________________
વિવશતમ્ -
નનુંपासत्थाइ वंदमाणस्स नेव कित्ती न निज्जरा होइ। जायइ कायकिलेसो बंधो कम्मस्स आणाए।।१।।
इत्यादि अनेकदोषप्रतिपादनात् पार्श्वस्थादयोऽत्र सर्वथाऽवन्दनीया एव, किम्वा कथञ्चिद् वन्दनीया अपि? उच्यते, पार्श्वस्थो द्वेधा सर्वतो १ देशतश्चेति २। भेदद्वयभणनात् देशतः पार्श्वस्थे सातिचारचारित्रसत्ता सम्भाव्यते, सत्यां च सातिचारचारित्रसत्तायां बलादपि वन्दनीयत्वम् आपतितम्, यदुक्तं श्रीप्रवचनसारोद्धारबृहद्वृत्तौ द्वितीयद्वारे वन्दनाधिकारे पार्श्वस्थादिपञ्चकव्याख्यानानन्तरम्, तथाहि- अत्र च पार्श्वस्थं सर्वथा एव अचरित्रिणं केचिन् मन्यन्ते, तन्न युक्तियुक्तं प्रतिभासते सहृदयानाम्, यतो यदि एकान्तेनैव पार्श्वस्थोऽचरित्री भवेत् तर्हि सर्वतो देशतश्च
-વિશેષોપનિષ (૨૩) પ્રસ્ત :- જે પાર્થસ્થ વગેરેને વંદન કરે છે, તેમની કીર્તિ પણ નથી થતી, અને નિર્જરા પણ નથી થતી. માત્ર કાયક્લેશ અને કર્મબંધ થાય છે. કારણ કે તેવી પ્રભુની વાણી છે.
ઈત્યાદિ અનેક દોષોનું પ્રતિપાદન શાસ્ત્રોમાં કર્યું છે. તેથી પાર્ચર્થો સર્વથા અવંદનીય જ છે ? કે પછી કોઈ રીતે વંદનીય પણ છે ?
ઉત્તર :- પાર્થસ્થો બે પ્રકારે છે. (૧) સર્વથી (૨) દેશથી. આ રીતે બે ભેદો કહ્યા હોવાથી દેશથી પાર્શ્વસ્થ હોય તેને સાતિચાર ચારિત્ર હોય તેવું સંભવે છે. અને જો સાતિચાર પણ ચારિત્ર હોય, તો વંદનીયપણું માનવું જ પડશે. કારણ કે પ્રવચનસારોદ્ધારબૃહદ્ધતિમાં દ્વિતીય દ્વારમાં વંદન અધિકારમાં પાર્શ્વસ્થ વગેરે પંચકની વ્યાખ્યા પછી આ મુજબ કહ્યું છે – કેટલાક એમ માને છે કે પાર્શ્વસ્થ સર્વથા અચારિત્રી જ છે. પણ એ વાત વિદ્વાનોને યુક્તિયુક્ત લાગતી નથી. કારણ કે જો પાર્થસ્થ એકાંતે અચારિત્રી જ હોય, તો દેશથી અને
–વિશેષશતમ્ 8 पार्श्वस्थ इति विकल्पद्वयकल्पनम् असङ्गतं स्यात्, चारित्राभावस्य उभयत्रापि तुल्यत्वात्, तस्माद् अस्मादेव भेदद्वयकल्पनात् ज्ञायते सातिचारचारित्रसत्ता अपि पार्श्वस्थस्य, न चेदं स्वयं स्वमनीषिकयोच्यते, यतो निशीथचूर्णावपि एवं दृश्यते “पासत्थो अत्थइ सुत्तपोरिसिं अत्थपोरिसिं वा न करेइ दंसणाइयारेसु वट्टइ, चारित्तेण च वट्टइ अइआरे न वज्जइ एवं सत्थो अत्थइ पासत्थो त्ति” अनेन ग्रन्थेन सर्वथा अस्य पार्श्वस्थस्य न चारित्राभावोऽवसीयते, किन्तु सबलितचारित्रयुक्ततापीति, पुनः श्रीआवश्यकटिप्पनके, तथाहि- न चैवं पार्श्वस्थादीन् वन्दमानस्य दोषोऽनुज्ञातः संयमव्ययादयो दोषाः प्रसज्ज्यन्ते, सत्यं किन्तु संयमव्ययात् तदा यो यथा गरीयान् भवति तथा यतितव्यम्,
–વિશેષોપનિષદ્ સર્વથી પાર્શ્વસ્થ એવી બે વિકલ્પોની કલ્પના અસંગત થાય. કારણ કે ચારિત્રનો અભાવ તો બંનેમાં તુલ્ય જ છે. તેથી એ બે ભેદ કહ્યા તેનાથી જ જણાય છે કે પાર્થસ્થને સાતિયાર ચારિત્ર હોય છે. આ અમે સ્વમતિથી નથી કહેતા, કારણ કે નિશીથચૂર્ણિમાં પણ એવું દેખાય છે - પ્રકર્ષથી સ્વસ્થપણે (નિરાંતે) બેઠો રહે, સૂરપોરિસી કે અર્થપોરિસી ન કરે, દર્શનાતિચારોમાં વર્ત, ચારિત્રમાં વર્તે, અતિચારોનું વર્જન ન કરે. આ રીતે સ્વસ્થ રહે, તે પ્રાસ્વસ્થ.
આ ગ્રંથથી જણાય છે કે પાર્થસ્થને સર્વથા ચાસ્ત્રિનો અભાવ નથી હોતો. પણ સાતિચાર ચારિત્ર પણ હોય છે.
વળી આવશ્યકટિપ્પણમાં પણ કહ્યું છે કે – એ રીતે પાર્શ્વસ્થ વગેરેને વંદન કરે તેને દોષની અનુજ્ઞા, સંયમહાનિ વગેરે નુકશાનો થાય (એવી આપત્તિ નહીં આવે ?) તમારી વાત સાચી છે. પણ સંયમવ્યય (ના દોષથી ?) જે જેવી રીતે મોટો (દોષ ?) હોય, તે મુજબ (તેના પરિવાર માટે) યત્ન કરવો.
વળી તેમાં જ કહ્યું છે કે – જે તદ્દન ગુણહીન હોય, તેમને
