Book Title: Gujaratno Rajkiya ane Sanskritik Itihas Part 07 Maratha Kal
Author(s): Rasiklal C Parikh, Hariprasad G Shastri
Publisher: B J Adhyayan Sanshodhan Vidyabhavan
View full book text
________________
છત્રપતિઓ અને પેશવાએ પૂર્વસંપર્ક [ ૩૧ રાજારામની બીજી પત્ની રાજબાઈએ તારાબાઈ અને એના પુત્રને કેદમાં પૂરી દીધાં અને પિતાના પુત્ર શંભુજી (૨ જા)ને કોલ્હાપુરમાં ગાદીએ બેસાડ્યો (૧૭૧૩). ઈ. સ. ૧૭૩૧ ની સંધિ થતાં વરણ નદીની દક્ષિણનો પ્રદેશ શંભુજીને અને ઉત્તર પ્રદેશ શાહને મળ્યો. પેશવા બાલાજી વિશ્વનાથ (ઈ. સ. ૧૭૧૩ થી ૧૭૨૦)
૧૭૧૩ માં છત્રપતિ શાહુએ બાલાજી વિશ્વનાથને પેશવાદ આપી એનું બહુમાન કર્યું ને એ સમયથી રાજ્યસત્તા છત્રપતિના હાથમાંથી પેશવાના હાથમાં ચાલી ગઈ. સેનાપતિ ચંદ્રસેને પિતાના હાદાનું રાજીનામું આપી છત્રપતિ શાહુને કડી સ્થિતિમાં મૂક્યો ત્યારે બાલાજીએ શાહુને ચિંતામાંથી મુક્ત કર્યો. બાલાજી મરાઠા નૌકાદળના વડા કાનજી અંગ્રેને શાહુના પક્ષમાં મેળવી શક્યો. એણે દખ્ખણને મુઘલ સૂબેદાર નિઝામ ઉ–મુલ્કની તથા હુસેનઅલી સૈયદની મહત્ત્વાકાંક્ષાને માત કરી. એણે “સ્વરાજ માંના ગુમાવેલા કિલ્લા અને મુલક પાછા મેળવ્યા, શાહુની માતા અને બીજા કુટુંબીજનોને મુક્ત કરાવ્યાં ને શાહુને નામે દખણના છયે પ્રાંતમાં ચોથ અને સરદેશમુખી ઉધરાવવાનો હક મેળવ્યો (૧૭૧૯). દખણમાં આ મરાઠા રાજ્યની સત્તાને મુઘલ સામ્રાજ્ય પાસેથી માન્યતા અપાવનાર આ મુદ્દી શિવા “મરાઠા રાજ્યને બીજે સ્થાપક” ગણાય છે. એ પિતાની યોજનાને અમલમાં મૂકવા માગત હતું, પણ અચાનક એ મૃત્યુ પામ્યો (૧૭૨૦). પેશવા બાજીરાવ ૧ (ઈ. સ. ૧૭૨૦ થી ૧૭૪૦)
અગ્રગણ્ય મરાઠા નેતાઓને વિરોધ છતાં બાલાજી વિશ્વનાથને ફક્ત ૨૦ વર્ષના જયેષ્ઠ પુત્ર બાજીરાવને છત્રપતિ શાહુએ ૧૭૨૦ માં પેશવા પદે સ્થાપે. બાજીરાવે ગુજરાત અને માળવામાં મરાઠા સત્તા વધારવા માંડી. એણે સૈન્ય સાથે ૧૭૪૨ માં નર્મદા ઓળંગી માળવા જીતી લીધું. જયપુરના રાજા જયસિંહે એની સાથે મિત્રાચારી રાખી હતી. એ પછી પેશવા પુણે પાછો ફર્યો. ઉદાજી પવાર, મહારરાવ હેકર અને રાણાજી સિંધિયાને ખંડણી વસૂલ કરવા ત્યાં રાખ્યા. એમણે ધાર ઇદેર અને ગ્વાલિયરમાં વખત જતાં રાજ્ય સ્થાપ્યાં. આ જ સમયે મરાઠા ગુજરાતમાં પણ રાજ્ય સ્થાપી રહ્યા હતા. ગુજરાત અને બગલાણમાંથી ઉઘરાણી કરવાનું કાર્ય ખંડેરાવ દભાડેને સોંપવામાં આવ્યું હતું.
દખણને મુઘલ સુબેદાર નિઝામ ઉભુલ્ક મરાઠાઓને દુશ્મન હતો. ઈ.સ. ૧૭૨૫ અને ૧૭૨૬ ના અરસામાં બાજીરાવે બે વખત કર્ણાટક ઉપર ચડાઈ
