Book Title: Aptamimansa
Author(s): Samantbhadracharya, Jugalkishor Mukhtar
Publisher: Veer Seva Mandir Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001170/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apa devAgama praparanAma MOVIEODORArrareer AptamImAMsA jugalakizora mukhtAra -..reencameramonERSIDDLEASINIRMIRCHIRAINBIRSINHILAIsraereumments NEListereonsecurniaRIENDSHRSeestamsssistianSTRAILERIRRIORRBIRRORDERSIRSIBILI 20.05ammutnesssanaSamosaaSHRIRanamURTELEmauERINARIDABHAIBHIMIRELES aareaseemsasuraroresertBRDERBenearerESTIREDMRIBlastamataramse.nare.ai.sase.ac... Watesiaasana.m.reinstsIDIO.sassiussaURRBusinesirmisInstaBINOBHBIRHEDiasBHRAIL vIrasevAmandiraTrasTa-prakAzana Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImatsvAmi-samantabhadrAcAryavayaM-viracita devAgama aparanAma Apta-mImAMsA anuvAdaka jagalakizora mukhtAra 'yugavIra' [jaina sAhitya aura itihAsapara vizada prakAza, jainAcAryoMkA zAsanabheda, granthaparIkSA (cAra bhAga), yugavIra-bhArato, yugavIra-nibandhAvalI Adike lekhaka; svayambhU-stotra, yuktyanuzAsana, samIcInadharmazAstra, adhyAtmarahasya, tattvAnuzAsana, yogasAraprAbhRta, kalyANakalpadruma Adike viziSTa anuvAdaka, TIkAkAra evaM bhASyakAra; anekAnta Adi patroM, samAdhitantra Adi granthoMke sampAdaka aura prAkRtapadyAnukramaNIke saMyojaka-sampAdaka] vIrasevAmandiraTrasTa-prakAzana Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka DaoN0 darabArIlAla koThiyA, maMtrI, vIrasevAmandira-TrasTa, camelI-kuTIra, 1/128, DumarAMva kAlaunI, assI, vArANasI--5 ( u0 pra0 ) prathama saMskaraNa : eka hajAra pratiyA~ jUna 1967 dvitIya saMskaraNa : 1100 pratiyA~ ASAr3hI aSTAhnikA, vIra nirvANa saMvat 2504 julAI 1978 mUlya : 5 ru0 mudraka bAbUlAla jaina phAgulla mahAvIra presa, bhelUpura, vArANasI Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. samarpaNa 2. prakAzakIya granthAnukrama 3. dhanyavAda 4. anuvAdakIya vaktavya 5. prastAvanA 6. viSaya-sUcI 7. mUlagrantha : anuvAda sahita 8. kArikAnukramaNikA 9. pramukhazabda - sUcI pRSTha 5 8 1-47 49 1-107 108 111 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smAminazcaritaM tasya kasya no vismayAvaham / devAgamena sarvajJo yenA'dyApi pradazyate / / -vAdirAjasUriH samantabhadro bhadrArtho bhAtu bhAratabhUSaNaH / devAgamena yenA'tra vyakto devA''gamaH kRtaH / / -zubhacandAcArya, pAzvanAthacarita Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNa tvadIyaM vastu bhoH svAmin ! tubhyameva samarpitam / he ArAdhya gurudeva svAmI - samantabhadra ! ApakI yaha apUrva anupama kRti devAgama (AptamImAMsA) mujhe Ajase koI 70 varSa pahale prApta huI thI / usa vakta barAbara yaha merI pAThya vastu banI huI hai aura maiM isake adhyayana-manana tathA marmako samajhane ke prayatna dvArA isakA samucita paricaya prApta karanemeM lagA rahA hUM / vaha paricaya mujhe kahA~ taka prApta ho sakA hai aura maiM kitane aMzoM meM isa granthake gUDha tathA gambhIra pada-vAkyoMkI gaharAI - meM sthita arthako mAlUma karanemeM samartha ho sakA hU~, yaha saba saMkSepameM granthake anuvAdase, jo Apake ananyabhakta AcArya zrIvidyAnandajIkI aSTasahasrI - TIkAkA bahuta kucha AbhArI hai, jAnA jA sakatA hai, aura use pUre taurapara to Apa hI jAna sakate haiN| maiM to itanA hI samajhatA hU~ ki ApakI ArAdhanA karate hue, jinakA maiM bahuta RNI hU~, mujhe jo dRSTizakti prApta huI hai aura usa dRSTi zaktike dvArA maiMne kisIkA bhI nimitta pAkara jo kucha arthakA avalokana kiyA hai, yaha kRti usIkA pratiphala hai / isameM Apake hI vicAroMkA pratibimba honese vAstavameM yaha ApakI hI vastu hai aura isaliye Apako hI sAdara samarpita hai / Apa lokahitakI mUrti haiM, Apake prasAdase isa kRti dvArA yadi kucha bhI lokahitakA sAdhana ho sakA to maiM apaneko Apake RNase kucha uRNa huA samajha~gA / vinamra jugalakizora Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya san 1964 meM vIrasevAmandira-TrasTa-dvArA 'samAdhimaraNotsAhadIpaka' kA prakAzana huA thA aura aba prastuta svAmI samantabhadrakRta devAgama ( AptamImAMsA ) kA usake hindI-bhASyake sAtha mudraNa ho rahA hai / yaha hindI-bhASya prasiddha sAhitya aura itihAsavettA tathA svAmI samantabhadrake ananyabhakta evaM unakI kRtiyoMke marmajJa zraddheya paNDita jugalakizorajI mukhtAra adhiSThAtA vIrasevAmandira-TrasTadvArA racA gayA hai / vijJa pAThakoMse yaha avidita nahIM hai ki svAmI samantabhadrakI prAyaH sabhI upalabdha kRtiyA~ atyanta gambhIra, durUha aura duravagAha haiN| eka 'ratnakaraNDakazrAvakAcAra' hI aisI kRti hai jo anya kRtiyoMse apekSAkRta sarala hai| para vaha saiddhAntika racanA hai aura isalie usakA sarala honA svAbhAvika hai| dharmakA upadeza sarala bhASAmeM honA hI caahie| samantabhadrakI zeSa kRtiyoMmeM 'stuti-vidyA' kAvya-zAstrakI ucca koTikI racanA hai jo samantabhadrake tatsambandhI vaiduSyako prakaTa karatI hai| devAgama, yuktyanuzAsana aura svayambhUstotra ye tInoM dArzanika racanAeM haiM, jo jaina darzanakI apratinidhi kRtiyA~ haiM aura jinase samagra jaina vAGamaya pradIpta hai / prasannatAkI bAta hai ki stuti-vidyAko chor3akara zeSa cAroM kRtiyoMkA vyAkhyAtA honekA saubhAgya mukhtArasAhabako prApta hai| unhoMne ina kRtiyoMkA varSAM taka svayaM adhyayana, manana aura anuzIlana kiyA aura taba unapara vyAkhyAna likhe haiM / yadyapi unhoMne ina kRtiyoMko gurumukhase par3hA nahIM, phira bhI unhoMne inake marmako jitanI acchI taraha samajhA tathA apane bhASyoMmeM use prastuta kiyA utanI acchI taraha guru-mukhase unheM par3hanevAlA bhI sambhavataH nahIM kara sktaa| TIkAoM, koSoM aura granthAntaroMke AdhArase unhoMne ina bhASyoMko likhA hai aura isameM unheM kaThora parizrama karanA par3A hai| phalataH ve ina granthoMke taladRSTA evaM saphala vyAkhyAtA siddha hue haiM / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakoya prastuta devAgama-bhASya usI kramameM sanniviSTa hai| svayambhUstotra, yuktyanuzAsana AdikI taraha isake bho pratyeka pada-vAkyAdikA unhoMne acchA artha-sphoTa kiyA hai aura granthakArake hArdako prastuta karane meM saphala hue haiN| isa mahattvapUrNa racanAko upasthita karaneke lie ve samAjake vizeSatayA vidvAnoMke dhanyavAdAha haiM / ___isakI prastAvanA likhanekA vAyadA hamane kiyA thaa| parantu hameM atyanta kheda hai ki hama use zIghra na likha sake aura jisake kAraNa Der3ha varSa jitanA vilamba isake prakAzanameM ho gyaa| isake lie hama pAThakoMse kSamA-prArthI haiM / mukhtAra sAhabakA dhairya aura sneha hI prastAvanAke likhAne meM nimitta hue, ataH hama unake bhI kRtajJa haiM / yahA~ itanA aura hama prakaTa kara denA cAhate haiM ki yaha grantha kucha kAraNoMse do presoMmeM chapAnA pdd'aa| mUla grantha (pR0 1-112 ) to manohara presameM chapA aura zeSa saba mahAvIra presameM / mahAvIra presakI tatparatAke lie hama use dhanyavAda denA nahIM bhUla sakate / AzA hai pAThaka isa mahattvapUrNa kRtiko prAptakara prasanna hoMge aura vilambajanya kaSTako bhUla jAveMge / 11 apraila 1967, darabArIlAla jaina koThiyA caitra zuklA 2, vi0 saM0 2024 / mantrI, vIrasevAmandira-TrasTa Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAdakIya vaktavya mUlake anukUla vAda-kathanako anuvAda kahate haiM / jo anuvAda mUlakA ThIka-ThIka anusaraNa na kare, mUlakI sImAse bAhara nikala jAya athavA bIca-bIca meM idhara-udharakI kucha aisI dUsarI bAtoMko apane meM samAviSTa kare, jinakA prakRta viSayake sAtha koI sambandha na ho vaha anuvAda kahalAneke yogya nahIM / anuvAdya-grantha yahA~ 'devAgama' hai, jo svAmI jaise una advitIya mahAn AcAryakI apUrva kRti hai jinake vacanoMko uttama puruSoM ke kaNThoMkA AbhUSaNa bananevAlI bar3e-bar3e gola-suDaula motiyoMkI mAlAoMkI prAptise adhika durlabha batalAyA hai / bhava-bhramaNa karate hue saMsArI prANiyoMko manuSya-bhavake samAna durlabha darzAyA hai aura bhagavAn mahAvIra-vANIke samakakSa daidIpyamAna ghoSita kiyA hai / devAgama yaha nAma granthake 'devAgama' zabdase prArambha honese sambandha rakhatA hai; jaise bhaktAmara, kalyANamandira, svayambhUstotrAdi grantha prArambhika zabdake anurUpa apane-apane nAmoMko lie hue haiM usI prakAra yaha grantha bhI, jo vastutaH eka asAdhAraNa koTikA stotra-grantha hai, apane prArambhika zabdAnusAra 'devAgama' kahA gayA hai / isakA dUsarA nAma 'AptamImAMsA' hai, jo AptoM-sarvajJa kahe jAnevAloMke vacanoMkI parIkSAdvArA unake matoMke satyAsatyanirNayakI dRSTiko lie hue hai / samantabhadrake sabhI grantha do-do nAmoMko lie hue haiM; jaise 'jinazataka' kA dUsarA nAma 'stutividyA' aura yuktyanuzAsanakA dUsarA nAma 'vIrajinastotra' hai, jo devAgamake bAda saba AptoM-sarvajJoMkI parIkSA kara leneke anantara-zrIvIrajinakI stutimeM likhA gayA hai / samantabhadrake kisI bhI granthakA nAma kevala prArambhika zabdake AdhArapara hI nahIM hai kintu sAthameM guNapratyaya bhI hai, devAgama bhI aisA hI nAma hai vaha mUlakArikAnusAra devoMke AgamanakA vAcaka hI nahIM balki jinendra devakA Agamana jisake dvArA vyakta hotA hai usa arthakA bhI vAcaka hai / devAgamako mUla kArikAe~ kula 194 haiM, dekhanemeM prAyaH sarala jAna Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devAgama par3atI haiM-sAmAnya arthakI dRSTise koI khAsa kaThinAI mAlUma nahIM par3atI; parantu vizeSArtha aura phalitArthakI dRSTime jaba vicAra kiyA jAtA hai to bahuta kucha gahana-gambhIra tathA arthagauravako lie hue jAna par3atI haiM / sabhI kArikAe~ prAyaH sUtrarUpameM haiM / aneka kArikAoMmeM to kitane hI sUtra ekasAtha nibaddha ho rahe haiM / sUtrazailI prAyaH atisaMkSiptarUpase kathanako zailI hai aura isalie sUtroM athavA sUtrarUpa kArikAoMkA artha spaSTa karaneke lie kitanI hI bAtoMkA Uparase lenA-lagAnA hotA hai, jinase yaha mAlUma ho sake ki sUtrakArake sAmane kyA paristhiti thI, koI mata-vizeSa athavA prazna-vizeSa upasthita thA, jise lekara isakA avatAra huA hai / zrI akalaMkadevane apane aSTazatI ( AThasau zlokoMke parimANa jitane )-bhASyameM devAgamakI arthadRSTiko sUtrarUpameM hI kholA hai / parantu viSayakI dRSTi se ve sUtra itane kaThina aura durgama ho gaye haiM ki sAdhAraNa vidvAnkI to bAta hI kyA, acche vidvAn bhI use sahajameM nahIM lagA sakate haiM / ukta aSTazato-bhASyako apanAkara zrIvidyAnandAcAryane devAgamapara jo aSTasahasrI ( ATha-hajAra zloka parimANa ) nAmakI alaGkRti likhI hai usase aSTazatIkA sUtrArtha spaSTa avabhAsita hotA hai aura usakI gambhIratA evaM jaTilatAkA patA cala jAtA hai / yaha aSTasahasrI-TIkA bhI viSayakI dRSTise kaThina zabdoMkI bharamArako lie hue hai aura isalie eka vidvAn yazovijaya ( zvetAmbarAcArya ) ko isapara TippaNa likhanA par3A hai, jisakA parimANa bhI ATha hajAra zloka jitanA ho gayA hai / isase mUlagnantha kitanA adhika gahana, gambhIra tathA arthagauravako lie hue hai, yaha aura bhI spaSTa ho jAtA hai| aSTasahasrIko svayaM vidyAnandAcAryane 'kaSTasahasrI' likhA hai arthAt usakA nirmANakArya sahasroM kaSTa jhelakara huA hai aura yaha bAta una vijJa pAThakoMse chipI nahIM, jo ese khojapUrNa mahattvake granthoMkA nirmANakArya karate haiM unheM pada-padapara usa kaSTakA avabhAsana hotA hai-sAdhAraNa vijJa pAThakoMke vazakI vaha bAta nhiiN| ThIka hai, prasava meM jo bhArI vedanA hotI hai use bA~jha kyA jAne ? bhAcArya mahodayane eka bAta isa aSTa Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAdakIya 11 sahasrI ke viSaSameM aura bhI likhI hai aura vaha yaha ki 'hajAra zAstroMke sunane se kyA, eka aSTasahasrIko sunanA cAhie, jisa akelI se hI svasamaya aura parasamaya donoMkA yathArtha bodha hotA hai' / ' yaha mAtra apane granthakI prazaMsA meM likhA huA vAkya nahIM hai, balki saccI vastusthitikA dyotaka hai| eka bAra khurjAke seTha paM0 mevArAmajIne batalAyA thA ki jarmanIke eka vidvAn ne unase kahA hai ki 'jisane aSTasahasrI nahIM par3hI vaha jainI nahIM aura jo aSTasahasrI ko par3hakara jainI nahIM huA usane aSTasahasrIko samajhA nahIM / ' kitane mahattvakA yaha vAkya hai aura eka anubhavI vidvAnke mukhase nikalA huA aSTasahastrIke gauravako kitanA adhika khyApita karatA hai / sacamuca aSTasahasrI aisI hI eka apUrva kRti hai aura vaha devAgamake marmakA udghATana karatI hai / kheda hai ki Aja taka aisI mahattvakI kRtikA koI hindI anuvAda grantha- gaurava ke anurUpa hokara prakAzita nahIM ho sakA / jinhoMne stuti-vidyAkA adhyayana kiyA hai ve jAnate haiM ki samantabhadrako zabdoMke Upara kitanA adhika ekAdhipatya prApta thA / ilokake eka caraNako ulaTakara dUsarA caraNa, pUrvArdhako ulaTakara uttarArdha aura sAre zlokako ulaTakara dUsarA zloka banA denA to unake bAe~ hAthakA khela thA / ve eka hI zlokake akSaroMko jyoM-kA-tyoM sthira rakhate hue unheM kucha milAkara yA alagase rakhakara do arthoke vAcaka do zloka prastuta karate the / zrIvIra bhagavAnkI stuti meM eka pathakA uttarArdha hai 'zrImate varddhamAnAya namo namitavidviSe / ' yahI uttarArdha agale do padyoMkA bhI uttarArdha hai / parantu artha tInoM padyoMke dUsare se prAyaH bhinna hai / ye saba bAteM racanAke mahattva pUrNatAko vyakta karatI haiM / prastuta devAgama bhI aise kalApUrNa mahattvase achUtA nahIM, usameM eka kArikAko eka jagaha rakhanepara eka artha, dUsarI jagaha kucha kArikAoMke madhya rakhanepara dUsarA artha aura tIsarI jagaha uttarArdhIkA ekaaura unakI kalA - 1. zrotavyASTasahasrI zruteH kimanyaiH sahasrasaMkhyAnaiH / vijJAyeta yayaiva svasamaya-parasamayasadbhAvaH // Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 devAgama rakhanepara tIsarA artha ho jAtA hai / vaha kArikA hai 'virodhAnnobhayekAtmyaM' nAmakI, jise granthameM 9 sthAnoMpara rakhA gayA hai aura grantha-sandarbhakI dRSTise apane-apane sthAnapara usakA alaga-alaga artha hotA hai-eka sthAnapara jo artha ghaTita hotA hai vaha dUsare sthAna para ghaTita nahIM hotA / aise mahAn AcAryake itane gahana, gaMbhIra tathA arthagauravako lie hue kalApUrNa granthakA anuvAda mere jaisA vyakti kare, jisane na kisI vidyAlaya-kAlejameM vyavasthita zikSA grahaNa kara DigrI prApta kI hai aura na sAkSAt gurumukhase hI granthakA adhyayana kiyA hai, yaha AzcaryakI hI bAta hai ! phira bhI svAmI samantabhadra aura unake vacanoMke prati merI jo bhakti hai vahI yaha saba kucha adbhuta kArya mujhase karA rahI hai'tvadbhaktireva mukharIkurute balAnmAm' mAnatuGgAcAryakA yaha vAkya yahA~ ThIka ghaTita hotA hai / isI bhaktise prerita hokara maiMne isase pahale svAmIjIke tIna granthoM-svayambhUstotra, yuktyanuzAsana aura samIcIna dharmazAstrake anuvAdAdi prastuta kiye haiM jo vidvAnoMko rucikara jAna par3e haiM / isake kie sva0 nyAyAcArya paM0 mahendrakumArajIkA eka vAkya yahA~ uddhRta kara denA anucita na hogA, jo unhoMne tattvAnuzAsanake 'prAkkathana' meM granthake-anuvAda-viSayameM likhA hai 'yuktyanuzAsana jaise jaTila aura sAragarbha mahAn granthakA sundaratama anuvAda samantabhadra svAmIke ananyaniSThabhakta sAhitya-tapasvI paM0 jugalakizorajI mukhtArane jisa akalpanIya saralatAse prastuta kiyA hai vaha nyAyavidyAke adhikAriyoMke lie Aloka degaa|" - isa prakArake vidvadvAkyoMse mujhe protsAhana milatA rahA aura maiM barAbara apane kArya meM agrasara hotA rahA huuN| devAgamakI prApti mujhe Ajase koI 70 varSa pahale jayapurake 60 jayacandajIkI jayapurI bhASAmeM likhI TokA-sahita huI thI, jisakI meMne svAdhyAyake anantara nija paThanArtha premapUrvaka pratilipi bhI acche puSTa kAgajake zAstrAkAra khule patroMpara kI thI, jisakI patrasaMkhyA 90 hai aura jo maMgasira badI saptamI saMvat 1955 ko likhakara samApta huI thii| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAdakoya yaha hastalikhita prati Aja bhI mere saMgrahameM surakSita hai| isa TokAse mujhe granthako adhikAdhika jAnakArIke lie aura jo gutthiyA~ isa TIkAse nahIM sulajha sakI unheM sulajhAneke lie dUsarI TIkAoMko dekhane kI preraNA milI aura mai barAbara unakI talAzameM rahA / san 1975 meM sanAtana jaina granthamAlAkA prathama gucchaka bambaIse prakAzita huA, jisameM vasunandi AcAryakI eka vRtti (saMskRta-TIkA) dekhaneko milii| yaha vRtti zabdArthako dRSTise acchI upayogI jAna pdd'ii| isake antameM AcAryane svAmI samantabhadrako 'tribhuvanalabdhajayapatAka', 'pramANanayacakSu' aura 'syAdvAdazarIra' jaise vizeSaNoMke sAtha ullekhita kiyA hai aura apaneko 'zrutavismaraNazIla' tathA 'jaDamati' likhA hai aura 'AtmopakAra' ke lie isa TIkAkA likhA jAnA sUcita kiyA hai| isase koI 10 varSa bAda san 1915 meM aSTasahasrIkA prakAzana bhI bambaIse huaa| vaha aSTazatIko bhI hRdayaMgama kiye hue hai aura aneka TippaNoMko bhI sAthameM lie hue hai| tabhIse ve mere adhyayanakA viSaya banI rahI haiM aura unase pratyeka ulajhane sulajho haiM / merA prastuta anuvAda mukhyataH aSTasahasrIke AdhArapara avalambita hai, jisake lie maiM zrIvidyAnandAcAryakA bahuta AbhArI huuN| mere anuvAdameM jo kucha khUbI hai usakA pramukha zreya svAmI samantabhadra aura unake ananyabhakta ukta AcArya mahodayako prApta hai, jahA~ kahIM koI truTi hai vahA~ merI apanI hI hai| maiMne saba TIkA-TippaNoMke sAtha aSTasahasrIkA dohana kara jo moTA navanIta (makkhana) nikAlA hai aura jise maiMne apane pAThakoMke lie parama upayogI tathA hitakara samajhA hai usIko anuvAdAdike rUpameM nibaddha kiyA gayA hai, jo pAThaka vizeSa sUkSma bAtoMko jAnane ke icchuka hoM ve aSTasahasrose apanA sIdhA sambandha sthApita kareM / mUla kArikAoMparase jo artha sahaja phalita tathA anubhata hotA hai use mUlAnugAmo anuvAdake rUpameM blaika-TAipameM rakhA gayA hai, usa arthakA yathAzakya spaSTokaraNa Daiza (-) ke anantara athavA do DaizoMke bhItara diyA gayA hai aura jo bAteM kathanakA sambandha biThalAneke lie Uparase lenI par3I haiM gola kaTake bhItara rakhA gayA hai-kahIM-kahIM Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 devAgama kisI arthakA dUsarA paryAya zabda bhI baikaTake bhItara rakhA gayA hai / sAtha hI kisI-kisI kArikAke arthako aura vizada karaneke lie vyAkhyAko bhI apanAyA gayA hai| jaise kArikA 8 kI vyAkhyA / aisI vyAkhyAe~ aura adhika likhI jAtIM to acchA hotA / parantu samaya aura zaktine yathAvasara ijAjata nahIM dii| isase mUlagrantha aura anuvAdakI sArI sthitiko bhale prakAra samajhA jA sakatA hai / yahA~ eka bAta aura prakaTa kara denekI hai aura vaha yaha ki prastuta devAgamameM jisa AptakI mImAMsA kI gaI hai vaha Apta vaha hai jo tattvArthAdhigamasUtrakI AdimeM maMgalAcaraNarUpase racita stutikA viSayabhUta hai; jaisA ki aSTasahasrIkA prArambha karate hue vidyAnandajIke nimna maMgalazlokavAkyase prakaTa hai : 'zAstrAvatAraracitastugocarAptamImAsitaM kRtiralakriyate mayA'sya / ' arthAt tattvArthazAstrake avatAra samaya racI gaI jo stuti ('mokSamArgasya netAram' ityAdi) usakA viSayabhUta jo Apta hai usa AptakI mImAMsAko lie hue samantabhadrakI kRti (AptamImAMsA) ko maiM alaMkRta karatA hai / isI bAtako vidyAnandane apanI AptaparIkSAke anta meM nimna padya dvArA aura bhI spaSTa kara diyA hai : zrImattattvArthazAstrAddhatasalilanidheriddharatnodbhavasya, protthAnArambhakAle sakalamalabhide zAskAraiH kRtaM yat / stotra tIrthopamAnaM prathitapRthupathaM svAmimImAMsitaM tat, vidyAnandaiH svazaktayA kathamapi kathitaM satyavAkyArthasiddhayaM // isameM jo kucha darzAyA hai usakA sAra itanA hI hai ki tattvArthazAstra nAmakA jo adbhuta samudra hai usake nirmANake prArambhakAla meM maMgalAcaraNake lie jo tIrthopamAna stotra sUtrakAradvArA racA gayA hai usakI svAmI samantamadrane mImAMsA kI hai aura maiMne yaha parIkSA satyavAkyArthakI siddhike lie likhI hai| Upara jisa maMgala-stotrakI carcA hai vaha padya isa prakAra hai : Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAdakIya mokSamArgastha netAraM bhettAraM karmabhUbhRtAm / jJAtAraM vizvatattvAnAM vande tadguNalabdhaye // isameM Aptake tIna guNoMkA ullekha hai aura una guNoMkI prAptike lie hI AptakI vandanA kI gaI hai / ve tIna guNa haiM mokSamArgakA netRtva, mohAdikarmabhUbhRtoM kA bhetRtva aura vizvatattvoMkA jJAtRtva 1 ye guNa Apta meM jisa kramase vikAsako prApta hote haiM vaha hai pahale mohAdikarmabhUbhRtoM ( parvatoM ) kA bhedana hokara rAga-dveSAdi doSoMkA abhAva honA, dUsare jJAnAvaraNAdikA abhAva hokara vizvatattvoMkA jJAtA honA aura tIsare Agameza ke rUpa meM mokSamArgakA praNetA honA; jaisA ki svAmIjI ke samIcInadharmazAstra ( ratnakaraNDa) ke nimna vAkyase prakaTa hai : AptenotsannadoSeNa sarvajJenAgamezinA / bhavitavyaM niyogena nAnyathA hyAptatA bhavet // 15 taba ukta maMgala stotra meM Aptake vizeSaNoMko kramabhaMga karake kyoM rakhA gayA hai - tRtIya vizeSaNako prathama sthAna kyoM diyA gayA hai ? yaha eka prazna paidA hotA hai / isake uttarameM itanA hI nivedana hai ki tattvArtha sUtrako 'mokSazAstra' bhI kahate haiM, jagaha-jagaha 'mokSazAstra' nAmase usakA ullekha hai / mokSazAstrakA maMgalAcaraNa hone se hI isameM 'mokSamArgasya netAram' padako pradhAnatA dI gaI haiM aura yahI bAta vizeSaNapadoMko kramabhaMga karake rakhanekA kAraNa jAna par3atI hai / tathA isa bAta ko spaSTa sUcita karatI hai ki yaha mokSazAstrakA maMgala-padya hai / " astu 1 isa anuvAdako nyAyAcArya paNDita darabArIlAlAjI jaina koThiyAne pUrNa manoyoga ke sAtha par3ha jAnekI kRpA kI hai aura kitanA hI prUpharIDiMga Adi bhI kiyA hai / do-eka jagaha samucita parAmarza bhI diyA hai / isa saba kRpAke lie maiM unakA bahuta AbhArI hU~ / sAtha hI unhoMne prastAvanA 1. isa maMgalAcaraNa-viSayakA vizeSa UhApoha nyAyAcArya paNDita darabArIlAlajIkI prastAvanA tathA una lekhoM meM kiyA gayA hai jo anekAnta varSa 5 ki0 6-7 va ki0 11-12 meM prakAzita hue haiM / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devAgama likha deneko jo kRpA kI hai vaha vizeSa AbhArake yogya hai / yadyapi prastAvanAke likhane meM unheM apanI kucha paristhitiyoMke vaza AzAtIta vilamba huA hai, jise unhoMne apane prakAzakIyameM svIkAra kiyA hai phira bhI maiM to yahI samajhatA hU~ ki pustakake prakAzanakA yoga isase pahale nahIM thA aura isIse vilamba huA hai / astu / __ AzA hai pAThakagaNa aba isa anuvAdAdiko pAkara prasanna hoMge aura pratIkSAjanya kaSTako bhUla jAyeMge tathA apanI cira kAlIna icchAko pUrA karane meM samartha ho skeNge| eTA, lokahitAkAMkSo 7 maI 1967 jugalakizora mukhtAra Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA devAgama aura samantabhadra 1. devAgama: (ka) nAma prastuta kRtikA nAma 'devAgama' hai| prAcIna granthakAroMne prAyaH isI nAmase isakA ullekha kiyA hai / akalaGkadevane isapara apanA vivaraNa (aSTazatI-bhASya) likhane kI pratijJA karate hue usake ArambhameM isakA yahI nAma diyA hai aura use 'bhagavatstava' (bhagavAnkA stotra) kahA hai| vidyAnanda ne bhI 'aSTasahastrI' (pR0 294) meM akalaGkadevake aSTazatIgata 'svoktaparicchede' padakI vyAkhyA 'devAgamAkhye zAstre' karake isakA 'devAgama' nAma svIkAra kiyA hai| vAdirAja, hastimalla Adi granthakAroMne bhI apane granthoMmeM samantabhadrakI ullekhanIya kRtike rUpameM isakA isI nAmase nirdeza kiyA hai| Azcarya nahIM ki jisa prakAra 'kalyANamandira', 1. kRtvA viviyate stavo bhagavatAM devaagmsttkRtiH|' -aSTaza0 prArambhika padya 2 / 2. 'iti devAgamAkhye svoktaparicchede shaastre....|' -aSTasa0 pR0 294 / 3. 'svAminazcaritaM tasya kasya no vismayAvaham / devAgamena sarvajJo yenAdyApi pradarzyate / / ' -pArzva0 ca0 / 4. devAgamanasUtrasya zrutyA saddarzanAnvitaH / ' -vikrAnta kau0 pr0| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devAgama - AptamImAMsA 'bhaktAmara', 'ekIbhAva' Adi stotra 'kalyANamandira', 'bhaktAmara', 'ekIbhAva', jaise Adya padoMse Arambha honeke kAraNa ve una nAmoM se khyAta haiM usI prakAra yaha stava bhI 'devAgama' padase Arambha honese 'devAgama' nAmase adhika prasiddha rahA ho aura isIse granthakAroM dvArA vaha isI nAmase vizeSa ullikhita huA ho / stavakArane ' isakA 'AptamImAMsA' nAma diyA hai, jise akalaGkadevane' 'sarvajJavizeSaparIkSA' kahA hai / vidyAnandanaM 3 apane granthoMmeM 'devAgama' nAmake atirikta isa 'AptamImAMsA' nAmakA bhI upayoga kiyA hai / isase mAlUma par3atA hai ki yaha kRti jahA~ 'devAgama' nAmase jaina sAhitya meM vizruta hai vahA~ vaha 'AptamImAMsA' nAmase bhI / aura isa taraha yaha mahattvapUrNa racanA donoM nAmoMse prakhyAta hai / (kha) paricaya : yaha daza paricchedoM meM vibhakta hai aura ye pariccheda viSaya-vibhAjanakI dRSTise svayaM granthakArokta haiM / granthakArakI yaha daza-saMkhyaka paricchedoMkI kalpanA hameM AcArya gRddhapicchake tattvArthasUtra ke daza adhyAyoM aura maharSi kaNAdake 'vaizeSikasUtra' ke daza adhyAyoMkA smaraNa dilAtI hai / antara itanA hI hai ki ye sUtra -grantha gadyAtmaka tathA siddhAntazailImeM racita haiM aura devAgama padyAtmaka evaM dArzanika zailImeM racA gayA hai / usa samaya dArzanika racanAe~ prAyaH kArikAtmaka tathA iSTadevakI stutirUpameM racI jAtI thIM / nAgArjuna, vasubandhu Adi dArzanikoM kI racanAe~ isI prakArakI upalabdha hotI haiM / samantabhadrane bhI samayakI mA~gake anurUpa apane tIna '( svayambhU, yutkyanuzAsana aura devAgama) stotra dArzanika evaM kArikAtmaka zailI meM race haiM / 1. 'itIyamAptamImAMsA vihitA hitamicchatAm / ' - devAgama kA0 114 / 2. aSTaza0 devAgama kA0 114 / 3. aSTasa0 pR0 1, AptaparIkSA pR0 233, 262 dariyAgaMja, dillI / 4. 'svoktaparicchede ..> vIrasevAmandira, 'aSTaza0, devAgama kA0 114 / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA prathama pariccheda : isake dasa paricchedoM meM kula 114 kArikAe~ haiN| prathama paricchedameM 1-23 kArikAe~ haiN| 1-3 taka una vizeSatAoMkA ullekha karake mImAMsA kI gaI hai jinase Apta mAnanekI bAta kahI jAtI hai| 4thImeM aise vyakti-vizeSakI sambhAvanA kI hai jo nirdoSa ho sakatA hai / 5vIM meM aise hetuse sAmAnya Apta (sarvajJa) kA saMsthApana (anumAna) kiyA hai jo sAdhyakA avinAbhAvI tathA nirdoSa hai / 6ThImeM vaha sAmAnya Aptatva yuktipUrvaka arhatmeM paryavasita kiyA gayA hai aura kahA gayA hai ki cUMki unakA zAsana ( tattvaprarUpaNa ) pramANAviruddha hai, ataH vahI Apta pramANita hote haiN| 7vIMmeM varNita hai ki jo ekAnta tattvake prarUpaka haiM unakA vaha ekAnta prarUpaNa pratyakSa-viruddha hai / 8vImeM yaha batAyA gayA hai ki ekAntavAdiyoMkA vaha tattva-prarUpaNa pratyakSa-viruddha kaise hai| yataH ekAntavAdI svaparavairI haiM, ataH unakA puNya-pApAdi prarUpaNa unake yahA~ sambhava nahIM hai / 9-11 taka tIna kArikAoM dvArA vastuko sarvathA bhAva (vidhi) rUpa svIkAra karanepara prAgabhAva Adi cAroM abhAvoMke apahnavakA doSa diyA gayA hai| batAyA gayA hai ki prAgabhAvakA apalApa karane para kisIkA utpAda nahIM ho sakegA-arthAt kArya anAdi ho jAyegA, pradhvaMsAbhAvake na rahanepara kisIkA nAza nahIM hogA-arthAt kAryadravya ananta ho jAyegA, anyonyAbhAvake niSedha karanepara 'yaha amuka hai, amuka nahIM' aisA nirdhAraNa nahIM ho sakegA-arthAt saba sabarUpa ho jaayegaa| aura atyantAbhAvake lopa ho jAnepara vastukA apanA pratiniyata svarUpa na rhegaa| isa taraha sArI vastuvyavasthA caupaTa ( samApta ) ho jaaygii| kArikA 12 dvArA unheM doSa diyA gayA hai jo vastuko sarvathA abhAva ( zUnya ) rUpa mAnate haiN| kahA gayA hai ki abhAvarUpa vastu svIkAra karanepara use svayaM jAnaneke lie bodha ( jJAna ) aura dUsaroMko janAnebatAneke lie vacanarUpa sAdhana-pramANoM tathA anabhimata bhAvarUpa vastuko svayaM doSapUrNa jAnane aura dUsaroMko doSapUrNa batAneke lie ukta donoM Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devAgama-AptamImAMsA ( bodha aura vacanarUpa ) dUSaNa-pramANoMko svIkAra karanA Avazyaka hai, jo sarvathA abhAvavAdameM sambhava nahIM, kyoMki ve donoM bhAvarUpa haiN| - 13 meM sarvathA bhAva aura sarvathA abhAva donoMrUpa vastuko mAnanepara virodha tathA use sarvathA avAcya (anirvacanIya) svIkAra karanepara usakA 'avAcya' zabdase bhI kathana na kara sakanekA doSa dikhAyA gayA hai / 14-22 taka 9 kArikAoM dvArA syAdvAdanaya (apekSAvAda) se vastuko anekAntAtmaka arthAt bhAva ( vidhi ) aura abhAva ( niSedha ) rUpa virodhI yugalako lekara use saptabhaGgAtmaka ( saptadharmarUpa ) siddha kiyA hai ! 23vIM kArikA dvArA eka-aneka, nitya-anitya Adi virodhI yugaloMko lekara bhI vastumeM saptabhaMgI ( saptabhaGgAtmakatA ) kI yojanA karanekI sUcanA kI gaI hai| isa taraha isa prathama paricchedameM bhAva aura abhAvake sambandhameM una ekAnta mAnyatAoMkI mImAMsA kI gaI hai jo granthakArake samayameM carcita evaM baddhamUla thiiN| sAtha hI unakA naya-vivakSAse samanvaya karake unameM saptabhaGgI-anekAntakI sthApanA kI hai| dvitIya pariccheda : dvitIya paricchedameM 24-36 taka 13 kArikAe~ haiM / 24-27 taka cAra kArikAoM dvArA advaitaikAnta ( sarvathA ekavAda ) kI samIkSA kI gaI hai aura kahA gayA hai ki vastuko sarvathA eka mAnanepara kriyA-bheda, kAraka-bheda, puNya-pAparUpa karmadvaita, sukha-duHkharUpa phaladvaita, ihaloka-paralokarUpa lokadvaita, vidyA-avidyArUpa jJAnadvaita aura bandha-mokSarUpa jIvakI zuddhAzuddha do avasthAe~ ye saba advaitameM sambhava nahIM haiN| isake sivAya hetuse advaita kI siddhi karanepara sAdhana aura sAdhyakA dvaita svIkAra karanA Avazyaka hI nahIM, anivArya hai| yadi binA hetuke hI advaita mAnA jAya, to dvaitako bhI binA hetuke mAna lenA caahie| isake atirikta advaitavAdameM yaha bhI vicAraNIya hai ki 'advaita' padameM jo 'dvaita' zabda par3A huA hai usakA vAcya dvaita hai yA nahIM ? kyoMki nAmavAlI vastukA Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA niSedha usake astitvako svIkAra kiye binA nahIM ho sakatA aura dvaitako svIkAra karanepara sarvathA advaitakI mAnyatA samApta ho jAtI hai / yathArthameM advaita dvaitakA niSedha hai aura dvaita vastubhUta advaitaikAntameM svIkRta na hone se usakA niSedharUpa sarvathA advaita kase mAnA jA sakatA hai ? kArikA 28 ke dvArA sarvathA dvaita (aneka) vAdI vaizeSikoMke anekavAdakI AlocanA karate hue pratipAdana kiyA gayA hai ki jisa pRthaktva guNase dravyAdi padArthoM ko pRthak ( aneka ) kahA jAtA hai vaha unase apRthak hai yA pRthak ? use unase apRthak to kahA nahIM jA sakatA, kyoMki vaisA unakA siddhAnta nahIM hai| yadi use unase pRthak kahA jAya to vaha pRthaktva guNa apanI sattA kAyama nahIM rakha sakatA, kyoMki vaha anekoMmeM rahakara hI apane astitvako sthira rakhatA hai| isa prakAra vaizeSikoMke anekavAdakI mAnyatAkA AdhAra-stambha ( pRthaktvaguNa ) jaba Dhaha jAtA hai to usapara AdhArita anekavAdakA prasAda bhI dharAzAyI ho jAtA hai / bauddha bhI anekavAdI haiN| para unakA anekavAda vaizeSikoMke anekavAdase bhinna haiN| ve anvayarUpa ekatva na mAnakara sarvathA pRthaka-pRthak aneka visadRza kSaNoMko hI vastu svIkAra karate haiN| unakI isa mAnyatAkI bhI 29-31 taka tIna kArikAoM dvArA samIkSA kI gaI hai| kahA gayA hai ki mAlAke dAnoMmeM sUtakI taraha kSaNoMmeM anvayarUpa ekatva na mAnanepara unameM santAna, sAdRzya, samudAya aura pretyabhAva Adi nahIM bana sakate, kyoMki kSaNoMkA eka-dUsarese ekatvarUpa sambandha nahIM hai| isake atirikta jJAna aura jJeya ina donoMko 'sat' kI apekSAse bhI bhinna mAnanepara donoM hI asat ho jaaveNge| aura usa hAlatameM na jJAnakI sthiti rahegI aura na bAhya tathA antastattvarUpa Abhyantara jJeya hI bana sakegA / vacanoMse bhI unakI sthiti nahIM ropI jA sakatI hai, kyoMki vacana sAmAnya (anyApoha) mAtrako kahate haiM, jo avastu hai, vizeSa ( svalakSAtmaka vastu ) ko nahIM aura aisI dazAmeM samasta vacana yathArthataH vastuke vAcaka na honese mithyA ( asatya ) hI haiN| kArikA 32 ke dvArA vastuko sarvathA eka aura sarvathA aneka donoM ( ubhaya ) rUpa aGgIkAra karanepara virodha tathA avAcya ( anubhaya ) Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devAgama-AptamImAMsA svIkAra karanepara 'avAcya' zabda dvArA bhI usakA nirvacana na ho sakanekA doSa pradarzita kiyA gayA hai / 33-36 taka 4 kArikAoM dvArA syAdvAdanaya ( kathaJcidvAda ) se eka aura anekake virodhI yugalakI apekSAse saptabhaGgIkI yojanA karake vastumeM kathaMcit eka aura kathaMcit anekake anekAntakI sthApanA kI isa prakAra dUsare paricchedameM eka ( advaita ) aura aneka (dvaita ) ke bAremeM rUr3ha ekAnta dhAraNAoMkI samAlocanA karake isa yugalakI apekSA bastuko saptabhaGgAtmaka ( anekAntarUpa ) siddha kiyA gayA hai / tRtIya pariccheda : tRtIya paricchedameM 37-60 taka 24 kArikAe~ haiN| 37-40 taka cAra kArikAoM dvArA sAMkhyadarzanake ekAnta nityavAdako AlocanAmeM kahA gayA hai ki pradhAna evaM puruSako sarvathA nitya svIkAra karane para unameM kisI bhI prakArake vikArakI sambhAvanA nahIM hai| kyoMki utpattise pUrva na kisIko kAraka kahA jA sakatA hai aura na jJaptise pUrva kisIko pramANa kaha sakate haiN| akArakasvabhAva chor3akara kArakasvabhAva grahaNa karane rUpa utpatti hone ke bAda kAraka aura ajJApakasvabhAva chor3akara jJApakasvabhAva grahaNa karanerUpa jJapti honeke anantara jJApaka ( pramANa ) vyavahAra hotA hai| ekarUpa rahane ke kAraNa ekAnta nitya ( pradhAna va puruSa ) se kisIkI utpatti athavA jJapti AdirUpa koI bhI kriyA sambhava nahIM hai aura isalie use na kAraka kahA jA sakatA hai aura na pramANa / indriyoMse jaise ghaTAdi arthakI abhivyakti hotI hai vaise hI pradhAnarUpa kAraka yA pramANase mahadAdikI abhivyakti hotI hai, isa prakArakI mAnyatA bhI yukta nahIM hai, kyoMki pramANa tathA kAraka donoMrUpa pradhAna sarvathA nitya honese usakA abhivyaktike lie bhI vyApAra sambhava nahIM hai| anyathA abhivyaktise pUrva rahanevAle anabhivyaJjaka svabhAvako chor3ane tathA vyaJjaka svabhAvako grahaNa karanerUpa avasthAntarako prApta karanese use anitya mAnanA pdd'egaa| ataH mahadAdi pradhAnase abhivyaMgya (vikArya) Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA bhI nahIM ho sakate / isI taraha ekAnta nitya pakSameM puruSakI taraha satkAryakI na utpatti sambhava hai aura na abhivyakti, kyoMki sadA vidyamAna rahane se usameM kisI bhI tarahakA pariNamana ( parivartana), cAhe vaha utpattirUpa ho aura cAhe abhivyaktirUpa, nahIM bana sakatA hai / puNya, pApa, pretyabhAva ( paryAyAntara ), bandha aura mokSa ye saba pariNAma bhI ekAnta nitya ( apariNAmI puruSavAda ) meM asambhava haiM / nitya jaba sadA ekarUpa ( kUTasya ) rahegA to usameM koI vikRti nahIM ho sakatI / tathA binA vikRtike puNyapApAdi, jo bhinna kAloMmeM honevAlI avasthAvizeSa haiM, kaise sambhava haiM, yaha vicAraNIya hai / 41-54 taka caudaha kArikAoM dvArA ekAnta anityapakSa ( kSaNikavAda) meM doSa diye gaye haiM / kahA gayA hai ki vastuko sarvathA anitya (kSaNika) svIkAra karanepara bhI ukta pretyabhAvAdi nahIM bana sakate, kyoMki pUrvApara kSaNoMmeM paraspara anvaya ( dhrauvyAtmaka bandhana - kar3I ) na honeke kAraNa pratyabhijJA, smaraNa, anubhava, abhilASA Adi jJAnadhArA pravAhita nahIM ho sktii| aisI dazA meM na pUrva kSaNako kAraNa aura na uttara kSaNako kArya kahA jA sakatA hai / sarvathA kSaNikavAdameM na asatkArya kI utpatti, na kAryakAraNabhAva, na hiMsyahiMsakabhAva, na guruziSyabhAva, na patipatnIbhAva, na mAtRputrabhAva, na baddhamuktabhAva aura na skandhasantatiyA~ hI bana sakatI haiM / 55 ke dvArA sarvathA nitya aura sarvathA anitya donoM (ubhayaikAnta) ke svIkAra meM virodha aura na sarvathA nitya tathA na sarvathA anitya donoMke niSedharUpa ( anubhayaikAnta) meM 'avAcya' zabdase usakA kathana na kara sakane - kA doSa pradarzita kiyA gayA hai / 56-60 taka 5 kArikAoM dvArA syAdvAdanayase vastuko kathaJcit nitya, kathaJcit anitya, kathaJcit ubhaya, kathaJcit anubhaya Adi saptabhaGgAtmaka anekAnta siddha kiyA hai / isa prakAra isa pariccheda meM nityAnityake virodhI yugalakI apekSA pUrvavat saptabhaGgI dikhAyI gaI hai / ullekhanIya hai ki do mahattvapUrNa dRSTAntoM (laukika evaM lokottara) Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devAgama - AptamImAMsA dvArA bhI vastumeM nityatA ( dhrauvya ) aura anityatA ( utpAda vyaya) donoMko pratItisiddha batalAyA gayA hai / caturtha pariccheda : 8 cauthe pariccheda meM 61-72 taka 12 kArikAe~ haiM, jinake dvArA bheda aura abhedakA vicAra kiyA gayA hai / 61-66 taka 6 kArikAoM meM bheda ( anyatA ) vAdI vaizeSikoMkI ekAnta bheda - mAnyatAkI samIkSA kI gaI hai / kahA gayA hai ki yadi kArya aura kAraNameM, guNa aura guNImeM tathA - sAmAnya aura sAmAnyavAnoM ( dravya-guNa-karma ) meM sarvathA anyatva ( bheda ) mAnA jAya to eka (kArya - avayavI Adi) kA anekoM (kAraNoM - avayavoM Adi) meM rahanA ( vRtti) sambhava nahIM hai; kyoMki prazna uThatA hai ki vaha eka anekoMmeM pratyeka meM aMzarUpase rahatA hai yA sampUrNarUpase ? prathama pakSa to ThIka nahIM, kAraNa ki usa ekake aMzoMko nahIM mAnA hai-- use niraMza svIkAra kiyA gayA hai / dvitIya pakSa bhI ThIka nahIM hai, kyoMki jitane kAraNa (avayava) hoMge utane hI kArya ( avayavI ) mAnanA par3eMge / yadi usa eka ( avayavI ) meM aMza- kalpanA kareM, jo yathArtha meM svakIya siddhAntaviruddha hai, to phira use eka kaise kahA jA sakatA hai-- use sAMza ( aneka ) hI pratipAdana karanA caahie| isa taraha sarvathA bhedavAda meM yaha vRtti - doSa anivArya hai-- jise dUra nahIM kiyA jA sakatA hai / isI prakAra isa bhedavAda meM sAmAnya va samavAyasambandhakI, jinheM bhinna padArtha svIkAra kiyA hai, apane AzrayoMmeM vRtti nahIM banatI / kAraNa yaha hai ki jina nAzazIla evaM utpAdazIla vyaktiyoM ( ghaTa-paTa gau Adi ) meM una donoM kI sthiti svIkAra kI gaI hai unake nAza yA utpAda honepara una donoMkA na nAza hotA hai aura na utpAda | aisI sthiti meM Azrayake binA AzrayI (sAmAnya tathA samavAya) kahA~ aura kaise raheMge ? jaba ki unheM pratyeka vyakti meM sampUrNa rUpase rahanevAlA tathA nitya aura niSkriya mAnA gayA hai / niSkriya honese ve nAzazIla vyaktike nAza aura utpAdazIla vyaktike utpAda ke samaya anyatra ( dUsare vyaktiyoM meM ) jA nahIM sakate tathA nitya honese ve vyakti ke sAtha na naSTa ho sakate haiM aura na utpanna | ataH www.jainelibrary:org Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA unakA vidhAna 'duvidhAmeM donoM gaye mAyA milI na rAma' kahAvatako caritArtha karatA hai / arthAt sAmAnya aura samavAya donoMkI sthiti bhedavAdameM DavA~Dola hai / isake atirikta sAmAnya aura samavAyameM paraspara sambandha sambhava na honese unase dravya, guNa aura karmakA bhI sambandha sambhava nahIM hai| sAmAnya aura samavAyameM paraspara sambandha kyoM sambhava nahIM hai ? isakA kAraNa yaha hai ki ve dravya na honese unameM saMyogasambandha to svayaM vaizeSikoMko bhI iSTa nahIM hai / samavAya bhI unameM sambhava nahIM hai, kyoMki unheM avayava-avayavI, guNa-guNI Adi rUpameM svIkRta nahIM kiyA gyaa| sAmAnya samavAyi-sAmAnya samavAyavAlA hai, isa prakArase unameM vizeSaNa-vizeSya sambandhakI bhI sambhAvanA nahIM hai, kyoMki eka samavAyake sivAya anya samavAyAntara vaizeSikoMne nahIM mAnA / anyathA anavasthA doSase vaha mukta nahIM ho sakatA hai| hA~, unameM ekArthasamavAyakI kalpanA kI jA sakatI thI, para vaha bhI nahIM kI jA sakatI, kyoMki ghaTatvAdi sAmAnya ghaTAdimeM samavAyase raha jAnepara bhI samavAya unameM samaveta nahIM hai / spaSTa hai ki vaizeSikoMne samavAyake rahaneke lie anya samavAya nahIM svIkAra kiyAeka hI samavAya unhoMne mAnA hai| isa taraha jaba sAmAnya aura samavAya donoMmeM paraspara sambandha sambhava nahIM hai to ye asambaddha rahakara dravyAdise sambandhita nahIM ho sakate / phalataH tInoM (sAmAnya, samavAya aura dravyAdi) binA