________________
१४६
ઋવિશેષશતમ્ - व्याख्याने लघुवृत्ती यथा प्रद्विष्टचित्तः सन् न कुर्वन्नपि कर्म चिनोति, तन्दुलमत्स्यवत् । यथा स महामत्स्यस्य मुखासन्ने मत्स्यीकुक्षौ अन्तर्मुहूर्ते एव, गर्भे भूत्वा पर्याप्तो ‘भूत्वा' उत्पद्य सञी प्रौढमत्स्यमुखे विशतो मत्स्यलक्षान् दृष्ट्वाऽयं धन्यो यस्य आस्ये इयन्तो मत्स्या विशन्तिइति ध्यायन् तेषु निस्सरत्सु रे मूर्ख ईदृग् अज्ञः, कथं, यद् एतान् मुञ्चसि, अहम् एतावन्मात्रश्चेद् स्यां तदा एतावतो न मुञ्चे । इत्यादि च निन्दन्नन्तर्मुहूर्तेनैव सप्तम्याम् उत्कृष्टमायुः बद्ध्वा, अन्तर्मुहूर्तेनैव अबाधां भुक्त्वा अन्तर्मुहूर्त्तमध्येनैव मृत्वा सप्तम्याम् उत्पद्यते, इति તડુનમસ્યધારવિવાર: //દ્દ IT ननु- क्षुल्लकभवस्वरूपं किं कुत्र ग्रन्थे केन प्रतिपादितम् अस्ति ?
–વિશેષપનિષદ્ વળી શ્રીઉત્તરાધ્યયનસૂત્રમાં ૨૨ મા અધ્યયનની ૯૮ મી ગાથાની વ્યાખ્યામાં લઘુવૃત્તિમાં કહ્યું છે – જેના મનમાં પ્રસ્વેષ છે તે હિંસા ન કરે તો પણ કર્મ બાંધે છે, જેમ કે તંદલિયો મત્સ્ય, મોટા માછલાના મુખની નજીક હોય, તેવી માછલીની કુક્ષિમાં તે ગર્ભરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે. અંતર્મુહૂર્તમાં જ પર્યાપ્ત થઈને સંજ્ઞી એવો તે મોટા માછલાના મુખમાં જતા લાખો માછલાને જોઈને વિચારે છે કે “આ ધન્ય છે, કે જેના મુખમાં આટલા માછલાઓ પ્રવેશ કરે છે. પણ પછી તે માછલાઓ મુખની બહાર નીકળી જાય, ત્યારે વિચારે કે “અરે મૂર્ખ... સાવ બુધ્ધ છે... કારણ કે આ બધાને છોડી દે છે. જો હું આટલો મોટો હોઉં તો આ બધાને ખાઈ જાઉં, કોઈને ન છોડું.’ આ રીતે નિંદા કરે છે. અને અંતર્મુહૂર્તમાં જ સાતમી નરકમાં ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય બાંધીને, અંતર્મુહૂર્તમાં જ અબાધાકાળ પૂરો કરીને અંતર્મુહૂર્તમાં જ મરીને સાતમી નરકમાં ઉત્પન્ન થાય છે. આ રીતે તંદુલ મત્સ્યના અધિકારનો વિચાર કહ્યો. પણ
(૫૭) પ્રશ્ન :- ક્ષુલ્લકભવનું સ્વરૂપ શું છે ? તે કયાં ગ્રંથમાં
–વિશેષોનિષa 'उच्यते' एकस्मिन् आनप्राणे समधिकाः सप्तदशक्षुल्लकभवा भवन्ति । षट्पञ्चाशदधिकाबलिका शतद्वयप्रमाणम, एतादक स्वरूपं श्रीजीवाभिगमवृत्ती श्रीमलयगिरिसूरिभिः प्रतिपादितम् अस्ति। तथाहि- अथ स्थाने स्थाने क्षुल्लकभवग्रहणम् इत्युक्तं, तत्र क्षुल्लकभवग्रहणम् इति कः शब्दार्थः ? उच्यते, क्षुल्लं लघु स्तोकम् इत्येकोऽर्थः, क्षुल्लम् एव क्षुल्लकः, एकायुष्कसंवेदनकालो भवः, तस्य ग्रहणं सम्बन्धनं भवग्रहणं, तच्चाबलिकातश्चिन्त्यमानं षट्पञ्चाशदधिकम् आवलिकाशतद्वयम्, अथैकस्मिन् आनप्राणे कियन्ति क्षुल्लकभवग्रहणानि भवन्ति 'उच्यते' किञ्चित्समधिकानि सप्तदश, कथमिति चेद् उच्यते- इह मुहूर्त्तमध्ये सर्वसङ्ख्यया पञ्चषष्टिसहस्राणि पञ्चशतानि षट्त्रिंशानि क्षुल्लकभवग्रहणानि भवन्ति । यत उक्तं चूर्णी
—વિશેષોપનિષ કોણે પ્રતિપાદિત કર્યું છે ?
ઉત્તર :- એક શ્વાસોચ્છવાસમાં સાધિક ૧૭ ક્ષુલ્લકભવો થાય છે. એક ક્ષલ્લક ભવ ૫૬ આવલિકા પ્રમાણ હોય છે. એવું સ્વરૂપ શ્રીજીવાભિગમવૃત્તિમાં શ્રી મલયગિરિસૂરિએ કહ્યું છે –
પ્રશ્ન :- અહીં સ્થાને સ્થાને ક્ષલકભવગ્રહણ એવું કહ્યું છે. તેમાં ક્ષુલ્લકભવગ્રહણ શબ્દનો અર્થ શું છે ?
ઉત્તર :- ક્ષુલ-નાનું-ઓછુ એ સમાનાર્થી છે. ક્ષલ્લ એ જ મુલક, એક આયુષ્યના સંવેદનના કાળવાળો ભવ, તેનું ગ્રહણ = તેની સાથે સંબંધ થવો, તે ભવગ્રહણ છે. આવલિકાથી તેનો વિચાર કરીએ તો ૨૫૬ આવલિકા થાય છે.
પ્રશ્ન :- એક શ્વાસોચ્છવાસમાં કેટલા ક્ષુલ્લકભવગ્રહણ થાય છે ? ઉત્તર :- સાધિક ૧૭. પ્રશ્ન :- કેવી રીતે ? ઉત્તર :- એક મુહુર્તમાં ૬૫,૫૩૬ ફુલકભવો થાય છે.
