________________
विशेषोपनिषद् ००
काखण्डानि सरजस्को भस्म, सूची लोहमयी वस्तु, सीवनिका, अथवा 'सरक्खसूयत्ति' रक्षाभस्म, सह रक्षया वर्त्तते इति सरक्षा सूची । किमुक्तं भवति रक्षा च सूची चेति, पिप्पलकः, किञ्चिद् वक्रः क्षुरविशेषः, आदिशब्दात् नखरदनिकापरिग्रहः, एतानि डगलकादीनि पूर्वम् अग्निरूपतया परिणतान्यासीरन्, ततो भूतपूर्वगत्या सम्प्रति अपि अग्निकायत्वेन व्यपदिश्यन्ते, अचित्तानि च। न च एतेषाम् अचित्ताग्निकायत्वाभिधानविरोधः । यश्च आक्रान्तादिक आक्रान्तपङ्कादिसमुत्थप्रभृतिकः पञ्चप्रकारो वक्ष्यमाणस्वरूपो वातः सोऽचित्त इति, आक्रान्तादिस्वरूपमेव आह
२०४ .
“ अक्कंतधंतघाणे देहाणुगए य पीलि-पाईसु य ।
– વિશેષોપનિષદ્
તે રાખ, સોય એટલે લોખંડની વસ્તુ-સીવવાનું સાધન. રાખ સાથેની સોય. પિપ્પલક એટલે થોડો વાંકો અસ્ત્રો. આદિ શબ્દથી નખકાતરણી વગેરે સમજવા.
આ ડગલક વગેરે પહેલા અગ્નિરૂપે પરિણત હતા, માટે ભૂતપૂર્વ ગતિથી વર્તમાનમાં પણ અગ્નિકાયરૂપે વ્યપદેશ કરાય છે. અને તે અચિત્ત છે. માટે તેને અચિત્ત અગ્નિકાય કહેવામાં કોઈ વિરોધ નથી.
જે આક્રાન્ત વગેરે છે – અર્થાત્ આક્રાન્ત પંક વગેરેમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે, તે પાંચ પ્રકારનો વાયુ છે. તે અચિત્ત છે. આક્રાન્તાદિનું સ્વરૂપ કહે છે –
આક્રાન્ત, માત, ઘાણીનો વાયુ, શરીરાંતર્ગત અને નિચોવાતું વસ્ત્ર વગેરેમાંનો વાયુ અચિત્ત વાયુકાય છે, એવું આઠ કર્મનો નાશ કરનારા જિનેશ્વરોએ કહ્યું છે.
પગથી કાદવ દબાય ત્યારે ‘ચિત્” એવા શબ્દ સાથે જે વાયુ ઉછળે છે તે આક્રાન્ત છે. જે મોઢાના વાયુથી ભરેલી દૃતિ, ફુગ્ગા વગેરેમાં છે, તે માત છે. જે ઘાણીમાં = તલ પીલવાનાં યંત્રમાં તલ
४ विशेषशतकम्
अचित्तवाउकाओ भणिओ कम्मट्टमहणेहिं । 19 ।। "
आक्रान्ते पादेन आक्रान्तकर्दमादौ यो वातः, चिदिति शब्दं कुर्वन् समुच्छलति । यश्च ध्मातः मुखवातभृते दृत्यादी वर्तते, यो वा 'घाणे' तिलपीडनयन्त्रे तिलपीडनयन्त्रवशात् सशब्दं निर्गच्छन्नुपलभ्यते, यश्च देहानुगतः, शरीराश्रितः, उच्छ्वासनिःश्वासनिसर्गरूपः, पीलितं सजलं निश्चोत्यमानं वस्त्रादि, आदिशब्दात् तालावृन्तादिपरिग्रहः, तेषु च यः सम्भवति वातः, एष पञ्चप्रकारोऽपि वातः कर्माष्टकमथनैरचित्तः प्रतिपादितः, मिश्रो म्लानलोट्टादि:, तत्र म्लानः सर्वोऽपि वनस्पतिकायोऽर्द्धशुष्को ज्ञेयः, तत्र योंऽशः शुष्कः, सोऽचित्तः, शेषस्तु सचित्त इति मिश्रः, लोट: बरट्यादिचूर्णः, तत्र काश्चिन् नखिकाः सम्भवन्ति । ताश्च सचित्ताः शेषस्तु अचित्त इति मिश्रः । आदिशब्दात् तत्कालदलितकणक्कादि- परिग्रहः, तत्रापि कियन्तोऽवयवा अद्यापि अपरिणताः, इति सचित्ताः कियन्तस्तु अचित्ता इति मिश्रता, साम्प्रतमचित्तवनस्पतिकायमाहવિશેષોપનિષદ્
પીલવાના કારણે શબ્દ સાથે નીકળતો જણાય છે તે. જે શરીરમાં રહેલો ઉચ્છ્વાસ-નિઃશ્વાસરૂપ વાયુ છે, તે દેહાનુગત છે. ભીનું કપડું નીચોવાતું હોય, ત્યારે જે વાયુ થાય તે પીલિત વાયુ છે, આદિ શબ્દથી પંખા વગેરે સમજવા. એમાં જે વાયુ સંભવે છે, તે પાંચે પ્રકારના વાયુને જિનેશ્વરોએ અચિત્ત કહ્યો છે.
२०५
મ્યાન, લોટ્ટ વગેરે મિશ્ર છે. તેમાં અડધી સુકાયેલી સર્વ વનસ્પતિ મ્હાન સમજવી. તેમાં જે અંશ સુકાયેલો હોય, તે અચિત્ત છે અને શેષ સચિત્ત છે, માટે તે મિશ્ર છે. લોટ એટલે બરટી વગેરેનું ચૂર્ણ (બરટનો અર્થ છે એક જાતના અડદ) તેમાં કેટલીક નખિકા (?) સંભવે છે. તે સચિત્ત છે. બાકીનો ભાગ અચિત્ત છે. માટે તે મિશ્ર છે. આદિ શબ્દથી તત્કાળ દળેલો લોટ વગેરે સમજવા. તેમાં પણ કેટલાક અવયવો હજી અપરિણત હોય, માટે સચિત્ત છે. કેટલાંક અવયવો અચિત્ત છે, માટે