sambandhake khapuSpa tulya Thaharate haiM / vaizeSikoMmeM koI paramANuoMmeM pAka ( agnisaMyoga ) hokara dvayaNukAdi avayavImeM kramazaH pAka mAnate haiM aura koI paramANuoMmeM kisI bhI prakArakI vikRti na honese unameM pAka (agnisaMyoga) na mAnakara kevala dvayaNukAdi ( avayavI ) meM pAka svIkAra karate haiM / jo paramANuoMmeM pAka nahIM mAnate unakA kahanA hai ki paramANu nitya ( apracyuta-anutpanna-sthiraikarUpa ) haiM aura isaliye ve dvayaNakAdi sabhI avasthAoMmeM ekarUpa bane rahate haiMunameM kisI bhI prakArakI anyatA ( bhinnarUpatArUpa pariNati ) nahIM hotI unameM sarvadA ananyatA ( ekarUpatA ) vidyamAna rahatI hai| isI ( kinhIM vaizeSikoMkI ) mAnyatAko A0 samantabhadrane 'aNuoMkA ananyataikAnta' Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 devAgama - AptamImAMsA kahA hai aura kArikA 67 ke dvArA usakI bhI samIkSA kI hai / ' unhoMne isa mAnyatAmeM doSodghATana karate hue batAyA hai ki yadi aNu dvayaNu kAdi saMghAtadazA meM bhI usI prakArake bane rahate haiM jisa prakAra ve vibhAgake samaya haiM; ( kyoMki unameM anyatA bhinnarUpatA nahIM hotI, anyathA unameM anityatAkA prasaMga AyegA ), to ve asaMhata ( amizra - binA mile ) hI raheMge aura usa hAlata meM avayavIrUpa pRthivI Adi cAroM bhUta bhrAnta ( mithyA ) hI hoMge / aura jaba pRthivI Adi avayavIrUpa kArya bhrAnta Thaharate haiM to unake janaka paramANu bhI bhrAnta svataH siddha ho jAte haiM, kyoMki kArya nizcaya hI anurUpa kAraNakI hI sUcanA karatA hai / isa taraha vaizeSikoMke ananyataikAntameM na vAstavika pRthivyAdirUpa avayavI banatA hai aura na vAstavika unake kAraNarUpa paramANu hI siddha hote haiM tathA ina donoMke na bananepara unameM rahanevAle guNa, jAti ( sAmAnya ), vizeSa samavAya aura karma ye koI bhI padArtha ghaTita nahIM hote / Age kArikA 68ke dvArA sAMkhyoMke ananyataikAnta ( abhedaikAnta ) kI bhI AlocanA karate hue kahA gayA hai ki yadi kArya ( mahadAdi ) aura kAraNa ( pradhAna ) donoMmeM sarvathA ananyatA ( abheda ) ho, to unameMse ekakA astitva rahegA, dUsarekA abhAva ho jAyegA / phalataH vaha eka bhI dUsarekA avinAbhAvI honese usake abhAva meM na raha sakegA / isake atirikta isa abhedaikAntameM kArya aura kAraNakI lokaprasiddha dvitvasaMkhyA kabhI bhI upalabdha na hogI / yadi use saMvRtise mAnA jAya to vaha saMvRti mithyA hI hai aura isalie saMvRti tathA zUnyatA donoMmeM koI antara nahIM hai / kArikA 70 ke dvArA sarvathA bheda aura sarvathA abheda donoMke svIkAra meM virodha tathA na sarvathA bheda aura na sarvathA abheda arthAt anubhaya (avAcya ) mAnane meM 'avAcya' zabda dvArA bhI usakA nirUpaNa na ho sakanekA doSa pradarzita kiyA gayA hai / 1. aSTasahasrI ( pR0 222 ) meM isa 67vIM kArikAke utthAnikAvAkyake Arambhika 'aparaH prAha' padapara TippaNa dete hue TippaNakArane jo usakA artha 'saugataH' diyA hai vaha ThIka nahIM hai / yahA~ sArA sandarbha vaizeSika kA hai, saugatoMkA nahIM / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 71-72 dvArA una avayava-avayavI, guNa-guNI AdimeM kazcit bheda, kathaJcit abheda Adi saptabhaGgI-prakriyAkI yojanA karake unameM anekAnta siddha kiyA hai aura yaha dikhAyA hai ki kisa taraha unameM abheda ( ekatva) hai aura kisa taraha unameM bheda ( nAnAtva ) Adi hai|| __ isa prakAra isa paricchedameM bheda aura abhedako lekara vibhinna vAdiyoM dvArA mAnya bhedaikAnta, abhedaikAnta Adi ekAntoMkI AlocanA aura syAdvAdanayase unameM anekAntakI vyavasthA kI gaI hai| paJcama pariccheda : isa pariccheda meM 73-75 taka tIna kArikAoM dvArA una vAdiyoMkI mImAMsA karate hue naina dRSTi prastuta kI gaI hai jo sarvathA apekSAse yA sarvathA anapekSA Adise vastusvarUpako siddha mAnate haiN| kArikA 73 meM kahA gayA hai ki yadi dharma aura dharmIkI, vizeSaNa aura vizeSyakI, kArya aura kAraNakI tathA pramANa aura prameya AdikI siddhi sarvathA apekSAse mAnI jAya to unakI kabhI bhI vyavasthA nahIM ho sakatI, kyoMki ve usI prakAra anyonyAzrita raheMge jisa prakAra kisI nadImeM DUbate hue do tairAka eka dUsareke Azraya hote haiM aura phalataH donoM hI DUba jAte haiM / yadi unakI siddhi sarvathA anapekSAse ( svataH ) hI svIkAra kI jAya to amuka kAryakAraNa haiM, amuka dharma-dharmI haiM, amuka vizeSaNa-vizeSya haiM, amuka pramANaprameya haiM aura amuka sAmAnya-vizeSa haiM, isa prakArakA vyavahAra nahIM bana sakegA, kyoMki ye saba vyavahAra parasparakI apekSAse hote haiN| ____ kArikA 74 meM sarvathA ubhayavAdiyoMke ubhayakAntameM virodha aura sarvathA anubhayavAdiyoMke anubhayakAntameM 'anubhaya' zabda dvArA bhI kathana na ho sakanekA doSa diyA gayA hai / 75 dvArA syAdvAdanayase vastusvarUpako siddhi pradarzita kI gaI hai| kahA gayA hai ki dharmarmibhAva, kAryakAraNabhAva, vizeSaNavizeSyabhAva aura pramANaprameyabhAvakA vyavahAra to apekSAse siddha hotA hai| parantu unakA svarUpa svataH siddha hai| yathArthameM kAryameM kAryatA, kAraNameM kAraNatA, pramANameM pramANatA, prameyameM prameyatA Adi svayaM siddha hai vaha parApekSa nahIM Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devAgama-AptamImAMsA hai| anyathA kisI bhI vastukA apanA svataMtra svarUpa nahIM bana skegaa| jaise kartAkA svarUpa karmApekSa aura karmakA svarUpa katrapekSa nahIM hai tathA bodhakakA svarUpa bodhyApekSa aura bodhyakA svarUpa bodhakApekSa nahIM hai / para unakA vyavahAra avazya paraspara-sApekSa hai| usI prakAra dharmadharmI AdikA svarUpa to svayaM siddha hai kintu unakA vyavahAra paraspara sApekSa hotA hai| isa taraha isa paricchedameM apekSA aura anapekSAke virodhI yugalameM bhI saptabhaGgIkI yojanA karake anekAntakI vyavasthA kI gaI hai| SaSTha pariccheda SaSTha paricchedameM 76-78 taka tIna kArikAoM dvArA hetuvAda aura ahetuvAdakI ekAnta mAnyatAoMmeM doSodghATana karate hue unameM saptabhaGgIyojanApUrvaka samanvaya (anekAntasthApana) kiyA gayA hai| __ kArikA 76 meM sarvathA hetuvAdase vastusiddhi mAnane para pratyakSAdi pramANoMse vastujJAnake abhAvakA prasaGga tathA Agamase sarvasiddhi svIkAra karanepara paraspara viruddha siddhAntoMke pratipAdaka vacanoMse bhI virodhI tattvoMkI siddhikA prasaGga diyA gayA hai / kArikA 77 meM pUrvavat ubhayakAntameM virodha aura AvAcyataikAntameM 'avAcya' zabdadvArA bhI usakA nirvacana na kara sakanekA doSa pradarzita hai / isa paricchedakI antima 78 vIM kArikAmeM hetuvAda aura ahetuvAda donoMse vastusiddhi honekA nirdeza karate hue saptabhaGgAtmaka anekAnta pradarzita kiyA gayA hai / kahA gayA hai ki jahA~ Apta vaktA na ho vahA~ hetuse sAdhyakI siddhi kI jAtI hai aura usa siddhiko hetu-sAdhita kahA jAtA hai tathA jahA~ Apta vaktA ho vahA~ usake vacanase vastukI siddhi hotI hai aura vaha siddhi Agama-sAdhita kahI jAtI hai / isa prakAra vastu-siddhikA aGga upAyatattva ( hetuvAda aura ahetuvAda ) bhI anekAntAtmaka hai / saptama pariccheda : isa paricchedameM 79-87 taka 9 kArikAe~ haiM, jinake dvArA jJAnaikAnta aura bAhyArthaMkAnta Adi eka-eka ekAntoMke svIkAra karanemeM AnevAle doSoMko dikhalAte hue nirdoSa anekAntakI sthApanA kI gaI hai / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 13 kArikA 79 ke dvArA batalAyA gayA hai ki yadi sarvathA jJAnatattva hI ho, bAha artha na ho to sabhI buddhiyAM aura sabhI vacana mithyA ho jAyeMge, kyoMki donoMkA prAmANya bAhya arthapara nirbhara hai| jinakA jJAta bAhyArtha satya nikalatA hai unheM pramANa aura jinakA satya nahIM nikalatA unheM pramANAbhAsa kahA jAtA hai / parantu jJAnakAntavAdameM bAhyArthako svIkAra na karane ke kAraNa kisI bhI buddhi aura kisI bhI vacanako pramANatAkA nizcaya nahIM ho sakatA aura isaliye unheM mithyA hI kahA jAvegA aura jaba ve mithyA haiM to ve pramANAbhAsakI koTimeM praviSTa haiN| kintu binA pramANake unheM pramANAbhAsa bhI kaise kahA jA sakatA hai| tAtparya yaha ki sarvathA jJAnatattvake hI svIkAra karanepara pramANa aura pramANAbhAsa donoM hI nahIM banate aura unake na bananepara kisa taraha jJAnamAtrako vAstavika aura bAhyArthako avAstavika siddha kiyA jA sakatA hai / 80 ke dvArA sAdhya aura sAdhanakI vijJaptise vijJaptimAtratattvakI siddhike prayAsako bhI nirarthaka batalAyA gayA hai, kyoMki ukta prakArase siddhi karane para pratijJAdoSa aura hetudoSa Ate haiN| spaSTa hai ki vijJaptimAtratattvako mAnane vAloMke yahA~ na sAdhya hai aura na hetu / anyathA dvatakA prasaGga aayegaa| 81 ke dvArA unheM doSa diyA gayA hai jo kevala bAhyArtha svIkAra karate haiM, antaraGgArtha ( jJAna ) ko nahIM mAnate / kahA gayA hai ki yadi sarvathA bAhyArtha hI ho, jJAna na ho, to na saMzaya hogA, na viparyaya aura na anadhyavasAya / itanA hI nahIM, satyAsatyakA nirNaya bhI nahIM kiyA jA skegaa| phalataH jo virodhI arthakA pratipAdana karate haiM unake bhI mokSAdi kAryoMkI siddhi ho jaaygii| isake atirikta svapnabuddhiyoMkA svArthake sAtha sambandha na honese unheM asaMvAdI nahIM kahA jA skegaa| kArikA 82 ke dvArA sarvathA ubhayavAdameM virodha aura sarvathA anubhayavAdameM 'anubhaya' zabdase bhI usakA kathana na ho sakanekA doSa pUrvavata dikhAyA gayA hai| ___ kArikA 83 dvArA syAdvAdase vastuvyavasthA karanepara koI doSa nahIM AtA, yaha dikhalAte hue kahA gayA hai ki svarUpasaMvedanakI apekSA koI Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 devAgama-AptamImAMsA jJAna pramANAbhAsa nahIM hai / para bAhya prameyakI apekSA pramANa aura pramANAbhAsa donoM hai / jisa jJAnakA bAhya prameya jJAta honeke bAda vahI upalabdha hotA hai vaha pramANa hai tathA jisakA bAhya prameya jJAta honeke bAda vahI upalabdha nahIM hotA, apitu anya milatA hai vaha pramANAbhAsa hai| isa taraha svarUpasaMvedanakI apekSA sabhI jJAna pramANa hai, koI pramANAbhAsa nahIM haiN| kintu bAhya prameyakI satyatAse pramANa aura asatyatAse pramANAbhAsa haiN| ataH pramANa aura pramANAbhAsakI vyavasthA antaraGgArtha (jJAna) aura bAhyArtha donoMko svIkAra karanese hotI hai, kisI ekase nhiiN| yahI anekAntarUpa vastutattva hai jisakI syAdvAdase ukta prakAra vyavasthA hotI hai / kArikA 84 ke dvArA una (bauddhoM) kA samAdhAna kiyA gayA hai jo bAhyArtha nahIM mAnate, kevala usakI zAbdika (kAlpanika) pratIti svIkAra karate haiN| unake lie kahA gayA hai ki koI bhI zabda kyoM na ho, usakA vAcya bAhyArtha avazya hotA hai| udAharaNArtha jIvazabdako hI lIjie, usakA vAcya bAhyArtha avazya hai kyoMki baha eka saMjJA hai| jo saMjJA hotI hai usakA vAcya bAhyArtha avazya hotA hai, jaise hetuzabda apane vAcya heturUpa bAhyArthako lie hue hai| yaha bhI ullekhanIya hai ki jIvazabdakA prayoga zarIrameM yA indriyoM Adike samUhameM nahIM hotA, kyoMki aisI lokarUDhi nahIM hai / 'jIva gayA, jIva maujUda hai' isa prakArakA jisameM vyavahAra hotA hai usImeM yaha lokarUr3hi niyata hai| koI bhI vyakti yaha vyavahAra na zarIrameM karatA hai, kyoMki vaha acetana hai, na indriyoMmeM karatA hai, kyoMki ve mAtra upabhogakI sAdhana haiM aura na zabdAdi viSayoMmeM karatA hai, kyoMki ve bhogya rUpase vyahata hote haiM / vaha to bhoktA AtmAmeM 'jIva' yaha vyavahAra karatA hai| ataH 'jIva' zabda jIvarUpa bAhyArtha sahita hai| mAyA, avidyA, apramA Adi jo bhrAntisUcaka saMjJAyeM haiM ve bhI mAyA, avidyA, apramA Adi apane bhAvAtmaka arthoMse sahita haiN| jaise pramAsaMjJA apane pramArUpa arthase sahita hai| ina saMjJAoMko mAtra vaktAke abhiprAyako sUcikA bhI nahIM kahA jA sakatA, kyoMki zrotAoMkI jo una saMjJAoM (nAmoM) ko sunakara usa-usa arthakriyAmeM pravRttikA niyama dekhA jAtA hai vaha abhiprayA | Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA se sambhava nahIM hai / ataH saMjJAoM ( zabdoM) ko abhiprAyakA sUcaka nahIM mAnanA cAhie, kintu unheM satyArtha ( bAhyArtha ) kA sUcaka svIkAra karanA caahie| agalI 85-87 taka tIna kArikAoMke dvArA granthakAra apane ukta kathanakA sabala samarthana karate hue pratipAdana karate haiM ki pratyeka vastukI tIna saMjJAyeM hotI haiM / buddhisaMjJA, zabdasaMjJA aura arthasaMjJA / tathA ye tInoM saMjJAyeM buddhi, zabda aura artha ina tInakI kramazaH vAcikA haiM aura tonoMse zrotAko unake pratibimbAtmaka buddhi, zabda aura artharUpa tIna bodha hote haiM / ataH 'jIva' yaha zabda kevala jIvabuddhi yA jIvazabdakA vAcaka na hokara jIvaartha, jIvazabda aura jIvabuddhi ina tInoMkA vAcaka hai / vAstavameM unake pratibimbAtmaka tIna bodha honese una tInoM saMjJAoMke vAcyArtha tIna haiM, yaha dhyAna denepara spaSTa ho jAtA hai / tAtparya yaha ki pratyeka padArtha tIna prakArakA hai-buddhayAtmaka, zabdAtmaka aura arthAtmaka / aura tInoMkI vAcikA tIna saMjJAyeM haiM, jinakA ullekha Upara kiyA jA cukA hai aura isa taraha samasta saMjJAyeM (zabda) apane artha sahita haiM / ___ yadyapi vijJAnavAdIke lie Upara kahA gayA hetu ( saMjJA honese ) asiddha hai, kyoMki usake yahA~ vijJAna ke alAvA saMjJA (zabda) nahIM hai| usake lie granthakAra kahate haiM ki jaba hama kucha kahate yA sunate yA jAnate haiM to hama vaktA, zrotA yA pramAtA kahe jAte haiM aura ye tInoM bhinna-bhinna haiM, eka nahIM hai / tathA ina tInoMke tIna kArya bhI alaga-alaga hote haiM / vaktA abhidheyakA jJAna karake vAkya bolatA hai, zrotA usako zravaNa kara usakA bodha karatA hai aura pramAtA zabda aura artharUpa prameyakI paricchitti (pramA) karatA hai| ye tInoM hI una tInoMke bilakula judejude kArya haiN| vijJAnavAdI ina anubhavasiddha padArthoMkA apahrava karanekA sAhasa kaise kara sakatA hai| aisI dazAmeM vaha hetuko asiddhAdi doSoMse yukta nahIM kaha sktaa| yadi vaha ina anubhavasiddha padArthoM ( abhidheya, abhidheyake grAhaka vaktA aura zrotA ) ko vibhrama kahe to usakA vijJAnavAda aura sAdhaka pramANa bhI vibhrama koTimeM Anese kaise baca sakate haiN| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / devAgama-AptamImAMsA aura pramANake vibhrama honepara use jo iSTa antarjeya ( jJAna ) hai vaha aura jo use iSTa nahIM hai aisA bahirjeya donoM hI, jinheM tAdRza (pramANarUpa ) aura itara-anyAdRza ( apramANarUpa ) mAnA jAtA hai, vibhrama hI siddha hoNge| aisI hAlatameM sarvathA vijJAnavAdameM heyopAdeyakA tattvajJAna kaise ho sakatA hai ? yadi pramANako abhrAnta kaheM to usake lie bAhyArthakA svIkAra Avazyaka hai / usake binA pramANa aura pramANAbhAsakI vyavasthA sambhava nahIM hai; kyoMki unhIM jJAnoM tathA zabdoMmeM pramANatA hotI hai jinakA bAhyArtha hotA hai aura jinakA bAhyArtha nahIM hotA unheM pramANAbhAsa mAnA jAtA hai / yathArthameM jisa buddhikA jJAta artha prApta hotA hai use satya aura jisakA jJAta artha prApta nahIM hotA use asatya kahA jAtA hai / isI prakAra jisa zabdakA abhihita artha milatA hai vaha satya aura jisakA abhihita artha nahIM milatA use asatya mAnA jAtA hai| isa prakAra bAhyArthake sadbhAva aura asadbhAvameM hI buddhi aura zabda pramANa evaM pramANAbhAsa kahe jAte haiN| sarvathA jJAnakAntameM yaha pramANa aura pramANAbhAsakI vyavasthA sambhava nahIM hai| ataH ukta prakArase bAhyArtha avazya siddha hotA hai aura usake siddha ho jAnepara vaktA Adi tIna aura unake bodhAdi tIna bhI siddha ho jAte haiM / ataeva ukta 'saMjJAtva' hetu asiddhAdi doSa yukta nahIM hai / isa prakAra isa paricchedameM jJApakopAyatattvameM bhI saptabhaGgIkI yojanA karake use syAdvAdanayase anekAntAtmaka siddha kiyA gayA hai / aSTama pariccheda : isa paricche dameM 88-91 taka cAra kArikAyeM haiM / 88vIM kArikAke dvArA sarvathA daivavAdakI mAnyatAmeM doSa dikhalAte hae kahA hai ki yadi ekAntataH devase hI iSTAniSTa vastuoMkI niSpatti svIkAra kI jAya to unakA niSpAdaka daiva kisase niSpanna hotA hai, yaha prazna upasthita hotA hai ? usakI niSpatti pauruSase to mAnI nahIM jA sakatI, kyoMki saba padArthoMkI siddhi devase hI hotI hai' isa mAnyatAko samApti ho jAtI hai / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA yadi usakI niSpatti anya daivase kahI jAya to mokSa kabhI kisIko ho hI nahIM sakegA, kyoMki vaha anya daiva pUrva devase utpanna hogA aura vaha pUrva daiva bhI aura pUrvavartI devase hogA aura isa taraha pUrva-pUrva devoMkA jahAM tAMtA banA rahegA vahA~ pauruSa niSphala siddha hogaa| 89 vIM kArikAke dvArA sarvathA pauruSavAdako bhI doSapUrNa batalAte hue kahA gayA hai ki yadi sarvathA pauruSase hI sabhI iSTAniSTa vastuoMkI niSpatti ho to pauruSa kisase utpanna hotA hai, yaha batAyA jAya ? daivase to usakI utpatti kahI nahIM jA sakatI; kyoMki 'pauruSase hI saba padArthoMkI siddhi hotI hai' yaha pratijJA TUTa jAtI hai / agara anya pauruSase usakI niSpatti kahI jAya to kisI bhI prANIkA pauruSa (prayatna ) niSphala nahIM honA cAhie- sabhIkA pauruSa saphala honA cAhie / para aisA dRSTigocara nahIM hotA / ataH devaikAntakI taraha pauruSakAnta bhI sadoSa hai aura isalie vaha bhI grAhya nahIM hai| kArikA 90 ke dvArA ubhayaikAntameM virodha aura anubhayaikAntameM 'anubhaya' zabdase bhI usakA pratipAdana na ho sakanekA doSa pUrvavat batAyA gayA hai| kArikA 91 ke dvArA syAdvAdase padArthoMkI siddhi kI gaI hai| jahA~ iSTAniSTa vastuoMkA samAgama buddhivyApArake binA milatA hai vahA~ unakI prApti devase hai aura jahA~ unakA gamAgama buddhivyApArapUrvaka hotA hai vahA~ pauruSakRta hai| ___isa prakAra isa paricchedameM devaikAnta, pauruSaikAnta Adi ekAntoMko truTipUrNa batalAte hue unameM syAdvAdase vastusiddhikI vyavasthA kI gaI hai aura yahA~ bhI pUrvavat saptabhaGgIkI yojanA dikhalAI hai| navama pariccheda : ___ isa paricchedameM pichale paricchedameM varNita daivakArakopAyatattvake puNya aura pApa ye do bheda karake unakI sthitipara vicAra kiyA gayA haiN| puNya / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 devAgama-AptamImAMsA kina kAraNoMse hotA hai aura pApa kina bAtoMse, yahI isa paricchedakA viSaya hai, kyoMki puNya aura pApake sambandhameM bhI aikAntika mAnyatAe~ haiM / isameM cAra kArikAe~ haiN| 92 vIM kArikAke dvArA usa mAnyatAkI samIkSA kI hai jisameM dUsaremeM duHkha utpanna karanese pApa bandha aura sukha utpanna karanese puNya bandha svIkRta hai| para yaha mAnyatA yukta nahIM hai, kyoMki aisA mAnanepara dUdha Adi dUsaremeM sukha tathA kaNTakAdi duHkha utpanna karaneke kAraNa unake bhI puNyabandha aura pApabandha mAnanA pdd'egaa| yadi kahA jAya ki cetana hI bandhayogya haiM, acetana dugdhAdi evaM kaNTakAdi nahIM, to vItarAga ( kaSAya rahita ) bhI puNya aura pApase ba~dheMge, kyoMki ve apane bhaktoMmeM sukha aura abhaktoMmeM duHkha utpanna karane meM nimitta par3ate haiM / yadi kahA jAya ki unakA unheM sukha-duHkha utpanna karanekA abhiprAya na honese unheM puNya-pApabandha nahIM hotA to 'parameM sukha utpanna karanese puNya aura duHkha utpanna karanese pApa bandha hotA hai' yaha ekAnta mAnyatA nahIM rhtii| 93vIM kArikAke dvArA una vAdiyoMkI bhI mImAMsA kI hai jo kahate haiM ki apanemeM duHkha utpanna karanese to puNya aura sukha utpanna karanese pApakA bandha hotA hai| kahA gayA hai ki aisA siddhAnta mAnanepara vItarAga muni aura vidvAn muni bhI kramazaH kAyaklezAdi duHkha tathA tattvajJAnAdi sukha apanemeM utpanna karaneke kAraNa puNya-pApase bNdhege| phalataH ve kabhI bhI saMsAra-bandhanase chuTakArA na pA skeNge| ataH yaha ekAnta bhI saMgata pratIta nahIM hotaa| 94 ke dvArA ubhayaikAntameM virodha aura anubhayaikAntamai 'anubhaya' zabdase bhI usakA nirvacana na ho sakanekA doSa pUrvavat pradarzita kiyA gayA hai| kArikA 95 ke dvArA syAdvAdase puNya aura pApakI vyavasthA kI gaI hai| yuktipUrvaka kahA gayA hai ki sukha-duHkha, cAhe apanemeM utpanna kiye jAyeM aura cAhe parameM / yadi ve vizuddhi ( zubha pariNAmoM ) athavA saMkleza (( azubha pariNAmoM ) se paidA hote haiM yA una pariNAmoMke janaka haiM to Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA kramazaH unase puNyAsrava aura pApAsrava hotA hai| yadi aisA nahIM hai to jo doSa Upara diyA gayA haiM usakA honA dunivAra hai / yathArthameM puNya aura pApa apaneko yA parako sukha-duHkha pahu~cAne mAtrase nahIM hote haiM, apitu apane zabhAzubha pariNAmoMpara unakA honA nirbhara hai| jo sukha-duHkha zubha pariNAmoMse janya haiM yA unake janaka haiM unase to puNyakA Asrava hotA hai aura jo azubhapariNAmoMse janya yA unake janaka haiM ve niyamase pApAsravake aura kAraNa yA kArya haiM / yaha vastuvyavasthA hai| isa prakAra syAdvAdameM hI puNya pApakI vyavasthA banatI haiM, ekAntavAdameM nahIM / dazama pariccheda : isa antima paricchedameM 96-114 taka bIsa kArikAyeM haiM / kArikA 96 ke dvArA sAMkhyadarzanake usa siddhAntakI samIkSA kI gaI hai jisameM kahA gayA hai ki 'ajJAnase bandha hotA hai aura jJAnase mokSa' / parantu yaha siddhAnta yukta nahI hai, kyoMki jJeya ananta haiM aura isalie kisI-na-kisI jJeya kA ajJAna banA rahegA / aisI sthiti meM kabhI bhI koI puruSa kevalI nahIM ho sktaa| isI prakAra alpajJAna ( prakRti-puruSakA viveka mAtra ) se mokSa mAnanA bhI yukta nahIM hai, kyoMki alpajJAnake sAtha bahuta-sA ajJAna bhI rahegA / aisI dazAmeM bandha hI hogA, mokSa kabhI na ho sakegA / isa prakAra vicAra karanepara ye donoM hI ekAnta doSapUrNa haiM aura isalie ve grAhya nahIM hai| 97 ke dvArA ubhayakAntameM virodha aura AvAcyataikAntameM 'avAcya' zabdake dvArA bhI usakA nirdeza na ho sakanekA doSa diyA gayA hai| 98 ke dvArA syAdvAdase bandha aura mokSakI vyavasthA batalAte hue kahA hai ki mohasahita ajJAnase bandha hotA hai, moharahita ajJAnase nahIM / isI taraha moharahita alpajJAnase mokSa sambhava hai aura mohasahita alpajJAnase nhiiN| ataH bandhakA kAraNa kevala ajJAna nahIM hai aura na mokSakA kAraNa kevala alpajJAna hai / yathArthameM mohake sadbhAvameM bandha aura mohake abhAvameM mokSa anvaya-vyatirekase siddha hote haiM / ajJAnakA bandhake sAtha aura jJAnakA Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devAgama - AptamImAMsA mokSake sAtha anvayavyabhicAra tathA vyatirekavyabhicAra honese unakA unake sAtha na anvaya haiM aura na vyarireka / aura jaba unakA unake sAtha anvayavyatireka nahIM hai to unameM kAryakAraNabhAva bhI nahIM bana sakatA / ataH mohasahita ajJAnase bandha aura moharahita thoDese bhI jJAnase mokSako vyavasthA mAnI jAnI cAhie / 20 kArikA 99 meM unakI samIkSA antarnihita hai jo prANiyoMkI aneka prakArakI icchAdi sRSTiko IzvarakRta mAnate haiM-- use unake zubhAzubhakarmajanya svIkAra nahIM karate / granthakAra kahate haiM ki prANiyoMkI icchA di vicitra sRSTi unake svakarmAnusAra hotI hai, Izvara usakA karttA nahIM hai / aura unakA vaha karma unake zubhAzubha pariNAmoMse arjita hotA hai, kyoMki samasta saMsArI jIva zuddhi (zubha pariNAma) aura azuddhi (azubha pariNAma ) kI apekSAse do bhAgoM meM vibhakta haiM / ullikhita zuddhi aura azuddhi ye zaktiyA~ haiM jo unameM pAkya aura apAkya haiM, yaha kArikA 100 meM pratipAdana hai / donoM jIvoMkI eka prakArakI zaktiyoMkI taraha naisargika hotI kArikA 101 meM jaina pramANakA svarUpa aura usake akramabhAvi tathA kramabhAvi ye do bheda nirdiSTa haiM / kArikA 102 meM pramANaphalakA nirdeza karate hue use do prakArakA batalAyA hai--eka sAkSAtphala aura dUsarA paramparAphala / akramabhAvi ( kevala ) pramANakA sAkSAtphala ajJAnanivRtti aura paramparAphala upekSA ( vastuoM meM rAgadveSakA abhAva ) hai / kramabhAvi pramANakA bhI sAkSAtphala ajJAnanAza hai aura paramparAphala hAnabuddhi, upAdAnabuddhi tathA upekSAbuddhi hai | kArikA 103 meM sUcita kiyA hai ki vaktA ke pratyeka vAkyameM usake AzayakA bodhaka 'syAt' nipAtapada prakaTa yA aprakaTa rUpa meM avazya vidyamAna rahatA hai jo eka dharma ( bodhya ) kA bodhaka (vAcaka) hotA huA anya aneka dharmoM (anekAnta) kA dyotaka hotA hai / yaha bAta sAmAnya vaktAke Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 21 vAkyoMke viSayameM hI nahIM hai, kevaliyoMke bhI vAkyoMmeM 'syAt' nipAtapada nihita rahatA hai aura vaha eka ( vivakSita ) dharmakA prarUpaka hotA huA anya sabhI ( avivakSita ) dharmokA astitvaprakAzaka hotA hai / kArikA 104 meM usI 'syAt' ke vAda (mAnyatA) arthAt syAdvAda ko spaSTa kiyA gayA hai| kahA gayA hai ki kiJcit, kathaJcit zabdoMse jisakA vidhAna hotA hai aura jisameM ekAntakI gandha nahIM hai tathA jo saptabhaGgInayase vivakSita ( upAdeya ) kA vidhAyaka evaM avivakSitoM (hayoM -zeSa dharmoM) kA niSedhaka ( sanmAtrasUcaka ) hai vaha syAdvAda hai / kathaJcidvAda, kiJcidvAda isIke paryAya haiM / kArikA 105 meM syAdvAdakA mahattva ghoSita karate hue kahA gayA hai ki tattvaprakAzanameM syAdvAdakA vahI mahattva hai jo kevalajJAnakA hai| donoM hI samasta tattvoMke prakAzaka haiN| unameM yadi antara hai to itanA hI ki kevalajJAna sAkSAt samasta tattvoMkA prakAzaka hai aura syAdvAda asAkSAta ( parokSa ) unakA prakAzaka hai / kArikA 106 meM pratipAdana hai ki ullikhita tattvaprakAzana syAdvAda ( zruta-ahetuvAda-Agama ) ke atirikta nayase bhI hotA hai aura nayase vahA~ hetu vivakSita hai / jo syAdvAdake dvArA jAne gaye arthake vizeSa (dharma ) kA gamaka hai tathA sapakSake sAdharmya evaM vipakSake vaidharmya (anyathAnupapannatva) ko lie hue haiM arthAt sAdhyakA avinAbhAvI hotA huA sAdhyakA sAdhaka hai vaha hetu hai| vyAkhyAkAroMne isa kArikAmeM granthakAra dvArA nayalakSaNake bhI kahe jAnekA vyAkhyAna kiyA hai / unake vyAkhyAnake anusAra naya tattvajJAnakA vaha mahattvapUrNa upAya hai jo syAdvAdadvArA pramita anekAntake eka-eka dharmakA bodha karAtA hai| samagrakA grAhaka jJAna to pramANa hai aura asamagrakA grAhaka naya hai / yahI ina donoMmeM bheda hai| kArikA 107 meM jaina sammata vastu ( prameya ) kA bhI svarUpa nirUpita hai| Upara nayakA nirdeza kiyA jA cukA hai| usake tathA usake bhedoMupabhedoM ( upanayoM ) ke viSayabhUta trikAlavartI dharmoM ( guNa-paryAyoM ) ke samuccaya ( samaSTi ) kA nAma dravya ( vastu-prameya ) hai| yaha samuccaya Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devAgama-AptamImAMsA saMyogAdi sambandharUpa na hokara kathaJcit avibhrADbhAvasambandha (tAdAtmya) rUpa hai| vastukA koI bhI dharma usake zeSa dharmo se na sarvathA bhinna hai aura na sarvathA abhinna / sabhI dharma paraspara maitrIbhAvake sAtha vastumeM vartamAna haiM aura ve sabhI vastukI AtmA ( svarUpa ) haiN| isa prakArake saha astitvAtmaka sambandhako aviSvagbhAvasambandha kahate haiN| vastu satsAmAnyakI apekSAse eka hotI huI bhI dharma-dharmIke bhedase anekarUpa bhI hai / athavA yoM kaheM ki vaha na sarvathA eka hai aura na sarvathA aneka hai, apitu ekAnekAtmaka jAtyantararUpa hai| kArikA 108 meM usa zaGkAkA samAdhAna prastuta hai jisameM kahA gayA hai ki jainadarzanameM ekAntoMke samUhakA nAma anekAnta hai aura ekAntako mithyA (asatya) mAnA gayA hai / ataH unakA samUha (anekAnta) bhI mithyA kahA jaayegaa| aneka asatya milakara eka satya nahIM bana sktaa| isa lie ukta ekAntasamuccayarUpa anekAntako jo Upara vastu kahA gayA hai vaha samyaka nahIM hai ? isa zaGkAkA samAdhAna karate hue granthakAra kahate haiM ki nirapekSa ekAntoMke samUhako yadi mithyA kahA jAtA hai to vaha hameM iSTa hai; kyoMki syAdvAdiyoMke yahA~ vastumeM nirapekSa ekAntatA nahIM hai| syAdvAdI sApekSa ekAntako svIkAra karate tathA unake hI samUhako anekAnta mAnate haiM, nirapekSa ekAntoMke samUhako nhiiN| unhoMne spaSTatayA nirapekSa nayoM ( ekAntoM ) ko mithyA ( asatya ) aura sApekSoMko vastu ( samyak -satya ) kahA hai, kyoMki ve hI arthakriyAkArI haiM / ___ kArikA 109 meM vAcakake svarUpakI bhI syAdvAdadaSTise vyavasthA kI gaI hai| jo vidhivAkyako kevala vidhikA aura niSedhavAkyako kevala niSedhakA niyAmaka mAnate haiM unakI samIkSA karate hue kahA gayA hai ki cAhe vidhivAkya ho, cAhe niSedhavAkya, donoM hI vidhi aura niSedharUpa anekAntAtmaka vastukA bodha karAte haiM / jaba vidhivAkya bolA jAtA hai to usake dvArA apane vivakSita vidhi dharmakA pratipAdana honeke sAtha pratiSedha dharmakA bhI mauna astitva svIkAra kiyA jAtA hai-usakA nirAkaraNa yA lopa karake vaha mAtra vidhikA hI bodha nahIM kraataa| isI Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA prakAra pratiSedhavAkya bhI apane vivakSita pratiSedha dharmakA kathana karaneke sAtha avinAbhAvI vidhi dharmakA bhI mauna jJApana karatA hai usakA nirAsa yA upekSA karake kevala niSedhako hI sUcita nahIM krtaa| isakA kAraNa yaha hai ki pratyeka vastu anantadharmA hai-tad aura atad ina virodho dharmoM ko apanemeM samAye hue hai / ataH koI bhI vAkya usake isa svarUpakA lopa karake manamAnI nahIM kara sakatA / hA~, vaha apane vivakSita vAcyakA mukhyatayA aura zeSakA gauNarUpase avagama karAtA hai| isI tathyako prastuta karaneke lie syAdvAdadarzanameM vaktA dvArA bole gaye pratyeka vAkyameM 'syAt' nipAta-pada kahIM prakaTa aura kahIM aprakaTa rUpase avazya rahatA hai| yadi vidhivAkya yA niSedhavAkya kevala vidhi yA kevala niSedhake hI niyAmaka hoM to anya virodhI dharmakA lopa honese usakA avinAbhAvI abhidheya dharmakA bhI abhAva ho jAyegA aura taba vastumeM koI bhI dharma ( vizeSaNa ) na rahane para vaha avizeSya ( zUnya ) ho jaaygii| 110-113 taka cAra kArikAoMke dvArA vAcyake svarUpameM aGgIkRta ekAntavAdiyoMke abhinivezoMkI samIkSA karate hae syAdvAdase vAcyake bhI svarUpakI sthApanA kI hai| granthakAra kahate haiM ki pratyeka vacana (vAkya) tad aura atad rUpa vastuko kahatA hai, yaha hama Upara dekha cuke haiM, to 'tadpa hI vastu hai' aisA kathana karane vAlA vacana satya nahIM hai aura jaba vaha satya nahIM taba asatya vAkyoMke dvArA tattvArtha ( yathArtha vastu) kA upadeza kaise ho sakatA hai ? vidhivAdiyoMko isapara gambhIratAse vicAra karanA caahie| 'anya nahIM' itanA hI pratyeka vacana sUcana karate haiM, yaha ekAnta mAnyatA bhI yukta nahIM haiM, kyoMki vANIkA svabhAva hai ki vaha anya vacana dvArA pratipAdya arthakA niSedha karatI haI apane artha sAmAnyakA bhI pratipAdana karatI hai| jo vANI aisI nahIM hai vaha khapuSpake samAna mithyA hai| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devAgama - AptamImAMsA vANI kevala anyavyAvRttirUpa ( anyApoha ) sAmAnyakA pratipAdana karatI hai, vizeSa (svalakSaNa) kA nahIM, yaha kathana bhI samyak nahIM hai, kyoMki anyavyAvRtti mRSA honese vaha zabdakA artha nahIM ho sakatI / jisa zabdase jisa arthavizeSakI pratIti, prApti aura jisameM pravRtti ho vahI usa zabdakA artha hai / tuccharUpa anyavyAvRtti kisI bhI zabdase jJAta yA prApta nahIM hotI aura na usameM kisIkI pravRtti hotI hai / ataH vaha zabdakA vAcya nahIM hai / cU~ki ghaTapaTAdi zabdoMse ghaTapaTAdi vizeSa abhipretoMkI pratIti evaM prApti hotI hai aura una zabdoMko sunakara zrotAkI unhIM meM pravRtti hotI hai, ataH ghaTAdizabdoMkA vAcya ghaTAdi abhipretavizeSa hai, aghaTAdivyAvRtti nahIM | ataH 'syAt ' padase aGkita vacana hI satyake sUcaka evaM prakAzaka haiM / jo vacana 'syAt' padase aGkita nahIM ve satyakA prakAzana nahIM kara sakate / 24 jo abhIpsita arthakA kAraNa hai aura pratiSedhya ( virodhI ) kA avinAbhAvI hai vahI zabdakA vidheya hai aura vahI Adeya tathA usakA pratiSedhya heya hai / yathArthameM vaktA ke liye jo iSTa hai use kahane tathA jo iSTa nahIM usake niSedha karaneke liye hI usake dvArA zabdakA prayoga kiyA jAtA hai| aura jisake liye zabda prayoga hai vahI usakA vAcya hai | ataH zabdakA sarvathA anyavyAvRtti (niSedha) hai, vastu usakI vAcya hai / isa prakAra vAcya Adi svabhAvataH syAdvAda - vAcya na sarvathA vidhi hai aura na apitu ubhayAtmaka ( anekAntarUpa ) sabhI vastue~ - pramANa, prameya, vAcaka, mudrAGkita haiM / isa antima paricchedakI antima kArikA 114 haiM / isameM granthakA upasaMhAra karate hue granthakArane apanI prastuta kRtikA prayojana pradarzita kiyA hai / kahA hai ki hamane yaha AptamImAMsA kaNake icchuka logoMke liye kI hai, jisase ve yaha jAna sakeM, zraddhA kara sakeM aura samAcaraNa bhI kara sakeM ki samyak kathana amuka hai aura mithyA kathana amuka hai aura isa taraha samyak kathanakI satyatA evaM upAdeyatA tathA mithyA kathanakI asatyatA evaM heyatAkA unheM avadhAraNa ho ske| isase AcArya mahodaya Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 25 ke parahitasampAdanapravaNa hRdayakA aura unakI darzanavizuddhi, pracanavAtsalya tathA mArgaprabhAvanA jaisI ucca bhAvanAoMkA paricaya milatA hai| . (ga) devAgamakI vyAkhyAe~ : Upara devAgama aura usake pratipAdya viSayakA kucha paricaya diyA gayA hai / aba usakI vyAkhyAoMkA bhI paricaya denekA prayAsa kiyA jAtA hai| devAgamapara tIna vyAkhyAe~ upalabdha haiM'-1. devAgama-vivRti (aSTazatI-bhASya), 2. devAgamAlaGkAra (AptamImAMsAlaGkAra-aSTasahasrI) aura 3. devAgamavRtti / 1. devAgama-vivRti : isake racayitA A0 akalaGka deva haiN| yaha devAgamakI upalabdha vyAkhyAoMmeM sabase prAcIna aura atyanta durUha vyAkhyA hai| paricchedoMke antameM jo samApti-puSpikAvAkya pAye jAte haiM unameM isakA AptamImAMsA 1. A0 vidyAnandane aSTasahasrIke antameM A0 akalaGkadevake samAptimaGgalase pUrva 'kecit' zabdoMke sAtha devAgamake kisI vyAkhyAkArakA 'jayati jagati' Adi samApti-maGgala padya diyA hai| usase pratIta hotA hai ki akalaGkadevase pUrva bhI devAgamapara kisI AcAryakI vyAkhyA rahI hai, jo vidyAnandako prApta thI yA usakI unheM jAnakArI thI aura usaparase hI unhoMne ullikhita samApti-maGgalapadya diyA hai| laghusamantabhadra (vi0 saM0 13vIM zatI) ne vAdIsiMhadvArA devAgama ( AptamImAMsA) ke upalAlana-vyAkhyAna karanekA ullekha aSTasahasrI-TippaNa (10 1) meM kiyA hai| para vaha bhI Aja anupalabdha hai| devAgamake mahattva aura vizrutiko dekhate hue Azcarya nahIM ki usapara vibhinna kAloMmeM vividha TIkA-TippaNAdi likhe gaye hoN| akalaGkadevane aSTazatI ( kA0 33 kI vivRti ) meM eka sthAnapara 'pAThAntaramidaM bahu saMgRhItaM bhavati' zabdoMkA prayoga karake devAgamake pAThabhedoM aura usakI aneka vyAkhyAoMkI ora spaSTa saMketa kiyA hai / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devAgama-AptamImAMsA bhASya (devAgama-bhASya) ke nAmase ullekha huA hai / ' A0 vidyAnandane aSTahasrIke tRtIya paricchedake ArambhameM jo grantha-prazaMsAmeM padya diyA hai usameM unhoMne isakA 'aSTazatI' nAma bhI nirdiSTa kiyA hai / sambhavataH AThasau zlokapramANa racanA honese ise unhoMne 'aSTazatI' kahA hai| lagatA hai ki isa aSTazatIko dhyAnameM rakhakara hI apanI 'vevAgamAlaMkRti' vyAkhyAko unhoMne ATha hajAra zlokapramita banAyA aura 'aSTasahalI' nAma rakhA / jo ho, isa taraha yaha akalaGkadevakI vyAkhyA devAgama-vivRti, AptamImAMsA-bhASya ( devAgama-bhASya ) aura aSTazatI ina tInoM nAmoMse jaina vAGmayameM vizruta hai| isakA prAyaH pratyeka sthala itanA jaTila evaM duravagAha hai ki sAdhAraNa vidvAnoMkA usameM praveza sambhava nahIM hai / usake marma evaM rahasyako aSTasahasrIke sahAre hI jJAta kiyA jA sakatA hai / bhAratIya darzana-sAhityameM isakI jor3akI racanA milanA durlabha hai / aSTahasrIke adhyayanameM jisa prakAra kaSTasahasrIkA anubhava hotA hai usI prakAra isa aSTazatIke abhyAsameM bhI kaSTa zatIkA anubhava usake abhyAsIko padapadapara hotA hai| 2. devAgamAlaMkatti : . yaha A0 vidyAnandakI apUrva evaM mahattvapUrNa racanA hai| ise AptamImAMsAlaMkRti, AptamImAMsAlaGkAra aura devAgamAlaGkAra ina nAmoMse bhI sAhityameM ullikhita kiyA gayA hai| ATha hajAra zloka pramANa honese ise lekhakane svayaM 'aSTasahasrI' bhI kahA hai / 3 devAgamakI jitanI vyAkhyAe~ upalabdha haiM unameM yaha vistRta aura prameyabahula vyAkhyA hai / isameM devA1. 'ityAptamImAMsAbhASye dazamaH paricchedaH / / cha / ' 2. aSTazatI prathitArthA sASTasahasrI katApi saMkSepAt / vilasadakalaGkadhiSaNaiH prapaJcanicitAvaboddhavyA // -aSTasa. pR. 178 / 3. zrotavyASTasahasrI zrutaiH kimanyaiH sahasrasaMkhyAnaiH / / vijJAyeta yayaiva svasamaya-parasamayasadbhAvaH / / -aSTasa0 pR0 157 / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 27 gamakI kArikAoM aura unake pratyeka pada-vAkyAdikA vistArapUrvaka arthodghATana kiyA hai / sAtha hI uparyukta aSTazatIke pratyeka padavAkyAdikA bhI vizada artha evaM marma prastuta kiyA hai| aSTazatIko aSTasahasrImeM isa taraha AtmasAt kara liyA gayA hai ki yadi donoMko bheda-sUcaka pRthak-pRthak TAipoMmeM na rakhA jAya to pAThakako yaha jAnanA kaThina hai ki yaha aSTazatIkA aMza hai aura yaha assttshsriikaa| vidyAnandane aSTazatIke Age, pIche aura madhyakI Avazyaka evaM arthopayogI sAndarbhika vAkyaracanA karake aSTazatIko aSTasahasrImeM maNi-pravAla nyAyase anusyUta kiyA hai aura apanI talasparzinI adbhuta pratibhAkA camatkAra dikhAyA hai| vastutaH yadi vidyAnanda yaha devAgamAlaMkRti na racate to aSTazatIkA gUr3ha rahasya aSTazatImeM hI chipA rahatA aura medhAviyoMke lie vaha rahasyapUrNa banI rhtii| devAgama aura aSTazatIke vyAkhyAnoMke atirikta isameM vidyAnandane kitanA hI nayA vicArapUrNa prameya aura apUrva carcAeM bhI prastuta kI haiM / vyAkhyAkArane apanI isa vyAkhyAke mahattvako udghoSaNA karate hue likhA hai'hajAra zAstroMkA par3hanA-sunanA eka tarapha hai aura ekamAtra isa kRtikA adhyayana eka ora hai; kyoMki isa ekake abhyAsase hI svasamaya aura parasamaya donoMkA jJAna ho jAtA hai|' vyAkhyAkArakI yaha ghoSaNA na madokti hai aura na atizayokti / aSTasahasrI svayaM isakI nirNAyikA hai / devAgamameM yataH daza pariccheda haiM ataH usake vyAkhyAnasvarUpa aSTasahasrImeM bhI daza pariccheda haiM / pratyeka paricchedakA Arambha aura samApti donoM ekaeka gambhIra padya dvArA kiye gaye haiN| isapara laghusamantabhadra (13vIM zatI) ne 'aSThasahasrI-viSamapadatAtparyaTokA' aura zvetAmbara vidvAn yazovijaya (17vIM zatI) ne 'aSTasahasrItAtparyavivaraNa' nAmakI vyAkhyAe~ likhI haiM, jo aSTasahasrIke viSamapadoM, vAkyoM aura sthaloMkA spaSTIkaraNa karatI haiN| yaha devAgamAlaMkRti koI 52 varSa pUrva san 1915 meM seTha nAthAraGgajI gAMdhI dvArA eka bAra prakAzita ho cukI hai| para vaha aba aprApya hai / aba Adhunika sampAdanake sAtha isakA dUsarA zuddha saMskaraNa prakaTa honA chiye| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devAgama - AptamImAMsA 3. devAgama-vRtti - yaha devAgamakI laghuparimANako vyAkhyA hai | yaha na aSTazatIkI taraha durUha hai aura na aSTasahasrI ke samAna vistRta evaM gambhIra hai / kArikAoMkA vyAkhyAna bhI lambA nahIM hai aura na dArzanika vistRta UhApoha hai | mAtra kArikAoM aura unake pada-vAkyoMkA zabdArtha aura kahIM-kahIM phalitArtha atisaMkSepameM prastuta kiyA gayA hai ! para hA~, kArikAoM kA artha samajhane ke liye yaha vRtti paryApta upayogI hai / isake racayitA A0 vasunandi haiM, jinhoMne vRttike antameM svayaM likhA hai' ki 'maiM mandabuddhi aura vismaraNazIla vyakti hU~ / maiMne apane upakArake lie hI isa devAgamakA saMkSipta vivaraNa kiyA hai / ' vRttikArake isa spaSTa Atmanivedanase isa vRttikI laghurUpatA aura usakA prayojana avagata ho jAtA hai / ullekhanIya hai ki vasunandike samakSa devAgamakI 114 kArikAoM para hI aSTazatI aura aSTasahasrI upalabdha hote hue tathA 'jayati jagati' Adi kArikAko vidyAnandake ullekhAnusAra kisI pUrvavartI AcAryakI devAgama - vyAkhyAkA samApti - maGgala-padya jAnate hue bhI unhoMne use devAgamakI 115vIM kArikA kisa AdhArapara mAnA aura usakA vivaraNa kiyA ? yaha cintanIya hai / hamArA vicAra hai ki prAcIna kAlameM sAdhuoMmeM devAgamakA pATha karane aura use kaNThastha rakhanekI paramparA rahI hai / vasunandine devAgamako aisI pratiparase kaNThastha kiyA hogA, jisameM mUlamAtra devAgamakI 114 kArikAoMke sAtha ukta ajJAta devAgama - vyAkhyAkA samAptimaGgala-padya bhI aGkita kara diyA gayA hogA aura usapara 115 kA aGka DAla diyA hogA / vasunandine aSTazatI aura aSTasahasrI TIkAoMparase jAnakArI evaM anusandhAna kiye binA devAgamakA artha hRdayaGgama rakhaneke liye yaha devAgama-vRtti likhI hogI aura usameM kaNThastha sabhI ( 115) kArikAoM kA vivaraNa likhA hogA / yahI kAraNa 28 1. 