________________
વિશેષશત –
- ૪રૂ अल्पं स्तोकम् आयुर्भवति, चशब्दाद् उत्तरोत्तरसमयादिवृद्ध्या पल्योपमत्रयावसानेऽप्यायुषि, खलु शब्दस्य अवधारणार्थत्वात् संयमजीवितम् अल्पम् एवेति, तथाहि- अन्तर्मुहूर्ताद् आरभ्य देशोनपूर्वकोटिं यावत् संयमायुष्कं तच्च अल्पम् एवेति। अथवा त्रिपल्योपमायुरल्पम् एव यतस्तदन्तर्मुहूर्त्तम् अपहाय सर्वम् अपवर्त्तते। उक्तं च
“अद्धा जोगुक्कोसे बंधित्ता भोगभूमिएसु लहुं । सव्वप्पजीवियं वज्जयित्तुं उव्वट्टिया दोण्हं ।।"
अस्यायम् अर्थ:- उत्कृष्टयोगे बन्धाऽध्यवसायस्थाने, आयुषो यो बन्धकालो अद्धा उत्कृष्ट एव, तं बद्ध्वा, क्व ? भोगभूमिषु देवकुर्वादिषु, तस्य क्षिप्रम् एव सर्वाल्पम् आयुर्वर्जयित्वा द्वयोः तिर्यग्मनुष्ययोरपतिकापवर्त्तनं भवत्येव, एतच्च अपर्याप्तकान्तर्मुहूर्त्तकान्तं द्रष्टव्यम्,
–વિશેષોપનિષદ્ સંસારમાં. મનુષ્યભવમાં અમુક મનુષ્યોનું એવો અહીં પદાર્થ છે. વાક્યાર્થ આ પ્રમાણે છે - આ સંસારમાં કેટલાક મનુષ્યોનું આયુષ્ય ક્ષુલ્લકભવથી ઉપલક્ષિત એવું અંતર્મુહૂર્તમાઝ અલા હોય છે. ચશબ્દથી ઉત્તરોત્તર એક સમય વગેરેની વૃદ્ધિથી ત્રણ પલ્યોપમનું પણ આયુષ્ય હોય, પણ સંયમ જીવિત અલા જ હોય છે. અંતર્મુહર્તથી માંડીને દેશોન પૂર્વકોટિ સુધી સંયમાયુષ્ક હોઈ શકે = ચારિત્રજીવન વધુમાં વધુ દેશોનપૂર્વકોટિ જ હોઈ શકે, અને તે તો અલભ જ છે.
અથવા તો ત્રણ પલ્યોપમનું આયુષ્ય પણ અલા જ છે. કારણ કે તે અંતર્મુહૂર્ત છોડીને આખું અપવર્તના પામે છે. કહ્યું પણ છે –
ઉત્કૃષ્ટયોગ એટલે કે બંધના અધ્યવસાયસ્થાનમાં આયુષ્યનો જે ઉત્કૃષ્ટ બંઘકાળ હોય તેને બાંધીને, ક્યાં ? દેવકુરુ-ઉત્તરકુરુ વગેરે ભોગભૂમિમાં તેનું તરત જ સર્વાલ્પ આયુષ્ય છોડીને બંનેમાં એટલે કે તિર્યચ-મનુષ્યમાં અપવર્તન થાય જ છે. અપર્યાપ્તાવસ્થાનું જે અંતર્મુહૂર્ત હોય ત્યાં સુધી એ અપવર્તન સમજવું. ત્યાર બાદ
વિશેષશતમ્ * तत ऊर्ध्वम् अनपवर्त्तनम् एवेति, सामान्येन च आयुः सोपक्रमायुषां सोपक्रमम्, निरुपक्रमायुषां निरुपक्रमम्, यदा हि असुमान् स्वायुषस्त्रिभागे त्रिभागत्रिभागे जघन्येन एकेन द्वाभ्यां चोत्कृष्टः सप्तभिरष्टभिर्वा वर्षे अन्तर्मुहूर्त्तप्रमाणेन कालेन आत्मप्रदेशरचनानाडिकान्तर्वतिन आयुष्ककर्मवर्गणापुद्गलान् प्रयत्नविशेषेण विधत्ते तदा निरुपक्रमायुर्भवति, अन्यदा तु सोपक्रमायुष्क इत्युपक्रमणं कारणैर्भवति, तानि चामूनि “दंडकससत्थरज्जू” एवं सहस्रत्रयप्रमाणेन नवतत्त्वबालावबोधेऽपि, तथाहितत्रापि साते आठे आकर्षे जं पुग्गलग्गहणुतेह तणाउ अनुभाग अतिदृढते आयु 'अपवर्त्तादि नही एह कारणि निरुपक्रमु कहीजइ सेषु सोपक्रमु तथा आठे कर्मशिथिलबन्धबान्ध्यां द्रव्यक्षेत्रादिकरी अपवर्त्ताइ शीघ्रभोगवायइ छूटई इत्यर्थः, यथा यद्यपि एके रहइ एकसागरमान
–વિશેષોપનિષદ્ - અનપવર્તન જ હોય છે. સોપકમઆયુષ્યવાળા જીવોનું આયુષ્ય સામાન્યથી સોપક્રમ હોય છે. અને નિરુપક્રમ આયુષ્યવાળા જીવોનું આયુષ્ય નિરુપક્રમ હોય છે. જ્યારે જીવ પોતાના આયુષ્યનો ત્રીજો ભાગ બાકી રહે ત્યારે, અથવા તો ત્રીજા ભાગનો પણ ત્રીજો ભાગ બાકી રહે ત્યારે, જઘન્યથી એક કે બે વર્ષે, ઉત્કૃષ્ટથી સાત કે આઠ વર્ષે અંતર્મુહૂર્તમાણકાળથી આત્મપ્રદેશરચનાની નાડીમાં વર્તતા આયુષ્યકર્મવર્ગણાના પુદ્ગલોને પ્રયત્નવિશેષથી કરે ત્યારે નિરુપકમ આયુષ્ય થાય છે. અશ્વદા તો સોપક્રમ આયુષ્ય થાય છે. માટે ઉપક્રમકારણોથી આયુષ્યનો ઉપક્રમ થાય છે. તે આ પ્રમાણે છે- દંડક, શસ્ત્ર, દોરડું એમ ત્રણ હજાર પ્રમાણ છે, જે નવતત્વબાલાવબોધમાં પણ કહ્યું છે. તેમાં પણ – સાત-આઠ આકર્ષે જે પુદ્ગલ ગ્રહણ કરે, તેમાં આયુષ્યનો રસ અતિ દેટ થાય છે. તેમાં અપવર્તના થઈ શકતી નથી. તેથી તેને નિરુપક્રમ કહેવાય છે. તે સિવાયનું સોપક્રમ કહેવાય. આઠે કર્મ શિથિલ બંધથી બાંધ્યા હોય, તે દ્રવ્ય, ક્ષેત્રરૂપી ઉપક્રમના
