoM ko chor3a kara dUsaroM ko priya bacana hI bole / " ___ "satya ho amRta vacana hai, yaha sadA kA dharma hai| satya, artha aura dharma meM pratiSThita saMtoM ne ( aisA ) kahA hai|" "buddha jo kalyANa-vacana nirvANa-prApti ke lie, du:kha kA anta karane ke lie bolate haiM, vahI vacanoM meM uttama hai|'' 1-suttanipAta, subhASita sutta, 1-5, pRSTha 87-9 / / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5-eSaNA bhikSA kI eSaNA kyoM aura kaise ? ___ muni mAdhukarI vRtti se dAna-bhakta kI eSaNA kre| yaha bhojana kisalie kiyA hai, kisane kiyA hai--yaha pUcha kara grahaNa kare / 2 yadi paryApta bhojana upalabdha na ho yA prApta hue bhojana se bhUkha na miTe to aura bhojana kI gaveSaNA kre| muni samaya para bhikSA ke lie nikale aura samaya para lauTa aae|4 bhikSA ke lie muni puruSakAra kre|5 uJcha kI eSaNA kre|6 bhikSA kA niSedha karane para binA kucha kahe lauTa aae| bhikSA ke lie ghara meM praviSTa muni gRhapati ke dvArA ananujJAta yA varjita bhUmi ( ati-bhUmi ) meM na jaae| jahA~ taka jAne meM gRhastha ko aprIti na ho, jahA~ taka anya bhikSAcara jAte hoM usa ( kula-bhUmi ) meM khar3A rahe / bhikSA ke lie gayA huA muni kahIM na baiThe, khar3A raha kara bhI kathA kA prabandha na kare / bhakta-pAna ke lie ghara meM jAte hue zramaNa, brAhmaNa, kRpaNa yA vanIpaka ko lA~gha kara gRhastha ke ghara meM bhikSA ke lie praveza na kare / 10 inake cale jAne para ghara meM praveza kre|11 rAjA, gRhapati aura ArakSikoM ke maMtraNA-sthAna ke pAsa na jAe / 12 niSiddha, mAmaka aura aprItikara kula meM 1-dazavakAlika, 112,3 / 2-vahI, 5 // 1 // 56 / 3-vahI, 5 / 2 / 2,3 / 4-vahI, 5 // 2 // 4,6 / 5-vahI, 526 / 6-vahI, 8 / 23 / 7-vahI, 5 / 1 / 23 / 8-vahI, 5 // 1 // 24 // 9-vahI, 5 / 2 / / 10-vahI, 5 / 2 / 10,12 / 11-vahI, 5 / 2 / 13 / 12-vahI, 5 // 1 // 16 / / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. caryApatha : eSaNA 137 bhojana lene na jaae|' tatkAla meM lIpe hue A~gana meM bhojana lene na jAe / gRhapati kI AjJA lie binA zANI aura prAvAra se AcchAdita dvAra ko khola bhojana lene andara na jAe / 3 nIce dvAra vAle andhakArapUrNa koThe meM tathA jahA~ puSpa, bIja Adi bikhare hoM, vahA~ bhojana lene na jaae| bhikSA, zayana, Asana Adi na dene para gRhastha para kupita na ho|5 dUsaroM kI prazaMsA karatA huA yAcanA na kare / 6 varSA barasa rahI ho, kuharA gira rahA ho, mahAvAta cala rahA ho yA mArga meM saMpAtima jIva chA rahe hoM to bhikSA lene na jaae| vezyA-pAr3e meM bhikSA lene bhI na jaae| sAmudAnika bhikSA kare-nIce kuloM ko chor3a U~ce kula meM na jaae|' bhikSA kaise le ? muni yathAkRta AhAra le / 10 apane lie banAyA huA, apane nimitta kharIdA huA, nimaMtraNa pUrvaka diyA huA, sammukha lAyA huA bhojana na le / 11 zayyAtara kA bhojana na le / 12 jAti, kula, gaNa, zilpa aura karma ko jatA kara bhikSA na le| 3 bhojana Adi ko girAte hue bhikSA de to na le|14praanni, bIja aura hariyAlI kucalate hue de to na le|'5 sacitta kA saMghaTTana kara de to na le| 6 purAkarma-kRta, pazcAtkarma-kRta aura asaMsRSTa bhonana na 1-dazavakAlika, 5 / 1 / 17 / 2-vahI, 5 / 1 / 21 / / 3-vahI, 5 / 1 / 18 / .4-vahI, 5 / 1 / 20,21 / 5-vahI, 5!2 / 27,28 / 6-vahI, 5 / 2 / 29 / 7-vahI, 5 / 1 / / ' 8-vahI, 5 / 1 / 9 / 9-vahI, 5 / 2 / 25 / 10-vahIM, 1 / 4 / 11-vahI, 3 / 2 / 12-vahI, 3 / 5 / 13-vahI, 3 / 6 / 14-dahI, 5 // 1 // 28 // 15-vahI, 5 / 1 / 29 / 16-vahI, 5 / 1 / 30-31 / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana ke| garbhavatI strI ke lie vizeSa rUpa se banAyA huA bhojana, jo vaha khA rahI ho na le| khAne ne bAda bacA ho vaha le / 2 pUre mAsa vAlI garbhiNI ke hAtha se bhojana na ke / bAlaka yA bAlikA ko stanapAna karAtI huI strI, bAlaka ko rotA huA chor3a, bhikSA de, vaha na le|4 vibhinna dravyoM se Dhake, lipe aura mUMde hue pAtra kA mukha khola bhikSA de, vaha na le|5 dAna ke nimitta, puNya ke nimitta, vanIpaka ke nimitta aura zramaNa ke nimitta banAyA bhojana na le|6 pUtIkarma-AdhAkarma Adi se mizra bhojana, madhyavatara-apane sAtha-sAtha sAdhu ke nimitta banAyA huA bhojana, prAmitya- sAdhu ko dene ke lie udhAra liyA huA bhojana aura mizra-bhojana na le| mAlApahRta bhikSA ma le| puSpa, bIja aura hariyAlI se unmizra, pAnI, uttiMga aura panaka para rakhA huA baura agni para rakhA huA bhojana na le|" cUlhe meM indhana DAla kara, nikAla kara, cUlhe ko sulagA kara yA bujhA kara bhikSA de to na le| agni para rakhe hue pAtra se bhojana nikAla kara, chIMTA dekara, cUlhe para pAtra ko Ter3hA kara, utAra kara bhojana de to na le / 10 dUkAna meM rakhI huI cIjeM, jo sacitta rajoM se spRSTa hoM, na le|11 jisameM khAne kA bhAga mor3A ho aura DAlanA adhika par3e-vaisA padArtha na le / 12 phUla Adi sacitta dravyoM ko kucala kara bhikSA de to na le|' 3 apakva harita Adi na le| 4 eka bAra bhaMjI huI phalI 1-dazavakAlika, 5 / 1 / 32-35 / 2-vahI, 5 / 1138 / 3-vahI, 5 / 1141,42 / 4-vahI, 5 / 2 / 41,43 / 5-vahI, 5 / 1145,46 / 6-vahI, 51147-54 / 7-vahI, 51155 / 8-vahI, 5 / 1 / 67-68 / 9-vahI, 5 // 1 // 57-62 / 10-vahI, 5 / 1 / 63,64 / 11-vahI, 5 / 171,72 / 12-vahI, 5 / 174 / 13-vahI, 5 / 2 / 14,17 / 14-vahI, 5 / 2 / 18,19-24 / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. caryApatha : eSaNA 136 na le| jisa vastu ke do svAmI yA bhoktA hoM, unameM se eka nimaMtrita kare to muni vaha AhAra na le| donoM nimaMtrita kareM to le / 3 gur3a ke ghar3e kA dhovana, ATe kA thovana, jo tatkAla kA dhovana (adhunAdhauta) ho na le| jisakA svAda, gaMdha aura raMsa na badalA ho, virodhI zastra dvArA jisake jIva dhvasta na hue hoM tathA paramparA ke anusAra nisa dhovana ko antarmuhUrta-kAla na huA ho, vaha adhunAdhauta kahalAtA hai| bahuta khaTTA pAnI na le| pAnI ko cakhakara le / 6 Agama-racanA-kAla meM sAdhuoM ko yavodaka, suSodaka, sauvIra, AranAla Adi amla jala hI adhika mAtrA meM prApta hote the| unameM kAMjI kI bhA~ti amlatA hotI thii| adhika samaya hone para ve jala adhika amla ho jAte the| durgandha bhI paidA ho jAtI thii| vaise jaloM se pyAsa bhI nahIM bujhatI thii| isalie unheM cakha kara lene kA vidhAna kiyA gyaa| kaise khAe ? ____sAmAnya vidhi ke anusAra muni gocarAna se vApasa A upAzraya meM bhojana kre| kintu jo muni dUsare gA~va meM bhikSA lAne jAe aura vaha bAlaka, bUr3hA, bubhukSita, tapasvI ho yA pyAsa se pIr3ita ho to upAzraya meM Ane se pahale hI bhojana kara sakatA hai| yaha ApavAdika vidhi hai| isakA svarUpa yaha hai--jisa gA~va meM vaha bhikSA ke lie jAe vahA~ sAdhu Thahare hue hoM to unake pAsa AhAra kre| yadi sAdhu na hoM to koSThaka athavA bhitti-mUla, jo Upara se chAyA huA ho aura cAroM ora se saMvRta ho, vahA~ jAe aura AjJA lekara bhojana ke lie baitthe| AhAra karane se pUrva 'hastaka' (mukhapotikA, mukhavastrikA) se samUce zarIra kA pramArjana kara bhojana prArambha kre| bhojana karate samaya yadi bhojana meM guThalI, kAMTA, Adi nikale to unheM uThAkara na pheMke, mu~ha se na thUke, kintu hAtha se ekAnta meM rakha de / ... ' upAzrayaM meM bhojana karane kI vidhi yaha hai ki muni bhikSA lekara upAzraya meM A 1-dazavaikAlika, 5 / 2 / 20 / 2-vahI, 5 / 1 / 37 / 3-vahI, 51138 / ___4-vahI, 5175 / 5-vahI (bhA0.2), pRSTha 272, TippaNa 193 / -vahI, 5 // 1178 / 7-vahI, 5 / 1 / 82-86 / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana sarva prathama sthAna kA pratilekhana kre| tadanantara lAI huI bhikSA kA vizodhana kare / usameM jIva-jantu yA kaMTaka Adi hoM to unheM nikAla kara alaga rakha de / upAzraya meM vinayapUrvaka praveza kara guru ke samIpa A 'IryApathikI' sUtra par3he, phira kAyotsarga kre| AlocanA karane se pUrva AcArya kI AjJA le| AjJA prApta kara AnejAne meM, bhakta-pAna lene meM lage sabhI aticAroM ko yathAkrama yAda kara, jo kucha jaise bItA ho, vaha saba AcArya ko kahe aura Rju bana AlocanA kre| yadi AlocanA karane meM krama-bhaMga huA ho to usakA phira pratikramaNa kre| phira zarIra ko sthira banA-niravadyavRtti aura zarIra-dhAraNa ke prayojana kA cintana kre| isa pracintanamaya kAyotsarga ko namaskAra-maMtra ke dvArA pUrNa kara jina-saMstava (logassa) par3he, aura kSaNa bhara ke lie vizrAma kare aura jaghanyata: tIna gAthAoM kA svAdhyAya kre| jo muni Ana-prANalabdhi se sampanna hote haiM, ve isa vizrAma kAla meM sampUrNa caudaha-pUrvI kA parAvartana kara lete haiN| isa vizrAma se aneka lAbha hote haiN| bhikSAcarI meM idhara-udhara ghUmane tathA U~ce-nIce jAne se vizeSa zrama hotA hai| usase zarIra kI samasta dhAtue~ kSubdha ho jAtI haiN| aisI sthiti meM bhojana karane para aneka roga utpanna ho sakate haiM aura kabhI-kabhI mRtyu taka ho jAtI hai| vizrAma karane se ina saba doSoM se bacA jA sakatA hai| vizrAma karatA huA vaha yaha soce-"yadi AcArya aura sAdhu mujha para anugraha kareM, merA bhojana gahaNa kareM to maiM dhanya ho jaauuN|" phira premapUrvaka sAdharmika muniyoM ko bhojana ke lie nimaMtrita kre| usake nimaMtraNa ko svIkAra kara jo muni bhojana karanA cAheM to unake sAtha bhojana kre| yadi koI nimaMtraNa svIkAra na kare to akelA hI bhojana kre|' ___muni khule pAtra meM bhojana kre| bhojana karate samaya nIce na DAle / 2 arasa yA virasa, Ardra yA zuSka, vyaMjana-sahita yA vyaMjana-rahita jo bhI AhAra bhikSA meM upalabdha ho, use muni madhu-ghRta kI bhA~ti khAe / usakI nindA na kare / ' pAtra ko poMchakara saba kucha khA le, jUThana na chodd'e|4 dUsare saMvibhAga na le leMisalie bhikSA ko na chupAe / ekAnta meM acchA-acchA bhojana kara apanA utkarSa dikhAne ke lie maNDalI meM virasa AhAra na kare / 6 1-dazavakAlika, 5 // 1287-96 / 2-vahI, // 1196 / 3-vahI, // 197-98 / 4-vahI, 5 // 2 // 1 // 5-vahI, 22 / 31 / 6-vahI, 5233-34 / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. caryApatha : eSaNA 141 muni eka bAra bhojana kre|' aprAsuka bhojana na kare / / bhojana meM gRddha na bane / muni mAtrajJa-bhojana kI mAtrA ko jAnane vAlA ho| isakA tAtparya hai ki vaha prakAma-bhojI na ho| aupapAtika sUtra meM murgI ke aNDe jitane battIsa kavala ke AhAra ko pramANa prApta bhojana kahA gayA hai| jo isa mAtrA se eka kavala bhI kama khAtA hai, baha prakAma-rasa-bhojI nahIM hotaa| bhojana kI mAtrA ke sambandha meM Ayurveda kA abhimata yaha hai-udara ke cAra bhAga ( kalpanA) kare-isameM se do bhAga anna se aura eka bhAga drava-padArtha se bhare / vAta Adi ke Azraya ke lie caturtha bhAga ko chor3a deve (pUrA peTa bhara kara ke bhojana na kare, bhojana kI gati ke lie sthAna rahane denA caahie')|5 1-dazavakAlika, 6 / 22 / 2-vahI, 8 / 23 / 3-vahI, 8 / 23 / 4-sU0 19 / 5-aSTAMgahRdaya, sUtrasthAna, 8 / 46-47 : annena kukSeviMzo pAnenaikaM prapUrayet / AzrayaM pavanAdInAM caturthamavazeSayat // Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6-indriya aura manonigraha dazavakAlika meM indriya aura mana ko jItane ke lie nimna upAya prApta hote haiM : 1. jisake prati rAga utpanna huA ho usake prati yaha cintana kare--vaha merI nahIM ' hai, maiM bhI usakA nahIM hU~-isa bheda-cintA se rAga dUra hotA hai|' 2. rAga nivAraNa ke lie muni AtApanA le (sUrya kA tApa sahe), sukumAratA ko ___ chor3e, icchAoM kA atikramaNa kare, dvaSa aura rAga se bace / / 3. mana, vANI aura zarIra kA gopana kare, pA~ca indriyoM kA nigraha kare / 4. jo puNya-pApa aura bandha-mokSa ko jAna letA hai, vaha bhoga se virakta ho nAtA hai isalie unheM jaane| 5. rUpa meM mana na kre|5 6. karNapriya zabdoM meM Asakta na bane / 6 7. kachae kI bhA~ti indriyoM kA gopana kre| 8. manojJa viSayoM meM prema na kare / 6. svAdhyAya aura dhyAna meM rata rahe / 10. mamakAra kA visarjana kare / 10 11. indriyoM ko jIte / 11 12. citta ko samAdhAna de / 12 .. 13. mana kA saMvaraNa kare / / 3 / 14. indriyoM ko samAdhAna de|14 ... 1-dazavakAlika, 2 // 4 // 2-vahI, 2 / 5 / 3-vahI, 3 / 11 / 4-vahI, 4 // 16 / 5-vahI, 8 / 19 / 6-vahI, 8 / 26 / 7-vahI, 8140 / 8-dazavakAlika, 858 / 9-vahI, 8.62 / 10-vahI, 8 / 63 / 11-vahI, 9 / 3 / 13 / ' 12-vahI, 10 / 1 / .. 13-vahI, 10 // 7 // :-14-vahI, cUlikA 2 / 16 / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7-sthirIkaraNa jaina-dIkSA akhaNDa aura avibhakta hotI hai| usameM kAla kA bhI vyavadhAna nahIM hotaa| vaha AjIvana grahaNa kI jAtI hai| jIvana ke isa dIrgha-kAla meM sAdhanAbhAva ke Aroha-avaroha ko asvAbhAvika nahIM mAnA jA sktaa| avaroha anAdeya avazya hai, para mAnavIya durbalatAoM ke kAraNa vaha pragaTa hotA hai aura sAdhanA kI tIvratA se vaha miTa jAtA hai| jaba sAdhanA se palAyana karane ke bhAva utpanna hote haiM taba sAdhaka ko kina-kina avalambanoM ke dvArA apanI sAdhanA meM sthairyApAdana karanA cAhie, unhIM kA nirdeza yahA~ kiyA gayA hai| ve avalamba 18 haiN| sAdhaka ko isa prakAra socanA cAhie ki' : . 1. isa kalikAla meM AjIvikA calAnA atyanta kaSTa-prada hai| 2. gRhasthoM ke kAma-bhoga tuccha aura kSaNabhaMgura haiN| 3. sAMsArika manuSya mAyA-pradhAna haiM / 4. merA yaha duHkha cirasthAyI nahIM hogaa| 5. gRhasthoM ko nIca vyaktiyoM kA bhI satkAra-sammAna karanA par3atA hai| 6. saMyama ko chor3ane kA artha hai vamana ko pInA / 7. saMyama ko chor3a gRhastha banane kA artha hai nArakIya jIvana kI svIkRti / 8. gArha sthika jhaMjhaToM meM dharma kA sparza durlabha hai / 6-10. saMkalpa aura AtaMka vadha ke lie hotA hai / 11. gRhavAsa kleza-sahita hai aura muni-paryAya kleza-rahita / 12. gRhavAsa bandhana hai aura muni-paryAya mukti / 13. gRhavAsa sAvadha hai aura muni-paryAya niravadya / 14. gRhasthoM ke kAmayoga sarva-sulabha haiN| 15. sukha yA duHkha apanA-apanA hotA hai| 16. manuSya jIvana caMcala hai aura anitya hai| 17. maiMne isase pUrva bhI aneka pApa kie haiN| 18. karma ko bhoge binA chuTakArA nahIM miltaa| 1-dazavakAlika, cUlikA 1|suu01 / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8-kisalie ? 1. maharSi-muni saba duHkhoM ko kSINa karane ke lie prayatna kare / ' 2. muni pA~ca mahAvratoM ko Atmahita ke lie svIkAra karate haiN.|2 / 3. muni vinaya kA prayoga AcAra-prApti ke lie karate haiN| 4. muni kevala jIvana-yApana ke lie bhikSA lete haiM / 5. muni vastra-pAtra Adi kA grahaNa aura upayoga jIvana ke nirvAha ke lie tathA lajjA nivAraNa ke lie karate haiN| 6. muni vacana-prahAra Adi ko apanA dharma-karttavya samajha kara sahana karate haiM / 6 7. muni jJAna-prApti ke lie adhyayana karate haiM, ekAgra-citta hone ke lie adhyayana karate haiM, AtmA ko (dharma meM) sthApita karane ke lie adhyayana karate haiM aura dUsaroM ko (dharma meM) sthApita karane ke lie adhyayana karate haiN|" 8. muni bhautika sukha-suvidhA ke lie tapa nahIM karate, paraloka kIsa mRddhi ke lie tapa nahIM karate, zlAghA-prazaMsA ke lie tapa nahIM karate, kevala Atma-zuddhi ke lie tapa karate haiN| 6. muni ihaloka kI bhautika samRddhi ke lie AcAra kA pAlana nahIM krte| muni paraloka kI samRddhi ke lie AcAra kA pAlana nahIM karate / muni zlAghA-prazaMsA ke lie AcAra kA pAlana nahIM krte| muni kevala Atma-zuddhi ke lie AcAra kA pAlana karate haiN| 1-dazavakAlika 3313 / 2-vahI, 4|suu017| 3- vahI, 9 / 3 / 2 / 4-vahI, 9 / 3 / 4 / 5-vahI, 6 / 19 / 6-vahI, 9 / 3 / 8 / 7-vahI, 9|4suu0 5 / 8-vahI, 94suu06| 9-vahI, 94suu07| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. caryA-patha : kisalie? 145 10. muni anuttara guNoM tathA ananta hita ke sampAdana ke lie guru kI ArAdhanA karate 11. saba jIva jInA cAhate haiM, maranA koI nahIM cAhatA, isalie muni prANa-vadha kA varjana karate haiM / 12. mRSAvAda sajjana vyaktiyoM dvArA garhita hai aura yaha avizvAsa ko utpanna karatA hai, - isalie muni mRSAvAda kA varjana karate haiN| 13. abrahmacarya adharma kA mUla hai, mahAn doSoM kI khAna hai, isalie muni usakA varjana karate haiN| 14. rAtri meM eSaNA kA nirvAha nahIM ho sakatA, IryA-samiti kA zodhana nahIM ho sakatA, isalie muni rAta meM bhojana nahIM karate / 1-dazavakAlika, 9 / 1 / 16:9 / 2 / 16 / 2-vahI, 6 / 10 / 3-vahI, 6 / 12 / 4 vahI, 6 / 16 / 5-vahI, 6 / 23-25 / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6-vinaya dazavakAlika ke adhyayana 6 ke prathama uddezaka meM ziSya kA AcArya ke prati kaisA vartana ho isakA nirUpaNa hai| dvitIya uddezaka meM vinaya aura avinaya kA bheda dikhalAyA gayA hai| caturtha uddezaka meM vinaya-samAdhi kA ullekha kiyA gayA hai| anyatra bhI vinaya kA upadeza hai| saba kA sAra isa prakAra hai bar3oM kA vinaya kare / ' guru ko manda, alpa-vayaska yA alpazruta jAna kara unakI AzAtanA na kare / 2 sadA guru kA kRpAkAMkSI banA rahe / jisase dharma-pada sIkhe usakA vinaya kare, satkAra kare, hAtha jodd'e| jo guru vizodhi-sthaloM kI anuzAsanA de, usakI pUjA kre| guru kI ArAdhanA kare, unheM santuSTa rakhe / 6 mokSArthI muni garu ke vacanoM kA atikramaNa na kre| guru se nIcA baiThe, nIce khar3A rahe, nIce Asana bichAe, nIce jhuka kara praNAma kre| guru ke upakaraNoM yA zarIra kA sparza na kre| aisA ho jAne para tatkAla kSamA-yAcanA kare aura punaH aisA na karane kA saMkalpa kare / garu ke abhiprAya aura iMgita ko samajha kara barate / 10 guru ke samIpa rhe| guru ke anuzAsana ko zraddhApUrvaka sune| anuzAsana ko zraddhA se svIkAra kre| guru ke AdezAnusAra brte| abhimAna na kre|' 1-dazavakAlika, 8140 / 2. vahI, 9 / 12 / 3-vahI, 9 / 1 / 10 / 4.-vahI, 9 / 1 / 12 / 5-vahI, 9 / 1 / 13 / 6. vahI, 9 / 1 / 16 / 7-vahI, 9 / 2 / 16 / 8-vahI, 9 / 2 / 17 / 9-vahI, 9 / 2 / 18 / 10-vahI, 9 / 2 / 20 / 11--vahI, 9|4suu04| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10-pUjya kauna ? pUjya kauna ? yaha prazna mahAbhArata kAlIna hai| yudhiSThira ne bhISma se pUchA thA"ke pUjyA vai triloke'smin mAnavA bharatarSabha / " ( mahA0 anu0 31 / 1) uttara meM guNavAn brAhmaNa ko pUjya batAyA gayA hai| uttara jAti kI mahattA kA sUcaka hai| dazavakAlika meM pUjya ke guNa aura lakSaNoM kA bar3A sundara vivecana huA hai / isake anusAra guNavAna manuSya hI pUjya hai| pUjya kauna ? isakA uttara dete hue kahA gayA haipUjya vaha hotA hai: jo AcArya kI zuzrUSA karatA hai, unakI ArAdhanA karatA hai| jo AcArya ke vacanAnukUla AcaraNa karatA hai| jo garu kI AzAtanA nahIM krtaa| jo choTe yA bar3e-sabake prati vinamra rahatA hai| :: jo kevala jIvana-nirvAha ke lie uJcha bhikSA letA hai| jo alpa-icchA vAlA hotA hai, AvazyakatA se adhika nahIM letaa| jo anukUla yA pratikUla paristhiti ko apanA dharma mAna kara sahatA hai| jo para-nindA aura Atma-zlAghA se dUra rahatA hai| jo rasa-lolupa nahIM hotA, jo mAyA aura kutUhala nahIM krtaa| jo na dIna banatA hai aura na utkarSa dikhAtA hai| jo Atmavit hai--AtmA ko AtmA se samajhatA hai / jo rAga, dveSa, krodha, mAna Adi se dUra rahatA hai| jo dUsaroM ke vikAsa meM satata prayatnazIla rahatA hai| jo mukta hone ke lie sAdhanA-rata rahatA hai|' 1-dazavaikAlika, a09 u03 / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11-bhikSu kauna ? bhikSu kauna ? yaha prazna vaidika, bauddha aura jaina --tInoM saMskRtiyoM meM apanI-apanI paramparA aura dRSTikoNa se carcita hai| dazavakAlika meM isakA uttara dete hue kahA haibhikSu vaha hotA hai : jo vamana kie hue bhogoM ko puna: nahIM pItA-svIkAra nahIM krtaa| jo sthAvara yA trasa-kisI prANI kI hiMsA nahIM krtaa| jo sabhI prANiyoM ko Atma-tulya samajhatA hai / jo akiMcana, jitendriya aura Atma-lIna hotA hai| jo arhat-vacana meM vizvAsa karatA hai| jo samyaga-dRSTi hotA hai| jo amUr3ha hotA hai| jo khAna-pAna kA saMgraha nahIM krtaa| jo saMvibhAgI hotA hai| jo sadA zAnta aura prasanna rahatA hai| jo dUsaroM kA tiraskAra nahIM krtaa| jo sukha-duHkha meM sama rahatA hai| jo zarIra kA parikarma nahIM krtaa| jo sahiSNu, anidAna aura abhaya hotA hai| jo adhyAtma meM rata aura samAdhi-yakta hotA hai| jo kisI bhI vastu meM mamatva nahIM krtaa| jo samasta AsaktiyoM se rahita hotA hai| jo Rddhi, satkAra aura pUjA kA arthI nahIM hotaa| jo jAti, rUpa, zruta aura aizvarya kA mada nahIM krtaa| jo dhyAna aura svAdhyAya meM lIna hotA hai|' 1--a010| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12-muni ke vizeSaNa dazavakAlika meM muni ke lie aneka vizeSaNa prayukta hue haiN| ve saba muni ke mAnasika, vAcika aura kAyika saMyama ke nirdezaka haiN| kucha eka vizeSaNoM se tAtkAlika sthitiyoM para bhI paryApta prakAza par3atA hai| dasaveM adhyayana meM 'nirjAtarUparajata'- yaha vizeSaNa prayukta huA hai : - cattAri vame sayA kasAe, dhuvajogI ya havejja buddhavayaNe / ahaNe nijjAyarUvarayae, gihijogaM parivajjae je sa bhikkhU // (10 / 6) - isakA artha hai ki muni sonA-cA~dI kA saMcaya na kre| usa samaya kaI zramaNa sonA-cA~dI kA saMcaya bhI karane laga gae the| kaI zramaNa isa pravRtti ko dharma-sammata nahIM mAnate the| cullavamga me una dasa bAtoM kA varNana hai, jinheM vajjI ke bhikSu karate the, para yaza kI mAnyatA thI ki ve dharma-sammata nahIM haiN| una dasa bAtoM meM "jAtarUparajatam" kA bhI ullekha huA hai| bhikSu jinAnanda ne una dasa bAtoM kI carcA karate hue likhA hai : "cullavagga meM likhA hai ki vajjI ke bhikSu dasa bAteM ( dasa vatthUni ) aisI karate the jinheM kAkaNDakaputra yaza dharma-sammata nahIM mAnatA thaa| vaha unheM anaitika aura adharmapUrNa mAnatA thaa| vajjI ke bhikSuoM ne yaza ko 'paTisAraNIya kamma' kA daNDa dene kA Adeza diyaa| yaza ko apanA pakSa samarthana karanA pdd'aa| janasAdhAraNa ke sAmane usane apanI bAta adbhuta vaktRtva-kauzala se rkhii| isa para vajjiyoM ne 'upekkhaNIya kamma' - nAmaka daMDa use sunAyA, jisakA artha thA yaza kA saMgha se niSkAsana / uparyukta dasa vastue~ cullavagga meM isa prakAra se dI gaI haiM : 1. siMgiloNa kappa-arthAt eka khAlI sIMga meM namaka le jaanaa| yaha ..... pAcittiya 38 ke viruddha karma thA, jisake anusAra khAdya saMgraha nahIM karanA caahie| Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana 2. dvAMgula kappa-jaba chAyA do aMgula caur3I ho taba bhojana krnaa| yaha pAcittiya 37 ke viruddha karma thA, jisake anusAra madhyAnha ke bAda bhojana niSiddha thaa| 3. gAmantara kappa--eka hI dina meM dUsare gA~va meM jAkara dubArA bhojana krnaa| yaha pAcittiya 35 ke viruddha karma thA, jisake anusAra atibhojana niSiddha thaa| 4. AvAsa kappa--eka hI sImA meM aneka sthAnoM para uposatha vidhi * karanA / yaha mahAvagga ke niyamoM ke viruddha thaa| 5. anumati kappa--kisI karma ko karane ke bAda usake lie anumati prApta kara __ lenA / yaha bhI bhikSu-zAsana ke viruddha thaa| 6. AciNNa kappa-rUr3hiyoM ko hI zAstra mAna lenaa| yaha bhI uparyukta koTi kA karma thaa| 7. amathita kappa--bhojana ke bAda chAcha piinaa| yaha pAcittiya 35 ke viruddha thA, jisake anusAra atibhojana niSiddha thaa| 8. jalogimpAtum tAr3I piinaa| yaha pAcittiya 51 ke viruddha thA, jisake anusAra mAdaka peya niSiddha thaa| 6. adasakam-nizidAnam-jisake kinAre na hoM aise kaimbala yA rajAI kA upayoga krnaa| yaha pAcittiya 86 ke viruddha thA, jisake anusAra binA kinAre kI cAdara niSiddha thii| 10. jAtarUparajatam--sone aura cA~dI kA svIkAra krnaa| yaha nissaggiya pAcittiya ke 18ve niyama ke anusAra niSiddha thaa| bhadanta yaza ne ye saba vyavahAra adharmazIla btlaae| unheM saMgha se bahiSkRta kara diyA gyaa|" dazavakAlika meM bhikSu ke 62 vizeSaNa prApta hote haiM, jinakI sandarbha-sahita tAlikA isa prakAra hai.... 1-bauddha dharma ke 2500 varSa, "Ajakala" kA vArSika aMka disambara, 1956 pRSTha 30-31 / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. caryApatha : muni ke vizeSaNa llh 1-maharSi-mahaiSI / (3 / 10) 32-mitAzana / (8 / 26) 2--parijJAtapaMcAsrava / (3 / 11) 33-analasa / (8 / 42) 3-trigupta / 34-jitendriya / (8 / 44) 4-pNcnigrhnn| , 35-AlInagupta / ,, 5-dhiir| ___36-duHkhasaha / (8 / 63) 6-ninantha / 37-amm| " 7---RjudI / . ., 38-akiMcana / 8-laghubhUtavihArI / (3 / 10) 36.