________________
000 विशेषशतकम् गमनात्, अन्ये तु आहुः- वक्रचतुष्टयमपि सम्भवति। यदा हि विदिशो विदिशि एवोत्पद्यते, तत्र समयत्रयं प्राग्बद्, चतुर्थसमये तु नाडीतो निर्गत्य समश्रेणि प्रतिपद्यते । पञ्चमेन तु उत्पत्तिस्थानं प्राप्नोति । तत्र च आद्ये समयचतुष्टये बक्रचतुष्टयं स्यात्, तत्र अनाहारक इति । इदं सूत्रे न दर्शितम्, प्रायेणेत्थमनुत्पत्तेरिति । एवं ‘दंडओ त्ति' अमुना अभिलापेन चतुर्विशति दण्डको वाच्यः, तत्र च जीवपदे एकेन्द्रियपदेषु च पूर्वोक्तभावनया एव चतुर्थे समये नियमाद् आहारक इति वाच्यम्, शेषेषु पदेषु तृतीयसमये नियमात् आहारक इति । तत्र यो नारकादिवसः त्रसेषु एवोत्पद्यते, तस्य नाड्या बहिस्ताद् आगमनं गमनं नास्तीति तृतीयसमये नियमाद् आहारकत्वम्, तथाहि- यो मत्स्यादि-र्भरतस्य पूर्वभागाद् ऐरवतपश्चिमभागस्य अधो नरके उत्पद्यते, स एकेन समयेन भरतस्य पूर्वभागात् पश्चिमं भागं याति । द्वितीयेन तु भरतरवतपश्चिमभागं
—વિશેષોપનિષદ્— વિવક્ષિત સ્થાને પહોંચે છે.
મતાંતરે તો ચાર વળાંક પણ સંભવે છે. જ્યારે વિદિશામાંથી વિદિશામાં જ ઉત્પન્ન થાય, ત્યારે ત્રણ સમય તો પૂર્વની જેમ સમજવું. ચોથા સમયે પ્રસનાડીમાંથી નીકળીને સમશ્રેણીમાં આવે છે અને પાંચમાં સમયે વિદિશામાં-વિશ્રેણીમાં રહેલા ઉત્પત્તિસ્થાને પહોંચે છે. માટે પહેલા ચાર સમયમાં ચાર વળાંક થાય, તેમાં અનાહારક હોય છે. શ્રીભગવતીસૂત્રમાં આ પ્રકાર નથી કહ્યો. કારણ કે પ્રાયઃ આ રીતે ઉત્પત્તિ થતી નથી.
આ અભિશાપથી ‘૨૪' પ્રકારના જીવોનો દંડક સમજી લેવો. તેમાં જીવ (સામાન્ય) પદે અને એકેન્દ્રિયના પદે પૂર્વોક્તાનુસારે – ચતુર્થ સમયે અવશ્ય આહારક હોય, એવું કહેવું. શેષ પદોમાં તો તૃતીય સમયે અવશ્ય આહારક હોય, એમ કહેવું. તેમાં જે નારક વગેરે ત્રસ હોય, અને ત્રસમાં જ ઉત્પન્ન થાય તે બસનાડીની બહાર
વિરોઘોષનિવ* (?) ततस्तृतीयेन नरकम् इति । अत्र च आद्ययोरनाहारकः, तृतीये तु સાદાર:, તવ ટર્શતા
“जीवा य एगिदिया च चउत्थे समए सेसा तइए समए ત્તિા ” ___तथा सङ्ग्रहणिसूत्रवृत्त्योस्त्वेवम्, तथाहि- परभवं गच्छतां जीवानां गतिद्वैधा ऋज्वी १ वक्रा २ च तत्र ऋची एकसमया, समश्रेणिव्यवस्थितत्वेन उत्पत्तिदेशस्य आद्यसमये एव प्राप्तेः, वक्रा तु बाहुल्येन उत्कर्षतश्चतु:समयान्ता, क्वचित् कदाचित् पञ्चमसमयान्ता अपि, एतच्च अनन्तरमेव भावयिष्यते । अथ अस्मिन्नेव गतिद्वये निश्चयव्यवहारनयाभ्यां
-વિશેષોપનિષઆવ-જા ન કરે, તેથી તે તૃતીયસમયે અવશ્ય આહારક હોય છે.
તે આ પ્રમાણે - જે માછલી વગેરે ભારતના પૂર્વભાગથી ઐરાવતક્ષેત્રના પશ્ચિમભાગની નીચે નરકમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તે એક સમયમાં ભરતક્ષેત્રના પૂર્વભાગથી પશ્ચિમ ભાગમાં જાય છે. દ્વિતીય સમયે ઐરાવતના પશ્ચિમ ભાગમાં જાય છે અને ત્રીજા સમયે નરકમાં જાય છે. તેમા આદ્ય બે સમયમાં અનાહારક છે અને તૃતીયમાં આહારક છે. એ જ દર્શાવે છે - જીવો (સામાન્યથી જીવોની વિચારણા કરવાની આગમશૈલી છે) અને એકેન્દ્રિયો ચોથે સમયે, શેષ ત્રીજા સમયે (અવશ્ય આહારક હોય છે.)
તથા સંગ્રહણીસૂત્ર-વૃત્તિમાં આ રીતે કહ્યું છે - જીવો પરભવમાં જાય ત્યારે તેમની ગતિ બે પ્રકારે હોય છે – ઋજુ અને વક. તેમાં
જુગતિ એક સમયની હોય છે. કારણ કે તેમાં ઉત્પત્તિસ્થાન અને પોતે એક જ શ્રેણિમાં હોવાથી પહેલા જ સમયે ઉત્પત્તિસ્થાને પહોંચી જાય છે. વક તો બાહુલ્યથી ઉત્કૃષ્ટથી ચાર સમયવાળી હોય છે. અને ક્યાંક ક્યારેક પાંચ સમયની પણ હોય છે. એ હવે તરત સમજાવાશે. હવે આ જ બે ગતિમાં નિશ્ચયનય અને વ્યવહારનયથી
