________________
१९४
- વિશેષ નિવ पक्षिणस्तृतीयाम्, सिंहास्तुर्याम्, उरगाः पञ्चमीमेव यावद् यान्ति। न परतः, परतः पृथिवीगमनहेतु- तथाविधमनोवीर्यविरहात्, अथ च सर्वेऽपि ऊर्ध्वम् उत्कृष्टतः सहस्रारं यावद् गच्छन्ति, तन्न अधोगतिविषयमनोवीर्यपरिणतिवैषम्यदर्शनात् ऊर्ध्वगतो अपि तद् वैषम्यं, तथा च सति सिद्धं स्त्रीपुंसाम् अधोगतिवैषम्येऽपि निर्वाणं समानमिति । इति स्त्रीणां मुक्तिगमननिषेधनिरासविचारः । ७६।।
ननु- कुत्रिकापणः किम् उच्यते ? उच्यते कूनां स्वर्ग-मर्त्यपाताल-भूमीनां त्रिकं तात्स्थ्यात् तद्व्यपदेशः, इति भुवनत्रयेऽपि यद्वस्तुजातं
-વિશેષોપનિષસમાધાન :- આ તર્ક પણ અનુચિત છે. કારણ કે જેની નીચેની ગતિ અલ્પ હોય, તેની ઉપરની ગતિ પણ અલા જ હોય એવું નથી. તેનું ઉદાહરણ જોઈ લો – નીચેની ગતિમાં ભુજપરિસર્પો બીજી નરક સુધી, પક્ષીઓ ત્રીજી નરક સુધી, સિંહો ચોથી નરક સુધી અને સર્પો પાંચમી નરક સુધી જ જાય છે. કારણ કે તેની આગળની નરકોમાં લઈ જાય એવું મનોવીર્ય તેમની પાસે નથી. અને એ બધા જીવો ઉપર તો ઉત્કૃષ્ટથી સહસ્ત્રાર દેવલોક સુધી જાય છે. માટે એવો નિયમ નથી કે અધોગતિ વિષયક મનોવીર્યની પરિણતિની વિષમતા હોય, તો ઉર્ધ્વગતિમાં પણ તેની વિષમતા થાય. માટે સ્ત્રી અને પુરુષમાં અધોગતિની વિષમતા હોવા છતાં પણ સમાનરૂપે બંનેનું નિર્વાણ સિદ્ધ થાય છે.
આ રીતે સ્ત્રીમુક્તિગમનના નિષેધના નિરાસનો વિચાર કર્યો.I૭૬ll (૭૭) પ્રશ્ન :- કૃત્રિકાપણ શું હોય છે ?
ઉત્તર :- કુ + ત્રિક = કુવક. આ રીતે કુગિક શબ્દ બન્યો છે. કુ એટલે ભૂમિ. અહીં ત્રણ ભૂમિ સ્વર્ગ, મનુષ્ય અને પાતાલ ભૂમિની જે શક છે, તે કુત્રિક. તેમાં રહેલી વસ્તુઓને પણ તેનો જ વ્યપદેશ કરીને અહીં કુત્રિક કહી છે. આ રીતે ત્રણે ભુવનમાં જે વસ્તુઓ છે,
000विशेषशतकम् तत् कुत्रिकम् उच्यते । तस्य पण्याय निमित्तम् ‘आपणो' हट्टः कुत्रिकापणः, यद् वा को पृथिव्यां 'त्रिकस्य' जीवधातुमूलात्मकस्य, समस्तलोकभाविनो वस्तुजातस्य, आपण: कुत्रिकापणः । अस्मिंश्च कुत्रि-कापणे वणिज: कस्यापि मन्त्राधाराधितः सिद्धो व्यन्तरसुरः, क्रायकजन-समीहितं समस्तमपि वस्तु कुतोऽपि आनीय सम्पादयति । तन्मूलद्रव्यं तु वणिक् गृह्णाति । अन्ये तु अभिदधति, वणिग्वर्जिताः सुराधिष्ठिता एव ते आपणाः सन्ति, मूल्यद्रव्यमपि स एव सुरव्यन्तरः स्वीकरोति । एते च कुत्रिकापणा: प्रतिनियतेषु, एव नगरेषु भवन्ति, न सर्वत्र नगरेषु । इति कुत्रिकापणવિવાર:૭૭TI
ननु- निगोदतो निसृत्य मनुष्यभवं प्राप्य मरुदेवा सिद्धा इति कुत्र लिखितम् अस्ति ? उच्यते श्रीबृहत्कल्पभाष्यवृत्ती तथाहि मरुदेवा
-વિશેષોપનિષદ્ તે કુત્રિક કહેવાય છે. તેના પપ્પ (મૂલ્ય) માટે નિર્મિત તે આપણ = દુકાન. આમ કુત્રિક + આપણ = કુત્રિકાપણ શબ્દ બન્યો છે. અથવા તો કુ = પૃથ્વીમાં જે ત્રિક છે. તેની દુકાન = કુત્રિકાપણ. અહીં ત્રિક = જીવ, ધાતુ, મૂલ આ ત્રણ લેવા. એમાં સમસ્ત લોકમાં રહેલી વસ્તુઓનો સમાવેશ થઈ જાય છે.
આ કુત્રિકાપણમાં કોઈ વેપારી દ્વારા આરાધિત વ્યંતર દેવ, ખરીદનારને જોઈતી સર્વ વસ્તુ ક્યાંયથી પણ લાવીને આપી દે છે, તેનું મૂલ્ય તો તે વેપારી લે છે.
અન્ય મત એવો છે કે તે દુકાનમાં વેપારી ન હોય, પણ દેવાધિષ્ઠિત એવી તે દુકાનો છે, અને મૂલ્ય પણ તે વ્યંતર દેવ જ સ્વીકારે છે. આ કુટિકા પણ પ્રતિનિયત નગરોમાં જ હોય છે, સર્વ નગરોમાં નહીં. આ રીતે કુત્રિકાપણનો વિચાર કહ્યો. l૭૭ll
(૭૮) પ્રશ્ન :- નિગોદથી નીકળીને મનુષ્યભવ પામીને મરુદેવામાતા સિદ્ધ થયા, એવું ક્યાં લખેલું છે ?