-AcAravAn / (6 / 1 / 3) 6-saMyata / (3 / 12). 40-susthitaatmaa| 10-susamAhita / ,, 41-anaabaadhsukhaabhikaaNkssii| (6 / 1 / 10) 11-dAntapariSaharipu / (3 / 13) 42-nirdezavartI / (6 / 2 / 23) 12-dhutmoh| . ,, 43--sUtrArthadharmA / , 13-sarvabhUtAtmabhUta / (46) 44-jinamata-nipuNa / ( / 3 / 15) 14-pihitaasrv| , 45---abhigamakuzala / 15--dAnta / , ,, 46--nirjAtarUparajata / (10 / 6) 16-supraNihitendriya / (5 / 2 / 50) 47-samyagdRSTi / (107) 17-tIvralajja guNavAn / , 48--amUr3ha / 18--nibhuut| (63) 49--saMyamadhu vyogyukt| (10 / 10) 16-sarvabhUtasukhAvaha / ,, 50-upazAnta / 20-dharmArthakAma / (6 / 4) 51-avihetthk| 21-vipulasthAnabhAgin / (6 / 5) 52-vyutsRSTatyaktadeha / (10 / 13) 22-amohRdarzI / (6 / 67) 53--anidAna / 23- svavidyavidyAnugata / (6 / 68) 54--akautuuhl| , 24-mudhAMjIvI / (8 / 24) 55-adhyAtmarata / (10 / 15) 25-rukSavRtti / (8 / 25) 56-susmaahitaatmaa| , 26-susaMtuSTa / , 57-sarvasaMgApagata / , 27-alpecch| , 58-sthitAtmA / (10 / 17) 28-subhr| , 56-dharmadhyAnarata / (10 / 16) 26-atitiNa / (8 / 26) 60-amadyamAMsAzI / (cU027) 30-acpl| , 61-amtsrii| .. 31-alpbhaassii| , 62-pratibuddhajIvI / (2 / 15) Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13-mokSa kA krama jena sAdhanA-paddhati jIva-vijJAna se prArambha hotI hai aura Atma svarUpa-prApti meM paryavasita ho jAtI hai| sAdhanA kA AdhAra saMyama hai| vaha jIva aura ajIva ke viveka jJAna para AdhArita hai| jo jIva-ajIva ko jAnatA hai, vaha saMyama ko jAnatA hai aura jo inheM nahIM jAnatA, vaha saMyama ko bhI nahIM jaantaa| isameM isI krama se mokSa taka ke mArga ko spaSTa kiyA hai, vaha yoM hai :' 1-jIva aura ajIva kA jJAna / 2-jIvoM kI gati kA jJAna / 3- bandhana aura mukti kA jJAna / 4-bhoga-virati / 5-Abhyantara aura bAhya-saMyogoM kA prityaag| 6-anagAra-vRtti kA sviikrnn| 7-saMvara kI saadhnaa| 8-Atma-guNAvarodhaka karmoM kA nirmUlana / E-kevalajJAna aura kevaladarzana kI saMprApti / . 10-yoga-nirodha-zailezI avasthA kI prApti / 11-sampUrNa krm-kssy| 12-zAzvata siddha-avasthA kI praapti|' WU praapt| . 1-dazavakAlika, 4 / 12-25 / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavaikAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana adhyAya 5 vyAkhyA-granthoM ke saMdarbha meM Page #183 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-vyAkhyA-grantha paricaya dazavakAlika kI prAcInatama vyAkhyA niyukti hai| usameM isakI racanA ke prayojana, nAmakaraNa, uddharaNa-sthala, adhyayanoM ke nAma, unake viSaya Adi kA saMkSepa meM bahuta sundara varNana kiyA hai| yaha grantha uttaravartI sabhI vyAkhyA-granthoM kA AdhAra rahA hai| yaha padyAtmaka hai| isakI gAthAoM kA parimANa TIkAkAra ke anusAra 371 hai| isake kartA dvitIya bhadrabAhu mAne jAte haiN| inakA kAla-mAna vikrama kI pA~cavIM-chaThI zatAbdI hai| ___ isakI dUsarI padyAtmaka vyAkhyA bhASya hai| cUrNikAra ne bhASya kA ullekha nahIM kiyA hai| TIkAkAra bhASya aura bhASyakAra kA aneka sthaloM meM prayoga karate haiN|' TIkAkAra ke anusAra bhASya kI 63 gAthAe~ haiN| isake kartA kI jAnakArI nahIM hai / TIkAkAra ne bhI bhASyakAra ke nAma kA ullekha nahIM kiyA hai| ve niyuktikAra ke bAda aura cUrNikAra se pahale hue haiN| ... haribhadra sUri ne jina gAthAoM ko bhASyagata mAnA hai, ve cUrNi meM haiN| isase jAna par3atA hai ki bhASyakAra cUrNikAra ke pUrvavartI haiN| ___ isake bAda cUrNiyA~ likhI gaI haiN| abhI do cUrNiyA~ prApta haiN| eka ke kartA agastyasiMha sthavira haiM aura dUsarI ke kartA jinadAsa mahattara (vi0 kI 7 vIM shtaabdii)| muni zrI puNyavijayajI ke matAnusAra agastyasiMha cUrNi kA racanAkAla vikrama kI tIsarI zatAbdI ke Asa-pAsa hai| 1-(ka) hAribhadrIya TIkA, patra 64 : bhASyakRtA punarupanyasta iti / (kha) vahI, patra 120 : - Aha ca bhaassykaarH| - (ga) vahI, patra 128 : vyAsArthastu bhASyAdavaseyaH / isI prakAra bhASya ke prayoga ke lie dekheM- hAribhadrIya TIkA, patra 123,125,126,129,133,134, 140,161,162,278 / 2-hAribhadrIya TIkA, patra 132 : / etAmeva niyuktigAyAM lezato vyAcikhyAsurAha bhaassykaarH| etadapi nityatvAviprasAdhakamiti niyuktigAthAyAmanupanyastamapyuktaM sUkSmadhiyA bhASyakAreNeti gaathaarthH| 3-bRhatkalpa bhASya, bhAga-6, Amukha pRSTha 4 / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana agastyasiMha sthavira ne apanI cUNi meM tattvArthasUtra, Avazyaka niyukti, oghaniyukti, vyavahAra bhASya, kalpa bhASya Adi granthoM kA ullekha kiyA hai| inameM antima racanAe~ bhASya haiN| unake racanA-kAla ke AdhAra para agastyasiMha kA samaya punaH anveSaNIya hai / agastyasiMha ne pustaka rakhane kI autsargika aura ApavAdika-donoM vidhiyoM kI carcA kI hai| isa carcA kA Arambha devaddhigaNI ne Agama pustakArUr3ha kie taba yA usake Asa-pAsa huA hogaa| agastyasiMha yadi devarddhigaNI ke uttaravartI aura jinadAsa ke pUrvavartI hoM to inakA samaya vikrama kI 5vIM-6ThI zatAbdI ho jAtA hai| .. ina cUrNiyoM ke atirikta koI prAkRta vyAkhyA aura rahI hai para vaha aba upalabdha nahIM hai| usake avazeSa haribhadra sUri kI TIkA meM milate haiN| prAkRta yuga samApta huA aura saMskRta yuga aayaa| Agama kI vyAkhyAe~ saMskRta 1-dazavaikAlika, 111 agastya cUrNi : uvagaraNasaMjamo-potthaesu gheppatesu asaMjamo mahAghaNamollesu vA dUsesu, vajaNaM tu saMjamo, kAlaM paDucca caraNakaraNaTuM avvochittinimittaM gevhaMtassa saMjamo bhavati / 2-hAribhadrIya TIkA, patra 165 : tathA ca vRddhavyAkhyA-vesA digayabhAvassa mehuNaM pIDijjai, aNuvaogeNaM esaNAkaraNe hiMsA, paDuppAyaNe annapucchaNaavalavaNA'saccavayaNaM, aNaNuNNAyavesAidaMsaNe adattAdANaM, mamattakaraNe pariggaho, evaM savvavayapIDA, davvasAmanne puNa saMsayo uNNikkhamaNeNa tti| jinadAsa cUrNi (pRSTha 171) meM isa Azaya kI jo paMktiyA~ haiM, ve ina paMktiyoM se bhinna haiN| jaise- "jai uNNikkhamai to savvavayA pIDiyA, bhavaMti, ahavi Na uNikkhamai tovi taggayamANasassa bhAvAo mehuNaM pIDiyaM bhavai, taggayamANaso ya esaNaM na rakkhai, tattha pANAivAyapIDA bhavati, joemANo pucchijjai--kiM joesi ?, tAhe avalavai, tAhe musAvAyapIDA bhavati, tAo ya titthagarehiM gANuNNAyAuktikAuM adiNNAdANapIDA bhavai, tAsu ya mamattaM kareMtassa pariggahapIDA bhavati / " agastya carNi kI paMktiyA~ isa prakAra haiM-tassa pIDA vayANa tAsu gayacitto riyaM na sohetitti pANAtivAto pucchito kiM joesitti ? avalavati musAvAto, adattAdANamaNaNuNNAto titthakarehiM mihuNe vi gayabhAvo mucchAe pariggaho vi| Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. vyAkhyA-granthoM ke sandarbha meM : vyAkhyA-grantha paricaya 157 bhASA meM likhI jAne lgiiN| isa para haribhadra sUri ne saMskRta meM TIkA likhii| inakA samaya vikrama kI AThavIM zatAbdI hai| . yApanIya saMgha ke aparAjita sUri (yA vijayAcArya-vikrama kI AThavIM zatAbdI) ne isa para 'vijayodayA' nAma ko TIkA likhii| isakA ullekha unhoMne svaracita ArAdhanA kI TIkA meM kiyA hai| parantu vaha abhI upalabdha nahIM / haribhadra sUrikI TIkA ko AdhAra mAna kara tilakAcArya (vikrama kI 13-14 vIM zatAbdI) ne TIkA, mANikyazekhara (15 vIM zatAbdI) ne niyukti-dIpikA tathA samayasundara (vikrama kI 1611) ne dIpikA, vinayahaMsa (vikrama saM0 1573) ne vRtti, rAmacandra sUri (vikrama saM0 1678) ne vArtika aura pAyacandra sUri tathA dharmasiMha muni (vikrama kI 18vIM zatAbdI) ne gujarAtI-rAjasthAnI mizrita bhASA ke TabbA likhaa| kintu inameM koI ullekhanIya nayA cintana aura spaSTIkaraNa nahIM hai| ye saba sAmayika upayogitA kI dRSTi se race gae haiN| isakI mahattvapUrNa vyAkhyAe~ tIna hI haiM-do cUrNiyA~ aura tIsarI hAribhadrIya vRtti / 1-gAthA 1197 kI vRttiH ___dazakAlikaTIkAyAM zrI vijayodayAyAM prapaMcitA udgamAdidoSA iti neha prtnyte| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2-vyAkhyAgata prAcIna paramparAe~ dazavakAlika ke vyAkhyA-granthoM meM aneka prAcIna paramparAoM kA ullekha hai| kucha isa prakAra haiM : 1-eka bAra ziSya ne pUchA- "jana-zAsana meM pA~ca mahAvrata prasiddha haiM to phira rAtri-bhojana kA varjana mahAvratoM ke prakaraNa meM kyoM ?" AcArya ne kahA-"prathama aura antima tIrthaMkara ke tatkAlIna jana-mAnasa kI dRSTi se aisI prasthApanA kI gaI hai| prathama tIrthakara ke kAla meM manuSya Rju-jar3a the aura antima tIrthaMkara ke kAla meM vakra-jar3a / isIlie isa vrata ko mahAvratoM ke prakaraNoM meM sthApita kara diyA gayA tAki ve ise mahAvrata ke rUpa meM mAnate hue isakA bhaMga na kreN| zeSa bAIsa tIrthaMkaroM ke kAla meM yaha uttara-guNa kI koTi meM thaa|" . ziSya ne pUchA--- "yaha kyoM ?" AcArya ne kahA-'madhyavartI bAIsa tIthaMkaroM ke kAla meM manuSya Rju-prAjJa the| ve rAtri-bhojana kA sahaja bhAva se parityAga kara dete the|" 2-bhikSA grahaNa kI vidhi meM bhI sthavira-kalpika aura jina-kalpika muniyoM meM bhinnatA hai| jisa strI ke garbha kA nauvA~ mAsa cala rahA ho, aisI kAla-mAsavatI strI se sthavira-kalpika muni bhikSA grahaNa kara lete haiM parantu jina-kalpika muni jisa dina se strI garbhavatI hotI hai, usI dina se usake hAtha se bhikSA lenA banda kara dete haiN| 3-stanajIvI bAlaka ko stana-pAna chur3A strI bhikSA de to, bAlaka roe yA na roe, gacchavAsI muni usake hAtha se bhikSA nahIM lete| yadi vaha bAlaka korA stanajIvI na ho, dUsarA AhAra bhI karane lagA ho aura yadi vaha chor3ane para na roe to gacchavAsI muni usakI mAtA ke hAtha se bhikSA le sakate haiN| stanajIvI bAlaka cAhe stana-pAna na kara rahA ho phira bhI use alaga karane para rone lage usa sthiti meM bhI gacchavAsI muni bhikSA nahIM lete| gaccha-nirgata muni stanajIvI bAlaka ko alaga karane para, cAhe vaha roe yA na roe stana-pAna kara rahA ho yA na kara rahA ho, usakI mAtA ke hAtha se bhikSA nahIM lete| yadi vaha bAlaka dUsarA AhAra karane lagA ho usa sthiti meM use stana-pAna karate hue ko chor3a kara, phira cAhe vaha roe yA na roe, bhikSA de to nahIM lete aura yadi vaha stana-pAna na 1-jinadAsa cUrNi, pRSTha 153 / 2-vahI, pRSTha 180 : jA puNa kAlamAsiNI puvuTThiyA pariveseMtI ya therakappiyA geNhaMti, jiNakappiyA puNa jaddivasameva AvannasattA bhavati tao divasAo AraddhaM pariharati / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. vyAkhyA-granthoM ke sandarbha meM : vyAkhyAgata prAcIna paramparAe~ 156 kara rahA ho phira bhI alaga karane para roe to bhI bhikSA nahIM lete| yadi na roe to ve bhikSA le sakate haiN| ziSya ne pUchA- "bAlaka ko rote chor3a kara bhikSA dene vAlI gRhiNI se lene meM kyA doSa hai ?" AcArya ne kahA- 'bAlaka ko nIce kaThora bhUmi para rakhane se evaM kaThora hAthoM se uThAne se bAlaka meM asthiratA AtI hai| isase paritApa doSa hotA hai| billI Adi use uThA le jA sakatI hai|"2 1-(ka) agastya cUrNi : gacchavAsINa thaNajIvI thaNaM piyaMto nikkhitto rovatu vA mA vA amgahaNaM, aha apibaMto Nikkhitto rovaMte ( agahaNaM, arovaMte ) gahaNaM, aha bhattaM pi AhAreti taM pibaMte nikkhitte rovaMte amgahaNaM, arovaMte gahaNaM / gacchanigyattANa thaNajIvimmi Nikkhitte pibaMte ( apibaMte) vA rovaMte (aroyaMte) vA aggahaNaM, bhattAhAre pibaMte nikkhitte royamANe aroyamANe vA aggahaNaM, apibaMte royamANe aggahaNaM, aroyamANe gahaNaM / (kha) jinadAsa cUrNi, pRSTha 180 : tattha gacchavAsI jati thaNajIvI Nikkhitto to Na geNhaMti rovatu vA mA vA, aha annaMpi AhAreti to jati na rovai to geNhaMti, aha apiyaMtao Nikkhitto thaNajIvI rovai to Na geNhaMti, gacchaniggayA puNa jAva thaNajIvI tAva rovau vA mA vA apiyaMtao piyaMtio vA na geNhaMti, jAhe annapi AhAre payatto bhavati tAhe jai piyaMtao to rovai mA vA Na geNhaMti, apiyantao jadi rovai pariharaMti arovaMte geNhaMti / (ga) hAribhadrIya TIkA, patra 172 : cUrNi kA hI pATha yahA~ sAmAnya parivartana ke sAtha 'atrAyaM vRddhasampradAyaH' .. kahakara uddhRta kiyA hai| - 2-(ka) agastya cUrNi : estha dosA-sukumAlasarIrassa kharehiM hatthehi sayaNIe vA pIr3A, majjArAtIvA khANAkharaNaM krejjaa| (kha) jinadAsa cUrNi, pRSTha 180-81 : sIso Aha-ko tattha dosotti ?, Ayario Aha-tassa nikkhippamANassa kharehiM hatthehiM gheppamANassa ya aparittattaNeNa paritAvaNAdoso majjArAi vA avdhrejjaa| (ga) hAribhadrIya TIkA, patra 172 / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana .. . (4) sthavira-kalpika muni pramANa yukta keza, nakha Adi rakhate haiN| jina-kalpika muni ke keza aura nakha dIrgha hote haiM / ' (5) agni kI maMda A~ca se pakAyA jAne vAlA apakvapiSTa eka prahara meM pariNata hotA hai aura teja A~ca se pakAyA jAne vAlA zIghra pariNata ho jAtA hai| (6) kuharA prAyaH zizira Rtu-garbha mAsa meM par3A karatA hai| . 1-jinadAsa cUrNi, pRSTha 232 : dIhANi romANi kakkhIvatthagaMdhAdIsuHNahAvi alattayapADaNapAyogA, Na chajjaMti te dIhA dhAreuM, jiNakappiyAdINa diihaavi| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3-AhAra-caryA dazavakAlika eka AcAra-zAstra hai, isalie usake vyAkhyA-grantha usI maryAdA ke pratinidhi hoM, yaha asvAbhAvika nahIM hai| jo AcAra-saMhitAeM banatI haiM, ve deza-kAla aura pAripAzvika vAtAvaraNa ko apane-apane kalevara meM sameTe hue hotI haiN| yahI kAraNa hai ki unase hameM mUla pratipAdya ke sAtha-sAtha anya aneka viSayoM kI jAnakArI prApta hotI hai| itihAsa-grantha jaise AcAra-saMhitAoM ke parokSa-srota hote haiM, vaise hI AcAra-grantha itihAsa ke parokSa srota hote haiN| dazavakAlika aura usake vyAkhyA-grantha aitihAsika grantha nahIM haiM phira bhI unameM bhAratIya itihAsa ke aneka tathya upalabdha hote haiN| vyAkhyAkAroM ne viSaya kA sparza karate hue apane adhyayana kA pracura upayoga kiyA hai| unake bAhuzrutya ke sAtha-sAtha aneka navIna jJAna-srota pravAhita hue haiN| niyuktikAra aura cUrNikAra ne sAdhu kI caryA aura karttavya-vidhi kA jisa udAharaNa zailI meM nirUpaNa kiyA hai, vaha rasAtmaka hI nahIM, prANi-jagat ke prati hamAre dRSTikoNa ko kuzAgrIya banAne vAlI bhI hai| ___ isa sUtra ke pahale adhyayana kA nAma 'druma-puSpikA' hai| isameM muni AhAra kaise le aura kaisA le--ina do praznoM kA spaSTa nirUpaNa hai| kintu vaha AhAra kisalie le, kaise khAe aura usakA phala kyA hai-ina praznoM kA spaSTa nirUpaNa nahIM hai| niyuktikAra ne ina spaSTa aura aspaSTa praznoM kA saMkSepa meM bar3I mArmikatA se sparza kiyA hai| cUrNi aura TIkA meM niyuktikAra ke vaktavya ko kucha vistRta zailI meM samajhAyA gayA hai / niyuktikAra ne druma-puSpikA arthAt muni kI AhAra-caryA ke caudaha paryAyavAcI nAma . batalAe haiM' : . . . 1-druma-puSpikA 8-sarpa 2--AhAra-eSaNA ____3-gocara 10-akSa 4-tvaka 11-tIra 5-uJcha 12-golA 13-putra -jalaka 14-udaka 1-dazavakAlika niyukti, gAthA 37 / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 dazavaikAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana inameM 1,2,3,5,6,7,11 aura 12 kA viSaya hai-muni AhAra kaisA le aura kaise le ? ; 8 kA viSaya hai-muni kaise khAe ? ; 6,10 aura 13 kA viSaya hai-muni kisalie khAe ? aura 4,13,14 kA viSaya hai-bhojana karane kA phala kyA hai ? . 1. drumapuSpikA : .. jisa prakAra bhramara druma ke puSpa, jo akRta aura akArita hote haiM, ko mlAna kie binA rasa grahaNa karatA hai, vaise hI zramaNa bhI apane lie akRta aura akArita tathA gRhasthoM ko klAnta kie binA, AhAra grahaNa kare / 2. AhAra-eSaNA : ___ isameM tInoM eSaNAoM-- gaveSaNaSaNA, grahaNaiSaNA aura paribhogeSaNA kA grahaNa kiyA hai| muni udgama ke 16 doSa, utpAdana ke 16 doSa aura eSaNA ke 10 doSoM se rahita bhikSA le| 3. gocara : eka vaNika ke ghara eka choTA bachar3A thaa| vaha sabako bahuta priya thaa| ghara ke sAre loga usakI bahuta sAra-saMbhAla karate the| eka dina vaNika ke ghara jImanavAra huaa| sAre loga usameM laga ge| bachar3e ko na ghAsa DAlI gaI aura na pAnI pilAyA gyaa| dupaharI ho gii| vaha bhUkha aura pyAsa ke mAre raMbhAne lgaa| kula-vadhU ne usako sunaa| vaha ghAsa aura pAnI ko lekara gii| ghAsa aura pAnI ko dekha bachar3e kI dRSTi una para Tika gii| usane kula-vadhU ke banAva aura zRGgAra kI ora tAkA taka nhiiN| usake mana meM vicAra taka nahIM AyA ki usake rUpa-raMga aura zRgAra ko dekhe| isakA sAra yaha hai ki bachar3e kI taraha muni bhikSATana kI bhAvanA se aTana kre| rUpa Adi ko dekhane kI bhAvanA se caMcala citta ho gamana na kre| 4. tvak : ghuNa cAra prakAra ke hote haiM :-- (1) tvak khAdaka (3) kASTha-khAdaka (2) challi khAdaka (4) sAra-khAdaka 1-jinadAsa cUrNi, pRSTha 12 : / jahA bhamaro dumapupphehito akayamakAriyaM puppha akilAmento AhAreti, evaM ___ akayamakAriyaM niruvadhaM gihatthANaM apIlayaM AhAraM gennhi| 2-vahI, pRSTha 12 tathA dazavakAlika (bhA0-2), pRSTha 194,95,96 / 3-bahI, pRSTha 12 / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 5. vyAkhyA-granthoM ke sandarbha meM : AhAra-caryA isI prakAra bhikSu bhI cAra prakAra ke hote haiM : (1) kaI bhikSu tvak khAdaka hote haiM para sAra khAdaka nhiiN| (2) kaI bhikSu sAra khAdaka hote haiM para tvaka khAdaka nhiiN| (3) kaI bhikSu tvak khAdaka hote haiM aura sAra khAdaka bhii| (4) kaI bhikSu na tvak khAdaka hote haiM aura na sAra khAdaka / jo bhikSu tvacA ko khAne vAle ghuNa ke samAna hotA hai, usake sAra ko khAne vAle ghuNa ke samAna tapa hotA hai| jo bhikSu sAra ko khAne vAle ghuNa ke samAna hotA hai, usake tvacA ko khAne vAle ghuNa ke samAna tapa hotA hai| jo bhikSu chAla ko khAne vAle ghuNa ke samAna hotA hai, usake kATha ko khAne vAle ghuNa ke samAna tapa hotA hai| . jo bhikSu kATha ko khAne vAle ghuNa ke samAna hotA hai, usake chAla ko khAne vAle ghuNa ke samAna tapa hotA hai| 5. uccha : muni ajJAta piNDa le, pUrva sUcanA ke binA le, jAti Adi kA paricaya die binA le|' 6. meSa : jisa prakAra meSa pAnI ko hilAe-DulAe binA hI pI letA hai aura apanI pyAsa bujhA letA hai, usI prakAra bhikSA ke lie gayA huA muni bhI bIja, harita Adi ko lAMghate samaya halaphala na kre| aisI koI utAvala na kare, jisase dAtA mUr3ha bana jaae| vaha bIja Adi kA atikramaNa karatA ho to use dhairya se jatAe, jisase vaha unapara paira bhI na rakhe aura mUr3ha bhI na bane / 7. jalUka : . .joMka jaise mRdutA se rakta khIMca letI hai, vaise hI avidhi se dene vAle dAtA ke doSa kA mRdu-vacanoM se nivAraNa kare / . 1-jinadAsa cUrNi, pRSTha 12 / 2-vahI, pRSTha 12 jahA meso aNAyugANito pibeti evaM sAhuNAvi bhikSApavidveNa bIyakamaNAdi Na tahA hallaphalayaM kAyavvaM jahA bhikkhAe dAyA mUDho bhavai, so vA teNa vAreyavvo jeNa prihri| 3-vahI, pRSTha 12 / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 dazavaikAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana 8. sarpa: jisa prakAra sarpa jhaTa se bila meM praviSTa hotA hai, usI prakAra muni bhI muMha meM kSipta kavala ko svAda ke lie idhara-udhara ghumAe binA jhaTa se nikala jaae|' 6. vraNa : jisa prakAra vraNa ko zAnta karane ke lie usa para lepa kiyA jAtA hai, usI prakAra adhairya ko zAnta karane--dhRti kI surakSA ke lie muni AhAra kare, rUpa Adi ko bar3hAne ke lie nhiiN| 10. akSa: jisa prakAra yAtrA ko nirvAdha-rUpa se sampanna karane ke lie gAr3I ke pahiyoM meM tela cupar3A jAtA hai, usI prakAra saMyama-bhAra ko vahana karane ke lie muni AhAra kare / 11. tIra : jisa prakAra rathika apane lakSya meM tanmaya hokara hI use bIMdha sakatA hai, anyathA nahIM, usI prakAra bhikSA ke lie ghUmatA huA muni bhI saMyama-lakSya meM tanmaya hokara hI use prApta kara sakatA hai, anyathA nhiiN| zabda Adi viSayoM meM vyAkSipta hokara vaha saMyama se skhalita ho jAtA hai| 12. golA : lAkha ko yadi agni ke atyanta nikaTa rakhA jAe to vaha bahuta pighala jAtI hai, usakA golA nahIM banAyA jA sakatA aura yadi useM agni se ati dUra rakhA jAe to 1-jinadAsa cUrNi, pRSTha 12: / jahA sappo saratti bile pavisati tahA sAhuNA vi bhaNAsAveMteNa haNuyaM asaMsa raMteNaM AhAreyavvaM / 2-vahI, pRSTha 12-13: jahA vaNassa mA phuTTihiti to se makkhaNaM dijjai, evaM imasmavi jIvassa mA ghitikkhayaM karehii to se dijnai mAhAro, Na vaNNAiheu / 3-vahI, pRSTha 13: jahA sagaDassa jattAsAhaNaTThA ammaMgo dijjai, evaM saMjamamaravahaNatthaM AhA reyavvaM / 4-vahI, pRSTha 12: jahA rahio lakkhaM viMghiukAmo taduvautto vivai, vakkhittacitto phiTTai, evaM sAhUvi uvautto bhikkhaM hiMDato saMjamalakkhaM viMdhai, vakkhippaMto saddAiesu phitttti| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 5. vyAkhyA-granthoM ke sandarbha meM : AhAra-caryA vaha pighalatI nhiiN| aisI sthiti meM bhI golA nahIM banAyA jA sktaa| lAkha kA golA tabhI bana sakatA hai jabaki use na agni se ati dUra rakhA jAe aura na ati nikaTa / isI prakAra bhikSA ke lie gayA huA muni yadi atibhUmi (bhikSuoM ke lie gRha meM nirdhArita bhUmi) se Age calA jAtA hai to gRhasvAmI ko avizvAsa ho sakatA hai, aprIti ho sakatI hai| yadi vaha bahuta dUra khar3A rahatA hai to pahalI bAta hai ki dRSTigocara na hone ke kAraNa use bhikSA hI nahIM milatI aura dUsarI bAta hai ki gRhastha kaise detA hai, usakI eSaNA nahIM ho paatii| isalie muni bhikSA-bhUmi kI maryAdA ko jAna kara usase ati dUra yA ati nikaTa na Thahare, ucita sthAna para Thahare / ' 13. putra: ___jaise koI puruSa atyanta anivArya sthiti meM apane putra kA mAMsa khAtA haidhanya sArthavAha ne apanI putrI 'susumA' kA mAMsa kevala jIvita raha kara rAjagRha pahu~cane ke lie khAyA thA, kintu varNa, rUpa, bala Adi bar3hAne ke lie nahoM--vaise hI muni nirvANalakSya kI sAdhanA ke lie AhAra kare kintu varNa, rUpa Adi bar3hAne ke lie nahIM / 2 14. udaka : - jisa prakAra eka vaNika ne ratnoM kI surakSA ke lie apeya jala pIyA thA, usI prakAra muni ratnatrayI--jJAna, darzana aura cAritra--kI surakSA ke lie AhAra kre|3 tathA vRkSoM kI yaha prakRti hai ki ve apate anukUla Rtu meM puSpita hote haiM aura ucita 1-jinadAsa cUrNi, pRSTha 13 : . jahA jaMtumi golae kajjamANe jai amgiNA atilliyAvijjai tA atidavattaNeNa na sakkai kAuM, aha va nevAlliyAvijjai no ceva niggharati, NAtidUre NAtiAsaNNe a kae sakai baMdhiuM, evaM bhikkhApaviTTho sAhU jai aibhUmIe visai to tesiM agArahatthANaM appattiyaM bhavai teNa ya saMkaNAdidosA, aha dUre to na dIsai esaNAghAo ya bhavai, tamhA kulassa bhUmi jANittA pAiddUre NAsaNNe ThAiyavvaM / 2-vahI, pRSTha 13 / 3-vahI, pRSTha 13 / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 * dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana kAla meM phala bhI dete haiN| usI prakAra pacana-pAcana bhI gRhasthoM kI prakRti hai| sAdhu pacana-pAcana se dUra rahatA hai / 2 bhramara svAbhAvika rUpa se puSpita phUloM se rasa lekara apane Apako tRpta kara letA hai, vaise hI zramaNa bhI svAbhAvika rUpa se gRhastha ke lie bane hue bhojana meM se kucha lekara apane Apako tRpta kara letA hai| jaise--svabhAva-kusumita dravyoM ko bAdhA die binA bhramara rasa lete haiM, usI prakAra zramaNa bhI nAgarikoM ko bAdhA die binA, unake (nAgarikoM) lie sahaja banA huA bhojana lete haiN| 1-dazavakAlika niyukti, gAthA 108 : pagaI esa dumANaM jaM uusamayammi Agae saMte / pupphati pAyavagaNA phalaM ca kAleNa baMdhati // 2-jinadAsa cUrNi, pRSTha 68 / 6-vahI, pRSTha 68 / 4-vahI, pRSTha 68-69 / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4-muni kaisA ho? vanaspati tathA prANi-jagat ke svabhAvoM kI vicitratA Aja bhI AzcaryakAraka hai aura inakA svataMtra adhyayana apane Apa meM mahattvapUrNa hai| niyuktikAra aura cUrNikAra ne zramaNa ke aneka guNoM ko spaSTa karane ke lie vanaspati-jagat, prANi-jagat tathA anyAnya cara-acara padArtho ke guNoM ko chuA hai aura unake mAdhyama se zramaNa ke jIvana ko spaSTa karane kA sundaratama prayAsa kiyA hai| unhoMne vyAvahArika dRSTAntoM se isa viSaya ko samajhAyA hai, ata: yaha durUha viSaya bhI sarala bana gayA hai| isake adhyayana se zramaNa kI caryA, mAnasika vikAsa tathA cAritrika vikAsa kA spaSTa pratibimba sAmane A jAtA hai| niktikAra ne bAraha upamAoM dvArA bhikSu kA svarUpa batalAyA hai / ' TIkAkAra ne eka bhinna kartRka gAthA ko uddhRna karate hue zramaNa ke lie gyAraha upamAe~ prastuta kI haiM / 2 unameM kaI punarukta bhI haiN| 1. vaha sapa jaisA ho: yahA~ sarpa kI tulanA tIna bAtoM se kI gaI hai : 1. sarpa jaise ekAgra-dRSTi vAlA hotA hai, vaise hI muni bhI dharma meM ekAgra-dRSTi vAlA ho| .. 