________________
યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય/સંકલના
૫
સઅનુષ્ઠાનનું લક્ષણ શ્લોક-૧૨૩માં બતાવેલ છે. બુદ્ધિપૂર્વક કરાતી સંસારની ક્રિયા કે ધર્મની ક્રિયા, સંસારફળવાળી છે, તે શ્લોક-૧૨૪માં બતાવેલ છે.
જ્ઞાનપૂર્વક સર્વ અનુષ્ઠાનનું સેવન કુલયોગીઓને મુક્તિનું અંગ બને છે, તે શ્લોક-૧૨૫માં બતાવેલ છે. અસંમોહથી કરાયેલું અનુષ્ઠાન ભવથી અતીત અવસ્થા તરફ જનારા યોગીઓને શીઘ્ર મોક્ષફળ આપનાર છે, તે શ્લોક-૧૨૭માં બતાવેલ છે.
ભવથી અતીત અવસ્થા તરફ જનારા યોગીઓ કેવી પ્રકૃતિવાળા હોય છે, તે શ્લોક-૧૨૭માં બતાવેલ છે.
ભવથી અતીત અવસ્થા તરફ જનારા સર્વ યોગીઓનો એક શમપરાયણ માર્ગ છે, તેથી તે સર્વ એક સર્વજ્ઞના ઉપાસક છે. તે શ્લોક-૧૨૮માં સ્પષ્ટ કરેલ છે.
ભવથી અતીત અવસ્થા તરફ જનારા સર્વ યોગીઓ એક પરતત્ત્વની ઉપાસના કરે છે. તેથી પરતત્ત્વનું સ્વરૂપ શું છે, તે શ્લોક-૧૨૯માં બતાવેલ છે.
વળી આ પરતત્ત્વને જુદા જુદા દર્શનકારો જુદા જુદા નામથી કહે છે. આમ છતાં સર્વને નિર્વાણ અવસ્થા જ અભિપ્રેત છે, તે શ્લોક-૧૩૦-૧૩૧માં સ્પષ્ટ કરેલ છે.
સર્વ દર્શનમાં રહેલા યોગીઓ ઉપાસ્યરૂપ પરતત્ત્વને જુદા જુદા નામે સ્વીકારે છે. તેનાથી શું ઐદંપર્ય પ્રાપ્ત થાય, તે બતાવતાં શ્લોક-૧૩૨માં કહે છે કે સંમોહ વગર નિર્વાણતત્ત્વનું પારમાર્થિક જ્ઞાન થયે છતે વિચા૨કોને તેની ભક્તિમાં વિવાદ થતો નથી=અમે પરતત્ત્વની ઉપાસના કરીએ છીએ તે સાચી છે, અને અન્ય દર્શનકારો પરતત્ત્વની ઉપાસના કરે છે તે ખોટી છે, તેવો વિવાદ થતો નથી, પરંતુ બધા દર્શનકારો એક પરતત્ત્વની પ્રાપ્તિ અર્થે ઉદ્યમ કરે છે, તેવો નિર્ણય થાય છે; અને પરતત્ત્વની પ્રાપ્તિ સર્વજ્ઞપૂર્વક થાય છે; તેથી સર્વ દર્શનના ઉપાસ્ય એક સર્વજ્ઞ છે, તેથી સર્વજ્ઞના વચનોમાં મતભેદ નથી. માટે સર્વજ્ઞકથિત આગમોનું આલંબન લઈને તેનાથી બોધ કર્યા પછી અનુમાન અને યોગના અભ્યાસ દ્વારા ઉત્તમ તત્ત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે, એમ શ્લોક-૧૩૩નો શ્લોક-૧૦૧ સાથે સંબંધ છે.
અહીં પ્રશ્ન થાય કે જો સર્વ દર્શનકારો એક સર્વજ્ઞને માનતા હોય તો તેઓના ઉપાસ્ય એવા સર્વજ્ઞના વચનમાં મતભેદ નથી, છતાં તે તે દર્શનની દેશનાનો ભેદ કેમ છે ? અર્થાત્ કપિલ સર્વજ્ઞએ નિત્ય દેશના આપી અને સુગત સર્વજ્ઞએ અનિત્ય દેશના કેમ આપી ? તેનું સ્પષ્ટીકરણ શ્લોક-૧૩૪ થી ૧૩૮ સુધી કરેલ છે.
સર્વજ્ઞના અભિપ્રાયને જાણ્યા વગર ‘અમારા દર્શનના ઉપાસ્ય સર્વજ્ઞ છે, અન્ય દર્શનના ઉપાસ્ય સર્વજ્ઞ નથી,’ એ પ્રકારનો પ્રતિક્ષેપ કરવો તે મહાઅનર્થનું કારણ છે, એમ શ્લોક-૧૩૯માં બતાવેલ છે.
વળી ૫૨માર્થને જાણ્યા વગર સર્વજ્ઞનો પ્રતિક્ષેપ કરવો તે અનુચિત કેમ છે, તે યુક્તિથી શ્લોક-૧૪૦ થી ૧૪૨ સુધી બતાવેલ છે.
