________________
વિશેષશતમ્ - मनसा पृष्टस्य सतो मनसैव देशनात् । ते हि भगवत्प्रयुक्तानि मनोद्रव्याणि मनःपर्यायज्ञानेन, अवधिज्ञानेन वा पश्यन्ति । दृष्ट्वा च ते विवक्षितवस्त्वालोचनाकारान्यथानुपपत्त्या लोकस्वरूपादिकं बाह्यमर्थं पृष्टम् अवगच्छन्तिइति। बृहत्सङ्ग्रहणीवृत्ती श्रीमलयगिरिणाऽपि प्रोचे। तथाहि
“आरण-अच्चुआओ गमणा-ऽऽगमणं तु देव-देवीणं । तत्तो परं तु नियमा उभएसु नत्थि तं कहवि।।"
व्याख्या- गमना-5ऽगमनप्रतिषेधः, तत्रत्यानां तु इहाऽऽगमने प्रयोजनाभावात् । ते हि जिनजन्ममहिमादिषु अपि नाऽत्र आगच्छन्ति । किन्तु स्थानस्थिता एव भक्तिमातन्वते, संशयविषयं च स्थानस्थिताः पृच्छन्ति पृष्टं चार्थं भगवता व्याकृतमवधिज्ञानतो भगवत्प्रयुक्तानि मनोद्रव्याणि साक्षाद् एव अवेत्य तदाकारान्यथानुपपत्त्या परिभावयन्ति । न चान्यत् प्रयोजनान्तरम् अस्ति, ततस्तेषाम् इहागमनाऽसम्भवः । पुनः
-વિશેષોપનિષ મનથી જ જવાબ આપે છે. તેઓ ભગવંતે પ્રયોજેલા મનોદ્રવ્યોને મન:પર્યાયજ્ઞાનથી કે અવધિજ્ઞાનથી જોવે છે અને તેને જોઈને વિવક્ષિત વસ્તુની વિચારણાના આકારની અન્યથાનુપમતિથી લોકસ્વરૂપ વગેરે જે બાહ્ય અર્થ તેમણે પૂછયો હોય તેને સમજી જાય છે.
બૃહસંગ્રહણીની વૃત્તિમાં શ્રીમલયગિરિસૂરિએ પણ કહ્યું છે કે - દેવ-દેવીઓનું ગમનાગમન આરણ-અય્યત સુધી હોય છે, તેનાથી ઉપર તો નિયમથી બંનેનું ગમનાગમન કોઈ રીતે પણ હોતું નથી. વ્યાખ્યા – ગમનાગમનનો પ્રતિષેધ એટલા માટે કર્યો છે કે ત્યાંના દેવોને અહીં આવવાનું પ્રયોજન નથી. તેઓ જિનજન્મ વગેરેના અવસરે પણ અહીં આવતા નથી. પણ પોતાના સ્થાનમાં રહીને જ ભક્તિ કરે છે. પોતાને જેનો સંશય હોય, તેને પોતાના સ્થાનમાં રહીને જ પૂછે છે. જે પૂછે તેનો ભગવાન મનથી જવાબ આપે. તે દેવો અવધિજ્ઞાનથી ભગવાનના મનોદ્રવ્યોને સાક્ષાત જ
११४
- વિશેષીનિષ88 श्रीप्रशमरतिवृत्ती, तथाहि- 'अथ मनोयोग: केवलिनः कुतः ? इति । उच्यते, यदि नाम अनुत्तरामरो मनसा तत्रस्थ एव पृच्छेत्, अन्यो वा देवो मनुष्यो वा, ततो भगवान् मनोद्रव्याणि आदाय मनःपर्याप्तिकरणेन तत्प्रश्नव्याकरणं करोति इति केवलिनो मनस: प्रयोजनम् इति વિવાર:I૪૮ાાં
ननु- सौधर्मे-शान-सनत्कुमार-माहेन्द्र-ब्रह्म-लान्तक-शुक्र-सहस्रारदेवाः सौधर्मे-शानदेवीभिः समं काय-स्पर्श-रूप-शब्दविषयः परस्परं साभिलाषा विज्ञातान्योन्यमैथुनभावाः कायादिप्रवीचाराद् विषयसुखमनुभवन्ति, तत् सङ्गतिमङ्गति । परम् आनतकल्पादिस्थैर्मनाप्रविचारकैर्देवैः मनःपरिणामे कृते सौधर्मेशानदेव्योऽपि तदर्थमुच्चावचांसि मनांसि सम्प्रधारयन्त्यस्तिष्ठन्ति ।
-વિશેષોપનિષદ્ર જાણીને તે આકારની અન્યથા અનુપપત્તિથી સમજી જાય છે. (અર્થાત્ ભગવાને મારા પ્રશ્નોના જવાબરૂપે આવો જ વિચાર કર્યો હોવો જોઈએ, એના વિના ભગવાનના મનોદ્રવ્યોનો આવા પ્રકારનો આકાર ન ઘટે, આ રીતે તેઓ પોતાના પ્રશ્નનો ઉત્તર જાણી લે છે.)
આ સિવાય તે દેવોને બીજું પ્રયોજન હોતું નથી. તેથી તેઓ અહીં આવે એ સંભવિત નથી.
વળી શ્રી પ્રશમરતિવૃત્તિમાં કહ્યું છે - કેવળીને મનોયોગ ક્યાંથી ? તે કહેવાય છે - જો અનુત્તરદેવ ત્યાં જ (અનુત્તર દેવલોકમાં) રહીને મનથી પૂછે, અન્ય દેવ કે મનુષ્ય પૂછે તો ભગવાન મનોદ્રવ્યોનું ગ્રહણ કરીને મન:પર્યાપ્તિ કરવા દ્વારા તે પ્રશ્નનો જવાબ આપે છે, આ રીતે કેવલીને મનનું પ્રયોજન હોય છે, એ વિચાર કહ્યો. II૪૮
(૪૯) પ્રશ્ન :- સૌધર્મ, ઈશાન, સનકુમાર, માહેન્દ્ર, બ્રહ્મ, લાંતક, શુક્ર અને સહસ્ત્રારના દેવોને સૌધર્મ-ઈશાનની દેવીઓ સાથે કાય-સાર્શ-રૂપ અને શબ્દરૂપી વિષયોથી પરસ્પર અભિલાષ થાય છે. પરસ્પરનો મૈથુનભાવ જાણે છે અને કાય વગેરેના પ્રવીચાર દ્વારા