2. sarpa jaise para-kRta bila meM rahatA hai, vaise muni bhI para-kRta ghara meM rahe / 3 . 3. sarpa jaise bila meM jhaTa se praviSTa ho jAtA hai, vaise muni bhI AhAra ko jhaTa se nigala jaae|4 .. 1-dazavakAlika niyukti, gAthA 157 : / uragagirijalaNasAgaranahayalatarugaNasamo ya jo hoI / bhamaramigadharaNijalaruharavipavaNasamo jao samaNo // 2-hAribhadrIya TIkA, patra 83 / 3-jinadAsa cUrNi, pRSTha 72 : jahA uragasameNa hoyavvaM, tattha egaMtadidvittaNaM dhammaM paDucca kAyavvaM, parakaDapariNiTiyAsu vasahIsu vasitavvaM / 4-agastya cUrNi : bilamivapannagabhUteNa appANeNa AhAravitti jahA bilaM pannagaM nAsAetti / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana 2. vaha parvata jaisA ho: jaise parvata pabana se aprakampita hotA hai, usI prakAra muni bhI kaSToM se aprakampita ho| kintu parvata kI taraha jar3a aura kaThora na ho / ' 3. vaha agni jaisA ho : jaise agni indhana Adi se tRpta nahIM hotI, usI taraha muni bhI jJAna se tRpta na ho| jaise agni jalAte samaya--ise jalAnA cAhie, ise nahIM--yaha bheda nahIM karatI,2 usI prakAra muni bhI manojJa va amanojJa AhAra meM bheda na kare-rAga-dveSa na kre| 4. vaha sogara jaisA ho : sAgara jaise gambhIra hotA hai, athAha hotA hai, ratnoM kA Akara hotA hai aura maryAdA kA anatikramaNakArI hotA hai, usI prakAra muni bhI gambhIra ho, athAha ho, jJAna kA Akara ho aura maryAdA kA anatikramaNakArI ho| ( kintu sAgara kI taraha khArA hone ke kAraNa aspRhaNIya na ho ) 1-(ka) hAribhadrIya TIkA, patra 83 : girisamaH parISahapavanAkampyatvAt / (kha) jinadAsa cUrNi, pRSTha 72 : pavvaya sariseNa sAdhuNA hoyavvaM, tassa puNa panvayassa aNNANabhAvaM kharabhAvaM ca ujjhiUNaM tejassittaNaM prigijjhi| 2-jinadAsa cUrNi, pRSTha 72 : jaha vA so aggI iMdhaNAdINi DahamANe No katthai visesaM kareti-ibhaM DahitavvaM imaM vA aDahaNIyaM, evaM maNuNNAmaNuNNesu aNNapANAdisu phAsuesaNijjesu rAgo doso vA na kaayvvo| 3-(ka) jinadAsa cUrNi, pRSTha 72 : sAgarasarisiNa hoyavvaM sAhuNA, so ya gatIe khArattaNeNa apeyo na eyaM gheppai, kiM tu jANi ya samudassa gaMbhIrattaM agAhattaNaM va tANi gheppaMti, kahaM ? sAhuNA sAgaro iva gaMbhIreNa hoyavvaM, nANadaMsaNacarittehi ya agAheNa bhavitavvaM / (kha) hAribhadrIya TIkA, patra 83 : sAgarasamo gambhIratvAjjJAnAdiratnAkaratvAt svamaryAdAnatikramAcca / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. vyAkhyA-granthoM ke sandarbha meM : muni kaisA ho ? 166 5. vaha AkAza jaisA ho: jaise AkAza nirupalepa aura nirAlamba hotA hai, usI prakAra muni bhI mAtA-pitA Adi meM alipta ho aura svAvalambI ho / ' 6. vaha vRkSa jaisA ho: jaise vRkSa pakSiyoM ke lie AdhArabhUta hotA hai aura chedana-bhedana yA pUjA karane para samavRtti rahatA hai, usI prakAra muni bhI mokSa-phala cAhane vAloM ke lie AdhArabhUta ho aura mAna-apamAna meM sama ho / 7. vaha bhramara jaisA ho: jaise bhramara aniyata-vRtti vAlA tathA apanI bhUkha, deza aura kAla ko jAna kara vartane vAlA hotA hai, usI prakAra muni bhI aniyata-vRtti vAlA tathA apanI bhUkha, deza aura kAla ko jAnane vAlA ho / 3 / / 8. vaha mRga jaisA ho: - jaise mRga sadA udvigna-bhayabhIta rahatA hai, usI prakAra muni bhI saMsAra ke bhaya se sadA udvigna ho, sadA apramata ho / ' 6. vaha pRthvI jaisA ho: jaise pRthvI sabhI sparzo ko samabhAva se sahatI hai, usI prakAra muni bhI sabhI sparzoM ko samabhAva se sahane vAlA ho|5 -1-jinadAsa cUrNi, pR0 72 / / 2-(ka) hAribhadrIya TIkA, patra 83 / (kha) jinadAsa cUrNi, pRSTha 72 / . 3-vahI, pR0 72 : bhamareNa va aniyatavattiNA bhavitavvaM, kahaM ? bhamaro jahA esa ceva heTThA udaraM desaM kAlaM ca nAUNa carai, evaM sAhuNAvi goyaracariyAdisu desaM kAlaM ca bAUNa criynvN| 4-vahI, pR0 72 : jahA 'migo Niccunviggo tahA NiccakAlameva saMsArabhaunviggeNa appamatteNa bhaviyavvaM / ... 5-vahI, pR0 72 : . dharaNI viva savvaphAsavisaheNa sAhuNA bhvitvvN| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana 10. vaha kamala jaisA ho: ___ jaise kamala kIcar3a meM utpanna hotA hai, pAnI meM samRddha hotA hai, phira bhI unase alipta rahatA hai| usI prakAra muni bhI kAma se utpanna huA, bhogoM se bar3hA, phira bhI unase alipta ho / ' 11. vaha sUrya jaisA ho: jaise sUrya tejasvI hotA hai aura samasta loka ko bhedabhAva kie binA prakAzita karatA hai, usI prakAra muni bhI tejasvI ho tathA rAjA aura raMka kA bheda kie binA sabako samAna rUpa se dharma kA upadeza dene vAlA ho / 2 kahA bhI hai- jaise bar3e AdamI ko dharma kahe vaise hI tuccha ko kahe aura jaise tuccha ko kahe vaise bar3e AdamI ko kahe / 12. vaha pavana jaisA ho: ___ jaise pavana apratibaddha hotA hai--mukta hokara calatA hai, usI prakAra muni bhI apratibaddha-vihArI ho / 13. vaha viSa jaisA ho: jaise viSa sarva rasAnupAtI hotA hai--sabhI rasoM ko apane meM samAhita kara letA hai, usI prakAra muni bhI sarva rasAnupAtI ho--priya-apriya Adi sabhI sthitiyoM ko apane meM samAhita karane vAlA ho| kahA bhI hai hama manuSya haiN| na mitra haiM aura na paNDita, na mAnI haiM aura na dhana-garvita / jaisejaise loga hote haiM, hama bhI vaise hI bana jAte haiM jaise ki viSa rasa ke anurUpa hI apane ko parivartita kara letA hai|" 1-jinadAsa cUrNi, pR0 72 : jahA paumaM paMke jAyaM jale samiddhaM tehiM ceva novalippai, evaM sAhuNAvi kAmehi jAeNa bhogehiM saMvaddhieNa tahA kAyavvaM jahA tehiM na lippai / 2-vahI, pR0 72-73 : sUro iva teyasA jutteNa sAhuNA bhavitavvaM, jahA sUrodayo samaMtA aviseseNa logaM pagAsei, evaM sAhuNAvi dhammaM kahayaMteNa rAiNo dAsassa aviseseNa kaheyavvaM / 3-vahI, pR0 73 : ___ jahA pavaNo katthai Na paDibaddho tahA sAhuNAvi apaDibaddheNa hoyavvaM / 4-vahI, pR0 73 : sAhuNA visasameNa bhavitavvaM, bhaNiyaM cavayaM maNussA Na sahA Na paMDiyA, Na mANiNo Neva ya atthgbviyaa| jaNaM jaNaM (to) pabhavAmu tArisA, jahA visaM savvarasANuvAdiNaM // Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. vyAkhyA granthoM ke sandarbha meM : muni kasA ho ? 171 14. vaha tiniza jaisA ho: jaise tiniza kA paudhA saba ora jhuka jAtA hai, usI prakAra muni bhI bar3oM ke prati namra ho tathA zruta aura artha-grahaNa ke lie choToM ke prati bhI namra ho / ' 15. vaha vaMjula-vetasa jaisA ho : ___ jaise vaMjula ke nIce baiThane se sarpa nirviSa ho jAte haiM, usI prakAra muni bhI dUsaroM ko nirviSa karane vAlA ho--usake pAsa Ae hue krodhAkula puruSa bhI upazAnta ho jA~ya-aisI kSamatA vAlA ho / 16. vaha karNavIra (kaNera) ke phUla jaisA ho : ' jaise sabhI phUloM meM kaNera kA phUla spaSTa aura gandha rahita hotA hai, usI prakAra muni bhI sarvatra spaSTa aura azIla kI gandha se rahita ho / ' 17. vaha utpala jaisA ho: jaise utpala suMgaMdhayukta hotA hai, usI prakAra muni bhI zIla kI sugandha se yukta ho| 1-jinadAsa cUrNi, pR0 73 : tiNisA jahA savvato namai evaM jahArAiNie NamitavvaM, suttatthaM ca paDucca omarAiNiesuvi namiyavvaM / 2-vahI pR0 73 : . vaMjulo nAma vetaso, tassa kila heTu ciTThiyA sappA nivisI bhavaMti, eriseNa sAhuNA. bhavitavvaM, jahA kohAiehiM mahAvisehiM abhibhUe jIve uvasAsei / 3-vahI, pR0.73 : kaNavIrapuSpaM savvapupphesu pAgaDaM NiggaMdhaM ca, evaM sAhuNAvi savvattha pAgaDeNa bhaviyavvaM, jahA asuitti esa nigaMtheNaM asubhagaMdho na bhavai sIlassa evaM bhaviyavvaM / 4-vahI, pR0 73 : uppalasariseNa sAhuNA bhaviyavvaM, kahaM ? jahA uppalaM sugaMdhaM tahA sAhuNA sIlasugaMdheNa bhaviyavvaM / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana 18. vaha uMdura jaisA ho: jaise cUhA upayukta deza aura kAla meM vicaraNa karatA hai, usI prakAra muni bhI upayukta deza-kAla-cArI ho|' 16. vaha naTa jaisA ho: jaise naTa bahurUpI hotA hai, kabhI rAjA kA aura kabhI dAsa kA veza dhAraNa kara letA hai| usI prakAra muni bhI hara sthiti va kAma karane meM apane ko vaise hI banA letA hai| 20. vaha murge jaisA ho : jaise murgA prApta anAja ko pairoM se bikhera kara cugatA hai tAki dUsare prANI bhI unako cuga sake ( khA sakeM ), usI prakAra muni bhI saMvibhAgI ho--prApta AhAra ke lie dUsaroM ko nimaMtrita kara khAne vAlA ho / 21. vaha kA~ca jaisA ho : jaise kA~ca nirmala aura pratibimbagrAhI hotA hai, usI prakAra muni bhI nirmala aura pratibimbagnAhI ho| kAca vaisA hI pratibimba letA hai, jaisI vastu sAmane AtI hai| usI prakAra muni bhI taruNoM meM taruNa, sthaviroM meM sthavira aura baccoM meM baccA bana jaae|' 1-(ka) hAribhadrIya TIkA, patra 84 : ___ undurusamena upyuktdeshkaalcaarityaa| (kha) jinadAsa cUrNi meM isakA ullekha nahIM hai| 2-jinadAsa cUrNi, pR0 73 : jahA se bahurUvi rAyavesaM kAuM dAsavesaM dhArei evamAI, evaM sAhuNA mANA vamANesu naDasariseNa bhaviyavvaM / 3-vahI, pR0 73 : kukkuDo jaM labbhai taM pAeNa vikkirai tAhe aNNevi sattA cuNaMti, evaM saMvibhAgaruiNA bhaviyavvaM / 4-hAribhadrIya TIkA, patra 84 : Adarzasamena nirmalatayA taruNAdyanuvRttipratibimbabhAvena ca, uktaM cataruNaMmi hoi taruNo thero therehiM uharae ddhro| adAoviva evaM aNuyattai jassa jaM sIlaM // Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .5. vyAkhyAgranthoM ke sandarbha meM : muni kaisA ho ? 173 22. vaha agandhanakula-sarpa jaisA ho: sarpa do prakAra ke hote haiM : 1. gandhana-kula meM utpnn| 2. agandhana-kUla meM utpanna / gandhana jAti le sarpa Dasa kara cale jAte haiM kintu maMtroM se prerita ho punaH vahA~ Akara Dase hue sthAna (vraNa) para mu~ha rakhakara viSa ko cUsa lete haiN| agandhana jAti ke sarpa maranA svIkAra kara lete haiM, parantu vamana kie hue viSa ko puna: pInA svIkAra nahIM krte| usI prakAra muni bhI tyAjya kAma-bhoMgoM ko punaH pIne vAlA na ho / ' 23. vaha haDha vanaspati jaisA na ho : haDha eka jalaja vanaspati hai| usakI jar3a nahIM hotii| vAyu ke jhoMkoM se vaha idhara-udhara AtI-jAtI rahatI hai| jaise vaha abaddha-mUla aura asthira hotI hai, usI prakAra muni bhI abaddha-mUla aura asthira na ho / ' 1-jinadAsa cUrNi, pR0 87 / / 2-vahI, pR0 89 : haDho NAma vaNassaiviseso, so bahatalAgAdisu chiNNamUlo bhavati, tathA vAteNa ya Aiddho io ya nijji| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5-nikSepa-paddhati niyukti meM nikSepa-kathana se vyAkhyA kI paddhati milatI hai / nAma Adi vivikSAoM se zabdoM ke artha kA vistRta varNana milatA hai| udAharaNasvarUpa 'dasaveAliyaM' zabda ke Arambhika 'dasa' zabda kA artha-sphoTana nAma, sthApanA, dravya, kAla, kSetra aura bhAva-ina chaha nikSepoM se kiyA gayA hai| NAmaM ThavaNA davie khitte kAle taheva bhAve a| eso khalu nikkhevo dasagassa u chamviho hoi // 9 // prathama adhyayana 'dumapuSphiyA' ke 'duma' zabda kI vyAkhyA cAra nikSepoM se kI gaI hai : NAmadumo ThavaNadumo davvadumo ceva hoi bhAvadumo / emeva ya pupphassa vi caunviho hoi nikkhevo // 34 // 1. dharma: prathama adhyayana kI prathama gAthA meM 'dhamma' zabda AyA hai| cAra nikSepoM ke sahAre isakI vyAkhyA niyukti meM isa prakAra milatI hai : NAmaMThavaNAdhammo davvadhammo a bhAvadhammo a|| eesiM nANataM vucchAmi ahANupuvIe // 39 // davvaM ca asthikAyappayAradhammo a bhAvadhammo a| davvassa pajjavA je te dhammA tassa davvassa // 40 // dhammatthikAyadhammo payAradhammo ya visayadhammo y| loiyakuppAvayaNi loguttara logaNegaviho // 41 // gammapasudesarajje purvrgaamgnngottiraaiinnN| sAvajjo u kutitthiyadhammo na jiNehi u pasatyo // 42 // duviho loguttario suadhammo khalu carittadhammo a| suadhammo samAo carittadhammo samaNadhammo // 43 // nikSepa-zailI se artha-kathana karane ke kAraNa paryAyavAcI zabda aura bhedAnubhedoM kA vistRta varNana niyukti, cUrNi aura TIkA meM milatA hai| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 5. vyAkhyA-granthoM ke sandarbha meM : nikSepa-paddhati 175 ___ inake saMkalana meM tatkAlIna rAjya-vyavasthA, sabhyatA aura vibhinna AcAroM para prakAza par3atA hai| jaise(1) gamya-dharma-vivAha sambandhI AcAra / dakSiNApatha meM mAme kI lar3akI ke sAtha vivAha kiyA jA sakatA thA, uttarApatha meM nhiiN| (2) pazu-dharma-pazu kA AcAra / mAtA, bhaginI Adi bhI unake lie gamya hotI thiiN| (3) deza-dharma-deza kA AcAra / dakSiNApatha kI veSa-bhUSA bhinna hai aura uttarApatha kI bhinn| (4) rAjya-dharma-rAjya kA AcAra, lATa deza meM kara bhinna hotA hai aura uttarApatha meM bhinn| (5) pura-dharma evaM grAma-dharma-nagara evaM gA~va kA aacaar| gA~va meM akelI strI bhI idhara-udhara A-jA sakatI thI kintu nagara meM akelI strI na A-jA sakatI thI, dUsarI strI ke sAtha hI jAtI thii| (6) gaNa-dharma-malla Adi gaNataMtra rAjyoM kI vyvsthaa| eka sthAna meM sAmUhika rUpa se pAna karanA unakA AcAra thaa| (7) goSThI-dharma-samavayaska vyaktiyoM kA AcAra / ve utsava Adi meM sammilita ... hokara rucikara bhojana Adi banAte aura sahabhojana krte| (8) rAja-dharma-rAjA kA AcAra / duSTa kA nigraha aura sajjana kA paripAlana ... yaha rAja-dharma hai| 2. artha ( arthazAstra ): saMkSepa meM artha ( sampatti ) chaha prakAra kA hotA hai : (1) dhAnya (4) dvipada .. (2) ratna (5) catuSpada (3) sthAvara (6) kupya inameM sthAvara acala-sampati hai aura zeSa saba cala-sampatti ke prakAra haiN| vistAra __ meM artha (sampatti) 64 prakAra kA hai : (1) dhAnya- 24 prakAra (2) ratna 24 prakAra (3) sthAvara 3 prakAra 1-hAribhadrIya TIkA, patra 22 / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 dazavakAlika : samIkSAtmaka adhyayanaeka (4) dvipada 2 prakAra (5) catuSpada 10 prakAra (6) kupya 1 prakAra dhAnya ke 24 prakAra : (1) jau (13) alasI (2) gehU~ (14) kAlA canA .. (3) zAli cAvala (15) tiuDayA (4) brIhi-vana cAvala (16) niSpAva (gujarAta meM ise 'vAla' kahate haiM) (5) sAThI cAvala (17) moTha (6) kodo, kodava (18) rAjamASa-lobhiyA, caulA (7) aNukara (16) ikSu / (8) kAMgaNI (20) caulA (6) rAlaka (21) rahara , (10) tila (22) kulathI (11) mUMga (23) dhaniyA (12) ur3ada (24) maTara cUrNikAra ke anusAra 'masUra' ko mAlavA Adi dezoM meM 'caulA' kahA jAtA thA aura vRttikAra ne rAjamASa kA artha 'caulA' kiyA hai / 1-dazavakAlika niyukti, gAthA 252, 253 / 2-dezInAmamAlA (152) meM isake do artha kie haiM--(1) mAkAra aura (2) dhAnya-vizeSa / 3-pAiyasahamahaNNava (pR. 537) meM ise dezI zabda mAnakara isakA artha mAlava-deza meM prasiddha eka prakAra kA dhAnya kiyA hai| 4-jinadAsa cUrNi, pR0 212: masUrA mAlavavisayAdisu cvlgaa| 5-hAribhadrIya TIkA, patra 193 : raajmaassaa:-dhvlkaaH| Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. vyAkhyA-granthoM ke sandarbha meM : nikSepa-paddhati 177 ratla ke 24 prakAra : (1) svarNa (6) vajra (17) vastra / (2) trapu-kalaI (10) maNi (18) amilA-UnI vastra (3) tAmra (11) muktA (16) kASTha. .. . (4) rajata-cA~dI (12) pravAla (20) carma-mahiSa, siMha Adi kA (5) loha (13) zaMkha (21) danta-hAthI dA~ta Adi (6) sIsA, rAMgA (14) tiniza' (22) bAla-camarI gAya Adi ke (7) hiraNya-rupayA (15) agaru (23) gandha-saugandhika dravya (8) pASANa-vijAtIyaratna (16) candana (24) dravya-auSadhi-pIpara Adi sthAvara ke tIna prakAra : sthAvara-acala sampatti tIna prakAra kI hotI hai : (1) bhUmi, (2) gRha aura (3) vRkss-smuuh| bhUmi kA artha hai-kssetr| ve tIna prakAra ke hote haiM : (1) setu, (2) ketu aura (3) setu-ketu / gRha tIna prakAra ke hote haiM : :: (1) khAta-bhUmigRha, (2) ucchrita-prAsAda aura (3) khAta-ucchrita-bhUmigRha ke Upara praasaad| tarugaNa' : nAriyala, kadalI Adi ke ArAma / 1-hAribhadrIya TIkA, patra 193 / 2-dekho, dezInAmamAlA, 5 // 11: . . isake do artha haiM--tiniza vRkSa (gujarAtI meM taNacha) aura madhu-paTala-madhumakkhI kA chttaa| 3-dazavakAlika niyukti, gAthA 256 : - bhUmI gharA ya tarugaNa tivihaM puNa thAvaraM muNeavvaM / 4-jinadAsa cUrNi, pR. 212: gharaM tivihaM-khAtaM ussitaM khAositaM, tattha khAyaM jahA bhUmigharaM, ussitaM jahA pAsAo, khAtaussitaM jahA bhUmigharassa uvari paasaado| 5-vahI, pR0 212 tarugaNA jahA naalikerikdliimaadii|. . . Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 dazavaikAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana dvipada ke do prakAra : (1) cakrArabaddha-do pahiyoM se calane vAle gAr3I, ratha Adi / (2) manuSya-dAsa, bhRtaka Adi / catuSpada ke dasa prakAra : (1) go-jAti (6) azva-jAti (2) mahiSa-jAti (7) azvatara-jAti (3) uSTra-jAti (5) ghoTaka-jAti (4) aja-jAti (9) gardabha-jAti (5) bher3a-jAti (10) hasti-jAti pakkhalI yA vAlhIka Adi dezoM meM utpanna jAtya hayoM ko 'azva' aura ajAtya ( sAmAnya jAtIya ) hayoM ko 'ghoTaka' kahA jAtA hai|4 kupya: pratidina ghara ke kAma meM Ane vAlI upakaraNa-sAmagnI-zayana, Asana, tAmrakalaza, ghaTa Adi ko 'kupya' kahA jAtA hai|" 1-dazavakAlika niyukti, gAthA 256 : cakkArabaddhamANusa duvihaM puNa hoi dupayaM tu|| 2-vahI, gAthA 257 : gAvI mahisI uTThA ayaelagaAsaAsataragA a| ghoDaga gaddaha hatthI cauppayaM hoi dasahA u|| 3-jinadAsa cUrNi, pR0 213 : assatarA nAma je vijAtijAyA jahA mahAmaddaeNa diilvaaliyaae| 4-(ka) jinadAsa cUrNi, pR0 212-13 : Aso nAma jaccassA je pakkha livisayAdisu bhavaMti. je puNa ajavajAti jAtA te ghoDagA bhavaMti / (kha) hAribhadrIya TIkA, patra 194 : azvA-vAlhIkAdidezotpannA jAtyAH' 'ajAtyA ghoTakAH / 5-(ka) jinadAsa cUrNi, pR0 213 : kuviyaM nAma ghaDaghaDiuduMcaNiyaM sayaNAsaNabhAyaNAdi gihavitthAro kuviyaM bhnnnni| (kha) hAribhadrIya TIkA, patra 194 / Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. vyAkhyA-granthoM ke sandarbha meM : nikSepa-paddhati 176 3. apAya : apAya kA artha hai--prityaag| vaha cAra prakAra kA hai' : (1) dravya apAya, (2) kSetra apAya, (3) kAla apAya aura (4) bhAva apAya / inako samajhAte hue niyuktikAra ne aneka dRSTAntoM aura aitihAsika tathyoM ko prastuta kiyA hai / jaise (1) dravya apAya : . ise 'do bhAI aura naulI'---ke dRSTAnta se spaSTa kiyA hai / dekho--"dazavakAlika cUrNi kI kathAe~" kathA-saMkhyA 16 / (2) kSetra apAya : dazArha harivaMza meM unna rAjA the| kaMsa ne mathurA kA vidhvaMsa kara diyaa| rAjA jarAsandha kA bhaya bar3hA taba usa kSetra ko apAya-bahula jAna kara dazArha vahA~ se cala kara dvAravatI A ge|5 . (3) kAla apAya : eka bAra kRSNa ne bhagavAn ariSTanemi se pUchA-bhagavan ! dvAravatI kA nAza kaba hogA ? ariSTanemi ne kahA--bAraha varSoM meM pAyana RSi ke dvArA isakA nAza hogaa| dvaipAyana RSi ne jana-zruti se yaha bAta sunii| "mujha se nagarI kA vinAza na ho, 1-hAribhadrIya TIkA, patra 35 / . .. 2.-dazavaikAlika niyukti, gAthA 55 / 3-hAribhadrIya TIkA, patra 35-36 / / 4-dazavakAlika niyukti, gAthA 56 : khetaMmi avakkamaNaM dasAravaggarasa hoi avrennN| 5-hAribhadrIya TIkA, patra 36 : khittApAodAharaNaM dasArA harivaMsarAyANo ettha mahaI kahA jahA harivaMse / uvaogiyaM ceva bhaNNae, kaMsaMmi viNivAie sAvAyaM khettameyaMtikAUNa jarAsaMdharAyabhaeNa dasAravaggo mahurAo avakkamiUNa bAravaI gotti| .. Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana isalie isa kAla kI avadhi meM aura kahIM calA jAU~"-yaha soca ve dvArakA ko chor3a uttarApatha meM cale ge| (4) bhAva apAya : ____ ise 'tumheM vandanA kaise kareM'--isa dRSTAnta se spaSTa kiyA hai| dekho-"dazavakAlika cUrNi kI kathAe~", kathA-saMkhyA 16 / 4. upAya : __upAya kA artha hai-icchita vastu kI prApti ke lie prytn-vishess| vaha cAra prakAra hai : (1) dravya upAya : sonA nikAlane aura use zuddha rUpa meM prApta karane kA upAya dhAtuvAda hai| (6) kSetra upAya : hala Adi kSetra ko taiyAra karane kA upAya hai| naukA se samudra ke pUrvI taTa se pazcimI taTa para jAnA / " 1-dazavakAlika niyukti, gAthA 56 : dIvAyaNo a kaale.....| (kha) hAribhadrIya TIkA, patra 36-37 : kaNhAcchieNa bhagavayA riTuNemiNA vAgariyaM-bArasahiM saMvaccharehiM dIvAyaNAo bAravaINayarI viNAso, ujjotatarAe gagarIe paraMparaeNa suNiUNa dIvAyaNaparivvAyao mA NagariM viNAsehAmitti kAlAvadhimaNNao gamemitti uttarAvahaM go| 2-(ka) dazavakAlika niyukti, gAthA 61-62 : emeva cau vigappo hoi uvAo 'vi tattha davvaMmi / dhAtuvvAo paDhamo naMgalakuliehiM khettaM tu|| kAlo a nAliyAihiM hoi bhAvaMmi paMDio abho| corassa kae naTaii vaDDhakumAri parikahei // (kha) hAribhadrIya TIkA, patra 41,42 / 3-hAribhadrIya TIkA, patra 40 : dravyopAye vicArye 'dhAturvAdaH' suvarNapAtanotkarSalakSaNo dravyopAyaH / 4-vahI, patra 40 : - kSetropAyastu lAgalAdinA kSetropakramaNe bhavati / ... 