________________
विशेषशतकम्
एयं पोत्थयपणगं वक्खाणमिणं भवे तस्स ।। ६३ ।। बाहल्लपुहुत्तेहिं १ गंडी पोत्थो उ तुल्लगो दीहो २ । कच्छवी अंते तणुओ, मज्झे पिहुलो मुणेयव्वो ३ । । ६४ ।। चउअंगुल दीहो वा, वट्टागिइमुठ्ठिपुत्थगो अहवा । चउरंगुलदीहो च्चिय, चउरंसो होइ विन्नेओ । । ६५ ।। संपुडगो दुगमाई, फलया वोच्छं च्छिवाडिमित्ता हो । तणुपत्तूस्सियरूवो, होइ छिवाडिं बुहा बिंति । । ६६ ।। दीहो वा हस्सो वा जो पिहुलो होइ अप्पबाहुल्लो । तं मुणियसमयसारा छिवाडिपुत्थं भणन्तीह । । ६७ ।।" व्याख्या - इदानीं 'पुत्थगपंचगंति' अशीतितमद्वारमाह- 'गंडीगाहा' गण्डिका पुस्तकं १ कच्छपी पुस्तकं २ मुष्टिपुस्तकं ३ सम्पुडफलकपुस्तकं ४ छेदपाटीपुस्तकं ५ च एतत् पुस्तकपञ्चकं ज्ञातव्यमिति शेषः, तस्य च पुस्तकपञ्चकस्य इदं वक्ष्यमाणं व्याख्यानं भवेदिति । । ६३ ।। तदेवाह'बाहल्लेति' गाथाचतुष्टयम्, 'बाहल्यं' पिण्डः 'पृथुत्वं' विस्तारस्ताभ्यां तुल्यः समानः चतुरस्रो दीर्घश्च गण्डीपुस्तको ज्ञेयः १ तथा कच्छपी पुस्तका उभयोः पार्श्वयोन्ते पर्यन्तभागे तनुकः सूक्ष्मः, मध्यभागे च पृथुलो विस्तृतो अल्पबाहुल्यो ज्ञातव्यः । । ६४ ।। तथा चतुरङ्गुलोऽङ्गुल- विशेषोपनिष६
८७
खा भुलन ह्युं छे - (१) गंडिडा पुस्तक ( २ ) अच्छपी पुस्तक (3) मुष्टि पुस्तक (४) संपुटलपुस्तक ( प ) छेपाटी पुस्त. मा पांय પુસ્તક પંચક સમજવું. એ પુસ્તકપંચકની વ્યાખ્યા આ મુજબ સમજવી
(૧) જેની જાડાઈ અને પહોળાઈ સરખી હોય, તેવું ચોરસ અને લાંબુ ગંડી પુસ્તક સમજવું. (૨) જે બંને છેડે પતલું હોય અને વચ્ચેના ભાગે વિસ્તૃત હોય, ઓછું જાડું હોય, તે કચ્છપી પુસ્તક સમજવું. (૩) તથા ચાર અંગુલ પ્રમાણ, લાંબુ કે પહોળું વર્તુળાકાર
विशेषशतकम्
चतुष्टयप्रमाणः, प्राकृतत्वात्सेर्लोपः, दीर्घो वा आयतो वृत्ताकृतिर्वर्तुलाकारो मुष्टिपुस्तकः । अथवा चतुरङ्गुलदीर्घ एव अङ्गुलचतुष्कायाम एव, चतुरस्र चतुष्कोणो मुष्टिपुस्तको भवतीति विज्ञेयः । । ६५ ।। तथा सम्पुटफलकपुस्तको, यत्र द्वयादीनि फलकानि भवन्ति वणिग्जनस्य उद्धार निरक्षेपाद्याधारः, सम्पुटकाख्यः, उपकरणविशेष इति भावः, इदानीं वक्ष्येच्छेदपाटीपुस्तकं यथा - तनुभिः स्तोकैः पत्रैरुच्छ्रितरूपः किञ्चिदुन्नतो भवति, छेदपाटीपुस्तक इति बुधा ब्रुवते, लक्षणान्तरमाहदीर्घो वा महान्, ह्रस्वो वा लघुः यः पृथुलो विस्तृतोऽल्पबाहुल्यश्च स्वल्पपिण्डो भवति । तं ज्ञातसमयसाराश्छेदपाटीपुस्तकं भणन्ति, इह शासने, न चैतत् स्वमनीषिकया व्याख्यायते यदुक्तं निशीथचूर्णीदीहो बाहल्ल “पुहत्तेण तुल्लो चतुरंसो गंडीपुत्थगो, अंते तणुओ मज्जे पिहुलो अप्पबाहुल्लो कच्छपी चउरंगुलो दीहो वा बट्टागिई मुट्ठी पुत्थगो, अहवा चउरंगुल दीहो चउरंसो मुट्ठिपुत्थगो दुगाइफलगा
-विशेषोपनिष६
८८
હોય, એ મુષ્ટિપુસ્તક છે. અથવા જે ચાર આંગળ લાંબુ અને ચાર આંગળ પહોળુ હોય, ચોરસ હોય તે મુષ્ટિપુસ્તક છે, એમ સમજવું. (૪) તથા સંપુટફલક પુસ્તક- જેમાં બે-ત્રણ વગેરે ફલકો હોય. જેને વેપારીઓ ઉઘાર, થાપણ વગેરે લખવામાં ઉપયોગમાં લે છે. તે સંપુટ નામનું ઉપકરણવિશેષ છે. (૫) હવે છેદપાટી પુસ્તક કહે છે - જેમાં પાના થોડા હોય, થોડું ઉન્નત હોય તે છેદપાટી પુસ્તક છે, એમ વિદ્વાનો કહે છે. બીજું લક્ષણ કહે છે – લાંબુ કે ટૂંકુ જે પહોળુ અને ઓછું જાડુ અલ્પપિંડરૂપ હોય તે છેદપાટી પુસ્તક છે. એમ જિનશાસનમાં સિદ્ધાન્તના સારને જાણનારાઓ કહે છે. આ વ્યાખ્યા સ્વમતિથી નથી કરતા. કારણ કે નિશીથચૂર્ણિમાં કહ્યું છે (उपरोडतानुसारे समन्वं.)
-
