________________
વિશેષરશતમ્ -
ननु-“सिरसा मणसा मत्थएण वंदामि” इत्यत्र सिरसा इत्युक्त्वा मत्थएणेति कथने पुनरुक्तदोषः प्रादुर्भवन्नस्ति। 'उच्यते' नैवम्, यतो “मत्थएणवंदामि” इति समयप्रसिद्धम् अव्युत्पन्नं नमस्कारवचनम् अस्ति, ततो न पुनरुक्तदोषः, यदुक्तं पाक्षिकक्षामणावचूर्णी, तथाहि “सिरसा मणसा" इति व्यक्तम्, च: समुच्चये इह द्रष्टव्यः “मत्थएण वंदामि” इति नमस्कारवचनम् अव्युत्पन्नं समयप्रसिद्धम् । अतः “सिरसेति" अभिधाय अपि यन्मस्तकेनेत्युक्तं तद् अदुष्टम् एव, यथा एतेषां बलीवर्दानाम् एष गोस्वामी इति गोस्वामिशब्दस्य स्वामिप-यतया रूढिः, इति सिरसा मणसा मत्थएण वंदामि, इत्यस्यार्थः श्रीतिलकाचार्यकृताऽऽवश्यकवृत्तावपि एवमेव बोध्यम्, तथाहि- मस्तकेन वन्दे इति
વિશેષોપનિષદ્ (૧૩) પ્રશ્ન :- “સિરસા મણસા મથએણ વંદામિ’ આ પાઠમાં ‘સિરસા’ કહીને ‘મથએણ’ આવું કહેવામાં પુનરુક્તિ દોષ આવે છે.
ઉત્તર :- ના, કારણ કે ‘મભૂએણ વંદામિ’ આ સિદ્ધાન્તપ્રસિદ્ધ અને વ્યુત્પતિરહિત એવું નમસ્કારવચન છે. અર્થાત્ એ પદનો અર્થ સામાન્યથી નમસ્કાર સમજવાનો છે. માટે પુનરુક્તિ દોષ નથી. પાક્ષિક ક્ષામણાની અવચૂરિમાં કહ્યું છે – ‘સિરસા મણસા' આનો અર્થ સાષ્ટ છે. ‘ચ’ અહીં સમુચ્ચય અર્થમાં સમજવો. ‘મર્થીએણ વંદામિ’ આ નમસ્કારવચન છે. તે સિદ્ધાન્તપ્રસિદ્ધ છે અને વ્યુત્પત્તિરહિત છે. માટે સિરસા એવું કહીને પણ જે મસ્તકેન એવું કહ્યું, તેમાં દોષ નથી. જેમકે કોઈ કહે કે - આ બળદોનો આ ગોસ્વામિ છે. તો તેમાં ગોસ્વામિ પદ ‘સ્વામિ’ શબ્દના પર્યાય તરીકે રૂઢ ગણાય છે. બલીવર્દ અને ગો આ બંને શબ્દો હોવાથી પુનરુક્તિ છે, એવું કહેવાતું નથી. આ રીતે ‘સિરસા મણસા મFણ વંદામિ’ એનો અર્થ મસ્તકથી અને મનથી નમસ્કાર એવો સમજવો.
શ્રીતિલકાચાર્યકૃત આવશ્યકવૃત્તિમાં પણ કહ્યું છે – ‘મસ્તકથી
२८
–વિશેષશતમ્ 8 अखण्डं सोपपदं समयभाषया नमस्कारार्थं क्रियापदम्, मस्तकेन इत्युपपदरहितं तु वन्दे इति अभिवादनार्थे स्तवम् एव, न नमस्कारे। यथा “अरिहन्त वंदण नमसणाई” यथा वा “अभिगमण वंदणेण नमसणेण पडिपुच्छणेण साहूणं ति” ततः शिरसा इत्युक्तेऽपि मस्तकेन वन्दे इत्यत्र मस्तकेन इत्यस्य पौनरुक्त्यं न आशङ्कनीयम् ।।१।। श्रीहरिभद्रसूरिकृतावश्यकबृहद्वृत्ती पुनरेवम्- शिरसा उत्तमाङ्गेन, मनसा अन्तःकरणेन, मस्तकेन वन्दे इति वाचा, इत्थम् अभिवन्द्य साधून् इत्यादि इति मत्थएण वंदामि इत्यस्यार्थः । ।१३।। __ननु- पूर्वगतस्य सर्वप्रवचनात् पूर्व क्रियमाणत्वात् कथं “अंगट्ठयाए पढमे अंगे आयारे" इति श्रीसमवायाङ्गे, “सव्वेसिं आयारो पढमो"
–વિશેષોપનિષદ્ વંદન કરું છું.’ આ અખંડ ઉપપદસહિત પદ છે. તે સિદ્ધાન્તની પરિભાષામાં ‘નમસ્કાર' અર્થનું ક્રિયાપદ છે. મસ્તક એવા ઉપપદથી રહિત હોય એવું ‘વંદે’ પદ તો અભિવાદન (સ્તુતિ) અર્થમાં જ છે, નમસ્કાર, અર્થમાં નહી. જેમ કે ‘અરિહંતને વંદન નમસ્કાર' આ પદમાં તથા સાધુઓને અભિગમન, વંદન, નમસ્કાર અને પ્રતિકૃચ્છના કરવાથી’ અહીં વંદનનો અર્થ અભિવાદન છે, નમસ્કાર નહીં. માટે ‘શિરસા” એમ કહ્યું હોવા છતાં પણ ‘મસ્તકેન વંદે’ અહીં ‘મસ્તકેન’ આ પુનરુક્ત છે, એવી શંકા ન કરવી.
શ્રીહરિભદ્રસૂરિકૃત આવશ્યક બૃહદ્રવૃત્તિમાં તો આ રીતે કહ્યું છે – ‘શિરસા’ એટલે મસ્તકથી, ‘મનસા” એટલે અંતઃકરણથી, મસ્તકથી વંદન કરું છું, એટલે વાણીથી. આ રીતે સાધુઓનું અભિવાદન કરીને.....
આ રીતે ‘મર્થીએણ વંદામિ’ એનો અર્થ કહ્યો.
(૧૪) પ્રશ્ન :- દ્વાદશાંગીરૂપ સર્વ પ્રવચન છે. તેમાં પૂર્વગત શ્રતને સૌ પ્રથમ કરાય છે. તો ‘અંગરૂપે આચારાંગ પ્રથમ છે' એવું