'zrImatsamantabhadrAcAryasya devAgamAkhyAH kRteH saMkSepabhUtaM vivaraNaM kRtaM zrutavismaraNazIlena vasunandinA jaDamatinA''tmopakArAya ' - vasunandi, devAgamavRtti pR0 50, sanAtana, jaina granthamA 0 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 hai ki prastuta vRtti meM na kahIM aSTazatIke padavAkyAdikA nirdeza milatA hai aura na kahIM aSTasahastrIke / astu / yaha devAgamavRtti kalakattAkI sanAtana jaina granthamAlA dvArA san 1914 meM eka bAra prakAzita ho cukI hai / yaha aba acche saMskaraNa ke rUpameM punaH mudrita honA cAhie / (gha) devAgama - racanAkA mUlAdhAra : Upara devAgama aura usakI vyAkhyAoMkA paricaya deneke bAda usakI racanAke mUlAdhArapara bhI yahA~ vicAra kiyA jAtA hai / prastAvanA A. vidyAnandakA jaina vAGmayameM sammAnapUrNa sthAna hai aura unakI kRtiyoMko Apta-vacana jaisA mAnA jAtA hai / ina vidyAnandake ullekhAnusAra svAmI samantabhadrane devAgamakI racanA tattvArtha sUtrake ArambhameM stuta AptakI mImAMsA ke liye kI thI / unake ve ullekha nimna prakAra haiM :( 1 ) ' zAstrAvatAraracitastutigocarAptamImAMsizaM kRti ...... aSTasa. AdimaGgalazlo. 1, pR. 1 / ( 2 ) 'zAstrArambhe'bhiSTutasyAptasya mokSamArgapraNetRtayA karmabhUbhRdbhetRtayA vizvatattvAnAM jJAtRtayA ca bhagavadarhatsarvajJasyaivAnyayogavyavacchedena vyavasthApanaparA parIkSeyaM vihitA / ' " aSTasa. pR0 294 / ( 3 ) zrImattattvArthazAstrAdbhutasalilanidheriddharatnodbhavasya, protthAnArambhakAle sakalamalabhide zAstrakAraiH kRtaM yat / stotraM tIrthopamAnaM prathita - pRthu-pathaM svAmi-mImAMsitaM tat vidyAnandaH svazaktyA 11 Aptapa0 kA. 123, pR0 265 / ( 4 ) '''''iti saMkSepataH zAstrAdau parameSThiguNastotrasya munipuGgavai - vidhIyamAnasyAnvayaH sampradAyAvyavacchedalakSaNa: padArthaghaTanAlakSaNo vA lakSaNIyaH, prapaJcatastadanvayasyAkSepa samAdhAnazrImatsamantabhadrasvAmibhirdevAgamAkhyAptamImAMsAyAM - Aptapa0 kA 0 120, pR0 261-262 / lakSaNasya prakAzanAt / ' Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devAgama-AptamImAMsA ___ina ullekhoMse spaSTa hai ki tattvArthazAstra ( tattvArtha, tattvArthasUtra, niHzreyazAstra yA mokSazAstra ) ke ArambhameM jina 'mokSamArgasya netAram' Adi tIna asAdhAraNa vizeSaNoMse AptakI vandanA zAstrakAra A0 umAsvAmIne kI hai unhIM vizeSaNoMkI mImAMsA ( sopapatti vicAraNA) svAmI samantabhadrane AptamImAMsAmeM kI hai / tAtparya yaha ki tattvArthasUtrakA 'mokSamArgasya netAram' Adi maGgalastotra aptamImAMsAkI racanAkA mUlAdhAra hai| vidyAnandake ukta ullekhoMmeM Aye hue 'zAstrAvatAraracitastutigocarAptamImAMsitaM', 'zAstrakAraiH kRtaM yat stotraM."svAmimImAMsitaM tat', zAstrAdau parameSThiguNastotrasya munipuGgavaividhIyamAnasya ..."tadanvayasyAkSepa-samAdhAnalakSaNasya zrImatsamantabhadrasvAmibhirdevAgamAkhyAptamImAMsAyAM prakAzanAt' jaise spaSTa aura arthagarbha zabda vizeSa dhyAna dene yogya haiM jo AptamImAMsAko tattvArthasUtrake maGgalastotrakA vyAkhyAna asandigdha ghoSita kara rahe haiN| vidyAnandane apane isa kathanako sAdhAra aura paramparAgata batalAne ke lie use akalaGkadevake aSTazatIgata usa pratipAdanase bhI pramANita kiyA hai jisameM akalaGkadevane AptakI mImAMsA (parIkSA) karaneke kAraNa samantabhadrapara kiye jAne vAle azraddhAlutA aura aguNajJatAke AkSepoMkA uttara dete hue kahA hai ki granthakArane devAgamAdi maGgalapUrvaka kI gaI 'mokSamArgasya netAram' Adi stavake viSayabhUta paramAtmAke guNavizeSoMkI parIkSAko svIkAra kiyA hai, isase unameM zraddhA aura guNajJatA donoM bAteM svayaM Apanna ho jAtI haiM, kyoMki unameM ekakI bhI kamI rahane para parIkSA sambhava nahIM hai| nizcaya hI granthakArane zAstranyAya ( tattvArthazAstrakI paddhati-maGgalavidhAnapUrvaka zAstrakaraNa ) kA anusaraNa karake hI AptamImAMsAkI racanAkA upakrama kiyA hai aura isase sahaja hI jAnA jA sakatA hai ki granthakArameM zraddhA aura guNajJatA donoM haiN| akalaGkakA vaha pratipAdana isa prakAra hai : 'devAgamatyAdimaMgalapurassarastavaviSayaparamAtmaguNAtizayaparIkSAmupakSipataiva svayaM zraddhAguNajJatAlakSaNaM prayojanamAkSiptaM lakSyate / tadanyatarApAye'rtha Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA syAnupapatteH / zAstranyAyAnusAritayA tathaivopanyAsAt / ' aSTaza0 aSTasa0 pR0 2 / __ vidyAnandane akalaGkadevake isa pratipAdana aura apane ukta kathanakA isI aSTasahasrI (pR0 3) meM samanvaya bhI kiyA hai aura isa taraha apane nirUpaNako unhoMne paramparAgata siddha karake usameM prAmANya sthApita kiyA hai| (Ga) 'mokSamArgasya netAram' stotra tattvArthasUtrakA maGgalAcaraNa : jahA~ vidyAnanda aura akalaGkadevake uparyukta ullekhoMse siddha hai ki svAmI samantabhadrakI AptamImAMsA 'mokSamargasya netAram' Adi stotrake vyAkhyAnameM likhI gaI hai vahA~ vidyAnandake hI ukta ullekhoMparase yaha bhI spaSTa hai ki ve ukta stotrako tattvArtha athavA tattvArthazAstrakA maMgalAcaraNa mAnate haiN| tathA tattvArtha athavA tattvArthazAstrase unheM AcArya gRddhapiccharacita dazAdhyAyI tattvArthasUtra hI vivakSita hai|' isa sambandhameM paryApta UhApoha evaM vistArapUrvaka vicAra anyatra kiyA jA cukA hai / parantu kucha vidvAna vidyAnandake ukta ullekhoMkA sAbhiprAya arthaviparyAsa karake use sarvArthasiddhikAra pUjyapAda-devanandikI racanA batalAte haiM / 1. (ka) kathaM punastattvArthaH zAstraM yena tadArambhe parameSThinAmAdhyAnaM vidhIyata iti cet tallakSaNayogatvAt |'"tcc tattvArthasya dazAdhyAyIrUpasyAstIti zAstraM tattvArthaH / ' -ta0 zlo0 pR0 2 / (kha) 'iti tattvArthazAstrAdau munIndrastotragocarA |'-aapt0 124 / (ga) dazAdhyAye paricchinne tattvArthe paThite sati / / phalaM syAdupavAsasya bhASitaM munipuGgavaH // 2. 'tattvArthasUtrakA maGgalAcaraNa' zIrSaka lekhakake do lekha, anekAnta varSa 5, kiraNa 6-7, 10-11 / 3. 'mokSamArgasya netAram, ke kartA pUjyapAda devanandi', zIrSaka lekha, muni hajArImala smRtigrantha pR0 563 / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devAgama-AptamImAMsA unakA prayAsa hai ki prasiddha itihAsavettA paM0 jugalakizorajI mukhtAra dvArA khojapUrNa anekavidha pramANoMse nirNIta svAmI samantabhadrake vikrama saM0 dUsarI-tIsarI zatAbdIke samayako vi0 saM0 sAtavIM-AThavIM zatAbdI siddha kiyA jAya / yahA~ unakI sthApanAoMko dekara unapara sUkSma aura gaharAIse vicAra kiyA jAtA hai : (1) AptaparIkSAgata prayogoMse siddha hai ki 'sUtrakAra' zabda kevala A0 umAsvAmIke lie hI prayukta nahIM hotA thA, dUsare AcAryoMke lie bhI usakA prayoga kiyA jAtA thaa| (2) tattvArthazlokavArtikagata tattvArthasUtrake prathama sUtrakI anupapattiupasthApana aura usake parihArakI carcAse spaSTa phalita hotA hai ki vidyAnandake sAmane tattvArthasUtrake prArambhameM 'mokSamArgasya netAram' zloka nahIM thaa| (3) aSTasahasrI tathA AptaparIkSAke kucha vizeSa ullekhoMse siddha hotA hai ki isI zlokake viSayabhUta AptakI mImAMsA samantabhadrane apanI AptamImAMsAmeM kii| samIkSA : __ina tInoM sthApanAoMkI yahA~ samIkSA kI jAtI hai / prathama sthApanAke samarthanameM vidyAnandake granthoMse koI aisA ullekha-pramANa prastuta nahIM kiyA, jisameM unhoMne umAsvAmIke atirikta anya kisI AcAryako sUtrakAra yA zAstrakAra kahA ho| tathya to yaha hai ki vidyAnandane apane kisI bhI granthameM umAsvAmIke sivAya anya kisI granthakartAko sUtrakAra yA zAstrakAra nahIM likhA / jahA~ kahIM anya granthakartAoMke unhoMne avataraNa diye haiM unheM unhoMne unake nAmase yA grantha nAmase yA kevala 'taduktam' kahakara ullekhita kiyA hai, sUtrakAra yA zAstrakArake nAmase nhiiN| sUtrakAra yA zAstrakAra zabdakA prayoga kevala umAsvAmIke lie kiyA hai / isa sambandha meM hamane vidyAnandake granthoMparase khojakara 33 avataraNa udAharaNArtha Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 33. anyatra diye haiM jinase spaSTa hai ki vidyAnandakI prakRti anya AcAryoMko sUtrakAra yA zAstrakAra likhane ko nahIM rahI, kevala umAsvAmIke lie hI ina donoM zabdoMkA unhoMne prayoga kiyA hai / kisI lekhakakA jo sUtralakSaNa 'sUtraM hi satyaM sayuktikaM cocyate...' unhoMne kahIMse uddhRta kiyA hai usase itanA hI siddha karanA unheM abhipreta hai ki isa lakSaNAnusAra bhI tattvArthasUtrake sUtroMmeM sUtratA hai / usase yaha abhiprAya kadApi nahIM nikAlA jA sakatA hai ki unhoMne anya lekhakako bhI zAstrakAra yA sUtrakAra kahA hai / dusarI sthApanAke samarthana meM jo yaha kahA gayA hai ki ukta maGgalazlokakI vyAkhyAkAroM dvArA vyAkhyA na honese vaha tattvArthasUtrakA maGgalapadya nahIM hai vaha bhI yukta nahIM hai| kyoMki vyAkhyAkAroMko yaha Avazyaka nahIM hai ki ve vyAkhyeya granthake maGgalAcaraNakI bhI vyAkhyA kreN| udAharaNArtha zvetAmbara 'karmastava' nAmaka dvitIya karmagrantha aura 'SaDazIti' nAmake caturtha karmagranthako liijie| inameM maGgalAcaraNa upalabdha haiM / para unake bhASyakAroMne apane bhASyoMmeM unakA bhASya yA vyAkhyAna nahIM kiyaa| phira bhI ve maGgalAcaraNa unhIM granthoMke mAne jAte haiM / eka anya udAharaNa aura lIjie, zvetAmbara tattvArthAdhigamasUtramUlake sAtha jo 31 sambandhakArikAe~ pAyI jAtI haiM unakA svopajJa bhASyameM koI vyAkhyAna yA bhASya nahIM kiyA gyaa| phira bhI unheM sUtrakAra-racita mAnA jAtA hai / bAta yaha hai ki vyAkhyAkAra mUlake unhIM padoM aura vAkyoMkI vyAkhyA karate haiM jo kaThina hote haiM yA jinake sambandhameM vizeSa kahanA cAhate haiN| jo padavAkyAdi sugama hote haiM unheM ve 'sugamam' kahakara yA binA kahe avyAkhyAta chor3a dete haiN| 'mokSamArgasya." zloka bhI sugama hai| isIse usakI vyAkhyAkAroMne vyAkhyA nahIM kI / 2 ataH ukta zlokako avyAkhyAta honese sUtrakArakRta asiddha nahIM kahA jA sktaa| 1, 2. 'tattvArthasUtrakA maMgalAcaraNa' zIrSaka lekha, anekAnta varSa 5, kiraNa 6-7, pRSTha 232 / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devAgama - AptamImAMsA isa sthApanAke samarthanameM eka bAta yaha bhI kahI gaI hai ki vidyAnandako yadi ukta maGgala stotra umAsvAmI praNIta abhipreta hotA to ve 'prabuddhAzeSatattvArthe .." Adi sotthAnikA vAkya dvArA anupapattisthApana aura usakA parihAra na kara usIkA yahA~ nirdeza karate / isa sambandha meM hama itanA hI pUchanA cAhate haiM ki sthApanAkArane ukta utthAnikAvAkya sahita padyoMse ukta artha kaise nikAlA ? kyoMki vidyAnandane yahA~ kevala usa prasaGgopAtta anupapattiko prastuta karake usakA parihAra kiyA hai jisameM anupapattikArane kahA hai ki jaba na koI mokSamArgakA pravaktAvizeSa hai aura na koI pratipAdyavizeSa, taba prathama sUtrako racanA asaMgata hai ? isa anupapattikA parihAra karate hue ve kahate haiM ki munIndra ( sUtrakAra ) ne 'mokSamArgasya netAram' Adi maGgala-stotra dvArA sarvajJa, vItarAga aura mokSamArgake netAkI stuti karake siddha kara diyA hai ki mokSamArgakA pravaktAvizeSa hai aura pratipAdyavizeSa bhI / aura isalie bhAvI zreyase yukta honevAle jJAna - darzanasvarUpa AtmAkI mokSamArgako jAnanekI abhilASA honepara sUtrakAradvArA prathama sUtrakA racA jAnA saMgata hai / vidyAnandakA vaha pUrA sthala isa prakAra hai 'nana ca tattvArthazAstrasyAvisUtra tAvadanupapannaM pravaktuvizeSasyAbhAve5pi pratipAdyavizeSasya ca kasyacitpratipitsAyAmeva pravRttatvAdityanupapatticodanAyAmuttaramAha 34 Supery prabuddhAzeSa tattvArthe sAkSAtprakSINakalmaSe / siddhe munIndrasaMstutye mokSamArgasya netari // satyAM tatpratipitsAyAmupayogAtmakAtmanaH / zreyasA yokSyamANasya pravRttaM sUtramAdimam // tenopapannameveti tAtparyam / ' ta0 zloka 0 pR0 4 / vidyAnandane yahA~ 'prabuddhAzeSatastvArthe', sAkSAtprakSINakalmaSe' aura 'mokSamArgasya netari' padoMke dvArA Asake jina guNoMkA ullekha kiyA hai Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 35 ve vahI haiM jo 'mokSamArgasya netAram Adi stotra meM abhihita haiM --usIkA yahA~ unhoMne anuvAda ( doharAnA ) kiyA hai| 'siddhe munIndrasaMstutye' padake dvArA to unhoMne spasTa kara diyA hai ki munIndra ( sUtrakAra ) ne ukta vizeSaNoM se AptakI stuti karaneke bAda hI AdisUtra rcaa| hameM Azcarya hai ki vidyAnandake jo ullekha sthApanAkArake raMcamAtra bhI sAdhaka na hokara unake lie 'svavadhAya kRtyotthApana' rUpa haiM unheM prastuta karanekA sAhasa kyoM kiyA jAtA hai / tIsarI sthApanAmeM jo ukta stotra ke vyAkhyAnasvarUpa AtamImAMsAke likhe jAne kI bAta kahI gaI hai usameM koI vivAda nahIM hai / para jaba usa stotrako vidyAnandake ullekhoM dvArA, jo sthApanAkAra ke abhiprAyake lezamAtra bhI sAdhaka nahIM haiM, pUjyapAda - devanandikA siddha karanekI asaphala ceSTA kI jAtI hai taba bhArI Azcarya hotA haiM / 'protthAnArambhakAle' isa AptaparIkSAgata padakA sIdhA aura prakaraNasaMgata artha hai - prayatnArambhasamaya meM athavA avataraNArambhasamaya meM / parantu isa sIdhe arthako aGgIkAra na kara usakA artha kiyA gayA hai ki 'utthAna zabdakA artha hai pustaka, ataeva protthAna zabdakA artha huA prakRSTa utthAna arthAt vRtti yA vyAkhyAna, ataeva 'protthAnArambhakAle' kA artha huA vyAkhyAnArambhakAle' / prazna hai ki prakRSTajJAnase vRtti yA vyAkhyAnakA grahaNa kaise kara liyA gayA ? kyoMki usakA samarthana na kisI koSase hotA hai aura na paramparAgata kisI srotase / yadi vidyAnandako ukta stotra pUjyapAda - devanandikI vRtti ( sarvArthasiddhi ) kA batAnA iSTa hotA to ve itanA buddhivyAyAma na kara pAThakoM ko ulajhanameM na DAlate aura 'protthAnArambhakAle' na likhakara 'vyAkhyAnArambhakAle' likha sakate the / isI taraha 'zAstrakAraiH kRtaM' ke sthAnapara 'vRttikArai: kRtaM' de sakate the / isase zlokakI racanAmeM koI kSati bhI nahIM hotI / kintu vidyAnandako yaha saba iSTa hI nahIM thA / ve asandigdha rUpameM ukta strotrako tattvArthazAstrakA mAnate the aura use zAstrakAra --- na ki vRttikAra racita svIkAra karate the aura zAstrakAra yA sUtrakArase unheM A0 gRddhapiccha ( umAsvAmI ) hI abhipreta the / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devAgama-AptamImAMsA ataH vidyAnandake tattvArthazlokavAkittagata ukta ullekha, aSTasahasrImeM Aye 'zAstrArambhe'bhiSTutasyAptasya mokSamArgapraNetRtayA...' Adi nirdeza aura AptaparIkSAgata 'zrImattasvArthazAdbhutasalilanidheH.... protthAnArambhakAle 'zAstrakAraiH kRtaM yat / stotra ...', 'iti tatvArthazAstrAvo munIndra stotrgocraa|' 'ullekhoMse asandigdha hai ki ve 'mokSamArgasya netAram' stotrakA kartA zAstrakArako mAnate haiM aura 'zAstrakAra' se unheM ekamAtra tattvArthasUtrakAra A0 gRDhapiccha hI vivakSita haiM, sarvArthasiddhikAra pUjyapAda-devanandi nhiiN| vidyAnandane apane sabhI graMthoMmeM 'zAstrakAra' aura 'sUtrakAra' padoMkA prayoga kevala tattvArthasUtrake kartAke lie kiyA hai| isI prakAra tattvArtha, tattvArthazAstra yA niHzreyasazAstra zabdoMkA prayoga bhI unhIMke tattvArthasUtra ke lie huA hai, vyApaka yA anya arthameM nahIM, yaha hama Upara dekha cuke haiN| vidyAnandake uparyukta ullekhoMke alAvA ukta maGgalazlokako sUtrakAra-gRddhapiccha-umAsvAmI kRta batalAne vAlA eka ati spaSTa, evaM abhrAnta ullekha aura prApta huA hai / vaha nimna prakAra hai :___'gaddhapicchAcAryeNApi tattvArthazAstrasyAdau 'mokSamArgasya netAram' ityAdinA arhannamaskArasyaiva paramamaMgalatayA prathamamuktatvAt / ' go0 jI0 ma0pra0 TI0 pR0 14 / yaha ullekha sAta-AThasau varSa prAcIna gommaTasAra jIvakANDakI mandaprabodhikA TIkAke racayitA siddhAntacakravartI AcArya abhayacandra ( 12vIM-13vIM sadI ) kA hai| isameM unhoMne ukta maGgalastotrako gRddha picchAcAryakRta spaSTa likhA hai aura use tattvArthazAstra ( tattvArthasUtra ) ke ArambhameM unake dvArA racA gayA batalAyA hai, use pUjyapAda-devanandikI tattvArthavRttikA nahIM kahA / isase prakaTa hai ki Ajase sAtasau-AThasau varSa pUrva bhI vaha gRddhapicchAcAryake tattvArthasUtrakA maGgala-stotra mAnA jAtA thaa| isa ullekhakI eka bAta aura dhyAtavya hai / vaha yaha ki prAcIna samayameM tattvArthazAstra tattvArthasUtrako hI kahA jAtA thA aura usase AcArya gRddhapiccha racita tattvArthasUtra hI liyA jAtA thaa| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 devAgama aura usakI vyAkhyAoMke prasaGgase itanI carcA karaneke uparAnta aba usake karttA ke sambandha meM bhI vicAra kiyA jAtA hai / prastAvanA 2. samantabhadra : isa mUlyavAn aura mahattvapUrNa kRtike upasthApaka AcArya samantabhadra haiM, jo sAhitya aura zilAlekhoM meM viziSTa sammAnake pradarzaka 'svAmI' padase vibhUSita milate haiM / A0 kundakunda aura gRddhapicchake pazcAt jaina vAGmayako jisa manISIne sarvAdhika prabhAvita kiyA aura yazobhAjana huA vaha yahI svAmI samantabhadra haiM / inakA yazogAna zilAlekhoM tathA vAGmayake mUrdhanya granthakAroMke granthoMmeM bahulatayA upalabdha hai / akalaGkadevane syAdvAdatIrthakA prabhAvaka aura syAdvAdamArgakA paripAlaka, vidyAnandane syAdvAdamArgAgraNI vAdirAjane sarvajJakA pradarzaka, malayagirine AdyastutikAra tathA zilAlekhakoMne vIrazAsanakI sahasraguNI vRddhi karanevAlA, zrutakevalisantAnonnAyaka, samastavidyAnidhi, zAstrakarttA evaM kalikAlagaNadhara kahakara unakA kIrtigAna kiyA hai / yathArthameM jaba tattvanirNaya aikAntika hone lagA aura use utanA hI mAnA jAne lagA tathA Arhata-paramparA RSabhAdi tIrthaMkaroM dvArA pratipAdita tattva vyavasthApaka syAdvAdanyAyako bhUlane lagI, to isI mahAn AcAryane use ujjIvita evaM prabhAvita kiyA / ataH aise zAsana prabhAvaka aura tattvajJAnaprasAraka mUrdhanya manISIkA vidvAnoM dvArA guNagAna ho to koI Azcarya nahIM / inakA vistRta paricaya aura samayAdikA nirNaya zraddheya paM0 jugalakizorajI mukhtArane apane 'svAmI samantabhadra' nAmaka itihAsa- grantha meM diyA hai / vaha itanA pramANapUrNa, avikala aura zodhAtmaka hai ki 42 varSa bAda bhI usameM saMzodhana, parivartana yA parivardhanakI guMjAiza pratIta nahIM hotI / vaha Aja bhI bilkula nayA aura cintanapUrNa hai / usameM itanI sAmagrI hai ki usapara zodhArthI aneka zodha-prabandha likha sakate haiM / ataeva yahA~ samantabhadra ke paricayAdikI punarAvRtti na karake kevala unakI upalabdhiyoM para prakAza DAlanekA prayAsa kareMge / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 (ka) samantabhadrase pUrvakA yuga jaina anuzruti ke anusAra jainadharmake pravarttaka kramazaH kAlake antarAlako lie caubIsa tIrthaMkara hue haiM / inameM prathama tIrthaGkara RSabhadeva, vAIsaveM ariSTanemi, teIsaveM pArzvanAtha aura caubIsaveM varddhamAna mahAvIra to aitihAsika aura lokaprasiddha bhI haiM / ina tIrthakaroMke dvArA jo upadeza diyA gayA vaha dvAdazAGga kahA gayA hai / jaise buddha ke upadezako tripiTaka kahA jAtA hai / vaha dvAdazAGgazruta do bhAgoM meM vibhakta hai - aGga praviSTa aura 2. aGgabAhya / ye do bheda pravaktAvizeSake kAraNa haiM / jo zruta tIrthaGkaroM tathA unake pradhAna evaM sAkSAt ziSyoMdvArA ukta hai vaha aGgapraviSTa haiM / tathA jo isake AdhArase uttaravartI pravaktAoM dvArA racA gayA vaha aGgabAhya hai / aGgapraviSTa aura aGgabAhyake bhI kramazaH bAraha aura caudaha bheda haiM | aGgapraviSTake bAraha bhedoMmeM eka dRSTivAda hai jo bArahavA~ zruta hai / isa bArahaveM dRSTivAdazrutameM' vibhinna vAdiyoMkI ekAnta dRSTiyoM evaM mAnyatAoMke nirUpaNa aura samIkSAke sAtha unakA syAdvAdanyAya se samanvaya kiyA gayA hai | isa tathyako samantabhadrane apanI kRtiyoM meM 'syAdvAdino nAtha tavaiva yuktam' jaise padaprayogoM dvArA vyakta kiyA hai aura sabhI tIrthaGkako syAdvAdI (syAdvAda - pratipAdaka ) kahA hai / akalaGkadevane bhI unheM syAdvAdakA pravaktA tathA unake zAsana - upadezako syAdvAda ke amogha lAMchanase cinhita batalAyA hai / 3 1. ....eSAM draSTizatAnAM trayANAM SaSTyuttarANAM prarUpaNaM nigrahazca kriyate / - vIrasena, dhavalA pustaka 1, pR0 108 | bandhazca mokSazca tayozca hetU baddhazca muktazca phalaM ca mukteH / syAdvAdino nAtha ! tavaiva yuktaM naikAntadRSTestvamato'si zAstA || svayambhUsto0 zlo0 14 / 3. (ka) dharmatIrthakarebhyo'stu syAdvAdibhyo namo namaH / RSabhAdimahAvIrAntebhyaH svAtmopalabdhaye // devAgama-AptamImAMsA 2. laghIya0 kA 0 -1 / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA SaTkhaNDAgamameM yadyapi syAdvAdakI svataMtra carcA nahIM milatI, phira bhI siddhAnta-pratipAdana 'syAt' (siyA) zabdako liye hue avazya milatA hai| udAharaNArtha manuSyoMko paryAptaka tathA aparyAptaka donoM batalAte hue kahA gayA hai ki 'siyA pajjattA, siyA apajjatA' arthAt manuSya syAt paryAptaka haiM, syAt aparyAptaka haiN| isI prakArase Agamake kucha dUsare viSayoMkA bhI pratipAdana upalabdha hotA hai| A0 kundakundane ukta do ( vidhi aura niSedha) vacana-prakAroMmeM pA~ca vacana-prakAra aura milAkara sAta vacanaprakAroMse vastu ( dravya ) nirUpaNakA spaSTa ullekha kiyA hai / yathA siya atthi patthi uhayaM avvattavvaM puNo ya tattivayaM / davvaM khu sattabhaMga AvesavaseNa saMbhavavi / / paMcAstikAya gA0 14 // 'syAvasti dravya syAnnAsti dravyaM syAdubhayaM syAdavaktavyaM syAdastyavaktavyaM syAnnAstyavaktavyaM syAdastinAstyavaktavyaM / ' ina sAta bhaGgoMkA yahA~ ullekha huA hai aura unako lekara AdezavazAt ( nayavivakSAnusAra ) dravya-nirUpaNa karanekI sUcanA kI hai / kundakundane yaha bhI pratipAdana kiyA hai ki yadi sadrUpa hI dravya ho to usakA vinAza nahIM ho sakatA aura yadi asadrUpa hI ho to usakA utpAda sambhava nahIM hai aura cUki yaha dekhA jAtA hai ki jIva manuSyaparyAyase naSTa, devaparyAyase utpanna aura jIvasAmAnyase dhra va rahanese vaha utpAda-vyaya-dhrauvyasvarUpa hai / (kha ) zrImatparamagambhIrasyAvAdAmoghalAMchanam / jIyAt trailokyanAthasya zAsanaM jinazAsanam // pramANasaM0 1-1 / (ga) vanditvA paramAhatAM samudayaM gAM saptabhaGgovidhi syAdvAdAmRtabhiNI pratihatakAntAndhakArodayAm // . aSTaza0 maGgalazlo0 1 / 1 paMcAstikAya gA0 15, 17 / / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 devAgama-AptamImAMsA isase pratIta hotA hai ki kundakundake samayameM jainavAGmayameM darzanakA rUpa to Ane lagA thA, para usakA abhI vikAsa nahIM ho sakA thaa| A0 gRddhapicchake tattvArthasUtrameM kundakundadvArA pradarzita darzanake rUpameM kucha vRddhi milatI hai| eka to unhoMne prAkRtameM siddhAnta-pratipAdanakI paddhatiko saMskRta-gadya sUtromeM badala diyaa| dUsare, upapattipUrvaka siddhAntoMkA nirUpaNa Arambha kiyaa| tIsare, Agama-pratipAdita jJAnamArgaNAgata matyAdi jJAnoMko pramANa-saMjJA denA. usake pratyakSa aura parokSa do bheda karanA, darzanAntaroMmeM pathaka pramANarUpameM svIkRta smRti, pratyabhijJAna aura anumAnako matijJAna kahakara unakA 'Adya parokSam' (ta0 sU0 1-11) sUtradvArA parokSapramANameM hI antarbhAva karanA aura naigamAdi nayoMko arthAdhigamakA upAya batAnA Adi nayA cintana prArambha kiyaa| itanA honepara bhI darzanameM una ekAntavAdoM, saMgharSoM aura anizcayoMkA tArkika samAdhAna nahIM A pAyA thA, jo usa samayakI carcAke viSaya the| ( kha ) tatkAlIna sthiti : vikramakI dUsarI-tIsarI zatAbdIkA samaya bhAratavarSake itihAsameM dArzanika krAntikA samaya rahA hai| isa samaya vibhinna darzanoMmeM aneka krAntikArI vidvAna hue haiM / zramaNa aura vaidika donoM paramparAoMme azvaghoSa, mAtRceTa, nAgArjuna, kaNAda, gautama, jaimini jaise pratidvandvI vidvAnoMkA AvirbhAva huA aura ye sabhI apane maMDana aura dUsareke khaMDanameM laga gye| zAstrArthoM kI bAr3ha-sI A gii| sadAda-asadvAda, zAzvatavAda-ucchedavAda, advaitavAda-dvaitavAda aura avaktavyavAda-vaktavyavAda ina cAra virodhI yugaloMko lekara tattvakI mukhyatayA carcA hotI thI aura unakA cAra koTiyoMse vicAra kiyA jAtA thA / tathA vAdiyoMkA apanI iSTa eka-eka koTi (pakSa) ko hI mAnanekA Agraha rahatA thaa| isa khIMcatAnake kAraNa anizcaya ( ajJAna ) 1. 'sadekanityavaktavyAstadvipakSAzca ye nayAH / __ sarvatheti praduSyanti puSyanti syAditIha te / / svayambhU0 zlo0 101 / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 vAdI saMjayake anuyAyI tattvako anizcita hI batalAte the / uparyukta yugaloMmeM laganevAlI cAra koTiyA~ isa prakAra hotI thIM 1. sadasadvAda ( 1 ) tattva sat hai | ( 2 ) tattva asat hai / 3 ) tattva ubhaya hai / ( 4 ) tattva anubhaya hai / 2. zAzvata - azAzvatavAda prastAvanA ( 1 ) tattva zAzvata hai / ( 2 ) tattva azAzvata hai | ( 3 ) tattva ubhaya hai / ( 4 ) tattva anubhaya hai / 3. dvaita-advaitavAda ( 1 ) tattva dvaita hai / ( 2 ) tattva advaita hai / ( 3 ) tattva ubhaya hai / ( 4 ) tattva anubhaya hai / 4. vaktavyAvaktavyavAda ( 1 ) tattva vaktavya hai / ( 2 ) tattva avaktavya hai / ( 3 ) tattva ubhaya hai / ( 4 ) tattva anubhaya hai / 1. dIghanikAya sAmaJJaphalamuttameM saMjayakA mata 'amarAvikSepavAda' ke rUpa meM milatA hai / amarA eka prakArakI machalIkA nAma hai / usake samAna vikSepa ( caMcalatA - asthiratA ) kA honA - mAnanA amarAvikSepavAda hai / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 devAgama-AptamImAMsA (ga) samantabhadrakI dena samantabhadrane pratipAdana kiyA ki tattva ukta cAra hI koTiyoMmeM samApta nahIM haiM, apitu sAta koTiyoMmeM vaha pUrNa hotA hai / unhoMne spaSTa kiyA ki tattva to anekAntarUpa hai-ekAntarUpa nahIM aura anekAnta virodhI do dharmoM ( sat-asat, zAzvata-azAzvata, eka-aneka Adi ) ke yugalake Azrayase prakAzameM AnevAle vastugata sAta dharmIkA samuccaya hai| aura aise-aise ananta saptadharma-samuccaya virATa anekAntAtmaka tattva-sAgarameM ananta laharoMkI taraha laharA rahe haiM aura isIse usameM ananta saptakoTiyA~ ( saptabhaGgiyA~) bharI par3I haiN| hA~, draSTAko sajaga aura samadRSTi honA caahie| use yaha dhyAna rahe ki vaktA yA jJAtA tattvako jaba amuka eka koTise kahatA yA jAnatA hai to tattvameM vaha dharma amuka apekSA se rahatA huA bhI anya dharmokA niSedhaka nahIM hai| kevala vaha vivakSAvaza 1. syAdvAdaH sarvathaikAntatyAgAt kiMvRttacidvidhiH / saptabhaGganayApekSo heyAdeyavizeSakaH / / AptamI0 kA0 104 / 2. (a) 'tattvaM tvanekAntamazeSarUpama'-yuktyanu0 46 / (A) ekAntadRSTipratiSedhi tattvaM pramANasiddhaM tadatatsvabhAvam / svayambhU0 41 / (i) na sacca nAsacca na dRSTamekamAtmAntaraM sarvaniSedhagamyam / dRSTaM vimizraM tadupAdhibhedAt svapne'pi naitattvadRSaH pareSAm / / -yuktya0 32 / 3. (ka) vidhiniSedho'nabhilApyatA ca trirekazastridviza eka eva / trayo vikalpAstava saptadhA'mI syAcchabdaneyAH sakale'rthabhede // -yuktya 0 45 / (kha) vidheyaM vArya cAnubhayamubhayaM mizramapi tat vizeSaiH pratyekaM niyamaviSayazcAparimitaiH / sadanyonyApekSaH sakalabhuvanajyeSThaguruNA . tvayA gItaM tattvaM bahunayavivakSetaravazAt / / svayambhU0 118 / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA mukhya aura anya dharma gauNa haiM / ise samajhaneke liye unhoMne pratyeka koTi (bhaGga-vacanaprakAra) ke sAtha 'syAt' nipAta-pada lagAnekI siphAriza kI aura 'syAt' kA artha 'kathaJcit'-kisI eka dRSTi-kisI eka apekSA btlaayaa| sAtha hI unhoMne pratyeka koTikI nirNayAtmakatAko prakaTa karaneke lie pratyeka vAkyake sAtha evakAra padakA prayoga bhI nirdiSTa kiyA, jisase usa koTikI vAstavikatA pramANita ho, kAlpanikatA yA sAMvRtikatA nahIM / tattvapratipAdanakI ina sAta koTiyoMko unhoMne eka nayA nAma bhI diyA / vaha nAma hai bhaGginI prakriyA-saptabhaGgI athavA saptabhaGganaya / samantabhadrakI vaha pariSkRta saptabhaGgo isa prakAra prastuta huI1. (ka) vidhiniSedhazca kathaJcidiSTau vivakSayA mukhyaguNavyavasthA / ___ svayambhU0 25 / (kha) vivakSito mukhya itISyate'nyo guNo'vivakSo na nirAtmakaste / svayambhU0 53 / 2. (a) vAkyeSbanekAntadyotI gamyaM prati vizeSaNam / syAnnipAto'rthayogitvAttava kevalinAmapi / / _AptamI0 kA0 103 / (A) tadyotanaH syAd guNato nipAtaH yuktya0 43 / 3. syAdvAdaH sarvathaikAntatyAgAt kiMvRttacidvidhiH / AptamI0 104 / 4. (ka) yadevakAropahitaM padaM tadasvArthataH svArthamavacchinatti / yuktya0 41 / (kha) anuktatulyaM yadanevakAraM vyAvRttyabhAvAnniyamadvaye'pi / yuktya0 42 / 5. prakriyAM bhaGginImenAM nayanayavizAradaH / ___ AptamI0 23 / 6. 'saptabhaGganayApekSaH ....." AptamI0 104 / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 devAgama-AptamImAMsA sadasadvAda (1) syAt sadrUpa hI tattva hai| 1 (2) syAt asadrUpa hI tattva hai / (3) syAt ubhayarUpa hI tattva hai / (4) syAt anubhaya (avaktavya) rUpa hI tattva hai / (5) syAt sad aura avaktavyarUpa hI tattva hai / (6) syAt asad aura avaktavyarUpa hI tattva hai / (7) syAt sad aura asad tathA avaktavya rUpa hI tattva hai| isa saptabhaGgImeM prathama bhaGga svadravya-kSetra-kAla-bhAvakI apekSAse, dvitIya paradravya-kSetra-kAla-bhAvakI apekSAse, tRtIya donoMkI sammilita apekSAoMse, caturtha donoM (sattva-asattva) ko eka sAtha kaha na sakanese, paMcama prathama-caturthake saMyogase, SaSTha dvitIya-caturthake melase aura saptama tRtIya-caturtha ke mizrarUpase vivakSita haiM aura pratyeka bhaGgakA prayojana pRthakra thak hai / jaisA ki samantabhadrake nimna pratipAdanase prakaTa hai : sadeSa sarva ko necchetsvarUpAdicatuSTayAt / asadeva viparyAsAnna cenna vyavatiSThate / kramApitadvayAt dvataM sahAvAcyamazaktitaH / avaktavyottarAH zeSAstrayo bhaGgAH svhetutH|| dharme dharme'nya evArtho dharmiNo'nantarmiNaH / aGgitve'nyatamAntasya zeSAntAnAM tdnggtaa|| AptamI0 kA0 15, 16, 21 / 1. kathaMcitte sadeveSTaM kathaJcidasadeva tat / tathobhayamavAcyaM ca nayayogAnna sarvathA / ___ AptamI0 14 / 2. avaktavyottarAH zeSAstrayo bhaGgAH svahetutaH // AptamI0 16 / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA samantabhadrane sadasadvAdakI taraha advaita-dvaitavAda, zAzvata-azAzvatavAda, vaktavya-avaktavyavAda, anyatA-ananyatAvAda, apekSA-anapekSAvAda, hetuahetuvAda, vijJAna-bahirarthavAda, daiva-puruSArthavAda, pApa-puNyavAda aura bandhamokSakAraNavAda ina ekAnta vAdoMpara bhI vicAra prakaTa kiyA tathA ukta prakArase unameM bhI saptabhaGgI ( saptakoTiyoM) kI yojanA karake syAdvAdakI sthApanA kii| isa taraha vicArakoMko unhoMne syAdvAda-dRSTi ( tattvavicArako paddhati ) dekara tatkAlIna vicAra-saMgharSako miTAne meM mahattvapUrNa yogadAna kiyaa| sAtha hI darzanake lie jina upAdAnoMkI AvazyakatA hotI hai unakA bhI unhoMne sRjana kiyA tathA Arhata darzanako anya darzanoMke samakakSa hI nahIM, use gauravapUrNa bhI banAyA / jina upAdAnoMkI unhoMne sRSTi karake unheM jaina darzanako pradAna kiyA ve isa prakAra haiM : 1. pramANakA svaparAvabhAsi lakSaNa / 2. pramANake akramabhAvi aura kramabhAvi bhedoMkI parikalpanA / 3. pramANake sAkSAt aura paramparA phaloMkA nirUpaNa' / 4. pramANakA viSaya 5. nayakA svarUpa 6. hetukA svarUpa 7. syAdvAdakA svarUpa 8. vAcyakA svarUpa 9. vAcakakA svarUpa 1. AptamI0 kA0 23, 113 / 2. svayambhUstotra kA0 63 / 3. AptamImAMsA kA0 101 / 4. upekSA phalamAdyasya zeSasyAdAna-hAna-dhIH / pUrvA'vA'jJAnanAzo vA sarvasyAsya svagocare // --AptamI0 102 / 5. AptamI0 107 / 6., 7. AptamI0 106 / 8. AptamI0 104 / 9. AptamI0 111, 112 / 10. AptamI0 109 / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 devAgama - AptamImAMsA 10. abhAvakA vastudharma - nirUpaNa evaM bhAvAntara - kathana ' 11. tattvakA anekAntarUpa pratipAdana 2 12. anekAntakA svarUpa u 5 .6 13. anekAnta meM bhI anekAntakI yojanA 4 14. jainadarzana meM avastukA svarUpa 15. syAt nipAtakA svarUpa 16. anumAnase sarvajJakI siddhi 7 17. yuktiyoMse syAdvAda kI vyavasthA' 18. AptakA tArkika svarUpa 19. vastu ( dravya - prameya ) kA svarUpa .5 jaina nyAyake ina upAdAnoMkA upasthApana athavA vikAsa karane ke kAraNa hI samantabhadrako jaina nyAyakA Adya pravartaka kahA gayA hai / " (gha) kRtiyA~ 50 samantabhadrakI 5 kRtiyA~ upalabdha haiM : 1 1. devAgama -- prastuta kRti hai / 2. svayambhU stotra -- isameM caubIsa tIrthaMkaroMkA dArzanikazailI meM guNastavana hai / isameM 143 padya haiM / 1. 'bhavatyabhAvo'pi ca vastudharmaH, 3. yuktyanuzAsana - isameM bhI vIrakI stutike bahAne dArzanika nirUpaNa hai / yaha 64 padyoM meM samApta hai / 2. yuktyanu0 23 // 4. svayambhUsto0 103 / bhAvAntaraM bhAvavadarhataste / yuktyanu0 59 / 3. AptamI0 107, 108 / 5. AptamI0 48, 105 / 6. svayambhU0 102 / 7. AptamI0 5 / 8. AptamI0 113 / 9. jaina darzana, syAdvAdAGka, varSa 2, aGka 4-5, pR0 170 / 10. AptamI kA0 4, 5, 6 / 11. AptamI0 107 / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 4. jina - zataka ( stuti - vidyA ) - yaha 116 padyoMkI AlaMkArika apUrva kAvya-racanA hai / caubIsa tIrthaMkaroMko isameM stuti kI gaI hai | 5. ratnakaraNDakazrAvakAcAra - - yaha upAsakAcAra viSayaka 150 padyoMkI atyanta prAcIna aura mahattvapUrNa saiddhAntika kRti hai / 47 inameM AdikI tIna dArzanika, cauthI kAvya aura pA~cavIM dhArmika kRtiyA~ haiM / inake atirikta bhI inakI jIvasiddhi jaisI kucha kRtiyoMke ullekha milate haiM para ve anupalabdha haiM / upasaMhAra prastuta prastAvanA meM devAgama aura svAmI samantabhadrake sambandha meM prakAza DAlA gayA hai / isI sandarbhameM devAgamakI vyAkhyAoM aura usakI racanAke preraNAsrotapara bhI anucintana prastuta kiyA gayA hai| prastAvanA yadyapi adhika lambI ho gaI hai tathApi usameM kiyA gayA vicAra pAThakoMko lAbhaprada hogA / kAzI hindU vizvavidyAlaya 29 mArca, 1967 antameM prastuta granthake anuvAdaka evaM sampAdaka tathA jaina sAhitya va itihAsa ke vettA zraddheya paM0 jugalakizorajI mukhtArake isa devAgamaanuvAdako sarAhanA karU~gA / devAgama jaise duravagAha darzana-granthakA bar3e parizramake sAtha granthAnurUpa hindI rUpAntara prastuta karake samantabhadrabhAratIke upAsakoM ko unhoMne bar3A lAbha pahu~cAyA hai / parama pramodakA viSaya hai| ki ve 90 varSakI vayameM bhI zAsana sevAmeM saMlagna haiM / hama unake zatavarSI honekI hRdayase kAmanA karate haiM / darabArIlAla koThiyA 1. kheda hai ki isa mahAn sAhityakArakA 22 disambara 1968 ko nidhana ho gayA / - prakAzaka, dvitIya saMskaraNa / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI viSaya pRSTha viSaya pRSTha anuvAdakIya-maMgala-pratijJA 2 ukta ekAntoMkI nirdoSa-vidhidevAgamAdi vibhUtiyA~ Apta- vyavasthA 18 gurutvakI hetu nahIM sat-asat-mAnyatAkI nirdoSa vidhi bahirantavigrahAdimahodaya Apta-gurutvakA hetu nahIM 4 ubhaya tathA avaktavyakI nirdoSa mAnyatAmeM hetu tIrthakaratva bhI Apta-gurutvakA 20 astitvadharma nAstitvake sAtha hetu nahIM; taba guru kauna ? 5 avinAbhAvI 20 doSoM tathA AvaraNoMkI pUrNataH / nAstitvadharma astitvake sAtha hAni saMbhava sarvajJa-saMsthiti 7 avinAbhAvI nirdoSa sarvajJa kauna aura kisa / zabdagocara-vizeSya vidhi niSedhAtmaka hetuse ? 21 sarvathaikAntavAdI AptoMkA zeSa bhaMga bhI naya-yogase sveSTa pramANa-bAdhita avirodharUpa 22 sarvathaikAnta-raktoMke zubhA'zubha / vastukA arthakriyAkAritva kaba banatA hai karmAdika nahIM banate 9 dharma-dharmameM arthabhinnatA aura . bhAvaikAntakI sadoSatA 15 dharmoMkI mukhya-gauNatA 23 prAgabhAva-pradhvaMsAbhAvake vilopa ukta bhaMgavatI prakriyAkI ekAmeM doSa 'nekAdi vikalpoMmeM bhI anyo'nyAbhAva-atyantAbhAvake yojanA 23 vilopameM doSa 16 advata-ekAntakI sadoSatA 24 abhAvaikAntakI sadoSatA 17 karmaphalAdikA koI bhI dvaita / ukta ubhaya aura avaktavya nahIM banatA / ekAntoMkI sadoSatA 17 hetu Adise advaita-siddhimeM 22 25 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 viSaya dvaitApatti dvaita binA advaita nahIM hotA 26 pRthaktva - ekAntakI sadoSatA 27 ekatvake lopameM santAnAdika nahIM banate jJAnako jJeyase sarvathA bhinna mAnane meM doSa vacanoMko sAmAnyArthaka mAnanemeM doSa ukta ubhaya tathA avaktavya ekAntoMkI sadoSatA pRthaktva-ekatva ekAntoMkA avastutva-vastutva ekatva - pRthaktva ekAntoMkI nirdoSa vyavasthA devAgama pRSTha viSaya 25 27 28 28 29 30 30 vivakSA tathA avivakSA satkI hI hotI hai 31 eka vastumeM bheda aura abhedakI avirodha vidhi 31 nityatva - ekAntakI sadoSatA 33 pramANa aura kArakoMke nitya honepara vikriyA kaisI ? 34 kAryake sarvathA sat hone para utpatti Adi nahIM banatI nityatvakAnta meM puNya-pApAdi nahIM bana kSaNika -ekAntakI sadoSatA 36 kAryake sarvathA asat honepara doSApatti 34 36 37 pRSTha kSaNikAntameM hetu - phalabhAvAdi nahIM banate saMvRti aura mukhyArthakI sthiti 37 38 catuSkoTi-vikalpake avaktavya 38 kI bauddha-mAnyatA avaktavyakI ukta mAnyatAmeM doSa 39 niSedha satkA hotA hai asatkA nahIM 40 avastukI avaktavyatA aura vastukI avastutA sarvadharmoke avaktavya honepara unakA kathana nahIM banatA avAcyakA hetu azakti, abhAva yA abodha ? kSaNikAnta meM hiMsA hiMsakAdi 42 43 kI viDambanA 41 44 45 nAzako nirhetuka mAnanepara doSApatti virUpakAryArambhake lie hetukI mAnyatA meM doSa skandhAdike sthityutpattivyaya nahIM banatA 46 ukta ubhaya tathA avaktavya ekAntoMkI sadoSatA nitya-kSaNika - ekAntoMkI nirdoSa vyavasthAvidhi 47 49 49 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha viSaya-sUcI viSaya pRSTha viSaya utpAda-vyaya sAmAnyakA nahIM, hetu tathA Agamase nirdoSa vizeSakA hotA hai 50 siddhikI dRSTi 71 utpAdAdikI bhinnatA aura antaraMgArthatA-ekAntakI bauddhanirapekSa honepara avastutA 51 mAnyatA sadoSa 72 eka dravyakI nAzotpAdasthiti- vijJapti-mAtratAke ekAntameM meM bhinna zAvoMkI utpatti 52 / / sAdhya-sAdhanAdi nahIM banate 73 vastutattvakI trayAtmakatA 53 / / bariraMgArthatA-ekAntakI kArya-kAraNoMkI sarvathA sadoSatA 74 bhinnatAkA ekAnta 54 ukta ubhaya tathA avaktavya ukta bhinnataikAntameM doSa 56 / ekAntoMkI sadoSatA 75 ananyatA-ekAMtakI sadoSatA 60 ukta donoM ekAntoMmeM apekSAkAryakI bhrAntise kAraNako bhedase sAmaMjasya bhrAMti tathA ubhayAbhAvAdika 61 jIvazabda saMjJA honese kArya-kAraNAdikA ekatva sabAhyArtha hai mAnanepara doSa saMjJAtva-hetumeM vyabhicAra-doSakA ukta ubhaya tathA avaktavya nirAkaraNa ekAntoMkI sadoSatA 63 saMjJAtva-hetumeM vijJAnAdaitavAdI ekatA aura anekatAkI kI zaMkAkA nirasana 78 nirdoSa vyavasthA buddhi tathA zabdakI pramANatA aura siddhike ApekSika-anApekSika satyA'natakI vyavasthA bAhyArthake ekAntoMko sadoSatA 66 hone na hone para nirbhara 80 ukta ubhaya tathA avaktavya daivase siddhike ekAntakI ekAntIkI sadoSatA 68 sadoSatA ukta ApekSikAdi ekaantoNkii| pauruSase siddhike ekAntakI nirdoSa-vyavasthA 68 sadoSatA sarvathA hetusiddha tathA Agama- ukta ubhaya tathA avaktavyasiddha ekAntoMkI sadoSatA 69 ekAntoMkI sadoSatA 84 ukta ubhaya tathA avaktavya daiva-puruSArtha-ekAntoMkI ekAntoMkI sadoSatA 70 nirdoSa-vidhi 85 76 77 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devAgama viSaya pRSTha viSaya pRSTha parameM duHkha-sukhase pApa-puNyake syAnipAtakI artha-vyavasthA 97 ekAntakI sadoSatA 85 syAdvAdakA svarUpa 98 svameM duHkha-sukhase puNya-pApake syAdvAda aura kevalajJAnameM ekAntakI sadoSatA 88 bheda-nirdeza ukta ubhaya tathA avaktavya naya-hetukA lakSaNa ekAntoMkI sadoSatA 90 dravyakA svarUpa aura bhedoMkI pUNya-pApakI nirdoSa vyavasthA 90 sUcanA 100 ajJAnase bandhakA aura alpa- nirapekSa aura sApekSa nayoMkI jJAnase mokSakA ekAnta 93 sthiti 100 ukta ubhaya aura avaktavya vastuko vidhi-vAkyAdi-dvArA ekAntAkA sadASatA 94 niyamita kiyA jAtA hai 101 ajJAna-alpajJAnase bandha-mokSa - tadatadrUpa vastuko tadrUpa hI kahanekI nirdoSa-vidhi 94 vAlI vANI satya nahIM 102 karmabandhAnusAra saMsAra vividharUpa aura baddha jIva zuddhi-azuddhike taddhinna-vAkya avastu 103 bhedase do bhedarUpa / abhipreta-vizeSako prAptikA zuddhi-azuddhi do zaktiyoMkI sAdi-anAdi vyakti 95 saccA sAdhana . 