________________
ઋવિશેષશતમ્ - सूत्रवृत्त्यादौ वर्तन्ते न वा ? उच्यते। सन्ति, जीवाभिगमसूत्रवृत्त्योः प्रोक्तत्वात् । तथाहि “नेरइयस्स णं भंते ! अंतरं कालओ केवि चिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो" अनन्तकालः, नेरइयस्स णं भंते ! इत्यादि नैरयिकस्य' भदन्त ! अन्तरं नरयिकत्वात् परिभ्रष्टस्य, भूयो नैरयिकत्वाऽप्राप्तेः, अपान्तरालं, कालत: कियच्चिरं भवति। कियत्कालं यावत् भवतीत्यर्थः । भगवान् आहगौतम ! जघन्येन अन्तर्मुहूर्त। कथमिति चेद्- उच्यते, नरकाद् उद्धृत्य गर्भजमनुष्यत्वेन उत्पद्य सर्वाभिः पर्याप्तिभिः पर्याप्तो विशिष्टसज्ञानोपेतो वैक्रियलब्धिमान राज्याधाकाक्षी परचक्राद्यपद्रवम आकर्ण्य, स्वशक्तिप्रभावतः चतुरङ्गसैन्यं विकुर्वित्वा, सङ्ग्रामयित्वा च, महारौद्रध्यानोपगतो गर्भस्थ एव कालं कृत्वा, भूयो नरकेषु उत्पद्यते। तदेवम् अन्तर्मुहूर्त
- વિશેષોપનિષદ્ છે કે નહીં ?
ઉત્તર :- છે, જીવાભિગમસૂત્ર-વૃત્તિમાં તેનો અધિકાર કહ્યો છે - - ભગવંત ! નારકનું અંતર કાળથી કેટલું લાંબુ હોય છે ? અર્થાત્ નરકમાંથી જીવ ચ્યવે, તે પછી કેટલા કાળે નરકમાં ઉત્પન્ન થઈ શકે ? ગૌતમ ! જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિકાળ. (અનંત કાળરૂપ વનસ્પતિની કાયસ્થિતિ).
નરકમાંથી જીવ ચ્યવે અને મનુષ્ય કે તિર્યંચ ભવમાં અંતર્મુહૂર્ત રહીને ફરીથી નરકમાં ઉત્પન્ન થાય, એ રીતે જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્તનું આંતરું મળી શકે. તેમાં મનુષ્યભવની ભાવના આ મુજબ છે - કોઈ નરકમાંથી ચ્યવીને ગર્ભજ મનુષ્યરૂપે ઉત્પન્ન થાય. સર્વ પર્યાપ્તિથી પર્યાપ્ત થાય, ત્યારે તે વિશિષ્ટ જ્ઞાનથી યુક્ત હોય, વૈક્રિયલબ્ધિ ધરાવતો હોય, રાજ્ય વગેરેનો આકાંક્ષી હોય, ત્યારે તે દુશ્મન રાજા વગેરેનો ઉપદ્રવ સાંભળીને પોતાની શક્તિના પ્રભાવે ચતુરંગ સૈન્યની વિદુર્વણા કરે, યુદ્ધ કરે અને મહારૌદ્રધ્યાનપૂર્વક ગર્ભમાં જ કાળ
૨૪૪
- વિશેષોપનિષ8 नरकाद् उद्धृत्त्य, तिर्यग्भवे गर्भव्युत्क्रान्तिकतन्दुल-मत्स्यत्वेन उत्पद्य, महारौद्रध्यानोपगतोऽन्तर्मुहूर्त जीवित्वा भूयो नरकेषु जायते- इति । उत्कर्षतोऽनन्तं कालं स च अनन्तकाल: परम्परया वनस्पतिषु उत्पादाद् अवसातव्यम् । तथा च आह- वनस्पतिकालः स प्रागेव उक्त इति । पुनर्विशेषतया एतत्सम्मतिः श्रीनवतत्त्वस्य बृहद्बालावबोधेऽपि अस्ति । तत्पाठस्तु तत एव अवसेयः । एवमेव श्रीधर्मबिन्दुसूत्रवृत्त्योः सप्तमाध्ययनेऽपि तथाहि- तन्दुलमत्स्यस्तु बाह्योपमर्दाभावेऽपि निनिमित्तम् एव अपूरिता (?) अतितीव्ररौद्रध्यानोऽन्तर्मुहूर्त्तमायुरनुपाल्य, सप्तमनरकपृथिव्यां त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमायुः नारक उत्पद्यते इति। पुनः श्रीउत्तराध्ययनसूत्रे द्वात्रिंशत्तमाध्ययने अष्टनवतितमगाथाया
-વિશેષોપનિષદ્ કરીને ફરી નરકમાં ઉત્પન્ન થાય.
એ જ રીતે અંતર્મુહૂર્ત માટે નરકથી નીકળીને તિર્યય ભવમાં ગર્ભજ તંદુલિયા મત્સ્યરૂપે ઉત્પન્ન થઈને, મહારૌદ્રધ્યાનપૂર્વક અંતર્મુહૂર્ત જીવીને ફરી નરકમાં ઉત્પન્ન થાય છે.
ઉત્કૃષ્ટથી અનંતકાળ છે, તે અનંતકાળ પરંપરાએ વનસ્પતિકાયમાં ઉત્પન્ન થવાથી સમજવો (નરકમાંથી ચ્યવીને સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય તિર્યચ મનુષ્યનો જ ભવ મળે છે. માટે અનંતર તો વનસ્પતિકાયમાં ઉત્પન્ન ન થઈ શકાય, માટે ‘પરંપરાએ વનસ્પતિકાયમાં ઉત્પન્ન થવાથી’ એમ કહ્યું છે - વળી આ પદાર્થની વિશેષરૂપે સમ્મતિ શ્રીનવતત્ત્વના બૃહદ્ બાલાવબોધમાં પણ છે, એ પાઠ તેમાંથી જ સમજી લેવો.
આ જ રીતે શ્રીધર્મબિંદુસૂબ-વૃત્તિમાં પણ સપ્તમ અધ્યયનમાં કહ્યું છે – તંદુલિયો મત્સ્ય બાહ્ય હિંસા વિના પણ નિષ્કારણ જ અતિ તીવ રૌદ્રધ્યાન કરીને અંતર્મુહૂર્તનું આયુષ્ય પૂરું કરીને સાતમી નરકમાં 33 સાગરોપમ આયુષ્યવાળા નારક તરીકે ઉત્પન્ન થાય છે. १. नवसमयानादौ कृत्वा यावदेकसमयोनस्तावद् अन्तर्मुहूर्त्तमिति ।