5-jinadAsa cUrNi, pR0 44 : jahA nAvAe puvvavetAlIo avarAveyAliM gmmi| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. vyAkhyA-granthoM ke sandarbha meM : nikSepa-paddhati (3) kAla-upAya-nAlikA kAla jAnane kA upAya hai / (4) bhAva-upAya--ise do udAharaNoM se spaSTa kiyA hai-eka khaMbhe kA prAsAda (dekho dazavakAlika cUNi kI kathAe~, kathA-saMkhyA 18) aura do vinaya aura vidyA (dekho vahI, kathA-saMkhyA 16) / __apAya aura upAya ke nikSepoM meM die hue lokottara udAharaNoM se niyukti-kAla, cUrNi-kAla aura vRtti-kAla meM sAdhu-saMgha kI jo sthiti thI, usakA yathArtha citra hameM prApta hotA hai| (1) dravya-apAya kA lokottara rUpa : utsarga-vidhi ke anusAra mumukSu ko adhika dravya ( vastra, pAtra Adi ) tathA svarNa Adi grahaNa nahIM karanA caahie| kintu vizeSa kAraNa upasthita hone para cira-dIkSita sAdhu yadi unakA grahaNa kare to kAraNa samApta hote hI unakA apAya-parityAga kara de| (2) kSetra-apAya kA lokotara rUpa : __muni jisa kSetra meM vihAra karatA ho, yadi vaha kSetra aziva Adi se AkrAnta ho jAe to muni usa kSetra kA apAya kara de / (3) kAla-apAya kA lokottara rUpa : durbhikSa Adi kI sthiti utpanna hone para muni ko vaha samaya anyatra bitAnA cAhie, jahA~ durbhikSa Adi kI sthiti na ho / (4) bhAva-apAya kA lokottara rUpa : ___ muni krodha Adi kA apAya kare / 4 1-hAribhadrIya TIkA, patra 39 : ihotsargato mumukSuNA dravyamevAdhikaM vastrapAtrAdyanyadvA kanakAdi na grAhya, zikSakAhisaMdiSTAdikAraNagRhItamapi tatparisamAptau parityAjyam / 2-jinavAsa cUrNi, pR0 41 : sAhuNAvi asivAdIhiM kAraNehiM khetAvAo kaayvvo| 3-vahI, pR0 41 : sAhuNAvi dunbhikkhassa avAto asivANaM ca kAyavvo, Na-u apuNNe AgaMtavvaM muuddhttaae| 4-hAribhadrIya TIkA, patra 39: krodhAdayo'prazastabhAvAsteSAM vivekaH-narakapAtanAdyapAyahetutvAtparityAgaH / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana (1) dravya-upAya kA lokottara rUpa : (1) jaise dhAtuvAdika upAya se sonA banAte haiM usI prakAra muni saMghIya-prayojana utpanna hone para yoni-prAbhRta Adi grantha -nirdiSTa upAyoM se sonA taiyAra kare / (2), vizeSa sthiti utpanna hone para vidyA-bala se aisA dRzya upasthita kare, jisase kaThina sthiti upazAnta ho jaae|2 / ____ niyuktikAra ne upAya ke kevala cAra vikalpa batalAe haiN| unhoMne jo udAharaNa die haiM ve sAre laukika haiM / 3 lokottara vikalpoM kI unhoMne koI carcA nahIM kI hai| cUrNikAra ne lokottara upAyoM kI carcA kI hai| vahA~ saMgha-kArya ke lie svarNa-nirmANa aura vidyA prayoga kA apavAda svIkAra kiyA hai| vRttikAra ne lokottara upAyoM kI carcA ko hai kintu cUrNikAra ke isa ( svarNa-nirmANa ) abhiprAya ko unhoMne parAbhimata ke rUpa meM uddhRta kiyA hai| unake anusAra dravya-upAya kA lokottara rUpa yaha haipaTala ( chAcha se bhare hue vastra ) Adi ke prayoga se jala ko prAsuka banAnA / 6 cUrNi kA apavAda vRttikAra ko mAnya nahIM rahA aura vRtti kA apavAda Aja mAnya nahIM hai / isakA niSkarSa yaha hai ki cUrNi-kAla meM sAdhu-saMgha bar3I kaThinAiyoM se gujara rahA thA / usa paristhiti meM aneka vidhi-vidhAna nirmita hue| Agama-kAla meM ahiMsA kA sthAna sarvocca thaa| usake sAmane saMgha kA sthAna gauNa thA, kintu isa madhyakAla meM saMgha ne bahuta U~cA sthAna prApta kara liyaa| yaugika siddhiyoM kA prayoga bhI mAnya hone lgaa| vRtti-kAla meM kaThinAiyA~ bhinna prakAra kI thiiN| isalie apavAda bhI bhinna prakAra ke bane / Aja donoM prakAra kI kaThinAiyA~ nahIM haiN| 1-jinadAsa cUrNi, pR0 44 : . davvovAyo jahA dhAtuvAiyA uvAeNa suvaNNaM kareMti, evaM tArise saMghakajje samuppaNNe uvAeNa joNIpAhuDAiyaM paDiNIyaM AsayaMti / 2-vahI, pR0 44 : vijA tisaehiM vA erise darisei jeNa uvasamei / 3-dazavaikAlika niyukti, gAthA 61-62 / 4-jinadAsa cUrNi, pR0 44 / 5-hAribhadrIya TIkA, patra 40 : 3. anye tu yoniprAbhRtaprayogataH kAJcanapAtanotkarSalakSaNameva saMGghAtaprayojanAdau dravyopAyaM vyaacksste| 6-vahI, patra 40 : ... lokottare tvadhvAdau paTalAdiprayogataH prAsukodakakaraNam / .. Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. vyAkhyA-granthoM ke sandarbha meM : nikSepa-paddhati 183 (2) kSetra-upAya kA lokottara rUpa : vidyA-bala se durgama mArga ko pAra karanA / ' vRttikAra ke anusAra vaha isa prakAra hai--AhAra ke lie paryaTana kara tadupayukta kSetra kI eSaNA karanA / yahA~ bhI vRttikAra ne cUrNikAra ke abhiprAya ko parAbhimata ke rUpa meM uddhRta kiyA hai| (3) kAla-upAya kA lokottara rUpa : sUtra ke parivartana se kAla ko jAnanA / / (4) bhAva-upAya kA lokottara rUpa : AcArya zaikSa kI upasthApanA dene se pUrva usake mAnasika bhAvoM ko acchI taraha se jAna le aura yaha nirNaya kare ki-"yaha pravrAjanIya hai yA nahIM ? pravrajita karane para bhI yaha muNDita karane yogya hai yA nahIM ?"5 . 5. AcAra: / AcAra kA artha hai-bhinna-bhinna rUpoM meM pariNamana / jo dravya vivakSita rUpoM meM pariNata ho sakatA hai, use AcAravAn aura jo pariNata nahIM ho sakatA ho, use anAcAravAn kahA jAtA hai / 6 . 1-jinadAsa cUrNi, pR0 44 : vijjAisaehiM addhANAisu nitthariyavvaM / 2-hAribhadrIya TIkA, patra 40 : - lokottarastu vidhinA prAtarazanAdyarthamaTanA dinA kSetrabhAvanam / 3-vahI, patra 40 : . anye tu vidyAdibhizca dustarAdhvataraNalakSaNaM kSetropAyamiti / .4-vahI, patra 40 lokottarastu sUtraparAvartanAdibhistathA bhavati / 5-vahI, patra 42 : evamihavi sehANamuvaDhAyaMtayANaM uvAeNa gIattheNa dipariNAmAdiNA bhAvo jANiavvotti, kiM ee pavvAvaNijjA navatti, pavvA viesuvi tesu muMDAvaNAisu emeva vibhaasaa| 6-vahI, patra 101 : AcaraNaM AcAraH dravyasyAcAro dravyAcAraH, dravyasya yadAcaraNaM tena tena prakAreNa prinnmnmityrthH| Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana AcAra cAra prakAra kA hai (1) nAma-AcAra-jisakA nAma 'AcAra' ho| (2) sthApanA-AcAra-jisa sacetana yA acetana vastu meM 'AcAra' kA Aropa kiyA gayA ho| (3) dravya-AcAra--yaha chaH prakAra kA hai| (4) bhAvAcAra-darzana, jJAna, cAritra, tapa aura vIrya ke bheda se pA~ca prakAra .. kA hotA hai| dravya-AcAra ke chaha prakAra : (1) nAmana : jhukane kI dRSTi se--tiniza AcAravAn hotA hai| eraNDa anAcAravAn hotA hai, vaha jhukatA nahIM TUTa jAtA hai| (2) dhAvana : dhone ko dRSTi se-haldiyA raMga kA kapar3A AcAravAn hotA hai| dhone se usakA raMga utara jAtA hai| kRmirAga se raMgA huA kapar3A anAcAravAn hotA hai| dhone se usakA raMga nahIM utrtaa| (3) vAsana : vAsana kI dRSTi se--iMTa, khaparaila Adi AcAravAna hote haiM unheM pATala Adi phUloM se vAsita kiyA jA sakatA hai| vajra anAcAravAna hotA hai, use suvAsita nahIM kiyA jA sktaa| 1-hAribhadrIya TIkA, patra 101 : AcArasya tu catuSko nikSepaH, sa cAyam-nAmAcAraHsthApanAcAro dravyAcAro bhAvAcArazca / 2-vahI, patra 101: dravyAcAramAha-nAmanadhAvanavAsanazikSApanasukaraNAvirodhIni dravyANi yAni loke tAni dravyAcAraM vijAnIhi / 3-(ka) vahI, patra 101: vAsanaM prati kavelukAdyAcAravat sukhena pATalAkusumAdimirvAsyamAnatvAt, vaiDUryAdyanAcAravat azakyatvAt / (kha) jinadAsa cUrNi, pR064 : AyAramaMtIo kavellugAo iTThagAo vA, aNAyAramantaM vairaM, taM na sakae vaaseddN| Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___5. vyAkhyA-granyoM ke sandarbha meM : nikSepa-paddhati 185 (4) zikSApaNa : zikSaNa kI dRSTi se totA aura mainA AcAravAn hote haiM unheM manuSya kI bolI sikhAI jA sakatI hai| kaue Adi anAcAravAna hote haiM-unheM manuSya kI bolI nahIM sikhAI jA sktii| (5) sukaraNa : saralatA se karane kI dRSTi se sonA AcAravAna hotA hai, use galA-tapAkara saralatA se aneka prakAra ke AbhUSaNa banAe jA sakate haiN| ghaMTA-loha AcAravAn nahIM hotA hai, use tor3akara usakI dUsarI vastu nahIM banAI jA sktii| (6) avirodha : avirodha kI dRSTi se gur3a aura dahI AcAravAna hote haiM unakA yoga rasotkarSa paidA karatA hai| tela aura dUdha anAcAravAna hote haiM, unakA yoga roga utpanna karatA hai| 6. pada: (1) jisase calA jAtA hai, use 'pada' kahate haiM, jaise--hasti-pada, vyAghra-pada, siMha-pada Adi-Adi / ' (2) jisase kucha niSpanna kiyA jAtA hai, use 'pada' kahate haiM, jaise-nakha-pada, parazu pada aadi-aadi| pada cAra prakAra kA hotA hai : (1) nAma-pada-jisakA 'pada' nAma ho / (2) sthApana-pada-jisa sacetana yA acetana vastu meM 'pada' kA Aropa kiyA - gayA ho| (3) drvy-pd| (4) bhAva-pada / 1-jinadAsa cUrNi, pR0 76 : gammati jeNaMti taM padaM bhaNNai, jahA hatthipadaM vagdhapadaM sIhapadaM evamAdi / 2-vahI, pR0 76 : padaMNAma jeNa nivvattijjai taM padaM bhaNNai, jahA nahapadaM parasupadaM vAsipadaM / 3-dazavaikAlika niyukti, gAthA 166 : NAmapayaM ThavaNapayaM datvapayaM ceva hoi bhaavpyN| ekkekkaMpiya etto gavihaM hoi nAyavvaM // Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana davya-pada ke gyAraha prakAra'(1) AkoTTima-pada jaise--rupayA / yaha donoM ora se mudrita hotA hai / (2) utkIrNa-pada jaise--prastara meM nAma utkIrNa hotA hai athavA kAMsya-pAtra utkIrNa hotA hai| (3) upaneya-pada jaise-vakula Adi ke AkAra ke miTTI ke phUla banAkara unheM pakAte haiM, phira garama kara unameM moma DAlA jAtA hai| usase ve moma ke phUla bana jAte haiM / 2 . (4) pIr3ita-pada jaise--pustaka ko veSTita kara rakhA jAtA hai taba usameM bhaMgAvaliyA~ uTha jAtI haiN| (5) raMga-pada jaise raMgane para kapar3A vicitra rUpa kA ho jAtA hai| (6) grathita-pada jaise ---gUMthI huI maalaa| (7) veSTima-pada jaise--puSpamaya mukuTa / Anandapura meM aise mukuTa banAe jAte the|3 . (8) pUrima-pada jaise-jeta kI kuNDI banAkara vaha phUloM meM bharI jAtI hai| usameM aneka chidra hote haiN| 1-dazavakAlika niyukti, gAthA 167 : . AuTTimaukkinnaM uNNejjaM pIlimaM ca raMgaM ca / gaMthimaveDhimapUrima vAimasaMghAimacchejjaM // 2-hAribhadrIya TIkA, patra 87 : tahA baulA dipupphasaMThANANi cikkhillamayapaDibiMbagANi kAuM pacnati, tao tesu bagghAritA mayaNaM chubmati, tao mayaNamayA pupphA hvnti| 3-jinadAsa cUrNi, pR0 76 : / veDhiyaM jahA ANaMdapure puSphamayA mauDA kIraMti / 4-vahI, pR0 76 : pUrimaM vittamayI kuMDiyA karitA sA puSphANaM bharijjai, tattha chiDDA bhavaMti evaM puurimN| Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. vyAkhyA-granthoM ke sandarbha meM : nikSepa-paddhati 187 (8) vAtavya-pada jaise--vastra nirmita azva Adi / (10) saMghAtya-pada jaise-striyoM kI kaMculiyA~ aneka vastroM ke jor3a se banatI haiN| (11) cheda-pada jaise--abhr-pttl| bhAva-pada do prakAra kA hotA hai' : (1) apraagh-pd| (2) no-aparAdha-pada / aparAdha-pada chaha prakAra kA hotA hai - (1) indriya, (2) viSaya, (3) kaSAya, (4) parISaha, (5) vedanA, (6) upasarga / ye mokSa-mArga ke vighna haiM, isalie inheM aparAdha-pada kahA gayA hai / no-aparAdha-pada do prakAra kA hotA hai : (1) mAtRkA-pada-mAtRkA akSara athavA tripadI-utpAda, vyaya aura dhrauvya / (2) no-mAtRkA-pada-jo-mAtRkA-pada do prakAra kA hotA hai| (1) grathita-racatAbaddha / (2) prakIrNaka-kathA, muktaka / prathita-pada cAra prakAra kA hotA hai : ... (1) gadya (2) padya (3) geya (4) caurNa gadya : - 'jo madhura hotA hai-sUtra madhura, artha madhura aura abhidhAna madhura-isa prakAra tIna rUpoM meM madhura hotA hai, jo sahetuka hotA hai, jo silasilevAra grathita-racita hotA hai, jo 1-jinadAsa cUrNi, pR0 77 / . 2-dazavakAlika niyukti, gAthA 175 / 3-vahI, pR0 77 : ... patiNNagaM nAma jo paiNNA kahA kIrai taM paiNNagaM bhaNNai / ..: 4-vahI, gAthA 170 : ___gajaM pajjaM geyaM cuNNaM ca caumvihaM tu gahiyapayaM / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana apAda-caraNa-rahita hotA hai, jo virAma-sahita hotA hai--pATha ke nahIM kintu artha ke virAma se yukta hotA hai (jaise-"jinnvrpaadaarviNdsdaanniurunnimmllshssaa|" isa pUre vAkya ko samApta kie binA virAma nahIM liyA jA sktaa| jo anta meM aparimitabRhad hotA hai aura anta meM jisakA mRdu-pATha hotA hai, use gadya kahate haiN|' padya: yaha tIna prakAra kA hotA hai2(1) sama : jisake pAda-caraNa tathA akSara sama hoM, use sama kahate haiM / kaI yaha bhI mAnate haiM ki jisake cAroM caraNoM meM samAna akSara hoM, use sama kahA jAtA hai| (2) ardhasama : jisake pahale aura tIsare tathA dUsare aura cauthe caraNoM ke akSara samAna hoM, use ardhasama kahate hai| (3) viSama : jisake sabhI caraNoM meM akSara viSama hoM, use viSama kahate haiN| geya : jo gAyA jAtA hai use geya (gIta) kahate haiM / vaha pA~ca prakAra kA hotA hai3 (1) taMtrosama- jo vINA Adi taMtrI ke zabdoM ke sAtha-sAtha gAyA jAtA hai, use taMtrIsama kahate haiN| (2) tAlasama--jo tAla ke sAtha-sAtha gAyA jAtA hai, use tAlasama kahate haiN|' 1-dazavakAlika niyukti, gAthA 171 : mahuraM heunijuttaM gahiyamapAyaM viraamsNjuttN| . aparimiyaM ca'vasANe kavvaM gajjaM ti nAyavvaM // 2--vahI, gAthA 172 : pajjaM tu hoi tivihaM samamaddhasamaM ca nAma visamaM ca / pAehiM akkharehiM ya evaM vihiSNU kaI beMti // 3--vahI, gAthA 173 : (ka) taMtisamaM tAlasamaM vaNNasamaM gahasamaM layasamaM ca / ' ___ kavvaM tu hoi geya paMcavihaM gIyasannAe / (kha) hAribhadrIya TIkA, patra 88 / 4-cUrNi meM yahA~ vyatyaya hai / vahA~ taMtrIsama, varNasama, tAlasama mAdi yaha krama haiN| dekho-jinadAsa cUrNi, pR0 77 / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. vyAkhyA-granthoM ke sandarbha meM : nikSepa-paddhati 186 (3) varNasama-RSabha, niSAda, paMcama Adi varNa kahalAte haiM / jo inake sAtha-sAtha gAyA jAtA hai, use varNasama kahate haiN| (4) grahasama--graha kA artha hai utkSepa / (kaI ise prArambha-rasa vizeSa bhI mAnate haiM ) jo utkSepa ke sAtha-sAtha gAyA jAtA hai, use grahasama kahate haiM / (5) layasama-taMtrI kI vizeSa prakAra kI dhvani ko 'laya' kahate haiN| jo laya ke sAtha sAtha gAyA jAtA hai, use layasama kahate haiN| vaMza-zalAkA se taMtrI kA sparza kiyA jAtA hai aura nakhoM se tAra ko dabAyA jAtA hai, taba jo eka bhinna prakAra kA svara uThatA hai, use 'laya' kahate haiM / caurNa : ____ jo artha bahula ho--jisake bahuta artha hoM, jo mahAn artha vAlA ho-heya aura upAdeya kA pratipAdana karane vAle tathyoM se yukta ho, jo hetu-nipAta aura upasarga se yukta hone ke kAraNa gaMbhIra ho, jo bahupAda ho--jisake caraNoM kA koI nizcita parimANa na ho, jo avyavacchinna ho-virAma-rahita ho, jo gama-zuddha ho--jisameM sadRza akSara vAle vAkya hoM aura jo naya-zuddha ho--jisakA artha naigama Adi vibhinna dRSTikoNoM se pratipAdita ho, use 'caurNa-pada' kahate haiN| brahmacarya adhyayana (AcArAMga prathama zrutaskandha) caurNa pada hai / 2 7. kAya : __ kAya aneka prakAra kA hotA hai - (1) nAma-kAya--jisakA nAma 'kAya' ho / (2) sthApanA-kAya--jisa sacetana yA acetana vastu meM 'kAya' kA Aropa kiyA gayA ho use sthApanA-kAMya kahate haiM / 1-dazavakAlika niyukti, gAthA 174 : atthabahulaM mahatthaM heunivAovasaggagaMbhIraM / bahupAyamavocchinnaM gamaNayasuddhaM ca cuNNapayaM // 2-hAribhadrIya TIkA, patra 88: / caurNa padaM brahmacaryAdhyayanapadava diti / 3-(ka) vahI niyukti, gAthA 228 : . NAmaM ThavaNasarIre gaI NikAya tthikAya davie ya / mAugapajjavasaMgahamAre taha bhAvakAe y|| (ba) hAribhadrIya TIkA, patra 134,135 / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana ... (3) zarIra-kAya-zarIra svaprAyogya aNuoM kA saMghAta hone ke kAraNa zarIra-kAya kahalAtA hai| .... (4) gati-kAya-jina zarIroM se bhavAntara meM jAyA jAtA hai athavA jisa gati meM jo zarIra hote haiM, unheM gati-kAya kahate haiN| . (5) nikAya-kAya-SaDjIvanikAya-pRthvI, jala, tejas , vAyu, vanaspati aura trasa ko nikAya-kAya kahate haiN| (6) asti-kAya-dharmAstikAya, adharmAstikAya Adi pA~ca asti-kAya haiN| (7) dravya-kAya-tIna Adi dravya ekatra hoM unheM dravya-kAya kahA jAtA hai, jaisetIna ghaTa, tIna paTa Adi-Adi / (5) mAtRkA-kAya-tIna Adi mAtRkA akSaroM ko mAtRkA-kAya kahate haiN| (8) paryAya-kAya-yaha do prakAra kA hotA hai (ka) jIvaparyAya-kAya--jIva ke tIna Adi paryAyoM ko jIvaparyAya-kAya kahate haiM / jaise--jJAna, darzana, cAritra aadi| (kha) ajIvaparyAya-kAya-ajIva ke tIna Adi paryAyoM ko ajIvaparyAya-kAya kahate haiM / jaise-rUpa, rasa, gandha Adi-Adi / (10) saMgraha-kAya-tIna Adi dravya eka zabda se saMgrahIta hote haiM, use 'saMgrahakAya' kahate haiN| jaise--trikUTa-soMTha, pIpala aura kaaliimirc| triphalA haraDe, baheDA aura aaNvlaa| athavA cAvala Adi kI rAzi ko bhI 'saMgrahakAya' kahate haiN| . (11) bhAra-kAya-vRttikAra ne isakA artha kA~vara kiyA hai| cUrNikAra ne isakA artha vistAra se kiyA hai __"eka kahAra tAlAba se do ghar3e pAnI se bhara, unheM apanI kA~vara meM rakha ghara A rahA thaa| eka hI apakAya do bhAgoM meM vibhakta huA thaa| usakA paira phisalA, eka ghar3A phUTa gyaa| usameM jo apakAya thA, vaha mara gyaa| dUsare ghar3e meM jo apakAya thA, vaha jIvita rhaa| kA~vara meM aba eka hI ghar3A raha gyaa| saMtulana ke abhAva meM vaha bhI phUTa gyaa| isalie yaha kahA jA sakatA hai ki yaha pahale jo apakAya marA thA, usI ne dUsare ghar3e ke apakAya ko mAra ddaalaa|" prakArAntara se isa prakAra kahA jA sakatA hai "eka ghar3e meM apakAya bharA thA, use do bhAgoM meM vibhakta kara eka bhAga ko garma kiyA gyaa| vaha mara gyaa| jo garma nahIM kiyA gayA thA, vaha jIvita rahA / garma pAnI usameM milA diyA gyaa| vaha nirjIva ho gyaa| isalie kahA jA sakatA hai ki mRta Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. vyAkhyA-granthoM ke sandarbha meM : nikSepa-paddhati 191 apakAya ne jIvita apakAya ko mAra ddaalaa|" isI ko pahelI kI bhASA meM kahA gayA hai egokAo duhA jAo, ego ciTThai mArio / jIvaMto bhaeNa mArio, tallava mANava ! keNa heuNA // arthAt eka kAya thaa| vaha do meM baMTa gyaa| eka jIvita rahA, eka mara gyaa| jo marA usane jIvita ko mAra ddaalaa| kaho yaha kaise huA ? / (12) bhAva-kAya-karmo ke udaya, upazama, kSaya, kSayopazama tathA pariNamana se hone vAlI avsthaaeN|' ..1-hAribhadrIya TIkA, patra 135 : bhAvakAyazcaudayikAdisamudAyaH / Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5-nirukta nirukta kA artha hai-zabdoM kI vyutpatti-paraka vyaakhyaa| isa paddhati meM zabda kA mUlasparzI artha jJAta ho sakatA hai / Agama ke vyAkhyAtmaka-sAhitya meM isa paddhati se zabdoM para bahuta vicAra huA hai / unakI chAnabIna se zabda kI vAstavika prakRti ko samajhane meM bahuta. sahArA milatA hai aura artha bhI sahI rUpa meM pakar3A jAtA hai| jinadAsa cUrNi meM aneka nirukta die gae haiM / unakA saMkalana zabda-bodha meM sahAyaka hai / kucha nirukta ye haiM : duma dumA nAma bhUmIya AgAse ya dosu mAyA dumA / ' pAdA ___ pAdehiM pibaMtIti pAdapAH / / rukkha rutti puhavI khatti AgAsaM tesu dosuvi jahA ThiyA teNa rukkhA / 3 viDima-- viDimANi jeNa atthi teNa viDimA / 4 agama Na gacchaMtIti agamA !" tarava ___NadItalAgAdINi tehiM tarijaMti teNa taravo / 6 . kuha kutti pithivI tIe dhArijaMti teNaM kuhaa|" mahIlha mahIe jeNa ruhaMti teNa mahIruhA / / 1-jinadAsa cUrNi, pR0 10 / 2-vahI, pR0 10 // 3-vahI, pR0 11 / 4-vahI, pR0 11 / 5-jinadAsa cUrNi, pR0 11 / 6-vahI, pR0 11 / 7-vahI, pR0 11 / .. -vahI, pR0 11 / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. vyAkhyA-granthoM ke sandarbha meM : nirukta vaccha : puttaNeheNavA parigibhaMti teNa vcchaa|' rovaga : ___rupaMti jamhA teNa rovgaa|2 maMgala : ___maMgaM nArakAdiSu pavaDataM so lAti maMgalaM, lAti geNhaitti vuttaM bhavati / tava : tavo NAma tAvayati avihaM kammagaMThiM, nAsetitti vuttaM bhavai / / deva : devA NAma dIvaM AgAsaM taMmi AgAse je vasaMti te devaa|" aNasaNa : aNasaNaM nAma jaM ne asijjai aNasaNaM, No AhArijjaitti vuttaM bhavati / 6..... pAogamaNa : pAovagamaNaM iMgiNimaraNaM bhattapaccakkhANaM ca, tattha pAovagamaNaM NAma jo nippaDi kammo pAdauvva jao paDio tao paDio ceva / nAya : najjati aNeNa atthA teNa nAyaM / AharaNa : ___ AharijaMti aNeNa atthA teNa AharaNaM / ' diLaMta : dIsaMti aNeNa atthA teNa dihrato / 10 ovamma : __uvamijjati aNeNa atthA teNa ovammaM / 11 niyadisaNa : darisiMti aNeNa atthA teNa nidarisaNaM / / 2 1-jinadAsa cUrNi, pR0 11 / 2-vahI, pR0 11 // 3-vahI, pR0 15 // 4-vahI, pR0 15 / 5-vahI, pR0 15 // 6-vahI, pR0 21 / 7-vahI pR0 21 / 8-vahI, pR0 39 / 9-vahI, pR0 39 / 10-vahI, pR0 39-40 / 11.-vahI, pR0 40 / 12-vahI, pR0 40 / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 dazavaikAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana bhramara: bhrAmyati ca rauti ca zramaraH / / vihaMgama : vihegacchantIti vihNgmaa| pavvaiya: pavvaiyo NAma pApAdvirato pravajitaH / / aNagAra: aNagArA nAma agAraM-gRhaM tad yasya nAsti saH anagAraH / 4. pAsaMDI : ___ aTTavihAo kammapAsao DINo paasNddii|5 caraga : tavaM caratIti carago / tAvaso : tave Thio taavso|' bhikkhU : bhikkhaNasIlo bhikkhU / parivvAyao : savvaso pAvaM parivajjayaMto parivvAyao bhaNNai / . niggaMtho : bAhirabhaMtarehiM gaMthehiM niggao nigaMtho / 10 . saMyato : ___ savvappagAreNa ahiMsAiehiM jato saMjato / 11 mutta : mutto bAhirabhaMtaragaMthehiM / / 2 1-jinadAsa cUrNi, pR0 62 / 7-vahI, pR0 73 / 2-vahI, pR0 66 / 8-vahI, pR0 73 / 3-vahI, pR0 73 / 9-vahI, pR0 74 / 4-vahI, pR0 73 / 10-vahI, pR074 ! 5-vahI, pR0 73 / 11-vahI, pR0 74 / 6-vahI, pR0 73 / 12-vahI, pR0 74 / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. vyAkhyA-granthoM ke sandarbha meM : nirukta tiNa tAtI : jamhA ya saMsArasamudde taraMti tarissaMti vA tamhA tiNNo taatii|' neya : jamhA aNNevi bhavie siddhimaha.paTTaNaM avigdhapa hega nayai tamhA neyA / muNi : sAvajjesu moNaM sevatiti munnii|3 khaMto: khamatIti khNto|4 daMto: iMdiyakasAe damatIti dNto| virato : pANavadhAdIhiM AsavadArehiM na vaThThaitti virato / / lUhI : atapatehiM lUhehi jIveitti lUhI athavA kohamANA do Neho bhaNNai, tesu rahitesu luuhe| toraTThI : saMsArasAgarassa tIraM atthayatitti vA maggaitti vA egaTThA tiirttttii| tAyiNo : tAyaMtIti taayinno|' mahatvayaM : mahaMtaM vataM mahavvayaM / 10 silA : silA nAma vicchigNo jo pAhANo sa silA / 11 sattha : sAsijjai jeNa taM satyaM / 12 .: 1-jinadAsa cUrNi, pR0 74 / 7-vahI, pR0 74 / . 2-vahI, pR0 74 / 8-vahI, pR0 74 / 3.-vahI, pR0 74 / 9-vahI, pR0 177 / - 4-bahI, pR0 74 / 10-vahI, pR0 144 / 5-vahI, pR0 74 / 11-vahI, pR0 154 / 6-hI, pR0 74 / 12-vahI, pR0 224 / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayanai havvavAho: havvaM vahatIti hvvvaaho|' sAvajja : sahavajjeNa sAvajja / vAkya: vAcyate iti vAkyaM / girA : gijjatIti giraa| sarassati : saro jIse atthi sA sarassati / 5 bhArahI : bhAro NAma attho, tamatthaM dhArayatIti bhaarhii|6 go: puracchimAto logaMtAo paccatthimilaM logaMtaM gacchatIti go|" vANI : vadijjate vayaNijjA vA vANI / / bhASA : bhaNijjatIti bhaasaa| paNNavaNI : paNNavijjatI jIe sA paNNavaNI / 10 desaNA: artha desayatIti desnnaa| joga : vAyApariNAmeNa jIvassa jogo teNa kaDugapharusAdipariNAmajoyaNaM jogo|12 1-jinadAsa cUrNi, pR0 225 / 7-vahI, pR0234-235|| 2-vahI, pR0 225 / 8-vahI, pR0235| 3-vahI, pR0 234 / 9-vahI, pR0235| 4-vahI, pR0 234 / 10-vahI, pR0235 / 5-vahI, pR0234 / . 