________________
ઋવિશેષશતમ્ - इह गए केवली अटुं वा, हेउं वा जाव- वागरेइ; तं णं अणुत्तरोववाइया देवा तत्थ गया चेव समाणा जाणंति, पासंति ? हंता, जाणंति पासंति। से केणटेणं जाव- पासंति ? गोयमा ! तेसि णं देवाणं अणंताओ मणोदव्ववग्गणाओ लद्धाओ, पत्ताओ, अभिसमण्णागयाओ भवंति; से तेणटेणं । जं णं इह गए केवली जाव-पासंति। 'आलावं व' त्ति सकृद् जल्पम्, 'संलावं व' त्ति मुहुर्मुहुर्जल्पं मानसिकमेव इति । 'लद्धाओ' त्ति तदवधेर्विषयभावं गताः, 'पत्ताओ' त्ति तदवधिना सामान्यतः प्राप्ताः-परिच्छिन्ना इत्यर्थः, 'अभिसमण्णागयाओ' त्ति विशेषतः परिच्छिन्ना:-यतस्तेषाम्, अवधिज्ञानं सम्भिन्नलोकनाडीविषयम्, यच्च लोकनाडीविषयग्राहकं तद् मनोवर्गणाया ग्राहकं भवत्येव । यतो योऽपि लोकसङ्ख्येयभागविषयोऽवधिः, सोऽपि मनोद्रव्यग्राही, यः पुनः सम्भिन्न
-વિશેષોપનિષદ્ હે ભગવંત ! અહીં રહેલા કેવલી જે અર્થ કે હેતુ યાવત કહે છે, તેને અનુત્તર દેવો ત્યાં રહીને જાણે છે, જોવે છે ? હા, જાણે છે, જોવે છે. એવું શાથી કહો છો યાવત જોવે છે ? ગૌતમ ! તે દેવોને અનંત મનોદ્રવ્યવણાઓ લબ્ધ, પ્રાપ્ત, અભિસમવાયત હોય છે. તેથી એવું કહું છું કે અહીં રહેલા કેવલી, ચાવત્ જોવે છે.
આલાપ એટલે એકવાર વાત કરવી, સંતાપ એટલે વારંવાર વાત કરવી. આ વાત માનસિક જ સમજવાની છે. લબ્ધ એટલે તે દેવોના અવધિજ્ઞાનનો વિષય બનેલા, પ્રાપ્ત એટલે તેના અવધિજ્ઞાન વડે સામાન્યથી પ્રાપ્ત, અભિસમન્વાગત એટલે વિશેષથી જણાયેલા. કારણ કે તેમના અવધિજ્ઞાનનો વિષય સંપૂર્ણ લોકનાડી હોય છે. જે લોકનાડીના વિષયનું ગ્રાહક હોય, તે મનોવર્ગણાનું ગ્રાહક હોય જ છે. કારણ કે લોકના સંખ્યાતા ભાગોનું ગ્રહણ કરનાર જે અવધિજ્ઞાન હોય, તે પણ મનોદ્રવ્યનું ગ્રહણ કરનાર હોય છે. તો પછી જે સમગ્ર લોકને વિષય બનાવતું હોય, તે અવધિજ્ઞાન મનોદ્રવ્યનું ગ્રહણ કેમ
११२
- વિશેષોપનિષ8 लोकविषयः स कथं न मनोद्रव्यग्राही भविष्यति ?। इष्यते च लोकसङ्ख्येयभागावधेर्मनोद्रव्यग्राहित्वम् । यदाह- “संखिज्जमणो दव्वे भागो लोगस्स पलियस्स बोधव्वो" त्ति । पुनः श्रीषडशीतिकप्रकरणे श्रीदेवेन्द्रसूरिकृतकर्मग्रन्थचतुर्दशस्वहस्रीवृत्तावपि पञ्चदशयोगाधिकारे गाथार्धे तथैव । तथाहि- “उरलदुगं कम्म पढम ऽतिममण-वइ केवलदुग्गम्मि।"
___ व्याख्या- औदारिकद्विकम्-औदारिकमिश्रकार्मणकाययोगी, सयोग्यवस्थायामेव समुद्घातगतस्य वेदितव्यौ। मिश्रौदारिकयोगी सप्तम-षष्ठद्वितीयेषु । कार्मणशरीरयोगी चतुर्थक पञ्चमे, तृतीये चेति । प्रथमाऽन्तिममनोयोगी तु अविकलसकलविमलकेवलज्ञान-केवलदर्शनबलावलोकितनिखिललोकालोकस्य भगवतो मनःपर्यायज्ञानिभिः, अनुत्तरसुरादिभिर्वा
-વિશેષોપનિષદ્ર ન કરે ?
વળી લોકના સંખ્યાતા ભાગોનું ગ્રહણ કરે, તે અવધિ પણ મનોદ્રવ્યનું ગ્રહણ કરે એવું શાસ્ત્રકારોને ઈષ્ટ છે કારણ કે કહ્યું છે. કે – પલ્યોપમ પ્રમાણ કાળથી અવધિજ્ઞાન હોય, તે ક્ષેત્રથી લોકના સંખ્યાતા ભાગ જોઈ શકે અને દ્રવ્યથી મનોદ્રવ્યને જોઈ શકે.
વળી ષડશીતિક પ્રકરણમાં શ્રીદેવેન્દ્રસૂરિકૃત કર્મગ્રંથની ૧૪,૦૦૦ શ્લોકપ્રમાણ વૃત્તિમાં પણ ૧૫ યોગના અધિકારમાં અર્ધ ગાથામાં તે જ મુજબ કહ્યું છે – ઔદારિક દ્વિક એટલે ઔદારિક મિશ્ર અને કાર્પણ કાયયોગ, તે સયોગી અવસ્થામાં જ જેણે સમુદ્ધાત કર્યો છે, તેના સમજવા, બીજા-છઠ્ઠા-સાતમા સમયે મિશ્ર-ઔદારિક યોગો હોય છે. ચોથા-પાંચમા-ત્રીજા સમયે કાર્મણશરીરયોગી હોય છે. જેમણે અવિકલ સકલ વિમલ કેવળજ્ઞાન-કેવળદર્શનના બળે સમગ્ર લોકાલોકને જોયા છે એવા કેવળી ભગવંતને સત્ય અને અસત્યામૃષા એમ પ્રથમ અને અંતિમ મનોયોગ હોય છે. કારણ કે જ્યારે મન:પર્યાયજ્ઞાનીઓ અને અનુત્તર સુરો વગેરે મનથી પૂછે, ત્યારે કેવળી ભગવંતો તેનો