104 pramANakA lakSaNa aura usake syAdvAda-saMsthiti bheda / 96 Apta-momAMsAkA uddezya 106 pramANoMkA phala 96 anuvAdakIya-antya-maMgala ,, 105 . Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImatsvAmi-samantabhadrAcArya viracita devAgama [ jinadevAgama-jJApaka- stotra ] aparanAma Apta-mImAMsA [ samyagmithyopavezA'rthavizeSa - pratipattirUpA ] spaSTArthAdiyukta-mUlAnugAmI anuvAdase bhUSita Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI-samantabhadra-maharSaye namaH / __ anuvAdakIya-maMgala-pratijJA zrIvartamAnamabhinamya samantabhadraM sadbodha-cArucaritA-'naghavAnasvarUpam / devAgama tadanupamaM vara-bodha-zAstraM vyAkhyAmi loka-hita-zAnti-viveka-vRddhayai / / 'jo samyagjJAnamaya haiM, saccAritrarUpa haiM aura jinake vacana nirdoSa haiM una samantabhadra (saba orase bhadrarUpa-maMgalamaya ) zrIvarddhamAna (bhagavAna mahAvIra ) ko tathA zrIvarddhamAna ( vidyAvibhUti, kIrti Adi lakSmIse vRddhiko prApta hue ) samantabhadra( svAmI samantabhadrAcArya ) ko (alaga-alaga tathA eka sAtha ) namaskAra karake, maiM ( unakA vinamra sevaka jugalakizora ) laukikajanoMko hita-vRddhi, zAnti-vRddhi aura viveka-vRddhike liye usa 'devAgama' kI ( spaSTArtha Adise yukta hindI anuvAdarUpa ) vyAkhyA karatA hU~, jo ki uttama jJAnakI zAsti-zikSAko liye hue-samyak tathA mithyA upadezake arthavizeSakI pratipattijAnakArI karAnevAlA-anupama zAstra hai aura svAmI samantabhadrakI eka advitIya kRti hai|' Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda devAgamAdi vibhUtiyA~ Apta-gurutvakI hetu nahIM davAgama-nabhoyAna-cAmarAdi-vibhUtayaH / mAyAviSvapi dRzyante nAtastvamasi no mahAn // 1 // (he vIrajina !) devoMke Agamanake kAraNa-svargAdikake deva Apake janmAdika kalyANakoMke avasarapara Apake pAsa Ate haiM isalie-AkAzameM gamanake kAraNa-gaganameM binA kisI vimAnAdikI sahAyatAke ApakA sahaja-svabhAvase vicaraNa hotA hai isa hetu-aura cAmarAdi-vibhUtiyoMke kAraNa-cuMvara, chatra, siMhAsana, devadundubhi, puSpavRSTi, azokavRkSa, bhAmaNDala aura divyadhvani-jaise aSTa prAtihAryoMkA tathA samavasaraNakI dUsarI vibhUtiyoMkA Apake athavA Apake nimitta prAdurbhAva hotA hai isakI vajahase-- Apa hamAre-mujha-jaise parIkSA-pradhAniyoMke-guru-pUjya athavA AptapuruSa nahIM haiM bhale hI samAjake dUsare loga yA anya laukika jana ina devAgamanAdi atiziyoMke kAraNa Apako guru, pUjya athavA Apta mAnate hoN| kyoMki ye atizaya mAyAviyoMmeM-maskaripUraNAdi indrajAliyoMmeM ... bhI dekhe jAte haiN| inake kAraNa hI yadi Apa guru, pUjya athavA Apta hoM to ve mAyAvI indrajAliye bhI guru, pUjya tathA Apta Thaharate haiM; jaba ki ve vaise nahIM haiN| ataH ukta kAraNa-kalApa vyabhicAra-doSase dUSita honeke kAraNa anaikAntika hetu hai, usase ApakI gurutA evaM viziSTatAko pRthaka Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI [ pariccheda 1 rUpase lakSita nahIM kiyA jA sakatA aura na dUsaroMpara use khyApita hI kiyA jA sakatA hai|' (yadi yaha kahA jAya ki una mAyAviyoMmeM ye atizaya sacce nahIM hote-banAvaTI hote haiM aura Apake sAtha inakA sambandha saccA hai to isakA niyAmaka aura nirNAyaka kauna ? Agamako yadi niyAmaka aura nirNAyaka batalAyA jAya to Agama una mAyAviyoMkA bhI hai-ve apane vacanarUpa Agamake dvArA una atizayoMko mAyAcArajanya honepara bhI satya hI pratipAdita karate haiN| aura yadi apane hI Agama ( jainAgama ) ko isa viSayameM pramANa mAnA jAya to ukta hetu AgamAzrita ThaharatA hai, aura eka mAtra usIke dvArA dUsaroMko yathArtha vastu-sthitikA pratyaya evaM vizvAsa nahIM karAyA jA sktaa| ataH ukta kAraNa-kalAparUpa hetu ApakI mahAnatA evaM AptatAko vyakta karanemeM asamartha hai aura isIse mere jaisoMke lie eka prakArase upekSaNIya hai / ) bahirantavigrahAdimahodaya Apta-gurutvakA hetu nahIM adhyAtma bahirapyeSa vigrahAdi-mahodayaH / divyaH satyo divaukassvapyasti rAgAdimatsu saH / / 2 / / 'yaha jo Apake zarIrAdikA antarbAhya mahAn udaya haiantaraMgameM zarIra kSudhA-tRSA-jarA-roga-apamRtyu Adike abhAvako aura bAhyameM prabhApUrNa anupama saundaryake sAtha gaura-varNa-rudhirake saMcAra-sahita niHsvedatA, surabhitA evaM nirmalatAko lie hue hai-jo sAtha hI divya hai--amAnuSika hai tathA satya haimAyAdirUpa mithyA na hokara vAstavika hai aura mAyAviyoMmeM nahIM pAyA jAtA-, ( usIke kAraNa yadi Apako mahAn, pUjya evaM AptapuruSa mAnA jAya, to yaha hetu bhI vyabhicAra-doSase dUSita hai; kyoMki ) vaha ( vigrahAdi-mahodaya ) rAgAdise yukta-rAga Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 3] devAgama dveSa-kAma-krodha-mAna-mAyA-lobhAdi kaSAyoMse abhibhUta-svargake devoMmeM bhI pAyA jAtA hai-vahI yadi mahAnatA evaM AptatAkA hetu ho to svargoMke rAgI, dvaSI, kAmI tathA krodhAdi-kaSAya-doSoMse dUSita deva bhI mahAn pUjya evaM Apta ThahareM; parantu ve vaise nahIM haiM, ataH isa 'antarbAhya-vigrahAdi-mahodaya' vizeSaNake mAyAviyoMmeM na pAye jAnepara bhI rAgAdimAn devoMmeM usakA sattva honeke kAraNa vaha vyAvRtti-hetuka nahIM rahatA aura isalie usase bhI Apa-jaise Apta-puruSoMkA koI pRthak bodha nahIM ho sktaa|' ___ ( yadi yaha kahA jAya ki ghAtiyA karmoMkA abhAva honepara jisa prakArakA vigrahAdi-mahodaya Apake prakaTa hotA hai usa prakArakA vigrahAdi-mahodaya rAgAdiyukta devoMmeM nahIM hotA to isakA kyA pramANa ? donoMkA vigrahAdi-mahodaya apane pratyakSa nahIM hai, jisase tulanA kI jA sake / yadi apane hI Agamako isa viSayameM pramANa mAnA jAya to yaha hetu bhI AgamAzrita ThaharatA hai aura eka mAtra isIse dUsaroMko yathArtha vastu-sthitikA pratyaya evaM vizvAsa nahIM karAyA jA sakatA / ataH yaha vigrahAdi-mahodaya hetu bhI ApakI mahAnatA vyakta karane meM asamartha honese mere jaisoMke lie upekSaNIya hai|) tIrthakaratva bhI Apta-gurutvakA hetu nahIM; taba guru kauna ? tIrthakRtsamayAnAM ca prspr-virodhtH| sarveSAmAptatA nAsti, kazcideva bhavedguruH / / 3 / / '( yadi yaha kahA jAya ki Apa tIrthaMkara haiM-saMsArase pAra utaraneke upAyasvarUpa Agama-tIrthake pravartaka haiM aura isalie Apta-sarvajJa honese mahAna haiM, to yaha kahanA bhI samucita pratIta nahIM hotA; kyoMki tIrthaMkara to dUsare sugatAdika bhI kahalAte haiM aura ve bhI saMsArase pAra utarane athavA nirvRti prApta karaneke Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI [ pariccheda 1 upAyasvarUpa AgamatIrthake pravartaka mAne jAte haiM, taba ve saba bhI Apta-sarvajJa Thaharate haiM, ataH tIrthakaratva hetu bhI vyabhicAra-doSase dUSita hai| aura yadi sabhI tIrthaMkaroMko Apta athavA sarvajJa mAnA jAya to yaha bAta bhI nahIM banatI; kyoMki ) tIrthaMkaroMke AgamoMmeM paraspara virodha pAyA jAtA hai, jo ki sabhIke Apta honepara na honA caahie| ataH isa virodhadoSake kAraNa sabhI tIrthaMkaroMke AptatA-nirdoSa-sarvajJatA-ghaTita nahIM hotii| (ise ThIka mAnakara yadi yaha pUchA jAya ki kyA una . paraspara-viruddha Agamake prarUpaka sabhI tIrthaMkaroMmeM koI eka bhI Apta nahIM hai aura yadi hai to vaha kauna hai ? isakA uttara itanA hI hai ki ) unameM koI tIrthakara Apta avazya ho sakatA hai aura vaha vahI puruSa ho sakatA hai jo cit hI ho-caitanyake pUrNa vikAsako lie hue ho, arthAt jisameM doSoM tathA AvaraNoMkI pUrNataH hAni hokara zuddha caitanya nikhara AyA ho / ' doSoM tathA AvaraNoMkI pUrNataH hAni saMbhava doSA''varaNayorhAniniHzeSA'styatizAyanAt / kvacidyathA svahetubhyo bahirantarmalakSayaH / / 4 / / '( yadi yaha kahA jAya ki aisA koI bhI puruSa nahIM hai jisameM ajJAna-rAgAdika doSoM tathA unake kAraNabhUta karma-AvaraNoMkI pUrNataH hAni sambhava ho to yaha bhI ThIka nahIM haiM; kyoMki ) doSoM tathA doSoMke kAraNoMkI kahIM-kahIM sAtizaya hAni dekhane meM AtI hai--aneka puruSoMmeM ajJAna tathA rAga-dveSa-kAma-krodhAdika doSoMkI evaM unake kAraNoMkI uttarottara bahuta kamI pAI jAtI hai aura isalie kisI puruSa-vizeSameM virodhI kAraNoMko pAkara unakA pUrNataH abhAva honA usI prakAra sambhava hai jisa prakAra ki ( suvarNAdikameM ) mala-virodhI kAraNoMko pAkara bAhya aura antaraMga Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 5 ] devAgama malakA pUrNataH kSaya ho jAtA hai-arthAt jisa prakAra kiTTakAlimAdi malase baddha huA suvarNa agniprayogAdirUpa yogya sAdhanoMko pAkara usa sAre bAharI tathA bhItarI malase vihIna huA apane zuddha suvarNarUpameM pariNata ho jAtA hai usI prakAra dravya tathA bhAvarUpa karmamalase baddha huA bhavya jIva samyagdarzanAdi yogya sAdhanoMke balapara usa karmamalako pUrNarUpase dUra karake apane zuddhAtmarUpameM pariNata ho jAtA hai| ataH kisI puruSa-vizeSameM doSoM tathA unake kAraNoMkI pUrNataH hAni honA asambhava nahIM hai / jisa puruSameM doSoM tathA AvaraNoMkI yaha niHzeSa hAni hotI hai vahI puruSa Apta athavA nirdoSa sarvajJa evaM lokaguru hotA hai|' sarvajJa-saMsthiti sUkSmAntarita-dUrArthAH pratyakSAH kasyacidyathA / anumeyatvato'gnyAdiriti sarvajJa-saMsthitiH / / 5 / / ( yadi yaha kahA jAya ki doSoM tathA AvaraNoMkI pUrNataH hAni honepara bhI koI manuSya atIta-anAgatakAla-sambandhI saba padArthoMko, atidUravartI sAre vartamAna padArthoM ko aura sampUrNa sUkSmapadArthoMko sAkSAt rUpase nahIM jAna sakatA hai to vaha ThIka nahIM hai; kyoMki, ) sUkSmapadArtha-svabhAvaviprakarSi paramANu Adika-, antarita padArtha-kAlase antarako liye hue kAlaviprakarSi rAmarAvaNAdika-, aura dUravartI padArtha kSetrase antarako liye hue kSetraviprakarSi meru-himavAnAdika-, anumeya ( anumAnakA athavA pramANakA viSaya' ) honese kisI-na-kisIke pratyakSa jarUra haiM; 1. pramANakA viSaya 'prameya' kahalAtA hai| anumeyakA artha 'anugataM meyaM mAnaM yeSAM te anumeyAH prameyA ityarthaH' isa vasunaMdyAcAryake vAkyAnusAra 'prameya' bhI hotA hai aura isa taraha anumeyatva hetumeM prameyatva hetu bhI garbhita hai / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI [pariccheda 1 jaise agni Adika padArtha jo anumAna yA pramANakA viSaya haiM ve kisIke pratyakSa jarUra haiN| jisake sUkSma, antarita aura dUravartI padArtha pratyakSa haiM vaha sarvajJa haiN| isa prakAra sarvajJako samyaka sthiti, vyavasthA athavA siddhi bhale prakAra sughaTita hai|' nirdoSa sarvajJa kauna aura kisa hetuse sa tvamevA'si nirdoSo yukti-zAstrAvirodhivAk avirodho yadiSTaM te prasiddhena na bAdhyate // 6 // (he vIra jina !) vaha nirdoSa-ajJAna tathA rAgAdidoSoMse rahita vItarAga aura sarvajJa-Apa hI haiM, kyoMki Apa yukti-zAstrA'virodhivAk haiM-ApakA vacana ( kisI bhI tattvaviSayameM ) yukti aura zAstrake virodhako liye hue nahIM hai| aura yaha avirodha isa tarahase lakSita hotA hai ki ApakA jo iSTa hai-mokSAditattvarUpa abhimata-anekAntazAsana hai-vaha prasiddhase-pramANase athavA para-prasiddha ekAntase-bAdhita nahIM hai; jaba ki dUsaroMkA (kapila-sugatAdikakA) jo sarvathA nityavAdaanityavAdAdirUpa ekAnta abhimata ( iSTa ) hai vaha pratyakSapramANase hI nahIM kintu para-prasiddha anekAntase bhI bAdhita hai aura isalie una sarvathA ekAntamatoMke nAyakoMmeMse koI bhI yukti-zAstrAvirodhivAk na honese nirdoSa evaM sarvajJa nahIM haiN|' sarvathaM kAntavAdI AptoMkA sveSTa pramANa-bAdhita tvanmatA'mRta-bAhyAnAM sarvathaikAnta-vAdinAm / AptAbhimAna-dagdhAnAM svaSTaM dRSTena bAdhyate / / 7 / / 'jo loga Apake matarUpI amRtase- anekAntAtmaka-vastutattvake pratipAdaka Agama ( zAsana ) se, jo ki duHkhanivRtti-lakSaNa paramAnandamaya mukti-sukhakA nimitta honese amRtarUpa hai-bAhya Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 7-8] devAgama haiM--use na mAnakara usase dvaSa rakhate haiM--, sarvathA ekAntavAdI haiM-svarUpa-pararUpa tathA vidhi-niSedharUpa sabhI. prakAroMse eka hI dharma nityatvAdiko mAnane evaM pratipAdana karanevAle haiM aura AptA'bhimAnase dagdha haiM-vastutaH Apta-sarvajJa na hote hue bhI 'hama Apta haiM' isa ahaMkArase bhune hue athavA jale hueke samAna haiM-,unakA jo apanA iSTa haiM-sarvathA ekAntAtmaka abhimata hai-vaha pratyakSa pramANase bAdhita hai--- pratyakSameM koI bhI vastu sarvathA nitya yA anityarUpa, sarvathA eka yA anekarUpa, sarvathA bhAva yA abhAvarUpa ityAdi najara nahIM AtI-athavA yoM kahiye ki pratyakSa-siddha anekAntAtmaka vastu-tattvake sAtha sAkSAt virodhako liye hue honeke kAraNa amAnya hai|' sarvathaikAnta-raktoMke zubhA'zubhakarmAdika nahIM banate kuzalA'kuzalaM karma paralokazca na avacit / ekAnta-graha-rakteSu nAtha sva-para cairiSu / / 8 / / 'jo loga ekAntake grahaNa-svIkaraNama Asakta haiM, athavA ekAntarUpa grahake vazIbhUta hue usIke raMgame raMge haiM--sarvathA ekAnta-pakSake pakSapAtI evaM bhakta bane hue haiM aura anekAntako nahIM mAnate, vastuMmeM aneka guNa-dharmoM (antoM) ke hote hue bhI use eka hI guNa-dharma ( anta ) rUpa aMgIkAra karate haiM-( aura isIse ) jo sva-parake bairI haiM-dUsaroMke siddhAntoMkA virodha kara unhoMke zatru nahIM, kintu apane eka siddhAntase apane dUsare siddhAntoMkA virodha kara aura isa taraha apane kisI bhI siddhAntako pratiSThita karane meM samartha na hokara apane bhI zatru bane hue haiM-, unameMse prAyaH kisIke bhI yahA~ athavA kisIke bhI matameM, he vIra bhagavan ! na to koI zubha karma banatA hai, na azubha karma, na paraloka ( anya janma ) banatA hai aura ( cakArase ) yaha loka Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 samantabhadra-bhAratI [pariccheda 1 ( janma ) bhI nahIM banatA, zubha-azubha karmoMkA phala bhI nahIM banatA aura na bandha tathA mokSa hI banate haiM-kisI bhI tattva athavA padArthakI samyak vyavasthA nahIM baitthtii| aura isa taraha unakA mata pratyakSase hI bAdhita nahIM, balki apane iSTase apane iSTakA bhI bAdhaka hai|' vyAkhyA--vAstavameM pratyeka vastu anekAntAtmaka hai-usameM aneka anta-dharma, guNa-svabhAva, aMga athavA aMza haiN| jo manuSya kisI bhI vastuko eka taraphase dekhatA hai--usake eka hI antadharma athavA guNa-svabhAvapara dRSTi DAlatA hai--vaha usakA samyagdraSTA ( use ThIka taurase dekhane-pahacAnanevAlA ) nahIM kahalA sktaa| samyagdraSTA honeke liye use usa vastuko saba orase dekhanA cAhiye aura usake saba antoM, aMgoM, dharmoM athavA svabhAvoMpara najara DAlanI cAhiye / sikkeke eka hI mukhako dekhakara sikkekA nirNaya karanevAlA usa sikkeko dUsare mukhase par3A dekhakara vaha sikkA nahIM samajhatA aura isaliye dhokhA khAtA hai| isIse anekAntadRSTiko samyagdRSTi aura ekAntadRSTiko mithyAdRSTi kahA hai| jo manuSya kisI vastuke eka hI anta, aMga, dharma athavA guNa-svabhAvako dekhakara use usa hI svarUpa mAnatA hai-dUsare rUpa svIkAra nahIM karatA-aura isa taraha apanI ekAnta-dhAraNA banA letA hai aura use hI jaise taise pUSTa kiyA karatA hai, usako 'ekAnta-graharakta', ekAntapakSapAtI athavA sarvathA ekAntavAdI kahate haiN| aise manuSya hAthIke svarUpakA vidhAna karanevAle janmAndha puruSoMkI taraha ApasameM lar3ate-jhagar3ate haiM aura eka dUsarese zatrutA dhAraNa karake jahA~ parake bairI banate haiM vahA~ apaneko hAthIke 1. anekAntAtmadRSTiste satI zUnyo viparyayaH / tataH sarva mRSoktaM syAttadayuktaM svaghAtataH // -svayambhUstotra Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 8 ] devAgama 11 viSaya meM ajJAnI rakhakara apanA bhI ahita sAdhana karanevAle tathA kabhI bhI hAthIse hAthIkA kAma lene meM samartha na ho sakanevAle una janmAndhoM kI taraha, apaneko vastusvarUpa se anabhijJa rakhakara apanA bhI ahita sAdhana karate haiM aura apanI mAnyatAko chor3e athavA usakI upekSA kiye binA kabhI bhI usa vastuse usa vastukA ThIka kAma lene meM samartha nahIM ho sakate aura ThIka kAma leneke liye mAnyatAko chor3ane athavA usakI upekSA karanepara svasiddhAntavirodhI Thaharate haiM; isa taraha donoM hI prakAra se ve apane bhI vairI hote hai / nIce eka udAharaNa dvArA isa bAtako aura bhI spaSTa karake batalAyA jAtA haiM eka manuSya kisI vaidyako eka rogIpara kucalekA prayoga karatA huA dekhatA hai aura yaha kahate hue bhI sunatA hai ki 'kucalA jIvanadAtA hai, rogako nazAtA hai aura jIvanI zaktiko bar3hAtA hai / ' sAtha hI, vaha yaha bhI anubhava karatA hai ki vaha rogI kucale - ke khAnese acchA tandurusta tathA hRSTa-puSTa ho gayA / isaparase vaha apanI yaha ekAnta dhAraNA banA letA hai ki kucalA jIvanadAtA haiM, roga nazAtA hai aura jIvanI zaktiko bar3hAkara manuSyako hRSTapuSTa banAtA hai' / use mAlUma nahIM ki kucalemeM mAranekA-jIvanako naSTa kara denekA - bhI guNa hai, aura usakA prayoga saba rogoM tathA saba avasthAoMmeM samAnarUpase nahIM kiyA jA sakatA; na use mAtrAkI ThIka khabara hai, aura na yahI patA hai ki vaha vaidya bhI kucaleke dUsare mArakaguNase paricita thA, aura isaliye jaba vaha use jIvanI zaktiko bar3hAneke kAma meM lAtA thA taba vaha dUsarI davAiyoMke sAtha meM usakA prayoga karake usakI mAraka zaktiko dabA detA thA athavA use una jIva-jantuoMke ghAtake kAma meM letA thA jo rogI ke zarIra meM jIvanI zaktiko naSTa kara rahe hoM / aura isaliye vaha manuSya apanI usa ekAnta dhAraNAke anusAra aneka rogiyoM ko kucalA detA hai tathA jaldI acchA karanekI dhuna meM Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 samantabhadra-bhAratI [ pariccheda 1 adhika mAtrAmeM bhI de detA hai| natIjA yaha hotA hai ki ve rogI mara jAte haiM yA adhika kaSTa tathA vedanA uThAte haiM aura vaha manuSya kucalekA ThIka prayoga na jAnakara usakA mithyA prayoga karaneke kAraNa daNDa pAtA hai, tathA kabhI svayaM kucalA khAkara apanI prANahAni bhI kara DAlatA hai / isa taraha kucaleke viSaya meM ekAnta Agraha rakhanevAlA jisa prakAra sva-para-vairI hotA hai usI prakAra dUsarI vastuoMke viSaya meM bhI ekAnta haTha pakar3anevAloM ko sva-para-vairI samajhanA cAhiye / saca pUchiye to jo anekAntake dvaSI haiM ve apane ekAntake bhI dveSI haiM; kyoMki anekAntake binA ve ekAntako pratiSThita nahIM kara sakate - anekAntake binA ekAntakA astitva usI taraha nahIM bana sakatA jisa taraha ki sAmAnyake binA vizeSakA yA dravya ke binA paryAyakA astitva nahIM banatA / sAmAnya aura vizeSa, astitva aura nAstitva tathA nityatva aura anityatva dharma jisa prakAra paraspara meM avinAbhAva- sambandhako liye hue haiMekake binA dUsarekA sadbhAva nahIM banatA -- usI prakAra ekAnta aura anekAnta meM bhI paraspara avinAbhAva - sambandha hai / ye saba sapratipakSadharma eka hI vastumeM paraspara apekSAko lie hue hote haiM / udAharaNa ke taurapara anAmikA aMgulI choTI bhI hai aura bar3I bhI kaniSThAse vaha bar3I hai aura madhyamAse choTI hai / isa taraha anAmikAmeM choTApana aura bar3Apana donoM dharma sApekSa haiM, athavA choTI hai aura choTI nahIM hai aise choTepanake astitva aura nAstitvarUpa do avinAbhAvI dharma bhI usameM sApekSarUpase pAye jAte haiM- apekSAko chor3a denepara donoMmeMsa koI bhI dharma nahIM banatA / isI prakAra nadIke pratyeka taTameM isa pArapana aura usa pArapanake donoM dharmaM hote haiM aura ve sApekSa honese hI avirodharUpa rahate haiM / jo dharma eka hI vastumeM paraspara apekSAko liye hue hote haiM ve apane aura dUsareko upakArI ( mitra ) hote haiM aura apanI tathA Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 8 ] devAgama dusarekI sattAko banAye rakhate haiN| aura jo dharma paraspara apekSAko liye hue nahIM hote ve apane aura dUsareke apakArI ( zatru ) hote haiM--sva-para-praNAzaka hote haiM, aura isaliye na apanI sattAko kAyama rakha sakate haiM aura na duusrekii| isIse svAmI samantabhadrane apane svayaMbhUstotrameM bhI "mithA'napekSAH sva-para-praNAzinaH" "parasparekSA sva-paropakAriNaH" ina vAkyoMke dvArA isI siddhAntakI spaSTa ghoSaNA kI hai| Apa nirapekSa nayoMko mithyA aura sApekSa nayoMko samyak batalAte haiM / Apake vicArase nirapekSa nayoMkA viSaya arthakriyAkArI na honese avastu hai aura sApekSa nayoMkA viSaya arthakRt ( prayojanasAdhaka ) honese vastutattva hai', nirapekSa nayoMkA viSaya 'mithyA ekAnta' aura sApekSa nayoMkA viSaya 'samyak ekAnta' hai| aura yaha samyak ekAnta hI prastuta anekAntake sAtha avinAbhAvasambandhako liye hue hai / jo mithyA ekAntake upAsaka hote haiM unheM hI 'ekAntagraharavata' kahA gayA hai, ve hI 'sarvathA ekAntavAdI' kahalAte haiM aura unheM hI yahA~ 'svaparavairI' samajhanA cAhiye / jo samyak ekAntake upAsaka hote haiM unheM 'ekAntagraharakta' nahIM kahate, unakA netA 'syAt' pada hotA hai, ve usa ekAntako kathaMcit rUpase svIkAra karate haiM, isaliye usameM sarvathA Asakta nahIM hote aura na pratipakSa-dharmakA virodha athavA nirAkaraNa hI karate haiMsApekSAvasthAmeM vicArake samaya pratipakSa-dharmakI apekSA na honese usake prati eka prakArakI upekSA to hoto hai kintu usakA virodha athavA nirAkaraNa nahIM hotaa| aura isIse ve 'sva-para-vairI' nahIM kahe jA sakate / ataH svAmI samantabhadrakA yaha kahanA bilkula ThIka hai ki 'jo ekAntagraharakta hote haiM ve svaparavairI hote haiN|' 1. nirapekSA nayA mithyAH sApekSA vastu te'rthakRt // -devAgama 108 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI [ pariccheda 1 aba dekhanA yaha hai ki aise sva-para-vairI ekAntavAdiyoMke matameM zubha-azubha-karma, karmaphala,-sukha-duHkha, janma-janmAntara (lokaparaloka ) aura bandha-mokSAdikI vyavasthA kaise nahIM bana sktii| bAta bilkula spaSTa hai, ye saba vyavasthAe~ cU~ki anekAntAzrita haiM-anekAntake Azraya binA ina paraspara viruddha mAlUma par3anevAlo sApekSa avasthAoMko koI svatantra sattA athavA vyavasthA nahIM bana sakato- isaliye jo anekAntake varI haiM-anekAntasiddhAntase dveSa rakhate haiM-unake yahA~ ye saba vyavasthAeM sughaTita nahIM ho sakatI / anekAntake pratiSedhase krama-akramakA pratiSedha ho jAtA hai; kyoMki krama-akramakI anekAntake sAtha vyApti hai| jaba anekAnta hI nahIM taba krama-akramakI vyavasthA kaise bana sakatI hai ? arthAt dravyake abhAvameM jisa prakAra guNa-paryAyakI aura vRkSake abhAvameM zIzama, jAmana, nIma, AmrAdikI koI vyavasthA nahIM bana sakatI usI prakAra anekAntake abhAvameM krama-akramakI bhI vyavasthA nahIM bana sktii| krama-akramakI vyavasthA na bananese arthakriyAkA niSedha ho jAtA hai; kyoMki arthakriyAkI krama-akramake sAtha vyApti hai| aura arthakriyAke abhAvameM karmAdika nahIM bana sakate--karmAdikakI arthakriyAke sAtha vyApti hai| jaba zubhaazubha-karma hI nahIM bana sakate taba unakA phala sukha-duHkha, phalabhogakA kSetra janma-janmAtara (loka-paraloka ) aura karmose ba~dhane tathA chUTanekI bAta to kaise bana sakatI hai ? sArAMza yaha ki anekAntake Azraya binA ye saba zubhA'zubha-karmAdika nirAzrita ho jAte haiM, aura isalie sarvathA nityatvAdi ekAntavAdiyoMke matameM inakI koI ThIka vyavasthA nahIM bana sktii| ve yadi inheM mAnate haiM aura tapazcaraNAdike anuSThAna-dvArA satkarmoMkA arjana karake unakA satphala lenA cAhate haiM athavA karmoMse mukta honA cAhate haiM to ve apane isa iSTako anekAntakA virodha karake bAdhA pahu~cAte haiM, aura isa taraha bhI apaneko sva-para-vairI siddha karate haiN| . Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 9] devAgama vastutaH anekAnta, bhAva-abhAva, nitya-anitya, bheda-abheda Adi ekAntanayoMke virodhako miTAkara, vastutattvakI samyak-vyavasthA karanevAlA hai; isIse loka-vyavahArakA samyak pravartaka hai--binA anekAntakA Azraya liye lokakA vyavahAra ThIka banatA hI nahIM, aura na parasparakA vaira-virodha hI miTa sakatA hai| isIliye anekAntako paramAgamakA bIja aura lokakA advitIya guru kahA gayA hai---vaha saboMke liye sanmArga-pradarzaka hai / jainI nItikA bhI vahI mUlAdhAra hai| jo loga anekAntakA sacamuca Azraya lete haiM ve kabhI sva-para-vairI nahIM hote, unase pApa nahIM banate, unheM ApadAe~ nahIM satAtIM, aura ve lokameM sadA hI unnata udAra tathA jayazIla bane rahate haiN| bhAvakAntakI sadoSatA bhAvaikAnte padArthAnAmabhAvAnAmapahnavAt / sarvAtkamanAdyantamasvarUpamatAvakam / / 9 / / '(he vIra bhagavan ! ) yadi padArthoMke bhAva ( astittva ) kA ekAnta mAnA jAya--yaha kahA jAya ki saba padArtha sarvathA sat rUpa hI haiM, asat ( nAstitva ) rUpa kabhI koI padArtha nahIM hai-- to isase abhAva padArthoMkA--prAgabhAva, pradhvaMsAbhAva, anyonyAbhAva aura atyantAbhAvarUpa vastu-dharmoMkA--lopa ThaharatA hai, aura ina vastu-dharmoMkA lopa karanese vastutatva ( sarvathA ) anAdi, ananta, sarvAtmaka aura asvarUpa ho jAtA hai, jo ki ApakA iSTa nahIM hai-pratyakSAdike viruddha honese ApakA mata nahIM hai|' (kisa abhAvakA lopa karanese kyA ho jAtA athavA kyA doSa AtA hai, usakA spaSTIkaraNa Age kiyA gayA hai ) 1. nIti-virodha-dhvaMsI lokavyavahAravartakaH samyak / paramAgamasya bIjaM bhuvanaikagurujayatyanekAntaH / / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI [pariccheda 1 prAgabhAva-pradhvaMsAbhAvake vilopameM doSa kArya-dravyamanAdi syAtprAgabhAvasya nilave / pradhvaMsasya ca dharmasya pracyave'nantatAM vrajet // 10 // 'prAgabhAvakA yadi lopa kiyA jAya-kAryarUpa dravyakA apane utpAdase pahale usa kAryarUpameM abhAva thA, isa bAtako na mAnA jAya-to vaha kAryarUpa dravya-ghaTAdika athavA zabdAdikaanAdi ThaharatA hai-aura anAdi vaha hai nahIM, eka samaya utpanna huA, yaha bAta pratyakSa hai / yadi pradhvaMsa dharmakA lopa kiyA jAyakAryadravyameM apane usa kAryarUpase vinAzakI zakti hai aura isalie vaha bAdako kisI samaya pradhvaMsAbhAvarUpa bhI hotA hai, isa bAtako yadi na mAnA jAya-to vaha kAryarUpa dravya-ghaTAdika athavA zabdAdika-anantatA-avinAzitAko prApta hotA hai-aura avinAzI vaha hai nahIM, yaha pratyakSa siddha hotA hai, pratyakSameM ghaTAdika tathA zabdAdika kAryokA vinAza hote dekhA jAtA hai| ataH prAgabhAva aura pradhvaMsAbhAvakA lopa karake kAryadravyako utpatti aura vinAza-vihIna sadAse eka hI rUpameM sthira ( sarvathA nitya ) mAnanA pratyakSa-virodhake doSase dUSita hai aura isalie prAgabhAva tathA pradhvaMsAbhAvakA lopa kisI taraha bhI samucita nahIM kahA jA sakatA / ina abhAvoMko mAnanA hI hogaa|' anyo'nyAbhAva-atyantAbhAvake vilopame doSa sarvAtmakaM tadekaM syAdanyA'poha-vyatikrame / anyatra samavAye na vyapadizyeta sarvathA / / 11 / / 'yadi anyA'pohakA-anyonyAbhAvarUpa padArthakA-vyatikrama kiyA jAya-vastuke eka rUpakA dUsare rUpameM athavA eka vastukA dUsarI vastumeM abhAva hai, isa bAtako na mAnA jAya to vaha Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 11] devAgama pravAdiyoMkA vivakSita apanA-apanA iSTa eka tattva ( aniSTatattvoM kA bhI usameM sadbhAva honese ) abhedarUpa sarvAtmaka ThaharatA haiaura isalie usakI alagase koI vyavasthA nahIM bana sktii| yadi atyantAbhAvakA lopa kiyA jAya-eka dravyakA dUsare dravyameM sarvathA abhAva hai, isako na mAnA jAya-to eka dravyakA dUsaremeM samavAya-sambandha ( tAdAtmya ) svIkRta hotA hai aura aisA honepara yaha cetana hai, yaha acetana hai ityAdi rUpase usa eka tattvakA sarvathA bhedarUpase koI vyapadeza ( kathana ) nahIM bana sktaa|' abhAvaikAntakI sadoSatA abhAvaikAnta-pakSe'pi bhAvA'panhava-vAdinAm / bodha-vAkyaM pramANaM na kena sAdhana-dUSaNam / / 12 / / 'yadi abhAvaikAntapakSako svIkAra kiyA jAya-yaha mAnA jAya ki sabhI padArtha sarvathA asat-rUpa haiM to isa prakAra bhAvoMkA sarvathA abhAva kahanevAloMke yahA~ ( matameM ) bodha ( jJAna) aura vAkya (Agama ) donoMkA hI astitva nahIM banatA aura donoMkA astitva na bananese ( svArthAnumAna, parArthAnumAna Adike rUpameM ) koI pramANa bhI nahIM banatA; taba kisake dvArA apane abhAvaikAnta pakSakA sAdhana kiyA jA sakatA aura dUsare bhAvavAdiyoMke pakSameM dUSaNa diyA jA sakatA hai ?--svapakSa-sAdhana aura parapakSa-dUSaNa donoM hI ghaTita na honese abhAvaikAntapakSavAdiyoMke pakSakI koI siddhi athavA pratiSThA nahIM banatI aura vaha sadoSa ThaharatA hai; phalataH abhAvaikAntapakSake pratipAdaka sarvajJa evaM mahAn nahIM ho skte|' ubhaya aura avaktavya ekAntoMkI sadoSatA virodhAnnobhayakAtmyaM syAdvAda-nyAya-vidviSAm / avAcyataikAnte'pyuktirnA'vAcyamiti yujyate // 13 // Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI - [pariccheda 1 (bhAvaikAnta aura abhAvaikAnta donoMkI alaga-alaga mAnyatAmeM doSa dekhakara ) yadi bhAva aura abhAva donoMkA ekAtmya (ubhayaikAnta) mAnA jAya, to syAdvAda-nyAyake vidveSiyoMke yahA~una logoMke matameM jo astitva-nAstitvAdi sapratipakSa dharmoMmeM pArasparika apekSAko na mAnakara unheM svatantra dharmoke rUpameM svIkAra karate haiM aura isa taraha syAdvAda-nItike zatru bane hue haiM-vaha ekAtmya nahIM banatA; kyoMki usase virodha doSa AtA hai-bhAvaikAnta abhAvaikAntakA aura abhAvaikAnta bhAvaikAntakA sarvathA virodhI honese donoMmeM ekAtmatA ghaTita nahIM ho sktii|' '( bhAva, abhAva aura ubhaya tInoM ekAntoMkI mAnyatAmeM doSa dekhakara ) yadi avAcyatA ( avaktavya ) ekAntako mAnA jAya-yaha kahA jAya ki vastutattva sarvathA avAcya (anirvacanIya yA avaktavya ) hai-to vastutattva 'avAcya' hai aisA kahanA bhI nahIM banatA-isa kahanese hI vaha 'vAcya' ho jAtA hai, 'avAcya' nahIM rahatA; kyoMki sarvathA avAcyakI mAnyatAmeM koI vacanavyavahAra ghaTita hI nahIM ho sktaa|' ukta ekAntoMkI nirdoSa vidhi-vyavasthA kathaJcitte sadeveSTaM kathaJcidasadeva tat / tathobhayamavAcyaM ca naya-yogAnna sarvathA // 14 // '( syAdvAda-nyAyake nAyaka he vIra bhagavan ! ) Apake zAsanameM vaha vastutattva kathaJcit ( kisI prakArase ) sat-rUpa hI hai, kathaJcit asat-rUpa hI hai, kathaJcit ubhayarUpa hI hai, kaJcit avaktavyarUpa hI hai (cakArase) kathaJcit sat aura avaktavya, rUpa ho hai; kathaJcit asata aura avaktavyarUpa hI hai, kathaJcit sadasat aura avaktavyarUpa hI hai; aura yaha saba nayoMke yogase hai-vaktAke abhiprAya-vizeSako lie hue jo saptabhaMgAtmaka naya Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 13, 14 ] devAgama vikalpa haiM unakI vivakSAse athavA dRSTise hai - sarvathArUpase nahIMnayadRSTiko chor3akara sarvathArUpameM athavA sarvaprakArase ekarUpa meM koI bhI vastutattva vyavasthita nahIM hotA / ' sat-asat - mAnyatAkI nirdoSa vidhi sadeva sarvaM ko necchetsvarUpAdi-catuSTayAt / asadeva viparyAsAnna cenna vyavatiSThate || 15 || 19 ---- ' ( he vIra jina ! ) aisA kauna hai jo sabako - cetanaacetanako, dravya - paryAyAdiko bhrAnta-abhrAntako athavA svayaMke lie iSTa-aniSTako - svarUpAdicatuSTaya kI dRSTise - svadravya, svakSetra, svakAla aura svabhAvakI apekSAse - sat rUpa hI, aura pararUpAdicatuSTayako dRSTise - paradravya, parakSetra, parakAla aura parabhAvakI apekSAse -asat rUpa hI aMgIkAra na kare ? - koI bhI laukikajana, parIkSaka, syAdvAdI, sarvathA ekAntavAdI athavA sacetana prANI aisA nahIM hai, jo pratItikA lopa karanemeM samartha na honeke kAraNa isa bAtako na mAnatA ho / yadi ( svayaM pratIta karatA huA bhI kunayake vaza viparItabuddhi athavA durAgrahako prApta huA ) koI aisA nahIM mAnatA hai to vaha ( apane kisI bhI iSTa-tattva meM ) avasthita athavA vyavasthita nahIM hotA haiusakI koI bhI tattvavyavasthA nahIM bntii| kyoMki svarUpake grahaNa aura pararUpake tyAgakI vyavasthAse hI vastumeM vastutvakI vyavasthA sughaTita hotI hai, anyathA nahIM / svarUpakI taraha yadi pararUpase bhI kisIko sat mAnA jAya to cetanAdike acetanatvAdikA prasaMga AtA hai / aura pararUpakI taraha yadi svarUpase bhI asat mAnA jAya, to sarvathA zUnyatAkI Apatti khar3I hotI hai / athavA jisa rUpase sattva hai usI rUpase asattvako aura jisa rUpase asattva hai usI rUpase sattvako mAnA jAya, to kucha bhI Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 samantabhadra-bhAratI [ pariccheda 1 ghaTita nahIM hotaa| ataH anyathA mAnane meM tattva yA vastukI koI vyavasthA banatI hI nahIM, yaha bhArI doSa upasthita hotA hai|' ubhaya tathA avaktavyakI nirdoSa mAnyatAmeM hetu kramArpita-dvayAd dvaitaM sahA'vAcyamazaktitaH / avaktavyottarAH zeSAstrayo bhaGgAH svahetutaH // 16 // 'vastutattva kathaJcit krama-vivakSita sva-para-catuSTayakI apekSA dvaita-( ubhaya ) rUpa-sadasadrUpa athavA astitvanAstitvarUpa-hai aura kathaJcit yugapat vivakSita sva-paracatuSTayako apekSA kathanameM vacanakI azakti-asamarthatAke kAraNa avaktavyarUpa hai| ( ina cAroMke atirikta ) sat, asat aura ubhayake uttarameM avaktavyako lie hue jo zeSa tIna bhaMgasadavaktavya, asadavaktavya aura ubhayAvaktavya-haiM ve ( bhI ) apaneapane hetuse kathaJcit rUpameM sughaTita haiM-arthAt vastutattva yadyapi svarUpAdi-catuSTayakI apekSA kathaJcit astirUpa hai tathApi yugapat sva-para-catuSTayakI apekSA kahA na jA sakaneke kAraNa avaktavyarUpa bhI hai aura isalie syAdastyavaktavyarUpa hai; isI taraha syAnnAstyavaktavya aura syAdasti-nAsti-avaktavya ina do bhaMgoMko bhI jAnanA caahie|' ___ astitvadharma nAstitvake sAtha avinAbhAvI astitvaM pratiSedhyenAvinAbhAvyeka-dharmiNi / vizeSaNatvAtsAdhayaM yathA bheda-vivakSayA // 17 // eka dharmomeM astitvadharma nAstitvadharmake sAtha avinAbhAvI hai-nAstitvadharmake binA astitvadharma nahIM banatA-kyoMki vaha vizeSaNa hai-jo vizeSaNa hotA hai vaha apane pratiSedhyake (pratipakSadharmake) sAtha avinAbhAvI hotA hai jaise ki (hetu-prayogameM) sAdharmya Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 kArikA 16, 17 ] devAgama ( anvaya-hetu ) bheda-vivakSA ( vaidharmya athavA vyatireka hetu ) ke sAtha avinAbhAva-sambandhako lie rahatA hai-vyatireka (vaidharmya ) ke binA anvaya ( sAdharmya ) aura anvayake binA vyatireka ghaTita nahIM hotaa| nAstitvadharma astitvake sAtha avinAbhAvI nAstitvaM pratiSedhyenAvinAbhAvyekadharmiNi / vizeSaNatvAdvaidhaya yathA'bheda-vivakSayA // 18 // ( isI taraha ) eka dharmImeM nAstitvadharma apane pratiSedhya( astitva ) dharmake sAtha avinAbhAvI hai-astitvadharmake binA vaha nahIM banatA-kyoMki vaha vizeSaNa hai-jo vizeSaNa hotA hai vaha apane pratiSedhya ( pratipakSa ) dharmake sAtha avinAbhAvI hotA hai-jaise ki ( hetu-prayogameM) vaidharmya ( vyatireka hetu ) abhedavivakSA ( sAdharmya yA anvaya-hetu ) ke sAtha avinAbhAva sambandhako lie rahatA hai-anvaya ( sAdharmya ) ke binA vyatireka ( vaidharmya ) aura vyatirekake binA anvaya ghaTita hI nahIM hotaa|' zabdagocara-vizeSya vidhi-niSedhAtmaka vidheyapratiSedhyAtmA vizeSyaH zabdagocaraH / sAdhyadharmoM yathA heturahetuzcApyapekSayA // 19 // 'jo vizeSya ( dharmI yA pakSa ) hotA hai vaha vidheya tathA pratiSedhya-svarUpa hotA hai-vidhirUpa astitvadharma aura niSedharUpa nAstitvadharma donoMko apanA viSaya kiye rahatA hai; kyoMki vaha zabdakA viSaya hotA hai-jo-jo zabdakA viSaya hotA hai vaha saba vizeSya vidheya-pratiSedhyAtmaka haA karatA hai| jaise ki sAdhyakA jo dharma eka vivakSAse hetu ( sAdhana ) rUpa hotA hai vaha dUsarI vivakSAse ahetu ( asAdhana ) rUpa bhI hotA hai| udAharaNake lie sAdhya Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI [ pariccheda 1 jaba agnimAn hai to dhUma usakA sAdhana-anumAna-dvArA use siddha karane meM samarthaM-hotA hai aura sAdhya jaba jalavAn hai to dhUma usakA asAdhana--anumAna-dvArA use siddha karane meM asamarthahotA hai| isa taraha dhUmameM jisa prakAra hetutva aura ahetutva donoM dharma haiM usI prakAra jo koI bhI zabdagocara vizeSya hai vaha saba astitva aura nAstitva donoM dharmoko sAthameM lie hue hotA hai|' zeSa bhaMga bhI naya-yogase avirodharUpa zeSabhaMgAzca netavyA yathokta-naya-yogataH / na ca kazcidvirodho'sti munIndra ! tava zAsane // 20 // _ 'zeSa bhaMga jo avaktavya, astyavaktavya, nAstyavaktavya aura asti-nAstyavaktavya haiM ve bhI yathokta nayake yogase netavya haiMpahale tIna bhaMgoMko jisa prakAra 'vizeSaNatvAt hetuse apane pratipakSIke sAtha avinAbhAvasambandhako lie hue udAharaNa-sahita batalAyA gayA hai usI prakAra ye zeSa bhaMga bhI jAnane athavA yojanA kiye jAneke yogya haiN| ( ina bhaMgoMkI vyavasthA ) he munIndra-jIvAdi tattvoMke yAthAtmyakA manana karanevAle muniyoMke svAmI vIrajinendra !