Book Title: Gujaratno Rajkiya ane Sanskritik Itihas Part 07 Maratha Kal
Author(s): Rasiklal C Parikh, Hariprasad G Shastri
Publisher: B J Adhyayan Sanshodhan Vidyabhavan
View full book text
________________
મરાઠા કાલ
[ પ્ર.
આવતી સુરસુંદરીઓ અને વાઘધારિણીઓ તથા અન્ય મદલ-શિવો વગેરે ગુજરાતી સુશોભનશિને સ્વીકાર થયો.૯૫ ગુજરાતી કલા પણ દક્ષિણની અસરથી મુક્ત રહી શકી નહિ. એમાં ખાસ કરીને પિપાકનું નાવીન્ય નેધપાત્ર છે. મરાઠી પદ્ધતિએ કછેટ મારીને કે દક્ષિણી ઢબે પહેરેલી સાડી(નવવારી)યુક્ત દેવીપ્રતિમાઓ, મરાઠી ઢબની પાઘડીવાળા ગાયકવાડી દરબારના પદાર જેવા જાજરમાન લાગતા દ્વારપાળનાં શિપ તેમજ દક્ષિણ ચકરીદાર પાઘડી પહેરેલા દરબારી પરિચારકનાં શિલ્પ આ કાલનાં મંદિરમાં મોટા પ્રમાણમાં જોવા મળે છે. ક્યાંક મુઘલ ગાઝી ટોપી કે પાઘડી, કાંગરાની ભાતવાળા મુકુટ, કુરતા-પાયજામા કે લાંબા સ્કર્ટ વગેરે પિશાક પણ જોવા મળે છે. આ શિપ પર વસ્ત્રાલંકાર વગેરેને અનુરૂપ રંગકામ પણ થતું.૯૬ પ્રતિમાના દેહસૌષ્ઠવ પ્રત્યેનો ખ્યાલ પણ જુદે હતે. મધ્યકાલમાં ઉત્તર ભારતીય અને ગુજરાતી પરંપરામાં પાતળા અને નાજુક દેહનું શિલ્પ-રચનામાં પ્રાધાન્ય રહેતું ને એ શિલ્પ પ્રમાણસર ઘડવામાં આવતાં, જ્યારે મરાઠાઓએ મજબૂત ભારે બાંધાને આદર્શરૂપ સ્વીકાર્યો૭ હોઈ અન્ય મરાઠી પ્રદેશની જેમ આ કાલનાં ગુજરાતનાં શિ૯૫ પણ એવાં જેવાં મળે છે. દક્ષિણની વધતી જતી અસર સાથે ધીમે ધીમે મુઘલ શૈલીની અસર ઘટવા લાગી.
આ સમયનું ગૃહસ્થાપત્ય અને એનાં સુશોભન-શિલ્પ સંતોષકારક હતાં.૮ ઉપર જોયું તેમ મરાઠા કાલમાં કાષ્ઠકલાકારીગરીમાં ઘણું પરિવર્તન આવ્યું. અગાઉના તબકકા-મુઘલકાલ-નું કોતરકામ ખૂબ બારીક, ઊંડું, સ્વચ્છ અને રેખાની અવર્ણનીય કુમાશવાળું હતું, જ્યારે આ કાલમાં કાષ્ઠકામ ઘણું ધૂળ લાગે છે; જોકે મૂળ નિયમોને બને તેટલા વળગી રહેવાનો કારીગરોએ પ્રયાસ કર્યો છે. માનવઆકૃતિઓ કંઈક અલંકાર-પ્રચુર બની ગઈ છે. એમાં મુલાઈ, મારવાડી અને મરાઠી શૈલીઓનું મિશ્રણ થયેલું સ્પષ્ટ જોવામાં આવે છે. તળગુજરાતનાં નગરોમાં તેમજ સૌરાષ્ટ્રમાં ઝાલાવાડમાં ભરૂચને સામે કાંઠે આવેલ ઘોઘા અને ભાવનગર જેવાં નગરોમાં આ મિશ્રશૈલીના નમૂના ઉપલબ્ધ થાય છે. ૯
વિશેષ આ કાલમાં વચ્ચેથી બે ભાગમાં જુદી પડતી બેઠા ઘાટની કમાન તેમજ સિંહ અશ્વ અને ગજવ્યાલની આકૃતિઓવાળાં ભારે અને મોટા કલાત્મક મદલે દક્ષિણ ભારતનાં વિજયનગર અને મદુરાગેલીનાં મંદિરમાંથી તાજેર અને પુણે મારફતે ગુજરાતની કાષ્ઠકલામાં ઊતરી આવ્યાં; જે કે ગુજરાતમાં પહોંચતા સુધી એના સ્વરૂપમાં ઘણું પરિવર્તન આવ્યું.૧૦° દેવી-દેવતા પણ મદલની કોતરણીમાં કેંદ્રસ્થાન પામ્યા. મદલની મજબૂતાઈને ધ્યાનમાં રાખી
