________________
ઋવિશેષશતમ્ - दोषः, कथम् ? तासाम् अचेतनत्वात्, अत्र आह विचारचर्चाचञ्चुः शिष्या, ननु-सिद्धन्ते चन्द्रादित्यविमानप्रभाणाम् अपि सकर्मकत्वेन सचेतनत्वं सूचितमिव दृश्यते, तथाहि- विवाहप्रज्ञप्तौ “अत्थी णं भंते सरूवी सकम्मलेसा पुग्गला ओभासंति त्ति”। हंता 'अत्थि सहरूवेण' मूर्त्ततया ये ते सरूपिणो वर्णादिमन्तः कर्मणो योग्या लेश्या कृष्णादिकाः । कर्मणो वा लेश्या, लिश् श्लेषणे इति वचनात् सम्बन्धः, सह तया वर्त्तन्ते सकर्मलेश्या: पुद्गलाः स्कन्धरूपाः । 'ओभासंति' प्रकाशन्ते “कयरे णं भंते सरूपी सकम्मलेसा पुग्गला ओभासंति, जाव पगासंति, गोयमा ! जा इमाओ चंदिमसूरियाणं देवाणं विमाणेहितो लेसाओ बहिया अभिनिस्सडाओ पयाविंति। एएणं गोयमा ते सरुवीसकम्मलेसा पुग्गला ओभासंति त्ति' लेसाओ त्ति। तेजांसि
-વિશેષોપનિષદ્ તેમ ચન્દ્ર-સૂર્ય વગેરેની પ્રજાને સ્પર્શ કરવામાં પણ દોષ થાય કે ન થાય ?
સમાધાન :- ન થાય, કારણ કે તે પ્રભા અચિત્ત છે.
શંકા - સિદ્ધાન્તમાં સૂર્ય-ચન્દ્ર વિમાનોની પ્રભાને સકર્મક કહી છે, તેના દ્વારા તેની સચિતતા સૂચવી હોય એવું દેખાય છે. વ્યાખ્યાપજ્ઞતિમાં કહ્યું છે - “ભગવંત ! સરૂપી સ્વકર્મલેશ્યા પુદ્ગલો પ્રકાશે છે ? હા, રૂપ સાથે’ મૂર્ત હોવાથી સરૂપી છે, વર્ણ-ગંધ-રસપર્શવાળા છે, કર્મને યોગ્ય લેશ્યા કૃષ્ણ, નીલ વગેરે અથવા તો કર્મની વેશ્યા, લિમ્ શ્લેષણે આવું ધાતુ પાઠનું વચન હોવાથી લેહ્યાં = સંબંધ. તેની સાથે વર્તે છે, તે સકર્મલેશ્યા પુદ્ગલો - સ્કલ્પરૂપ, પ્રકાશે છે. “ભગવંત ! કયાં સરૂપી સકર્મલેશ્યા પગલો અવભાસે છે થાવત્ પ્રકાશે છે ? ગૌતમ ! જે આ ચન્દ્ર-સૂર્ય દેવોના વિમાનોમાંથી લેશ્યાઓ બહાર નીકળીને પ્રકાશે છે. લેગ્યાઓ = પ્રભાઓ, જે બહાર નીકળી હોય છે. આ રીતે સકર્મલેશ્યાપણું અન્યથા ન ઘટતું
१३८
- વિશેષોપનિષદ્8 बहिया अभिनिस्सडाओ त्ति। बहिस्ताद् अभिनिःसृता निर्गता, इति सिद्धं सकर्मलेश्यत्वान्यथानुपपत्त्या चन्द्रादितेजसां सजीवत्वमिति । अत्र 'उच्यते' चन्द्रादिप्रभाणां सकर्मलेश्यत्वम् उपचरितत्वाद् अत्रोक्तम् । न पुनर्वास्तव्यत्वात्, यदुक्तं श्रीमदभयदेवसूरिभिरस्यैव आलापकस्य वृत्तीइह यद्यपि चन्द्रादिविमानपुद्गला एव पृथिवीकायिकत्वेन सचेतनत्वात् कर्मलेश्याः तथापि- तन्निर्गतप्रकाशपुद्गलानामपि तद्धेतुत्वेन उपचारात् सकर्मलेश्यत्वम् अवगन्तव्यम् इति। दृश्यते च कारणधर्मः कार्ये उपचर्यमाणः, यथा अमन्त्री अपि मन्त्रीपुत्रो मन्त्री भण्यते, साध्यं च वास्तवेन साधकेन सिद्ध्यति नोपचारकेण, नहि अग्निर्माणवक इत्यनेन पदेन माणवकेऽग्नित्वम् उपचरितम् इत्यसौ दहति, पाकादिक्रियां वा
- વિશેષોપનિષદ્ હોવાથી = તે પ્રભાને સચિત માનો તો જ ઘટતું હોવાથી, ‘ચન્દ્ર વગેરેની પ્રભા સચિત્ત છે', એવું સિદ્ધ થાય છે.
સમાધાન :- અહીં ચન્દ્ર વગેરેની પ્રભાને સકર્મલેશ્યા કહી તે ઉપચારથી કહ્યું છે. વાસ્તવમાં સકર્મલેશ્યા હોય છે એવું નથી કહ્યું. શ્રીઅભયદેવસૂરિજીએ આ જ આલાવાની વૃત્તિમાં કહ્યું છે - અહીં ભલે ચન્દ્ર વગેરે વિમાનના પુગલો જ પૃથ્વીકાયિક હોવાથી સચેતન છે, તેથી તેઓ જ કર્મલેશ્યા સહિત છે. તો પણ તેમાંથી નીકળતા પ્રકાશ-પુદ્ગલોના તેઓ કારણ છે. માટે અહીં ઉપચારથી સકર્મલેશ્યત્વ સમજવું. એવું દેખાય છે કે કારણધર્મનો કાર્યમાં ઉપચાર થાય છે. જેમ કે મંત્રીનો પણ વાસ્તવમાં મંત્રી ન હોવા છતાં પણ તેને મંત્રી કહેવાય છે. સાધ્ય તો વાસ્તવિક સાધકથી સિદ્ધ થઈ શકે, ઔપચારિક સાધકથી નહીં. ‘માણવક અગ્નિ છે' એવો ઉપચાર કરવામાં આવે તેનાથી માણવક બાળવાનું કામ કરતો નથી. તેના પર રસોઈ કરી શકાતી નથી. કારણ કે તેમાં રહેલું અગ્નિત્વ વાસ્તવિક નથી, ઉપયરિત છે. તે જ રીતે ચન્દ્રાદિ પ્રભામાં સકર્મલેશ્યત્વ ઉપચરિત
