________________
० विशेषशतकम्
आहारकः, द्वितीये च समये उत्पत्तिदेशे तद्भवयोग्यपुद्गलादानाद् आहारकः ।।१।। द्विवक्रायां त्रयः समयाः, तत्र आद्ये, अन्त्ये, च प्राग्वद् आहारको मध्ये तु अनाहारकः । । २ । । त्रिवक्रायां चत्वारः समयाः, तथाहि त्रसनाड्या बहिरधस्तनभागाद् ऊर्ध्वम्, उपरितनभागाद् अधो वा समुत्पद्यमानो जन्तुर्विदिशो दिशि यदा उत्पद्यते, तदा एकेन समयेन विदिशो दिशि याति, द्वितीयेन त्रसनाड्यां प्रविशति, तृतीयेन उपर्य्यधो वा याति चतुर्थेन बहिरुत्पद्यते, दिशो विदिशि उत्पादे तु
समये साड्यां प्रविशति द्वितीये उपर्य्यधो वा याति, तृतीये बहिर्गच्छति, चतुर्थे विदिशि उत्पद्यते, तत्र आद्यन्तयोः प्राग्वद् आहारको मध्यमयोस्तु अनाहारकः, चतुर्थवक्रायां पञ्च समयाः, ते च त्रसनाड्या बहिरेव विदिशो विदिशि उत्पादे प्राग्वद् भावनीयाः । अत्रापि आद्यन्तयोराहारकः, त्रिषु तु अनाहारकः । एतदेवाह- विशेषोपनिष६
ઉદય થાય છે. આ વક્રગતિમાં રહેલો જીવ એક, બે ત્રણ કે ચાર વળાંકોથી ઉત્પત્તિસ્થાને પહોંચે છે.
તેમાં એક વળાંકવાળી ગતિમાં બંને સમયે અવશ્ય આહારક હોય છે. તે આ પ્રમાણે – પહેલા સમયે પૂર્વશરીરનો ત્યાગ કરે છે, તે સમયે તે શરીરને પ્રાયોગ્ય કેટલાંક પુદ્ગલો જીવના યોગથી લોમાહાર દ્વારા સંબંધ પામે છે. ઔદારિક-વૈક્રિય-આહારક પુદ્ગલોનું ગ્રહણ તે આહાર છે. માટે તે સમયે જીવ આહારક છે. બીજા સમયે ઉત્પત્તિદેશમાં તે ભવને પ્રાયોગ્ય પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરે છે, માટે आहार छे. ॥१॥
१६५
બે વળાંકવાળી ગતિમાં ત્રણ સમય હોય છે. તેમાં પ્રથમ અને અંતિમ સમયે પૂર્વાનુસારે આહારક છે. (એક વળાંકવાળી ગતિમાં જે રીતે બંને સમયે આહારક હોય છે, તેમ પ્રસ્તુતમાં પણ સમજવું.) વચ્ચેના સમયે અનાહારક હોય છે. ારા
विशेषोपनिषद् ९० “इग-दु-ति-चउ-वक्कासुं दुगाइ समएसु परभवाहारो । दुगवक्काईसु समया इग-दो तिन्नि य अणाहारो ।। ६१ ।।” व्याख्या - एकद्वित्रिचतुर्वक्रासु वक्रगतिषु द्वितीयादिषु समयेषु परभवाहारः, तद्यथा- एकवक्रायां द्वितीये, द्विवक्रायां तृतीये, त्रिवक्रायां चतुर्थे चतुर्वक्रायां पञ्चमे समये परभवाहारः । तत्र एकवक्रायाम् उक्तनीत्या समयद्वयेऽपि आहारः, द्विवक्रादिषु तु वक्रगतिषु क्रमाद् एको द्वौ त्रयश्च समया अनाहाराः । न विद्यते आहार एषु इति यद्वा एकं द्वौ त्रीन् समयान् जीवा अनाहाराः, एतद् गाथार्थश्च प्रागेव भावितः, तदेवं चिन्तितो निश्चयतः ऋजुगत्याम्, व्यवहारस्तु वक्रगत्यां परभवायुराहारी, यदि पुनर्वक्रगती अपि निश्चयतस्ती चिन्त्येते, तदा अस्यामपि आद्यसमये एव परभवायुरुदयः तथाहि यद्यपि प्राग्भवान्त्यसमये वक्रगतिप्रतिपत्ति (त्ते ? ) रभिमुखो जन्तुः, तथापि प्राग्भव-વિશેષોપનિષદ્
ત્રણ વળાંકવાળી ગતિમાં ચાર સમય થાય છે. (પૂર્વોક્તાનુસારે સમજવું) તેમાં પ્રથમ અને અંતિમ સમયે પહેલાની જેમ આહારક છે. परयेना ने समये अनाहार छे. ॥3॥
१६६
ચાર વળાંકવાળી ગતિમાં પાંચ સમય થાય છે. તે સનાડીની બહાર જ વિદિશામાંથી વિદિશામાં ઉત્પન્ન થાય ત્યારે પૂર્વની જેમ સમજવાં. તેમાં પણ પહેલા અને છેલ્લા સમયે આહારક છે. વચ્ચેના ત્રણ સમયે અનાહારક છે. એ જ કહે છે– (ઉપરોક્તાનુસારે સમજી લેવું.)
આ રીતે નિશ્ચયનયથી ઋજુગતિમાં આહાર હોય છે, તેનો વિચાર કર્યો. વ્યવહારનયથી તો વક્રગતિમાં પરભવનું આયુષ્ય અને આહાર હોય છે. જો વક્રગતિમાં નિશ્ચયથી તેમનો વિચાર કરીએ, તો તેમાં પણ પ્રથમ સમયે જ પરભવના આયુષ્યનો ઉદય થાય છે. તે આ પ્રમાણે, જો કે પૂર્વભવના છેલ્લા સમયે જીવ વક્રગતિની પ્રાપ્તિને અભિમુખ હોય છે, તો પણ પૂર્વભવસંબંધી સંઘાત અને પરિશાટ તે
