________________
000 विशेषशतकम् -
नक्खत्तो खलु मासो सत्ताविसं भवे अहोरत्ता। अंसा च एकविसं सत्तट्ठिकएण छेएणं ।। अभिवडिओ मासो एक्कतीसं भवे अहोरत्ता। भागसयमेगवीसं चउवीससएणं छेएणं ।।
इत्यादि सप्तमपत्रे, अत ऊर्ध्वं यथानुपूर्व्या यथाक्रमेण युगवर्षाणि यैर्वषैर्युगं सूर्यसंवत्सरपञ्चात्मकं भवति, तान्यपि वक्ष्ये, तान्येवाह
"चंदो चंदो अभिवडिओ य चंदमभिवडिओ चेव । पंच सहितं जुगमिणं दिटुं तेल्लुक्कदंसीहिं।।१।।"
चान्द्रश्चान्द्रस्तदनन्तरम् अभिवतिस्ततो भूयश्चन्द्रोऽत्र मकारोऽलाक्षणिकस्ततोऽभिवद्धितः, एतैः पञ्चभिः वर्षेः सहितं किमुक्तं भवति, एतत्पञ्चवर्षात्मकं युगम् । इत्थंभूतं च युगम् इदं दृष्टं त्रैलोक्यदर्शिभिः सर्वज्ञः तीर्थकृभिस्ततोऽवश्यम् इदं तथेति श्रद्धेयम्, एतदेव व्याख्यानयति ।
“पढम बितिया उ चंदा तइयं अभिवडियं वियाणाहि। चंदे चेव चउत्थं पंचममभिवडियं जाण।।१।।" इत्यादि, सम्प्रति भरतैरवतविदेहेषु साधारणं युगस्यादिमं प्ररूपयति
-विशेषोपनिषदઆ પાંચ સંવત્સરોનો એક યુગ થાય છે એવું કૈલોક્યદર્શીસર્વજ્ઞ એવા તીર્થકરોએ જોયું છે. માટે અવશ્ય તે પ્રમાણે છે એવી શ્રદ્ધા કરવી જોઈએ. એની જ વ્યાખ્યા કરે છે – પ્રથમ-દ્વિતીય ચંદ્રસંવત્સર, ત્રીજું અભિવદ્ધિત, ચોથું ચન્દ્ર અને પાંચમું અભિવદ્વિત संवत्सर सभा. छत्या.
હવે ભરત-ઐરવત-મહાવિદેહમાં સાધારણ એવી યુગની આદિ 5हे छे -
શ્રાવણ વદ એકમે બાલવ કરણમાં અભિજિત્ નક્ષત્રમાં પ્રથમ સમયે યુગની આદિ જાણવી. એટલે કે યુગની આદિમાં સર્વ ક્ષેત્રોમાં આટલું નિયતરૂપે હોય છે. જે રીતે તેઓ યુગની આદિમાં હોય છે,
१०८
- विशेषोपनिषद्00 “सावणबहुलपडिवए बालवकरणे अभिइयनक्खत्ते। सव्वत्थ-पढमसमये जुगस्स आई वियाणाहिं।।"
सर्वत्र भरतरवतमहाविदेहेषु च श्रावणमासे बहुलपक्षे (कृष्णपक्षे) प्रतिपत्तिथा बालवकरणे अभिजिन्नक्षत्रे प्रथमसमये युगस्य आदिम विजानीहि । किमुक्तं भवति, एतावद्युगस्य आदी सर्वेषु अपि क्षेत्रेषु अव्यभिचारी, अमीषां च यथायुगादिता तथा प्रागेव भावितम् । सम्प्रति युगे सर्वसङ्ख्यया तिथिपरिमाणम् अहोरात्रप्रमाणं प्रतिपादयति ।
"अट्ठारससट्ठसया तिहीण नियमया जुगम्मि नायव्वा। तत्थेव अहोरत्ता तीसा अट्ठारससयाओ।॥१॥"
अत्र तिथयः शशिसम्भवाः, अहोरात्राः सूर्यसम्भवाः । इत्यादि नवम ।९। पत्रे, सूर्यादिमासर्विभज्यमाना मासा युगे यावन्तो भवन्ति तदेव आह
“आइच्चेण उ सठ्ठा मासाणं उउणो होति एगट्ठी ।।६१।। चंदेण य बासट्ठी।।६२।। सत्तट्ठी होइ नक्खत्ते ।।६७।।"
सम्प्रति उत्तरकालविशेषः सर्वोऽपि येन सम्वत्सरेण परिभावनीयस्तत्प्रतिपादनार्थम् आह
-विशेषोपनिषदતે પૂર્વે જ સમજાવ્યું છે. હવે યુગમાં સર્વ સંખ્યાથી તિથિપ્રમાણ અને દિવસ-રાતનું પ્રમાણ કહે છે - એક યુગમાં ૧૮૬૦ તિથિ અવશ્ય होय छे. मां १ (१ युगमा) १८30 हिवस-रात होय छे.
અહીં તિથિ ચંદ્રથી થાય છે અને દિવસ-રાત સૂર્યથી થાય છે. ઈત્યાદિ ૯ મા પત્રમાં કહ્યું છે. સૂર્યાદિ માસથી વિભાગ પાડતા યુગમાં જેટલા માસો થાય છે, તે કહે છે– આદિત્યથી ૬૦ માસ થાય છે, ઋતુથી ૧૧ માસ થાય છે, ચંદ્રથી ૧ર માસ અને નક્ષત્રથી ૬૭ માસ થાય છે.
હવે સંવત્સરથી મોટો જે કાળ હોય છે, તે બધું વર્ષના માધ્યમે સમજવાનો હોય છે. તેથી તેનું પ્રતિપાદન કરવા માટે કહે છે. – સો વર્ષ, હજાર વર્ષ વગેરે સર્વ કાળવિભાગો, સિદ્ધાન્તમાં જે તિર્યચ,
