________________
१०६
000विशेषशतकम् - विधीयते, किन्तु पूर्वप्रतिपादित एवात्र अवधारणीयः। तत्र च रात्रिन्दिवपरिमाणं त्रीणि शतानि षष्ट्यधिकानि। एतच्च प्रागेवोक्तम् अत ऊर्ध्वं (चंद) चन्द्रसंवत्सरं प्रवक्ष्यामि। प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयति । “पुण्णिमपरियट्टा पुणा बारस संवच्छरो हवइ। चंदो" द्वादशसंङ्ख्या पौर्णमासी परावर्ता एकश्चन्द्रः संवत्सरो भवति। एकः पौर्णमासी परावर्त एकश्चन्द्रो मासः । तस्मिंश्चान्द्रे मासे रात्रिन्दिवपरिमाणचिन्तायामेकोनत्रिंशद्वात्रिन्दिवानि, द्वात्रिंशच्च द्वाषष्टिभागा रात्रिन्दिवस्य, एतत् द्वादशभिर्गुण्यते। जातानि त्रीणि शतानि चतुःपञ्चाशदधिकानि, रात्रिन्दिनानां द्वादश च द्वाषष्टिभागा रात्रिन्दिवस्य। एवं परिमाणश्चान्द्रसंवत्सरः ।। सम्प्रति नक्षत्रसंवत्सरमाह “नक्खत्त चंदजोगे बारसगुणिओ उ नक्खत्तो" नक्षत्रवृन्दयोगः सप्तविंशत्या नक्षत्र साकल्येन यः एकः क्रमेण योगः, एष द्वादशभिर्गुणितो नक्षत्रो नक्षत्रसंवत्सरो भवति । अत्र पुनरेका समस्त: नक्षत्रयोगपर्याय एव, नक्षत्रमासः। स सप्तविंशति
-विशेषोपनिषदતો પછીના કાળે ઋતુને અનુસાર અવ્યભિચાર દેખાય છે. તે-તે ઋતુની અસરો આ રીતે જ જોવા મળે છે. માટે જ તે સંવત્સરમાં 399 ID-हवस समलवा. मे पूर्व 5 1 छे. - હવે ચન્દ્ર સંવત્સર કહીશ. પ્રતિજ્ઞાતનો જ (ચન્દ્રસંવત્સરકથનરૂપ પ્રતિજ્ઞાનો જ) નિર્વાહ (પાલન) કરે છે. બાર પૂનમના પરાવર્તો એક ચન્દ્ર સંવત્સર થાય છે. એક પૂનમનો પરાવર્ત એક ચદ્ર માસ છે. તે ચાન્દ્ર માસમાં રાત્રિ-દિવસ પરિમાણની વિચારણામાં ૨૯ ૩૨૬ર દિવસ-રાત હોય છે. તેને ૧૨ થી ગુણીએ એટલે ૩૫૪ ૧૨/૬ર થાય છે. આટલા પ્રમાણનો ચંદ્ર સંવત્સર હોય છે.
હવે નક્ષત્ર સંવત્સર કહે છે – નક્ષત્રવૃંદનો યોગ-૨૭ નક્ષત્રોનો સાકલ્યથી જે ક્રમથી એક યોગ થાય, તેને ૧૨ થી ગુણતા નક્ષત્ર સંવત્સર થાય. અહીં એક સમસ્ત નક્ષત્ર યોગપર્યાય જ નક્ષત્રમાસ
विशेषोपनिषद्००० अहोरात्रा एकविंशतिश्च सप्तषष्टिभागा अहोरात्रस्य एष राशिर्यदा द्वादशभिर्गुण्यते, तदा त्रीणि अहोरात्रशतानि सप्तविंशत्यधिकानि एकपञ्चाशत् च सप्तषष्टिभागा अहोरात्रस्यैतावत्प्रमाणो नक्षत्रसंवत्सरः । साम्प्रतम् अभिवर्धितसंवत्सरमाह- “तेरस य चन्दमासा एसो अभिवडिओ नायव्वो" त्रयोदश चन्द्रमासा यस्मिन् चन्द्रसंवत्सरे स एष संवत्सरोऽभिवतिसम्वत्सरोऽभिवर्धितसंवत्सरः इत्युच्यते । एकस्मिंश्चन्द्रमासे, अहोरात्रा एकोनत्रिंशद्भवन्ति । द्वात्रिंशच्च द्वाषष्टिभागा अहोरात्रस्य । एष राशिस्तु द्वा(त्रयो)दशभिर्गुण्यते जातानि त्रीणि अहोरात्रशतानि अशीत्यधिकानि ३८३ ? चतुश्चत्वारिंशच्च द्वाषष्टिभागाः अहोरात्रस्य एतावत् रात्रिदिवपरिमाणोऽभिवतिसंवत्सर। सम्प्रति एतदेवानन्तरं भावितं रात्रिन्दिवमानं क्रमेण संवत्सरेण साक्षादुपदेष्टुकामः प्रथमतो मासपरिमाणमाह मासाणं तु पमाणं वोच्छं सव्वेसिं वासाणं सर्वेषां पञ्चानामपि संवत्सराणां क्रमेण मासानां परिमाणं वक्ष्ये । तदेव आह
आइच्चो खलु मासो तीसं अदं च सावणो तीसा। चंदो एगुणतीसं विसट्ठिभागा य बत्तिसा।।
-विशेषोपनिषदછે. તે ૨૭ ૨૧/૬૭ દિવસ-રાત પ્રમાણ છે. તેને ૧૨ થી ગણો એટલે ૩૨૭ ૫૧/૬૭ દિવસ-રાત થાય. આટલા પ્રમાણનો નક્ષત્રસંવત્સર થાય છે. હવે અભિવર્ધિત સંવત્સર કહે છે – તેર ચન્દ્રમાસ જે ચંદ્ર સંવત્સરમાં હોય, તે સંવત્સર અભિવદ્ધિત સંવત્સર એમ કહેવાય છે. એક ચન્દ્રમાસમાં ૨૯ ૩૨૬ર દિવસ-રાત હોય છે. તેને ૧૩ થી ગુણીએ એટલે ૩૮૩ ૪૪/૧ર દિવસ-રાત થાય. આટલા પ્રમાણનો અભિવદ્ધિત સંવત્સર થાય છે.
હવે આ જ હમણા કહેલું દિવસ-રાતનું પ્રમાણ ક્રમથી સંવત્સરરૂપે સાક્ષાત્ કહેવા માટે પ્રથમ માસનું પરિમાણ કહે છે – સર્વ-પાંચે સંવત્સરોના મહિનાઓનું પ્રમાણ કહીશ – (ઉપરોક્તાનુસારે સમજવું.)
