Book Title: Gujaratno Rajkiya ane Sanskritik Itihas Part 07 Maratha Kal
Author(s): Rasiklal C Parikh, Hariprasad G Shastri
Publisher: B J Adhyayan Sanshodhan Vidyabhavan
View full book text
________________
૧૧ સુ ]
સ્થાપત્ય અને શિલ્પ
[ aF*
પખવાજ દાંડિયા શહેનાઈ દિલરુબા એકતારા ભૂંગળ તુરી વૈશ્ વગેરે ધારણ કરેલાં છે. એમનાં વસ્ત્રપરિધાન તથા અલંકારા પર તળપદી ગુજરાતી શૈલીની અસર સ્પષ્ટ જોઈ શકાય છે. ગાંધર્વીએ અંગરખાં ખેતી તથા મરાઠી ઢબની પાઘડીએ ધારણ કરેલ છે. આ ઉપરાંત મંડપની પાટડી પર જૈન તીર્થંકરની તથા જૈન સમાજના ઉત્સવા અને વરઘેાડાની શિલ્પ-પટ્ટિકાએ પણ કંડારેલી છે.
વિશેષ, આ જ દેરાસરમાં લાકડામાંથી કોતરેલું નારી-કુ ંજરનું પ્રસિદ્ધ શિલ્પ (આકૃતિ ૪૫) પણ આવેલુ છે. એની વિશેષતા એ છે કે હાથીનાં વિભિન્ન અગાને અનુરૂપ નારી-દેહનાં અંગાના જુદા જુદા મડાનું સયેાજન કરી કલાત્મક રીતે એને હાથીના સ્વરૂપમાં કાંડારવામાં આવેલ છે. સુંદર વસ્ત્રાલ કારાથી વિભૂષિત લાવણ્યમયી ગુજરાતી નારીની પ્રતિભા એમાં દૃશ્યમાન થાય છે. આ હાથી પર મુઘલ ઢઅને મુકુટ અને ખભા પર ખેસ ધારણ કરેલ કોઈ રાજપુરુષ અને મહાવતનાં શિલ્પ પણ કોંડારેલ છે. આ સમગ્ર શિલ્પને ચાર પૈડાંવાળી લાકડાની ગાડીમાં ગાઠવવામાં આવ્યું છે, જેને ઉપયેાગ અગાઉ જૈનેાના વરઘેાડામાં થતે હતા. આ દેરાસરમાં સંવત ૧૮૫૪(ઈ.સ. ૧૭૯૭-૯૮)ના લેખ છે. ૧૧૮
પોરબંદરમાં આવેલ મહાત્મા ગાંધીના જન્મસ્થાનનુ મકાન આ સમયમાં બંધાયેલુ છે. એની લાકડાની કામગીરીમાં મુઘલ અને મરાઠાકાલ તે સમયની લાક્ષણિકતા જોઈ શકાય છે. કામ ઘણું વિગતપૂર્ણ છે, પરંતુ એની કલાકક્ષા ઘણી ઊતરી ગઈ છે. ભરણી પર ધતુરાનાં પાન, શરામાં મુઘલાઈ કમાન નીચે ઊભેલી પૂતળી અને મેાભની ટોચ પર પટ્ટીના મકરમુખમાંથી નીકળતી વેલ વગેરે આ કાળની શરૂઆતની કાષ્ઠકલાના નિર્દેશ કરે છે. શરાની ફાલનાની વિગતા, લુબિકા અને મેવડ પરની ભાતા આગલા કાલનાં અંતિમ વર્ષીની કલાના નિર્દેશ કરે છે. મકાન ભોંયતળિયા સાથે ત્રણ માળનું અને બાવીસ ખડાતુ બનેલુ છે. ૧૧૯
જૂના વડે।દરા રાજ્યના પુરાતત્ત્વખાતાએ વડેદરા શહેરના કેઈએક મંદિરમાંથી વડાદરા મ્યુઝિયમ માટે વાદ્યધારિણી સુરસુંદરીઓની આકૃતિવાળા કલાત્મક છ મદલશિલ્પ પ્રાપ્ત કર્યાં હતાં. આ વાદ્યધારિણીઓએ મુદ્દલ ઢબ કાંગરાની ભાતવાળા કલાત્મક મુકુટ અને સુંદર સફાઈવાળી દક્ષિણી ઢબની સાડી પહેરેલી છે. દરેકના હાથમાં એ સમયમાં પ્રચલિત વિભિન્ન પ્રકારનાં વાજિંત્રા -ભૂજંગળ મૃદંગ રાવણહથ્થા વગેરે ધારણ કરેલાં છે. એને અનુરૂપ સુંદર ર્ગકામ પણ કરવામાં આવ્યું છે. પાતળી દેહયષ્ટિવાળા આ નારી-આકૃતિએ ખરેખર મરાઠાકાલીન ગુજરાતી શિલ્પ-કૃતિઓના ઉત્તમ નમૂના પૂરા પાડે છે.૧૨૦
ઇ-૭-૨૪
