________________
વિશેષશતમ્ - गव्यूतशतानि, पञ्चविंशतियोजनशतमित्यर्थः, तथा- अङ्गुलासङ्ख्येयभागमात्रं विस्तीर्णः। एकैकश्च वक्षस्कारगिरिरुभयोः पार्श्वयोरेकैकया पद्मवरवेदिकया, एककेन वनखण्डेन परिक्षिप्तः, इति गजदन्तानां વિવાર:T, T.
ननु-शीताशीतोदयोः श्रोतांसि बलवत्तरवेगेन लवणसमुद्रे पतन्ति, परं कुत्र प्रतिहतानि पुनरभिजगतीभित्तेर्निवर्तन्ते ? उच्यते दकसीमाभिधाने आवासपर्वते, यदुक्तं श्रीमलयगिरिणा स्वोपज्ञक्षेत्रसमासवृत्ती तथाहि
पुव्वाइअणुक्कमसो गोत्थुभ दगभास संख दगसीमा।
पदद्वयार्थो लिख्यते, या पुनरुत्तरस्यां दिशि द्विचत्वारिंशत् योजनसहस्राणि अवगाह्य अवस्थितः, स दकसीमा, तत्र हि शीतायाः शीतोदायाश्च महानद्याः श्रोतांसि प्रतिहत्य प्रतिहतानि निवर्तन्ते, तेन शीताशीतोदयोरुदकसीमाऽकारीति, दकसीमेत्यभिधीयते, उक्तं च
— વિશેષોપનિષદ્ર જમીનમાં ૧૨૫ યોજન અવગાહન કરીને રહેલા છે અને અંગૂલના અસંખ્યાતમાં ભાગના વિસ્તારવાળા છે. અને એક-એક વક્ષસ્કાર પર્વત બંને બાજુમાં એક-એક પઘવર વેદિકાથી + એક-એક વનખંડથી વીંટળાયેલો છે. આ રીતે ગજદંત પર્વતોનો વિચાર કહ્યો. ll૪પી.
(૪૬) પ્રશ્ન :- શીતા - શીતોદા નદીઓના પ્રવાહો અતિ પ્રબળ વેગથી લવણસમુદ્રમાં પડે છે.પણ તેઓ ક્યાં પ્રતિઘાત પામીને ફરી જગતીની ભીંત તરફ પાછા ફરે છે ?
ઉત્તર :- દકસીમા નામના આવાસ પર્વતમાં પ્રતિઘાત પામે છે. શ્રીમલયગિરિસૂરિએ સ્વોપજ્ઞક્ષેત્રસમાસવૃત્તિમાં કહ્યું છે - ‘પૂર્વાદિના અનુકમથી ગોસ્તૂપ, દકભાસ, શંખ દકસીમા.’ – બે પદનો અર્થ લખાય છે, જે ઉત્તર દિશામાં ૪૨૦૦૦ યોજન અવગાહન કરીને રહેલો છે,તે દકસીમા છે. ત્યાં શીતા-શીતોદા મહાનદીના પ્રવાહો પ્રતિઘાત કરી-કરીને પ્રતિઘાત પામીને પાછા ફરે છે. આમ તે પર્વત
- વિવોપનિષ8 केणद्वेणं भंते एवं बुच्चइ, दगसीमे आवासपव्वए ? गोयमा ! सीयासीया(योया)णं महानईणं सोया तत्थ तत्थ णं पडिहया पडिनियत्तंति, से तेणद्वेणं बुच्चइ दगसीमे आवासपव्वए, इति लवणान्तर्गतशीताशीतोदाश्रोतोनिवर्त्तनहेतुविचारः ।।४६।।
ननु- आदित्यसंवत्सरः १ ऋतुसंवत्सर२ चन्द्रसंवत्सरः ३ नक्षत्रसंवत्सर ४ अभिवतिसंवत्सरश्च ५। एते पञ्च संवत्सराः कुत्र ग्रन्थे सप्रपञ्चं निरूपिताः सन्ति ? उच्यते श्रीज्योतिष्करण्डकसूत्रवृत्त्यादौ तेषां विशेषविस्तरतया वक्तव्यता प्रतिपादिताऽस्ति। तत्र श्रीज्योतिष्करण्डकसूत्रवृत्ती यथा
“संवच्छरो उ बारसमासा पक्खा य ते चउव्वीसं। તિરાવ તથા સટ્ટા, હરિ રાયા તાકા”
–વિશેષોપનિષદ્ શીતા-શીતોદાના પાણીની સીમા કરે છે, તેથી તેને દકસીમા કહેવાય છે. કહ્યું પણ છે -
ભગવંત ! દકસીમા આવાસપર્વત એવું કેમ કહેવાય છે ? ગૌતમ ! શીતા-શીતોદા મહાનદીના પ્રવાહો ત્યાં પ્રતિઘાત પામીને પાછા ફરે છે. તેથી કસીમા આવાસપર્વત એમ કહેવાય છે. આ રીતે લવણસમુદ્રની અંતર્ગત શીતા-શીતોદા નદીના સ્રોતો પાછા ફરે છે, તે વિચાર કહ્યો. TI૪૬ો.
(૪૭) પ્રશ્ન :- આદિત્ય સંવત્સર, ઋતુ સંવત્સર, ચંદ્ર સંવત્સર, નક્ષત્ર સંવત્સર અને અભિવદ્ધિત સંવત્સર, આ પાંચ સંવત્સરો કયાં ગ્રંથમાં વિસ્તાર સાથે કહ્યાં છે ?
ઉત્તર :શ્રીજ્યોતિષકરંડકસૂત્રવૃત્તિ વગેરેમાં તેમની સમજતીઓ વિશેષ વિસ્તારથી કહી છે. તેમાં શ્રીજ્યોતિષકરંકસૂરવૃતિ આ મુજબ છે – સંવત્સર એટલે ૧૨ મહિના. તે ૨૪ પખવાડિયા થાય છે. અને તેમાં ૩૬૦ રાત-દિવસ હોય છે.ll૧] તે ૧૨ માસ એક વર્ષ