-Apake zAsana ( mata ) meM koI bhI virodha ghaTita nahIM hotA hai kyoMki vastu anekAntAtmaka hai / ' vastukA arthakriyAkAritva kaba banatA haievaM vidhi-niSedhAbhyAmanavasthitamarthakRt / . neti cenna yathA kArya bahirantarUpAdhibhiH / / 21 / / 'isa prakAra vidhi-niSedha-dvArA jo vastu avasthita (avadhArita) nahIM hai-sarvathA astitvarUpa yA sarvathA nAstitvarUpase nirdhArita Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 20, 21] devAgama 23 evaM parigRhIta nahIM hai-vaha artha-kriyAkI karanevAlI hotI hai| yadi aisA nahIM mAnA jAya to bAhya aura antaraMga kAraNoMse kAryakA niSpanna honA jo mAnA gayA hai vaha nahIM banatA-sarvathA sat-rUpa yA sarvathA asat-rUpa vastu artha-kriyA karane meM asamartha hai, cAhe kitane bhI kAraNa kyoM na mileM, aura artha-kriyAke abhAvameM vastutaH vastutva banatA hI nhiiN|' dharma-dharmameM arthabhinnatA aura dharmokI mukhya-gauNatA dharma dharma'nya evArtho dharmiNo'nanta-dharmiNaH / aGgitve'nyatamAntasya zeSAntAnAM tada(dA)GgatA // 22 / / 'anantadharmA dharmoke dharma-dharmameM anya hI artha saMnihita haidharmIkA pratyeka dharma eka jude hI prayojanako lie hue hai| una dharmoM se kisI eka dharmake aGgI ( pradhAna ) honepara zeSa dharmokI usake athavA usa samaya aGgatA ( apradhAnatA ) ho jAtI haiparizeSa saba dharma usake aGga athavA usa samaya apradhAna rUpase vivakSita hote haiN| ukta bhaMgavatI prakriyAkI ekA'nekAdivikalpoMmeM bhI yojanA ekA'neka-vikalpAdAvRttaratrApi yojayet / prakriyAM bhaGginImenAM nayanaya-vizAradaH // 23 // ____ 'jo naya-nipuNa hai vaha ( vidhi niSedhameM prayukta ) isa bhaMgavatI (saptabhaGgavatI) prakriyAko Age bhI eka-aneka jaise vikalpAdikameM nayoMke sAtha yojita kare-jaise sampUrNa vastutattva kathaMcit ekarUpa hai, kathaMcit anekarUpa hai, kathaMcit ekA'nekarUpa hai, kathaMcit avaktavyarUpa hai, kathaMcit ekAvaktavyarUpa hai, kathaMcidanekAvaktavyarUpa hai aura kathaMcidekA'nekA'vaktavyarUpa hai| ekatvakA anekatvake sAtha aura anekatvakA ekatvake sAtha avinAbhAvasambandha hai, aura Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 samantabhadra-bhAratI [pariccheda 2 isaliye ekatvake binA anekatva aura anekatvake binA ekatva nahIM banatA; na vastutattva sarvathA ekarUpameM yA sarvathA anekarUpameM vyavasthita hI hotA hai, donoMmeM vaha anavasthita hai aura taba hI artha-kriyAkA kartA hai; ekatvAdi kisI ekadharmake pradhAna honepara dUsarA dharma apradhAna ho jAtA hai|' [isake Age advaitAdi ekAntapakSoMko lekara, unameM doSa dikhalAte hue, vastu-vyavasthAke anukUla viSayakA spaSTIkaraNa kiyA jaaygaa|] iti devAgamAptamImAMsAyAM prathamaH paricchedaH / dvitIyapariccheda advata-ekAntakI sadoSatA advaitaikAnta-pakSe'pi dRSTo bhedo virudhyate / kArakANAM kriyAyAzca naikaM svasmAtprajAyate // 24 // 'yadi advaita ekAntakA pakSa liyA jAya-yaha mAnA jAya ki vastutattva sarvathA duI ( dvitIyatA ) se rahita eka hI rUpa hai to kArakoM aura kriyAoMkA jo bheda ( nAnApana ) pratyakSapramANase jAnA jAtA athavA spaSTa dikhAI denevAlA lokaprasiddha ( satya ) hai vaha virodhako prApta hotA ( mithyA ThaharatA ) haikartA, karma, karaNAdi-rUpase jo sAta kAraka apane asaMkhya tathA ananta bhedoMko liye hue haiM unakA vaha bheda-prabheda nahIM banatA aura na kriyAoMkA calanA-ThaharanA, upajanA-vinazanA, pacAnAjalAnA, sakoDanA-pasAranA, khAnA-pInA aura dekhanA-jAnanA Adi | Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 24 ] devAgama rUpa koI vikalpa hI banatA hai; phalataH sArA loka-vyavahAra bigar3a jAtA hai| ( yadi yaha kahA jAya ki jo eka hai vahI vibhinna kArakoM tathA kriyAoMke rUpameM pariNata hotA hai to yaha kahanA ThIka nahIM hai; kyoMki ) jo koI eka hai-sarvathA akelA evaM asahAya hai-vaha apanese hI utpanna nahIM hotaa|-uskaa usa rUpameM janaka aura janmakA kAraNAdika dUsarA hI hotA hai, dUsareke astitva evaM nimittake binA vaha svayaM vibhinna kArakoM tathA kriyAoMke rUpameM pariNata nahIM ho sktaa| karma-phalAdikA koI bhI dvaita nahIM banatA karma-dvaitaM phala-dvaitaM loka-dvaitaM ca no bhavet / vidyA'vidyA-dvayaM na syAdbandha-mokSa-dvayaM tathA / / 25 // '( sarvathA advata siddhAntake mAnanepara ) karma-dvaita-zubhaazubha karmakA jor3A, phala-dvata-puNya-pAparUpa acche-bure phalakA jor3A aura loka-dvaita-phala bhoganeke sthAnarUpa ihaloka paralokakA jor3A-nahIM bntaa| ( isI taraha ) vidyA-avidyAkA dvaita ( jor3A ) tathA bandha-mokSakA dvata ( jor3A ) bhI nahIM bntaa| ina dvatoM ( jor3oM) meM se kisI bhI dvaitake mAnanepara sarvathA advata kA ekAnta bAdhita hotA hai / aura yadi pratyeka jor3ekI kisI eka vastukA lopakara dUsaro vastukA hI grahaNa kiyA jAya to usa dUsarI vastuke bhI lopakA prasaMga AtA hai; kyoMki ekake binA dUsarIkA astitva nahIM banatA, aura isa taraha bhI sAre vyavahArakA lopa ThaharatA hai|' hetu Adise advaita-siddhi meM dvaitApatti hetoradvaita-siddhizcedvaitaM syAddha tu-saadhyyoH| hetunA cedvinA siddhidvaitaM vAGmAtrato na kim // 26 // Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 samantabhadra-bhAratI [ pariccheda 2 ' ( isake sivAya yaha prazna paidA hotA hai ki atI siddhi kisI hetuse kI jAtI hai yA binA kisI hetuke vacanamAtrase ho ?uttarameM ) yadi yaha kahA jAya ki advaitakI siddhi hetuse kI jAtI hai to hetu ( sAdhana ) aura sAdhya dokI mAnyatA honese dvatApatti khar3I hotI hai - sarvathA adva etakA ekAnta nahIM rahatA - aura yadi binA kisI hetuke hI siddhi kahI jAtI hai to kyA vacanamAtrase dvaitApatti nahIM hotI ? - sAdhya advaita aura vacana, jisake dvArA sAdhyakI siddhiko ghoSita kiyA jAtA hai, donoMke astitva se advaitatA nahIM rahatI / aura yaha bAta to banatI hI nahIM ki jisakA svayaM astitva na ho usake dvArA kisI dUsareke astitvako siddha kiyA jAya athavA usakI siddhikI ghoSaNA kI jAya / ataH advaita ekAntakI kisI taraha bhI siddhi nahIM banatI, vaha kalpanAmAtra hI raha jAtA hai / ' dvaita ke binA advaita nahIM hotA advaitaM na binA dvaitAdaheturiva hetunA | saMjJanaH pratiSedho na pratiSedhyAdRte kvacit ||27|| ( eka bAta aura bhI batalA denekI hai aura vaha yaha ki ) dvaita binA advaita usI prakAra nahIM hotA jisa prakAra ki hetuke binA ahetu nahIM hotA; kyoMki kahIM bhI saMjJIkA - nAmavAlekApratiSedha pratiSedhyake binA -- jisakA niSedha kiyA jAya usake astitva- binA - nahIM banatA - dvaita zabda eka saMjJI hai aura isaliye usake niSedharUpa jo advaita zabda hai vaha dva etake astitvako mAnyatA - binA nahIM banatA / ) [isa prakAra advaita ekAntakA pakSa lenevAle brahmAdva aita, saMvedanAaura zabdAta jaise mata sadoSa evaM bAdhita Thaharate haiM / ] : Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devAgama pRthaktva - ekAntakI sadoSatA / pRthaktvaikAnta-pakSe'pi pRthaktvAdapRthaktu tau / pRthaktvena pRthaktvaM syAdanekastho hyasau guNaH ||28|| kArikA 26, 27 ] ' ( advaita ekAnta meM doSa dekhakara ) yadi pRthakpanakA ekAntapakSa liyA jAya - yaha mAnA jAya ki vastutattva eka dUsarese sarvathA bhinna hai - to isameM bhI doSa AtA hai aura yaha prazna paidA hotA hai ki pRthaktva - guNase dravya aura guNa pRthak haiM yA apRthak ? yadi apRthak haiM taba to pRthaktvakA ekAnta hI na rahA- vaha bAdhita ho gayA aura yadi pRthaka haiM to pRthaktva nAmakA koI guNa hI nahIM banatA ( jise vaizeSikoMne guNoMkI 24 saMkhyA meM alagase ginAyA hai ) kyoMki vaha eka hote hue bhI anekoMmeM sthita mAnA gayA hai aura isakI koI pRthakaragati nahIM hai - pRthak rUpameM usakI sthiti na to dRSTa hai aura na svIkRta hai, ataH pRthak kahanepara usakA abhAva hI kahanA hogA / [ yaha kArikA vaizeSikoM tathA naiyAyikoMke pRthaktvakAnta pakSako lakSya karake kahI gayI hai, jo kramazaH 6 tathA 16 padArtha mAnate haiM aura unheM sarvathA eka dUsarese pRthak batalAte haiM / agalI kArikAmeM kSaNikAntavAdI bauddhoMke pRthaktvakAntapakSako sadoSa batalAyA jAtA hai / ] I 27 ekatva ke lopameM santAnAdika nahIM banate saMtAnaH samudAyazca sAdharmyaJca niraMkuzaH / pretya bhAvazca tat sarvaM na syAdekatva -nive ||29|| 'yadi ekatvakA sarvathA lopa kiyA jAya - sAmAnya, sAdRzya, tAdAtmya athavA sabhI paryAyoMmeM rahanevAle dravyatvako na mAnA jAya - to jo saMtAna, samudAya aura sAdharmya tathA pretyabhAva ( marakara paralokagamana ) niraMkuza hai-- nirbAdha rUpa se mAnA Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 samantabhadra-bhAratI [ pariccheda 2 jAtA hai-vaha saba nahIM banatA-arthAt kramabhAvI paryAyoMmeM jo uttarottara pariNAma-pravAharUpa anvaya hai vaha ghaTita nahIM hotA, rUpa-rasAdi jaise sahabhAvI dharmoM meM jo yugapat utpAda-vyayako liye hue ekatra avasthAnarUpa samudAya hai vaha bhI nahIM banatA, sahadharmiyoM meM samAna pariNAmakI jo ekatA hai vaha bhI nahIM banatI aura na marakara paralokameM jAnA athavA eka hI jIvakA dUsarA bhava yA zarIra dhAraNa karanA hI banatA hai| isI taraha bAlayuvA-vRddhAdi avasthAoMmeM eka hI jIvakA rahanA nahIM banatA aura (cakArase ) pratyabhijJAna-jaise sAdRzya tathA ekatvake jor3arUpa jJAna bhI nahIM bnte|' jJAnako jJeyase sarvathA bhinna mAnane meM doSa sadAtmanA ca bhinnaM cejjJAnaM jJeyAd dvidhA'pyasat / jJAnA'bhAve kathaM jJeyaM bahirantazca te dviSAma / / 30 // ( isI taraha ) jJAnako ( jo ki apane caitanyarUpase jJeyaprameyase pRthak hai ) yadi satsvarUpase bhI jJeyase pRthak mAnA jAyaastitvahIna svIkAra kiyA jAya-to jJAna aura jJeya donoMkA hI abhAva ThaharatA hai-jJAnakA abhAva to usake astitva-vihIna honese ho gayA aura jJeyakA abhAva jJAnAbhAvake kAraNa bana gayA; kyoMki jJAnakA jo viSaya ho use hI jJeya kahate haiM-jJAnake abhAvameM bAhya tathA aMtaraMga kisI bhI jJeyakA astitva ( he vIra jina ! ) Apase dveSa rakhanevAloMke yahA~-sarvathA pathaktvaikAntavAdI vaizeSikAdikoMke matameM-kaise bana sakatA hai ?-unake matase usakI koI bhI samIcIna vyavasthA nahIM bana sktii| vacanoMkoM sAmAnyArthaka mAnane meM doSa sAmAnyA'rthA giro'nyeSAM vizeSo nA'bhilaSyate / sAmAnyA'bhAvatasteSAM mRSaiva sakalA giraH // 31 // Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 29, 30 ] devAgama 'dUsaroMke yahA~-bauddhoMke matameM-bacana sAmAnyArthaka haiM; kyoMki unake dvArA ( unakI mAnyatAnusAra ) vizeSakAyAthAtmyarUpa svalakSaNakA-kathana nahIM banatA hai| ( vacanoMke mAtra sAmAnyArthaka honese ve koI vastu nahIM rahate-bauddhoMke yahA~ unheM vastu mAnA bhI nahIM gayA aura vizeSake abhAvameM sAmAnyakA bhI kahIM koI astitva nahIM banatA, aisI hAlatameM sAmAnyake bhI abhAvakA prasaMga upasthita hotA hai ) sAmAnyakA avasturUpa abhAva honese una ( bauddhoM) ke sampUrNa vacana mithyA hI Thaharate haiM-ve vacana bhI satya nahIM rahate jinheM ve satyarUpase pratipAdana karate haiN|' ubhaya tathA avaktavya ekAntoMkI sadoSatA virodhAnnobhayakAtmyaM syAdvAda-nyAya-vidviSAm / avAcyataikAnte'pyukti jvAcyamiti yujyate // 32 // '(advata aura pRthaktva donoM ekAntoMkI alaga-alaga mAnyatAmeM doSa dekhakara ) yadi advata ( ekatva ) aura pRthaktva donoMkA ekAtmya ( ekAnta ) mAnA jAya to syAdvAda-nyAyake vidveSiyoMke yahA~-una logoMke matameM jo advata pRthaktvAdi sapratipakSa dharmoM meM pArasparika apekSAko na mAnakara unheM svataMtra dharmo ke rUpameM svIkAra karate haiM aura isa taraha syAdvAda-nyAyake zatru bane hue haiM-vaha ekAtmya nahIM banatA ( usI prakAra jisa prakAra ki astitva-nAstitvakA ekAtmya nahIM banatA); kyoMki usase ( bandhyA-putrakI taraha ) virodha doSa AtA hai-advatakAMta pRthaktvaikAMtakA aura pRthaktvaikAMta advatakAMtakA sarvathA virodhI honese donoMmeM ekAtmatA ghaTita nahIM ho sktii|' __(advata, pRthaktva aura ubhaya tInoM ekAntoMkI mAnyatAmeM doSa dekhakara ) yadi avAcyatA ( avaktavyatA ) ekAntako mAnA jAya-yaha kahA jAya ki vastutattva ekatva yA pRthaktvake rUpameM savathA avAcya ( anirvacanIya yA avaktavya ) hai to vastutattva Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI [ pariccheda 2 'avAcya hai' aisA kahanA bhI nahIM banatA-isa kahanese hI vaha 'vAcya' ho jAtA hai, avAcya nahIM rahatA; kyoMki sarvathA 'avAcya' kI mAnyatAmeM koI vacana-vyavahAra ghaTita hI nahIM ho sktaa|' pRthaktva-ekatva ekAntIkA avastutva-vastutva anapekSye pRthaktvaikye hyavastu dvy-hetutH| tadevaikyaM pathaktvaM ca svabhedaiH sAdhanaM yathA / / 33 / / 'eka dUsareko apekSA na rakhanevAle pRthaktva aura ekatva ca ki hetudvayase avastu haiM-ekatva-nirapekSa honese pRthaktvakA aura pRthaktva-nirapekSa honese ekatvakA kahIM koI astitva nahIM banatAataH ekatva aura pRthaktva sApekSarUpameM virodhako prApta na honese usI prakAra vastatvako prApta hai jisa prakAra ki sAdhana (hetu )sAdhana apane pakSadharmatva, sapakSameM sattva aura vipakSase vyAvRttirUpa bhedoM tathA anvaya-vyatirekarUpa bhedoMke sAtha sApekSatAke kAraNa virodhako na rakhate hue vastutvako prApta hai|' ekatva-pRthaktva ekAntoMkI nirdoSavyavasthA satsAmAnyAtta sarvaikyaM pRthagdravyAdi-bhedataH / medA'bheda-vivakSAyAmasAdhAraNa-hetuvat / / 34 // '( yadi yaha kahA jAya ki ekatvake pratyakSa-bAdhita honeke kAraNa aura pRthaktvake sadAdyAtmakatAse bAdhita honeke kAraNa pratItikA nirviSayapanA hai taba saba padArtho meM ekatva aura pRthaktvako kaise anubhUta kiyA jA sakatA hai ? to yaha kahanA ThIka nahIM hai; kyoMki ) sattA-astitvameM-samAnatA honekI dRSTise to saba ( jIvAdi padArtha) eka haiM-isaliye ekatvakI pratItikA viSaya satsAmAnya honese vaha niviSaya nahIM hai aura dravyAdike bhedako dRSTise-dravya, guNa aura karmakI athavA dravya, kSetra, kAla aura Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 kArikA 33 ] devAgama bhAvakI judI-judI apekSAko lekara-saba ( jIvAdi padArtha ) pRthak haiM-isaliye pRthaktvakI pratItikA viSaya dravyAdi-bheda honese vaha niviSaya nahIM hai / jisa prakAra asAdhAraNa hetu abhedakI dRSTi se ekarUpa aura bhedakI dRSTise anekarUpa hai usI prakAra saba padArtho meM bhedako vivakSAse pRthaktva aura abhedako vivakSAse ekatva sughaTita hai| vivakSA tathA avivakSA satkI hI hotI hai vivakSA cAvivakSA ca vizeSye'nanta-dharmiNi / sato vizeSaNasyA'tra nA'satastaistadarthibhiH // 35 // '( yadi yaha kahA jAya ki vivakSA aura avivakSAkA viSaya to asatrUpa hai taba unake AdhArapara tattvakI vyavasthA kaise yukta ho sakatI hai to aisA kahanA ThIka nahIM hai; kyoMki ) anantadharmA vizeSyameM vivakSA tathA avivakSA jo kI jAtI hai vaha sat vizeSaNako hI kI jAtI hai asatkI nahIM aura yaha unake dvArA kI jAtI hai jo usa vizeSaNake arthI yA anarthI haiM--arthI vivakSA karatA hai aura anarthI avivkssaa| jo sarvathA asat hai usake viSayameM kisIkA arthIpanA yA anarthIpanA banatA hI nahIM-vaha to sakala-arthakriyAse zUnya honeke kAraNa gadheke sIMgake samAna avastu hotA hai|' eka vastumeM bheda aura abhedakI avirodha-vidhi pramANa-gocarau santau bhedAbhedau na sNvRtii| tAvekatrAviruddhau te guNa-mukhya-vivakSayA // 36 // (he vIra jina ! ) bheda (pRthaktva) aura abheda (ekatva-advaita) donoM (dharma) satarUpa haiM-paramArthabhUta haiM-saMvRtike viSaya nahIM-kalpanAropita athavA upacAramAtra nahIM haiM; kyoMki donoM pramANake viSaya haiM-( isIse ) Apake matameM ve donoM eka vastu meM Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI [ pariccheda 2 gauNa aura mukhyakI vivakSAko liye hue ekamAtra avirodharUpase rahate haiM-phalataH jinake matameM bheda aura abhedako paraspara nirapekSa mAnA hai unake yahA~ ve virodhako prApta hote haiM aura banate hI nhiiN|' ( aisI sthitimeM (1) sarvathA bhedavAdI bauddha, jo padArtho ke bhedako hI paramArtha satke rUpameM svIkAra karate haiM-abhedako nahIM; abhedako saMvRti ( kalpanAropita ) sat batalAte haiM aura anyathA virodhakI kalpanA karate haiM; (2) sarvathA abhedavAdI brahmAdvatI Adi, jo padArtho ke abhedako hI tAttvika mAnate haiM-bhedako nahIM; bhedako kalpanAropita batalAte haiM aura anyathA donoMmeM paraspara virodhakI kalpanA karate haiM; (3) sarvathA zUnyavAdI bauddha, jo bheda aura abheda donoMmeMse kisIko bhI paramArtha satke rUpameM svIkAra nahIM karate kintu unheM saMvRti-kalpanAkA viSaya batalAte hai; aura (4) ubhayavAdI naiyAyika. jo bheda aura abheda donoMko satarUpameM mAnate to haiM, parantu donoMko paraspara nirapekSa batalAte haiM; ye cAroM hI yathArtha vastu-tattvakA pratipAdana karanevAle satyavAdI nahIM haiN| ina sabakI dRSTise isa kArikAke arthakA spaSTIkaraNa nimna prakAra hai:___ 'abheda sat svarUpa hI hai-saMvRti ( kalpanA ) ke viSayarUpa nahIM; kyoMki vaha bhedakI taraha pramANa-gocara hai| bheda satrUpa hI hai-saMvRtirUpa nahIM, pramANa-gocara honese, abhedakI trh| bheda aura abheda donoM sat rUpa haiM-saMvRtike viSayarUpa nahIM, pramANagocara honese, apane iSTa tattvakI taraha; aura isa prakAra eka anya pakSa bhI saMgrahIta hotA hai; kyoMki una donoMko saMvRtirUpa batalAnevAloM evaM vastuko samasta dharmose zUnya mAnanevAloM (zUnyavAdiyoM) 1. yaha spaSTIkaraNa zrIvidyAnandAcAryane apanI aSTasahasrI-TIkAmeM "iti kArikAyAmarthasaMgrahaH" isa vAkyake sAtha diyA hai / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 37 ] devAgama kA bhI sadbhAva pAyA jAtA hai| ( yahA~ ina pakSoMke anumAnoMmeM jo-jo udAharaNa haiM sAdhya-sAdhana-dharmase vikala ( rahita ) nahIM haiM; kyoMki bheda, abheda, ubhaya aura anubhaya ekAntoMke mAnanevAloMmeM usakI prasiddhi syAdvAdiyoMkI taraha pAI jAtI hai|) isa taraha he vIra bhagavan ! Apake yahA~ eka vastumeM bheda aura abheda donoM dharma paramArthasatke rUpameM viruddha nahIM haiM, mukhya-gauNakI vivakSAke kAraNa pramANa-gocara honese, apane iSTatattvakI trh| aura isaliye sAmarthyase yaha anumAna bhI phalita hotA hai ki jo bheda aura abheda paraspara nirapekSa haiM ve viruddha hI haiM, pramANa-gocara na honese, bhedaikAntAdikI taraha / ' iti dedAgamAptamImAMsAyAM dvitIyaH paricchedaH / tRtIya pariccheda nityatva-ekAntakI sadoSatA nityatvaikAnta-pakSe'pi vikriyA nopapadyate / prAgeva kArakA'bhAvaH kva pramANaM kva tatphalam / / 37 // 'yadi nityatva ekAntakA pakSa liyA jAya-yaha mAnA jAya ki padArtha sarvathA nitya hai, sadA apane eka hI rUpameM sthira rahatA hai-to vikriyAkI upapatti nahIM ho sakato-avasthAse avasthAntararUpa pariNAma, halana-calanarUpa parispanda athavA vikArAtmaka koI bhI kriyA padArthameM nahIM bana sakatI; kArakoMkA-kartA, karma, karaNAdikA-abhAva pahale hI (kAryotpattike pUrva hI) hotA haijahA~ koI avasthA na badale vahA~ unakA sadbhAva banatA hI nahIM Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI [pariccheda 3 aura jaba kArakoMkA abhAva hai taba ( pramAtAkA bhI abhAva honese ) pramANa aura pramANakA phala jo pramiti (samyagjJapti-yathArtha jAnakArI ) hai, ye donoM kahA~ bana sakate haiM ?-nahIM bana skte| inake tathA pramAtAke abhAvameM 'nityatva ekAntakA pakSa lenevAle sAMkhyoMke yahA~ jIvatattvakI siddhi nahIM banatI aura na dUsare hI kisI tattvakI vyavasthA ThIka baiThatI hai|' pramANa aura kArakoMke nitya honepara vikriyA kaisI ? pramANa-kArakairvyaktaM vyaktaM cedindriyA'rthavat / te ca nitye vikArya kiM sAdhoste zAsanAdbahiH / / 38 / / ( yadi sAMkhyamata-vAdiyoMkI orase yaha kahA jAya ki kAraNarUpa jo avyakta padArtha hai vaha sarvathA nitya hai, kAryarUpa jo vyakta padArtha hai vaha nitya nahIM, use to hama anitya mAnate haiM aura isalie hamAre yahA~ vikriyA banatI hai, to aisA kahanA ThIka nahIM hai; kyoMki ) indriyoMke-dvArA unake viSayakI abhivyaktike samAna jina 'pramANoM tathA kArakoMke dvArA avyaktako vyakta huA batalAyA jAtA hai ve pramANa aura kAraka donoM hI jaba sarvathA nitya mAne gaye haiM taba unake dvArA vikriyA banatI kauna-sI hai ?-- sarvathA nityake dvArA koI bhI vikArarUpa kriyA nahIM bana sakatI aura na koI anitya kArya hI ghaTita ho sakatA hai| he sAdho !-vIra bhagavan !-Apake zAsanake bAhya-Apake dvArA abhimata anekAntavAdakI sImAke bAhara--jo nityatvakA sarvathA ekAntavAda hai usameM vikriyAke liye koI sthAna nahIM hai-sarvathA nitya kAraNoMse anitya kAryoMkI utpatti yA abhivyakti bana hI nahIM sakatI aura isaliye ukta kalpanA bhramamUlaka hai|' kAryake sarvathA sat honepara utpatti Adi nahIM banatI yadi satsarvathA kArya puMvannotpattumarhati / pariNAma-praktRptizca nityatvaikAnta-bAghinI / / 39 / / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 38, 39] devAgama ___( yadi sAMkhyoMkI orase yaha kahA jAya ki hama to kAryakAraNa-bhAvako mAnate haiM-mahadAdi kArya haiM aura pradhAna unakA kAraNa hai-isalie hamAre yahA~ vikriyAke banane meM koI bAdhA nahIM AtI, to yaha kahanA anAlocita siddhAntake rUpameM avicArita hai; kyoMki kAryakI sat aura asat ina do vikalpoMke atirikta tIsarI koI gati nhiiN| ) kAryako yadi sarvathA sat mAnA jAya to vaha caitanya puruSakI taraha utpattike yogya nahIM ThaharatA- kUTastha honese usameM utpatti jaisI koI bAta nahIM banatI, jisa prakAra ki puruSameM nahIM bntii| dUsare zabdoMmeM yoM kahiye ki jo sarvathA sat hai usake caitanyakI taraha kAryatva nahIM banatA, caitanya kArya nahIM hai, anyathA caitanyarUpa jo pUruSa mAnA gayA hai usake bhI kAryatvakA prasaMga AegA / ataH jisa prakAra sarvathA satrUpa honese caitanya kArya nahIM hai usI prakAra mahadAdikake bhI kAryatva nahIM bntaa| jaba naI kAryotpatti hI nahIM taba vikriyA kaisI? aura kAryako yadi sarvathA asat mAnA jAya to usase siddhAnta-virodha ghaTita hotA hai; kyoMki kArya-kAraNabhAvakI kalpanA karanevAle sAMkhyoMke yahA~ kArya ko satrUpameM hI mAnA hai-gagana-kusumake samAna asatrUpameM nhiiN|' . ( yadi yaha kahA jAya ki vastumeM avasthAse avasthAntara hone rUpa jo vivarta hai-pariNAma hai-vahI kArya hai to isase vastu pariNAmI ThaharI ) aura vastumeM pariNAmakI kalpanA hI nityatvake ekAntako bAdhA pahuMcAnevAlI hai- sarvathA nityatvake ekAntameM koI prakArakA pariNAma, parivartana athavA avasthAntara banatA hI nhiiN|' 1. 'asadakaraNAdupAdAnagrahaNAtsarvasaMbhavAbhAvAt / zaktasya (kAryasya) zakyakaraNAt kAraNabhAvAcca satkAryam" // iti hi sAMkhyAnAM siddhAntaH / ' -aSTasahasrI pR0 181 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI [pariccheda 3 nityatvaikAntameM puNya-pApAdi nahIM banate puNya-pApa-kriyA na syAtpretyabhAvaH phalaM kutaH / bandha-mokSau ca teSAM na yeSAM tvaM nAsi nAyakaH // 40 // '(aisI sthitimeM he vIrajina !) jinake Apa (anekAntavAdI) nAyaka ( svAmo ) nahIM haiM una sarvathA nityatvaikAntavAdiyoMke yahAM ( matameM ) puNya-pApakI kriyA-mana-vacana-kAyakI zubha yA azubha pravRttirUpa athavA utpAdavyayarUpa koI kriyA-nahIM banatI, (kriyAke abhAvameM) paraloka-gamana bhI nahIM banatA, ( sukha-duHkharUpa ) phalaprAptikI to bAta hI kahA~se ho sakatI hai ?-vaha bhI nahIM bana sakatI-aura na bandha tathA mokSa hI bana sakate haiN| taba sarvathA nityatvake ekAntapakSameM kauna parIkSAvAn kisalie AdaravAn ho sakatA hai ? usameM sAdara-pravRttike liye kisI bhI parIkSakake vAste koI bhI AkarSaNa athavA kAraNa nahIM hai|' kSaNika-ekAntakI sadoSatA kSaNikaikAnta-pakSe'pi pretyabhAvAdyasambhavaH / pratyabhijJAdyabhAvAnna kAryArambhaH kutaH phalam // 41 // (nityatvaikAntameM doSa dekha kara ) yadi kSaNika ekAntakA pakSa liyA jAya-bauddhoMke sarvathA anityatvarUpa ekAntavAdakA Azraya lekara yaha kahA jAya ki sarva padArtha kSaNa-kSaNameM niranvayavinAzako prApta hote rahate haiM, koI bhI unameM sthira nahIM haito bhI pretyabhAvAdika asaMbhava Thaharate haiM-paralokagamana aura bandha tathA mokSAdika nahIM bana sakate / ( isake sivAya pratyabhijJAna, smaraNa aura anumAnAdi jaise jJAna bhI nahIM bana sakate ) pratyabhijJAnAdi jaise jJAnoMkA abhAva honese kAryakA Arambha nahIM banatA aura jaba kAryakA Arambha hI nahIM taba usakA ( sukhaduHkhAdirUpa athavA puNya-pApAdirUpa ) phala to kahA~se ho sakatA Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 42, 43 ] devAgama 37 hai ?--nahIM ho sktaa| ataH sarvathA kSaNikaikAnta bhI parIkSAvAnoM ke liye AdaraNIya nahIM hai|' / . kAryake sarvathA asat honepara doSApatti yadyasatsarvathA kArya tanmAjani kha-puSpavat / mopAdAna-niyAmo'bhUnmA''zvAsaH kArya-janmani // 42 / / '(kSaNikaikAntameM kAryakA sat-rUpase utpAda to banatA hI nahIM; kyoMki usase siddhAnta-virodha ghaTita hotA hai-kSaNika ekAntameM kisI bhI vastuko sarvathA sat-rUpa nahIM mAnA gayA hai| taba kAryako asat hI kahanA hogaa| ) yadi kAryako sarvathA asat kahA jAya to vaha AkAzake puSpa-samAna na hone rUpa hI hai| yadi asatkA bhI utpAda mAnA jAya to phira upAdAna kAraNakA koI niyama nahIM rahatA aura na kAryako utpattikA koI vizvAsa hI banA rahatA hai-gehU~ bokara upAdAna kAraNake niyamAnusAra hama yaha AzA nahIM rakha sakate ki usase gehU~ hI paidA hoMge, asadutpAdake kAraNa usase cane, jau yA maTarAdika bhI paidA ho sakate haiM aura isalie hama kisI bhI utpAdana-kAryake viSayameM nizcita nahIM raha sakate; sArA hI loka-vyavahAra bigar3a jAtA hai aura yaha saba pratyakSAdikake viruddha hai|' kSaNikaikAntameM hetuphala-bhAvAdi nahIM banate na hetu-phala-bhAvAdiranyabhAvAdananvayAt / santAnAntaravannakaH santAnastadvataH pRthak // 43 // ( isake sivAya ) kSaNikaikAntameM pUrvottarakSaNoMke hetubhAva aura phalabhAva Adi kabhI nahIM banate; kyoMki sarvathA anvayake na honeke kAraNa una pUrvottara kSaNoM meM santAnAntarako taraha sarvathA anyabhAva hotA hai| ( yadi yaha kahA jAya ki pUrvottara-kSaNoMkA santAna eka hai to yaha ThIka nahIM hai; kyoMki jo ekasantAna hotA Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI [ pariccheda 3 hai vaha santAnIse pRthaka nahIM hotA-sarvathA pRthakarUpameM usakA astitva banatA hI nahIM / ' saMvRti aura mukhyArthakI sthiti anyeSvananyazabdo'yaM saMvRtirna mRSA katham / mukhyArthaH saMvRtirna syAd vinA mukhyAnna saMvRtiH // 44 // 'yadi ( bauddhoMkI orase ) yaha kahA jAya ki anyoMmeM ananya zabdakA yaha jo vyavahAra hai--sarvathA bhinna citta-kSaNoMko jo santAnake rUpameM ananya, abhinna athavA eka AtmA kahA jAtA hai-vaha saMvRti hai-kAlpanika athavA aupacArika hai, vAstavika nahIM to sarvathA saMvRtirUpa honese vaha mithyA kyoM nahIM hai ? avazya hI mithyA hai, aura isaliye usake AdhArapara santAna AtmA jaisI koI vastu vyavasthita nahIM bntii| yadi saMtAnako mukhya arthake rUpameM mAnA jAya to mukhyArtha hotA hai vaha sarvathA saMvRtirUpa nahIM hotA aura yadi saMvRtirUpameM use mAnA jAya to sAMvRtti binA mukhyArthake banatI nahIM-mukhyake binA upacArakI pravRtti hotI hI nahIM; jaise siMhake sadbhAva-binA siMhakA citra nahIM bntaa|' catuSkoTi-vikalpake avaktavyako bauddha-mAnyatA catuSkoTervikalpasya sarvAnteSaktyayogataH / tattvA'nyatvamavAcyaM cettayoH santAnatadvatoH // 45 // 'yadi ( bauddhoMkI orase ) yaha kahA jAya ki cUMki saba dharmoMmeM catuSkoTivikalpake kathanakA ayoga hai-sattva-ekatvAdi kisI bhI dharmake viSayameM yaha kahanA nahIM bana sakatA ki vaha sat-rUpa hai yA asat-rUpa hai athavA sat asat donoM ( ubhaya ) rUpa hai yA donoMrUpa nahIM ( anubhayarUpa ) hai; kyoMki sarvathA sat kahane para / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 46 ] devAgama usakI utpattike sAtha virodha AtA hai, sarvathA asat kahanepara zUnya-pakSameM jo doSa diyA jAtA hai vaha ghaTita hotA hai, sarvathA ubhayarUpa kahanepara donoM doSoMkA prasaMga AtA hai aura sarvathA anubhaya pakSake lenepara vastu niviSaya, nIrUpa, niHsvabhAva athavA nirupAkhya Thaharato hai aura taba usameM kisI bhI vikalpakI utpatti nahIM banatI-ataH una santAna santAnIkA bhI tattva ( ekatvaabheda ) dharma tathA anyatva ( nAnAtva-bheda ) dharma (dharma honese ) avAcya ThaharatA hai| tadanusAra ubhayatva-anubhayatva dharma bhI (avAcya Thaharate haiM); kyoMki vastuke dharmako vastuse sarvathA ananya (abhinna) kahanepara, vastumAtrakA prasaMga AtA hai, vastuse sarvathA anya (bhinna) kahanepara vyapadezakI siddhi nahIM hotI arthAt yaha kahanA nahIM banatA ki amuka vastukA yaha dharma hai, sarvathA ubhaya ( bhinnAbhinna ) kahane para donoM doSa Ate haiM aura sarvathA anubhaya ( na bhinna aura na abhinna ) kahanepara vastu nirupAkhya evaM niHsvabhAva ThaharatI haiisase santAna-santatike dharma-viSayameM kucha bhI kahanA nahIM banatA; ( to yaha kathana ThIka nahIM hai; kyoMki )' avaktavyakI ukta mAnyatAmeM doSa avaktavyacatuSkoTivikalpo'pi na kathyatAm / asarvAntamavastu syAdavizeSya-vizeSaNam / / 46 // 'taba to ( bauddhoMko) 'catuSkoTivikalpa avaktavya haiM yaha bhI nahIM kahanA cAhiye; -- kyoMki saba dhoMmeM uktikA ayoga batalAne arthAt sarvathA avaktavya ( anabhilApya ) kA pakSa lenepara 'catuSkoTivikalpa avaktavya hai' yaha kahanA bho nahIM banatA, kahanese kathaMcit vaktavyatvakA prasaMga upasthita hotA hai aura na kahanese dUsaroMko usakA bodha nahIM karAyA jA sktaa| aisI sthitimeM usake sarvavikalpAtItva phalita hotA hai| jo sarva vikalpAtIta hai vaha asarvAnta ( saba dharmose rahita ) hai aura jo asarvAnta hai vaha ( AkAza-kusumake samAna ) avastu hai; kyoMki usake vizeSya Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 samantabhadra-bhAratI [ pariccheda 3 vizeSaNabhAva nahIM banatA-na vaha vizeSya hai aura na vizeSaNa / ' (aura yadi yaha kahA jAya ki svasaMvedanase vizeSaNavizeSyarahita hI tattva pratibhAsita hotA hai to vaha ThIka nahIM; kyoMki svasaMvedanake bhI sattva (astitva) vizeSaNakI viziSTatAse vizeSya kA hI avabhAsana hotA hai| svasaMvedanake uttarakAlameM honevAle vikalpabuddhimeM 'svakA saMvedana' isa prakAra vizeSaNa-vizeSyabhAva avabhAsita hotA hai-svasaMvedanake svarUpa meM nahIM / yadi yaha kahA jaba ki svasaMvedana avizeSya-vizeSaNarUpa hai aura vaha svataH pratibhAsita hotA hai to isase ( bhI ) svasaMvedanameM vizeSaNa-vizeSyabhAva siddha hotA hai; kyoMki vaisA kahanepara avizeSaNavizeSyatva hI vizeSaNa ho jAtA hai|) niSedha satkA hotA hai asatkA nahIM dravyAdyantarabhAvena niSedhaH saMjJinaH sataH / asadbhedo na bhAvastu sthAnaM vidhi-niSedhayoH // 47 // 'yadi vizeSaNa-vizeSyabhAvako sarvathA asat mAnA jAya to usakA niSedha nahIM banatA; kyoMki ) jo saMjJI ( svadravya-kSetrakAla-bhAvakI apekSA ) sat hotA hai usIkA paradravya-kSetra-kAlabhAvakI apekSA niSedha kiyA jAtA hai, na ki astkaa| sarvathA asat padArtha to vidhi-niSedhakA viSaya hI nahIM hotA-jo padArtha paradravya-kSetra-kAla-bhAvakI apekSAke samAna svadravya-kSetra-kAla-bhAvakI apekSAse bhI asat hai vaha sarvathA asat hai, usakI vidhi kaisI ? jisakI vidhi nahIM usakA niSedha nahIM banatA; kyoMki niSedha vidhi-pUrvaka hotA hai| aura isaliye jo sat hokara apane dravyAdikI apekSA kathaMcit vaktavya hai usIke ( paradravyAdikI apekSA niSedha honese ) avaktavyapanA yakta ThaharatA hai| aura jo satapadArtha svadavyAdikI apekSA kathaMcit vizeSaNa-vizeSyarUpa hai usIke ( paradravyAdikI apekSA ) avizeSya-vizeSaNapanA ThIka ghaTita hotA Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 48] devAgama 41 ataH ekAntase koI vastu avaktavya yA avizeSya-vizeSaNarUpa nahIM hai, aisA bauddhoMko jAnanA cAhiye / ' ... avastukI avaktavyatA aura vastukI avastutA avastvanabhilApyaM syAtsarvAntaH parivarjitam / vastvevA'vastutAM yAti prakriyAyA viparyayAt / / 4 / / 'jo sarvadharmose rahita haiM vaha avastu hai-kisI bhI pramANakA viSaya na honese-aura jo avastu hai vaha (hI sarvathA) anabhilApya ( avAcya ) hai na ki vasta; kyoMki jo vastu hai vaha pramANake dvArA pariniSThita ( pratiSThita ) hotI hai aura isaliye sarvathA anabhilApya nahIM hotii| ___( yadi yaha kahA jAya ki sakala-dharmose rahita nirupAkhya vastu syAdvAdiyoMke dvArA svIkRta nahIM hai taba unakA yaha vacana ki 'avastu anabhilApya hai' yukta nahIM jAna par3atA, to yaha kahanA ThIka nahIM hai; kyoMki sarvadharmoMse rahita avastukA anabhilApyarUpameM kathana para-parikalpanAmAtrase sambandha rakhatA hai, na ki pramANabalase), pramANabalase to vastu hI avastutAko prApta hotI hai, prakriyAke viparIta ho jAne athavA badala jAnese arthAt jaba kisI vastukI svadravyAdicatuSTayalakSaNa-prakriyA, jo ki kathaMcidrUpako liye hue hotI hai, badala jAtI hai-paradravya-kSetra-kAla-bhAvakI apekSAko dhAraNa karatI hai-taba vaha vastu hI avastu bana jAtI hai| jaise svarUpasiddha ghaTake paTAdi-pararUpoMkI apekSA-paTAdike kisI bhI rUpako ghaTa mAnanekI dRSTise-aghaTapanA hai| ( yadi yaha kahA jAya ki vastuko ho avastu batalAnA paraspara viruddha hai; kyoMki vastu aura avastukI sthiti eka-dUsareke parihArarUpa hai-vastu avastu nahIM hotI aura na avastu kabhI vastu banatI hai to yaha kahanA ThIka nahIM hai; kyoMki abhAva-vAcaka zabdoMke vacana-dvArA bhI bhAvakA abhidhAna ( kathana ) hotA hai; jaise Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 samantabhadra-bhAratI [ pariccheda 3 'abrAhmaNako lAo' isa vAkyameM 'abrAhmaNa' zabda brAhmaNa-vastuke abhAva ( niSedha ) kA vAcaka hote hue bhI brAhmaNase bhinna anya kSatriyAdivastuke abhAvakA vAcaka nahIM kintu unake bhAvakA hI vAcaka hai aura isaliye ukta vAkyake dvArA yaha samajhA jAtA hai ki 'brAhmaNako nahIM kintu kSatriyAdikako bulAyA jA rahA hai;' tadanusAra hI kSatriyAdikako lAkara upasthita kiyA jAtA hai| isa taraha brAhmaNa koI vastu hai usIko 'abrAhmaNa' zabdake dvArA kathaMcit avastu kahA gayA hai, sarvathA abhAvarUpa avastu nahIM; aura isaliye avastukA Azaya yahA~ avivakSita vastu samajhanA caahiye| avivakSita ( gauNa ) vastu vivakSita ( mukhya ) vastuke astitva ( bhAva ) ke binA nahIM banatI ( mukhyAhate gauNa-vidhirna dRSTaH ) aura na svayaM astitva-vihIna hotI hai| isIse arhanmatAnuyAyI syAdvAdiyoMke yahA~ vastuko hI, avastu kahane meM koI virodha nahIM AtA-mukhya-gauNako vyavasthAvidhise dravya-kSetra-kAla-bhAvarUpa prakriyAke svase para aura parase sva-rUpameM badala jAnese yaha saba sughaTita hotA hai| isIse koI vastu sarvathA bhAvarUpa nahIM hai, svarUpakI taraha pararUpase bhI bhAvakA prasaMga Anese; aura na sarvathA abhAvarUpa hI hai, pararUpakI taraha svarUpase bhI abhAvakA prasaMga upasthita honese / vastuko sarvathA bhAva yA sarvathA abhAvarUpa mAnanese vastukI koI vyavasthA hI nahIM bntii| pratyeka vastu bhAvakI taraha abhAva-dharmako bhI sAthameM liye hue hai aura vaha bhI vastukI vyavasthAkA aMga hai| use chor3a denepara vastu-vyavasthA bana hI nahIM sktii| isIliye syAdvAdiyoMke yahA~ apekSAvaza kathaMcit bhAvA'bhAvarUpase vastukA pratipAdana kiyA jAtA hai|) ____ sarva dharmoke avanavya honepara unakA kathana nahIM banatA sarvAntAzcedavaktavyAsteSAM kiM vacanaM punaH / saMvRtizcenmaSaivaiSA paramArtha-viparyayAt // 49 // Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA rikA 50 ] devAgama 43 'yadi (kSaNika ekAntavAdI bauddhoMke dvArA ) yaha kahA jAya ki 'sarva dharma avaktavya haiM'-sarvathA vacanake agocara haiM to phira unakA dharma-dezanA-rUpa tathA svapakSake sAdhana aura para-pakSake dUSaNarUpa vacana kaisA ?-vaha kisI taraha bhI nahIM bana sakegA aura ekamAtra maunakA hI zaraNa lenA hogA; kyoMki 'sarva dharma avaktavya haiM' isa kathanameM svavacana-virodhakA doSa usI taraha sughaTita hotA hai jisa taraha ki koI apane mukhase dUsaroMko yaha pratipAdana kare ki 'maiM sadAke liye maunavratI hU~'; kyoMki usa samaya vaha bola rahA hai isaliye usakA sadAke liye maunavratI honA svayaM usake usa vacanase hI bAdhita ho jAtA hai| sarva dharmoke sarvathA avaktavya honepara unakI koI carcA-vArtA nahIM bana sakatI, unheM avaktavya kahanA bhI nahIM banatA, avaktavya kahanA bhI unheM vaktavya ThaharAtA hai|' 'yadi yaha kahA jAya ki ukta vacana saMvRtirUpa hai-vyavahArake pravartanArtha upacArarUpako liye hue hai to isa saMvRtirUpa vacanase satya kA pratipAdana kaise ho sakatA hai ? nahIM ho sakatA; kyoMki saMvRti paramArthake viparIta-yathArthatAke virUddha-honese svayaM bauddhoMke yahA~ mithyA mAnI gaI hai| sarvadharma jaba sarvathA avaktavya haiM taba ve 'avaktavya haiM' isa vacanake dvArA bhI vaktavya nahIM bana sakate aura na dUsaroMko unakA tathA unakI avaktavyatAkA pratyaya ( bodha ) karAyA jA sakatA hai|' avAcyakA hetu azakti, abhAva yA abodha ? azakyatvAdavAcyaM kimabhAvAtkimabodhataH / Adhantokti-dvayaM na syAki vyAjenocyatAM sphuTam // 50 / / 'yahA~ kSaNika ekAntavAdI bauddhoMse pUchA jAtA hai ki tumhArA yaha sarvathA avaktavya kathana kisa hetupara avalambita hai| kyA azaktike kAraNa?-kathana karanekI sAmarthya na honese Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 samantabhadra-bhAratI pariccheda 3] avaktavya hai ?-yA abhAvake kAraNa ?-vastu-dharmakA astitva na honese avaktavya hai ? athavA ajJAnake kAraNa ?-vastudharmoMkI anabhijJatA-ajAnakArIse avaktavya hai ? (ina tIna kAraNoMse bhinna anya koI kAraNa nahIM ho sakatA; kyoMki maunavrata, prayojanAbhAva, bhaya aura lajjAdika jaise kAraNoMkA, jo ki indriyatAlvAdikaraNavyApArakI azaktimeM nimittakAraNa hote haiM, azaktimeM hI antarbhAva hai / ) ina tInoMmeM Adi aura antake do kAraNoMkA (azakti tathA ajJAna ) kA kathana to banatA nahIM; kyoMki bauddhoMne mahAtmA buddhako prajJApAramitAke rUpameM sarvajJa mAnA hai aura usameM kSamA, maitrI, dhyAna, dAna, vIrya, zIla, prajJA, karuNA, upAya aura pramoda nAmake dasa bala aMgIkAra kiye haiN| aisI sthitimeM ukta do kAraNoMkA kathana kaise bana sakatA hai ? nahIM bana sktaa| taba tIsarA kAraNa hI zeSa raha jAtA hai / ataH avaktavyakA bahAnA banAnese kyA ? spaSTa kahiye ki vastutattvakA savathA abhAva hai-kisI bhI vastukA kahIM koI astitva nahIM hai| aisA spaSTa kahanese mAyAcArakA doSa nahIM rahegA, jo ki . buddhake AptatvameM bAdhaka par3atA hai, aura taba isa avaktavyavAda aura sarvathA abhAvarUpa zUnyavAdameM koI antara nahIM rhegaa|' kSaNikaikAntameM hiMmA-ahiMsAdikI viDambanA hinastyanabhisaMdhAta na hinastyabhisaMdhimat / badhyate tavayApetaM cittaM baddhaM na mucyate // 51 // '( bauddhoMke kSaNa-kSaNameM niranvaya-vinAzarUpa siddhAntake anusAra ) jo citta hiMsAke abhiprAyase rahita hai vaha to hisA karatA hai, jo hiMsA karaneke abhiprAyase yukta hai vaha hiMsA nahIM karatA, jisane hiMsAkA koI abhiprAya athavA saMkalpa nahIM kiyA aura na hiMsA hI kI vaha citta bandhanako prApta hotA hai aura jo citta bandhanako prApta hotA hai usakI mukti nahIM hotI--mukti anya Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 52] devAgama abaddha-cittakI hotI hai; kyoMki hiMsAkA abhiprAya karanevAlA citta vaisA abhiprAya karaneke kSaNameM hI naSTa ho jAtA hai aura uttarakSaNameM dUsarA citta, jisane hiMsAkA koI irAdA, vicAra athavA saMkalpa nahIM kiyA, usa hiMsA-kAryako karatA hai, usa hiMsaka cittake tatkSaNa naSTa ho jAnepara tIsare kSaNameM tIsarA hI citta, jisane na to hiMsAkA koI saMkalpa kiyA aura na hiMsAkArya hI kiyA, usa dvitIya cittake hiMsAkarmase bandhanako prApta hotA hai aura bandhako prApta hue usa tRtIya cittake bhI tatkSaNa naSTa ho jAnepara use usa pApakarmake bandhanase muktikI prApti nahIM hotI-taba mukti kisakI hotI hai ? kyA abaddha-cittakI bhI mukti banatI hai ? nahIM bntii| muktike bandhapUrvaka honese jaba bandhana hI nahIM taba bandhanase chuTakArA pAnerUpa mukti kaisI ? isa taraha bauddhoMke yahA~ kRtakarmake phalakA nAza aura akRtakarmake phala-bhogakA prasaMga upasthita hotA hai-arthAt jisane karma kiyA vaha usake phalakA bhoktA nahIM hotA aura jisane karma nahIM kiyA use usa karmakA phala bhoganA hotA hai, jo ki eka upahAsakA viSaya hai| isake sivAya jaba baddha-cittakI mukti nahIM hotI taba muktike liye yama-niyamAdikA anuSThAna vyartha ThaharatA hai|' ___ nAzako nirhetuka mAnanepara doSApatti ahetukatvAnnAzasya hiMsAheturna hiMsakaH / citta-santati-nAzazca mokSo nASTAGga hetukaH // 52 // ___(kSaNika ekAntavAdI bauddhamatake anusAra nAza svayaM hotA hai, usakA koI kAraNa nahIM hotA, jaba nAzakA koI kAraNa nahIM hotA taba hiMsaka hiMsAkA hetu nahIM ThaharatA--kisIko hiMsaka kahanA nahIM bntaa| isI taraha citta-santatike nAzarUpa jo mokSa mAnA gayA hai vaha bhI aSTAGgahetuka nahIM banatA / bauddhoMke yahA~ mokSa (nirvANa ) ko jo samyaktva, saMjJA, saMjJI, vAkkAya Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 samantabhadra-bhAratI [pariccheda 3 karma, antarvyAyAma, ajIva, smRti, aura samAdhi ina ATha hetuoMse huA batalAyA jAtA hai vaha nAzake nirhetuka honese uso taraha bAdhita ThaharatA hai jisa taraha sugatake sarvajJatA aura asarvajJatA donoMkA kathana viruddha ThaharatA hai|' virUpakAryArambha ke liye hetukI mAnyatAmeM daMSa virUpa-kAryArambhAya yadi hetu-samAgamaH / AzrayibhyAmananyo'sAvavizeSAdayuktavat / / 53 // . _ '( bauddhamatameM anvayake abhAva athavA niranvaya-vinAzake svIkAra karanese svarUpa-sadRzakArya koI hotA nahIM, taba ) yadi bauddhoMke dvArA visadRzakAryake Arambhake liye hetukA samAgama iSTa kiyA jAtA hai-hiMsAke heturUpa hiMsaka ( vadhaka ) kA aura mokSake heturUpa samyaktvAdi aSTa-aMgakA vyApAra mAnA jAtA hai to vaha hetu-samAgama nAza tathA utpAda donoMkA kAraNa honese unakA AzrayabhUta hai aura isaliye apane AzrayI nAza aura utpAdarUpa donoM kAryoMke sAtha ananyarUpa hai-jo mudgaraprahAra ghaTanAza-kAryakA hetu hai vahI kapAloM ( ThIkaroM) ke utpAda-kAryakA bhI hetu hai, donoM kAryoMkA hetu bhinna-bhinna na honese donoMke liye ayuktakI bhA~ti-tAdAtmyako prApta zIzamapanA aura vRkSapanAke kAraNa-kalApakI taraha--eka hI hetukA vyApAra ThIka ghaTita hotA hai aura isase bauddhoMkA nAza-kArya bhI sahetuka ThaharAtA hai, jise ve nirhetuka batalAte haiM, yaha eka hetu-doSa isa hetu-samAgamako mAnyatAmeM upasthita hotA hai| yadi vinAzake liye hetukA samAgama nahIM, to utpAdake liye bhI hetukA samAgama mata mAnoM; kyoMki kAryakI dRSTisenAza aura utpAda donoM meM koI bheda na honese-ekako nirhetuka aura dUsareko sahetuka batalAnA yukti-saMgata nahIM kahA jA sktaa|' . vyAkhyA-bauddhoMse prazna hai ki yadi vinAza nirhetuka hai, Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 54 ] devAgama usakA koI kAraNa nahIM hai, vaha svarasataH hotA hai, to kAraNoM( hiMsAjanaka hiMsaka aura mokSahetu samyaktvAdi aSTAGga ) kA vyApAra kisake lie hotA hai ? isa praznakA ve yaha samAdhAna karate haiM ki visadRza-kAryake utpAdake lie kAraNoMkA vyApAra hotA hai| parantu unakA yaha samAdhAna ThIka nahIM hai; kyoMki kAraNoMkA vyApAra nAza tathA utpAda donoMkA janaka honese Azraya hai aura Azraya apane AzrayIse--utpAda-nAzaseananya-abhinna hotA hai, bhinna nhiiN| kAraNa ki una donoMmeM paraspara koI antara nahIM hai| ThIka usI prakAra jisa prakAra ki apRthak-siddha padArthoke kAraNa-vyApArameM bheda nahIM hotaa| ziMzapA aura vRkSa tathA citrajJAna aura nIlAdi-nirbhAsa ina apRthak-siddha padArthoMse unakA kAraNa-vyApAra bhinna nahIM hai| eka kAraNa-samUhase hI unakA AtmalAbha hotA hai| vAstavameM jo pUrvAkArakA vinAza hai vahI uttarAkArakA utpAda hai| ataH donoMkA kAraNa eka hI sAmagrI hai, bhinna nhiiN| anyathA, vaizeSika matakA prasaMga aavegaa| kaisA Azcarya hai ki visadRzakAryake utpAdaka kAraNoMse vinAzake kAraNa bhinna na honese use to nirhetuka svIkAra kiyA jAtA hai, aura vinAzake kAraNoMse utpAdake kAraNa bhinna na honese use nirhetuka nahIM mAnA jAtA ! ataH nAza aura utpAdameM koI antara na honese donoMko sahetuka yA