________________
ઋવિરોષશતમ્ -
“डहरा बुहा य पासह गब्भत्था वि चयंति माणवा। सेणो जहा वट्टयं हरे एवं आऊक्खयंमि तुट्टइ।।१।।"
व्याख्या- 'डहरा' बाला एव केचन जीवितं त्यजन्ति, तथा वृद्धाश्च गर्भस्था अपि, एतत् पश्यत यूयम्, के ते 'मानवा' मनुष्यास्तेषाम् एव उपदेशदानार्हत्वात्, मानवग्रहणं बबपायत्वाद् आयुषः सर्वासु अपि अवस्थासु । प्राणी प्राणान् संत्यजति इत्युक्तं भवति, तथाहित्रिपल्योपमायुष्कस्याऽपि पर्याप्त्यनन्तरम् अन्तर्मुहूर्तेन एव कस्यचिन् मृत्युरुपतिष्ठतीति, अपि च
“गर्भस्थं जायमानं शयनतलगतं मातुरुत्सङ्गसंस्थं। बालं वृद्धं युवानं परिणतवयसं निस्वमाढ्यं खलाय॑म् ।।
–વિશેષોપનિષદ્ર હોય છે, એ બતાવતા કહે છે - જુઓ, નાના, મોટા અને ગર્ભસ્થ મનુષ્યો પણ ચ્યવે છે. જેમ બાજ પક્ષી તેતરને હરી જાય એમ આયુષ્યનો ક્ષય થતા જીવિત તૂટી જાય છે.
વ્યાખ્યા :- કેટલાક જીવો બાળપણમાં જ મૃત્યુ પામે છે, કેટલાક વૃદ્ધપણે અને કેટલાક તો ગર્ભાવસ્થામાં જ મૃત્યુ પામે છે. એ તમે જુઓ. કોણ ? મનુષ્યો. મનુષ્યોની વાત એટલા માટે કરી કે તેઓ જ પ્રસ્તુત ઉપદેશ આપવા માટે યોગ્ય છે. વળી, માનવનું આયુષ્ય અનેક આપત્તિઓવાળું હોવાથી પણ ‘માનવ'નું ગ્રહણ કર્યું છે.
આશય એ છે કે સર્વ અવસ્થાઓમાં પ્રાણી પ્રાણ માત્ર છોડી દે છે. જેનું આયુષ્ય ત્રણ પલ્યોપમ હોય, તે પણ કોઈક જીવ પર્યાપ્તિ પૂર્ણ થયા બાદ, અંતર્મુહૂર્તમાં જ મૃત્યુ પામે છે. વળી - ગર્ભસ્થ હોય, જમ પામતો હોય, શયનતલમાં હોય, માતાના ખોળામાં હોય, બાળ-વૃદ્ધયુવાન હોય કે પાકટ વયની વ્યક્તિ હોય, ગરીબ હોય કે શ્રીમંત હોય, દુર્જન હોય કે સજ્જન હોય, ઝાડની ટોચે હોય કે પર્વતના શિખરે હોય, આકાશમાં હોય કે રસ્તામાં હોય, પાણીમાં
४२
વિરોઘરાત મe वृक्षाने शैलशृङ्गे नभसि पथि जले पञ्जरे कोटरे वा। पाताले वा प्रविष्टं हरति च सततं दुर्निवार्यः कृतान्तः।।१।।"
अत्रैव दृष्टान्तम् आह, यथा श्येन:-पक्षिविशेषो वर्तक-तित्तिरजातीय हरेत्- व्यापादयेद्, एवं प्राणिनः प्राणान् मृत्युरपहरेत्- उपक्रमकारणमायुष्कम् उपकामेद्, तदभावे च आयुषः क्षये तुट्यति- व्यवच्छिद्यते जीवानां जीवितम् इति, पुनः श्रीआचाराङ्गे लोकविजयाध्ययने प्रथमोद्देशके सूत्रवृत्ती
“अप्पं च खलु आउयं इह एकेसिं माणवाणं।"
वृत्तिः- अल्पं स्तोकम्, चशब्दोऽधिकवचनः खलुः अवधारणे आयुरिति भवस्थितिहेतवः कर्मपुद्गलाः, इहेति संसारे, मनुष्यभवे च एकेषाञ्चिद् मानवानां मनुजानाम् इति पदार्थः, वाक्यार्थस्तु- इह अस्मिन् संसारे केषाञ्चिन्मनुजानां क्षुल्लकभवोपलक्षितान्तर्मुहूर्त्तमात्रम्
-વિશેષોપનિષહોય કે પાંજરામાં હોય, ગુફામાં હોય કે પાતાળમાં હોય, યમરાજનું નિવારણ કરવું શક્ય નથી. એ તો એ બધા જીવોને સતત હરી લે છે.
અહીં દષ્ટાન્ત કહે છે. જેમ બાજ પક્ષી તેતરની જાતના પક્ષીને હરી લે, એમ મૃત્યુ જીવના પ્રાણોને હરી લે છે. રોગ, શસ્ત્ર વગેરે ઉપક્રમના કારણો આયુષ્યનો ઉપક્રમ કરે છે. એવા કારણોનો યોગ ન થાય, તો ય આયુષ્ય ખૂટી જાય એટલે જીવોના જીવિતનો વ્યવચ્છેદ થાય છે. શ્રીઆચારાંગસૂત્રમાં ‘લોકવિજય” નામના અધ્યયનમાં પ્રથમ ઉદ્દેસામાં આ પ્રમાણે સૂત્ર અને વૃત્તિ છે –
અહીં અમુક માનવોનું આયુષ્ય અલા હોય છે.
વૃત્તિ :- અલ્પ એટલે થોડું, ‘ય’ શબ્દ અધિક અર્થમાં છે. તેથી અત્યંત થોડું એવો અર્થ થશે. ‘ખલુ’ - અવધારણ (જકાર) અર્થમાં છે. આયુષ્ય એટલે ભવસ્થિતિના હેતુ એવા કર્મપુદ્ગલો. અહીં =
