________________
000विशेषशतकम् -
ननु- उन्मग्न-निमग्न-सलिलाभिधाने नद्यो कुतः स्थानान्निर्गते, कुत्र च प्रविष्टे, तद्वक्तव्यता तु लघुक्षेत्रसमासादौ न तादृशी, ततः कुत्र तत्स्वरूपं सप्रपञ्चं स्पष्टं च प्रतिपादितमस्ति ? उच्यते- श्रीमलयगिरिविरचितबृहत्क्षेत्रसमाससूत्रवृत्त्योस्तद्विस्तरो भूयानस्ति। तथाहि
“सत्तरसजोयणाई, गुहदाराणुभयओ विगंतूणं। जोयणदुगंतराओ, विउलाओ जोयणा तिन्नि ।।१।। गुहविउलायामाओ गंगं सिंधुं च ता समप्पं त्ति। पव्वयकडगपवूढा, उमग्गनिम्मग्ग सलिलाओ।।२।।"
इह तिमिश्रगुहा, खण्डप्रपातगुहा च, द्वादशयोजनविस्तरा, द्वयोरपि च अनयोर्गुहयोर्दक्षिणद्वारमुत्तरद्वारं च, चतुर्योजनविस्तृतम्, एकैकस्य च द्वारस्योभयपार्श्वयोः प्रत्येकमेकैकस्य उद्घाटितद्वारस्य कपाटस्य अवष्टम्भभूतः पृष्ठतश्चतुर्योजनायामविष्कम्भस्तूपस्तोहुक इत्यर्थः, एतच्च प्रागेवोक्तम्, ततस्तिमिश्रगुहाया दक्षिणद्वारे या कपाटस्य पृष्ठतश्चतुर्योजनायामविष्कम्भा
-विशेषोपनिषद(૪૪) પ્રશ્ન :- ઉન્મગ્નકલા નદી અને નિમગ્નજલા નદી કયાં સ્થાનથી નીકળી છે ? અને ક્યાં પ્રવેશ કરે છે ? તેની વક્તવ્યતા લઘુક્ષેત્રસમાસ વગેરેમાં તથાવિધ (ઉદભવાદિ સ્થાન સહિત) નથી. તો તેનું સ્વરૂપ વિસ્તારથી અને સ્પષ્ટપણે ક્યાં કહ્યું છે ?
ઉત્તર :- શ્રીમલયગિરિવિરચિત બૃહક્ષેત્રસમાસસૂત્ર-વૃત્તિમાં તેનો ઘણો વિસ્તાર છે - અહીં તમિસ્રા ગુફા અને મંડપ્રપાત ગુફા છે. તેમનો વિસ્તાર ૧૨ યોજન છે. આ બંને ગુફાઓમાં દક્ષિણ અને ઉત્તર દ્વાર છે, જે ચાર યોજન વિસ્તૃત છે. એક-એક દ્વારની બંને બાજુએ દરવાજા ખૂલેલા હોય, તેના ટેકારૂપ પાછળ ચાર યોજન લાંબો-પહોળો स्तूप = तो (रवानो टेड) छे. ते पूर्व 5 १ छे.
પછી તમિત્રા ગુફાના દક્ષિણ દ્વારમાં જે કપાટની પાછળ ચાર યોજનની લંબાઈ-પહોળાઈવાળો સૂપ છે તેની પછી, અને ૧૭
९८ .
- विशेषोपनिषद्००० स्तूपस्तस्मात्परतः, सप्तदशयोजनानि गत्वा उत्तरद्वारेपि यः कपाटस्य पृष्ठतश्चतुर्योजनायामविष्कम्भः स्तूपस्तस्मादर्वाक्, सप्तदशयोजनान्यतिक्रम्य अत्रान्तरे पर्वतकटकप्रव्यूढे वैताढ्यपर्वतभित्तिविनिर्गते, उन्मग्न-निमग्नसलिलाभिधाने द्वे नद्यौ स्तः, ते च योजनद्विकान्तरे त्रीणि योजनानि विपुले विस्तीर्णे गुहाविपुलायामे विस्तारायामे द्वादशयोजनायामे इत्यर्थः । एवं खण्डप्रपातगुहायामपि, 'गंगं सिंघु च ता समपंति त्ति, खण्डप्रपातगुहागते गङ्गां समुपसर्पतः तिमिश्रगुहागते सिन्धुगते सिन्धुनदीमिति, इयमत्र भावना, तिमिश्रगुहायां दक्षिणद्वारे कपाटपृष्ठभाविनश्चतुर्योजनायामात्परतः सप्तदशयोजनानि गत्वा अत्रान्तरे त्रियोजनविस्तारा द्वादशयोजनायामा पूर्वभित्तिविनिर्गता पश्चिमभित्तिं विभिद्य सिन्धुनदीं प्रविष्टा । उन्मग्नजला नाम नदी तिष्ठति। ततः परतो योजनद्विकान्तरिता
विशेषोपनिषदયોજન જઈને ઉત્તરદ્વારમાં પણ કપાટની પાછળ ચાર યોજનની લંબાઈ-પહોળાઈવાળો સૂપ છે, તેની પહેલા, ૧૭ યોજન આગળ એ આંતરામાં પર્વતની મેખલા જેટલી વિસ્તૃત, વૈતાદ્ય પર્વતની ભીંતમાંથી નીકળેલી ઉન્મગ્નકલા અને નિમગ્નજલા નામની બે નદીઓ છે. તે બંને નદીઓ વચ્ચે બે યોજનાનું આંતરું છે. તે બંને નદીઓ ત્રણ યોજન પહોળી અને ગુફાના વિસ્તાર જેટલી એટલે કે ૧૨ યોજન જેટલી લાંબી છે. એ રીતે ખંડપ્રપાત ગુફામાં પણ સમજવું. ‘તેઓ ગંગા અને સિંધુમાં મળે છે”- અર્થાત્ ખંડપ્રપાત ગુફામાં જે ઉન્મ...જલાનિમગ્નજલા નદીઓ છે, તેઓ ગંગામાં મળે છે અને તિમિશ્રગુફામાં જે ઉન્મગ્નજલા-નિમગ્નજલા નદીઓ છે, તેઓ સિંધુમાં મળે છે.
અહીં આ રીતે ભાવના છે - તિમિશ્રગુફામાં દક્ષિણ દ્વારમાં દરવાજાની પાછળ રહેલા ચાર યોજન લાંબા તોડકથી ૧૭ યોજન જઈને, ત્યાં ત્રણ યોજનના વિસ્તારવાળી, બાર યોજન લાંબી, પૂર્વની ભીંતથી નીકળેલી એવી ઉન્મજ્ઞા નદી છે. જે પશ્ચિમની ભીંતને