ahetuka mAnanA caahie| ekako ahetuka aura dUsareko sahetuka mAnanA yuktiyukta nahIM hai| skandhAdike sthityutpattivyaya nahIM banatA skandha-santatayazcaiva saMvRtitvAdasaMskRtAH / sthityutpattivyayAsteSAM na syuH khara-viSANavat // 54 // '( jaba kSaNika ekAntavAdI bauddhoMke dvArA virUpa-kAryArambhake liye hetukA samAgama mAnA jAtA hai taba yaha prazna paidA For Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 samantabhadra-bhAratI [ pariccheda 3 hotA hai ki usa hetuse paramANu-kSaNa utpana hote haiM yA skandha-santatiyA~ ? prathama pakSa paramANu-kSaNoMkA utpanna honA mAnanese sthApyasthApaka aura vinAzya-vinAzakabhAvakI taraha hetu-phalabhAvakA bhI virodha upasthita hotA hai / taba sahetukA utpatti kaise bana sakatI hai ? kArya-kAraNake abhAva honepara ye sthiti, utpatti aura vyaya dharma virodhako prApta hote haiM, kyoMki paramANu niraMza hote haiN| "na hetu-phalabhAvAdiranyabhAvAdananvayAt' isa vAkya-dvArA 43vIM kArikAke antargata kSaNika-ekAntameM pahale hI kAryakAraNa-bhAvakA niSedha kiyA jA cukA hai| sthiti aura vinAzakI taraha ahetukA utpatti bhI nahIM banatI; kyoMki sthApya-sthApakake abhAvameM jisa prakAra sthitikA aura vinAzya-vinAzakake abhAvameM jisa prakAra vinAzakA abhAva hotA hai usI prakAra hetu-phalabhAvake abhAvameM utpattikA bhI abhAva hotA hai, taba sahetukA utpattikI kalpanA kaisI ? yadi dUsarA pakSa-skandha-santatiyoMkA utpanna honA-mAnA jAya to) skandha-sannatiyA~ bauddhoMke yahA~ paramArthasat na honese asaMskRta haiM-akAryarUpa haiM-taba unake liye hetukA samAgama kaisA? sAdhyake abhAvameM sAdhanakA bhI abhAva hotA hai| ataH (rUpa, vedanA, vijJAna, saMjJA aura saMskAra rUpameM mAne gaye) bauddhoMke jo pA~ca skandha haiM ve koI pAramArthika sat na hokara saMvRtirUpakalpanA-mAtra haiM unake sthiti, utpatti aura vinAzakA vidhAna gadheke soMgakI taraha nahIM banatA |-gdheke sIMgakA sadbhAva na honese jaise usameM sthiti, utpatti aura vinAza ye tInoM ghaTita nahIM hote vaise hI paraspara asaMbaddha rUpa-rasa-gandha-sparzake paramANurUpa 'rUpaskandha', sukha-duHkhAdirUpa, 'vedanAskandha' savikalpaka aura nirvikalpaka jJAnake bhedarUpa vijJAnaskandha, vRkSAdi vastuoMke nAma (zabda) rUpa saMjJAskandha aura jJAna-puNya-pApakI vAsanArUpa saMskAraskandha jaba vAstavika na hokara kAlpanika haiM to unake sthitiutpatti aura vinAza ye tInoM ghaTita nahIM hote aura inake ghaTita Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 55, 56 ] devAgama 49 na honese ve koI kArya nahIM rahate taba unake liye hetu-samAgamakI kalpanA hI vyartha ThaharatI hai|' ubhaya tathA avaktavya ekAntoMkI sadoSatA virodhAnnobhayaikAtmyaM syAdvAda-nyAya-vidviSAm / avAcyataikAnte'pyukti vAcyamiti yujyate / / 5 / / 'yadi nityatva aura anityatva donoM ekAntapakSoMko eka rUpameM mAnA jAya to yaha bAta syAdvAdanyAyake vidveSiyoMke-sarvathA ekAntavAdiyoMke-yahAM banatI nahIM; kyoMki isa mAnyatAmeM virodha doSa AtA hai-jaisA ki eka sAtha jIne-maranemeM virodha hai vaisA hI virodha yahA~ bhI ghaTita hotA hai|' / (yadi donoM ekAntoMkA tAdAtmya mAnA jAya to nityatva aura anityatva donoM yA to nityatvarUpa meM pariNata ho jAya~ge yA anityatvarUpameM; kyoMki tAdAtmyAvasthA meM virodhI sthiti na rahakara eka hI sthiti ho jAtI hai| jaba nityatva-anityatvarUpa donoM ekAntoMmeMse kisI eka hI ekAntakI sthiti rahI taba yugapat ubhaya ekAntoMkI mAnyatA viruddha ThaharatI hai|) 'yadi ( nityatva va anityatva donoM ekAntoMkI mAnyatAmeM virodhakI upasthitike bhayase) avAcyatA ( anabhilApyatA) kA ekAnta mAnA jAya to vaha bhI nahIM banatA; kyoMki sarvathA avAcyakA siddhAnta mAnanepara 'tattva sarvathA anabhilApya hai' aisA abhilApa (vacana-vyavahAra ) karanevAle bauddhoMke svavacanavirodha upasthita hotA hai-usI prakAra jisa prakAra ki usa puruSake upasthita hotA hai jo yaha kahe ki 'maiM sadA maunavratI hU~'; kyoMki usakA vaisA kahanA usake sadA mauna-vratakA virodhI hai|' nitya-kSaNika-ekAntoMkI nirdoSa vyavasthAvidhi nityaM tatpratyabhijJAnAnnAkasmAttadavicchidA / kSaNikaM kAlabhedAtte buddhayasaMcaradoSataH // 56 / / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI [ pariccheda 3 (he syAdvAdanyAya-nAyaka arhan bhagavan ) Apake matameM ( sampUrNa jIvAdi ) vastutattva kathaMcit nitya hai; kyoMki usakA pratyabhijJAna hotA hai-yaha vahI hai jo pahale dekhA thA, aisA pUrvottaradazAmeM jo ekatvakA bodha hotA hai vaha usake nityatvako siddha karatA hai / aura yaha pratyabhijJAna akasmAt-binA kisI kAraNake niviSaya tathA bhrAntarUpa-nahIM hotA; kyoMki aviccheda rUpase binA kisI bAdhAke anubhavameM AtA hai| ( yadi pratyakSako bAdhaka mAnA jAya to vaha ThIka nahIM hai, kyoMki pratyakSakA viSaya vartamAna paryAyAtmaka vastU honese pUrvA'para-paryAyavyApI ekatvalakSaNa pratyabhijJAnake viSayameM usakI pravatti nahIM bntii| jo apanA viSaya nahIM, usameM koI bAdhaka yA sAdhaka nahIM hotA, jaise zrotraindriyake jJAna-viSayameM cakSuindriyakA jnyaan|) ____ aura Apake matameM vastutattva kathaMcit kSaNika hai--anitya hai; kyoMki usameM kAlake bhedase pariNAma-bheda pAyA jAtA haikSaNa-kSaNameM vastuko paryAyeM palaTatI rahatI haiM, jo kathaMcit ekadUsarese bhinna hotI haiN| paryAyoMke isa palaTana ( parivartana ) evaM 'pariNamanase vastumeM pratikSaNa utpAda-vyayake hote rahanepara bhI vastukA apane dhrauvya guNake kAraNa kabhI nAza nahIM hotaa| isI paryAyadRSTise vastu kathaMcit kSaNika hai-sarvathA kSaNika nhiiN| vastuko sarvathA kSaNika tathA sarvathA nitya mAnanepara jJAnakA saMcAra nahIM bana sakegA, yaha doSa aaegaa| jJAnakA saMcAra anekAntakI mAnyatAmeM hI pratItigocara hotA hai|' utpAda-vyaya sAmAnyakA nahIM, vizeSakA hotA hai na sAmAnyAtmanodeti na vyeti vyaktamanvayAt / vyetyudeti vizeSAtte sahaikatrodayAdi sat / / 57 / / (he bhagavan ! ) Apake matameM sAmAnya svarUpase-sarva Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 58 ] devAgama avasthAoM athavA pUrvottara-paryAyoMmeM sAdhAraNa svabhAvarUpase rahanevAle dravyako dRSTise-na to koI vastu utpanna hotI hai aura na vinAzako prApta hotI hai| kyoMki prakaTa anvayarUpa hai-vastukA sAmAnya svarUpa jo dravyasvabhAva hai vaha usakI saba avasthAoMmeM sadA sthira rahatA hai|' ( yadi yaha kahA jAya ki kATe hue nakha-keza phirase upajate haiM, unameM anvayake darzana-dvArA vyabhicAra-doSa AtA hai, kyoMki unameM utpatti aura vinAza donoM dikhAI par3ate haiM jaba ki anvayake kAraNa ve donoM na hone cAhiye the, to aisA kahanA ThIka nahIM hai; kAraNa ki anvayake sAtha 'vyakta' vizeSaNa lagA huA hai, jo isa bAtakA sUcaka hai ki ekatvAnvaya pramANase bAdhita nahIM honA cAhiye / yahA~ ye nakhAdika ve hI haiM aisA ekatvAnvaya prakaTa-pramANase bAdhita hai, kyoMki utpanna nakhAdika ve hI na hokara unake sadRza haiM jo kaTa cuke haiN| ) 'vizeSarUpase-paryAya athavA vyatirekakI dRSTise-vastu vinazatI tathA upajatI hai| eka vastumeM yugapat utpAda, vyaya aura dhrauvyakA honA 'sat' kahalAtA hai--jaisAki sUtrakArake utpAda-vyaya-dhrauvyayuktaM sat' isa vacanase bhI jAnA jAtA hai|' utpAdAdikI bhinnatA aura nirapekSa honepara avastutA kAryotpAdaH kSayo hetorniyamAllakSaNAtpRthak / na tau jAtyAdyavasthAnAdanapekSAH khapuSpavat // 58 / / 'hetukA--upAdAnakAraNakA-jo kSaya hai--pUrvAkArase vinAza hai-vaha uttarAkArarUpa kAryakA utpAda hai; kyoMki donoMke eka hetukA niyama hai-jo hetu utpAdarUpa kAryake utpAdakA hai vahI upAdAnake vinAzakA hetu hai| isase bauddhoMkA utpAdako sahetuka aura vinAzako nirhetuka batalAnA bAdhita ThaharatA hai| ( isa para yadi Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 samantabhadra-bhAratI [ pariccheda 3 yaha kahA jAya ki utpAda aura vinAza donoMkA eka hI hetu honepara donoM abhinna Thaharate haiM, to yaha ThIka nahIM, kyoMki utpAda aura vinAza donoM lakSaNabhedake kAraNa eka dUsarese kathaMcit bhinna haiM-kAryotpAdakA lakSaNa svarUpalAbha hai aura hetukSayakA lakSaNa svabhAvapracyuti hai| isa taraha bhinna lakSaNase lakSita honeke kAraNa donoM kathaMcit bhinna haiM--sarvathA bhinna nhiiN| jAti Adike avasthAnake kAraNa nAza aura utpAda donoM bhinna hI nahIM, kathaMcit abhinna bhI haiM; kyoMki miTTI Adi dravyake binA ghaTakA nAza aura kapAlakA utpAda nahIM banatA-nAza aura utpAda donoM paryAyakI apekSAse haiM, jAtyAdike avasthAnarUpa saddravyakI apekSAse nhiiN| sadravya miTTI Adi hai, vahI ghaTAkAra rUpase naSTa huI aura kapAlake rUpase utpanna huI, aisA spaSTa pratIta hotA hai| yadi utpAda, vyaya aura dhrauvya paraspara apekSA na rakheM, to tInoM hI AkAzake puSpake samAna avastu ThahareM--sthiti aura vinAzake binA kevala utpAda nahIM banatA, nAza aura utpAdake binA sthiti nahIM banatI aura sthiti tathA utpAdake binA vinAza nahIM bntaa| isase yaha spaSTa phalita hotA hai ki jo sat hai vaha utpAda-vyaya-dhrauvyase yukta hai, anyathA usakA satva hI nahIM banatA, vaha AkAzakusumake sadRza avastu ThaharatA hai|' eka dravyako nAzotpAdasthitimeM bhinna bhAvoMkI utpatti ghaTa-mauli-suvarNArthI nAzotpAdasthitiSvayam / zoka-pramoda-mAdhyasthyaM jano yAti sahetukam / / 59 / / '( suvarNa ghaTako tor3akara mukuTake banAye jAnepara ) nAza utpAda aura sthitikI jo avasthAe~ hotI haiM, unameM yaha ghaTakA arthI jana zoka (viSAda) ko, mukuTakA arthI harSako aura suvarNakA arthI zoka tathA harSase rahita madhyastha-bhAvako prApta hotA hai aura Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 58] devAgama yaha saba sahetuka hotA hai-ghaTArthIke zokakA kAraNa ghaTakA nAza hai, mukuTA ke harSakA kAraNa mukuTakA utpAda hai aura suvaNArthIke madhyastha-bhAvakA kAraNa suvarNakI sthiti hai-jo suvarNa ghaTake rUpameM thA vahI mukuTake rUpameM vidyamAna hai, isase usake liye zoka tathA harSakA koI kAraNa nahIM rhtaa| binA hetuke una ghaTa-mukuTasuvarNArthiyoMke zokAdikI utpatti nahIM bntii|' (bauddhoMkA jo yaha kahanA hai ki viSAdAdike koI hetu nahIM hote; kintu pUrvaviSAdAdike vAsanAmAtra-nimittase viSAdAdika utpanna hote haiM, vaha ThIka nahIM; kyoMki pUrvaviSAdAdike vAsanAmAtra nimittake hote hue bhI una viSAdAdike niyamakA saMbhava nhiiN| ) / isa taraha laukika janoMkI utpAdAdi-viSayaka-pratItike bhedase yaha siddha hai ki vastu utpAda, vyaya aura dhrauvya aise tIna rUpameM vyavasthita hai / aba eka dUsare dRSTAnta-dvArA isa viSayako aura spaSTa kiyA jAtA hai| vastutattvakI trayAtmakatA payovrato na dadhyatti na payoti dadhivrataH / agorasavato nobhe tasmAttattvaM trayAtmakam / / 60 / / "jisake dugdha lenekA vrata hai-Aja maiM dUdha hI lU~gA aisI pratijJA hai-vaha dahI nahIM khAtA, jisake dahI lenekA vrata hai vaha dugdha nahIM pItA aura jisakA gorasa na lenekA vrata hai vaha dUdha-dahI donoM hI nahIM khaataa| isase mAlUma hotA hai ki vastutattva trayAtmaka hai-yugapat utpAda-vyaya-dhrauvyarUpa hai|' ___ vyAkhyA-eka hI vastumeM pratItikA nAnApana usa vastuke vinAza, utpAda aura sthiti ( dhrauvya ) kA sAdhaka jAna par3atA hai-jo dUdharUpase nAzako prApta ho rahA hai vahI dadhirUpase utpadyamAna aura gorasarUpase vidyamAna (dhrauvya ) hai; kyoMki dUdha aura Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 samantabhadra-bhAratI [ pariccheda 4 dahI donoM hI gorasarUpa haiN| gorasakI ekatAke hote hue bhI jo dadhirUpa hai vaha dugdharUpa nahIM; jo dugdharUpa hai vaha dadhirUpa nahIM; aisA vratiyoMke dvArA dravya-paryAyakI vibhinna pratIti-vaza bheda kiyA jAtA hai| yadi pratItimeM trirUpatA na ho to ekake grahaNameM dUsare kA tyAga nahIM bntaa| ___ isa taraha vastutattvake trayAtmaka sAdhana-dvArA usakA prastuta nitya-anitya aura ubhaya-sAdhana bhI virodhako prApta nahIM hotA; kyoMki eka hI vastumeM sthiratAke vyavasthApana-dvArA yaha kathaMcit nitya aura nAzotpAdake pratiSThApana-dvArA kathaMcit anitya siddha hotA hai aura isaliye yaha ThIka kahA jAtA hai ki sampUrNa vastusamUha kathaMcit nitya hI hai, kathaMcit anitya hI hai, kathaMcit ubhayarUpa hI hai, kathaMcit avaktavya hI hai, kathaMcit nityAvaktavya hI hai, kathaMcit anityAvaktavya hI hai aura kathaMcit ubhayAvaktavya hI hai| aura isa saptabhaMgIkI vyavasthApana prakriyAko usI prakArase nayapramANakI apekSAse yojita karanA cAhiye jisa prakAra ki vaha bhAvAdi tathA ekAdi saptabhaMgiyoMkI vyavasthAke liye kI gaI hai| iti devAgamAptamImAMsAyAM tRtIyaH paricchedaH caturtha pariccheda kArya-kAraNAdikI sarvathA bhinnatAkA ekAnta kArya-kAraNa-nAnAtvaM guNa-guNyanyatApi ca / sAmAnya-tadvadanyatvaM caikAntena yadISyate // 61 / / 'yadi (vaizeSikamatAvalambiyoMke matAnusAra ekAntase-sarvathA rUpameM-kArya-kAraNakA bheda mAnA jAtA hai, guNa-guNIkI bhinnatA svIkAra kI jAtI aura sAmAnya tathA sAmAnyavAn jo dravya-guNa Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 61 ] devAgama karmarUpa trika hai usakA eka-dUsarese anyatva iSTa kiyA jAtA hai ( to usameM jo bAdhA AtI hai use Age batalAyA jAtA hai| ) ___ vyAkhyA-yahA~ vaizeSikamatAnusAra 'kArya' zabdase calanAdi kriyArUpa karmakA, tantu Adi avayavarUpa kAraNake avayavIkA, saMyogAdirUpa anitya guNakA aura pradhvaMsAbhAvakA grahaNa hai, 'kAraNa' zabda samavAyIkA, samavAyivAnkA ( karmavAnkA, anityaguNavAnkA, paTAdi avayavoMkA ) aura pradhvaMsake prati kAraNakA vAcaka hai; 'guNa' zabda nitya-guNakA, 'guNI' zabda guNake AzrayabhUta dravyakA, 'sAmAnya' zabda para-apara-jAtikA aura 'sAmAnyavAn' zabda dravyaguNa-karmarUpa arthakA bodhaka hai| vaizeSikamatakA kathana hai ki kriyA-kriyAvAnkA; samavAya-samavAyIkA, avayava-avayavIkA, guNa-guNIkA, vizeSaNa-tadvizeSyakA, sAmAnya-tatsAmAnyavAnkA aura abhAva-tadvizeSyakA eka-dUsarese sarvathA bhinnapanA hI hai; kyoMki unakA bhinna pratibhAsa hotA hai, sahyAcala-vindhyAcalakI trh| apane isa 'bhinnapratibhAsatva' hetuko asiddha-viruddhAdi doSoMse rahita siddha karanekA prayatna kiyA gayA hai aura usa prayatnameM eka bAta yaha bhI kahI gaI hai ki kArya-karaNAdikA lakSaNa eka dUsarese bhinna hai aura vaha bhinna-lakSaNa bhinna pratibhAsakA hetu hai, vastu yadi eka hai to usakA bhinna-lakSaNase pratibhAsa nahIM hotaa| isase bhinna-pratibhAsa hetu viruddha nahIM hai, kyoMki bhinnalakSaNalakSita vipakSameM usako vRttikA abhAva hai| dUsarI bAta yaha bhI kahI gaI hai ki jinakA aisA anumAna hai ki kArya-kAraNakA, guNa-guNIkA tathA sAmAnya-sAmAnyavAnkA eka-dUsareke sAtha tAdAtmya haiabheda hai; kyoMki unakA deza (kSetra) abhinna hai| jinakA tAdAtmya nahIM hotA unakA deza abhinna nahIM hotA, jaise ki sahyAcala aura vindhyAcalakA / prakRta kArya-kAraNAdikA deza abhinna hai / ataH unakA tAdAtmya hai; aura isa anumAnase ve kArya-kAraNAdikI For Pin Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 samantabhadra-bhAratI pariccheda [ 4 bhinnatAke ekAntako bAdhita ThaharAte haiM, vaha ThIka nahIM hai; kyoMki dezA'bheda do prakArakA hai - eka zAstrIya aura dUsarA laukika / kArya-kAraNAdikA zAstrIya dezA'bheda asiddha hai - zAstrakI apekSAse paTAdirUpa kAryakA svakIya kAraNa tantusamUha aura tantuoMkA kAraNa kapAsAdi isa taraha sabakA sva- anya kAraNadezakI dRSTise dezabheda hI hai / laukika dezA'bhedakA AkAza - AtmAdike sAtha vyabhicAradoSa ghaTita hotA hai; kyoMki laukika dezakI apekSA AkAza aura AtmAdike bhinna dezakA abhAva hone para bhI unakA tAdAtmya nahIM hai / 1 ukta bhinnataikAnta meM doSa ekasyAsneka vRttirna bhAgAbhAvAdbahUni vA / bhAgitvAdvA'sya naikatvaM doSo vRtteranArhate || 62 || ( yadi vaizeSikamatAnusAra kArya-kAraNa, guNa-guNI aura sAmAnya sAmAnyavAnko sarvathA eka dUsare se bhinna mAnA jAya to ) ekakI-- paTAdi avayavIrUpa kArya dravyAdikI - ( apane Arambhaka tantu Adi) anekoM meM - kAraNAdikameM-- vRtti - pravRtti nahIM banatI; kyoMki usa ekake vibhAga ke abhAvase niraMzapanA mAnA gayA hai- jabaki vRtti honI cAhiye; anyathA kArya-kAraNabhAvAdikA virodha usI taraha ghaTita hogA jisa taraha akArya-kAraNarUpa tantu-ghaTakA aura mRtpiNDa paTakA kArya kAraNabhAva viruddha hotA hai| yadi ( avayavI Adi ) ekako bhAgitvarUpa Azrita karake vRtti mAnI jAya to isase ekakA ekatva sthira nahIM rahatA- vaha vibhakta hokara bahurUpameM pariNata ho jAtA hai / isake sivAya yaha prazna paidA hotA hai ki ekakI aneka meM vaha vRtti tantu Adike lakSaNa AdhArake prati ekadezarUpase hotI haiM yA sarvAtmaka rUpase ? eka dezarUpase vaha nahIM banatI; kyoMki eka paTAdi kAryadravyake niSpradeza honese tantu Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devAgama kArikA 63 ] Adi aneka adhikaraNoMmeM usakA vartanA nahIM banatA aura pratyekameM sarvAtmakarUpase vRttike hone para eka avayavI Adike bahutvakA prasaMga upasthita hotA hai-jitane avayava utane hI avayavI Thaharate haiM, jitane saMyogI Adi guNI utane hI aneka avayavoMmeM sthita saMyogAdi guNa Thaharate haiM aura jitane sAmAnyavAn artha utane hI sAmAnya hone cAhiye / parantu aisA nahIM hai| ataH ekakI anekameM sarvAtmaka athavA sarvadeza vRtti mAnanese, Arhatamatase bhinna jo sarvathA ekAntamata hai usameM doSa AtA hai| isa taraha ekakI anekameM vRttikA mAnanA aura na mAnanA donoM hI sadoSa Thaharate haiM / ekadezarUpa aura sarvAtmaka vRttise bhinna vRttikA anya koI prakAra nahIM hai|' ( yadi vaizeSikamatakI mAnyatAnusAra samavAya-sambandhako prakArAntara mAnA jAya-yaha kahA jAya ki samavAya-sambandhake kAraNa avayavI Adi avayavAdikameM vartatA hai, binA samavAyasambandhake vartanake arthakA abhAva hai to yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai; kyoMki yahA~ bhI vahI prazna paidA hotA hai ki avayavI AdikI avayavAdikameM vaha samavAyavRtti ekadeza hai athavA sarvAtmaka ? aura donoMmeM se kisI bhI prakArakI samavAyavRttiko mAnane para vahI doSa ghaTita hotA hai, jise Upara batalAyA gayA hai|) deza-kAla-vizeSe'pi syAvRttiyuta-siddhavat / samAna-dezatA na syAnmUrtakAraNa-kAryayoH // 63 / / ( yadi avayavAdi aura avayavI AdimeM sarvathA bheda svIkAra kiyA jAya to) deza aura kAlakI apekSAse bhI unameM-avayavAdi aura avayavI AdimeM-bheda mAnanA par3egA aura taba yuta-siddhake samAna-pRthak-pRthak AzrayameM rahane vAle ghaTa-vRkSakI tarahaunameM bhI vRtti ( samavAya-sambandhakI vartanA) mAnanI hogii| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 samantabhadra-bhAratI pariccheda 4 ( phalataH ) mUrtika kAraNa aura kArya meM jo samAna ( abhinna ) dezatA-ekakAla-dezatA-dekhI jAtI hai vaha nahIM bana skegii|' ___ vyAkhyA-avayavAdi aura avayavI AdimeM sarvathA bheda mAnane para unameM dezabheda aura kAlabheda bhI mAnanA par3egA aura unakA sambandha yuta-siddhoM jaisA hogA; taba unameM abhinnadezatA kaise bana sakatI hai ? yaha bAta vaizeSikoMko socanekI hai|| / yadyapi AtmA aura AkAzameM atyanta bheda hone para bhI unameM na dezabheda hai aura na kAlabheda hai aura isaliye yaha atyantabheda kArya-kAraNake deza aura kAlake bhedakA niyAmaka nahIM hai, tathApi sat, dravyatva Adi rUpase AtmA aura AkAzameM bhI atyantabheda asiddha hai| ata eva unake abhinnadeza aura abhinnakAlake hone meM koI bAdhA nahIM hai| AzrayA''zrayi-bhAvAnna svAtantryaM samavAyinAm / ityayaktaH sa sambandho na yaktaH samavAyibhiH / / 64 // 'yadi aisA kahA jAya ki samavAyiyoMmeM-avayava-avayavI ( tantu-paTa ) AdimeM-( samavAyake dvArA) AzrayA''zrayIbhAva honeke kAraNa svatantratA nahIM hai, jisase deza va kAla kI apekSA bheda honepara bhI vRtti ( samavAya-sambandha-vartanA ) banatI, to yaha kahanA ThIka nahIM hai| ( kyoMki taba yaha prazna uThatA hai ki vaha samavAya samavAyioMmeM svataH vartatA-sambandhita hotA hai yA anya samavAyase vartita-sambandhita hotA hai| yadi svataH sambandhita hotA hai to phira avayavI bhI apane avayavoMmeM svataH sambaddha ho jAyagA, usake liye eka alaga samavAyakI vyartha-kalpanAse kyA natIjA ? yadi anya samavAyase vaha sambandhita hotA hai to vaha anya samavAya bhI anya tRtIyase aura tRtIya bhI anya caturthase sambandhita mAnanA par3egA aura isa taraha aneka samavAyoMkI kalpanA Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 65 ] devAgama karanepara eka samavAyakI mAnyatA bAdhita ThaharegI aura anavasthAdoSakA prasaMga bhI upasthita hogA / ) 59 ( yadi yaha kahA jAya ki samavAya anAzrita honese sambandhAntarakI apekSA nahIM rakhatA, kintu asambaddha hI rahatA hai, to yaha kahanA ucita nahIM; kyoMki ) jo svayaM asambaddha ( sambandha rahita ) hai vaha eka ( avayavo ) kA dUsare ( avayavoM ) ke sAtha sambandha kaise karA sakatA hai ? sambandha rahita honekI hAlata meM vaha dUsare ( dravyAdi ) ke sAtha kaise raha sakatA hai ? nahIM raha sakatA / ' sAmAnyaM samavAyazcA'pyekaikatra samAptitaH / antareNA''zrayaM na syAnnAzotpAdiSu ko vidhiH // 65 // 'jisa prakAra sAmAnya Azrayake binA nahIM rahatA, usI prakAra samavAya bhI Azrayake binA nahIM rahatA / jaba sAmAnya aura samavAya donoM kI pratyeka dravyAdi nitya vyaktiyoMmeM samApti - pUrNatA hotI hai taba nAza hue tathA utpanna hue anitya kAryoMmeM unake sadbhAvako vidhi-vyavasthA kaise bana sakatI hai ? - nahIM bana sakatI / ' vyAkhyA - jahA~ eka vyaktikA utpAda huA vahA~ pahalese na sAmAnya hai aura na samavAya; kyoMki unakA vahA~ koI Azraya nahIM hai aura ye donoM binA Azrayake nahIM rahate / anyathA anAzrita honekA prasaMga AyegA / yaha bhI sambhava nahIM ki ve anya vyakti se pUrNarUpameM yA aMzarUpa meM Ate haiM; kyoMki pUrvAdhArakA abhAva tathA sAmAnya evaM samavAya meM sAMzapanekA prasaMga AvegA / svayaM pIche unakA utpAda bhI sambhava nahIM hai, anyathA ve anitya mAne jAyeMge / Azrayake nAza honepara bhI unakA nAza nahIM hotA; kyoMki ve nitya haiM aura Azcarya yaha ki pratyekameM pUrNa rUpase rahate haiM / sArAMza yaha ki sAmAnya aura samavAya ina donoM 1 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra - bhAratI [ pariccheda 4 padArthoMkA nitya vyaktiyoMmeM satva siddha hone para bhI anitya vyaktiyoMmeM unakA sadbhAva siddha nahIM hotA; jabaki vaizeSika ina donoMko nitya, vyApaka aura eka evaM pratyekameM pUrNarUpase vyApta mAnate haiM, jo spaSTataH yukti aura pratItike viruddha hai / sarvathA'nabhisambandhaH sAmAnya- samavAyayoH / tAbhyAmartho na sambaddhastAni trINi kha- puSpavat || 66 || ( vaizeSika matAnusAra ) jaba sAmAnya aura samavAya donoMke sarvathA anabhisambandha hai - paraspara meM ekakA dUsareke sAtha saMyogAdirUpa koI prakArakA bhI sambandha nahIM hai-taba una donoMke sAtha dravya, guNa aura karmarUpa jo artha hai usakA bhI sambandha nahIM rahatA / ( aura isaliye ) sAmAnya, samavAya tathA artha ye tInoM hI AkAza-puSpake samAna avastu Thaharate haiM, kyoMki asatkA aura avastukA kUrma - romAdikI taraha koI bhI svarUpa nahIM bana sakatA / ' ananyatA-ekAntakI sadoSatA 60 ananyataikAnte'NUnAM saMghAte'pi vibhAgavat / asaMhatatvaM syAdbhUtacatuSka - bhrAntireva sA ||67 || 'yadi ( bauddha matAnusAra ) paramANuoMkI ananyatAkA -- sarva avasthAoMmeM svarUpAntarapariNamanarUpa anyatAke abhAvakA-- ekAnta mAnA jAya to skandharUpa meM unake milanepara bhI na milanekI bhrAnti meM paraspara asambaddhatA rahegI aura aisA hone para bauddhoMke dvArA pratipAdita jo bhUlacatuSka hai- paramANuoMkA pRthvI, jala, agni aura vAyu aise cAra skandhoMke rUpameM jo kArya haiM - vaha ( vAstavika na hokara ) bhrAntarUpa hI ThaharegA / ( yadi bhUtacatuSTayako bhrAntirUpa na mAnA jAyagA to paramANuoMkA saMghAtAvasthA meM svarUpAntara mAnanA hogA aura vaisA mAnane para sarvathA ananyatAkA ekAnta nahIM bana sakegA / ) ' * Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 68, 69 ] devAgama 61 kAryakI bhrAntise kAraNakI bhrAnti tathA ubhayAbhAvAdika kArya-bhrAntaraNu-bhrAntiH kArya-liGgaM hi kAraNam / ubhaMyA'bhAvatastatsthaM guNa-jAtItaracca na // 6 // 'bhUtacatuSkarUpa-kAryake bhrAntirUpa honese tatkAraNa paramANu bhI bhrAntirUpa ThahareMge-taba vastutaH unakI astitva-siddhi hI nahIM bana sakegI; kyoMki kAraNa kArya-liGgaka hotA hai-kAryase hI use jAnA jAtA athavA anumAna kiyA jAtA hai| kArya-kAraNa donoMke bhrAntirUpa abhAvase unameM rahanevAle guNa-jAti-kriyAdika bhI nahIM bana sakeMge-jaise gaganakusumoMke abhAvameM unakI koI gandha bhI nahIM bana sktii|' kArya-kAraNAdikA ekatva mAnanepara doSa ekatve'nyatarAbhAvaH zeSA'bhAvo'vinAbhuvaH / dvitva-saMkhyA-virodhazca saMvRtizcenmRSaiva sA / / 69 / / 'yadi ( sAMkhyamatAnusAra ) kArya-kAraNAdikA sarvathA ekatva mAnA jAya-kArya jo mahat Adi aura kAraNa jo pradhAna donoMkA tAdAtmya aMgIkAra kiyA jAya-to ekako mAnyatApara dUsarekA abhAva ThaharegA-pradhAnarUpa kAraNakI mAnyatApara mahat AdirUpa kAryakI pRthak koI mAnyatA nahIM bana sakegI, donoMke sarvathA eka honese / sAtha hI kAryake abhAvapara zeSa jo kAraNa usakA bhI abhAva ThaharegA; kyoMki kAryakA kAraNake sAtha avinAbhAva-sambandha hai, kAraNa kAryakI apekSA rakhatA hai, sarvathA kAryakA abhAva honepara kAraNatva bana nahIM sakatA aura isa taraha sarvake abhAvakA prasaMga upasthita hotA hai| isake sivAya, ( yadi yaha kahA jAya ki mahat Adi kAryakA pradhAnarUpa-kAraNameM anupraveza ho jAnese uttara-sRSTikramakI apekSA pRthaksattArUpa | Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra bhAratI [pariccheda 4 bhedakA abhAva honepara bhI kAraNa to eka rahatA ho hai-nitya honese usakA abhAva nahIM hotA, to ) doko saMkhyAkA virodha upasthita hotA hai-kArya aura kAraNa sarvathA eka honepara yaha kArya hai aura yaha kAraNa hai aise dokI saMkhyAkA nirdeza nahIM bana sakatA; jaise ki vastuke sarvathA eka honepara usameM kArya-kAraNabhAva nahIM banatA / __ yadi dvitva-saMkhyAko saMvRtirUpa kalpita athavA aupacArika hI mAnA jAya to yaha saMvRti ( paramArthake viparIta hAnese ) jaba mRSA hI hai taba dvitva-saMkhyA bhI mRSA hI ThaharatI hai-aisI sthitimeM pradhAnakI jAnakArI taba kaise ho sakegI? pratyakSase vaha ho nahIM sakatI; kyoMki pradhAna pratyakSakA viSaya nhiiN| anumAnase bhI nahIM ho sakatI; kyoMki abhrAnta liGgakA abhAva hai| Agamase bhI nahIM bana sakatI; kyoMki zabdake bhI bhrAntatva mAnA gayA hai; aura bhrAntaliGgase abhrAnta sAdhyakI siddhi hotI nahIM, siddhi mAnane para atiprasaMga-doSa upasthita hotA hai|' ( isI prakAra puruSa aura caitanya jo Azraya-AzrayIrUpa haiM unakI ekatA mAnanepara eka dUsarekA abhAva ThaharatA hai; puruSa meM caitanyake anupravezapara puruSamAtrakA aura caitanyameM puruSake anupravezapara caitanyamAtrakA prasaMga upasthita hotA hai aura isase sAMkhyamatAnuyAyioMke yahA~ sarvathA ekatvakI mAnyatApara puruSa aura caitanya ina domeMse kisI ekakA abhAva siddha hotA hai| domeMse ekakA abhAva honepara zeSakA bhI abhAva ThaharatA hai; kyoMki donoMmeM paraspara avinAbhAva-sambandha hai| puruSa Azraya hai aura caitanyasvabhAva usakA AzrayI hai-Azrayake binA AzrayIkA aura AzrayIke binA AzrayakA koI astitva nahIM bntaa| donoMke sarvathA eka honepara dvitva-saMkhyA bhI nahIM banatI aura dvitvasaMkhyAmeM saMvRtikI kalpanA karanepara zUnyatAkA prasaMga AtA hai; kyoMki Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 70 ] devAgama paramArthataH dvitvasaMkhyAke abhAvapara saMkhyeya jo puruSa aura caitanya unakI bhI koI vyavasthA nahIM banatI-aisI koI vastu hI sambhava nahIM jo sakaladharmose zUnya ho| ataH sAMkhyoMkA yaha kArya-kAraNAdikI ananyatAkA ekAnta bhI vaizeSikoMke anyatA ekAntakI tarahase nahIM bana sktaa|' ukta ubhaya tathA avaktavya ekAntoMkI sadoSatA virodhAnnobhayakAtmyaM syAdvAda-nyAya-vidviSAm / avAcyataikAnte'pyuktirnA'vAcyamiti yujyate / / 7 / / 'yadi kArya-kAraNAdikI anyatA aura ananyatAke donoM ekAnta eka sAtha mAne jA~ya to ve syAdvAda-nyAyake vidveSiyoMke-sarvathA ekAntavAdiyoMke-yahA~ yugapat nahIM bana sakate; kyoMki unameM paraspara virodha honese unakA ekAtmya athavA tAdAtmya asaMbhava hai| yadi avAcyatA ( anabhilApyatA ) kA ekAnta mAnA jAyakArya-kAraNAdikA bheda-abheda sarvathA avAcya hai aisA kahA jAyato yaha kahanA bhI nahIM bana sakatA; kyoMki isa kahanese vaha vAcya ( abhilApya ) ho jAtA hai| aura jaba yaha kahanA bhI nahIM bana sakatA taba avAcyataikAnta-siddhAntakA parako pratipAdana kaise bana sakatA hai ? nahIM bana sktaa| ( yadi bauddhoMke dvArA yaha kahA jAya ki paramArthase to vacanadvArA kisI bhI padArtha athavA siddhAntakA pratipAdana nahIM banatAsaMvRtike dvArA hI banatA hai, to saMvRtike svayaM mithyA honese usake dvArA satyasiddhAntAdikA pratipAdana kaise bana sakatA hai ? nahIM bana sktaa| ataH saMvRtirUpa-vacanake dvArA pratipAdana karanepara bhI avAcyatAkA ekAnta sthira nahIM raha sktaa|) __ekatA aura anaikatAkI nirdoSa vyavasthA Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 samantabhadra-bhAratI [ pariccheda 4 tayoravyatirekataH / dravya - paryAyayoraikyaM pariNAma- vizeSAcca zaktimacchakti-bhAvataH ||71 || saMjJA - saMkhyA - vizeSAcca svakSaNa- vizeSataH / prayojanAdibhedAcca tannAnAtvaM na sarvathA // 72 // 'dravya aura paryAya donoM ( kathaMcit ) eka haiM; kyoMki inake ( pratibhAsakA bheda honepara bhI ) avyatirekapanA hai - azakyavivecana honese sarvathA bhinnatAkA abhAva hai / tathA dravya aura paryAya (kathaMcit) nAnArUpa haiM - eka dUsarese bhinna haiM; kyoMki donoMmeM pariNAma- pariNAmIkA bheda hai, zaktimAna - zaktibhAvakA bheda hai, saMjJA ( nAma ) kA bheda hai, saMkhyAkA bheda hai, svalakSaNakA bheda hai aura prayojanakA tathA Adi zabdase kAla evaM pratibhAsakA bheda hai / isase dravya aura paryAya donoM sarvathA ekarUpa nahIM aura na sarvathA nAnArUpa hI haiM- donoMmeM kathaMcit bhedA'bhedarUpa anekAntatva pratiSThita hai / ' vyAkhyA - yahA~ 'dravya' zabdase guNI, sAmAnya tathA upAdAnakAraNakA aura 'paryAya' zabdase guNa, vyakti vizeSa tathA kAryadravyakA grahaNa hai / 'avyatireka' zabda azakya- vivecanakA vAcaka hai, jisakA abhiprAya yaha hai ki eka dravyako anya dravyarUpa tathA eka dravyakI paryAyako anya dravyakI paryAyarUpa nahIM kiyA jA sakatA athavA vivakSita dravyako usakI paryAyase aura vivakSita paryAya ko usake dravyase sarvathA alaga nahIM kiyA jA sakatA / isa taraha dravya aura paryAya donoM eka vastu haiM; jaise vedya aura vedakakA jJAna, jise pratibhAsakA bheda honepara bhI sarvathA bhedarUpa nahIM kiyA jA sakatA / yadi brahmAdvaitavAdiyoMkI mAnyatAnusAra paryAyako avAstava aura dravyako vAstava batalAkara paryAyakA tathA bauddhoMkI mAnyatA Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 71, 72 ] devAgama 65 nusAra dravyako avAstava aura paryAyako vAstava batalAkara dravyakA abhAva mAnA jAya to dravya-paryAya donoMmeMse kisIkA bhI sadbhAva nahIM bana sakegA-arthakriyA-lakSaNa-vastumeM padArthakI taba koI upapatti athavA vyavasthA hI nahIM bana sakegI; kyoMki paryAyanirapekSa kevala dravya aura dravyanirapekSa kevala paryAya artha-kriyAkA nimitta nahIM hotA, nimitta mAnanepara krama-yogapadyakA virodha upasthita hogA-- sarvathA ekasvabhAvarUpa dravya yA paryAyake kramayogapadya ghaTita nahIM hotA, krama-yogapadyake ghaTita na honepara arthakriyA nahIM banatI aura artha-kriyAke na bananepara vastukA astitva na rahakara abhAva ThaharatA hai| ataH dravya aura paryAya donoMmeMse kisIkA bhI lopa karanepara dUsarekA bhI lopa upasthita hotA hai aura vastutattvakI koI vyavasthA nahIM bana skegii| dravyakA lakSaNa guNa-paryAyavAn hai; jaisA ki 'guNa-paryayavad dravyam' isa tattvArthasUtrase jAnA jAtA hai, jisameM guNa sahabhAvI ( yugapat ) aura paryAya kramabhAvI hote haiN| paryAyakA lakSaNa 'tadbhAvaH pariNAmaH' sUtrake anusAra tadbhAva-usa usa prativiziSTarUpase honA hai, jo ki kramA'kramarUpameM hotA hai / kramazaH pariNamanako 'paryAya' aura akrama ( yugapat ) pariNamanako 'guNa' kahate haiN| dravya aura paryAya donoMkI yaha lakSaNa-bhinnatA donoMke kathazcit nAnApanako siddha karatI hai / isa taraha dravya aura paryAyameM kathaMcit nAnApanA hI hai, svalakSaNake bhedase; kathaMcit ekapanA hI hai, azakya-vivecanake kAraNa; kathaMcit ubhayapanA hI hai, donoMkI kramArpita-vivakSAse; kathaMcit avaktavyapanA hai, donoMke sahArpaNakI dRssttise| zeSa tIna bhaMgoMko bhI isI prakArase ghaTita kara lenA caahiye| iti devAgamApta-mImAMsAyAM caturthaH paricchedaH / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI [ pariccheda 5 paMcama pariccheda siddhike ApekSika-anApekSika ekAntoMkI sadoSatA yadyApekSika-siddhi syAnna dvayaM vyavatiSThate / anApekSika-siddhau ca na sAmAnya-vizeSatA / / 73 / / 'yadi siddhiko-dharma-dharmI, kArya-kAraNAdirUpa padArthoMkI siddhi-nizcitiko-(ekAntataH) ApekSiko-sarvathA eka dUsarekI apekSA rakhanevAlI-mAnA jAya to ApekSya aura ApekSika donoMmeMse kisIkI bhI avasthiti nahIM banatI-kisI bhI ekakA nizcaya na hokara donoMkA abhAva ThaharatA hai / aura siddhiko ( sarvathA ) anApekSikI-kisIkI bhI apekSA na rakhanevAlI-mAnanepara sAmAnya-vizeSabhAva nahIM banatA-kyoMki anvaya athavA abhedarUpa jo sAmAnya aura vyatireka athavA bhedarUpa jo vizeSa donoM anyo'nyA'pekSa haiM-unakI siddhi eka dUsarekI apekSAko lie hue haiM, pArasparika apekSAke binA vyavasthita nahIM hote arthAt abheda binA bhedake aura bheda binA abhedake vyavahRta nahIM banatA hai|' vyAkhyA-( isa kArikAke pUrvArdhameM bauddhoMkI mAnyatA aura usakI sadoSatAkA, tathA uttarArddha meM yaugoMko mAnyatA aura usakI sadoSatAkA ullekha hai| bauddhoMkI yaha mAnyatA hai ki nirvikalpa pratyakSa jJAnameM dUra-nikaTAdikI taraha dharma-dharmI Adi kisIkA bhI pratibhAsa nahIM hotA, tatpRSTha-bhAvI vikalpa-buddhike dvArA vizeSaNavizeSyatva, sAmAnya-vizeSatva, guNa-guNitva, kriyA-kriyAvatva, kArya-kAraNatva, sAdhya-sAdhanatva, grAhya-grAhakatva ye saba bheda upakalpita haiM aura isaliye pAramArthika na hokara sarvakSA ApekSika Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 73 ] devAgama haiM-vastutaH inameM koI bhI vyavasthita nahIM hotaa| isa tarahakI ApekSikI siddhi mAnanepara nIla-svalakSaNa aura nIlajJAna ye donoM bhI vyavasthita nahIM hote; kyoMki donoM vizeSaNa-vizeSyakI taraha ApekSika haiN| jinakI sarvathA ApekSika-siddhi hotI hai unakI koI vyavasthA nahIM hai, jaise paraspara eka dUsareko pakar3e hue nadImeM DUbanevAle do manuSyoMkI koI vyavasthA nahIM banatI-( donoM hI DUbate haiM / ) vaise hI nIla aura nIla-jJAnameM sarvathA apekSAkRtasiddhikI bAta hai-nIlajJAnake vinA nIla siddha nahIM hotA, ajJeyatvakA prasaMga Anese aura tathA-saMvedana-niSTha honese, aura nIlakI apekSAke vinA nIlajJAna siddha nahIM hotA; kyoMki nIlajJAnake nIlase AtmalAbha banatA hai, anyathA nIlajJAnake niviSayatvakA prasaMga AtA hai aura bauddhoMne jJAnako niviSaya mAnA nhiiN| isa taraha ekake abhAvameM dUsarekA bhI abhAva honese nIla aura nIlajJAna donoMkA hI abhAva ThaharatA hai| jaba jJAna aura jJeya donoM hI na rahe taba sarva-zUnyatAkA prasaMga upasthita hotA hai| ___ApekSika-siddhike ekAntameM doSa dekhakara yadi yauga-matavAdI yaha kahe ki 'dharma-dharmIkI sarvathA ApekSika-siddhi nahIM kintu anApekSika-siddhi hai; kyoMki dharma-dharmIke pratiniyata-buddhikA viSayapanA hai, nolAdike svarUpakI trh| sarvathA anApekSikatvakA abhAva honepara pratiniyata-buddhikA viSayapanA nahIM banatA, to yaha kahanA ThIka nahIM hai; kyoMki sarvathA anapekSA-pakSameM bhI anvayavyatireka ghaTita nahIM hote| anvaya sAmAnyako aura vyatireka vizeSako kahate haiM, donoM paraspara apekSAke rUpameM hI tiSThate haiM, donoMkI sarvathA anApekSika-siddhi mAnanepara na sAmAnya sthira rahatA hai aura na vizeSa / pratiniyatabuddhi-viSayoMmeM bhI pratiniyatapadArthatA sApekSarUpameM hotI hai, nIla-pItakI trh| nIla aura pItako anApekSika-siddhi mAnanepara yaha nIla hai, yaha pIta hai aisA nizcaya nahIM bntaa| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 samantabhadra-bhAratI [ pariccheda 5 ukta ubhaya tathA avaktavya ekAntoMkI sadoSatA virodhAnnobhayaikAtmyaM syAdvAda-nyAya-vidviSAm / avAcyataikAnte'pyukti 'vAcyamiti yujyate // 74 / / 'yadi ApekSika-siddhi aura anApekSika-siddhi donoMkA ekAnta mAnA jAya to vaha syAdvAdanyAyase dveSa rakhanevAloMke-usa nyAyakA Azraya na lenevAle sarvathA ekAntavAdiyoMke-yahA~ nahIM banatA; kyoMki donoM ekAntoMmeM paraspara virodha hai-unakI yugapat vivakSA sadasat ( bhAvA'bhAva ) ekAntakI taraha nahIM bntii| yadi ( virodhake bhayAdise ) avAcyatAkA ekAnta mAnA jAyasiddhiko sarvathA avAcya kahA jAya to yaha avAcya kahanA bhI nahIM banatA; kyoMki isa kathanase hI vaha kathaMcit vAcya ho jAtI hai, aura usase sarvathA avAcyatAkA siddhAnta bAdhita ThaharatA hai|' ukta ApekSikAdi ekAntoMkI nirdoSa-vyavasthA dharma-dharmyavinAbhAvaH siddhayatyanyo'nya-vIkSayA / na svarUpaM svato hyetat kAraka-jJApakA'Ggavat / / 75 / / 'dharma aura dharmIkA avinAbhAva-sambandha hI eka dUsarekI apekSAse siddha hotA hai na ki svarUpa-svarUpa to apane kAraNakalApase dharma-dharmIkI vivakSAse pUrva hI siddhatvako prApta hai; kyoMki vaha svataH siddha hai, kAraka aura jJApakake aGgoMkI taraha-jaise kArakake do aMga ( avayava ) kartA-karma aura jJApakake do aMga bodhya-bodhaka ( vedya-vedaka athavA prameya-pramANa ) ye apane apane svarUpa-viSayameM dUsare aMgakI ( kartA karmakI aura karma kartAkI bodhya-bodhakakI, bodhaka bodhyakI ) apekSA nahIM rakhate--anyathA --apekSA-dvArA ekake svarUpako dUsareke Azrita mAnanepara donoMke hI abhAvakA prasaMga upasthita hotA hai| parantu kartA-karmakA aura jJApya-jJApakakA vyavahAra paraspara eka dUsarekI apekSAke binA Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 76 ] devAgama nahIM banatA-vyavahArake liye pArasparika apekSA Avazyaka haisvarUpake liye nhiiN|' ___ isa taraha dharma-dharmibhUta sakala padArthoMkI kathaMcit ApekSikI siddhi hai-avinAbhAvarUpa vyavahArakI dRSTise; kathaMcit anApekSikI siddhi hai-pUrva prasiddha svarUpakI dRSTise; kathaMcit ubhayI siddhi hai-apekSA-anapekSArUpa donoM dharmoMke kramApitakI dRSTise; kathaMcit avaktavyA siddhi hai-ukta donoM dharmoMke sahArpita ( yugapatkathana ) kI dRSTise / zeSa 'ApekSikI' aura 'avaktavyA' Adi bhaMgoMko bhI isI prakAra ghaTita karake yahA~ bhI saptabhaMgI prakriyAkI yojanA kara lenI cAhiye, jo ki nayavizeSakI dRSTise pUrvavat aviruddha hai| iti devAgamApta-mImAMsAyAM paMcamaH paricchedaH / SaSTha pariccheda sarvathA hetusiddha tathA Agamasiddha ekAntoMkI sadoSatA siddhaM ceddhatutaH sarva na pratyakSAdito gatiH / siddhaM cedAgamAtsarva viruddhArtha-matAnyapi / / 76 / / 'yadi ( kevala anumAnavAdI bauddhoMke matAnusAra ) saba kucha ( ekAntataH ) hetuse hI siddha mAnA jAya-hetuke binA kisI bhI kArya-kAraNAdirUpa tattvakI siddhi-nizcitiko aMgIkAra na kiyA jAya-to pratyakSAdise phira koI gati-siddhi, vyavasthiti athavA jJAnako prApti-nahIM bana sakegI ( aura aisA honepara hetumUlaka anumAnajJAna bhI nahIM bana sakegA; kyoMki anumAnake liye dharmIkA, Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 samantabhadra-bhAratI [pariccheda 6 sAdhanakA tathA udAharaNakA pratyakSajJAna honA Avazyaka hai, dharmI Adike pratyakSajJAnake binA koI anumAna pravartita nahIM hotaa| . anumAna-jJAnake liye anumAnAntarakI kalpanA karanese anavasthAdoSa upasthita hotA hai aura kahIM koI bhI anumAna nahIM bana paataa| aura taba phira parArthAnumAnarUpa zAstropadezakA bhI koI prayojana nahIM rahatA-vaha vyartha ThaharatA hai; kyoMki abhyastaviSayameM bhI yadi pratyakSase siddhi nahIM mAnI jAyagI, to phira zabda tathA liGga ( hetu ) kA bhI jJAna nahIM bana sakegA; aura isa taraha svArthAnumAna tathA parArthAnumAna donoM hI nahIM bana skeNge| ) yadi Agamase hI sarvatattva-samUhakI siddhi mAnI jAya to ye paraspara viruddha arthakA pratipAdana karanevAle ( yukti-nirapekSa ) mata bhI siddhiko prApta hoMge--kyoMki AgamamAtrakI dRSTise donoMke AgamoMmeM koI vizeSa nahIM hai aura tattvaprarUpaNa ekakA dUsareke viruddha hai, donoMko AgamakI dRSTise siddha athavA nizcitarUpase ThIka mAnanepara viruddhArthake bhI tattvarUpase siddhikA prasaMga upasthita hogA aura taba kisI tattvakI bhI koI yathArtha vyavasthA nahIM bana sakegI aura na loka-vyavahAra hI sughaTita ho skegaa|' ukta ubhaya tathA avaktavya ekAntoMkI sadoSatA virodhAnnobhayekAtmyaM syAdvAda-nyAya-vidviSAm / avAcyataikAnte'pyuktirnA'vAcyamiti yujyate / / 77|| ___ hetu aura Agama donoM ekAntoMkA yadi ekAtmya mAnA jAya to vaha bhI nahIM bana sakegA; kyoMki donoMmeM paraspara virodha haisarvathA viruddha do siddhAntoMkA ekatra avasthAna unake sarvathA asambhava hai jo syAdvAda-nyAyase dveSa rakhate haiM aura kathaMcit rUpase hetu tathA AgamakI mAnyatAko svIkAra nahIM karate / yadi ( hetu tathA Agama donoM ekAntoM-dvArA tattvasiddhimeM virodha-doSa Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 78 ] devAgama dekhakara ) avAcyatAkA ekAnta mAnA jAya to tatvasiddhi nizcayase 'avAcya' hai aisA kahanA bhI nahIM bana sakegA--aisA kahanese hI vaha vAcya ho jAneke kAraNa svavacana-virodhakA prasaMga upasthita hotA hai|' hetu tathA Agamase nirdoSasiddhikI dRSTi vaktaryanApte yaddhetoH sAdhyaM taddhatu-sAdhitam / Apte vaktaritadvAkyAtsAdhyamAgama-sAdhitam / / 78 // 'vaktAke Apta na honepara jo ( tattva ) hetuse sAdhya hotA hai vaha hetu-sAdhita ( yuktisiddha ) kahA jAtA hai aura vaktAke Apta honepara jo tattva usa Aptake vAkyase sAdhya hotA hai use AgamasAdhita ( zAstrasiddha ) samajhanA caahiye|' vyAkhyA-yahA~ Apta aura anAptake svarUpako mukhyatAse dhyAna meM lenekI jarUrata hai| AptakA svarUpa isa granthake prArambhakI kucha kArikAoMmeM vistArake sAtha batalAyA jA cukA hai, jisakA phalita-rUpa itanA hI hai ki jo vItarAga tathA sarvajJa honese yuktizAstrake avirodharUpa yathArtha vastutattvakA pratipAdaka evaM avisaMvAdaka hai vaha Apta hai aura jo Aptake isa svarUpase bhinna athavA viparItarUpako liye hue visaMvAdaka hai vaha Apta nahIManApta hai| tattvake pratipAdanakA nAma avisaMvAda hai, jo samyagjJAna se banatA hai| jo tattvakA-yathArtha vastutattvakA-pratipAdana karatA hai vaha avisaMvAdaka hai aura isaliye usakA jJAna samyakjJAna honA cAhie, jo ki abAdhita-vyavasAyarUpa hotA hai aura jisake pratyakSa ( sAkSAt ) tathA parokSa ( asAkSAt ) aise do bheda haiM / saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya ina tonoM ajJAnoMkA nAza isa samyagjJAnakA phala hai| aisI sthitimeM ukta-lakSaNa-AptakA vacana Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 samantabhadra-bhAratI pariccheda 7 siddha honepara Agamasiddha usIprakArase pramANa hotA hai jisa prakAra ki hetusiddha / iti devAgamApta-mImAMsAyAM SaSThaH paricchedaH / saptama pariccheda antaraMgArthatA-ekAntakI bauddha-mAnyatA sadoSa antaraGgArthataikAnte buddhi-vAkyaM mRSAkhilam / pramANAbhAsamevAtastat pramANAdRte katham // 71 / / 'yadi ( vijJAnAdvaitavAdI bauddhoMke matAnusAra ) antaraMgArthatAkA ekAnta mAnA jAya-antaraMga jo svasaMvidita jJAna usIke vastutA svIkAra kI jAya aura bahiraMga jo pratibhAsake ayogya jar3a hai usake vastutA na mAnI jAya to buddhirUpa anumAna aura vAkyarUpa Agama saba mithyA Thaharate haiN| jaba mithyA Thaharate haiM taba ve pramANAbhAsa hI hue; kyoMki pramANa satyase aura pramANAbhAsa mithyA( mRSA )se vyApta hotA hai| aura pramANAbhAsakA vyavahAra binA pramANakA astitva aGgIkAra kiye kaise bana sakatA hai ?