11-vahI, pR0235|| 6-vahI, pR0234 / 12-vahI, pR0335 / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 167 -------- 5. vyAkhyA-granthoM ke sandarbha meM : nirukta pisuNa : . pItisuNNaM karotIti pisunno|' khavaNa: aNaM kamma bhaNNai, jamhA aNaM khavayai tamhA khavaNo bhaNNai / 2 1-jinadAsa cUrNi, pR0316 / 2-vahI, pR0334| Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6-ekArthaka AgamoM meM tathA unake vyAkhyA-granthoM meM ekArthaka zabdoM kA pracura mAtrA meM prayoga huA hai| prathama dRSTi meM ve kucha sAra-hIna se lagate haiM parantu jaba unake aMtastala taka pahuMcA jAtA hai taba yaha jJAta hotA hai ki yaha paddhati jJAna-vRddhi meM bahuta hI sahAyaka rahI hai| isa paddhati ke mAdhyama se vidyArthiyoM ko koSa kaNThastha karA diyA jAtA thaa| ekArthaka zabda saMkalanA kA yaha bhI prayojana thA ki guru ke pAsa aneka dezIya ziSya par3hate the unako apanI-apanI bhASA meM vyavahRta zabdoM ke mAdhyama se sahaja jJAna karAyA jA sake, isalie nAnA dezIya zabdoM ko ekArthaka kahakara saMkalana kara diyA jAtA thaa| ise zabdakoSa ke nirmANa kA prArambhika rUpa mAnA jA sakatA hai| nIce ekArthaka zabdoM kI tAlikA dI jA rahI hai : pajjavotti vA bhedotti vA guNotti vA egtttthaa|' NANaMti vA saMvedaNaMti vA adhigamotti vA cetaNaMti vA bhAvatti vA ete saddA egaTThA / 2 ahiMsAi vA ajjIvAivAtotti vA pANAtipAtaviraitti vA egtttthaa| avaDDhaMti vA addhati vA egaTThA / / AloyaNaMti vA pagAsakaraNaMti vA akvaNaMti vA visohitti vA egaTThA / 5 maitti vA mutti (sai) tti vA saNNatti vA AbhiNibohiyaNANaMti vA egaTThA / 6 parijhati vA patthaNaMti vA giddhitti vA abhilAsotti vA leppatti vA kaMkhaMti vA egtttthaa| vivassaggotti vA vivegotti vA adhikiraNaMti vA chaDaNaMti vA vosiraNaMti vA egaTThA / ceyaNNaMti vA uvayogotti vA akkharatti vA egtttthaa| apibati Adiyatitti egaTTA / 10 atthayatitti vA maggaitti vA egaTThA / 11 cayAhitti vA chaDDehitti vA jahAhitti vA egaTThA / 12 1-jinadAsa cUrNi, pR04| 7-vahI, pR030| 2-vahI, pR010| 8-vahI, , 37 // 3-vahI, , 20 // 9-vahI, , 46 / 4-vahI, , 22 // 10-vahI, , 63 / 5-vahI, ,, 25 / 11-vahI, , 74 / 6-vahI, ,, 29 / 12-vahI, , 86 / .. . Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. vyAkhyA-granthoM ke sandarbha meM : ekArthaka 166 Ayarayatitti vA taM taM bhAvaM gacchaitti vA Ayaraitti vA egaTThA / ' dhIratti vA sUretti vA egaTThA / 2 . nANaMti vA uvayogeti vA egaTThA / kasAyaotti vA bhAvotti vA pariyAotti vA egaTThA / / UsaDhaMti vA uccaMti vA egaTThA / bhaddagaMti vA kallANaMti vA sobhaNaMti vA egaTTA / / piyattitti vA Apiyaitti vA egaTThA / " tavassItti vA sAhutti vA egaTThA / aNaMti vA riNaMti vA egaTThA / abhilasaMti vA patthayaMti vA kAmayaMti vA abhippAyaMti vA egaTThA / 10 vicchinnaMti vA aNaMtaMti vA viulaMti vA egaTThA / 11 bIyaMti vA paiTTANaMti vA mUlaMti vA egtttthaa|12 samussayotti vA rAsitti vA egaTThA / 3 vuttaMti vA bhaNitaMti vA dhArayati vA saMjamaMti vA nimittaMti vA egadvA / 14 vaNiyaMti vA desiyaMti vA egaTThA / 15 vajjati veraMti vA paraMti vA egaTThA / 16 pANA Ni vA bhUyANi vA egaTThA / 17 maggaNaMti vA pithakaraNaMti vA viveyaNaMti vA vijaotti vA egaTThA / 18 siNANaMti vA hANaMti vA egaTThA / '' chaDDiutti vA jaDhoti vA egaTThA / 20 1-jinadAsa cUrNi, pR0 94 / 3-vahI, pR0116 / 3-vahI, , 120 / 4-vahI, ,, 121 / 5--vahI, ,, 199 / 6-vahI, , 201 / 7-vahI, ,, 202 / 8-vahI, ,, 203 / -vahI, ,, 204 / 10-vahI, ,, 215 / 11-vahI, pR0215 / 12-dahI, ,, 219 / 13-vahI, ,, 219 / 14-vahI, ,, 221 / 15-vahI, , 222 / 16-vahI, ,, 225 / 17-vahI, , 228 / 18-vahI, ,, 229 / 16-vahI, ,, 231 / 20-vahI, , 231 / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana uppilAvaNaMti vA plAvaNaMti vA egaTThA / / cikkaNaMti vA dAruNaMti vA egaTThA / 2 mannaMti vA jANaMti vA egaTThA / urvati vA vayaMti vA egaTThA / / / laMgalaMti vA halaMti vA egaTThA / bahavetti vA aNegetti vA egaTThA / / muNitti vA NANitti vA egaTThA / ' parijabhAsitti vA parikkhabhAsitti vA egaTThA / guNotti vA pajjatotti vA egtttthaa| Adiyatiti vA gehititti vA tesi dosANaM AyaraNaMti vA egaTThA / 10 bhaNiyaMti vA vuttaMti vA egaTThA / 11 pemati vA rAgotti vA egaTThA / 12 dAruNasaddho kakkasasaddo viya egaTThA / 3 aNuttaraMti aNuttamaMti vA egaTThA / 14 viNicchaotti vA avitahabhAvotti vA egaTThA 5 viyaMjitaMti vA tatthaMti vA egaTThA / 16 attavaMti vA vinnavaMti vA egaTThA / 17 padaMti vA bhUtAdhikaraNaMti vA haNaNaMti vA egaTThA / / 8 layaNaMti vA gihaMti vA egaTThA / 19 NikkhaMtotti vA pavvaiotti vA egaTThA / 20 1-jinadAsa cUrNi, pR0231 / 2-vahI, pR0232|| 3-vahI, , 233 / 4-vahI, , 234 / 5-vahI, , 254 / 6-vahI, , 261 / 7-vahI, ,, 263 / 8-vahI, , 264 / 9-vahI, , 266 / 10-vahI, , 266 / 11-vahI, pR0274 / 12 vahI, ,, 283 / 13-vahI, , 283 / 14-vahI, ,, 287 / 15-vahI, , 287 / 16--vahI, ,, 289 / 17-vahI, , 289 / 18-vahI, , 290 / 19-vahI, , 290 / 20--vahI, ,, 293 / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 201 5. vyAkhyA-pranthoM ke sandarbha meM : nirukta saMmaotti vA aNumaotti vA egaTThA / ' malaMti vA pAvaMti vA egaSTThA / guNetitti vA pariyaTTatitti vA egaTThA / abhUtibhAvotti vA viNAsabhAvotti vA egaTThA / pauMjejjati vA kubvijjatti vA egaTThA / 5 pabhAsaitti vA ujjoeitti vA egaTThA / 6 uvaTThiotti vA ambhuSTriotti vA egaTThA / ' sAlatti vA sAhatti vA egtttthaa| niggacchaMti vA pAvaMti vA egaTThA / . ubhaotti vA duhaotti vA egaTThA / 10 pujjoNAma pUyaNijjotti vA egaTThA / '' caratitti vA bhakkhatitti vA egaSTThA / 13 sakkati vA sahayatti vA egaTThA / 3 domaNasaMti vA dummaNiyaMti vA egaTThA / 14 sayayaMti vA aNubaddhaMti vA egaTThA / 15 soUNa vA soccANa vA egaTThA / 16 muNitti vA nANitti vA egaTThA / 17 1--jinadAsa cUrNi, pR0293 / 10-vahI, pR0316 / 2-vahI, ,, 294 / 11-kahI, ,, 318 / 3-vahI, ,, 297 / 12--vahI, , 319 / 4-vahI, ,, 302 / 13--vahI, , 320 / 5-vahI, ,, 306 / 14-vahI, ,, 321 / 6-vahI, ,, 307 / 15-vahI, ,, 323 / 7-vahI, , 308 / 16-vahI, ,, 324 / 8-vahI, ,, 308 / 17-vahI, ,, 324 / 9-vahI, , 314 / Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana vayaMtitti vA gacchaMtitti vA egaTThA / ' ThANaMti vA bhedotti vA egtttthaa| cauvvihatti vA caubhedatti vA egaTThA / pehatitti vA pecchatitti vA egtttthaa| aTThiyatitti vA Ayaraitti vA egtttthaa| kittivaNNasaddasilogayA egtttthaa|6|| saiyati vA seyaMti vA egtttthaa| paDipunnaMti vA niravasesaMti vA egaTThA / kuvvaitti vA ghaDaitti vA egtttthaa| khemaMti vA sivaMti vA egaTThA / 10 vosaTThati vA vosiriyaMti vA egaTThA / 1 mucchAsado ya giddhisaddo ya sAdhutti vA egaTThA / 13 saMgotti vA iMdiyatthotti vA egaTThA / 3 bhikkhutti vA sAdhutti vA egaTThA / 14 akuDiletti vA aNihotti vA egaTThA / 15 Aikhetti vA pavedaitti vA egaTThA / 16 mahAmuNItti vA mahAnANItti vA egaTThA / 17 uveitti vA gacchaiti vA egaTThA / 17 taMtaMti vA suttotti vA gaMthotti vA egaTThA / 1 9. NAmati vA ThANaMti vA bhedatti vA egaTThA / 20. 1-jinadAsa cUrNi, pR0 324 / 2-vahI, pR0 325 / 3-vahI, ,, 326 / 4-vahI,,, 326 / 5-vahI, , 327 / 6-vahI, ,, 328 / 7-vahI, ,, 329 / 8-vahI, ,, 329 / 9-vahI, ,, 329 / 10-vahI, , 326 / 11-vahI, pR0 3.44 / 12-vahI, ,, 345 / 13-vahI, ,, 346 / 14-vahI, ,, 346 / 15-vahI, , 347 / 16-vahI, ,, 348 / 17-vahI, ,, 348 / 18-vahI, ,, 348 / 19-vahI, ,, 349 / 20-vahI, , 353 / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8-sabhyatA aura saMskRti dazavakAlika sUtra kA nirvahaNa vIra-nirvANa kI pahalI zatAbdI ke uttarArddha meM huoM thaa| usa para AcArya bhadrabAhu kRta 371 gAthAoM vAlI niyukti aura agastyasiMha sthavira (vi0 kI tIsarI yA pA~cavIM zatAbdI) tathA jinadAsa mahattara (vi0 kI sAtavIM zatAbdI) kRta cUrNiyA~ haiM / AcArva haribhadra (vi0 kI 8 vIM zatAbdI) ne usa para TIkA likhii| jo tathya 'mUla Agama meM the, unheM isa vyAkhyAkAroM ne apane-apane samaya ke anukUla vikasita kiyA hai| prastuta adhyayana mUla tathA ukta vyAkhyA-granthoM ke AdhAra para likhA gayA hai| isase Agama-kAlIna tathA vyAkhyA-kAlIna sabhyatA tathA saMskRti para prakAza par3atA hai| gRha : gRha aneka prakAra ke hote the| (1) khaat-bhohraa| (2) ucchrita-prAsAda / (3) khAta-ucchita-aisA prAsAda jahA~ bhUmi-gRha bhI ho / eka khaMbhe vAle makAna . ko prAsAda kahA jAtA thaa| makAna jharokhedAra hote the| unakI dIvAreM citrita hotI thiiN| makAnoM ke dvAra zAkhAmaya hote the / daravAjoM ke tAlA lagAyA jAtA thaa|' nagara-dvAra ke bar3e-bar3e daravAje 1-jinadAsa cUrNi, pR0 89 : gharaM tivihaM-khAtaM ussitaM khAmositaM, tattha khAyaM jahA bhUmidharaM, ussitaM jahA pAsAo, khAtaussitaM jahA bhUmigharassa uvari paasaado| 2-hArabhadrIya TIkA, patra 218 : akastambhaH praasaadH| 3-hAribhadrIya TIkA, patra 231 : * gvaaksskaadiin....| 4-dazavakAlika 8 / 54 : . cittamittiM na nibhaae| 5-hAribhadrIya TIkA, patra 184 : dvArayantraM vaa'pi...| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana hote the| unameM parigha lagA huA hotA thA aura gopura ke kiMvAr3a Adi ke Agala lagI huI hotI thii|' gharoM ke dvAra zANI aura prAvAra se AcchAdita rahate the| zANI atasI aura valka se tathA prAvAra mRga ke roMe se banate the / 2 nirdhana vyaktiyoM ke ghara kA~ToM kI DAlI se Dhake rahate the / ghara gobara se lIpe jAte the| .. gharoM meM snAna-gRha aura zauca-gRha hote the / bhikSu ghara kI maryAdita bhUmi meM hI jA sakate the| usakA atikramaNa sandeha kA hetu mAnA jAtA thA / .. ... gharoM meM phUloM kA pracura mAtrA meM vyavahAra hotA thaa| kaNavIra, jAti, pATala kamala,utpala, gardabhaka, mallikA, zAlmalI Adi puSpa vyavahRta hote the| rasoI ghara ko utpala se sajhAyA jAtA thaa| ghara bhAr3e para bhI mila jAte the| kaI apavarakoM ke dvAra atyanta nIce hote the / vahA~ bhojana sAmagrI rahatI thii| upakaraNa: binA avaSTaMbha vAlI kurasI ( AsaMdI ), AsAlaka-avaSTaMbhayukta, paryaka, pITha Adi Asana lakar3I se banAe jAte the aura bata yA Dora se gUMthe jAte the| kAlAntara meM ve kahIM-kahIM khaTamala Adi se bhara jAte the / ' pIDhA palAla 9 yA beta kA hotA thaa|10 1-hAribhadrIya TIkA, patra 184 / 2-(ka) hAribhadrIya TIkA,patra 166-167 / (kha) agastya cuurnni-sromopaavaarto| 3-dazavaikAlika, 5 / 1 / 21 / 4-vahI, 5 / 1 / 24-25 / 5-vahI, 5 / 1 / 21:5 / 2 / 14-16 / 6-hAribhadrIya TIkA, patra 264 : __ bhATakagRhaM vaa| 7-dazavakAlika, 5 / 1 / 20 / 8-(ka) dazavaikAlika, 6 / 54-55 / (kha) jinadAsa cUrNi, pR0 288-289 / 6--jinadAsa cUrNi, pR0 229 : pIDhagaM palAla piitthgaadi| 10--hArimadrIya TIkA, patra 204 : piitthke-vetrmyaadau| Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. vyAkhyA-granthoM ke sandarbha meM : sabhyatA aura saMskRti 205 sAdhu pA~ca prakAra ke tRNa lete the : (1) zAlI ke tRNa (2) brIhi ke tRNa (3) kodrava ke tRNa (4) rAlaka ke tRNa (5) araNya ke tRNa pA~ca prakAra ke carma upayoga meM Ate the :2 (1) bakare kA carma (2) meSa kA carma (3) gAya kA carma (4) bhaiMsa kA carma . (5) mRga kA carma kATha yA camar3e ke jUte pahane jAte the| Atapa aura varSA se bacane ke lie chatra rakhe jAte the| kama pAnI vAle dezoM meM kATha kI banI huI kuNDI jala se bhara kara rakhI jAtI thI, jahA~ loga snAna tathA kullA kiyA karate the| use 'udagadoNI' kahA jAtA thaa| gA~vagA~va meM rahaMTa hote the aura unase jala kA saMcAra lakar3I se bane eka jala-mArga se hotA thaa| ise bhI 'udagadoNI kahate the|5 svarNakAra kATha kI aharana rakhate the| ___ thAlI, kaTore Adi vartana vizeSataH kAMsI ke hote the| dhanavAnoM ke yahA~ sone-cA~dI ke vartana hote the| pyAle, krIDA-pAna ke vartana, thAla yA khodaka ko 'kaMsa' kahate the| kaccha 1-hAribhadrIya TIkA, patra 25 / 2-vahI, patra 25: bhaya ela mAvi mahisI miyANamajiNaM ca paMcamaM hoi / 3-dazavakAlika, 3 / 4 / 4-jinadAsa cUrNi, pR0254 / 5-hAribhadrIya TIkA, patra 218 : . 'udakadroNyo'raddhajaladhArikA / 6-vahI, patra 218: gaNDikA suvarNakArANAmadhikaraNI (ahigaraNI) sthaapnii| Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 . darzavekAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana Adi dezoM meM kuNDe kA AkAra vAlA bhAjana athavA hAthI ke paira ke AkAra vAlA pAtra 'kuNDamoda' kahalAtA thaa| ___ surakSA ke lie bhojana ke yA anyAnya pAtra, jalakuMbha, cakkI, pIDha, zilA-putra Adi se DhAMke jAte the| tathA bahuta kAla taka rakhI jAne vAlI vastuoM ke pAtra miTTI se lIpe jAte the aura zleSa dravyoM se mUMde jAte the| sAmAnyataH bichaunA DhAI hAtha lambA aura eka hAtha cAra aMgula caur3A hotA thaa| aneka prakAra ke Asana, paryaka Adi zayana aura ratha Adi vAhana kATha se banAe jAte the| usake lie bhinna-bhinna prakAra kA kATha kAma meM lAyA jAtA thA / lohe kA prayoga kama hotA thaa|" ___ ratha savArI kA vAhana thA aura zakaTa prAyaH bhAra Dhone ke kAma AtA thaa| ratha Adi vAhana tinisa vRkSa se banAe jAte the| bhojana : 'miSTAnna meM rasAlu ko sarvazreSTha mAnA jAtA thaa| do pala ghRta, eka pala madhu, eka ADhaka dahI aura bIsa mirca tathA una sabase dugunI khANDa yA gur3a milA kara rasAlu banAyA jAtA thaa| ... bhojana ke kAma meM Ane vAlI nimna vastuoM kA saMgraha kiyA jAtA thA-namaka, tela, ghI, phANita-rAba / 1-agastya cuurnni| 2-jinadAsa cUrNi, pR0 227 : hatthapadAgitIsaMThiyaM kuMDamoyaM / 3-dazavakAlika, 5 // 1 // 45 // 4-jinadAsa cUrNi, pR0 319 : ___ saMthArayA aDDhAijA hatthA dIhattaNeNa, vityAro, puNa hatthaM sacauraMgulaM / 5-dazavakAlika, 7 / 29 / / 6-hAribhadrIya TIkA, patra 239 / 7-jinadAsa cUrNi, pRSTha 289-290 : vo ghayapalA madhu palaM dahiyassa ya ADhayaM mirIya viisaa| khaMDagulA do bhAgA esa rasAlU nivijogo|| -dazavaikAlika, 6 / 17 / / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. vyAkhyA granthoM ke sandarbha meM : sabhyatA aura saMskRti 207 ghRta aura madhu ghar3oM meM rakhe jAte the| una ghar3oM ko ghRta-kumbha aura madhu-kumbha kahA jAtA thaa|' tittira Adi pakSiyoM kA mAMsa khAyA jAtA thA aura ina pakSiyoM ko becane vAle loga galI-galI meM ghUmA karate the| ____ loga Rtu ke anusAra bhojana meM parivartana kara lete the| zarad-Rtu meM vAta-pitta ko naSTa karane vAle, hemanta meM uSNa, vasanta meM zleSya ko harane vAle, grISma meM zItala aura varSA meM uSNa padArthoM kA prayoga karate the| gharoM meM aneka prakAra ke pAnakoM se ghar3e bhare rahate the| kAMjI, tuSodaka, yavodaka, sauvIra Adi-Adi pAnaka sarTa-sulabha the| haribhadra ne pAnaka kA artha AranAla (kAMjI) kiyA hai|5 AcArAMga (2 / 1 / 7,8) meM aneka prakAra ke pAnakoM kA ullekha hai / inheM vidhivat niSpanna kiyA jAtA thaa| Ayurveda ke granthoM meM inake niSpanna karane kI vidhi nirdiSTa hai / AgamakAla meM peya padArtho ke lie tIna zabda pracalita the--(1) pAna, (2) pAnIya aura (3) pAnakaM / 'pAna' se sabhI prakAra ke madyoM kA, 'pAnIya' se jala kA aura 'pAnaka' se drAkSA, khajUra Adi se niSpanna peya kA grahaNa hotA thaa| pake hue uDada ko kulmASa kahA jAtA thaa| manthu kA bhojana bhI pracalita thaa| sambhava hai yaha suzruta kA 'mantha' zabda ho / isakA lakSaNa isa prakAra hai, jo ke sattU ghI meM bhUna kara zItala jala meM na bahuta patale, na bahuta sAndra gholane se 'mantha' banatA hai / 1-jinadAsa cUrNi, pR0330 / 2-vahI, pR0 229-230 / 3-vahI, pR0 315: kAlaM paDucca Ayariyo vuDDhavayatyo tattha saravi vAtapittaharANi davvANi Aharati, hemaMte uhANi, vasaMte hiMbharahANi (siMbhaharANi ) gimhe sIyakarANi, vAsAsu uNhavaNNANi, evaM tAva uDu uDuM pappa gurUNa aTTAe davvANi aahrijjaa| 4-dazavakAlika, 5 // 1 // 47-48 / 5-hAribhadrIya TIkA, patra 173 : pAnakaM ca aarnaalaadi| 6-pravacana sAroddhAra, dvAra 256, gAthA 1410 se 1417 / 7-hAribhadrIya TIkA, patra 181 / / 5-dazavakAlika // 168 / 9-suzruta, sUtrasthAna, adhyayana 461425 / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 dazavakAlika : eka.samIkSAtmaka adhyayana - phalamanyu aura bIjamanyu kA bhI ullekha milatA hai|' manyu khAdya dravya bhI rahA hai kSaura suzruta ke anusAra isakA upayoga aneka prakAra ke rogoM ke pratikAra ke lie kiyA jAtA thaa| pUrva dezavAsI odana ko 'pudgala', lATa deza aura mahArASTra vAle 'kUra', draviDa loga 'cora' aura Andhra dezavAsI 'kanAyu' kahate the / koMkaNa deza vAloM ko peyA priya thI aura uttarApatha vAloM ko satt / / - usa samaya jo phala, zAka, khAdya, puSpa Adi vyavahRta hote the, unakI tAlikAe~ nIce dI jAtI haiM : (1) phaloM ke nimna nAma milate haiM : 1. ikSu (37) / 2. anamiSa (5 / 1173) ananAsa / animiSa kA artha ananAsa kiyA gayA hai| kintu isakA artha matsyAkSuka (patta ra yA machachI) kiyA jA sakatA hai / ise agni-dIpaka, tikta, plIhA, arza nAzaka, kapha aura vAta ko naSTa karane vAlA kahA gayA hai|" 3. asthika ( 5 / 1173 ) agastiyA, hathiyA, hdgaa| isake phUla aura phalI bhI hotI hai| isakI phalI kA zAka bhI hotA hai|6|| 4. tiMduya (5 / 173) tendu-yaha bhArata, laMkA tathA pUrvI baMgAla ke jaMgaloM meM pAyA jAne vAlA eka majhole AkAra kA vRkSa hai| isakI lakar3I ko AbanUsa kahate hai| 5. bilva (5 / 1173) / 6. kola (5 / 2 / 21) ber| 1-yazavakAlika, 5 / 2 / 24 / 2-suzruta, sUtrasthAna, adhyayana 46 / 426-28 / 3-jinadAsa carNi, pR0236 : puvvadesayANaM pugali odaNo bhaNNai, lADamarahaTThANAM kUro, draviDANAM coro, andhrANAM kanAyuM / 4-jinadAsa ca rNi, pR0 319 / 5-aSTAMgahRdaya, sUtrUsthAna, 6 / 100 : pattUraH dIpana stiktaH plIhAkiphavAtajit / / 6-zAligrAma nighaNTu bhUSaNa, pR0 523 / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. vyAkhyA-granthoM ke sandarbha meM : sabhyatA aura saMskRti 206 7. veluya (5 / 2 / 21) bilva yA veza karilla / / / 8. kAsavanAliya (5 / 2 / 21) zrIpaNi phala, kasAru / ' 6. nIma (5|2|21)kdmb kA phala / 10. kavittha (5|2|23)kaith / 11. mAuliMga (5 / 2 / 23) bijaurA / 4 12. bihelaga (5 / 2 / 24) baheDA / 13. piyAla (5 / 2 / 24) pyAla kA phl| cirauMjI priyAla kI majjA ko kahA jAtA hai|5 ____phala kI tIna avasthAeM batAyI gayI haiM-(1) velocita-atipakva, (2) TAla-jisameM guThalI na par3I ho, (3) dvadhika-jisakI phAMke kI jA skeN|6 - Ama Adi phaloM ko kRtrima upAyoM se bhI pakAyA jAtA thaa| kaI vyakti unheM gaDhoM meM, kodrava dhAnya meM tathA palAla Adi meM rakha kara pakAte the| ____ aSTAMgahRdaya meM Ama kI tIna avasthAoM kA ullekha hai aura unake bhinna-bhinna guNa batAe haiM-(1) kaccA Ama ( binA guThalI kA TikAro ) yaha vAyu, pitta aura rakta ko dUSita karatA hai, (2) kaccA Ama (guThalI par3A huA) yaha kapha-pitta kAraka hotA hai, (3) pakA Ama-yaha guru, vAyu-nAzaka hotA hai aura jo amla hotA hai vaha kapha evaM zuka ko bar3hAtA hai| 1.-agastya ca Ni : __veluyaM villaM vaMsakarillo vaa| 2-vahI: kAsavanAliyaM sIvaNNI phalaM kassArukaM / .. 3-dekho dazavakAlika (mAga 2), pu0.306, TippaNa 38 / - . 4-bIjapura, mAtuliMga, rucaka, phala pUraka-isake paryAyavAcI nAma hai| dekho - zAligrAma nighaNTu bhUSaNa, pR0 578 ; 5-aSTAGgahRdaya, sUtra sthAna, 6 / 123-24 / : 6-dazavaikAlika 7 / 32 / 7-hAribhadrIya TIkA, patra 219: gartaprakSepakodravapalAlAdinA vipAcya bhakSaNayogyAnIti 8-aSTAMgahRdaya, sUtra sthAna, 6128,129 : vAtapittAsRkkRd bAlaM, baddhAsthikaphapittakRd / gurvAnaM vAtajit pakvaM, syAdamlaM kaphazukrakRt // 15 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana zAka nimna zAkoM ke nAma prApta hote haiM : (1) mUlI ( 37) (2) siMgavera ( 37 ) Adraka / yaha zAka yA anna ke khAdya, peya padArtha banAne __ meM saMskAra karane ke lie ( mazAle ke rUpa meM ) prayukta hotA thaa| (3) sannira (5 / 170) pattI kA shaak| .. (4) tuMbAga ( 5 / 170 ) ghiiyaa| (5) sAluyaM ( 5 / 2 / 18 ) kamala kanda / (6) virAliya (5 / 2 / 18) palAza kanda / ise kSIra-vidArI, jIvantI aura govallI bhI kahA jAtA thaa| (7) muNAliya (5 / 2 / 18) pdm-naal| yaha padminI ke kanda se utpanna hotI hai aura usakA AkAra hAthI dA~ta jaisA hotA hai / (8) kumada-nAla ( 5 / 2 / 18) / (9) utAla-nAla ( 5 / 2 / 18 ) / (10) sAsavanAliya ( 5 / 2 / 18 ) sarasoM kI nAla / (11) pUi (5 / 2 / 22) poI zAka / pUti--yaha 'pUtikaraMja' kA saMkSipta bhI ho sakatA hai| zAkavarga meM isakA ullekha bhI hai| cirabilva (pUtikaraMja) ke aMkura agni dIpaka, kapha-vAta-nAzaka aura mala-recaka hai| (12) pinnAga ( 5 / 2 / 22 ) piNyAka-sarasoM Adi kI khlii| (13) mUlagattiya (5 / 223 ) mUlaka-potikA-kaccI mUlI / aSTAMgahRdaya meM bAla ( kaccI, apakva ) aura bar3I ( pakkI ) mUlI ke guNa-doSa bhinna 1-suzruta, sUtra sthAna, 46 / 221-222 / 2-agastya cUrNi: virAliyaM palAsakaMdo ahavA chIravirAlI jIvantI, govallI iti esA ! 