________________
- વિશેષોન “पुष्फाणं पत्ताणं सरडुफलाणं तहेव हरियाणं। विण्टंमि मिलाणंमि नायव्वं जीवविप्पजहूं।।१।।"
व्याख्या- पुष्पाणां पत्राणां शरडुफलानां कोमलफलानां, तथा हरितानां व्रीहिकानां वृन्ते प्रसवबन्धने, म्लाने शुष्कप्राये ज्ञातव्यं जीवविप्रमुक्तम् । इह औषधानि केवलहरीतक्यादीनि, भेषजानि तु तेषामेव द्व्यादीनाम् एकत्र मीलित्वा चूर्णानि, यथा(द्वा) अन्तरुपयोगीनि औषधानि, बहिरुपयोगीनि प्रलेपादीनि भेषजानि। इति पृथिव्यादीनां पञ्चानामपि વત્ત–વવાર:I૮૨TI
ननु- इन्द्रियाणां पञ्चानां कियान् विषयः ? उच्यते पुष्पमालासूत्रवृत्त्योः स्पष्टं या प्रतिपादितः, स एव, तथा च तत्सूत्रवृत्ती
“बारसहिं जोयणेहिं सो परिगिण्हइ सई। रूवं गिण्हइ चक्खू जोअणलक्खाओ साहिरेगाओ।।१।।"
–વિશેષોપનિષમિશ્રપણું છે. હવે અચિત્ત વનસ્પતિકાય કહે છે –
પુષ્પ, પગ, કોમળફળ અને ડાંગરનું ડીંટડુ પ્લાન થઈ જાય, સુકાઈ ગયા જેવું થઈ જાય ત્યારે તે અચિત સમજવું.
અહીં ઔષધિઓ કેવળ હરડે વગેરે સમજવી. ભેષજ એટલે તે ઔષધિઓ જ બે વગેરે સંખ્યામાં મેળવીને કરેલું ચૂર્ણ. જેમ કે (અથવા તો) શરીરની અંદર ઉપયોગી હોય તે ઔષધ છે અને બહાર ઉપયોગી હોય તે પ્રલેપ વગેરે ભેષજ છે.
આ રીતે પૃથ્વીકાય વગેરે પાંચના અચિત્તપણાનો વિચાર કહ્યો. ll૮થી.
(૮૩) પ્રશ્ન :- પાંચે ઈન્દ્રિયોનો વિષય કેટલો ?
ઉત્તર :- પુષ્પમાલાસૂમ-વૃત્તિમાં તેનો સ્પષ્ટ નિર્દેશ કર્યો છે - - શ્રોત્ર ૧૨ યોજન દૂરથી આવેલા શબ્દનું ગ્રહણ કરે છે. ચક્ષુ સાધિક લાખ યોજન દૂરના રૂપનું ગ્રહણ કરે છે. ગંધ, રસ અને
000विशेषशतकम्
गंधं रसं च फासं जोअण नवगाउ सेसाणि ।। पण्णसयसत्ततीसा चउतीस सहस्स लक्ख इगवीसा।। पुक्खरदीवड्डनरा पुव्वेण अवरेण पिच्छंति ।।३।।
व्याख्या- श्रोत्रं द्वादशयोजनेभ्यः शब्दं मेघगर्जनाशब्दरूपं गृह्णाति, चक्षुः सातिरेकयोजनलक्षात् रूपं गृह्णाति, विष्णुकुमारादेरिव स्वचरणपुरोवर्तिगर्ताद्यन्तर्गतलोष्टादिदर्शनात्, इदम् अभास्वरपदार्थाऽपेक्षया, भास्वरपदार्थापेक्षया त 'पण्णसयत्ति' गाथोक्तम. पटघ्राणादिशक्तर्देवादिकर्पूरादीनाम् इव, योजननवकात् गन्धादिग्रहणम्, श्रीविशेषावश्यकेऽपि पञ्चेन्द्रियाणां विषय एवमेव, तथा नयनस्य विषयः प्रकाश्यवस्तु
-વિશેષોપનિષદ્સ્પર્શ ૯ યોજનથી ગૃહીત થાય છે. પુષ્કરાઈ દ્વીપના મનુષ્યો પૂર્વ અને પશ્ચિમમાં ૨૧,૩૪,૫૩૭ યોજન દૂર રહેલા સૂર્યને પૂર્વ અને પશ્ચિમમાં જોવે છે. વ્યાખ્યા :- શ્રોત્ર ૧૨ યોજન દૂરથી મેઘગર્જનાના અવાજરૂપ શબ્દનું ગ્રહણ કરે છે. ચક્ષુ સાધિક એક લાખ યોજન દૂરથી રૂપનું ગ્રહણ કરે છે. જેમ કે વિષ્ણુકુમારે એક લાખ યોજનનું રૂ૫ કર્યું, ત્યારે તેઓ પોતાના પગની આગળ ખાડા વગેરેમાં રહેલા ટેફા વગેરેને જોઈ શકતા હતાં. આ વાત અમાસ્વર વસ્તુની અપેક્ષાએ સમજવી. ભાસ્વર = પ્રકાશમાન વસ્તુની અપેક્ષાએ તો પુષ્કરાર્ધદ્વીપના મનુષ્યોની દૃષ્ટિનો વિષય કહ્યો, તે મુજબ સમજવું. આગળ પણ તે ફરી કહેવાશે. ઘાણ વગેરેની સારી શક્તિથી દેવ વગેરેના (?) કપૂર વગેરેની જેમ નવ યોજનથી ગંધનું ગ્રહણ કરી શકે છે. (આટલે દૂરથી આવેલા ગંધયુક્ત યુગલોના સંપર્કથી ઘાણેન્દ્રિય તેનું જ્ઞાન કરી શકે છે.).
શ્રીવિશેષાવયકમાં પણ પાંચ ઈન્દ્રિયોનો વિષય આ મુજબ જ કહ્યો છે. તથા પ્રકાશ્ય (અભાસ્વર) એવી પર્વત વગેરે વસ્તુને આશ્રીને ચક્ષનો વિષય આભાંગુલથી સાધિક લાખ યોજના સમજવો.