-nahIM bana sakatA / ataH antaraMgArthatAke ekAntakI mAnyatA dUSita hai| use anumAnAdi kisI bhI pramANase siddha nahIM kiyA jA sakatA; aura jaba siddha nahIM kiyA jA sakatA to dUsaroMko usakI pratIti bhI nahIM karAI jA sktii|' ( jo grAhya-grAhakArarUpa hai vaha saba bhrAnta hai, aisI saMvedanAdvatakI mAnyatAse saMvedanAta bhI bhrAnta ThaharatA hai; kyoMki svarUpakA jJAna bhI vedya-vedaka-lakSaNakA abhAva honepara ghaTita : Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 kArikA 80 ] devAgama nahIM hotaa| sabake bhrAnta honepara sAdhya-sAdhanakA jJAna bhI sambhava nahIM ho sktaa| usake satyarUpameM sambhava honepara sarvavibhramakI siddhi nahIM banatI / ) vijJapti-mAtratAke ekAntameM sAdhya-sAdhanAdi nahIM banate sAdhya-sAdhana-vijJapteryadi vijJapti-mAtratA / na sAdhyaM na ca hetuzca pratijJA-hetu-doSataH / / 8 / / 'yadi sAdhya aura sAdhana ( hetu ) ko vijJapti ( jJAna ) ke vijJaptimAtratA mAnI jAya-jJAnake atirikta anya kucha nahIM aisA kahA jAya to sAdhya, hetu aura dvitIya cakArase dRSTAnta ye tInoM nahIM banate; kyoMki aisA kahane meM pratijJAdoSa aura hetudoSa upasthita hotA hai-pratijJAse svavacana-virodha AtA hai aura hetuprayoga asiddhAdi doSoMse dUSita ThaharatA hai / ' vyAkhyA-sAdhya-yukta pakSake vacanako 'pratijJA' aura sAdhanake vacanako 'hetu' kahate haiN| saMvedAdvaitavAdI (bauddha) apane saMvedanAdvaitatattvako siddha karaneke liye kahate haiM ki nIlA padArtha aura nIlekA jJAna ye abheda rUpa haiM; kyoMki inakI eka sAtha upalabdhikA niyama hai ( sahopalambha-niyamAt ) / jaise netravikArIke do candramAkA darzana hote hue bhI candramA vAstavameM eka hI hai vaise hI nIlA padArtha aura nIlajJAna do na hokara jJAnAdva tarUpa eka hI vastu hai / isa kathanameM pratijJA-doSa jo ghaTita hotA hai vaha svavacana-virodha hai; kyoMki apane dvArA kahe hue nIlA-padArtharUpa dharma-dharmIke bhedakA aura hetu tathA dRSTAnta donoMke bhedakA advatake sAtha virodha hai| sarvathA advata-ekAntakI mAnyatAmeM inakA kahanA nahIM banatA aura isaliye sAdhya-sAdhanAdike bhedarUpa jJAnake abhedarUpa vijJAnAdvatatAkA kathana karanevAleke svavacana-virodharUpa pratijJA-doSa sughaTita hotA hai| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 samantabhadra-bhAratI [paricchada 7 hetu-doSa yaha ghaTita hotA hai ki ukta hetu nIla aura nIlajJAnakI pRthak upalabdhike abhAvase nIla aura nIlajJAna-bhedake abhAvako siddha karatA hai. jo ki asiddha hai; kyoMki donoM abhAvoMmeM paraspara sambandha siddha nahIM hai-sambandhakA abhAva usI prakAra hai jisa prakAra ki gadhe aura sIMgameM sambandhakA abhAva hai| jo hetu sAdhyake sAtha avinAbhAva-sambandha na rakhatA ho vaha sAdhyako siddha karane meM samartha nahIM hotA aura isaliye asiddhahetu kahalAtA hai| yadi yaha kahA jAya ki 'jisa prakAra agnike abhAvase dhUmakA abhAva aura vyApaka ( vRkSa ) ke abhAvase vyApya ( zIzama )kA abhAva siddha kiyA jAtA hai; usI prakAra nIla aura nIlajJAnakI pRthak upalabdhike abhAvase donoMka bhedakA abhAva siddha kiyA jAtA hai, isaliye hamArA hetu asiddha nahIM hai' to yaha kahanA ThIka nahIM hai| kyoMki dhUma aura agnikA kArya-kAraNabhAvasambandha siddha honepara hI kAraNake abhAvameM kAryakA abhAva siddha hotA hai tathA zozama aura vRkSake vyApya-vyApaka-sambandha honepara hI vyApakake abhAvameM vyApyakA abhAva siddha hotA hai, anyathA nahIM-arthAt kArya-kAraNakA aura vyApya-vyApakakA yadi pahalese astitva siddha nahIM hai to kAraNake abhAvameM kAryakA aura vyApakake abhAvameM vyApyakA abhAva siddha nahIM hotaa| isa prakAra bheda aura pRthak upalabdhikA sambandha cU~ki vijJAnAdva tavAdiyoMke virodhadoSake kAraNa siddha nahIM banatA; jisase pRthak upalabdhikA abhAva ( sahopalambha-niyamarUpa ) hetu bhedA'bhAvako siddha kare isaliye unakA ukta pRthak upalabdhikA abhAvarUpa hetu nizcita nahIM-asiddha hai| bahiraMgArthatA-ekAntako sadoSatA bahiraGgArthatakAnte pramANAbhAsa-nihnavAt / sarveSAM kAryasiddhiH syAviruddhArthA'bhidhAyinAm / / 81 // Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 82, 83] devAgama 75 ____ 'yadi bahiraMgArthatAkA ekAnta mAnA jAya-jJAnako koI paramArtha vastu na mAnakara bAhya padArthako hI vastu mAnA jAya-- to isase pramANAbhAsakA-saMzayAdirUpa mithyAjJAnakA-lopa hotA hai; aura pramANAbhAsake lopase sabhI virUddha arthakA pratipAdana karanevAloMke kArya-siddhi ThaharegI-saMvedanA'dvaitavAdI, brahmA'dvaitavAdI Adi kisI bhI ekAntavAdI athavA pratyakSAdike sarvathA viruddha kathana karanevAloMko taba mithyAdRSTi yA asatyavAdI nahIM kahA jA sakegA, yaha doSa aaegaa|' ukta ubhaya tathA avaktavya ekAntoMkI sadoSatA virodhAnnobhayaikAtmyaM syAdvAda-nyAya-vidviSAm / avAcyataikAnte'pyuktirnA'vAcyamiti yujyate / / 82 / / 'antaraMga aura bahiraMga jJeyarUpa donoM ekAntoMkA ekAtmya ( sahA'bhyupagama ) syAdvAda-nyAyake vidveSiyoMke viruddha hai aura isaliye unake ubhaya-ekAntakA siddhAnta nahIM bntaa| antaraMgArtha aura bahiraMgArtha donoM ekAntoMko avAcyatAkA ekAnta mAnanepara 'avAcya hai' yaha ukti bhI nahIM banatI--avAcyataikAntake viruddha par3atI hai|' ukta donoM ekAntoMme apekSA-bhedase sAmaMjasya bhAva-prameyA'pekSAyAM pramANAbhAsa-nihnavaH / bahiHpremAyA'pekSAyAM pramANaM nannibhaM ca te / / 83 / / ( he arhan bhagavan ! ) Apake matameM bhAvaprameyakI apekSAsvasaMvedana-pramANake dvArA saba kucha pratyakSa honepara-aura bAhyaprameyakI apekSA-indriyajJAnake dvArA pratyakSa honepara-pramANa tathA pramANAbhAsa donoM banate haiM-jahA~ visaMvAda hotA hai athavA bAdhA AtI hai vahA~ pramANAbhAsa banatA hai aura jahA~ visaMvAda na hokara Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI [ pariccheda 7 nirbAdhatA hotI hai vahA~ pramANa banatA hai| isa taraha pramANaapramANakI vyavasthArUpase koI virodha nahIM AtA; kyoMki eka hI jIvake AvaraNake abhAvavizeSake kAraNa satya-asatya-pratibhAsarUpa saMvedana-pariNAmakI siddhi usI prakAra banatI hai jisa prakAra ki kiTTa-kAlimAke abhAvavizeSake kAraNa suvarNakA utkRSTa-jaghanya pariNAma banatA hai|' ____yadi koI kahe ki jIva koI vastu hI nahIM hai to yaha kahanA nahIM bana sakatA; kyoMki jIvake grAhaka ( astitva-sUcaka ) pramANakA sadbhAva hai, usIko agalI kArikAmeM batalAyA jAtA hai| jIva zabda saMjJA honese sabAhyArtha hai jIva-zabdaH sabAhyArthaH saMjJAtvAddhetu-zabdavat / mAyAdi-bhrAnti-saMjJAzca mAyAdyaH svaiH pramoktivat / / 84 / / jIva-zabda bAhyArtha-sahita hai-bAhyameM jIvazabdakA vAcya artha svarUpa-lakSaNa-viziSTa jIva-vastu hai- kyoMki yaha zabda saMjJA ( nAma ) hai, jo zabda saMjJA yA nAmarUpa hotA hai vaha bAhya arthake binA nahIM hotA, jaise hetu-zabda -- agnimAn Adike anumAnameM prayukta huA dhUma ( dhuA~ ) Adi saMjJAtmaka hetu-zabda dhuA~ Adi nAmadhArI bAhya-padArthake astitvake binA nahIM hotA, saba hI hetuvAdI hetu-zabdako bAhyArtha-sahita mAnate haiM; anyathA hetu aura hetvAbhAsameM koI bheda nahIM bana sktaa| ( yadi yahA~ koI kahe ki mAyA ( indrajAla ) Adi bhrAntikI saMjJAe~ haiM, jinakA koI bAhyArtha nahIM hai ataH saMjJApanA hetu anekAntika hai-vyabhicArI hai-usase jIva-zabdakA bAhyArtha honA anivArya (lAz2imI) nahIM ThaharegA, to yaha kahanA Thoka nahIM hai kyoMki ) mAyAdi jo bhrAMtikI saMjJAe~ haiM ve bhI pramANoktike samAna apane arthako sAthameM liye hue haiN| jisa prakAra pramANa-vacanakA jJAna-lakSaNa bAhyArtha hai usI prakAra mAyAdi bhrAnti-saMjJAoMkA bhI Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 85 ] bAhyArtha bhrAnti-viSayaka viziSTa pratipatti hai - bhrAnti-saMjJAoMkA bhrAntirUpa arthakA abhAva mAnanepara bhrAnti-saMjJAse bhrAnti-pratipattikA yoga nahIM bana sakegA aura usa yogake na bananese pramANatvapratipattikA prasaMga upasthita hogA / arthAt bhrAntiko bhI samyakjJAna mAnanA par3egA jo iSTa tathA abAdhita nahIM / isase kharaviSANa ( gadhe ke sIMga ), khapuSpa ( gaganakusuma ) Adi zabdoM kA bhI svArtharahita honA bAdhita ho jAtA hai / unakA svArtha abhAva hai, usako na mAnanepara khara - viSANAdike bhAvakA prasaMga upasthita hogA / ataH ina kharaviSANAdike sAtha bhI ukta saMjJAtva-hetukA vyabhicAra nahIM hai / ' devAgama saMjJAtva hetumeM vyabhicAra-doSakA nirAkaraNa buddhi-zabdArtha-saMjJAstAstisro buddhyAdivAcikAH / tulyA buddhayAdibodhAzca trayastatprativimbikAH ||85 || 77 ' ( yadi koI mImAMsaka - matAnusArI yaha kahe ki artha, zabda aura jJAna ye tInoM barAbarakI saMjJAe~ haiM', jIva-arthaM jIva- zabda aura jIva-buddhi tInoMkI 'jIva' saMjJA honepara artha padArthaka jIvazabda hI sabAhyArtha prasiddha hai - buddhi-padArthaMka tathA zabda-padArthaMka nahIM, aisI sthiti meM saMjJApanA hetuke vipakSameM bhI vyApanese vyabhicAra doSa AtA hai; kyoMki saMjJAtva-hetuko buddhi, zabda aura arthAdika vizeSaNa se rahita sAmAnya rUpase hetu kahA gayA hai, to aisA kahanevAle bhI yathArthavAdI nahIM haiM; kyoMki ) buddhi, zabda aura artha tInoMkI sajJAe~ aura buddhi-AdisaMjJA-janita buddhi-AdiviSayaka tInoM bodha bhI sarvatra svavyatirikta buddhayAdi viSayake pratibimbaka hote haiM- uccArita zabdase jo ( avyabhicarita ) nizcita - bodha hotA hai vahI usakA svArtha hai, anyathA zabdake 1. arthA'bhidhAna- pratyayAstulyanAmAnaH iti / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI [ pariccheda 7 vyavahArakA vilopa ThaharatA hai / jaise arthapadArthaka jIva- zabdase 'jIvako nahIM mAranA cAhiye' isa vAkyameM jIva arthakA pratibimbaka Mata utpanna hotA hai vaise hI buddhipadArthaka jIva-zabdase 'jIva bodhako prApta hotA hai ityAdi buddhisvarUpa jIva - zabda se buddhi- arthakA pratibimba bodha hotA hai aura 'jIva' kahA jAtA hai isa zabdapadArthaka jIva-zabdase zabdakA pratibimbaka bodha hotA hai / isa taraha zabdase cU~ki tIna prakArakA bodha utpanna hotA hai isaliye buddhi Adi tInoM saMjJAoMmeMse pratyekake tIna artha jAne jAte haiM, jisase saMjJAtvahetu meM vyabhicAradoSa ke liye koI sthAna nahIM rahatA / ' saMjJAtva- hetumeM vijJAnAdvaitavAdIkI zaMkAkA nirasana 78 1 vaktR-zrotR-pramAtRRNAM bodha-vAkya-pramAH pRthak / bhrAntAveva pramAbhrAntau bAhyArthI tAdRzetarau / / 86 / / ( yadi koI vijJAnAdvaitavAdI - yogAcAramatAnuyAyI bauddhakA pakSa lekara yaha kahe ki 'ApakA saMjJApanA hetu vijJAnAdvaitavAdIke prati asiddha hai; kyoMki saMjJAkA vijJAnase pRthak koI astitva nahIM hai. dRSTAnta jo 'hetu zabdavat' diyA gayA hai vaha bhI sAvana - vikala hai, hetu zabdake tadAkArajJAnase bhinna dUsare hetu zabdakA abhAva hai / saMjJAke avabhAsana meM jo jJAna pravRtta hotA hai usa saMjJAbhAsajJAnako hetu mAnanepara arthAt yaha kahanepara ki 'jIvazabda sabAhyArtha haiM' saMjJAbhAsa ( zabdAkAra ) jJAnake honese to yaha hetu zabdAbhAsa ( zabdAkAra ) svapnajJAnake sAtha vyabhicArI hai, jisameM zabdAkArake jJAnake hote hue bhI bAhyArthakA abhAva hotA hai' to aisI zaMkA karanevAloMke samAdhAnArtha AcAryazrI svAmI samantabhadra kahate haiM -- ) 'vaktAkA ( abhidheya-viSayaka ) bodha ( jA vAkyakI pravRtti meM kAraNa hotA hai ), zrotAkA vAkya ( jo use abhidheya parijJAnake Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 86 ] devAgama liye sunaneko milatA hai ) aura pramAtAkA pramANa ( jo sune hue vAkyake arthAvabodhako lekara vaktAke abhidheya-viSayameM yogyaayogya athavA satya-asatyakA nirNaya karatA haiM ) ye tInoM eka dUsarese pRthak jAne jAte haiM-bhinna-bhinna pratibhAsita hote haiM.--. aisI sthitimeM vijJAnAdvaitatA bAdhita ThaharatI hai, 'saMjJAtvAt' hetuke asiddhatAkA doSa nahIM AtA aura na 'hetu-zabdavat' isa dRSTAntake sAdhya-vikalatAkA prasaMga hI upasthita hotA hai| (isapara yadi yaha kahA jAya ki bAhya arthakA abhAva honese vaktA, zrotA aura pramAtA ye tInoM buddhi ( jJAna ) se pRthakbhUta nahIM haiM; vaktAdike AbhAsa-AkArarUpa pariNata huI buddhike hI vaktA AdikA vyavahAra hotA hai, vAkyake avatArakA bhI bodha ( buddhi ) ke binA kahIM koI astitva nahIM banatA aura pramANa svayaM bodharUpa hai hI / ataH ( vaktAditrayake buddhise pRthagbhUta na honeke kAraNa ) ukta hetuke asiddhatAdi doSa barAbara ghaTita hotA hai, to yaha kahanA ThIka nahIM hai; kyoMki ) rUpAdigrAhaka vaktA tathA zrotAke, vyatirikta-vijJAnasantAna-kalApake aura svAMza ( jJAna )-mAtrAvalambI pramANake vibhramako kalpanA kiye jAnepara rUpAdikI pUrNataH asiddhi hotI hai aura usa asiddhise antarjeya jo jJAnAdvaita hai usakI mAnyatA viruddha par3atI hai-rUpAdikakI, abhidheyakI, grAhaka vaktA tathA zrotAkI vibhramarUpa kalpanA kiye jAnepara vyatirikta-vijJAnakA jo santAnakalApa hai vaha svAMzamAtragrAhI siddha nahIM hotA; kyoMki svAMzamAtrAvalambI jJAnoMke paraspara asaMcAra hai-svarUpakA gamakatva nahIM banatAjisase abhidhAna-jJAna aura abhidheya-jJAnakA bheda hove / svAMzamAtrAvalambI jJAnako bhI yadi vibhrama rUpa mAnA jAve to pramANakI siddhi nahIM banatI; kyoMki bauddhoMke yahA~ abhrAnta jJAnako pramANa mAnA gayA hai / pramANakI bhI vibhrama-rUpase kalpanA kiye 1. pratyakSa kalpanApoDhamabhrAntamiti vacanAt / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI [ pariccheda 7 jAnepara antarjJeya (jJAnadvaita) hI tattva hai, yaha abhyupagama kaise viruddha nahIM par3egA ? pramANAntarase abhyupagama mAnanepara sabhIke apane iSTake abhyupagamakA prasaMga upasthita hogA, usameM bAdhA nahIM dI jA skegii| pramANake bhrAnta honepara bAhyArthI, tAdRza-atAdRzoM, prameyoM, antarjJeya - bahirjeyoM, iSTA'niSToM kA vivecana bhI bhrAnta ThaharegA - svajJAna-grAhakakI apekSAse antarjJeya aura bahirjJeya donoM hI bAhyArtha haiM aura ve grAhaka - pramANake bhrAnta honese vibhramarUpa bhrAnta hI Thaharate haiM aisI sthiti meM antarjJeya ( jJAnAdvaita ) kA ekAnta mAnane para heyopAdeyakA viveka kisa AdhArapara bana sakatA hai ? nahIM bana sakatA / aura yadi pramANako abhrAnta mAnA jAya to bAhyarthako svIkAra kiyA jAnA cAhiye; kyoMki bAhyArthake abhAvameM pramANa-pramANabhAsakI koI vyavasthA nahIM bana sakatI; jaisA ki agalI kArikA meM spaSTa kiyA gayA hai / ' 80 buddhi tathA zabdakI pramANatA aura satyAnRtakI vyavasthA bAhyartha ke hone na honepara nirbhara buddhi-zabda-pramANatvaM bAhyArthe sati nA'sati / satyA'nRtavyavasthaivaM yujyate'rthAptyanAptiSu ||87| ( svapratipattike liye ) buddhirUpa - jJAnakI aura ( parapratipattike liye ) zabdako pramANatA bAhya arthake ( jo ki grAhakakI apekSAse jJAnarUpa vA ajJAnarUpa hai ) honepara avalambita hai, na honepara vaha nahIM banatI - taba pramANAbhAsatA hotI hai / isI prakAra bAhya arthake hone na honepara buddhi aura zabda donoMkI ( jo ki sva-para-pakSa-sAdhana-dUSaNAtmaka hote haiM ) satya aura asatyakI vyavasthA yukta hotI hai-bAhyArtha ke honepara donoMke satyakI aura na honepara asatyakI vyavasthA banatI hai|' ( aisI sthiti meM bAhyArthakI siddhi honese 'vaktR-zrotR-pramAtRNAM Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 88 ] devAgama bodha-vAkya-pramAH pRthak' isa kArikAmeM kahe gaye vaktA, zrotA, pramAtA tInoM aura inake bodha-vAkya-pramANa ye tInoM bhI siddha hote haiM, aura isaliye jIva-zabdake bAhyArtha-sAdhanameM diye gaye saMjJAtvahetuke asiddhatA tathA anaikAntikatAkA doSa ghaTita nahIM hotA aura na hetuzabdavat' isa dRSTAntake sAdhanadharmavaikalya hI ghaTita hotA hai, jisase jIvakI siddhi na hove--jIvako siddhi ukta hetu aura dRSTAnta donoMse hotI hai| jIvake arthako jAnakara pravRtti karanevAleke saMvAda-visaMvAdako siddhi siddha hotI hI hai|) iti devAgamA''pta-mImAMsAyAM saptamaH paricchedaH / aSTama pariccheda daivase siddhike ekAntakI sadoSatA devadevArthasiddhizcedaivaM pauruSataH katham / daivatazcedanirmokSaH pauruSaM niSphalaM bhavet / / 88 / / _ 'yadi ( mImAMsakamatAnusAra ) daivase hI arthakI-saMpUrNaprayojana rUpa kAryakI-siddhi mAnI jAya to phira daivarUpa kAryako siddhi pauruSase-kuzalA'kuzala-samAcaraNa-lakSaNa-puruSavyApArase-kaise kahI jA sakatI hai ?--nahIM kahI jA sakatI; kyoMki vaisA kahanese pratijJAko hAni pahu~catI hai arthAt yaha kahanA bAdhita hotA hai ki 'sarva-arthakI siddhi daivase hotI hai| yadi pauruSase daivakI siddhi na mAnakara daivAntarase daivakI siddhi mAnI jAya to phira mokSakA abhAva ThaharatA hai kyoMki pUrva pUrva devase uttarottara daivakI pravRtti taba samApta nahIM ho sakegI-aura mokSake abhAvase tatkAraNabhUta pauruSa niSphala ho jAtA athavA vyartha ThaharatA hai|' Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 samantabhadra-bhAratI [pariccheda 8 ( yadi yaha kahA jAya ki puruSArthase daivakA kSaya honepara mokSakI siddhi hotI hai ataH puruSArthako niSphala nahIM kahA jA sakatA, to phira vahI pratijJA-hAni upasthita hotI hai-puruSArthase mokSaprAptiko svIkAra kara lenepara saba kucha daivase utpanna (siddha ) hotA hai isa prakArakI jo pratijJA hai vaha sthira nahIM rahatIbAdhita ThaharatI hai| isapara yadi mImAMsakoMke dvArA yaha kahA jAya ki mokSa-kAraNa-pauruSake bhI daivakRta honese paraMparAse mokSa bhI daivakRta siddha hotA hai, isameM pratijJA-hAnikI koI bAta nahIM, to yaha kahanA ThIka nahIM; kyoMki taba pauruSase hI vaise daivakA siddha honA ThaharatA hai, isaliye daivakA ekAnta sthira nahIM rhtaa| dUsare, dharmase hI abhyudaya tathA niHzreyasa-siddhi kI jo ekAntamAnyatA hai vaha bAdhita ThaharatI hai / aura tIsare, unake dvArA mAnya mahezvarakI sisRkSA ( sRSTi racanekI icchA ) ke vyartha honekA prasaMga upasthita hotA hai-arthAt sRSTiko utpattike devAdhIna honese isa prakArake vacanoMkA kahanA nahIM banatA ki 'yaha ajJa prANI apaneko sukha-duHkha prApta karane meM asamartha hai, IzvarakI icchAse prerita huA hI svarga yA narakako jAtA hai' / ) pauruSase siddhike ekAntakI sadoSatA pauruSAdeva siddhizceta pauruSaM daivataH katham / . pauruSAccedamoghaM syAt sarva-prANiSu pauruSam / / 8 / / 'ryAda pauruSase hI saba kucha siddhikA ekAnta mAnA jAya to yaha prazna paidA hotA hai ki pauruSarUpa kAryako siddhi kaise ? use yadi daivase kahA jAya-puNya-pAparUpa daivI sampattike Azrita batalAyA jAya to yaha kahanA ukta ekAntako mAnanepara kaise bana sakatA hai ? nahIM bana sakatA; kyoMki isase pratijJA-hAnikAsvIkRta ekAntasiddhAntako bAdhA pahu~canekA-prasaMga upasthita hotA hai tathA ukta ekAnta sthira nahIM rhtaa| yadi buddhi-vyava Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 89 ] devAgama sAyAtmaka pauruSa (puruSArtha ) kI siddhiko pauruSase hI mAnA jAya to saba prANiyoMmeM pauruSa amogha ThaharegA-kisIkA bhI pauruSa taba ( bAdhaka kAraNAntarake na honese ) niSphala nahIM jAyagA-parantu yaha pratyakSake viruddha hai; kyoMki samAna-puruSArtha karanevAloMke bhI ekakA puruSArtha saphala aura dUsarekA niSphala hotA dekhA jAtA hai, aise isa mAnyatAmeM vyabhicAra-doSa AtA hai|' - ( yadi yaha kahA jAya ki puruSArtha do prakArakA hai-eka samyagjJAnapUrvaka aura dUsarA mithyAjJAnapUrvaka / mithyAjJAnapUrvaka puruSArthameM vyabhicAra Ane athavA usake saphala na honepara bhI samyagjJAnapUrvaka jo puruSArtha hai vaha saphala hotA hai ataH saccA ( samyagjJAnapUrvaka ) puruSArtha saphala hI hotA hai, to yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai; kyoMki aisA kahanevAle cArvAkamatavAloMke dRSTakAraNasAmagrIke samyagjJAnapUrvaka puruSArthameM bhI vyabhicAra-doSa dikhalAI par3atA hai-khetI AdikI saphalatAke dRSTa-kAraNoMkA samyagjJAna hote hue bhI kisIko tatpUrvaka khetI Adi karanepara saphalatA nahIM miltii| aura adRSTatAko prApta ( adRzya ) kAraNa-kalApa pratyakSarUpase samyagjJAna alpajJoMke asambhava hai ataH tatpUrvaka pUruSArtha unake banatA nhiiN| yadi anumAnAdi-pramANAntarase usa jJAnakA sambhava mAnA jAya to isameM do vikalpa utpanna hote haiM-eka to yaha ki vaha adRzya-kAraNakalApa kAraNa-zaktikA vizeSa hai athavA puNya-pApakA vizeSa hai| yadi use kAraNa-zaktikA vizeSa kahA jAya to usa zakti-vizeSakA samyagjJAna hone para bhI tatpUrvaka puruSArthake vyabhicAra doSa dikhalAI par3atA hai; jaise kSINAyuSkamanuSyameM auSadhazakti-vizeSake samyagjJAnapUrvaka bhI usa auSadhiko pilAne AdikA jo puruSArtha kiyA jAtA hai vaha upayogI nahIM hotA-niSphala jAtA hai| isase sarva-prANiyoMmeM puruSArthake amoghatvakI siddhi nahIM bntii| aura yadi usa adRzya-kAraNakalApako puNya-pApAdikA vizeSa mAnA jAya to daivakI sahAyatAse Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI [pariccheda 8 hue pauruSase hI phalakI siddhi tthhrii| idhara daivake samyagjJAnapUrvaka upAyase upeyakI vyavasthiti aura udhara daivake aparijJAnapUrvaka bhI kadAcit phalakI upalabdhi dekhane meM AtI hai, isase samyagjJAnapUrvaka puruSArthakA ekAnta bhI ThIka nahIM hai / ) ubhaya tathA avaktavya-ekAntoMkI sadopatA virodhAnnobhayaikAtmyaM syAdvAda-nyAya-vidviSAm / . avAcyataikAnte'pyukti jvAcyamiti yujyate / / 9 / / 'syAdvAdanyAyake vidveSiyoMke daiva aura pauruSa donoM ekAntoMkA ekAtmya nahIM banatA; kyoMki inameM paraspara virodha hai ( ina donoM ekAntoMkI ) avAcyatAkA ekAnta mAnanepara unheM avAcya kahanA bhI nahIM banatA hai-kahanese svavacana-virodha. ghaTita hotA hai| daiva-puruSArtha-ekAntoMkI nirdoSa-vidhi abuddhipUrvA'pekSAyAmiSTAniSTaM svadaivataH / buddhipUrvavyapekSAmiSTA'niSTaM svapauruSAt / / 9 / / 'jo iSTa yA aniSTa-- anukUla vA pratikUla-kArya apane buddhi-vyApArako apekSA rakhe binA hI ghaTita athavA upasthita hotA hai use svadaivakRta samajhanA cAhiye- kyoMki usameM pauruSa gauNa aura daiva pradhAna haiN| aura jo iSTa yA aniSTa kArya apane buddhivyApArako apekSA rakhakara ghaTita athavA upasthita hotA hai use svapauruSakRta samajhanA cAhiye; kyoMki usameM deva gauNa aura pauruSa pradhAna hai|' vyAkhyA-daiva aura puruSArtha donoMkI vyavasthA eka dUsarekI apekSAko sAthameM liye hue hai, ekake abhAvameM dUsarekI vyavasthA nahIM bntii| vastutaH donoMke saMyogase hI kAryasiddhi hotI hai, Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 92 ] devAgama anyathA vaha nahIM bntii| ataH donoMmeMse kisIkA bhI ekAnta ThIka na hokara syAdvAda-nItiko liye hue anekAnta-dRSTi hI zreyaskara hai-daiva-pauruSa-viSayaka sAre vivAdako zAnta karanevAlI hai / aura isaliye saba kucha kathaMcit daivakRta hai, abuddhipUrvakI apekSAse; kathaMcit pauruSakRta hai, buddhipUrvako apekSAse; kathaMcit ubhayakRta hai, kramArpita daiva-pauruSa donoMkI apekSAse; kathaMcit daivakRta aura avaktavyarUpa hai, abuddhipUrvakI apekSA tathA sahApita daiva-pauruSakI apekSAse; kathaMcit pauruSakRta aura avaktavyarUpa hai, buddhipUrvakI apekSA tathA sahArpita-daiva-pauruSakI apekSAse; kathaMcit ubhaya aura avaktavyarUpa hai, kramArpita-daiva-pauruSa aura sahArpitadeva-pauruSakI apekssaase| isa taraha saptabhaMgI prakriyA yahA~ bho pUrvavat jAnanI / iti devAgamA''ptamImAMsAyAmaSTamaH paricchedaH / navama pariccheda para meM duHkha-sukhase pApa-puNyake ekAntakI sadoSatA ( iSTa-aniSTake sAdhanarUpa jo daiva hai vaha do prakArakA haieka puNya aura dUsarA paap| yaha donoM prakArakA daiva kaise utpanna hotA hai, isa viSayake vivAdakA pradarzana aura nirAkaraNa karate hue AcAryamahodaya likhate haiM :--- ) pApaM dhruvaM pare duHkhAt puNya ca sukhato yadi / acetanA'kaSAyau ca badhyeyAtAM nimittataH / / 92 // 'yadi parameM duHkhotpAdanase nizcita ( ekAntataH ) pApabandhakA honA aura sukhotpAdanase ( ekAntataH ) puNyabandhakA honA mAnA For Priva Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI pariccheda 9 jAya to acetana padArtha-kaNTakAdika tathA dugdhAdika-aura akaSAya-pariNata jIva-vItarAga-avasthAmeM sthita muni AdibhI duHkha-sukhakA nimitta honese bandhako prApta hoMge-unheM taba abandhaka kaise mAnA jA sakatA hai ? ( isa para yadi yaha kahA jAya ki unake dUsaroMko duHkha vA sukha denekA koI abhisaMdhAna yA saMkalpa nahIM hotA isaliye ve bandhako prApta nahIM hote, to phira parameM duHkha-sukhakA utpAdana nizcitarUpase pApa-puNyake bandhakA hetu hai aisA ekAnta nahIM bana sktaa|) vyAkhyA-jaba parameM sukha-duHkhakA utpAdana hI puNya-pApakA eka mAtra kAraNa hai to phira dUdha-malAI tathA viSa-kaNTakAdika acetana padArtha, jo dUsaroMke sukha-duHkhake kAraNa banate haiM, puNyapApake bandhakartA kyoM nahIM ? parantu inheM koI bhI puNya-pApake bandhakartA nahIM mAnatA-kA~TA paira meM cubhakara dUsareko duHkha utpanna karatA hai, itane mAtrase use koI pApI nahIM kahatA aura na pApa-phaladAyaka karmaparamANu hI usase Akara cipaTate athavA bandhako prApta hote haiN| isI taraha dUdha-malAI bahutoMko Ananda pradAna karate haiM; parantu unake isa Anandase dUdha-malAI puNyAtmA nahIM kahe jAte aura na unameM puNya-phaladAyaka karma-paramANuoMkA aisA koI praveza athavA saMyoga hI hotA hai jisakA phala unheM ( dUdhamalAIko ) bAdako bhoganA pdd'e| isase ukta ekAnta siddhAnta spaSTa sadoSa jAna par3atA hai| ___ yadi yaha kahA jAya ki 'cetana hI bandhake yogya hote haiM. acetana nahIM', to phira kaSAya-rahita vItarAgiyoMke viSayameM Apattiko kaise TAlA jAyagA? ve bhI aneka prakArase dUsaroMke sukha-duHkhake kAraNa banate haiN| udAharaNake taurapara kisI mumukSuko munidIkSA dete haiM to usake aneka sambandhiyoMko duHkha pahu~catA hai / ziSyoM tathA janatAko zikSA dete haiM to usase una logoMko sukha milatA hai / pUrNa sAvadhAnIke sAtha IryApatha zodhakara calate hue bhI Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 92 ] devAgama w kabhI-kabhI dRSTipathase bAharakA koI jIva acAnaka kUdakara paira-tale A jAtA hai aura unake usa pairase dabakara mara jAtA hai| kAyotsargapUrvaka dhyAnAvasthAmeM sthita honepara bhI yadi koI jIva tejIse ur3A-calA Akara unake zarorase TakarA jAtA hai aura mara jAtA hai to isa taraha bhI usa jIvake mArgameM bAdhaka honese ve usake duHkhake kAraNa banate haiN| aneka nijitakaSAya RddhidhArI vItarAgI sAdhuoMke zarIrake sparzamAtrase athavA unake zarIrako sparza kI huI vAyuke laganese hI rogIjana niroga ho jAte haiM aura yatheSTa sukhakA anubhava karate haiN| aise aura bhI bahutase prakAra haiM jinameM ve dUsaroMke sukha-duHkhake kAraNa banate haiM / yadi dUsaroMke sukha-duHkhakA nimitta kAraNa bananese hI AtmAmeM puNya-pApakA Asrava-bandha / hotA hai to phira aisI hAlatameM ve kaSAya-rahita sAdhu kaise puNyapApake bandhase baca sakate haiM ? yadi ve bhI puNya-pApake bandhanameM par3ate haiM to phira nirbandha athavA mokSako koI vyavasthA nahIM bana sakatI; kyoMki bandhakA mUlakAraNa kaSAya hai| kahA bhI hai"kaSAyamUlaM sakalaM hi bandhanam" "sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte sa bandhaH / " aura isaliye akaSAyabhAva mokSakA kAraNa hai / jaba akaSAyabhAva bhI bandhakA kAraNa ho gayA taba mokSake lie koI kAraNa nahIM rhtaa| kAraNake abhAvameM kAryakA abhAva ho jAnese mokSakA abhAva ThaharatA hai| aura mokSake abhAva meM bandhakI bhI koI vyavasthA nahIM bana sakatI, kyoMki bandha aura mokSa jaise sapratipakSa dharma parasparameM avinAbhAvasambandhako liye hote haiM-ekake binA dUsarekA astitva bana nahIM sakatA, yaha bAta isase pUrva kArikAko vyAkhyAmeM bhalI prakAra spaSTa kI jA cukI hai / jaba bandhakI koI vyavasthA nahIM bana sakatI taba puNya-pApake bandhakI kathA hI pralApamAtra ho jAtI hai| ataH cetana-prANiyoMkI dRSTise bhI puNya-pApako ukta ekAnta-vyavasthA sadoSa hai| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI [ pariccheda 9 yahA~ para yadi yaha kahA jAya ki una akaSAya-jIvoMke dUsaroMko sukha-duHkha pahu~cAne kA koI saMkalpa yA abhiprAya nahIM hotA, usa prakAra kI koI icchA nahIM hotI aura na usa viSaya meM unakI koI Asakti hI hotI hai, isaliye dUsaroMke sukha-duHkhakI utpattimeM nimittakAraNa honese ve bandhako prApta nahIM hote; to phira 'dUsaroM meM duHkhotpAdana pApakA aura sukhotpAdana puNyakA hetu hai' yaha ekAnta siddhAnta kaise bana sakatA hai ? - abhiprAyAbhAvake kAraNa anyatra bhI duHkhotpAdanase pApakA aura sukhotpAdanase puNyakA bandha nahIM ho sakegA; pratyuta isake virodhI abhiprAyake kAraNa duHkhotpattise puNyakA aura sukhotpattise pApakA bandha bhI ho sakegA / jaise eka DAkTara sukha pahu~cAneke abhiprAyase pUrNa sAvadhAnI ke sAtha phor3ekA oNparezana karatA hai parantu phor3eko cIrate samaya rogIko kucha anivArya duHkha bhI pahu~cAtA hai, isa duHkhake pahu~canese DAkTarako pApakA bandha nahIM hogA itanA hI nahIM, balki usakI duHkhavirodhinI bhAvanA ke kAraNa yaha duHkha bhI puNya-bandhakA kAraNa hogA / isI taraha eka manuSya kaSAyabhAvake vazavartI hokara duHkha pahu~cAne ke abhiprAya se kisI kuchar3eko lAta mAratA hai, lAtake lagate hI acAnaka usakA kubar3Apana miTa jAtA hai aura vaha sukhakA anubhava karane lagatA hai, kahAvata bhI hai - "kubar3e guNa lAta laga gaI"- to kubar3eke isa sukhAnubhavase lAta mAranevAleko puNyaphalako prApti nahIM ho sakatI - use to apanI sukhavirodhinI bhAvanAke kAraNa pApa hI lagegA / ataH yaha ekAnta siddhAnta ki 'parameM sukha-duHkhakA utpAdana puNya-pApakA hetu hai' pUrNatayA sadoSa hai, aura isaliye use kisI taraha bhI vastutattva nahIM kaha sakate / 88 svameM duHkha-sukha se puNya pApake ekAntavI sadoSatA puNyaM dhruvaM svato duHkhAtpApaM ca sukhato yadi / vItarAgo munirvidvAMstAbhyAM yuMjyAnnimittataH // 93|| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devAgama kArikA 93 ] 'yadi apanemeM duHkhotpAdanase puNyakA aura sukhotpAdanase pApakA bandha dhruva hai-nizcitarUpase hotA hai-aisA ekAnta mAnA jAya, to phira vItarAga ( kaSAyarahita ) aura vidvAn munijana bhI puNya-pApase ba~dhane cAhiye; kyoMki ye bhI apane sukhaduHkhakI utpattike nimittakAraNa hote haiN|' vyAkhyA-vItarAga aura vidvAn munike trikAla-yogAdike anuSThAna-dvArA kAyaklezAdirUpa duHkhakI aura tattvajJAnajanya santoSalakSaNarUpa sukhakI utpatti hotI hai| jaba apane meM duHkhasukhake utpAdanase hI puNya-pApa ba~dhatA hai to phira ye akaSAyajIva puNya-pApake bandhanase kaise mukta raha sakate haiM ? yadi inake bhI puNya-pApakA dhruva bandha hotA hai to phira puNya-pApake abhAvako kabhI avasara nahIM mila sakatA aura na koI mukta honeke yogya ho sakatA hai-puNya-pAparUpa donoM bandhoMke abhAvake binA mukti hotI hI nhiiN| aura muktike binA bandhanAdikakI bhI koI vyavasthA sthira nahIM raha sakato; jaisA ki Upara batalAyA jA cukA hai| yadi puNya-pApake abhAva binA bhI muvita mAnI jAyago to saMsRtike-saMsAra athavA sAMsArika jIvanake-abhAvakA prasaMga AegA, jo puNya-pApakI vyavasthA mAnanevAloMmeMse kisIko bhI iSTa nahIM hai| aisI hAlatameM Atma-sukha-duHkhake dvArA pApa-puNyake bandhanakA yaha ekAnta siddhAnta bhI sadoSa hai / ___yahA~ para yadi yaha kahA jAya ki apane meM duHkha-sukhakI utpatti hone para bhI tattvajJAnI vItarAgiyoMke puNya-pApakA bandha isaliye nahIM hotA ki unake duHkha-sukhake utpAdanakA abhiprAya nahIM hotA, vaisI koI icchA nahIM hotI aura na usa viSayameM Asakti hI hotI hai, to phira isase to anekAnta siddhAntakI hI siddhi hotI hai-ukta ekAntakI nhiiN| arthAt yaha natIjA nikalatA hai ki abhiprAyako liye hue duHkha-sukhakA utpAdana puNya-pApakA Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI [pariccheda 9 hetu hai, abhiprAyavihIna duHkha-sukhakA utpAdana puNya-pApakA hetu nahIM hai| ataH ukta donoM ekAnta siddhAnta pramANase bAdhita haiM, iSTake bhI viruddha par3ate haiM aura isaliye ThIka nahIM kahe jA sakate / ubhaya tathA avaktavya ekAntoMkI sadoSatA virodhAnnobhayakAtmyaM syAdvAda-nyAya-vidviSAm / / avAcyataikAnte'pyuktirnA'vAcyamiti yujyate // 94 / / ( pApa-puNyake bandha-sambandhI prastuta donoM ekAntoMkI alaga mAnyatAmeM doSa dekhakara / yadi donoM siddhAntoMke ekAtmarUpa ubhaya ekAntako mAnA jAya to vaha syAdvAda-nyAyase dveSa rakhanevAloMke virodha-doSake kAraNa nahIM bntaa| avAcyatAkA ekAnta mAnane meM bhI avAcya' hai yaha kahanA yukta nahIM ThaharatA hai, kyoMki 'avAcya' zabdake dvArA vaha 'vAcya' ho jAyagA aura taba sarvathA avAcyatA-- kA ekAnta nahIM rhegaa| puNya-pApakI nirdoSa vyavasthA vizuddhi-saMklezAGga cet mvaparasthaM sukhAsukham / puNya-pApAsravau yuktau na cedvayarthastavA'hetaH // 95 / / . 