3-jinadAsa cUrNi, pR0 197 : muNAliyA gayavaMtasannimA paumiNikaMdAo nimgacchati / 4-aSTAMgahRvaya, sUtra sthAna, 6 / 98 / 5-suzruta, 4 / 6 / 257 / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. vyAkhyA-granthoM ke sandarbha meM : sabhyatA aura saMskRti 211 bhinna batalAe gae haiN| suzruta meM choTI mUlI ke lie mUlaka-potikA zabda vyavahRta huA hai / 2 mUlagattiyA kA saMskRta rUpa yahI honA caahie| khAdya: nimna byaJjanoM ke nAma milate haiM : (1) sakkuli ( 5 / 171 ) shsskulii-tilppdd'ii| caraka aura suzruta meM isakA artha kacaurI Adi kiyA hai / 4 (2) phaNiya ( 5 / 171 )-gIlA gur3a ( rAba ) / (3) pUya ( , )-puuaa|| (4) sattucuNNa ( , )-zaktu curNa-satta kA cuurnn| (5) maMthu (5 / 1 / 68 )-bera jau Adi kA cuurnn| (6) kummAsa ( , )kulmASa--golla deza meM ve jau ke banAe jAte the|5 tila pappaDaga (5 / 2 / 21) tila parpaTaka / isakA artha tila papar3I kiyA gayA hai| kintu ho sakatA hai ki isakA artha banaspati paraka ho| zAka varga meM tila parNikA ( badaraka ) aura parpaTa ( pittapApar3A ) kA ullekha milatA hai| "tila' tila-parNikA kA saMkSipta rUpa ho to tila pappaDaga kA artha tila parNikA aura pitta-pApar3A bhI ho sakatA hai| (7) cAulaMpiTTha (5|2|22)-caavl kA ATA' yA bhUne hue cAvala / ' 1-apTAMgahRdaya, sUtra sthAna, 6 / 102-104 / 2-suzruta, sUtra sthAna, 46 / 240 : -- kaTu tiktarasA hRdyA rocakI vahnidIpanI / - sarvadoSaharA ladhvI kaNTyA zUlakapotikA // 3-jinadAsa carNi, pR0184 : sakkulIti papaDikAdi / 4-suzruta-bhakSyapadArtha varga 46 / 544 / 5-jinadAsa carNi, pR0190 kummAsA jahA gollavisae javamayA kareMti / dekho dazavaikAlika (bhAga 2) pR0285 TippaNa 229 / 6-aSTAMgahRdaya, sUtra sthAna 676 / 7-agastya ca Ni pR0198 / cAulaM piTTho lotttto| -jinadAsa cUrNi, pR0198 : cAulaM piThaM bhadraM bhnnnni| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 512 dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana 5 .. kacce cAvaloM kA ATA bhI khAyA jAtA thaa| suzruta meM ise bhagna saMdhAnakara, kRmi aura prameha ko naSTa karane vAlA batAyA gayA hai|' (8) tilapiTTha (5 / 2 / 22 ) tela kA picha / (9) taila (6 / 17 ) / -... (10) ghRta (6 / 17) / (11) pihu-khajja ( 7 / 34 ) pRthu-khAdya / cUrNa aura manthu kola-cunna ( 5 / 1 / 71 ) bara kA cUrNa / phala-manthu (5 / 2 / 24 ) phaloM kA cUrNa / bIja-manyu ( 5 / 2 / 24 ) jau, ur3ada, mUMga Adi bIjoM kA cUrNa / puSpa - utpala ( 5 / 2 / 14) niil-kml| 'padma (5 / 2 / 14 )- rkt-kml| kumuda ( 5 / 2 / 14 ) zveta-kamala / isakA nAma gardabha hai / ___ magadaMtikA ( 5 / 5 / 14 ) mogarA, meNhdii| .: suzruta, aSTAMgahRdaya Adi Ayurvedika - granthoM ke zAka-varga meM ina zAkoM kA ullekha milatA haiN| phala-varga meM yahA~ Ae hue phaloM kA bhI ullekha hai| piNyAka, tilapiSTa Adi bhI khAe jAte the| suzruta meM batAyA hai ki piNyAka ( sarasoM, alasI Adi kI khalI ) tila kalka yA tiloM kI khala, syUNikA ( tila kalka se banebar3e ) tathA sUkhI zAkeM sarva doSoM ko prakupita karate haiM / 1-suzruta, sUtra sthAna 46 / 217 : sandhAnakRpiSTamAmaM, tANDulaM, kRmimehanut / 2-agastya cUrNi: kumudaM gddbhgN| 3-hAribhadrIya TIkA, ( patra 185 ) meM isakA artha mogarA kiyA hai| aSTAMga hRdaya ( cikitsita sthAna 2 / 27 ) meM madayantikA zabda AyA hai aura usakA artha meMhadI kiyA hai| rakta-pitta nAzaka kvAtha taiyAra karane meM isakA upayoga hotA thaa| saMbhava hai magadantikA aura madayantikA eka zabda hoN| 4-suzruta, sUtra sthAna, 46 / 217 : piNyAka-tilakalka-sthUNikA zuSkazAkAni srvdossprkopnnaaNni| Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. vyAkhyA-granthoM ke sandarbha meM : sabhyatA aura saMskRti 213 kamala kanda, palAzakanda, padma-nAla, sarasoM kI nAla, kumuda-nAla, utpala-nAla Adi-Adi apakva khAe jAe jAte the|' sarasoM kI nAla zIta-kAla meM uSNa hotI hai-yaha mAnakara loga use kaccI khA lete the| bhojana ko namI tathA jIva-jantuoM se bacAne ke lie macAne khambhe aura prAsAda para rakhA jAtA thA / macAna cAra laTThoM ko bAMdha kara banAyA jAtA thaa| usa para car3hane ke liye nisanI. phalaka aura pIDha kA upayoga hotA thaa| bAjAroM meM miThAiyA~ bikrI ke lie rakhI jAtI thiiN| jisa bhojana meM choMkA huA zAka aura yatheSTha mAtrA meM sUpa diyA jAtA, vaha acchA bhojana mAnA jAtA aura jisameM baghAra-rahita zAka hotA, vaha sAdhAraNa (zuSka ) bhojana mAnA jAtA thaa| bhojana Adi ko ThaMDA karane ke lie tathA apane Apa meM havA lene ke lie tAlavRnta, padminI-patra, vRkSa kI DAlI, mora-pIccha, mora-pIcchoM kA samUha, cAmara Adi kA upayoga kiyA jAtA thaa|6 AbhUSaNa : sone-cAMdI ke AbhUSaNa banAe jAte the| sone ke ASabhUNoM meM hIrA, indra-nIla marakata aura maNi jar3e jAte the| mastaka para cUr3AmaNi bA~dhA jAtA thaa| prasAdhana: prasAdhana meM aneka padArtho kA upayoga hotA thaa| hoTha tathA nakhoM ko raMganA, pairoM para alaksaka rasa lagAnA, dA~toM ko raMganA adi kiyA jAtA thaa| 1-jinadAsa cUrNi, pR0 197 / 2-vahI, patra 197 : . . siddhatthagaNAlo tamavi logoUNasaMtikAUNa AmagaM ceva khAyati / 3-dazavakAlika 5 // 1167 / 4-vahI, 21171,72 / / 5-dazavakAlika, 5 // 198 / 6-dazavakAlika, 4 sUtra 21 / 7-jinadAsa cUrNi, pR0 330 : vairiMdanIlamaragayamaNiNo iva jccknngshsNbddhaa| .5-vahI, patra 350 : cUlAmaNI sA ya sire kiirii| Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 * dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana snAna do prakAra se hotA thA-deza sanAna tathA sarva snAna / deza snAna meM mastaka ko chor3akara zeSa aMga dhoe jAte the aura sarva snAna meM mastaka se er3I taka sarvAGga snAna kiyA jAtA thaa| snAna karane meM uSNa yA ThaMDA donoM prakAra kA jala kAma meM AtA thA tathA aneka prakAra ke padArtha bhI kAma meM lAe jAte the : (1) snAna-yaha eka prakAra kA gandha-cUrNa thA, jisase zarIra kA udvartana kiyA jAtA thaa| (2) kalka-snAna karane se pUrva tela-mardana kiyA jAtA aura usakI cikanAI ko miTAne ke lie pisI huI dAla yA AMvale kA sugandhita ubaTana lagAyA jAtA thaa| ise kalka, cUrNa-kaSAya yA gandhATTaka kahA jAtA thaa| (3) lodhra-yaha eka prakAra kA gandha-dravya thA, jisakA prayoga ISat-pANDura chavi karane ke lie kiyA jAtA thaa| (4) padmaka-padmAka-padma-kesara / ' Amoda-pramoda tathA manoraMjana : sthAna-sthAna para indrajAlika ghUmate the aura logoM ko AkRSTa karake apanI AjIvikA calAte the / 2 naTa vidyA kA pracAra thA nATya maNDaliyA~ sthAna-sthAna para ghUmA karatI thiiN| ye manoraMjana ke pramukha sAdhana the| zataraMja khelA jAtA thaa| nAlikA eka prakAra kA cUta thaa| catura-khilAr3I apanI icchAnusAra pAsA na DAla de--isalie pAsoM ko nAlikA dvArA DAlA jAtA thaa| ___ nagara ke samIpa udyAna hote the| ve acche vRkSoM se sampanna aura utsava Adi meM bahujana upabhogya hote the| loga yahAM udyAnikA-sahabhoja karate the| 6 bAlaka bhI sthAna-sthAna para manuSya-krIr3A karate the| go, mahiSa, kukkuTa aura lAvaka ko Apasa meM lar3AyA jAtA thA aura hajAroM vyakti use dekhane ekatrita hote the| 1-jinadAsa cUrNi, pR. 232 / 2-vahI, pR0 321 / 3-vahI, pR0 322 // 4-dazavakAlika 3 / 4 / 5-vahI, 3 / 4 / 6-jinadAsa cUrNi, pR0 22 / 7-vahI, pR0 171,72 / 8-vahI, pR0 262 / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___5. vyAkhyA-granthoM ke sandarbha meM : sabhyatA aura saMskRti 215 vizvAsa: vaidika paramparA meM vizvAsa rakhane vAle loga bAdala, AkAza aura rAjA ko deva mAnate the aura unakI usa vidhi se pUjA bhI karate the / ' vRkSa-pUjA kA pracalana thaa| roga aura cikitsA : zArIrika vegoM ko rokane se aneka roga utpanna hote haiN| mUtra kA vega rokane se cakSu kI jyoti kA nAza hotA hai / mala kA vega rokane se jIvanI-zakti kA nAza hotA hai| Urdhva vAyu rokane se kuSTha roga utpanna hotA hai aura vIrya kA vega rokane se puruSatva kI hAni hotI hai| vamana ko rokane se valgulI yA kor3ha bhI utpanna ho jAtA hai| sahasra pAka Adi pakAe hue tela aneka rogoM meM kAma Ate the| nakSatroM ke AdhAra para zubha-azubha batAne vAle, svapna-zAstrI, vazIkaraNa ke pAra gAmI, atIta-anAgata aura vartamAna ko batAne vAle naimittika tathA yAMtrika sarvatra pAe jAte the| logoM kA inameM bahuta vizvAsa thaa| sarpa, bicchU Adi ke kATane para maMtroM kA prayoga hotA thA / 5 anyAnya viSoM ko utArane ke lie tathA aneka zArIrika pIr3AoM ke upazamana ke lie maMtroM kA prayoga hotA thA / 6 ___ saMbAdhana-paddhati bahuta vikasita thii| aneka vyakti usameM zikSA prApta karate the aura gA~va-gA~va meM ghUmA karate the| saMbAdhana cAra prakAra se kiyA jAtA thA - (1) haDDiyoM ko ArAma dene vaalaa-asthisukh| (2) mAMsa ko ArAma dene vAlA-mAMsa-sukha / (3) camar3I 1.-dazavaikAlika, 752 2-agastya cUrNi: muttanirohe ca, vaccanirohe ya jIviyaM cayati / uDDhaM nirohe koDhaM, sukkanirohe bhavai apumaM // 3-jinadAsa cUrNi, pR0 354,355 : abbhavahariUga muheNa umgisiyaM vaMtaM tassa paDipIyaNaM Na tahA vihiyaM bhavati, - taM atIva rase na balaM, na ucchAhakArI, vilIgatayA ya paDieti, vaguliM vA jaNayati tato koDhaM vA jaNayati / 4-vahI, pR0 259 / 5-dazavaikAlika, 8.51 tathA hAribhadrIya TIkA, patra 236 / 6-jinadAsa cUrNi, pR0 340 / 7-vahI, pR0 113 / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana ko ArAma dene vAlA-tvaka sukha / (4) rooM ko ArAma dene vAlA-roma-sukha / ziroroga se bacane ke lie dhUmra-pAna kiyA jAtA thaa| dhUmrapAna karane kI nalI ko 'ghUmanetra' kahA jAtA thaa| zarIra, anna aura vastrako suvAsita karane ke liye dhUmra kA prayoga karate the| roga kI AzaMkA se bacane ke lie bhI dhUmra kA prayoga kiyA jAtA thaa|' bala aura rUpa ko bar3hAne ke lie vamana, vastikarma aura virecana kA prayoga hotA thaa| vasti kA artha hai, dRtti dRtti se adhiSThAna (mala-dvAra) meM ghI Adi diyA jAtA thaa| upAsanA: paMcAMga namaskAra kI vidhi pracalita thii| jaba koI guru ke samakSa jAtA taba vaha donoM jAnu ko bhUmi para TikA, donoM jor3e hue hAthoM ko bhUmi para rakha unapara apanA zira TikAtA hai / yaha vandana-vidhi sarvatra mAnya thii| : yajJa : AhitAgni brAhmaNa aneka prakAra se maMtroM kA uccAraNa kara agni meM ghRta kI Ahuti dete the| ve nirantara usa ghRta-sikta agni ko prajvalita rakhate aura usakI satata sevA karate the| agni meM vasA, rudhira aura madhu kI bhI Ahuti dI jAtI thii|" daNDavidhi: dAsa-dAsI yA naukara-cAkara jaba koI aparAdha kara lete taba unheM vividha prakAra se daNDita kiyA jAtA thaa| kucha eka aparAdhoM para inheM lAThI se pITA jAtA, kabhI bhAle Adi zastroM se Ahata kiyA jAtA aura kabhI kevala kaThora zabdoM meM upAlambha mAtra hI diyA jAtA thaa| bhojana-pAnI kA viccheda karanA bhI daNDa ke antargata AtA thaa| kaI aparAdhoM para bhojana-pAnI kA viccheda karate hue kahA. jAtA--"ise eka bAra hI bhojana 1-(ka)dazavakAlika, 3 / 9 / (kha) jinadAsa cUrNi, pR0 115 ; hAribhadrIya TIkA, patra 118 / 2-jinadAsa cUrNi, pR0 115 / 3-vahI, pR0 306 : paMcagIeNa vaMdaNieNa taMjahA-jANudurga bhUmIe nivaDieNa hatthadueNa bhUmIe avaTuMbhiya tato siraM paMcamaM nivaaejjaa| 4-(ka) dazavaikAlika, 9 / 1 / 11 / (kha) jinadAsa cUrNi, pR0 306 / 5-jinadAsa cUrNi, pR0 363 : / ...vasAru hiramahughayAihiM hUyamANo / Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. vyAkhyA-granthoM ke sandarbha meM : sabhyatA aura saMskRti 217 denA aura eka zarAba mAtra hI pAnI / ise eka dina, do dina mA amuka dinoM taka bhojana mata denaa|" zikSA: zikSAoM ke aneka kendra the / svarNakAra, lohakAra kumbhakAra Adi kA karma, kArIgarI, kauzala, bANa-vidyA, laukika kalA, citrakalA Adi-Adi ke sthAna-sthAna para zikSA kendra hote the| vahA~ vividha zilpoM kI zikSA dI jAtI thI : aneka strI-puruSa vahA~ zikSA Apta karate the| vahA~ ke saMcAlaka-guru una vidyArthiyoM ko zilpa meM nipuNa banAne ke lie aneka prakAra se upAlambha, tAr3anA-tarjanA dete the| rAjakumAra bhI isake apavAda nahIM the| sAMkala se bAMdhanA, cAbuka Adi se pITanA aura kaThora-vANI se bhartsanA karanA-ye vidhiyA~ adhyApana-kAla meM adhyApaka-varga dvArA vihita mAnI jAtI thii| vidyArthI apane gurujanoM ko bhojana-vastra Adi se sammAnita karate the| sambodhana: vibhinna dezoM meM bhinna-bhinna prakAra ke 'sambodhana-zabda' pracalita the: (1) hale--isa AmaMtraNa kA prayoga varadA taTa meM hotA thA tathA mahArASTra meM taruNa ____ strI kA sambodhana zabda thaa| (2) anne--isakA prayoga mahArASTra meM taruNa-strI tathA vezyA ke sambodhana meM ____ hotA thaa| (3) halA--yaha zabda lATa deza meM pracalita thA aura isase taruNa-strI ko sambodhita kiyA jAtA thaa| 1-jinadAsa cUrNi, pR0 311,312 / 2-(ka) dazavaikAlika, 9 / 2 / 13,14 / (kha) jinadAsa cUrNi, pR0313,314 / .3-vahI, pR0 314 / 4-vahI, pR0 240 : tattha varadA taDe haletti AmaMtaNaM / 5,6-agastya cUrNi: hale annettiM marahaTThesu taruNatyI aamNtgN| . 7-jinadAsa cUrNi, pR0 250 : ___ aNNetti marahaTThavisaye AmaMtaNaM, domUlakkharagANa cAlukya ameti| 8-agastya cUrNi: haletti sADesu / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana ... (4) bhaTTe-yaha putra-rahita strI ke lie prayukta hotA thaa| aura lATa deza meM isase ___ nanada kA bodha hotA thaa| (5) sAmiNI--yaha cATutA kA AmaMtraNa zabda thA / tathA lATa deza meM prayukta hone vAlA sammAna-sUcaka sambodhana-zabda thaa| (6) hola, gola, vasula--ye tInoM gola deza meM pracalita priya-AmaMtraNa the|" - . (7) gomiNI- isase cATutA kA bodha hotA thA aura yaha sabhI dezoM meM prayukta ___ hotA thaa|6 (5) aNNa-mahArASTra meM puruSa ke sambodhana ke lie prayukta hotA thaa|" (6) he, bho--ye sAmAnya AmaMtraNa the| (10) bhaTri, sAmi, gomi-ye pUjA-vAcI zabda the| (11) hola--yaha prabhuvAcI zabda thaa|10 madhya pradeza meM vayovRddhA strI ko 'IzvarA', kahIM use 'dharma-priyA' aura kahIM 'dharmazIlA' kahA jAtA thaa|11 1-agastya cUrNi : . bhaTThati anbharahita vayaNaM pAyo lADesu / 2-jinadAsa cUrNi, pR0 250 : bhaTTeti lADANaM patibhagiNI bhaNNai / 3,4-vahI, pR0 250 / 5-agastya cUrNi: hole gole vAsuletti desie lAlaNagatthANIyANi priyvynnmNtnnaanni| 6-jinadAsa cUrNi, pR0 250 : __ gomiNio cATue vayaNaM / 7-vahI, pR0 250 : aNNetti marahaTTha visae AmaMtaNaM / 8-vahI, pR0 250 / 9-agastya cUrNi: ___ bhaTTi, sAmi, gomiyA pUyA vayaNANi niddesA tisu savva vibhattisu / 10-vahI : holaiti pmuvynnN| 11-hAribhadrIya TIkA, patra 213 : . tatra vayovRddhA madhyadeze IzvarA dharmapriyA'nyatrocyate dharmazIle ityAdinA / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. vyAkhyA-granthoM ke sandarbha meM : sabhyatA aura saMskRti 219 nAme do prakAra ke hote the-gotra-nAma aura vyaktigata-nAma / vyakti ko ina donoM se sambodhita kiyA jAtA thaa| avasthA kI dRSTi se jisake lie jo ucita hotA thA, usI prakAra use sambodhita kiyA jAtA thaa|' rAjya-vyavasthA : / / rAjAoM ke aneka bheda the-maNDalIka, mahAmaNDalIka Adi-Adi / jo baddha-mukuTa hote, unheM rAjA, maMtrI ko rAjAmAMtya aura senApati Adi ko 'daMDanAyaka' kahA jAtA thaa| rAjA kevala kSatrIya hI nahIM hote the| kaI kSatrIya hote para rAjA nahIM, kaI rAjA hote para kSatrIya nhiiN| jisameM lakSmI devI kA citra aMkita ho vaisA veSTana bAMdhane kI jise rAjA ke dvArA anujJA milI ho, vaha zreSThI kahalAtA hai| hindU rAjyataMtra meM likhA hai ki isa sabhA (paura sabhA) kA pradhAna yA sabhApati eka pramukha nagara-nivAsI huA karatA thA jo sAdhAraNataH koI vyApArI yA mahAjana hotA thaa| Ajakala jise meyara kahate haiM, hinduoM ke kAla meM vaha 'zreSThin' yA 'pradhAna' kahalAtA thA / agastyasiMha sthavira ne 'zreSThI' ko vaNik -grAma kA mahattara kahA hai| isalie yaha paurAdhyakSa nahIM, naigamAdhyakSa honA cAhie / vaha paurAdhyakSa se bhinna hotA hai / sambhavataH naigama ke samAna hI paura saMsthA kA bhI eka adhyakSa hotA hogA jise naigamAdhyakSa ke samAna ho zreSTho kahA jAtA hogA, kintu zreNI tathA pUga ke sAdhAraNa zreSThI se isake antara ko spaSTa karane ke lie paurAdhyakSa ke rUpa meM zreSThI ke sAtha rAjanagarI kA nAma bhI jor3a diyA 1-dazavaikAlika 7117,20 / 2-jinadAsa cUrNi, pR0 360 : 3-vahI, pR0 208 / 4-vahI, pR0 209 / 5-nizItha bhAjya, gAthA 2503, sabhAjyacUrNi bhAga 2, pRSTha 450 jammi ya paTTe siriyAdevI kajjati taM veMTaNagaM, taM jassa raNA amunnAtaM so seTThI bhaNNati / 6-hindU rAjataMtra, dUsarA khaNDa, pR0 132 / 7-(ka) agastya cUrNi : ... rAjakulaladdhasammANo samAviddhaveTaTho vaNiggAmamahattaro ya settttii| ...... (kha) jinadAsa cUrNi, pR. 360 / 8-dharma-nirapekSa prAcIna bhArata kI prajAtaMtrAtmaka paramparAe~ pR0 106 / . 208 / . Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana jAtA hogA, jase--rAjagRha saThI tathA eka zrAvastI shresstthii| nigrodha jAtaka (445) meM rAjagRha seTThI tathA eka anya sAdhAraNa seTThI meM spaSTa antara kiyA gayA hai| janapada: sArA deza aneka bhAgoM meM vibhakta thaa| grAma, nagara Adi kI vizeSa racanAeM aura paramparAeM hotI thiiN| isa sUtra meM tIna zabda Ae haiM-grAma, nagara aura karbaTa (kvvdd)| - 1. grAma-jisake cAroM ora kAMToM kI bAr3a ho athavA miTTI kA parakoTa ho / jahA~ kevala karmakara loga rahate hoN| 2. nagara-jo rAjadhAnI ho aura jisameM kara na lagatA ho / ' 3. karbaTa-isake aneka artha haiM- (1) kunagara jahA~ kraya-vikraya na hotA ho / 2 .. --(2) bahuta choTA sanniveza 3 . .. . .... (3) vaha nagara jahA~ bAjAra ho| .. . (4) jile kA pramukha nagara / cUrNiyoM meM karbaTa kA mUla artha mAyA, kUTasAkSI Adi aprAmANika yA anaitika vyavasAya kA Arambha kiyA hai|" zastra: . zastra aneka prakAra ke hote the-(1) eka dhAra vAle-parazu Adi / (2) do dhAra vAle-zalAkA, bANa Adi / (3) tIna dhAra vAle-talavAra aadi| (4) cAra dhAra vAle-catuSkarNa Adi / (5) pA~ca dhAra vAle-ajAnuphala Adi / 1-(ka) hAribhadrIya TIkA, patra 147 : nAsmin karo vidyata iti nakaram / . (kha) lokaprakAza, sarga 31, zloka 9 : nagaraM rAjadhAnI syAt / 2-jinadAsa cUrNi, pR0.360 / 3-hAribhadrIya TIkA patra 275 / 4-A Sanskrit English Dictionary, Page 259. By Sir Monier Williams. 5-jinadAsa cUrNi, pR0 360 / 6-vahI, pR0 224 : ...... sAsijjaI jeNa taM satyaM, kiMci egadhAraM dudhAraM tidhAra ghaudhAraM paMcadhAraM :.:."tatya egadhAraM parasu, dudhAraM kaNayo, tidhAraM asi, caudhAraM tipaDato kaNIyo, paMcadhAraM ajaannuphlN| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. vyAkhyA-granthoM ke sandarbha meM : sabhyatA aura saMskRti 221 yAcanA aura dAna : yAcanA ke aneka prakAra pracalita the__kaI yAcaka kahate- "hama bhUmideva haiM, logoM ke hita ke lie hama bhUmi para avatIrNa hue haiN| hameM 'dvipada' Adi dene se puNya hotA hai|" kaI kArpaTika Adi yAcaka AjIvikA ke lie ghara-ghara ghUmA karate the| vanIpaka pA~ca prakAra ke hote the--(1) atithi-vanIpaka-atithi-dAna kI prazaMsA kara dAna lene vaale| (2) kRpaNa-vanIpaka-kRpaNa bhakta ke sammukha kRpaNa-dAna kI prazaMsA kara dAna lene vaale| (3) brAhmaNa-vanIpaka-brAhmaNa-dAna kI prazaMsA kara dAna lene vaale| (4) zva-vanIpaka-jo vyakti kutte ke bhakta hote the, unake sammukha zva-dAna kI prazaMsA kara dAna lene vaale| ve kahate-"gAya Adi pazuoM ko ghAsa milanA sulabha hai, kintu chiH chiH kara dutkAre jAne vAle kuttoM ko bhojana milanA sulabha nhiiN| ye kailAza para rahane vAle yakSa haiN| ye bhUmi para yakSa ke rUpa meM viharaNa karate haiN|" (5) zramaNa-vanIpaka-zramaNa-bhakta ke sammukha zramaNa-dAna kI prazaMsA kara dAna lene vaale| - kaI vyakti tIrtha-sthAna meM dhana kI AzA se bhAle kI noka yA babUla Adi ke kA~ToM para baiTha yA so jAte the| udhara jAne vAle vyakti unakI dayanIya dazA se dravita ho kahate-uTho, uTho jo tuma cAhoge, vahI tumheM deNge| itanA kahane para ve uTha khar3e ho jaate| pratyeka ghara meM eka aisI sImA hotI thI, jahA~ vanIpaka A-jA sakate the| isake atikramaNa ko burA samajhA jAtA thaa| sthAna--sthAna para dAna--zAlAeM hotI thiiN| unake aneka prakAra the| 'kimicchai' eka prakAra kI dAnazAlA thI, jahA~ yAcaka se 'tuma kyA cAhate ho' yaha pUchakara dAna diyA jAtA thaa|3. .. videza-yAtrA se lauTakara zreSTha prasAda-bhAva se sarva pAkhaNDiyoM ( saba sampradAya 1-jinadAsa cUrNi, pR. 320 : jahA koyi lohamayakaMTayA patthareUNa sayameva ucchahamANA ga parAbhiyogeNa tesiM lohakaMTagANaM uvariM Nuvijjati, te ya aNNe pAsittA kivAparigayacetasA aho varAgA ete atyaheuM imaM AvaI patatti bhannati jahA uTeha uTehatti, jaM magaha taM me payacchAmo, to tikkhakaMTANibhinnasarIrA uTheti / 2-dazavakAlika, 5 // 1 // 24 // 3-vhii,3|3| Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana - : ke sAdhuoM ) ko dAna dene ke nimitta bhojana banAte the| mahArASTra ke rAjA dAna kAla meM sammAnarUpa se dAna dete the|' bhoja: jImanavAra aneka prakAra ke hote the-(1) AkIrNa jImanavAra-yaha rAjakula ke kisI vyakti yA nagara-seTha dvArA kiyA jAtA thaa| isameM bhojana ke lie Ane vAloM kI saMkhyA adhika hotI thii| (2) avamAna jImanavAra isameM svapakSa aura para-pakSa ke loga hI bhAga lete the aura isameM jImane vAloM kI saMkhyA nizcita hotI thii| ... mRtyu para tathA pitara Adi devoM ke prIti-sampAdanArtha saMkhaDi (bhoja) kie jAte the| unheM 'kRtya' kahA jAtA thaa| majjhimanikAya (11448) meM ise 'saMkhati' kahA hai| manuSya kA sthAna : uttama jAti vAle puruSa nIca jAti vAloM ko ghRNA kI dRSTi se dekhate the| ve unake pairoM meM nahIM par3ate the|4 . _.. jAti, kula, karma, zilpa aura kucha vizeSa roga Adi ke AdhAra para manuSya tiraskRta mAne jAte the|5 jAti se mleccha jAti / kula se--jArotpanna / karma se tyakta puruSoM dvArA sevanIya / zilpa se carmakAra / roga se--koDhI / 1-(ka) dazavakAlika 5 / 1 / 48 / (kha) agastya cUrNi : kI koti issaro pavAsAgato sAdhusaddeNa sambassa Agatassa sakkAraNanimittaM 4.40 dANaM deti, rAyANo vA marahaTThagA dANakAle aviseseNa deti / 2-(ka) dazavakAlika cUlikA 26 : (kha) hAribhadrIya TIkA, patra 280|3-haaribhdriiy TIkA, patra 214 / 4-jinadAsa, cUrNi, pR0 316 : . jAtIe iDiDhagAravaM vahati, jahA haM uttamajAtIo kahametassa pAdelagihA mitti| 5-vahI, pR0 323H . asUyAi jAito kulo kammAyo sippayo vAhio vA bhavati jAio jahA tuma mecchajAijAtI, kulo jahA tumaM jArajAo, kammo jahA tumaM jaDhehiM bhayaNIjjo, sippayo jahA tumaM so cammagAro, vAhio jahA tumaM so koddhio| Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. vyAkhyA-granthoM ke sandarbha meM : sabhyatA aura saMskRti 223 kartavya aura paramparA : - mAtA-pitA kanyA ke ghara ke cunAva meM bahuta satarka rahate the| dakSiNApatha meM mAme kI lar3akI se vivAha kiyA jA sakatA thA, uttarApatha meM nhiiN| dakSiNa aura uttara ke khAna-pAna, rahana-sahana Adi bhinna the|2 .... gA~voM meM akelI strI bhI idhara-ughara A-jA sakatI thI, parantu nagaroM meM vaha dUsarI strI ko sAtha le jAtI thii| vyApAra-yAtrA: ___ loga vyApAra ke lie dUra-dUra dezoM meM jAte the| jaba putra dezAntara ke lie prasthAna karatA taba pitA zikSA ke zabdoM meM kahatA-"putra ! akAla-caryA aura duSTa-saMsarga se bacane kA sadA sarvatra prayatna krnaa|" ve bAra bAra isa zikSA ko doharAte the / 4.. pustaka: pustakeM pA~ca prakAra kI hotI thIM-: (1) gaMDI-vaha moTAI aura caur3AI meM sama honI thii| 1-dazavaikAlika, 9 // 3 // 13 / 2-hAribhadrIya TIkA, patra 22 : . - yathA dakSiNApathemAtuladuhitA gamyA uttarApathe punaragamyaiva, evaM bhakSyAbhakSyapeyA peyavibhASA kartavyeti / 3-vahI, patra 22: puravaradharma:-pratipuravaraM bhinnaH kvacitkiJcidviziSTo'pi paurabhASAMpradAnAdi lakSaNaH sadvitIyA yoSidgehAntaraM gacchatItyAdilakSaNo vaa| 4-jinadAsa cUrNi, pR0 340 / / 5-hAribhadrIya TIkA, pR0 25 : gaMDI kacchavi muTThI saMpuDaphalae tahA chivADI a| . eyaM potthayapaNayaM paNNattaM vIarAehiM // bAhallapuhuttehiM gaMDI potyo u tullago dIho / kacchavi aMte taNuo majjhe pihalo muNeavvo // cauraMguladIho vA vaTTAgiti muTThipotthago ahvaa| cauraMguladIho cima caurasso hoI 'viNNeo // saMpuDao dugamAI phalagA vocchaM chivaaddimettaahe| taNupattosiarUvo hoi chivADI buhA beMti // dIho vA hasso vA jo pihulao hoi appbaahllo| taM muNima samayasArA chivADipotyaM bhagatIha // Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana (2) kacchapI--vaha anta meM patalI aura madhya meM vistIrNa hotI thii| ... (3) muSTi-vaha lambAI meM cAra aMgula athavA vRttAkAra hotI thI athavA cAra aMgula lambI, catuSkoNa vAlI hotI thii| (4) saMpuTaka--yaha do phalakoM meM baMdhI huI hotI thI aura (5) supATikA-isakA vistAra adhika aura moTAI kama hotI thii| yaha lambI bhI hotI thI aura choTI bhii| sambhavataH isakA AkAra coMca jaisA hotA thaa| dhAtu : ___ sonA kevala AbhUSaNa banAne ke hI kAma nahIM AtA thA, vaha anyAnya kAryoM meM bhI prayukta hotA thaa| usake ATha guNa prasiddha the-(1) viSaghAtI-viSa kA nAza karane vAlA / (2) rasAyana-yauvana banAe rakhane meM smrth| (3) maMgalArtha-mAMgalika kAryoM meM prayukta dravya / (4) pravinIta--yatheSTa prakAra ke AbhUSaNoM meM parivartita hone vaalaa| (5) pradakSiNAvarta-tapane para dIpta hone vAlA / (6) guru-sAra vAlA / (7) adAhya-agni meM na jalane vAlA / (8) akuthanIya-kabhI kharAba na hone vaalaa| - jo sonA kaSa, cheda, tApa aura tAr3anA ko saha letA, vaha vizuddha mAnA jAtA thaa| sone para camaka lAne ke lie gopIcandana kA prayoga kiyA jAtA thaa| yaha miTTI saurASTa meM hotI thI isalie use saurASTrikA kahA jAtA thaa| kaI manuSya kRtrima svarNa bhI taiyAra karate the| vaha vizuddha sone jaisA hotA thA parantu kaSa, cheda Adi sahana nahIM kara sakatA thaa| 1-(ka) dazavakAlika niyukti, gAthA 351 : visaghAi rasAyaNa maMgalatya viNie pyaahinnaavtte| gurue aDajma kutthe aTTha suvaNNe guNA bhaNio // (kha) hAribhadrIya TIkA, patra 263 / 2-dazavakAlika niyukti, gAthA 352: caukAraNaparisuddhaM kasacheaNatAvatAlaNAe / jaM taM visaghAirasAyaNAiguNasaMju hoi|| . 