________________
ઋવિશેષશતમ્ - महोपलवत्, 'तएणंति' ततस्ते निपतन्तो देशं पृथिव्याश्चलेयुरिति, पृथिवीदेशश्चलेदिति ।१ । 'महोरगो' व्यन्तरविशेषः, 'महिडिए' परिवारादिना यावत् करणात् ‘महज्जुइए' शरीरादिदीप्त्या, महाबले प्राणतो, महाणुभावे वैक्रियादिकरणतः, महेसक्खे महेश इत्याख्या यस्येति, उन्मग्ननिमग्निकामुत्पतनिपतनां कुतोऽपि दादेः कारणात् कुर्वन् देशं पृथिव्याश्चालयेदिति ।२ । नागकुमाराणां च सुवर्णकुमारभवनपतिविशेषाणां, परस्परं सङ्ग्रामे प्रवर्त्तमाने जायमाने सति, 'देशति' देशश्चलेदिति, 'इच्चेतेहिंति' निगमनमिति ।३ । पृथिव्या देशस्य चलनमुक्तम्, अधुना समस्तायास्तदाहतिहिं, इत्यादि स्पष्टं किन्तु केवलेव केवलकल्पा ईषदूनता चेह न विवक्षितेत्यत: परिपूर्णेत्यर्थः, परिपूर्णप्राया चेति, पृथिवी भूः ‘अहेत्ति'
-વિશેષોપનિષદ્ પર જોરથી આવી પડે. જેમ યત્રથી છોડેલો મોટો પત્થર હોય તેમ ઘરતીના ભાગ પર તે મોટા પુગલો પડે. અને તેઓ પડવાની સાથે પૃથ્વીના દેશને ચલાયમાન કરે. પૃથ્વીનો દેશ ચલાયમાન થાય એવો આશય છે. ll૧TI.
મહોરગ એટલે વ્યંતરવિશષ. પરિવાર વગેરેથી મહદ્ધિક હોય, ચાવતું શરીર વગેરેની દીતિથી મોટી યુતિવાળા હોય, પ્રાણશક્તિથી મોટા બળવાળા હોય, વૈક્રિય વગેરે લબ્ધિથી મહાપ્રભાવશાળી હોય, મહેશ એવું જેનું નામ છે. તે ઉંચે જવું, નીચે પડવું વગેરે કોઈ પણ દર્પ વગેરેના કારણથી કરે ત્યારે પૃથ્વીના દેશને ચલાયમાન કરે.llરા
નાગકુમાર અને સુવર્ણકુમાર, કે જેઓ ભવનપતિ વિશેષ છે, તેમનો પરસ્પર સંગ્રામ થાય ત્યારે પૃથ્વીનો અંશ ચલાયમાન થાય છે.
આ ત્રણ સ્થાનોથી પૃથ્વીનો દેશ ચલાયમાન થાય છે, એવું નિગમન છે. IIBILL
પૃથ્વીના અંશનું ચલન કહ્યું, હવે સમસ્ત પૃથ્વીનું ચલન કહે છે. ત્રણ વગેરે સ્પષ્ટ છે. કેવલ = કેવલક. અહીં થોડું પણ
-વિશેષોનિ* अधो घनवातस्तथाविधपरिणामो वातविशेषो गुप्येत्, व्याकुलो भवेत् क्षुभ्येत् इत्यर्थः। ततः सङ्गुप्तः सन् घनोदधिं तथाविधपरिणाम जलसमूहलक्षणं 'एजयेत्' कम्पयेत् । 'तएणंति' ततोऽनन्तरं स घनोदधिरेजितः कम्पितः सन् केवलकल्पां पृथिवीं चलयेत्, सा च चलेदिति ।। देवो वा ऋद्धिं परिवारादिरूपां, द्युतिं शरीरादेर्यशः, पराक्रमकृताख्याति बलं शारीरं, वीर्यं जीवप्रभवं, पुरुषकारं साभिमानव्यवसायं, निष्पन्नफलं तदेवं पराक्रममिति। बलवीर्याधुपदर्शनं हि पृथिव्यादिचलनं विना न भवतीति । तद्दर्शयंस्तां चालयेदिति । देवाश्च वैमानिका असुरा भवनपतयस्तेषां भवप्रत्ययं वरं भवति । अभिधीयते च श्रीभगवत्याम्- 'किंपत्तिएणं भंते ! असुरकुमारा देवा सोहम्मकणं गया य गमिस्संति य, गोयमा ! तेसि णं देवाणं भवपच्चइए वेराणुबंधित्ति' ततश्च सङ्ग्रामः
-વિશેષોપનિષ ઓછાપણું વિવક્ષિત નથી. માટે તે પરિપૂર્ણ છે, અને પરિપૂર્ણપ્રાયઃ છે. પૃથ્વીમાં નીચે તથાવિધ પરિણામવાળો વાતવિશેષ = ઘનવાત વ્યાકુળ થાય, એટલે કે ક્ષોભાયમાન થાય. તેનાથી તે તથાવિધપરિણામવાળા જલસમૂહ = ઘનોદધિને કંપિત કરી દે. પછી કંપિત થયેલો તે ઘનોદધિ સંપૂર્ણ પૃથ્વીને ચલાયમાન કરે. III
પરિવાર વગેરેરૂ૫ ઋદ્ધિ, શરીરાદિનું તેજ, પરાક્રમકૃત ખ્યાતિ, બળ-શારીરિક, વીર્ય-જીવથી થયેલ, અભિમાન સાથેનો વ્યવસાય એટલે પુરુષાર્થ. તે પુરુષાર્થનું ફળ એટલે પરાક્રમ. પોતાની ઋદ્ધિ વગેરેને બતાવવા માટે દેવ પૃથ્વીને કંપાયમાન કરે. કારણ કે પૃથ્વી વગેરેના ચલન વિના બલ-વીર્ય વગેરેને બતાવી ન શકાય. માટે તેને બતાવતા પૃથ્વીને કંપાયમાન કરે.
દેવો એટલે વૈમાનિકો અને અસુરો એટલે ભવનપતિઓ. તેમનું ભવપ્રત્યયિક વેર હોય છે. ભગવતીસૂત્રમાં કહ્યું છે – ‘ભગવંત ! અસુરકુમાર દેવો સૌધર્મ દેવલોકમાં શા માટે ગયાં છે ? અને જશે ?