'yadi sva-parastha-apanA athavA parakA-sukha-duHkha vizuddhi tathA saMklezakA aGga hai-tatkAraNa-kArya vA svabhAvarUpa hai-to vaha sukha-duHkha yathAkrama puNya-pApake Astrava-bandhakA hetu hai aura yadi vizaddhi tathA saMkleza donoMmeMse kisIkA bhI aGga-kAraNa-kAryasvabhAvarUpa-nahIM hotA hai to ( he arhan bhagavan ! ) Apake matameM vaha vyartha kahA hai-usakA koI phala nhiiN| anyathA, pUrvakArikA ( 93 ) meM kahe hue 'aketanA'kaSAyau' aura 'vItarAgo munividvAn' padoMmeM jinakA ullekha hai unake bhI bandhakA prasaMga upasthita hogaa|' vyAkhyA-yahA~ 'saMkleza' kA abhiprAya Arta-raudradhyAnake Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 9 ] 91 1 pariNAmase hai - "AtaM raudra dhyAnapariNAmaH saMklezaH " aisA akalaMkadevane 'aSTazatI' TIkAmeM spaSTa likhA hai aura zrIvidyAnandane use 'aSTasahasrI' meM apanAyA haiM / 'saMkleza' zabdake sAtha pratipakSarUpase prayukta honeke kAraNa 'vizuddhi' zabdakA abhiprAya 'saMklezA'bhAva' hai ( " tadabhAvaH vizuddhiH" ityakalaMka: ) usa kSAyikalakSaNA tathA avinazvarI paramazuddhikA abhiprAya nahIM hai jo niravazeSa- rAgAdike abhAvarUpa hotI hai, usa vizuddhimeM to puNya-pApa-bandhake liye koI sthAna nahIM hai / aura isalie vizuddhikA Azaya yahA~ AtaMraudradhyAna se rahita zubhapariNatikA hai| vaha pariNati dharmyadhyAna tathA zukladhyAnake svabhAvako liye hue hotI hai / aisI pariNati honepara hI AtmA svAtmAmeM - svasvarUpameMsthitiko prApta hotA hai, cAhe vaha kitane hI aMzoMmeM kyoM na ho / isIse akalaMkadevane apanI vyAkhyAmeM, isa saMklezAbhAvarUpa vizuddhiko "AtmanaH svAtmanyavasthAnam" rUpase ullikhita kiyA hai aura isase yaha natIjA nikalatA hai ki ukta puNya prasAdhikA vizuddhi AtmA ke vikAsa meM sahAyaka hotI hai, jaba ki saMklezapariNati meM AtmAkA vikAsa nahIM bana sakatA - vaha pApa-prasAdhikA honese AtmA ke adhaHpatanakA kAraNa banatI hai / isIlie puNyako prazasta aura pApako aprazasta karma kahA gayA hai / devAgama vizuddhike kAraNa, vizuddhike kArya aura vizuddhike svabhAvako 'vizuddhiaMga' kahate haiM / isI taraha saMklezake kAraNa, saMklezake kArya tathA saMklezake svabhAvako 'saMklezAGga' kahate haiM / sva- parastha sukhaduHkha yadi vizuddhiaMgako liye hue hotA hai to vaha puNya-rUpa zubhabandhakA aura saMklezAGkako lie hue hotA hai to pApa-rUpa azubhabandhakA kAraNa hotA hai, anyathA nahIM / tattvArthasUtra meM, "mithyAdarzanA'viratapramAdakaSAyayogA bandhahetavaH " isa sUtra ke dvArA mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yogarUpase bandhake jina kAraNoMkA nirdeza kiyA hai ve saba saMklezapariNAma hI haiM; Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 samantabhadra-bhAratI [ pariccheda 9 kyoMki Arta - raudradhyAnarUpa pariNAmoMke kAraNa honese 'saMklezAGga'meM zAmila haiM; jaise ki hiMsAdi kriyA saMklezakArya honese saMklezAGgameM garbhita hai / ataH svAmI samantabhadrake isa kathanase ukta sUtrakA koI virodha nahIM hai / isI taraha 'kAyavAGmanaH karma yoga :', 'sa AsravaH', 'zubhaH puNyasyA'zubhaH pApasya' ina tIna sUtroMke dvArA zubhakAyAdi vyApArako puNyAsravakA aura azubha- kAyAdi vyApArako pApAsravakA jo hetu pratipAdita kiyA hai vaha kathana bhI isake viruddha nahIM par3atA; kyoMki kAyAdi-yogake bhI vizuddhi aura saMklezake kAraNa-kArya-svabhAvake dvArA saMklezatva vizuddhitva kI vyavasthiti hai / saMklezake kAraNa-kArya-svabhAva Upara batalAe jA cuke haiM / vizuddhike kAraNa samyagdarzanAdika haiM, dharmyadhyAna tathA zukladhyAna usake svabhAva haiM aura vizuddhipariNAma usakA kArya hai / aisI hAlata meM sva-para-duHkhako hetubhUta kAyAdi kriyAe~ yadi saMkleza-kAraNa-kArya-svabhAvako lie hue hotI hai to va saMklezAGgatvake kAraNa, viSabhakSaNAdirUpa kAyAdikriyAoMkI taraha, prANiyoM ko azubhaphaladAyaka pudgaloMke sambandhakA kAraNa banatI haiM; aura yadi vizuddhi-kAraNa-kArya-svabhAvako lie hue hotI haiM to vizuddhayaGgatvake kAraNa, pathya AhArAdirUpa kAyAdikriyAoMkI taraha, prANiyoM ke zubhaphaladAyaka pudgaloMke sambandhakA kAraNa hotI haiM / jo zubhaphaladAyaka pudgala haiM ve puNyakarma haiM, jo azubhaphaladAyaka pudgala haiM ve pApakarma haiM, aura ina puNya-pApa karmoM ke aneka bheda haiM / isa prakAra saMkSepase isa kArikA meM sampUrNa zubhAzubharUpa puNyapApa-karmoM ke Asrava-bandhakA kAraNa sUcita kiyA hai / isase puNya pApakI vyavasthA batalAne ke liye yaha kArikA kitanI rahasyapUrNa hai, ise vijJapAThaka svayaM samajha sakate haiM / sArAMza isa saba kathanakA itanA hI hai ki - sukha aura duHkha donoM hI, cAhe svastha hoM yA parastha - apaneko hoM yA dUsaroMkokathaMcit puNyarUpa Asrava-bandhake kAraNa haiM, vizuddhi ke aGga honese; Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 10] devAgama 93 kathaMcit pAparUpa Asrava-bandhake kAraNa haiM, saMklezake aGga honese; kathaMcit puNya-pApa ubhayarUpa Asrava-bandhake kAraNa haiM, kramArpita vizuddhi-saMklezake aGga honese; kathaMcit avaktarUpa haiM, sahArpitavizuddhi-saMklezake aGga honese| aura vizuddhi-saMklezakA aGga na honepara donoM hI bandhake kAraNa nahIM haiN| isa prakAra naya-vivakSA- . ko lie hue anekAntamArgase hI puNya-pApakI vyavasthA ThIka baiThatI haiM- sarvathA ekAntapakSakA Azraya lenese nhiiN| ekAnta pakSa sadoSa hai; jaisA ki Upara batalAyA jA cukA hai aura isaliye vaha puNya-pApakA samyak vyavasthApaka nahIM ho sktaa| iti devAgamA'ptamImAMsAyAM navamaH paricchedaH / dazama pariccheda ajJAnase bandhakA aura alpajJAnase mokSakA ekAnta ajJAnAcceddhavo bandho jJeyA'nantyAnna kevalI / jJAnastokAdvimokSazcedajJAnAdbahuto'nyathA / / 96 / / 'yadi ( sAMkhyamatAnusAra ) ajJAnase bandhakA honA avazyaMbhAvI mAnA jAya to jJeyoMkI anantatAke kAraNa koI bhI kevalIsakalaviparyaya-rahita tathA jJAnAntarakI sahAyatA-rahita tattvajJAnarUpa kevalase yukta-na ho skegaa| yadi alpajJAnase mokSakA honA mAnA jAya to ajJAnake bahata honeke kAraNa bandhakA prasaMga barAbara upasthita rahegA aura usakA nirodha na ho sakanese mokSakA honA nahIM bana skegaa|' Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a - samantabhadra bhAratI pariccheda 10 ubhaya aura avaktavya ekAntoMkI sadoSatA virodhAnnobhayaikAtmyaM syAdvAda-nyAya-vidviSAm / avAcyataikAnte'pyukti 'vAmiti yujyate / / 17 / / ( sarvAtmarUpase eka vyaktike eka kAlameM ) alpajJAnase mokSa aura bahuta ajJAnase bandha ina do ekAntoMmeM syAdvAda-nyAyake vidveSiyoMke avirodha siddha nahIM hotA, ataH paraspara virodhake kAraNa ubhaya ekAnta nahIM bntaa| avAcyatAkA ekAnta mAnane meM bhI 'avAcya' hai yaha kahanA hI nahIM banatA-isase pUrvavat svavacanavirodha ghaTita hotA hai| ajJAna-alpajJAnase bandha-mokSakI nirdoSa-vidhi ajJAnAnmohino bandhA nAjJAnAdvIta-mohataH / jJAnastokAcca mokSaH syaadmohaanmohino'nythaa||98|| 'moha-sahita ajJAnase bandha hotA hai-jo ajJAna mohanIya. karmaprakRti-lakSaNase yukta hai vaha sthiti-anubhAgarUpa svaphaladAnasamartha karma-bandhakA kartA hai| jo ajJAna mohase rahita hai vaha ( ukta phaladAna-samartha ) karma-bandhakA kartA nahIM hai| aura jo alpajJAna mohase rahita hai usase mokSa hotA hai; parantu mohasahita alpajJAnase karmabandha hI hotA hai| karmabandhAnusAra saMsAra vividharUpa aura baddha jIva zuddhi azuddhike bhedame do bhedarUpa kAmAdi-prabhavazcitraH karmabandhA'nurUpataH / tacca karma svahetubhyo jIvAste zuddhayazuddhitaH // 99 / / 'kAmAdikake utpAdarUpa jo bhAvasaMsAra kArya hai vaha vicitra hai aura karmabandhako anurUpatAse hotA hai-dravya-karmokA bandhana Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 100 ] devAgama 95 jisa prakAra prakRti, pradeza, sthiti aura anubhAgakI vizeSatA evaM nAnA-rUpatAke kAraNa vicitratAko lie hue jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIyAdi aneka prakArakA hotA hai usI prakAra udayakAlameM usakA kArya bhI ajJAna, adarzana, moha, rAga, dveSa, kAma, krodha, mAna, mAyA, lobha, sukha, duHkha aura zArIrika racanAdikI vicitratAko liye hue nAnArUpa hotA hai / aura isase yaha phalita hotA hai ki jo eka svabhAvarUpa nitya Izvara mAnA jAtA hai vaha tathA usakI icchA yA jJAna isa nAnA - svabhAvarUpa jagatakA koI kartA nahIM ho sakatA aura na nimittakAraNa hI bana sakatA hai / isa viSayakI vizeSa carcAko aSTasahasrI meM bahuta UhApoha ke sAtha sthAna diyA gayA hai / - aura vaha karmabandhana apane kAraNoMke - rAgAdika bhAvoMke - anurUpa hotA hai / jinheM karmabandha hotA hai ve jIva zuddhi aura azuddhike bheda se do prakArake haiM- bhavya aura abhavya / samyagdarzanAdi zuddhasvabhAvarUpa pariNata honekI yogyatAkI vyakti rakhanevAle jIva 'bhavya' kahalAte haiM aura jinameM vaha yogyatAkI vyakti na hokara sadA mithyAdarzanAdirUpa azuddhapariNati banI rahatI hai ve 'abhavya' kahe jAte haiM / jo zuddhi-zakti se yukta haiM unhIMkI kAla pAkara mukti ho sakatI hai, zeSakI nahIM / ' zuddhi - azuddhi do zaktiyoMkI sAdi-anAdi vyakti zuddhayazuddhI punaH zaktI te pAkyApAkya zaktivat / sAdhanAdI tayorvyaktI svabhAvo'tarkagocaraH || 100 // 'aura ve zuddhi - azuddhi donoM (mUMga, ur3ada Adike ) pacane apacanekI yogyatAke samAna- -bhavya- abhavya-svabhAvake rUpameM-- do zaktiyA~ haiM, jinakI vyakti - prAdurbhUti kramazaH sAdi-anAdi hai -- zuddhikI prAdurbhUti sAdi aura azuddhikI prAdurbhUti anAdi hai; kyoMki zuddhike abhivyaMjaka samyagdarzanAdika sAdi hote haiM aura - Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 samantabhadra-bhAratI [ pariccheda 10 azuddhike abhivyaMjaka mithyAdarzanAdiko santati anAdise calI AtI hai / aura yaha vastu-svabhAva hai jo tarkakA viSaya nahIM hotA - arthAt svabhAvameM yaha hetuvAda nahIM calatA ki 'aisA kyoM hotA hai / ' pramANakA lakSaNa aura usake bheda / tatvajJAnaM pramANaM te yugapatsarvabhAsanam / kramabhAvi ca yajjJAnaM syAdvAda -naya-saMskRtam // 101 // ' ( he arhan bhagavan ! ) Apake mata meM tattvajJAnako pramANa kahA hai / vaha ( tattvarUpase jAnanerUpa ) pramANajJAna eka to yugapat sarvabhAsanarUpa ( kevalajJAna ) pratyakSajJAna hai aura dUsarA kramazaH bhAsanarUpa ( mati Adi ) parokSajJAna hai / jo kramazaH bhAsanarUpa jJAna hai vaha syAdvAda tathA nayoMse saMskRta hai-- syAdvAdarUpa pramANa tathA naigamAdi nayoMke dvArA saMskArako prApta hai - prakaTa hotA hai / ' vyAkhyA- - tattva ( yathArtha ) rUpase jAnanevAlA jJAna pramANa kahalAtA hai / vaha do prakArakA hotA hai- eka akramabhAvi aura dUsarA kramabhAvi / jo yugapat samasta padArthoMkA prakAzana karatA hai vaha akramabhAvi hai aura vaha pUrNatayA pramANarUpa hotA hai / kintu jo kramazaH padArthoM kA prakAzana karatA hai vaha kramabhAvi hai tathA vaha syAdvAda ( pramANa ) aura naya ( aMzAtmaka naigamAdi ) donoM rUpa hotA hai / pramANoM kA phala upekSA- phalamAssdyasya zeSasyA''dAna - hAna-dhIH / pUrvA vAjJAnanAzo vA sarvasyAsya svagocare // 102 // 'yugapatsarvabhAsanarUpa jo Adya pramANa kevalajJAna hai usakA ( vyavahita ) phala upekSA hai / zeSa kramazaH bhAsanarUpa jo pramANa Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 103 ] devAgama 97 matyAdi jJAna-samUha hai usakA ( vyavahita-paraMparA ) phala grahaNa aura tyAgako buddhi hai tathA pUrva meM kahI huI upekSA bhI usakA ( vyavahita ) phala hai aura apane viSayameM ajJAnakA nAza honA isa sAre hI pramANarUpa jJAnasamUhakA (avyavahita athavA sAkSAt) phala hai|' syAt nipAtakI artha-vyavasthA vAkkyeSvanekAntayotI gamyaM prati vizeSaNam / syAnnipAto'rtha-yogitvAttava kevalinAmapi // 103 / / ( 'he arhan ! ) Apake tathA zrutakevaliyoMke bhI vAkyoMmeM prayukta honevAlA 'syAt' nipAta ( avyaya ) zabda arthake sAtha sambaddha honese anekAntakA dyotaka' aura gamya-bodhya ( vivakSita ) kA bodhaka-sUcaka ( vAcaka ) mAnA gayA hai-anyathA anekAnta arthakI pratipatti nahIM bntii|' vyAkhyA-sat-asat-nitya-anityAdi sakala sarvathaikAntoMke pratikSepa lakSaNako 'anekAnta' kahate haiN| aura apane vAkyake paraspara sApekSa padoMke tathA vAkyAntarake padoMse nirapekSa samudAyakA nAma 'vAkya' hai| vAkyake isa lakSaNase bhinna jo paravAdiyoMke dvArA prakalpita anyathA vAkya haiM ve nirdoSa na hokara bAdhAsahita haiN| vAkyapadI (2, 1-2) meM vAkyake prati nyAya-vidoMkI bAdhA-bhinnamatikI sUcanA karate hue dasa prakArake vAkyoMkA ullekha hai, jinake nAma haiM--(1) AkhyAtazabda, (2) saMghAta, (3) jAti saMghAtavartinI, 1. 'dyotakAzca bhavanti nipAtAH' iti vacanAt ( aSTasahasrI) arthAt-nipAta zabda kevala vAcaka hI nahIM kintu ( prakRta arthase bhinna arthake ) dyotaka bhI hote haiM / 2. vAkyAntaragatapadanirapekSaH ( aSTasahasrI, pRSTha 285 TippaNa ) / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 samantabhadra- bhAratI [ pariccheda 10 (4) ekonavayavazabda, (5) krama, (6) buddhi, (7) anusaMhRti, (8) Adyapada, (9) antyapada, (10) sApekSapada / ina vAkyaprakAroMmeM vAkyake ( akalaMkadevakRta ) ukta lakSaNakI dRSTise kauna vAkya bheda sadoSa aura kauna nirdoSa kahA jA sakatA hai, isakA aSTasahasrI meM zrIvidyAnandAcArya ne sahetuka vistRta vicAra kiyA hai / syAdvAdakA svarUpa syAdvAdaH sarvathaikAnta-tyAgAt kiMvRttacidvidhiH / saptabhaMga - nayApekSo heyA''deya vizeSakaH // 104 // 'syAt - zabda sarvathA ekAntakA tyAgI hone se 'ki' zabdaniSpanna cit prakArake rUpameM kathaMcit kathaMcana AdikA vAcaka hai-- aura isaliye kathaMcit Adi zabda syAdvAda ke paryAya nAma haiM / yaha syAdvAda saptabhaMgoM aura nayoMkI apekSAko liye rahatA tathA heya - upAdeyakA vizeSaka ( bhedaka ) hotA hai - syAdvAda ke binA heya aura upAdeyakI vizeSarUpase vyavasthA nahIM banatI !' vyAkhyA - jina saptabhaMgoM kA yahA~ ullekha hai una asti - nAstiavaktavyAdi-rUpa sAta bhaMgoMkA nirdeza grantha meM isase pahale A cukA hai / rahI nayoMkI bAta, so nayoMke mUlottara - bhedAdike rUpameM bahuta vikalpa haiM / jaise dravya-paryAyakI dRSTise dravyArthika paryAyArthika ye do mUla naya haiM; adhyAtmadRSTise nizcaya aura vyavahAra ye do bhI mUla na haiM / zuddhi - azuddhikI dRSTise bhI nayoMke do-do bheda kiye jAte haiM; jaise zuddhadravyArthika azuddhadravyArthika zuddhaparyAyArthika, azuddhaparyAyArthika zuddhanizcaya, azuddhanizcaya sadbhUtavyavahAra, asadbhUtavyavahAra ityAdi / dravyAthika ke uttarabheda tIna - naigama, saMgraha aura vyavahAra; paryAyArthikake uttarabheda cAra - RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta / ina saptanayoMmeM prathama cAra bheda , 1 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 105-106 ] devAgama 99 'arthanaya' aura zeSa tIna bheda 'zabdanaya' kahe jAte haiM / ina sabake uttarottara bheda asaMkhya haiM / saMkSepameM kahA jAya to jitane vacanamArga haiM - zabdabheda haiM- tathA apane-apane jJAna ke vikalpa haiM utane utane nayoMke bheda haiM / nayoMkA yaha viSaya bar3A hI gahana-gaMbhIra hai / inake lakSaNAdikA vizeSa kathana nayacakrAdi granthoMse jAnane yogya hai / syAdvAda aura kevalajJAnameM bheda - nirdeza syAdvAda - kevalajJAne sarvatattva - prakAzane / bhedaH sAkSAdasAkSAcca hyavastvanyatamaM bhavet // 105 / / syAdvAda aura kevalajJAna donoM ( jIvAdi ) saba tattvoMke prakAzaka haiN| donoMke prakAzanameM sAkSAt aura asAkSAt (parokSa) - kA bheda ( antara ) hai - kevalajJAna jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA, mokSa ina sAta tattvoMkA pratyakSataH evaM yugapat prakAzaka hai aura syAdvAdarUpa zrutajJAna ina padArthoMkA apratyakSataH ( parokSarUpa se ) kramazaH prakAzaka hai / ina donoM jJAnoMmeMse jo kisI bhI jJAnake dvArA prakAzita athavA usakA vAcya nahIM vaha avastu hotI hai / ' naya-hetukA lakSaNa sadharmaNaiva sAdhyasya sAdharmyAdavirodhataH / syAdvAda - pravibhaktA'rtha - vizeSa - vyaJjako nayaH // 106 // 'syAdvAdarUpa paragamAgamase vibhakta hue arthavizeSakA - zakyaabhipreta aprasiddharUpa vivAdagocara sAdhyakA - jo sadharmA-- dRSTAntake dvArA, sAdhyake sAdharmyase aura ( vipakSake) avirodharUpa se vyaJjaka hai - gamaka athavA bodhaka hai-usako naya - nayavizeSarUpa hetu - kahate haiM - ' nIyate gamyate sAdhyo'rtho'nena iti naya:' isa niruktise 'naya' zabda yahA~ hetukA vAcaka hai aura aneka dharmomeMse eka-dharmapratipAdaka sAmAnya nayakI dRSTimeM bhI vaha sthita hai / ' . Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI . [pariccheda 10 dravyakA svarUpa aura bhedoMkI sUcanA nayopanayaikAntAnAM trikAlAnAM samuccayaH / avibhrADbhAvasambandho dravyamekamanekadhA // 107 // 'trikAlavati nayoM-upanayoMke ekAnta-viSayoMkA-paryAyavizeSoMkA-jo apRthakasvabhAva ( tAdAtmya ) sambandhako liye hue samuccaya-samUha hai vaha dravya-vastu hai aura vaha eka aneka bhedarUpa hai|' nirapekSa aura sApekSa nayoMkI sthiti mithyA-samUho mithyA cenna mithyakAntatAsti naH / nirapekSA nayA mithyA sApekSA vastu te'rthakRt // 108 / / 'yadi yaha kahA jAya ki ( ekAntoMko to Apa mithyA batalAte haiM taba nayoM aura upanayoM-rUpa ekAntoMkA jo samUha dravya hai vaha mithyA-samUha ThaharA ) mithyAoMkA jo samUha vaha to mithyA hI hotA hai ( ataH dravya koI vastu na rahA ) to yaha kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki (he jinadeva ! ) Apake matameM aura isaliye hamAremeM ( sApekSa nayoMkA grahaNa honese ) mithyA ekAntatA nahIM hai, jo naya ( pratipakSI dharmake sarvathA nirAkaraNarUpa) nirapekSa hote haiM ve hI mithyAnaya ( durnaya ) hote haiM sApekSa naya ( jo ki pratipakSI dharmakI upekSA athavA use gauNa kiye hote haiM ) mithyA na hokara samyakanaya hote haiM, unake viSaya artha-kriyAkArI hote haiM aura isaliye unake samUhake vastupanA sughaTita hai| vyAkhyA-yahA~ anekAntake pratipakSI-dvArA yaha Apatti kI gaI hai ki jaba ekAntoMko mithyA batalAyA jAtA hai taba nayoM aura upanayoM-rUpa ekAntoMkA samUha jo anekAnta aura tadAtmaka vastutattva hai vaha bhI mithyA ThaharatA hai; kyoMki mithyAoMkA samUha mithyA hI hotA hai| isapara granthakAramahodaya kahate haiM ki yaha . Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 kArikA 109 ] devAgama Apatti ThIka nahIM hai; kyoMki hamAre yahA~ koI bhI vastu mithyA ekAntake rUpameM nahIM hai| jaba vastukA eka dharma dUsare dharmakI apekSA nahIM rakhatA-usakA tiraskAra kara detA hai to vaha mithyA kahA jAtA hai aura jaba vaha usakI apekSA rakhatA haiusakA tiraskAra nahIM karatA-to vaha samyak mAnA jAtA hai / vAstavameM vastu nirapekSa ekAnta nahIM hai, jise sarvathA ekAntavAdI mAnate haiM; kintu sApekSa ekAnta hai aura sApekSa ekAntoMke samUhakA nAma hI anekAnta hai, taba use aura tadAtmaka vastuko mithyA kaise kahA jA sakatA hai ? nahIM kahA jA sktaa| vastuko vidhi-vAkyAdi-dvArA niyamita kiyA jAtA hai niyamyate'rtho vAkyena vidhinA vAraNena vA / tathA'nyathA ca so'vazyamavizeSyatvamanyathA // 109 / / ( yadi koI yaha zaMkA kare ki vastutattva jaba anekAntAtmaka hai taba vAkyake dvArA use kaise niyamita kiyA jAya, jisase pratiniyata viSayameM lokakI pravRtti bana sake, to usakA samAdhAna yaha hai ki ) anekAntAtmaka vastutattva vidhivAkya athavA niSedha-vAkyake dvArA niyamita kiyA jAtA hai| vidhi yA niSedharUpa jisa vAkyake dvArA vaha niyamita kiyA jAya usarUpa tathA usase anyathAvipakSarUpa vaha avazya hotA hai, kyoMki vidhi-niSedhakA paraspara avinAbhAva-sambandha hai aura isase jisa vidhi yA niSedha-vAkyake dvArA vaha niyamita kiyA jAtA hai vaha usa samaya mukhya hotA hai aura pratipakSI vAkyakA viSaya gauNa | yadi aisA na mAnA jAyavidhi-niSedharUpase usakA avazyaMbhAvIpanA svIkAra na kiyA jAyato usa kevala vidhi yA kevala niSedha-vAkyase jo vizeSya (vastutattva ) hai vaha nahIM bana sakegA; kyoMki pratiSedharahita vidhike aura vidhirahita pratiSedhake vizeSaNapanA nahIM banatA aura vidhipratiSedha donoMse rahitake gagana-kusumake samAna vizeSyapanA nahIM Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 samantabhadra-bhAratI [ pariccheda 10 banatA hai| aura isa taraha sat asat Adi vAkyoMmeM vidhi-niSedhakI gauNa tathA pradhAnarUpase vRttikA honA lakSita hotA hai|' tadatadrUpa vastuko tadrUpa hI kahanevAlI vANI satya nahIM tadatadvastu vAgeSA tadevetyanuzAsatI / na satyA syAnmaSA-vAkyaH kathaM tattvArtha-dezanA // 110 / / ___( yadi yaha kahA jAya ki vAkya vidhike dvArA hI vastutattvakA niyamana karatA hai to yaha sarvathA ekAnta ThIka nahIM hai; kyoMki) vastu tat-atatrUpa hai-dRSTi-bhedake sAtha avinAbhAvasambandhako liye hue sat-asat, nitya-anityAdi anekAntarUpa hai-jo vAkya ( vANI ) use sarvathA tatrUpa-sat-nityAdirUpa-hI pratipAdana karatA hai-usake pratipakSI avinAbhAvI dharmako gauNa kiye hue na hokara usakA virodhaka hai-vaha satya nahIM hotA taba ( aise ) mithyA-vAkyoMse tattvArthakI-yathArtha vastusvarUpakI-dezanA ( kathanI ) kaise bana sakatI hai ?-nahIM bana sktii|' vyAkhyA-yadyapi sabhI (vidhi aura pratiSedha) vAkya vidhi aura pratiSedha donoM-rUpa vastukA pratipAdana karate haiM phira bhI yadi kahA jAya ki ve kevala vidhikA hI anuzAsana ( upadeza ) karate haiM to yaha kathana satya (yathArtha) nahIM-mithyA hai aura mithyA-vAkyoMke dvArA vastusvarUpakA yathArtha kathana nahIM bana sakatA / ataH vAkya cAhe vidhirUpa hoM aura cAhe niSedharUpa, sabhI vidhi tathA pratiSedha donoMrUpa vastukA pratipAdana karate haiN| antara kevala itanA hI hai ki vidhi-vAkyake dvArA vidhikA kathana mukhyarUpase aura pratiSedhakA kathana gauNarUpase tathA pratiSedha-vAkyake dvArA pratiSedhakA kathana mukhyarUpase aura vidhikA kathana gauNarUpase kiyA jAtA hai / yahI yathArtha tattva-dezanA hai| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 111 ] devAgama 103 vAk-svabhAva-nirdeza, tadbhinna vAkya avastu baaksvbhaavo'nyvaagrth-prtissedh-nirngkushH| Aha ca svArtha-sAmAnyaM tAdRgvAkyaM kha-puSpavat / / 111 / / '( yadi bauddhoMkI mAnyatAnusAra yaha kahA jAya ki vAkya pratiSedhake dvArA hI vastutattvakA niyamana karatA hai to yaha ekAnta bhI ThIka nahIM hai; kyoMki ) vAkyakA yaha svabhAva hai ki vaha apane artha-sAmAnyakA pratipAdana karatA haA anya-vAkyoMke artha-pratiSedhameM niraMkuza hotA hai-binA kisI roka-Tokake dUsare saba vAkyoMke viSayakA niSedha karatA hai; jaise 'ghaTa lAo' yaha vAkya paTa lAo, loTA lAo, ghar3I lAo, meja ( kursI ) lAo ityAdi para-vAkyoMke arthakA svabhAvase niSedhakarUpa hai| isa vAk-svabhAvase bhinna bauddhoMkA jo usa prakArakA anyApohAtmaka vAkya hai vaha AkAzake puSpa-samAna avastu hai--kahA-na-kahAke barAbara athavA anuktatulya hai, kyoMki vizeSa-rahita sAmAnya aura sAmAnya-zUnya vizeSa kahIM bhI ( bAhara-bhItara ) upalabdha nahIM hotaa| jaba upalabdha nahIM hotA taba vizeSa-rahita sAmAnya hI athavA sAmAnya-zUnya vizeSa hI vastukA svarUpa hai, isa prakArake Agraha-dvArA sva-parako kaise ThagA jAya ? nahIM ThagA jAnA caahiye| vyAkhyA-bauddhoMkI mAnyatA hai ki koI bhI vAkya hoM ve saba anyApoha-rUpa pratiSedhakA hI pratipAdana karate haiM, vidhikA nhiiN| isa para AcArya kahate haiM :-vAkya ( vANI) kA yaha svabhAva hai ki vaha anya vAkyoM dvArA pratipAdita arthakA nirbAdharUpase pratiSedha karatA hai aura apane vidhirUpa artha-sAmAnyakA bhI kathana karatA hai| yadi kevala anyApoharUpa pratiSedha hI vAcya ho to ukta prakArakA vAcya AkAza-puSpakI taraha asat hai| hameM vizeSako chor3akara kevala sAmAnya aura sAmAnyako chor3akara kevala vizeSa kahIM upalabdha nahIM hotaa| jaba ukta prakArakA vAcya upalabdha Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 samantabhadra-bhAratI [ pariccheda 10 nahIM hotA to hama aisA abhiniveza karake ki vAkyake dvArA sva (vidhi) athavA para (pratiSedha-anyApoha ) hI kahA jAtA hai, kyoM bhrAmaka pravRtti kareM yA dUsaroMko ThageM / ataH jisa prakAra vAkyake dvArA kevala vidhikA hI niyamata nahIM hotA usI taraha kevala pratiSedha ( anyApoha ) kA bhI niyamana nahIM hotA / kintu ubhayakA niyamana hotA hai aura yaha vAkya ( vANI ) kA svabhAva hai| abhipreta-vizeSakI prAptikA saccA sAdhana sAmAnyavAgvizeSe cenna zabdArtho mRSA hi sA / abhipreta-vizeSApteH syAtkAraH satya-lAJchanaH / / 112 / / 'yadi yaha kahA jAya ki ( 'asti' jaisA ) sAmAnya vAkya parake abhAvarUpa ( anyApoha ) vizeSameM vartatA hai-use pratipAdita karatA hai to yaha ThIka nahIM hai; kyoMki sAmAnyavAkya vizeSameM zabdArtharUpa nahIM hai-abhiprAyameM sthita vizeSako nahIM janAtA athavA pratipAdita nahIM karatA-aura isaliye satyarUpa na hokara mithyA-vAkya hai| abhiprAyameM sthita jo vizeSa usakI prAptikA saccA lakSaNa athavA cinha syAdvAda' ( syAt zabdapUrvaka bAda-kathana ) hai-sAmAnya-vizeSAtmaka vastukA jaba mukhyataH sAmAnyarUpase kathana kiyA jAtA hai taba usakA vizeSarUpa gauNa hokara vaktAke abhiprAyameM sthita hotA hai, jise sAthameM prayukta 'syAt' zabda vyakta athavA sUcita karatA hai| aura isaliye 'syAtkAra' abhipreta-vizeSake jAnanekA saccA sAdhana evaM mArga hai| abhipreta vahI hotA hai jo svarUpAdi ( svadravya-kSetra-kAla-bhAva ) ke dvArA sat hotA hai-pararUpAdike dvArA sat nhiiN|' vyAkhyA-bauddhoMkA kathana hai ki vidhirUpa sAmAnyako kahanevAlA vAkya bhI vizeSa ( anyApoha ) kA hI pratipAdana karatA hai-usImeM usakI pravRtti hotI hai| para unakA yaha kathana saMgata Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 113] devAgama 105 nahIM hai; kyoMki isase anyApoha-zabdakA artha siddha nahIM hotaa| zabdakA vahI artha mAnA jAtA hai jisameM usa zabdakI pravRtti ho / anyApohameM kisI bhI zabdakI pravRtti nahIM hotii| aisI sthitimeM vidhirUpa sAmAnyako kahanevAlA vAkya bhI Apake matAnusAra mithyA ThaharatA hai / vAstavameM vahI vAkya satya haiM jisake dvArA apane abhipreta artha-vizeSakI prApti hotI hai aura aisA vAkya 'syAt' zabdase yukta hI saMbhava hai aura usIse satya ( yathArtha artha ) kI pahacAna hotI hai| kyoMki vaha logoMko abhipreta artha-vizeSakI prApti karAtA hai| anya (syAtkArase rahita ) vAkyoMse arthavizeSakI prApti nahIM hotii| yahI syAdvAda aura anyavAdoMmeM vizeSa antara hai| syAdvAda-saMsthiti vidheyamIpsitArthAGgaM pratiSedhyA'virodhi yat / tathaivA''deya-heyatvamiti syAdvAda-saMsthitiH // 113 // '( asti ityAdirUpa ) jo vidheya hai-manake abhiprAyapUrvaka jisakA vidhAna kiyA jAtA hai, kisoke bhayAdivaza nahIM-aura Ipsita-arthakriyAkA kAraNa hai vaha pratiSedhyaka-nAstitvAdike --sAtha avirodharUpa hai-jo nAstitvAdike sAtha avirodharUpa nahIM vaha Ipsita-arthakriyAkA kAraNa bhI nahIM ho sakatA; kyoMki vidhi-pratiSedhake paraspara avinAbhAva-sambandha hai, vidhike binA pratiSedhakA aura pratiSedhake binA vidhikA astitva nahIM bntaa| aura jisa prakAra vidheya pratiSedhyakA avirodhI Ipsita arthakriyAkA aMga-kAraNa siddha hai usI prakAra vastukA Adeya-heyapanA hai, anyathA nahIM; kyoMki vidheyakA ekAnta honepara kisIke heyatvakA virodha hotA hai| pratiSedhyakA ekAnta honepara kisIke AdeyatvakA virodha hotA hai; syAdvAdIke abhiprAyAnusAra sarvathA vidheya hI pratiSedhya nahIM hotA; kathaMcit vidhi-pratiSedhyake tAdAmya Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 samantabhadra-bhAratI [pariccheda 10 mAnA gayA hai| ataH vidheya-pratiSedhAtmaka vizeSake kAraNa saptabhaMgIke samAzrayase syAdvAda prakriyamANa hotA hai| isa prakAra syAdvAdakI ( sarvatra yakti-zAstrA'virodhake kAraNa ) yaha samyaka sthiti hai| aura isaliye he vIra bhagavan ! hamane jo yaha nizcaya kiyA hai ki 'yukti-zAstrA'virodhivAkyake kAraNa Apa hI nidoSa Apta hai' vaha anavadya hai-sarvaprakArase bAdhA-rahita hai|' Apta-mImAMsAkA uddezya itIyamAptamImAMsA vihitA hitamicchatAm / samyagmithyopadezArtha-vizeSa-pratipattaye // 114 // 'isa prakAra ( 'devAgama' nAmake svokta daza-paricchedAtmaka zAstrameM ) yaha AptamImAMsA-sarvajJa-vizeSa-parIkSA-hita cAhane vAloMke-mukhyataH mokSa aura usakA kAraNa samyagdarzanAdirUpa ratnatrayake abhilASI bhavyajIvoMke-samyak upadeza aura mithyA upadezake artha-vizeSako pratipattike liye--upAdeya tathA heyarUpase zraddhAna, jJAna aura samAcaraNakI prAptike lie--kI gaI hai|' iti devAgamA''ptamImAMsAyAM dazamaH paricchedaH / anuvAdakIya-antya-maMgala yasya sacchAsanaM loke syAdvAdA'mogha-lAJchanam / sarvabhUta-dayopetaM dama-tyAga-samAdhibhRt // 1 // naya-pramANa-sampuSTaM sarva-bAdhA-vivarjitaM / sArvamanyairajavyaM ca taM vIraM praNidadhmahe / / 2 / / [jinakA samIcIna zAsana isa lokameM syAdvAdarUpa amogha lakSaNase lakSita hai-sarvathA ekAntavAdarUpa na hokara anekAntavAdAtmaka hai, isIse kabhI asaphala na honevAlA hai-sarvaprANiyoMkI Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 114 ] devAgama 107 dayAse yukta hai, indiya-damana, parigraha-tyajana aura dhyAna-samAdhikI tatparatAko lie tathA unakI zikSAoMse paripUrNa hai, nayoM tathA pramANoMse bhale prakAra puSTa hai, sarvabAdhAoMse vivarjita hai, sabake hitarUpa hai aura anya samasta ekAnta-zAsanoMke dvArA ajeya haikoI bhI use jIta nahIM sakatA-una zrIvIra bhagavAnko maiM natamastaka hotA huuN|] yadbhaktibhAva-niratA munayo'kalaMkavidyAdinanda-jinasena-suvAdirAjAH / gAyanti divya-vacanaiH suyazAMsi yasya bhUyAcchiyai sa yugavIra-samantabhadraH / / 3 / / [jinakI bhaktimeM lIna hue akalaMkadeva, vidyAnandasvAmI, bhagavajjinasena aura vAdirAja pramukha jaise mahAmuni apane divyavacanoM dvArA jinake suyazoMkA gAna karate haiM ve yugavIra-isa yugake pradhAna puruSa-zrIsamantabhadrasvAmI hamArI zrI'vRddhike lie nimittabhUta hoveM-unake prasAdase athavA prasannatApUrvaka ArAdhanase hameM nijazrIkI-AtmIya lakSmI-jyoti, zobhA-prabhA sampatti-vibhUti, zakti-sarasvatI aura siddhi-samRddhikI-adhikAdhika prApti hove / ] iti zrIniravadyasyAdvAdavidyAdhipati - sakalatArkikacakracUDAmaNi-zraddhAguNajJatAdisAtizayaguNagaNavibhUSita-siddhasArasvata-svAmisamantabhadrAcAryapraNItaM samyagmithyopadezArthavizeSapratipattirUpaM devAgamA'paranAmA''ptamImAMsAzAstraM . yugavIra-jugalakizora-mukhtAraviracita-spaSTArthAdiyuktA'nuvAdasamanvitaM samAptam / 1. 'zrI' zabda una sabhI arthoMmeM prayukta hotA hai jinheM 'nijazro' kI vyAkhyAmeM vyakta kiyA gayA hai aura jo yahA~ vivakSita haiM / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devAgama-kArikA'nukramaNikA kArikA''dhacaraNa kramAGkasahita kA0 pRSThAMka kA0 pRSThAMka ajJAnAcce vo bandho 96 93 evaM vidhiniSedhAbhyAM 21 22 ajJAnAnmohino bandho 98 94 kathaMcitte sadeveSTaM 14 18 advaitaM na vinA dvatAd 27 26 karma-dvaitaM phala-dvaitaM 25 25 advatakAntapakSe'pi 24 24 kAmAdiprabhavazcitra. 99 94 adhyAtma bahirapyeSa 2 4 kArya-kAraNa-nAnAtvaM 61 54 ananyataikAnte'NUnAM 67 60 kArya-bhrAnteraNa-bhrAntiH 68 61 anapekSe pRthaktvaikye 33 30 kArya-dravyamanAdi syAt 10 16 antaraMgArthataikAnte 79 72 kAryotpAdaH kSayo heto- 58 51 anyeSvananyazabdo'yaM 44 38 kuzalA'kuzalaM karma 8 9 abuddhipUrvA'pekSAyA- 91 84 kramApitadvayAd dvaitaM 16 20 abhAvaikAntapakSe'pi 12 17 kSaNikaikAnta-pakSe'pi 41 36 avaktavyacatuSkATi- 46 39 ghaTa-mauli-suvarNArthI 59 52 avastvanabhilApyaM syAt 48 41 catuSkoTevikalpasya 45 38 azakyatvAdavAcyaM kim 50 43 jIvazabdaH satrAhyArthaH 84 76 astitvaM pratiSedhyenA- 17 20 tattvajJAnaM pramANaM te 101 96 ahetukatvAnnAzasya 52 45 tadatadvastu vAgeSA 110 102 AzrayA''yibhAvAnna 64 58 tIrthakRtsamayAnAM ca 3 5 ittIyamAptamImAMsA 114 114 tvanmatAmRta-bAhyAnAM 7 8 upekSA phalamAdyasya 102 96 devAgama-nabhoyAna- 1 3 ekatve'nyatarAbhAvaH 69 61 deza-kAla-vizeSe'pi 63 57 ekasyA'nekavRttirna 62 56 daivAdevArtha-siddhizced 88 81 ekA'neka-vikalpAdA- 23 23 doSA'varaNayorhAni- 4 6 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 64 47 40 68 33 50 dravya - paryAyayoraikyaM dravyAdyantarabhAvena dharma-dharmyavinAbhAvaH 75 dharme dharme'nya evArtho 22 nayopanayaikAntAnAM 107 100 na sAmAnyAtmanodeti 57 na hetu-phala- bhAvAdi- 43 37 nAstitvaM pratiSedhyenA- 18 21 nityatvaikAnta-pakSepa 37 33 nityaM tatpratyAbhijJAnAt 5649 niyamyate'rtho vAkyena 109101 payovrato na dadhyatti 60 53 pApaM dhruvaM pare duHkhAt puNyaM dhruvaM svato duHkhAt 93 88 puNya-pApa-kriyA na syAt 40 36 pRthaktvaikAnta-pakSe'pi 28 27 9285 pauruSAdeva siddhizvet - 89 82 pramANa-kArakairvyakta 38 34 36 31 81 74 pramANa - gocarau santau bahiraMgArthataikAnte buddhi-zabda- pramANatvaM baddhi-zabdArtha-saMjJAstA- 85 77 bhAvaprameyA'pekSAyAM 83 75 8780 9 15 bhAvekAnte padArthAnAm mithyAsamUho mithyA kArikAnukramANikA cena yadi satsarvathA kArya satsarvathA kAryaM yadyApekSika-siddhiH syAt 73 66 4237 109 vaktaryanApte yadvetoH 78 71 vaktR-zrotR-pramAtRNAM 86 78 vAkyeSvanekAnta-dyotI 10397 vAksvabhAvo'nyavAgartha - 111103 vidheya-pratiSedhyAtmA 19 22 vidheyamIpsitArthAGgaM 113 105 virUpa- kAryArambhAya 53 46 13 17 3229 70 63. 7770 virodhAnnobhayaikAtmyaM virodhAnnobhayaikAtmyaM virodhAnnobhayaikAtmyaM 55 49 virodhAnnobhayaikAtmyaM virodhAnnobhayaikAtmyaM 74 68 virodhAnnobhayaikAtmyaM virodhAnnobhayaikAtmyaM 8275 virodhAnnobhayakAtmyaM 9084 virodhAnnobhayaikAtmyaM 9490 virodhAnnobhayaikAtmyaM 9794 vivakSA cA'vivakSA ca 35 31 vizuddhi-saMklezAGgaM cet 9590 zuddhayazuddhI punaH zaktI 100 95 zeSabhaMgAraca netavyAH 20 22 108100 39 34 saMjJA - saMkhyA - vizeSAcca sa tvamevA'si nirdoSo 31 28 satsAmAnyAttu sarvaikyaM sadAtmanA ca bhinnaM cet 30 28 sadeva sarvaM ko necchet sadharmaNaiva sAdhyasya 1519 106 99 santAnaH samudAyazca 29 27 7264 68 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 samantabhadra-bhAratI sarvathA'nabhisambandhaH 66 60 siddhaM ceddhetutaH sarva 76 69 sarvAtmakaM tadekaM syAt 11 16 sakSmA'ntarita-dUrArthAH 5 7 sarvAntAzcedavaktavyA- 49 42 skandhasantatayazcaiva 54 47 sAdhya-sAdhana-vijJapte- 80 73 syAdvAda-kevalajJAne 105 99 sAmAnyavAgvizeSe cet 112 111 syAdvAdaH sarvathaikAnta- 104 98 sAmAnyaM samavAyazca 65 59 hinastyanabhisaMdhAta 51 44 sAmAnyA'rthA giro'nyeSAM31 28 hetoradvaita-siddhizceda- 26 25 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devAgamakI pramukha - zabda-sUcI kArikA - saMkhyAGka sahita a akaSAya akasmAt akuzalakarma agorasa-vrata acetana ajJAna, nAza 12,96,98,102 bhrAnti atarkagocara adhyAtma anantatA atAvaka atizAyana a advaitasiddhi advetakAntapakSa anantadharmA-dharmI ananya, -taikAnta ananvaya anapekSe, kSya anabhilApya anabhisaMdhimat anavasthita 92 56 8 anApta 60 92 68 100 16,24,27 26 24 2 10 22,35 44,53,67 anAdi anAdyanta anApekSikasiddhi 43 33,58 48 51 21 anArhat anirmokSa aniSTa anumeya anuzAzat anekAntadyotI anta antara 110 103 7,8 - 10,12,13, 22 32,45,48,50,55,70, 74,77,82,90, 94, 97 103. antaraMgArthataikAnta antaritArtha anyathA anyApoha-vyatikrama anvaya apahnava apAkya-zakti apRthak 9,10,100 73 78 62 88 91 51 43,47 79 5 96,98, 109 11 56 9,12 100 28 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 samantabhadra apekSA 19 avaktavyacatuSkoTivikalpa 46 apoha 11 avastu 33,46,48,105 abodha 50 avAcya, avAcyataikAnta 13,14, abuddhipUrvApekSA 91 32,50,55,70,74,82, abhAva 9,10,12,30,31,37 90,94,27 41,50,62 avicchid abhAvapadArtha avinAbhAva 75 abhAvaikAntapakSa 12 avinAbhAvi,-bhU 17,18,69 abheda 17,34,36 avibhrADbhAvasambandha 107 abhisandhimat aviruddha amogha avirodha,-dhi 6,106,113 amoha 98 avivakSA ayukta 53 avizeSa, avizeSyatva 53,109 ayoga 45 avizeSya-vizeSaNa artha,-saMjJA 5,9,21,22,31, avyatireka 44,66, 76, 79 azakti ,-azakyatva 16,50 81,84,88,102 azuddhi 99,100 103,108-114 asat 14,15,30,35,42, arthakRt 21,108 47,87 arthayogitva 103 asvarUpa artha-vizeSa-pratipatti 114 aSTAGgahetuka artha-vizeSa-vyaJjaka asaMcaradoSa arthasiddhi 88 asarvAnta arthI 35,60 asaMskRta 54 apita asaMhatatva ahaMn 95 asAkSAt 105 avaktavya 16,46,49 asAdhAraNahetu avaktavyottarabhaMga 16 asukha 16 asahA 34 | Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda-sUcI 102 78 ahetu, katva 19,27,52 upAdAna-niyAma A upAdhi Agama 1,76,78 upekSA AgamasAdhita ubhayaikAtmya 13,32,55,70, Atman-tmA 19,30,57 74,77,82,90, AdAna-hAnadhI, Adya 102 94,97. Anantya Adeya-tva . 104,113 ekasantAna ApekSikasiddhi ekAnta ,9,12,13,24,28 Apta,-tA 3,7,78,114 33,37,39,41,55 AptamImAMsA 114 61,67,70,74,77 AptabhimAnadagdha 78,81,82,90,94, AbhAsa 79,81,83 97,104,107,108 AvaraNa 4 ekAntagraharakta Azraya 64,65 ekAntapakSa 12,24,28,37,41 AzrayAyibhAva aikya 33,34,71 AzrayI Asrava . 95 kathaMcit 14 karma 8,25,96 indiyArtha karmadvata iSTa 6,7,14,91 karmabandhAnurUpa IpsitArthAGga 113 kAmAdiprabhava 13,32,45,50,55, kAraka 24,37,38,75 70,75,77,82,84, kAraNa 61,64,68 90,94,97 kAraka-jJApakAGga 75 utpAda 58,59 kArya 10,21,39,41,42, 2,57 53,58,61,63,68, upanayaikAnta 81 38 25 ukti udaya | Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 samantabhadra-bhAratI 68 o Nov 0 Y 15 58 jAva 56 105 jJeya kAryakAraNanAnAtva 61 catuSTaya kAryajanma 42 cAmarAdivibhUti kAryadravya 10 citta,-santatinAza 51, 52 kAryabhrAnti citra kAryaliGga cideva kAryasiddhi 81 jAti 58, 68 kAryotpAda jIva,-zabda 84, 99 kAlabheda jJAna 30, 96, 98, 101, 105 kiMvattacidvidhi 104 jJAnastoka kuzalakarma jJApaka 75 kevalajJAna 30, 16 kevalI jJeyAnantya kramabhAvi kramArpitadvaya tattva 45, 60, 101, 105, kriyA 110 24, 40 tattvajJAna 101 kSaNika 11, 13, 41, 56 tattvAnyatva kSaNikaikAntapakSa 41 tattvArthadezanA kha, ga tadatadvastu khapuSpa 42. 58, 66, 111 tannibhaM khara-viSANa 54 tarkagocara gati, gamya 76, 103 tIrtha-tIrthakRtsamaya girA tyAga guNa 28, 36, 61, guNa-guNyanyatA dadhivata guNa-mukhya-vivakSA divaukas, divya 0 W0 0 0 2 guru Com dUrArtha catuSkoTi-vikalpa 45, 46 dUSaNaM WW Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 29, 111 . 47 30 zabda-sUcI dRSTa-dRSTabheda 7, 24 niraMkuza deva-,devAgama 1 nirapekSa-naya 108 deza-kAla-vizeSa 63 nirdoSa daiva 88, 89, 91 niSedha doSa 4, 6, 56, 62, 80 ninhava 10, 29, 81, 83 dravya 10, 34, 47, 71, 107 nyAya 13, 32, 55, 70, dravyAdyantarabhAva 77, 82, 90, 94, viT (Sa) dvitvasaMkhyAvirodha - pakSa 12, 24, 28, dvata 24, 26, 27 payovrata paramArthaviparyaya dharma 10, 19, 22, 75 paraloka dharmadharmyavinAbhAva 75 parastha dharmI 17, 18, 22, 75 pariNAma,-vizeSa 39, dhruva 92, 93, 96 pariNAmapraklupti paryAya nabhoyAna pAkyazakti pApa,-pApAsrava 40, 92, 93, naya 14, 23, 101,106, 108 nayayoga 14, 20 puNya-pApa-kriyA nayavizArada puNya-,puNyAsrava 9,93, 95 nayApekSa pRthaktva (pRthak) 28, 33, 34, nayapanayaikAnta 43, 58 nAzotpAda,-di 59, 65 pRthaktvaikAntapakSa . 28 nAnAtva 61, 72 pauruSa 88, 89, 91 nityatvaikAnta-pakSa 37, 39 prakriyA 23, 48 nipAta 103 pratijJAhetudoSa 80 nimitta 92, 93 pratiSedha 27, 52, 111 niyama, niyAma 58, 100, 42 pratiSedhya 17, 19, 27, 113 40 23 < 107 r iARMERAPHinment Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 s ` m 86 m 116 samantabhadra-bhAratI pratiSedhyAvirodhi 113 buddhipramANatva 87 pratibimbaka 85 buddhayasaMcaradoSa pratyakSa-Adi 5,76 bodha 12,85,86 pratyabhijJA-, na 41-56 pradhvaMsadharma-pracyava bhaMga, bhaMginI 16,20,22,104 pramA-pramokti 1.86 bhAgAbhAva, bhAgitva 62 pramANa-phala 12,36,38,79,81, ___ bhAva 9,10,12,24,29,40,41, 83,87,102 43,47,64,71,83 pramANagocara 36 bhAvaprameyApekSA pramANAbhAsa-ninhava 79,81,83 bhAvApanhavavAdI pramAtA, pramAbhrAnti bhAvaikAnta prameya bhUtacatuSka pramoda 59 bheda 17,18,24,33,34,36,47, prayojanAdibheda 56,72,105 bhedAbhedavivakSA prasiddha 34,36 bhrAnti-saMjJA 67,68,84,86 prAgabhAva mata, matAmRta 7,76,100 pratyabhAva 29,40,41 mahAn pha, va mAdhyasthya phala-dvaita 1,44,84 bandha 25,40,96,98,99 mAyAdibhrAntisaMjJA 84 bandha-mokSadvaya (dvata) 25 mAyAvI bahirantarmalakSaya 4 mithyA-samUha 108,114 bahiraGgArthataikAnta 81 mithyaikAntatA 108 bahiHprameyApekSA 84,86 mithyopadeza bahirantarupAdhi 40 mukhya, mukhyArtha bAhyArtha 86,87 mUrta-kAraNa-kArya buddhi, saMjJA 56,79,85,87,91 mRSA 31,44,49,69,79,110, buddhipUrvavyapekSA 112 | 25 mAyA Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 yukta 63 vimokSa zabda-sUcI maSAvAkya 110 vidyAvidyAdvaya (dvata) 25 mokSa 25,40,52,98 vidvAn moha,-mohI 98 vidviT 13,32,55,70,72,77, ya, ra, la 82,90,94,97 95 vidhi 21,47,65,109 yukti 6 vidheya-pratiSedhyAtmA 19 yuktizAstrAvirodhivAk 6 viparyaya, viparyAsa 48,49,15 yugapatsarvabhAsana 101 vibhUti yutasiddhi yoga, yogitva 14,20,103 virudvArthamata rAga 2,93 virudvArthAbhidhAyI rUpa 9,15 virUpakAryArambha lakSaNa-vizeSa 58,72 virodha 3,6,13,20,32,55,69 loka-dvata 25. 70,74,77,82,90,94,97 vivakSA 17,18,34,36 vaktA 86 vizuddhayaGga vastu 48,108,110 vizeSa-tA 31,57,63,71,73, vAk (vAc) 6,26,110,112 106,111,112,114 vAkya 12,78,79,86,103, vizeSaka 104 109,110 vizeSaNa 17,18,35,46,103 vAkasvabhAva 111 vizeSavyaMjaka vAdin,-vAdI 7,12 vizeSya 19,35,46 vAraNa 109 vihita 114 vikalpa 23,45,46 vItamoha vikArya 38 vItarAga vikiyA 37 vRtti-doSa 62,63 vigrahAdimahodaya 2 vaidharmya vijJapti-mAtratA 80 vyakta, vyakti 38,57,100 98 93 18 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 samantabhadra-bhAratI vyatikama 11 satyAnRtavyavasthA vyapekSA 91 sadAtmA vyartha 95 sadharmA vyAja 50 santati santAna-,vAna zakti 16,71,100 santAnAntara zaktimacchaktibhAva 71 saptabhaMganayApekSa zabda-,saMjJA 19,44,84,85,87, 52,54 29,43,45 za 4 104 112 samaya Tur ma zabdagocara 19 samavAya, yI 11,65,66 zabdapramANatva 87 samAgama zabdArtha 112 samAnadezatA zuddhi samudAya zeSa 4,16,20,22,69,102 samyagupadeza zoka 59 sarvaM 3,5,7,9,11,14,34, zrotA 86 39,42,45,47,49, 66,72,76,81,89, saMkleza-,saMklezAGga 95 101,104,105 saMkhyA,-vizeSa 69,72 sarvajJa-saMsthiti saMghAta 67 sarvatattvaprakAzana 105 saMjJA-vizeSa 72,84,85 sarvathA 7,11,14,39,42,66,72 saMjJAtva 84 sarvathaikAnta-tyAga 7,104 27,47 sarvAtmaka 9.11 .. sat 14,15,30,34,36, sarvaikya 39,42,47,57,87 sahA'vAcya satsAmAnya 34 sahetuka satya . 2,110 saMvRtti-,saMvRtitva 36, 44, 49, satyalAJchana 54, 69 saMjJI in aer Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsthiti sAkSAt sAdi sAdhana sAdhanadUSaNa sAdhanavijJapti sAdharmya sAdhAraNahetu sAdhya sAdhyadharma sAdhyasAdhanavijJapti 12,13,33,80 zabda-sUcI 5,113 syAdvAdanayasaMskRta 105 syAdvAdanyAya-vidviT 100 sApekSa sAmAnya (nyAtmA ) - tA syAtkAra syAdvAdasaMsthiti svagocara 17,29,106 sva-para-vairI svadaiva-svapauruSa 34 19,26,78,80,106 svabhAva 19 svarUpa 80 svarUpAdicatuSTaya svalakSaNa - vizeSa 108 31, 34 57,61,65,66,73, 111, 112 12 80 sAmAnyatadvadanyatva sAmAnyavAk sAmAnyArtha, sAmAnyAbhAva siddha, siddhi sukha sUkSmArtha skandha, skandhasantati sthiti sthityutpattivyaya 54 hetusamAgama syAt, syAdvAda 13,31,55,70, hetusAdhita 74,77,82,90,94,97, hetusAdhya 61 112 31 26,63,76 92, 93,95 sva-para-stha svahetu svAtaMtrya 55,70,74,77,82,90, svArtha sAmAnya sveSTa hiMsA hetu hetu 54 hetuzabda 54,59 hetukSaya ha 119 101, 103, 106 heya-yatva 112 yAdeya vizeSaka 101 13,32, 94,97 113 102 8 91 100,111 9,15,75 15 72 95 4,16,99 64 111 4,16,19,26,27,33 34,52,53, 58, 76 78,80,84,99 52 84 58 53 78 26,78 104,113 104 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudraka : mahAvIra presa, bhelUpura, vArANasI-221001 For Private &Personal use only