________________
१८२
-વિશેષોન998 पञ्चानाम् आदेशानाम् अन्यतमादेशसमीचीनता निर्णीततया अतिशयज्ञानिभिः, सर्वोत्कृष्टश्रुतलब्धिसम्पन्नैर्वा कर्तुं शक्यते, ते च भगवदार्यश्यामप्रतिपत्ती न आसीरन्, केवलं तत्कालापेक्षया ये पूर्वतमाः सूरयः, स्वमतेन सूत्रं पठन्तो गौतमप्रश्नभगवनिर्वचनरूपतया पठन्ति । ततस्तदवस्थान्येव सूत्राणि लिखितानि, गोयमा इत्युक्तम् अन्यथा भगवति गौतमाय निर्देष्टरि न तत्संशयकथनम् उपपद्यते भगवतः सकलसंशयातीतत्वात् । पुरुषवेदसूत्रे जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्त्तम् इति
यदा कश्चिद् अन्यवेदेभ्यो जीवेभ्यो उद्धृत्य पुरुषवेदेषु उत्पद्यते, तत्र चान्तर्मुहूर्तं सर्वायुर्जीवित्वा गत्यन्तरे अन्यवेदेषु मध्ये समुत्पद्यते, तदा पुरुषवेदस्य जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तम् अवस्थानं लभ्यते, उत्कृष्टमानं
–વિશેષોપનિષ અતિશયજ્ઞાની કે સર્વોત્કૃષ્ટ કૃતલબ્ધિથી સંપન્ન હોય, તે જ કરી શકે. પ્રસ્તુત સૂગના કર્તા ભગવાન આર્યશ્યામના કાળે તેવા જ્ઞાનીઓ ન હતાં. માત્ર તે કાળની અપેક્ષાએ જે પૂર્વના આચાર્યો હતાં, તે પોતાના મતથી સૂત્રપાઠ કરતા હતાં, તેમાં ગૌતમસ્વામીએ પ્રશ્ન કર્યો હોય અને પ્રભુ - વીરે જવાબ આપ્યો હોય, એ રીતે સૂટપાઠ કરતાં હતાં. તેથી તે જ રૂપે સૂત્રોનું આલેખન કરવામાં આવ્યું. માટે આ સૂટમાં ‘ગૌતમ’ એવા શબ્દો છે. અન્યથા જ્યારે પ્રભુ વીર ગૌતમસ્વામીને પ્રત્યુત્તર આપતા હોય, ત્યારે આવો સાંશયિક જવાબ ઘટતો નથી. કારણ કે ભગવાન તો સર્વસંશયથી અતીત છે. પુરુષવેદસૂત્રમાં જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત કર્યું છે. તે આ મુજબ -
જ્યારે કોઈ જીવ અન્યવેદવાળા જીવોમાંથી પુરુષવેશવાળા જીવોમાં ઉત્પન્ન થાય, અને ત્યાં અંતર્મુહૂર્ત પ્રમાણનું સર્વ આયુષ્ય જીવીને અન્યવેગવાળા જીવોમાં ઉત્પન્ન થાય, ત્યારે પુરુષવેદની જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્તની સ્થિતિ મળે છે. ઉત્કૃષ્ટ પ્રમાણ સાધિક ૨૦૦ થી ૯૦૦ સાગરોપમ છે. એ સુગમ છે. કોઈ પણ જીવ તથાસ્વભાવે આટલો જ
000विशेषशतकम्
- ૧૮૩ कण्ठ्यम्, नपुंसकवेदसूत्रे जघन्यत एकः समयः, स्त्रीवेदस्येव भावनीयः, उत्कर्षतो वनस्पतिकालः, स च प्रागेव उक्तः । एतच्च सांव्यवहारिकजीवान् अधिकृत्य, यदा तु असांव्यवहारिकजीवान् अधिकृत्य चिन्ता क्रियते, तदा द्विविधा, नपुंसकवेदाद् वा कांश्चिद् अधिकृत्य अनाद्यपर्यवसाना ये न जातुचिदपि सांव्यवहारिकराशी निपतिष्यन्ति। कांश्चिदधिकृत्य पुनरनादिसपर्यवसाना ये असांव्यवहारिकराशेरुद्धृत्य सांव्यवहारिकराशी आगमिष्यन्ति । अथ किमसांव्यवहारिकराशेरपि विनिर्गत्य सांव्यवहारिकराशी आगच्छन्ति, येनैवं प्ररूपणा क्रियते ? उच्यते आगच्छति, कथमेतद् अवसेयम् इति चेद, उच्यते पूर्वाचार्योपदेशात्, तथा चाह
-વિશેષોપનિષદ્ સમય પુરુષવેદમાં રહી શકે, પછી અવશ્યપણે અન્યવેદમાં ઉત્પન્ન થાય, અથવા તો અવેદી બને.
નપુંસકવેદના સૂત્રમાં જઘન્યથી એક સમય છે, એ સ્ત્રીવેદની જેમ સમજવો. ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિકાળ છે. એ પહેલા કહ્યું જ છે.
એ કાળ પણ સાંવ્યાવહારિક જીવોની અપેક્ષાએ છે. જ્યારે અસાંવ્યાવહારિક જીવો (અનાદિ નિગોદના જીવો) ની અપેક્ષાએ વિચાર કરીએ ત્યારે નપુંસકવેદની સ્થિતિ બે પ્રકારે છે. એક તો અનાદિ અનંત-જેઓ કદી પણ સાંવ્યાવહારિક સશિમાં આવવાના નથી, તેમની અને બીજી અનાદિ સાંત-જેઓ ભવિષ્યમાં અસાંવ્યાવહારિક રાશિમાંથી સાંવ્યાવહારિક રાશિમાં આવશે, તેમની.
શંકા :- શું જીવો અસાંવ્યાવહારિક રાશિમાંથી નીકળીને સાંવ્યાવહારિક રાશિમાં આવે છે ? કે જેનાથી તમે આવી પ્રરૂપણા કરો છો ?
સમાધાન :- હા, આવે છે. શંકા :- એ શેનાથી જાણી શકાય ? સમાધાન :- પૂર્વાચાર્યોના ઉપદેશથી. દુઃષમાકાળરૂપી અંધકારમાં
