________________
विशेषोपनिषद्
पर्वतादि आश्रित्य आत्माङ्गुलेन सातिरेकं योजनलक्षं भवति । प्रकाशके तु आदित्यचन्द्रादी अधिकमपि विषयपरिमाणं स्यात्, नात्र सिद्धान्तप्रणीतोऽपि निर्णयो निर्दिष्टोऽस्ति । श्रोत्रस्य विषयः द्वादशयोजनानि मेघगर्जनादी, घ्राणरसनस्पर्शनानां नवयोजनानि, नयनवर्जेन्द्रियाणां जघन्यस्तु विषयोऽसङ्ख्याततमाङ्गुलासङ्ख्येयभागाद् आगतं गन्धादिकं घ्राणादीनि गृह्णन्ति एवं रूपः नयनस्य अत्यासन्नरजोमलादेस्तेनाग्रहणादङ्गुलासङ्ख्येयभागात् परतः स्थितं वस्तु नेत्रं पश्यति, इत्येवं रूपो विषयो जघन्यः, मनसस्तु केवलज्ञानस्येव, समस्तमूर्त्तामूर्त्तवस्तुविषयत्वेन क्षेत्रतो नास्ति विषयप्रमाणम्, मनसोऽप्राप्यकारित्वाद्, विषयपरिमाणं च सर्वत्र आत्माङ्गुलेन ज्ञेयम्, द्रव्येन्द्रियेषु प्रमाणं तु इदम्• વિશેષોપનિષદ્
પ્રકાશક એવા સૂર્ય ચન્દ્રને આશ્રીને તો અધિક પણ વિષયપ્રમાણ હોઈ શકે. તેમાં આટલી જ મર્યાદા છે. એવો શાસ્ત્રકૃત નિર્ણય નથી.
શ્રોત્રનો વિષય મેઘગર્જના વગેરે શબ્દને આથ્રીને ૧૨ યોજન છે. ઘાણ-રસન-સ્પર્શનનું વિષય પ્રમાણ ૯ યોજન છે. ચક્ષુ સિવાયની ઈન્દ્રિયોનો જઘન્ય વિષય અસંખ્યાતતમ (?) અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગથી આવેલી ગંધ વગેરેનું ઘાણ વગેરે ઈન્દ્રિયો ગ્રહણ કરે છે. તે રીતે રૂપ નયનનો વિષય છે. નયન અત્યંત નજીક રહેલા રજ, મલ વગેરેનું ગ્રહણ નથી કરી શકતું. માટે અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગથી દૂર રહેલી વસ્તુ હોય, (અંગુલના સંખ્યાતમાં ભાગવા અંતરે રહેલી વસ્તુ હોય, તેને જ ચક્ષુ જોઈ શકે છે.) આ રીતે રૂપનો વિષય કહ્યો.
२०८
મનનો વિષય તો કેવળજ્ઞાનની જેમ સકળ મૂર્ત-અમૂર્ત વસ્તુ છે. માટે ક્ષેત્રથી તેનું વિષયપ્રમાણ નથી. કારણ કે મન અપ્રાપ્યકારી છે, વસ્તુ સાથે સંપર્ક કર્યા વિના જ તેનું જ્ઞાન કરે છે.
અહીં વિષયપ્રમાણ સર્વત્ર આત્માંગુલથી સમજવું. દ્રવ્યેન્દ્રિયોમાં
४ विशेषशतकम् -
“ बाहल्लओ अ सव्वाइं अंगुल - असंखभागं एमेव य पुहत्तओ નવર મુનપુદત્ત રસળં| 9 ||”
स्पर्शनेन्द्रियम् उत्सेधाङ्गुलेनैव मीयते, अन्यानि तु इन्द्रियाणि आत्मागुलेनैव इति । मलयगिरिणाऽपि श्री आवश्यकपीठिकावृत्तावपि प्रोचे
२०९
“लक्खेहिं इक्कवीसाहिं साइरेगेहिं पुक्खरद्धम्मि । उदए पिच्छंति नरा सूरं उक्कोसए दिवसे ।।१।। " 'इगवीसं खलु लक्खा चउवीसं चेव तह सहस्साइं । तह पंच सया भणिया सत्ततीसा य अइरित्ता ।।२ ।। " पुक्खरवरदीवडे उभयतो वि दिट्टिविसओ । पुष्करद्वीपार्द्धमानुष्योत्तरपर्वतसमीपे मनुष्याः कर्कसङ्क्रान्तौ प्रमाणा
વિશેષોપનિષદ્
પ્રમાણ આ મુજબ છે –
જાડાઈથી સર્વ ઈન્દ્રિયો અંગુલના અસંખ્યાતમા ભાગ પ્રમાણ છે. એ જ રીતે પહોળાઈથી પણ સમજવું. માત્ર રસનેન્દ્રિય અંગુલપૃથક્ક્સપ્રમાણ (ર થી ૯ આંગળ) છે.
સ્પર્શનેન્દ્રિય ઉત્સેધાંગુલથી જ મપાય છે. અન્ય ઈન્દ્રિયો આત્માંગુલથી જ મપાય છે.
શ્રીમલયગિરિસૂરિએ પણ શ્રીઆવશ્યકપીઠિકાવૃત્તિમાં કહ્યું છેઉત્કૃષ્ટ દિવસ (સૌથી લાંબો દિવસ હોય ત્યારે) પુષ્કરાર્ધદ્વીપમાં મનુષ્યો સૂર્યોદય સમયે સાધિક ૨૧ લાખ યોજનના અંતરે સૂર્યને જુએ છે. ૨૧,૨૪,૫૩૭ યોજનનું એ અંતર હોય છે. આ પુષ્કરદ્વીપાર્ધમાં સૂર્યોદય અને સૂર્યાસ્તે પૂર્વ-પશ્ચિમ બંને દિશામાં દૃષ્ટિવિષય હોય છે.
પુષ્કરદ્વીપાર્કમાં માનુષોત્તરપર્વતની સમીપ રહેલા મનુષ્યો કર્કસંક્રાન્તિના દિવસે પ્રમાણાંગુલથી નિષ્પન્ન એવા સાધિક ૨૧ લાખ યોજન દૂર રહેલા સૂર્યને જુએ છે. (અહીં પુષ્પમાલાના પાઠમાં
