________________
વિશેષશતમ્ - परं वा देवानां मनापरीणामं कथं जानन्ति ? उपरिष्टात् तदवधेः अल्पत्वाद् इति । अत्रोच्यते, अत्र दिव्यप्रभावात्, स्वभावाद् वा देवानां शुक्रपुद्गलाः तासां शरीरे परिणमन्ति, तेन तासामपि स्वाङ्गस्फुरणादिना कामाभिलाषज्ञानं जायते इति कारणं सम्भाव्यते। यदुक्तं श्रीप्रवचनसारोद्धारवृत्तौ २१३ पत्रे 'देवाण प्पवियारो' त्ति। षट्षष्ट्या अधिकद्विशततम २६६ द्वारे ‘दो कायप्पवियारा' इत्यादिगाथायास्तृतीयपदव्याख्याने। तथाहि
“दो कायप्पवियारा कप्पा, फरिसेण दुन्नि दो रूवे। सद्दे दो, चउर मणे अत्थि वियारो, उवरि नत्थि।।" चत्वार आनत-प्राणता-ऽऽरणाऽच्युताभिधानदेवलोकदेवा मनसा
— વિશેષોપનિષ વિષયસુખને અનુભવે છે, તે તો સંગત થાય છે. પણ જેઓ આનત વગેરે દેવલોકમાં રહેલા છે, તેવા મન:પ્રવીચાર કરનારા દેવો મનનો પરિણામ કરે ત્યારે સૌધર્મ-ઈશાન દેવીઓ પણ તેના માટે ઉંચુ-નીય મન કરે છે. આ રીતે પ્રવીચારની જે વાત કહી છે, તે ઘટતી નથી. કારણ કે તે દેવીઓ દેવના મનના પરિણામને શી રીતે જાણી શકે ? કારણ કે વૈમાનિક દેવોમાં ઉર્ધ્વદિશામાં અવધિનો વિષય અલ્પ હોય છે.
ઉત્તર :- અહીં દિવ્યપ્રભાવથી કે સ્વાભાવિક રીતે દેવોના શુક્ર પગલો દેવીઓના શરીરમાં પરિણમે છે, તેથી તેઓને પણ પોતાનું અંગ ફરકવું, વગેરેથી તેમના કામાભિલાષનું જ્ઞાન થાય છે. એવું કારણ સંભવે છે.
શ્રીપ્રવચનસારોદ્ધારની વૃત્તિમાં ૨૧૩ માં પગમાં ‘દેવોનો પ્રવીચાર’ અને ૨૬૬ માં દ્વારે ‘બે કાયપ્રવીચાર વાળા છે, ઈત્યાદિ ગાથાના તૃતીયપદની વ્યાખ્યામાં કહ્યું છે –
બે કલ્પો કાયપ્રવીચારવાળા છે, બે સપર્શ બે રૂ૫o, બે શબ્દo,
- વિશેષોપનિષદ્8 सप्रविचारा भवन्ति, ते हि यदा प्रविचारचिकीर्षया देवीचित्तस्य गोचरीकुर्वन्ति, तदैव ताः सङ्कल्पाज्ञानेऽपि तथाविधस्वभावतः कृताऽद्भुतशृङ्गाराः स्वस्थानस्थिता एव उच्चावचांसि मनांसि दधाना मनसैव भोगाय उपतिष्ठन्ति । तत इत्थम् अन्योन्यं मनःसङ्कल्पे दिव्यप्रभावाद् देवदेवीषु शुक्रपुद्गलसङ्क्रमः, उभयेषां कायप्रविचाराद् अनन्तगुणं सुखं सम्पद्यते, तृप्तिश्च उल्लसति इति । पुनः तपाश्रीहीरविजयसूरिप्रसादीकृतप्रश्नोत्तरसमुच्चये तच्छिष्यपण्डितकीर्तिविजयगणिसमुच्चिते प्रश्नोत्तरग्रन्थे श्रीसुमतिविजयोपाध्यायशिष्यपण्डितगुणविजयगणिकृतद्वितीयप्रश्नोत्तरेऽपि तथैव । तथाहि- ‘अत्र दिव्यानुभावतः शुक्रपुद्गलाः तासां शरीरे
-વિશેષોપનિષદુચાર મન, તેનાથી ઉપર પ્રવીચાર નથી.
આનત-પ્રાણત-આરણ-અય્યત આ ચાર દેવલોકમાં મનથી પ્રવીચાર હોય છે. તેઓ જ્યારે પ્રવીચાર કરવા માટે દેવીના મનને વિષય કરે છે, ત્યારે તે દેવીઓ સંકલાને ન જાણવા છતાં પણ તથાવિવસ્વભાવથી અભુતશૃંગાર કરીને પોતાના સ્થાને જ રહીને મન ઉયુ-નીચુ કરીને, મનથી જ ભોગ માટે ઉપસ્થિત થાય છે. આ રીતે પરસ્પર મનસંકલાથી દિવ્યપ્રભાવથી દેવ-દેવીઓમાં શુકપુદ્ગલોનો સંક્રમ થાય છે. અને બંનેને કાયાપ્રવીચારથી અનંતગુણ સુખ ઉત્પન્ન થાય છે અને તૃતિ ઉલ્લાસ પામે છે.
વળી તપાગચ્છીય શ્રીહીરવિજયસૂરિએ કૃપા કરીને કહેલ જે પ્રશ્નોત્તરસમુચ્ય ગ્રંથ છે. જેમાં તેમના શિષ્ય પંડિતશ્રી કીર્તિવિજયજીગણિએ પ્રશ્નોત્તરોનો સમુચ્ચય કર્યો છે. તેમાં શ્રીસુમતિવિજયઉપાધ્યાયના શિષ્ય પંડિતગુણવિજયજીગણિએ કરેલા દ્વિતીય પ્રશ્નોત્તરમાં પણ તે જ મુજબ છે - અહીં દિવ્ય પ્રભાવથી તે દેવીઓના શરીરમાં શુકપુદ્ગલો રૂ૫ વગેરે સ્વરૂપે પરિણમે છે, તેમ દિવ્ય પ્રભાવથી જ તરત જ તેમને અંગ ફરકવા વગેરે દ્વારા તેમના અભિલાષનું જ્ઞાન