3-jinadAsa cU rNi, pR0 179: soradviyA uvariyA, jIe suvaNNakArA uppaM kareMti suvaNNassa piNddN| 4-(ka) dazavakAlika niyukti, gAthA 354 / (kha) hAribhadrIya TIkA, patra 263 / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. vyAkhyA granthoM ke sandarbha meM : sabhyatA aura saMskRti 225 pazu: tIna varSa ke bachar3e ko 'gorahaga' kahA jAtA thA tathA ratha kI bhA~ti daur3ane vAlA baila, jo ratha meM juta gayA vaha baila aura pANDu-mathurA Adi meM hone vAle bachar3oM ko gorahaga kahA jAtA thaa| isakA artha kalhor3a bhI kiyA gayA hai| kalhor3a dezI zabda hai| isakA artha hai vatsatara-bachar3e se Age kI aura saMbhoga meM pravRtta hone ke pahale kI avsthaa| hAthI, ghor3e, baila, bhaiMsa Adi ko jau Adi kA bhojana diyA jAtA thA aura kahIMkahIM ye alaMkRta bhI kie jAte the|5, rAjAoM ke hAthI ghor3oM ke lie bhojana, alaMkAra, AvAsa Adi kI vizeSa vyavasthA hotI thI / 6. pakkhalI (?) deza meM acche ghor3e milate the| mahAmadda (?) aura dIlavAliyA (?) ina do jAtiyoM ke saMyoga se khaccara paidA hote the| ghoTaga azva kI eka jAti thii| yaha Arjava jAti ke ghor3oM se utpanna mAnI jAtI thii| ___ machaliyoM ko vaDiza se pakar3A jAtA thaa| usakI noka para tIkSNa loha kI kIla .1-sUtrakRtAMga, 1 / 4 / 2 / 13 : 'gorahagaM' trihAyaNaM blivrdm| 2-agastya cUrNi: go joggA rahA goraha jogattageNa gacchanti gorahagA paNDu-mayurAdIsu kisora sarisA gopotlgaa| 3-hAribhadrIya TIkA, patra 217 : gorathakAH klhoddaaH| 4-dezInAmamAlA 2 / 9, pR0 59 : ____ kalhoDo bacchayare-kalhoDo vatsataraH / 5-jinadAsa cU Ni, pR0 311 / 6-hAribhadrIya TIkA, patra 248 / 7-jinadAsa carNi, pR0 212-213 : - Aso nAma jaccassA je pakkhali visayAdisu bhavanti, assataro nAma je vijAtijAyA jahA mahAmaddaeNa dIlavAliyAe, je puNa ajjavajAtijAtA te ghoDagA bhvNti| Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana lagI huI hotI thI aura usapara mAMsa kA Tukar3A rakhA jAtA thaa| jaba matsya mAMsa ko khAne AtA taba usakA galA tIkSNa lohe kI noka meM phaMsa jaataa| zramaNa: ___ kaI prakAra ke sAdhu taMtra, maMtra aura cikitsA Adi ke dvArA dUsaroM kA hita sampAdana kara apanI AjIvikA calAte the| vyakti: dazavakAlika meM nimna vyaktiyoM ke nAma milate haiN| (1) unasena-bhojapula kA eka rAjA / (2) samudragupta--andhakavRSNi kula kA eka rAjA / (3) rakanomi / (4) raajiivtii| (5) bhadrikAcArya (prA0 bhaddiyAyariyu) / (6) dattilAcArya (prA0 dattilAyariyA ) / (7) govinda vAcaka-ye bauddha the| jJAna prApta karane ke lie inhoMne pravrajyA grahaNa kii| Ane calakara ve mahAvAdI hue| sikA: pUNI (ruI kI pahala ) kauDI Adi bhI sikke ke rUpa meM pracalita the| 1-jinadAsa cUrNi pR0 341 // 2-dazavaikAlika, vaa50| 3-saMbaca hai ina donoM prAcAryo kI sAlika para koI macAna ho| kho-jinavAsa cuurvi,4|| 4-prAkRta sAhitya kA itihAsa, pR0 204 / . . Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 cUrNi kI paribhASAe~ (isa saMkalana meM mukhyataH agastyasiMha sthavira kI cUrNi aura yatra-tatra .. jinadAsa mahattara kI cUrNi kA upayoga kiyA gayA hai ) / . zloka 3 zabda emete adhyayana-1 artha * evaM saddo tahA sahassa atthe....." vakAralopo siloga paayaannulomennN| aNiyata-vittittaNeNa samaNotavassiNozramutapasIti / vihamAgAsaM vihAyasA gacchaMtitti vihNgmaa| annbhisNdhitdaayaaro| " samaNA samaNA vihaMgamA aNissiyA kAme 2. . vattha gaMdha alaMkAraM acchaMdA. bhoe sAhINe : siyA jaliyaM . . : adhyayana-2 TThA saharasarUvagaMdhaphAsA kaMtA visatiNA miti kaamaa| khomdugullaadiinni| kuNkumaagrucndnnaadtto| kesvtthaabhrnnaadi| akaamgaa| iMdiya visyaa| appAhINe / siyA saddo AsaMkAvAdI, jadi atthe vttttti| na mummura bhUtaM / / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 2 ] zloka zabda athe 6 durAsayaM agaMdhaNe DAhakattaNeNa dukkhaM samassatibnatitaM durAsadaM / uttamasappA-te DaMkAto visaM na pibaMti maraMtA vi| kiMca sulasAgabmappasavA kulamANasamuNNatA bhayaMgamA NAhArosavasa vippamukkaM Na pi.ti visaM visAya vnitsiilaa| bhomo iti harivaMso ceva gautta visesaM / tesi bhoyANa raayaa-bhoyraayaa| .. jadi saddo annbbhuvgme| bhaavo-abhisNgo| jalaruho vaNassati viseso, aNAbaddhamUlo ho| bhoyarAyassa jai bhAvaM haDo vippamukkANa aNAiNNaM mahesiNaM adhyayana-3 abhitara bAhiragaMthabaMdhaNa vivihappagAra mukkANaM vippmukkaannN| akappaM / . mahesiNaM ti isI-risI, maharisI paramarisiNo saMbajhaMti, ahavA mahAniti mokkho taM esatti mhesinno| pratiNiyataM jaM nibaMdhakaraNaM, Na tu jaM ahAsamAvattIe diNe-diNe bhikkhA ghnnN| abhihaDaM jaM abhimuhANItaM, uvassae ANeUNadiNaM / gadhA koThe puddaadto| mallaM gaMthima-pUrima-saMghAtimaM / snnnnihaannN| gihibhAyaNaM kNspttaadi| 2 niyAgaM abhihaDANi gaMdha malle sannihI gihimatte Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka zabda artha .3 rAyapiMDe kimicchae muddhAbhisittassa raNNo bhikkhA raaypiNddo| rAyapiMDe kimicchae-rAyAjojaMicchati tassa taM deti-esa raaypinnddkimicchto| saMbAhaNA saMbAdhaNA aTThi-suhA, maMsa-suhA, taya-suhA, rom-suhaa| daMtapahoyaNA daMtapahovaNaM daMtANa daMta kaTThodakAdIhiM pakkhAlaNaM / saMpucchaNA saMpucchaNaM-(1)-je aMgA avayavA sayaM na pecchati acchi-sira-piTThamAdi te paraM pucchati-sobhatti vA Na va tti' (2)-ahavA gihINa sAvajjAraMbhAkatA pucchti"""| dehapaloyaNA aMgamaMgAI paloeti 'sobhaMti Na veti'| aTThAvae . aTThAvayaM juuyppgaaro| rAyAruhaM NayajutaM gihatthANaM vA aTThAvayaM deti| keriso kAlotti pucchitto bhaNati Na yANAmi, Agamessa puNa suNakAvi sAlikUraM Na bhuujNti| NAlie jUyaviseso, jattha mA icchitaM pADehititti NAliyAe pAsakA dijjaMti...... / tegicchaM rogpddikkmm| sejjAyarapiMDaM sejjA vasatI, sa puNa sejjA dANeNa saMsAraM tarati sejjAtaro tassa bhikkhA sejjaatrpiNddo| AsaMdI upvisnnN| paliyaMkae . sayaNijjaM / gihataraNisejjA gihaMtaraM paDissayAto bAhiM jaM gihN| geNhatIti gihN| gihaM aMtaraM ca gihaMtaraM, gihatara nisajjA jaM uvaviThTho acchti| Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha zloka zabda 5 , gAyassuvvaTTaNANi gAtaM sarIraM tassa uvvaTTaNaM-abbhaMgaNuvvalaNAINi nnaaiihiN| gihiNo veyAvaDiyaM gihINaM veyAvaDitaM jaM tesi uvakAre vaTTati / AjIvavittiyA sA paMcavihA jAti kulagaNakammesippe aajiivnnaao| tattAnivvuDabhoittaM NAtIva agaNi pariNataM taM tatta-aparinivvuDaM ahavA tattaM pANI taM puNo sItalI bhUtaM AukkAya pariNAma jAti taM apariNayaM aNivvuDaM gimhe ahoratteNaM saccittI bhavati, hemante-vAsAsu puvvaNhe kataM avrnnhe| ahavA tatta mavi tinnivAre aNuvvataM aNivvuDaM taM jo apariNataM bhuMjati so ttt-anivvuddbhojii| .., AuressaraNANi (1) chuhAdIhiM parIsahehiM AureNaM sItodakAdi puvvbhuttsrnnN| (2) sattUhi vA abhibhUtassa saraNaM bhavati..... / (3) ahavA saraNaM ArogyamAlA tattha paveso gilaannss.......| saaruujaati| siMgabere allgN| kaMdA cmkaadto| mUle.. bhisaavto| - phale aNbaadto| bIe bIo dhaNNa viseso| sovaccale uttarAvahe pavvattassa lavaNakhANIsu saMbhavati / seMdhave : seMghavaloNapavvaMte sNbhvti| romA rUmAe bhavati / loNe saaNbhriilonnN| kaMTe Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 5 ] loka zabda artha vireyaNe , aMjaNe - 8. sAmudde samuddapANIyaM riNekedArAdikatamAvaLaMta lavaNaM bhvti| paMsukhAre paMsukhAro Uso kaDDijjato aduppaM bhavati / kAlAloNe tasseva seMdhavapavvatassa aMtaraMtaresu (kAlAloNa) khANIsu sNbhvti| dhUvaNetti dhUmaM pivati 'mA sirarogAtiNo bhavissaMti' Aroga paDikkammaM, ahavA 'dhUmaNetti' dhUmapANasalAgA, dhUveti vA appANaM vatthANi vaa......| vatthikamma vatthINirohAdi dANatthaM cammamayo NAliyAutto kIrati teNa kammaM apANANaM siNehAdi dANaM vtthiikmm...| kasAyAdIhiM sodhnnN| nayaNaM vibhuusaa| daMtavaNe - dasaNANaM vibhuusaa| gAyabbhaMga sriirbhNgnnmhnnaaiinni| vibhUsaNe alNkrnnN| lahubhUyavihAriNaM lahu jaM Na guru sa puNa vAyuH, lahubhUto lahusariso vihAro jesi te lahubhUta-vihAriNo tahA apaDivaddha ... gaaminno| paMcAsavapariNNAyA paMca AsavA pANAtivAtAdINi paMca Asava dArANi"pariNNA duvihA-jANaNApariNNA paccakkhANapariNNA y| je jANaNApariNNAe jANiUNa paccakkhANa-pariNNAe ThitA te pNcaasvprinnnnaayaa| ujjudaMsiNo . ujju-saMjamo samayA vA, ujjU-rAgahosapakkha virahitA aviggahatI vA, ujjU-mokkhamaggo taM passaM-tIti ujjudaMsiNo, evaM catte bhagavaMto gacchavirahitA ujjudNsinno| Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda susamAhiyA dhuyamohA .. siddhimaggaM pariNivvuDA artha nANadaMsaNa caritteSu suLu aahitaasusmaahitaa| .. dhuyamohA vikkiNNamohA moho mohaNIyamaNNANaM vA " / .. siddhimaggaM-darisaNa-nANa-carittamattaM / pariNivvutA-samaMtA NivvutA savvappakAroghAtibhavadhAraNakamma prikkhte| adhyayana-4 1 AusaM bhagavayA kAsaveNaM sIsassa AhvAno, AyuSmad grahaNena jAtikulAdatoSi guNA'dhikRtA bhavaMti-AyuSpahANA guNA ato AyuSman / bhago jassa atthi so bhagavAn / 'atthajassalacchidhammappayattavibhavANa chaNha etesiM bhaga iti NAmaM te jassa saMti so bhaNNati bhgvN.....| kAsaM-ucchu / tassa vikAro kAsyaH rsH| so jassa pANaM so kaasvo-usbhsaamii| tassa je gottajAtA te kaasvaa| teNa vaddhamANasAmI kAsavo..."teNa kaasvenn| sAdhuveditA, saaghuvinnnnaataa| jahAbuddhi sosANaM prjnyaapitaa|| atisayeNa pasaMsaNIyaM / adhIyate tad iti ajjhayaNaM / dhammopaNNavijjAe jAe so dhammapaNNattI, ajjhayaNa viseso| paveiyA supaNNatA seyaM abhayaNaM dhammapaNNattI. " ... ghama ghama " Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNNattha sUtra zabda artha .. 3. pur3havikAiyA puDhavI-bhUmI kAto jesiM te puDhavikAyA-etya kAya saddo sarIrAbhiSANo ahavA puDhavI eva kAto putvI kAto-etthakAyasaddo smuuhvaacii| cittamaMtaM citta-cetaNA buddhI / taM jIvatatvameva / sA citta vatI sajIvA iti| aNNatthasaddo parivajjaNe vaTTati / sammucchima paumiNimAdi udagapuDhavi siNeha. sammucchaNA smucchimaa| sabIyA . sabIyA iti bIyAvasANA dasavaNassati bhedA saMga hato drisitaa| pANA jIvA, prANaMti vA nizvasaMti vaa| aMDajA aMDajAtA aMDajA myuuraadyH| potajA potamiva sUyate potajA vlguliimaadyH| jarAujA jarAo beditA jAyaMti jarAujA gvaadyH| rasajA rasAse bhavaMti rasajA takkAdau suhuma sarIra / ubbhiyA bhUmi bhidiUNa niddhAvaMti slbhaadyo| , paramAhammiyA paramaM--pahANaM taM ca suhaM / aparamaM-UNaM taM puNa dukkhaM / dhammo smaavo| paramo dhammo jesi te prmdhmmitaa| yduktN-sukhsvbhaavaa| daMDo sarIrAdi nniggho| bhaMte he kallANa sukhabhAgin bhagavan evaM bhNte| veramaNaM niyttnnN| adiNNAdANaM aNapuNNAtassa gahaNA diNNAdANaM / bhittI. NadI pavvatAdi taDI tato vA jaM avadalitaM / savitthAro pAhaNa viseso| , leluM ... mttttiyaa-piNddo|. bhayA silaM Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha sUtra 18 zabda sasarakhaM kiliceNa aMguliyAe salAgAe udagaM osaM hima mahiyaM karagaM harataNugaM suddhodagaM iMgAlaM srkkho-pNsuu| teNa araNNa pasuMgA sahagataMsasarakkhaM / aghaDitagaM khuuN| htthegdeso| kaTTamevaghghaDisagaM / NadI talAgAdi saMsitapANIya mudagaM / sarayAdau Nisi meghasaMbhavo siNeha viseso tossaa| atisItAvatthaMbhita mudagameva himaM / pAto sisire disAmaMdhakArakAriNI mhiyaa| varisodagaM kaDhaNIbhUtaM krgo| kiMci siNiddhaM bhUmi bhettaNa kahiMci samassayati saphusito siNeha-viseso hrtnnuto| aMtarikkhapANi tN| khadirAdINa NiddaDDANa dhUma virahito iNgaalo| . karisagAdINa kiMci siTTho aggI mummuro| dIvasihA, siharAdi accii| vIyaNagAdIhiM jAlAkaraNaM ujjAlaNaM / mukkhevjaatii| puminnipnnnnmaadipttN| pehaNa moraMgaM tesi klaavo| ubbhijjataM / AbaddhamUlaM / uMDuyaM jattha ciTThati taM ThANaM pIDhagaM DhANamataM vaa| jattha suppati caMpagapaTTAdi peDhaNaM vaa| svvNgikaa| aDDAijja hatthA tato sacaturaMgulaM hatthaM vicchiNNo / mummuraM acci ujjAlejjA tAliyaMTeNa patteNa pihuNeNa rUDhesu jAesu pIDhagaMsi phalagaMsi sejaMsi saMthAragaMsi Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ loka 14 jIve gaI puNNaM [6] zabda * artha pANabhUyAI pANA tasA, bhUtA thAvarA ahavA phuDaUsAsanisAsA pANA, sesA bhuutaa| annANI jIvAjIva vinnANa virahito annnnaannii| kiM saddo kheda vaacii| kallANaM . kallaM AroggaM, kallANaM saMsArAto vimokkhaNaM / jIvaMtIti jIvA, AuppANA dhareMti / narakAdi ahavA gtiH-praaptiH| jIvANaM AubalavibhavasukhAti sUtitaM puNNaM / muMDe iMdiya-visaya-kesAvaNayaNeNa muMDe / saMvaraM pANAtivAtAdINa AsavANa nivAraNaM / kutitthisa dhammehiM pahANo / savvattha gacchatIti savvattagaM-kevalanANaM kevala darzaNaM c......| selesi sIlassa Isati vasayati selesii|| suhasAyagassa sukhaM svAdayati cakkhati tassa / sAyAulagassa suheNa Aulassa, Aulo aNekaggo suhaM kayAti aNusIleti, sAtAkulo puNa sadA tdbhijjhaanno| nikAmasAissa suyachiNNe maue suituM sIlamassa nikaamsaayii| uccholaNApahoissa prabhUteNa ajayaNAe dhoveti / . aNuttaraM savvattagaM nANaM adhyayana-5 (uddesaka-1) atha zloka zabda 4 khANuM , vijjalaM NAti ucco udghaTThio dAru viseso| vigayaM mAtraM jato jalaM taM vijjalaM (cikkhale ) / / udagacikkhillayaM / [ji0] Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka zabda artha . 4 saMkamaNa kattima sNkmo| 8 tiricchasaMpAimesu pataMgAdato tsaa| vesa pavisaMti taM visayatthiNotti vesA, pakkhiti vA jaNamaNesu veso sa puNa NIyaitthI smvaato| baMbhaceravasANue baMbhaceraM mehuNavajjaNaM vrataM tassa. vasamaNugacchati jaM baMbharavasANugo saadhu| visottiyA - visrotasA prvRttiH| aNAyaNe AyataNaM ThANaM Alayo, Na AyataNaM-aNAyataNaM asthaanN| saMsaggIe sNpkko| saMDibbhaM DibbhANi ceddruvaanni| NANAvihehiM khelaNaehiM khelatANaM tesi samAgamo sNddibbhN| AloyaM gvkkhgo| coplpaado| [ji0) thiggalaM jaM gharassa dAraM puvvAmasI taM paDipUriyaM / [ ji0] dAraM nigmpvesmuNh| saMdhi ymlghraannmNtrN| khattaM paDiDhakkiyayaM / [ji0] dagabhavaNANi pANiyaka maMttaM pANiyamaMcikA haannmNddvaadi| . rahassArakkhiya raayNtepurvraamaatyaadyo| paDikuTTha niMditaM, taM :duvihaM ittariyaM AvagahiyaM ittariyaM mayaga sUtagAdi AvagayiMha caMDAlAdi / mAmagaM mA mama gharaM pavisaMtu tti mAmagaM / so puNa paMtayAe issAluyattAe vaa| aciyatta aNiTTho paveso jassa so, ahavA Na cAgo jattha pavattai taM dANaparihINaM kevalaM prissNmkaarii| Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 loka zabda artha ciyattaM i8 niggamaNapavesaM, cAgasaMpaNNaM vaa| sANI vakkapaDI pAvAra kappAsito paDo saromo paavrito| NIyaduvAraM NIyaM duvAraM jassa so NIyaduvArA taM puNa phalihayaM vA koTThato vA jao bhikkhA nINijjati / elagaM bkkro| vacchagaM gomhistnno| aibhUmi . bhikkhAyarabhUmi atikamaNaM / sasiNiddhaM . jaM udageNa kiMci giddha Na puNa galati / sasarakkhe pNsuruguNdditN| loNe sAmuddAdi / gekhya suvnnnngerutaadi| vaNiya piitmttttiyaa| seDiya mahAseDAti / soraTTiya tuvariyA suvaNNassa oppkrnnmttttiyaa| ... piTTha AmapiLaM Amao lotttto| so appidhaNo porusie pariNamati, bahuiMdhaNo Arato pariNamai / " ukkaTTha charo surAloTTo, tila-godhUma-javapiTThavA, aMbiliyA pIlupaNNiyAtINi vaa| doddhiya kAliMgAdINi ukkhale chunbhNti| [ji0] 40 kAlamAmiNI psuutikaalmaase| navame mAse ganmassa vadramANassa (jiNakappiyA puNa jaddivasameva AvannasattA bhavati tao divasAo AraddhaM prihrNti)| [ji0] 45 dagavAraeNa dgvaaropaanniyghddullo| NIsAe. . . . . piisnnii| ........ Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda pIDhaeNa loTeNa leveNa sileseNa dANaTThA puNNaTThA uttiMga paNagesu gaMbhIraM jhusiraM nisseNiM phalagaM [ 12 ] - artha kttttaatimyN| nniisaayutt| mttttiyaadi| jukhuraadi| koti Isaro pavAsAgato sAdhu saddheNa savvassa Agatassa sakkAraNimittaM dANaM deti"..."rAyANo vA marahaTThagA dANakAle aviseseNa deNti| " pavviNIsu puNNamuddissakIratitaM puNNaTappagaDaM / koDDiyANagaraM / ullI / appagAsaM tmH| aMtosuNNayaM taM jaMtuAlao bhvti| [ji0] mAlAdINa aarohnn-ktttth| bahulaM ktttthmev| . mahallaM suvaNNayaM bhavai / . [ji0] NhANAdi upayogyaM / sayaNIyaM, caDaNamaMcigA vaa| bhUmisamAkoTTitaM klN| kolo uDDU va khANu / [ji0] sa-mAlako ghara viseso| nijjUha gvkkhovsobhito| [ni0 cuu013|11] cmkaadi| pisaadi| phlN| saagN| jaM tvayAe milANaM amilANaM aMto tvmlaanm| .. pIDhaM kolaM pAsAyaM kaMda mUlaM palaMba sanniraM tuMbAgaM Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 71 zabda artha siMgaberaM allagaM / allg| sattu javAtikkhaNA jvaatidhaannaavikaaro| caNNAI ... pitthtthaavisesaa| kola cuNNAI kolo-badaro, tesiM cuNNANi, kadhi kayatthAgaM / sakkuliM tilpppddiyaa| phANiyaM chuTTa gulo| pUrva tvgsiddho| vAra-dhoyaNaM vAlo vArago ralayorekatvamiti kRtvA lakAro bhavati / vAlaH teNa vAra eva vAla: tassa dhovaNaM phANitAtIhiM littassa vAlAdissa jaM mi kiMci sAgAdi saMsedettA sutto sittAdi kiirti| cAulodagaM cAuladhoyaNaM / koTThagaM suNNadhaNNa koTThagAdi kottttho| vaTThamaDho sunno| bhittimUlaM doNhaM gharANa mntrN| sUiyaM svvNjnnN| asUiyaM nnivvNjnnN| susuuviyN| sukkaM maMdasUviyaM / mathu badarAmahita cunnnnN| kummAsa pulagAdi kummaasaa| [ji0] ullaM. paDiggahaM sejjA adhyayana-5 ( uddesaka-2) bhattapaDiggaha bhAyaNaM / uvsso| . uvassatAdi mttukotttttaadi| 2 . [ji0] Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 14 ] .. loka artha .. zabda nisIhiyAe ___sajjhAyaTThANaM, jammi vA rukkhamUlAdo seva nisiihiyaa| ayAvayaTThA yAvadaLaM yAvadabhiprAyaM, na yaavdlaiN-ayaavdttheN| uccAvayA NANAvidhajAtirUvavayasaMThANAdibhiH / aggalaM duvAre tiricchaM khIlikA koDiyaM kaTTa, gihAdI kavADanirodhakaLaM agglaa| phalihaM NagaradArakavADovatthaMbhaNaM / / mAhaNaM mAhaNA ghiiyaaraa| kiviNaM kivaNA piNddolgaa| uppalaM nniilN| paumaM nnlinnN| kumujhaM gaddabhagaM / magadaMtiyaM mettigaa| aNNe bhaNaMti dhiyillo| [ji0 sAluyaM upplkNdo| muNAliyaM paumANa muulaa| gayadaMtasannibhA paumiNi-kaMdAo niggacchati / [ji0] sAsavaNAliyaM siddhtthgnnaalaa| taNaga aggagamUlaM / chivADi sNviliyaa| [ji0] AmiyaM asidhdapakkA taM vA sati bhjjitaa| ptrN| belayaM-billaM vNskrillN| . kAsavanAliyaM sIvaNNIphalaM, kassArUkaM / 16 sNgaa| kolaM veluyaM Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 21 " zabda artha tilapappaDagaM AmatilehiM jo pappaDo kto| nImaM nniivphlN| cAulaM piTTha cAulaM piTTha loTTo taM abhinavamaNidhaNaM sacittaM bhvti| viyarDa unnhodgN| suddhamudayaM / [ji0] tatta-nivvuDaM sItalaM paDisacittIbhUtaM aNuvattadaMDaM vaa| tilapiTTa tilutttto| tilavaTTho-jo addhAihiM tilehiM jo kao tattha abhiNNatA tilA hojjA darabhinnA vaa| [ji0] pUi pinnAgaM srisvpitttth| siddhthpiNddg| kvitthphlN| mAuliMgaM . biijpuurgN| mUlagaM samUlaM plaaso| mUlagattiyaM mUlagakaMdagaM ca kttiyaa| muulkNdaa| [ji0] phalamaMthUNi badarAdi cunnnnN| bIya-maMthUNi bhubiijaanni| jvmaasmuggaadiinni| .. [ji0) bihelagaM uMbarAdINi, bhUtarukkhaphalaM-tassamANajAtItaM hariDagAti vaa| piyAlaM piyaalrukkhphlN| samuyANaM samuyANIyaMti-samAharijaMti tadatthaM cAulasAgato rasAdINi tadupasAdhaNANi aNNameva. samudANaM - ahavA puvvabhaNitamuggamuppAyaNesaNAsuddhamaNNaM / [ji.] kaviThaM Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda "ghrN| . .. 26 . sayaNa AsaNa uccAvayaM annegvihN-hiinnmjjhimaahigmpddikuchetti| UsaDhaM ussitN| nIyaM duguNchiykulaanni| [ji0] vitti sriirdhaarnnN| mAyanne mAtrA-parimANaM taM jANAtIti maatnnnno| sNthaargaadi| piiddhkaadi| oyaNAdi / pANaM muddiyaavaanngaadi| attaLa-guruo appaNIyo aTTho attttttho| so jassa guruo, so attguruo| virasaM nnillonnaati| AyayaTThI AgAmINI kAle hitaM AyatIhitaM / AyatihiteNa atthI AyatthI abhilaasii| . aayto-mokkho| AyayaM atthayatIti aayytttthii| [ji0] jatI, bhttttaaro| kiMci labhiUNaM alabhiUNaM vA tussti| mANa abbhuTThANAdIhiM gavvakaraNaM / sammANa vatthAtIhiM egadeseNa vA mANo savvagato parisaMgo smmaanno| mAyAsallaM sallamAudhaM dehalaggaM ""mAyava tassa sallaM bhavati / suraM .. piTThakamma smaahaaro| meragaM .. . pasaNNA viseso| pasanno surApAyoggehiM davvehiM kiiri| [ji0 ] muNI sutosao , Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 17 ] zloka zabda artha 38 mosa sasakkhaM na pive sakkhI bhUteNa appaNA sacetaNa iti / ahavA jayA gilANakajje tatA 'sasakkho' Na pive jaNasakkhi gmityrthH| soMDiyA surAdisu sNgo| jA surAtisu gehI sA suMDiyA bhaNNati / mAyA . NigUDhaM pAyavaM, sddhtaa| pucchiyassa avalAvo, alIyaM / saMvaraM .... paccakkhANaM / guNANaM . siilvvyaadyo| devakibbisaM . deva saddeNa kassavi tattha vissavuDDhi bhavennA ato kibbisiyA deva dugucchaNatthamidaM bhaNNati / / elamUyayaM elao iva vovvddbhaasii| tivvalajja' tivvayatyarthaH, lajjA-saMyama eva jassa sa bhavati tibvljjo| ... 1 adhyayana-6 gaNiM . gaNo samudAyo saMgho jassa atthIti gnnii|| rAyANo bddhmukuttaa| rAyamaccA amaJca, sennaavtipbhityo| mAhaNA bNbhnnaa| ghIyArA tesiM uppattI jahA sAmAiyanijjuttIe / .. [ji0] durahiTiyaM ....: duguMchiyAdhiTTitaM, dukkhaM vA pavvajATTiteNa adhiTThi nati / bheyAyayaNa biDaM bhedo-viNAso, aayynnN-muulN| paagjaatN| . . 17 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " loNaM telaM kaaraa| [ 18 / zabda artha unbheimaM saamudaati| Agaresu smuppjnti| tilAti vikaaraa| phANiyaM ucchuuvikaaro| sannihiM saNNidhAnaM / aNuphAso aNusaraNa maNugamo annuphaaso| lajjAsamA vittI saMjamANuviroheNa vitti| . egabhattaM egabAraM bhoyaNaM, egassa vA rAgaddosarahiyassa bhoyaNaM udaullaM biMdusahitaM / jAyateyaM jAta eva jammakAle eva tejasvI Na jahA AdiJco udaye somo majjhaNhe tivvo| pAvagaM hvvN| surANa pAvayatIti- pAvakaH-evaM loiyA bhaNaMti / vayaM puNa aviseseNa DahaNa iti pAvakaH / piDaM asnnaadi| sejja aavsho| vatthaM rjohrnnaadi| saMghiya kasabhAyaNa meva mhtN| AsaMdI aasnnN| maMcaM mNcko| AsAlaesu saavtttthbhmaasnnN| NisenA nnisiiynnN| ghasAsu gasati suhumasarIra jIvavisesA iti ghasI, aMto suNNo bhUmipadeso purANa bhUsAtirAsi vaa| kaNhabhUmidalI bhiluhaa| sAmAyigaM uvnnhaannN| gaMghaTuo kakkaM / 47 bhilugAsu siNANaM kakkaM Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 3 zabda loddhaM paumagANi vibhUsA / 16 ] artha ksaayaadi| kesr| vibhUSaNaM, alNkrnnN| pahANuvvalaNa ujjlvesaadi| 65 [ji0] vasule duhae adhyayana-7 11 pharasA lukkhA, gehvirhitaa| AyAra vayaNa-niyamaNa maayaaro| hole niThura mAmaMtaNaM, desIe bha (ru)vila vadaNamiva / 'suddaparibhava vayaNaM / damae moyaNa-nimittaM ghare-gharedramati gacchatItidamao rNkH| . dubhgo-apittttho| 15 ajjie pitAmahI vA maataamhii| pajjie pitAmahI mAtAmahI maataa| hale, aNNe marahaTThesu taruNityo maamNtnnN| .. " . . hale laaddesu| " bhaTTe ... abbha-rahita vynnN| , sAmiNi pAyo lADesu / gomiNi savva desesu / __ hole, gole, vasule gollavisaye, desIe lAlagatthANIyANi priyavayaNA maMtaNANi ...... / pameile pragADhamedo, atthUlovi sukkmedbhrito| NAvANaM aNegakaTThasaMghAtakamudakajANaM / / doNiNaM . ega kaTTha udagajANa meva jeNa vA arahaTTAdINa udakaM sNcrti.....