________________
- વિશેષરીત
છે
ઋવિશેષશતમ્ - मनुष्येषु देवेषु एवं प्रत्येकं पञ्च पञ्च भवनेन जमालिभवेन एकेन सह जातान् षोडशभवान् कृत्वा सेत्स्यतीत्यर्थरिति ।
ननु- भगवत्यां सूत्रादर्शेषु “चत्तारि पंच तिरिक्ख जोणिअ मणुस्सदेवेसु” इत्यादिपाठो दृश्यते। ततस्तस्य त्रयोदशाश्चतुर्दशा वा भवाः स्युः, कथम् ? त्रयाणां तिर्यगादिपदानां द्वाभ्यां “चत्तारि पंचेति" पदाभ्यां संयोजनात्, तत: स्थानद्वये चत्वारश्चत्वारः (८) एकत्र पञ्चेति त्रयोदशा, अथवा एकत्र चत्वारः पदद्वये पञ्च पञ्चेति चतुर्दशा भवन्ति, न तु पञ्चदशा इति । 'उच्यते', “चत्तारि पञ्चेति" पाठः श्रीप्रज्ञप्तिवृत्तिकृता न व्याख्यातः, नापि श्रीहेमाचार्यादिभिः सूत्रादशेषु
–વિશેષોપનિષદ્સામાન્ય અધિકારમાં કિલ્બિષિ દેવના ભવો કહ્યાં છે. જમાલિની અપેક્ષાએ તો આવો આશાતના કરનાર જમાલિ તિર્યંચ, દેવ અને મનુષ્યોમાં પ્રત્યેકમાં પાંચ-પાંચ ભવ કરીને, જમાલિના ભવને સાથે ગણીને સોળ ભવ કરીને સિદ્ધ થશે, એવો અર્થ છે.
પ્રશ્ન :- ભગવતીસૂત્રના હસ્તાદર્થોમાં તો ‘ચાર પાંચ તિર્યંચમનુષ્ય દેવોમાં’ ઈત્યાદિ પાઠ દેખાય છે. માટે જમાલિના તેર કે ચૌદ ભવો થાય. કેવી રીતે ? તો તિર્યય વગેરે ત્રણ પદોને ‘ચા-પાંચ’ આ બે પદો સાથે જોડવાથી. તેથી બે સ્થાનમાં ચાર-ચાર એમ જોડવાનું અને એક સ્થાનમાં પાંચ એમ જોડવાનું આ રીતે ૪+૪+૫ = ૧૩ભવ થાય.
અથવા તો એકમાં ચાર અને મેં માં પાંચ એમ જોડવાનું, એટલે ૪૫૫ = ૧૪ ભવ થાય. પણ ૧૫ ભવ ન થાય.
ઉત્તર :- ‘ચતારિ’ વગેરે જે પાઠ વર્તમાન આદર્શોમાં મળે છે, તેની શ્રીપ્રજ્ઞતિવૃત્તિકારે વ્યાખ્યા કરી નથી. વળી શ્રીહેમચન્દ્રાચાર્યે પણ સૂત્રના આદર્શોમાં તે પાઠ જોયો નથી, કારણ કે તેમણે પોતે
दृष्टा, स्वकृतग्रन्थेषु पञ्चदशभवानाम् एव प्रतिपादनात्, पुनः श्रीउपदेशमालावृत्तिकृतापि श्रीभगवतीमूलग्रन्थाभिधानं पञ्चदशभवसम्मतितया प्रतिपादितम्, तथाहि
"आजीवगगणणेया रज्जसिरिं पहिऊण य जमाली। हिअमप्पणो करितो न य वयणिज्जे इह पडतो" ।।४५९ ।।
इति गाथायाम्, आजीवन्ति द्रव्यलिङ्गेन लोकमिति आजीवका निनवास्तेषां गणो गच्छस्तस्य नेता नायको गुरुरित्यर्थः, राज्यश्रियं प्रहाय परित्यज्य प्रव्रज्यां गृहीत्वा, 'च'शब्दाद् आगमं च अधीत्य जमालिर्भगवज्जामाता हितमात्मने अकरिष्यत्, यदि इत्यध्याहारः, ततो न च नैव वचनीये क्रियमाणं कृतम् इति अश्रद्दधानः, कृतमेव कृतं विपरीतप्ररूपणलक्षणाद अहिताचरणादेव निहह्नवोऽयमिति लोकमध्ये
—વિશેષોપનિષ રયેલા ગ્રંથોમાં પંદર ભવ જ કહ્યા છે.
વળી ઉપદેશમાલાના વૃત્તિકારે પણ શ્રીભગવતીસૂત્રના મૂળ ગ્રંથનો સાક્ષી પાઠ ૧૫ ભવમાં સંમતિરૂપે આપ્યો છે –
‘આજીવક ગણનો નેતા જમાલિ રાજ્યલક્ષ્મીને છોડીને જો આત્મહિત કરત, તો તે અપયશમાં ન પડત.”
આ ગાથાની ટીકા - જે દ્રવ્યલિંગથી લોકો પર ગુજારો કરે છે તેઓ આજીવક = નિર્નવો છે. તેમનો ગણ = ગચ્છ. તેના નેતા = નાયક = ગુરુ, રાજ્યલક્ષ્મીને છોડીને = દીક્ષા લઈને. ‘ચ' શબ્દથી આગમ ભણીને પ્રભુવીરનો સંસારીપણે જમાઈ, આત્માનું હિત કરત, અહીં ‘જો' શબ્દનો અધ્યાહાર કરવાનો છે, તો અપયશમાં ન પડત.
તેણે ‘કરાતુ હોય તે થઈ ગયું છે” એ વચનમાં શ્રદ્ધા ન કરી, ‘થઈ ગયું હોય એ જ થઈ ગયું છે” એવી વિપરીત પ્રરૂપણારૂપ અહિતાચરણ કર્યું. તેથી જ લોકોમાં ‘આ નિદ્ભવ છે” એવો તેનો અપયશ થયો. વળી દુષ્કર તપ કરવા છતાં પણ તે કિબિપિયા