| 28 pIDhae .. paTTa NhANa pAyapIr3hAdi, uvvisnngN-piiddhg| .. 22 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka zabda caMgabere maiyaM jaMtalaTThI gaMDiyA uvassae osahIo thirA [ 20 ] artha .... cNgerigaasNtthit| bIyasAraNatthaM samaM ktttth| * jNtopiiddnnN| cammArAdINaM dIhaM caurassaM kaTTagaM / saadhunnilynnN| phalapAkapajjattAo saalimaadio| joggaadiupghaataatiio| 35 acchaNa suddhapuDhavIe sItodagaM silA adhyayana-8 chaNaNaM chaNaH-kSaNu hiMsAyAmiti eyassa rUvaM kSakArasya ya chagAratA, pAkate jadhA akkhINI acchINI akAro paDiseho Na chaNaH achnnHahiNsnnmityrthH| asatthovahatA puddhvii| talAgAdisu bhomaM pANitaM / krgvrisN| takkAla vrisodgN| himavati sItakAle bhavati / seddikaadi| annNtvnnpphii| [ji0] sppchttaadi| [ji0] laabudaarumttttiyaamyN| gihisaMsaggi gihivAvAraM vaa| savvasaMbhArasaMbhiyaM supAgaM sugaMdhaM surasatayA giLaMgataM bhoynnN| niggtrsN| himANi taNa udagammi uttiMga pAya gihijogaM 22 niThThANaM . , rasanijjulaM Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 23 24 . [ 21 ] zabda artha . ayaMpiro ... ajNpnnsiilo| . .. ... ... jagaNissie Na ekkaM kulaM gAmaM vA Nissito jaNapadameva / lUhavittI .. .. laI saMjamonarI lUhaM saMjamo tassa aNuvaroheNa vittI jassa so lUhavittI ahavA lUhadavvANi caNaganipphAvakoddavA dINi vittI jss| AsurattaM Asuro koho tabbhAvo AsurattaM / / kakkasaM jo sIuNhakosAdiphAso so sarIraM kisaM kuvvati kkksN| mahAphalaM ... mokkhapajjavasANaphalatteNa mhaaphlN| atthaMgayammi Aicce attho NAma pavao, taMmi gato Adicco atthagao, ahavA ackkhuvisyptto| [ji0] atitiNe . . teMburu-vikaTuDahaNamiva tiNittiNaNaM tiNtinnN| aNAyAraM akaraNIyaM vatthu / gRhe paDicchAyaNaM / mittANi kulaparaMparAgatANi vi mittANi / rAiNiesu puvdikkhitaa| ghuvasIlayaM. dhuvaM-satataM sIlaM-aTThArasa sahassa bhedaM / miho-kahAhiM rahassakathAo itthI sNbddhaaothaabhuutaaovaataaoN| jogaM oshsmvaado| ahavA niddesnnvsiikrnnaanni| [ji] NimittaM tiitaadi| [ji0] maMta .. asAdhaNaM / bhesajaM virecana oshN| bhUyAhigaraNaM bhUtANi-egidiyAINi tesiM saMghaTTaNaparitAvaNA dINi ahiyaM koraMti jaMmi taM bhUtAdhigaraNaM [ji0] vibhUsA alaMkaraNaM vibhuusaa| [ji 56 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha [ 22 ] zabda paNIyarasa moyaNaM gehalavaNasaMbhArotiprakariseNa sarasattaM NotaM niddhapesalaM vaNNAdiuvaveyaM / [ji0] tAlauDaM jeNaMtareNa tAlA saMpuDijjati teNaMtareNa mArayatIti taalpuddN| poggalANa rUvarasagaMdhapharisasaddamaMto attho / . .. sIIbhUeNa uvasaMta / saddhA dhammo aayaaro| nikkhaMto dhamma purato kAUNaM jaM gharAto nniggto|' pariyAyaTThANaM pariyAo-pavajjA, sa eva mokkhasAhaNa bhAvena tthaannN-sthaan| thaMbhA AsAyaNa jAipahaM 4 adhyayana-6 ( uddesaka-1) - thaMbhaNaM, abhimANo, gvyo| nijjarA Ayassa sAtaNaM / jAtI-samuppattI, vagho-maraNaM, jammamaraNANi gacchati ahavA jAtipathaM-jAtimaggaM-saMsAraM / AsIe visaM jss| sNknnN| sttaannukmpaa| AsIviso lajjA " dayA duggao 21 . . vivattI saMpattI pisuNe adhyayana-6 ( uddesaka-2) gliblho| kjjnnaaso| kjjlaabho| pIti suNNaM karotitti pisunno| 22 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka . zabda sAhasa hoNapesaNe Ayariya aNNAyauchaM javaNaTThayA samuyANaM ucchAho . hIlae khisaNaM raya [ 23 ] ... artha rmsennaakicckaarii| pesaNaM jadhAkAlaM upapAdayitu masatto honnpesnno| adhyayana-6 ( uddesaka-3) suttattha tadubhayaguNAdi saMpaNNo appaNo guruhiM gurupade ThAvito aayriyo| dekho-cuu-2|5| sriirdhaarnntthN| samecca uvAdIyate iti smudaannN| saamtthN| puvvaduccaritAdi lajjAvaNaM hIlaNaM / aMbADaNAti kilesaNaM khisnnN| AzravakAle ryo| baddhapuTThaNikAyiyaM kammaM mlo| adhyayana-6 ( uddesaka-4) gnndhraa| vidaMti jeNa atthavisese jammi vA bhaNite vidaMti so vedo taM puNa nANameva..... / duvAlasaMgaM gaNipiDagaM suttaNeNaM taM muttaM / zloka . 6 khema nikkhamma nnikhaatN| adhyayana-10 niggacchiUNa gihaato| . .. nikkhamma nAma gihAo gihatthabhAvAo vA dupadAdINi ya ciuunn| [ji0] niSkramya sarvasaMgaparityAgaM kRtvA athavA nisskrmyaadaay| [ji0] Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 24 ] loka zabda zabda ANAe buiddhavayaNe vasaM . saMtaM sIodagaM hariyANi bIyANi sacittaM . nAyaputta phAse paMcAsava ahaNe artha vayaNaM sNdesovaa| duvAlasaMgaM gaNipiDagaM tmmi| chaMdo, visyaannuraago| asNjmN| avigtjiivN| haritavayaNaM savva vaNassati sUyagaM / bIjavayaNaM kaMdAdi savva vaNassatti avayava sUyagaM / sacittavayaNaM patteyasAdhAraNa vaNassati gahaNatthaM / . NAtakuluppannassa NAtaputtassabhagavato vddhmaannsaaminno| aasevnnN| paMcAsavadArANi iMdiyANi tANi AsavA ceva / dhanaM cauppadAdi taM jassa natthi so ahnno| jaMNo keNai uvAeNa uppAiyaM taM jAtarUvaM bhaNNai, taM ca suvaNNaM, rayayaggahaNeNa ruppagassa gahaNaM kayaM / sabbhAvaM saddahaNA lakkhaNA samA dichi sA jassa so smmditttthii| paratitthivibhavAdIhiM amuuddhe| chaMdo-icchA, icchAkAreNajeyaNaM chNdnnN| evaM chNdiy| samANadhammiyA ( saahunno)| pare viggahavikathApasaMgesu samatthovi Na tAlaNAdiNA viheDhayati evaM sviheddhe| iMdiya samavAdo gAmo tassa kaTaMkA iva kaMTakA annitttthvisyaa| mAdisagarAdi akkosaa| jAyarUvarayae sammadiTi. amUDhe chaMdiya sAhammiyA aviheDae in gAmakaMTae . 11- akkosa Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ loka artha [ 25 ] zabda pahAra ..... kasAti tADaNaM phaaraa| tajjaNAo: ..... vimuTThitAdi aMbADaNaM tajjaNA / bhaya : pnycvaayo| bherava rauii| sadda vetAlakAlivAdINAM sddo| saMpahAse samecca pahasaNaM / masANe sava-sayaNaM msaanne| vosaTThacattadehe paDimAdisu vinivRtta kriyoNhANumaddaNAti vibhUsA.virahito catto sarIraM dehovosaTTho cattopadeho jeNa so vosttttcttdeho| aniyANe... divvAdi vibhavesu aNivacitte aniyaanne| " ajjhappa appANa mavikArazUNa jaM bhavati taM ajmappaM / __uvahimmi vtthpttaadi| annAyauMchaMpula . uMchaM caunvihaM"..."davvuccha tAvasA dINA uggamu ppAyaNesaNAsuddhaM / aNNAyamaNNateNasamuppAditaM bhAvuchamaNNA uMchaM taM pulayati tamesati esa aNNAu~cha pulaae| nippulAe pulAe cauvihe..."davvapulAo plNjii| mUla ttaraguNapaDisevaNAe nissAraM saMjamaM kareti esa bhAva pulaae| jaghA nippulaae| kayavikkaya mullassa paDimulleNa gahaNaM dANaM vA / .... saMga jattha sajjaMti jiivaa| viyuvvnnmaadi| pUyaNa viseso| riju bhaavN| .... sakkAraNa ajjapayaM Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka zabda WA [ 26 ] artha hassakuhaehassa nimitto vA kuhagaM hassakuhagaM jadhA karoti jadhA parassahAsa muppajjati / ... apuNAgamaM siddhI, sNsaardukkhvinnivvittii|| 21 prathama cUlikA ... sUtra 1sthA0 3 sAi kuddilN| ., 6 vaMtassa .. aNNaM abbhavahariUNa muheNa uggiliyaM vaMtaM / " 7 aharagai - adhogatI jattha paMDato kammAdi pArago khaNaNa sakkA vAstuM sA adhrgtii| , AyaMke... - sUlAdiko AsukArI sarIra-bAdhA viseso Ayako sArIraM dukkhaM / - - ... , 10 saMkappe mANasaM dukkhN| .., 13 sAvajje saha avajjeNa sAvajjaM, akajja garahitaM / -, 16 kusa . dabbhAjAtIyA tRNa visesaa| 5 seTThi kabbaDe rAyakulaladdhasammANo samAviddhaveThThaNo vaNiggAma mahattaro ya setttthii................| cADa covaga kUDasakkhIsamubbhAvitaduvvavahArAraMbho kavvaDaM ahavA kuNagaraM jattha jala-thala samunbhava vicitradaMDa vinniogo| * jlcr-stt-viseso| smttttito| avocchittii| cikklo| sUripada annuppttii| maccho saMtAo saMtANa paMko gaNI Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 27 / zloka zabda artha " bhAviyappA sammaiMsaNeNa baha-vihehiya tavajogehi aNica Adi bhAvaNAhi ya bhaavitppaa| , pariyAe ... tahA pajja (ya) pariNati aghavA pravajyA sahassa avbhNso| / 11 . amara ... maraNaM mAro, Na jesi mAro asthi te amraa| sirIo lacchI sobhA vaa| . .. holaMti . hI lajjA mupaNayaMti hIleMti yadukta hapayanti / aggadatta-pariyassa dasaNa-viseso daaddh'aa| 13. akisI. .jaNamukhaparaMpareNaguNasaMsaddaNaM kiMtti, hosakittaNa akitti| aNabhijhiyaM abhilAso abhijjhaa| sA tattha samuppaNNA taM abhijjhitaM, tavvivarIyaM annbhijmitN| .:. . bohI ArahaMtassa laddhI bohii| Aya .. puNNaviNNANAdINa aagme| 12 " dADhA 2. dvitIya cUlikA cUliyaM / appA cUlA cUliyA, sA puNa sihaa| aNusoya aNusaddo paMcchAbhAvo soyamiti pANiyassa nninnnnppdesaabhisppnnN| . paDisoya ... ittha paDisoyaM raagvinnynnN| hoDakAmeNaM , NivvANagamaNalho / AyAra muulgunnaa| .. parakkameNa balaM, AyAra-dhAraNe saamtthN| .. guNA.. parittAcarittamevamUluttaraguNa samudAyo gunnaa| NiyamA paMDimAdayo abhiggaha visesaa| Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rA [ 2 ] .. artha ....... aNieyavAso NiketaM gharaM tattha Na vasitavva mujjANAti vAsiNA hotavvaM, aNieyavAso vA jato Na Niccamegattha vasiyavvaM kiMtu viharitavvaM / samuyANacariyA majjAdAe uggamittaM tamegI bhAvena uvaNIya miti smudaannN| tassa visuddhassacaraNaM samudANacariyA / aNNAyauMcha uMchaM duvihaM davvao bhAvao ya / davvamao tAvasAINa jaM to, puThvapacchAsaMthavAdIhiM Na uppAiyamiti bhAvao, annAyaM uchN| [ji0] ..:. pairikkayA .. pairikkaM vivittaM bhaNNai / davve jaM vijaNaM bhAve rAgAivirahitaM, sapaksaparapakkhe mANavaliyaM vA, tabbhAvo pirikkyaao| [ji0 ] uvahI uvadhAnaM / / koSAviTThassa bhaMDaNaM klho| vihAracariyA - viharaNaM vihAro, vihArassa AcaraNaM vihaarcriyaa| isiNaM gnnaadhraadyo| Ainna accattha paDipUriyaM rAyakulasaMkhaDimAdi / omANa UNaM-avama, mANaM omANaM / osanna . , pAyovittIe vtttti| saMsaTTha.... saMguTu iisihtthmttaadi| [ji0] kappeNa vidhii| . [ ] tannAya jAta sado-sajAtIya bheda prakAra vaacko| [ , ] madanIyaM madakArI vA majjaM, na majjaM amajjaM / maMsAsi praanniisriiraavyvo| amaccharIyA . maccharo-krodho na maccharo amcchro| :: vigaiM .. vikRti vigati vA NetIti vigii| 8 gAme kulasamavAyo gAma / kalaha amajja Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka artha , [ 26 ] zabda egakuTuMba kulaM / Nagare mahAmaNussa saMpariggaho pNddit-smvaayonngrN| dese visayassa kiMci maMDalaM deso| gihiNo veyAvaDiyaM gihiM-puttadAraM jassa atthI so gihI, giha-gharaM jassa asthi so gihii| gihINo veyAvaDiyaM nAma tavvAvArakaraNaM tesoM prItijaNaNaM upakAraM asaMjamA NumAdegaM / abhivAyaNaM vayaNeNa NamokkArAdi karaNaM abhivAyaNaM / aMsakiliThehi gihiveyAvaDiyAdi rAgaddosa vivAhiyaM-pariNAmo saMkiliTTho tahA bhUte parihariUNa asaMkilichehiM / niuNaM saMjamAvassakaraNIya jogesu dkkho| sahAya saha egatthaM pavattate iti sahAyo / itthi-visyaa| saMvaccharaM kAla-parimANaM / taM puNa Neha bArasamAsigaM saMbajjhati kiMtu varisAratta cAtumAsitaM / sutassa attha sUyaNeNa atthappasUtito vA suttaM / khaliyaM pamAdakataM buddhi-khliyN| khalaNaM puNa viclnnN| paDibaMdha paDibaMdhaNaM nidANaM vaa| paMDito tavakaraNasUro vaa| Ainnao guNehiM javaviNiyAdIhi ApUrito Ainno so puNa assajAtireva vA AiNNo kacchakAdi / khalInaM vana-loha-samudAyo hayaveganirUbhaNaM khalinaM / jiiMdiyassa visaya viNiyattiyediyo jiteNdiyo| paDibuddhajIvI jo Na bhavati pamAda sutto so paDibuddho, paDibuddhassa jIvituM solo jassa so pddibuddhjiivii| kAmesu dhoro Page #285 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayukta granthoM kI tAlikA : 1. agastya cUrNi . . agastyasiMha sthavira ___ (phoTo prinTa prati : seThiyA pustakAlaya, sujAnagar3ha) . 2. aNu aura AbhA 3. anuyoga dvAra AryarakSita sUri (pra0 devacanda lAlabhAI pustakoddhAra phaNDa, bambaI) 4. abhidhAna cintAmaNi (koza) - hemacandrAcArya (pra0 jasavaMtalAla gIradharalAla zAha, saM0 vijayakastUra sUri 8 rIlIpha roDa, ahamadAbAda-1) 5. aSTAGga hRdaya sUtra sthAna 6. AcArAna sUtram (vi0 saM0 2007, anu0 muni saubhAgyamalajI ____ pra0 zrI jaina sAhitya samiti, nayApurA, ujjaina) / 7. AcArAGga niyukti (vi0 saM0 1661, bhadrabAhu svAmI (dvitIya) pra0 zrI siddhicakra sAhitya pracAraka samiti, bambaI) 8. AcArAGga vRtti vi0 saM0 1661, .. zIlAGkAcArya pra0 zrI siddhicakra sAhitya pracAraka samiti, bambaI) 6. Adhunika hindI-kAvya meM chanda yojanA 10. Avazyaka niyukti (vi0 saM0 1984, bhadrabAhu svAmI (dvitIya) pra0 Agamodaya samiti, bambaI) 11. itivRtta (vi0 saM0 2016, saM0 bhikSu jagadIza kAzyapa * pra0 vihAra rAjakIyena pAlipakAsana maNDala) / 12. uttarAdhyayana (bhAga 1-3, vi0 saM0 1672, pra0 devacanda lAlabhAI jaina pustakoddhAra bhAMDAgAra saMsthA) 13. uttarAdhyayana cUrNi (vi0 saM0 1689, jinadAsa mahattara - pra0 zrI RSabhadeva kezarImala zrI zve0 saMsthA, indaura) .... ..... 14. uttarAdhyayana niyukti (bhAga1-3,vi0saM01672, bhadrabAhu svAmI (dvitIya) ....pra0 devacanda lAlabhAI jaina pustakoddhAra bhAMDAgAra saMsthA) : 15. uttarAdhyayana bRhadvRtti (bhA01-3, vi0saM0 1672, betAlavAdI zAntisUri pra0 devacanda lAlabhAI jaina pustakoddhAra bhAMDAgAra saMsthA) Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 2 ] 16. uttarAdhyayana sUtra (san 1622, saM0 DaoN0 sapeMnTiyara pra. uppasalA vizvavidyAlaya) 17. enelsa oNpha bhANDArakara orieNTala risarca insTIcyuTa (jilda : 17, san 1936) 18. Rk prAtizAkhya 16. Rgveda (san 1657, pra0 svAdhyAya-maNDala, pAraDI) saM0 sAtavalekara 20. e hisTrI oNpha iNDiyana liTarecara DaoN0 morIsa vinTaraniTja (bhA02, san 1933, pra0 kalakattA vizvavidyAlaya) 21. e hisTrI oNpha da kenaoNnikala liTarecara . hI0ra0 kApar3iyA ___ oNpha da jainsa (pra.hI0rA0 saMkar3IserI, gopIpurA, sUrata) 22. ogha niyukti (vi0saM01675, zrImatI vRtti sahita, bhadrabAhu svAmI (dvitIya) pra0 Agamodaya samiti) 23. aMgapaNNatti cUlikA (pra0 mANikacandra digambara jaina granthamAlA) 24. kaSAya pAhuDa (vi0saM02000 se 2022 bhA01-6, - bhagavad guNadharAcArya pra. bhAratIya digambara jaina saMgha, caurAsI mathurA) 25. kosiya jAtaka (khaM02, san 1942, anu0 bhikSu Ananda kausalyAyana (prahindI sAhitya sammelana, prayAga) 26. gItA .. maharSi veda vyAsa (pra0 gItA presa, gorakhapura) 27. gommaTasAra (karma kANDa) (san 1627, . nemicandra siddhAnta cakravartI pra0 senTrala jaina pabliziMga hAusa, anu0-saM0 je0ela0 jainI ajitAzrama, lakhanaU) 28. gommaTasAra (jIva kANDa) , , 26. jaya dhavalA (vi0saM0 2000 se 2022,6 bhAga, vIrasenAcArya pra0 bhAratIya digambara jaina saMgha, mathurA) saM0 phUlacanda siddhAntazAstrI kailAzacandra siddhAntazAstrI 30. jinadAsa ghUNi (vi0 saM0 1684, jinadAsa mahattara pra0 zeTha devacanda lAlabhAI jaina pustakoddhAra phaNDa, sUrata) 31. jaina sAhitya aura itihAsa (san 1942, nAthUrAma premI pra. hindI grantha ratnAkara kAryAlaya, bambaI) Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ". 32. tattvArtha bhASya (san 1632, . . zrImadumAsvAti (pra0 zrI paramazruta prabhAvaka jaina maNDala, anu0 khUbacandra siddhAntazAstrI jauharI bAjAra, bambaI-2) 33. tattvArtha sUtra " . 34. dazavaikAlika niyukti (vi0 saM0 1674, bhadrabAhu svAmI (dvitIya) pra0 devacaMda lAlabhAI jaina pustakoddhAra bhaNDAgAra saMsthA) 35. dasaveAliyaM (bhA02 _ vAcanA pramukha AcArya tulasI mUla, sArtha, saTippaNa vi0 saM0 2020, pra0 jaina zvetAmbara terApaMthI mahAsabhA, kalakattA) 36. dasaveyAliya sutta (san 1632, saM0 DaoN0 vAlthara zubiMga pra0 seTha AnandajI kalyANajI, ahamadAbAda) 37. dazavakAlika sUtra : e sTaDI (san 1633, pro0 emavhI0 paTTavarddhana ___pra0 viliMgaTana kAleja, sNglii)| 38. dazavaikAlika (hAribhadrIya vRtti, vi0saM01674, pra0 devacanda lAlacanda jaina pustakoddhAra bhaNDAgAra saMsthA) ... 36. dIghanikAya (san 1958, pra0 vihAra rAjakIyena pAlipakAsana maNDala) saM0 bhikSu jagadIza kAzyapa (san 1936, pra0 mahAbodhi sabhA, sAranAtha, anu0 rAhula sAMkRtyAyana banArasa) 40. dezInAma mAlA (dvi0 saM0, san 1938, AcArya hemacandra pra0 bambaI saMskRta sIrija) 41. dvAtriMzad dvAtriMzikA .42. dhammapada (vi0 saM0 1980, ___ saM0 dharmAnanda kosambI . pra. gujarAta purAtattva mandira, ahamadAbAda) 43. dharma nirapekSa prAcIna bhArata kI prajAtaMtrAtmaka paramparAe~ 44. dhavalA (SaTkhaNDAgama, bhA0 1-6, __ vIra senAcArya vi0 saM0 1666 se 2006, saM0 DaoN0 hIrAlAla jaina pra0 jaina sAhityoddhAra kAryAlaya, amarAvatI) 45. nizItha bhASya (prathama saMskaraNa, saM0 upAdhyAya zrI amara muni pra0 sanmati jJAnapITha, lohAmaMDI, AgarA) munizrI kanhaiyAlAla "kamala" 46. nizItha bhASya cUrNi(pra0saM0) , Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 4: ] 47. naMdI : ... - (san 1958, pra0 sanmati jJAnapITha, AgarA) - saM0 subodha muni (vi0saM0 1980, pra0 Agamodaya samiti, bambaI) vR0 AcArya malayagiri 48. naMdI vRtti (vi0 saM0 1984, haribhadra sUri pra0 RSabhadeva kezarImala jaina zrI zve0 saMsthA, rtlaam)| 46. paTTAvalI samuccayaH (tapAgaccha paTTAvalI, saM0 muni darzanavijaya pra. cAritra-smAraka granthamAlA, ahamadAbAda) 50. pAia-sadda-mahaNNava haragovinda dAsa trikamacaMda seTha _ (dvi0 saM0, vi0 saM0 2020, pra0 prAkRta grantha pariSad, vArANasI-5) 51. pAtaJjala Rk prAtizAkhya 52. pAtaJjala bhASya (san 1610, maharSi pataJjali pra0 pANini Aphisa, bahAduragaMja) 53. pAtaJjala yoga darzana (vi0 saM. 2017, maharSi pataJjali pra0 gItA presa, gorakhapura) 54. pArzvanAtha kA cAturyAma dharma 55. piNDa niyukti (vi0 saM0 2018, bhadrabAhu svAmI (dvitIya) pra. zAsana kaNTakoddhAraka jJAnamandira, bhAvanagara, saurASTra) 56. paMcakalpa 57. paMcakalpa cUrNi 58. paMcakalpa bhASya 56. paMca saMgraha 'candra maharSi ... (pra0 Agamodaya samiti zrI jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara) 60. pramANanaya tattvAloka (vi0 saM0 1686, vAdideva sUri pra0 vijayadharma sUri granthamAlA, ujjaina) saM0 himAMzu vijayana 61. pravacana sAroddhAra (vi0 saM0 1978, nemicandra sUri . (pra0 devacanda lAlabhAI jaina pustakoddhAra saMsthA) 62. prazamarati prakaraNa (vi0 saM0 2007, zrImadumAsvAti ... pra0 zrI paramazruta prabhAvaka maNDala, bambaI) saM0 rAjakumAra sAhityAcArya 6,3. prazna upaniSad (vi0 saM0 2016, bhA0 zaMkarAcArya pra0 gItA presa, gorakhapura) Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64. praznottara tattvabodha .. zrImajjayAcArya (pra0 hIrAlAla dhanasukhadAsa A~caliyA) 65. prazna vyAkaraNa (vRttisaha) (vi0 saM0 1665, __ . muni vimala jaina granthamAlA, ahamadAvAda : dhanapatasiMhajI Agama saMgraha, 10mA bhAga) 66. prAkRta bhASAoM kA vyAkaraNa (vi0saM02015, ricarDa pizala pra0 bihAra rASTrabhASA pariSad, paTanA) anu0 DaoN0 hemacandra jozI 67. prAkRta sAhitya kA itihAsa (Isa01661, DaoN0 jagadIzacandra jaina pra0 caukhambA vidyAbhavana, vArANasI) 68. buddha vacana (caturtha saMskaraNa) / ___ anu0 Ananda kausalyAyana (mahAbodhi sabhA, sAranAtha, banArasa) .... 66. bRhadkalpa sUtram (bhASya niyukti sahita) bhadrabAhu svAmI (dvitIya) (san 1633-38, pra0 zrI jaina AtmAnanda sabhA, saM0 muni puNyavijayajI bhAvanagara, saurASTra) 70. bauddha dharma ke 2500 varSa ('Ajakala' vArSika aMka saM0 pI0vI0 bApaTa disambara, 1956, pablikezansa DivIjana, dillI-8) 71. bhagavatI (vi0 saM0 1988, anu0 becaradAsa dozI prajena sAhitya prakAzana TrasTa, ahamadAbAda) a0 bha0 ha0 dozI . .72. bhagavatI jor3a zrImadjayAcArya (aprakAzita) 73. bhagavatI vRtti abhayadeva sUri (pra0 Agamodaya samiti) ...' 74. bhikSu zabdAnuzAsana . bhAvana . (aprakAzita) maharSi veda vyAsa 75. bhAgavata (vi0 saM0 2018, pra0 gItA presa, gorakhapura) 76. majjhima nikAya / (I0sa01633, pra0 mahAbodhi sabhA, sAranAtha).. _ (vi0 saM0 2015, bihAra rAjakIyena pAlipakAsana maNDala) anu0 rAhula sAMkRtyAyana saM0 bhikSu jagadIza kAzyapa Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77. manusmRti (san 1946, saM0 nArAyaNarAma AcArya pra0 nirNaya sAgara presa, bambaI) 78. mahAbhArata (prathama saMskaraNa, maharSi vedavyAsa pra0 gItA presa, gorakhapura) 79. mUlArAdhanA (TIkA-vijayodayA) aparAjita sUri 80. yoga bindu (san 1940, haribhadra sUri jena grantha prakAzaka saMsthA, ahamadAbAda) 81. yoga zAstram (svopajJa vivaraNa sahita) hemacandrAcArya (san 1926, jaina dharma prasAraka sabhA, bhAvanagara) 82. rilIjiyana da jaina, la anu0 DaoN0 gyArIno 83. loka prakAza vinaya vijaya gaNi (san 1632, devacanda lAlabhAI jaina pustakoddhAra saMsthA) 84. vinaya piTaka (san 1935, ___ anu0 rAhula sAMkRtyAyana pra0 mahAbodhi sabhA, sAranAtha, banArasa) 85. vizeSAvazyaka bhASya jinabhadragaNi kSama.zramaNa (vI0saM0 2486, divya darzana kAryAlaya, ahamadAbAda) 86. visavanta jAtaka (jAtaka kha0 1) anu0 bhadanta Ananda kausalyAyana (pra0 hindI sAhitya sammelana prayAga) 87. vedAnta paribhASA dharmarAjAdhvarIndra (prathama saMskaraNa) saM0 zrI paJcAnana bhaTTAcArya zAstrI 88. vedAnta sAra 86. vyavahAra bhASya (vi0 saM0 1964, saMzodhaka muni mANaka pra. vakIla kezavalAla premacanda, bhAvanagara) 10. vyavahAra sUtra (vi0 saM0 1982, bhadrabAhu svAmI (dvitIya) pra0 jaina zvetAmbara saMgha, bhAvanagara) 61. zAligrAma nighaNTu bhUSaNa 62. zaunaka Rk prAtizAkhya 63. samAdhi zataka 64. sarvArthasiddhi (vi0 saM0 2012, AcArya pUjyapAda pra0 bhAratIya jJAnapITha, kAzI) saM0 phUlacandra siddhAntazAstrI 15. sutta nipAta (vi0 saM0 2016, saM0 jagadIza kAzyapa pra0 vihAra rAjakIyena pAlipakAsana maNDala) Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . [ 7 ] 66. suzruta sUtra sthAna 67. sUtra kRtAMga (vi0 saM0 1973, pra0 Agamodaya samiti) 68. sUtrakRtAMga vRtti (vi0 saM0 1973, abhayadeva sUri pra0 Agamodaya samiti) | 66. saMskRta iMgliza DiksanarI (san 1963, saM0 sara moniyara viliyamsa pra0 motIlAla banArasI dAsa, vArANasI) 100. saMyukta nikAya (pra0 saM0, saM0 bhikSu jagadIza kAzyapa __ (pra0 vihAra rAjakIyena pAli pakAsana maNDala) 101. sthAnAMga (vi0 saM0 1964, . zrI abhayadeva sUri pra0 zeTha mANekalAla cunIlAla, ahamadAbAda) 102. sthAnAMga vRtti (vi0 saM0 1964, pra0 zeTha mANekalAla cunIlAla, ahamadAbAda) 103. hAribhadrIya aSTaka (vi0 saM0 1956, haribhadra sUri pra0 bhImasiMha mANeka, nirNaya sAgara chApAkhAnA, bambaI) : 104. hindI sAhitya kA bRhad itihAsa 105. hindU rAjyatantra 106. hemazabdAnuzAsana (vi0 saM0 1962, AcArya hemacandra sUri pra0 seTha manasukhabhAI poravADa, DAyamanDa jubalI prinTiMga presa, sAlAposa daravAjA, ahamadAbAda) 107. jJAtA dharmakathAGga (vi0 saM0 2006, pra0 siddhacakra sAhitya pracAraka samiti) Page #293 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AREN HUBE CH GOLD SO MARIA NE BE ELLES ROUTE SELLA 1 SISSE LESTINATE LI ME MEBORDE HERE SEGRE FERRER ELE S HELLE HEREN ELLE HD LEGO DATES LE HELLO HERE HELLO GHETO ISICI DEL